ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

ص :4

تاریخ حدیث شیعه2(عصر غیبت)

محمد کاظم طباطبایی

ص :5

ص :6

فهرست

ص :7

فهرست

ص :8

فهرست

ص :9

فهرست

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

ص :15

ص :16

عزیز در رشته های الهیات و معارف اسلامی و به ویژه رشته های علوم قرآن و حدیث و نیز طلّاب گرامی حوزه های علمیۀ سراسر کشور و به ارزش دو واحد درسی قابل استفاده است.دانشکدۀ علوم حدیث امید دارد بتواند تمام دانش تولید شده در عرصۀ پرگسترۀ علوم حدیثی را پیراسته و آماده کند و آن را در اختیار علاقه مندان قرار دهد.

معاون پژوهشی دانشکدۀ علوم حدیث

عبد الهادی مسعودی

ص:18

آگاهی از مجموعۀ پُر برگ و بارِ تلاش های حدیثی عالمان شیعی و نگاشته های آنان،نیاز به فرصتی بیش از این مجال و حوصله ای فراتر از حوصلۀ مخاطبان این نگاشته دارد.از این رو در این نوشته به اختصار به مباحث مربوط به تاریخ حدیث شیعه در دورۀ غیبت،اشاره و نگاشته های گوناگون آن عصر را به ایجاز،معرفی کرده ایم.

چند کتاب با عنوان تاریخ حدیث شیعه،ولی ناظر به سده های متفاوت،به وسیلۀ پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث (دار الحدیث) منتشر شده است که منبع بسیار خوبی برای گسترده تر در برخی از مباحث این کتاب اند.

گفتنی است که در مقدمۀ بسیاری از کتاب های حدیث،محققان و تصحیح کنندگان آنها،صفحاتی را به شرح زندگی مؤلف و توضیح دربارۀ آن کتاب،اختصاص داده اند.

برنامۀ نرم افزاری«جامع الأحادیث»(نور 2) نیز در بخش کتاب شناسی خود،اطلاعات با ارزشی در بارۀ کتاب های حدیثی ای که منبع بحار الأنوار به شمار می آیند،گرد آورده است.

بمنّه و کرمه

سید محمد کاظم طباطبایی

بهمن 1389

ص:21

ص:22

ص:24

بزرگ از گوشه و کنار سرزمینهای اسلامی سر برآوردند که برخی از آنها توانستند به قدرتهای بزرگی تبدیل شوند.دولت آل بویه در ایران،دولت فاطمیان در شمال آفریقا و دولت حمدانیان در شمال عراق و سوریه،نمونه ای از این دولتهای قدرتمند هستند.آل بویه با گسترش قلمرو خود از مرکز ایران به سمت غرب بر خوزستان و بغداد نیز استیلا یافتند و قدرت سیاسی را از خلیفه ستاندند.آنان با در اختیار گرفتن بیت المال و پرداخت حقوق به خلیفه او را تحقیر کردند (1)و عزل و نصب وزیران و مدیران اجرایی را خود به عهده گرفتند.این سه دولت مقتدر و برخی دولتهای کوچک دیگر،گرایش شیعی یا نزدیک به شیعه داشتند و در ترویج معارف شیعی کوشا بودند.البته مقصود از شیعه در اینجا تمامی فرقه های منتسب به این مذهب،اعم از زیدیه و اسماعیلیه،است.در چنین فضایی عالمان شیعی برای ترویج و گسترش معارف و عقاید خود نه تنها با مانعی رو به رو نبودند،بلکه بعضی از آنان از کمک و پشتیبانی حکومت نیز برخوردار بودند و بدین ترتیب امکان تبلیغ معارف شیعی در چنین دورانی بیش از پیش فراهم شد.آشنایی اجمالی با برخی از دولتهای محلی یادشده می تواند در تحلیل صحیح و بازیابی دلایل اجتماعی و سیاسی گسترش حدیث در این دوران کمک شایانی نماید.لذا در ادامۀ بحث ابتدا با هر یک از این دولتها آشنا می شویم.لازم به ذکر است که در این گزارش،گسترۀ تأثیرگذاری به ترتیب تاریخی مقدم شده است.

تاریخی خود به یادگار داشت. (1)طبرستان سرزمینی بود که به دلیل وجود کوههای بلند و صعب العبور و جنگلهای زیاد،محل امنی برای انقلابیون به شمار می آمد.گروه زیدیه به رهبری سادات حسنی و زیدی از استعداد طبیعی این سامان سود جسته و به تبلیغ مذهب خود در این سرزمین پرداختند و سرانجام توانستند با رهبری داعی بزرگ،حسن بن زید،حکومت علویان را در این منطقه تشکیل دهند (250 ه).هرچند که بعد از سه دهه،در سال 278 هجری،با هجوم سامانیان این دولت سقوط کرد،ولی داعی صغیر (ناصر اطروش) توانست دوباره بر این نواحی استیلا یابد (301 ه).جانشینان او تا زمان ظهور آل بویه بر بخشهایی از طبرستان حاکمیت داشتند.

علی،حسن و احمد فرزندان بویۀ ماهی گیر در چنین سرزمینی رشد یافتند.ایشان ابتدا در سِمَت فرماندهی دولت محلی مرداویج خدمت می کردند (2)تا اینکه زمینۀ قدرت یافتن آنها فراهم شد و با گشودن دروازه های اصفهان و شیراز پایه های دولت خود را پی ریزی کردند و سپس با فتح خوزستان و بغداد (332 ه) قلمرو خود را گسترش دادند.ورود فاتحانۀ برادر کوچک تر (احمد) به بغداد،دولت آنان را به اوج اقتدار رساند.خلیفۀ عباسی،المستکفی،نیز با بخشیدن القاب عمادالدوله به علی،رکن الدوله به حسن و معزالدوله به احمد،قدرت آنان را به رسمیت شناخت.در این دوران همۀ امور به اراده و خواست سلطان بویه ای اداره می شد و خلیفه هیچ اختیاری نداشت و از خلافت جز نامی باقی نمانده بود.ابن کثیر در این باره می نویسد:

خلافت آن سان ضعیف شد که خلیفه توانایی صدور هیچ فرمانی را نداشت و نمی توانست وزیری را تعیین یا برکنار نماید،تمامی امور حکومت در اختیار معزالدوله بود.آل بویه،بنی عباس را غاصب می دانستند و از این رو،حتی زمانی معزالدوله تصمیم گرفت که اساس خلافت عباسی را براندازد و به جای آنان فردی از علویان را به خلافت منصوب کند،ولی به خاطر برخی ملاحظات سیاسی از این کار خودداری ورزید (3).

ص:27

آل بویه ترویج فرهنگ و شعائر شیعه را در دستور کار خود داشتند،اما برخی ملاحظات ایشان را از رسمی کردن مذهب تشیع باز داشت. (1)صدور فرمانها،اجازه ها و کارهای ذیل در راستای همین هدف و برنامۀ ایشان بود:

صدور فرمان عزاداری علنی برای امام حسین در روز عاشورا (352 ه)؛ (2)

صدور فرمان شادمانی عمومی روز عید غدیر برای به امامت رسیدن امام علی (352ه)؛ (3)

صدور فرمان نوشتن کتیبه هایی با مضامین شعائر شیعی بر مساجد بغداد (352ه)؛ (4)

اجازه دادن به شیعیان برای گفتن عبارت«حی علی خیر العمل»و«أشهد أنّ علیاً ولی الله»در اذان؛ (5)

بازسازی حرمهای امامان شیعه. (6)

گرایش به تشیع و علاقه مندی به ترویج شعائر آن در کنار روحیۀ دانش دوستی و فرهیخته پروری،حاکمان آل بویه را به گزینش وزیرانی رهنمون ساخت که از لحاظ مذهبی،شیعی یا متمایل به اهل بیت و از لحاظ علمی،دانش آموختۀ علوم رایج روزگار خویش باشند.از این رو دانشوری چون محمد بن عمید یگانۀ عصر خویش در فلسفه،نجوم و ادبیات از سوی رکن الدوله (حاکم ری) به وزرات برگزیده شد (7)و شاگرد او صاحب بن عباد دانش اندوختۀ حدیث،کلام و ادب،وزیر مؤیدالدوله (8)و

ص:30

«ابوعلی سینا»وزیر شمس الدوله و شاپور بن اردشیر مؤسس کتابخانۀ هشتاد هزار جلدی بغداد وزیر بهاءالدوله شدند.

نزدیک شدن مردان سیاست و علم به یکدیگر و حضور دانشمندان و دانش دوستان در ارکان قدرت و پیرو آن ارج گذاری به دانشوران و فرهیختگان،بالندگی علمی و رواج روحیۀ دانش جویی و دانش آموزی را در بین تودۀ مردم در پی داشت.در چنین دورانی اهل دانش در تمامی شاخه ها از احترام و حمایت حکومت بهره مند بودند و با پدید آمدن فضای علم دوستی و دانش جویی در جامعه،زمینۀ شکوفایی و رونق علمی فراهم گردید تا آنجا که به شکل یک نهضت درآمد؛چیزی که امروزه و در دوران معاصر با عنوان رنسانس اسلامی از آن یاد می شود.

در چنین دورانی،شاهد بزرگداشت محدث بزرگ،شیخ صدوق از سوی وزیری دانشور،یعنی صاحب بن عباد هستیم. (1)شیخ صدوق نیز کتاب عیون الاخبار خود را برای اهداء به او می نویسد تا زینت بخش کتابخانۀ بزرگ،عمومی و مشهورش گردد. (2)در بغداد عضدالدوله،امیر بویه ای،شیخ مفید را ارج می نهد و با حضور بر بالین او و عیادتش،به وقت بیماری شیخ (3)و کمکهای مالی به او نمونۀ دیگری از بزرگداشت عالمان شیعی را به نمایش می گذارد. (4)گفته اند عضد الدوله گاه به ایشان می گفت:«از هرکه خواهی شفاعت کن تا ما آن را پذیرا باشیم». (5)

فضای آزاد پدیدآمده در زمینۀ فرهنگ و مذهب،ترویج بیشتر معارف و فرهنگ شیعی را در پی داشت،چراکه شیعیان فرصت یافتند در مجامع رسمی باورهای خود را ابراز نمایند،در جلسات مناظره و گفتگو شرکت کنند و با پاسخ گویی به پرسشها و شبهات،منطق نیرومند،استحکام اندیشه و حقانیت باورهای خود را هویدا کنند.

ص:31

شیخ صدوق در ری،نیشابور و بغداد (1)و شیخ مفید در بغداد (2)به تشکیل این گونه جلسات همت گماردند،که البته توفیق شیخ مفید بیشتر بود، (3)چنان که خطیب بغدادی (4)و عبدالجبار معتزلی بدان اعتراف کرده اند. (5)او که پرانگیزگی،توانایی علمی،پویایی اندیشه،منطق نیرومند،کوشایی،پشتکار و تلاش خستگی ناپذیر را در کنار پارسایی و زیرکی با هم جمع کرده بود،توانست بهترین و بیشترین بهره را از فرصت به دست آمده،ببرد و پیرو آن،توفیق زیادی بیابد و رشک و خشم مخالفان متعصب را چنان برانگیزد که برخی،به روز مرگ شیخ،جشن بگیرند و به تهنیت بنشینند. (6)

شیعیان،منحصر به نگارشهای حدیثی نبود،آنان علاوه بر نگارشهای عمیق،زیبا و ماندگار متون حدیثی،نگارشهای زیبایی در علوم پیرامونی حدیث نیز سامان دادند.بهترین نگاشته های رجالی شیعه در این دوران پدید آمده است.نگارشهای متفاوت در زمینۀ غریب الحدیث،فقه الحدیث و نقدالحدیث نیز در این دوران تألیف شده است.فهرست نگاریهای جامع از مصنفات حدیثی نیز یادگار این دوران است.گزارش اجمالی از گونه های نگارشی این دوران را در پی می آوریم.

مدرسۀ حدیثی بغداد هستند،این اثر که در زمان خود جامع ترین کتاب حدیثی فقهی است از ثمرات مدرسۀ حدیثی بغداد به شمار می آید.شیخ طوسی پس از مدتی گزیده ای از این اثر را با عنوان الاستبصار عرضه کرد که در ردیف کتب اربعه به شمار می آید.

جوامع حدیثی دیگری نیز در این دوران نگارش یافتند که اکنون در اختیار ما نیستند،مانند الجامع محمد بن حسن بن ولید (استاد شیخ طوسی) و مدینة العلم شیخ صدوق.

در بین زیدیه نیز الأمالی الخَمیسیَّه و الأمالی الإثنینیه به نگارش در آمد که گردآوری احادیث خوانده شدۀ یحیی بن حسین شجری گرگانی (م 479ه) در روزهای پنجشنبه و دوشنبه است.

شایان ذکر است تفسیر مأثور از همان ابتدا مورد توجه سنیان قرار گرفت با این تفاوت که آنان،اقوال صحابه و تابعین را نیز در شرح و تفسیر آیات بسان قول معصوم می آوردند.از این رو چنانچه اقوال صحابه و تابعین را از تفاسیر نقلی بزرگ ایشان،مانند تفسیر طبری و الدر المنثور سیوطی،حذف کنیم بخش ناچیزی باقی خواهد ماند.

دلائل الإمامة از محمد بن جریر بن رستم طبری. (1)

برخی از این نگاشته ها در گذر زمان ناپدید شده و به دست ما نرسیده اند،مانند کتابهای ذیل از شیخ صدوق که نجاشی آنها را در فهرست آثار او آورده است (2)ولی اکنون در دسترس ما نیستند:

إثبات النص علی الأئمة؛

إثبات النص علی أمیرالمؤمنین علیه السلام؛

إبطال الاختیار و إثبات النص؛

إثبات الخلافة لأمیرالمؤمنین.

مطالعۀ اجمالی کتابهایی که مصنفات اصحاب را نام برده اند،همانند رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی کثرت تعداد این گروه نگاشته ها را نمایان می سازد.

کمال الدین یا إکمال الدین و إتمام النعمة (شیخ صدوق)؛

کتاب الغیبة (الطوسی).

مأة منقبة از ابن شاذان قمی (ابوالحسن محمد بن احمد القمی)؛

الأَربعون حدیثاً عن الأَربعین فی فضائل أمیرالمؤمنین از ابوسعید محمد بن احمد بن حسین نیشابوری. (1)

گفتنی است که بسیاری از کتابهای فضایل و مناقب نیز به دست ما نرسیده اند که برخی از کتابهای شیخ صدوق از این گروه هستند.

از این مجموعه کتابهای فراوانی در دسترس ما نیست.مقتل الحسین و الجمل،التاریخ و چندین کتاب دیگر از کتابهای شیخ صدوق از جملۀ این مجموعه است.

نقد حدیث در کتابهای مختلف شیخ مفید به شیوۀ منطقی و صحیح به چشم می خورد.رسالۀ تصحیح الاعتقاد،که به تبیین و تصحیح معارف حدیثی و نقد نظرات شیخ صدوق پرداخته است،کهن ترین نمونۀ نقد صحیح حدیث است.

سید مرتضی در کتاب امالی خود به مواردی از تبیین و تأویل حدیث دست یازیده و نمونه ای جالب و خواندنی ارائه کرده است.سید رضی نیز در کتاب المجازات النبویه،نمایی زیبا از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله ارائه نموده است.

در این میان مهم ترین کتابی که به اختلاف حدیث و راههای جمع میان احادیث به ظاهر متفاوت،پرداخته کتاب الاستبصار فیما اختلف من الأَخبار شیخ طوسی (رحمه الله) است.

این مؤلف و فقیه گرانمایه،ابتدا کتاب تهذیب الاحکام را به شیوۀ شرح حدیثی کتاب المقنعۀ شیخ مفید نوشت.اهتمام او در این شرح،نقل اخبار متنافی و جمع میان آنها بود.

کتاب استبصار،گزیدۀ کتاب تهذیب الاحکام است و تنها به اخبار اختلافی نظر دارد.این کتاب،تنها در بردارندۀ روایات فقهی است.از این رو در جمع اخبار مختلف،از روش فقهی سود جسته است.

در این زمینه کتابهای دیگری نیز نگاشته شده است که در گذر زمان مفقود شده اند.دو کتاب جواب المسائل فی اختلاف الأخبار و المزورین عن معانی الاخبار (1)از شیخ مفید از جملۀ این آثار هستند.

راویان حدیث نقش اساسی دارند.ظاهراً نویسندگان این دو کتاب،افزون بر یادکرد نگاشته های شیعه،هدف رجالی تعدیل و تضعیف راویان را نیز پیش رو داشته اند.رجال ابن غضائری نیز از جمله کتابهای مهم و تأثیرگذار است که در این دوران نگاشته شده و تا قرنها مورد استفادۀ عالمان بوده و سپس ناپدید شده است.این کتاب به صورت بازیابی شده از کتابهای رجالی دیگر چاپ شده است. (1)ثقة الاسلام کلینی نیز کتابی با نام رجال داشته است که به دست ما نرسیده است. (2)شیخ صدوق نیز مجموعه ای رجالی به نام المصابیح (در 15 جزء) داشته است. (3)همچنین دو کتاب المصابیح و الزیادات علی ابی العباس بن سعید فی رجال جعفر بن محمد نگاشتۀ احمد بن علی بن العباس بن نوح سیرافی استاد نجاشی (4)از جملۀ این نگارشها هستند.

شیعی را فهرست کنند و برای آگاهی دیگران آنها را منتشر کنند تا پیشینۀ علمی شیعیان بر دیگران روشن شود.

بنابراین توصیه،دو کتاب مهم و پراهمیت،که تأثیر مهمی در تاریخ حدیث نگاری شیعه و حتی در علم رجال داشت،به نگارش درآمد.فهرست أسماء مُصنِّفی الشیعه معروف به رجال نجاشی و الفهرست،نوشتۀ شیخ طوسی دو کتابی است که به این مهم پرداخته اند.این دو نویسنده اسامی حدیث نگاران شیعه را جمع آوری کرده و وثاقت آنها را بررسی کرده اند،همچنین اسامی کتابهای آنان و طریق خود در استفادۀ از آن کتابها را نیز یاد کرده اند.ابن قولویه نیز کتابی به نام الفهرست داشت،که اثری از آن نیست.

ص:46

به غیر از کتاب کافی،پنج کتاب دیگر نیز به شیخ کلینی منتسب است (1)که اکنون در دسترس ما نیستند.این کتابها عبارت اند از:

الرد علی القرامطه؛

رسائل الأئمه علیهم السلام؛

تعبیر الرؤیا؛

کتاب الرجال؛

ما قیل فی الأئمة علیهم السلام من الشعر.

سید ابن طاووس (م 664ه) در کتابهای کشف المحجه،فلاح السائل و فتح الأبواب برخی از روایات کتاب رسائل الأئمه را نقل کرده است. (2)

کتاب کافی علاوه بر روایات فقهی،شامل روایات بنیادین معارف،چون«عقل و علم»،«حجت و ایمان و کفر»نیز است که در دو جلد آغازین کتاب اصول کافی قرار دارند.

در طول تاریخ حدیث شیعه،از کتاب کافی و مؤلف آن مدح و ستایش فراوانی شده است،همچنین شرحها و حاشیه های گوناگونی نیز بر آن نوشته شده است.

توضیحات مفصل دربارۀ این کتاب و مؤلف آن،در دروس دیگر بیان خواهد شد. (3)

آنِ ابن بابویه بوده است، (1)اما محدث نوری (2)و برخی دیگر (3)این نظر را نمی پذیرند.در سالهای اخیر آقای محمد رضا حسینی جلالی به نسخۀ خطی این کتاب دست یافت و آن را به صورت تصحیح شده و همراه با مستدرکات آن،به جامعۀ علمی عرضه کرد.ایشان در مقدمۀ مفصل خویش تمامی اشکالات را بررسی کرده و به آنها جواب داده است.متون حدیثی این کتاب در کتابهای پس از آن،همچون کمال الدین،نقل شده است.

برخی از محققان،کتاب فقه الرضا را نیز به ابن بابویه نسبت داده اند.شباهتهای موجود بین این کتاب و رسالۀ ابن بابویه به پسرش،با عنوان کتاب الشرایع، (4)این نظریه را پدید آورده است. (5)لازم به ذکر است که انتساب این کتاب به امام رضا علیه السلام اشتباه است. (6)

نمونۀ دیگر،پیروی راوی شناسان (رجالیان) از او،در اعتماد نداشتن به برخی از راویان کتاب نوادر احمد بن محمد بن عیسی است،تا آنجا که در کتابهای رجالی از این گروه با عنوان«مستثنیات کتاب نوادر»یاد شده است و از این رو،مورد اشکال قرار گرفته اند. (1)

او کتاب حدیثی با نام کتاب الجامع داشته که در اختیار شیخ صدوق و شیخ طوسی بوده است و این دو،روایات بسیاری از این کتاب،در نگاشته های خود نقل کرده اند.

در بخشهایی از کتاب المسلسلات،از شیخ صدوق نیز روایت نقل شده است. (1)

کتاب الغایات

در بر گیرندۀ روایاتی است که با تعابیری مثل«برترین،نیکوترین،زیرک ترین،زشت ترین و منفورترین و...»به کامل ترین وصفها اشاره دارند.روایات این کتاب همه مرسل اند.

کتاب العروس

این رساله مربوط به فضائل و آداب روز جمعه است.نگارنده با الهام از حدیث اول کتاب،که در آن،روز جمعه به عروس تشبیه شده،اثر خود را العروس نامیده است:

الإمام الصادق جعفر بن محمد علیه السلام قال:إذا کان یومُ القیامة بعثَ اللهُ الأیامَ فی صُورٍ یعرفُها الخلْقُ أنّها الایامُ،ثم یبعثُ اللهُ الجُمُعَةَ أمامَها یقْدُمُها کالعروسِ ذاتِ جمالٍ و کمالٍ تُهْدَی إلی ذی دِینٍ و مالٍ. (2)

امام صادق علیه السلام فرمودند:چون روز رستاخیز فرا رسد خداوند روزها را در هیئتهایی برانگیزد که مردم خواهند فهمید آنها روزهای هفته هستند.آن گاه پروردگار روز جمعه را پیشرو روزها قرار دهد،چون عروسی زیبا و کمال یافته که عازم خانۀ دامادی با دین و ایمان است.

اسامی نزدیک به دویست و پنجاه شیخ حدیثی او اکنون در دست است.شیخ طوسی دربارۀ او گفته است:«در میان اساتید قم،از نظر قدرت حافظه و کثرت علم همانند او دیده نشده است». (1)

همت اصلی او نگارش حدیث است.می توان گفت در تمام حوزه های معارف نقلی آن روزگار همچون فقه،اخلاق،کلام نقلی،دعا،تاریخ،فضائل و مناقب و فقه الحدیث،نوشته های حدیثی دارد.

سلیقه و ذوق هنری او نیز از گونه های نگارشی او هویدا است.هرچند شمار اندکی از نوشته های او،برای ما باقی مانده است،اما از همین مقدار نیز می توان به ذوق،سلیقه و زاویۀ دید او در نحوۀ انتقال معارف حدیثی پی برد.در درس پیشین به برخی گونه های نگارشی او اشاره کردیم.

نگاشته های او نزدیک به سیصد اثر بوده است.شیخ صدوق در مقدمۀ کتاب من لا یحضره الفقیه تعداد نوشته های خویش را تا آن زمان دویست و چهل و پنج اثر برشمرده است. (2)امروزه،تنها شمار اندکی از این مجموعۀ بزرگ آثار،در دسترس ما هستند و اکثر آنها در سده های پیشین ناپدید شده اند.کتابهای رجالی و بسیاری از کتابهای کلامی با موضوع امامت و کتابهای فقهی ایشان از این گروه اند.برخی گفته اند کتاب مدینة العلم حتی تا سدۀ نهم هجری در دسترس عالمان بوده است.این کتاب فقهی از من لا یحضره الفقیه بزرگ تر بوده است.

از نگاشته های شیخ صدوق،اکنون این کتابها در دسترس هستند:

1.اکمال الدین و اتمام النعمه (یا کمال الدین)

2.الأمالی ( المجالس)

3.التوحید

4.ثواب الأعمال

5.عقاب الأعمال

6.عیون أخبار الرضا

ص:53

7.علل الشرایع

8.الخصال

9.معانی الأخبار

10.من لا یحضره الفقیه

11.فضائل الشیعه

12.صفات الشیعه

13.فضائل الأشهر الثلاثه

14.الأعتقادات

15.مصادقة الأخوان

16.المواعظ (1)

17.المقنع

18.الهدایه

دو کتاب آخر،فقهی بوده و جزء نوشته های حدیثی به شمار نمی آیند.هرچند روایات متعددی در بر دارند.

دربارۀ هر یک از این کتابها می توان مفصل سخن گفت،اما از محدودۀ بحث ما خارج است.

تحصیل نمود.نجاشی او را از شخصیتهای برجستۀ شیعیان دوازده امامی می داند،اما با این حال یادآور شده که او در بسیاری از موارد،از راویان ضعیف روایت نقل کرده است. (1)

تألیفات او را بیش از دویست عنوان برشمرده اند که بیشتر آنها فقهی هستند. (2)از این مجموعۀ عظیم،تنها جزء ناقصی از تفسیر او باقی مانده است.نسخه بردار این کتاب برای مختصر نمودن آن،اسناد کتاب را حذف و روایات آن را مرسل کرده است.این کتاب از مصادر مهم تفسیر مأثور و قابل توجه مفسران و محدثان بعد از خود بوده است.اگرچه در برخی از موارد،از دقت لازم برخوردار نیست،زیرا با نقل از راویان ضعیف،متونی شاذ و غیر قابل قبول را بدان وارد کرده است.

هجری نگاشته شده اند نگارش مروج الذهب در سال 332 آغاز شده (1)و إثبات الوصیه نیز در همین دوران نوشته شده است. (2) ولی شیوۀ نگرش و باورهای این دو کتاب کاملاً با یکدیگر متفاوت است.مؤلف إثبات الوصیه،انسانی شیعی با باورهای عمیق امامی است و اعتقاد خود به دوازده امام را به طور صریح ابراز کرده و امام علی علیه السلام را به عنوان وصی بلافصل پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی کرده است.در حالی که مؤلف مروج الذهب شخصی سنی می نماید که اگرچه فضائل امام علی علیه السلام را می ستاید،ولی امامت ایشان را باور ندارد.

از زمانهای کهن دربارۀ شیعه یا سنی بودن مسعودی بحث شده است.هر گروه برای ادعای خویش دلایلی آورده و به یکی از دو نگاشتۀ او استناد کرده اند. (3)برخی از محققان معتقدند که مؤلف این دو کتاب،دو نفر هستند که همنام بوده و در یک عصر،ولی در دو منطقۀ جغرافیایی می زیسته اند.این نظریه با توصیف نجاشی از مسعودی در کتاب رجال نجاشی منافات دارد،زیرا نجاشی تمامی کتابهای مشهور را به علی بن حسین مسعودی شیعی نسبت می دهد. (4)نجاشی او را تا 333 هجری زنده می شمارد.عبدالله الصاوی در مقدمۀ اخبارالزمان،مسعودی مورخ را معتزلی،شافعی و تا 345 یا 346 هجری زنده می داند و هیچ یک از کتابهای نجاشی را جزء کتب او برنمی شمرد. (5)

چندین کتاب به او نسبت داده شده است،کتاب الغیبه مشهورترین کتاب باقی مانده از او است.نعمانی کتاب الغیبه را برای محکم کردن پایه های اعتقادی شیعیان دربارۀ امام مهدی علیه السلام نگاشته است.دربارۀ این کتاب در درس پیشین توضیح مختصری دادیم.

طبری،نویسندۀ کتاب تاریخ طبری و تفسیر طبری است.او سنی مذهب است.دو همنام دیگر او شیعه مذهب بوده اند.اولی نویسندۀ کتاب المسترشد فی الإمامه است.او در این کتاب به اثبات امامت امام علی علیه السلام و شایستگی ایشان پرداخته است.شیخ طوسی در معرفی او نوشته است:«لیس بصاحب التاریخ» (1)محمد بن جریر طبری دیگر،نویسندۀ کتاب دلائل الأمامه است که علاوه بر اثبات امامت به شرح حال امامان و مناقب و معجزات آنان نیز پرداخته است. (2)

کتابهای دیگری چون مناقب فاطمة و ولدها،نوادر المعجزات و کتاب الرجال نیز به محمد بن جریر نسبت داده شده است.

به سبب قوت متن و دارا بودن نظم خاص شایان توجه بوده و ستایش شده است.موضوع محوری آن اخلاق و آداب است و سخنان هر یک از معصومین علیهم السلام را در بابی مجزا ذکر کرده است.اگرچه اسناد کتاب حذف شده،ولی زیبایی و استواری متن آن موجب شهرت و مقبولیت آن گشته است.برخی از خطبه ها و نامه های امام علی علیه السلام که به گونۀ تقطیع شده در نهج البلاغه و کتب دیگر آمده است،به صورت پیوسته و کامل تر در این کتاب ذکر شده است.

کتاب دعائم الإسلام که از جمله آثار او است،قانون و منبع احکام اسماعیلیه بوده است.در این کتاب روایات فراوانی از امام صادق علیه السلام گرد آمده است.محدث نوری بدان اعتماد کرده و احادیث آن را در کتاب مستدرک الوسائل نقل کرده است.از این طریق،احادیث این کتاب در کتاب جامع احادیث شیعه نیز وارد شده است.اگرچه محققان شیعی به این کتاب اعتماد ندارند.

کتاب دیگر او شرح الأخبار است که فضائل امامان شیعه،تا امام صادق علیه السلام،را بازگو کرده است.تفکر اسماعیلی مؤلف از مجموعه روایاتی که دربارۀ امام مهدی علیه السلام آورده است،قابل دست یابی است. (1)

است.امام خمینی (رحمة الله علیه) نهج البلاغه را افتخار شیعیان برشمرده است. (1)

چون تمامی احادیث نهج البلاغه مرسل است در سالهای اخیر برای مستندسازی آن کوششهایی انجام شده است.مصادر نهج البلاغه،تألیف سید عبدالزهراء الخطیب و نهج السعاده اثر محمد باقر محمودی از مشهورترین این تلاشها است.

کتاب حدیثی دیگر سید رضی،المجازات النبویه نام دارد.او پس از نگارشی دربارۀ مجازهای قرآن،متوجه وجود این صنعت ادبی در احادیث نبوی شد و بر آن شد تا در کتاب جداگانه ای به گردآوری و شرح و تفسیر آنها بپردازد.

او در بررسی احادیث این کتاب،ذوق خود را در کاوش از شیوه های هنری نمایان ساخته است. (2)توضیحات او در ذیل احادیث،این کتاب را به منبع خوبی در برخی زمینه های فقه الحدیث،تبدیل کرده است.

فعالیتهای حدیثی او در انتقال روایات و کتب روایی از نسل قبل به نسل پسین و نگارش مجموعه های زیبا در حدیث،فقه الحدیث،تاریخ و سیره،دعا و زیارات و کلام نقلی است.شیخ طوسی شمار کتابهای ایشان را نزدیک به دویست عنوان می داند (1)که بیشتر آنها در زمینه های یادشده است.مقام و موقعیت شیخ مفید،اقتضا می کند که بسیار بیش از این بدو پرداخته شود،ولی ما حیات او را به اجمال وا می گذاریم و به معرفی خلاصۀ برخی کتابهای حدیثی او می پردازیم.

أمالی

این کتاب مجموعه ای از چهل و دو مجلس حدیثی شیخ مفید است که از سال 404 تا 411 هجری و بیشتر در ماه رمضان و در روز شنبه برپا می شده است.در مجموع سیصد و هشتاد و هفت روایت مسند در این کتاب آمده است.روایات کتاب،متونی قوی و استوار دارد و بیشتر در ارتباط با موضوعات کلامی و به خصوص امامت است.در مقایسه با کتابهای أمالی دیگر،أمالی مفید از دقت بیشتری برخوردار است.

الإرشاد

نام کامل آن الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد است که به تاریخ زندگی،فضائل و سیرۀ امامان معصوم پرداخته است.بیش از نیمی از کتاب دربارۀ امام علی علیه السلام،فضائل و سخنان ایشان است که به گونۀ مبسوط نقل شده است.کتاب ارشاد کهن ترین و معتبرترین کتاب تاریخ امامان علیهم السلام است.چاپ جدید آن در دو جلد عرضه شده است.

المَزار

مجموعه زیارات معصومین علیهم السلام است که با اقبال عالمان شیعه مواجه شده است.

الجمل

رویارویی امام علی علیه السلام با عایشه،طلحه و زبیر را می توان مهم ترین فتنه در سدۀ اول هجری نامید.شیخ مفید در دو نگاشتۀ کلامی و تاریخی خویش به این مهم

ص:62

پرداخته و حقانیت امام علی علیه السلام را اثبات کرده است.اکنون این دو نگاشته در یک مجلد و با عنوان الجمل در دسترس است.

مجموعه رساله های فقه الحدیثی و نقد الحدیثی

نزدیک به بیست عنوان از رساله های کوچک شیخ مفید،به ارزیابی برخی از متون و دقت و تأمل در آنها پرداخته است.این مجموعه،تطبیق نظرات فقه الحدیثی شیخ مفید است که دارای اهمیت فراوانی است.

تصحیح الإعتقاد مهم ترین نوشته در این مجموعه است.این رساله حاشیه ای نقادانه بر کتاب الإعتقادات شیخ صدوق است و اختلافات مبنایی این دو عالم بزرگوار را در موارد فراوانی نشان می دهد.قوت و دقت استدلال شیخ مفید و شیوۀ او در مواجهه با نگرش شیخ صدوق در این رساله به خوبی روشن می شود.

این کتاب،کهن ترین نگارش،و قوی ترین آنها،در مبانی و مصادیق فقه الحدیث و نقد الحدیث است.

بعضی دیگر از رساله های فقه الحدیثی شیخ مفید از این قرارند:

رسالة فی معنی المولی؛

مسألة فی معنی قول النبی«أصحابی کالنجوم»؛

رسالة حول خبر ماریه؛

تزویج أمیر المؤمنین بنته من عمر؛

ایمان أبی طالب؛

جوابات أهل الموصل فی العدد و الرؤیه.

کتاب آخر در نقد روایاتی است که ماه رمضان را همیشه سی روزبرشمارند.این متون در مدرسۀ حدیثی قم پذیرفته شده بود،ولی شیخ مفید آنها را مردود دانست.

شده است. (1)دربارۀ این کتاب و مؤلف آن اختلاف جدی وجود دارد.با توجه به اسناد روایات و متن آنها می توان اطمینان یافت که این کتاب نگارش شیخ مفید و حتی انتخاب او از کتابی دیگر نیست و به اشتباه،به شیخ مفید نسبت داده شده است. (2)

موجب شده است که اقوال او بر قول شیخ طوسی مقدم شمرده شود. (1)او کتابهای دیگری هم داشته که به دست ما نرسیده است. (2)

است.مؤلف به احادیث اختلافی و چگونگی جمع میان آنها اهتمام خاص دارد.بیش از سیزده هزار و پانصد حدیث فقهی در این کتاب گردآوری شده است.از این رو،بزرگ ترین مجموعۀ احادیث فقهی،در زمان خود به شمار می آمده است.نگارش این کتاب قبل از سال 413 هجری آغاز شده است.شیخ طوسی در آن زمان کمتر از بیست و هشت سال داشته است.مشیخۀ کتاب تهذیب الاحکام نیز اهمیتی خاص در شناسایی راویان،طبقات و مصنفان شیعه دارد.

الإستبصار فیما اختلف من الأخبار

این کتاب گزیدۀ التهذیب است و تنها به اخبار اختلافی و وجه جمع آنها اشاره کرده است.از این رو،این کتاب در زمرۀ کتابهای تطبیقی فقه الحدیث قرار می گیرد.در مبحث پیشین دربارۀ این کتاب سخن گفتیم.

أمالی الطوسی

این کتاب با نام أمالی ابن الشیخ هم معرفی شده است.این اثر،مجموعه مجالس حدیثی شیخ طوسی است که در اواخر عمر و در نجف برگزار شده است.در مجموع چهل و شش مجلس و هزار و پانصد و سی و هفت حدیث دارد که دارای موضوعاتی مختلف در کلام،تاریخ و اخلاق است.گزارشهای تاریخی در این کتاب نقشی پررنگ دارند.قسمتی از أمالی شیخ مفید نیز در این کتاب آمده است.

کتاب الغیبه

هدف اصلی این کتاب،پاسخ نقلی و عقلی به شبهات مربوط به مهدویت،شفاف سازی موضوع غیبت و انحصار (1)امام مهدی علیه السلام است.پردازش دیدگاههای فرقه های شیعی و پاسخ گویی بدانها،هستۀ اصلی کتاب را تشکیل می دهد.تاریخ زندگی امام مهدی و حوادث آینده،قسمتهای دیگر کتاب است.شیخ طوسی کتاب خویش را تکمیل کنندۀ کتاب غیبۀ نعمانی می شمارد.

ص:66

مصباح المتهجد

کهن ترین کتاب دعایی شیعه است که اکنون در اختیار و دسترس ما قرار دارد.این اثر از زمان تألیف با توجه و اقبال دانشمندان شیعه مواجه شده است.اعمال و دعاهای روز،هفته و ماه همراه با زیارات معصومین علیهم السلام در این کتاب ذکر شده است.این کتاب یکی از مصادر اصلی کتب ادعیۀ متأخر شیعه است.شیخ طوسی خلاصه ای از این کتاب را نیز نوشته است.

کتابهای رجالی

سه کتاب رجالی از شیخ طوسی در دست است.رجال طوسی،فهرست طوسی و إختیار معرفة الرجال،گزیدۀ رجال کشی.

کتاب فهرست شیخ طوسی در مباحث رجالی،بیشتر مورد استفاده است.زیرا تعدیل و تضعیف آن دربارۀ راویان بیش از کتاب رجال طوسی و رجال کشی است.رجال طوسی برای شناخت طبقات راویان در عصر ائمه علیهم السلام مفید است چراکه بر این اساس مرتب شده است.إختیار معرفة الرجال یا رجال کشی منتخبی از مجموعه روایات است که کشی به گونۀ مسند نقل کرده و وضعیت برخی از راویان را نیز معلوم کرده است.بیشترین متون روایی دربارۀ غالیان و طرد آنها،در این کتاب آمده است.شیخ طوسی در اواخر عمر خویش،در نجف،گزیدۀ رجال کشی را بر شاگردان خویش خوانده است.

نکتۀ مهم و قابل تأمل،در مجموعه آثار شیخ طوسی آن است که بهترین کتابهای حدیثی شیخ طوسی در رابطه با احادیث فقهی،در دوران جوانی او نوشته شده است.کتابهای دوران کهنسالی این شخصیت عظیم القدر و بلندمرتبه همانند أمالی یا مجالس،در رتبۀ پایین تری نسبت به کتاب تهذیب الأحکام قرار دارد.

تألیفات او را حدود هفتاد جلد و حتی نود و هفت عنوان برشمرده اند (1)که بیشتر آنها در دسترس ما نیست.برخی کتابهای او از این قرار است:

کنز الفوائد

مجموعه ای از رساله های کوچک است که علاوه بر حدیث،مباحث کلامی و غیر آن را نیز در بر دارد.مباحث فقه الحدیثی نیز در آن یافت می شود.

معدن الجواهر

مجموعه ای از احادیث عددی است که بر اساس اعداد مرتب شده و بر حسب ترتیب معصومان سامان یافته است.سخنان برخی از حکما و بزرگان هم در پایان آمده است.

التعجب فی أغلاط العامة فی مسألة الإمامه

مؤلف به برخی از خطاهای آشکار سنیان،در مبحث امامت اشاره کرده است.او با ابراز تعجب از اشتباه فاحش آنان،آن موارد را نقد و بررسی کرده است.رویکرد کلامی،نقد الحدیثی مؤلف در این کتاب آشکار است.

ص:68

ص:70

نخستین حوزۀ حدیثی شیعه،مدینه بود،زیرا امامان علیهم السلام تا زمان امام جواد علیه السلام در این شهر استقرار داشتند.شیفتگان به دانش اهل بیت علیهم السلام از شهرهای گوناگون سرزمین پهناور اسلامی خود را بدین شهر مقدس می رساندند تا از خرمن فیض آن بزرگواران خوشه برچینند و حدیث ایشان را به ارمغان ببرند.

محمد بن مسلم طائفی،محدث بزرگ و عالی مقام شیعی،چهار سال در این شهر اقامت کرد تا از محضر امام باقر علیه السلام بهره برد. (1)

دومین حوزۀ حدیثی شیعه،حوزۀ کوفه است،شهری که در آن گرایشهای شیعی سابقه ای کهن حتی پیش از حضور امیرالمؤمنین علیه السلام در آن شهر دارد. (2)

هجرت امام علی علیه السلام به کوفه پس از جنگ جمل و حضور چهار ساله در این شهر حوزۀ حدیثی کوفه را غنی و نیرومند ساخت.حضور طولانی مدت یاران بزرگوار ایشان همانند حُجْر بن عَدِی،کُمیل بن زیاد،رُشَیْد هجری،اصْبَغ بن نُباتِه و...در این شهر حوزۀ حدیثی شیعه را پررونق نمود.

سومین حوزۀ حدیثی شیعه،خراسان بود؛منطقه ای که در زمان حضور بیش از دو سال امام علی بن موسی الرضا علیه السلام با معارف اهل بیت علیهم السلام بیشتر آشنا شد.حوزۀ حدیثی قم منطقۀ دیگری بود که در همین دوران شکل گرفت.این حوزۀ نوپا با سود جستن از شرایط مساعد،رشد و گسترش پیدا کرد و شخصیتهای بزرگی در آن پرورش یافتند.حوزۀ حدیثی قم نخستین یا از نخستین حوزه های حدیثی است (3)که

ص:72

به مدرسۀ حدیثی تبدیل شد و برکات و ثمرات فراوان و دامنه داری از خود بر جای گذاشت.از این رو مدرسۀ حدیثی قم شایستگی آن را دارد که با تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار گیرد.

این شهر مورد هجوم حاکمان قرار نگیرد و عالمان آن بتوانند در فضایی آرام به تبیین،گسترش و روشمند کردن عقاید شیعی بپردازند.

افرادی از خانوادۀ اهل بیت علیهم السلام که منطقۀ مرکزی عراق را برای خود ایمن نمی یافتند به قم مهاجرت کرده و در این منطقه سکنی گزیدند.وجود آرامگاه چهارصد امامزاده در قم و پیرامون آن از فزونی روند هجرت ایشان حکایت دارد.

روایات فراوانی در مدح قم و اهالی آن از امام صادق علیه السلام و ائمۀ دیگر صادر شده است که برخی ناظر به زمان صدور بوده و برخی نظر به آینده دارند. (1)حضور حضرت معصومه (سلام الله علیها) و سپس وجود بارگاه ایشان در سالهای آغازین قرن سوم هجری،حرکت شیعی قم را سرعت بیشتری بخشید.

زکریا بن آدم قمی،از اولین دانشمندان قم است که در متون حدیثی و رجالی مورد توجه قرار گرفته و توثیق صریح امام رضا علیه السلام نسبت به او نقل شده است. (2)شیخ طوسی او را به عنوان وکیل ممدوح امامان علیهم السلام معرفی کرده است. (3)وکالت او در آن زمان نشانگر فزونی شمار شیعیان قم است که انتخاب وکیل مستقلی را لازم و ضروری می نموده است.شیخ طوسی او را از یاران امام صادق علیه السلام تا امام جواد علیه السلام دانسته است. (4)احمد بن اسحاق قمی،نوادۀ سعد بن مالک نیز وکیل امامان متأخر در قم بوده است. (5)

مدرسۀ حدیثی قم شهرت خویش را وامدار احمد بن محمد بن عیسی اشعری است.وی بر کسانی که در باور او احادیث غلوآمیز نقل می کردند و یا در نقل احادیث سهل انگاریهایی داشتند سخت می گرفت و حتی برخی را بدین اتهام از شهر اخراج کرد.برخورد وی با این دسته از راویان زمینۀ رونق نوع خاصی از شیوۀ عرضه و دریافت حدیث را که با باورهای او در نحوۀ فعالیت حدیثی همخوانی داشت فراهم کرد و از آن پس فعالیتهای حدیثی بر اساس این شیوه نظم گرفت که باعث تمایز

ص:74

حوزۀ حدیثی قم با دیگر حوزه های حدیثی شد و اصطلاح مدرسۀ حدیثی قم را پدید آورد و این گونه است که نام این مدرسه هماره با آن بزرگ همراه است.

این مدرسه حرکت رو به کمال خویش را،که در حدود سال دویست هجری،آغاز کرده بود،تا سالهای پایانی سدۀ چهارم ادامه دارد.یعنی در حدود دویست سال مرکز حدیثی مهم شیعه محسوب می گشت.در طول این مدت نسلهای پیاپی از دانشمندان محدث شیعی پدید آمده و آثار ماندگاری از خود بر جای نهادند.

مدرسۀ حدیثی قم نقش مهم و تأثیرگذاری در انتقال معارف حدیثی و گره زدن حوزۀ حدیثی کوفه با مدرسۀ حدیثی بغداد ایفا کرد.

حوزۀ حدیثی کوفه در دوران امامان علیهم السلام،مهم ترین حوزۀ حدیثی شیعه به شمار می آید.پیدایش غالیان در آن شهر و دست درازی آنان به حدیث موجب گشت که این حوزۀ حدیثی دچار آسیب جدی شود؛این آسیب در مدرسۀ حدیثی قم ترمیم شد.محدثان بزرگ و بزرگوار کوفه به قم رفتند و میراث حدیثی خویش را در اختیار عالمان آن سامان قرار دادند.سخت گیری عالمان قم موجب گشت تا متون منتقل شده به قم از پیرایه ها پیراسته و به متون شفاف وحیانی نزدیکتر شود.

جمعیت همگون شیعی در قم،وجود تعداد نسبتاً زیاد عالمان و محدثان،دور بودن از تعدی و ظلم خلفای عباسی،پدیدار شدن روحیۀ دانش گستری و دانش آموزی و...موجب شد تا این مدرسه روز به روز بالنده تر گشته و به سوی کمال و شکوفایی رو کند و در این دوران نگاشته های متعدد و گوناگون در آن تألیف شد که برخی از آنها هنوز نیز بر تارک نگاشته های حدیثی شیعه جای دارد.

مشهورترین ویژگی عالمان قم نص گرایی شدید بود که برای پرهیز از افتادن در دام اصحاب رأی و نظر و پیراستگی معارف الهی شیعی از معارف غیرمطمئن بشری صورت می گرفت.مخالفت جدی برخی از عالمان شیعی با نقل احادیث ضعیف گونه ای دیگر از مبارزۀ آنان با مبادی معرفتی غیر قابل اعتماد بود.

اهمیت این مدرسه چنان زیاد بود که حسین بن روح،نایب سوم امام مهدی علیه السلام،کتاب التأدیب خود را برای بازبینی عالمان این دیار به این سامان فرستاد تا آنان نظر

ص:75

خود را دربارۀ این کتاب بیان کنند. (1)

این ویژگیها مدرسۀ حدیثی قم را دارای وجهه ای مشخص و گران قدر کرده است.نگارش مهم ترین جامع حدیثی شیعه (کافی) در این حوزۀ حدیثی نشانگر میزان اعتماد پسینیان بر این مدرسه است.

این ستایشها بدان معنا نیست که این حوزۀ حدیثی هیچ گونه نقص و کاستی نداشته و محتاج نقد و بررسی نیست.انتقادهایی راجع به شیوه،روش و نگرش مدرسۀ حدیثی قم از همان دوران تاکنون وجود داشته که برخی از آنها متین و قابل قبول است.

اکنون ضمن بررسی ویژگیهای مدرسۀ حدیثی قم برخی از انتقادها را نیز برمی کاویم.

مهم ترین قسمت این مجموعۀ فراهم آمده از حوزۀ حدیثی کوفه بود.آوردیم که هستۀ اصلی دانشمندان حدیثی قم مهاجران شیعی کوفی بودند که حوزۀ قم را بنیان گذاری کردند.این افراد شالودۀ اصلی علمای حدیث را در قم تشکیل می دادند.

ابراهیم بن هاشم از مهاجران کوفه به قم است؛نجاشی دربارۀ او گفته است:

او نخستین کسی بود که حدیث کوفیان را در قم منتشر کرد (1).

حسین بن سعید اهوازی،مشهورترین نگارشگر کتابهای ثلاثین،(کتابهای سی گانۀ احادیث فقهی) انتقال دهندۀ دیگر حدیث به قم است.کتاب او را که شاگردش،احمد بن محمد بن عیسی،در قم منتشر کرد به شاگرد وی منسوب و به نوادر احمد بن محمد بن عیسی مشهور شد.برخی از محققان نوادر احمد بن محمد بن عیسی را همان کتاب حسین بن سعید می دانند. (2)

در آن دوران رحلات (مسافرتهای) حدیثی نیز برای عرضه و دریافت حدیث مرسوم بود.بسیاری از محدثان قم به شهرهای کوچک و بزرگ مسافرت کرده،احادیث آن دیار را شنیده و روایات خویش را برای آنان بازگو می کردند.

نسل اول این محدثان به مدینه،مکه،کوفه و مَرْو مسافرت کردند.نسلهای بعد نیز رخت سفر به بغداد،بصره،سامرا،اهواز،نیشابور،سمرقند و حتی شام و مصر بستند. (3)برخی از محدثان این سرزمینها نیز با مسافرت خویش به قم،گسترش حدیث در قم و بهره گیری از میراث حدیثی قم را در آنجا توأمان به انجام می رساندند.

شیخ صدوق سرآمد محدثان اهل قم در فراوانی سفرهای حدیثی است.وجود نام بیش از دویست نفر از غیر قمیان در فهرست مشایخ او و تصریح به مکانهای گوناگون

ص:77

جلسات املای حدیث در کتاب امالی وی گویای درستی این ادعایند.بیش از پانزده حوزۀ حدیثی در آثار شیخ صدوق مورد اشاره قرار گرفته است. (1)

اجتهاد و استنباط،حتی در حوزه هایی که در قلمرو فقه و اعتباریات شارع نیست،ملحق به قیاس و مردود می باشد و بدین ترتیب دایرۀ قیاس و استنباط مذموم را که محدودۀ خاصی داشت گسترش دادند.این گونه بود که عالمان و دانشمندان قم از روش نقد تعقلی در سایر حوزه های فکری نیز خودداری کردند.

شیخ صدوق با استناد به روایاتی که در آنها از جدل و کلام انتقاد شده است (1)جدل و بحث دربارۀ خدا و امور دین را ممنوع می شمارد. (2)تفکر حاکم بر مدرسۀ بغداد برخلاف مدرسۀ قم این گونه نگرش را برنمی تافت.

موضعگیری شدید و منتقدانۀ شیخ مفید و شاگردانش موجب شد که این طرز تفکر به کناری نهاده شود.تندترین انتقادات شیخ مفید از شیخ صدوق و طرز تفکر عالمان قم در دو کتاب تصحیح الاعتقاد و رسالة حول العدد آمده است.

شیخ مفید دربارۀ تفکر نص گرا و پرهیز از خردورزی برخی محدثان می نویسد:

لکنَّ أصحابَنا المُتَعلِّقینَ بِالأخبارِ أصحابُ سلامةٍ و بُعْدِ ذهنٍ و قِلّةِ فِطْنةٍ یَمُرّون علی وجوهِهم فیما سَمِعُوه مِن الأحادیثِ و لا یَنظرون فی سندِها و لا یَفرُقون بینَ حقِّها و باطلِها و لا یَفهَمون ما یَدخُلُ علیهم فی إثباتِها و لا یُحَصّلون معانِیَ ما یُطلقونه مِنها (3)

اما [متأسفانه] محدثانِ نص گرای امامیه افرادی پاکدل،کم دقت و کم درایت هستند؛در احادیثی که می شنوند چندان دقت نمی کنند،در اسناد آنها نمی نگرند،سره و ناسرۀ آنها را از هم تشخیص نمی دهند،پیامدهای پذیرش آنها را درنمی یابند و مفاهیم احادیثی را که نقل می کنند نمی پالایند.

خضوع قمیها در مقابل روایات و اجتناب از تحلیل و نقد آن موجب شد که برخی از آنان به سبب وجود پاره ای از روایات،سهو پیامبر صلی الله علیه و آله را در امور غیر مربوط به ابلاغ رسالت بپذیرند.همچنان که به جهت نقل پاره ای از احادیث،ماه رمضان را همیشه سی روزه بدانند و دخالت اعتبار در امور تکوینی را پذیرا باشند.

ص:79

گشت که در مکتبها و حوزه های دیگر غالی شمرده نمی شدند.علاوه بر آن به جهت یکدست بودن شهر قم و اقتدار عالمان شیعی در آن،گروندگان به تفکر غالیانه به شدت مجازات می شدند.برخی از محدثان مشهور به اتهام غلو از شهر قم اخراج و امکان حضور در مجامع علمی و حدیثی آن را از دست دادند.

سهل بن زیاد از این گروه به شمار می رود.نجاشی دربارۀ او نوشته است:

کان ضعیفاً فی الحدیثِ،غیرَ مُعتَمَدٍ علیه فیه؛و کان أحمدُ بنُ محمدِ بنِ عیسی یَشهَدُ علیه بالغُلوِ و الکِذبِ،و أخرجَه مِن قُم إلی الریّ وکان یَسکُنُها (1).

وی در حدیث ضعیف و غیر قابل اعتماد است؛احمد بن محمد بن عیسی به غلو و دروغ پردازی وی گواهی می داد و [سرانجام] او را از قم اخراج و به ری فرستاد.[بدین ترتیب] سهل مدتها در ری زیست.

ابن غضائری نیز اخراج او را این گونه گزارش نموده است:

أخرَجَه عن قُم و أظهَرَ البَرائَة منه و نَهَی الناسَ عن السِماعِ منه و الرِوایةِ عنه (2).

همچنین گفته اند:محمد بن حسن بن ولید،سهل بن زیاد را از مستثنیات کتاب نوادر الحکمه معرفی کرده و روایات او را معتبر نشمرده است. (3)

برخوردی این چنین با ابوسُمَیْنه نیز صورت گرفته است.او از کوفه به قم مهاجرت کرد و میهمان احمد بن محمد بن عیسی گشت.آنگاه که غالی بودن او شهرت پیدا کرد میزبان،نه تنها او را از منزل خویش بلکه از شهر قم اخراج نمود. (4)

حسین بن عبیدالله قمی،علی بن محمد بن شیرۀ قاشانی،قاسم بن حسن بن علی بن یقطین،احمد بن حسین بن سعید اهوازی و...از کسان دیگری هستند که

ص:81

به اتهام غلو مورد بی مهری قرار گرفته اند. (1)برخی از متهمان به غلو تا مرحلۀ اعدام نیز پیش رفته اند.دربارۀ محمد بن أورَمَه (استاد ابوسُمَیْنه) نوشته اند:

ذکرَه القمیون و غَمَزوا علیه و رَمَوه بالغُلوِ حتّی دَسَّ علیه مَن یَفتِک به،فوَجَده یُصلِّی مِن أولِ اللیلِ إلی آخِرِه فتَوَقَّفوا عنه.و حَکی جَماعةٌ مِن شُیوخِ القمیین عن ابنِ الولیدِ أنّه قال:"محمدُ بنُ اورمةَ طُعِنَ علیه بالغلو،و کلُّ (فَکلُّ) ما کان فی کتُبِه مِمّا وُجِد فی کتبِ الحسینِ بنِ سعیدٍ و غیرِه فَقُلْ به،و ما تَفَرَّدَ به فلا تَعتَمِدْه"،و قال بعضُ أصحابِنا:"إنّه رَأی تُوقیعاً مِن أبی الحسن الثالثِ علیه السلام إلی أهلِ قم فِی مَعنَی محمدِ بنِ أورمةَ و بَرائتِه مِمّا قُذِفَ به" (2).

اهل قم وی را به بدی یاد کرده اند،او را مورد طعن قرار داده و به وی نسبت غلو داده اند؛آن سان که شخصی برای ترور وی به کمین نشست.در این حال مشاهده کرد که از آغاز شب تا پایان شب نماز می خواند و بدین ترتیب [از سوء قصد به او] دست نگه داشتند.جماعتی از بزرگان قم از قول ابن ولید آورده اند که گفت:"محمد بن أورمه متهم به غلو است؛لذا روایات کتب وی را که در کتابهای حسین بن سعید و دیگران نیز موجود است بپذیر و به آنچه تنها او نقل کرده اعتماد مکن".یکی از محدثان امامیه می گوید که وی توقیعی از امام رضا علیه السلام خطاب به مردم قم در ارتباط با محمد بن أورمه دیده که امام علیه السلام وی را از اتهاماتی که به او نسبت داده اند بری دانسته است.

عن النبیِّ صلی الله علیه و آله،و لو جازَ أنْ تُرَدَّ الاخبارُ الواردةُ فی هذا المَعنَی لَجازَ أنْ تُرَدَّ جمیعُ الأخبارِ" (1).

غالیان و اهل تفویض،که لعنت خدا بر آنان باد،سهو النبی را انکار می کنند و می گویند اگر جایز باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز دچار سهو (خطا و اشتباه) شود،جایز خواهد بود که در ابلاغ رسالت نیز دستخوش لغزش شود...".استاد ما،محمد بن حسن بن احمد بن ولید (که خدا وی را رحمت کند) می فرمود:"اولین مرحلۀ غلو،انکار سهو النبی است و اگر جایز باشد که روایات رسیده در این باره را رد کرد جایز خواهد بود که همۀ روایات را پذیرفت.

این دیدگاه در مقایسه با دیدگاه مشهور شیعیان،پس از شیخ مفید (رحمه الله)،که پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان را از سهو و نسیان در همۀ امور منزه می شمارند عجیب می نماید.

و لو جازَ أنْ تُرَدَّ الأخبارُ الواردةُ فی هذا المَعنَی لَجازَ أنْ تُرَدَّ جمیعُ الأخبارِ (1).

بنابراین راز پذیرش سهو النبی از یکسو و نقل متن زیارت جامعۀ کبیره از سوی دیگر چیزی جز نص گرایی و اخبارگرایی شدید قمیان نیست. (2)آنان همان گونه که روایات سهو النبی را قبول داشتند فرازهای زیارت جامعۀ کبیره را نیز می پذیرفتند.گفتنی است که شیخ صدوق (ره) نظریۀ اسماء النبی را مطرح کرده و از آن دفاع کرده است.از منظر ایشان،خدای تعالی فراموشی را برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) پدید آورد تا تسهیل و آسان سازی در کار مومنان باشد.

ص:86

ص:88

ظاهراً او وکیل امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام در قم بوده است. (1)هنگامی که زکریا بن آدم تصمیم خود را مبنی بر ترک خاندانش (ظاهراً مقصود مردم قم است)،به دلیل نارضایتی از آنان،با امام رضا علیه السلام در میان گذاشت امام رضا علیه السلام به او فرمود:

این کار را نکن؛چرا که به برکت وجود تو بلاها از خاندانت برطرف می شود،همان گونه که به برکت موسی بن جعفر بلاها از اهل بغداد برطرف می شود (2).

(1)فی وسط عُمرِه (2).

او وکیل امام حسن عسکری علیه السلام بر موقوفات منطقۀ قم و رابط مردم با آن حضرت بود؛همچنان که در دوران غیبت صغری نیز او رابط مردم قم با نایب اول و نایب دوم امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بود. (1)

رجالیان کهن او را با این تعابیر ستوده اند:ثقة، (2)الشیخ الصدوق، (3)کبیر القدر، (4)شیخ القمیین، (5)وافِدُ القمیین، (6)صالح، (7)خاصّةُ أبی محمد علیه السلام، (8)کرامتُه علی اللهِ و علی حُجَجِه. (9)

اختیار است،تمامی انواع نگاشته های او را در بر دارد. (1)ذوق نگارش خاص و سلیقۀ چینش زیبا و بدون پیشینه از جملۀ ویژگیهای او است.شیخ صدوق بسیاری از گونه های نگارشی خویش را همانند او به انجام رسانده است. (2)

احمد بن محمد بن عیسی،برقی را،به جرم نقل گستردۀ احادیث مرسل و گزارش از راویان ضعیف،از قم اخراج کرد.پشیمانی احمد بن محمد بن عیسی از این عمل و حضور با پای برهنه در تشییع جنازۀ برقی در کتابهای رجالی گزارش شده است.احمد بن محمد بن خالد برقی در حدود سالهای 274 یا 280 هجری درگذشت. (3)

شیخُ القمیین و وَجْهُهم قَدِمَ الکوفةَ سنةَ نیف و تسعینَ و مِأتَین و سَمِعَ أهلُها مِنه فَأکثَروا و صَنَّفَ کُتباً کثیرةً (1)

بزرگ اهل قم و فرد شاخص آنان،سال دویست و نود و اندی وارد کوفه شد،مردم آن دیار از او روایت شنیدند و بسیار نقل کردند.او کتابهای بسیاری به رشتۀ تحریر درآورده است.

«جلیلُ القدرِ بصیرٌ بالفقه»، (1)«عارفٌ بالرجال،مُوثوقٌ به،له کتبٌ...» (2).

محمد بن حسن بن ولید حدوداً با ثقة الإسلام کلینی و علی بن حسین بن بابویه معاصر بوده و در سال 343 درگذشته است. (3)دربارۀ او پیش تر سخن گفتیم.

نزدیک به سی کتاب از این مجموعۀ عظیم در دسترس است که پانزده عنوان آن از نگاشته های شیخ صدوق است.فهرست اجمالی این آثار عبارت اند از:

1.محاسن برقی،2.بصائر الدرجات صفار،3.تفسیر علی بن ابراهیم،4.قرب الأسناد،5.کافی،6.الإمامة و التبصره،7.کامل الزیارات،8.من لا یحضره الفقیه،9.التوحید،10.معانی الأخبار،11.علل الشرایع،12.خصال،13.ثواب الأعمال،14.عقاب الأعمال،15.کمال الدین،16.عیون أخبار الرضا علیه السلام،17.فضائل الشیعه،18.صفات الشیعه،19.مصادقة الإخوان،20.فضائل الأشهر الثلاثه،21.الأمالی،22.کفایة الأثر،23.جامع الأحادیث،24.الغایات،25.المسلسلات،26.الأعمال المانعة من الجنه،27.العروس،28.نوادر الأثر فی علیٍّ خیرِ البشر،29.مأة منقبه.

برخی از این کتابها اجزایی دارند؛مثلاً کتاب محاسن موجود کتابهای (ابواب) چون کتاب السفر،کتاب القرائن،کتاب ثواب الأعمال،کتاب عقاب الأعمال،کتاب الصفوة و النور و الرحمه،کتاب مصابیح الظلم،کتاب العلل،کتاب المَآکل،کتاب الماء،کتاب المنافع و کتاب المرافق را در بر دارد.فضائل الأشهر الثلاثه نیز به سه کتاب دربارۀ ماههای رجب،شعبان و رمضان تقسیم شده است.

برخی از نگاشته های این مجموعه اهمیتی فراوان یافته اند.کتاب کافی و کتاب من لا یحضره الفقیه از جمله کتب اربعه اند که در طول تاریخ شیعه در نزد تمامی عالمان شیعی اهمیتی خاص داشته اند. (1)محاسن برقی به عنوان کهن ترین جامع حدیثی در دسترس شیعه،بصائر الدرجات با عنوان مشهورترین اثر حدیثی ماندگار در باب امامت،تفسیر علی بن ابراهیم با وصف کهن ترین تفسیر مأثور شیعی،کامل الزیارات با ویژگی قدیم ترین کتاب دربارۀ زیارت ائمه علیهم السلام و مجموعه کتابهای حدیثی شیخ صدوق اکنون در دسترس محققان و پژوهشگران حدیث قرار دارد.

عیسی در بر داشته است؛با این حال به نظر می رسد اندیشۀ این راوی بزرگ در شکل گیری نظام فکری محدثان قمی تأثیر خود را گذاشته است و پدیدآور مکتبی شده است که ارکان سازمانی آن با هم سازگار و میان آنها ارتباط منطقی برقرار بوده است.تأمل در ویژگیهای یادشدۀ مکتب حدیثی قم ارتباط منطقی میان ارکان این سازمان فکری را روشن می سازد.اگر حوزۀ حدیثی قم از عقل گرایی رایج آن دوران به دلیل نگرانی از غلطیدن در وادی خطرناک رأی گرایی و قیاس دوری می گزیند،از سوی دیگر با سخت گیری در پذیرش متون غلوآمیز و روایات راویان ضعیف به گونه ای از نفوذ روایات ساختگی،ضعیف و آلوده به افراطگری جلوگیری می کرد.معلوم نیست اگر قمیان چنین سخت گیریهایی نداشتند،چه بلایی بر سر مجموعه روایات شیعی این حوزه می آمد و آیا باز هم ما شاهد میراث پرگوهر درخشنده ای مثل کافی بودیم یا نه؟به ویژه آنکه حوزۀ حدیثی قم محیطی بسته و شیعی خالص بوده و به دلیل روبه رو نبودن با انتقاد دیگر نحله ها به گونه ای طبیعی در معرض چنین آفاتی،به ویژه غلو،قرار داشته است.

نکته:

برخی محققان نص گرایی و اخباریگری قمیان را نتیجۀ طبیعی فراوانی محدثان و روایات موجود در قم می دانند که پاسخگوی نیازهای آنان بوده است و اجتهاد و استنباط در جایی نیاز بوده که به دلیل نبود دلیل روایی،دانشوران و عالمان دینی به ناچار به اجتهاد و دلیل عقلی رو می آوردند، (1)اما این سخن نمی تواند درست باشد؛زیرا مدرسۀ حدیثی قم خود وامدار محدثان عراقی،به ویژه کوفیان،بوده و نمی توان گفت شمار احادیث در دسترس محدثان عراق و بغداد کمتر از احادیث قمیان بوده است.احتمال دارد که وجود مجتهدان بزرگ اهل سنت در عراق همچون ابوحنیفه و شافعی در پیشینۀ مکتب بغداد و کوفه بر وارد کردن رأی و نظر و به گونه ای عقل،استحسانات و مصالح و سلم در مذهب آنان تأثیر داشته است و همچنین ممکن است که مسائل بیشتری در عراق مطرح بوده و نزدیکی پایتخت و نیز اختلاف مذهبی موجود ذخیره و میراث نقلی را پاسخگو نمی دیده است.

شیخ مفید تردید کرده اند. (1)مهم ترین انتقاد شیخ مفید از شیخ صدوق به عنوان نمایندۀ مدرسۀ حدیثی قم روش اخبارگرایی محض و خالص او بود.کتاب تصحیح الإعتقاد،مهم ترین کتاب در بررسی انتقادات شیخ مفید است،که نویسنده در آن بر روش اهل حدیث خرده گرفته است. (2)

شیخ مفید همچنین به نبود روحیۀ ژرف نگری در شیخ صدوق و مدرسۀ حدیثی قم اعتراض می کند.او در بحث اراده و مشیت نوشته است:

الذی ذَکَرَه الشیخُ أبوجعفر رَحِمَه اللهُ فی هذا البابِ لا یَتَحَصّلُ و مَعانیه تَختَلِفُ و تَتَناقَضُ و السببُ فِی ذلک أنّه عَمِلَعَلَی ظَواهِرِ الأحادیثِ المُختَلِفةِ و لمْ یَکُنْ مِمَّن یَرَی النَظرَ،فَیُمَیِّزُ بینَ الحقِ مِنها و الباطلِ و یَعملُ عَلی ما یُوجِبُ الحُجَّةُ.و مَنْ عَوَّلَ فِی مَذهبِه عَلی الأقاویلِ المُختَلِفةِ و تقلیدِ الرُواةِ کانت حالُه فِی الضعفِ ما وَصَفْناه (3).

آنچه شیخ صدوق در این فصل (اراده و مشیت خداوند) بیان کرده است،اثبات شدنی نیست و مطالب آن با یکدیگر تخالف و تناقض دارند؛علت آن است که او بر پایۀ ظواهر احادیث متناقض عمل کرده و بسان کسانی نبوده است که نظر می کند و درست و نادرست را از هم جدا می کنند و بر پایۀ آنچه از حجت برخاسته است عمل می کنند و کسی که در رویکرد خویش بر سخنان گوناگون و تقلید از راویان تکیه می کند ضعف او آنسان است که شرح دادیم.

ص:100

ص:102

فرجه الشریف) در بغداد،سبب اهمیت بیشتر این شهر نزد شیعیان شد.تسلط امیران آل بویه بر بغداد (447-334ه) سبب شد شیعیان آزادی عمل یابند.در طول این دوران،مرکز خلافت اسلامی،به محلی برای آمد و شد عالمان شیعه تبدیل شده بود و به این وسیله بذر علوم و معارف اهل بیت در این شهر پراکنده می شد.

این وضعیت تا سال 447 هجری بسامان بود،اما پس از هجوم سلجوقیان و برافتادن آل بویه،وضعیت سیاسی،اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی شیعیان نابسامان شد؛با این حال منطقۀ کَرْخ بر وضعیت شیعی خویش باقی ماند،چنانکه تاکنون نیز این موقعیت را حفظ کرده است.

بعضی از این افراد،در بغداد به تجارت مشغول بودند که هشام بن حکم صحابی بزرگ و متکلم مشهور شیعی از این افراد است.

در سالهای بعد،شیعیانِ متولد بغداد،افزون شدند.تأمل در راویان بغدادی نشان می دهد که نسل بعدی محدثین شیعی،مشهورتر و استوارتر هستند.اِبن ابی عُمَیر،برجسته ترین فرد از این گروه است.نجاشی دربارۀ او می نویسد:

بَغدادیُّ الأصْلِ و الْمَقامِ،لَقِیَ أبا الْحَسَنِ موسَی علیه السلام وَ سَمِعَ مِنه أحادیثَ کَنّاه فی بعضِها فقال علیه السلام:"یا أباأحمدَ"،و رَوَی عَن الرِّضا علیه السلام،جَلیلُ الْقَدرِ،عَظیمُ الْمَنزِلَةِ فِینا و عِند المُخالفینَ...وکان حُبِسَ فی أیامِ الرَّشیدِ،فقیلَ لِیَلِیَ القَضاءَ...وقیلَ بلْ لِیَدُلَّ عَلَی مَواضعِ الشّیعَةِوأصحابِ موسَی بنِ جَعفرٍ علیه السلام (1).

اصالتاً بغدادی و ساکن آنجا است.با اباالحسن،موسی بن جعفر علیه السلام،دیدار داشته و از ایشان احادیثی نقل کرده است که آن حضرت وی را در شماری از آنها با کنیه خطاب کرده اند و فرموده اند:ای ابااحمد.وی از امام رضا علیه السلام نیز روایت نقل کرده است.سترگ مرتبه است؛در میان امامیه و مخالفین [امامیه] جایگاه والایی دارد...وی در روزگار هارون الرشید عباسی زندانی شد.گویند برای اینکه مسند قضاوت را بر عهده بگیرد...و یا برای اینکه پایگاههای شیعیان و یاران موسی بن جعفر علیه السلام را افشا کند.

بسیاری از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهما السلام نیز در بغداد متولد شده و در آن شهر به تحصیل و تدریس مشغول شدند.

بر خلاف طبقۀ پیشین از محدثین بغداد،که معمولاً در کوفه تحصیل کرده بودند،این گروه،دانش آموختۀ حوزۀ حدیثی بغداد بودند.

علاوه بر آن،برخی از آنان در امور حکومتی مربوط به خلافت عباسیان نیز اشتغال داشتند.برای نمونه علی بن یَقطین بغدادی (182-124.) در سِمت وزارت هارون الرشید به فعالیت پرداخت.او از اصحاب خاص امام کاظم علیه السلام است.عبدالله بن سنان،از مشهورترین راویان شیعی است که مسئول امور مالی در خلافت بنی عباس بود.فَضْل بن سلیمان بغدادی نیز کاتب منصور و مهدی عباسی بوده و از شاگردان امام صادق و امام کاظم علیهما السلام است.

ص:105

اسامی بسیاری از راویان شیعی که بغدادی بوده و در اواخر قرن سوم در کوفه می زیسته اند،در رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی آمده است.

حضور نایبان خاص امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در بغداد،اهمیت فوق العاده ای به این حوزۀ حدیثی بخشیده بود.بغداد در فاصلۀ سالهای 260 تا سال 329 هجری،پناهگاه و جایگاه نایبان خاص امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و مرکز ثقل جامعۀ شیعی محسوب می شد.هجرت مسلمانان شیعی از تمامی نقاط جغرافیایی به این شهر یا بازدید از آن در این دوران،فراوان در منابع مختلف گزارش شده است.

علاوه بر شیعیان دوازده امامی،گروههای دیگر نیز در بغداد حضور علمی داشتند که از آن میان می توان به معتزله،اشاعره،زیدیه،اهل حدیث،عثمانیه و...اشاره کرد.از این رو،گفتگوهای علمیِ بینِ مذهبی در بغداد،رایج بوده است.حتی معتزله نیز،که در بسیاری از موارد با شیعیان موافق بودند،با آنان به بحث می پرداختند. (1)

ظاهراً فضای عمومی حدیث شیعی،در این دوران به قدری پر رونق بود که ثقة الاسلام کلینی،نگاشتۀ جامع خویش را از قم و ری به بغداد آورد و آن را در آن شهر منتشر نمود و همان جا آن را بر راویان شیعه خواند و به آنان اجازۀ نقل روایت داد.پدر شیخ صدوق نیز در سال 328 هجری به بغداد آمد و اجازۀ روایت کتابهایش را به عالمان بغداد اعطا کرد. (2)

در سالهای پس از آن (352 هجری به بعد) شیخ صدوق نیز به بغداد مسافرت کرد و برای عالمان آن دیار حدیث گفت.

برخی دیگر از عالمان مشهور قم،همانند ابن قُولِوَیه (م 369ه) و ابن داود قمی

(م 368ه) نیز از وطن خویش به بغداد مهاجرت کردند و در آن سکنی گزیدند.طبیعی است که پیدایش حکومتهای مستقل شیعی در ایران و عراق و حمایت آنان از دانش و دانشمندان و ایجاد فضای باز سیاسی و فرهنگی برای طرح مسائل حساس و مهم دینی و مذهبی نقش بسزایی در این مهاجرتها داشته است.

ص:106

آنچه تاکنون گفته شد،تصویری از حوزۀ حدیثی بغداد،در فاصلۀ سالهای 160 تا 350 هجری بود.اکنون به بررسی مدرسۀ حدیثی بغداد و بنیان گذار نابغۀ آن،مرحوم شیخ مفید (رحمة الله علیه)،می پردازیم.

طبیعی است که این فضا و موقعیت،به برخوردی دقیق،عمیق و همه جانبه با تمامی گرایش های فکری نیازمند است.مبانی علمی دقیق و معیارهای اصولی صحیح،موجب سالم ماندن تفکر شیعی از گزند گرایش های دیگر و تمایز این تفکر از نحله های فکری دیگر می گردید.

موجب اشتهار بیش از پیش این حوزۀ حدیثی شیعه شد و نام آن را در تفکر شیعی ماندگار ساخت.

هر چند این دو واقعه در آغاز،هیچ ارتباطی با هم نداشتند،ولی برآیند پدیدآمده به وسیلۀ آن دو،نتیجه ای بسیار نیکو بود.

رحلت کرده اند. (1)وی در سن نوزده سالگی از شیخ صدوق،که در سال 355 هجری به بغداد آمده بود،حدیث شنید. (2)

بیشتر اساتید او از محدثان یا متخصصان علم کلام هستند و فقها و مورخان در فهرست اساتید او چندان به چشم نمی خورد.

سطح بالای دانش شیخ مفید و قدرت او در مباحثه با مخالفان،موجب شهرت سریع وی شد و شاید از همین رو در سن جوانی به مفید ملقب شد. (3)او 35 ساله بود که رهبری شیعیان بغداد را به عهده گرفت.مقام علمی و موقعیت اجتماعی او چنان بود که عضد الدوله،امیر دانش دوست آل بویه،به عیادت او می رفت و شفاعتش را در حق دیگران پذیرا می شد. (4)شیخ مفید در زمان مرگ عضد الدوله تنها 36 سال داشت.او تمامی کتابهای مخالفان را در حافظۀ خود داشت تا بتواند شبهه های آنان را پاسخ گوید. (5)وی همچنین در خانۀ خویش،مجلس بحث و مناظره بر پا می ساخت.در آن مجالس،عالمان مذاهب گوناگون حضور می یافتند و او با تمامی آنان به بحث می پرداخت. (6)

تیزهوشی،حاضرجوابی،علم سرشار،زبان نیکو و قدرت تحمل او از مجموعۀ مباحثه هایش هویدا است. (7)

ابویَعْلی جعفری،داماد شیخ مفید،در توصیف او گفته است:

وی به جز پاسی از شب در بستر نمی خفت و سپس از جای برخاسته و نماز می خواند و مطالعه و تدریس می کرد و یا قرآن تلاوت می نمود (8).

ص:110

صداقت او بسیار و خشوع و فروتنی او نیکو بود.زندگی بسیار ساده و لباسی خشن داشت. (1)

مهم ترین اقدام شیخ مفید،تشکیل مدرسه های علمی برای شیعیان و آموزش و تربیت کودکان شیعه و جذب نخبگان بود.وی در مکتب خانه ها و کارگاههای بافندگی جستجو می کرد و کودکان تیزهوش و مستعد را در نظر می گرفت و با دادن پول به والدین آنان،آنها را به مکتب من برد و به آنان دانش می آموخت. (2)به این سبب،شاگردان تیزهوش بسیاری در محضر او گرد آمدند و به تحصیل مشغول شدند.

ظاهراً آموزشهای او تنها به فقه و حدیث محدود نمی شد.او به مباحث اعتقادی،به ویژه امامت،اهتمامی ویژه داشت.تلاش او در زدودن شبهه های مخالفان در مجموعۀ رساله های کوچک و بزرگ او هویدا است.نوشته های او بیش از دویست اثر است.غنای آثار،استواری اندیشه و تأثیر شگرف او در آرا و نظرات دانشمندان متأخر شیعی چنان بود که دربارۀ وی گفته اند:«او را برگردن هر دانشمند و پیشوایی حق و منت است». (3)

دانشمندان بزرگی در حوزۀ درسی شیخ مفید حضور یافتند و به مقامات بلند علمی راه پیدا کردند.این گروه،مدرسۀ علمی بغداد را رونق بخشیدند و موجب تداوم مباحثات علمی آن شدند.مشهورترین افراد این گروه عبارتند از:

1.سید مرتضی (436-355ه)؛

2.شیخ طوسی (460-385ه)؛

3.سید رضی (406-359ه)؛

4.ابوالعباس نجاشی (450-372ه)؛

5.ابوالفتح کراجَکی (449ه)؛

6.سَلّار دیلمی (448ه).

در پایان مناسب است که گفتار ابن ابی طَیّ (م 630)،مؤلف خوشذوق شیعی،را نیز دربارۀ وی نقل کنیم که جامع تمامی گفتارها است:

ص:111

در تمامی گونه های علم از جمله قرآن،حدیث،فقه،تاریخ،رجال،تفسیر،نحو و شعر یگانه و سرآمد او بود.با صلابت و جلالت در دوران آل بویه با پیروان هر عقیده مناظره می کرد و مرتبتی بالا نزد خلفا داشت.او بر خود مسلط بود و با دیگران بسیار نیک.خشوع فراوان داشت،نماز و روزه اش بسیار بود.لباس خشن می پوشید و همواره به مطالعه و آموزش دیگران مشغول بود.از پرحافظه ترین مردمان بود.دربارۀ او گفته اند که هیچ کتابی از مخالفین شیعه وجود نداشت که در حافظه اش نباشد و به این گونه توانست که شبهه افکنی آنان را دربارۀ شیعه پاسخ گوید (1).

الهی مشترک بین انسانها،از این منظر مورد توجه بود.گرایش عقلی معتزله در بغداد طرفداران زیادی داشت که لازمۀ آن اهتمام عالمان شیعی به عقل و تعقل بود.

از منظر دیگر،در شهر بغداد اقبال به مباحثات کلامی و عقایدی بسی بیشتر از مباحثات فقهی بود.گرایش به فقه توجه به منابع نقلی را می طلبد،اما مباحثات کلامی به اعتبارات شرعی و جعل و رفع حکم وابسته نیست.بنابراین،عقل گرایی در مدرسۀ بغداد بسی گسترده تر از مدارس دیگر حدیثی اعم از کوفه،قم و حِلّه بود.

در مدرسۀ شیعی بغداد شیوۀ عقل گرایانه و عقل مدار کاملاً هویداست.شیخ مفید در تبیین معیارهای نقد حدیث می نویسد:

إنْ وَجَدْنا حَدیثاً یُخالِفُ أحْکامَ العُقولِ،أطْرَحْناه لِقَضیةِ العَقْلِ بِفَسادِه (1).

اگر حدیثی را بیابیم که با احکام عقلانی در تضاد است،آن را به سبب حکم عقل به فسادش،رد می کنیم.

ایشان پس از بحث دربارۀ روح و بررسی دقیق معانی آن،به نقد شیوۀ اصحاب حدیث می پردازد و می نویسد:

لکنَّ أصحابَنا المُتَعلِّقینَ بِالأخبارِ أصحابُ سلامةٍ وبُعْدِ ذهنٍ وقِلّةِ فِطْنةٍ یَمُرّون علی وجوهِهم فیما سَمِعُوه مِن الأحادیثِ ولایَنظرون فی سندِها ولا یَفرُقون بینَ حقِّها وباطلِها ولا یَفهَمون ما یَدخُلُ علیهم فی إثباتِها ولا یُحَصّلون معانِیَ ما یُطلقونه مِنها (2).

اما [متأسفانه] محدثان نص گرای امامیه،افرادی پاکدل،کم دقت و کم درایت هستند.در احادیثی که می شنوند،چندان دقت نمی کنند و در اسناد آنها نظر نمی کنند و سره را از ناسره تشخیص نمی دهند و پیامدهای پذیرش آنها را درنمی یابند و مفاهیم احادیثی را که نقل می کنند،نمی پالایند.

سید مرتضی،این شیوه را به گونه ای شدیدتر اعمال کرده است.ایشان در پاسخ به سؤالی دربارۀ قدرت خداوند بر امر محال و قرار دادن جهان در یک تخم مرغ و استناد این سخن به روایتی در کتاب کافی نوشته است:

ص:113

إنَّ الحَدیثَ المَرویَّ فی کُتُبِ الشیعةِ وکُتُبِ جَمیعِ مُخالفینا یَتَضَمَّنُ ضَرْبَ الْخَطَأِ وصُنُوفَ الْباطلِ...ولهذا وَجَبَ نَقْدُ الْحَدیثِ بِعَرْضِه عَلَی الْعُقولِ فإذا سَلَّم علیها عُرِضَ علی الأدِلّةِ الصَّحیحةِ کالقرآنِ وما فی مَعناه فإذا سَلَّمَ علیها جُوِّزَ أن یکونَ حَقاً والمُخبِرُ به صادقاً (1).

این حدیث،که در کتابهای شیعه و مخالفان ما نقل شده،دارای خطا و بخشهای باطل است...بنابراین،باید با عرضه بر عقل سنجیده شود و چنانچه تسلیم عقل باشد،بر معیارهای صحیح قرآنی عرضه می شود و اگر [باز] تسلیم آنها باشد،حق است و راوی آن راستگو.

همچنین دربارۀ میزان اعمال، (2)سی روز بودن ماه رمضان (3)و موارد دیگر نیز بر سنجش حدیث با عقل تأکید کرده است.

کلامی به عقل گرایی افراطی روی آوردند.حتی برخی از عالمان،مانند صاحب بن عَبّاد،خود را شیعی و معتزلی خوانده اند (!!؟) یا برخی دیگر پاره ای از اصول معتزله را پذیرفتند. (1)اما باید گفت که مدرسۀ بغداد در سایه سار تفکر شیخ مفید (رحمة الله علیه)،از این آفت مصون ماند.کتاب النقض علَی ابنِ الجُنید برای روشن کردن محدودۀ عقل و استفاده نکردن از قیاس در استنباطهای فقهی نگاشته است.

شیخ مفید در موارد فراوان تصریح می کند که عقل به خودی خود قدرت فهم و درک بسیاری از مسائل کلامی را ندارند و به دلیل نقلی محتاج است.ایشان در ابتدای کتاب اوائل المقالات می نویسد:

القَول فی أنَّ العَقلَ لا یَنْفَکُّ عَن سَمْعٍ وأنَّ التَّکلیفَ لا یَصْلُحُ إلاّ بِالرُّسُل علیهم السلام:واِتَّفقَتِ الإمامیَّةُ عَلی أنَّ العقلَ مُحتاجٌ فی عَمله ونَتائجِه إلی السَّمعِ وأنَّه غَیرُ مُنْفَکٍّ عن سَمعٍ یُنَبِّهُ العاقلَ علی کَیفیةِ الاستدلالِ وأنَّه لابُدَّ فی أولِ التکلیفِ وابتدائِه فی العالَم مِن رَسولٍ؛ووافَقَهُم فی ذلک أصحابُ الحدیثِ وأجْمَعتِ المُعتزلَةُ والخَوارجُ والزَّیدیةُ علی خِلافِ ذلک وزَعَمُوا أنَّ العُقولَ تَعمَلُ بِمُجَرَّدِها مِن السَّمعِ والتَوقیفِ (2).

گفتار در اینکه عقل از قرآن و سنت قابل تفکیک نیست و تکلیف جز به وسیلۀ فرستادگان [الهی] بایسته نیست:

امامیه هم داستان اند که عقل در عملکرد و دستاوردهایش به قرآن و سنت نیازمند است و عقل از نصّی که فرد اندیشمند را بر نحوۀ استدلال آگاه سازد،تفکیک ناشدنی است و عقل در آغاز تکلیف و [حتی] در آغاز پیدایش خود در عالم هستی گریزی از یک پیام رسان ندارد.

اصحاب حدیث نیز در این باب با امامیه هم داستان اند،اما معتزله،خوارج و زیدیه با آنان مخالف اند و پنداشته اند که عقل می تواند مستقل از قرآن و سنت و اوامر توقیفی عمل کند.

و در مورد دیگر می نویسد:

إنَّ استحقاقَ القَدیمِ،سُبحانَه،بِهذه الصَّفاتِ (أعْنی کَونَه تعالی سَمیعاً بَصیراً ورائیّاً ومُدرِکاً) کلِّها مِن جَهَةِ السَّمْعِ دونَ الْقیاسِ ودَلائلِ العُقولِ (3).

ص:115

اینکه خداوند قدیم،سبحانه،بایستۀ این صفات،یعنی سمیع و بصیر و بینا و مُدرِک،است بر پایۀ قرآن و سنت است،نه بر اساس قیاس و دلایل عقلی.

و در مورد بداء تصریح می کند:

قَولُ الإمامیَّةِ فی الْبَداءِ طَریقَةُ السَّمْعِ دونَ العقلِ (1).

باور امامیه در خصوص بدا از راه نص است نه عقل.

به این سبب برخی از محققین پس از اشاره به برخی از نکات بالا نوشته اند:

وارد شدن عنصر سَمع در بنای مکتب کلامی شیخ مفید،موجب آن شده است که به مدد بیانات ائمه علیهم السلام بسیاری از مباحث دشوار،که دست یافتن به سخن حق در آن مسیری طولانی را می طلبد،به آسانی در مجموعۀ کلامی آن بزرگوار جای گیرد و خط سیر کلامی شیعه را پس از مفید،از انحرافها و اضطرابهای فکری نجات بخشد (2).

به این سبب شیخ مفید به عنوان تثبیت گر هویت مستقل مکتب تشیع معرفی شده است. (3)

نشد که عالمان مدرسۀ بغداد همانند ابن جُنید و ابن ابی عَقیل عَمّانی در ورطۀ اهل رأی و نظر نیز بیفتند.

شیخ مفید در تبیین این روش و نقد دو روش پیشین نوشته است:

لا یجوزُ لأحدٍ مِن الخلْقِ أنْ یَحکُمَ علی الحقِّ فیما وَقَعَ فیه الإختلافُ مِن مَعنَی کتابٍ أو سنةٍ أو مَدلولِ دلیلٍ عقلیٍّ إلا بعدَ إحاطةِ العلمِ بذلک...والذی رَواه ابوجعفرٍ (رحمة الله علیه) فلیس یَجبُ العملُ بِجمیعِه،إذا لم یَکُنْ ثابتاً....واصحابُ الحدیثِ یَنقُلُونَ الْغَثَّ والسَّمینَ ولا یَقْتَصِرونَ فی النقلِ علَی المَعلومِ...فأمّا کُتُبُ أبی علیٍّ،[محمدِ] بنِ الجُنَیدِ فَقَد حَشاها بِاحکامٍ عَمَلَ فیها علَی الظنِّ واِستعمَلَ فیها مَذهبَ المُخالفینَ فی القیاسِ المُرْذِلِ (1).

جایز نیست که کسی در معنای قرآن یا سنت یا مدلول دلیلِ عقلی،که در آنها اختلاف آرا وجود دارد،بدون احاطۀ علمی بر آنها حکم به حقانیت کند...و در صورتی که [صدور] آنچه شیخ صدوق (رحمة الله علیه) روایت کرده است،اثبات نشده باشد،لازم نیست به هیچ یک عمل شود...،زیرا اصحاب حدیث سره و ناسره را نقل می کنند و در نقل روایات بر آنچه به [صدور] آن علم است،اکتفا نمی کنند....ابوعلی و ابن جنید کتابهای خویش را از احکامی آکنده کرده اند که در آنها بر پایۀ ظن عمل کرده اند و از قیاس ناپسند،که روش مخالفان است،بهره برده اند.

با توجه به این مبانی،این سخن بسیار صحیح خواهد بود که:

هر یک از دو جریان [پیشین] از جهتی ناقص است؛در جریان اول،فتوا همان متن روایت است،بدون تفریع و ردّ فرع بر اصل و بحث و مناقشه و نقد و استنتاج.اجتهاد به معنای مصطلح آن،در فقاهت دخالت و تأثیری ندارد و در جریان دوم اگر چه استدلال و نظر هست،لیکن گویا،آن نیست که به اقتضای تعالیم مکتب اهل بیت علیهم السلام باید باشد،است....

فقه مفید از این هر دو عیب پاک و دارای هر دو مزیت است؛یعنی هم بر روشهای معتبر نزد امامیه تکیه دارد و هم از اجتهاد مصطلح و دخالت دادن عنصر استدلال و استنباط نظری در فقه بهره مند است.بنابراین،او همان کسی است که قالب علمی مقبول و معتبر را نزد شیعه به دست آورد و موارد مأثور و اصول متلقات را نظم علمی بخشید و آن را در حوزۀ فقاهت شیعه باقی گذارد. (2)

ص:117

این شیوه در علم کلام،دقیق تر و شیواتر مورد عمل قرار گرفت.دخالت عنصر سمع،که به معنای شنیدن متون وحیانی از معصومین علیهم السلام است،در کنار معیار و مبنای عقل در حوزۀ مباحث کلامی،

از ویژگیهای مدرسۀ حدیثی بغداد است.شیخ مفید در آثار خویش به این واژه فراوان توجه دارد. (1)

متفاوت بسیار بااهمیت می نمود.

تأسیس فقه تفریعی شیعه با استفاده از اصل اجتهاد و با بهره برداری از سرمایۀ حدیث اهل بیت علیهم السلام،از ثمرات مدرسۀ بغداد است که تاکنون ادامه دارد.

نگارش اولین کتابهای اصولی،همانند التذکرةُ باصولِ الفقه،نگاشتۀ شیخ مفید (رحمة الله علیه)،الذریعه،به قلم سید مرتضی (رحمة الله علیه) و عدةُ الاصول نوشتۀ شیخ طوسی (رحمة الله علیه) از ثمرات این تفکر است.همچنین نگارش کتابهای کلامی چون بسیاری از کتابها و رساله های شیخ مفید،سید مرتضی،شیخ طوسی و کراجکی نیز در این راستا است.

شیخ مفید (رحمة الله علیه)،در کتاب اوائلُ المَقالات فی المذاهبِ و المُختارات به بیان تفاوت میان شیعه و معتزله پرداخته و آنها را بر فراز آورده است.

تبیین نظر شیعه در برخی از مسائل،همانند صفات خدا،عصمت و امامت از ویژگیهای این مکتب فکری است.

تفکر حاکم بر مدرسۀ بغداد را می توان،تفکری منطقی و روزآمد و در خلاف جهت تفکر حاکم بر اخباریان (1)به شمار آورد.

ص:120

ص:122

معارفی نیز داشتند و هر مقدار شهر و تعداد شیعیان ساکن در آن گسترده تر و بیشتر می شد،حوزۀ حدیثی آن نیز قدرتمندتر می شد.

ارتباط محدثان سنی و شیعه،نسبتاً مناسب بود و گاه برخی از محدثان یک فرقه از محدثان فرقۀ دیگر حدیث نقل می کردند.شیخ صدوق اساتید سنی فراوانی داشت که بسیاری از آنان خراسانی بودند؛وی به شهرهای بلخ،سرخس،اِیلاق،سمرقند،فَرغانه و مشهد سفر کرده (1)و در ایلاق تصمیم گرفت که کتاب من لا یحضره الفقیه را بنا به درخواست ابوعبدالله نعمت،تألیف کند. (2)

خراسان حوزه های حدیثی گسترده و متنوعی داشت که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:

دینارٍ و کانتْ دارُه کالْمسجدِ بَینَ ناسِخٍ أو مُقابِلٍ أو قارِئٍ أو مُعَلِّقٍ مَملوءَةً مِن الناس (1).

ابونضر [محمد بن مسعود،معروف به عیاشی] تمام ارث پدرش را،که سیصد هزار دینار بود،در راه علم و حدیث صرف کرد.در خانه اش یا ناسخان بودند و یا مقابله گران،قاریان و حاشیه نگاران،و همچون مسجد،آکنده از مردمان بود.

ابوعمرو کشّی (2)عالم دیگر این دیار حدود ده تن از عالمان این حوزه را شاگردی کرده است که نام آنان در کتاب رجال او ذکر شده است.

از عالمان دیگر این دیار می توان به افراد زیر اشاره کرد:

1.حسین بن اشکِیب مَروَزی،که در سمرقند و کَش ساکن بوده است؛ (3)

2.جعفر بن احمد بن ایوب،استاد عیاشی؛ (4)

3.محمد بن مسعود بن مَزید کشی؛ (5)

4.محمد بن ابراهیم وَرّاق سمرقندی؛ (6)

5.حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی؛ (7)

6.جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی (8)؛که راوی تمام کتب پدرش بوده است.

ص:126

شیخ طوسی بیش از چهل نفر دیگر از محدثان این دیار را نام برده است. (1)بسیاری از عالمان این منطقه با عنوان شاگردان و یا غِلمان (2)عیاشی توصیف شده اند.

بوده اند.ابن شهرآشوب نیز از شاگردان او بوده است.وی در سال 508 در نیشابور در گذشت، (1)شیخ منتجب الدین او را شهید خوانده است. (2)

کتاب مشهور او روضة الواعظین و بصیرة المُتَّعِظِین نام دارد که در پی جمع آوری مباحث بنیادین عقیدتی و بیان آداب و اخلاق و مواعظ بوده و آن را به صورت ابواب و مجالس (در صد مجلس) سامان داده است.

خاتمه

افراد دیگری با القاب سَرخسی،هِرَوی،مَروزی،بلخی،بِیهقی و....در این دوران بوده اند که در حوزۀ خراسان تحصیل و تدریس می کرده اند، (3)ولی شهر آنان حوزۀ حدیثی نداشته است.مثلاً منطقۀ بیهق،به ویژه سبزوار،منطقه ای شیعه نشین بوده ولی گزارش معتبری از حوزۀ حدیثی شیعۀ دوازده امامی در این دیار در دست نیست.

نکتۀ مهم این است که شماری از راویان منطقۀ خراسان،به تفکر غالیگری متهم هستند. (4)

طبری آورده است:

أنَّ أبا العباس أحمدَ بنَ مُحمدٍ الدِینِوریِّ حَدَّثَهم عن الحُسینِ بنِ سَعیدٍ بِکُتُبِه و جمیعِ مُصَنَّفاتِه عندَ مُنصَرَفِه مِن زیارةِ الرضا علیه السلام،أیامَ جَعفرِ بنِ الحسنِ الناصرِ بِآمُلِ طبرستانَ سَنةَ ثَلاثِمائهِ ٍ (1).

ابوالعباس احمد بن محمد دینوری هنگام بازگشت از زیارت امام رضا علیه السلام در آملِ طبرستان،به روزگار [حکومت] جعفر بن حسنِ ناصر،سال سیصد [قمری]،کتابها و تمامی نگاشته های حسین بن سعید را بر آنان روایت و بدانان منتقل کرد.

مرعشیان طبرستان نیز گروهی کهن و پرجمیعت بودند که به بغداد و شهرهای دیگر رفته و در منطقۀ خویش نیز حوزۀ علمی و حدیثی داشتند.

کثرت راویانی که با لقب طبری در کتابهای رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی آمده،از وجود حوزه ای پررونق در این مناطق حکایت دارد؛همچنین وجود سلسلۀ سند راویان که از یک منطقه برخاسته و در همان منطقه زیسته اند،نشانۀ عدم مهاجرت این افراد از منطقۀ خویش است.

مثلاً کتاب المُسترشِد،نگاشته محمد بن جریر بن رستم طبری آملی،به وسیلۀ شاگردش حسن بن حمزۀ طبری روایت شده است. (2)محمد بن جریر بن رستم،زادۀ ساری و محمد بن حسن بن عُبیدالله نیز ساکن آمل بوده اند. (3)

وجود کتابی با نام جوابات اهل طبرستان (4)از تألیفات شیخ مفید،حاکی از ارتباط این منطقه با مدرسۀ علمی بغداد است.

گرگان (جرجان) نیز منطقه ای بوده است که عالمان فراوانی داشته که با وصف جرجانی در اسناد و کتابهای رجال یاد شده اند؛سید مرتضی و شیخ مفید نیز هر در اسناد شیخ صدوق،که گاه به محل تحمل روایت نیز اشاره می شود،به مواردی از نقل کدام کتابهایی با نام المسائل الجُرجانیه نگاشته اند. (5)شیخ مفید کتابهایی با نام المسائل المازندرانیه نیز دارد. (6)

ص:129

حدیث در مناطق مختلف طبرستان اشاره شده است. (1)پیدایش آل بویه از این منطقه نیز دلیل دیگری بر رواج باورهای شیعی در این منطقه است.

عبدالجلیل قزوینی در کتاب النقض دربارۀ مدرسه های شیعیان در این مناطق نوشته است:

اگر به تَعدید مدارس سادات مشغول شویم،در بلاد خراسان و حدود مازندران و شهرهای شام،از حلب تا حَرّان،و از بلاد عِراق چون قم و کاشان و آبه،که مدارس چند است؟و کی بوده است؟و اوقاف چند؟طومارات کتب خواهد! (2)

سیطرۀ آل بویه بر ری و به قدرت رسیدن وزیران دانشمندی همچون صاحب بن عَبّاد،موجب رواج فرهنگ شیعی در این شهر شد.کتابخانۀ مشهور صاحب،در این شهر آکنده از کتابهای کلامی،حدیثی و ادبی بود.شیخ صدوق،کتاب عیون الاخبار را برای صاحب بن عباد نوشت و به کتابخانۀ او هدیه کرد.

خاندان شیخ صدوق تا سالها بعد،از عالمان این دیار بوده اند.وجود افرادی چون محمد بن عبدالرحمن بن قِبِۀ رازی،شیخ جعفر دُورْیَسْتی (1)(طَرشتی)،محمد بن حَسّان رازی،عبدالله بن احمد رازی و بسیاری دیگر با این عنوان،نشان می دهد که عالمان شیعی در نسلهای متفاوت در این شهر می زیسته اند.

در کتاب فهرست مُنتَجب الدین،از نوادگان شیخ صدوق،بسیاری از دانشمندان و مؤلفان این شهر نام برده شده است.نام دهها دانشمند شیعی این حوزه را،با مراجعه به کتاب مفاخر ری نیز می توان یافت. (2)

هجوم سلطان محمود غزنوی در سال 420 هجری،اگر چه موجب سقوط آل بویه در این شهر و خراب شدن مدارس و کتابخانه های شیعی گشت،ولی حوزۀ آموزشی و معرفتی شیعه در این شهر،همچنان پا برجا ماند و سالهای زیادی به ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام پرداخت.

احمد بن محمد جُرجانی، (1)محمد بن احمد صابونی، (2)عُبیدالله فضل (3)و محمد بن محمد بن اشعث (4)از این جمله اند.

محمد بن محمد بن اشعث متولد کوفه است که به مصر مهاجرت کرد.کتابی با نام اشعثیات و یا جعفریات به او منسوب است که مجموعۀ روایاتی از پیامبر صلی الله علیه و آله است که امام صادق علیه السلام آنها را از طریق پدران پاک نهاد خود روایت کرده است.مرحوم فضل الله راوندی خلاصه ای از آن با نام النوادر تهیه کرده است. (5)

قرن چهارم و پنجم،دوران قدرت یافتن فاطمیان در مصر بود.اگرچه آنان تفکر اسماعیلی داشتند،ولی تکیه گاه احکام حقوقی و آداب اجتماعی آنان برگرفته از تفکر شیعی بود.تشکیل مدرسۀ علمی عظیم الازهر در مصر،موجب رواج آموزش آموزه های معرفتی اهل بیت علیهم السلام در آنجا گردید.

قاضی نُعمان مغربی،عالم مشهور این دوره (م 363 ق) است.او دو کتاب مشهور خود،دعائم الاسلام و شرح الأخبار،را از مجموعۀ روایات شیعه فراهم آورده است.

پیشینیان در مذهب قاضی نعمان اختلاف کرده اند.عده ای او را سنی مذهب دانسته اند و برخی همانند علامه مجلسی (6)و محدث نوری (7)بر امامی بودن او تأکید کرده و گفته اند که وی به تقیه عمل می کرده است؛علامۀ مجلسی می گوید:«اکثر روایات او در مصادر شیعی موجود است و این دلیل بر تشیع او است.» (8)

کتاب دعائم،فقه حکومتی اسماعیلیه مصر را تدوین کرده و با استناد به روایات اهل بیت علیهم السلام آن را اثبات کرده است.تمامی روایات کتاب،مرسل و مطابق با نظر مؤلف آن صحیح شمرده می شود.

ص:132

کتاب دیگر او شرح الاخبار است که به فضایل امامان تا امام صادق علیه السلام پرداخته است.تأمل در این دو کتاب و چگونگی نگاه قاضی نعمان به موضوع مهدویت،این نکته را به اثبات می رساند که او شیعۀ دوازده امامی نیست؛چرا که حاکم فاطمی را به عنوان امام مهدی و امام عصر مطرح می کند (1)که به هیچ وجه با عقاید شیعی تناسب ندارد.مباحث انتهایی کتاب که دربارۀ مهدویت است،همه بر خلفای فاطمی تطبیق شده است.

وی اگر چه شیعۀ دوازده امامی نیست،ولی از مصادر حدیثی شیعیان بسیار استفاده کرده و باعث انتقال میراث حدیثی پیشینیان به ما شده است.

ص:133

ص:134

ص:136

قتل و غارت آنان از هم سبقت می گرفتند،برکنار شدند و حکومت جدید بر سر کار آمد.این حکومت از هیچ دین و مذهبی حمایت نمی کرد و سعی داشت نوعی آزادی مذهبی را در جامعه رواج دهد.نیک اندیشی عالمان شیعی در مصون ماندن برخی از شهرهای شیعی و آینده نگری آنان،به ویژه خواجه نصیرالدین طوسی،در رویارویی با مغولان در زمینه سازی برای آزادی عمل شیعیان مؤثر بود.خواجه نصیرالدین طوسی در دوران آخرین خلیفۀ عباسی و همچنین در زمان هلاکو،در میان درباریان مقامی خاص و ویژه داشت.

وضعیت شیعیان در مناطق دیگر نیز چندان مناسب نبود.اَیوبیان (صلاح الدین ایوبی و...)،که در نیمۀ قرن ششم بر مصر مسلط شده بودند،سلسلۀ فاطمیان را برانداختند و شیعه ستیزی را آغاز کردند.

اگرچه معمولاً به رو در رویی ایوبیان با مسیحیان در جنگهای صلیبی اشاره می شود و ایوبیان را تحسین می کنند،ولی به نقطه ضعف مهم آنان در گسترش دشمنی علیه شیعیان کمتر اشاره می شود.

ایوبیان با سخت گیری بر شیعیان مصر موجب از بین رفتن این تفکر در سرزمین مصر گشتند.در مجموع می توان گفت که در این دوران،جامعۀ شیعی در وضعیت مناسبی به سر نمی برد.نامساعد بودن فضای سیاسی و اجتماعی موجب پدیدآمدن روحیۀ سرخوردگی در محیط علمی جامعۀ شیعی گشت.

پس از سالهای 450 هجری،نگارشهای مهم و تأثیرگذار بر جامعۀ شیعی کمتر به چشم می آید.این تنها،وضعیت علم حدیث نبود،بلکه دیگر علوم نیز وضعیتی این چنین داشتند.

تا سالیانی دراز پس از شیخ طوسی (رحمه الله)،فقیه صاحب نظر و مشهوری در میان عالمان شیعه وجود نداشت؛از این رو،این زمان را دوران مقلِّده،یعنی دوران حضور عالمان پیرو شیخ طوسی نامیده اند.

شیخ سَدیدُالدین حِمْصی از عالمان قرن ششم گفته است:

پس از شیخ طوسی هیچ مفتی و فقیه صاحب نظری وجود نداشت و همۀ فقیهان شیعه ناقل و گزارشگر نظرات شیخ بودند (1).

ص:138

برخی پدید آمدن این دوران را ناشی از عظمت و بزرگی شیخ طوسی دانسته اند؛ (1)اگرچه بزرگی شیخ طوسی و نبوغ ایشان مورد تأیید همگان است،ولی عامل اصلی در نبود نشاط فکری در جامعۀ شیعی،نامساعد بودن اوضاع سیاسی و اجتماعی بوده است.این محیط نابسامان،فضای مناسب برای تفکر و جهش فرهنگی در حوزه های فقه،حدیث و معارف را فراهم نمی کرد.البته دوران سکون و رکود فقه،در اواخر قرن ششم به پایان رسید و با تلاش و کوشش عالمانی همچون ابن ادریس حِلّی (م 598ه) دوران طراوت فقه شیعی آغاز گشت.

ولی در حوزۀ حدیث،این تحرک پدید نیامد.معارف حدیثی و گونه های متفاوت نگارش و کوشش در آن به کندی به حرکت خویش ادامه می داد.حوزه ها و مدرسه های حدیثی در شهرهای کوچک و بزرگ وجود داشت و کتابهای حدیثی دست به دست می گشت و به نسل پسین منتقل می شد.گزارش این تلاش در سلسلۀ اجازات راویان و محدثان به خوبی منعکس شده است.

سوگمندانه باید گفت:این تلاش و کوشش درخور جامعۀ عظیم و فرهیختۀ شیعی نبود.در طول این دوران،اثری تأثیرگذار و ماندگار پدید نیامد.آثار نگارش یافته در این زمان از گستره و اهمیت آثار مدرسۀ قم و بغداد برخوردار نیست.

برخی دلیل رواج منقبت نگاری در این دوران را رواج تفکر نقل گرا و افول تفکر عقل گرا دانسته اند.در این دوران گروه معتزله نابود شد و تفکر اهل حدیث رونق گرفت.شیعیان نیز از این روش برای پیشبرد آرمانهای خویش استفاده کردند.شاید اثر تخریبی سلجوقیان و هجوم اهل سنّت به باورهای شیعی نیز در این رویکرد مؤثر بوده باشد.

السرائر،مجموعه ای حدیثی فراهم آورد که با نام مُسْتَطْرَفات السَرائر ماندگار شده است.ابن ادریس نوادۀ دختری شیخ طوسی است و کتابهایی از مجموعۀ غنی کتابخانۀ شیخ طوسی را در اختیار داشته که احادیث آنها را در این بخش آورده است.

خاندان سید بن طاووس نیز از جملۀ عالمان حِلّه هستند.علی بن موسی (664 589ه) که با لقب سید بن طاووس شهره است،نماد ادعیه نگاری در مجموعۀ میراث حدیثی شیعی است.برادر او احمد بن موسی (م 673ه) نیز محدثی گران قدر و در مباحث رجال و نقد حدیث صاحب نظر بود.تقسیم بندی چهارگانۀ حدیث به صحیح و حسن و موثق و ضعیف از ابتکارات اوست که در زمان شاگردش،علامه حِلّی،فراگیر شد.

خاندان علامه حِلّی از قبیل پدر،دایی،که به محقق حلّی معروف است و کتاب شرایع الإسلام را نگاشته است،و فرزند علامه حِلّی،فخر المحققین،از مشاهیر عالمان حِلّه هستند.ابن بِطریق،(متوفی اواخر قرن ششم) مؤلف کتابُ العُمده نیز از عالمان حِلّه در این دوران است.

شهر راوند کاشان از دیگر مناطقی است که در این دوران عالمان و مؤلفانی را در خود پرورش داده است.سعید بن هِبَةُالله مشهور به قطب راوندی (م 573ه)،فرزندش محمد بن سعید (متوفی اواخر قرن ششم) و فضل الله راوندی (م 571ه) از این جمله اند.

امین الإسلام طبرسی و خاندان او،که در منطقۀ بیهق می زیستند و سالیانی دراز در مدارس آن دیار به تلاش علمی مشغول بودند،هم از عالمان و دانشوران برجستۀ سدۀ ششم و هفتم هجری به شمار می روند.

ابن حمزۀ طوسی (نیمۀ قرن ششم) نگارشگر کتاب الثاقب فی المَناقب؛

مُنتجَبُ الدین بن بابویه (م 585ه) نگارندۀ کتاب رجالی فهرست منتجبِ الدین؛

قطب الدین کَیْدَری (اواخر قرن ششم) مؤلف کتاب دیوان امام علی علیه السلام؛

ابوعبدالله مشهدی (اواخر قرن ششم) مؤلف کتاب المَزارُ الکبیر؛

وَرّام بن ابی فَراس (م 605ه) نگارندۀ کتاب تَنبیه الخَواطر؛

احمد بن علی طَبْرسی (م 620ه) نویسندۀ کتاب الإحتجاج؛

ابن نَما حِلّی (م 645ه) نگارندۀ کتاب ذَوب النَّضار و مُثیرُ الأحزان؛

ابن میثم بحرانی (م 679ه) نویسندۀ کتاب شرح نهج البلاغه؛

شاذان بن جبرئیل (نیمۀ قرن هفتم) نویسندۀ کتاب الفضائل؛

محمد بن محمد شَعیری سبزواری (متوفی اواخر قرن هفتم) نویسندۀ کتاب جامعُ الأخبار؛

علی بن عیسی ارْبِلی (م 693ه) نگارندۀ کتاب کشف الغِمَّة.

این فهرست نشان می دهد که با وجود حوادث پدیدآمده در این دوران،عالمان شیعی نگاشته های متعددی را فراهم آورده اند؛اگرچه این آثار از تألیفات دورۀ پیشین اهمیت کمتری دارد.

اکنون چند فرد از مجموعۀ عالمان و محدثان این دوران را به تفصیل معرفی می کنیم.

طبرسی بیشتر عمر خود را در مشهد گذراند و بیش از بیست سال نیز در سبزوار به فراگیری علوم اسلامی مشغول بود.ظاهراً کتابهای مشهور او در محیط شیعی سبزوار نگارش یافته است.

نزدیک به بیست کتاب به امین الإسلام منسوب است.تفسیر مجمع البیان،کتاب أعلام الوری،کُنوز النَّجاح و...از نگاشته های اوست.

اگرچه تفسیر مجمع البیان به شدت تحت تأثیر تفسیر تبیان شیخ طوسی است،ولی شهرتی بس افزون یافته و مشهورترین تفسیر کهن در زمان ما گردیده است.او تفسیر دیگری به نام جوامع الجامع نیز دارد.

کتاب دیگر او أعلام الوَری بِأعلام الهُدی در فضایل و احوال معصومین علیهم السلام است.این کتاب به گونۀ گزارشی و بسیار خلاصه،زندگی شخصی،سیره و مناقب اهل بیت را جمع آوری کرده است. (1)

کتاب کنوزُ النَّجاح نیز به ایشان منسوب است.این کتاب شامل ادعیه است و یکی از مصادر سید بن طاووس در نگارش کتابهای دعا محسوب می شود.

طبرسی در سال 548 هجری در سبزوار درگذشت و در نزدیکی حرم امام رضا علیه السلام به خاک سپرده شد.

حسن بن فضل طبْرسی،فرزند امین الإسلام و شاگرد ایشان است.مشهورترین کتاب موجود او کتاب مکارم الأخلاق است که به جمع آوری احادیثی پرداخته است که به بزرگواریهای اخلاقی مردم اشاره دارد.احادیث این کتاب بدون سند است و مؤلف از مصادر شیعه و اهل سنّت استفاده کرده است.

علی بن حسن طبْرسی،نوادۀ امین الإسلام است.او کتابی با نام مِشکاة الأنوار نگاشته است که متمّم کتاب مکارم الأخلاق محسوب می شود.

ابومنصور احمد بن علی بن ابی طالب طبْرسی،مؤلف کتاب الإحتجاج نیز طبرسی است،ولی با خاندان پیشین ارتباطی ندارد.او معاصر امین الإسلام طبرسی بوده است.کتاب احتجاج،مجموعۀ مباحثات و احتجاجات معصومین علیهم السلام و یاران ایشان با

ص:143

مخالفان خود را جمع آوری کرده است.همچنین در پایان کتاب توقیعاتی از امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آمده است.در توصیف و مدح این کتاب فراوان سخن گفته اند، (1)ولی مرسل بودن متون و ضعف محتوایی برخی از آن متون،اعتماد کلی به کتاب را می زداید.

لازم به ذکر است که متون موجود در کتاب احتجاج ماهیت جدلی دارند و نباید آنها را عقاید حقیقی شیعه تلقی کرد.تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام،کتاب سلیم بن قیس و کتابهای شیخ صدوق و سید مرتضی از جمله مصادر طبرسی در کتاب احتجاج است. (2)

3.مناقبُ آل ابی طالب:مشهورترین کتاب ابن شهرآشوب است که به تفصیل و به گونۀ گسترده مناقب پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام را مطرح کرده است.بیشترین بخش کتاب به نقل مناقب و فضایل امام علی علیه السلام اختصاص دارد که رکن مهم و تأثیرگذار امامت شیعی است.

مصادر مورد استفادۀ او در این کتاب بسیار فراوان است.فهرستی از اسامی بسیاری از این کتابها و طریق ابن شهرآشوب به آنها در مقدمۀ کتاب آمده است. (1)

او در مقدمۀ کتاب نوشته است:

وقد قَصَدْتُ فی هذا الکتابِ مِنَ الاختصارِ علی متونِ الأخبارِ وعَدَلْتُ عنِ الإطالةِ والإکثارِ والاحتجاجِ مِنَ الظواهرِ والاستدلالِ علی فَحْواها ومعناها وحَذَفْتُ أسانیدَها لِشُهرتِها ولإشارتی إلی رُواتِها وطُرُقِها والکتبِ المُنْتَزعَةِ منها (2).

در این کتاب متون را مختصر کردم و از زیاده گویی و احتجاج و استدلال بر مفهوم و معنای آنها دست کشیدم و اسناد را به جهت شهرت آنها و اشاره به راویان و طرق و کتب مأخذ حذف کردم.

برخی از مصادر مورد استفادۀ ابن شهرآشوب اکنون در اختیار ما نیست.پاره ای از گزارشهای موجود در این کتاب مفصّل تر از کتابهای دیگر است؛داستان فُطرُس مَلک در جریان تولد امام حسین علیه السلام از این جمله است. (3)

به این دو جدّ خویش اشاره کرده و به آن می بالد.

سید بن طاووس دوران عمر خود را در حِلّه،بغداد،نجف،کربلا،کاظمَین و سامرا گذراند.او نزد خلیفۀ عباسی،سرشناس و مورد اعتماد بود و با مُستَنْصِر،روابط خوبی داشت.

با وجود این،اصرارهای خلیفۀ عباسی برای پذیرفتن مقامی از جانب او،حتی نقابت سادات و...،سودی نبخشید و هیچ منصبی را نپذیرفت.او پس از هجوم مغول به رهبری هلاکو،در جلوگیری از گسترش خونریزی تلاش کرد.ارتباط او با خواجه نصیر طوسی نیز این موقعیت را برای او فراهم کرد که در تلاش خود موفق باشد.نظریۀ مشهور او در پاسخ هلاکو نشان از تیزبینی وی دارد.هلاکو خان مغول،از عالمان مسلمان پرسید:پادشاه عادل کافر برتر است یا فرمانروای مسلمان ستمگر؟

سید بن طاووس در جواب نوشت:پادشاه عادل کافر برتر است.بقیۀ عالمان نیز این مطلب را تأیید کردند.جواب سید بن طاووس برگرفته از حدیث نبوی است که فرمود:

«المُلْکُ یَبقِی مَعَ الکُفرِ ولا یَبقِی مَعَ الظُّلمِ.» او در این زمان و به اصرار خواجه نصیرالدین طوسی،منصب نِقابت علویان را پذیرفت.

گذشته از شخصیت اجتماعی سید بن طاووس،مقام علمی او نیز بسیار والا و ارزنده بود.اساتید و شاگردان سید فراوان بوده اند.علامه حِلّی،پدر علامه حِلّی و برادرزادۀ سید بن طاووس از مشهورترین شاگردان او هستند.

زهد،تقوا و قداست سید بن طاووس از زمان حیات او شهره است.او را صاحب کرامات شمرده اند که با امام مهدی علیه السلام نیز ارتباط داشته است.شیفتگی وی به امام مهدی علیه السلام در نوشته های گوناگون او مشهود است.

سید بن طاووس در سال 664 هجری در بغداد از دنیا رفت و در نجف اشرف مدفون گشت. (1)

آثار

شهرت ابن طاووس به نگاشته های فراوان او در حدیث،تاریخ و اخلاق است.ابن طاووس نماد ادعیه نگاری در میان مؤلفان شیعی است.

ص:146

مجموعۀ نگاشته های او نزدیک به شصت عنوان است (1)که بسیاری از آنها در دسترس بوده و ماندگار شده اند.نقل حکایت و اشاره به حوادث تاریخی در نوشته های او فراوان به چشم می آید.

او بر خلاف برادر خویش،سخت گیری سندی در احادیث و ادعیه را به کناری نهاده و با این امور با تساهل رو به رو می شود.

کتابخانۀ غنی و پرشمار او،مجموعه ای از نفیس ترین کتابهای حدیث و دعا بوده است.اِتان گِلْبِرگ،مستشرق یهودی،تحقیقی ویژه دربارۀ وی انجام داده و با نام کتابخانۀ سید بن طاووس منتشر کرده است. (2)از مشهورترین کتابهای ماندگار او،به این گروه می توان اشاره کرد:

1.إِقبالُ الأعمال یا الإقبال لصالحِ الأعمال

مهم ترین و مفصل ترین کتاب در زمینۀ دعانگاری است.این کتاب مجموعۀ اعمال و ادعیۀ یازده ماه سال است.اعمال ماه رمضان در قسمتی مجزا با نام المِضْمار آمده و بدان ملحق شده است. (3)برخی از بزرگان،کتاب إقبال الأعمال را دربردارندۀ عالی ترین مراتب عرفان شیعی دانسته اند. (4)

سید بن طاووس ضمن نقل ادعیه و آداب،نکات فراوانی از جانب خود در تحلیل آن متون و تجلیل از آن بیان می کند.

سید بن طاووس،کتاب إقبال الأعمال را همراه با هفت کتاب دعایی دیگر خویش متمّم و مکمّل مِصباح المُتُهَجِّد شیخ طوسی معرفی کرده است. (5)

2.مصباح الزائر

مجموعۀ زیاراتی مناسب با قبور پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت در این کتاب جمع آوری شده است.برخی از زیارتها مأثور بوده و از جانب امامان علیهم السلام صادر شده است.برخی

ص:147

نیز از سوی عالمان و از جمله سید بن طاووس انشا شده است.

3.اللُهوف علی قَتلَی الطَفُوف

مجموعه ای دربارۀ حوادث کربلا و حرکت امام حسین علیه السلام و قیام ایشان است.این کتاب از نخستین نگاشته های سید بن طاووس است.او این متن را برای خواندن سخنرانان در ایام عزاداری نوشته است.

4.فلاحُ السّائل

در تبیین و توضیح نمازهای واجب و مستحب در شبانه روز و آداب شرعی مربوط به آن است.مؤلف در هر مورد،به تفصیل،به تمامی موضوعات مرتبط با مناسک شرعی می پردازد.

5.کشْفُ المَحَجَّة لِثَمرةِ المَهَجَّة

نوشته ای سفارش گونه از سید بن طاووس به دو فرزندش محمد و علی است که در آن زمان کودکانی خردسال بوده اند.او در مقدمۀ کتاب به تفصیل به فهرست دقیق مطالب کتاب می پردازد.علاوه بر وصایای پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام به برخی از مباحث کلامی نیز اشاره می کند.

از تألیفات رجالی او می توان حلّ الإِشکال فی مَعرفة الرجال را نام برد که از کتابهای رجالی کهن شیعه فراهم آمده است.این کتاب از نگاشته های رجالی مشهوری بوده است.اکنون در اختیار ما نیست.صاحب معالم گزیده ای از آن را با نام التحریرُ الطاووسی فراهم کرده است که از این رهگذر می توان با مبانی رجالی ایشان آشنا شد.در این کتاب به آرای رجالی ابن غضائری توجه شده و مطالب زیادی از آن نقل شده است.

ص:150

ص:152

به مذهب تشیع گرایش پیدا کند و در نهایت شیعه شود.او مذهب شیعه را سال 709 هجری مذهب رسمی اعلام کرد.پس از آن اوضاع سیاسی مطابق با نظر شیعیان تغییر کرد و زمینه برای ترویج باورهای شیعی فراهم شد.

دعوت او از عالمان شیعی برای حضور در دربار،به همین منظور بود.هجرت علامه حلّی (م 726ه) به ایران و همراهی او با سلطان محمد خدابنده،تأثیری بسیار عمیق بر پادشاه و مردم نهاد.مباحثات مذهبی ایشان با دانشمندان دیگر فرقه ها،سبب شد تا شخصیت علامه حلّی به عنوان یک دانشمند شیعی دقیق در علوم عقلی و نقلی همراه با زبانی بسیار عفیف و پاک و پرهیز از هر گونه بدگویی نسبت به مخالفان شیعه،بروز پیدا کند و در چشم و ذهن همۀ افراد به بزرگی و بزرگواری شهره شود. (1)

علامه حلّی،سه کتاب مهم و تأثیرگذار کلام شیعی را در این دوران نوشته و به سلطان محمد خدابنده اهدا کرده است.نهج الحق و کشف الصدق،مِنهاج الکَرامه و کشف الیقین سه کتاب مشهور او است.

سفرهای بسیار سلطان محمد خدابنده،سبب شد تا فکر تأسیس «المَدرسةُ السَیّاره» به همراه سلطان و به پیشنهاد خواجه رشیدالدین فضل الله پدید آید.علامه حلّی در این مدرسۀ سیّار با تدریس و تحقیق شاگردان شیعی را پرورش می داد و کتابهای خود را می نگاشت. (2)آغاز و انجام نگارش برخی از کتابهای او در نقاط جغرافیایی مختلف بوده است.

الجایتو در سال 713 درگذشت و علامه حلّی به شهر حلّه بازگشت.او تحقیقات حدیثی،کلامی،فقهی و عقلی خود را در این شهر ادامه داد.شهر حلّه در آن دوران،نقطۀ امید دانشمندان شیعی بود.در نیمۀ اول سدۀ هشتم افزون بر ایلخانان مغول،حکومتهای منطقه ای شیعه نیز در برخی از نواحی به وجود آمدند.

ص:154

یکی از حکومتهای منطقه ای،حکومت سربداران (783-738ه) در منطقۀ بیهق بود که تفکری متمایل به عقاید شیعی داشت.این گروه پس از اعدام شیخ خلیفه،از صوفیان منطقۀ بیهق،به دست حاکمان مغول،به رهبری شیخ حسن جوری شورش کردند و لقب سربداران را برای خود برگزیدند.آنان در سال 738 هجری منطقۀ سبزوار تا نیشابور و دامغان را به تصرف درآوردند و حکومت سربداران را بنیان نهادند. (1)

خواجه علی مُؤیّد آخرین حکمران سربدار (783-766ه) است.او در ترویج علم و ادب و استحکام مبانی تشیع تلاش کرد.خواجه علی مؤید به شیخ شمس الدین محمد مکی،مشهور به شهید اول،نامه نوشت و از او خواست که به عنوان رهبر مذهبی سربداران به ایران بیاید. (2)شهید اول در سال 782 هجری کتاب لُمعۀ دمشقیّه را برای آنان نگاشت و از آمدن عذر خواست. (3)

سرانجام،دولت سربداران در سال 783 هجری و پس از حضور تیمور در این منطقه منقرض شد.

سلسلۀ سادات مرعشی،مشهور به مرعشیان (795-760ه) نیز سلسله ای شیعی بود که بر مناطق گسترده ای از مازندران تا قزوین حکمرانی می کرد.به باور برخی،قیام این سلسله به پیروی از تفکر سربداران شکل گرفته است. (4)

با این همه،در اواخر قرن هشتم اوضاع سیاسی نامساعد گشت.یورش تیمور لنگ به ایران پس از سال 770 هجری خرابیهای اقتصادی و اجتماعی زیادی به بار آورد.اما جانشینان تیمور در اوایل قرن نهم،به موضوعات فرهنگی اهمیت می دادند و دانشمندان را می نواختند.

ص:155

بسیاری در این شهر می زیستند.شیخ حر عاملی در کتابی با نام أملُ الآمِل فی علماء جبلْ عامل عالمان این دیار را معرفی کرده است.او می نویسد:

وَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ بَعْضِ مَشایِخِنا أنه اجتَمَعَ فی جنازةٍ فی قریةٍ مِنْ قُری جَبَلْ عامِلَ سبعونَ مجتهداً فی عصرِ الشهیدِ وما قارَبَه (1).

گفتنی است شهرت فقهی حوزۀ جبل عامل بیش از شهرت حدیثی یا کلامی آن است.

دربارۀ شهید اول پس از این سخن خواهیم گفت.

کتاب در بیان افکار او و دیگر پیروان اهل حدیث در اهل سنت است،هم اکنون نیز مهم ترین کتاب مرجع در عقاید وهّابیان است.

مقدمۀ ابن تیمیّه بر این کتاب،سرشار از تهمتها و افترائات بدون سند و مدرک است که عمق یکسونگری و تعصب و لجاجت درونی مؤلف را آشکار می سازد.علامه حلّی (رحمه الله) پس از مطالعۀ کتاب منهاج السنّه گفت: «لَوْ کانَ یَفْهَمُ ما أَقولُ أَجَبْتُه.»؛ (1)اگر او می توانست مقصود مرا درک کند جواب اشکالاتش را می گفتم.این نقض و ابرام نشانگر آن است که نگاشتۀ علامه حلّی در مدت زمان کوتاهی به شام رفته و ابن تیمیّه بر آن نقد نوشته است.این نقد در اختیار علامه قرار گرفته و او آن را وارد ندانسته است.

کتابهایی را که در فضایل اهل بیت علیهم السلام و دیگر امور مربوط به آنان است نیز در این حوزه می توان جای داد؛کتابهایی چون کشف الیقین،المُستَجاد مِنْ کتابِ الإرشاد (هر دو از علامه حلّی).

رخداد دیگر آغاز نگرش و نگارش صوفیانۀ حدیثی در میان شیعیان است.سید حیدر آملی یکی از عالمان این دوره و از شاگردان فخر المحققین است که با این شیوه به نگارش کتابهای جامع الأسرار و...پرداخته است.به نظر می رسد اولین مؤلف حدیثی شیعه که از این دید به متون نگریسته و آنان را برای رواج تفکر صوفیانه (یا عارفانه) تدوین کرده است،سید حیدر آملی باشد.پس از سید حیدر،احادیث مورد استشهاد او به کتابهای پسین فیلسوفان،عارفان و صوفیان شیعی راه یافت. (2)

نگارش کتابهای رجالی ماندگار نیز در این سده به چشم می آید.علامه حلّی،خلاصة الأقوال را نگاشته است و ابن داوود کتاب رجال را سامان داده است.

علامه،کتابی دیگر با نام إیضاح الأشتباه دارد که پیرامون علم رجال است و در آن به ضبط دقیق نامهای راویان پرداخته است. (3)

ص:158

نکتۀ آخر اینکه تاریخ حدیث اهل سنت در سده های هشتم و نهم بسیار پربار است.برخی از مشهورترین محدثان اهل سنت که بر نحوۀ تفکر حدیث اهل سنت تأثیر گذارده اند در این دوران می زیسته اند.حافظ جمال الدین یوسف مِزّی (م 742ه) از این جمله است.او مهم ترین رجال نگار متأخر اهل سنت است که کتابش و گزیده های مختلف آن،از آن زمان تا کنون از مهم ترین گروه کتابهای رجالی اهل سنت شمرده می شود.

شمس الدین ذهبی (م 748ه) نیز کتابهای گوناگونی در رجال،حدیث و تاریخ دارد.ابن تَیمیّه (م 728ه) و شاگردان مکتب او چون ابن قَیّم جُوزی (م 751ه)،تقی الدین سُبکی (م 756ه)،و ابن کثیر دمشقی (م 774ه) نیز در سدۀ هشتم می زیستند.

محدث بود.علامه حلّی مشهورترین عالم این حوزۀ حدیثی است.به واقع او را باید از معدود چهره های بسیار شاخص در قلۀ معارف شیعی دانست.او از پرآوازه ترین عالمان فقیه،متکلم و محدّث در تاریخ اسلام محسوب می شود که در تمامی شاخه های معرفتی،تحصیل و تدریس کرده و کتاب نوشته است.لقب علامه به طور مطلق تنها دربارۀ او به کار می رود.

ابن داوود حلّی،دانشمند معاصر او،نوشته است:

شَیْخُ الطّائِفَة وعَلّامَةُ وَقْتِه وصاحِبُ التَّحقیقِ والتَّدقیقِ،کَثیرُ التَّصانیفِ نتهتْ إلیه ریاسةُ الإمامیّة فی المَعقول والمَنقول (1).

تفرشی،مؤلف نقد الرجال،نیز در توصیف او می نویسد:

در ذهن من این موضوع خلجان داشت که زندگی علامه را ذکر نکنم؛زیرا کتاب من گنجایش توصیف بزرگی او را ندارد.هر خوبی و فضیلتی را که تصور کنید او برتر از آن است. (2)

ابن حجر،دانشمند سنی،دربارۀ او چنین نظر داده است:

عالمُ الشیعَةَ وإمامُهمْ ومُصَنِّفُهم وکانَ آیةً فی الذَّکاءِ...واشْتَهَرَتْ تَصانیفُه فی حیاتِه...وکانَ ابنُ المُطَهّرِ مُشْهَرَ الذّکرِ وحَسَنَ الأخلاقِ (3).

دانشمند شیعه و پیشوای آنان،و نویسندۀ پرکاری که در ذکاوت شهرۀ آفاق بود.کتابهایش در زمان خود شهرت داشت.ابن مطهر در یادها مشهور و در اخلاق بی نظیر بود.

او نزد اساتیدی چون پدرش،یوسف بن مطهر،و دایی خود،محقق حلّی،سید بن طاووس و برادرش،خواجه نصیر طوسی و ابن میثم بحرانی دانش آموخت.

بیشتر عالمان سدۀ هشتم هجری از نقاط مختلف ایران شاگرد او هستند.

بیشترین شهرت علامه حلّی در فقه و کلام است.

چند کتاب مشهور فقهی او با نامهای مُختَلَفُ الشیعه،قواعدُ الأحکام،التّذکره،

ص:160

تبصرة المتعلّمین و إرشاد الأذهان،نمونه های زیبایی از کار و تلاش فقهی هستند.کتاب مختلف الشیعه به اختلاف عالمان شیعه در موضوعات و مسائل فقهی پرداخته است و کتاب التذکره به آرای فقیهان اهل سنت نظر دارد.

می توان ادعا کرد که عالمان اهل سنت کتابی به گستردگی کتاب التذکره ننگاشته اند.

مجموعۀ نگاشته های علامه حلّی نزدیک به 120 عنوان است (1)که برخی از آنها در مجلدات متعدد تدوین شده است.

کتابهایی که در ارتباط با حدیث و یا کلام نقلی نوشته است نزدیک به پانزده عنوان است.متأسفانه مهم ترین نگارشهای حدیثی علامه اکنون در اختیار ما نیست.مهم ترین نگاشته در این مجموعه کتاب استقصاءُ الاعتبارِ فی تحریرِ مَعانی الأخبار است.

به ظاهر این کتاب به شرح الحدیث (فقه الحدیث) توجه داشته؛علامه حلّی در معرفی این کتاب گفته است:

ذَکَرْنا فیه کُلَّ حدیثٍ وَصَلَ إلینا وَ بَحَثْنا فی کُلِّ حدیثٍ علی صِحَّةِ سَنَدِه أو إبطالِهِ وکَوْنِ مَتنِه مُحکَماً أو متشابهاً وما اشْتَمَلَ علی المَتنِ مِنَ المَباحِثِ والأدلّةِ وما یُسْتَنْبَطُ مِن المَتنِ مِن الأحکامِ الشَرعیّةِ وَغَیرِها وهوَ کتابٌ لَمْ یُعْمَلْ مِثْلُه (2).

در این کتاب هر روایتی را که به ما رسیده،آوردیم و از درستی یا نادرستی سند آن و نیز محکم یا متشابه بودن و دیگر مباحثی که به متن حدیث بازمی گردد،سخن راندیم و احکام شرعی حاصل از متن را به نقد نشستیم.این کتابی است که مانند آن به منصۀ ظهور نرسیده است.

با توصیف علامه از این کتاب باید آن را مهم ترین کتاب فقه الحدیثی شیعه شمرد.متأسفانه این مجموعه اکنون در دسترس نیست،اما بسیار محتمل است که رویکرد این کتاب بررسی احادیث فقهی بوده باشد. (3)

ص:161

در زمینۀ رجال دو کتاب خلاصة الأقوال و إیضاح الاشتباه از ایشان در دسترس است.کتاب بزرگ دیگری نیز در رجال داشته است که با عنوان کشفُ المَقال یا کتاب الکبیر از آن یاد می کند.در بحث آشنایی با کتب رجال شیعه با این دو کتاب آشنا خواهید شد.

دیگر نگاشته های علامه حلّی کتابهای کلام نقلی ایشان است.این کتابها عبارت اند از:نهج الحق و کشف الصدق،منهاج الکَرامة فی إثبات الإمامه و کشفُ الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین،که پیشتر از آنها یاد کردیم.

گزیده ای از کتاب إرشاد شیخ مفید با عنوان المُسْتَجاد من کتاب الإرشاد نیز به علامه حلّی منسوب است.این کتاب هم اکنون در دسترس است و چون از زاویۀ دید دو تن از بزرگ ترین عالمان شیعه نگارش یافته است،منبعی بسیار مفید و مطمئن برای دست یابی به تاریخ و سیرۀ معصومان علیهم السلام است.

به نظر می رسد برای تبیین مقام شهید اول،هیچ توصیفی به اندازۀ این سخن استادش فخر المحققین اهمیت ندارد.

سخن دیگری نیز به فخر المحققین منسوب است که فرمود:

اسْتَفَدْتُ مِنه أکْثَرَ مِمّا اسْتفادَ منّی (1).

شیوخ اجازۀ او فراوان بوده اند.علاوه بر عالمان شیعی،اساتید فراوان سنّی هم داشته است.شهید اول در اجازۀ خود به ابن خازن دربارۀ مشایخ اهل سنت خود گفته که از حدود چهل تن از اساتید حدیثی اهل سنت در شهرهای مکه،مدینه،بغداد،مصر،دمشق و بیت المقدس حدیث شنیده است. (2)بسیاری از افراد از او روایت کرده اند.شهید اول یکی از چهره های شاخص و انگشت شمار در طرق اجازات است.شیخ آغا بزرگ در این زمینه می نویسد:طرق اجازات بالجمله به او ختم می شود. (3)

آثار حدیثی مشهور او عبارت اند از:کتاب المزار ،الدُّرَّةُ الباهِرَةُ و الأربعونَ حدیثاً. او در زمینه های دیگر نیز فردی کوشا و پرتلاش بوده است.کتابهای دروس،ذِکری و اللُّمعةُ الدّمشقیّه مشهورترین آثار فقهی او هستند.

شهید اول در شرایط سخت اجتماعی زندگی می کرد و عاقبت در زمان سلطنت برقوق و به فتوای مفتیان مالکی و شافعی پس از تحمل یک سال حبس در قلعۀ شام در سال 786 هجری در سن 52 سالگی به شهادت رسید.

کتاب الدّرّة الباهره گزیده ای از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام است که به گونۀ مسند ائمه نگاشته شده است.حدود 70 درصد آن برگرفته از کتاب نُزهَةُ الناظر نگاشتۀ حسین بن محمد حَلَوانی (قرن 5) است. (4)

اگرچه عالمان اهل سنت به این موضوع پرداخته و نگاشته هایی را فراهم کرده اند،اما این گونه نگارش در سده های پیشین،در منابع حدیثی شیعه نظیر نداشته است.

آثار ابن عربی با نگاه عارفانه است و برخی از آثار غزالی از نگاه صوفیانۀ او نشأت گرفته است.با توجه به آغاز این حرکت از سوی سید حیدر آملی و تأثیر عمیق کتابهای او بر نگاشته های عرفانی شیعی در سده های پسین،مناسب است با توجه و دقت بیشتر به این موضوع پرداخته شود. (1)

سید حیدر آملی در اوایل سدۀ هشتم در آمل به دنیا آمد.پس از تحصیل و تا سی سالگی در دربار حاکمان طبرستان خدمت می کرد و به مال و منال فراوان دست یافت.با تحول درونی ای که در خویش احساس کرد،از دربار و مال کناره گرفت و پس از زیارت خانۀ خدا به گروه صوفیه پیوست.او افزون بر خرقه پوشی و ریاضت به تحصیل متون مهم عرفانی پرداخت و هم زمان نزد برخی از مشهورترین عالمان شیعی چون فخر المحققین تحصیل کرد و از او اجازۀ روایت گرفت.

آملی آثار متعددی در زمینه های عرفان و تصوف نگاشته است که مشهورترین آنها جامع الأسرار (با رویکرد حدیثی) و المحیط الأعظم (در تأویل آیات قرآن) است.

جامع الأسرار

هدف سید حیدر آملی در جامع الأسرار،سازگار نشان دادن مبانی دینی و شیعی با دیدگاه صوفیان در مباحث مهم اعتقادی مانند توحید،نبوت،ولایت و ایمان است. (2)یکی از محققان،احادیث جامع الأسرار را به چند دسته تقسیم کرده و گفته است:

برخی از احادیث این کتاب در منابع معتبر حدیثی کهن شیعه آمده است،ولی سید حیدر بدون اشاره به منبع و مأخذ آنها را نقل می کند.بیشتر احادیث این کتاب از این گروه است که با مشرب عرفانی سید حیدر آملی معنا شده است. (3)گروه دیگر از احادیث این کتاب با منابع کهن شیعی متفاوت بوده و اضافاتی دارد که آن زیاده مورد نظر و استدلال سید حیدر است.

ص:164

گروه سوم متونی هستند که رنگ شیعی دارند،ولی در منابع کنونی در دسترس ما وجود ندارد؛خطبۀ البیان،خطبۀ افتخار،حدیث حقیقت و...از این جمله اند.این متون در روزگارهای پسین مورد اعتماد تفکر غالیانه قرار گرفته است (1).

گروهی از احادیث کتاب،احادیث اهل سنت است که در ظاهر با تفکر شیعی تباین دارد؛مانند: «سَتَرَوْنَ رَبَّکُمْ کَما تَرَوْنَ القَمَرَ لَیْلَةَ البَّدرِ» (2). روایات رؤیت در این کتاب نسبتاً فراوان است. (3)

گروه دیگر احادیث با مضامین عرفانی و تصوف است که در منابع معتبر حدیثی شیعه و اهل سنت یافت نمی شود؛مانند: «الشّریعةُ أقوالی والطّریقةُ أفعالی والحقیقةُ أحوالی....» (4)

پس از سید حیدر آملی بسیاری از این متون،به ویژه متونی که رنگ سنّی نداشت،به کتابهای پسین منتقل شد.ابن ابی جمهور احسائی در دو کتاب عَوالی اللَّئالی و المُجلَّی،این متون را نقل کرد و از آن راه به کتابهای عرفانی و حتی حدیثی ما وارد شد.

برخی از این متون نیز به دست شیخ رجب بُرسی و از راه کتاب مَشارقُ أنوار الیقین به کتابهای متأخر راه یافته است. (5)

گسترۀ تاریخی و دامنۀ فکری این گروه،گسترده و درازدامن است و رویکرد عارفانه و صوفیانه به احادیث،محتاج دقت و تأمل بیشتری است.

از جمله حوادث ناگوار سده های هشتم و نهم باید به هجوم تیمور لنگ به ایران و سرزمین های اطراف آن اشاره کرد.او در سه یورش گستردۀ خود در بین سالهای 770 تا 807 هجری خسارت های فراوان بر جامعۀ ایران وارد کرد.علاوه بر خسارتهای اقتصادی،برافتادن حکومت های محلی کوچک،همچون سربداران،از پیامدهای هجوم تیمور لنگ به ایران است.

جانشینان تیمور یعنی شاهرخ،الغ بیک و سلطان حسین بایقرا روش آسیب رساندن به بنیان های اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی را رها کردند و به تقویت بنیان های فرهنگی پرداختند.آنان هرات (در افغانستان کنونی) را پایتخت خویش قرار دادند و به از هنرمندان و عالمان دلجویی و حمایت کردند.این شیوه موجب رواج نگارش های علمی و پدیدآمدن آثار هنری در این دیار شد.

برخی از حکومت های محلی نیز در مناطقی از سرزمین پهناور ایران پدیدآمدند که سلسلۀ قرا قویونلو و آق قویونلو و خاندان اینجو،از این گروه اند.

روشن است که در فضایی این گونه نامساعد همراه با هجوم و یورش مغولان،توقع ایجاد یک فرهنگ مستقر و پیشرفته در جامعه شیعی،سنجیده نیست.

بنابراین،میراث حدیثی شیعه به روال سالهای پیشین به نسلهای پسین انتقال می یافت و نگارش های محدود و انگشت شمار به جامعۀ علمی عرضه می شد.

مجموعۀ آثار پدیدآمده در این سده چندان پربرگ و بار نیست.

نگارش گران شاخص حدیث در این دوران به چند نفر محدود است:حسن بن سلیمان حلّی،شیخ رجب برسی (م 813)،ابن فهد حلّی (م 841) و کفعمی (م 905).

1.حسن بن سلیمان حلی:متولد حله و از شاگردان شهید اول است.شهید اول در اجازۀ روایی به وی،او را ستوده است.کتاب مشهور او مختصر بصائر الدرجات و یا کتاب المحتضر گزیدۀ بصائر الدرجات سعد بن عبداللَّه اشعری و نه محمد بن حسن صفّار (1)همراه با اضافاتی دیگر است و به بیان فضایل اهل بیت پرداخته است.علاوه بر فضایل اهل بیت،روایات مربوط به رجعت در این کتاب به گونه ای مفصل بیان شده است. (2)

ص:166

2.شیخ رجب بُرسی:او از محدّثان قرن نهم و مؤلف کتاب مشارق أنوار الیقین است.تفکر صوفیانه و شبه غالیانۀ او موجب رواج نگرشی خاص در حدیث شده است که همانند تفکر غالیانه در سده های پیشین است.

شیخ حرّ عاملی او را فاضل،محدّث،شاعر و ادیب دانسته و دربارۀ کتاب او نوشته است: «وَ فی کتابِه إفراطٌ و نُسِبَ إلی الغلوّ». (1)

علامه مجلسی نیز اعتماد به کتاب او را روا ندانسته و آن را حاوی مطالب غلوآمیز دانسته است. (2)

در مقابل علامه امینی به دفاع از او برخاسته است.خطبۀ افتخار،خطبة البیان،خطبۀ تطنجیه و بسیاری از سخنان نامتعارف دیگر که اکنون نیز در میان مردم شهرت دارد معمولاً از این کتاب اخذ شده اند.این متون در مصادر کهن و معتبر شیعی یافت نمی شوند.

3.ابن فهد حلّی (م 841):عالم عابد و محدث اخلاق پژوه این دوره است.اساتید او از شاگردان فخر المحققین و شهید اول هستند.تحصیل و تدریس او در حلّه و کربلا بوده است.مشهورترین کتاب او عُدَّة الدّاعی است.این کتاب شامل احادیث مربوط به دعا و آداب آن است.اعتبار این کتاب در نزد دانشمندان متأخر موجب شهرت ابن فهد گشته است.

4.کفعمی (م 905):محدث پرتألیف دعانگار قرن نهم،ابراهیم بن علی کفعمی است،مشهورترین کتابهای دعایی او بلد الأمین و جُنَّة الأمان،مشهور به مصباح کفعمی،است.

ترتیب کتاب بلد الأمین شباهت فراوان به کتاب مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی دارد.ادعیۀ روزانه،دعاهای هفته،اعمال و دعاهای مربوط به ماههای قمری در این کتاب جمع آوری شده و در ادامه زیارات معصومان،ادعیه و مناجاتهای مربوط به امامان را آورده است.مصباح کفعمی،نگارش جدیدتر از کتاب بلد الأمین است که ترتیب و شیوه آن را حفظ کرده است.

ص:167

ص:168

ص:170

شیعی در ایران را به تمام معنا پایه ریزی کردند.تمامیت ارضی،وحدت ملی و استقلال از دولت عثمانی،از جمله شاخصهای مهم در ایده های حاکم بر تفکر سلسلۀ صفویه است.

این اقدام برای عرض اندام در مقابل حکومت مقتدر و گستردۀ عثمانی بود.امپراتوری عثمانی با ادعای تجدید خلافت اسلامی،گسترۀ وسیعی از سرزمینهای اسلامی را زیر سلطه داشت و قدرتی متحد و واحد در سرزمین خویش برقرار ساخته بود.تفکرات سنّی گری که گاه با تعصب و خشونت آمیخته می شد بر تمامی سرزمین عثمانی سایه افکنده بود.در پاره ای از مناطق همانند شام،برخی از بزرگ ترین عالمان شیعی همانند شهید ثانی (1)تحت تأثیر این تفکر کور،به شهادت رسیدند. (2)

اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران نشان داد که میان حکومت تازه و حکومت عثمانی تفاوت آشکاری وجود دارد.حکومت جدید برای دست یابی به هویت مستقل و قابل ارائه،نیازمند نهادینه ساختن فرهنگ و معارف شیعی در تمامی زمینه ها بود.ایجاد،تقویت و نهادینه سازی فرهنگ شیعی به بستری نیاز داشت که در آن بنیانهای فقهی،اعتقادی،حقوقی،اجتماعی و سیاسی پی ریزی شده باشد.پیشینۀ صوفیانۀ سردمداران حکومت جدید و دادوستد آنان با فرهنگ غیرتشکیلاتی صوفیان،این نیاز جدید را برآورده نمی ساخت؛بنابراین،آنان به گروهی ژرف نگر،ورزیده و دارای تفکر عالمانه نیاز داشتند که این وضعیت را سامان بخشد و فرهنگ جدید را ایجاد کند و آن را نهادینه سازد.بدین منظور،آنان به عالمان،فقیهان و متفکران شیعی روی آوردند.شاه اسماعیل صفوی در آغاز سلطنت خویش نامه ای برای عالمان بحرین،کوفه،حله و جبل عامل نوشت و آنان را برای نشر معارف و اجرای احکام تشیع به ایران دعوت کرد. (3)

مهاجرت عالمان شیعه از نقاط مختلف به ویژه جبل عامل به ایران،تأثیر فراوانی بر فرهنگ شیعی و باورهای مردمان این دیار داشت.به واقع ارتباط حکومت صفوی و عالمان شیعی گونه ای از هم زیستی مسالمت آمیز بود که دو طرف این ارتباط،منافع

ص:173

مورد نظر خویش را به دست می آوردند.حکومت صفوی با داعیه داری تشیع،خود را حکومتی مبتنی بر دین و مذهب معرفی می کرد و از وجهۀ عالمان شیعی و نگاشته ها و آرای آنان در این راه سود می برد.عالمان شیعی نیز که پس از سالیان دراز فرصت جمع آوری متون،نظریه پردازی،تقویت هویت شیعی و رواج باورهای شیعی را به دست آورده بودند از این فرصت نهایت استفاده را کردند و به نهادینه سازی این تفکر پرداختند.طبیعی است که این همزیستی،ارتباط مسالمت آمیز و دست یابی به اهداف،تنها در صورتی پدید می آمد که نفع دو طرف ماجرا در آن لحاظ شده باشد.

بنابراین،انتظار اقدامات انقلابی و قیام در برابر برخی از مظاهر بیدادگری حاکمان صفوی در برخی از موارد انتظار صحیحی نبود و حتی گاه لازم بود ارکان حکومتی که استقلال فرهنگ شیعی را پاس می داشت،تقویت شود. (1)

موضع گیری مجموعۀ عالمان شیعی،خواه افرادی که از مناطق دیگر به ایران مهاجرت کرده بودند و با شاهان ارتباط داشتند (همانند شیخ بهایی) و یا آنان که ایرانی بودند و در دربار حضور می یافتند (همانند علامه مجلسی) و آنان که از همکاری و ارتباط با دربار تن می زدند (همانند فیض کاشانی و مقدس اردبیلی) مجموعه ای زیبا از تفکر اعتدال،مصلحت سنجی و ابعاد مختلف سلوک دینی در مواجهه با حکومت صفوی را پدیدار ساخته بود.

جبل عامل،که چند تن از عالمان مشهور خود همانند شهید اول و شهید ثانی را در این راه از دست داده بودند،موجب شد که هجرت از این منطقه به سوی ایران شتاب بیشتری گیرد. (1)

اولین عالم شیعی که با مهاجرت به ایران شیوۀ پذیرش ترویج مذهب در حکومت جدید ایران را بنیان نهاد شیخ علی بن عبدالعال کَرَکی مشهور به محقق ثانی (940-870ه) است.او در سال 916 هجری،مدت زمانی پس از فتح بغداد به دعوت صفویان به ایران آمد.شهرت محقق کرکی در فقه و تسلط او بر مبانی کهن و استوار این علم ریشه دار موجب شد که دوره ای جدید در فقه شیعی آغاز شود و فقیهان از حوزۀ مسائل خصوصی و شخصی مکلّفین خارج و به حوزۀ مسائل اجتماعی و حکومتی وارد شوند. (2)

ظاهراً سالهای پایانی حکومت شاه اسماعیل صفوی،دوران مناسبی برای حضور محقق در ایران نبود؛بنابراین،او در اواخر حکومت شاه اسماعیل به عراق رفت و پس از هجرت چندین ساله به عراق و روی کار آمدن شاه تهماسب صفوی (در سال 930 هجری) به ایران بازگشت.

موفقیت محقق ثانی و همکاری شاه تّهماسب در این زمینه،موجب شد که موج دیگری از مهاجرت عالمان جبل عامل به ایران آغاز گردد.کمال الدین درویش،علی بن هلال کَرکی،شیخ علی منشار (پدر همسر شیخ بهایی) و حسین بن عبدالصمد حارثی (م 984ه) پدر شیخ بهایی به همراه فرزندش به ایران مهاجرت کردند.در سالهای بعد افرادی چون شیخ حر عاملی و شماری از عالمان بحرین،که با عنوان بحرانی شناخته می شوند،نیز به ایران آمدند. (3)

اگرچه تعداد مهاجران به ایران چندان پرشمار نیست،ولی دقت در نگرش و تفکر آنان،نشان می دهد که تنها کسانی که از جهت فرهنگی و اجتماعی،قدرت تأثیرگذاری و فعالیت سازنده داشتند به ایران آمده و فرهنگ سازی کرده اند.به واقع

ص:175

حکومت صفوی در جذب نخبگان همت داشت،نه دانش آموختگان معمولی و متوسط؛در نتیجه افراد مهاجر به طور معمول از اشخاص ویژه محسوب می شدند. (1)

عوالی اللئالی (یا غوالی اللئالی) مجموعه ای حدیثی است که بیشتر به ابواب فقهی نظر دارد و کاربردی است.ابن أبی جمهور روایات خود را به صورت مرسل نقل کرده و تنها در مقدمۀ کتاب برخی از طرق و اسناد خود را به علامه حلی و شیخ طوسی برشمرده است،ولی ارتباط سند با متن را معلوم نکرده است.

برخی از متون موجود در کتاب از مصادر اهل سنّت نقل شده اند.برخی محدثان و فقیهان به این دو نکته انتقاد کرده اند.علامه مجلسی دربارۀ کتاب عوالی نوشته است:

کتابُ عوالی اللئالی وإنْ کان مَشهوراً ومؤلِّفُه فی الفضلِ معروفاً لکنَّه لم یُمَیَّزِ الْقِشْرَ مِن اللُبابِ وَأَدخَلَ أَخبارَ مُتُعَصَّبِی المُخالِفینَ بَینَ روایاتِ الأصحابِ فَلذا اقْتصَرْنا منه علی نقْلِ بعضِها (1).

کتاب عوالی اللئالی با وجود شهرت خود و نویسنده اش،احادیث سره را انتخاب نکرده و روایات مخالفان تندرو را در میان روایات اصحاب امامیه آورده است؛بنابراین،از این کتاب کمتر حدیث نقل می کنیم.

صاحب وسائل این کتاب را معتبر ندانسته و از آن نقل نکرده است. (2)صاحب حدائق نیز گفته است:

و ما علیه کتابُ المذکور من نسبة صاحبه إلی التساهل فی نقل الأخبار وخلط غَثِِّها بِسَمینِها وصحیحها بسقیمها (3)صاحب کتاب مذکور در نقل اخبار متساهل بوده و احادیث ضعیف را در کنار روایات قوی و متون صحیح را همراه با گزارشهای ناصحیح در کتاب با هم آورده است.

اصولیان نیز سخن صاحب حدائق را تأیید کرده اند، (4)اما برخی همانند محدث جزائری،محدث نوری و آیة الله مرعشی مؤلف و کتاب را تأیید کرده و در موافقت با آن سخن گفته اند. (5)

اگرچه اعتراض به صاحب حدائق نسبتاً گسترده است،ولی به جهت کاربردی بودن روایاتی که در کتاب است گاه اصولیان و کسانی که تفکر اخباری ندارند،به این

ص:177

کتاب استدلال می کنند.

برخی روایات مهم مانند

«الناس مسلّطون علی أموالهم» (مردم مالک اموال خویش اند)و یا مرفوعۀ زراره در جمع بین اخبار متعارض،از جمله احادیثی هستند که تنها از طریق کتاب عوالی اللئالی به مصادر فقهی و حدیثی متأخر راه یافته اند. (1)

به نظر می رسد با وجود آنکه دانشمندان شیعی به برخی از روایات اختصاصی کتاب عوالی اللئالی به شدت نیاز داشته اند،ولی ضعفهای موجود در کتاب و یا مؤلف آن (همانند اتهام غلوّ و یا صوفیگری) موجب گشته که اعتماد کلی آنان به کتاب کاهش یابد و عالمان شیعی از آن استفاده و به آن استناد نکنند.

کتابهای الأربعون حدیثاً فی الفضائل و شرح حدیث الدنیا مزرعة الأخرة نیز نگارش حدیثی و فقه الحدیثی شهید ثانی است.

کتاب منیة المرید فی آداب المفید والمستفید مشهورترین کتاب اخلاقی حدیثی شهید ثانی است که در آن،آداب و وظایف معلم و دانشجو را با بهره گیری از قرآن و حدیث بیان کرده است.دانشمندان و عالمان شیعی بر خواندن و تدریس این کتاب اصرار داشته اند و آن را چندین و چند بار مطالعه می کرده اند. (1)بر هر دانشجوی علاقه مند به هر رشته از علوم لازم است که این کتاب را بخواند. (2)

کتابهای دیگر شهید ثانی همچون کشف الریبه،حقائق الإیمان و مُسَکّن الفوائد نیز رنگ حدیثی دارند.کشف الریبه فی أحکام الغیبه یکی از زیباترین نگارشهای اخلاقی،فقهی از منظر قرآن و حدیث است.شهید ثانی کتابی با نام الإجازات نیز نوشته است که جایگاه ایشان را در سلسلۀ اسناد شیعی و طبقات محدثان مشخص می کند.

شهید ثانی در سال 965 هجری در پی کینه توزی برخی از متعصّبان اهل سنّت در شهر مکه دستگیر و به اسلامبول،مرکز خلافت عثمانی،منتقل شد و در آنجا به شهادت رسید.

او پیش از دستگیری،مشغول به نگارش کتاب مسالک الأفهام بود.کتاب منیة المرید را نیز در سال قبل از آن به پایان رسانده بود. (3)

حارثی در زمان شاه تهماسب به ایران آمد و در اصفهان ساکن شد.شاه صفوی که آوازۀ او را شنید او را به قزوین،که پایتخت آن دوره بود،فرا خواند.مدتی شیخ الإسلام قزوین و سپس مشهد گشت.پس از فتح افغانستان،به مدت هشت سال به هرات مهاجرت کرد و بذر تشیع را در آن دیار پراکند.در آخر عمر نیز در بحرین زندگی می کرد. (1)مجموع نگاشته های او نزدیک به سی عنوان است که در موضوعات فقهی،کلامی،حدیثی و ادبی نوشته شده اند.

از جمله کتابهای حدیثی او کتاب الأربعین حدیثاً،تعلیقات بر صحیفۀ سجادیه و وصول الأخیار إلی أصول الأخبار است.کتاب وصول الأخیار،با مقدمه ای مفصل در مباحث امامت،مباحث و اصطلاحات موضوع علم درایه را به تفصیل مطرح نموده است. (2)

أدبیاً شاعراً زاهداً عابداً ورعاً جلیل القدر عظیم الشأن کثیر المحاسن وحید دهره أعرف أهل زمانه بالفقه والحدیث والرجال. (1)

علاوه بر کتابهای فقهی چند اثر نفیس حدیثی از او بر جای مانده است.

نگارش رجالی او با نام التحریر الطاووسی،تصنیف و بازنویسی کتاب حل الإشکال فی معرفة الرجال نگاشتۀ سید احمد بن طاووس است.نکتۀ مهم در این کتاب آن است که او به نسخۀ دست نویس سید بن طاووس دسترسی داشته و ایشان نیز برخی از کتابهای مهم رجالی همانند رجال ابن غضائری را در اختیار داشته است.در واقع می توان گفت که ما از راه کتاب التحریر الطاووسی به کتاب ابن غضائری دست می یابیم.

مهم ترین نگاشتۀ حدیثی صاحب معالم،کتاب منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان است.او در این کتاب احادیث صحیح السند را از کتب اربعه استخراج نموده و آنها را تنظیم کرده است.

احادیثی را که خود صحیح می شمارد و در بررسی سندی آن بسیار سخت گیری می کند با رمز«صحی»،یعنی«صحیحٌ عندی»مشخص کرده و احادیث صحیح در نزد مشهور را با رمز«صحو»معین کرده است.در ادامه نیز احادیث«حسن»را ذکر می کند.

ظاهراً این شیوۀ نگارش تنها در آثار علامه حلی بوده است و پیشینۀ دیگری ندارد.

مؤلف پس از نقل روایت به شرح دقیق آن می پردازد.الفاظ غریب آن را توضیح می دهد و با بیانی رسا فقه الحدیث زیبایی را ارائه می کند.مؤلف مشکلات احتمالی در متن را مشخص می کند و راه حل لازم برای حل اشکال و یا نفی تعارض را ارائه می دهد.او در قسمت رفع اختلاف،از شیوۀ شیخ طوسی استفاده کرده است.

مقدمۀ طولانی او بر کتاب منتقی الجمان،بیانگر معیارهای رجالی او است.این مقدمه مشتمل بر دوازده فایده است.فایدۀ سوم از این مجموعه به تبیین مبنای ایشان در کافی نبودن توثیق یک عادل اختصاص دارد.او توثیق را نوعی شهادت می شمارد که به دو نفر شاهد نیاز دارد.

این کتاب تنها تا ابواب حج نوشته شده و اجل مهلت تکمیل آن را نداده است.

ص:181

ص:182

ص:184

در ادامۀ نوشتار،مصادیق عناوین بالا و شخصیتهایی که در این زمینه فعالیت کرده اند،به بحث گذاشته می شود.

رب العالمین که اکثر فضلای عصرْ اوقات شریف ایشان صرف حدیث می شود. (1)

علامه محمدباقر مجلسی نیز به این کار بسیار اهمیت می داد.او به عنوان شیخ الإسلام اصفهان موقوفات خاصی در اختیار داشت که برای گسترش حدیث و تکثیر نسخه های خطی هزینه می شد.نگاهی به فهرست کتابهای خطی و تاریخ نگارش آنها،تفاوت آشکار این دوران با زمان پیشین را مشخص می کند.بیشتر نسخه های خطی موجود در زمان ما در این روزگار فراهم آمده است.

علامه مجلسی به گروههای مختلف علمی مأموریت داد تا نسخه های دور از چشم را در نقاط مختلف بیابند و نمونه ای از آن را به اصفهان منتقل کنند.در پی این تلاش مجموعه ای گسترده از نسخه های خطی فراهم آمد و زمینه ای مناسب برای مقایسۀ نسخه ها و گزینش برترین آنها به وجود آمد.پس از گزینش و انتخاب بهترین نسخه،آن نسخه تکثیر می شد و در اختیار عالمان قرار می گرفت.

مجموعۀ این امکانات موجب شد که علامه مجلسی در نگارش بحار الأنوار از بهترین نسخه های زمان خویش استفاده کند.این کتاب اکنون نیز به عنوان گزارشگر نسخه های کهن صحیح مورد توجه مصححان کتب حدیثی است.

نور البراهین سید نعمت الله جزائری،قصص الأنبیای حویزی،نوادر الأخبار و معادن الحکمه هر دو از ملا محسن فیض کاشانی،مسار الشیعۀ فراهانی و دهها کتاب دیگر از جمله تک نگاریهای این دوران است.

یکی از زیرشاخه های مهم در تک نگاری احادیث شیعی،اربعین نویسی (چهل حدیث) است که در این دوران رشد گسترده ای یافت.اربعین نویسی شاخه ای کهن در نگاشته های حدیثی شیعی و سنّی است.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

من حفظ علی أمتی أربعین حدیثاً ینتفعون مما یحتاجون إلیه فی أمر دینهم بعثه الله عزّ وجلّ یوم القیامة فقیهاً عالماً (1).

هر کس از امت من چهل حدیث از احادیثی که امتم در امر دین بدانها نیاز دارند،حفظ کند خدا در قیامت او را فقیه و عالم محشور خواهد کرد.

نگارندگان چهل حدیث موضوعی عام یا خاص را هدف قرار می دادند و به نگارش و یا شرح چهل حدیث در آن باره می پرداختند.مباحث اخلاقی،اعتقادی،فضایل و مناقب،سنن،آداب،احکام و...موضوعات مورد توجه عالمان شیعی بوده است.الأربعین فی فضائل أمیرالمؤمنین علیه السلام،نوشتۀ جمال الدین محمدشاه شاهرودی (م 930ه)،الأربعون حدیثاً نگارش حسین بن عبدالصمد حارثی (م 984ه)،الأربعون حدیثاً فی أحوال النصاب و المخالفین نوشتۀ عبدالقاهر حسینی تفرشی (م 1025ه)،الأربعین شیخ بهایی،الأربعین علامه محمدتقی مجلسی،الأربعون حدیثاً،نوشتۀ قاضی سعید قمی (همراه با شرح روایات معارفی)،الأربعون حدیثاً فی أصول الدین و فروع الدین علامه مجلسی،الأربعون حدیثاً،نوشتۀ فخرالدین طریحی و چندین کتاب دیگر از این گروه است. (2)

تا پیش از این دوران،عالمان و فقیهان برای اطمینان از یافته های خود نیازمند مراجعه به تمامی کتابها و بررسی آنها بودند؛همچنین آنها مجبور بودند به کتب اربعه مراجعه کنند.در بسیاری از مباحث اعتقادی (همانند معاد) کتابی جامع و مطمئن در دسترس نبود.تاریخ و سیرۀ معصومان،مباحث اخلاقی و...نیز وضعیتی این چنین داشت.کتابی جامع که تمامی احادیث ابواب فقه و یا معارف را در بر داشته باشد نیز در اختیار عالمان نبود.

ملا محسن فیض کاشانی (م 1091ه) اولین جامع نگار احادیث فقهی در این دوران است.او با جمع آوری و ترکیب کتب اربعۀ شیعه،کتاب وافی را سامان داد.این کتاب بیشتر برای فقیهان کارآمد بود،ولی مباحث اعتقادی و اجتماعی کتاب کافی را هم در بر داشت.

شیخ محمد بن حسن حر عاملی،با نگاشتن وسائل الشیعه ماندگارترین جامع فقهی شیعه را سامان داد.او علاوه بر کتب اربعه،روایات فقهی بیش از هشتاد کتاب حدیثی دیگر را نیز جمع آوری و به شیوه ای کاملاً کاربردی تنظیم کرد.همسانی ترتیب و دسته بندی مباحث این کتاب با مباحث کتاب شرایع الإسلام-یکی از اصلی ترین مراجع معتبر فقه شیعه-و توجه کامل به جزئیات موجود در مباحث فقهی،آن را شهره ساخته است؛به گونه ای که این کتاب مرجع مجتهدان در استنباط و اجتهاد قرار گرفته است.

مهم ترین جامع حدیثی شیعی یعنی بحار الأنوار نیز در این دوران نوشته شده است.در این مجموعه مرحوم علامه مجلسی همّت اصلی خود را به جمع آوری احادیث غیرفقهی اختصاص داده است؛زیرا روایات فقهی در مجموعه های دیگر فراهم آمده اند. (1)

همت و تلاش مرحوم علامه (رحمه الله) در پی جویی و جمع آوری احادیث و تنظیم دقیق آنها در موضوعات متفاوت،آن مقدار بلند و گسترده است که انسان را به تعجب وامی دارد.

ص:189

پس از علامه مجلسی،مرحوم شیخ عبدالله بحرانی با نگارش کتاب عوالم العلوم سعی کرد تا کاری بزرگ تر و وسیع تر از بحار الأنوار را سامان دهد،ولی مزایای فراوان کتاب بحار الأنوار و شهرت علامه مجلسی موجب گمنامی کتاب عوالم العلوم گشته است.این کتابها در درس جوامع حدیثی شیعه به تفصیل بررسی می شود؛بنابراین،در این بحث به این مختصر بسنده می کنیم. (1)

با وجود آنکه ملاصدرا (م 1050ه) در فلسفه و علوم عقلی شهره است،ولی او را باید یکی از اولین شارحان حدیث شمرد.نگاه دقیق او به روایات اعتقادی موجب شد که نگاه نقلی و تعبدی صرف به متون تغییر کند و آیات و روایات چونان متون برهانی و همسان با احکام عقلی جلوه کند.اگرچه شرح ملاصدرا بسیار ناقص است و تنها پانصد حدیث اول کتاب کافی را دربرمی گیرد،ولی به جهت آنکه این مضمون مربوط به کتاب عقل و کتاب توحید است اهمیت بسیاری دارد.به گفتۀ علامه شعرانی،این شرح تأثیری بسیار ژرف بر شروح پس از خود گذاشته و آنها را نیز متحول ساخته است. (1)

علامه محمدتقی مجلسی (م 1070ه) نیز دو شرح بر کتاب من لا یحضره الفقیه نوشته است؛روضة المتقین به زبان عربی و لوامع صاحبقرانی به زبان فارسی.لوامع صاحبقرانی جزء نخستین شروح درازدامن فارسی بر کتب حدیثی شیعه است.ایشان دو شرح فارسی و عربی بر صحیفه سجادیه هم نگاشته است.

ملا خلیل قزوینی (م 1089ه) دو شرح فارسی و عربی مفصّل بر کتاب کافی دارد.هر چهار کتاب،به ویژه شروح فارسی کتاب کافی و من لا یحضره الفقیه،به درخواست شاه عباس دوم انجام گرفته است. (2)علامه مجلسی نیز دو شرح بر دو کتاب از کتب اربعه دارد و کتاب مرآة العقول را در شرح کتاب کافی و کتاب ملاذ الأخیار را در شرح کتاب تهذیب الأحکام نوشته است.

ملا صالح مازندرانی بر اصول و روضۀ کافی شرح نوشت و رفیع الدین نائینی بر آن کتاب حاشیه نگاشت که با نام«الحاشیة علی أصول الکافی»به چاپ رسیده است.

سید نعمت الله جزائری (م 1112ه) دو کتاب در شرح تهذیب الأحکام و یک کتاب در شرح استبصار با نام الأسرار فی شرح الاستبصار نوشته است.او همچنین کتاب توحید و عیون الأخبار شیخ صدوق را نیز شرح کرده است.شرح کتاب التوحید با نام«نور البراهین أو أنیس الوحید فی شرح التوحید»به چاپ رسیده است.

ص:191

در گزارش مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی شروح فراوانی بر کتاب کافی،صحیفۀ سجادیه،تهذیب الأحکام و من لا یحضره الفقیه نام برده شده است.همچنین در شرح احادیث خاص و مشکل رساله های فراوانی نوشته شده که در این کتاب نیز به آن اشاره شده است.حاشیه های گوناگونی نیز بر کتابهای حدیثی در این دوران موجود است. (1)

شرح سید علیخان مدنی با نام ریاض السالکین مهم ترین شرح بر کتاب صحیفۀ سجادیه است که در هفت جلد منتشر شده است.

کتاب بحار الأنوار مهم ترین کتاب شرح حدیثی در این مجموعه است.علامه مجلسی پس از ذکر روایت،شرح و تبیین خویش را زیر عنوان های«بیان»،«تبیین»،«ایضاح»،«توضیح»و....آورده است.او به غریب الحدیث،شرح حدیث،تعارض و اختلاف حدیث پرداخته است و سعی در حل مشکل الحدیث دارد.کتاب بحار الأنوار جامع ترین شرح روایات شیعی است و از شیوۀ صحیح و پسندیدۀ فقه الحدیث پیروی می کند.

اهل بیت نوشته نشده است؛از این رو،او این تفسیر را با هدف رسیدن به این نتیجه به انجام رسانده است.مقدمات دوازده گانۀ فیض کاشانی در ابتدای تفسیر صافی،مخاطب را با نحوۀ تفکر و روش کار او آشنا می سازد.فیض کاشانی این تفسیر را خلاصه کرده و نام أصفی را بر آن نهاده است.

2.البرهان فی تفسیر القرآن

این تفسیر نگاشتۀ سید هاشم بحرانی (م 1107ه)،گسترده ترین تفسیر روایی است که به جمع آوری تمامی متون حدیثی،بدون جداسازی سره از ناسره پرداخته و آنها را در کتاب خود نقل کرده است.شیوۀ اخباریگری نویسنده در نقل روایات به طور کامل دیده می شود.او روایات مورد نظر خود را از حدود 57 کتاب حدیثی جمع آوری کرده و در تفسیر آیات آورده است.بیشتر توجه بحرانی به نقل روایات است و از نقد متون به شدت دوری می گزیند.

3.تفسیر نور الثقلین

عبدالعلی حویزی (م 1112ه) نگارندۀ این تفسیر با جمع آوری روایات تفسیری سعی کرده است تا روایاتی مقبول و خوش مضمون ارائه دهد.او اسناد روایات را حذف و تنها متن آنها را ذکر کرده است.هر چند این تفسیر برتر از تفسیر البرهان است،اما همان گونه که در برخی از تفاسیر دیگر نقلی نیز دیده می شود برخی از متون اسرائیلیات به این تفسیر راه پیدا کرده است.با وجود این،علامه طباطبایی،مؤلف تفسیر المیزان،تلاش مؤلف را در تنظیم و نگارش این کتاب ستوده است. (1)

4.تفسیر کنز الدقائق

این کتاب تألیف میرزا محمد مشهدی (م 1125ه) و شبیه به کتاب نور الثقلین است.دو سوم انتهایی این دو کتاب دقیقاً مشابه هم هستند و این نشان می دهد که یکی از این دو کتاب از دیگری گرفته شده است.

ص:193

5.تفسیر موجود در کتاب بحار الأنوار

بایسته است که کتاب بحار الأنوار نیز یکی از تفاسیر مأثور در این دوره شمرده شود.علامه مجلسی در هر باب و عنوان این کتاب،ابتدا آیات مربوط با آن عنوان و سپس روایات هم مضمون با آیات را ذکر و در ادامه،روایات آن باب را نقل می کند.این شیوه موجب شده است که بحار الأنوار مفصل ترین تفسیر روایی جلوه کند.همچنین این شیوه در همراهی آیات و روایات تفسیری با دیگر روایات اهل بیت زمینۀ فهم برتر را در هر عنوان قرآنی فراهم می سازد.شیوۀ علامه مجلسی در انتخاب آیات مرتبط در یک موضوع و مضمون،گونه ای تفسیر موضوعی آیات را نیز پدید آورده و از روش تفسیر قرآن به قرآن نیز استفاده شده است.

درخواست شاه عباس دوم نوشت.ملا خلیل قزوینی نیز شرح خود بر کتاب کافی را به دو زبان عربی و فارسی نگاشت.

بسیاری دیگر از عالمان چون ملا محسن فیض کاشانی،قاضی سعید قمی،آقا جمال خوانساری،ملا محمد صالح روغنی و...نیز متون حدیثی و معرفتی فارسی فراوانی نوشته اند.در میان این همه تلاش و کوشش،فعالیت علامه محمدباقر مجلسی جلوه ای دیگر دارد.علامه مجلسی فارسی نویسی و ساده نویسی را در آثار خود،در کنار هم آورده است.او به مخاطب عام،و نه فرهیخته،نظر دارد و متن خویش را به دور از صنایع ادبی می نگارد.شهرت علامه مجلسی و ساده نویسی او موجب شد که آثارش در زمان خودش گسترش پیدا کند.

بیش از نیمی از عناوین کتابهای علامه مجلسی به زبان فارسی است.ایشان نامۀ امام علی علیه السلام به مالک اشتر،توحید مفضّل،زیارت جامعه،دعای کمیل،دعای سمات و دعای مباهله را به فارسی ساده ترجمه کرده است.شرح فارسی دعای جوشن کبیر و شرح فارسی برخی از احادیث مشکل و...نیز در زمرۀ این نگاشته هاست.

شاگرد او،میرمحمدصالح خاتون آبادی،در توصیفی اغراق آمیز گفته است:

کمتر خانه ای در شهرهای شیعه نشین وجود دارد که نگاشته ای از آثار فارسی مجلسی در آن نباشد (1).

در علم رجال،نگاشته های فراوانی در این دوره نوشته شد.تفرشی (م 1021ه) کتاب رجال مفیدی نوشت.میرزا محمد استرآبادی نیز سه کتاب در علم رجال نوشت؛کتاب کبیر،متوسط و صغیر.

کتاب رجال کبیر او با نام منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال بزرگ ترین کتاب رجالی تا آن زمان است.نویسنده تمامی راویان کتب اربعه و دیگر افراد موجود در کتابهای رجالی پیشین را به گونۀ الفبایی آورده است.او اقوال عالمان پیشین و حتی نظرات اهل سنّت را دربارۀ راویان شیعی نقل کرده است.

عنایت الله قهپایی (م 1016ه) نیز ترتیب رجال کشی و ترتیب فهرست شیخ طوسی را نوشته است.کتاب مشهور او مجمع الرجال فی معرفة أحوال الرجال،جامع کتب رجالی پیشین است.

عبدالنبی بن سعد جزائری (م 1021ه) در کتاب خویش«حاوی الأقوال فی معرفة الرجال»شیوۀ جدیدی به کار گرفت و راویان را در چهار گروه صحیح،حسن،موثق و ضعیف طبقه بندی کرد.

علامه محمدتقی مجلسی مشیخۀ فقیه را شرح کرد.علامه محمد باقر مجلسی نیز نگاشته ای در علم رجال دارد.

یکی از بهترین نگارشهای رجالی در شناخت راویان و طبقات آنان با استفاده از اساتید و شاگردانشان کتاب جامع الرواة نوشتۀ محمد بن علی اردبیلی است.آیت الله بروجردی (رحمه الله) بزرگ رجالی قرن اخیر به این کتاب اهمیت فراوان می داده اند.با مراجعه به کتابهایی چون الذریعه و مصفی المقال فی علم الرجال می توان نام و مشخصات شماری دیگر از کتابهای رجالی را به دست آورد. (1)

غریب الحدیث نیز در این دوران مورد توجه قرار گرفت.مرحوم فخرالدین طریحی (م 1085ه) کتاب مجمع البحرین و مطلع البدرین را در غریب القرآن و غریب الحدیث نگاشت.او در نگارش این کتاب از تمامی کتابهای غریب الحدیث اهل سنّت که پیش از او نوشته شده بود استفاده کرد.افزون بر آن بسیاری از واژه ها و متون حدیثی شیعی را نیز بدان اضافه نمود. (2)

ص:196

مرحوم فیض کاشانی هم در نگارش کتاب وافی به واژه های غریب توجه کرده و به تبیین و توضیح آنها پرداخته است.نگاه فقیهانه و محققانۀ او در تبیین برخی از واژه ها بسیار جالب توجه است.

در این حوزه نیز بیشترین کوشش را علامه محمدباقر مجلسی در نگارش بحار الأنوار متحمل شده است.یکی از اهداف او در نگارش کتاب بحار الأنوار شرح و تبیین واژه های غریب موجود در روایات بوده است.تسلّط شگفت انگیز ایشان بر کتابهای لغت و غریب الحدیث و آشنایی گسترده با متون مختلف حدیثی موجب شده است که از این زاویه نیز کتاب بحار الأنوار سرآمد نگاشته های معاصر و مشابه خود باشد.

ص:197

ص:198

ص:200

تبلیغ باورهای شیعی در هند،از او چهره ای مشهور و مورد احترام ساخت.مهم ترین اقدام او پاسخ گویی به شبهات مخالفان شیعه با استفاده از متون مقبول آنان بود.علاوه بر این،او کتاب الصوارم المُهرقه را در ردّ الصواعق المُحرقه و کتاب إحقاق الحق را در ردّ کتاب إبطال نهج الباطل (1)نوشت.او در کتاب إحقاق الحق به تفصیل از مبانی شیعه در زمینۀ امامت امام علی علیه السلام دفاع کرده است. (2)

نگاشته های او را نزدیک به 140 عنوان ذکر کرده اند (3)که برخی از آنها رجالی و برخی شرح کتابهای حدیثی است که شرح تهذیب الأحکام،شرح صحیفۀ سجادیه و تعلیقه بر کتاب کافی از این جمله است.او پس از مرگ اکبر شاه ( 1014 ه) و قدرت گرفتن افراطیان متعصب،به جرم دفاع از کیان تشیّع به شهادت رسید. (4)

استبصار و رجال ابن داود نگاشته است.تأثیرگذاری او در گسترش معارف حدیثی بیشتر به علت فعالیتهای پیگیر او در درس و بحث است نه به آثار ماندگار.

1.الحدیقة الهلالیه

این کتاب شرح دعای رؤیت هلال امام سجاد از صحیفۀ سجادیه است.علاوه بر نکات فراوان موجود در این شرح،ارائۀ مبانی فقه الحدیثی شیخ بهایی به شکلی کاربردی این رساله را پرفایده و با اهمیت ساخته است.

2.مفتاح الفلاح

این کتاب پیرامون آداب،اعمال و ادعیۀ روز و شب است.این کتاب با قسمتی از مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی شباهت دارد،ولی شیوۀ بیان آن اخلاقی و فقیهانه تر است.

داده و در ادامه به مباحث رجال و درایه نزدیک شده است.او در 39 بند،یا به تعبیر خود«راشِحَه»،موضوعات متنوعی را دربارۀ برخی از مسائل مهم رجالی یا اصطلاحات حدیثی بیان کرده است. (1)مرحوم میرداماد را می بایست نمونه ای جالب از ترکیب تفکر عقلی و نقلی شیعی به شمار آورد که با همراه ساختن قرآن،حدیث،فقه،فلسفه و کلام،آثار زیبایی را در این زمینه ها پدید آورده است.

او در پی آن است که روایات را از منظر برهان و استدلال توضیح دهد و منطقی بودن شیوۀ سخن و گویش امامان علیهم السلام را تبیین کند.او در شرح خویش به یافته ها و گفته های دیگران نیز نظر داشته و آنها را نقل و نقد می کند.شرح ملاصدرا در بخشهای اولیۀ کتاب کافی از گسترده ترین شروح این کتاب است.او حتی در مباحث سندی نیز به تفصیل سخن گفته است.آرا و نظرات ملاصدرا در کتابهای دیگر،که به شرح احادیث کافی پرداخته اند،نقد،اثبات و یا رد شده است. (1)

1.ترویج صحیفۀ سجادیه

گسترش نسخه برداری از صحیفۀ سجادیه و معرفی آن به جوامع علمی شیعی از جمله تلاشهای علامه مجلسی بوده است.او خود اشاره می کند که در حالتی،بین خواب و بیداری،امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را دیده و از ایشان کتابی را درخواست کرده است.امام (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز کتاب صحیفۀ سجادیه را به او معرفی کرده اند.او پس از آن به ترویج این کتاب پرداخته و نسخه هایی متعدد از آن را در اصفهان منتشر کرده است. (1)

اگرچه این کتاب قبل از علامه مجلسی هم در دست دانشمندان بود،ولی رواج گستردۀ آن به تلاش مجلسی اول صورت گرفته است.

او دو شرح فارسی و عربی نیز بر صحیفۀ سجادیه نگاشته است.

2.شرح کتاب من لا یحضره الفقیه

مشهورترین و ماندگارترین تلاش علمی و حدیثی علامه مجلسی،نگارش دو شرح مفصّل به زبان عربی و فارسی بر کتاب من لا یحضره الفقیه است که شرح عربی آن روضة المتقین و شرح فارسی آن لوامع صاحبقرانی نام دارد.

او در این کتابها با استفاده از تمامی اندوخته های خویش و با به کارگیری مبانی مقبول در فهم و درک روایات،در پی دست یابی به مراد جدی معصوم علیه السلام و تبیین آن برای مخاطبان خویش بوده است. (2)

علاوه بر این،ایشان شرحی نیز بر کتاب تهذیب الأحکام با نام إحیاء الأحادیث فی شرح تهذیب الحدیث نوشته است. (3)

3.فارسی نویسی

همان گونه که گفتیم،فارسی نویسی،از روشهای مجلسی اول در فراگیر کردن استفاده از متون حدیثی است.تألیف شرح فارسی بر صحیفۀ سجادیه و من لا یحضره

ص:207

الفقیه از ابداعات او به شمار می رود.علاوه بر این،او خطبۀ امام علی علیه السلام در اوصاف متقین را نیز به زبان فارسی شرح کرده است.

تمایل به اخباریان در آثار مجلسی اول مشهود است. (1)

دربارۀ تمایل ایشان به عرفان و تصوف و گرایش به کشف و شهود و ارتباط با برخی از چهره های صوفی شیعی معاصر نیز گفتارهایی نقل شده است،اما علامه محمدباقر مجلسی،که تفکر ضد صوفی گری دارد،درصدد نفی این انتساب برآمده و نوشته است:

وَإیّاکّ أن تَظُنَّ بِالوالدِ أنّه مِنَ الصُّوفیّة وإنّما کانَ یُظهِرُ أنّه مِنهم لِأجلِ التَّوصُّلِ إلَی رَدِّهِم عَن اعتِقاداتِهم الباطِلَة (2).

و برحذر باش از اینکه والد ما را از صوفیه بپنداری،زیرا او خود را از آنها نشان می داد تا بتواند آنان را از عقاید باطلشان بازگرداند.

وی در نگاشتۀ خود به شرح ملاصدرا و میرداماد نظر داشته و آنها را نقل و نقد می کند.

روش او در شرح احادیث کافی با مبانی علامه محمدتقی و محمدباقر مجلسی مطابقت دارد.

چاپ جدید این کتاب در دوازده جلد با حواشی متعدد و پرفایدۀ علامه شعرانی به طبع رسیده است که این حواشی فواید این کتاب را دو چندان کرده است.البته علامه شعرانی برخی از آرای ملا صالح را نپذیرفته و آنها را نقد کرده است.این کتاب تنها روایات اصول و روضۀ کافی را شرح کرده است.

ملا صالح مازندرانی کتاب من لا یحضره الفقیه و برخی از احادیث مشکل را نیز شرح کرده است.

او در علوم مختلف از قبیل فلسفه،فقه،حدیث،تفسیر قرآن،اعتقادات و علوم ادبی متخصص و صاحب نظر بود.تخصص او در خلط نکردن علوم مختلف با یکدیگر،ستایش محققان را برانگیخته است. (1)نگاشته های او بیش از 130 عنوان کتاب است که بسیاری از آنها پیرامون حدیث و علوم مرتبط با آن است.

کتاب وافی،مهم ترین و مشهورترین نگاشتۀ حدیثی اوست.این کتاب را می توان از اولین جامع نگاریهای دوران صفویه برشمرد که علاوه بر جامعیت،غریب الحدیث و شرح الحدیث را نیز در بر می گیرد.

تفسیر صافی او نشانگر روش معتدل و مقبول تفسیر مأثور است.

کتاب نوادر الأخبار او،مجموعه ای از احادیث اعتقادی و مرتبط با اصول دین است که در کتب اربعه ذکر نشده است.

المحجة البیضاء (إحیاءُ الإحیاء/تهذیبُ الاحیاء) نگارشی از کتاب إحیاء العلوم غزالی است که با نگاهی شیعی و از منظر احادیث اهل بیت آن را اصلاح کرده است.او علاوه بر زدودن برخی از مطالب سست و ناروا از این کتاب،روایات اهل بیت را نیز به این کتاب افزوده و آن را مستندتر و مقبول تر کرده است.آثار فراوان دیگر او در اخلاق و معارف نیز از احادیث اهل بیت علیهم السلام سرچشمه یافته است.

أصول المعارف (در چند جلد)،أصول العقائد،علم الیقین،حق الیقین،عین الیقین و...نیز از جمله آثار اعتقادی اوست.

اگرچه ملا محسن فیض کاشانی از دانشمندان اخباری است،ولی از تعصب و سخت گیریهای اخباریان افراطی به دور است.او آثار زیبایی در شعر و ادب نیز دارد و دیوان شعر او مشهور است.

بیشتر شهرت شیخ حر عاملی به خاطر نگارش کتاب وسائل الشیعه است.از این رو،او را با لقب صاحب وسائل نیز نام می برند.

آثار حدیثی او،به غیر از وسائل الشیعه،نیز فراوان و پربار است که برخی از آنان این گونهاند:

1.الجواهر السَّنیّة فی الأحادیث القُدسیَّه

2.الصَّحیفة الثّانیة السّجّادیَّه

مؤلف در این کتاب 67 دعا از امام سجاد علیه السلام را افزون بر ادعیه صحیفه سجادیه،جمع آوری کرده است.

3.الإیقاظ من الهَجعَة بالبُرهان علی الرّجعَه

در این کتاب روایاتی که رجعت مردمان و امامان علیهم السلام را در آخر الزمان اثبات می کند،جمع آوری شده است.

4.إثبات الهداة

مؤلف در این کتاب روایاتی را که پیرامون نبوت،امامت و همچنین پیامبران و امامان علیهم السلام وجود دارد،گردآوری کرده است.

5.الفُصول المُهِمَّة فی أصول الأئمَّه

وی در این کتاب به جمع آوری قواعد کلی که از امامان علیهم السلام دربارۀ اصول و فروع دین و سایر علوم،همچون علم اصول فقه،طب و غیره وارد شده،پرداخته است.

مجموعۀ نگاشته های او نزدیک به شصت عنوان است که تمامی آنها رنگ حدیثی دارند و در موضوعاتی همچون تفسیر قرآن،اعتقادات،امامت،تاریخ و سیره است.

البرهان فی تفسیر القرآن،مدینة المعاجز،المَحَجّة فیما نَزَل فی القائم الحجَّه،مَعالِمُ الزُلفَی،ترتیب التهذیب،حلیة الأبرار،غایة المرام و...از جمله نگاشته های او هستند.تفکر اخباری او موجب شده است که برخی از متون ضعیف یا ناصحیح نیز در برخی از کتابهای او جلوه گر شود.بنابراین،مواجهه با نگاشته های او باید با نقد و تیزبینی همراه باشد.

گفتنی است که بسیاری از این مطالب از کتاب جامع ایشان،یعنی بحار الأنوار،اخذ و به زبان فارسی ترجمه شده است.

ص:214

ص:216

(م 1009) و صاحب مَعالم (م 1011) بوده و از ایشان اجازۀ اجتهاد دریافت کرده است. (1)

او شاگرد میرزا محمد استرآبادی (م 1028)،از رجالیان نامدار آن دوره نیز بود که تأثیر عمیقی بر وی گذاشت.میرزا محمد به او توصیه نمود تا شیوۀ قُدمای امامیه را در اعتماد بر حدیث احیا کند. (2)

محمدامین استرآبادی تحصیلات خود را در ایران و عراق به پایان رساند،سپس در مدینه اقامت گزید و کتاب مشهور خود،الفَوائدُ المَدَنیّه،را در آن دیار نگاشت.

او در بیان انگیزۀ تألیف این کتاب می نویسد:

تا آنکه نوبت به أعلم العلما متأخرین در علم حدیث و رجال و استاد کل،میرزا محمد استرآبادی،رسید.پس ایشان بعد از آنکه جمیع احادیث را به فقیر تعلیم کردند،اشاره کردند که طریقۀ اخباریین بکن و شبهاتی که معارضه با آن طریق دارد را دفع کن.چرا که این معنا در خاطر می گذشت،لیکن رب العزّه تقدیر کرده بود که این معنا بر قلم تو جاری شود.

پس فقیر،بعد از آنکه جمیع علوم متعارفه را از اعظم علمای آن فنون اخذ کرده،چندین سال در مدینۀ منوره سر به گریبان فکر فرو بردم و تضرع به درگاه الهی می کردم و توسل به ارواح اهل بیت عصمت علیهم السلام می جستم و مجدداًً نظر به احادیث عامه و خاصه می کردم،از روی کمال تعمق و تأمل؛تا اینکه به توفیق پروردگار و سید المرسلین و ائمۀ طاهرین،به اشارۀ لازم الإطاعه امتثال نمودم و به تألیف فوائد مدنیه موفق شدم.به مطالعۀ شریف ایشان مشرف شد.پس تحسین این تألیف کردند و مثابه مؤلفش گفتند (3).

استرآبادی معتقد است که تفکر اخباریگری شیوۀ کهن اصحاب امامیه است.

او می نویسد:

عِندَ قُدماءِ أصحابِنا الأخباریّینَ, قَدَّسَ اللهُ أرواحَهُم, کَالشَّیخَینِ الأعلمَینِ الصَدوقَینِ والإمامِ الثِقةِ محمدِ بنِ یعقوبِ الْکُلَینیّ...وشَیخِه علیِّ بنِ ابراهیمَ...

ص:218

ومَن تَقَدَّمَهم مِمَّّن أدرکَ صُحْبَةَ بعضِ الأئمةِ علیهم السلام أو قَرُبَ عَهدُهُ به علیه السلام لا مَدرَکَ للأحکامِ الشرعیةِ النَظَریةِ, فَرعیةً کانَت أو أصلیةً, إلا أحادیثَ العِترةِ الطاهرةِ علیهم السلام وتلک الروایاتِ الشریفةَ مُتَضَمِّنَةً لِقواعدَ قطعیةٍِ تَسُدُّ مَسَدَّ الْخیالاتِ العقلیةِ المَذکورةِ فی الکُتُبِ ِ الأصولیَّه (1).

علمای پیشین حدیث, که خداوند روانشان را منزه گرداند, همچون دو دانشمند اعلم،شیخ صدوق و پدر ایشان (صدوقین) و امام ثقه،محمد بن یعقوب کلینی و استاد وی،علی بن ابراهیم و راویانی که پیش از اینان محضر یکی از امامان را درک کرده اند یا در زمانی نزدیک به عصر حضور ائمه می زیستند،بر این باورند که تنها منبع دریافت احکام شرعی, اعم از اصول و فروع, احادیث ائمۀ اطهار و روایات ارجمند و حاوی مبانی قطعی است که جایگزین تصورات و خیال پردازیهای عقلانی موجود در کتب اصولی می شوند.

گروهی از عالمان شیعی نیز این دیدگاه استرآبادی را پذیرفته اند،چنان که علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در این باره می نویسد:

تا آنکه سی سال تقریباً قبل از این،فاضلِ متبحر،مولانا محمدامین استرآبادی (رحمه الله) مشغول مقابله و مطالعۀ اخبار ائمۀ معصومین علیهم السلام شد و مذمت آرا و مقاییس نمود و طریقۀ اصحاب حضرات ائمۀ معصومین علیهم السلام را دانست.فوائد مدنیه را نوشت و به این بلاد فرستاده و اکثر اهل نجف و عتبات عالیات طریقۀ او را مستحسن دانستند و رجوع به اخبار نموده اند و الحق اکثر آنچه مولانا محمدامین گفته است،حق است (2).

حوزۀ علمیۀ اصفهان،که بزرگ ترین حوزۀ علمی شیعی ایران بود،تحت تأثیر این موج قرار گرفت و پاره ای از محدثان،فقیهان و حتی فیلسوفان را به خود جذب کرد.اگر چه مجتهدان و اصولیان،همچنان حاکمیت علمی و قدرت نفوذ خود را حفظ کرده بودند.

ظاهراً منظور مرحوم مجلسی اول (قدّس سرّه) در عبارت فوق،تودۀ طلاب حوزۀ نجف و کربلا است،زیرا عالمان مشهور آن دیار را نمی توان اخباری شمرد.

در سالهای بعد, برخی از عالمان بزرگ،به این شیوه گرایش پیدا کردند که ملامحسن فیض کاشانی (م1091)،شیخ حر عاملی (م 1104ه)،سید هاشم بَحرانی (م 1107ه)،سید نعمت الله جزائری (م 1112ه) و شیخ یوسف بحرانی

(م 1186ه) از این جمله هستند.

ص:219

تاریخ گویای آن است که این تفکر در منطقۀ بحرین،طرفداران بیشتری یافت؛به گونه ای که این سامان در دوره های بعد به مرکزی برای اخباریان تبدیل شد.

اگر چه لحن سخن اخباریان گاه با شدت و گاه با ملایمت همراه بود و برخی مانند شیخ عبدالله سَماهیچی و شیخ محمد اخباری به مجتهدان ناسزا می گفتند و برخی مانند شیخ یوسف بحرانی افرادی معتدل و میانه رو بودند،اما مبانی فکری ایشان پس از استرآبادی دچار تغییر و تحول چندانی نشد.

نگرش اخباریگری،به سبب جمود و پاسخ گو نبودن به نیازهای زمانه،امکان استمرار نداشت.بنابراین،در مقابل تفکر اصولی تاب مقاومت نیافت.

به احتمال قوی عقل گرایی افراطی و بی اعتنایی به نقل در قرن هشتم تا دهم هجری موجب پدید آمدن نظریۀ تفریطی اخباریان در این زمینه شده است.زیرا هر افراطگری،تفریطی را نیز به دنبال خود دارد. (1)سخت گیری صاحب مدارک و صاحب معالم در تصحیح اخبار و ردّ روایات ضعیف هم در پیدایش زمینه های توجه به روایات در شخصیت ملا محمد امین استر آبادی بی تأثیر نبوده است به ویژه آنکه وی شاگرد آن دو بزرگوار بوده است.

1.بیشتر آیات قرآن کریم،برای مردم قابل فهم نیست و تنها امامان معصوم علیهم السلام قدرت فهمِ مراد همۀ آیات قرآن را دارند.بنابراین،استناد به آیات قرآن برای به دست آوردن حکم و نظریۀ شارع صحیح نیست.و تنها تفسیر اهل بیت معصوم علیهم السلام معتبر و قابل تبعیت است.

گفتنی است این نظریه در دوران بعد مورد قبول برخی از اخباریان میانه رو قرار نگرفت.شیخ یوسف بحرانی و ملا محسن فیض کاشانی،از جملۀ اخباریانی هستند که فهم قرآن را در انحصار معصومان نمی دانند. (1)

2.تمامی امور نظری و عملی که انسان به آن محتاج است،در میراث حدیثی اهل بیت علیهم السلام موجود است.بنابراین،در هر موضوع و مبحث،باید با مراجعه به روایات اهل بیت علیهم السلام حکم و نظریۀ ایشان را استخراج نمود.

3.عقل انسان توان درک و فهم احکام و نظریات شرعی را ندارد؛بنابراین،اعتماد بر ادراکات عقلی در فهم این موارد جایز نیست.امین استرآبادی در این باره نوشته است:

در علومی که اساس و شالودۀ آن غیرمحسوس اند،تنها ائمۀ اطهار علیهم السلام از خطا مصون می مانند و قواعد منطقی در این موارد هیچ کارکردی ندارند.تنها فایدۀ این قواعد،تنظیم شکل ظاهری استدلال،همچون موجبه بودن صغری و کلی بودن کبری است. (2)

استرآبادی به سخن امامان علیهم السلام در نفی قیاس استدلال می کند و در پی اثبات این نظریه است که عقل در محدودۀ احکام شرعی،حق دخالت ندارد و نور افشانی نمی کند.او در نهایت دخالت عقل را در تمامی موارد شرعی انکار می کند؛ (3)

4.اجماع دلیل شرعی برگرفته از اهل سنّت است و نمی تواند به عنوان دلیل حکم شرعی قرار گیرد.اگر همۀ فقیهان بر حکم مسئله ای اجماع کنند آن نظریه حجت نخواهد بود؛زیرا هیچ یک از آنان معصوم نیستند.پس،بود و نبود اجماع یکسان خواهد بود.

ص:222

اخباریان اجماع را ساخته و پرداختۀ اهل سنّت می شمارند که از دست یابی به معارف اهل بیت محروم بوده اند.

5.روایات کتب اربعه قطعی الصدور و عمل به آنها لازم است.تقسیم بندی احادیث به چهار گروه،که از دوران علامه حلی رواج پیدا کرده است،نادرست و ناروا است.استرآبادی در این باره می گوید:

احادیث به دستور امامان و به دست اصحاب آنها مکتوب شده است تا راهنمای شیعیان در عقاید و اعمالشان،به ویژه در زمان غیبت کبری،باشد؛از این رو،تقسیم بندی این احادیث به اقسام چهارگانه باطل است (1).

او دوازده دلیل بر این مطلب ارائه می کند که مهم ترین آن تأثیرپذیری این نظریه از اهل سنّت است.اگر چه سخن استرآبادی همۀ احادیث را شامل می شود،ولی اخباریان بعدی تصریح کرده اند که صحت احادیث،تنها مربوط به کتب اربعه است. (2)

6.اجتهاد و تقلید،بدعت و نادرست است؛زیرا این گونه اجتهاد و تقلید،در زمان معصومین علیهم السلام پیشینه ای نداشته و از طریق اهل سنّت به جامعۀ شیعی منتقل شده است.اصحاب امامان علیهم السلام از شیوۀ اجتهادی آگاهی نداشته اند و تنها منبع علمی آنان،روایات معصومین علیهم السلام بوده است که بر اساس آن عمل می کرده اند.امامان هرگز آنان را به اجتهاد فرانخوانده و از عمل به روایت منع نکرده اند،بلکه آنان را از استحسان و قیاس بر حذر داشته اند.این شیوه،روش عالمان و فقیهان کهن نیز بوده است.اجتهاد و مباحث اصولی از زمان ابن ابی عَقیل و ابن جُنید در میان عالمان شیعی راه یافت. (3)

7.همۀ شیعیان مقلد ائمه علیهم السلام هستند و اگر با زبان عربی آشنا باشند, باید با بررسی احادیث،تکالیف خود را به طور مستقیم از اخبار استخراج کنند.بنابراین،ارتباط عالمان با تودۀ مردم در مقام مجتهد و مقلد صحیح نیست.

8.نتیجۀ پدیدآمده از ویژگی قبل آن است که همۀ مردم مقلد معصومین علیهم السلام هستند؛بنابراین،تقلید از میت جایز است.

ص:223

9.اصول عملی عقلی هیچ گونه حجیتی ندارد،زیرا عقل شایستگی ورود به مباحث دقیق شرعی را ندارد.بنابراین،قبیح بودن«تکلیف ما لا یُطاق»و یا«عِقاب بِلا بیان»معلوم نیست.حتی اگر عقل انسانی این دو مورد را قبیح بشمارد،این فهم و درک عقل حجیت ندارد و قابل پذیرش نیست.نتیجۀ سخن آنکه اگر دلیل شرعی بر عدم عقاب بلا بیان وجود داشته باشد،آن دلیل حجت است و الاّ نمی توان به حکم عقل بر«قبح عقاب بلا بیان»استناد کرد و برائت شرعی را اثبات نمود.

10.چون برائت عقلی, (1)مورد پذیرش نیست،بنابراین،اگر جواز یا عدم جواز عملی خاص،مشکوک باشد, آن عمل،مورد شبهه است و باید نسبت به آن احتیاط شود و آن عمل ترک شود.بر پایۀ این نظریه،کشیدن سیگار و قلیان حرام است،چون دلیل شرعی بر جواز آن وجود ندارد. (2)

11.اندیشیدن در مدلول نص و لوازم سخن معصومین علیهم السلام ناپسند است و باید از آن اجتناب شود.استناد به قرینه و سیاق و حیثیهای دیگر کلامی نیز صحیح نیست و نمی تواند مدرک حکم شرعی تلقی شود.

12.سازماندهی اصول فقه،به دست اهل سنّت بوده است که از منبع معرفتی معصومین علیهم السلام فاصله گرفته اند.روش اهل سنّت در پردازش علم اصول،مورد پذیرش معصومین علیهم السلام نبوده است و امامان علیهم السلام به صراحت با برخی از آن نظرات (همانند قیاس) مخالفت کرده اند؛بنابراین،استناد به اصول فقه،استناد به اصولِ فاسده و کاسده است. (3)

ص:224

(أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً) 1

قرآن،حتی مردم را به تحدی و مبارزه فراخوانده است که اگر می توانند همانند قرآن و یا سوره ای از قرآن بیاورند.تحدی و به مبارزه خواندن در صورتی درست است که فهم قرآن و مقایسۀ آن با دیگر متون،برای مردم میسّر باشد.

این نظریه با سنّت نیز مخالف است،چرا که حدیث شریف ثقلین،که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در آن می فرماید:

انّی تارکٌ فیکم الثَقَلَیْن کتابَ اللهِ وعِترتی؛ما إنْ تَمسکْتُم بِهما لَن تَضِلُّوا ولَن یَفترِقا حتّی یَرِدا علیَّ الحوضَ .

و از جهت سندی نیز متواتر و صحیح است،بر تمسک به قرآن دلالت دارد و استناد نکردن به قرآن را موجب گمراهی می شمارد.

روایات فراوان عرضۀ حدیث بر قرآن و سنجش متون حدیثی با متن و روح قرآن و آیات آن،نیز دلیل دیگری بر امکان فهم قرآن است. (1)

اگر فهم قرآن ممکن نبود،دستور به عرضۀ حدیث بر قرآن, به گونه ای کلی یا در هنگام تعارض اخبار, لغو و بیهوده بود.

انسانی روشن نیست. (1)این سخن نمی تواند دستاویز اخباریان بر روشنگر نبودن عقل در تمامی موارد گردد. (2)

ص:228

ص:230

4.شارع مقدس در هر مسئله حکم مشخصی دارد که تنها از طریق اهل بیت به دست می آید.

5.تکیه کردن بر«ظن»و«گمان»در اصول اعتقادات و احکام عملی جایز نیست.

6.بر هر مکلف واجب است که به تفقه در دین بپردازد و آموزه های دینی را فرا گیرد.تقلید از مفتی نیز یکی از راههای فراگیری آموزه های دینی است. (1)

ایشان در رسالۀ الحق المبین به بهره گیری خویش از امین استرآبادی اشاره کرده و نوشته است:

برخی از نکاتی را که فهمیده ام،یکی از دانشوران شیعی نیز،که اهل استرآباد است،بدان دست یافته است.او دیرزمانی ساکن مکه بود و من در آنجا به مصاحبت او نائل آمدم.او بر این باور است که باید به اخبار عمل کرد و روش اجتهاد و باورِ آرای برساخته را رد نمود و از به کارگیری اصول فقه ساخته شده،(غیرمعصوم) اجتناب کرد.

به جانم سوگند که وی سخن به صواب می گوید.او این در را به روی ما باز نموده و ما را به روش درست رهنمون کرده است (2).

ایشان در ادامۀ سخن،به کار امین استرآبادی دو اشکال وارد کرده است:

1.تندروی و غلو دربارۀ اخبار و ادعای قطعیت روایات کتب اربعه؛

2.بدگویی و نکوهش مجتهدان و ناسزاگویی آنان.

به گفتۀ فیض کاشانی،این دو اشتباه موجب رویگردانی عالمان شیعه از سخن امین استرآبادی شده است.

نکته

بررسی نظرات فیض کاشانی بیانگر استقلال او در این نظریه است.او بسیاری از نظرات بنیادین اخباریان را نمی پذیرد او ظاهر قرآن را حجت می شمارد و بر این حجّیت تأکید می کند.تقلید را تا حدودی باور دارد و اجتهاد را در محدوده ای خاص

ص:234

می پذیرد،همچنین او ناسزاگویی به مجتهدان را روا نمی داند،اگرچه به برخی از مبانی مجتهدان اشکال وارد می کند و آنها را اصول خودساخته می خواند.فیض کاشانی احکام عقلی تأیید شدۀ شرع را می پذیرد و عقل را به عنوان نور الهی معرفی می کند.در حقیقت،فیض کاشانی،تفکری خاص دارد که میان اخباری و اصولی قرار دارد.بنابراین،می توان گفت که مرحوم فیض،مروّج اخبارگرایی است،نه اخباریگری.

باب (10):تقلید از غیر معصوم در آنچه که استنباط خود اوست و در آنچه که بر پایۀ قول معصوم عمل نمی کند،جایز نیست.

باب (13):استنتاج احکام نظری از ظواهر قرآن جایز نیست،مگر آنکه تفسیر آن از طریق معصومان علیهم السلام فهمیده شود.

باب (14):جایز نبودن استنباط احکام نظری،از ظاهر کلام نبوی که از طریقی غیر از طریق اهل بیت روایت شده باشد تا زمانی که تفسیر آن کلام توسط ایشان معلوم نگردد. (1)

تفکر اخباری ایشان در برخی موارد بسیار شفاف است؛برای مثال او پس از نقل روایات عرضۀ حدیث بر قرآن می نویسد:

عرضۀ (حدیث) بر قرآن به تنهایی در روایات تصریح نشده است،بلکه احتمال دارد بر پایۀ حمل مطلق بر مقید،مراد،عرضه بر کتاب و سنت با هم بوده باشد و احتمال دارد در خصوص دو روایت متعارض،یا از باب تقیه باشد (2).

عناوین ابواب و سخن آخر ایشان،یعنی حمل روایات عرضۀ حدیث بر تقیه،بیانگر تفکر اخباریگری ایشان است که در مباحث پیشین به آن اشاره شده است.

صاحب وسائل،ذیل روایت

«فأمّا مَن کانَ مِن الفقهاءِ صائناً لِنفسِه،حافظاً لدینِه،مُخالفاً لِهَواه،مُطیعاً لِأمرِ مَولاه،فَلِلْعَوامِ أنْ یُقَلِّدوه» می نویسد:می گویم:منظور از تقلیدِ اجازه داده شده در این حدیث،فقط پذیرش آنچه روایت می کند،است نه پذیرفتن رأی و اجتهاد و گمان وی و این معنایی است که هیچ اختلافی در آن نیست.با این حال اصولیان معتقدند که اعتماد بر حدیث نامبرده در اصول و فروع روا نیست؛زیرا این حدیث،مرسل؛سند آن مشکوک؛متن آن ضعیف است و با حدیثی که متواتر و متن آن قطعی و یقینی است،در تعارض است.اما با این همه احتمال حمل آن بر تقیه نیز وجود دارد (3).

ص:236

پیشتر گفتیم که جواز ندانستن تقلید از غیرمعصوم،یکی از مبانی اصلی اخباریان بوده است.

نکتۀ آخر آنکه صاحب وسائل در کتاب گرانقدر خویش،تمامی روایات مربوط به هر فرع فقهی را مطرح کرده،ولی به آیات مربوط به آن موضوع،هیچ اشاره ای نکرده است مگر آنکه آیه در ضمن حدیثی نقل شده باشد.این شیوه،برگرفته از نگرش اخباریان به آیات قرآن و تمسک نکردن بدان،بدون استفاده از احادیث اهل بیت علیهم السلام است.

رحمت واسع خود او را بیامرزد،برنیامده بود.اما او زبان نکوهش را بر دانشوران گشود و بسیار در آن زیاده روی کرد و تعصّبات بسیاری به خرج داد که شایستۀ چنین دانشمند فرهیخته ای نبود (1).

او در متن کتاب حدائق،از فقهای شیعه با احترام یاد می کند و در تحلیل و نقد نظرات آنان از سیرۀ علمی و مقبول پیروی می کند.شیخ یوسف بحرانی،روش خود را همانند روش علامه مجلسی می داند و آن را طریق میانه می شمارد. (2)

او در فهم آیات قرآنی،نظر شیخ طوسی را تأیید می کند و نظریۀ افراطی برخی از اخباریان مبنی بر فهم ناپذیری ظواهر تمامی آیات قرآن را مردود می شمارد. (3)قبول قواعد فقهی و معیارهای برگرفته از احادیث،همانند استصْحاب و اباحۀ اصلیّه (به تعبیر مرحوم بحرانی) بیانگر نزدیک تر بودن او به مجتهدان است؛اگرچه تمایز تفکر او و مجتهدان اصولی در تمامی این کتاب دیده می شود.او در مسئلۀ برائت،قائل به توقف است و نظر مجتهدان را دربارۀ اصل برائت نمی پذیرد. (4)علم اصول را از اهل سنت می داند و آن را نفی می کند. (5)تقسیم چهارگانۀ احادیث را نمی پذیرد و مطابق با نظر اخباریان عمل می کند. (6)

بحرانی معمولاً از بررسی اسناد روایاتی که از کتب مشهور شیعی نقل شده است،خودداری می کند و تنها به بررسی دلالت متن می پردازد.شیوۀ او در نقل اقوال فقیهان پیشین،مبتنی بر تفکر نقّادانه است.او دلایل غیرنقلی ارائه شده را نمی پذیرد و با استناد به روایات،به نقد این تفکر و نتیجۀ حاصل از آن می پردازد.تتبع فراوان و دقیق در اخبار،شیوۀ رایج مرحوم بحرانی در این کتاب است.از این رو،کتاب او در روزگاران به عنوان کتاب مرجع از سوی فقیهان پذیرفته شده است و برای نقل اقوال و جمع آوری احادیث بدان استناد می شود. (7)

ص:238

خود را به بدگویی و ناسزا داده و استمداد از قدرتهای محلی و حتی سنّی برای پیشبرد دیدگاه و رأی،جایز شمرده شده است.به عبارتی دیگر،اخباریگری در این زمان به صورت یک فرقه و نه یک تفکر علمی بروز کرده است.

4.نقل روایات ضعیف و سعی در توجیه آن متون نیز در نوشته های ایشان مشاهده می شود.

5.برخی از استادان و پاره ای از شاگردان علامه مجلسی تفکر اخباری داشته اند.

با این همه،برخی از محققان،علامه مجلسی را فردی میان اخباری و اصولی می شمارند،زیرا علامه با برخی از مبانی اخباریگری مخالفت کرده است. (1)

اما دقت و تأمل در آثار علامه مجلسی بیانگر آن است که با وجود فعالیتهای فراوان حدیثی و اعتماد شدید ایشان بر روایات اهل بیت علیهم السلام،مبانی فکری ایشان با تفکر اخباریگری به طور کامل متفاوت است.با وجود آنکه در زمان او تفکر اخباریگری در دوران اوج خود بود،با این همه وی قواعد اجتهاد و روش مجتهدان را پذیرفته بود و مطابق آنها فتوا می داده است.تذکر این نکته شایسته است که شاخصه اصلی اخباریان نفی اجتهاد و علم اصول فقه است.بنابراین مخالفت با تفکر عقلی و یا نفی فلسفه و عرفان مرادف با اخباریگری نیست.

از این رو می باید علامه مجلسی را نیز از عالمان اخبارگرا دانست،و حتی نمی توان او را در زمرۀ اخباریان میانه رو قلمداد کرد.

ایشان آشنایی با علم اصول را از مقدمات اجتهاد شمرده است (1)و در صدد بوده تا رساله ای در علم اصول تألیف کند و آن را در جلد بیست و پنجم بحار الأنوار بیاورد. (2)

علامه مجلسی اجماع را حجّت می شمرد و بدان احتجاج می کند. (3)مقصود از اجماع در سخن ایشان،اجماع دخولی (4)است که موارد آن محدود است.

ایشان ظواهر قرآن را حجت می داند و تمامی ابواب فقهی و غیرفقهی بحار الأنوار را با آیات قرآن آغاز می کند.استناد به آیات قرآن در بحار الأنوار آن مقدار گسترده است که می توان این کتاب را نوعی موضوع بندی آیات قرآن به شمار آورد.

اخباریان اعتقاد داشتند که در موارد شبهه باید احتیاط کرد و دلیلی بر اصل برائت وجود ندارد.اما علامه مجلسی در این زمینه با آنان مخالف و همسان با اصولیان قائل به اباحه و حلیّت است. (5)

سخنی از علامه مجلسی در تفسیر آیۀ وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ ) 6 در دست است که شاهد زیبایی بر تفکر اصولی ایشان،به ویژه در موارد پیش گفته،است.ایشان می نویسد:

آیه به شکل عام و مطلق خود بر جواز نماز بر غیر قبله دلالت می کند و صحت نمازی را که بر غیر قبله انجام شود،تأیید می کند،در حالی که نسخ آیه نیز معلوم نیست.پس مواردی که با یکی از دلایل اجماع یا جز آن از حکم جواز آیه خارج شود،پذیرفته است و دیگر موارد در حکم آیه داخل است.

اما آیۀ قبله،که بعد از این خواهد آمد، (فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ) :بقره144/ در بسیاری از احکام با این آیه در تضاد است و آیۀ اول با اصل برائت تأیید می شود.بنابراین،تا زمانی که دلیل دیگری چون اجماع یا نص در آن مورد نیاید،عمل به آیۀ اول لازم است (6).

ص:242

در این سخن فقیهانه حجیت اجماع،اصل برائت و ظاهر قرآن پذیرفته شده است.

بر خلاف اخباریان که دسته بندی چهارگانۀ احادیث را منکرند،علامه مجلسی در بسیاری از کتابهای خویش از این روش استفاده کرده است.بدین گونه که او در شرح کتاب شریف کافی،بسیاری از متون آن را«ضعیف علی المشهور»خوانده است.

گفتنی است که اعتماد علامه مجلسی به کتب کهن،به ویژه کافی،بسیار زیاد است،با این همه وی در مرآة العقول (شرح کافی) و همچنین مَلاذُ الأَخیار (شرح تهذیب الأحکام) از مبنای فقیهان استفاده کرده است.

علامه مجلسی در مباحث اعتقادی به عقل فطری استناد می کند و به حُسْن و قبح ذاتی عقلی معتقد است.ایشان در بحث وحدت صانع،ادلۀ عقلی را بر ادلۀ نقلی مقدم کرده است. (1)البته نمی توان علامه را عقل گرا نامید،زیرا در موارد تعارض بین عقل و نقل،او جانب نقل را مقدم می دارد و بر دلایل عقلی اعتماد نمی کند.در اعتباریات شرعی نیز عقل را حجت نمی شمرد و امامان معصوم علیهم السلام را عقل کامل معرفی می کند و سخن آنان را حجت می داند.علامه عقول غیرمعصومان را عقل ناقص و فاقد حجیت مطلق می داند. (2)به نظر ایشان،عقل در مرحلۀ شناخت خدا و وحدانیت ذات باری تعالی و شناخت حجت کاربرد دارد.به باور علامه عقل پس از شناخت پیامبر و امامان علیهم السلام،به ناتوانی خود در فهم اعتبارات شرعی و آموزه های دینی اعتراف می کند و نظر آنان را بر خویش مقدم می دارد. (3)

ناهمگونی نظرات ایشان با فیلسوفان و متکلمان عقلی نیز مشهود و نمونۀ بارز آن در حاشیه های علامه طباطبایی (رحمة الله علیه) بر مجلدات اول کتاب بحار الأنوار نمایان است.

بنابراین،در ارتباط با عقل و نقل،نظرات علامه مجلسی به اخباریان نزدیک تر است،اگرچه با آن مطابقت تام ندارد؛ (4)یعنی،به گونه ای اجمالی،حجیّت عقل را می پذیرد،ولی محدودۀ کاربرد آن را بسیار کم می شمرد.

ص:243

اخباریان،موضع گیری خصمانه ای نسبت به فقیهان،به ویژه علامه حلی،دارند،ولی علامه مجلسی نسبت به فقیهان بسیار با احترام برخورد می کند و نام آنان،به ویژه علامه حلی،را با احترام فراوان یاد می کند. (1)

او با متکلمان عقل گرا همانند خواجه نصیر طوسی نیز برخوردی این گونه دارد. (2)

چشم می آمد.علاوه بر این،این تفکر در نقاطی همانند بحرین و خوزستان گسترش یافته بود که قدرت تأثیرگذاری بر کل جامعۀ اسلامی را نداشت.

نسلهای پسین اخباریان،مردانی ساده و عادی بودند که نسبت به تفکر خود و مخالفت با فقیهان متعصبانه برخورد می کردند.آنان از عمق بخشیدن به مبانی تفکر خویش عاجز بودند.حتی در برخی از موارد،همانند اجماع،که امکان اثبات نظریۀ اخباریان بسیار ساده بود،از نوشته های امین استرآبادی فراتر نمی رفتند. (1)با وجود این اشکالات،اخباریگری به مسیر خود ادامه می داد.

زوال این تفکر مرهون شخصیت فرزانه ای است که با مبارزۀ علمی و عملی پیگیر خود،این تفکر را به حاشیه راند.این شخص،استاد کل محمدباقر اصفهانی،مشهور به وحید بهبهانی است.

گفتنی است که شخصیت مرحوم شیخ یوسف بحرانی،به عنوان چهرۀ برجستۀ اخباری،و رو یا رو نشدن او با مرحوم وحید بهبهانی نیز در پیروزی تفکر اصولی و اجتهادی مؤثر بوده است.برخی گفته اند که مرحوم بحرانی در اواخر عمر خویش،تفکر اخباری را کنار نهاده و به مجتهدان نزدیک شده بود. (2)

مرحوم وحید،زاده و تحصیل کردۀ اصفهان بود که به علت شیوع تفکر اخباریگری در آن دیار به بهبهان هجرت کرد. (1)او در بهبهان تفکر اجتهادی را در مقابل تفکر اخباری،ترویج داد و پس از مدتی به کربلا مهاجرت کرد.کربلا در آن زمان محل استقرار شیخ یوسف بحرانی،فقیه معتدل اخباری،بود.مردم کربلا و نجف به اخباریان تمایل داشتند.آنها به قدری بر اخباریگری پای بند بودند که اگر یک نفر از آنان می خواست کتابی از کتب مجتهدان را به دست بگیرد،برای اینکه دستش نجس نشود،آن را در دستمالی می پیچید و به دست می گرفت. (2)

حضور مرحوم وحید در کربلا موجب رونق یافتن حوزۀ اجتهادی در این شهر شد و برخی از شاگردان مرحوم بحرانی،همانند علامه بحر العلوم و سید محمدمهدی شهرستانی نیز مجذوب اندیشه های مرحوم وحید شدند.وحید بهبهانی در تمامی نوشته های خود به نقد تفکر اخباری می پرداخته و در مباحثه و جدل نیز بر اخباریان پیروز می شد. (3)به نظر می رسد مباحثات فراوانی بین ایشان و مرحوم بحرانی وجود داشته است. (4)

وحید بهبهانی،شاگردان خویش را از شرکت در درس و حتی نماز جماعت مرحوم شیخ یوسف بحرانی منع می کرد.چنانچه در کتاب تنقیح المَقال آمده است:

مرحوم وحید بهبهانی حکم کرد که نماز خواندن به امامت شیخ یوسف بحرانی باطل است،ولی صاحب حدائق حکم نمود که نماز گزاردن پشت سر وحید بهبهانی صحیح است.زمانی که حکم وحید بهبهانی را برای او گفتند،در جواب گفت:«تکلیف شرعی وی همان است که می گوید و تکلیف شرعی من نیز همین است که می گویم» (5).

حکم مرحوم وحید بهبهانی و پذیرش آن از ناحیۀ صاحب حدائق نشانۀ پاک طینتی و خلوص هر دو فرد است.مرحوم بحرانی وصیت کرد که پس از مرگش،وحید بهبهانی بر او نماز گزارد.

ص:246

پس از شکست اخباریان در کربلا،شخصیت علمی وحید بهبهانی و شاگردان او باورهای علمی و عمومی جامعۀ شیعی را تحت تأثیر قرار داد.

شاگردان وحید بهبهانی به ویژه علامه بحر العلوم و پس از او صاحب جواهر و در نهایت شیخ انصاری،تفکر اجتهادی و فقیهانه را گسترش دادند و آن را منضبط نمودند.

بنیان علم اصول،به شیوۀ جدید،به دست شیخ مرتضی انصاری بود.مباحث تدوین شده به دست ایشان،به طور خاص به مبانی اخباریان نظر دارد.حجیت ظواهر کتاب،حجیت قطع حاصل از مقدمات عقلی و تقدم آن بر ادلۀ ظنّی نقلی،اصول عملیّه،به ویژه اصل برائت،اجتهاد و تقلید،مباحث ظن و...در کتابهای شیخ انصاری به حد کمال رسیده است.از ایشان نقل شده است:«اگر امین استرآبادی زنده بود،این علم اصول را می پذیرفت».

تفکر اخباریگری،که در زمان وحید بهبهانی پایان یافته تلقی می شد،در سالهای بعد به گونه ای پراکنده در برخی نقاط،به ویژه خوزستان،به حیات خویش ادامه داد.

در دوران کنونی،این شیوه،مدافعی ندارد.هرچند که برخی از مبانی اخباریان در لایه های ناپیدای تفکر برخی از دانشمندان دینی وجود دارد.

ص:247

ص:248

ص:250

او،آسیبهای جدی بر کشور ایران و مردمان آن وارد آمد.شکست او از محمود افغان و سلطۀ برخی از جنگجویان افغان بر ایران (1148-1134ه) خرابی فراوانی را به بار آورد و حتی برخی از قسمتهای ایران در زمان او به تصرف بیگانگان درآمد.نادر شاه (1160-1148ه) با جنگاوری و تلاش خود توانست وحدت جغرافیایی ایران را سامان دهد و از گسترش تعرضات بیگانگان به آن جلوگیری کند.

او اگرچه سربازی شجاع و فرماندهی مقتدر بود،ولی بی رحمی و شقاوت فراوان او در کنار ادعای اصلاح طلبی مذهبی وی،ضربه های فراوانی به فرهنگ شیعی،مردم ایران و اطرافیان او وارد کرد.او مذهب شیعه را از رسمیت انداخت و آن را پس از مذاهب چهارگانۀ سنی قرار داد.نادرشاه بر عالمان شیعه بسیار سخت گرفت و بسیاری از آنان را به قتل رسانید. (1)او به گمان اصلاح طلبی،معاهده ای را با عنوان وثیقۀ نجف در رمضان سال 1156 با حضور عالمان شیعی و نمایندۀ دولت عثمانی نگاشت که در ظاهر به تأیید و امضای آنان رسید.در این وثیقه برخی از ناراستی های فرقه ای ذکر و در نهایت به وحدت مذهبی اشاره شده بود.سخت گیریهای او نسبت به نزدیکان خویش و همچنین جنایتهای او در لشکرکشی به هند و غارت اموال ایشان،تصویر نازیبایی از فرهنگ ایران در اذهان عمومی ایجاد کرد.

عالمان شیعی در دوران او مصون نبودند و باید با اجبار به خواسته های حکومت تن می دادند.دوران کوتاه سلطنت نادر در سال 1160 هجری به پایان رسید و از آنجا که وی تمامی افراد شاخص،مدیر و مدبر اطراف را پس از اندکی اغتشاش به قتل رسانده بود،لذا سلسلۀ نادری نیز با قتل او به دست اطرافیانش به پایان آمد.

زندیه در فاصله سالهای 1163 تا 1193 به قدرت رسیدند و بر مناطقی از ایران حکم راندند.اما پس از آن،دوران اغتشاش و هرج و مرج دوباره شروع شد.قاجاریه در سال 1209 هجری قدرت را به دست گرفتند و حکومتی واحد بر ایران برقرار کردند.آنان نیز در سالهای طولانی سرگرم جنگ و برخوردهای مرزی،به ویژه با روسیه،شدند.طبیعی است که در دورانی این چنین و با اوضاع سیاسی و اجتماعی نابسامان،انتظار پدید آمدن آثار گران بها و ماندگار فرهنگی،چندان روا نیست.

ص:252

قاجاریه از دوران فتحعلی شاه،به ویژه در دوران امیرکبیر (م 1267ه) به گسترش و ترویج فرهنگ شیعی پرداختند.بنابراین،زمینۀ رشد فرهنگ شیعی،به ویژه معارف حدیثی،در این دوران دوباره فراهم آمد.

در کنار آن به وجود خارجی و تکوینی نماینده ای که او را رکن رابع و شیعۀ کامل می خوانند نیز،اعتقاد داشتند.

بابیگری از دل این تفکر سر برآورد.سید علی محمد شیرازی (1266-1235ه) از شاگردان سید کاظم رشتی بود که پس از مرگ او ادعای باب بودن برای امام عصر (عج الله فرجه) کرد و سپس ادعای امامت و در ادامه ادعای پیامبری کرد.بهائیت نیز ثمرۀ حرکت علی محمد باب بود.دستاویز قرار دادن معارف والای شیعی از سوی این گروه و افراد دیگری از پیروان شیخیه،حادثۀ ناگواری در تاریخ حدیث شیعی محسوب می شود. (1)

با این همه،تفکر رایج و غالب در تمامی مناطق شیعی،تفکر اصیل مبتنی بر قواعد صحیح اجتهادی و استفاده از معارف موجود در کتاب الله و روایات اهل بیت علیهم السلام بود.این تفکر آمادگی مواجهه با تمامی تفکرات انحرافی موجود را داشت.از این رو،عالمان و محدثان شیعه با تدوین معارف شیعی،علاوه بر مقابله با تفکرات منحرف،به تعمیق باورهای شیعی در همۀ زمینه ها پرداختند.

گفتنی است که تفکر وهّابیگری در جامعۀ اهل سنت نیز اندکی قبل از این دوران سر برآورد.محمد بن عبدالوهاب (1206-1115ه) با بهره گیری از تعلیمات ابن تیمیه (م 728ه) و با استفاده از اتحاد سیاسی خود با محمد بن سعود،دعوت به سَلَفیگری و مبارزه با عقایدی را که آنها را انحرافی می خواند،آغاز کرد که هجوم وهابیان به کربلا در سال 1216 از اثرات این تفکر است.

نکتۀ مهم در بررسی تحولات فرهنگی،آشنایی مسلمانان،به ویژه ایرانیان،با دانشهای موجود در اروپا و تأثیرپذیری ایشان از اروپائیان در علوم تجربی،فلسفه،ادبیات و...بود.این آشنایی و تأثیرپذیری،فضای جدیدی در میان فرهیختگان پدید آورد که به طور معمول با خدشه در مبانی دینی و مذهبی همراه بود.بنابراین،لزوم پاسخ گویی به این شبهات و حفاظت از باورهای عمومی دینی و مذهبی،وظیفۀ جدیدی بر عهدۀ عالمان و دانشمندان دینی گذارد.

ص:254

بهبهانی است.شاگردان او که تعدادشان بسیار زیاد است،به شدت به او عشق می ورزیدند.فضیلتهای او بی شمار و مشهور است.او علاوه بر آثار علمی فراوان،به ویژه در فقه،آثار اجتماعی فراوانی نیز از خود به جا گذاشته است.خودسازی و تهذیب نفس و کرامات او،همچون دیدارش با امام مهدی (عج الله فرجه) امری مشهور است.کتاب الفوائد الرجالیه مهم ترین اثر رجالی اوست که در چهار جلد منتشر شده است. (1)

کتابهای الأصول الأصلیه و القواعد المستنبطه من الآیات و الأخبار المرویّه،الأنوار اللامعة فی شرح زیارة الجامعه،أعمال الأسبوع،أنیس الزائر،جامع المقال فی معرفة الرواة و الرجال،شرح نهج البلاغه،طب الأئمه و دهها کتاب دیگر از جمله کتابهای حدیثی او هستند که متأسفانه بیشتر آنها به چاپ نرسیده است.عجیب آنکه عمر او نسبت به تألیفاتش بسیار کوتاه (54 سال) بوده است.نکتۀ مهم آنکه با وجود تخصص و تبحر مرحوم شبّر در حدیث،ایشان تفکر اخباریگری نداشت و از شیوۀ مجتهدان پیروی می نمود. (1)

پس از احسایی،شاگردان او راه و روش وی را ادامه دادند.سید کاظم رشتی (م 1259) نگارشهای فراوانی در مباحث حدیث و عقاید شیخیه نوشت که از نگاشته های احسایی افراطی تر بود.محمدکریم خان کرمانی (م 1288) نیز نوشته های بسیاری در عقاید شیخیه و برخی از مباحث حدیثی دارد. (1)

ص:260

ص:262

او بیش از 1600 حاشیه بر این کتاب نگاشته است.این حاشیه ها نمایانگر تفکر متفاوت علامه شعرانی است و علامه شعرانی زمینۀ مقایسه میان مبانی و معیارهای آنان را فراهم می سازد.

حواشی و تعلیقات مرحوم محدث ارْمَوی بر بسیاری از کتابها نیز خواندنی و پرفایده هستند مانند تصحیح و تعلیق المحاسن برقی،و تصحیح و تعلیق شرح غرر الحکم از آقا جمال خوانساری و تصحیح و تعلیق الأصول الأصیلة فیض کاشانی و تعلیق بر کتاب النقض عبدالجلیل قزوینی رازی.

الف) پیرایش نسبی متون حدیثی اصلی شیعی از احادیث مجعول.

ب) در اقلیت بودن شیعیان نسبت به اکثریت سنی جهان اسلام.این ویژگی اقتضا می کرد تا دفاع از باورها و متون،جلوۀ بیشتر یابد و به بحث انتقادی کمتر پرداخته شود.

گسترش ارتباطات شیعیان با دیگر اقوام و ملل،موجب آشنایی آنان با متون شیعی و برفراز آوردن متون ضعیف و ناصحیح به دست آنان گشت.برخی از نویسندگان شیعی با درک موقعیت زمانه به بررسی متون حدیثی پرداخته و متون ناصحیح و غیرمقبول را مشخص کردند.

برخی از نگارشها به صورت مستقل به این موضوع پرداخته اند.علامه شوشتری (م 1374.ش) در کتاب الأخبار الدخیله،برخی متون تصحیف و یا تحریف شده را مطرح کرده است.

مرحوم هاشم معروف حسنی،به گونۀ گسترده به مناقب نگاری و فضایل نویسی توجه کرده است.همچنین علامه شعرانی،در حواشی زیبای خود بر کتابهای مختلف،به ویژه شرح ملا صالح مازندرانی،به نقد حدیث پرداخته است.برخی از مصححان کتاب بحار الأنوار همانند آقایان بهبودی و مصباح یزدی نقطه نظرات خاص خویش در نقد متون را در حواشی این کتاب آورده اند.

قرآنی و حدیثی پدید آید،لازم است که از معرفت الهی پیروی شود و معارف بشری به کناری نهاده شوند.تأویل متون وحیانی با استناد به معارف بشری،تمام و خالص نیست و....

بیشترین اعتراض این مکتب به سوی فلسفه،به عنوان علم یونانی،و عرفان،به عنوان علمی با خاستگاه هندی،نشانه رفته است.اعتراض فراوان نسبت به فیلسوفان،به ویژه ملاصدرا،و نقد تفکر عقل گرا در این حوزه مشهود است. (1)

شیوۀ علمی و عملی مکتب تفکیک در معارضه با شیوۀ عالمانی همچون علامه طباطبایی (رحمة الله علیه) است که تنافی معارف سه گانه را نمی پذیرند و شیوه ای خاص در جمع بین معارف دارند.

1.مستدرک الوسائل (به همراه خاتمه ای درازدامن در کتاب شناسی و مباحث رجالی)؛

2.الصحیفة الثانیة العَلَویّه؛

3.الصحیفة الرابعة السَجادیّه؛

4.النجم الثاقب فی أحوال الإمام الغائب؛

5.فصل الخطاب.

کتاب مستدرک الوسائل در تکمیل کتاب وسائل الشیعه،تألیف شیخ حرّ عاملی،نگارش یافته است و ابواب و عناوینی مشابه آن دارد.او در صدد آن بوده است تا احادیثی را که در وسائل الشیعه به آنها توجه نشده است با عنوان دهی منظم،مطابق با وسائل الشیعه سامان دهد.همچنین روایاتی که در وسائل الشیعه موجود است،ولی در ابواب دیگر نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد،در ابواب جدید جای دهد.

عنوان بندی روایات،بر اساس کتاب وسائل الشیعه،استفاده از این کتاب (مستدرک الوسائل) را آسان ساخته است.اما مجتهدان به این کتاب به عنوان مصدر اجتهاد،توجه چندانی نکرده اند؛زیرا احادیث و کتابهای معتبر در وسائل الشیعه مورد توجه بوده اند در حالی که مصادر کتاب مستدرک الوسائل معمولاً ضعیف و غیرمعتبر هستند.

برخی از مجتهدان همانند آخوند خراسانی و شیخ آقابزرگ تهرانی،مراجعه به کتاب مستدرک را لازم شمرده اند، (1)ولی بسیاری از مجتهدان از آن کتاب به عنوان منبع استنباط استفاده نمی کنند.امام خمینی (رحمة الله علیه) با استدلال به ضعف روایات و همچنین ضعیف بودن مصادر آن مراجعه به آن کتاب و استنباط از آن را مفید نمی شمارد. (2)

مباحث پایانی کتاب مستدرک الوسائل،مجموعه ای بزرگ از موضوعات کتاب شناسی،رجال و امور پیرامونی حدیث است. (3)جلد اول از این مجموعه،مباحث کتاب شناسی مفیدی دارد.

ص:269

گفتنی است شیوۀ مرحوم محدّث نوری در اعتماد بر اخبار و گزارشهای ضعیف در مباحث کتاب شناسی و توثیق مصادر نیز بروز دارد؛بنابراین،شایسته است با دیدی نقادانه بررسی شود.کتاب فصل الخطاب،پُر سر و صداترین کتاب محدث نوری است.این کتاب دربردارندۀ مجموعه ای از متون ضعیف و بی اعتبار شیعه و سنی است که می توان از آن تحریف قرآن را برداشت نمود.جمع آوری این گزارشهای بی اعتبار،دستاویزی برای مخالفان تشیع برای حمله به باورهای شیعی شد.گفته شده است که محدث نوری پس از انتشار کتاب،از نگاشتن آن اظهار نارضایتی کرده و تحریف قرآن را ناصحیح شمرده است. (1)

نوری و یار و همکار استاد در پژوهشهای حدیثی آخر عمر او بوده است.احترام او به استاد خویش در نوشته هایش فراوان دیده می شود.

ذوق نگارش همراه با اخلاص فراوان او،کارهای مبارکی پدید آورده و نام او را جاودان ساخته است.کتاب مفاتیح الجنان گزیده ای دقیق،منطقی و منظم از تمامی کتابهای دعای نسلهای پیشین است.شهرت این کتاب،مؤلف آن را نیز مشهور خاص و عام ساخته است.

کتابهای منتهی الآمال در تاریخ و سیرۀ چهارده معصوم علیهم السلام،نفس المهموم در مقتل حضرت امام حسین علیه السلام،بیت الأحزان دربارۀ زندگی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) از جمله کتابهای تاریخی ایشان است.

مهم ترین کتاب حدیثی مرحوم محدث قمی،کتاب ارجمند سفینة البحار است که تدوین فهرست موضوعی بحار الأنوار همراه با اشاره به مهم ترین روایات هر عنوان و مشخص کردن جایگاه عنوان در کتاب بحار الأنوار است.

این مجموعه که به صورت الفبایی ریشۀ کلمات تدوین یافته است یکی از ابداعات مرحوم محدّث قمی و کاربردی ترین اثر در زمان نگارش بوده است.

مطالعه و فیش برداری بحار الأنوار در مدت بیست سال انجام شده است.اضافات محدث قمی بر کتاب بحار الأنوار،این مجموعه را تبدیل به گنجینه ای از علوم و فنون نموده است.چاپ اول کتاب در دو جلد و چاپ جدید آن در هشت جلد منتشر شده است. (1)

به تبیین و توضیح مفصل روایات پرداخته است.در این مجموعه بررسیهای سندی همراه با بررسی متن احادیث مورد نظر بوده است.متأسفانه با آغاز جنگ جهانی اول،نگارش این کتاب متوقف شد و تنها سه جلد آن به چاپ رسید.با وجود این،ارائۀ شیوۀ صحیح در شرح حدیث،به این کتاب اهمیت خاصی داده است.

این مجموعه به همت شاگردان ایشان تنظیم شد و پس از رحلت آیت الله بروجردی در سال 1380 هجری (1340.ش) به کوشش آقای شیخ اسماعیل معزّی منتشر گشت. (1)

بَهج الصِباغه شرحی مفصل و در چهارده جلد بر کتاب نهج البلاغه است.این شرح به گونۀ موضوعی ترتیب یافته است و مؤلف مباحث هر موضوع را در کنار هم جای داده است.علامه شوشتری در این اثر حدیثی همچنین به آثار پیشین نظر داشته و با حالتی منتقدانه،روش و کتاب را نقد کرده است.

قاموس الرجال،حواشی انتقادی ایشان بر کتاب تنقیح المقال علامه مامقانی است.این مجموعه که با تکیه بر حافظۀ خارق العاده و مطالعات بی نظیر ایشان پدید آمده است موجب تکمیل و تتمیم کتاب تنقیح المقال گشته است.

الأخبار الدخیله از جمله کتابهای ابتکاری ایشان است.علامه شوشتری در این اثر به بررسی روایات مختلف پرداخته و نارساییهای موجود در متن را که معمولاً از سوی ناسخان پدید آمده است،معرفی و برطرف می سازد.

ص:274

ص:276

این فراگیری و گسترش مرهون عوامل سیاسی،اجتماعی و فرهنگی خاصّی بود که در زمانهای پیشین پدید نیامده بود.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری روحانیت و با تکیه بر معارف ناب اهل بیت علیهم السلام،سبب گرایش شدید به این طرز تفکر شد.مردم ایران به عنوان مهم ترین و پرجمعیت ترین کشور شیعی،به معارف حدیثی روی آوردند.مردمان دیگر نقاط دنیا،به ویژه آزاداندیشان مسلمان و غیرمسلمان نیز،به این پدیدۀ قرن با تعجب می نگریستند و در پی دست یابی به مبانی معرفتی این تفکر بودند.رشد کُرسیهای شیعه شناسی در دانشگاههای غرب،نمونۀ بارزی از این رویکرد در جوامع غربی است.حتی دشمنان شیعه،همانند وهابیان،و دشمنان اسلام،همانند صهیونیست ها و مسیحیان تندرو،نیز به پژوهش در متون حدیثی شیعه پرداختند. (1)

نسل جدید و فرهیختۀ مسلمان،که تا پیش از این دوران تحت تأثیر فرهنگ غرب و شرق قرار داشت،به بازشناسی میراث خویش پرداخت.

گروههای مختلف فکری،با سطح سواد و تفکر گوناگون،شیفتۀ یادگیری و بازخوانی حدیث بودند.به جرئت می توان ادعا کرد که این اقبال عمومی در هیچ دوران،همانندی نداشته است.

طبیعی است که نگاشته های حدیثی پیشین در این دوران،به بازنویسی و آماده سازی نیاز داشت.نگارشهای گوناگون از معارف شیعی،به ویژه آموزه های حدیثی،در پی این نیاز پدید آمد.در همین راستا احیای میراث کهن شیعی به شیوۀ علمی و مقبول نیز مدّ نظر قرار گرفت.

اشتیاق فراوان گروههای مختلف اجتماعی،نیازمند پاسخ گویی به شیوه های متفاوت بود.احساس نیاز به معارف حدیثی،تنها به گروههای تحصیل کرده و فرهیخته محدود نمی شد.تودۀ مردم،به ویژه نسل انقلاب و جنگ،به معارف حدیثی اقبال بیشتری داشتند؛بنابراین،تفکر ترویج حدیث در میان تمامی مردم از اهمیت فراوانی برخوردار بود.

ص:278

عمومی شدن حدیث،آسیبها و آفتهایی نیز داشت.عامی نگری و یا نگارش عوام گرایانه در این بستر پدید آمد.مقصود از گرایش عوام زده آن است که برای پاسخ گویی به نیازهای جدید بدون پیش بینی لازم،به تولید و تکثیر آثاری بدون مبانی دقیق و عمیق علمی پرداخته شود.

آگاهی نداشتن اقشار فرهیختۀ مذهبی در استفاده از اقیانوس معارف شیعی و صید درّ و مرجان موجود در آن طبیعی بود.حوزه های علمیه بیشتر به سمت فقه و اصول گرایش داشتند و آمادگی پاسخ گویی به این نیاز را در خود نمی دیدند.سخنان خطابی و یا توده گرا نیز تنها در محدودۀ خاصّ مکانی و زمانی جلوه گر می شد و پس از آن فروغی نداشت.

اشتباهات و کج فهمی های سهوی و عمدی نیز در این میان پدید می آمد.منشأ این اشتباهات،سهل انگاری در مبانی و روشهای بازشناسی متون شیعی بود.حدیث اهل بیت علیهم السلام را می توان به گونه ای ساده فهمید،ولی دست یابی به عمق معارف آن محتاج به فراهم ساختن زمینه های لازم در شناخت مبانی و روشها است.این مهم،وظیفۀ حدیث پژوهان جوان و نسل جدید محققان حدیثی را سخت تر و بااهمیت تر می سازد.

کتاب کافی،مهم ترین کتاب حدیثی شیعی،نوشته شده و در آن،به این کتاب،که تجلیگاه فرهنگ شیعی است،حمله شده است.

برخی دیگر از متون ناصحیح که با حیله گری واضعان به درون کتابهای حدیثی شیعه راه یافته بود و با متون اصیل و فرهنگ شیعی ناهمخوان بود از سوی مخالفان برفراز می آمد و با هوچیگری و تبلیغات،به عنوان فرهنگ شیعی معرفی می شد.

پیدایش این مسائل،با توجه به موقعیت تفکر شیعی و انقلاب اسلامی در جهان بسیار طبیعی است تأثیر شگرف معارف وحیانی شیعی موجب بررسی دقیق و موشکافانۀ تمامی متون،معتقدات و حتی فرهنگ محلی شیعیان شد.مخالفان اندیشه های شیعی از رهگذر این فعالیت،بر آن بودند تا ناهمگونی های فرهنگ و معارف وحیانی شیعه را با دیگر فرهنگ آشکار سازند و هرگونه کاستی در فهم آن را به مردم اعلام کنند.

سؤال،اشکال،اعتراض و تشکیک،پاسخی درخور و شایسته طلب می کرد و عدم پاسخ گویی نشانۀ ضعف تلقی می شد؛بنابراین،عالمان و پژوهشگران به پاسخ گویی مطالب پیشین پرداختند.

خوشبختانه،مبانی دقیق و عمیق پژوهشهای حدیثی،کار پاسخ گویی را آسان کرده بود.نگارشهای فراوان در حل مشکلات حدیثی،اختلاف و تعارض اخبار،شرح احادیث بلند معرفتی و...که برخی تصحیح متون پیشین و برخی دیگر نوپدید بودند،در این سالها منتشر شد.

نقد حدیث و سنجش آن با معیارهای قطعی تر،از دیگر موضوعات مرتبط با حدیث بود که در این دوران مورد توجه قرار گرفت.نگاه دقیق به احادیث و کوشش در پیراستن متون ناصحیحِ جای گرفته در مصادر حدیثی شیعه از دیگر جلوه های نگاه علمی به حدیث بود.

مستندسازی متون،تمایز میان متون گوناگون،دست یابی سریع به متون مورد نیاز،امکان مقایسه میان متون مختلف،دسترسی به مجموعۀ کامل متون حدیثی و...موجب شد پژوهشهای حدیثی با دقت بیش از پیش و در زمان کمتری انجام شود.

اکنون،مجموعۀ کامل متون حدیثی شیعه و اهل سنت به راحتی در اختیار تمامی حدیث پژوهان قرار دارد.بی شک تصور فراهم آمدن این امکانات در نیم قرن گذشته برای هیچ کس ممکن نبود.

این همه موجب پدید آمدن پژوهشهای نو و نگارشهای تازه گشت.نگارشهایی که در پی پرکردن خلل معرفتی در میان مردم بود.شمارش این نگاشته ها در دوران معاصر بسیار گسترده خواهد بود.

المرید،الجَمَل وکتاب شریف کافی،تصحیح موسسه دارالحدیث (در پانزده جلد و همراه حواشی نسخۀ بدل های فراوان و پژوهش کامل در اسناد)از این جمله است.همچنان که نقادی متون تصحیح شده و ارائۀ کاستیهای تحقیق زمینه را برای بیان آسیبها و چالشهای موجود در این رشته فراهم کرده است. (1)

معجم نگاری موضوعی،روش دیگری بود که مفیدتر و تخصصی تر از معجم الفاظ بود؛زیرا از الفاظ موجود در متن فراتر می رفت و به محتوای متن می پرداخت،متون مشابه لفظی و معنوی را در کنار هم قرار می داد و موضوعات اصلی و ریزموضوعات را مرتب می کرد.

گستردگی متون و موضوعات استخراج شده،این گونه نگارش را بسیار سخت و دشوار می کند؛بنابراین،محدودۀ تحقیق به طور معمول به کتابهای خاص محدود می شود.

پژوهشهای قرآنی گوناگونی نیز با این شیوه منتشر شده است.رویکرد حدیثی این شیوه بیشتر به نهج البلاغه محدود می شود.الهادی إلی موضوعات نهج البلاغه،تصنیف نهج البلاغه،المعجم الموضوعی لِنهج البلاغه و فرهنگ آفتاب، (1)از جمله کتابهایی هستند که با دقت در متون علوی نهج البلاغه تألیف شده اند.

معجم موضوعی صحیفۀ سجادیه و تصنیف موضوعی غرر الحکم نیز از گروه معجم های موضوعی هستند.شایان ذکر است که پژوهش در این زمینه به کارِ گروهی و دقت بیشتر و منسجم تری نیاز دارد.زیرا لازم است با مطالعه و دقت در تمامی متون،نمایه های مناسب با توجه به عناوین اصلی و فرعی ساخته شود و در یک بستر مناسب قرار گیرد. (2)

خلاف معجم مکتوب الفاظ)،تناسب قیمت برنامه ها با سطح درآمد افراد و امکان فیش برداری سریع از جملۀ خدمات پژوهشهای رایانه ای است که پژوهش حدیثی را در این دوره از دوره های پیشین متمایز می سازد.

مجموعۀ متون حدیثی شیعه و اهل سنت و حتی نسخه های خطی عکس برداری شده که اکنون به آسانی در اختیار تمامی افراد قرار گرفته و زمینۀ مراجعه آنان به این منابع را فراهم آورده است،در زمانهای پیشین برای هیچ کس قابل تصور نیز نبود.

اکنون با استفاده از برنامه های نرم افزاری مرتبط با حدیث،پژوهشهای حدیثی بسیار سریع،دقیق،آسان و پرمخاطب گشته است.

امروزه برنامه های گوناگون رایانه ای در بازار وجود دارد و هر روز در حال ارتقا و پیشرفت است.روشن است که استفادۀ بهینه از رایانه،محتاج به تخصص و مهارت است که بدون آن آفتها و آسیبهایی را به همراه دارد.

حدیث در حوزۀ علمیۀ قم و سایر شهرستانها نیز پدید آمده است.کتابخانه های تخصصی حدیث از جمله مراکزی هستند پژوهش در حدیث را تسهیل کرده اند.

پژوهشهای مربوط به نهج البلاغه و مراکز تخصصی در رابطه با این کتاب را نیز باید به مراکز تخصصی حدیث افزود.

همچنین پدید آمدن مجله های تخصصی و سایتهای اینترنتی در موضوع حدیث،جزئی از مراکز تخصصی حدیثی محسوب می شوند.مجلات تخصصی،مرکزی برای مبادلۀ آخرین اطلاعات و پژوهشهای حدیثی است.این مجموعه ها که مخاطبان فراوان یافته اند زمینۀ پژوهشهای برتر و به روزتر حدیثی را فراهم کرده اند.

پایان نامه های گوناگون حدیثی نیز بخشی دیگر از این مجموعه است.در این دوره،علوم حدیث و متون روایی در نگارش پایان نامه ها مورد توجه قرار گرفته اند.رشد کمّی این گونه تحقیقات،در دوران اخیر بسیار چشمگیر گشته است و اکنون زمینۀ لازم برای رشد کیفی این مجموعه ها نیز فراهم آمده است.

نگاشته های حدیثی مستشرقان،معمولاً به احادیث اهل سنت و پی جویی اشکالات در آن یا برجسته کردن نقاط مبهم آن اشاره داشت.اگرچه برخی فعالیت های اصلاحی و شایسته نیز انجام گرفت.در سالیان اخیرو پس از پیروزی انقلاب اسلامی آموزه های شیعی محور کار مستشرقان شد و نگاشته های فراوان در این باب پدید آمد.در این میان،حدیث پژوهی،سهمی شایسته داشت.شیوۀ تحقیق غربیان،موضوعات مورد علاقۀ آنان،نگاه های خاص آنان به آموزه های حدیثی،مطالعات آنان در تاریخ حدیث شیعه،توجّه ویژه به فرقه های شیعه به ویژه فرقه های منحرف و...از جمله مباحث شایسته پیگیری هستند.برخی از نگاشته های شایسته بحث در این حوزه از این قرار است:

رابرت گلیو/مجموعه های رسمی احادیث امامیه،(جوامع حدیثی شیعه) مارسین کاوسکی/کلینی و کافی،بواچکلی/غلات نخستین شیعه،بیوکارا/پیدایش واقفه،اتان کلبرگ/کتاب خانه ابن طاووس،همو/از امامیه تا اثنا عشریه،همو/شیخ صدوق و نظریه تحریف قرآن. (1)

9.اخبار الزمان،أبو الحسن علی بن الحسین المسعودی (م 345 ق)،بیروت:دارالأندلس،1386 ق.

10.اخباری گری و اخبارگرایی (ضمیمه گنجینه شهاب ج 1)،محمد رضا حکیمی،قم:کتابخانه بزرگ حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی.

11.اختیار معرفة الرجال (رجال الکشّی)،محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)،تحقیق:السیّد مهدی الرجائی،قم:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،1404 ق،اوّل.

12.الاُصول الأصیلة،محمّد بن شاه مرتضی الفیض الکاشانی،به تصحیح:میر جلال الدین المحدث الاُرموی،تهران:سازمان چاپ دانشگاه،1349.

13.اصول الفقه.شیخ محمد رضا المظفر (م 1388ق)،قم:مکتب الاعلام الاسلامی،1370 ش،چهارم.

14.الاعتقادات،محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقیق:عاصم عبد السیّد،قم:المؤتمر العالمی لألفیّة الشیخ المفید،1413 ق،اوّل.

15.إعلام الوری بأعلام الهدی،الفضل بن الحسن الطّبْرِسی (م 548 ق)،تحقیق:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،قم:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،1417 ق،اوّل.

16.أعیان الشیعة،السیّد محسن الأمین الحسینی العاملی الشقرائی (م 1371 ق)،به کوشش:السیّد حسن الأمین،بیروت:دار التعارف،1403 ق،پنجم.

17.الإقبال بالأعمال الحسنة فی ما یعمل مرّة فی السنة:علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق)،تحقیق:جواد القیّومی،قم:مکتب الإعلام الإسلامی،1414 ق،اوّل.

18.الألفین فی إمامة مولانا أمیر المؤمنین علیه السلام،العلاّمة الحسن بن یوسف الحلّی (م 726 ق)،قم:مؤسسة الدین و العلم،1403 ق.

19.الأمالی،محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقیق:مؤسسة البعثة،قم:مؤسسة البعثة،1407 ق،اوّل.

ص:290

20.أمل الآمل،محمّد بن حسن الحرّ العاملی،تحقیق:سیّد احمد حسینی،قم:دارالکتب الإسلامی،1362 ش،اوّل.

21.أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة،[الإمام] السیّد روح اللّه الخمینی،تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،1413 ق.

22.أوائل المقالات،محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری البغدادی (الشیخ المفید) (م 413 ق)،تحقیق:إبراهیم الأنصاری،قم:المؤتمر العالمی بمناسبة ذکر ألفیة الشیخ المفید،1413 ق.

23.ایران عصر صفوی،راجر سیوری،ترجمه:کامبیز عزیزی،تهران:نشر مرکز،1372 ش.

24.بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار علیهم السلام،محمّد باقر بن محمّد تقی المجلسی (العلاّمة المجلسی) (م 1111 ق)،بیروت:مؤسسة الوفاء،1403 ق،دوم.

25.البدایة و النهایة،إسماعیل بن عمر الدمشقی (ابن کثیر) (م 774 ق)،تحقیق:مکتبة المعارف،بیروت:مکتبة المعارف.

بزرگان ری مفاخر ری.

26.پیام رهبر انقلاب اسلامی حضرت آیة اللّه خامنه ای به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید رحمه الله،قم:دبیرخانه کنگره،1372 ش.

27.تاریخ اسلام از طلوع تا غروب خوازم شاهیان،رسول جعفریان،تهران:مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

تاریخ الامم والملوک تاریخ الطبری.

28.تاریخ بغداد أو مدینة السلام،أحمد بن علی الخطیب البغدادی (م 463 ق)،مدینه:المکتبة السلفیّة.

29.تاریخ بیهق،علی بن زید البیهقی (م 565 ق)،ترجمه و تحقیق:یوسف الهادی،دمشق:دار إقرأ،1425 ق.

30.تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری،رسول جعفریان،قم:انصاریان،1375 ش.

ص:291

31.تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده چهاردهم هجری تا امروز،مرتضی وفایی،قم:دار الحدیث،1387 ش،اوّل.

32.تاریخ حدیث شیعه در سده های چهارم تا هفتم هجری،مهدی احمدی و محمّد کاظم رحمتی،قم:دار الحدیث،1388 ش،اوّل.

33.تاریخ حدیث شیعه در سده های دوازدهم و سیزدهم هجری،حسین صفره،قم:دار الحدیث،1385 ش،اوّل.

34.تاریخ حدیث شیعه در سده های هشتم تا یازدهم هجری،علینقی خدایاری و الیاس پوراکبر،قم:دار الحدیث،1385 ش،اوّل.

35.تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)،أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (م 310 ق)،بیروت:دارالفکر،1407 ق.

36.تتمة المنتهی،شیخ عباس القمی (م 1319 ق)،تصحیح:علی محدث زاده،قم:داوری.

37.تذکرة القبور،عبد الکریم بن مهدی گزی برخواری (م 1339 ق)،بکوشش:ناصر باقری بیدهندی،قم:کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی،1371 ش.

38.تربیت اجتماعی،قم:پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

39.ترتیب أسانید کتاب الکافی،حسین الطباطبایی البروجردی (م 1340 ق)،تنظیم:حسن النوری الهمدانی،مشهد:مجمع البحوث الاسلامیة،1414 ق.

40.تصحیح اعتقادات الإمامیة،أبو عبد اللّه محمد بن محمد العکبری المعروف بالشیخ المفید (م 413 ق)،تحقیق:عدة من المحققین،قم:المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید،1417 ق.

41.تفسیر العیّاشی،محمّد بن مسعود السُّلَمی السمرقندی (العیّاشی) (م 320 ق)،تحقیق:السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی،تهران:المکتبة العلمیّة،1380 ق،اوّل.

42.تنزیه الأنبیاء،علی بن الحسین الموسوی (السیّد المرتضی) (م 436 ق)،قم:الشریف الرضی.

ص:292

43.تنقیح المقال فی علم الرجال،عبد اللّه بن محمّد حسن المامقانی (م 1351 ق)،تهران:جهان.

44.التوحید،محمّد بن علی ابن بابویه القمی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقیق:السیّد هاشم الحسینی الطهرانی،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1398 ق،اوّل.

45.تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة،محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)،بیروت:دار التعارف،1401 ق،اوّل.

46.جامع الأسرار ومنبع الأنوار،السید حیدر بن علی الآملی (م 782 ق)،تهران:[بی جا]،1369.

47.جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)،محمّد بن جریر الطبری

(م 310 ق)،بیروت:دار الفکر،1408 ق،اوّل.

48.جایگاه سیاسی عالم دینی در دو مکتب اخباری و اصولی،سید محسن آل غفور،تهیه:پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی اسلام،قم:بوستان کتاب،1384 ش.

49.جغرافیای ری (مجموعه آثار کنگره بزرگداشت عبدالعظیم علیه السلام)،علی ملکی،قم:دار الحدیث.

50.جوابات أهل الموصل،أبو عبد اللّه محمد بن محمد العکبری المعروف بالشیخ المفید (م 413 ق)،تحقیق:مهدی النجف و محمد الحسون،قم:المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید،1413 ق.

51.جوامع حدیثی شیعه،هادی حجت،سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)،دانشکده علوم حدیث،1386 ش.

52.چهل مقاله،رضا استادی،قم:کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی،1413 ق.

53.الحاشیة علی کفایة الاصول فی الاصول آیة اللّه بروجردی،بهاء الدین الحجتی البروجردی،قم:انصاریان،1412 ق.

54.الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة،یوسف بن أحمد البحرانی (م 1186 ق)،تحقیق:محمّدتقی الإیروانی،نجف:دارالکتب الإسلامیة،1377 ق.

ص:293

55.الخصال،محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1414 ق،چهارم.

56.دلائل الإمامة،محمّد بن جریر الطبری الإمامی (ق 5 ق)،تحقیق:مؤسسة البعثة،قم:مؤسسة البعثة،1413 ق،اوّل.

57.دائرة المعارف بزرگ اسلامی،زیر نظر:کاظم موسوی بجنوردی،تهران:مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،1369ش،دوم.

58.دائرة المعارف تشیّع،زیر نظر:احمد حاج سیّد جوادی و دیگران،تهران:نشر شهید سعید محبّی،1375 ش.

59.دانش نامه امام علی علیه السلام،زیر نظر:علی اکبر رشاد،قم:پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1379 ش.

60.دانش نامه جهان اسلام،زیر نظر:غلامعلی حدّاد عادل،تهران:بنیاد دائرة المعارف،1371 ش به بعد.

61.دانش نامه عالمان مدفون در تخت فولاد،زیر نظر حسین منتظر القائم،اصفهان:

62.الدرر النجفیة،یوسف بن أحمد البحرانی (م 1186 ق)،بیروت:دارالمصطفی،1423 ق.

63.دروس فی اصول فقه الإمامیة،عبد الهادی الفضلی،تصحیح:لجنة مؤلفات العلامة الفضلی،بیروت:مرکز الغدیر،1428 ق.

64.الدروع الواقیة،علی بن موسی الحلی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق)،تحقیق:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،قم:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،1414 ق،اوّل.

65.الدرّة الباهرة من الأصداف الطاهرة،محمّد بن مکّی العاملی (الشهید الأول)،مشهد:مؤسسة الطبع والنشر التابعة للحضرة الرضویة المقدّسة،1365ش.

66.الدرة النجفیة،محمد الفاضل القائینی (م 1363 ق)،تحقیق:علی الفاضل القائینی،تهران:انتشارات کوشانپور،1423 ق.

67.ده گفتار،مرتضی مطهری (م 1358 ش)،تهران:انتشارات صدرا،1372 ش.

68.دین و دولت در ایران،حامد الگار،ترجمه:ابوالقاسم سرّی،تهران:توس،1369 ش،دوم.

ص:294

69.الذریعة إلی تصانیف الشیعة،محمّد محسن بن علی المنزوی (آقا بزرگ الطهرانی) (م 1348 ق)،بیروت:دارالأضواء،1403 ق،سوم.

70.راه خورشیدی (اندیشه نامه و راه نامه استاد علامه محمد رضا حکیمی)،محمد اسفندیاری،قم:دلیل ما،1382 ش.

71.الرجال،أحمد بن الحسین الغضائری (م قرن 5 ق)،تحقیق:السید محمد رضا الحسینی الجلالی،قم:دارالحدیث،1422 ق.

72.رجال ابن داوود،الحسن بن علی الحِلّی (ابن داوود) (م 737 ق)،تحقیق:السیّد محمّد صادق آل بحر العلوم،قم:منشورات الشریف الرضی،1392 ق.

73.رجال السید بحر العلوم المعروف ب (الفوائد الرجالیة)،محمد المهدی بحر العلوم الطباطبائی (م 1212 ق)،تحقیق:محمد صادق بحر العلوم و حسین بحر العلوم،تهران:مکتبة الصادق،1363 ش.

74.رجال الطوسی،محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)،تحقیق:السیّد جواد القیّومی،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1415 ق،اوّل.

75.رجال العلاّمة الحلّی (خلاصة الأقوال)،حسن بن یوسف الحلّی (العلاّمة) (م 726 ق)،قم:الشریف الرضی.

رجال الکشّی اختیار معرفة الرجال.

76.رجال النجاشی (فهرس أسماء مصنّفی الشیعة)،أحمد بن علی النجاشی (م 450 ق)،بیروت:دار الأضواء،1408 ق،اوّل.

77.الرسائل العشرة،الإمام الخمینی (م 1368)،تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله،1420 ق.

78.رسائل المرتضی؛الشریف المرتضی علیّ بن الحسین الموسوی البغدادی المعروف بعلم الهدی (ت 436 ق).الإعداد و التحقیق:السیّد مهدی الرجائی،مطبعة سیّد الشهداء علیه السلام قم 1405 ق.

79.الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیّة،محمّد باقر الحسینی الإستر آبادی الداماد (میرداماد) (م 1041 ق)،قم:مکتبة آیة اللّه المرعشی،1405 ق،اوّل.

ص:295

80.روضات الجنّات فی أحوال العلماء و السادات،محمّد باقر الخوانساری (م 1313 ق)،تحقیق:أسد اللّه إسماعیلیان،قم:مکتبة إسماعیلیان.

81.روضة رضوان (مشاهیر مدفون در تکیه گازرونی)،محمد حسین ریاحی،اصفهان:کانون پژوهش،1385 ش.

82.روضة المتّقین،محمدباقر مجلسی (م 1111ق)،تهران:بنیاد فرهنگ اسلامی کوشان پور.

83.روضة الواعظین،محمّد بن الحسن الفتّال النیسابوری (م 508 ق)،تحقیق:حسین الأعلمی،بیروت:مؤسسة الأعلمی،1406 ق،اوّل.

84.ریاض العلماء و حیاض الفضلاء،میرزا عبد اللّه أفندی الإصفهانی (ق 12 ق)،تحقیق:السیّد أحمد الحسینی،قم:مکتبة آیة اللّه المرعشی،1401 ق،اوّل.

85.رؤیای خلوص،سید حسن اسلامی،قم:مؤسسه بوستان کتاب،1387 ش.

86.زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد،حسن موسوی،قم:بوستان کتاب،1381 ش.

87.زندگی نامه علاّمه مجلسی،سیّد مصلح الدین مهدوی،تهران:وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1378 ش،اوّل.

88.سماء المقال فی علم الرجال،ابو الهدی الکلباسی (م 1356 ق)،تحقیق:محمد الحسینی القزوینی،قم:مؤسسة ولی العصر علیه السلام،1419 ق.

89.سیر أعلام النبلاء،محمّد بن أحمد الذهبی (م 748 ق)،تحقیق:شُعیب الأرنؤوط،بیروت:مؤسسة الرسالة،1414 ق،دهم.

90.شرح الأخبار فی فضائل الأئمّة الأطهار،النعمان بن محمّد المصری (القاضی أبو حنیفة) (م 363 ق)،تحقیق:السیّد محمّد الحسینی الجلالی،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1412 ق،اوّل.

91.شرح اصول الکافی،محمّد صالح المازندرانی (م1081ق)،تصحیح:علی عاشور،بیروت:دار إحیاء التراث العربی،1421ق.

92.شناخت و تحلیل مکتب حدیثی قم از آغاز تا قرن پنجم هجری،محمّد رضا جباری،قم:نشر زائر،1384 ش.

ص:296

93.شهداء الفضیلة،عبدالحسین الأمینی النجفی،نجف:مطبعة الغری،1355 ق،اوّل.

94.صحیح البخاری،محمّد بن إسماعیل البخاری (م 256 ق)،تحقیق:مصطفی دیب البغا،بیروت:دار ابن کثیر،1410 ق،چهارم.

95.العبر فی خبر من غبر،محمّد بن أحمد الذهبی (م 748 ه)،تحقیق:محمّد السعید بن بسیونی زغلول،بیروت:دار الکتب العلمیّة.

96.العروس (ضمیمة جامع الأحادیث)،أبو محمد جعفر بن أحمد ابن الزازی القمّی (م قرن 4 ق)،تصحیح:محمد الحسینی النیسابوری،مشهد:مجمع البحوث الإسلامیة،1413 ق.

97.علامه مجلسی اخباری یا اصولی؟،علی ملکی میانجی،قم:دلیل ما،1385 ش.

98.علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین،علی دوانی،تهران:امیر کبیر،1370 ش.

99.علامه مجلسی،حسن طارمی،تهران:طرح نو،1375 ش،اوّل.

100.عوالی اللآلی العزیزیّة فی الأحادیث الدینیّة،محمّد بن علی الأحسائی (ابن أبی جمهور) (م 940 ق)،تحقیق:مجتبی العراقی،قم:مطبعة سیّد الشهداء علیه السلام،1403 ق،اوّل.

101.عیون أخبار الرضا علیه السلام،محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقیق:السیّد مهدی الحسینی اللاجوردی،تهران:جهان.

102.غالیان،نعمت اللّه صفری فروشانی،مشهد:بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،1378.

103.غایة المرام و حجّة الخصام فی تعیین الإمام،السیّد هاشم بن إسماعیل البحرانی (م 1107 ق)،تحقیق:السیّد علی عاشور،بیروت:مؤسسة التاریخ العربی،1422ق.

104.الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب،عبد الحسین بن أحمد الأمینی (م 1390 ق)،بیروت:دار الکتاب العربی،1387 ق،سوم.

105.الغیبة،محمّد بن إبراهیم الکاتب النعمانی (م 350 ق)،تحقیق:علی أکبر الغفّاری،تهران:مکتبة الصدوق.

ص:297

106.الغیبة،محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)،تحقیق:عباد اللّه الطهرانی و علی أحمد ناصح،قم:مؤسسة المعارف الإسلامیّة،1411 ق،اوّل.

107.الفصول المختارة من العیون و المحاسن،علی بن الحسین الموسوی (الشریف المرتضی) (م 436 ق)،قم:المؤتمر العالمی بمناسبة ذکری ألفیّة الشیخ المفید،1413 ق،اوّل.

فقه الرضا الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام.

108.الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام (فقه الرضا)،تحقیق:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،مشهد:المؤتمر العالمی للإمام الرضا علیه السلام.

109.فوائد الاُصول،محمد علی الکاظمی الخراسانی (م 1946)،تحقیق:رحمت اللّه رحمتی الأراکی،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1416 ق.

الفوائد الرجالیة رجال السید بحر العلوم.

110.الفوائد المدنیة،محمد أمین الاسترآبادی (م 1033 ق)،تحقیق:رحمت اللّه رحمتی الأراکی،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1424 ق.

111.الفهرست،منتجب الدین علی بن بابویه الرازی (م قرن 6 ق)،تحقیق:جلال الدین محدث الارموی،قم:کتابخانه عمومی آیة اللّه مرعشی نجفی،1366 ش.

112.الفهرست،محمّد بن إسحاق (ابن الندیم) (م 380 ق)،ترجمه وتحقیق:محمّد رضا تجدد،تهران:امیرکبیر،1366ش،سوم.

113.الفهرست،محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)،تحقیق:السیّد جواد القیّومی،قم:مؤسسة نشر الفقاهة،1417 ق،اوّل.

114.الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی،میرزا حسین نوری،تحقیق:جعفر نبوی،مرصاد،1419 ق،اوّل.

115.قاضی نعمان و مذهب او،امیر جوان آراسته،فصلنامه هفت آسمان،سال سوم،شماره نهم و دهم.

116.الکافی،محمّد بن یعقوب الکلینی الرازی (م 329 ق)،تحقیق:علی أکبر الغفّاری،بیروت:دار صعب و دار التعارف،1401 ق،چهارم.

ص:298

117.الکامل فی التاریخ،علی بن محمّد الشیبانی الموصلی (ابن الأثیر) (م 630 ق)،تحقیق:علی شیری،بیروت:دار إحیاء التراث العربی،1408 ق،اوّل.

118.الکامل فی التاریخ،علی بن محمّد الشیبانی الموصلی (ابن الأثیر) (م 630 ق)،تحقیق:علی شیری،بیروت:دار إحیاء التراث العربی،1408 ق،اوّل.

119.کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او،اتان گلبرگ،ترجمه:علی قرائی و رسول جعفریان،قم:کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی،1371 ش.

120.کتاب من لا یحضره الفقیه،محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقیق:علی أکبر الغفّاری،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،دوم.

121.کلیات فی علم الرجال،جعفر السبحانی،قم:مرکز مدیریت حوزه علمیه قم،1410 ق.

122.الکلینی و الکافی،عبد الرسول عبد الحسن الغفار،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1416 ق.

123.کمال الدین وتمام النعمة،محمّدبن علی ابن بابویه القمّی (الشخ الصدوق)

(م 381 ق)،تحقیق:علی أکبر الغفّاری،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1405 ق،اوّل.

124.گنجینه آثار قم،عبّاس فیض،قم:چاپ خانه مهر استوار،1347 1348 ش.

125.لسان المیزان،أحمد بن علی العسقلانی (ابن حجر) (م 852 ق)،مؤسسة الأعلمی،1406 ق،سوم.

126.لوامع صاحبقرانی،محمّد تقی مجلسی،قم:اسماعیلیان،1375 ش.

127.لؤلؤة البحرین فی الإجازات و تراجم رجال الحدیث،السیّد یوسف البحرانی،تحقیق:سیّد محمّد صادق بحر العلوم،نجف:نعمان،بی تا.

128.مجالس المؤمنین،سیّد نور اللّه شوشتری،کتابفروشی اسلامیّه،1365 ش،سوم.

129.مجلّه نگاه حوزه،قم:دفتر تبلیغات اسلامی،ش 53 و 54،1378 ش.

ص:299

130.مجموعه آثار کنگره بزرگداشت عبد العظیم علیه السلام،قم:پژوهشکده علوم و معارف حدیث.

131.مجموعه مقالات فارسی کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی(ره)،کنگره جهانی شیخ مفید،قم:پژوهشکده علوم و معارف حدیث.

132.مجموعة مقالات المؤتمر الدولی للشیخ ثقة الإسلام الکلینی(ره)،کنگره جهانی شیخ مفید،قم:پژوهشکده علوم و معارف حدیث.

133.مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول،محمّد باقر بن محمّد تقی المجلسی (العلاّمة المجلسی) (م 1111 ق)،تحقیق:السیّد هاشم الرسولی المحلاتی،تهران:دار الکتب الإسلامیّة،1370 ش،سوم.

134.مروج الذهب و معادن الجوهر،علی بن الحسین المسعودی (م 346 ق)،تحقیق:محمّد محیی الدین عبد الحمید،قاهره:مطبعة السعادة،1384 ق،چهارم.

135.المسائل السَرَویّة (مصنّفات الشیخ المفید)،محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری (الشیخ المفید) (م 413 ق)،تحقیق:صائب عبد الحمید،قم:المؤتمر العالمی لألفیّة الشیخ المفید،1413 ق.

136.المسائل الصاغانیة،أبو عبد اللّه محمد بن محمد بن النعمان العکبری المعروف بالشیخ المفید (م 413 ق)،تحقیق:عدة من المحققین،قم:المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید،1413 ق.

137.المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام،محمّد بن جریر الطبری الامامی (ق 5 ق)،تحقیق:أحمد المحمودی،تهران:مؤسسة الثقافة الإسلامیّة لکوشانبور،1415 ق،اوّل.

138.المسلسلات فی الإجازات،شهاب الدین المرعشی النجفی،قم:مکتبة المرعشی،1411 ق.

139.مسندنویسی در تاریخ حدیث،سید کاظم طباطبایی،قم:بوستان کتاب،1376 ش.

140.مصابیح الأنوار فی حل مشکلات الأخبار،السید عبد اللّه الشبّر (م 1242 ق)،تحقیق:السید علی الشبّر،بغداد:مطبعة الزهراء.

ص:300

141.معاد جسمانی در حکمت متعالیه،محمد رضا حکیمی،قم:دلیل ما،1381 ش.

142.معالم الدین و ملاذ المجتهدین،جمال الدین حسن بن زین الدین بن الشهید الثانی (م 1011 ق)،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1406 ق.

143.معانی الأخبار،محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)،تحقیق:علی أکبر الغفّاری،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1361 ش،اوّل.

144.معجم الاُدباء،یاقوت بن عبداللّه الحموی (م 626 ق)،تحقیق:إحسان عباس،بیروت:دار الغرب الإسلامی،1993م.

145.معجم البلدان،یاقوت بن عبد اللّه الحَمَوی الرومی(م 626 ق)،بیروت:دار إحیاء التراث العربی،1399 ق،اوّل.

146.معجم رجال الحدیث،السیّد أبو القاسم الموسوی الخوئی (م 1413 ق)،قم:مدینة العلم،1403 ق،سوم.

147.المعجم المفهرس لألفاظ أحادیث بحار الأنوار،تحقیق:مرکز الابحاث والدراسات الإسلامیة،مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزة العلمیة،قم:دفتر تبلیغات اسلامی،1371 ش.

148.مفاخر ری (بزرگان ری)،محسن صادقی،قم:دارالحدیث،1382 ش.

149.مقدّمه ای بر فقه شیعه،سیّد حسین مدرّسی طباطبایی،ترجمه:محمّد آصف فکرت،مشهد:بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی،1368 ش.

150.مکتب تفکیک،محمد رضا حکیمی،تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1376 ش.

151.مکتب حدیثی قم،محمد رضا جباری،قم:انتشارات زائر،1384 ش.

152.مکتب های حقوقی در حقوق اسلام،محمد جعفر جعفری لنگرودی،تهران:کتابخانه گنج دانش،1370 ش.

153.ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار،محمدباقر بن محمدتقی المجلسی (العلامة المجلسی) (م 1111ق)،تحقیق:السیّد مهدی الرجائی،قم:مکتبة آیة اللّه المرعشی النجفی،1406ق.

154.مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه،رسول جعفریان،تهران:سازمان تبلیغات اسلامی،1372 ش.

ص:301

155.مناقب آل أبی طالب (المناقب لابن شهر آشوب)،محمّد بن علی المازندرانی (ابن شهرآشوب) (م 588 ق)،قم:المطبعة العلمیّة.

156.المنتظم فی تاریخ الاُمم و الملوک،عبد الرحمان بن علی ابن الجوزی (م 597 ق)،تحقیق:محمّد عبد القادر عطا،بیروت:دار الکتب العلمیّة،1412 ق،اوّل.

157.منتهی المقال فی أحوال الرجال،لأبی علی الحائری محمّد بن إسماعیل المازندرانی (م 1216 ق)،تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.

158.منیة المرید فی أدب المفید و المستفید،زین الدین بن علی العاملی (الشهید الثانی) (م 965 ق) قم:مکتب الإعلام الإسلامی،1415ق.

159.موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام فی الکتاب والسنة،محمد محمدی ریشهری،قم دارالحدیث،1420 ق،اوّل.

160.مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی،مهدی فرهانی منفرد،تهران:امیر کبیر،1377 ش،اوّل.

161.مهر تابان (یادنامه و مصاحبات تلمیذ و علامه عالم ربانی محمد حسین طباطبایی)،محمد حسین حسینی طهرانی (م 1374 ش)،قم:انتشارات باقر العلوم.

162.میراث اسلامی ایران،رسول جعفریان،کتاب خانه آیة اللّه مرعشی،1376 ش،اوّل.

163.میراث حدیث شیعه،به کوشش:مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی،قم:دار الحدیث.

164.میزان الحکمة،محمّد الرَّیشَهری،قم:دار الحدیث،1416 ق.

165.نشوار المحاضرة وأخبار المذاکرة،أبو علی المحسن بن علی التنوخی (م 384 ق)،تحقیق:عبود الشالجی،بیروت:دار صادر،1416.

166.نظم اللئالی معروف به سؤال و جواب،علامه محمد باقر مجلسی (م 1111 ق)،گردآورنده:محمد بن أحمد حسینی لاهیجانی،تحقیق:سید مهدی رجایی،قم:دار الکتب الاسلامیة،1411 ق.

167.نقباء البشر،آقا بزرگ الطهرانی،مشهد:دار المرتضی،1404 ق،دوم.

ص:302

168.نقد الرجال،مصطفی بن الحسین الحسینی التفرشی (قرن 11ق)،تحقیق موسسة آل البیت علیهم السلام،قم،1418ق.

169.النوادر،فضل اللّه بن علی الحسنی الراوندی (م 571 ق)،تحقیق:سعید رضا علی عسکری،قم:دار الحدیث،1377 ش،اوّل.

170.نور الثقلین،عبد علی بن جمعة العروسی الحویزی،اسماعیلیان،1415 ق،چهارم.

171.نهج البلاغة عبر القرون،عبد العزیز طباطبایی

172.الوافی،محمّدمحسن بن شاه مرتضی الکاشانی (الفیض الکاشانی) (م 1091 ق)،تحقیق:ضیاء الدین حسین اصفهانی،اصفهان:مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام،1406 ق.

173.وحید بهبهانی،علی دوانی،تهران:امیر کبیر،1362 ش،دوم.

174.وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة،محمّد بن الحسن الحرّ العاملی

(م 1104 ق)،تحقیق:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،قم:مؤسسة آل البیت علیهم السلام،1409 ق،اوّل.

175.وصول الأخیار إلی أصول الأخبار،حسین بن عبدالصمد العاملی،تحقیق:سیّد عبد اللطیف کوهکمری،مجمع الذخائر الاسلامیّة،1410 ق.

176.وصیتنامه الهی سیاسی امام خمینی رحمه الله،تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله.

177.الهجرة العاملیة إلی ایران فی العصر الصفوی،جعفر مهاجر،بیروت:دار الروضة،1410 ق،اوّل.

178.هدایة الأبرار إلی طریق الائمة الأطهار علیهم السلام،حسین بن شهاب الدین الکرکی (م 1076 ق) تصحیح:رؤوف جمال الدین،بغداد:المکتبة الوطنیة،1977 م.

179.هدایة المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین،محمد تقی بن عبد الرحیم الرازی (م 1248 ق)،قم:مؤسسة النشر الإسلامی،1429 ق.

180.یادنامه مجلسی،به اهتمام:مهدی مهریزی و هادی ربّانی،تهران:سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1379ش،اوّل.

ص:303