ص:2

ص:3

ستارگان حرم

شرح حال علما

جلد سی و سوم

گروهی از نویسندگان

ص:4

ص:5

در این دفتر می خوانیم:

شرح حال عالمان / مؤلفان

شهید محمدحسن ابراهیمی / کریم آدینه

احمد احمدی / الیاس صالحی

ابراهیم امامزاده زیدی / الیاس صالحی

سید علی اکبر پیشوایی یزدی / مهدی آقازاده

سید ابوالفضل تولیت / علی مختاری

سید محمدباقر حسینی / علی مختاری

سید طیب جزایری / سیدمحمدحیدرفاضلی

هادی حسام واعظ رشتی / محمدتقی ادهم نژاد

سید اسماعیل حسینی مرعشی / محمدعلی نجفی

سید کمال الدین موسوی شیرازی / محمدعلی نجفی

احمد صابری همدانی / وهب محبی

سید محمدمهدی طباطبایی / وهب محبی

شهید مسلم قلی پور گیلانی / محمدتقی ادهم نژاد

سید محمد کوثری زاده / الیاس صالحی

سید طالب مروج / سیدغلامحسین صادقی

محمدمهدی مهندسی / محمدجواد نورمحمدی

ص:6

ص:7

ص:8

احمد احمدی

تولد، خانواده ........................................................................... 47 .

تحصیلات مکتب خانه ای................................................................ 48 .

تحصیلات تکمیلی کلاسیک ............................................................ 49 .

تحصیلات حوزوی و استادان............................................................ 49 .

تدریس.................................................................................. 50 .

آثار و تألیفات ........................................................................... 50 .

مسئولیت ها ............................................................................. 56 .

خدمات فرهنگی- علمی................................................................. 58 .

هشدار در مورد کتاب های مروج عرفان های کاذب ........................................ 60 .

از نگاه دیگران ........................................................................... 61 .

توصیه ها ................................................................................ 64 .

وفات................................................................................... 66 .

پیام تسلیت ............................................................................. 66 .

منابع.................................................................................... 68 .

ابراهیم امامزاده زیدی

تولد .................................................................................... 69 .

استادان ................................................................................. 70 .

شاگردان ................................................................................ 70 .

اقامه نماز در مسجد شیخ عبدالحسین.................................................... 73 .

اثری عرفانی ............................................................................. 75 .

در نگاه دیگران .......................................................................... 76 .

وفات ................................................................................... 79 .

منابع.................................................................................... 80 .

ص:9

سید علی اکبر پیشوایی یزدی

تولد .................................................................................... 81 .

تحصیلات در یزد........................................................................ 82 .

اساتید .................................................................................. 82 .

مهاجرت به مشهد مقدس................................................................ 83 .

مهاجرت به سبزوار ...................................................................... 83 .

هجرت به عتبات ........................................................................ 84 .

رحل اقامت در قم ....................................................................... 85 .

وعظ و ارشاد............................................................................ 86 .

مبارزه با بهائیت ......................................................................... 87 .

رحلت .................................................................................. 88 .

فرزندان ................................................................................. 88 .

در کلام بزرگان .......................................................................... 88 .

وفات آیت الله سیدحسین پیشوایی........................................................ 92 .

منابع ................................................................................... 93 .

سید ابوالفضل تولیت

تولیت و حرم............................................................................ 96 .

خدمات عمرانی تولیت.................................................................. 96 .

توقع از تولیت......................................................................... 100 .

خاطره قبر آقا نجفی.................................................................... 100 .

تولیت و سیاست...................................................................... 100 .

تفصیل مواضع تولیت در آینه خاطرات ................................................. 102 .

حلقه واسطه........................................................................... 103 .

همکاری با آیت الله العظمی بروجردی .................................................. 104 .

اولین بلندگو .......................................................................... 104 .

نمایندگی مجلس...................................................................... 105 .

سفر شاه به قم ......................................................................... 106 .

ص:10

خدمات............................................................................... 107 .

سرنوشت اموال تولیت ................................................................ 110 .

توقعات............................................................................... 110 .

شرکت طاهر .......................................................................... 113 .

تکیه عزاداری.......................................................................... 114 .

اختیارات پیشکارها ................................................................... 115 .

نیابت زیارت .......................................................................... 116 .

وارثان................................................................................. 116 .

دفن بیرون از حرم...................................................................... 116 .

سید محمدباقر حسینی

آبا و اجداد ........................................................................... 119 .

نیاکان و خاندان تولیت به تفصیل....................................................... 120 .

پدر سید ابوالفضل تولیت.............................................................. 125 .

همکاری با بزرگان ..................................................................... 127 .

تبدیل تعزیه به روضه ................................................................... 127 .

زندگی در بیرون قم .................................................................... 129 .

بیماری و مریضداری .................................................................. 129 .

سایه سیاه ستم شاهی پهلوی............................................................ 130 .

در این دوران .......................................................................... 130 .

اوج تذلیل مؤمنان ..................................................................... 131 .

شیرین کاری مداح قمی................................................................. 132 .

شخصیت مشهور...................................................................... 132 .

درگذشت ............................................................................. 133 .

تجلیل ادیبانه .......................................................................... 133 .

ص:11

سید طیب جزایری

تولد و تبار............................................................................. 136 .

از کودکی تا جوانی در هند ............................................................. 136 .

هجرت به عراق........................................................................ 137 .

سفر به پاکستان ........................................................................ 137 .

خاطره معنوی ......................................................................... 138 .

بازگشت به نجف اشرف ............................................................... 139 .

اولین اثر اجتهادی ..................................................................... 139 .

تفسیر ولایی قرآن ...................................................................... 139 .

قدم در حوزه قلم ...................................................................... 140 .

تألیفات............................................................................... 141 .

بازگشت به ایران، سرزمین نیاکان ....................................................... 142 .

ریشه توفیقات ......................................................................... 143 .

رابطه و خاطره سید و استادان .......................................................... 144 .

شاگردان .............................................................................. 145 .

فعالیت های فرهنگی- تبلیغی و خدماتی ................................................ 146 .

مناظرات.............................................................................. 147 .

احیای «قبر و قدر » علامه سید نعمت الله جزایری........................................ 151 .

احیای امر اهلبیت علیهم السلام 152 ................................................................. .

امام جماعت مسجد مقدس جمکران .................................................. 153 .

مساعدتی کریمانه...................................................................... 153 .

در نگاه بزرگان......................................................................... 154 .

ارادت به امام، انقلاب و رهبری ........................................................ 156 .

سه حکایت معنوی .................................................................... 156 .

عروج ملکوتی......................................................................... 158 .

ص:12

هادی حسام واعظ رشتی

مقدمه................................................................................. 161 .

تولد و خاندان......................................................................... 162 .

تحصیلات............................................................................ 163 .

فضایل اخلاقی ........................................................................ 166 .

قدرت خطابه.......................................................................... 167 .

فعالیت های سیاسی.................................................................... 168 .

حسام بعد از پیروزی انقلاب اسلامی................................................... 172 .

دیدار با امام و مسئولان ................................................................ 173 .

بهین گفتار............................................................................. 174 .

معلومات گسترده...................................................................... 174 .

رحلت و مدفن ........................................................................ 175 .

سید اسماعیل حسینی مرعشی

خلاصه ............................................................................... 177 .

سادات مرعشی و حکومت مرعشیان ................................................... 178 .

سادات مرعشی شوشتر ................................................................ 178 .

تولد و نامگذاری....................................................................... 179 .

جد پدری ............................................................................. 180 .

پدر ................................................................................... 181 .

اقوام دانشمند ......................................................................... 182 .

تحصیلات و استادان .................................................................. 183 .

مهاجرت به اهواز .................................................................. 185.

اجازات............................................................................... 186 .

تألیفات............................................................................... 187 .

تدریس و شاگردان ..................................................................... 191 .

خدمات دینی ......................................................................... 193 .

در وادی سیاست ...................................................................... 194 .

ص:13

وفات و مدفن ......................................................................... 197 .

منابع.................................................................................. 198 .

سید کمال الدین موسوی شیرازی

چکیده................................................................................ 199 .

زادگاه................................................................................. 200 .

تولد .................................................................................. 201 .

هم نامها .............................................................................. 201 .

تحصیلات............................................................................ 202 .

پرتلاش و اهل معنویت ................................................................ 202 .

استادان ............................................................................... 203 .

ارتباط با امام راحل .................................................................... 204 .

کسب اجازه حسبیه از امام راحل ....................................................... 204 .

مورد عنایت بزرگان .................................................................... 205 .

دوستان ............................................................................... 206 .

در عرصه سیاست ..................................................................... 207 .

شاگردان و پرورش یافتگان ............................................................. 208 .

آثار و تألیفات ......................................................................... 210 .

اهمیت به تبلیغ ........................................................................ 211 .

تهذیب مردم........................................................................... 212 .

وفات................................................................................. 213 .

بازماندگان ............................................................................ 214 .

منابع.................................................................................. 215 .

احمد صابری همدانی

تولد و دوران کودکی................................................................... 217 .

دوران تحصیل......................................................................... 218 .

استادان و دوستان ..................................................................... 219 .

ص:14

آشنایی با امام خمینی .................................................................. 221 .

ارتباط با امام .......................................................................... 222 .

آشنایی با مقام معظم رهبری............................................................ 224 .

فعالیت های علمی، فرهنگی و تبلیغی................................................... 225 .

تألیفات............................................................................... 228 .

فعالیت های سیاسی ................................................................... 231 .

مسئولیت ها ........................................................................... 232 .

توصیه تبلیغی.......................................................................... 232 .

خاطرات.............................................................................. 233 .

وفات................................................................................. 246 .

پیام های تسلیت ....................................................................... 246 .

منابع.................................................................................. 248 .

سید محمدمهدی طباطبایی

تولد .................................................................................. 249 .

خانواده ............................................................................... 249 .

فرزندان ............................................................................... 250 .

اولین معلم قرآن ...................................................................... 250 .

آغاز طلبگی ........................................................................... 251 .

استادان ............................................................................... 251 .

تحصیل در قم و نجف................................................................. 252 .

تألیفات............................................................................... 252 .

اجازه نامه از امام خمینی 253 ............................................................رحمة الله .

مسئولیت ها ........................................................................... 254 .

مکاتبات با امام خمینی 255 .............................................................رحمة الله .

آشنایی با امام ......................................................................... 258 .

آشنایی با مقام معظم رهبری............................................................ 258 .

شروع مبارزات........................................................................ 259 .

ص:15

امامت جماعت مسجد موسی بن جعفر علیه السلام 260 ............................................ .

فعالیت ها و مبارزات سیاسی ........................................................... 261 .

نامه رسان امام ......................................................................... 267 .

ویژگی های اخلاقی .................................................................... 268 .

مواضع سیاسی........................................................................ 282 .

خاطرات.............................................................................. 285 .

آخرین توسل مرحوم استاد طباطبایی ................................................... 291 .

قدردانی آیت الله صافی گلپایگانی از حجت الاسلام طباطبایی............................ 292 .

وفات................................................................................. 292 .

پیام تسلیت............................................................................ 293 .

منابع.................................................................................. 295 .

شهید مسلم قلی پور گیلانی

شهید منا .............................................................................. 297 .

تولد .................................................................................. 298 .

تحصیل در حوزه ...................................................................... 298 .

استادان دروس خارج .................................................................. 299 .

الگوی پرکاری......................................................................... 300 .

تدریس................................................................................ 301 .

تدریس در مدرسه امام خمینی ......................................................... 302 .

تدریس خارج فقه و اصول ............................................................. 302 .

شیوه تدریس .......................................................................... 303 .

عالم سخت کوش ..................................................................... 303 .

تألیفات سودمند....................................................................... 306 .

مؤلفی پرکار ........................................................................... 308 .

چگونگی نگارش جزوه ها و خلاصه دروس ............................................ 309 .

شیوه آموزشی حوزه ................................................................... 311 .

فضایل و کمالات...................................................................... 312 .

شهادت مظلومانه ..................................................................... 314 .

ص:16

سید محمد کوثری زاده

تولد، خانواده پدری ................................................................... 317 .

تحصیلات ............................................................................ 318 .

روضه خوانی سید الشهدا علیه السلام و مخالفت وهابیت با آن .................................. 319 .

روضه خوانی و منبر وعظ .............................................................. 321 .

افتخار روضه خوانی در کربلا و عتبات.................................................. 322 .

سوابق مبارزاتی و نقش هیأت چهل اختران در قیام 15 خرداد............................ 323 .

از نگاه دیگران ......................................................................... 325 .

کوثری و حضرت امام ................................................................. 330 .

رحلت ................................................................................ 334 .

منابع.................................................................................. 336 .

سید طالب مروج

تولد .................................................................................. 339 .

تحصیل .............................................................................. 339 .

هجرت ............................................................................... 340 .

سفر به پاکستان ........................................................................ 343 .

تحصیل درنجف ...................................................................... 343 .

بازگشت به وطن ..................................................................... 344 .

خدمت سربازی ....................................................................... 345 .

قبول مسئولیت ........................................................................ 346 .

ایجاد تشکل برای قیام علیه دولت کمونیستی ........................................... 346 .

ویژگی های اخلاقی .................................................................... 348 .

آثار علمی ............................................................................. 358 .

فرزندان ............................................................................... 360 .

رحلت ................................................................................ 361 .

ص:17

محمدمهدی مهندسی

مقدمه................................................................................. 363 .

ولادت................................................................................ 364 .

تحصیلات............................................................................ 364 .

پشتکار و عشق به مطالعه............................................................... 365 .

استادان ............................................................................... 366 .

فضائل اخلاقی و معنوی............................................................... 368 .

تدریس ............................................................................... 370 .

آثار و تألیفات......................................................................... 371 .

فعالیت های علمی و فرهنگی........................................................... 373 .

حکایت ها و هدایت های زندگی استاد .................................................. 374 .

در نگاه بزرگان .................................................. 379 .

فرزندان استاد و شیوه تربیتی ایشان...................................................... 379 .

وفات ................................................................................. 380 .

پیام تسلیت............................................................................ 381 .

منابع.................................................................................. 3

ص:18

ص:19

ص:20

تاکنون به حول و قوه الهی و در سایه ی عنایات حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و با همدلی و همراهی محققان و مدیران فرهنگی و اداری آستان مقدس آن حضرت، زندگی نامه

بیش از چهارصد ستاره آسمان قم و یا مدفون شده در این دیار ابرار تدوین شده است که خلاصه سی جلد به زودی در دو جلد تقدیم علاقه مندان خواهد شد. ان شاء اﷲ.

شناخت و یاد صالحان، تحقیق در زندگی ابرار و نگارش سرگذشت و شرح حال

اولیای الهی، و خواندن و مطالعه ی

زندگی نامه آنان، آثار علمی، اخلاقی و اجتماعی فراوان دارد.

هدف از نگارش «ستارگان حرم» معرفی الگوها و ارائه سیمای درخشان عالمان دین از یک سو، و کارنامه ی پربار حوزه های علمیه شیعه از سوی دیگر است. به راستی قم و حوزه های

علوم اسلامی در پرتو مکتب حیات بخش

اهل بیت علیهم السلام هزاران چهره ی

مؤمن و پارسا و مجاهد و فقیه و مصلح بیدار و شهید سربردار آفریده است که هرکدام مشعلی فرا راه بشریت محسوب می شوند.

ستارگانی که سر بر آستان نگین قدسی قم نهاده و در این «دیار ابرار» مدفون شده اند. ما در این مجموعه افتخار شناخت و معرفی آنان را به دست آوردیم.

معیار در انتخاب ستارگان، برای ما این است که حیات و ممات یک شخص مایه «حیات» و «هدایت» دیگران و عامل حرکت به سوی آستان قدس ربوبی باشد.

کسانی ستاره اند که عامل هدایت دیگران و مصداق آیه؛ ((و علاماتٍ و بالنجم هم یهتدون(1))) باشند.

فقیهان پارسا، مجاهدان مؤمن، مصلحان مکتبی، عالمان ربانی، قرآن شناسان بزرگ، راویان نور، شهیدان شاهد و مبلغان و خطیبان فداکار، هر کدام ستاره ای درخشان در افق زندگی بشریت اند.

آسمان نورانی قم، پر است از این ستارگان که از بانوی بزرگ قم و خواهر خورشید خراسان، نور و نیرو گرفته و آفاق زندگی بشر را روشن کرده اند.

اصولا انسان ها در فرهنگ قرآن به سه گروه تقسیم می شوند:

ص:21

گروه اول؛ «صراط مستقیم» الهی را یافته، خود در مسیر ایمان و تقوا و جهاد و دانش و عدالت و احسان حرکت می کنند و دیگران را از نعمت های بی کران الهی بهره مند می سازند.

گروه دوم؛ رهزنان راه سعادت محسوب می شوند و از حرکت کاروان بشری در بزرگ راه بهشت باز می دارند و «قطاع الطریق» جاده بهزیستی و نیک بخشی بشریت محسوب می شوند و صدّ از سبیل اﷲ

می کنند.

گروه سوم؛ کسانی هستند که با غفلت و ضلالت و جهل و بی خبری

و یا به دلیل محرومیت های

فرهنگی نه مشعل راه اند و نه مانع کاروان راهیان بهشت الهی. اینان ناخواسته مشکل آفرین اند. و خود از دست یابی

به جایگاه مقربان و ابرار و شهیدان و صالحان محروم می شوند.

ستارگان حرم، انسان های با ایمانی هسستند که از انوار الهی و اولیای خدا نور می گیرند و حرکت جامعه بشری را به مقام قرب الهی آسان می سازند.

کامل ترین نور در نظام هستی از آن خدا و پیام آوران و رهبران معصوم علیهم السلام است. ستارگان به میزان تقرب به خدا و بهره گیری از انوار اولیای او درخشندگی دارند، برخی

بیشتر و برخی کمتر الگوی کامل و جامع در زندگی بشریت رسول اعظم الهی (ص) است و پیامبران الهی و امامان اهل بیت علیهم السلام خورشیدهای فروزان و ماه های نورافشان و ستارگان درخشان، منظومه آفرینش اند.

دفتر «ستارگان حرم»، امیدوار است در روزگار غیبت خورشید امامت و محرومیت از حضور در محضر امامان معصوم علیهم السلام، حلقه وصلی برای امت باشد و فرزندان اسلام و قرآن را با تربیت یافتگان مکتب آنان آشنا کند. این دفتر با یاری محققان و نویسندگان گرامی و اعضای شورای علمی ستارگان حرم، حجج اسلام محترم؛ محمد جواد طبسی، حسن ابراهیم زاده،

عبدالکریم پاک نیا، عبدالرحیم اباذری، محمود مهدی پور و مدیر

ص:22

محترم اجرایی سید محمد سجادی نژاد، در مسیر شناخت و معرفی ستارگان حرم اهل بیت علیهم السلام شهر مقدس قم فعال است.

در پایان یادآوری می شود از دیدگاه های پژوهش گران تاریخ و تراجم و خانواده ی عالمان دین برای تکمیل مجموعه ستارگان استقبال می کنیم.

هرگونه پیشنهاد یا نظر اصلاحی و تکمیلی خود را به دفتر ستارگان حرم، به نشانی؛ پژوهشگاه علوم و معارف قرآنی علامه طباطبایی، یا شماره تلفن؛ 02537119132 ارسال و ما را در شناخت و معرفی اسوه های علم و عمل یاری کنید.

توفیق از سوی خداست و قبول در گرو عنایات او.

والحمدﷲ رب العالمین

قم – آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام

دفتر ستارگان حرم

رمضان المبارک 1439

ص:23

ص:24

کالج مطالعات اسلامی در کشور گویان، از جمله شهدایی است که در راه خدمت ونشر ارزش های اسلامی و اهل بیت علیهم السلام و انقلاب اسلامی در سراسر دنیا از هیچ تلاشی دریغ نکرد و همواره خاری در چشم دشمنان به شمار می رفت. در نهایت به دست عمال و مزدوران مستکبر جهانی که تاب گسترش ارزش های انقلاب اسلامی در سایر کشورها را ندارند و به دستور مستقیم CIA به شهادت رسید.

ص:25

ص:26

این نتیجه می رسند که مناسب ترین فرد برای اداره امور شیعیان منطقه خود ایشان است و لذا خود شهید ابراهیمی مأمور می شود که با عزیمت به گویان به وضع شیعیان سر و سامانی بدهد.

ایشان برای دو سال به کشور گویان، در آمریکای جنوبی رفت و با وجود مشکلات و شرایط خاص این کشور فعالانه با سمت مدیریت در کالج مطالعات اسلامی به خدمت پرداخت. در این مدت، یک بار در فروشگاه مورد ضرب و شتم مخالفان قرار گرفت و با ضربات مشت و آهن چهره اش مضروب شد؛ به طوری که زیر چشمش هفت بخیه خورد؛ اما این حادثه رابه هیچ کس نگفت ،حتی نزدیکانش تا مدتی از این رویداد اطلاع نداشتند؛ چون این کار را در راه اجرای وظیفه سربازی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می دانست و می گفت: کتک خوردن در راه اهل بیت علیهم السلام لذت بخش است. او می دانست این کار، کار چه کسانی است؛ اما نمی خواست سبب اختلاف بین شیعه و سنی شود.(1)

ص:27

جامعه، ادعیه صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق، دعای کمیل، حدیث کسا، و امثال این دعاها بود. در آخرین گزارشی که راجع به تشرف افراد به مکتب حیات بخش شیعه است، ایشان می نویسند: این افراد تحت تأثیر آموزه های عمیق و معارف بلند این ادعیه و مناجات ها به اهل بیت علیهم السلام و شیعه گرایش پیدا کرده و اغلب نام «علی» را برای پسرانشان و القاب حضرت زهرا علیها السلام را برای دختران شان انتخاب کرده اند. سپس می نویسند: بحمداﷲ گرایش به شیعه خوب شده و این صدقه ها جاریه ای برای همه ما خواهد بود و مکتب اهل بیت علیهم السلام را از انزوا و مظلومیت بیرون خواهد آورد.

ص:28

داشته باشند. همسر شهید نقل می کند: اما ایشان اصلا این طور نبود. البته یکی از دلایلی را که ایشان بنده را انتخاب کرد، خودش گفت: به خاطرحجاب شما بوده است. البته ایشان نسبت به برخورد با نامحرم بسیار حساس بود و پسندیده می دید که بنده با نا محرم گفت وگو نداشته باشم.(1)

ص:29

ص:30

8. برگزاری مراسم دعا؛

9. سخنرانی و پاسخ به سؤالات در مساجد و مدارس برادران اهل سنت؛

10. برگزاری کنفرانس های متعدد و نمایشگاه قرآنی و راه اندازی دارالقرآن؛

11. تعمیرات و آماده سازی امکانات مورد نیاز مدارس تحت پوشش سازمان.

ص:31

برای آشنایی اندیشه ها و اخلاق شهید، متن آن به خوانندگان زندگی نامه این شهید تقدیم می شود.

ص:32

ص:33

ص:34

چگونه شما با وجود کار و مشغله فرهنگی از بوشهر به قم آمدید؟

زمانی هم که آقای ابراهیمی به خواستگاری آمدند، این قضیه را با من در میان گذاشتند و گفته بودند که در صورت ازدواج، باید در قم زندگی کنیم و من نیز پذیرفته بودم. لذا کارهای انتقالی خود را انجام دادم و از بوشهر به قم آمدم.

آقای ابراهیمی در چه حوزه و دانشگاهی در قم مشغول تحصیل بود؟

از مدرسه عالی قضایی مدرک لیسانس خود را گرفت و فوق لیسانس خود را از دانشگاه مفید با گرایش حقوق بین الملل دریافت کرد. دروس حوزوی را نیز در محضر آیت اﷲ تبریزی، آیت اﷲ جوادی آملی و سایر علما و استادان گذراند.

رابطه حجت الاسلام ابراهیمی با شما و خانواده خود چگونه بود؟

با خانواده خود بسیار صمیمی بودند و به تعبیری ایشان شادی خانواده، بود. هر زمان که به مهمانی می رفتیم، بچه ها به دور ایشان حلقه می زدند. بعد از شهادت آقای ابراهیمی، همه اعضای خانواده می گفتند که شادی خانه مان رفت. با بنده نیز رابطه دوستانه ای داشت و اگر مطلبی را دوست داشت به من بگوید و می خواست که من انجام دهم، بر روی کاغذ می نوشت و به من می داد و از من هم خواسته بود که این کار را انجام دهم. می گفت: با این کار، شاید آن عمل، بیش تر در ذهنمان بماند و به عنوان یک سند محسوب می شود.

البته مانند هر زوجی ممکن بود احیاناً کدورت هایی بین ما نیز ایجاد شود؛ نه من اهل ناراحتی بودم و نه ایشان آدمی بود که دلخوری اش نسبت به کسی، کش دار و دامنه دار باشد و خیلی زود گذشت می کرد و مهربان بود.

معمولاً زندگی با افراد روحانی، ویژگی ها و تمایزهایی با سایر زندگی ها دارد، چراکه شاید نسبت به بعضی امور در مقایسه با دیگران، حساسیت بیش تری داشته باشند. آیا نسبت به شما هم این حساسیت ها را داشتند؟

نخیر. اصلاً این طور نبود. البته به قول خودشان یکی از دلایلی که ایشان در

ص:35

بوشهر، بنده را انتخاب کرد، حجاب من بوده است؛ اما دیدگاه هر کس برای خودش محترم است و ممکن است برخی از روحاناون، به بستن روبند یا پوشیه معتقد باشند؛ ولی ایشان هیچ گاه از من نخواست که روبند بزنم. در عین حال، ایشان نسبت به برخورد با نامحرم بسیار حساس بود و پسندیده نمی دید که بنده با نامحرمان گفت وگو داشته باشم؛ ولی نسبت به محارم، هیچ مشکلی نداشت.

یک روز در جلسه کاری که در محل کار برگزار شد و تعدادی از دبیران برای طرح سوالات امتحانات دعوت شده بودند، تعداد آقایان بیش تر از خانم ها بود و باید هر خانم با دو آقا به مشورت و شور می نشستند. اتفاقاً آقای ابراهیمی همراه بود. ایشان با دیدن فضای جلسه به من گفت: من نمی خواهم شما را به عدم حضور در این جلسه مجبور کنم؛ چرا که شما مختار هستید و هرطور که صلاح می دانید انجام دهید؛ اما به نظر من، حضور در این جلسه شاید مفید نباشد. بنده نیز وقتی عدم تمایل همسرم را برای حضور در این جلسه دیدم، به مسئول آن جلسه گفتم که من نمی توانم در این جا حضور داشته باشم؛ چراکه نمی خواهم کاری انجام دهم که همسرم بدان راضی نیست و لذا جلسه را ترک کردم.

حرف ها و کارهای مورد نظرشان را با تندی و عصبانیت به من نمی گفت و همواره سعی می کرد با لطافت و مهربانی و به نحوی که باعث ناراحتی بنده هم نشود، آنچه را مورد نظرش بود با من در میان بگذارد و همان طور که گفتم، سعی می کرد آنچه را که مورد نظرش می بود، بنویسد و به من بدهد؛ چرا که تأثیر نوشتن را بیش تر از بیان می دانست.

حجت الاسلام ابراهیمی به زبان های عربی و انگلیسی تسلط داشت و مدتی به عنوان مترجم، در سازمان حوزه ها و مدارس مشغول کار بودند؛ دلیل یادگیری این زبان ها آن هم بدین نحو از سوی آقای ابراهیمی چه بود؟

ایشان قبل از ازدواج به این زبان ها تسلط داشت. کلاس زبان نرفته بود و

ص:36

خودش به روش های مختلف و با تلاش های فراوان سعی در یادگیری زبان می کرد. معتقد بود و می گفت: طلبه باید به زبان های مختلف دنیا مسلط باشد؛ چرا که ما تنها، طلبه ایران نیستیم و این طور نیست که اسلام را فقط در ایران گسترش دهیم و باید اسلام واقعی را در کل دنیا بسط دهیم. لذا باید با زبان های رسمی دنیا آشنایی داشته باشیم تا بتوانیم حرف، عقیده و هدف خود را به آن ها بیان کنیم. هدف طلبه باید این باشد که اسلام را به آنانی که نمی شناسند، بشناساند.

شما فرزند دارید؟

یک دختر به نام «فاطمه» داریم.

چه سالی صاحب فرزند شدید؟

ما حدود هشت سال صاحب فرزند نشدیم تا این که به گویان رفتیم. در سال دوم، به صورت اتفاقی متوجه نارحتی هایی شدم و حالم خراب شد؛ به نحوی که از توان ایستادن هم نداشتم. ابتدا گمان می کردم به دلیل دوری از خانواده یا آب و هوا باشد. آقای ابراهیمی خیلی ناراحت شد و زمانی که به دکتر مراجعه کردیم، معلوم شد که من باردار هستم. ما خیلی متعجب شده بودیم. دکتر به ما گفت: این بچه نتیجه زحمات و تلاش های شما برای اهل بیت علیهم السلام است که شما در این مدت و در گویان متحمل آن شدید. دخترم در سال1383 به دنیا آمد؛ اما شهید ابراهیمی هیچ گاه دختر خود را ندید؛ چرا که، فاطمه (دخترم) سه روز بعد از تحویل پیکر شهید ابراهیمی؛ به دنیا آمد.

نام «فاطمه» را خود شما انتخاب کردید، یا این که از قبل و با یکدیگر، این نام را برگزیده بودید؟

ما از قبل انتخاب کرده بودیم. ایشان گفته بود: اگر فرزندم پسر باشد، دوست دارم نامش را «حسین» بگذارم تا مانند پدرم، «شیخ حسین» روضه خوان امام حسین علیه السلام شود. زمانی که متوجه شدیم، فرزندمان دختر است، گمان کردم ایشان ناراحت شد لذا به این خاطر از ایشان پرسیدم آیا شما از این که فرزندمان

ص:37

دختر است، ناراحت شدید که ایشان در پاسخ گفت: خیر، «فاطمه» مادر «حسین» است و نام دخترمان را «فاطمه» می گذاریم.

علت سفر شما به گویان چه بود؟

سال 79 آقای در قالب یک گروه تجاری جهت شناسایی منطقه گویان و بررسی شرایط برای کار فرهنگی، به این کشور سفر کرد. بعد از سه ماه از این سفر بازمی گردد و گزارش جامع و کاملی از گویان ارائه می کند که در نهایت سبب رضایت مسئول وقت جامعه المصطفی و اعزام آقای ابراهیمی به عنوان مسئول ایجاد کالج اسلامی به کشور گویان می شود. من و خانواده آقای ابراهیمی، به خصوص مادر ایشان، به هیچ وجه موافق این سفر نبودیم. مادر آقای ابراهیمی می گفت: شما می خواهید جایی بروید که هیچ ایرانی در آن جا وجود ندارد، به خصوص این که همسر شما هم زن جوانی است و وجود ایشان در آن جا و در آن کشور غریب، خطرناک است. آقای ابراهیمی در جواب مادر خود گفت: «من به عشق اهل بیت علیهم السلام می روم و خودشان هم به ما کمک می کنند.» آقای ابراهیمی آنقدر نسبت به کار خود توضیح داد تا در نهایت، همگی متقاعد شدیم و پذیرفتیم و در نهایت، 25اسفند 1380 به سمت گویان حرکت کردیم.

ما به صورت ترانزیتی رفتیم. ابتدا به هلند سپس ونزوئلا و بعد به ترینیداد و از آن جا نیز به گویان رفتیم.

برای شما سخت نبود که کار و محل زندگی خود را رها کرده و به کشور غریبی می روید که حتی سفارتخانه ای هم در آن جا وجود نداشت؟

طبیعتاً مشکلات فراوانی داشتم. آموزش و پرورش، به دلیل این که ما برای کار تبلیغی به گویان می رفتیم، مخالفتی نکرد و به من مرخصی بدون حقوق داد و به مدت 2سال به این کشور رفتم. البته اعتقاد من این است که وقتی یک خانم با آقایی ازدواج می کند، وظیفه اش این است که در خوشی ها و ناخوشی ها با همسرش همراه باشد و همچنین به دلیل این که در ابتدا قرار بود آقای ابراهیمی

ص:38

به مدت یک سال به گویان برود، من نمی توانستم ایشان را تنها بگذارم. هرچند به دلیل عملکرد خوب و مثبتی که آقای ابراهیمی داشت، مأموریت ایشان تمدید شد و قرار شد که یک سال دیگر، آقای ابراهیمی در این کشور بماند.

با این حال، زمانی که به گویان رسیدیم و وارد فضای جامعه شدیم، بسیار متعجب شدم و با تحیر فراوان با خود گفتم که ما کجا آمده ایم! احساس می کردم که آن جا آخر دنیا است! ما شب به این کشور رسیدیم و فاصله فرودگاه تا شهر نیز بسیار زیاد بود. مسیر ما آکنده از درخت و سراسر جنگل بود. در آن جا به آقای ابراهیمی گفتم که اگر صد نفر را هم در این جا به قتل برسانند، هیچ کس متوجه نمی شود. عجیب این که حدود 2سال بعد، آقای ابراهیمی را در این جنگل ها به شهادت رساندند و هیچ کس هم متوجه نشد و اگر فشار ایران نبود و خودشان جنازه را تحویل نمی دادند، شاید سال ها، پیکر ایشان مخفی می ماند.

گویان کشور عقب افتاده ای بود و من یک بار به آقای ابراهیمی گفتم که شما با این سطح سواد و با این اطلاعات جامعی که داری، چرا به این کشور آمده ای؟ ایشان در جواب من می گفت: شما اصل هدف را گم نکن و ببین که ما برای چه هدفی به این کشور آمده ایم. من این جا برای خوش گذرانی نیامده ام و آمده ام تا برای اهل بیت علیهم السلام کار کنم.

در صرف اموال بیت المال دقت کنیم

در ابتدا، فردی قرار بود که مکانی را برای آموزش تهیه کند. وی مکانی مسکونی را خریداری کرده بود؛ اما آقای ابراهیمی مخالفت کرد؛ چرا که مکان مسکونی، فضای مناسبی برای برگزاری کلاس های آموزشی نیست. در نهایت، فضای دیگری خریداری شد. برای مدتی در همان ساختمانی که برای کالج اسلامی تهیه شده بود، زندگی کردیم. طبقات مختلف را آماده کردیم و اتاق ها را مهیای فضای آموزشی ساختیم. آقای ابراهیمی، کامپیوترها را تدارک دید و با یکدیگر، کتاب هایی را که از قبل آورده بودیم، در کتابخانه ها قرار دادیم. ایشان لباس کارگری پوشید و در و دیوارهای کالج را رنگ آمیزی کرد.

ص:39

حتی گاهی اوقات شب ها با یکدیگر جلو درب کالج را با آب و جارو تمیز می کردیم. آقای ابراهیمی همیشه تأکید می کرد: خودمان تا آن جا که می توانیم کار کنیم تا هزینه غیر لازم از اموال بیت المال پرداخت نکنیم و در صرف اموال بیت المال دقت کنیم.

چند ماه بعد از آماده سازی کالج، خانه ای تهیه کردیم؛ در آن جا مستقر شدیم و آقای ابراهیمی هر روز از منزل به کالج می رفت و برای ناهار به منزل باز می گشت و دو مرتبه به کالج می رفت و تا آخر شب در آن جا به دنبال کارها بود. ایشان دست تنها بود و یک ایرانی هم آن جا نبود که کمک حال ایشان باشد و لذا گاهی اوقات خودم با ایشان به کالج می رفتم و در کارها به ایشان کمک می کردم. آقای ابراهیمی به تنهایی به اندازه چند نفر کار می کرد.

گویان به لحاظ آب و هوایی در وضعیت بسیار بدی قرار داشت. آن قدر آب آشامیدنی این کشور بد بود که وقتی حمام می رفتیم و دوش می گرفتیم، کف حمام، کاملاً زرد می شد. آب آشامیدنی آن جا بسیار کثیف بود و برای آب خوردن از آب تصفیه شده استفاده می کردیم. هوای گویان هم در وضعیت متعادلی قرار نداشت، یا آفتابی و سوزان بود و یا آن قدر باران می آمد که سیل به راه می افتاد.

با مردم گویان مشکلی نداشتید؟ آیا می توانستید به راحتی با یکدیگر ارتباط برقرار کنید؟

خیر. در خیابان که راه می رفتم، به دلیل حجابی که داشتم، زمانی که آقایان از کنار من عبور می کردند، به بنده سلام می کردند و می گفتند: سلام sister. با این که به زبان انگلیسی صحبت می کردند؛ در مواجهه با مسلمانان، hello یا hi نمی گفتند و می گفتند سلام. جالب توجه این که برای خداحافظی هم سلام می گفتند.

شبی که آقای ابراهیمی ربوده شد، صبح آن روز در جست وجوی اجاره کردن محلی برای عده ای از شیعیانی بود که از یکی از جزایر گویان به کالج اسلامی

ص:40

می آمدند. ایشان مقدمات حضور این گروه از شیعیان را فراهم کرده بودند و قرار بود فردای آن روز، برای کرایه محل، قراردادی بسته شود تا شرایط برای حضور شیعیانی که چند روز آینده به کالج اسلامی می آمدند، آماده شود.

از چگونگی شهادت پر ابهام شهید ابراهیمی بفرمایید.

فردی به نام «موسی» در کالج اسلامی مشغول کار بود. این فرد قبل از حضور ما در گویان، در کالج اسلامی کار می کرد و کارهای مختلفی در کالج انجام می داد. آقای ابراهیمی، اتاقی در همان کالج به موسی داده بود و همان جا زندگی می کرد. شب حادثه، من در آشپزخانه مشغول کار بودم که تلفن زنگ خورد. موسی به آقای ابراهیمی گفت که باید به کالج برود؛ زیرا مشکلی پیش آمده و سقف اتاق کامپیوتر، نَم داده و آب در حال چکیدن بر روی کامپیوترهاست. گفتم الان دیر وقت است و بگذارید برای فردا. آقای ابراهیمی گفت: ممکن است تا فردا مشکلی پیش بیاید و اموال بیت المال صدمه ببیند. گفتم اگر می روی، برو؛ اما سریع برگرد. گفت: اگر نگران می شوی، بیا باهم برویم. من آن روز، برعکس روزهای دیگر که معمولاً با ایشان به کالج می رفتم، به دلیل فعالیت زیاد و همچنین به دلیل این که وضعیت بدنی مناسبی نداشتم، توان کافی برای همراهی با آقای ابراهیمی را نداشتم.

دقایقی بعد آقای ابراهیمی زنگ زد و گفت: هیچ خبر و مشکلی نبوده و می خواهم به منزل بیایم؛ شما نگران نباشید. گوشی را قطع کردم و منتظر آقای ابراهیمی شدم؛ اما ساعت ها در حال گذر بود و هیچ خبری از ایشان نشد. به موبایلش هم زنگ می زدم، پاسخگو نبود، با کالج تماس گرفتم، کسی جواب نداد. خیلی نگران شدم. نگرانی مرا نمی توانید درک کنید. تصور کنید، من هشت ماهه باردار و در یک کشور غریب بودم؛ هیچ هم زبانی نداشتم و امیدم بعد از خدا و اهل بیت علیهم السلام، به آقای ابراهیمی بود. یک روز به آقای ابراهیمی گفتم که اگر شما روزی بروید و دیگر برنگردید، تکلیف من در اینجا چه می شود؟ ایشان گفت: شما خدا را دارید. گفتم: درست است که من خدا

ص:41

را دارم؛ ولی من به عنوان یک زن در این کشور غریب، وحشت می کنم، همین طور هم شد.

نیمه شب، حدود ساعت یک، با یکی از دوستان آقای ابراهیمی در گویان به نام اسامه یوسف که یکی از شیعیان این کشور بود، تماس گرفتم. به او گفتم که آقای ابراهیمی، ساعاتی است که از منزل بیرون رفته و هنوز برنگشته است؛ لطفاً شما پیگیری کنید. گفت: شما قطع کنید؛ من پیگیری می کنم و به شما خبر می دهم. ساعتی گذشت؛ اما خبری نشد. دومرتبه خودم تماس گرفتم. گفت: شیخ ابراهیمیkidnap . گفتم: یعنی چی؟ گفت: شیخ ابراهیمی را ربودند. ناگهان از حال رفتم.

ظاهراً تیری هم به سمت موسی شلیک کرده بودند؛ البته به او نزدند و به کنار پای موسی شلیک کردند و تیر بعد از برخورد با زمین، به پای موسی برخورد کرده تنها خراشی پیدا می کند و به بیمارستان منتقل می شود. آن طور که بعدها به ما توضیح دادند، ظاهراً این کار نیز برنامه ریزی شده بوده و اتفاقی نبوده است.

دقیقاً روز ربایش با تعطیلی 14روزه مسیحیان مصادف بود و کشور نیز عملاً در تعطیلی فرو رفته بود. آن ها به شکلی برنامه ریزی کرده بودند که پس از ربایش، به هیچ ارگان و سازمانی دسترسی نداشته باشیم؛ همه جا در تعطیلی به سر می برد. با آقای سبحانی، سفیر ایران در ونزوئلا تماس گرفتم و ماجرا را برای ایشان تعریف کردم. آقای سبحانی به من گفت: خانواده ام را برای تعطیلات به یکی از شهرهای ونزوئلا برده ام؛ اما برای پیگیری این قضیه برخواهم گشت. آقای سبحانی فردای آن روز به گویان آمد و پیگیری های فراوان کرد؛ اما بعد از مدتی با تعجب به من گفت: هیچ چیزی به من نمی گویند و پلیس با من هیچ گونه همکاری نکرده و هیچ کمکی نمی کند.

من با تهران تماس گرفتم و با هرکسی که می توانست کاری انجام دهد، ماجرا را گفتم. تعدادی از خانم های گویان که با آن ها رابطه دوستی داشتیم، چند

ص:42

روزی به منزل ما آمدند که من تنها نباشم.

از فردای شب حادثه، پلیس گویان دائماً به منزل ما رفت و آمد داشت و مدام مرا مورد بازجویی قرار می داد و سؤالات مختلفی از من می کرد: علت حضور ما در گویان، علت ربایش آقای ابراهیمی و مواردی از این دست. من و آقای ابراهیمی از قبل قرار گذاشته بودیم که اگر اتفاقی افتاد، بگوییم ما در ایران کار تجاری می کردیم و بر اساس دین اسلام، بایستی بخشی از پول خود را به عنوان خمس و زکات پرداخت کنیم؛ لذا بخشی از پول خود را به گویان آورده ایم تا در جهت خیر به تعدادی از کسانی که سواد ندارند، به صورت رایگان علم آموزی کنیم. من هم دقیقاً این را به بازجویان و پلیس گویان گفتم. افراد مختلف به منزل ما رفت و آمد می کردند و من نیز دائماً بر روی مبل نشسته بودم و به سؤالات آن ها پاسخ می گفتم؛ به طوری که هنگام شب، پاهای من وَرم می کرد.

شب ها تا صبح از نگرانی، ذکر می گفتم و دعا می کردم. به دلیل این که وضعیت مناسبی به خاطر بارداری ام نداشتم، امکان بازگشت من به ایران نبود. لذا بعد از دو هفته، مادر و عموی من برای کمک به گویان آمدند. 34روز از زمان ربایش شهید ابراهیمی گذشته بود که یک شب در حال خواندن آیه ای از قرآن بودم که روایت شده است، اگر این آیه صد مرتبه خوانده شود، گمشده خود را پیدا خواهید کرد. بعد از پایان این صد مرتبه، در حدود ساعت یک خواستم استراحتی کنم؛ هنوز چشمانم را بر روی هم نگذاشتم که تلفن زنگ خورد. گوشی را برداشتم. خانمی گفت: من خبرنگار هستم؛ جسد شوهر شما را پیدا کرده ام؛ پلیس به شما در این زمینه اطلاعی داده است؟ با شنیدن این خبر ناگهان از حال رفتم.

حدود 20دقیقه نگذشته بود که زنگ خانه خورد. آن قدر آدم جلوی در منزل ما جمع شده بود که گویی صحرای محشر است. از تمام روزنامه ها، خبرگزاری ها، صدا و سیما و رسانه های مختلف جلوی در منزل ما جمع شده و عکس هایی از پیکر شهید ابراهیمی گرفته بودند تا برای شناسایی به ما نشان

ص:43

دهند. حال بنده خیلی بد بود، به طوری که عموی من اجازه خارج شدن از خانه را به من نمی داد. عموی من، فیلم را دید و تمام کسانی را که در جلو در تجمع کرده بودند، متفرق کرد. بعد از دقایقی به منزل بازگشت و گفت: این ها دروغ می گویند جسدی که من دیدم، به هیچ وجه جسد آقا محمدحسن نبود و کس دیگری بود. شروع کرد به ما دلداری دادن و در نهایت، ما نیز پذیرفتیم و قانع شدیم و گمان کردیم که راست می گوید. آن شب تا صبح بیدار و دائماً در حال دعا و راز و نیاز بودیم.

اول صبح، چند ماشین پلیس جلو در منزل ما آمدند تا مرا به برای شناسایی جسد ببرند. عموی من مخالفت کرد و گفت: ایشان باردار است و وضعیت خوبی ندارد و ممکن است آن جا حالش خراب شود و بچه اش سقط گردد. در نهایت خودش رفت. از آن جا با من تماس گرفت و گفت: وقتی شیخ حسن از منزل خارج شد، دقیقاً چه لباسی پوشیده بود؟ به او گفتم. گفت: روی زیرپوش شیخ حسن علامتی نبود؟ به او گفتم. دو مرتبه پرسید: در بدن شیخ محمدحسن نشانه ای وجود دارد تا ما بتوانیم او را تشخیص دهیم؟ گفتم: بله، یک دندان فلزی در دهانش دارد.

تیم کارشناسی و تجسسی که از ایران آمده بود، به عموی من گفتند که ما به این نکته رسیده ایم که حجت الاسلام ابراهیمی را به شهادت رسانده اند؛ اما هنوز نمی دانیم توسط چه کسی و در کجا به شهادت رسیده است.

زمانی که عموی من به منزل بازگشت، از او راجع به وضعیت شهید ابراهیمی را جویا شدم که به من گفت: مشکلی پیش نیامده و حداکثر تا دو سه روز آینده بازمی گردد. سپس برای تهیه بلیت برای بازگشت به ایران، از منزل خارج شد. به عمو گفته بودند که هرچه سریع تر، خانواده شهید ابراهیمی را از گویان خارج کنید؛ چرا که ممکن است همسر و فرزند ایشان را هم به قتل برسانند؛ مدتی است که این ها را نیز زیر نظر دارند.

دو روز قبل از خروج ما از گویان، دخترم به دنیا آمد و در نهایت و پس از

ص:44

شناسایی دقیق جنازه توسط عموی بنده و به صورت کاملاً مخفیانه و به نحوی که هیچ کس متوجه نشود، از گویان خارج شدیم. خروج ما از گویان، در صورتی بود که من هنوز از شهادت شهید ابراهیمی خبری نداشتم.

کجا با پیکر شهید ابراهیمی روبه رو شدید؟

زمانی که ما به قم رسیدیم، 10روز از تولد دخترم گذشته بود. تمام اقوام و آشنایان از شهادت شهید ابراهیمی خبر داشتند و تنها من بودم که خبر نداشتم. تا این که فردای آن روز، پدر شهید ابراهیمی خبر شهادت شیخ محمدحسن را به من دادند؛ اما من به هیچ وجه نتوانستم پیکر اصلی شهید ابراهیمی را ببینم و خواستم تصویری که از شهید ابراهیمی در زمان زنده بودنشان داشتم، همواره در ذهنم بماند؛ چرا که وضعیت شهادت ایشان بسیار دردناک بود: نیمه ای از سر شهید ابراهیمی به دلیل تیرهای فراوان، کاملاً از بین رفته و تنها نیمی از سر مانده بود و همان را نیز در ملحفه ای جدا از پیکر قرار داده بودند. انگشتانش را قطع کرده بودند، ناخن هایش را کشیده بودند و سینه شهید به واسطه ضربات سنگین و یا احتمالاً سوزاندن، کاملاً سیاه شده بود.

آیا هنوز مشخص نشده که چه کسی حجت الاسلام ابراهیمی را به شهادت رسانده است؟

زمانی که در گویان بودیم، خانم شیعه ای که از دوستان ما و کارکنان وزارت کشور گویان بود، با منزل ما تماس گرفت و گفت: من دیگر نمی توانم به منزل شما بیایم؛ چرا که ما نیز زیرنظر هستیم! فقط باید مطالبی به شما بگویم: نامه های فراوانی از سوی افراد و گروه های مختلف به وزارت اطلاعات گویان، علیه حجت الاسلام ابراهیمی مبنی بر تروریست بودن و حضور ایشان در بمب گذاری های گوناگون، به ویژه 11 سپتامبر آمده بود که بر این اساس، یک هفته قبل از ربایش شهید ابراهیمی یک هیأت هفت نفره از آمریکا به گویان آمد و جلسه مخفیانه برگزار کردند. در این جلسه گفته بودند که تعدادی شیعه در گویان به رهبری یک ایرانی وجود دارند که با وجود اندک

ص:45

بودنشان کارهای ریشه ای و مهمی انجام می دهند و در حال شیعه کردن مردم هستند و ممکن است برای کشور خطرناک باشد.

هم اکنون چه خواسته ای از شهید ابراهیمی دارید؟

تنها خواسته من این است که دست مرا بگیرند و مرا شفاعت کنند.

قابل توجه این که،همه مطالب این مقاله درمصاحبه با همسر وبرادر شهید تهیه شده است.

ص:46

ص:47

ص:48

آن ها نقش مهمی داشت، مادرش یک زن روستایی ساده به نام «ایران» بود. پدر و مادر او از هوش بالایی برخوردار و خانواده پدری ایشان به باهوشی معروف بودند. آقای احمدی فرزند کوچک خانواده بود و یک خواهر و دو برادر بزرگ تر داشت که هر دو کشاورز بودند.(1)

حجت الاسلام دکتر احمدی در سال 1338 ازدواج کرد؛ که ثمره این ازدواج دو دختر و شش پسر است.(2)

ص:49

ص:50

کتاب برهان شفا و چهار جلد بحار شامل توحید و معاد را نزد علامه خواند.(1)

در دانشگاه تهران نیز بیش ترین استفاده را از درس استاد مرحوم دکتر یحیی مهدوی برد.(2)

ص:51

کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) به چاپ رسیده است)؛

2. تأملات در فلسفه اولی (ترجمه)، رنه دکارت، انتشارات سمت، چاپ پنجم، 1385؛

3. نقد تفکر فلسفی غرب (ترجمه)، اتین ژیلسون، انتشارات سمت، چاپ دوم، 1385؛

4. ترجمه تأسیس مابعدالطبیعه اخلاق کانت (ترجمه از آلمانی)، رساله دکتری، استاد راهنما، یحیی مهدوی، دانشگده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 1358؛

5. پادزهر (در دفع انکار نزول وحی)، نشر بوستان قم. (این کتاب پاسخی فشرده به کتاب بسط تجربه نبوی اثر دکتر سروش است)؛

6. مختارات من نصوص الفلسفه الاسلامیه، غلامحسین ابراهیمی دینانی و احمد احمدی، تهران: سمت، 1380؛

7. تأسیس ما بعدالطبیعه اخلاق، امانوئل کانت، احمد احمدی (مترجم)؛

8. پیرامون فلسفه دکارت و علیت در فلسفه هیوم (جنگ اندیشه 8) دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378 (شامل دو سخنرانی با عنوان های علیت در فلسفه هیوم و فلسفه دکارت و جایگاه ظهور آن در مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران در سال 1376)؛

9. پیوند هست و باید (جنگ اندیشه 2) تهران، مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، 1380؛

10. تصحیح اعتقادی جلد ششم اسفار، (الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة) ملاصدرا، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381.

11. دانش خانواده، بخش «ازدواج و پیشگیری در اسلام» مؤلفان همکار، دکتر حسین محمودیان، دکتر محمدرضا شرفی، دکتر سهیلا خوش بین، انتشارات سمت، 1383.(1)

ص:52

ص:53

17. ماهیت تجربه حسّی، مجله علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز، 1381؛

18. چالش های فرهنگی با رویکردی به مباحث کلام جدید، مشکوة، شماره ٧١، 1380؛

19. مغالطه کنه و وجه در نظریه تکثر قرائت دین، ظفر، 1380؛

20. قضیه شرطی همان حملی است، نشریه علامه، شماره 2، 1380؛

21. چالش های فرهنگی با رویکردی به مباحث کلام جدید، مشکو ة، شماره 7، 1380؛

22. سنت و مدرنیته، اندیشه حوزه/ شماره ٢٣، ١٣٧٩؛

23. گزارش های علمی عقل و رابطه آن با دین و عرفان، نشریه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، شماره ١٠، 1379؛

24. اعتبار و روایی قرائت های مختلف از دین، کیهان فرهنگی، شماره ١٧٢، 1379؛

25. ضرورت، فصلنامه فلسفه دانشکده علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 1، 1379؛

26. خلط شناخت شناسی و هستی شناسی در نزاع اصالت وجود و اصالت ماهیت، مجله پژوهش و حوزه، 1379؛

27. ریشه اصلی کشمکش ها، بازتاب اندیشه، شماره 1و 2، 1379؛

28. برنتانو و نظریه التفاتی بودن آگاهی، مدرس علوم انسانی، شماره 17، 1379؛

29. امکان و چگونگی علم دینی، روش شناسی علوم انسانی، شماره 20، 1378؛

30. تجربه حسی و رابطه آن با کلیت و استقرا، خردنامه صدرا، شماره 16، 1378؛

31. نمونه ای از مطالعات میان رشته ای: اصل هوهویت: مفصل فلسفه و روان شناسی، سخن سمت، 1378؛

32. دروس عمومی: گذشته، حال و آینده، سخن سمت، شماره ٥، ١٣78؛

33. علم تصور است یا تصدیق، فصلنامه دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، شماره 16 و 17، 1378؛

34. نمونه ای از مطالعات میان رشته ای: اصل هویت، سخن سمت، شماره ٥، 1378؛

35. تفسیر قرائتی دیگر از آیات اول سوره روم، بینات، شماره ١٨، 1377؛

36. ریشه یابی تعارض علم و دین، پیام حوزه، شماره ٢٠، 1377؛

ص:54

37. امکان و چگونگی علم دینی، حوزه و دانشگاه، شماره 20، 1378؛

38. مسئله وجود در فلسفه ابن سینا، مدرس علوم انسانی، شماره 5، 1376؛

39. مربّی خاموش (= عاشورا)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376؛

40. بلای تقلید در ترجمه قرآن کریم، بینات، شماره 13، 1376؛

41. شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ مسئولیت های آینده، کیهان فرهنگی، شماره 132، 1376؛

42. دعاهای اهل بیت عالی ترین مکتب تربیتی، سمینار اهل البیت، واشنگتن، 1375؛

43. موقعیت و عظمت ملاصدرا و مکتب او، خردنامه صدرا، شماره 3، 1375؛

44. سکولاریسم و فرهنگ، نامه فرهنگ، شماره 21، 1375؛

45. نقدی بر نظریه هیوم در باب علیت، یادنامه آیت اﷲ حسن زاده آملی، پژوهشگاه علوم انسانی، 1374؛

46. گامی در جهت حلّ نزاع میان اصالت وجود و اصالت ماهیت، یادنامه حکیم سبزواری، تربیت معلم سبزوار، 1374؛

47. لاهیجی و اصالت ماهیت، یادنامه حکیم لاهیجی، وزارت ارشاد، 1374؛

48. مناجات نظامی، زخمه روح، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، شماره 129 - 132، 1373؛

49. ضرورت ترجمه ای آکادمیک از قرآن کریم، بینات، شماره 3، 1373؛

50. مباحث بنیادی علوم انسانی، مصباح، شماره 9، 1373؛

51. پیرامون سمپوزیوم اسلام و مسیحیت اورتودوکس، رشد آموزش معارف اسلامی، شماره 12، 1370؛

52. تبدل حواس در مولانا و ابن فارض، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 1370؛

53. در مکتب تجربه، رشد آموزش معارف اسلامی، شماره 9 و 10، 1369؛

54. سعدی و حسن و قبح افعال، ذکر جمیل سعدی (مجموعه مقاله)، 1364؛

ص:55

55. برای عرضه به غرب چه داریم؟ با کدام شیوه، کیهان فرهنگی، شماره 3، 1363؛

56. اصل علیت و رابطه آن با تشکیک وجود، یادنامه مرحوم شهید قدّوسی، نشر شفق، 1363؛

57. شناخت شناسی وجود و عدم، مجموعه مقالات بزرگداشت دکتر جهانگیری؛

58. ملاحظاتی کوتاه برای ورود به تفکر افلاطون، شریعه خرد، مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت استاد جعفری؛

59. رابطه عقل و عرفان، مجله دانشگاه باقرالعلوم قم، شماره ٢؛

60. فرضیه ها و کارآمدی های فلسفه در خدمت به دین، پگاه حوزه، شماره ٥٣؛

61. زمان از نظر صدرا و کانت و نقد نظر کانت، همایش صدرا، شیراز؛

62. اتحاد عالم و معلوم و تأثیر آن در بحث علیت؛

63. ماهیت تجربه حسّی، مجله علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز؛

64. پیوند هست و باید، مؤسسه توسعه دانش و پژوهش؛

65. ماهیت حمل؛

66. نیت و تأثیر آن در مسائل دینی و اخلاق و قانون؛

67. رابطه صفات با ذات، مقدمه جلد 6 اسفار، بنیاد صدرا؛

68. آثار تربیتی اصول عملیه و قواعد فقهیه، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه؛

69. اسلام و محیط زیست با تأکید بر حمایت از حیوانات، شرکت نفت؛

70. سهروردی و حکمت عملی، کنگره سهروردی، دانشگاه زنجان؛

71. اشاره ای به حقوق حیوان در اسلام؛

72. ترجمه مصدر و تمییز در عربی، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه تبریز؛

73. بررسی نظر شیخ مفید پیرامون حیات برزخی، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، دانشگاه قم؛

74. استغراق در مولانا و ابن فارض، مجله علوم انسانی دانشگاه تهران؛

75. سعدی و حسن و قبح افعال؛

ص:56

76. اساس اخلاق نزد غزالی؛

77. دریا و سبو یا اخلاق توحیدی و معیار حدّ وسط، کنگره نراقیین، دانشگاه قم؛

78. کانت و کان تامّه یا تبیین قضّیه وجودی با دیدگاهی ابداعی؛

79. امکان ترجمه – نقدی بر نظر کواین که می گوید: ترجمه ممکن نیست، دانشگاه تبریز؛

80. علی و علم غیب، بزرگداشت دکتر جهانگیری؛

81. مقایسه و نقد ادراک حسی نزد ابن سینا و کانت استانداری همدان، سال 1386؛

82. حقوق بشر و ضرورت احترام به مقدسات، فقه و حقوق تطبیقی؛

83. می اندیشم دکارت و انسان معلّق ابن سینا، ارائه شده در جشنواره ابن سینا در دهلی نو.(1)

ص:57

دانشگاه ها به برنامه ریزی پرداختند و دکتر احمدی حدود 21 ماه، به جز روزهای پایان هفته که به قم می رفت، شب و روز در دبیرخانه ستاد بود و گاه از ساعت 6 بامداد تا 5/1 بامداد روز بعد مشغول تهیّه و تکثیر و ارسال برنامه ها به دانشگاه ها بود. پس از آوردن خانواده از قم به تهران، دیگر تمام وقت درگیر حلّ مشکلات دانشگاه ها بود؛ از سفر به بیشتر دانشگاه ها، آرام کردن جوّ متشنج آن جا، تبیین برنامه ها و توجیه استادان و دانشجویان و... ستاد انقلاب فرهنگی برای دانشگاه ها چهار برنامه داشت: تربیت استادِ فراخور انقلاب، تدوین کتاب درسی و مبنایی، تدوین برنامه و تربیت دانشجو. وی می افزاید: «من در تدوین دو برنامه اخیر با سایر اعضا مشترک بودم؛ اما دو برنامه نخست، یعنی تربیت استاد و تدوین کتاب - در بخش علوم انسانی - که دشوارتر و پایدارتر بود، عملاً بر دوش من نهاده شد.»(1)

3. نقش محوری در تأسیس دانشگاه تربیت مدرس در سال 1365، به منظور تربیت استادان معارف در دانشگاه ها و مدیریت و تدریس (دانشگاهی که در همه رشته ها فقط در سطح کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو می پذیرد و دانش آموختگان آن به کسوت استادی در می­آیند. این دانشگاه تا امروز بیش از پانزده هزار استاد تربیت کرده و هم اکنون نیز هزاران نفر در آن در حال تحصیل هستند). به گفته دکتر احمدی، او تنها کسی بود که در برابر هجوم مخالفان آن - که گاه خود وزیران علوم بودند! - یک تنه ایستاد و نگذاشت این شجره طیبه را که تاکنون هزاران استاد برای دانشگاه ها تربیت کرده است از رشد بازدارند و یا از بُن براندازند.(2)

4. رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس از اوایل سال 1361 تا تیرماه 1374 و به دلیل این که دانشگاه نوبنیاد و استاد هم کمیاب بود؛ گاه مدیریت چند گروه و یا تدریس پاره ای از دروس بر دوش او می افتاد.(3)

ص:58

5 . بنیان گذار سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)؛ سازمانی که وظیفه اش تدوین کتاب درسی و کتاب مبنائی در علوم انسانی برای دانشگاه ها است و از زمان تأسیس (نیمه دوم سال ١٣64) تا اردیبهشت 1397، 2100 عنوان کتاب را در نزدیک به 39 میلیون نسخه در اختیار دانشجویان و استادان داخل و خارج از کشور(عراق، افعانستان، چینو روسیه) نهاده است.

6. عضویت در هیأت­های مؤسس و امنای مراکز آموزش عالی و پژوهشی.(1)

7. عضویت در گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران. (2)

ص:59

· دکتر احمدی علاوه بر تأثیرگذاری در حوزه اندیشه و اندیشه ورزی و خدمات دانشگاهی متعدد، خدمات فرهنگی فراوانی در حوزه نشر داشت و کتاب های ارزشمندی به کوشش و حمایت ایشان منتشر شد. (1)

· از دیگر خدمات علمی حجت الاسلام دکتر احمدی، همکاری با مجله «مکتب اسلام» در زمینه نگاشتن مقاله یا پاسخ به سوالات دینی و ویرایش و مانند آن بود.

· همکاری علمی – پژوهشی با «مؤسسه در راه» حق با همکاری حضرات آیات: خرازی، مصباح و استادی برای جذب و آموزش طلاب، که در این بُرهه عمده فعالیت ایشان تدریس فلسفه غرب و نیز فلسفه اسلامی بود.(2)

· برگزاری دوره های آموزشی برای استادان، دبیران و دانشجویان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در شهرهای مختلف کشور از جمله کرمانشاه، (حدود 40 روز) قم، تهران و اصفهان (هر کدام چندین روز).(3) از جمله فعالیت های ایشان بود. در ویرایش و مقابله المیزان نیز با علامه طباطبایی همکاری داشتند و نیز همکاری و همراهی با علامه طباطبایی در ویرایش و مقابله برخی مجلدات تفسیر المیزان، از دیگر خدمات علمی و فرهنگی استاد فقید حوزه و دانشگاه است.(4)

· مدیر گروه فلسفه در دانشگاه تهران به مدّت35 ماه در اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 (5) و نیز سال ها مشارکت جدّی و فعّال در تدوین برنامه های راهبردی برای دانشگاه ها و آموزش و پرورش، به ویژه در علوم انسانی(6) و همچنین مشارکت تخصّصی در تدوین برنامه های درسی و سرفصل های بسیاری از رشته های علوم انسانی، حتی برای برخی دانشگاه های غیردولتی، مانند دانشگاه امام صادق علیه السلام، از دیگر فعالیت های علمی مرحوم دکتر احمدی است. (7)

ص:60

· سرپرستی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه حدود 14 سال، از نیمه دوم سال 1362 تا سال 1375 و نظارت بر اصلاح آن دسته از آثاری که در پژوهشگاه تالیف تدوین و در سمت منتشره شده است.(1)

· نظارت دقیق و نگارش تقریظ بر هشت جلد از نه جلد نامه باستان، تالیف دکتر میر جلال الدین کزازی. (2)

· ملاحظه و اصلاح کتاب های زبان و نگارش، سخن شیرین فارسی و درّ دری که به عنوان درس عمومی در دانشگاه ها تدریس می شوند.(3)

· پیشنهاد تدوین کتاب المنهج القویم را که با عنوان درس عمومی تدریس می شود و نگارش در درس آن، که بدون ذکر نام ایشان منتشر شده است.(4)

در سال 1362 با پیشنهاد ایشان برای تربیت استادان علوم اسلامی در دانشگاه ها، جذب خبرگان بدون مدرک دانشگاهی، در ستاد تصویب شد و ایشان، به تنهایی آن را به راه انداخت و ضمن دعوت از استادان بزرگ را از حوزه و دانشگاه امتحانی برگزار شد و شماری از روحانیون دانشمندی که تا آن روز از وجودشان استفاده نمی شد، به دانشگاه رفتند و هم اکنون هم آن راه ادامه دارد.(5)

ص:61

تدریس دینی بسیار موثر است و مربی باید با درک فضای کلاس، نیاز دانش آموزان و دانشجویان را به مباحث رصد کند تا بتواند در فضایی سالم و در قالب گفت وگو مطالب دینی را به زبانی مناسب انتقال دهد.

از منظر دکتر احمدی، عرفان های کاذب و انتشار کتاب های عرفانی کاذب به اسم کتاب­های دینی، جنبه سیاسی دارد؛ چون نظامی ما نظام دینی است؛ پس با ابزار به ظاهر دینی با آن برخورد می کنند و نتیجه آن می شود که این همه عرفان های کاذب و انحرافی به وجود آمده است ولذا اگر بخواهیم پیراسته و پالوده از مسائل خرافی کار کنیم، زمینه بسیار زیاد است. در حوزه دین می توان برخلاف آن چه در قالب های خرافه عرضه می کنند یک سلسله امور حقیقی مستند را عرضه کرد و نباید با این کارها درِ عالم غیب را بست و غیب -که یک حقیقت است- را به مشتی خرافه تبدیل کرد.(1) راه کار بی بدیل ایشان برای مقابله با نثر و رواج عرفان های کاذب و به اصطلاح امروزی (new ages) تمسک به سیره اهل بیت علیهم السلام و تلاش روشمند برای تبیین و تشریح آموزه های معنوی و فضائل اخلافی آن بزرگان است.

ص:62

و مصداق عملی حوزه و دانشگاه بود؛ چرا که توانست همه خوبی های حوزه را به دانشگاه و همه خوبی های دانشگاه را با خود به حوزه ببرد. در حوزه نیز طلاب از حضور وی بهره می بردند. جز خیر و خوبی از دکتر احمدی ندیدیم. و ایشان شخصی پرکار بود و احساس مسئولیت، از جمله ویژگی های بارز وی بوده است؛ به گونه ای که تا تک تک جملات رساله های دکتری را نمی خواند، آن ها را رها نمی کرد. وی به فرهنگ ایرانی و گسترش علم در ایران علاقه زیادی داشت و همچنین به شعر، ادبیات فارسی و حافظ و سعدی علاقه مند بود. پاکی، صداقت، دوری از خودنمایی، دوری از مقام طلبی و خدمت به خلق را از دیگر ویژگی های بارز دکتر احمدی نام برد که از وی یک روحانی تمام عیار ساخته بود.(1)

حداد عادل در جای دیگر درباره دکتر احمدی می گوید:

بزرگ ترین درسی که مرحوم دکتر احمدی به ما داد این بود، که خداوند هر که را اخلاص داشته باشد، حفظ می کند.(2)

ص:63

ص:64

خاص و محرم و امین علامه طباطبایی و ویراستار تفسیرالمیزان باید هم چنین دقت نظرهایی داشته باشد. در فلسفه زیاد ننوشت؛ اما آن چه نوشت، خوب نوشت. اصراری هم در چاپ نوشته های خود نداشت. تواضع دکتر احمدی مثال زدنی است. او مرد بزرگ و ساده ای بود. با صراحت سخنش را می گفت و هر چه می گفت از روی عقیده بود و البته شیرین زبان و خوش محضر هم بود. درود و رحمت خدا بر او باد که خوب و پاک زیست؛ اهل ریا و تظاهر نبود و همان طور زندگی و عمل کرد که می گفت و می اندیشید.(1)

ص:65

3. گرفتن است؛ در حالی که آباد کردن زمین و برطرف کردن نیاز مردم نیز عبادت است و این شیوه ائمه علیهم السلام بوده است.(1)

4. حجت الاسلام دکتر احمدی از شهرت و خودبینی به جد دوری می کرد و هیچ وقت مایل نبود برای تکریم به جایی برود و حتی در مراسم چهره های ماندگار شرکت نکرد.(2) وقتی ایشان در مورد زندگی خود و کارهایی که به دستور حضرت امام انجام داده است، مطلبی بیان می کند؛ در موارد مختلفی از کلمه «من» استفاده می کند؛ اما در پایان این نکته را متذکر می شود: استناد افعالی که به من نسبت داده شد، از روی ضرورت بود و برایم سخت و ناخوشایند است؛ زیرا این کارها در برابر فرمان سراسر افتخار حضرت امام و انقلاب ملّت بزرگ ایران، پشیزی به شمار نمی آید. هرچند این بنده ناچیز هرچه در توان داشته ام، به کار بسته ام و تا رمق دارم، به یاری خداوند، به کار خواهم بست؛ امّا همواره این دو بیت حافظ را خطاب به امام ترنّم می کنم که:

چگونه سر ز خجالت برآورم بر دوست

که خدمتی بسزا بر نیاید از دستم

اگر چه خرمن عمرم غم تو داد به باد

به خاک پای عزیزت که عهد نشکستم(3)

5. دکتر احمدی با توجه به روایت حضرت علی علیه السلام که می­فرمودند: از کوچکی عمل پروا نداشته باشید فقط ببینید عمل با تقوا همراه است یا خیر؛ گفت: من به خاک و مردم ایران عشق می ورزم و حب الوطن من الایمان است. من داستان رستم و اسفندیار را هر چند وقت یک بار با بچه ها می خواندم تا مردانگی آنان از یادمان نرود.(4) زبان فارسی برای ایشان حیات بود و زبان شاهنامه را لذت بخش می­دانست و همواره بیان می­کرد: آدمی اگر هنری دارد، باید آن هنر آموزنده باشد.(5)

5. حجت الاسلام دکتر احمدی می­فرمود: یقین دارم همه آن چه دارم، از دعای مادرم و علامه طباطبایی است و هنوز نیز با مرحوم علامه طباطبایی زندگی می­کنم.(6)

6. دکتر احمدی رهبران استقلال و مبارزات ضد استعماری، مانند گاندی را برای

ص:66

مردم ایران همیشه الهام بخش می­شمرد و او را شخصیتی اثرگذار و بلندنظر معرفی می کرد و می فرمود: «در آزادسازی هند از سلطه استعمار، امام حسین علیه السلام الگوی ایشان بوده اند.»(1)

ص:67

محترم و همکاران و شاگردان و دوستان ایشان تسلیت عرض میکنم و رحمت و مغفرت الهی را برای آن مرحوم مسألت می کنم. سیّدعلی خامنه ای 19 خرداد ماه 1397.(1)

ص:68

ص:69

ص:70

ص:71

سید محمد حجت، شیخ عبدالنبی صبوری عراقی و میرزا محمدعلی شاه آبادی دریافت کرد و افزون بر زبان عربی، به زبان های فرانسه و انگلیسی مسلط بود.

آیت اﷲ حق شناس در طول عمر با برکت خود، به تعلیم دروس اخلاق و امور دینی به جوانان، طلاب و کاسبان، مشغول بود. او مدتی نیز مدیر مدرسه سپهسالار قدیم (شهید بهشتی فعلی) و مدرسه فیلسوف الدوله بود و در آن جا به تدریس مکاسب و کفایه در فقه و اصول و منظومه سبزواری در حکمت می پرداخت.

از جمله آثار او، به تقریرات فقه مرحوم آیت اﷲ حُجت، تقریرات اصول آیت اﷲ خوانساری، تقریرات فقه و اصول آیت اﷲ بروجردی می توان اشاره کرد. آیت اﷲ حق شناس در 88 سالگی درگذشت. پیکرش در 2 مرداد 1386 به سوی حرم شاه عبدالعظیم تشییع و در آن جا به خاک سپرده شد.(1)

در زندگی نامه آقا شیخ عبدالکریم حق شناس تهرانی، بیان شده است در دوران طلبگی به درس یک استاد بزرگ نایل می شوند که ایشان آیت اﷲ شیخ ابراهیم امامزاده زیدی بوده که مردی بوده عارف و اخلاقی، و محضر درس آخوند ملا حسینقلی همدانی، استاد درجه اول اخلاقی نجف را درک کرده و ملا و اهل کمال بود.(2)

ص:72

ایشان، سرانجام از طریق امامزاده زیدی به آخوند ملاحسینقلی همدانی می پیوندد.(1)

او در سال 1371ش. درگذشت و آیت اﷲ شیخ احمد مجتهدی بر او نماز گزارد. (کتاب جلسات اخلاقی و خاطرات ایشان، توسط انتشارات آیت اشراق تهران چاپ شده است).

ص:73

معاصر گفته اند: در اوایل جوانی با عارف ربانی و حکیم سبحانی، جناب شیخ ابراهیم امامزاده زیدی آشنا شد و تحت تاثیر سخنان و جذبات او دگرگونی حالی یافت.(1)

ص:74

ساله مشتمل برمقصوره، گنبد، دو مناره کوچک است که ساخت آن بیش از 15 سال به طول انجامید. مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین در دوره ناصرالدین شاه و به وسیله عالم بزرگ به نام شیخ عبدالحسین تهرانی، مشهور به شیخ العراقین(1) و از ثلث اموال امیرکبیر در

ص:75

بازار تهران ساخته شد. ساخت این مجموعه، 15 سال به طول انجامید و در 1270 شمسی ساخت این دو مکان به پایان رسید و نام سازنده آن روی آن دو مکان گذاشته شد.(1)

حاج شیخ ابراهیم تهرانی، معروف به امامزاده زیدی که مردی زاهد و عارف بود در این مسجد اقامه نماز جماعت می کرد و درس اخلاق می گفت.(2) و بعد از حاج شیخ ابراهیم؛ حاج شیخ محمدحسین خراسانی؛ معروف به تربتی و سپس، پسرش؛ مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ ابوالفضل خراسانی اقامه جماعت کرد و در حال حاضر فرزند وی، حجت الاسلام حاج شیخ محسن خراسانی در این مسجد اقامه نماز می کند.(3)

ص:76

ص:77

کردم و ایشان در آن جلسه به من فرمود: من یک دستورالعمل سلوکی به شما می دهم، این را عمل کن و نتیجه اش را هر چه پیش آمد، چه در خواب و چه در بیداری، برای من بنویس بیاور. من نیز آن دستورالعمل را همان طور که گفته بود، عمل کردم و عمل به آن باعث شد که در اولین پیشامد نتیجه خوبی بگیرم، و بر اثر آن دستورالعمل، مکاشفه مهمی برای من رخ داد و آن رویت وجود نازنین آقا بقیت اﷲ الاعظم حجت ابن الحسن روحی و ارواح العالمین له الفداء بود. در مکاشفه دیدم حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف بالای منبری مشغول سخنرانی هستند و جمعیت انبوهی پای منبر ایشان نشسته اند؛ حضرت مطالبی را می فرمود و اشاراتی برای من داشتند و حرف هایی را به من زدند که من همه آن ها را به آیت اﷲ امامزاده زیدی عرض کردم. این اولین برخورد ما با این بزرگوار بود. پس از این مکاشفه بزرگ، وقتی خدمت ایشان رفتم و این مطلب را نقل کردم، فرمود: آقا میرزا ابوالحسن! من شاگردانی دارم که شش _ هفت سال است این جا می آیند؛ اما در به روی آن ها باز نشده است؛ ولی درِ جان غیب به روی شما باز شده است. از آن روز به بعد هم این طبع شعر در من ظهور کرد و اشعاری که می گویم بعد از آن ملاقات برای من حاصل شده است.(1)

ص:78

استاد حق شناس می­فرمود: جمعی از به اصطلاح متدینان خشک سَر و خودسَر! با تجسّس در زندگی خصوصی مرحوم آیت اﷲ امام زاده زیدی بر پاره ای رفتارهای عاطفی و محبّت آمیز او با خانواده اش آگاهی می یابند و به زعم خود چنین رفتاری را مناسب شأن یک فقیه و عارف نمی دانستند و از این رو، ایشان را به خروج از «زیّ روحانیّت» و «قداست شکنی» متهم و در نتیجه خارج از عدالت معرفی کردند و به همین دلیل دیگر در جماعت ایشان حاضر نمی شدند. آیت اﷲ حق شناس که خود به شدّت از رفتارهای جاهلانه برخی مقدس مآبان بریّ بود؛ پس از ذکر این خاطره می فرمود: «داداش جون! جهالت را می بینی؟ آنان خود به دلیل تجسّس در زندگی دیگران، دچار حرام شده بودند؛ آن گاه یک عارف و مجتهد کم نظیر را به دلیل کار شرعی و عادلانه ای که انجام داده، مورد اهانت قرار می داده اند؛ حال آن که او اگر چنین عمل نمی کرد از اعتدال و عدالت خارج بود.»(1)

ص:79

درباره رفتن ساس ها داستان دیگری از امامزاده زیدی نقل شده است که در ذیل بیان می شود:

زمانی که خانه های تهران قدیمی بود، گاهی منزل پر از ساس می شد و داروی ضد ساس و ضد حیوانات موذی نیز در دسترس نبود. یکی از ارادتمندان شیخ، یک شب بعد از نماز مغرب، از این وضع گلایه می کند و به ایشان می گوید: آقا! زن و بچه من از این ساس ها که از در و دیوار خانه و رختخواب ها بالا می روند، امان ندارند؛ چه کنم؟ ایشان می فرماید: امشب، در خانه بایست و به ساس ها بگو: ابراهیم گفت از این خانه بروید! آن مرد می گفت: از آن روز تا حالا که سال ها از مرگ شیخ می گذرد، ما یک ساس هم در منزل ندیده ایم.(1)

ص:80

منابع

1. سبحانی تبریزی، جعفر، موسوعه طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1418ق.

2. ویکی شیعه عبدالحسین تهرانی، http://fa.wikishia.net.

3. افلاکیان خاک نشین، نوشته هیأت تحریریه مؤسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، چاپ چهارم، انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس.

4. چهره های ماندگار، ص 8؛ فصلنامه فرهنگستان علوم، سال دوم، شماره 5، ص 125؛ مجله حوزه، شماره 36.

5. گفت وگوی تلفنی با دکتر منوچهر صدوقی «سها» در تاریخ 28/1/1397.

6. ناگفته های عارفان، دفتر دوم، محمد جواد نور محمدی، آفتاب خوبان، 1383.

7. دانشنامه آزاد پارسی ابوریحان، http://awiki.ir

8. http://portal.anhar.ir.

9. http://howzeh.blogfa.com.

10. https://www.imgrum.one.

11. https://fa.wikipedia.org/wiki/ محمدتقی_فلسفی.

12. سایت تسنیم نیوز. https://www.tasnimnews.com.

13. سایت فارس نیوز، http://www.farsnews.com.

14. خبرگزاری شبستان. en.shabestan.ir.

15. مجله پیام حوزه پاییز 1378، شماره 23، زندگی من (آقا شیخ محمد شمیرانی)؛ زندگی محمدتقی فلسفی سایت https://library.tebyan.net.

16. سایت خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) ibna. www.ibna.ir.

17. پایگاه تخصصی مسجد. www.masjed.ir.

18. سایت خبری تحلیلی شیعه نیوز. www.shia-news.com.

19. روابط عمومی و امور بین الملل مرکز علمی تحقیقاتی دارالعرفان الشیعی، گرفته شده از کانال استاد انصاریان. www.erfan.ir/farsi.

20. https://www.isna.ir/newsSHDJ .

ص:81

ص:82

مشهورترین شخصیت این سادات، مرحوم آیت اﷲ سید علی اکبر عزآبادی یزدی، مشهور به «پیشوایی» است.

عظمت علمی و شهرت ایشان به حدی است که بایستی ایشان را در رده علمای تراز اولی قرارداد که در طول تاریخ از یزد برخاسته اند. درباره اختصاص لقب و شهرت «پیشوایی» به ایشان و فرزندانش، اطلاعی در دست نیست. در زمان حاضر، «پیشوایی» به «پیشوا» اطراف ورامین منسوب است و البته یک سلسه سادات نیز در قم ساکن اند، که به «پیشوایی» معروف و از نسل علامه سیدجواد قمی هستند(1)؛

ولی بین پیشوایی های یزد و پیشوایی های قم نسبت قوم و خویشی وجود ندارد.

ص:83

5. ابراهیم مهریزی؛

6. علی مسگر یزدی.

سید علی اکبر پیشوایی، پس از این که سالیانی چند در خدمت استادان مذکور بهر های علمی و اخلاقی کسب کرده، برای استفاده از حوزه علمیه مشهد مقدس، در سال 1317ق، در 29 سالگی عازم خراسان گردید.(1)

ص:84

اصفهان و تهران از مهم ترین حوزه های معقول و فلسفه جهان تشیع به شمار می رفته و شاگردان با واسطه و بی واسطه ملاهادی سبزواری، فیلسوف بزرگ قرن سیزدهم هجری، در این شهر ساکن بوده و به تدریس فلسفه، عرفان و اخلاق می پرداخته اند. سال ورود این عالم فرزانه به سبزوار معلوم نیست؛ ولی با توجه به این که وی در فاصله زمانی 1317 تا 1324ق، در خراسان بوده؛ علی القاعده در این هفت سال در مشهد و سبزوار تحصیل کرده است. البته این مسلم است که مدت اقامت ایشان در سبزوار بیش تر از اقامت ایشان در مشهد مقدس بوده و قسمت بیش تر این هفت سال به زمان اقامت ایشان در سبزوار مربوط می شود. از استادان وی در سبزوار باید از حضرات آیات: محمداسماعیل تهرانی و میرزا حسین سبزواری، مشهور به میرزا حسین بزرگ یاد کرد.(1)

ص:85

مرحوم پیشوایی از سال 1324ق، به مدت 17 سال در نجف اشرف باقی ماند و حتی پس از رحلت دو استاد خویش که به ترتیب در سال 1329 و 1337ق، روی داد، باز در این شهر رحل اقامت خود را ادامه داد. ایشان در دوره مرجعیت «صاحب عروه»، به حدی مورد اعتماد وی بود که توسط وی، به عنوان مقسم شهریه اش برگزیده شد. ایشان علاوه بر تحصیل علوم، در نجف، به تدریس دانش های حوزوی اشتغال داشته و چه بسا آثاری نیز در این روزگار تألیف نموده؛ حداقل بایستی، تقریرات دروس استادان خود را مرقوم کرده باشند؛ چه این که رسم تقریرنویسی از رسوم رایج در حوزه علمیه نجف بوده است.

ص:86

این حوزه مقتدر علمی و سیاسی شد. در قضیه دعوت از بزرگان دیگر، حوزه ها و مهاجرت مشاهیر علمی بلاد دیگر، بزرگانی چون حضرات آیات: شیخ محمدعلی شاه آبادی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، محمدرضا اصفهانی و سید علی اکبر پیشوایی یزدی، به قم آمدند،حوزه های درسی منقول و معقول را رونق بخشیدند و باعث گرمی مجامع علمی شدند. برخی از این استادان پس از چند سال به دیار خویش بازگشتند؛ ولی عده ای تا زمان رحلت شیخ عبدالکریم و حتی پس از آن در قم ماندگار شدند که آیت اﷲ سید علی اکبر پیشوایی از آن دسته علمایی است، که تا انتهای زندگانی خود در قم ماندگار شد. از این رو، ایشان را باید از مساعدان و همکاران آیت اﷲ مؤسس در تقویت حوزه علمیه قم دانست که به وعظ و ارشاد و وظایف امامت جماعت و نیز تدریس علوم دینی(1) پرداخت. قابل ذکر است که سال ورود مرحوم آیت اﷲ پیشوایی در قم، 1341ق، بوده است.(2)

ص:87

به صورت ممتد و طولانی در مسجد امام حسن عسکری علیه السلام در قم بود. این مسجد که به «مسجد امام» معروف است، پیشینه و قدیتی بیش از مسجد جمکران دارد. مسجد امام حسن عسکری علیه السلام به دستور امام حسن علیه السلام و توسط احمد بن اسحاق اشعری، مدفون در سرپل ذهاب، ساخته شده است. مرحوم پیشوایی در همین مسجد، مجالس وعظ و خطابه خویش را گستراند و به حدی در امر خویش موفق و مورد احترام بزرگان بود که گاهی اوقات سؤال کنندگان می فرمود: «مگر آقا سید علی اکبر پیشوایی در مسجد امام علیه السلام نیستند، که شما به من مراجعه می کنید؟»(1)

ص:88

ص:89

پیشوایی، بزرگانی چون آیت اﷲ حجت کوه کمری و آیت اﷲ سید محمدتقی خوانساری هستند. ایشان از بدو ورود مرحوم آیت اﷲ بروجردی به قم تا زمان رحلت این بزرگ مرد، (از سال 1323 تا 1340ش)، نیز در درس فقه و اصول ایشان شرکت جست. آیت اﷲ مرعشی نجفی بسیار به ایشان عنایت داشت و وی نیز ضمن احترام علما، در ترویج مقام مرجعیت و اجرای وظیفه ارشاد مردم کوشا بود و به تدریس علومی چون تفسیر و فقه و اصول می پرداخت.(1)

ص:90

علی علیه السلام در شهر نجف اشرف متولد شد. او در طفولیت تحت اشراف پدر بزرگوارش، آیت اﷲ سید علی اکبر پیشوایی یزدی به تحصیل مقدمات علوم حوزوی مشغول شدند. در سال 1298ش، مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی قصد مهاجرت به ایران نمود و همراه جمعی از علما، از جمله آیت اﷲ سید علی اکبر پیشوایی و خود ایشان (سید حسن پیشوایی) به اراک مهاجرت و حوزه اراک را تأسیس کردند. دو سال بعد، با دعوت مردم قم از آیت اﷲ حاج شیخ عبدالکریم حائری، ایشان همراه دوستان و شاگردان خویش به قم مهاجرت و حوزه علمیه قم را پایه ریزی نمودند. آیت اﷲ سید حسن پیشوایی که در این ایام جوانی برومند بود، در محضر استادان بزرگ حوزه علمیه قم، مانند پدر بزگوارشان و آیت اﷲ حائری یزدی، آیت اﷲ ملا علی معصومی همدانی و حاج سید احمد خوانساری به تحصیل فقه و اصول مشغول شد و در غیاب پدر، به جای ایشان در مسجد جامع امام حسن عسکری علیه السلام به اقامه نماز جماعت می پرداخت. ایشان در حین تحصیل، به تدریس علوم حوزوی در سطوح عالی پرداخته، کتاب شریف رسائل و مکاسب را تدریس کرد. در این سال ها که با روی کار آمدن رضاخان مقارن بود، به همراه دیگر علما به مبارزه با رضاخان پرداختند.

در سال 1306ش، هنگامی که زن رضاخان در جریان سفر به قم، می خواست بدون حجاب وارد حرم حضرت معصومه علیها السلام شود، مرحوم آیت اﷲ بافقی، معاون آیت اﷲ حائری، به همراه چند نفر از طلاب جوان، آیت اﷲ سید حسن پیشوایی مانع ورود او به حرم حضرت معصومه علیها السلام می شوند. این کار طلاب، با خشم شدید رضاخان مواجه شد تا حدی که مرحوم آیت اﷲ بافقی را مورد ضرب و جرح شدید قرار داد. در این بین، مرحوم آیت اﷲ پیشوایی فرار کرد و به همدان رفت و مدتی متواری می شود. با عادی شدن اوضاع، ایشان به قم بر می گردد و به تحصیل و مبارزه ادامه می دهد. در سال های بعد، به همراه آیت اﷲ شهید مدرس و جمعی از طلاب، 45 روز محبوس می شود که با وساطت پدرشان که از علمای تراز اول قم بود، آزاد می شود.

به امر آیت اﷲ بروجردی، در سال 1324ش، برای تبلیغ و تبیین معارف دینی به منطقه

ص:91

الشتر هجرت و بعد از اقامت کوتاهی به شهر قم مراجعت و این بار به شهر قصر شیرین مهاجرت کرد. در سال 1327ش، مردم الشتر خدمت آیت اﷲ بروجردی آمدند و از ایشان درخواست مبلّغ می کنند. ایشان نیز آیت اﷲ سید حسن پیشوایی را یک بار دیگر به مردم معرفی می کند؛ در نتیجه آیت اﷲ پیشوایی به الشتر مهاجرت کرد و این بار برای همیشه در منطقه ماندگار می شود. ایشان در حالی به الشتر سفر می کند که کل شهرستان الشتر دارای یک مسجد بوده است؛ اما با همت او و کمک اهالی منطقه مساجد زیادی، حتی در دورترین نقاط احداث می شود. آن بزرگوار به تأسی از جد خویش، امیرالمؤمنین علیه السلام در ضمن تبیلغ دین به کمک و دستگیری از مستمندان و محرومان می پردازد و در حل مشکلات و خصومت های قبیله ای نقش مؤثری ایفا می کند. از فعالیت های دیگر ایشان، تربیت افراد شاخص در هر محل است تا پایگاه و سر منزلی باشد برای حضور مبلغان دیگری که به منطقه خواهند آمد. ایشان از دوستان نزدیک امام خمینی بود. با رحلت آیت اﷲ بروجردی، آیت اﷲ پیشوایی، برای اولین بار، امام را در منطقه به عنوان یکی از یاران امام به نهضت امام می پیوندد و رساله ایشان را که در آن زمان ممنوع بود، به صورت مخفیانه به مردم معرفی می کند. در سفر به قم با همکاری اخوی کوچک ترش، آیت اﷲ حسین پیشوایی که از دوستان نزدیک و از اعضای بیت امام بود، اعلامیه های انقلابی حضرت امام را در لرستان، علی الخصوص در شهرستان الشتر پخش می کردند. در ایام پیروزی انقلاب، ایشان به عنوان نماینده امام و روحانی مبارز در شهرستان الشتر شناخته شده و کنترل شهر را با همکاری مردم بر عهده می گیرند.

بعد از انقلاب با شکل گیری نهادهای انقلابی، ایشان با وجود کهولت سن، مدتی مسئولیت جهاد سازندگی، کمیته امداد، امور تربیتی و هلال احمر را بر عهده گرفت. ایشان در دوره جنگ تحمیلی نقش مؤثری در تشویق بسیجیان به حضور در جبهه های جنگ تحمیلی داشت که وجود حدود 15 شهید در محل سکونت ایشان، یعنی روستای «امیر»، شاهدی بر این نقش مؤثر است. ایشان از روز اول کار خود را با اذن و اجازه ولی فقیه

ص:92

زمان، مرحوم آیت اﷲ سیدابوالحسن اصفهانی شروع کرد و بعد از ایشان، با آیت اﷲ بروجردی و سپس با امام راحل و در نهایت، مقام معظم رهبری مرتبط بوده و در اجرای اوامر این بزرگان اهتمام ویژه داشت و مقام مرجعیت و ولایت فقیه را طی بیش از نیم قرن در منطقه تبیین کرده و جامعه منطقه را از افراط و تفریط در این امر باز داشت.

ص:93

ص:94

ص:95

ص:96

ص:97

ص:98

ص:99

بود که سال ها به واسطه ناامنی، کتاب های خطی آستانه و کتابخانه مدرسه فیضیه را درون آن ها روی هم انباشته، جلو آن ها را تیغه کشیده، مسدود ساخته بودند و کسی نمی دانست که در این مخزن کتاب های ذی قیمتی هم وجود دارد و در نتیجه اکثر کتاب ها طعمه موریانه گشتند، یا زیر گرد و غبار تباه شدند.

بنابراین، بدون توجه به اهمیت کتاب ها، محتوای مخزن را درون گونیهای بسیاری جای داده به وسیله باربرانی به درون رودخانه منتقل ساختند و در میانه چاه عمیقی که برای دفن آنها قبلاً آماده کرده بودند، انباشتند و آب بر روی آن بینداختند.

آخرین گونی محتوی کتاب ها را که حمال از طریق مدرسه فیضیه به داخل خانه شاهی (مدرسه باقریه) می برد تا از آن جا به رودخانه ببرد؛ حضرت آیت اﷲ سید شهاب الدین مرعشی نجفی، که جلو ایوان یکی از حجرات مدرسه نشسته بود، برحسب تصادف دیدار کرده، پس از پرسش و کشف ماجرا به باربر دستور می دهد که گونی را همان جا خالی کند. آیت اﷲ مرعشی در بین آن ها چند جلد کتاب نایاب به دست آورد و پس از صحافی و تجلید در کتابخانه شخصی نگاه داری و بعد از تأسیس کتابخانه آستانه، همه را به دفتر کتابخانه تسلیم کردند.(1)

از نامههای تولیت به حضرت آیت اﷲ العظمی نجفی مرعشی برمی آید که وی به این موضوع توجه و اهتمامی فراوان داشته و می نویسد: «... راجع به کتابخانه همین قدر که حضرت مستطاب عالی به تنظیم امور آن توجه فرموده و کارکنان آن را مورد عنایت خاص قرار داده اید، خیال ارادتمند راحت و آسوده است. ان شاءاﷲ در سایر امور مربوطه به آستان مقدسه از راهنماییهای مفید مضایقه نخواهید فرمود...»(2)

ص:100

ص:101

تغییر و تحول است؛ کار آسانی نیست؛ به ویژه مورد کسانی که؛ از ایشان نسلی نمانده و حتی مقاله ای نوشته نشده و آشنایان از بیان بسیاری از احوال شخصی آن را ابا دارند، یا با غلو و یا حب و بغض خبر می دهند. به هر حال، ما به آنچه در اختیار داریم، اشاره می کنیم:

خاندان سیادت تولیت با رضاخان، به دلیل دشمنی او با دین، تحدید تولیت و تصرف در موقوفات، بد بودند. از طرفی وصول به مقامات و مناصبی مثل نمایندگی مجلس، به مراوده و همکاری با مقامات حکومت نیاز دارد؛ به ویژه که در اوایل ستمشاهی محمدرضا، ارتباط علما با حکومت و بالعکس، قبحی نداشت.

در قیام حاج آقا نوراﷲ اصفهانی، شهید سید حسن مدرس، شهید نواب صفوی و آیت اﷲ کاشانی، از همراهی و مساعدت تولیت، اطلاعی در دست نیست؛ ولی او با مقامات و دربار، سپس با مصدق و همزمان با نهضت اسلامی با یاران امام خمینی به شدت همکاری دارد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، چرخشی به سوی نهضت آزادی دارد و پس از درگذشت او، سخن از صرف بخشی از اموالش در سازمان مجاهدین خلق، تروریست ترین تشکل ایرانی، به میان آمده؛ اما اسناد به دست آمده نشان می دهد که:

باغ سالاریه، پاتوقی برای میزبانی و پذیرایی مقامات دولتی بود، و تولیت تا پایان نخست وزیری قوام، با دربار کاملاً مرتبط بوده است. از این رو، مصدق او را برکنار کرد؛ ولی در رفراندوم مصدق برای تعطیل مجلس، چرخشی به سود مصدق داشت و به همین دلیل، وقتی شاه دوباره حاکم شد، حق کاندیدا شدن برای نمایندگی مجلس شورای ملی را از او سلب کردند؛ اما به تولیت آستانه منصوب گردید.

در این دوران، با آیت اﷲ بروجردی نیز مرتبط بود؛ ولی به گفته آیت اﷲ مسعودی در بحث دیوار حائل بین مسجد اعظم و مسجد بالاسر که اکنون در شده است، آقای بروجردی با مصباح التولیه درگیر شدند و لذا این درها را بستند.(1)

سید ابوالفضل در عصر آیت اﷲ بروجردی رحمة الله متولی آستانه بود، تا زمان عدم استقبال از

ص:102

آخرین سفر شاه به قم(1) که مغضوب شاه و سپس محدود خانگی و پس از مدتی زندانی شد و پس از قیام 15 خرداد با یاران حضرت امام مثل هاشمی رفسنجانی صمیمی می شود و در خارج کشور، به گروههایی که زیر نظر بنی صدر، قطب زاده و ابراهیم یزدی بودند، کمکهای مالی شایانی دارد. در پاریس نیز عمده اموالش را در اختیار حضرت امام قرار می دهد؛ ولی پس از پیروزی انقلاب، هنگامی که حجت الاسلام و المسلمین شیخ احمد مولایی به تولیت آستانه منصوب می شود، سید ابوالفضل، به چنگال نهضت آزادی و... می افتد. از اتهام مصرف اموالش در یاری منافقین، اطلاع درستی نداریم؛ ولی چرخش او به طرف ملی گراها، امری مبرهن است.

ص:103

مزوعی آن غیردایر بود و اجاره ای نصیب آستانه نمی شد؛ برای مثال، ملک مزوعی تبرته فراهان به مساحت شش هزار هکتار که ملک طلق حضرت است، تاکنون اجاره ای نپرداخته است.

بد نیست در این جا دو خاطره کوتاه از سیاسی کاریهای او نقل کنم:

ص:104

داخل حرم نگذاشته؛ تنها روزی نیم ساعت در دفتر کارش حضور می یافته است.(1)

ص:105

یک شب هم برای استماع منبرم به صحن مطهر می آمدند.(1)

وی در بیان ممنوع المنبر شدنش در سال 1350 می نویسد:

«فردای آن روز طبق معمول، قبل از ظهر عده ای از آقایان اهل علم در اتاق بزرگ منزل ما بودند و من و مرحوم تولیت قم هم در اتاق کوچک دم در بودیم...»(2)

گفتنی است به دلیل سیادت و آقایی و مسئولیت تولیت و نمایندگی مجلس، مقامات کشوری و دربار شاهنشاهی، وقتی به قم می آمدند میهمان تولیت بودند تا پس از قیام امام خمینی که داستانش در سفر شاه به قم، بیان می شود.

ص:106

انتخاب شدن به نمایندگی مردم قم از طرف رژیم سلطنتی محروم گردید؛ ولی همچنان از توجه مردم قم و محبت محافل روحانی، مخصوصاً از عنایات خاصه مرحوم آیت اﷲ العظمی بروجردی بهره مند و کامیاب بود.(1)

مرحوم حاج شیخ محمود عابدی، نویسنده کتاب معارف الاسلام در خاطرات خود گوید:

در برنامههای تبلیغاتی برای نمایندگی مجلس، اطعام، به جای بخش عکس و... رایج بود.

سفره مرحوم تولیت هم معمولاً گسترده بود، فلانی را دیدم که بر سر سفره تولیت می نشست و پس از آن که سیر می خورد، وقت شعار، فریاد می زد: « زنده باد دکتر رضوی!»؛ رضوی او رقیب تولیت بود. گفتم: چقدر نمک به حرامی! از سفره تولیت می خوری؛ اما برای رضوی شعار می دهی؟!

پاسخ داد: «می خواهم بر جو رقابت بیفزایم. آخر اگر ترس از دکتر رضوی نباشد که سفره ای گسترده نمی شود.»(2)

تولیت به علت فعالیتهای سیاسی مخالف رژیم شاه، بعد از کودتای 28 مرداد 1332ش، از طرف حکومت وقت، مکرر تحت فشار قرار می گرفت و به دلیل همراهی با مصدق، صلاحیتش را برای نمایندگی مردم قم در مجلس تأیید نکردند و به علت عدم استقبال از شاه در قم، از حق قانونی و شرعی اداره آستان مقدس حضرت معصومه علیها السلام طبق فرمان شاه محروم و مدت شش ماه زندانی گردید.(3)

ص:107

و یارانش تصمیم گرفت به قم سفر کند تا بتواند از خشم و نارضایتی مردم بکاهد. ابتدا بهبودی وزیر دربار و سپس حسن پاکروان، رئیس سازمان امنیت درصدد برآمدند در این مورد زمینه سازی کنند؛ ولی با سرسختی حضرت امام راحل و مراجع بزرگ، نتیجه ای نگرفتند. مردم قم نیز روز قبل از ورود شاه علیه انقلاب سفید تظاهرات کردند. روزی که سفر شاه به قم اعلام شد، طلاب قرار گذاشتند در آن روز هیچ کس از خانه و حجره اش خارج نشود و حتی یک تن روحانی در شهر دیده نشود. شاه در وسط میدان آستانه سخنرانی کرد و از غیبت روحانیت و تظاهرات مردم قم بسیار ناراحت شد و به همین لحاظ، در خلال صحبتهایش چنین اهانتی کرد: «مه فشاند نور و سگ عوعو کند.» عده ای از طلبههای پشت در فیضیه که شاهد بودند، به خشم آمدند و بعضیها می گفتند: در را باز کنیم و بریزیم بیرون؛ ولی بعضی گفتند: اگر بیرون برویم، ممکن است با فیلم برداری و پخش تصاویر، این حرکت طلاب، به عنوان استقبال از شاه قلمداد و پخش شود.(1)

تولیت پس از سپری کردن دوره زندان 1341، بار دیگر، در مرداد ماه 1347ش، و آخرین بار در دی ماه 1348ش، به دستور دادرسی ارتش و به اتهام واهی استفاده مجعول از عنوان و نام تولیت، بازداشت و پس از ماهها زندانی آزاد گردید.

در زندان آخرین به عارضه قلبی مبتلا شد. تولیت در پیشبرد انقلاب اسلامی و ایجاد حکومت اسلامی صمیمانه فعالیت و مساعدت می کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز منزل او در قم مرکز رفت و آمد مبارزان و انقلابیون بود.(2)

ص:108

ص:109

ص:110

امکانات زیادی در اختیار هیأت مدیره خیریه قرار می داد.(1)

البته کمکهای محدودی شد، که ارقام آن را به خاطر ندارم؛ مثلاً در لبنان صد هزار دلار در آخرین مرحله برای آقای قطب زاده حواله کردم که از تولیت بگیرد. رابطه اینها را هم با تولیت برقرار کردم.(2)

ص:111

شیخ احمد مولایی را برای تولیت حرم برگزیدند؛ با این حال، مصباح التولیه، خودش را متولی می دانست و مدعی بود که باید حضرت امام بنده را برای این منظور انتخاب کند.(1) امام با این توجیه که شما دیگر خسته شده اید و ایام استراحتتان فرا رسیده، محترمانه او را نصب نکردند و آقای مولایی را هم برکنار نکردند.(2)

یکی از خدام که در آن تاریخ معاون آقای مولایی بوده، چنین توضیح می دهد: پیشکار مصباح التولیه استفسار کرد که چه وقت آقای تولیت (مولایی) مشرف می شود. پاسی از شب گذشته خبر دادند می خواهد مشرف شود. برای پذیرایی رفتم؛ وقتی در را باز کردم، دیدم سید ابوالفضل تولیت، سوار بر ویلچر همراه آیت اﷲ سید محمود طالقانی است. پس از زیارت حضرت و فاتحه برای پدرش گفت: می بینی که بیمارم طبقه بالا نمی توانم بروم. ما اتاقی را در صحن امام هادی علیه السلام برایش مهیا کردیم و همان شخص که قبلا پیشکار و بود، خادمش قرار دادیم. چند روز بعد تولیت جدید (مولایی) مشرف شد و در شهر هم خبرش منتشر گشت. بزرگان شهر نیز گروه گروه برای دیدارش می آمدند. ایشان آقا شهاب اشراقی را واسطه برای نصب خود قرار داده بود؛ اما حضرت امام رحمة الله حاج شیخ احمد مولایی را بر کنار نکرد؛ به واقع امام، تأیید تولیت را که پیش تر منصوب شاه بود، گویا تأیید شاه تلقی می کرد. آقای تولیت قهر کرد و به تهران بازگشت.(3)

آقای هاشمی می نویسد:

رنجشهایی برای او پیش آمد؛ توقعاتی داشت که مورد توجه قرار نگرفت؛ در نتیجه منعطف شده بود به سمت نهضت آزادی. وصیتی نیز برایش تنظیم شده بود که بر اساس آن، همه اختیارات به خانم جدید ایشان داده می شد. البته با واگذاری این اموال به امام و احاله اختیار از طرف امام به جمع ما، دیگر

ص:112

جای این تغییرات نبود و در زمان حیات تولیت هم من مطلع نشدم؛(1) اما بعد از مرگ تولیت بهره برداری از این امکانات با مشکلی اساسی برخورد کرد؛ بخش عمده ای از این ثروت در یکی از بانکهای انگلیس بود که برای برداشت از آن اشکال قانونی مطرح شد و مطالبه انحصار وراثت کردند...(2)

آیت اﷲ مسعودی نقل می کند: چندی پیش حاج احمد آقا تولیتی، از اقوام مصباح التولیه، نزد من آمده بود و می گفت: «مصباح التولیه» نود میلیون دلار در بانک انگلستان پول دارد...(3)

آقای هاشمی می نویسد: جمعه، 16/11/1360 آقای احمد صدر حاج سید جوادی و خانم تولیت آمدند و برای رفع توقیف اموال «شرکت سهامی طاهر» چاره جویی می کردند.

دادگاه انقلاب قم، به اتهام کمک به منافقین از این شرکت و هم به خاطر ماندن مبلغ پول آقای تولیت در انگلستان (به ادعای خانم تولیت، نزدیک چهار میلیون پوند و به ادعای دیگران، در حدود سیصد میلیون تومان) شرکت را توقیف کرده است.(4)

وی در موردی دیگر می گوید: قرار شد برای گرفتن پولهای مرحوم ابوالفضل تولیت از بانکهای انگلیس اقدام شود؛ به شرط این که در موارد درستی خرج شود. من هم کمک کنم.(5) در چند مورد دیگر، درباره اموال تولیت، مطالبی در خاطرات آقای هاشمی است؛ از جمله در کتاب عبور از بحران، ص 195، مطابق یک شنبه 18 مرداد 1360 و ص 195، 18/10/1360 آمده است: شنیده ایم که با اموال تولیت خدمات و امور خیریه متعددی انجام شده است؛ ولی دقیقا جایی ثبت نشده

ص:113

که سهم تولیت در این موارد، چه اندازه بوده؛ مواردی که از امکانات تولید برخوردار شده، چنین است:

1. دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛

2. دائرة المعارف تشیع؛

3. دانشگاه امام صادق علیه السلام ؛

4. شهرک امام خمینی یا بنیاد مسکن.

ص:114

کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی محول گردید.(1)

آقای تقی طاهری می نویسد:

مرحوم تولیت دارای فکری باز و روشن و دیدی وسیع و جهانی بود. علاوه بر زیارت مکرر خانه خدا و عتبات عالیات، به کشورهای آسیایی و اروپایی سفر کرد و همه جا در این اندیشه بود که اسلام از راه پیشرفت علمی و فرهنگی و اجتماعی در سطح جهانی به اعلا درجه خود برسد و در برابر هجوم تمدن غرب استقامت و پایداری کند. او یکی از راههای رسیدن به این هدف را تربیت دانشمندان و بزرگان علم و دانش و سیاست می دانست و بر اثر همین اندیشه، تمام ثروت خود را وقف کرد و آن را با تأسیس شرکت طاهر قم با سهام بی نام و آزاد، در اختیار کارهای خیر خود قرار داد. در اواخر زندگی، اعتبار احداث شهرکی را در سالاریه (بعد از زنبیل آباد در انتهای ده متری فجر و کنار کوه خضر) تأمین نمود که پس از وفات ایشان تکمیل و اکنون به نام شهرک امام خمینی موسوم است.

در سال 1361ش، دائرة المعارف تشیع، در نتیجه افکار و اندیشههای فرهنگ پروری تولیت و به یاد ایشان تأسیس و تدوین آن آغاز گردید.(2)

ص:115

اختلاف داشتند، به منزل تولیت نمی رفتند. چاووشی یک روحانی قدکوتاه و اهل منبر و چاووش خوان بود؛ وقتی هیأت آقا سید حسین از سایر هیأتها که به متحدین موسوم بودند و تکیه تولیت می رفتند، دعوت می کرد؛ همه آنان به حرم می آمدند و با شور و حال زاید الوصفی در صحن امام رضا علیه السلام به عزاداری می پرداختند.(1)

ص:116

ص:117

با وفات سید ابوالفضل، حاج آقا مولایی تولیت آن زمان به من گفت: زود بیا! فرزند حضرت امام خمینی حاج آقا احمد نیز آمده است برای شرکت در مراسم تجهیز مصباح التولیه. ما کنار ایوان آینه، مقابل ایوان مقبره اتابک منتظر جنازه نشستیم؛ هنگامی که جنازه را آوردند، طبق دستور حاج آقا احمد، به تشییع کنندگان گفتیم: حضرت امام خمینی سفارش کردهاند از سید ابوالفضل تجلیل شود و هر جایی از حرم که دوست دارید، دفن گردد. حال کجا قبر مهیا کنیم، می گفتند: نمی دانیم به ما مربوط نیست! طبق تأکید حاج آقا احمد خمینی دوباره و سه باره به تشییع کنندگان و گفتم؛ هر نقطه که بخواهید قبر آماده می شود؛ ولی پاسخ درستی نمی دادند.

به هر صورت، بر اساس اقدام اطرافیان جنازه اش را در کنار مسجد چهارده معصوم، در شهرک بنیاد قم دفن کردند. از اطرافیانش پرسیدم آیا به چه کسی در مورد مکان دفن خود وصیت کرده است؟ گفتند: به آقای صدر حاج سید جوادی ایشان را پیدا کردم و پرسیدم: آیا وصیت کرده است؟ گفت: نه! تنها روزی که به عیادتش رفته بودم، گفت: اگر احیاناً در حرم، به من قبر ندادند، در شهرک بنیاد، دفن کنید.

هم اکنون مقبره سید ابوالفضل، در شهرک امام خمینی، موسوم به بنیاد، کنار مسجد چهارده معصوم علیهم السلام، به صورتی کاملاً گمنام و ناشناخته قرار دارد و بعید نیست در سازندگیهای بعدی سنگ مزارش نیز نابود گردد.

ص:118

ص:119

ص:120

می کند؛ به این صورت که سید حبیب اﷲ به تولیت آستان مقدس حضرت معصومه علیها السلام در قم؛ میرزا سید هدایت، به تولیت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی در ری و میرزا سید حسن، به تولیت مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، جد شاهان صفوی در اردبیل معین شدند.(1)

سید حبیب اﷲ، از اصفهان به قم اعزام شد و مطابق مقتضیات زمان توسعه حرم، هفتاد نفر بر تعداد خدام افزود و مشاغل آنان را در هفت عنوان (مستوفی، مشرف، خازن، ضابط، سرکشیک، خطیب و خادم) به شرحی که در کتاب راهنمای قم آمده، مشخص نمود، پس از او چند تن از فرزندانش مثل سید حسین متولی باشی، جد سید ابوالفضل عهده دار این مسئولیت شدند. در ایوان شمالی صحن امام هادی علیه السلام که به مدرسه مبارکه فیضیه راه دارد، بر کتیبهها نوشته است: «بانی میرزا سید حسین متولی باشی، به تاریخ 1296 قمری».

یکی از متولیان حرم فاطمی در قم، عالم جلیل القدر، «سید محمدباقر متولی باشی» است که نامش در ایوان صحن زنانه و... به عنوان بانی ثبت است و تا 1309ش، مثل اجدادش متولی مستقل موروثی بوده است و آستان نیز در حال توسعه بود؛ به گونه ای که خادمانش را متجاوز از صد و هشتاد نفر ذکر کرده اند.(2)

ص:121

بسیاری اوقات، متصدیان آن از سادات و علویان نبودند. تا آن که در دوره شاه سلطان حسین، تنی چند از یکی از خاندانهای سادات حسینی اصفهان (نوادگان میر سید حسین کرکی معروف به خاتم المجتهدین، در گذشته 1001ق و فرزند او، میرزا حبیب اﷲ صدر) که همواره مورد توجه دربار صفوی و عهده دار مشاغلی مهم بودند(1) و پیش تر نیای آنان، میرزا مهدی اعتمادالدوله و فرزند ایشان، میرزا معصوم، چندی در دوره شاه صفی و شاه عباس دوم متصدی مقام تولیت قم بودند؛ بیش تر سالها این منصب را عهده داری نمودند. اندک اندک، مقام تولیت آستانه قم در آن خاندان به شکل موروثی درآمد و این مقام، پس از برافتادن صفویان و به پادشاهی رسیدن سلسلههای دیگر، نیز همچنان ادامه یافت.

در ذیل فهرست نام کسانی از خاندان حسینی مزبور که عهده دار آستانه قم بودهاند، براساس اسناد، مأخذ بیان می شد:

1. میرزا حبیب اﷲ صدر، فرزند میر سید حسین کرکی. خاندان حسین مزبور معتقدند او نخستین کس از آن خاندان است که به تولیت آستانه قم گمارده شد. این گفته چندان بعید نیست؛ زیرا تذکره «همیشه بهار»، ذیل سرگذشت فرزند او، «نواب میرزا مهدی جبل عاملی اعتماد الدوله» می نویسد: «در قم نشو و نما یافته»(2)

و لذا چنین می نماید که می باید در آن تاریخ، پدر او در این شهر عهده دار چنین مقامی بوده باشد. میرزا حبیب اﷲ، متوفای 1063 در سال 1042ق، پس از عزل میرزا رفیع شهرستانی به صدارت رسید و اگر آن احتمال درست باشد، باید گفت او تا این سال متولی آستانه قم بوده و پس از رفتن او به اصفهان، فرزندش جانشین او شده است؛

2. میرزا محمدمهدی، فرزند میرزا حبیب اﷲ صدر که در هنگام نقل جسد شاه سفی به قم، در سال 1052ق، متولی آستانه بود(3)

و در 1063 به صدارت و سپس وزارت

ص:122

شاه عباس دوم رسید و در 1082 درگذشت؛

3. میرزا محمد معصوم، فرزند میرزا محمد مهدی مزبور که در سال 1077؛ هنگام نقل جسد شاه عباس دوم به قم، متولی آستانه بوده است(1)

و در 1095 درگذشت؛

4. میرزا محمد امین، فرزند دیگر میرزا محمد مهدی که در رمضان 1102ق، گویا تا اواخر سال 1111، متولی آستانه بود و در 14 محرم 1116 به منصب قضا در اصفهان سرافراز شده است. از او دو فرزند می شناسیم: میرزا سید محمد که پس از پدر قاضی اصفهان شد(2) و دیگری میرزا سید حسن که بعدها مدتی عهده دار تولیت آستانه قم بود؛

5. میرزا ابوطالب، فرزند میرزا محمد معصوم و نواده میرزا محمدمهدی که در ذیحجه 1111ق، تا ذی قعده 1125 متولی بوده است؛

6. میرزا محمدمهدی، فرزند دیگر میرزا محمد معصوم در 1130ق؛

7. میرزا سید حسن، فرزند میرزا محمدامین و نواده میرزا محمدمهدی اعتماد الدوله که با فرمانی از شاه سلطان حسین در سال 1134ق، به تولیت منصوب شد؛

8. میرزا محمدرحیم، فرزند میرزا محمدهدی، فرزند میرزا محمد معصوم که در رجب 1140 متولی بوده و با فرمانی از شاه طهماست دوم، در سال 1142ق، در این مقام تنفیذ شده و تا سال 1157 در این مقام بوده است؛

9. میرزا محمدخلیل، فرزند دیگر میرزا محمدمهدی، فرزند محمد معصوم، که تا 1172ق، متولی بوده است؛

10. میرزا محمد معصوم گویا، فرزند میرزا محمدخلیل، فرزند میرزا محمدمهدی، متولی آستانه در 1182ق؛

11. میرزا محمدمهدی، فرزند میرزا محمدخلیل، فرزند میرزا محمدمهدی، فرزند میرزا محمد معصوم، متولی آستانه از 1190 تا 1217ق؛.

ص:123

12. میرزا سید محمد، فرزند دیگر میرزا محمدخلیل، متولی آستانه از 1223 تا 1227ق؛

13. میرزا اسد اﷲ، فرزند دیگر میرزا محمدخلیل، متولی آستانه از 1227 تا اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار؛

14. میرزا محمدرضا، فرزند میرزا اسد اﷲ، متولی آستانه از سال 1251 تا 1273 ق؛

15. میرزا سید حسین، فرزند میرزا محمدرضا، متولی آستانه پس از درگذشت پدر خود تا اواخر زندگی، 1317ق؛

16. میرزا سید محمدباقر، فرزند میرزا حسین که در زمان زندگی پدرش، به تولیت منصوب شد(1)

و تا پایان زندگی؛ یعنی تا سال 1260ق، در این مقام بود.(2)

پدران سید محمدباقر تولیت، نشان می دهد همگی از رجال دین و سیاست و عالم بودهاند. حاج سید محمدباقر، تا 1360ق متولی بوده و فرزندانش نیز با او همکاری داشتهاند. از مصاحبه با برخی خادمان آستان مقدس و اسناد، استفاده می شود که فرزندش سید حسین، ملقب به سالار التولیه و فرزند دیگرش، سید ابوالفضل، ملقب به مصباح التولیه، همراه پدر یک جا در قم از ثبت احوال، شناسنامه گرفتهاند. منطقه سالاریه قم به سید حسین سالارالتولیه منسوب است. سید ابوالفضل در حیات پدر، به نایب التولیه ملقب و همکار پدر بوده است، از سالار اطلاعی نداریم؛ اما در سندی در مورد سید ابوالفضل آمده است: «چون آقای میر سید حسین تولیت سالارالتولیه وفات یافته، لذا دستور فرمایید چهار دانگ مشاع زالون آباد، پلاک 16 اصلی بخش 4 قنوات را به نام جناب آقای ابوالفضل تولیت، تولیت محترم آستانه صادر فرماید.

مدیر دفتر آستانه قم - با امضای مدیر دفتر تولیت سید مصطفی فاطمی

متأسفانه شرح حال دقیقی از زندگانی این خاندان و فرزندانشان حتی محل دفن آنان

ص:124

در دست نیست، تنها در 7 سند از اسناد تولیت تفویضی پادشاهان نام این افراد به چشم می خورد.

1. فرمان شاه سلطان حسین صفوی، مورخ رمضان المبارک 1129ق، در واگذاری تولیت به میرزا سید حسن، ولد مرحوم میرزا محمدامین، قاضی سابق دارالسلطنه اصفهان، نواده میرزا مهدی، وزیر سابق دیوان اعلا؛

2. فرمان شاه سلطان حسین، مورخ 1134ق، در تنفیذ فرمان سابق در مقام تولیت؛

3. فرمان شاه طهماسب دوم، مورخ 1142ق، در تفویض تولیت به میرزا محمدرحیم، ولد میرزا محمدمهدی به دستوری که به والد او مفوض بود؛

4. فرمان فتحعلی شاه مورخ، 1227، در تفویض به میرزا اسد اﷲ با اشاره به درگذشت میرزا محمد متولی پیشین در 1227ق؛

5. فرمان فتحعلی شاه، مورخ 1247ق، در تفویض تولیت، به میرزا محمدرضا؛

6. فرمان مورخ 1284ق، از ناصرالدین شاه، در تولیت میرزا سید محمدباقر؛

7. فرمان مورخ 1317ق، از مظفرالدین شاه، در تفویض تولیت به میرزا و سید محمدباقر؛(1)

به نظر می رسد مقامهایی چون نقابت سادات قم، اوقاف قم، موقوفات مسجد امام، مقام خطیب مسجد و تولیت آستان مقدس حضرت معصومه علیها السلام، در بسیاری از مکتوبات، دچار خلط و جابه جایی شده و شاید به همین جهت، غیر از سادات حسین لبنانی، سادات رضوی قم و غیر از آنان را نیز مگر در دوره صفویه و پس از آن، دارای مقام تولیت حرم مطهر معرفی کرده اند.(2)

گفتنی است در ابتدای تسلط وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به آستان مقدس قم؛ سید علی اکبر تولیتی با عنوان نایب التولیه قم، از وزارت اوقاف مطالبه حقوق دو ساله و مواقفت با ادامه خدمت را تقاضا می کند و باغ وزیر معارف و اوقاف به نامه

ص:125

او چنین است: «در جواب مراسله 27/12/1314ش، شما اشاره می شود که نیابت تولیت آستانه قم از طرف وزارت اوقاف به آقای ابوالفضل مصباح محول است در مسائل مربوطه به ایشان مراجعه نمایید.»(1)

از این اسناد بر می آید که مدتی سید علی اکبر، پیش از 1315ش، نایب التولیه سید محمدباقر بوده است که در اسناد متعددی امضای ایشان وجود دارد.

دوره تولیت سید محمدباقر را از سال 1277 تا 1320ش؛ و دوره سید ابوالفضل را تا سال 1344ش نوشته اند.(2)

ص:126

امور آستانه مقدسه برحسب تولیت شرعی و فرمان همایونی شدند و خدمات بزرگی از تعمیرات و حفظ موقوفات نمودند. غیر از سلسله جلیله خدام، احدی را وارد خدمت آستانه ننمودند و در تربیت و تحصیل فرزند ارجمند خود، حضرت مستطاب ملا ذالأنام، ابوالأرامل و الأیتام، آقای حاجی میر سید محمدباقر متولی باشی که اولاد ذکور منحصر به ایشان بود؛ جد وافی و سعی کافی داشتند.

الحق تحصیلات و تکمیلات آقازاده معظم مورد تحسین شد، خاصه در حسن خلق و رفعت و عطوفت نسبت به زیردستان، ضرب المثل شده و در حیات مبرور والد، به خدمت گزاری و تولیت آستانه مقدسه مفتخر گردیدند، تا این که والد مغفور در دارالخلافه طهران در 27 ذی حجه 1317، پس از 70 سال زندگانی لقای حق را بر بقای دنیا اختیار نمود، جسد شریفش را به قم حمل نموده، در دارالحفّاظ ایوان طلا آن گوهر پاک زیر خاک پنهان گردید.

و پس از آن، جد و جهد آقای معظم له، سید محمدباقر، بیش از پیش شد و در مدت تصدی به امور تولیت، همّ بزرگ ایشان تزیین بقعه مبارکه فاطمیه و انتظام امور داخله روضه مقدسه بضعه احمدیه و حفظ حقوق خدام والامقام و مناصب آن ها بود.

جمع و خرج آستانه مقدسه را مرتب فرموده و از تعرضات مصون داشته و با نظارت وزارت جلیله معارف وسایل و جواهرات آستانه مقدسه در کتابچه مخصوص ثبت کردند و در خزانه جدیدالبناء محفوظ داشتند.

تجدید خزانه مبارکه و قفسه بندی آن از دستورات حضرت معظم است. در امور راجعه به این روضه مبارکه فروگذار ننموده و با عظمت و شکوهی در اداره امور آستانه، از حیث تعمیرات و ساختن ارسی ایوان طلا، دارالحفاظ و روشنایی و خریداری چراغ برق کوتاهی نشد. در حقیقت این مطاف عام و خاص از حسن و توجه تولیت جلیله در انظار کاملاً جالب توجه است ...(1)

ص:127

ص:128

اوایل طلبگی من، حدود هفتاد سال قبل در اول ذی قعده 1359ق، از دنیا رفت. ایشان و پدرش، آقا سید حسین اقتدار عجیبی داشتند و فوق العاده ثروتمند بودند. روایت می کند سالی که به مکه مشرف شد، روز عید غدیر جلوس کرد و به تمام حاجیانی که به دیدنش آمدند، یک لیره عیدی می داد. حاج آقا والد ما قصه ای را از حاج میرزا مهدی بروجردی و او هم از حاج آقا ابراهیم، برادر حاج آقا حسین قمی نقل می کرد که ایشان می گفت: ما مکه مشرف شدیم؛ در قافله ما متولی باشی هم بود؛ البته من [موسی شبیری] تردید دارم که آقا سید محمدباقر متولی باشی بود، یا پدرش آقا سید حسین؛ ولی به احتمال زیاد آقا سید حسین بود. حاج آقا ابراهیم قمی می گفت: یک وقت متولی باشی پرسید: چند تا هندوانه داریم؟ به او گفتند: مثلاً پنجاه تا. ایشان پرسید: جمعیت چند نفرند؟ گفتند: مثلاً فلان تعداد. ایشان گفت: پس به هر کسی یک نصف هندوانه بدهید؛ چون گرما خیلی شدید بود. هندوانهها را بریدند و به هر کس نصف هندوانه دادند. ایشان یک نصف هندوانه هم برای خودش نگه داشت، سپس گفت: ببینید، کسی از قلم نیفتاده باشد. می گردند می بینند که شخصی با فاصله زیاد، بی رمق از شدت عطش افتاده است، ایشان می گوید: این نصف هندوانه را ببرید و به او بدهید و خودش هندوانه نخورد.

حاج آقا ابراهیم، –برادر حاج آقا حسین قمی- می گفت: من متولی باشی را بعد از وفاتش در خواب دیدم که وضع مرفهی دارد؛ پرسیدم: سبب این نعمت و رفاه چیست؟

گفت: سبب، آن خدمتی است که در راه به آن شخص کردم. متولی باشی آدم زرنگی بود؛ آبا و اجداد متولی باشی اشخاص معنونی بودند و عمده آن ها همین آقا سید حسین و آقا سید محمدباقر است. مصباح التولیه که در دوره ما نماینده خیلی محترمی بود، پسر آقا سید محمدباقر است. شنیدهام وی در روز عید جلوس می کرد و نمایندگان مجلس به دیدنش می آمدند و به آن ها عیدی

ص:129

می داد؛ با این که خودش نیز نماینده مجلس بود.(1)

استاد علی اصغر فقیهی می نویسد: «...محمدباقر تولیت که از رفقای [شهید آیت اﷲ حاج] شیخ فضل اﷲ نوری هم به حساب می آمد...»(2)

ص:130

ص:131

مابین اوقاف و حرم، چنین امضا می شود:

«... بند (9) این اساسنامه که شامل نه ماده است، به تصویب وزارت اوقاف رسیده و به موقع اجرا گذارده خواهد شد.» محمدباقر الحسینی. علی اصغر حکمت وزیر معارف و اوقاف.(1)

همچنین تعدیات فراوانی از طرف حاکمان و شهرداران قم به اموال آستانه و اموال شخصی تولیت صورت می گیرد که در مراسلات، نمونههایی از آن دیده می شود.(2)

ص:132

برای رضا شاه مدح و منقبتی، یا تشویق و تملقی گفته باشد، ولی گویا به دلیل همین فشارهاست که سید ابوالفضل تولیت، عروسی محمدرضا با فوزیه، دختر پادشاه مصر را به محمدرضا شاه تبریک می گوید و...(1)

و شاید به دلیل کم تملقی است که برخی از همکاران متولی باشی را بر کنار می کنند. مثلاً در تاریخ 8/1/1315، اداره کل اوقاف، آقای علی اکبر تولیتی را از نایب التولیه بودن بر کنار می کند و می نویسد: نیابت تولیت آستانه قم از طرف وزارت اوقاف به آقای ابوالفضل مصباح محول است.(2)

روشن است نتیجه جنایات و نوکر صفتی رضا خان آن شد که هنگام اخراجش از کشور، ملت جنگ زده، جشن گرفت.

ص:133

از ایشان استمداد می شد و این نشان می دهد که شهرت ایشان از داخل کشور فراتر بوده است.(1) همچنین تلاش های گسترده ای در حفظ اموال آستانه و خدمت به زائران و فقرا داشته است. کتاب برگی از تاریخ قم، گویای برخی تلاش های فرهنگی-عمرانی و امدادی این سید بزرگوار با وجود بیماری و مشکلات مریض داری در درون زندگی شخصی و خانوادگی است.

ص:134

تعقد علیه الخناص و یخلد مدحه فی بطون الدفاتر المقدم الذی خصمّ تألّه المجد إلی طارفه، و لبس من ثیاب الحمد أحسن مطارفه، خلله من شرف نسب و کرم و حسب، هما فی سماء الفخر فرقدان، و غرّه الملوان، سلاله العتره العلویه و ثمره الشجره الفاطمیه، المشرف بتولیه القبه المعصومیه و المفتخر بخدمه تلک الساحه البهیه العلیه، لازال کاسمه اللامع محمد أبین للأنام، و باقر حجج المکارم مدی اللیالی و الأیام، فاق مجده و دام سنده، أنار بمصباحه وصال سالاره...

در خاتمه سلام مخلصانه حضور با هر النور، مشکوه التولیه نبراس النباله، سراج الکرامه، سرکار بندگان آقای مصباح التولیه العظمی ادام اﷲ أیامه و أسعد أعوانه و حضرت مستطاب آقای سالار التولیه.

دامت معالیه و حسنت مساعیه دارم...(1)

از این مقاله ادبی استفاده می شود، سید محمد باقر متولی از فضائل علمی و اخلاقی و نسبی و اجتماعی فراوان برخوردار بوده و دو پسر داشته که با عناوین «مصباح التولیه» و «سالارالتولیه» شناخته می شده اند.

زندگی سید ابوالفضل تولیت، معروف به مصباح التولیه جداگانه در همین دفتر از ستارگان حرم آمده است.

ص:135

ص:136

ص:137

او در یازده سالگی از نعمت مادر و در دوازده سالگی از نعمت پدر محروم گردید.

سال های دشوار حیات سید طیب آغاز شده بود. یتیمی درد جانکاهی و غیر قابل جبرانی برای او به شمار می­رفت.

اما شیر پاک مادر و روحیه ولایی پدر و دعای خیر آنان از عالم باقی، مسیر توفیق را فرا راه او بازگذاشت و او با همه مشکلات و تنگناها، در علم آموزی موانع را یکی یکی از پیش رو بر می داشت. او چهار سال تمام، تحصیلات حوزوی را نزد عموی روحانی­اش –سید احمدعلی جزایری- تا مرحله سطح تلمذ نمود.

در این سال ها به جد و جهد، مشغول درس و مطالعه بود. حتی کلاس­های جانبی، مثل زبان انگلیسی و علوم ریاضی را در کنار علوم حوزوی فرا گرفت.

پیشرفت علمی و دانش او در هفده سالگی با بسیاری از جوانان و محصلان علوم دینی قابل مقایسه نبود؛ زیرا با استقامت و توکل به خداوند متعال، به مراتبی از علم و دانش مجهز شده بود که هم سن و سالان او، غبطه دانش و بینش او را می­خوردند.

ص:138

تأسیس کرد. و دو سال تدریس و کار پیشوایی دینی و تبلیغی را در آن شهر پرجمعیت، پی گرفت.

ایشان پس از دو سال خدمت در کراچی، راهی شهر فرهنگی لاهور شد و پنج سال در لاهور، در سنگر امامت جمعه به شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام خدمت کرد. و همزمان تدریس علوم دینی مشغول شد.

این هفت سال، که در واقع پرداخت طکات علم او محسوب می شود، مقارن بود با جنگ های خونین بین هند و پاکستان که شعله­های جنگ، قلمرو فعالیت وی را نیز در برگرفت.

ص:139

و من هم آن قدر پولدار شدم که به وسیله پول این کتاب، در آن جا خیلی کتاب­ها را نوشتم و چاپ کردم».(1)

ص:140

ص:141

ص:142

3. ابوتراب در نظر عایشه و اصحاب؛

4. ابوتراب بر مسند قضا و فصل الخطاب؛

5. آخرین امید جهان بر وجود امان زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف.

ص:143

و به دامنه وسیعی از فعالیّت های علمی، تبلیغی و اجتماعی خود را پی گرفت. خدمات و فعالیت های ایشان به یک شهر و یک کشور محدود نبود.

ص:144

ص:145

ص:146

12. سید ولی مرندی، (ایران)؛

13. شیخ لطف علی مصری؛

14. سید اسماعیل مظلومی تبریزی، (ایران)؛

15. سید مصطفی کاشانی، (ایران)؛

16. سید جواد بلخی، (افغانستان)؛

17. سید سراج کاظم الحسینی، (انگلستان).

ص:147

ص:148

«شیخ الموحدین» است؛ چرا که شیطان به خاطر شدت توحید خود، سجده کردن در برابر آدم را انکار کرد و در این توحید خالص، استادِ استادِ شما، ابلیس بوده است!

عالم سنی، بهت زده شد؛ چون در برابر این سخن پاسخی نداشت. بعد از آن، آیت اﷲ سید طیب جزایری به آن عالم گفت: برادر! از این حرف بگذریم. این ها داستان قدیمی ابلیس و شاگردانش هست. حالا درباره موضوعی که شما داشتید حرف می زدید، صحبت کنیم: «موضوع خلافت».

ع: درباره این موضوع بنده چه عرض کنم؟

ط: شما که به خلافت ابوبکر قائل هستید، دلیل آن را بیان کنید.

ع: دلیل آن اجماع است.

ط: اجماع چه کسانی؟

ع: اجکاع صحابه!

ط: حضرت علی علیه السلام از صحابه بوده است یا خیر؟

ع: او از افضل از صحابه و از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.

ط: حضرت علی در اجماع صحابه بودند؟

عالم سنی و این را شنید، ناخواسته گفت: حضرت علی در اجماع صحابه بودند. بعد از شنیدن این حرف، مرحوم جزایری گفت: ای برادر! پس اختلافی نمانده بین ما و شما! چرا که همه، شیعه و پیرو و تابع حضرت علی علیه السلام هستند؛ اما فقط ادعای زبانی کفایت نمی کند. حداقل اسم کتابی را بگویید؛ حتی کتابی ضعیف، به هر زبانی هم که باشد و در آن نوشته باشد، حضرت علی علیه السلام در اجماع سقیفه اودند، حتی مؤلف سنی یا مسیحی...

ع: بنده در مسافرتم. در مشهد کتاب از کجا پیدا کنم؟

ط: شما فقط اسم کتاب را بگویید؛ در کتابخانه امام رضا همه کتاب ها وجود دارند. قول می دهم اگر در یک کتاب هم این مطلب نوشته شده باشد، خدا را گواه می گیرم، مذهب خود را را رها کنم و مذهب شما را بپذیرم.

وقتی بحث به این جا رسید، همه آثار شرمندگی را در صورت عالم سنی دیدند. زبانش

ص:149

بند آمد و گفت: اشتباه کردم؛ حضرت علی علیه السلام در اجماع سقیفه نبود.

مرحوم جزایری گفت: شما نه از خدا شرمنده شدید و نه از افرادی که در این جلسه حضور دارند... خیلی راحت دروغ گفتید؛ دروغ در هیچ ملتی و مذهبی جایز نیست. این اولین دروغ شما نیست؛ بلکه پیش از این نیز دروغ گفتید و آن هم این است که شما و اهل مذهب شما اجتماع اهل سقیفه را «اجماع» نام گذاشتید؛ حال آن که در سقیفه بنی ساعده، فقط چند نفر اجتماع کردند؛ این را نمی شود «اجماع» گفت، بلکه می توان آن را «اجتماع» گفت. حالا بفرمایید که این چند نفر که در سقیفه بنی ساعده اجتماع کردند؛ چرا حضرت علی علیه السلام

را در آن دعوت نکردند؟

ع: ایشان نمی توانستند بیایند.

ط: چرا؟

ع: زیرا مشغول غسل، کفن و دفن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودند.

ط: آن ها کمی صبر می کردند.

ع: در نصب «امام» تأخیر چایز نیست.

ط: ...چرا اکنون تأخیر می شود؟ اکنون امام شما کیست، در حالی که جمعیت مسلمان فراوان و مشکلات نیز زیاد شده و از صداها سال پیش مدهب شما باقی است و شما امام را ندارید. آیا صدها سال بدون امام جایز است؛ اما در آن وقت جایز نبود که حضرت علی علیه السلام از غسل، کفن و دفن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فراغت یابند. حالا بنده از شما سؤالی دارم، آیا شیخین (ابوبکر و عمر) خواندن و نوشتن می دانستند؟

ع: بله می دانستند.

ط: اگر می دانستند، از حضرت علی علیه السلام با نوشتن، از ایشان می پرسیدند که رأی شما در این مسئله چیست. حضرت پاسخ مثبت یا منفی می دادندت و آن گاه هیچ دعوایی بین مسلمانان پیش نمی آمد و همه کسانی که پیرو ایشان هستند، امامت آن شخص را می پذیرفتند. لذا نه جنگ جمل، صفین و کربلا واقع می شد و نه خون مسلمانان بی شمار ریخته می شد.

ص:150

با شنیدن این حرف منطقی، آن عالم سر خود را پایین انداخت و با حالت شکست خورده گفت: حالا اگر بنده بپذیرم که کار سقیفه اشتباه بوده و آثاری که بر آن مترتب شده، اشتباه است؛ شما چگونه می توانید خلافت حضرت علی علیه السلام را ثابت کنید.

ط: شما اول دست از خلافت ابوبکر بردارید؛ بعد ببینید چگونه خلافت حضرت علی علیه السلام را ثابت می کنم.

ع: بنده می پذیرم، نظرم درست نیست؛ حالا شما خلافت حضرت علی علیه السلام را ثابت کنید.

ط: نیاز به اثبات نیست؛ چرا که بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دو نفر ادعای خلافت دارند: یکی حضرت علی علیه السلام و دومی، ابوبکر. وقتی خلافت ابوبکر درست نباشد، خلافت حضرت علی علیه السلام خود به خود ثابت می شود

ع: با این مطلب فقط خلافت حضرت علی علیه السلام ثابت شد؛ شما به خلافت امامان دوازده گانه قائل هستید، آن را چگونه ثابت می کنید؟

ط: شما اول خلافت حضرت علی علیه السلام را اقرار کنید، بعد امامت بقیه امامان ثابت خواهد شد.

ع: من خلافت بلافصل حضرت علی علیه السلام را می پذیرم؛ حالا شما دلیل امامت بقیه امامان را بگویید.

ط: وقتی خلافت بلافصل حضرت علی علیه السلام ثابت شد، امامت بقیه امامان خود به خود ثابت می شود؛ زیرا بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دو دیدگاه وجود دارد: سلسله خلافت چهارگانه و دیگر سلسله امامت دوازده گانه. وقتی دیدگاه و سلسله یکی باطل شد، دیگری خود به خود به اثبات خواهد رسید. علاوه بر این، امامت بقیه امامان، به امامت حضرت علی علیه السلام است؛ چرا که حضرت علی علیه السلام برای بعد از خود، امام حسن علیه السلام را و ایشان برای بعد از خود، امام حسین علیه السلام را به امامت برگزیدند و همین سلسله به امام زمان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف رسیده است.

بعد از شنیدن این گفت وگو همه حاضران، صلوات فرستادند و مناظره با پیروزی

ص:151

آیت اﷲ جزایری به پایان سرسید.(1)

ص:152

مراسم، با قدردانی از حضور گسترده مردم شهرستان پلدختر، افزود: مرحوم پدرم، نسبت به مردم پلدختر علاقه خاصی داشت و همیشه برای آن ها دعا می کرد. وی با اشاره به این که آیت اﷲ سید طیب جزایری حدود 30 سال برای جدش، علامه جزایری مراسم بزرگداشت در پلدختر برگزار کرده است، اظهار داشت: در آخرین مراسم بزرگداشت که مرحوم پدرم در شهرستان حضور پیدا کرد، اصلا از لحاظ جسمی نمی توانست حرکت بکند؛ ولی با آن اوضاع و احوال در مراسم بزرگداشت جدش، علامه سید نعمت اﷲ جزایری شرکت کرد.

حجت الاسلام و المسلمین سید امیر جزایری، با اشاره به این که مرحوم آیت اﷲ سید طیب جزایری تمام عمر خود را برای ترویج اسلام صرف کرد، ادمه داد: مرحوم سید طیب جزایری، برای گسترش اسلام به اقصا نقاط دنیا و کشورهای اروپایی و آسیایی سفر می کرد؛ به طوری که با یهودیان مناظره داشت و حتی در کلیساها حضور پیدا می کرد.

حجت الاسلام و المسلمین سید محمدرضا امام جزایری، از سادات جزایری در این مراسم با تسلیت رحلت آیت اﷲ جزایری گفت: هم اکنون در کشورهای لندن، هند، پاکستان و امارات، مراسم بزرگداشت آیت اﷲ سید طیب جزایری در حال برگزاری است.

وی با اشاره به نقش علما در ترویج دین اسلام افزود: علمایی همچون آیت اﷲ سید طیب جزایری با سفر به کشورهای مختلف، مردم را با دین اسلام آشنا کردند و در نتیجه دامنه تبلیغات اسلامی به واسطه همین زحمات علما بین المللی شد.(1)

ص:153

خاصی داشت. او در مجالس اهل بیت علیهم السلام چنان تواضع و دل نازکی داشت که مانند مادری فرزند مرده می گریست و به ساحت مقدس آل اﷲ علیهم السلام احترام می کرد و عزاداری داشت. در همین جهت در بیت خود، حسینیه آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را ساخت و در ایام سال و در مناسبت های مختلف، مراسم گوناگونی در ماتم اهل بیت علیهم السلام دایر کرد.

از جمله این مراسم، برگزاری روضه های ایام فاطمیه علیها السلام، شهادت امام موسی بن جعفر علیه السلام، مراسم شادی در میلاد امام حسن مجتبی علیه السلام و همچنین مراسم ویژه، نظیر شهادت امام علی علیه السلام و حرکت نمادین تابوت حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام از حسینیه، به سمت حرم مطهر کریمه اهل بیت، فاطمه معصومه علیها السلام در سحرگاه 21 ماه مبارک رمضان است.

نگارنده به یاد دارم، در سالی که ضریح مقدس امام حسین علیه السلام در قم ساخته شد، قبل از حرکت به سمت کربلا، چندین روز درب حوزه علمیه معصومیه، به منظور زیارت به روی مشتاقان و ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام بازگشایی شد. صف های طولانی، عطش و اشک، معرفت و ارادت ورزی مردم ولایی، مثال زدنی بود. در یکی از آن روزها، مشاهده پیکر نحیف و شریف آیت اﷲ سید طیب جزایری، در حالی که کم رمق، بر روی ویلچری نشسته بود و یکی از فرزندانش، او را برای تبرّک جویی و زیارت ضریح سیدالشهدا علیه السلام هدایت می کرد، مرا منقلب نمود...

ص:154

این صورت که ایشان منزلی را در یکی از محله های قم خریداری و به وی تقدیم و ماهانه مبلغی از حقوقش کسر کرد و با ارفاق و لطف ویژه، وی را از مستأجری برای همیشه نجات داد.

ص:155

تدریس فقه و اصول و تفسیر بحمد ﷲ بسیار متبحر و ممتاز و برجسته بود؛ ولی برای تبلیغ هرجا که لازم می شد، حضور پیدا می کرد و منبر می رفت و روضه می خواند.

...از جمله ویژگی های ایشان، عواطف جوشانی بود که در دل و جان ایشان موج می زد؛ مثلا سادات جزایری که قوم خویش های ایشان بودند، با هم ارتباطی نداشته و پراکنده بودند و همدیگر را نمی شناختند؛ اما ایشان با آنان می جوشید و واقعا چشمه جوشانی از عواطف بود.

ص:156

استفاده های زیادی از ایشان کردیم؛ زمانی که در نجف بود و بعد که به قم تشریف آوردند.(1)

ص:157

در این سفر طولانی و طاقت فرسا، همه فرزندان و عیالش را به همراه برد. فرزند ایشان –سید امیر جزایری- می گوید: همگی از شهر بصره سوار کشتی شدیم؛ این سفر دو ماه طول کشید؛ هنوز به شهر کراچی نرسیده بودیم که ناگهان طوفان شدیدی وزید، هر لحظه ممکن بود کشتی واژگون شود و لذا مردم سراسیمه و مضطرب بودند. برخی اذان و تکبیر می گفتند و برخی هم دعا و تضرع می کردند. پدرم، مقداری تربت امام حسین علیه السلام را درون دریا ریخت که ناگهان خشم دریا فروکش کرد و همگی به سلامت به شهر بندری کراچی رسیدیم.

ص:158

می رود. کسی او را نمی شناسد؛ اما به محض باز کردن بسته تربت، عطر و بوی آشنا فضا را فرا گرفت و آن تحفه معطر و مطهر، نصیب چشم و صورت نورانی او در کفن و انیس قبرش گردید.(1)

ص:159

حضرت معصومه علیها السلام، صحن امام رضا علیه السلام، حجره 25 دفن گردید. روحش شاد و یادش گرامی باد!

خودش طیب، رُخش طیب، تمام پیکرش طیب دمادم نیتش طیب، سراسر دفترش طیب

صدا طیب، نوا طیب، کلام گوهرش طیب بسوزاند جهانی را به حیدر حیدرش طیب

ص:160

ص:161

ص:162

العظمی بروجردی را دیدم که به ایشان داده بود، اینان معلمانی بودند که طلاب را پرورش می دادند و تربیت می کردند. این طلبه ها، منبری های پرقدرتی شدند که هر ساله آقای صدرایی اشکوری به دعوت متولیان و هیأت امنای مذهبی تهران، از رشت به تهران می آمده و منبر می رفته است و نیز نویسنده های پرقدرتی، مانند مرحوم آقای حاج شیخ حسن حجتی که جوان بود و در یک تصادف از بین رفت. حجتی علاوه بر بهره مندی از قدرت گویندگی، در آن روزگار روزنامه ای منتشر می کرد که خریداران بسیار داشت.(1)

گویندگان و خطبای مشهور و نامدار آن روز رشت عبارتند از: حاج میر محمدعلی صدرایی اشکوری،(2)

حاج شیخ حسن حجتی،(3)

حاج اعتمادالواعظین،(4)

حاج شهشهانی، حاج شیخ ابوالحسن آیت اﷲ زاده فقیهی، حاج شیخ محمدعلی صالحی، حاج میر محمدعلی نیاکویی، شیخ محمد واعظ رشتی، شیخ علی محقق، سید محمد واعظ و...(5)

در این مقاله به شرح یکی از خطبای توانا و نامدار این خطه سرسبز، یعنی خطیب توانا مرحوم حاج شیخ هادی حسام واعظ می پردازیم.

ص:163

متأسفانه از زندگانی این بزرگوار اطلاعات زیادی در دست نیست. وی در سال 1330ش به جوار رحمت حق پیوست.

عموی مرحوم حسام واعظ، به نام کاس آقا(1)

مردی متدین و شجاع بود که به شغل خیاطی اشتغال داشت و از این طریق امرار معاش می کرد. او نیز دوستان صمیمی مرحوم میرزا کوچک خان(2) بود. پس از شهادت میرزا که سرش را به دستور رضاخان قلدر به تهران برده و در قبرستان حسن آباد محل آتش نشانی فعلی در آن روزگار گورستان عمومی تهران بود به خاک سپردند؛ شادروان کاس آقا حسام، عموی مرحوم حسام واعظ، شبانه سر میرزا از قبر بیرون آورده و به رشت منتقل و در محله سلیمان داراب مزار فعلی میرزا دفن کرد. او پس از فرار رضاخان و سقوط حکومت وی، جسد مطهر میرزا را از خلخال به رشت انتقال داد و در کنار سرش به خاک سپرد.(3)

ص:164

ص:165

ص:166

مرجعیت امام به همراه آیات ضیابری و مهدوی لاهیجانی و سایر علمای کشور به تهران رهسپار شد که در وسط راه توسط ساواک دستگیر و زندانی گردید.(1)

ص:167

مهمان نواز و دستی گشاده داشت. او مردی گره گشا و خدمت گذار بود و نسبت به لباس روحانیت حساسیت عجیبی داشت. حتی نسبت به طلبه ای که تازه لباس به تن کرده بود، با همه وجود به وی احترام می گذاشت. بارها شده بود که برای یک نفر طلبه یا یک روضه خوان معمولی چون نوکر امام حسین علیه السلام بود، به احترام وی از بلند می شد و تا دم در او را همراهی می کرد. تواضع و فروتنی او نسبت به قشر روحانی، خصوصا طلاب فقیر، زبان زد خاص و عام بود. آثار و خدمات مرحوم حسام بر کسی پوشیده نیست. دریغا که عمرش وفا نکرد و بعد از ترور ناجوانمردانه چند صباحی بیش نماند و مرغ روحش به اعلا علیین پرواز کرد. معتقدات مذهبی او در حد یقین و باور بود. در اکثر مسافرت های دور و نزدیک که با آن مرحوم بودم، هرگز ندیدم نماز شب از او فوت شود. همراه او به انگلستان سفر استعلاجی داشتم می دیدم؛ که به تهجد مشغول است. مردی خوش محضر و مهمان دوست، دستی بذال و نفسی کریم داشت و از حقد و حسد و کینه به دور بود. او پناهگاه گویندگان و وعاظ جوان بود. عصرها منزل وی محل حضور و اجتماع گویندگان مذهبی بود. به وعاظ و گویندگان سالخورده بی نهایت احترام می گذاشت. عواید منبری خود را در ماه مبارک رمضان و محرم و صفر را به بسیاری از وعاظ سالمند و بازنشسته می رساند و خود مالی نیندوخت.(1)

ص:168

مطلب علمی را از دانشمندان و متفکران جهان اسلام و نیز هر نوع اشعار، اعم از فارسی و عربی را با یک یا دوبار خواندن حفظ می کردند.(1)

دوم قدرت بیان که تمام شنوندگان را مجذوب می کرد. ایشان اطلاعات وسیع و معلومات گسترده ای در علوم اسلامی داشت. او ابتدا مطالب مهم منابر خود را یادداشت می کرد و سپس با احاطه و تسلط کامل، آن را تحویل مستمعان می دادند.(2) مرحوم حسام در نوجوانی پای منابر پدرش می نشست و مطالب آن را به ذهن می سپرد. آن بزرگوار نیز اهل مطالعه فراوان بود و اغلب اوقات خود را صرف مطالعه کتاب های متنوع می کرد و نیز جهت استفاده پای منابر بزرگان خطبای استان، همانند حاج شیخ علی محقق، صدرایی اشکوری، شیخ حسن حجتی، شیخ علی اعتمادالواعظین می نشست و مطالب آنان را به ذهن می سپرد و با سرمایه استعداد و هوش سرشار، بسیاری از گفتار او و سایر گویندگان مشهور را حفظ کرد. آیت اﷲ احسان بخش ضمن تأیید مطالب مذکور می نویسد: مرحوم حسام در اندک مدتی محبوبیت زائدالوصف در میان مردم به دست آورد. نه تنها از قدرت بیان در شئون مختلفه برخوردار بود، بلکه سرمایه ادب وافر و اخلاص در گفتار و کردار داشت. به اولیای دین و اهل بیت عصمت، خصوصا حضرت صدیقه کبرا، فاطمه اطهر علیها السلام ارادت ویژه ای ابزار می کرد. به شیوخ خطبا تعظیم می کرد و پناهگاه گویندگان و وعاظ جوان بود. لحظه ای از مطالعه غافل نبود و از نوشتن نمی آسود. نوشته ها و یادداشت ها فراوان داشت.(3)

ص:169

آن اشاره می شود:

ص:170

منزلم بیایید تا تصمیمات لازم را بگیریم. عصر روز بعد با یازده نفر از خطبا و روحانیان و ائمه جماعات شهرهای گیلان به منزل ایشان رفتیم و قرار شد همه کسانی که در مسیر انقلاب هستند، آموزش داده شوند که هماهنگ و متحد و منسجم عمل کنند. حالت دو دستگی نداشته باشد؛ یعنی همه در یک شب و در یک ساعت معلوم، بالای منابر، ضمن خواندن اعلامیه، اوضاع مملکت را تشریح نماییم. آتش خشم مردم با عمل به این توصیه شعله ور گردید و مردم به خیابان ها ریختند و تظاهرات علیه رژیم منحوس پهلوی آغاز گردید که تا پیروزی انقلاب تداوم داشت.(1)

ص:171

هم سرش داد کشیدم و گفتم: این لچک نیست، بلکه عمامه است و این تاج را به افسر شاهان نمی دهم... ناگهان آقای حسام به سخن آمد و گفت: آقای احسان بخش! چرا برافروخته اید؟! این ها قانون اساسی دارند که می گوید: بگیرید ببندید و بکشید! ما هم قانون اساسی به نام قرآن داریم که می گوید بگویید، کنمان نکنید و نترسید! آن گاه خطاب به سیدی کرد و گفت: آقای رئیس شهربانی مگر ما نوکر شماییم؟ مگر ما حقوق بگیر شماییم که ما را تهدید می کنی؟

چه دلتان بخواهد و چه دلتان نخواهد، آقای خمینی مرجع تقلید ماست و ما وظیفه داریم افکار ایشان را برای مردم بیان کنیم. اگرچه به قیمت جان ما تمام شود. مجلس را هاله ای از بهت فرا گرفت و ما را آزاد کردند. نیمه های شب ساواک به منزل مرحوم حسام یورش برد و ایشان را دستگیر کرد و به نقطه نامعلومی برد که اگر دخالت آیت اﷲ ضیابری نبود معلوم نبود، چه بر سرش می آوردند. عجب این که برخی از افرادی که الان انقلابی شدند، وقتی شنیدند ما را به شهربانی برده اند، به کلی از ما بریدند.(1)

ص:172

زهرا سخنرانی خوبی داشت که بسیار اثربخش بود. همچنین ایشان چند منبر در حسینیه فاطمیون داشت که مورد استقبال قرار گرفت.(1)

ص:173

ایشان اوضاع آرام شد.(1)

همچنین آقای حسام از سوی آیت اﷲ محمدی گیلانی به عنوان عضو هیأت مرکزی کمیته انقلاب اسلامی انتخاب گردید. او در دستگیری سران طاغوت، برچیدن مراکز فساد و فحشا و جلوگیری از عوامل نفوذی و اعمال نفوذ برخی کوردلان و بدخواهان انقلاب اسلامی زحمات زیادی را متحمل گردید.(2)

ص:174

ص:175

کرد: این فاضل کیست؟ فلسفه را در کجا خوانده است؟ عرض کردم: ایشان آقای حسام، واعظ رشت است. شاگرد مرحوم آیت اﷲ سید حسن بحرالعلوم رشتی است و اصلا فلسفه نخوانده است! علامه چندین بار با اعجاب تشکر کردند و تحسین فرمودند.(1)

ص:176

ص:177

ص:178

ص:179

عالیات عراق و هنگام بازگشت از عتبات عالیات وارد شوشتر شد. امیر شهر از وی، اقامت در شوشتر را درخواست کرد و دختر خویش را به همسری وی در آورد. میر نجم الدین نیز به ارشاد مردم و ترویج معارف دینی بر اساس مذهب امامیه مشغول شد. وی سرسلسله سادات مرعشی شوشتر است و اگر چه تیره های دیگری از سادات مرعشی را در آمل، تبریز و رفسنجان مشاهده می کنیم؛ عمده ترین و پر شخصیت ترین تیره سادات مرعشی همین تیره سادات مرعشی شوشتر است.(1)

نسب سید اسماعیل شوشتری (از عالمان برجسته در ادوار اخیر این سلسله علمی)، این گونه است: سید اسماعیل بن سید احمد بن سید سلطانعلی بن ابراهیم بن میرزا محمد بن ابوالفتح بن میرزا سید علی (سوم)، ابن اسحاق بن میرزا شاهمیر بن میرزا عبد اﷲ بن میرزا سید علی (دوم)، ابن میر محمدباقر بن میر سید علی بن میر اسد اﷲ صدر بن زین الدّین بن محمد شاه بن مبارزالدین (مُنده)، ابن جمال الدین حسین بن میر نجم الدین محمود بن احمد بن تاج الدّین حسین بن محمد بن علی بن احمد بن ابی طالب بن ابراهیم بن یحیی بن حسین بن محمد بن ابی علی بن ابی القاسم حمزة بن علی مرعشی بن عبد اﷲ بن محمد سلیق بن حسن الدّکة بن حسین اصغر بن امام زین العابدین بن امام حسین بن امام علی بن ابی طالب علیه السلام».

ص:180

این که سید اسماعیل مرعشی و سید اسماعیل عقیلی، هر دو «اسماعیل بن احمد» هستند. سید اسماعیل عقیلی نوری که از شاگردان شیخ انصاری است در سال 1321ق، وفات یافته و در نجف اشرف و نزدیک ایوان طلای حرم مطهر علوی علیه السلام روبه روی قبر منور علامه حلی مدفون گشته است. شیخ علی مدرس تهرانی که طبیعتا دایی سید اسماعیل می شود، داماد مرحوم عقیلی می باشد.(1) از مرحوم عقیلی آثار فراوانی بر جای مانده که مشهورترین آن ها کتاب «کفایةالموحدین فی اصول الدین»(2) می باشد. کفایةالموحدین از آثار کلامی معروف می باشد که به زبان فارسی و در 4 جلد (در 3 مجلد) نگاشته شده است. دو بخش اول این کتاب در مباحث توحید و نبوت است و بخش سوم با امامت و جلد چهارم هم در مورد معاد می باشد. این کتاب بارها چاپ شده و دسته ای از بزرگان، از جمله سید جواد خامنه ای بدان عنایت خاص داشته اند و نیز برخی حوزه های علمیه این کتاب را در مقطعی به عنوان کتاب درسی طلاب قرار می دادند.

ص:181

یافت و در وادی السلام نجف اشرف به خاک سپرده شد. هفت پسر وی عبارتند از: محمد، احمد، محمود، علی (کیمیاگر)، حسن (آقانجفی)، حسین و محسن. سید احمد، پدر سید اسماعیل و باقی برادران وی عموهای سید اسماعیل شوشتری هستند.

ص:182

نائینی در سال 1355ق، مرجعیت اصلی شیعه به سید ابوالحسن اصفهانی منحصر شد. از اقدامات این شخصیت بزرگ، تلاش برای احیای حوزه سامرا بود؛ امری که اگر چه به سرانجام نرسید و کارشکنی برخی عوامل خودفروخته و غیر شیعی در این امر خلل ایجاد کرد و نهایتا آن را عقیم ساخت؛ نباید از آثار مثبت اقداماتی که سید و دستیارانش در این زمینه انجام دادند، چشم پوشید. سید احمد شوشتری، یکی از همین افراد بود که در جهت تحقق اهداف مرجعیت عظمای شیعه، به تقویت کمی و کیفی حوزه سامرا و تلاش در راه تثبیت جایگاه شیعه و رفع اختلافات مذهبی در این شهر پرداخت. وی مدرسه علمیه میرزای شیرازی اول، را در سامرا تجدید بنا و تعدادی از طلاب و فضلا را در این حوزه جمع کرد و لذا رونقی در وضع حوزه این شهر مقدس ایجاد گشت. اما متأسفانه در سال 1360ق. و در زمانی که هنوز مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی در قید حیات بود، سید احمد وفات یافت و حوزه سامرا در مرگ وی به سوگ نشست. جسد مطهر او پس از تشییعی باشکوه در عتبه مرقد مطهر عسکریین علیهما السلام به خاک سپرده شد. در اربعین وفات وی، سید اسماعیل مرعشی که تقریبا بیست ساله بود، توسط عمویش، آیت اﷲ سید محمود مرعشی شوشتری لباس مقدس روحانیت بر تن کرد و به اصطلاح، «معمّم» شد.(1) سید احمد علاوه بر سید اسماعیل، اولاد ذکوری بدین قرار داشت: سید کاظم مرعشی (از علمای معاصر متوفای 1379ش. و مدفون در وادی السلام قم)،(2) سید علی­نقی، سید مصطفی و سید عبدالرحیم مرعشی شوشتری.

ص:183

بوده است. شرح حال وی در مجموعه «ستارگان حرم»(1) آمده است. سید محمد مرعشی نیز یکی دیگر از عموهای اهل علم مرحوم سید اسماعیل مرعشی است و فرزند وی سید جعفر هم که پسرعموی سید اسماعیل می شود، از علمای برجسته این خاندان بوده و سید محمدتقی، سید رضی و سید علی از اولاد دانشمند وی هستند. به طور کلی این تبار را باید تباری عالم خیز و دانشمند پرور دانست که در هر دوره، دانشمندان خدومی را به مکتب شیعه هدیه کرده است.

ص:184

و اصول از آن ها بهره وافی برد، باید از این بزرگان یاد کرد: آیت اﷲ سید محسن حکیم، صاحب مستمسک که عالمی برجسته و مجاهد و پرهیزکار و برخاسته از مکتب علمی آخوند خراسانی و میرزای نائینی بود و نیز آیت اﷲ سید ابوالقاسم خویی که شلوغ ترین درس خارج را در حوزه نجف در عصر خویش داشت و به ویژه در اصول صاحب نظریات خاص بود؛ از دیگر استادان سید اسماعیل مرعشی است؛ چنان که آیت اﷲ میرزا محمود شریف شیرازی که از شاگردان آخوند خراسانی و عالمی کم تر شناخته شده می باشد، از دیگر استادان سید اسماعیل می باشد که سید اسماعیل نزد وی معقول را فرا گرفته است. مرحوم شیرازی هم چنین استاد و شیخ روایی آیت اﷲ مرعشی نجفی می باشد.(1) عالم مجاهد و مصلح بزرگ، آیت اﷲ شیخ محمدحسین کاشف الغطاء دیگر استاد برجسته ای بود که سید اسماعیل در دروس وی شرکت می جست و از بحث های فقهی او که بر کتاب ارزنده «تحریر المجله»(2) ایشان مبتنی بود، استفاده و بهره علمی کسب کرد.

با توجه به این که استادان نجف سید اسماعیل مرعشی معروف بوده و شرح حالشان در منابع بسیاری درج است؛ در ادامه احوال مختصر استادان مقدمات و سطوح ایشان در سامرا و نجف را که کم تر شناخته شده هستند؛ درج می کنیم:

ص:185

ص:186

ص:187

امور حسبیه نیز معمولا به روحانیان مستقر در مناطق مختلف اعطا می شود تا نسبت به اجرای امور دینی و اخذ حقوق شرعی در بین مردم دارای وجاهت باشند و این اجازه عمده ای بر سطح سواد و دانش شخص دلالت نداشته و صرفا تجویز بیان احکام توسط وی و صحت رجوع مردم به او را می رساند. آیت اﷲ سید اسماعیل مرعشی، به واسطه سعی بسیار و تلاش فراوان موفق شد به درجه اجتهاد نایل گشته و لذا از چند تن از بزرگان، مانند سید حسین بروجردی، سید محمدهادی میلانی، شیخ محمدحسین کاشف الغطاء و شیخ محمود شریف شیرازی توفیق اخذ اجازه حسبیه و اجتهاد را پیدا کرد. هم چنین ایشان در زمینه اجازه روایی از بزرگانی چون میرزا محمود شریف شیرازی،(1) سید محمدهادی میلانی و مرحوم کاشف الغطا اجازه روایت داشت؛ ولی مهم­ترین اجازه روایی ایشان از سوی شیخ مشایخ اجازه در عصر حاضر، از علامه، شیخ آقابزرگ تهرانی صادر شده است.(2)

عنوان «الطاعه فی اقامه الجمعه و الجماعه»، از آثار معروف مرحوم مرعشی است. در انتهای چاپ دوم این اثر که در سال 1367ش، در تهران توسط کتابخانه صدر دزفولی چاپ شده؛ برخی اجازات مرحوم مرعشی آمده است؛ از جمله اجازات مرحوم کاشف الغطاء (تاریخ 1371ق)، شیخ محمود شریف شیرازی (تاریخ 1377ق) و شیخ آقابزرگ تهرانی (تاریخ 1381ق). در همین مصدر اشاره شده است که وی از مرحوم حکیم، مرحوم میلانی و مرحوم مرعشی نجفی اجازاتی داشته است.(3)

ص:188

ص:189

می باشد؛ مهم ترین و معروف ترین اثر مرحوم مرعشی است که مسائل اجماعی فقه امامیه در آن به صورت مبسوط مطرح گشته و قولی که به احتیاط نزدیک­تر است، توضیح داده شده است. این اثر در 4 جلد، بارها در ایران و لبنان به طبع رسیده است.(1)

ص:190

شرح و حاشیه و تعلیقه بر شرح لمعه را به عنوان اثری تفکیکی ناظر به شرح لمعه و اصل لمعه یاد کنند؛ مگر این که یک عالم به صورت مستقل حاشیه ای بر شرح لمعه شهید ثانی و حاشیه ای بر لمعه شهید اول بنگارد که این، بحثی دیگر است.

ص:191

کنند تا به این طریق اثبات شود موضوع امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از صدر اسلام مطرح بوده است. ناگفته نماند امروزه این آرزوی ایشان برآورده شده و اثر ارزنده «معجم احادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف» که تحت اشراف استاد محقق، شیخ علی کورانی عاملی و توسط عده ای از فضلا و پژوهشگران فاضل سامان یافته، در بردارنده احادیث فاطمی علیها السلام در خصوص حضرت بقیه اﷲ الاعظم (ارواحنا فداه) نیز می باشد.

ص:192

محمدعلی اردبیلی، شیخ میرزا کاظم تبریزی، شیخ مسلم ملکوتی، شهید مدنی تبریزی، شیخ غلامرضا سعیدی کاشمری و سید محمدجعفر موسوی مروج فرا گرفت و آن گاه در دروس خارج فقه و اصول آیات عظام: سید ابوالقاسم خویی، سید محسن حکیم، امام خمینی، میرزا باقر زنجانی، شیخ محمدعلی معزی دزفولی و سیدعلی بهبهانی شرکت کرد و از خرمن دانش آن بزرگان خوشه­ها چید. آیت اﷲ شفیعی، پس از بازگشت از نجف و بعد از درگذشت پدرش، از سوی مردم اهواز به عنوان امام جماعت منصوب گردید و به تبلیغ احکام اسلام پرداخت. وی در اهواز، به تدریس علوم قرآنی، سلسله درس­هایی درباره ولایت فقیه و اخلاق اسلامی برای سپاه پاسداران و دیگر ارگان­ها پرداخت. وی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، با برنامه­ریزی با جوانان و بازاریان مبارز به فعالیت واداشتن روحانیان اهواز برای مبارزه با رژیم و تشکیل جلسات جامعه روحانیت و تحریر و تنظیم علیه رژیم به مبارزه علیه رژیم ستم­شاهی پرداخت. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به عضویت در هیأت 17نفری، به سرپرستی آیت اﷲ خزعلی برای سامان دادن به مشکلات اهواز درآمد. وی هم­اکنون با استمرار در فعالیت­های عمومی روحانیان، از جمله تدریس خارج فقه و اصول، اقامه نماز جماعت، تبلیغ و سخنرانی، رتق و فتق امور مردم به فعالیت مشغول است و عضو مجلس خبرگان رهبری نیز هست.

ص:193

مرعشی، مرحوم امامی، مرحوم علم الهدی، شیخ ابوالحسن انصاری، مرحوم آیت اﷲ سید علی بهبهانی، شیخ مرتضی انصاری و سایر استادان محترم، مانند مرحوم آیت اﷲ کرمی استفاده کردم. مدتی در حوزه علمیه شوشتر از استادان بزرگواری از علمای شوشتر، مرحوم صاحب قاموس رجال و دیگران بهره وافری بردم. پس از آن به نیشابور رفتم و مدت چهار سال در نیشابور از استادانی مانند مرحوم آقای مروی و ضیائی، حاج آقا رضا نجفی و آیت اﷲ موسوی نیشابوری استفاده کردم. بعد از آن به مشهد مقدس رفتم و از ادیب خراسانی، مرحوم میرزا احمد کفایی، مرحوم سید عبد اﷲ شیرازی، سید محمدهادی میلانی، سید محمدحسین مصباح، واعظی، مرحوم افتخاری و دیگر استادان محترمی که در مشهد مقدس بحث داشته اند، بهره بردم. سپس به قم آمدم و از مرحوم آیت اﷲ مرعشی نجفی، گلپایگانی و مرحوم آیت اﷲ سید محمدباقر سلطانی هم درس و هم مشی زندگی بهره بردم. از استادان مذکور صرف، نحو، منطق، احکام، اصول، فقه تا سطح خارج و در قسمت طب از مرحوم والد و از دکتر جزایری و دکتر خراسانی دکتر موسوی و از دکترهای روان شناس استفاده کردم و در جامعه شناسی از دیگر استادان بزرگوار بهره بردم.(1)

ص:194

به اقامه جماعت و ارشاد مردم پرداخت و از تدریس و تحقیق نیز هرگز غافل نبود. در سال 1381ق، مدرسه علمیه ای را با نام مدرسه مرعشی در اهواز و با کمک خیرین محلی بنا نهاد. طلاب را نیز در ایام تبلیغ به نواحی اطراف راهی می کرد و چنان که در زمان جوانی و هنگامی که در سامرا بود، همراه عمو و برادرش در تقویت حوزه سامرا می کوشید برای تقویت حوزه های علمیه نیز سعی بسیار داشت. سید به درد دردمندان گوش فرا می داد و در حد توان در راه رفع گرفتاری گرفتاران تلاش می کرد. در زمان جنگ تحمیلی خانه و مدرسه ایشان مورد تهاجم دشمن بعثی قرار گرفت و لذا ایشان اجبارا هجرت کرد و راهی تهران گشت. در این زمان و پس از آن نیز از فعالیت های علمی باز نایستاد و حتی با استفاده از روش های نوین تبلیغ معارف دینی، از جمله ایجاد پایگاهی در اینترنت به تبلیغ معارف مکتب اهل بیت علیهم السلام و پاسخ گویی به سؤالات دینی و رفع ایرادات مسیحیت علیه اسلام و شبهات مطرح شده توسط وهابیت علیه شیعه مشغول بود.

ص:195

طاغوت پهلوی، شخصیت های نظامی بسیاری از پادگان ها فرار کرده و یا غیر فعال در شغل خود به صورت بودند. با فرار شاه از ایران در 26 دی ماه سال 1357ش، روحانیت مبارز اهواز، ناظر به قضایای روز بیانیه ای را صادر کرد که بر اساس گفته آیت اﷲ سید علی شفیعی، هدف این بیانیه جلوگیری از اغتشاش و سوء استفاده فرصت طلبان بوده است: «در جلسه جامعه روحانیت اهواز، مقرر کردیم که در تاریخی که شاید شاه از ایران برود، ممکن است حالت بی نظمی به هر دلیلی حاکم شود و ما بایستی قضایا را قبضه کنیم که هم سوء استفاده نشود؛ هم اغتشاش نشود و هم به مردم اطلاع دهیم در حسینیه اعظم جمع شوند. به طرف حسینیه اعظم که در حرکت بودیم، در فاصله ای دور از حسینیه جمعیتی متراکم، مشاهده می شد؛ وضع بسیار خوبی بود. وارد حسینیه که شدیم در ابتدا اطلاعیه ای که تنظیم شده بود مردم در این شرایط چه کنند، توسط آیت اﷲ موسوی جزایری خوانده شد. بنابراین، انگیزه صدور اعلامیه، پیش بینی های اولیه برای خروج شاه، جلوگیری از هرج و مرج و تنظیم امور بوده است.» مرحوم مرعشی از امضا کنندگان این اعلامیه بوده است. متن اعلامیه جامعه روحانیت اهواز به مردم مسلمان ایران در آستانه انقلاب اسلامی بدین صورت بوده است: «باسمه تعالی؛ در آستانه نیل به پیروزی کامل و استقرار حکومت عدل جمهوری اسلامی به رهبری امام خمینی و قطع کلیه ایادی اشرار و خائنین به ملت و مملکت، هنوز هم ملت را در معرض کیدها و مکرهای دشمنان قسم خورده می بینیم و اعلام می کنیم که این توطئه ها و مکرها سد راه حق نتواند بود و پیش روی آن را نخواهد گرفت: «جاءالحق و زهَقَ الباطل». لذا به منظور خنثی کردن نقشه های شیطانی دشمن و پیروی منویات رهبر بزرگ، اذهان برادران و خواهران عزیزمان را به نکات زیر توجه می دهیم: هیچ کس از افراد ملت مجاز نیستند به ماموران نظامی، انتظامی، پلیس و ارتش که در حقیقت جزئی از ملت مسلمان هستند، تعدی و تعرضی بنماید.

مامورین ارتش و پلیس که در حقیقت از خود ملت و پاسداران حریم حقوق

ص:196

ملت هستند، حق ندارند تعدی و تعرضی به افراد ملت بنمایند. هیچ کس مجاز نیست کسی را به عنوان ساواکی یا به دلیل این که در گذشته مخالف نهضت بوده مورد تعرض و اهانت قرار دهد تا چه رسد به جرح و قتل. قضاوت در کلیه اتهامات با محاکمه صالح شرعیه است که در آینده به امر رهبر تشکیل خواهد شد. کسی حق ندارد اراضی را به هیچ عنوان اشغال کرده و ساختمان نماید. طبقات کم در آمد مطمئن باشند اعطای زندگی آبرومندانه و تأمین امکانات رفاه که در بدو آن ها داشتن خانه مسکونی است، از برنامه های حکومت عدل اسلامی خواهد بود. لذا از هم اکنون به بی نظمی و اغتشاش روی نیاورند که از خواسته های دشمنان اسلام است و نهضت را به وقفه می اندازد ... به بازرگانان محترم و صاحبان کارخانجات و واردکنندگان خوار و بار و کسبه محترم توصیه می شود که فرمان رهبر بزرگ را در زمینه ارزاق نصب العین خود قرار دهند. فروشندگان محترم نیز دستور فوق را رعایت کنند و در این بحران به مشکلات زندگی نیفزایند. ضمنا از فروشگاه های تعاونی اسلامی تشکر و تقدیر می شود. ملت اسلامی و غیور از پیش کشیدن نزاع ها و کدورت های قلبی مانند اختلافات موجر و مستاجر خودداری کنند و صمیمیت فی مابین خود را حفظ کنند و از هر کاری که وحدت کلمه را به خطر می اندازد احتراز کنند. مسلما در آینده ای نزدیک به دستور رهبر بزرگ محاکمه صالحه ریشه اختلافات را قطع خواهد کرد.

به عموم ملت مسلمان، به خصوص جوانان عزیز توصیه می شود حفظ نظم و کنترل شهر را به دست گرفته و از تخریب و آتش سوزی جلوگیری به عمل آوردند و مانع هر گونه اقدامات تشنج آمیز شوند. امر به معروف و حفظ نظم بر همه واجب است... علی انصاری، عبد اﷲ موسوی بهبهانی، ساجدی، کاظم مرعشی، محمدجعفر موسوی، سید مصطفی علم الهدی، اسماعیل بن احمد حسینی مرعشی، سید علی شفیعی، ابوالقاسم انصاری، محمدحسین موسوی، محمدکاظم آل طیب، مرتضی انصاری، حاج

ص:197

سید محمدکاظم سجادی، سید محمد جزایری، سید محمد علی موسوی جزایری، علاءالدین موسوی جزایری، ابوالحسن انصاری.

با این که اطلاعیه جامعه روحانیت اهواز، در توصیه ای دو سویه ماموران پلیس و ارتش را هم به عدم تعدی فراخوانده بود، در روز چهارشنبه، 27 دی ماه 1357ش. یک روز پس از فرار مفتضحانه شاه از ایران، نظامیان در اهواز فاجعه آفریده و با حمله مسلحانه با تانک و ادوات زرهی، شهر و مردم بی دفاع را به خاک و خون کشیدند. تیراندازی در خیابان های نادری، پهلوی، سی متری و رضاشاه ادامه داشت. نظامیان به حسینیه اعظم و دانشگاه جندی شاپور هجوم آوردند و زخمی های بسیاری به بیمارستان ها و مراکز درمانی منتقل شدند. صدای تیراندازی در خیابان های اهواز بلند بود؛ نظامیان خواستار بازگشت شاه بودند. این حادثه به «چهارشنبه سیاه» معروف شد و بیش از صدنفر کشته و زخمی بر جای گذاشت و موجب عمیق تر شدن نفرت مردم از مزدوران حکومت در آستانه فروپاشی پهلوی شد و اندکی بعد این رژیم طاغوتی از هم پاشید و به گورستان تاریخ پیوست.(1)

ص:198

ص:199

ص:200

ص:201

یک محفل دیگر و نوع دیگری از دیدار اقتضا دارد... علمای مبارزی که از این استان به تاریخ دانش دین در کشور معرفی شدند، در کمتر نقطه ای از نقاط ایران نظیر دارند. میرزای شیرازی را که همه می­شناسند. مرحوم سید علی اکبر فال اسیری که در همین شهر شیراز قیام کرد و با نفوذ انگلیس ها و نفوذ خارجی ها مخالفت کرد... میرزای دوم - میرزا محمدتقی شیرازی - که در سال های بعد از جنگ جهانی اول، رهبر مبارزه ملت عراق در مقابل تهاجم انگلیس ها و اشغال انگلیس ها بود. مرحوم سید عبدالحسین لاری چهره برجسته و ممتازی بود که در حدود صد سال قبل، در همین استان و به کمک عشایر غیور و دلیر استان فارس، مبارزات خودش را شروع کرد؛ با سلطه انگلیس ها مبارزه کرد؛ برای استقرار نظام قانونی و مشروطیت مبارزه کرد؛ برای تشکیل حکومت اسلامی مبارزه کرد... روحانیت استان از این نمونه ها بسیار دارد... مرحوم سید نورالدین حسینی... مرحوم آیت اﷲ شهید دستغیب و مرحوم آیت اﷲ بهاءالدین محلاتی و دیگر علما...(1)

ص:202

1385ش)،(1)

فرزندی داشت به نام سید جواد موسوی شالی که در تیر 1396ش، وفات یافت و فرزند وی، شهید سید کمال موسوی نام داشت که شخصیت های متعددی هستند و ارتباطی با ستاره برگزیده در این مقاله ندارد.

ص:203

داده بود. سکونت در این مدرسه، دارای شرایط ویژه ای بود و بدون امتحان درسی، امکان اقامت در آن وجود نداشت و همه یا اغلب طلاب ساکن در آن، می بایست از این مرحله عبور می کردند. بنده پس از ورود به قم در اواخر سال 32 یا اوایل سال 33ش، نخست چند ماهی در مدرسه فیضیه بودم و بعد توانستم به مدرسه حجتیه راهابم. پس از ورود به این مدرسه، با عده کثیری از فضلا و طلاب درس خوان و سخت کوش و اهل تهجّد و دعا روبه رو شدم که برای من طلبه نوجوان، بسیار جالب و شوق آفرین و آموزنده بود. افراد برجسته ای از قبیل آیت اﷲ مهدوی کنی و برادرشان، آقای باقری، شیخ غلامحسین ابراهیمی دینانی، شیخ علی آقا پهلوانی (سعادت پرور) و برادرش، آقای شیخ حسن تهرانی،آیت اﷲ جوادی آملی،آیت اﷲ خامنه ای و برادرشان، آقا سیدمحمد خامنه ای... شهید محمدجواد باهنر، شیخ مسلم مبشر کاشانی،آیت اﷲ شیخ عزیز اﷲ خوشوقت، شیخ مجتبی حاج آخوندکرمانشاهی، آقا سیدکمال شیرازی، شیخ یحیی انصاری شیرازی، اسماعیل صائنی زنجانی، شیخ مجتبی تهرانی و برادرش آقا شیخ مرتضی، شیخ ید اﷲ دوزدوزانی، سید عبدالمجید ایروانی، سید علی انگجی... آقا رضا استادی، شیخ قاسم تهرانی، و ده ها نفر دیگرکه اغلب آن ها در پیروزی انقلاب نقش خاصی ایفا کردند و پس از پیروزی هم، عهده دار مسئولیت های سنگین در اداره کشور شدند.(1)

ص:204

3. علامه طباطبایی؛

4. سید محمدرضا گلپایگانی؛

5. سید ابوالقاسم خویی؛(1)

6. شیخ محمدجواد انصاری همدانی؛

7. شیخ عباس قوچانی؛

8. سید هاشم حداد؛

9. ملا محسن بهار.(2)

ص:205

«بسم اﷲ الرحمن الرحیم؛ الحمدﷲ رب العالمین، والصلوة والسلام علی محمد وآله الطاهرین، ولعنة اﷲ علی اعدائهم اجمعین. و بعد، جناب حجت الاسلام آقای حاج سید کمال الدین موسوی شیرازی - دامت افاضاته - از طرف این جانب مجازند در تصدی امور حسبیه و اخذ وجوه شرعیه و سهمین مبارکین و صرف آن در اعاشه خودشان به نحو اقتصاد و صرف ثلث از سهم مبارک امام - علیه السلام - و نصف از سهم سادات، مازاد بر مخارج خودشان را در موارد مقرره و ارسال مابقی را نزد این جانب جهت صرف در اعلای کلمه طیبه اسلام، و اوصیه -ایده اﷲ تعالی - بما اوصی به السلف الصالح من ملازمة التقوی والتجنب عن الهوی و التمسک بعروة الاحتیاط فی امور الدین و الدنیا؛ وارجو منه ان لا ینسانی من صالح دعواته؛ والسلام علیه وعلی اخواننا المؤمنین و رحمة اﷲ وبرکاته.»

به تاریخ دهم صفر الخیر 1405؛ روح اﷲ الموسوی الخمینی»(1)

ص:206

ص:207

سخت محل توجه امام خمینی و مورد علاقه آیت اﷲ خامنه ای بود. او نیز علاقه شدید خود را به مقام رهبری که آن روزها ریاست جمهوری را بر عهده داشتند، کتمان نمی کرد.

ص:208

ص:209

و تحقیق می کردم. ادبیات عرب را نزد حضرت استاد، عارف والا مقام جناب آقای حجت هاشمی می خواندم. با توجه به شناختی که از حوزه علمیه مشهد و قم پیدا کردم،حوزه قم را از حوزه مشهد غنی تر یافتم و لذا محل تحصیلم را از مشهد به قم تبدیل کردم. روزی به خدمت حضرت آیت اﷲ العظمی آقای بهجت مشرف شدم وبه ایشان شرح حال خود را گفتم. آقا فرمودند: من فعلاً به شما کتاب های مفیدی را معرفی می کنم و بنده، خدمت ایشان علاقه زیادی پیدا کردم. بعضی نمازهای یومیه را در مسجد فاطمیه به امامت ایشان اقامه می نمودم. همیشه سعی می کردم پس از نماز مصاحبت ایشان را از مسجد تا منزل از دست ندهم. وقتی به درس خارج ایشان راه یافتم همه روزه ده دقیقه قبل از شروع درس ایشان در منزل معظم له حاضر می شدم (به امید استفاده های اخلاقی ومعنوی) و انصافاً بسیار استفاده کردم. دستورات ایشان عموماً سفارش به ادای واجبات و ترک محرمات و اتیان بعضی مستحبات و ترک مکروهات بوده و در بین مستحبات به دوام طهارت و نافله شب و نماز جعفر طیار بیش تر سفارش می کردند. همان ایام وصف بزرگ مردی دیگر را از دوستان شنیدم و به خدمتش شتافتم، به نام حضرت آیت اﷲ العظمی حاج سید رضا بهاءالدینی که در حسینیه خود نماز جماعت می خواندند و مشتاقان ایشان یک ساعت مانده به مغرب در آن جا حاضر می شدند و از خرمن علم و عرفان ایشان استفاده می کردند. بنده هم مانند کلب اصحاب کهف اکثر روزها حاضر می شدم و بسیار بهره مند شدم. ایشان همیشه شاگردان خود را به تفکر و تعقل تشویق و والحق والانصاف خوب دستوری را سفارش می کردند (عرفان عملی همراه با تفکر و تعقل). در همین ایام به درس منظومه و اشارات حضرت آیت اﷲ حسن زاده آملی، عالم عارف، دریای بیکران علم ومعرفت حاضر شدم و از ایشان هم بهره ها گرفتم. ایشان شاگردان خود را به تحصیل علوم مختلف دینی تشویق و دستورات سازنده ای هم به برخی از شاگردان تعلیم می کردند و شاگردان برجسته ای هم تربیت فرموده اند. در خاتمه به منظور قدردانی از دیگر بزرگانی

ص:210

که از محضرشان استفاده کرده ام، طبق وظیفه شرعی «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» به ذکر اسامی شریفشان بسنده می کنم: آیت اﷲ شیخ محمد ناصری (اصفهانی)، آقای معلم دامغانی، جعفر آقا مجتهدی، آیت اﷲ علامه سید محمدحسین طهرانی، مرحوم آیت اﷲ شیخ عباس هاتف قوچانی، مرحوم آیت اﷲ شیخ ذبیح اﷲ قوچانی، عالم عارف مرحوم سید هاشم رضوی هندی، آیت اﷲ شیخ حسن مصطفوی، مرحوم آیت اﷲ سید کمال موسوی شیرازی.(1)

ص:211

ص:212

کرمان جلسات اخلاقی داشت و معمولا از روی کتاب های میرزا جواد آقا تبریزی (که امام خمینی آثار وی را به خواهندگان کمال و جویندگان سعادت توصیه می کرد) توصیه می نمود و برای مبتدیان نیز کتاب معراج السعاده مرحوم نراقی را توصیه می کرد. خود وی عارف مسلک بود، ولی معتقد بود ادعیه معصومین علیهم السلام مملو از مفاهیم عرفانی است و نیازی به این دغل بازی ها نیست و نباید گذاشت مردم در دام متصوفه گرفتار شوند و آنان از مردم سوء استفاده کنند. او نه تنها در وادی عمل که در عرصه نظر و اندیشه نیز با صوفیان مبارزه می کرد و نوشته هایی در این زمینه دارد.(1)

ص:213

شخص عاجزیم؛ پس غیبت او را می کنیم. انسانی که قدرت و شخصیت درستی دارد، عیب فرد را به خود او می گوید.(1)

ص:214

ناگفته نماند که به پاس ارج نهادن به گوشه­ای از زحمات این عالم ربانی، دبیرستان نمونه دولتی سید کمال­الدین موسوی در سال 1369 واقع در شهرستان کرمان، ناحیه 2، خیابان شهید علی ضیاء به نام ایشان بنا شد.

ص:215

ص:216

ص:217

ص:218

که عمامه ای از آسمان آوردند و بر سر وی گذاشتند و شمشیری بر کمر او بستند و گفتند: لشکر یزید بن معاویه در مقابل توست؛ برو و با آن ها جنگ کن! این عوامل کافی بود تا ایشان، در طریق روحانیت گام بگذارد.(1)

ص:219

سپس به علت کثرت تعطیلی حوزه علمیه همدان و کمبود استاد، به حوزه علمیه مشهد رفت. در مشهد، نزد مرحوم حاج شیخ کاظم دامغانی رفت و نامه استاد خود، حاج میرزا محمدعلی دامغانی را به او نشان داد. در آن نامه درخواست شده بود که وی در مدرسه مرحوم دامغانی به تحصیل ادامه بدهد. حاج شیخ کاظم دامغانی نیز وی را مورد احترام قرار داد و به او سفارش کرد به حوزه علمیه قم برود؛ زیرا آن حوزه برای ترقی او مناسب تر بود. او نیز مدتی در مشهد ماند تا این که مقدمات سفر او به قم فراهم شد.

او در سال 1325ش، به حوزه علمیه قم وارد شد و از محضر استادان آن دیار عالم خیز در رشته های فقه، اصول، فلسفه، تفسیر، عرفان و... بهره های بسیار برد. او در سال های تحصیل خود، بسیاری از خطبه های نهج البلاغه را حفظ کرده بود. هم چنین به ادبیات علاقه ویژه ای داشت و بسیاری از اشعار فارسی و عربی را از بر کرده بود.

وی اگر چه حرمت آیت اﷲ بروجردی را پاس می نهاد؛ در نقدی به ایشان گفته بود که زمانی برای درمان آیت اﷲ بروجردی، از فرانسه پزشکی را آورده بودند. و این، در مقطعی بود که با اشغال الجزایر توسط فرانسوی ها و کشتار مسلمانان مظلوم این کشور همراه شد.

آیت اﷲ بروجردی نیز از این وقایع مطّلع بود؛ اما با ورود پزشکی فرانسوی برای معالجه، موافقت کرده بود. این مسئله مورد اعتراض صابری همدانی قرار می گیرد.

در میان مراجع، وی با آیت اﷲ گلپایگانی قرابت بیش تری می یابد. مرحوم گلپایگانی بارها و بارها وی را به عنوان نماینده خود معرفی می کند. شیخ احمد، درس آیت اﷲ گلپایگانی را نیز تقریر می کرد. یکی از این تقریرات کتاب «الهدایة الی من له الولایة» است که در آن به بحث ولایت فقیه پرداخته است. صابری همدانی در این اثر ادعا کرده که مرحوم گلپایگانی به ولایت مطلقه فقیه معتقد بوده است.

ص:220

دروس مقدمات و سطح خود را در حوزه علمیه همدان در محضر استادان زیر به پایان برد:

1. حاج سید مصطفی هاشمی؛

2. حاج میرزا محمدعلی دامغانی؛

3. حاج شیخ محمد حسین بهاری؛

4. حاج میرزا ابوالقاسم ربانی شاهنجرانی؛

5. حاج میرزا اسد اﷲ حجت؛

6. حاج شیخ علی انصاری.

ص:221

شخصیت او بسیار مؤثر بود.

شیخ احمد صابری همدانی، در سال های تحصیل خود، با استادان و فضلای بسیاری رابطه دوستی داشت و دروسی را که آموخته بود، با آن ها مباحثه می کرد که از میان آن ها از مرحوم آیت اﷲ علی احمدی میانجی می توان یاد کرد.

همسر ایشان صبیه آیت اﷲ فاضل همدانی می باشد. ابوالزوجه وی از دوستان صمیمی آیت اﷲ آقا سید حسین قاضی طباطبایی بود که به این واسطه با این استاد بزرگوار آشنا شد. هم چنین آشنایی آقای صابری همدانی با آیت اﷲ حاج شیخ جعفر سبحانی در درس سید حسین قاضی طباطبایی بود.(1)

ص:222

مغز و دلم بعد از چهل و چند سال تازه است. مطلب این بود: «بیده ملکوت کل شیءٍ» ما خیال می کنیم چیزی هستیم؛ ولی هیچ نیستیم، هر چه هست، از خدا است. بعد اشاره فرمودند به دیوار شرقی مدرسه فیضیه که هنگام غروب، روشنایی آفتاب بر دیوار تابش داشت؛ فرمودند: شما می گویید دیوار روشن است و نور دارد؛ اما خورشید را نمی بینید که همه این نور از اوست، نه از دیوار. تمام هستی، وجود و نیرو و قدرت همه و همه از خدای بزرگ جهان است که ما آن را نمی بینیم. این مطلب هنوز برای من جالب توجه است.

پس از مدتی در درس خیارات ایشان شرکت کردم که در صحن بزرگ، در یکی از مقبره های بزرگ دست راست از در بزرگ غربی، تدریس می فرمود. شاگردان حدود 25 نفر بودند و من درس ایشان را می نوشتم. روزی مطلبی را بیان فرمودند و من گفتم: چند روز قبل این مطلب را طور دیگری فرمودید. گفتند: بنویس «رجع علیه السلام» رفقا خندیدند. مدتی این درس طول کشید؛ ولی به علتی تعطیل شد.

پس از آن در درس اصول ایشان حاضر شدم که در مسجد محمدیه - نزدیک سه راه موزه بود (که امروز بخشی از شبستان امام خمینی شده است) - تدریس می فرمودند.(1) حاصل این بحث به صورت کتابی مستقل منتشر گردید.

ص:223

مباحث ولایت فقیه را آن موقع نوشتم و بعد از تبعید حضرت امام یعنی در سال 1383ق، آن را به عربی چاپ کردم.

در ایّام تعطیلات، مسافرت هایی به شیراز، آباده، رفسنجان، کرمان و... داشتم. این مسافرت ها فرصت خوبی برای معرفی حضرت امام بود.

پس از تبعید حضرت امام به ترکیه، از طرف آیت اﷲ گلپایگانی به استانبول رفتم و تا سال 1351ش، آن جا بودم. هم چنین خبر داشتم که امام در «بورسا»، و در منزلی که پلاک آن 13 است، تشریف دارند؛ ولی به دلیل حضور فعّال ساواک در صحنه، جرأت گفتن نشانی ایشان را به دیگران نداشتم.

در این ایّام، نامه ای از طرف آیت اﷲ دکتر بهشتی به من رسید، مبنی بر این که با آقا تماس بگیرید و خبر آن را به ما هم بدهید! مجموع این مکاتبات به 10 شماره رسید.

در این اوضاع و احوال به ذهنم رسید که با اسم مستعار و به نشانی یک مغازه، نامه ای به حضرت امام بنویسم و در آن قید کنم که شاگرد سابق شما مایل است خدمت حضرت عالی برسد؛ اما از حضور پلیس احتیاط می کند. خواهشمند است، جواب را به فلان نشانی و به نام شیخ عبد اﷲ ارسال فرمایید!

بعد از مدّتی، نامه ای از طرف حاج آقا مصطفی به همان نشانی و به همان نام ارسال شده بود. ایشان در این نامه برای دیدار اظهار تمایل کرده، و نوشته بود نامه را خدمت والد رساندم؛ خوشحال شدند؛ دعا کردند و فرمودند: از طرف ما مانعی نیست؛ ولی ممکن است مانع برنامه های ایشان شویم. خلاصه فهمیدم که حضرت امام مایلند من همان جا کار کنم. ضمناً در حاشیه نامه، حاج آقا مصطفی اقلام و اجناسی را برای خانواده درخواست کرده بود که این درخواست هم ضمن یک مکاتبه با دوستانمان در ایران، برآورده شد.

در همان ایّام، یک روز خبردار شدم که سه نفر برای دیدن این جانب به مسجد رفته اند و چون من در مسجد نبودم، آدرس هتل محل اقامت را داده بودند. از قراین فهمیدم که حضرت امام بوده اند. همراه آن دو، سه نفر عالمی که

ص:224

از ایران برای ملاقات با آن بزرگوار آمده بودند؛ به محل اقامت ایشان رفتیم؛ متوجّه شدیم که پلیس (به دلیل تمام شدن وقت) حضرت امام را به نجف تبعید کرده است؛ ولی همراهان آن بزرگوار هنوز همان جا بودند. خدمت آقایان، رفتیم یکی از آنان، آیت اﷲ جلیلی از علمای کرمانشاه بود؛ نشانی حضرت امام را از ایشان گرفتم و نامه ای خدمت آقا نوشتم و حاج آقا مصطفی جوابش را نوشت. در همان روزها شخصی از ایران به منظور ملاقات با امام آمده بود؛ ولی ایشان پیغام داده بودند که دیگر با ایشان تماس نگیرم؛ خیلی از این جهت ناراحت شدم. علّت این پیغام هم آن بود که پلیس از ارتباط من با حضرت امام باخبر شده بود. پس از گذشت یک هفته، شنیدم که حضرت امام به عراق منتقل شده اند.

نامه ای به حضرت امام نوشتم؛ پس از چندی جواب آمد (متأسفانه آن نامه فعلاً موجود نیست) در جواب نامه نوشته بودند که مردم «ترک» به ما خیلی احترام کردند. هم چنین به محض ورود ما به عراق، «عارف» کسی را فرستاد که هر امری داشته باشید ما انجام خواهیم داد. روزنامه ها و مجلّه ها هم در خصوص حضرت امام و حاج آقا مصطفی مطالبی نوشتند که یک نسخه از آن مجلّه نزد من موجود است. در آن مجلّه خانمی(1) که مأمور پرستاری و پذیرایی و آشپزی بیت امام بود، از تقیّد آن بزرگوار به نماز و قرآن و محبّت به بچه ها مطالبی نوشته بود. البته حاج آقا مصطفی هم در آن جا تبعید بود.(2)

ص:225

برای جوانان منبر می رفت. منبر من تا آخر ماه صفر طول کشید؛ ولی ساواک مانع منبر رفتن آقای خامنه ای شد؛ برای این که منبر ایشان انقلابی بود و جوان ها را دور خودش جمع کرده بود. همان موقع با آقای خامنه ای صحبت داشتیم و ایشان از من خیلی تمجید کرد و گفت: من شما را مجتهد می دانم.

من هم منبر ایشان را خیلی خوب تشخیص دادم. منبر من تا آخر ماه صفر طول کشید و شب آخر، حادثه فیضیه را گفتم و از منبر آمدم پایین و دیگر گرگان نماندم. در آن زمان آقای خامنه ای را انسان با فکر و با حرارتی دیدم.

ص:226

در خصوص فعالیت های خود در ترکیه چنین می گوید:

زمانی که آیت اﷲ شریعتمداری چشم از جهان فرو بست، من در ترکیه بودم. ظاهراً شب جمعه بود که این خبر به من رسید؛ ولی در خطبه های نماز جمعه که در استانبول اقامه می کردم، چیزی در این مورد ابراز نکردم. بعد از نماز شخصی پیش من آمد و گفت: چرا شما درباره فوت آقای شریعتمداری حرفی نزدید؟ که اظهار بی اطلاعی کردم. چند روز بعد شنیدم که گروه های خاصی از طرفداران ایشان می خواهند در یکی از مساجد بزرگ استانبول مجلس ختمی برای ایشان برگزار کنند که ضمن تماس با سر کنسول سفارت ایران در استانبول گفتم که این مجلس نباید برپا شود؛ چون احتمال دارد که این ها بعد از پایان گرفتن مجلس، تظاهراتی راه بیندازند و با طرح شعارها و مطالبی به امام و انقلاب توهین و جسارت کنند.[9]

در سال 1351ش، پس از هشت سال اقامت در ترکیه، به دلیل مخالفت دولت ایران، از فعالیت های تبلیغی در مسجد شیعیان ممنوع شد. ناچار به ایران بازگشت و تا سال 1357ش، چند بار از سوی آیت اﷲ گلپایگانی، برای رسیدگی به امور حوزه های علمیه و دیدار با علمای دینی سوریه، هند و پاکستان به آن کشورها مسافرت کرد.

در سال 1357ش، از طرف آن مرجع بزرگ، جهت نظارت بر امور جاری «مجمع جهانی اسلام» به لندن سفر کرد. پس از ورود امام به فرانسه، آقای صابری که در ایام تبعید امام به ترکیه از طریق مکاتبه با ایشان ارتباط داشت؛ به دستور آیت اﷲ گلپایگانی به پاریس رفت و در روزهای اقامت امام در نوفل لوشاتو با ایشان دیدار کرد و ضمن ابلاغ سلام آن بزرگوار، سلامتی امام را به آیت اﷲ گلپایگانی گزارش داد. در بازگشت به انگلستان، از سوی مسلمانان مقیم لندن، تلگرافی مبنی بر رعایت حال امام برای رئیس جمهور فرانسه فرستاد و مدتی بعد به ایران بازگشت.(1)

در سال 1358ش، به استرالیا رفت و با سخنرانی در دانشگاه بزرگ سیدنی به بیان

ص:227

اندیشه های امام و انقلاب پرداخت و در بازگشت، پس از اقامت کوتاهی در کشورهای چین و ژاپن و آشنایی با وضع مسلمانان آن دیار، به ایران بازگشت و به فعالیت های حوزوی مشغول شد.(1)

در سال 1362ش، بار دوم به ترکیه اعزام شد. دوره دوم اقامت ایشان در این کشور شش سال طول کشید و نویسنده این سطور(2)

که در فاصله سال های 1367-1368ش، در استانبول اقامت داشت. ایشان با برگزاری نمازهای جمعه و جماعت، باعث حضور مسلمانان شیعه و سنی و ترک و فارس در این مراسم بود؛ تا آن که در سال 1368ش، پس از نماز جمعه ای که در خطبه های آن -به بهانه اعدام شانزده مسلمان کویتی در عربستان- به جنایات عمال حکومت سعودی اعتراض و سوابق مبارزات ترکان عثمانی اشاره شده بود، با دسیسه مقامات سعودی توسط پلیس ترکیه بازداشت و سرانجام از آن کشور اخراج شد و در مرز از طرف علمای آذربایجان و مقامات محلی مورد استقبال قرار گرفت.(3)

آیت اﷲ صابری همدانی، مدتی پس از بازگشت به ایران، برای دیدار با مسلمانان اروپا از سوی دفتر رهبری انقلاب اسلامی به کشورهای آلمان، اسپانیا، ایتالیا، بلژیک و هلند سفر کرد و یک سال بعد نیز به نمایندگی مردم استان همدان در مجلس خبرگان دوم انتخاب شد. وی همچنین به نمایندگی از مقام معظم رهبری، سالی چند ماه در جمهوری تازه استقلال یافته آذربایجان در باکو به سر می برد. همچنین در دوره سوم مجلس خبرگان، نماینده مردم همدان بود.(4)

آیت اﷲ صابری همدانی، به سبب سفرهای مکرر به دیگر نقاط جهان، به این باور رسیده بود که ابعاد عقلانی دین می باید بیشتر تبیین شود. وی بارها گفته بود در کشورهای مختلفی که بودم، پس از روضه خوانی ها مردم پیش من می آمدند و از بسیاری امور از من پرسش می کردند. من هم به روضه خوان ها مکرر تأکید می کردم که در سخنانشان دقت کنند و امور عقلانی را مطرح کنند.[15]

ص:228

ص:229

20. نصایح الا´باء للابناء؛

21. طوبی الاخبار؛

22. جواهرالاخبار؛

23. قاعده لاضرر، (تقریر درس مرحوم سید محمد محقق داماد به عربی)؛

24. الهدایة الی من له الولایة؛

25. احب الاعمال؛

26. زندگی بلال حبشی؛

27. رسال های در مفاهیم و نهی در عبادات؛

28. رسال های در فرق بین حکم و حق، (تقریر درس امام خمینی)؛

29. تاریخ مفصل همدان در سه جلد؛

30. زندگی نامه قاضی عبدالجبار اسدآبادی همدانی؛

31. شخصیت امام صادق علیه السلام؛

32. ترجمه کتاب السبعین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، (نویسنده: میر سید علی کبیر همدانی)؛

33. رساله ای درباره امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف؛

34. سازندگی های اخلاقی امام حسین علیه السلام؛

35. رهبر و رهبری در اسلام؛

36. بلبلان آذری، (منتخب از اشعار فضولی و شاه اسماعیل خطایی و شهریار در باکو).

بسیاری از این تألیفات به زبان های لاتین و روسی ترجمه شده است. برای آشنایی با آثار ایشان، به بررسی دو کتاب از تألیفات وی اشاره می شود.

ص:230

و سلاطین زمان خودش می باشد. صابری همدانی، زمانی که به مکّه مشرف شده بود، در کنار مقام ابراهیم علیه السلام از خداوند می خواهد که توفیق نوشتن مطالب و کتاب هایی را به وی بدهد که پیش از این کسی ننوشته باشد. در مدینه منوّره به فکرش خطور می کند که کتابی درباره نامه های حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به پادشاهان بنویسد. پس از نگارش، این کتاب مورد توجه و استقبال قرار گرفت. مرحوم آیت اﷲ بروجردی و مرحوم آیت اﷲ گلپایگانی وی را به خاطر نگارش این کتاب تشویق کردند. مرحوم دکتر محمد قریب زمانی که دست نوشته های کتاب را قبل از چاپ دیده بود، ضمن تمجید و تشویق، خواسته بود که هر چه زودتر این کتاب منتشر شود. مرحوم محیط طباطبایی نیز چندین بار در رادیو از این کتاب به عنوان اثری از حوزه علمیه قم، تمجید و قدردانی کرده بود. مرحوم محقق داماد، زمانی که این کتاب منتشر می شود، هر زمان که صابری همدانی در درس، اشکال می کرده، برای بی اهمیت جلوه دادن آن اشکال می فرموده: «شما که مورّخ هستید»، اما زمانی که صابری همدانی تقریرات درس مرحوم گلپایگانی را می نویسد، نسخه ای را به مرحوم محقق داماد تقدیم می کند و می گوید: «این کتاب را نوشتم و خدمت شما آوردم تا فقیه بودن بنده را نیز تأیید بفرمایید».(1)

ص:231

سید مهدی گلپایگانی (فرزند آیت اﷲ گلپایگانی) زمانی گفته بود که پدر و مادرم با خواندن این کتاب، متأثر شده و گریه کرده بودند. بعد از پیروزی انقلاب نیز دست نوشته های این کتاب توسط مرحوم شهاب الدین اشراقی به امام خمینی داده شد که مرحوم امام دستور می دهند این کتاب دوباره چاپ شود.(1)

ایشان زمانی که در ترکیه بود، کتابی در خصوص امام صادق علیه السلام به زبان ترکی نگاشت. انگیزه وی برای نوشتن این کتاب، درخواست وزارت کشور ترکیه بود تا عقاید شیعه مورد تبیین قرار گیرد.

او همچنین مقالات فراوانی به زبان های گوناگون و در زمینه های مختلف نگاشته که برخی در مجله «حکومت اسلامی» به چاپ رسیده است. وی تقریرات زیادی از استادانش نوشته که به چاپ رسیده است.

وی همچنین اشعاری به عربی و فارسی سروده که به عنوان نمونه، بخشی از اشعاری که درباره حضرت صدیقه طاهره علیها السلام است، در این جا آورده می شود:

هل تضرم النار علی باب الهدی و رائه بنت النبیّ المصطفی

ام تکسر الضلع من البتول بضعة خیر الناس الرسول

نادت علیا عینها باکیة من شدة الضرب الیه شاکیه

از فعالیت های دیگر او در این عرصه، تأسیس مدرسه جعفریه در قم را می توان برشمرد.

ص:232

آیت اﷲ صابری همدانی، در سال های مبارزه علیه رژیم شاه، همواره از خط امام خمینی دفاع می کرد و در راه تحقق نظام اسلامی از هیچ گونه تلاشی دریغ نورزید.

ص:233

نکته دیگر سرمایه گذاری در امر تبلیغ در خارج از کشور است که متأسفانه در این قسمت ما خیلی ضعیف عمل می کنیم؛ مثلا زمانی که به ترکیه رفته بودم، علاوه بر سختی ها و گرفتاری هایی که داشتم؛ از نظر ابزار تبلیغ خیلی در تنگنا بودم. نه کتابی داشتم، نه مجله ای و نه... به زحمت چیزی را می شد فراهم کرد و در اختیار افراد قرار داد. خودم با همان نبود امکانات، چند کتاب به زبان ترکی نوشتم که خیلی مورد استقبال واقع شد. این، در حالی بود که صاحب خانه ما روزی پیش من آمد و گفت: آقا! مستاجری که برای خانه آمده، مسیحی است و آن قدر کتاب آورده که می ترسم سقف خانه ام فرود آید. بدین جهت، به پلیس شکایت کرده ام. این مبلغ مسیحی 45هزار جلد کتاب با خود آورده بود!

او چک سفید امضا هم داشت و هر چه امکانات می خواست، می گرفت. حالا شما مقایسه کنید با تبلیغات ما که من گاه برای سه هزار تومان می ماندم. این از نظر امکانات. از نظر روش کار هم ما ضعیف عمل می کنیم؛ برای مثال در ترکیه که بودم، ظهر در منزل استراحت می کردم که ناگاه در خانه را زدند. رفتم، دیدم خانمی است یک سبد پر از کتاب دارد و از من می خواهد بخرم.

کتاب ها به زبان های مختلف بود. کتابی عربی داشت، خریدم. دیدم تبلیغات مسیحیت است و در آن از خواننده می خواهد اگر مشکل مادی دارد با آنان مکاتبه کند.

بنابراین، اگر بخواهیم در معرفی اسلام و اهل بیت علیهم السلام که امروز مشتاق زیاد دارد. موفق باشیم؛ باید افراد باسواد اعزام کنیم، و ضمن عرضه مطالب خوب، و از نظر مادی خوب پشتیبانی کنیم.(1)

ص:234

ما در بحث اصول به درس مرحوم محقق داماد می رفتیم که شنیدیم مرحوم امام در درس اصول به طلب و اراده رسیده اند. این بحث بسیار مهم بود و با مسائل فلسفه و کلام ارتباط داشت و بسیاری از بزرگان، چون مرحوم آخوند فرموده اند: «قلم این جا رسید و سر بشکست». با چند نفر از فضلای درس مرحوم داماد گفتیم: خوب است این بحث را از آقای حاج آقا روح اﷲ خمینی استفاده کنیم. بالاخره به درس طلب و اراده امام رفتیم و استفاده کردیم. بعد از چند روز، امام مطلب را به این جا رساندند که عقوبت بر افعالِ اختیاریه است و افعال اختیاریه هم آن است که به اراده ما مسبوق است و افعال مکلفان هم از روی اراده صادر می شود. من اعتراض کردم و گفتم: شما برای ما اصطلاح را بیان فرمودید؛ ولی ما می خواهیم بدانیم اراده ما از کجا است که افعال ما به آن مسبوق می شود؟ ما کاری به اصطلاح نداریم. اشکال و اعتراض تکرار شد؛ ولی جواب قانع کننده نگرفتم. امام جمله ای را به عنوان شوخی فرمودند و من هم پررویی کردم، چیزی گفتم؛ طلبه ها خندیدند.

بعد از درس، آقای سبحانی و من خدمت امام آمدیم؛ آقای سبحانی به امام گفت: حاج آقا! ایشان آقای صابری است. امام فرمودند: تو می خواهی ایشان را به من معرفی کنی؟! خلاصه آن روز گذشت؛ ولی اشکال من سبب شد یک هفته بحث طول بکشد.

به هر حال، در این یک هفته، امام مسئله جبر و اختیار را بسیار دقیق و مفصل بیان فرمودند و به نظرم آخر بحث فرمودند: «قلم این جا رسید و سر هم نشکست».

در همین درس بود که از مرحوم شاه آبادی با عنوان شیخ ما یاد کردند و از ایشان تمجید نمودند. از محی الدین عربی نیز روزی با عظمت و تجلیل اسم بردند که برای ما خیلی مهم و اعجاب انگیز بود. متأسفانه بعضی از مطالب مربوط به اراده مکلفان که در نجف ایراد فرموده بودند، در رساله ها درج نشده است. از مطالبی که امام در ضمن بحث طلب و اراده در طی بیانات

ص:235

عرفانی خود فرمودند، سخنی است که برای شاگردان، مخصوصاً برای من بسیار جالب توجه بود. مطلب این بود: «بعضی از نفوس برای کسب فیض از باری تعالی بدون واسطه مستعد نیستند. باید وسایط فیضی در کار باشد؛ مثلاً دیوار استعداد انعکاس نور را بدون واسطه ندارد؛ ولی به وسیله آب یا آینه، نور خورشید در آن منعکس می شود. آفتاب بر آب می تابد و از آب به دیوار منعکس می شود و پرتوی از نور خورشید در سینه دیوار پدیدار می گردد. وصول فیض باری تعالی به هر کس و هر چیز و هر انسانی گاهی بدون واسطه ممکن نیست؛ و این به دلیل نقصی است که در موجود وجود دارد؛ نه در فیض خداوند و قدرت او. در این جا فیض خدا به وسیله وسایط غیبی الهی و مقربان درگاه او و ذوات مبارک پیامبر بزرگوار و ائمه اطهار علیهم السلام به مردم و نفوس ضعیف غیرمستعد می رسد و فیض خداوند در آن ها تجلی پیدا می کند.

بعد از این بحث در درس امام، به علت مسافرت دیگر نتوانستم شرکت کنم. فقط موقعی که در مسجد سلماسی عصرها بحث اصول داشتند، مدتی حاضر شدم و تبعید امام پیش آمد. این اجمالی از استفاضه من از امام بود؛ ولی منزلشان زیاد می رفتم و در بورسای ترکیه، مکاتباتی داشتیم و هم چنین در عراق که نامه های بورسا و بعضی از نامه های عراق موجود است؛ قسمت زیادی از خیاراتشان، مخصوصاً مسئله فرق بین حکم و حق را دارم.(1)

ص:236

فیضیه اشاره کردند که آفتاب بر آن تابیده بود؛ و فرمودند: «ما حالا نگاه می کنیم به این دیوار؛ می بینیم روشن است؛ اما چون آفتاب را نمی بینیم، خیال می کنیم این دیوار روشن است؛ در صورتی که این روشنایی از منبع دیگری است که ما آن را نمی بینیم. هستی در جهان همین جور است؛ ما خیال می کنیم، مثلاً خودمان هستیم، علم داریم، کمال داریم، جمال داریم، جلال داریم؛ در صورتی که همه این ها از مبدأ دیگری است، مثل همان دیواری که آدم خیال می کند خودش نورانی است؛ در صورتی که این نور از جای دیگری است.» این جملات امام به قدری در مغز و قلب من اثر داشت که دیگر بعدها درس اخلاق ایشان را ترک نکردم.(1)

ص:237

دوم: شاید این موضوع را فقط خدا می داند و امام و من که شاهد قضیه بودیم. البته موضوع قابل درج نیست؛ اما گویای اخلاق پسندیده و بزرگوارانه امام است. امام مدرسه فیضیه می آمدند؛ موقعی که حاج سید احمد زنجانی نماز نمی آمد، امام نماز جماعت می خواندند و طلاب و فضلا هم به امام اقتدا می کردند. گاهی مدت های متوالی امام در فیضیه نماز جماعت اقامه می فرمودند و من هم که در دارالشفاء حجره داشتم، نماز جماعت می رفتم. یک روز تابستان که هوا بسیار گرم بود، امام نماز را خواند و من زودتر پا شدم. مدرسه فیضیه حوض بزرگ گودی داشت که برای وضو گرفتن بایستی خم شد و آب از حوض برداشت. یک مرد روستایی داشت وضو می گرفت؛ لذا برای برداشتن آب خم شده بود. شلوار این مرد از پشت پاره بود و نمی دانست. در این هنگام، امام پا شدند، آمدند پشت سر آن مرد، رو به قبله ایستادند؛ به طوری که مانع دیدن مردم شدند. این قدر ایستادند تا مرد وضویش را تمام کرد. امام حرکت کردند و رفتند. معلوم شد امام هم از موضوع مطلع شده و برای حفظ آبروی آن مرد و ممانعت از مشاهده مردم آن جا توقف کرده اند!(1)

ص:238

بودند، رفتار کند. پیدا بود که کارهای ایشان برای خداست. بعد که اتوبوس در خواجه ربیع نگه داشت، دیدم که ایشان رفتند خواجه ربیع را زیارت کردند و برگشتند. سادگی زندگی ایشان واقعاً برای همه ما جالب توجه بود. ما خیال می کردیم ایشان که می خواهند به مشهد مشرف شوند، خیلی تشریفات لازم است، اما دیدیم که چنین نیست.[(1)][(2)]

ص:239

افرادی بودم که به آن جا رسیدند. چند نفری هم از آمریکا و لندن آمده بودند. به خود می گفتم: حال که بعد از پانزده سال استادم را می بینم، برخورد ما چه طور خواهد بود. به وسیله بعضی از دوستان ایشان به نوفل لوشاتو رفتم؛ آن جا که رسیدم، دیدم حاج احمد آقا خمینی و مرحوم آقای اشراقی هر دو در خدمت امامند و امام هم به آن درخت سیب تکیه داده اند. من که بعد از پانزده سال خدمت امام رسیده بودم، دستشان را بوسیدم و اشک چشمم جاری شد؛ دیدم امام خیلی ضعیف شده اند. ایشان حالم را پرسیدند و گفتند: پیر شده ای، فلانی!

گفتم: بله؛ ما در ترکیه پیر شدیم. بعد گفتم: آقا! اگر ممکن است، برای معالجه یا امر دیگر، به لندن تشریف بیاورید. نظرتان چیست؟ ما برویم مقدمات تشریف فرمایی شما را فراهم آوریم؟ ایشان فرمودند: خودم هم نمی دانم کجا باید بروم.

بعد من گفتم: شما یک فرزند از دست نداده اید که من به شما تسلیت بگویم؛ فرزندان زیادی از دست داده اید که برای همه آن ها به شما تسلیت می گویم. بعد عرض کردم: آقا! من خوابی دیده ام که امیدوارم به زودی پیروز شوید! واقعاً هم آن خواب برای من از خواب های عجیب بود. خوابی بود که نمی شود گفت از احلام یا خیالات بود. به امام عرض کردم: خواب دیدم قلعه ای است متعلق به خاندان پهلوی؛ یک مرتبه شایع شد که در آن قلعه انفجاری رخ داده است؛ من به طرف آن قلعه دویدم.

وقتی وارد شدم، دست چپ، پله هایی بود و خاندان پهلوی با لباس های سیاه و ساک ها و چمدان هایی در دست، از آن بالا و پایین می رفتند و مردم می گفتند این ها جواهراتی است که دارند می برند. قلعه منفجر شد و من فریاد زدم: «قل اللّهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء و تعزّ من تشاء و تذّل من تشاء بیدک الخیرانک علی کل شیء قدیر»(1)

ص:240

همچنین گفتم: «فاعتبروا یا اولی الابصار، فاعتبروا یا اولی الالباب»؛ اما «قل اللّهم مالک الملک...» را با صدای خیلی بلند گفتم. بعد عرض کردم آقا! ان شاء اﷲ خداوند متعال قدرتی به شما عنایت کند و قدرت را از دست پهلوی بگیرد. ایشان هم گفت: ان شاء اﷲ و خیلی خوشحال شدند.(1)

ص:241

او گفت: من از استادان دانشگاه هستم؛ شنیده ام در تاریخ اسلام به فردی به نام علی بن ابیطالب علیه السلام ظلم شده است، آمده ام تا با این شخصیت بیش تر آشنا شوم. این برای من خیلی مایه شگفتی بود!(1)

ص:242

گلپایگانی را از این حجره درآوردند و مردم هم آمدند فیضیه، و ما هم از مدرسه فرار کردیم و رفتیم خانه یکی از دوستان پنهان شدیم؛ تا چند ساعتی از شب گذشت. فردا به مدرسه آمدیم و دیدیم فیضیه به چه روزی افتاده است.(1)

ص:243

ص:244

آیت اﷲ خامنه ای از نظر هوش و استعداد عالی است.

آیت اﷲ خامنه ای قبل از انقلاب هم، فکرش سازنده و هم مدیریتش قوی بود. از نظر هوش و استعداد و جامعه شناسی نیز عالی بود بعد از امام کسی را سراغ ندارم که بتواند بهتر از ایشان حرف بزند. صحبت های ایشان را خیلی پخته و درست می بینم. برخلاف بعضی ها که تند می روند، آدمی است که فهمیده و دانسته حرف می زند. لذا آیت اﷲ خامنه ای در شناخت زمان و اوضاع فعلی خیلی خوب است.

درباره احاطه ایشان به مسائل فقهی، آن زمان خیلی تبلیغ بد کردند؛ در حالی که ایشان مجتهد مسلم بود. ما گفتیم فقاهت مهم است؛ ولی این ها به درد مدیریت و اداره کردن مردم نمی خورند. من سه جلد کتاب درباره ولایت فقیه نوشتم؛ اما با این سه جلد کتاب نمی شود کشور را اداره کرد؛ مدیریت کشور نکات دیگری لازم دارد و اطلاعات دیگری می خواهد. آن زمان خیلی علیه آقا تبلیغ کرده بودند.

بینی و بین اﷲ در ولایت فقیه مسئله دانستن خیلی اعتبار ندارد. شاید کسی بخواهد اعتراض کند که علمیت آقا از فلان مجتهد کم تر است؛ ولی علم اداره مملکتش از دیگران بالاتر است. آن زمان دو سه مرتبه صحبت کردیم و مردم تا حدی هم قانع شدند. من گفتم: من ده تا مسئله بیش تر از آقا می دانم؛ اما آقا صدها مسئله در مملکت داری می داند که من نمی دانم.

آقای صابری همدانی، در پیامی در خصوص اعلمیت و اصلح بودن در تقلید از آیت اﷲ العظمی خامنه ای در سال 1373ش، اعلام می دارد:

بسم اﷲ الرحمن الرحیم

بعد از شهادات و اعتراف جمعی از بزرگان و فضلا و آیات حوزه علمیه قم به فقاهت و اجتهاد و قدرت کامل رهبر معظم انقلاب حضرت آیت اﷲ العظمی خامنه ای (مدظله العالی) شبهه و تردیدی در جواز رجوع به معظم له پس از ارتحال شیخ الفقهاء و المجتهدین مرحوم آقای اراکی نیست؛ بلکه با توجه به

ص:245

مصایب و مشکلات جامعه اسلامی و مصایب تشیع در جهان که از نزدیک بسیاری از آن ها را شاهد بوده ام، [ایشان را] انسب و اصلح می دانم؛ زیرا معظم له و رهبر دانا، از بصیرت و بینش خاصی هم برخوردارند.

احمد صابری همدانی

تاریخ 10/9/73 برابر با 26 جمادی الثانیة 1415.(1)

ص:246

زیرا بنده و خانواده ارادت خاصی به آن حضرت داریم.

به آیت اﷲ امینی گفتم: این مطالب را که بنده در خصوص سوره کوثر عنوان کردم، به عنوان هدیه به مقام معظم رهبری برسانید.

پس از مدت ها که با مقام معظم رهبری دیداری داشتم، ایشان فرمودند: آقای صابری! هدیه تان را آوردند؛ خیلی خوب بود. سپس ایشان برای بنده دعا کردند و دعای مقام معظم رهبری برای بنده بهترین صله بود.(1)

ص:247

2. آیت اﷲ جنتی، رئیس مجلس خبرگان رهبری در پیامی رحلت آیت اﷲ صابری همدانی را تسلیت گفت. در بخشی از این پیام آمده است:

ارتحال عالم مجاهد مرحوم آیت اﷲ صابری همدانی باعث تأثر و تألم فراوان گردید.

حضرت آیت اﷲ شیخ احمد صابری همدانی، از مبارزین علیه نظام ستمشاهی پهلوی بودند و پس از پیروزی انقلاب همواره به نظام مقدس جمهوری اسلامی خدمات شایانی داشتند و در دوره های دوم و سوم به نمایندگی از مردم استان همدان در مجلس خبرگان رهبری حضور داشتند.

ضایعه در گذشت این فقیه گرانقدر را به محضر مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، حوزه های علمیه، تمام ارادتمندان و بیت شریف ایشان تسلیت عرض نموده و برای آن عالم فقیه از بارگاه خداوند متعال علو درجات را مسئلت دارم.

ص:248

ص:249

ص:250

روی آورند. آن ها حتی حاضر نبودند بچه هایشان به دروس حوزوی بپردازند. پدر ما، با آن که روحانی بود و سختی های فراوان دیده بود، هم چنان به لباس روحانیت پای بند ماند و برخلاف توصیه های بستگان که می خواستند ما به دروس جدید بپردازیم، ایشان مصمم بودند که ما وارد حوزه شویم و درس طلبگی بخوانیم.(1)

برادران ایشان، همانند وی اهل علم و فضل و در شمار روحانیون با فضیلت خراسان هستند.

ص:251

تا قبل از انقلاب اسلامی، در خانه ما برق و آب لوله کشی نبود. پدرم اعتقاد داشت که نباید از برق و آب دولتی استفاده کرد. در خانه ما چاهی وجود داشت که آب را از چاه بیرون می آوردیم و چراغ نفتی داشتیم. وقتی می خواستیم از آب حوض وضو بگیریم، به ما می گفت، ابتدا خمس آن را حساب می کنم، بعد وضو بگیرید.(1)

ص:252

7. آیت اﷲ سید محمد هادی میلانی؛

8. آیت اﷲ بروجردی در قم؛

9. امام خمینی در قم؛

10. عبدالهادی شیرازی در نجف.

ص:253

ص:254

«و اوصیه- ایّده اﷲ تعالی- بما اوصی به السلف الصالح من ملازمه التقوی و التجنب عن الهوی و التمسک بعروه الاحتیاط فی الدین و الدنیا؛ و ارجو منه ان لا ینسانی من الدعاء و النصیحه»

به تاریخ 16 شهر شعبان المعظم 1390.

روح اﷲ الموسوی الخمینی(1)

26 مهر 1349.

ص:255

ص:256

ان شاءاﷲ موفق باشید. و السلام علیکم.

روح اﷲ الموسوی الخمینی(1)

9 تیر 1351.

3. نامه امام خمینی به سید مهدی طباطبایی، در مورد اعلام وصول و ابلاغ سلام به ایشان:

باسمه تعالی

خدمت جناب مستطاب، سید الاعلام و ثقةالاسلام آقای حاج سید مهدی طباطبایی-دامت افاضاته- پس از اهدای سلام و تحیت مرقوم شریف واصل[شد]؛ سلامت و توفیق جنابعالی را خواستار است. این جانب بحمداﷲ سلامت هستم نسبتاً؛ لکن گرفتاری ها و ناراحتی ها زیاد است، امید دعای خیر از جنابعالی دارم. و السلام علیکم و رحمت اﷲ.

به همشیره های محترمه سلام برسانید، ان شاءاﷲ موفق باشند.

روح اﷲ الموسوی الخمینی(2)

24 تیر 1357.

4. نامه سید مهدی طباطبایی به امام خمینی، راجع به خانه سازی برای محرومان:

باسمه تعالی

محضر مبارک رهبر انقلاب و امید مستضعفان جهان، حضرت امام خمینی مد ظله العالی؛

با عرض سلام، خدمت آن رهبر معظم عرضه می دارد: عمده هدف بنیاد مستضعفان که در فرمان مورخه 14 اسفند 57 به عنوان شورای انقلاب تعیین فرموده اند، صرف نمودن اموال منقول و غیر منقول، از قبیل اراضی و مستغلات بنیاد در جهت ایجاد مسکن و کار و زمین برای مستمندان از هر طبقه است، در اجرای این امر گرچه این بنیاد بالنسبه موفق بوده؛ اما در این طریق با

ص:257

مشکلات عدیده ای روبه رو بوده است که اهمّ آن را می توان مسئله زمین های شهری متعلق به بنیاد، جهت تحقق حل مشکل مسکن ذکر نمود. لذا با عنایت به بحران فعلی مسکن که سخت اقشار ضعیف را آزار می دهد و حضرت عالی در پیام افتتاح مجلس دوم به عنوان یکی از وظایف عمده مجلس و دولت مطرح فرمودید؛ از محضر مبارک استدعا دارد اجازه فرمایند که بنیاد با استفاده از اراضی شهری خود که به موجب حکم حکومتی حضرت عالی جزء دارایی های سلسله منحوس پهلوی و عمال و اذناب آن ها در اختیار بنیاد قرار گرفته و هم اکنون سازمان زمین شهری خود را مالک آن ها می داند و نیز جهت هزینه ساخت آن ها از دیگر امکانات بالقوه از قبیل جواهرات، فرش ها و باغات کوچک استفاده کرده و با به فروش رساندن آن ها به این مهم، جامه عمل بپوشاند.

امید است با عنایات خداوند تبارک و تعالی و فرامین آن رهبر بزرگوار در این خصوص به وزارتخانه ها و سازمان های ذی ربط این بنیاد در بر آوردن نیّات عالیه آن حضرت، برای تأمین مسکن مستضعفین موفق گردد.

27/ 4/ 1363

سید مهدی طباطبایی سرپرست بنیاد مستضعفان

پاسخ امام خمینی به درخواست سرپرست بنیاد مستضعفان، در مورد خانه سازی برای محرومان:

باسمه تعالی

آنچه مربوط به خاندان پهلوی و عمال آن هاست، مجازید.

روح اﷲ الموسوی الخمینی(1)

10 مرداد 1363.

ص:258

ص:259

آقای خامنه ای نباشد، ما جوان ها را در نهضت از دست می دهیم و می گفتم که ما چهار تا بازاری داریم؛ اما جوان ها با این ها هستند و باید ایشان را نگه داریم.

درگیری من با گروه این بود که آقای خامنه ای از نزدیکان روشنفکران مشهد است و واقعاً همین طور بود. مشهوران هیأت ها با ما بودند؛ اما جوان ها با ما نبودند و با روشن فکرها بودند. لذا آقای خامنه ای تا آخر نهضت هم نیروهای جوان را داشت.

ص:260

ص:261

ص:262

صفوی، همواره به دنبال مطالب و نشریات فداییان اسلام بود. او تقریبا از سال های 1326 و 1327 وارد مبارزات سیاسی گردید و نخستین بار در 17 سالگی به جرم داشتن مجلات و نشریات فداییان اسلام دستگیر شد.

وی درباره اولین دستگیری خود می گوید: زمانی که نواب در قضیه ذوالقدر و ترور علاء دستگیر شد، به خاطر علاقه ام به ایشان به دنبال این بودم که مجله و روزنامه هایشان را بخرم تا در جریان امور آنان قرار بگیریم. در این زمان فداییان اسلام در مشهد، جلسه ای برای حمایت از نواب گذاشتند. هدف از برگزاری این جلسه، رفتن محضر علما و جلب حمایت آن ها به منظور جلوگیری از اعدام نواب بود. افرادی که درآن جلسه حضور داشتند، دستگیر شدند؛ مرا هم گرفتند و به زندان قزل قلعه در تهران منتقل کردند. در بازجویی هایی که از من به عمل آمد، به این نتیجه رسیدند که تنها یک طرفدار و هوادار هستم؛ لذا شش ماه در زندان بودم و چون از 18 سال کم تر داشتم، آزاد شدم.(1)

ص:263

را من انجام دادم و هر کسی که ادعا بکند این کار را او انجام داده، دروغ می گوید). نقشه را پیش رویشان گذاشتم و به آن ها گفتم مثلاً شما از اول خیابان تا دم کوچه ساربان ها و فرد دیگر دست راست و فلانی جای دیگر. پنج نفر باشید و رأس ساعت 9 شب شروع کنید به چسباندن اطلاعیه ها و تا نه و ربع، نه و نیم باید کار تمام شود. هرچه هم اضافه آمد، داخل جوی ها بریزید و یک دانه را هم نگه ندارید. این روش کار بود.

از یک مغازه که شب ها بسته بود، به عنوان اتاق فرمان استفاده می کردیم، تا از این طریق با این افراد ارتباط برقرار کنیم. زمانی که اطلاعیه ها پخش شد و تعدادی از این افراد توسط ساواک دستگیر شدند و کتک خوردند، به آن ها گفته بودند که چگونه ظرف نیم ساعت این اطلاعیه ها را به دیوارهای مشهد چسبانده اید. آن ها خیلی تعجب می کردند که در این فاصله کم، این همه اعلامیه به همه دیوارهای شهر زده باشیم.(1)

ص:264

نه، همین جا منبری ات می کنم. غلط می کند کسی حرفی بزند.

گفتم: ان شااﷲ که خیر است؛ دعا بفرمایید منبر مرا آزاد کنند. دقیقاً روز هفتم محرم در تهران منبر رفتم. اتفاقاً از الطاف الهی جلسه منبر به خوبی برگزار شد.(1)

ص:265

پس از آن؛ اطلاعیه ها به صورت دفترچه درآمد. برای این که محل چاپ اطلاعیه ها لو نروند و ساواک متوجه نشود که در ایران چاپ شده اند؛ فکر کردیم که بگوییم اطلاعیه ها در نجف چاپ شده اند؛ تا اگر کسی در این رابطه دستگیر شد، دنبال بقیه نگردند و افراد دیگر لو نروند.

یک روز که به همراه آقای کبیری به بازار رفته بودیم، به شکل کاملاً اتفاقی در یک مغازه کتابی را دیدیدم که روی آن نوشته شده بود: «الامام الحمیسی». به کبیری گفتم: ما می توانیم «الحمیسی» را به «خمینی» تبدیل کنیم. پایین آن هم نوشته شده بود «مطبعة الآداب نجف الاشرف». کتاب را خریدیم. آقای کبیری برای این که قضیه لو نرود، آن را شبانه به چاپخانه ای که در آن کار می کرد برد و به تعداد دفترچه های مورد نیاز گراور گرفت و آورد و به ما داد. لذا اولین کسانی که در سال 1350 به امام خمینی «امام» گفتند، ما بودیم.

سید مهدی طباطبایی از روحانیون مبارز در دوران پهلوی بود که گزارش های متعددی از اسناد ساواک درباره مبارزات او وجود دارد.(1)

ص:266

این قضیه خیلی مهم است که در آن تاریخ که ما در مشهد نهضت کردیم، نامه امام خمینی را کسی جرأت نکرد در مشهد بخواند؛ اما بنده بر روی منبر آن را خواندم که عنوان آن این بود که (شاه دوستی یعنی غارتگری و...)، این نامه امام خمینی خیلی گویا بود؛ آن را در خانه آقای قمی خواندم و لذا بنده همان روز 15 خرداد دستگیر و زندانی کردند.

ما را چند روز بعد از امام خمینی از زندان آزاد کردند و امام خمینی و آقای قمی را با هم آزاد کردند. منزلی برای امام خمینی در قیطریه (منزل آقای حاج محمد روغنی) پیدا کردند. آقای قمی هم به منزل برادرش در کرج رفت و ما هم دوباره به مشهد برگشتیم. آقای سعیدی که شوهر خواهرم بود، فرمود: که اگر می خواهید به دیدار امام بروید؛ ما چهارشنبه از قم به تهران می آییم تا پنج شنبه بعد به دیدار آیت اﷲ خمینی برویم. ما ساکن مشهد بودیم و از آن جا به تهران آمدیم و در منزل آقای متبحری که از فداییان اسلام و از دوستان بنده در زندان بود، اقامت کردیم. در دیدار ما با آقای خمینی، آقای سعیدی، آقای خزعلی و آقای جنتی هم آمدند و ما به اتفاق به قیطریه رفتیم؛ اما هیچ کدام از ما را راه ندادند؛ ولی بعد با پافشاری زیاد قرار شد که یک نفر به نمایندگی از آن آقایان در منزل دیگری با آقای سیدمصطفی خمینی دیدار کند که آقای سعیدی و ربانی شیرازی به دیدار آقای مصطفی خمینی رفتند.

در جریان انقلاب، وی از یاران اصلی و صدیق انقلاب و امام بودند که این امر باعث شد از سال 42 تا پیروزی انقلاب اسلامی قریب 6 سال به زندان باشد. (1)

ص:267

مسائل را از او یاد گرفتم تا این اندازه که وقتی در نجف بودم، 5 جلد کتاب به زبان عربی «رأس المال» کارل مارکس را خریدم و روی آن کار کردم. آن قدر اطلاعاتم قوی شده بود که وقتی بعد انقلاب در مدرسه سپهسالار، آقای بنی صدر به آقای بهشتی گفت که همین امروز اسکناس های حاوی عکس شاه را جمع می کنند، همه هورا کشیدند؛ اما من گفتم که نگذارید جمع کنند. به آقای بهشتی گفتم اجازه دهید من و در این باره سخنرانی کنم. بنی صدر می خواست سر مردم کلاه بگذارد؛ زیرا وقتی اسکناس جمع و دوباره چاپ شود، به رقم آن روز چندین میلیون تومان به نفع بنی صدر می شد و او می خواست این پول ها را بگیرد و خرج خودش کند.

من می دانستم که حرکت اسکناس جمع کردن و چاپ دوباره، پولشویی است و هزینه دارد. آقای بهشتی به همین دلیل، از بنده خیلی خوشش آمد. او به من گفت که ما این را نمی دانستیم و از شما یاد گرفتیم.

این استاد اخلاق از فردای انقلاب اسلامی و تا پایان عمر، همواره به عنوان روحانی میانه رو و معتدل و مصلح شناخته می شد؛ به طوری که مورد وثوق اکثر گروه های و جریانات سیاسی نظام جمهوری اسلامی ایران بودند. در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 که فضایی سیاسی کشور تحولات گسترده ای را به خود می دید، ایشان به نسبت اوضاع سیاسی و بداخلاقی حاکم بر جامعه، مواضع صریح تری گرفت.

ص:268

وقتی هم قضایای نهضت شروع شد، من در مشهد بودم. آیت اﷲ منتظری، آیت اﷲ شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی، آیت اﷲ سعیدی و یکی دیگر از علما، نامه امام خمینی را برای علمای مشهد آوردند. من هم از علما وقت می گرفتم و نامه را به دستشان می رساندم. از علمای مشهد، میرزا احمد کفائی خراسانی، میرزا حسین فقیه سبزواری، حاج حسن قمی و آیت اﷲ سید هادی میلانی، کسانی بودند که نامه امام خمینی را به آن ها دادیم.(1)

بعد از شهادت آیت اﷲ شهید سید محمدرضا سعیدی، امام راحل در نامه ای به سید مهدی طباطبایی با اشاره به واقعه شهادت آقای سعیدی چنین می نویسد:

خدمت جناب مستطاب، سید الاعلام و ثقة الاسلام آقای طباطبایی -- دامت افاضاته-- مرقوم محترم واصل [شد]؛ سلامت و توفیق جنابعالی را از خداوند تعالی خواستار است. از این که آقازاده های مرحوم فقید شهید -- رحمه اﷲ-- مشغول تحصیل علوم دینیه هستند مسرور [شدم]؛ امید است خداوند تعالی به همه توفیق عنایت فرماید. سلام اینجانب را به خانواده های محترم و آقازاده ها ابلاغ فرمایید.(2)

ص:269

جهاد و شهادت آیت اﷲ سعیدی سکنا گزید و در کنار طبقات محروم دولاب ایفای وظیفه کرد. او با وجود بیماری تنفسی و دعوت دوستانش برای حضور در مناطق خوش و آب و هوا، دعوت آن ها را نپذیرفت و سعی کرد در کنار مردم و همدرد با آنان بماند.

ص:270

ص:271

حسین علیه السلام بودم و بیان ایشان در مجالس روضه و سوگواری اهل بیت علیه السلام با همین لسان عاشقانه و خالصانه بود و همین طور که با زبانی ساده حرف می زد و مصایب اهل بیت علیهم السلام را بازگو می کرد، همه را تحت تأثیر قرار می داد. اوج شور و حال ایشان در همین مجالس فاطمی و حسینی بود. در حقیقت افتخار می کرد که روضه خوان باشد و حتی گاهی بدون این که در منبر وعظ باشد، اگر اشاره ای به مصایب حضرت زهرا علیها السلام و یا امام حسین علیه السلام می شد؛ چون بسیار رقیق القلب بود؛ بلافاصله متأثر می شد و اشک می ریخت.

او در عین حال که بر حسب احساس وظیفه، دو دوره نماینده مجلس شده بود و در کوران مسائل سیاسی قرار داشت، به هیچ یک از این پست ها و مقامات دلبستگی نداشت و علاقه وافر او به رسالت آخوندی و خدمت خالصانه به مردم و اقامه عزای امام حسین علیه السلام و حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا علیها السلام بود.(1)

استاد علاقه زیادی به اهل بیت علیهم السلام داشتند و مطلب نوع منبرهای ایشان، سیره و سخنان معصومین علیهم السلام بود. ایشان در حد دو سه دقیقه روضه می خواندند، اما از آن جا که خود منقلب می شدند، مستمعان هم منقلب می شدند.(2)

حجت الاسلام والمسلمین محمد حاج ابوالقاسم(3) عضو مجلس خبرگان رهبری می گوید:

پدربزرگم بسیار انسان متعبد و اهل راز و نیاز بود و به خصوص نسبت به زیارت حرم های مطهر اهل بیت علیهم السلام به ویژه حرم سیدالشهدا علیه السلام تأکید بسیاری داشت و خود نیز نسبت به این موضوع بسیار مقید بود.(4)

ص:272

می کرد و در حد امکان اگر نیازی داشتند، نیاز آن ها را برطرف می ساخت.(1)

ص:273

امید حل مشکلاتشان به آن جا آمده بودند و اغلب آن ها هم نتیجه می گرفتند، شاید هزاران نفر که در زندگی زناشویی و یا خانوادگی دچار اختلافات می شدند به جای این که به دنبال دادگاه های حل اختلاف بروند به منزل ایشان و یا دفترشان که در همان جا (نزدیک مسجدشان در خیابان غیاثی در نزدیکی میدان خراسان تهران) بود، رجوع می کردند و این روحانی با اخلاق و اندیشمند با بیان شیرینش زندگی آن ها را دوباره می ساخت و بر اثر کلام این بزرگوار سال ها با صلح و صفا به زندگی خود ادامه می دادند.(1)

با این که خودش را اصولگرا می داند، دفترش روی اصلاح طلبان هم باز است و انگیزه این گونه رفتارهای سیاسی شاید از آن رو است که می خواهد «آشتی سیاسی» را در مملکت کلید بزند. خودش می گوید: از سال 84 درباره انشقاق ها در جامعه با بزرگان صحبت کرده و تذکر داده است. شاید تخصصش در آشتی دادن، موجب شود گشایشی هم در فضای سیاسی کشور به وجود بیاید و رقبای سیاسی، کمی قاعده بازی سیاست را رعایت کنند.(2)

ص:274

بنده با این که حدود 30 سال از ایشان جوان تر بودم به راستی کم می آوردم. دو یا سه تا از منبرهای ایشان را می رفتم. در اثنای مسیر با این بزرگوار به گفت وگو می پرداختیم و در این گفت وگوها مطالب مختلف قرآنی و حدیثی مطرح می شد.(1)

ص:275

هم به طور عمومی یک بار در تلویزیون اعلام کردند: از گناه تمام کسانی که مرا اذیت کردند، گذشتم، حتی از کسانی که در زندان مرا مورد شکنجه قرار دادند.(1)

ص:276

ص:277

منزل و دفتر سید مهدی طباطبایی را می توان «دادگستری کوچک» قلمداد کرد که هر کس به آن مراجعه می کرد، دست خالی برنمی گشت.

در سال های پس از انقلاب، او سمتی نمی پذیرفت که به گره گشایی از کار مردم ارتباط نداشته باشد، و حتی برای پذیرش مسئولیت، این ملاحظه را داشت که به هیچ وجه، روضه های خانگی اش تعطیل نشود و مسئولیت و مقام، برای این کار مزاحمتی نداشته باشد. این در حالی است که پیشنهاد دهندگان مسئولیت به او گفته بودند رفتن به روضه های خانگی با پرستیژ مدیریتی شما هم خوانی ندارد. بنابراین، او مسئولیتی را نمی پذیرفت که مزاحم این گونه او باشد.(1)

آیت اﷲ حسینی بوشهری درباره ایشان می گوید:

مردم سه دسته هستند:(2) دسته اول که برترین آن ها هستند، عالمانی اند که هم خود با علمشان زندگی می کنند و هم جامعه با علم آن ها زندگی می کند و سید مهدی طباطبایی چنین عالمی بود. این مرد بزرگ، شخصیت و عالمی به تمام معنا مردمی بود. (3)

ایشان همچون مرجعی بزرگ، پاسخگوی سؤالات و نیازهای مردم بود و مشکلات آن ها را رفع می کرد، وی چهره ای گره گشا بود و هیچ نیازمندی با دست خالی از منزل او بیرون نمی رفت.(4)

ص:278

ص:279

این مدرک برایم یک نوعی تعلق و وابستگی می آورد؛ لذا آن را پاره کردم و دور ریختم!

با مطالعه آثار به جای مانده از وی در می یابیم ایشان همانند روان شناس و جامعه شناس سخن می گوید و آسیب های جامعه را خوب می شناسد و متناسب با آن نسخه می پیچد.(1)

ص:280

ص:281

مسئولان عزیز کشور ما به گونه ای عمل نکنند که روزی مردم مایل باشند که جمهوری اسلامی نباشد. مردم هم بدانند که اگر در مواردی به اسم اسلام اقداماتی انجام می شود که نباید، انجام شود، به دلیل سهل انگاری و لاابالی گری بوده و در جاهایی هم نابخردان به جای خردمندان، نادانان به جای دانایان، ناقص العقل ها به جای فرماندهان اندیشمند کار کردند.

حرف من امروز با مسئولان این است که خودشان را به خواب نزنند. از خواب گران بیدار شوند. این حرف مردم را بشنوند؛ روزی نگوییم صدای شما را شنیدیم که دیگر دیر شده باشد. مسئولان بدانند و آگاه باشند که صرف یک طغیان، مردم را متهم نکنند؛ مردم به صورت عادی طغیان نمی کنند؛ وقتی جواب نمی شنوند، طغیان می کنند. نمونه بزرگی برای این توصیه وجود دارد. یک بچه وقتی می گوید: پدر پول بده! مادر پول بده! وقتی جوابی نمی شنود، آن گاه پایش را به دیوار و در می زند. مردم می گویند: حقمان را می خواهیم.؛ حرف مردم را بشنویم و برای آن ها تلاش کنم. به مطبوعات هم توصیه می کنیم چیزی ننویسید که مردم را نگران کنید. کاری کنید که مردم به راه بیایند و از گویندگان می خواهم در حرف هایشان خدا را در نظر بگیرند و سعی در ایجاد بحران و تقابل نکنند.(1)

نگرانم که چرا مسئولان به جان هم افتادند و آبروی هم را می ریزند؛ این روش ها بسیار خطرناک است و بدترین ضربه را به اسلام و نظام می زند. باید مراقبت کرد تا با این نوع رفتارها بنیان های نظام و انقلاب آسیب پذیر نشود.

استاد طباطبایی هرجا تشخیص می داد که فرد مسئولی در هر پست و مقامی بی راهه می رود، اگر انحراف دینی یا سیاسی در مسئولان مملکت احساس می کرد، طبق وظیفه شرعی، نخست محرمانه و مؤدبانه تذکر می داد و اگر نمی پذیرفت، در سخنرانی یا مصاحبه تلویزیونی یا مطبوعات، آن انحراف را به

ص:282

طور کنایه و گاهی صریح تذکر می داد.

یادم نمی رود یک شب به ایشان تلفن زدم و گفتم برخی از طلبه ها می گویند به حاج آقا بگویید مقداری ملاحظه کنند. ایشان در پاسخ بنده فرمودند: پای حرف های خود ایستاده ام و از هیچ شخصی نمی ترسم.(1)

ص:283

قرار شد برخی حرف ها را نزند. گاهی این ها ناشی از ضعف اخلاقی است. برای چه می خواهیم به خاطر نگه داشتن چند نفر، حقیقت را نگوییم؟

ص:284

اصل اول، حفظ نظام است و هرطور که به نظام ضربه بخورد، گناه کرده ایم.

اصل دوم، حفظ دست آورد های نظام است. این دستاورد ها کم نیست؛ ما یک نظام مستقل و قدرتمند در منطقه هستیم؛ دستاوردهای نظام فراوان است؛ استقلال، امنیت و آزادی، هر سه این ها دست آوردهای نظام هستند؛

اصل سوم، رهبری است. رهبری نظام باید حفظ شود؛

اصل چهارم، حفظ آبروی مردم است. فکر نکنیم ما هرچه آبرو بریزیم، بهتر است. الآن بالاترین ضرری که به کشور خورده، آبروریزی است. آبروی اشخاص نباید بریزد.

ایشان در پاسخ به ادعای آقای کروبی گفته بود: هرکس در دوران مسئولیتش مسئول زمان خودش است و رهبر نظارتی در حد اعلا دارد و راهنمایی و ارشاد می کند و بقیه کارها با مجریان است. همان کس که نامه نوشته (آقای کروبی) زمانی جزء مجریان مملکت بوده است.(1)

ص:285

ص:286

آن ها تحویل گرفته و قبض آن را به آن ها می دادم، بعد مبلغی از پول خودم روی پول آن ها گذاشته و به آن ها هدیه می دادم. بعد از آن خدمت آیت اﷲ گلپایگانی رسیدم و جریان را نقل کردم. ایشان فرمودند: چرا این کار را کردی؟ گفتم: به جهت این که اگر آن مبلغ را از آن ها می گرفتم، با خود فکر می کردند که ما چند سال از جان خود گذشتیم و اسیر بودیم؛ اما این روحانیون حاضر نیستند از این مبلغ ناچیز بگذرند. برای دفع این توهم این کار را انجام دادم. آیت اﷲ گلپایگانی مرا تحسین کردند.(1)

ص:287

رفتم، ایشان 5 تومان به من جایزه دادند. من هم آن پول را به آقای دامغانی دادم. او به من گفت: چرا این پول را به من می دهی؟ گفتم: آبرویی که تو به من داده ای، برای من کافی بود و شما باعث شدی من این جایزه را بگیرم. ایشان هم آن پول از من قرض گرفت. خلاصه این که من در آن جلسه جلوه کردم و شب بعد آن، امام خمینی به من گفت: با آن چیزهایی که یادگرفتی، همه ما را اذیت کردی! من عذرخواهی کردم؛ ولی امام خمینی از من تجلیل کرد که این نشان از جایگاه معنوی ایشان داشت؛ گفتند: من آدم هایی را که این جوری هستند، دوست دارم. من هم پرروتر شدم. وقتی به جلسات می رفتم و می نشستم سؤال می کردم. خدا می داند کسی به اندازه امام خمینی به بچه طلبه ها احترام نمی گذاشت و به آن ها توجه نمی کرد. این یکی از بزرگواری های ایشان بود.(1)

ص:288

حرم مشرف می شدم، ملاحظه می کردم جمعیت زیادی به حرم آمده است.(1)

ص:289

است. از یکی از بچه های جهاد سازندگی پرسیدم: این درخت ها مال کیست؟ گفت: نمی دانم؛ ظاهرا مال یکی از طاغوتی ها بوده است. گفتم: نه این ها را یک آخوند کاشته است! بعد رفتیم از یکی از پیرمردهای محل پرسیدیم،. گفت: قبل از انقلاب آخوند سیدی این جا منبر می رفت؛ او این درخت ها را کاشته است. بعد به او گفتم: مرا می شناسی؟ به من دقیق شد و گفت: آره، قربان جدت! خود آن آقاست. شب به مردم گفتم: هر کدام پنج عدد گردو بیاورید و روز بعد به اتفاق مردم رفتیم و در ظرف نیم روز، حدود هزار درخت کاشتیم! به راستی اگر این بعد از زندگی امامان معصوم علیهم السلام برای مردم روشن شود، چه آثار مفیدی در زندگی دنیوی آنان می تواند داشته باشد!(1)

ص:290

ص:291

که بیمه تقاضا دارد و مستحق است، پرداخت شود. صندوق ها را هم خالی نکنند و به مردم اعتبار دهند. معیشت مردم را تأمین کنند.

از جوانان می خواهم خود را به کار راضی کنند. اشکال دیگر ما این است که دانشگاه توسعه پیدا کرد و دانشگاهیان ما زیاد شدند؛ اما کاری را که یاد گرفتند، اجرا نکردند. وقتی به مهندس راه و ساختمان می گوییم که به بیابان برو، می خواهیم جاده سازی کنیم؛ نمی رود.

ص:292

اولین آن، قبر حضرت زهرا علیها السلام است؛

دیگر این که از بحران های زندگی حضرت علی علیه السلام، مخالفت برخی افراد با قبر حضرت زهرا علیها السلام بود؛

سوم زمان شهادت حضرت است که در این مورد 3 قول وجود دارد: 45 ، 75 و 95 روز بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم.(1)

ص:293

فاطمه معصومه علیها السلام در یکی از حجره های صحن امام رضا علیه السلام به خاک سپرده شد.

مراسم عزای آن مرحوم، در شب 28 اردیبهشت با حضور مراجع تقلید و علما در شبستان امام خمینی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام برگزار شد.

در این مراسم که پس از نماز مغرب و عشای جمعه شب برگزار گردید مراجع تقلید و آیات عظام: شبیری زنجانی و جوادی آملی و حجج اسلام، سید محمد سعیدی، سید احمد خاتمی (امام جمعه موقت تهران و عضو خبرگان رهبر)، سید هاشم حسینی بوشهری (امام جمعه قم و عضو خبرگان رهبری)، کعبی (عضو مجلس خبرگان رهبری)، عبداللّهی (عضو مجلس خبرگان رهبری)، غروی (عضو شورای عالی حوزه علمیه)، سید علی خمینی و طلاب و روحانیون و قشرهای مختلف مردم حضور داشتند.

سخنران این مراسم، آیت اﷲ حسینی بوشهری، عضو مجلس خبرگان رهبری و امام جمعه قم بود.

او چه زیبا در نخستین روز از ماه مهمانی خدا، مهمان حضرت رب الارباب شد و در جوار حضرت فاطمه معصومه علیها السلام آرام گرفت!

ص:294

معنوی و اخلاقی مؤمنین با بهره گیری از جایگاه منبر و محراب برعهده گرفته بودند و در عرصه های انقلاب نیز با حضور در مجلس شورای اسلامی در برهه ای از زمان، به این وظیفه خطیر اشتغال داشتند.

از خداوند متعال شمول رحمت و مغفرتش را برای آن مرحوم و صبر و تسلّا برای بازماندگان مسألت می کنم!

سیّدعلی خامنه ای

29 اردیبهشت 1397.

روحش شاد و یادش گرامی

ص:295

ص:296

ص:297

ص:298

ص:299

1360ش، همزمان با تأسیس مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، به تحصیل علوم اسلامی روی آورد و مدت پنج سال به تکمیل معلومات خویش پرداخت. وی ابتدا به مدت یک سال در مدرسه آیت اﷲ گلپایگانی، واقع در خیابان صفاییه و سپس مدت سه سال در مدرسه رضویه واقع در خیابان آذر قم سکنا گزید و دروس مقدمات و سطوح را نزد استادان فرزانه ذیل به خوبی فراگرفت. اساتید این عالم سخت کوش عبارتند از آیات و حجج اسلام:

1. میرزا محمدعلی مدرس افغانی، (ادبیات)؛

2. علی پناه اشتهاردی، (لمعه)؛

3. حسین راستی کاشانی، (لمعه و قوانین الاصول)؛

4. شیخ عباس محفوظی، (مکاسب)؛

5. شیخ غلامرضا ستوده اراکی، (مکاسب و کفایه)؛

6. شیخ مصطفی اعتمادی، (رسایل)؛

7. سیّدعلی میلانی، (رسایل)؛

8. استاد موسوی تهرانی، (کفایة الاصول).

شهید قلی پور گیلانی، درباره درس کفایة الاصول استادش، استاد موسوی تهرانی می گوید: در آن زمان، آقای موسوی تهرانی شاگردان زیادی نداشتند. قریب هفت- هشت نفر بودیم که نزد ایشان در حسینیه آیت اﷲ مرعشی جلد دوم کفایه را می خواندیم. بسیار بحث علمی خوبی می کردیم. در آن زمان ایشان دیدگاه های آقای نائینی را طرح می کرد که بسیاری شیفته آن آرای شدند. ما که شیفته آرای امام راحل بودیم، با آقای موسوی تهرانی که در کفایه بسیار مهارت داشتند، بحث علمی گسترده ای داشتیم.

ص:300

بیش ترین استفاده را کرده اند:

1. حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی؛

2. حاج شیخ حسین وحید خراسانی؛

3. حاج شیخ جعفر سبحانی؛

4. حاج شیخ ناصر مکارم شیرازی.

شهید قلی پور گیلانی، علاوه بر فقه و اصول، منظومه را خدمت آیت اﷲ حاج شیخ یحیی انصاری؛ بدایة الحکمة و نهایة الحکمة را در خدمت آیت اﷲ فیاضی، تفسیر را خدمت آیت اﷲ عبد اﷲ جوادی آملی و اسفار و هیئت را نزد علامه حسن زاده آملی فراگرفت. وی هم چنین از سال 1376ش، تا پایان عمر شریف آیت اﷲ حاج شیخ علی سعادت پرور (پهلوانی) در درس ایشان شرکت جست و لذا از شاگردان عرفانی و اخلاقی آن مرحوم به شمار می رفت.

ص:301

درس بودم. درس و بحث من روزانه به شش یا هفت درس می رسید وقتی خانه می رفتم، شب ها دست هایم درد می گرفت؛ چون همیشه حجم بسیاری از کتاب ها را همراه داشتم. پنج شنبه ها و جمعه ها هم مباحثه و درس داشتم و از آن جا که منزل ما نزدیک حرم بود، گاهی اوقات بعد از نماز صبح در حرم درس می گذاشتم. نکته ای که به طلبه ها سفارش می کنم و خودم هم به آن اهتمام داشتم، تکرار فراوان درس و مباحثه بود؛ مثلا من مغنی را چندین دوره با یک نفر مباحثه کردم و همین طور کتاب های دیگر را. کفایه را فکر می کنم سه دوره مباحثه کرده ام؛ نهایه و منظومه را دوبار خواندم؛ حتی مکاسب را که حدود چهارسال زمان می برد، دوبار مباحثه کردم. یادم هست کتابم پاره پاره شده بود و خودم هم دیگر از آن بدم می آمد؛ به همین دلیل، مکاسب را پشت کتاب هایم مخفی می کردم تا مدتی آن را نبینم. دروس خارج را نزد بزرگانی هم چون آیات عظام فاضل لنکرانی و وحید خراسانی خواندم. الان هم فقط تدریس دارم؛ مثلا کفایه و حلقه ثالثه را با هم بیش از هفت دوره درس دادم. بعضی قسمت های مکاسب را پنج دوره و برخی دیگر از قسمت های مکاسب را پنج دوره و برخی دیگر از قسمت های آن را هفت دوره درس دادم. بحث بیع و خیارات را هم سه یا چهار دوره تدریس کردم.

ص:302

ص:303

علما مسایل را با قربان صدقه و هزار تعبیر مطرح می کردند؛ ولی خدا امام را رحمت کند که ما را نجات دادند و از بن بست بیرون آوردند. برخی از نظریات امام راحل کم نظیر بود که متأسفانه مرکز نشر آثار امام خمینی این مطالب را تاکنون منتشر نکرده است.

ص:304

فطرت سازگار نبود؛ حرف های بسیار بدی می زدند؛ با این حال به فرزندان فامیل گفتم: من سینما نمی آیم. لذا برای آن ها بلیت تهیه کردم، آن ها رفتند برای تماشای فیلم و من روی نیمکت نشستم تا آن ها بازگردند. من با پول خودم کتاب اصول دیالکتیک حضرت آیت اﷲ سبحانی را خریداری کرده بودم. نزدیک به دو ساعت و نیم طول کشید تا فیلم تمام بشود و من در این مدت کتاب را تا آخر خواندم. البته فهمیدنش برایم راحت نبود؛ چون به مطالعه کتاب های غیر درسی عادت نداشتم. من نیز برخی مطالب و صفحات آن را چند بار خواندم؛ حتی متن ها را حفظ کردم و برخی از آن را فهمیدم. آرام آرام به این گونه مباحث علاقه مند شدم. در آن زمان، تظاهرات قوت گرفته بود و من نیز به صورت پنهانی در تظاهرات شرکت می کردم؛ چون اگر به اقوامم می گفتم، اجازه نمی دادند. با وجود این، بنده مخفیانه در تظاهرات شرکت می کردم و با گردانندگان انقلاب که بیش تر دانشجویان بودند، ارتباط برقرار کردم. به همین دلیل، در دانشگاه صنعتی اصفهان و دیگر دانشگاه های اصفهان رفت و آمد داشتم. دانشجویان نیز کتاب های مذهبی را برای مطالعه به بنده می دادند که با شوق، آن ها را مطالعه و نکات مهم آن ها را یادداشت می کردم. این مسایل باعث تقویت ذهنی برای فهمیدن کتاب های دینی شد. پس از پیروزی انقلاب، در مباحث فلسفی که از سوی آقایان مصباح یزدی و دکتر احمد احمدی و برخی دیگر مطرح می شد، شرکت می کردم. یکی از آقایان نیز در آن زمان درس نهج البلاغه داشت که از اول تا پایان آن ها را گوش دادم و نوشتم. این آقا در بحث های فلسفی بسیار کوتاه و روان صحبت می کرد و من نیز آن ها را یادداشت می کردم. به همین دلیل، پس از سال دوم تجربی، نام بیش تر کتاب های فلسفی را حفظ بودم. اوایل انقلاب که منافقان و کمونیست ها فعالیت داشتند.، بنده بحث های فلسفی را برای آن ها مطرح می کردم؛ حتی با دانشجویان و دبیرستانی ها که کمونیست، چریک فدایی و منافق بودند، بحث می کردم. این مسائل سبب شد به بحث های فلسفی

ص:305

علاقه بسیاری پیدا کنم. وقتی رشته تجربی را در قم می خواندم، به درس منظومه یکی از استادان رفتم که آن جا بهترین مستشکل من بودم. در آن زمان، شاید ته ریشی بیش تر نداشتم؛ ولی وقتی در کلاس منظومه شرکت می کردم، بسیاری از طلاب مسن به احترام بنده می ایستادند و من نیز از این موضوع بسیار خجالت می کشیدم؛ حتی خجالت می کشیدم کنار استاد بنشینم. به همین دلیل، کنار در می نشستم. در آن زمان، منظومه و بدایه و نهایه را خواندم؛ درحالی که هنوز طلبه نشده بودم. البته تنها عبارت می خواندم و نمی فهمیدم که عبارت را باید با مرفوع، مجرور و یا منصوب بخوانم. برخی از طلاب نیز توضیح می دادند که منظور عبارات بیان شده چیست؟ سپس اسفار را خواندم و تدریس را شروع کردم. مدتی نیز در فقه و اصول کار کردم.

محمدحسین قلی پور، فرزند مجتهد شهید منا در این باره می گوید:

پدرم از دوران جوانی اهل مطالعه و تفکر بودند. در خانواده پدری ما کسی تحصیلات حوزوی نداشته است. پدربزرگم کاسب بود؛ اما پدرم که از طریق آشنایی با تعدادی از روحانیون برجسته منطقه به تحصیلات حوزه علاقه مند شده بود؛ راه حوزه را انتخاب کردند. به همین دلیل، برادران خود را به قم آوردند و با مراقبتی که داشتند، موفق شدند آنان را به کسب مدارج عالیه دانشگاهی در رشته پزشکی برسانند. ایشان هوش بسیار بالایی داشتند و بعد از اتمام تحصیلات دبیرستان و پذیرش در رشته پزشکی فرصت اعزام به خارج برایشان مهیا شد؛ ولی چون علاقه به حوزه داشت، مصمم شد در حوزه بماند. وی از نوجوانی به مسائل فلسفی و اخلاقی و همچنین آثار استاد شهید مطهری و سایر بزرگان علاقه مند بودند و بارها آن ها را مطالعه کرده بودند. و با مکاتب فکری، مختلف در دانشگاه ها مناظره می کردند. روش کار ایشان این طور بود که حدود 5 صبح تا 11شب روی تحقیق متمرکز بودند. مگر برای تدریس یا سایر کارهای ضروری از منزل خارج می شدند. بیش تر در اتاق مطالعه بودند و بری برنامه های ثابت هم داشتند؛ مثلا به ورزش مقید بودند و هر شب به صورت

ص:306

منظم یک ساعت پیاده روی می کردند و هنگام پیاده روی، از طریق گوشی همراه صوت قرآن یا سخنرانی آیت اﷲ حسن زاده آملی گوش می کردند.

ص:307

9. تحقیق و اعداد الروضة البهیّه فی شرح المعة الدمشقیه مع تعلیقات المحقق المدقق الخوانساری، (5جلد)؛

10. تحقیق و اعداد اصول الفقه فی مباحث الألفاظ و الملازمات العقلیه؛

11. تحقیق و اعداد نهایة الحکمة؛

12. تحقیق و اعداد بدایة الحکمة؛

13. آداب و رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم؛

14. فضایل و مصائب امیرالمؤمنین علیه السلام؛

15. حضرت زهرا علیها السلام در بحارالانوار؛

16. امام حسین علیه السلام از ولادت تا عاشورا؛

17. امام زمان علیه السلام از ولادت تا بعد از ظهور؛

18. کوثر کلام (گذری بر مفاهیم نهج البلاغه)، (4جلد)؛

19. در سایه سار نهج البلاغه، (2جلد)؛

20. اصول فقه حضرت امام خمینی، (ره) (2جلد)؛

21. تدوین نموداری کفایة الاصول همراه با آرای اصولی امام خمینی، (ره) (2جلد)؛

22. تحقیق و ویرایش و تنظیم شرح کفایة الاصول مرحوم شیخ عبدالکریم خوئینی زنجانی، شاگرد آخوند خراسانی، (4جلد)؛

23. بررسی انتقادی نظریه ترتب؛

24. ترجمه الفقه علی المذاهب الخمسه، (نیمه اول کتاب)، (2جلد)؛

25. تلخیص مکاسب محرمه؛

26. تلخیص

کتاب البیع؛

27. تلخیص کتاب الخیارات؛

28. تلخیص جواهرالبلاغه؛

29. ترجمه و شرح الموجز فی اصول الفقه، (تألیف حضرت آیت اﷲ سبحانی)؛

30. ترجمه کلیات علم الرجال، (نیمه دوم کتاب) آیت اﷲ سبحانی؛

ص:308

31. تلخیص المحاضرات فی الالاهیات آیت اﷲ سبحانی؛

32. سیری در کتاب شریف الغدیر علامه امینی، (2جلد)؛

33. پاسخ شیعه، (سیری در شب های پیشاور)؛

34. نگارش نوین رساله حضرت امام خمینی؛

35. نگارش نوین رساله آیت اﷲ فاضل لنکرانی؛

36. اهمیت غذا از نظر اسلام، (به درخواست همایش نگاه ادیان به مسأله غذا- کشور سوئیس).

ص:309

تألیفات او برای فهم مطالب مجمل، ولی مفید فقه و اصول، به ویژه برای آمادگی آزمون های دشوار حوزویان کمک کار قابلی بود و به درستی توانسته بود مطالب را بیان کند. با همه این ها، وی سلوک عارفانه نیز داشت و نزد مرحوم شیخ علی پهلوانی سال های متمادی عرفان نظری و عملی آموخته بود

ص:310

کوچک می نوشتم و بعد دوباره این مباحث را مرور می کردم تا این که مطالب ملکه ذهنم می شد. اگر هنگام تدریس، ترتیب مطالب از یادم می رفت، به آن خلاصه مطالب نگاه می کردم تا مطلبی از قلم نیفتد. بعد از درس، همه مطالب خلاصه شده را پاره کرده و دور می انداختم تا این که تنبلی نکنم و در صورت نیاز دوباره بنویسم. این دوباره نوشتن، مهارت انسان را بیش تر می کند و مطالب بهتر در حافظه می ماند. وقتی حاشیه و المنطق تدریس می کردم، به تقاضای طلبه ها مطالب آن را نوشتم و به آنان دادم؛ چون در آن زمان این شرح ها نبود. بعد از نوشتن با اصرار طلبه ها دوباره مطالب را منقح و آن را به شکل یک کتاب کمک درسی چاپ کردیم و الحمدﷲ از آن استقبال شد.

در مدت نزدیک 20سال از چاپ کتاب هایم، شاید به اندازه تعداد انگشتان دو دست منتقد به من مراجعه نکرده است، بلکه همه تعریف و تشویق بوده است. تلخیص کفایه ما برای تدریس بسیار عالی است و استادان زیادی در این باره به صورت حضوری یا تلفنی از من قدردانی و تشکر کرده اند. برخی از استادان محترم برای من پیامک می فرستند که من مشغول خواندن تلخیص کفایه شما هستم تا برای تدریس فردا آماده شوم و برای شما دعا می کنم. من کفایه را خیلی تکمیل تر از سایر کتاب های درسی نوشته ام. یکی از مراجع معظم برای تلخیص کفایه ما، مقدمه ای نوشتند؛ ولی وقتی به دست بنده رسید، کتاب از چاپ خارج شده بود و موفق نشدیم این مقدمه را بیاوریم. همیشه به طلبه ها سفارش می کنم خودتان کتاب های درسی را تلخیص کنید. یادم هست خدمت یکی از بزرگان رفته بودیم، فرمودند: چه می خوانی؟ گفتم: رسایل. ایشان یک سئوال از علم اجمالی کرد، با این که این مبحث را خوب مطالعه و مباحثه کرده بودم؛ معذلک هرچه به ذهن خودم فشار آوردم، دیدم یادم نمی آید و خیلی ناراحت شدم؛ چون فکر می کردم خوب خوانده ام و لذا متوجه شدم فراوانی مطالب باعث می شود ذهن من نتواند تمام مطالب را نگه دارد. از همان جا دانستم با تلخیص مطالب می توان بر آن ها احاطه پیدا کرد. کتاب رسایل را از اول تا انسداد در جبهه خلاصه کردم.

ص:311

ص:312

در نظر بگیریم؟! اصلاً برخی طلبه ها نمی خواهند فقه و اصول بخوانند، بلکه می خواهند در زمینه فلسفه، تفسیرقرآن و نهج البلاغه و... کار کنند و با چند سال درس خواندن و گرفتن مدرک فوق لیسانس یا دکترا، در دانشگاه تدریس کنند. این نقص بزرگی در حوزه علمیه ماست. برای رفع این نقیصه باید چند نفر از استادان بنشینند، این کتاب ها را رقیق تر و خلاصه تر کنند در حدی که یک «مبلّغ» هم بتواند از آن استفاده کند. مشکل دیگر مدیریت حوزه، شیوه امتحان گیری است. معیار آن ها در امتتحانات «حافظه محور» است؛ در حالی سؤالات امتحانات باید «فهم محور» باشد. آنان به گونه ای سئوال مطرح می کنند که هرکس حافظه اش خوب باشد، قبول می شود و اگر حافظه چندان قوی نداشت، قبول نمی شود. درحالی که هدف و غرض حوزه باید فهم مطالب باشد. واقعا چه کسی قدررت حفظ تمام این مطالب را دارد؟ شیوه امتحانات، قدیمی و به یک صد سال پیش مربوط است و علمی و به روز نیست که در این باره هم باید زعمای حوزه فکر اساسی کنند.

ص:313

درس های حوزه تمام شد، بر روی تکمیل کارشان متمرکز شدند، تا بتوانند تعدادی را تمام کنند و برای سال تحصیلی به چاپ برسانند. به همین دلیل، در آن تابستان، مانند همه تعطیلات ایشان بسیار پرکار بودند. تنها یک سفر به مشهد مقدس و یک سفر کوتاه هم به گیلان برای دیدار با بستگان رفتیم تا روز جمعه ای که عازم سفر حج بودند. فرصت خداحافظی از اقوام را هم نداشتند. من ایشان را به فرودگاه برده و بدرقه کردم. شب قبل از آن تا نماز صبح بیدار بودند و کتاب های آماده انتشار را ویرایش می کردند. او بیش از هزار صفحه پرینت نوشته هایش را جهت ویرایش و تصحیح با خود به عربستان بردند. از آن جا که فرزند ارشد خانواده بودند، برای عمه ها و عموها حکم پدری داشتند. از خیلی مسائل بزرگوارانه می گذشتند و همیشه می گفتند: بزرگی خرج دارد. به همین دلیل، شهادتش برای همه سنگین بود. گویی همه پناهگاهی را از دست داده اند. نسبت به مشکلات مردم حساس بودند و علاوه بر کمک به آنان، پیگیر مشکلات آنان بودند. ایشان هر ساله در ایام عرفه، از نجف اشرف تا کربلای معلی را پیاده روی می رفتند و از فضای ملکوتی و معنوی آن بهره های شایانی بردند. بارها به مکه معظمه و مدینه منوره رفتند. وی به بزرگان ارادت می ورزید و از محضر آنان کمال بهره را می بردند و تأسف می خورد که چرا مردم این بزرگان را نمی شناسند. اعتقاد داشت رمز ترقی و پیشرفت علمی بزرگان شیعه، علاوه بر جدیت و پشت کار علمی، توسل آنان به حضرات ائمه معصوم علیهم السلام است و مرتب می گفت هر کس به جایی رسید به مدد امدادهای الاهی و عنایت معصومین علیهم السلام بوده است. این شهید بزرگوار به امام خمینی ارادت ویژه ای داشت و معتقد بود امام نابغه عصر است و دیدگاه ها و آرای اصولی امام از آخوند خراسانی قوی تر و استوارتر می باشد. درس امام را مجتهد پرور برمی شمردند.

ص:314

وی سابقه بیش از 20ماه حضور در جبهه های نور علیه ظلمت را در کارنامه خویش داشت؛ اهل تهجد و دعا و زیارت بودند؛ با ادعیه مأنوس بودند. او جمله معروفی داشت و می گفت: «اگر شما به اندازه یک دکترا در این دنیا تلاش می کنید، حداقل برای آخرت تان به اندازه فوق دیپلم تلاش کنید.» وی فردی صمیمی و مهربان در محیط خانواده بود و برکسب علم و فعالیت های علمی تأکید فراوان داشت. با این که بیش تر فعالیت وی در فقه و اصول و فلسفه متمرکز بود، از کارهای تفسیری غافل نبود و به اتفاق جمعی از دوستان، تلاش کردند چکیده گویایی از تفسیر المیزان را کار کند که مقداری انجام شد و چند جلد به چاپ رسید. آن بزرگوار به خاطر معیشت و دنیا، از حوزه فاصله نگرفت و اگر کاری از دستش برمی آمد، برای دیگران انجام می داد. با آموزش و پرورش همکاری زیادی داشت و کلاس های آموزشی ضمن خدمت دایر و به تقاضای آنان برخی از مباحث نهج البلاغه را در 4جلد تدوین کرد که الان بیش از 10سال است در مسابقات دانش آموزشی از آن استفاده می شود. در نهج البلاغه و تفسیر کشاف و تفسیر المیزان خیلی کار کردند. در عنوان بندی کتاب های درسی که عمدتاً عربی بود، بسیار مهارت داشت. وی به پیشنهاد حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی، کفایة الاصول آخوند خراسانی را همراه با آرای اصولی حضرت امام خمینی تلخیص و در دو جلد تدوین کرد که در پژوهشگاه انقلاب اسلامی، به عنوان کتاب برتر و ممتاز شناخته شد. این کتاب که دیدگاه های تطبیقی حضرت امام با نظریات آخوند خراسانی تدوین شده است، هم اینک برای دوره کارشناسی ارشد و دکترای پژوهشگاه امام خمینی مورد استفاده قرار می گیرد. این شهید مبتکر شیوه نوین در تدوین رساله های عملیه امام خمینی و آقای فاضل لنکرانی بودند که طرح مورد استقبال آیت اﷲ فاضل لنکرانی قرار گرفت.

ص:315

عید قربان 1436ق، برابر با 2 مهرماه 1394ش، در سرزمین منا و با لباس احرام در یکی از بهترین زمان ها و مکان ها و در حالی که زبانش به ذکر خداوند متعال مترنم بود، در 51 سالگی لبیک گویان به ندای کروبیان پاسخ داد و روح ملکوتی اش به بهشت پرواز کرد. پیکر پاکش بعد از گذشت قریب 100روز از فاجعه منا به وطن بازگشت و در روز جمعه، 11دی ماه 1394ش، طی مراسم با شکوهی با حضور مراجع عظام، بزرگان حوزه، طلاب و فضلا و قشرهای مختلف مردم در قم تشییع شد و بعد از اقامه نماز توسط حضرت آیت اﷲ حاج شیخ عباس محفوظی گیلانی، در جوار بارگاه حضرت معصومه علیها السلام در حجره 35 صحن بزرگ (آینه) آرام گرفت. مجالس فراوانی در سوگ آن عالم وارسته در قم و گیلان برگزار گردید و مراجع عظام و بزرگان و مسؤلان کشوری و لشکری در آن شرکت جستند و نیز پیام های تسلیتی از سوی مراجع و بزرگان علمی- سیاسی صادر گردید که در پایان به پیام تسلیت مقام معظم رهبری اشاره می کنیم:

باسمه تعالی

رحلت جناب حجت الاسلام آقای حاج شیخ مسلم قلی پور رضوان اﷲ علیه را که در شمار جان باختگان حادثه فاجعه بار منا می باشند به خاندان گرامی ایشان و نیز به همه شاگردان و بهره برندگان از تألیفات سودمند آن عالم سخت کوش و به عموم همشهریان ایشان تسلیت عرض می کنم. از خداوند متعال علوّ درجات آن مرحوم و صبر و اجر بازماندگان را مسئلت می نمایم!

سیدعلی خامنه ای

24دی ماه 1394.

ص:316

ص:317

ص:318

سیراب می کرد.(1) حضرت امام برای پدر مرحوم کوثری احترام خاصی قائل بودند، تا حدی که وقتی پدر مرحوم کوثری به محضر امام مشرف شد، حضرت امام به احترام ایشان تمام قد ایستاد.(2) و بعد از فوت حجت الاسلام حاج سید علی اکبر کوثری زاده، برخی از اعضای دفترش را برای شرکت در مراسم ختم ایشان فرستاد.(3)

پدربزرگ ایشان، حاج سید حبیب چاوش و جد مادری او حاج سید حسین چاوش از سادات معروف قم بودند و عاشقان امام حسین علیه السلام را با اسب و شتر به کربلا می بردند و در راه برای آنان چاوشی می کردند. به همین خاطر، به «چاوش» معروف شدند؛ اما بعدا شهرت آنان از شهرت «چاوش»، به «کوثری زاده» تغییر یافت.(4)

سید محمد کوثری زاده، 2 پسر و 3 دختر داشتند. پسران او به نام های سید امیر و سید علی در جرگه روضه خوان ها هستند و دامادهای ایشان سید محسن چاوش و سید محسن فروغی از منبری ها و روضه خوان ها و سید مرتضی چاوشی دارای شغل آزاد هستند.(5)

ص:319

مطالعه معارف دینی بر نداشت و حتی برخی شب ها تا پاسی از شب مشغول تفحص در کتاب های دینی بود.(1)

ص:320

خواسته شد با پوشیدن جامه سیاه، اندوه خود را نشان دهند. خرید و فروش ممنوع شد؛ به قصابان دستور داده شد به احترام این روز ذبح نکنند؛ آشپزان غذا نپزند و در بازارها خیمه عزا برپا شد.(1)

در روز عاشورا، مردم، حتی برخی علمای حنفی، مثل خواجه علی غزنوی و امام نجم الدین بلعمانی حنفی، سفیانیان را لعن می کردند؛ دستار از سر باز کرده، نوحه می خواندند و خاک بر سر می افشاندند.(2)

دسته های عزاداری در شکل جدید، نخستین بار در سال 352ق، به وجود آمدند.(3) در سال 398 که روز عاشورا با عید مهرگان مصادف بود، مراسم عید را به تأخیر انداختند.(4)

سوگواری برای امام حسین علیه السلام و یارانش، آیین ها، سبک ها و قالب های مختلف و متعددی در مناطق مختلف شیعه نشین یافته و در طول تاریخ نیز تحولاتی را از سر گذرانده است. برخی از این آیین ها عبارتند از: مرثیه سرایی، سینه زنی، تعزیه خوانی، روضه خوانی، مقتل خوانی زنجیرزنی، عَلَم گردانی، دسته عزاداری، شام غریبان، نخل گردانی، قمه زنی، تابوت گردانی و پیاده روی اربعین.

عزاداری برای امام حسین علیه السلام نقش مهمی در زنده نگاه داشتن عاشورا دارد و همان طور که امام خمینی فرمود: «محرّم و صفر است که اسلام را نگه داشته است».(5) بنابراین، شیعه توانسته در طول اعصار و قرون مختلف در سایه برگزاری مراسم عزاداری سیدالشهدا علیه السلام، عزت خود را حفظ و توطئه های دشمنان را خنثی کند. در حقیقت، عزاداری برای سالار شهیدان، احیای شعارهای و آرمان های حسینی است و روح و حیات جدیدی در کالبد شیعه می دمد. استعمار، از جمله وهابیت، دلیل شکست ناپذیر بودن شیعه را جریان عاشورا می داند. لذا از بین بردن این جریان، از تصمیمات جدی آنان است. آنان برای مبارزه با دو جریان مهدویت و نهضت عاشورا برنامه ریزی کردند. وهابیت با حمایت دستگاه

ص:321

جاسوسی انگلیس، آمریکا و رژیم صهیونیستی و با پشتوانه مالی آل سعود، برای به انحراف کشیدن و ایجاد بن بست در معارف اسلامی – شیعی، به ویژه عزاداری امام حسین علیه السلام تلاش های وسیعی صورت دادند؛ چرا که فهمیده اند نهضت عاشورا و قیام امام حسین علیه السلام رمز ماندگاری و حیات اسلام ناب و مخالف اسلام اموی و آمریکایی آنان است. وهابیت در زمینه با شیعه ستیزی و مقابله با نهضت حسینی از روش های مختلفی وارد شده و هزینه های گزافی نیز در این راه صرف کرده است. راه اندازی شبکه های مختلف ماهواره ای و ساخت سریال ها و فیلم های مختلف با انگیزه شبهه پراکنی در حقانیت شیعه و نهضت ابا عبد اﷲ علیه السلام، همه در این مسیر بوده است.

ص:322

و از هیأت های بزرگ مردم قم و دارای قدمت 400 ساله می باشد و هنوز به همان سبک سنتی و با حضور جوانان عاشق و محب امام حسین و اهل بیت علیهم السلام هر ساله برنامه های عزاداری و نوحه سرایی دارد.(1) از دیگر هیأت هایی که مرحوم کوثری زاده در آن به نوحه سرایی می پرداخت هیأت تکیه شاه خراسان و تکیه شادقلی قم، حسینیه دلریش، صنف لباس فروشان(تهران) و حسینیه جماران بود.(2)

ص:323

ص:324

خبر کوچه به کوچه می گشت؛ هیچ کس نبود که دستگیری آقا روح اﷲ برایش مهم نباشد. هر کسی دوچرخه داشت تند و تند رکاب می زد، از این محله به آن محله می رفت تا خبر را برساند. چند ضربه به در خانه ها می زدند و خبر را در یک جمله کوتاه می رساندند... چیزی نگذشت که شهر پر شد از صدای «یا مرگ یا خمینی... »

مأموران خیابان ها را بسته بودند، جمیعت هر طور شد، خود را به حرم رساند؛ آیت اﷲ نجفی و حاج آقا مصطفی داخل صحن سخنرانی کردند؛ هر لحظه خشم و خروش مردم بیش تر می شد. جمعیت از درب دیگر حرم خارج شدند و به نیروهای پادگان منظریه در رودخانه برخوردند. ساواک هم در خیابان باجک و راه آهن مستقر بود؛ نیروهای شهربانی هم چهار راه غفاری را بسته بودند. در نهیأت مردم را در خیابان امام خمینی به رگبار بستند.

حجت الاسلام سید علی چهل اخترانی در همان روز چند نفر را به چشم خود دیده که در خون خود غلتیدند و نفس آخر را کشیدند. دو نفر هم از سادات چهل اختران شهید شدند که در همان آرامستان مدفون هستند: سید حسین روزنامه فروش و حسن کلهر. لحظه تیر خوردن ابراهیم فخار را هم هیچ وقت یادش نمی رود...

صحنه ای که بیش از همه در خاطرش مانده، به کوچه آبشار مربوط است که جمیعت بسیاری در آن جمع شده بود و ماموران آتش گشودند و هیچ راه فراری نبود. مردان مانند برگ های پاییزی روی زمین افتادند؛ خیلی ها پشت در بسته خانه ها، در حالی که هنوز امید داشتند، راهی باز شود، زخمی شدند یا جان دادند.

«قبرستان نو»، «وادی السلام»، «بقیع»، «چهل اختران» و خیلی از آرامستان های قدیمی داخل شهر قم نشانه هایی از مردانی که آن روز به خون خود غلتیدند،ا در خود جای داده اند.

شجاعت و جسارت مردم قم در 15 خرداد 42 در تاریخ ماندگار شد. دیگر شهرها هم در شکل گیری این حرکت نقش داشته اند؛ اما تا همیشه نام 15 خرداد با نام قم گره خورده است.(1)

ص:325

قیام 15خرداد، نام مرحوم سید محمد کوثری زاده را در شمار انقلابیوین و ارادتمندان به حضرت امام ثبت کرد و او در کنار پدر و دایی بزرگوارش، در این قیام اثری جاودان از خود بر جای گذاشت.(1)

دایی مرحوم کوثری، یعنی مرحوم حاج سید علی چهل اخترانی، پدر خانم مرحوم کوثری نیز بود. ایشان از مبارزان و هم نشینان نزدیک حضرت امام علی الخصوص در نجف بود، به مبارزه علیه ظلم طاغوت پرداخت و در قیام پرافتخار پانزدهم خرداد سال 42 فعالیت داشت؛ به طوری که یکی از اعضای دفتر حضرت امام به او گفته بود: با لو رفتن اسناد ساواک بعد از انقلاب، مشخص شد که شما پرونده داشتی.(2)

از دیگر فعالیت های سیاسی مرحوم کوثری این بود که وقتی به عتبات مشرف می شد و خدمت امام می رسید، اعلامیه حضرت امام را دریافت می کرد و با لطایف الحیلی به ایران می رساند.(3)

ص:326

می دانست؛ ولی شنیدن آهنگ از آن ها را به شدت مورد نهی قرار می داد. خود را عادت داده بود که نگاه حرامی انجام ندهد و اگر فیلم های غیر ایرانی از تلویزیون پخش می شد که خانم های بی حجاب در آن بازی می کردند، سریعا شبکه را عوض می کرد و در مواردی هم به مسئول وقت صدا و سیما در مورد پخش چنین فیلم هایی تذکر قاطعی داده بود. به مسئله شرم و حیا بسیار توجه داشت؛ به طوری که صحبت کردن با نامحرم را هر چند سنی از او گذشته باشد، را با احتیاط انجام می داد و از صبحت های غیر ضروری زن و مرد و مختلط شدن آنان جلوگیری می­کرد. این اعمال در تهذیب نفس طولانی مدت او از جوانی ریشه داشت؛ کما این که هم دوره ای های ایشان این حالات او را در تمام عمر او سابقه دار می دانند.

ص:327

در کم تر کسی این گونه حالات دیده می شود. حتی بعد از مراجعت به ایران، با دیدن عکس حرم بسیار منقلب می شد و این حالت را اطرافیان ایشان مکرر دیده بودند.

در اطراف دیوار اتاق شخصی او، تصویر اماکن مقدس و قبور اهل بیت علیهم السلام، جز قبر گمشده حضرت زهرا علیها السلام دیده می شد. بعد از بسته شدن راه عراق، هر روز زیارت امامان معصوم علیهم السلام را در پای عکس حرم همان امام با احترام تمام انجام می داد، گویا در حرم ایستاده است. حتی با سروران خویش در همین حال تکلم می کرد.(1)

عاشق روضه اباعبد اﷲ الحسین علیه السلام بود. با شنیدن نام کربلا و با دیدن عکس کربلا منقلب می شد و از بردن نام امام حسین علیه السلام لذت می برد. آن چنان روضه می خواند که هر شنونده ای را تحت تاثیر قرار می داد. مصداق این بیت شعر بود: «سخن کز دل بیرون آید

نشیند لاجرم بر دل»