ص:2

ص:3

ستارگان حرم

شرح حال علما

جلد سی و یکم

گروهی از نویسندگان

ص:4

ص:5

ص:6

کودکی و نوجوانی 34

تحصیل و پیگیری آن 34

استادان 35

شاگردان 38

ویژگیهای اخلاقی 39

تألیفات 40

غروب زندگی 40

شیخ مصطفی اعتمادی

ولادت و تحصیلات 41

متأهل شدن و خرید خانه 43

تألیفات 43

شاگردان 44

سابقه تبلیغی 45

سابقه تدریس 45

ویژگی های اخلاقی 45

کرامت 50

فرزندان 51

به سوی آرامگاه ابدی 51

پیام های تسلیت 51

خاتمه 52

محمدهادی امینی

اشاره 53

تولد 54

خاندان 54

تحصیلات 57

ص:7

اساتید 57

دسته بندی آثار 59

معرفی برخی آثار برجسته 62

حب اهل البیت علیهم السلام 68

برادران و فرزندان 69

وفات و مدفن 71

محمد تقی بافقی

ولادت و والدین 75

کودکی و تحصیلات 75

هجرت به نجف 76

اساتید نجف 76

بازگشت به ایران 77

توفیق تأسیس حوزه علمیه قم 78

دوران تبعید در شهر ری 86

بازگشت دوباره به قم 88

سفر به عتبات 88

فعالیت های فرهنگی و اجتماعی 88

ویژگی ها 90

در نگاه دیگران 98

وفات 99

سید محمدتقی خوانساری

اجداد و نیاکان 101

تحصیلات، استادان و شاگردان 102

آثار علمی 104

فعالیت های اجتماعی و سیاسی 104

ص:8

ویژگی ها و خصوصیات اخلاقی آیت اﷲ خوانساری 108

در آینه خاطرات 114

پاییز غم انگیز 116

فضل علی شریعت مهدوی قزوینی

کانون رویش 117

ولادت و دوران کودکی 119

دانش اندوزی در قزوین 120

عزیمت به تهران 121

به سوی اصفهان 123

هجرت به جانب عتبات عراق 125

در جوار بارگاه امیر مؤمنان علی علیه السلام 126

پرتوافشانی در قزوین 127

جامع معقول و منقول 129

شاگردان و پرورش یافتگان 130

دوستان نزدیک 132

آثار قلمی 136

همگامی با پیشگامان مشروطه خواه 138

در سنگر مجلس 139

مقاومت در برابر توطئه کشف حجاب 140

فرزندان 142

غروب غمگین 144

سید حسن طاهری خرم آبادی

تولد و خاندان 145

دوران کودکی 146

ارتحال پدر، سرپرستی عمو و ازدواج با دختر او 147

ص:9

لباس روحانیت 147

ورود به مدارس جدید به لباس روحانیت 148

دوران تحصیلات ابتدایی 150

ورود به حوزه علمیه کمالیه 151

ورود به قم و آشنایی با امام خمینی رحمة الله 151

دروس سطح 153

دروس خارج 154

اساتید معقول 156

هم مباحثه ایها 156

آثار 157

تدریس 162

اجازات 163

مسئولیت های بعد از انقلاب 167

نمایندگی امام رحمة الله در سپاه 171

ارتباط با علما 173

فهرست پیام های امضاء شده 176

اولاد و فرزندان 180

ارتحال 180

پیامهای تسلیت 180

علامه محمد حسین طباطبایی

مقدمه 183

ولادت 184

شرافت و اصالت خانوادگی 184

دوران کودکی و نوجوانی 185

هجرت به نجف 186

تحصیل در نجف 187

بازگشت به تبریز 188

ص:10

هجرت به قم 189

اساتید 190

شاگردان علامه 191

تألیفات و آثار 193

ساده زیستی و تواضع 198

نقشه مدرسه حجتیه 199

صرفه جویی در وقت 200

گفت وگو با حضرت ادریس علیه السلام 200

خبر دادن از حقایق هستی 201

رنجش حوریه بهشتی 202

فرزندان 203

در سوگ همسر 203

همسر دوم علامه 204

در بستر بیماری 204

پرواز بسوی ملکوت 205

علامه در نگاه بزرگان 206

سید حسین طباطبایی (مجمر)

از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام 207

خاندان میر آقا بابا 209

زادگاه مجمر، کانون شیعیان 212

ایام شکوفایی 213

در محضر عالمی وارسته 214

اقامت در مدرسه کاسه گران اصفهان 215

تفرج در بوستان فضل و فضیلت 217

اقامت در تهران 219

نقش مجمر در تحولات ادبی قرن سیزدهم هجری 222

خجسته خصال و شیرین گفتار 224

ص:11

آثار 227

غروب 228

صادق فراحی خویی

اشاره 229

ولادت و تحصیلات 229

تدریس 230

آثار علمی 231

مراجعت به خوی 232

وفات 241

شهید سید محمد کاظم قریشی خمینی

اشاره 243

تولد و کودکی 243

ویژگی های معنوی و اخلاقی 244

ویژگی های مبارزاتی و طاغوت ستیزی 247

عرصه طاغوت 249

اعزام به سربازی و حوادث پس از آن 251

تلاش برای آزادی 253

دستگیر و زندان به دلیل مخالفت با کاپیتولاسیون 255

کمک آیت اﷲ میلانی به خانواده قریشی 258

در مسلخ عشق (چگونگی شهادت) 259

تشییع جنازه 260

تشییع جنازه در قم 264

مجلس ختم و ترحیم در شهرهای مختلف 264

قرار موقوفی تعقیب پس از فوت 267

ماجرای سنگ قبر 268

ص:12

مجالس سالگرد شهادت سید کاظم قرشی 269

زنده ماندن شهید قریشی 275

محمد محمدی گیلانی

تولد و دوران کودکی 277

اولین مربی تأثیرگذار 278

تحصیلات و اساتید در قم 279

تدریس و شاگردان 282

معلم اخلاق 283

ویژگیها و کمالات 285

علاقه به اهل بیت علیهم السلام 286

فعالیت سیاسی 289

عدالت سبز 289

مسئولیتهای خطیر 291

از دیدگاه بزرگان 293

رحلت غم انگیز 294

میرزا علی مقبل

چکیده 295

علامَرودشت 296

تولد 296

ورود به حوزه ی علمیه 297

اساتید 298

بازگشت اجباری به ایران 300

تألیفات 300

گلواژه های معرفت 302

از منظر بزرگان 302

ص:13

سیری در اخلاق فردی و اجتماعی 303

وفات و مدفن 303

میرزا جواد آقا ملکی تبریزی

طلیعه 305

از تبار شایستگان 306

تحصیلات 306

بازگشت به ایران 307

در مکتب آخوند همدانی 307

تربیت یافتگان 309

خاطراتی از شاگردان 310

تألیفات 311

تأثیر نفس 312

تبلیغ با نگاه 313

عتاب استاد 313

تصرف در ملکوت 314

عارف شکرگذار 314

نجواهای عاشقانه 315

پسرم فدایی پسرت 316

جام باده گلگون 317

از منظر اهل نظر 318

اولین گام سلوک 321

یادگاران ملکی تبریزی 323

سفر وصل 323

شهید شیخ فضل اﷲ نوری

تولد و مقام علمی 325

ص:14

تألیفات ماندگار 326

بر قله اجتهاد و مرجعیت 328

حرکت های اجتماعی و سیاسی 329

در خط مقدم نهضت تنباکو 329

رهبری حکومت مشروطه مشروعه 330

زمینه ساز انقلاب 332

غیرت دینی و مقاومت در راه اعتقادات 333

غربت و مظلومیت 334

شهامت شهادت 335

آزمونی دیگر 337

مجاهدی استوار بر بلندای دار 338

انتقال مخفیانه به قم 340

شیخ شهید از منظر اهل نظر 341

ص:15

ص:16

محدثان، مورخان، فقیهان، مفسران، مبلغان و الگوهای ایمان و پارسایی و جهاد؛ محور پژوهش و نگارش قرار دارد و در قالبی متقن و فشرده و با ادبیاتی ساده و روان، در اختیار فرزندان امت اسلامی قرار می گیرد.

تاکنون به حول و قوه الهی و در سایه ی عنایات حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و با همدلی و همراهی محققان و مدیران فرهنگی و اداری آستان مقدس آن حضرت، زندگی نامه

بیش از چهارصد ستاره آسمان قم و یا مدفون شده در این دیار ابرار تدوین شده است که خلاصه سی جلد به زودی در دو جلد تقدیم علاقه مندان خواهد شد. ان شاء اﷲ.

شناخت و یاد صالحان، تحقیق در زندگی ابرار و نگارش سرگذشت و شرح حال

اولیای الهی، و خواندن و مطالعه ی

زندگی نامه آنان، آثار علمی، اخلاقی و اجتماعی فراوان دارد.

هدف از نگارش «ستارگان حرم» معرفی الگوها و ارائه سیمای درخشان عالمان دین از یک سو، و کارنامه ی پربار حوزه های علمیه شیعه از سوی دیگر است. به راستی قم و حوزه های

علوم اسلامی در پرتو مکتب حیات بخش

اهل بیت علیهم السلام هزاران چهره ی

مؤمن و پارسا و مجاهد و فقیه و مصلح بیدار و شهید سربردار آفریده است که هرکدام مشعلی فرا راه بشریت محسوب می شوند.

ستارگانی که سر بر آستان نگین قدسی قم نهاده و در این «دیار ابرار» مدفون شده اند. ما در این مجموعه افتخار شناخت و معرفی آنان را به دست آوردیم.

معیار در انتخاب ستارگان، برای ما این است که حیات و ممات یک شخص مایه «حیات» و «هدایت» دیگران و عامل حرکت به سوی آستان قدس ربوبی باشد.

کسانی ستاره اند که عامل هدایت دیگران و مصداق آیه؛ ((و علاماتٍ و بالنجم هم یهتدون(1))) باشند.

فقیهان پارسا، مجاهدان مؤمن، مصلحان مکتبی، عالمان ربانی، قرآن شناسان

ص:17

بزرگ، راویان نور، شهیدان شاهد و مبلغان و خطیبان فداکار، هر کدام ستاره ای درخشان در افق زندگی بشریت اند.

آسمان نورانی قم، پر است از این ستارگان که از بانوی بزرگ قم و خواهر خورشید خراسان، نور و نیرو گرفته و آفاق زندگی بشر را روشن کرده اند.

اصولا انسان ها در فرهنگ قرآن به سه گروه تقسیم می شوند:

گروه اول؛ «صراط مستقیم» الهی را یافته، خود در مسیر ایمان و تقوا و جهاد و دانش و عدالت و احسان حرکت می کنند و دیگران را از نعمت های بی کران الهی بهره مند می سازند.

گروه دوم؛ رهزنان راه سعادت محسوب می شوند و از حرکت کاروان بشری در بزرگ راه بهشت باز می دارند و «قطاع الطریق» جاده بهزیستی و نیک بخشی بشریت محسوب می شوند و صدّ از سبیل اﷲ

می کنند.

گروه سوم؛ کسانی هستند که با غفلت و ضلالت و جهل و بی خبری

و یا به دلیل محرومیت های

فرهنگی نه مشعل راه اند و نه مانع کاروان راهیان بهشت الهی. اینان ناخواسته مشکل آفرین اند. و خود از دست یابی

به جایگاه مقربان و ابرار و شهیدان و صالحان محروم می شوند.

ستارگان حرم، انسان های با ایمانی هسستند که از انوار الهی و اولیای خدا نور می گیرند و حرکت جامعه بشری را به مقام قرب الهی آسان می سازند.

کامل ترین نور در نظام هستی از آن خدا و پیام آوران و رهبران معصوم علیهم السلام است. ستارگان به میزان تقرب به خدا و بهره گیری از انوار اولیای او درخشندگی دارند، برخی

بیشتر و برخی کمتر الگوی کامل و جامع در زندگی بشریت رسول اعظم الهی (ص) است و پیامبران الهی و امامان اهل بیت علیهم السلام خورشیدهای فروزان و ماه های نورافشان و ستارگان درخشان، منظومه آفرینش اند.

دفتر «ستارگان حرم»، امیدوار است در روزگار غیبت خورشید امامت و محرومیت از حضور در محضر امامان معصوم علیهم السلام، حلقه وصلی برای امت باشد و فرزندان اسلام و

ص:18

قرآن را با تربیت یافتگان مکتب آنان آشنا کند. این دفتر با یاری محققان و نویسندگان گرامی و اعضای شورای علمی ستارگان حرم، حجج اسلام محترم؛ محمد جواد طبسی، حسن ابراهیم زاده،

عبدالکریم پاک نیا، عبدالرحیم اباذری، محمود مهدی پور و مدیر محترم اجرایی سید محمد سجادی نژاد، در مسیر شناخت و معرفی ستارگان حرم اهل بیت علیهم السلام شهر مقدس قم فعال است.

در پایان یادآوری می شود از دیدگاه های پژوهش گران تاریخ و تراجم و خانواده ی عالمان دین برای تکمیل مجموعه ستارگان استقبال می کنیم.

هرگونه پیشنهاد یا نظر اصلاحی و تکمیلی خود را به دفتر ستارگان حرم، به نشانی؛ پژوهشگاه علوم و معارف قرآنی علامه طباطبایی، یا شماره تلفن؛ 02537119132 ارسال و ما را در شناخت و معرفی اسوه های علم و عمل یاری کنید.

توفیق از سوی خداست و قبول در گرو عنایات او.

والحمدﷲ رب العالمین

قم – آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام

دفتر ستارگان حرم

رمضان المبارک 1439

ص:19

ص:20

ص:21

سپس به خامنه رفته اند،(1) قائم مقام فراهانی(2) و بدایع نگار تفرشی(3) اشاره نمود.

ص:22

سید نورالدین پس از این مرحله عازم عتبات عراق شده و محضر بزرگان حوزه علمیه نجف در فقه، اصول، اخلاق و حدیث را درک نموده و بهره وافر علمی کسب می نماید. از اساتید مطرح وی در نجف اشرف باید از آخوند خراسانی، ملا محمد شربیانی، میرزا حسین خلیلی تهرانی، سید محمد هندی، محدث نوری، سید محمد کاظم یزدی و ملا اسماعیل قره باغی یاد نمود.(1) وی سپس به قم بازگشته و مرجع علمی و دینی قمی ها می شود و تا انتهای زندگی که نهم شوال 1342ق. یعنی اوایل تأسیس حوزه ی علمیه ی قم باشد در این شهر سکونت می نماید. گفتیم که یکی از مهارت های سید نورالدین تبحر در علم اصول فقه است از آثار علمی به جا مانده از او سه اثر ذکر شده است و هر سه را علامه شیخ آقابزرگ تهرانی در کتاب بی نظیر الذریعه یاد می نماید. هر سه تألیف مذکور در رابطه با علم اصول فقه هستند و ظاهراً وی در این آثار متأثر از مبانی اصولی شیخ انصاری و آخوند خراسانی است و وجهه فلسفه دانی وی نیز در این زمینه مؤثر است چرا که اصول این دو شخصیت مذکور و بیشتر آخوند خراسانی مشحون به مباحث عقلی و فلسفی است. سه اثر وی عبارتند از: حاشیه بر رسائل شیخ انصاری، که فقط به قسمت اصالة البرائت اختصاص یافته و نسخه اش نزد سید ناصر آرام بوده است؛(2) کتابی در مبحث مشتق اصول فقه، که این نسخه نیز نزد مرحوم آرام بوده و میرزا محمد علی قاضی گزارش آن را به علامه تهرانی می دهد؛(3) و کتابی اصولی تحت عنوان الفوائدالاصولیة، که علامه ی تهرانی آن را نزد سید ناصرالدین آرام در سفری که به قم داشته، دیده است.(4)

ص:23

هم معروف می شود،(1) فرزند کوچک سید نورالدین می باشد. کنیه مرحوم آرام ابوعبد اﷲ می باشد و انتخاب کُنیه و لقب از آداب اسلامی است که در زمان ما جز در بین برخی طوایف عرب، این ادب اسلامی منسوخ شده است. ظاهراً سید ناصرالدین باید برادر یا خواهر دیگری نیز داشته باشد که در منابع دسترس ما جز از خود وی و پدرش از کس دیگر یادی نشده است. سال تولد سید ناصرالدین آرام 1333ق. (1294ش) بوده است و پدرش در این زمان تقریباً 54 سال سن داشته است و بدیهی است در صورتی که نوشته اند آرام فرزند کوچک وی است اولاد دیگری غیر از وی داشته است. نام پدر سید نورالدین، حسین بوده است و این نیز رسمی اسلامی است که نام پدر را بر فرزند خویش می نهاده اند و این رسم نکو در بین ما ایرانیان هنوز کمابیش پابرجاست. نکته قابل ذکر دیگر در این بین این است که مرحوم آرام قمی از طرف مادر از نسل میرزا ابوالقاسم چاپلقی گیلانی مشهور به میرزای قمی می باشد. خاندان میرزای قمی بسیار خاندان پر برکتی بوده است و جمع بسیاری از علمای قرون سیزده تا 15 قم از طریق مادر یا پدر به ایشان منسوبند و در حال حاضر نیز از نسل وی بزرگانی یافت می شوند و به اسامی میرزائی، قمی، سیدی، امام جمعه و پیشوایی خوانده می شوند.(2) مرحوم سید نورالدین قمی با دختری ازدواج می کند که از خاندان میرزاست و بدین ترتیب جد اعلای مادری مرحوم آرام میرزای قمی خواهد بود. آرام خود این مطلب را به مورخ معاصر مرحوم شیخ علی دوانی اظهار داشته است.(3) غیر از پدر و مادر مرحوم آرام از افراد دیگر خاندان وی که اهل علم بوده اند یا نه؟ اطلاعی در دست نیست. حتی در نسب مرحوم آرام هم گاهی وحدت بیانی مشاهده نمی شود و جد دوم وی را گاهی حسن و گاه ابوالحسن گفته اند. نسب مرحوم آرام این چنین است: سید ابوعبد اﷲ ناصرالدین حسین قمی تفرشی (متخلص و معروف به آرام) فرزند سید نورالدین

ص:24

محمد وزوائی تفرشی قمی فرزند سید حسین فرزند ابوالحسن حسینی تفرشی، که در برخی منابع به جای ابوالحسن، حسن گفته اند.(1)

ص:25

جوانی سید آرام، فشار بی حدی از سوی رضاشاه لعین بر حوزه قم وارد می شود و نوجوانان از تحصیل علوم دینی دلسرد می شوند ولی ناصر آرام با آرامی و متانت تحصیل علم را ادامه می دهد و از دانشمندان حوزه قم بهره برده و بر عیار علمی خویش می افزاید. مرحوم قمی ادبیات، فقه و اصول را آموخته و از این که فلسفه یا عرفان را نیز تحصیل می کند یا نه؟ گزارشی نیافته ایم. اساتید وی در این مقطع زمانی از دروس مرحوم سید احمد زنجانی- از دوستان امام راحل و پدر فقیه معاصر آیت اﷲ سید موسی شبیری زنجانی-، مرحوم شیخ عبدالحسین ابن الدین قمی و شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی استفاده علمی می نماید.(1) از برخی تعبیرات مرحوم آرام نیز بر می آید که ایشان احتمالا در درس علامه طباطبایی صاحب تفسیر قویم المیزان نیز بهره برده است و بعد در این باره سخن خواهیم گفت.

ص:26

مجلس های علمی و ادبی و با آنان نامه نگاری نیز داشت و گاه مشکلات علمی خویش را در طی همین محفل ها یا نامه نگاری ها حل می نمود و در بخش شعر از همین مقاله، به یکی از این موارد اشاره خواهیم کرد.

ص:27

و کتابخانه آستان مقدس حضرت فاطمه ی معصومه علیها السلام از این نمونه ها بوده اند. مدیریت این گونه کتابخانه ها معمولا به اهل علم سپرده می شده تا علاوه بر انجام امور مربوط به نگهداری و امانت کتاب ها، با اطلاع وافر خود بتوانند جویندگان دانش را نیز راهنمایی نمایند. سیری در تاریخ زندگانی مدیران کتابخانه حضرت معصومه علیها السلام مهر تأییدی بر این ادعاست. مرحوم آرام قمی طی سالیان سال با مدیریت هوشمندانه خود به ساماندهی کتابخانه فوق الذکر پرداخته و زندگی خویش را بیشتر در این مسیر صرف نمودند و هنوز هستند کسانی که از برخوردها و منش وی در زمینه کتابداری خاطراتی در ذهن خویش به یادگار داشته باشند.

ص:28

مانند ملا علی خیابانی و مدرس تبریزی و بر خلاف کسانی چون تربیت تبریزی، به شدت از بیان منابع و ذکر آن ها بهره می برد. این سیره ی نیکو در نوشته های مرحوم آرام به وفور یافت می شود و شاخص خوبی برای نویسندگان هر زمان می تواند باشد.

ص:29

گفت که در زندگی آزاد

باش

هان! گذران است جهان، شاد باش

نامه ی فوق(1) در جواب نامه ای از مرحوم آرام به علامه به نگارش در آمده است. شعری نیز از مرحوم آرام در دست است که ظاهراً باید غیر از نامه ی منظوم اولی باشد و پس از رسیدن شعر علامه به آرام توسط مرحوم آرام نوشته شده است. ارزش ادبی شعر در حد متوسط است و البته انتظاری هم نیست که مرحوم آرام که متخصص در شعر نیست شعر راقی و عالی بسراید. نکته ای که از ظاهر شعر وی بر می آید و آن خطاب کردن علامه به استاد است، این می باشد که مرحوم آرام گویا در درس علامه طباطبایی نیز شرکت می کرده و او را استاد خود می دیده است و ارتباط وی فقط دوستانه نبوده و شاگرد و استادی نیز بوده است.(2)

ص:30

ص:31

است و معادل نیمی از تکمیل ایمان قلمداد شده است. با وجود این تشویق بسیار مشاهده می شود که عده ای از بزرگان در طول زندگانی خویش ازدواج نکرده اند. آیا به صرف این دوری از ازدواج می توان آنان را ابوالعلاء مَعری وار مخالف ازدواج دانست و بچه داری را جنایتی خواند؟ واقعیت مطلب این است نه ازدواج نکردن افراد به معنای مخالفت با زن و بچه داشتن است و نه استنکاف و دوری از سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم. به اصطلاع ازدواج نکردن اعم از داشتن این مذاق است و چه بسیار افرادی (از عامی و عارف و فیلسوف و شاعر) که در طول عمر خود ازدواج نکرده اند ولی با اصل ازدواج موافق بوده اند و به دلیل خاصی که گرفتار آن بوده اند نتوانسته اند ازدواج کنند. (مثلا عدم وجود شرایط نگهداری از همسر یا داشتن اهداف بلندی که تحقق آن ها با همسرداری به راحتی جمع نمی شود مثل سید جمال الدین اسدآبادی که به علت مقابله با استعمار انگلیس مجبور بودن همواره در سفر باشد و موقعیت همسر داری نداشت). سید ناصرالدین آرام نیز در طول زندگی خود ازدواج ننمود و از این روی از وی فرزندی بر جای نمانده است. هر چند که خدمات و آثار علمی و نام نیکوی وی جزو باقیات الصالحات او به شمار می رود.

ص:32

ص:33

ص:34

دامان مهر و محبت معنوی ایشان نشو و نما یافت و به خوبی قرآن کریم را از او فرا گرفت.(1)

ص:35

فقه و اصول پرداخت و تا اواخر عمر در آن جا اقامت داشت.(1)

ص:36

بوده و در حوزه علمیه اصفهان به تحصیل علوم دینی پرداخت(1) و از محضر اساتید نامداری چون حاج میرزا بدیع موسوی درب امامی، میرزا ابوالمعالی کلباسی، آخوند ملا محمد کاشی و در حوزه علمیه نجف از درس آیت اﷲ آخوند خراسانی، شیخ هادی تهرانی و مرحوم آیت اﷲ شیخ محمد حسن مامقانی استفادههای علمی فراوان نمود؛ مشهور به ورع، گذشت و قناعت و از تفوق و تبحر علمی عالی برخوردار بود، شاگردانی عالی و نمونه، چون آیت اﷲ سید حسن طباطبایی قمی، آیت آلله سید مرتضی پسندیده، آیت اﷲ سید مصطفی مهدوی هرستانی و شیخ علی قدیری کفرانی و... را تربیت نمود.(2)

تقوای فوق العاده و تقید و تعهد محکم در عمل به جمیع احکام شرعیه اسلام در هر شرایطی و بدون ملاحظه، جدیت در امر به معروف و نهی از منکر، زهد فوق العاده و بی اعتنایی کامل به جمیع مظاهر دنیا، تحمل شدائد با اظهار رضایت و خشنودی باور نکردنی، جامعیت در علوم و فنون متداوله با تحقیق و تحلیل، تقید به زیّ طلبگی (زندگی طلبگی) تا آخر عمر حتی در دوره مرجعیت، نظم کامل و فوق العاده در همه برنامههای تدریسی و سایر شئون روحانیت و زندگی شخصی، عبادت، تهجّد و شب زنده داری به دور از انظار مردم، توکل دائمی بر خداوند متعال در همه مشکلات و شرایط زندگی و اخلاص... و بی شائبه به همراه منطق صحیح مقتبس از اسلام و قرآن و سنت از ویژگی های والای او بود. سرانجام در ظهر روز جمعه دهم ربیع الاول 1364ق. وفات یافت و پیکر پاک و شریفش در تخت فولاد اصفهان (تکیه کازرونی) به خاک سپرده شد.(3)

4. ملا عبدالکریم گزی؛(4)

5. آخوند ملا محمد کاشی؛(5)

در جوانی از کاشان به اصفهان آمد و در مدرسه جده

ص:37

بزرگ ساکن شد و سپس در مدرسه صدر به تدریس مشغول شد. او در حکمت و فلسفه، فقه و اصول و ادبیات و ریاضیات استاد مسلم بود و بیش از پنجاه سال با عشق و علاقه هر چه تمام تر به تدریس و تعلیم پرداخت و جمع بسیاری از دانشمندان از خوان علمی او سود جستند. از جمله شاگردان او آیت اﷲ حاج رحیم ارباب، شیخ محمد حکیم خراسانی، شهید بزرگوار سید حسن مدرس، حاج میرزا علی آقا شیرازی و آیت اﷲ حاج آقا حسین بروجردی بودند. سرانجام این حکیم عالی مقدار در روز شنبه 20 شعبان المعظم 1333ق. دار فانی را وداع گفت و در تکیه ملک تخت فولاد اصفهان مدفون گردید.(1)

6. ملا طاهر اصفهانی؛ معروف به دیباچه نگار.(2) فاضل و ادیب توانا و عالمی حاذق از سلسله مشایخ بیدآباد اصفهان، که نسب ایشان به شیخ زاهد گیلانی می پیوندد.

وی در 10 ذی حجه 1224ق. در اصفهان متولد شد و مقدمات علوم را در این شهر آموخت، سپس به تهران رفت و مورد توجه بزرگان واقع شد. او دیوان اشعاری دارد به عربی و فارسی و در آن شعری تخلص کرده است.(3) وفاتش را قریب به یقین در 1275هجری قمری نوشته اند. ضمناً در علم ریاضیات دارای تبحری عظیم بوده و استاد مسلم شناخته می شده است.(4)

شایان ذکر است که شیخ ابوالقاسم اصفهانی در حوزه اصفهان مقدمات را نزد میرزا ابوالقاسم زفره ای؛ سطوح را نزد شیخ علی مسگر یزدی، سید محمد صادق خاتون آبادی، سید مهدی درچه ای و سید محمد باقر درچه ای؛ دروس حکمت را نزد ملا عبدالکریم گزی و ملا محمد کاشی و ریاضیات را نزد ملا طاهر اصفهانی تلمذ نمود.(5)

7. شیخ محمد کاظم خراسانی؛

ص:38

8. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی؛

9. سید محسن کوه کمری؛

10. سید محمد فیروزآبادی؛

11. آیت اﷲ سید ابو الحسن اصفهانی؛(1)

شیخ ابوالقاسم اصفهانی در حوزه نجف اشرف دروس خارج فقه را از محضر این بزرگواران آموخت و تکمیل نمود، دروس حکمت معقول و سطح عالی منطق را در محضر اساتید و علمای ذیل فرا گرفت.

12. میرزا محمود اهری؛

13. شیخ احمد شانه ساز شیرازی؛

14. شیخ ابراهیم اردبیلی؛(2)

15. آیت اﷲ شیخ عبدالکریم حائری یزدی؛ شیخ ابوالقاسم اصفهانی در دوران اقامت خویش در قم، از محضر این عالم ربانی و مؤسس فقید حوزه علمیه قم استفادههای بسیار برد و از افاضات معنوی و اخلاقی ایشان بهرههای فراوان کسب نمود.(3)

ص:39

و برخی اوقات در مجلس درس وی حاضر شده و از محضرش بهرههای علمی و دینی می بردند.(1)

ص:40

زندگی مادی و اتصال همیشگی با حق تعالی می دانست و معیار اخلاص بر می شمرد.(1)

ص:41

ص:42

می رفت که در زهد و ساده زیستی زبانزد خاص و عام بود. وی دانش آموزی را با آموختن قرآن در شش سالگی آغاز کرد. سپس کتاب های فارسی، گلستان سعدی، ادبیات عرب، حاشیه و شرایع و منطق و تبصره را نزد والد ماجدش فراگرفت. پانزده ساله بود که در سال 1320ش. برای ادامه تحصیلات به تبریز رفت و در مدت کوتاهی، معالم و مطول و لمعتین را در مدرسه حسن پادشا خدمت مرحوم انصاری، سید ابراهیم میلانی و سید حسین میلانی آموخت. ایشان هم زمان با تحصیل خود در تبریز، امر تدریس را نیز در همان مقطع شروع کرد و به خاطر استعدادش مورد توجه استادان خویش قرار گرفت.

آیت اﷲ اعتمادی در سال 1325ش. رهسپار قم شد و در مدرسه فیضیه حجره گرفت. ایشان در این ایام، کتاب های رسائل، مکاسب و کفایتین را به ترتیب نزد حضرات آیات: میرزا محمود دوزدوزانی(1)، میرزا فتاح شهیدی(2) و سید شهاب الدین مرعشی نجفی فرا گرفت. سپس در درس خارج اصول آیت اﷲ سید حسین بروجردی و خارج فقه آیت اﷲ سید محمد حجت کوه کمره ای، امام خمینی رحمة الله سید محمد محقق داماد و سید کاظم شریعتمداری شرکت کرد. هم زمان با این درس، به تدریس کتاب های حاشیه، مطول، قوانین، رسائل و کفایة الاصول پرداخت.

آیت اﷲ اعتمادی رحمة الله در تدریس، سبک خاصی داشتند که حقیقتاً فهم درس را بسیار آسان می کرد. روش ایشان بر این بود که هرگز از متن و محدوده درس خارج نشود و به حاشیه نرود، از این رو ابتدا قبل از شروع درس، کتاب را می بستند و در جملات بسیار کوتاه اما رسا، محتوای درس را تفهیم می کردند و لو در غالب مثال زدن تمام مطالب ریز

ص:43

و درشت کتاب را با بیانی شیوا و جامع ارائه می دادند و بعد از تفهیم مطالب در حدود ده دقیقه الی بیست دقیقه مطالبی را که گفته بودند را با متن کتاب تطبیق می دادند. این سبک خاص تدریس باعث شده بود طلاب علوم دینی برای بهره مندی از درس ایشان رغبت وافری نشان دهند.

ص:44

2. شتات الفوائد؛ (حاشیه بر معالم)؛

3. موضح القوانین؛ (انتخاب نام کتاب توسط آیت اﷲ سید شهاب الدین مرعشی بوده است)؛

4. شرح رسائل در سه جلد؛

5. الهدایه الی اسرار الکفایه؛ (انتخاب نام کتاب توسط آیت اﷲ سبحانی بوده است).

6. از این عالم پر تلاش دروس صوتی رسائل و کفایة الاصول هر کدام سیصد یا الی چهارصد درس صوتی موجود است.

ص:45

12. سید رضا برقعی مدرس؛

13. رضا استادی؛

14. سید محمود مرعشی (فرزند آیت اﷲ العظمی مرعشی).

ص:46

ص:47

ص:48

ص:49

از همت والای ایشان داشت. در تألیف کتب خود چه در سفر و چه در حضر لحظه ای زمان را از دست نمی دادند.

ص:50

بود تا بهترین راه حل ها را پیدا کند و در مشکلات لحظه ای از بدست آوردن راه حل به واسطه ی تفکر غفلت نمی کردند برای مثال: ایشان بعد پنجاه سال دزدی را پیدا کردند. ابوی نقل می کردند پنجاه سال پیش پدرم (میرزا علی) بهم گفت: شیخ مصطفی! هندوانه های بوستان رسیده فردا می رویم تا آن ها را جمع کنیم فردا آمدیم که برویم سر زمین مشاهده کردیم دیشب یک دزدی هندوانه های زمین ما را ربوده و برداشته برده از آن سال فکرم مشغول بود که چه کسی هندوانه ها را برده! بعد از پنجاه سال به یادم آمد وقتی پدرم داشت به من می گفت فردا برای برداشت هندوانه می رویم کارگر باغ آن جا بوده حتما باید کار او بوده باشد که همین طور هم شد. بعداً خودش آمد و حلالیت طلبید. این موضوعی غیر علمی بود. ابوی مرحوم در مسائل علمی نیز بسیار اهتمام به تفکر داشتند. روزی آمدیم در خانه به ایشان اقتدا کنیم نماز جماعت بخوانیم ناگهان هنگام تکبیرة الاحرام مکث کردند و خودکار را برداشتند رفتند حاشیه ی عکسی که بر روی دیوار بود مطلبی نوشتند بعد از نماز که موضوع را از ایشان پرسیدم فرمودند: مدتی بود که فکرم مشغول یک مسأله ی علمی بود که هنگام تکبیر خداوند عنایت کردند و به یادم آمد رفتم سریع نوشتم تا فراموشم نشود.(1)

ص:51

ص:52

حسن روحانی

رئیس قوه قضائیه

انا ﷲ و إنا إلیه راجعون

خبر درگذشت آیت اﷲ حاج شیخ مصطفی اعتمادی تبریزی از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم موجب تأثر اینجانب گردید. ارتحال این عالم بزرگوار و معلم اخلاق را به محضر حضرت بقیه اﷲ الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف مقام معظم رهبری (مدظله العالی) مردم مؤمن و انقلابی و خانواده و بازماندگان محترم آن مرحوم تسلیت عرض نموده از خداوند متعال برای آن فقید سعید غفران الهی و برای بازماندگان صبر جمیل و اجر جزیل مسئلت می نمایم.

صادق آملی لاریجانی

برخی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از جمله؛

آیت اﷲ شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی؛

آیت اﷲ محسن فقیهی؛

آیت اﷲ مهدی هادوی تهرانی؛

آیت اﷲ حسینی بوشهری رئیس حوزه های علمیه؛

حضرات آیات عظام مراجع تقلید از جمله؛ آیت اﷲ سبحانی؛

سفیر ایران در تونس دکتر مصطفی بروجردی از شاگردان آیت اﷲ اعتمادی درگذشت این استاد دانشور و صبور را تسلیت گفتند.

ص:53

ص:54

ص:55

صبح، دیده از جهان فروبست و به صورت امانت در محل وفات خود (تبریز) دفن گردید، بعدا پس از انتقال به نجف اشرف در وادی السلام به خاک سپرده شد.(1)

ص:56

ایروانی، سید ابوالحسن موسوی اصفهانی (متوفای 1365ق)، شیخ محمد حسین غروی اصفهانی (متوفای 1361ق)، سید حسین طباطبایی بروجردی (متوفای 1380ق)، میرزا رضی زنوزی تبریزی (متوفای 1360ق)، میرزا احمد مجتهد تبریزی قراچه داغی، میرزا فتاح شهیدی (متوفای 1372ق) و میرزا خلیل آقا مجتهد تبریزی (متوفای 1368ق) اجازه روایی دریافت کرد.

علامه سید محمد صادق بحر العلوم درباره پدر علامه چنین نوشته است که: زعیم بزرگ مرحوم آیة اﷲ میرزا علی آقای شیرازی غروی [فرزند میرزای شیرازی] درگذشته به سال 1355ق. و عالم فقیه میرزا علی ایروانی غروی درگذشته به سال 1354ق. بر علم و فضل او گواهی دادند. من خود، در سالی که او برای زیارت به نجف اشرف آمده بوده وی را دیدم. به ورع و صلاح و خوشرفتاری مشهور بود. در 29 ربیع الاول سال 1370ق. [برابر 17 دی ماه 1329] در تهران درگذشت و در قم به خاک سپرده شد.(1) وی نیز به سان پدرش 83 سال در عالم خاک زیست و مدفن وی قبرستان نو در شهر مقدس قم (با کد 14050) است.(2)

ص:57

بزرگتر بود. دومین برادر میرزا محسن امینی بود که در جوانی از دنیا رفت و سومین برادر که از همه کوچک تر بود میرزا ابراهیم امینی نام داشت که در سال 1405ق. از دنیا رفت. وی کتابی با عنوان آینه هدایت در اثبات ولایت در هفت مجلد نگاشته است.

ص:58

سید محسن حکیم (م 1389 ق)؛

شیخ محمدعلی اردوبادی (م 1380 ق)؛

شیخ آقابزرگ تهرانی (م 1389 ق)؛

سید علی فانی اصفهانی؛

علامه محمدتقی جعفری (م 1377 ش)؛

سید حسین حمامی.

ص:59

و با ملاحظه و مقایسه این دو طیف آثار به راحتی می توان فهمید که قوت قلم ایشان در عربی بسیار بیشتر از فارسی بوده و این از جهتی به علت مطالعه مستمر و وسیع منابع عربی توسط ایشان و نیز مانوس بودن ایشان با عرب زبان ها بوده است. با توجه به تبحر آن مرحوم در ادب و شعر عرب و نیز آشنایی و اشراف کافی بر کتب رجالی و تاریخی، اکثر تألیفات ایشان در خصوص موضوعات تراجم رجال و راویان ائمه اطهار علیهم السلام، ماخذشناسی آثار مؤلفان شهیر، ادب و شعر می باشد. آن مرحوم تحقیقات وسیعی را پیرامون کتاب ارزشمند نهج البلاغه از جنبه های ادبی، تاریخی، رجالی و... و نیز درباره گردآورنده آن شریف رضی و همچنین مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام، پیروان و راویان آن امام همام علیه السلام داشته است.

ص:60

5. التدخین و السرطان؛

6. حالة المراة الاجتماعیه فی عهد الفاطمیین؛

7. الشریف الرضی؛

8. شیوعیه ثوره و تآمر؛

9. شیوعیه عدوه الانسانیه؛

10. عترت در قرآن (فارسی)؛

11. عیدالغدیر فی عهد الفاطمیین؛

12. فاطمه بنت اسد علیها السلام؛

13. فاطمه بنت الحسین علیه السلام؛

14. فاطمه بنت الامام موسی الکاظم علیه السلام؛

15. مخطوطات مکتبة السید محمد البغدادی؛

16. مصادر الدراسة عن النجف و شیخ الطوسی؛

17. مصادر ترجمة الشریف الرضی؛

18. معجم رجال الفکر و الادب فی النجف (3 جلد)؛

19. معجم المطبوعات النجفیه؛

20. مکه (به فارسی ترجمه شده است)؛

21. مناعه المجتمع العربی؛

22. من نوادر مخطوطات مکتبه السید الحکیم؛

23. نهج البلاغه و اثره علی الادب العربی؛

24. یاران پایدار امام حسین علیه السلام (فارسی)؛

25. درسهایی از مکتب ولایت (فارسی)؛

26. تاریخ مکه (فارسی)؛

27. موسوعة النبی الاعظم محمدبن عبد اﷲ صلی الله علیه و آله و سلم.(1)

ص:61

ص:62

ص:63

که خود ایشان در مقدمه هم اذعان می دارد به دقیق ترین و مهم ترین منابع عربی، معاجم حدیث، درایه و رجال مراجعه شده است. مؤلف در این کتاب در پی معرفی یاران و راویان امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام و به طور کلی هر کسی که زمان حضرت را درک نموده و به نحوی با ایشان در ارتباط بوده، می باشد. از عمار یاسر، ابوذر غفاری، مالک اشتر، سلمان فارسی، نوف بکالی و ... که از یاران صدیق امام بود اند گرفته تا اشعث بن قیس و... که در ابتدا با حضرت همراه بوده ولی بعداً از ایشان جدا شده و گروه خوارج را تشکیل دادند تا خلفای جور و... که از امام علیه السلام برای رفع مشکلات خود کمک گرفتند و از ایشان راهنمایی خواستند. با این وجود، در میان شخصیت های نامبرده در این کتاب بیشتر با شیعیان مخلص حضرت روبرو هستیم تا دشمنان ایشان. البته چون تاریخچه احوال بسیاری از این بزرگان (به دلایل گوناگون که به مهم ترین آن ها در مقدمه کتاب اشاره شده است،) در طول تاریخ از بین رفته است و جز نامی از برخی آنان باقی نمانده است؛ در مواجهه با احوال تعدادی از این شخصیت ها جز ذکر نام و اشاره ای بسیار مختصر از وضعیت آنان نمی یابیم. به طور کلی مؤلف در کتابش به شرح احوال 1401 نفر از اصحاب یا یاران حضرت پرداخته است و به ترتیب الفبایی آن ها را ذکر نموده و به توضیح نسب آنان، ذکر مختصری از زندگی، ولادت و وفات یا کشته شدن آنان و آثار فکری، اجتماعی و عقیدتی آنها پرداخته است.

کتاب حاوی دو مقدمه است: مقدمه اول، که کوتاه و چند صفحه ای بیش نیست و با ذکر نام مؤلف محترم در پایان آن همراه است، از چگونگی و انگیزه ی نگارش کتاب و سپس مختصری درباره ی مطالب آن صحبت می کند. مقدمه دوم، که نسبتاً مفصل بوده و حدود چهل صفحه ای به خود اختصاص می دهد درباره ی ویژگی های مکتب امیرالمؤمنین علیه السلام و دستاوردهای آن بحث می کند. آنگاه به جوانبی از برجستگی های شخصیتی و علمی حضرت از زبان بزرگان اصل سنت و دیگران پرداخته است. در ادامه سیر تحولات و تطورات تاریخی به وجود آمده را که بر زندگی اصحاب حضرت تأثیر ویژه ای داشته است مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در پایان نیز نظرات و دیدگاه های (حدیث شناسان) درباره ی اصحاب و راویان امام علیه السلام مطرح شده است که در این میان

ص:64

دو دیدگاه محدثین شیعه و اهل سنت در مقایسه با هم بررسی شده و چگونگی برخورد بزرگان محدثین اهل سنت را در برابر راویان شیعه از زبان خود آنان مفصلاً به بحث گذاشته می گردد.(1)

ص:65

اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام و الرواه عنه نوشته و این اثر وی تنها یک بار در بیروت به چاپ رسیده است.(1)

ص:66

شرف الدین می تازد و این مطالب اندکی از ارزش کتاب وی می کاهد اگر چه توجیه امر نیز این گونه است که وی رویکردهای خلاف تحقیق بر اساس مشربش را بر نمی تابد یا اینکه به سبب دشمنی با نظام بعث عراق، همکاری شخصیت های شیعی با آن نظام را (که دست کم در مواردی مصداق کاهش ستم آنان بوده) را مذمت می کند. معجم رجال الفکر در مجموع اثری مفید و برای تحقیقات تراجمی راه گشاست و اگر استدراکی بر آن نوشته شود از حیثیت ترتیب خاص خود از بسیاری کتاب های تراجمی دیگر بهتر خواهد بود. ناگفته نماند که مرحوم امینی پس از تألیف این اثر با پیشنهاد پدر علامه اش ناظر به تألیف دو معجم دیگر(معجم المولفات النجفیه و معجم المطبوعات النجفیه) مواجه می شود(1) که عملاً معجم المطبوعات النجفیه را ناظر به کتاب های چاپ شده توسط فضلای شیعی در نجف اشرف به عالم مطبوعات عرضه می دارد.

ص:67

مقدس جمکران، به شهر مقدس قم مشرف می شد. اما بر اثر یک مکالمه نفسانی عامی صفت، مدتی این رویه را ترک کرده و تشرف وی به شهر مبارک قم برای مدتی قطع می شود. ایشان می گوید کسی از این قضیه خبر نداشت تا اینکه روزی در شهر ری مرحوم شیخ جعفر مجتهدی تبریزی را ملاقات کردم و تا قبل از این موقع هیچ گاه ایشان را ندیده بودم. وی بدون اینکه من پیرامون برنامه تشرف به قم و قطع برنامه زیارت چیزی به ایشان گفته باشم به من فرمود که: حضرت معصومه علیها السلام از این که برنامه مستمر زیارتی خود را قطع کرده اید رضایت ندارند. من هم در اسرع وقت به قم شتافتم و از حضرت معصومه علیها السلام معذرت خواهی نموده و این باعث شد که از آن به بعد تقید داشته باشم که همواره برنامه زیارتی قم برقرار باشد. به علاوه به ذهنم آمد که کتابی پیرامون حضرت فاطمه معصومه علیها السلام تألیف نمایم. بنات الامام موسی الکاظم علیه السلام ؛ فاطمة المحدثة؛ فاطمة تتحسس عن أخیها؛ وفاة فاطمة و مدفنها؛ زیارة مشهد فاطمة؛ مزار السیدة فاطمة علیهاالسلام؛ کرامات فاطمة؛ فی جوار فاطمة؛ مصلی فاطمه و نهایتا وقفة مع ابن واضح یعقوبی فصل های کتاب را تشکیل می دهند. کتاب به زبان عربی بوده و شایستگی ترجمه و چاپ مجدد را داراست.(1)

ص:68

فارسی ترجمه شده است.(1)

همچنین مقاله ای از وی در مجله الدلیل وجود دارد که تاریخ آن 1366 می باشد که ظاهرا به سال قمری می باشد(2) و اگر تولد وی را در 1310ش. (برابر 1350ق) بدانیم وی در 16 سالگی مقاله مطبوع دارد و اگر تولدش را 1355ق. بدانیم در 11 سالگی به نگارش مقاله دست زده و این نشان از فضل و توان نگارشی وی دارد. ناگفته نماند که در میان کتب وی نیز اولین کتاب تصحیحی ایشان کتاب روایه الطف نوشته محمدرضا شالچی است(3)

که در سال 1375ق. برابر 1335ش. و اولین اثر تألیفی ایشان کتاب بطل فخ چاپ شده در سال 1378ش. برابر 1338ش. می باشد.(4)

ص:69

است و باید تقریب مثبت را پاس داشت.(1)

ص:70

در خدمت او بود و در تهیه منابع پژوهشی به او خدمت بسیار کرد. مرحوم شیخ رضا امینی در سال 2010میلادی در تهران از دنیا رفت و در نجف اشرف کنار قبر پدرش، در جوار کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام که سال ها با پدرش در آنجا به گسترش فرهنگ علوی علیه السلام خدمت کردند، به خاک سپرده شد.

همسر دوم علامه، فرزند آیت اﷲ سید علی خلخالی بود و علامه از او دو پسر به نام های شیخ احمد و دکتر محمد امینی داشت. شیخ احمد امینی نجفی را علامه به نام پدرش احمد نام گذاری کرد. شیخ احمد امینی در تهران به دنیا آمد و در مدرسه علوی تحصیل کرد و در نوجوانی پدرش را از دست داد. برای تحصیلات حوزوی به قم مهاجرت کرد و سال ها نزد علمای قم به تحصیل علوم دینی پرداخت. شرح مفصلی بر اصول الفقه شیخ محمدرضا مظفر در بیست جلد و شرحی بر تجرید الاعتقاد علامه حلی نوشت و با همراهان علامه از جمله مرحوم محقق سید عبدالعزیز طباطبائی انس یافت. حلقاتی برای تدریس و تدقیق در کتاب الغدیر تشکیل داد و در تدریس الغدیر اهتمام کرد. سال ها به پژوهش در منابع کلامی و خصوصاً مباحث امامت پرداخت و به محققان خدمات پژوهشی ارائه کرد. پس از سقوط رژیم بعث در عراق، به احیاء کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف پرداخت و به شناساندن الغدیر و مباحث آن همت گماشت.

دکتر محمد امینی نیز در سال 1382ق. در تهران به دنیا آمد. در کانادا تحصیل کرد و در علوم قرآن و علوم حدیث به درجه دکتری رسید. بخشی از سخنرانی های علامه را درباره حضرت فاطمه زهرا علیها السلام تحقیق و تدوین کرد و در کتابی مستقل منتشر کرد. وی همچنین خلاصه ای از کتاب الغدیر را به زبان فارسی با عنوان سیری در الغدیر تألیف و منتشر ساخت. وی در تهران ساکن شد و در دانشگاه ها به تدریس پرداخت. پس از سقوط رژیم بعث در عراق، برای احیاء کتابخانه امیر المؤمنین علیه السلام با برادرانش مرحوم شیخ محمدرضا و شیخ احمد امینی به نجف مهاجرت کرد و در سامان دادن به کتابخانه تلاش بسیار نمود. او همچنین کتابی تاریخی و مفصل درباره بررسی ازدواج حضرت ام کلثوم با

ص:71

عمر تألیف کرد.(1)

ص:72

فرو بست و به دار بقا کوچید. پیکر وی در شهر مقدس قم تشییع و پس از نماز آیت اﷲ سید محمد شاهرودی در بقعه العلمای قبرستان باغ بهشت مدفون گشت.(1)

روحش شاد.

ص:73

ص:74

ص:75

ص:76

کرد.(1) سپس در نوجوانی و در 14 سالگی برای ادامه تحصیل، روانه یزد شد. در حوزه یزد، 14 سال به تحصیل پرداخت و فقه و اصول را نزد استادانی چون آیت اﷲ میرزا سید علی مدرس بزرگ (م 1316ق) و آیت اﷲ حاج میرزا سید علی مدرسی لب خندقی (م1364ق) فرا گرفت.(2)

ص:77

او برای تکمیل معلومات خود و استفاده از محضر علمای مقیم کربلا، بدین شهر مقدس نیز سفر کرد. در کربلا نزد سید احمد موسوی کربلایی، اخلاق و عرفان آموخت و از ملا حسینقلی دره جزینی همدانی توشه برگرفت. آن گاه با گواهی از آیت اﷲ سید حسن صدر کاظمینی و سید محمود مرعشی نجفی به درجه اجتهاد نائل آمد.(1)

وی پس از 17 سال اقامت در عراق و فراگیری علوم مختلف حوزوی در حالی که بیش از (45 سال) از عمرش می گذشت به فکر بازگشت به میهن افتاد چرا که اکنون نوبت تبلیغ دین و انذار مردم در سرزمین خود رسیده بود.

ص:78

شود.(1)

آیت اﷲ بافقی نیز پیوسته در اندیشه رونق دادن به حوزه علمیه قم بود به ویژه که در روایات، از شکوفائی حوزه علمیه قم، سخن به میان آمده بود، بدین روی، وی در کنار آیت اﷲ ابوالقاسم کبیر قمی و آیت اﷲ میرزا محمد فیض قمی به احیای حوزه علمیه همت گماشت.(2)

ص:79

شد. علمای شهر از آیت اﷲ حائری خواستند که در صحن نو صحن امام رضا علیه السلام حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام، نماز مغرب و عشا را اقامه نمایند. بعد از نماز، شیخ محمد سلطان الواعظین، از وعاظ بزرگ تهران، به توصیه علما، به منبر رفت و مردم را بسیج کرد که از شیخ بخواهند در قم اقامت نمایند. همچنین مردم متدین و علمای شهرهای اطراف که برای زیارت حضرت معصومه علیها السلام به قم آمدند، علمای قم، آن ها تشویق می کردند که به زیارت آیت اﷲ حائری بروند و از ایشان بخواهند در قم بمانند. در این بین آیت اﷲ بافقی بیش از دیگران تلاش می کرد. دو ماه پس از ورود ایشان(1) در جلسه ای که با حضور علما، به منظور بررسی موضوع تأسیس حوزه علمیه تشکیل شد، آیت اﷲ بافقی، بر تأسیس حوزه اصرار ورزید. ایشان خود در این باره می گوید:در یکی از نشست ها، آیت اﷲ حائری گفتم:

اخباری که می فرماید در آخر زمان علم از قم به عالم افاضه می شود را قبول دارید یا شبهه می کنید؟

آیت اﷲ حائری: قول دارم.

آیت اﷲ بافقی: آیا نمی خواهید که بدست شما محقق شود تا سالیان متمادی ثوابش برای شما باشد؟

آیت اﷲ حائری: چرا!!

آیت اﷲ بافقی: پس چرا در اقامت قم، تأمل دارید؟!

آیت اﷲ حائری: بودجه لازم است.

آیت اﷲ بافقی: هیچ جنبنده ای نیست مگر خداوند روزیش را می دهد.

آیت اﷲ حائری: خداوند روزی را از طریق اسبابش می دهد.

آیت اﷲ بافقی: خداوند وسیله ساز است، بنده اش اراده بکند اسباب را فراهم می کند.

آیت اﷲ حائری: عده ای از علما در اراک مجتمع و مشغولند.

آیت اﷲ بافقی: آوردن آن ها آسان است.

آیت اﷲ حائری کمی تأمل کردند و بعد از اقامتشان را موکول به استخاره نمودند،

ص:80

با وجود اینکه کمتر به استخاره متوسل می شدند. صبح روز بعد آیت اﷲ حائری به حرم مشرف شدند، بعد از زیارت، با قرآن استخاره نمود، آیه 29 سوره یوسف علیه السلام آمد: و أتونی باهلکم اجمعین آیت اﷲ حائری با دیدن این آیه شریف با عزم راسخ و قلبی مطمئن، بنا را بر اقامت قم گذاشت. علما و مردم متدین در منزل حاج سید علی مصطفوی (یکی از تجار قم) جمع بودند ومنتظر جواب آقا. آقا به آن جا رفته و خبر اقامتش را دادند. مردم شاد و مسرور گردیدند. آیت اﷲ حائری نامه ای برای حوزه اراک نوشت که ما در اینجا ماندگار شدیم، اگر می خواهید به قم بیایید.(1)

بدین ترتیب در بهار 1301ش. حوزه علمیه قم رسما تأسیس شد و تلاش های آیت اﷲ بافقی به نتیجه رسید. مرحوم رازی، نویسنده کتاب گنجینه دانشمندان و شاگرد ویژه آیت اﷲ بافقی در این باره می گوید:(2)

...سپس طلاب از اراک و سایر شهرها به قم هجرت کرده و مشغول تحصیل شدند و فقیه بافقی هم قدم به قدم با آیت اﷲ حائری همگام شد و در استحکام این بنا کوشید و همواره حامی آیت اﷲ حائری در نگهداری حوزه و رسیدگی به وضع طلاب بود. به عنوان مثال آیت اﷲ

حائری می فرمود:اول ماه اگر پول نرسید چه باید کرد؟ آقای بافقی می فرمود:آن

به عهده من، اگر در هنگام پرداخت نرسید مرا خبر کنید تا از رزاق ذوالقوه المتین روزی نوکران ولی اش، صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف را دریافت کنم. از قضا بعضی از اوقات دیر می شد

به ایشان خبر می دادند و مرحوم حائری می گفتند:حالا تو جواب طلاب را بده. و شیخ بدون تأمل می گفت:اگر تا عصر از خداوند شهریه نگیرم، بنده خدا نیستم. هنوز برخی افراد آن زمان هستند که دیده اند و می دانند که آیت اﷲ

بافقی، در چنین شرایطی به مدرسه فیضیه می رفت و طلاب را جمع می کرد

و

ص:81

می گفت:با

من به مسجد بالای سر حضرت معصومه علیها السلام بیایید که با خدا کار دارم. ایشان هم در جلوی آن ها مشغول دعا و صلوات بر پیامبر و آلش می شد و می گفت:خدایا این ها نوکران و لشکریان ولی و حجت تواند؛ و زیاد صلوات می فرستاد، اتفاقاً استغاثه و دعا ناتمام بود که باب فرج به روی آن ها

گشوده می شد و پول می رسید و این قضیه مکررا رخ داد.

وی پس از استقرار آیت اﷲ مؤسس و شکل گیری حوزه جدید قم، با جدیّت تمام در خدمت ایشان بود تا کار حوزه سامان یابد به گونه ای که برخی از او، با دو عنوان از شاگردان خیلی مبرز درجه یک آیت اﷲ حائری و پیش کار آیت اﷲ حائری یاد کرده اند.(1)

در این راستا وی مسؤولیت تقسیم شهریه طلاب را نیز بر عهده گرفت و در این خصوص، از رعایت شأن و منزلت و کرامت طلاب غافل نشد. آیت اﷲ بهاءالدینی در این باره می گوید:

نسبت به روحانیت بسیار خدوم و به کرامت طلبه ها بسیار توجه داشت. در اوایل تأسیس حوزه، ایشان هزار تومان پول شهریه را -که به صورت سکه بود- در کیسه ای می ریخت و به سراغ تک تک حجره های فیضیه می آمد

و شهریه طلبه ها را می داد.... نسبت به طلبه ای که در درس و امور تقوایی کوششی داشت، خیلی احترام و تواضع می کرد. هنگام تعطیلی تابستان که طلبه ها مسافرت می رفتند، شهریه چند ماه را یکجا پرداخت می کرد که مجبور نباشند هر ماه برای گرفتن شهریه، رنج مسافرت را تحمل کنند.(2)

حاج میرزا عبداﷲ تهرانی چهل ستونی نیز در این باره می گوید:

تا زمانی که حاج شیخ بافقی در قم حضور داشتند طلاب روزگار خوشی داشتند وی از عمامه تا کفش آن ها

را تهیه می کرد و به درد دل طلاب گوش فرا می داد و نیازمندی های آنان را تأمین می کرد.

بافقی حتی پول کتب طلاب

ص:82

را تأمین می کرد.(1)

بدین ترتیب آیت اﷲ بافقی از مشاوران نزدیک آیت اﷲ حائری به شمار می رفت. در اداره ی امور حوزه با شیخ عبدالکریم حائری همکاری داشت و در مقام خزانه دار آیت اﷲ عبدالکریم حائری شهریه ی علما و طلاب را پرداخت می کرد و گاه به هنگام غیبت شیخ عبدالکریم حائری به جای او به امامت جماعت می ایستاد.(2)

وی در مدتی که در قم حضور داشت در کنار همکاری های مختلف با مؤسس حوزه، تلاش های دیگر برای احیای دین، غافل نبود از کارهایی مثل تعمیر و ساخت مسجد گرفته تا اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر، که همه و همه نشان گر همت و ارادت ایشان به ساحت دین است.

مرحوم بافقی، در امر به معروف و نهی از منکر جرأت و شهامت بسیاری داشت و در این امر مهم، شاه و گدا در نظر او یکسان بود. استاد فقیهی در این باره می گوید:

آقای بافقی از کسانی بود که علناً با رضاخان مبارزه می کرد. جلو ایوان آینه منبر می گذاشتند ایشان منبر می رفت شروع می کرد

به انتقاد و عیب گیری از حکومت رضاخان، کارهای خلاف شرعشان را می گفت.

گاهی هم نامه می نوشت به رضاخان از جمله در یک نامه اش در اول نامه سوره تکاثر را نوشته بود. لذا رضاخان هم کینه اش

را در دل داشت تا فرصتی پیش آید که آن جریان معروف پیش آمد و همه شنیده اند که با چکمه ایشان را زد و به تهران برد. ایشان یک همراهی داشتند به نام آقا سید ناظم که در امر به معروف و نهی از منکر بی مهابا، اقدام می کردند. از جمله مسائلی که خیلی اهمیت می دادند مسئله داشتن ریش بود. اگر کسی ریش می تراشید به او اخطار می کردند.

پیگیر هم بودند که آن اخطار عملی شد یا نه؟ در راه مسجد جمکران هم هر کسی را می دید خلافی را می کند فورا به او تذکر می دادند.(3)

ص:83

این تلاش ها بی نتیجه نبود زیرا وی توانست سلمانی های قم را متعهّد سازد که ریش مشتریان را نتراشند به گونه ای که تا زمان حضور ایشان در قم، کسی این کار را نمی کرد. وی در این اقدام چنان جدی بود که ملاحظه موقعیت و پست مقام افراد را نمی کرد. گفته شده وی، روزی در حمام عمومی مشاهده کرد یک سرهنگ ارتش، مشغول تراشیدن ریش است، به او گفت چرا ریش می تراشی؟ سرهنگ بی درنگ سیلی به صورتشان زد. بافقی گفت: یکی هم این طرف بزن ولی ریش نتراش. سرهنگ از دیدن اخلاق خوش و استقامت ایشان شگفت زده شد و پرسید این کیست؟ وقتی آیت اﷲ بافقی را معرفی کردند شرمنده شد. عذرخواهی کرد و به دست ایشان توبه کرد و تا آخر عمر از تراشیدن ریش خودداری کرد.(1) حکومت پهلوی در صدد بود تا وی و دیگر علما را ازاین کار باز دارد اما وقتی با واکنش تند آیت اﷲ بافقی که رضا خان را با فراعنه مقایسه کرد روبه رو شد، موقتاً، دست از اصرار برداشت.(2)

او در سال های اوج دیکتاتوری رضاشاه و در هنگامه ای –که وی آیت اﷲ عبدالکریم حائری را به نابودی حوزه علمیه قم تهدید می کند– نامه هایی، با عنوان از: آخوند بافقی، به: رضاشاه ، می نویسد و شاه را، از مخالفت با اسلام و بی توجهی با آئین دین باز می دارد و در آخرین نامه با ذکر سوره التکاثر او را به رعایت احکام و شئونات اسلامی متذکر می شود. پس از این نامه، آیت اﷲ بافقی بی آنکه دستگیر شود، تحت نظارت و مراقبت قرار می گیرد تا آن که اعلامیه قدغن شدن امر به معروف و نهی از منکر توسط رضاشاه صادر می شود. آیت اﷲ بافقی با آگاهی از ممنوع شدن عمل به این دستور اسلامی، تمامی اصناف و کسبه را دعوت به تجمع و تحصن در حرم حضرت معصومه علیها السلام کرده، پس از گرد آمدن این مجتمع، با ذکر آیه ای از آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر، اجرای این دستور را برتک تک مسلمانان به ویژه علما و طلاب واجب دانسته، آن را فریضه الهی و رضاشاه

را فرعون زمان می خواند. پس از ایراد این سخنرانی، دولت عقب نشینی کرده،

ص:84

دستور جمع آوری اعلامیه و لغو قانون را صادر می کند. اما مبارزه ی اصلی آیت اﷲ محمد تقی بافقی با حکومت رضاشاهی هنگام نوروز و لحظه تحویل سال 1307ش. / 1347ق. در حرم حضرت معصومه علیها السلام رخ می دهد. در آخرین روز سال 1306 ش / 1346 ق. همسر و دختران رضاشاه و تعدادی از خدمه دربار به حرم حضرت معصومه علیها السلام رفته در غرفه های رواق ایوان آیینه جای می گیرند. چند دقیق به تحویل سال مانده، چادرهای مشکی را خود را با چادرهای سفید عوض می کنند و در انجام این کار تعلل می ورزند. انعکاس طرز پوشش آن ها در آیینه های حرم، همه را متوجه بی حجابی آنان می کند. این واقعه با اعتراض واعظ حرم به نام سید ناظم و آیت اﷲ بافقی مواجه شده، وی پیامی بدین مضمون خطاب به زنان دربار می فرستد:شما چه کسانید؟ اگر غیر از دین اسلامید پس در این مکان شریف چه می کنید؟ و اگر مسلمانید در حضور چندین هزار جمعیت در غرفه حرم چرا مکشفة الوجه و الشعر نشسته اید؟ پیام مؤثر واقع نمی شود و آیت اﷲ بافقی شخصاً به حرم رفته از زنان دربار می خواهد تا حرم را ترک کنند. همسر رضاشاه و همراهانش در اعتراض به این برخورد از رواق خارج شده و به خانه تولیت می روند. رئیس شهربانی نیز بی درنگ، گزارش اغراق آمیزی از واقعه، تهیه و به تهران ارسال می کند که توسط سرهنگ درگاهی دریافت می شود. در بعد از ظهر همان روز سرهنگ درگاهی رضاشاه را مطلع می کند. رضاشاه بی فوت وقت و با خشمی آکنده از نفرت به سرهنگ بوذر جمهری دستور می دهد با یک گروهان پیاده، یک گروهان مسلسل و چند باتری توپخانه و آتشبار به سمت قم حرکت کرده، در یک کیلومتری شهر متوقف شود. خود نیز پس از گذشت اندکی زمان سوار خودرو شده و عازم قم می شود. در این مسیر فقط تیمورتاش؛ وزیر دربار به همراه قائم الملک رفیع با خودروی حاج مخبر السلطنه هدایت به دنبال شاه به سمت قم روان شدند که پس از سه ساعت حرکت ساعت 22 شب وارد قم می شوند. نظامیان در منظریه مستقر شده، به محاصره حرم می پردازند. رضاشاه بر خلاف رسم معمول با چکمه وارد صحن حرم شده به نظامیان دستور ضرب و شتم می دهد. خود با عصای آهنین در دست به ضرب و شتم روحانیون می پردازد و جمعی از آنان را دستگیر و روانه ی زندان می کند. در این

ص:85

ماجرا رئیس شهربانی قم نیز به شدت توسط رضاشاه مضروب می شود. او سپس دستور می دهد آیت اﷲ محمد تقی بافقی و واعظ حرم را دستگیر کرده و به حضورش آورند. رضاشاه پس از ضرب و شتم، آیت اﷲ بافقی را به توقیف گاه شهربانی در تهران روانه کرده و برای چند ماه محبوس می کند. پس از این حادثه، رضاشاه با صدرو بخش نامه بسیار تندی حمله خود به جامعه ی روحانیت شدت می بخشد و به صراحت جنگ خود با روحانیون را این گونه اعلامی می کند.(1)

آیت اﷲ حائری از طلابی که حاضر و ناظر صحنه بودند درباره عکس العمل مردم پرسید، وقتی که فهمید مردن با تأسف خوردن و بدون عکس العمل، به تدریح پراکنده شدند، آن حکم شرعی زیرکانه؛«صحبت و مذاکره در اطراف قضیه اتفاقیه مربوط به شیخ محمد تقی (بافقی) برخلاف شرع انور و مطلقا حرام است». را صادر نمود و نقشه حمله رضاشاه به قم و حوزه علمیه را خنثی نمود.(2) ایشان در اعتراض مردم، که چرا قیام نمی کنید؟ فرمود: کسی که می خواهد قیام کند باید طرفدار داشته باشد، باید همه قیام کنند و از خود گذشتگی داشته باشند، من با وکیل و وزیری که حاضر نیست از ماهی دویست تومان، پانصد تومان بگذرد یا تاجری که حاضر نیست از منافع خود دست بکشد، چه کار می توانم بکنم.(3)

گفتنی است این رفتار خانواده شاه گویای آن است که برای کشف حجاب برنامه ریزی شده بوده تا واکنش ها سنجیده شود. مهدیقلی هدایت در یادداشت خود در خصوص کشف حجاب می نویسد:

در سنوات 1306 و 1307ش. ملکه رفع حجاب را تشویق می کرده است.(4)

بدین ترتیب می توان واکنش تند آیت اﷲ بافقی، سبب تأخیر کشف حجاب تا سال 1314 شد. با توجه به تداوم حکومت رضاشاه تا 1320 می توان اثرات این

ص:86

امر به معروف تاریخی را بهتر درک کرد زیرا در شرائط خفقان شش ساله علیه زنان چقدر شرایط برای بانوان محجبه ایرانی سخت گذشت چنانچه این شرایط 7سال زودتر شروع می شد به یقین تحمل شرایط بسیار سخت تر می شد.(1)

آیت اﷲ حسین نوری همدانی درباره سرانجام این ماجرا می نویسد:

آیت اﷲ

حاج شیخ عبدالکریم حائری با متانت و پیگیری دقیق از طریق علمای تهران عظمت مقام حاج شیخ محمد تقی بافقی را به حکومت وقت ابلاغ کرد و زمینه آسایش او را در زندان فراهم کرد. از جمله به پدر آیت اﷲ

سید محمود طالقانی پیام فرستاد که برای حاج شیخ مرتب از منزل خود غذا بفرستید، زیرا می دانست که حاج شیخ اهل خوردن غذای دولتی نیست و در نتیجه پیگیری آیت اﷲ حائری، شیخ محمد تقی بافقی پس از حدود 6 ماه زندان آزاد شد، اما کینه رضاخان بیش از آن بود که بگذارد حاج شیخ به قم بازگردد، پس او را به شهرری تبعید کرد و او در آن شهر به تبلیغ معارف اسلامی و اقامه نماز جماعت و تربیت افراد -مخصوصاً با زهد و ساده زیستی

و اخلاص- تاپایان عمر اشتغال

داشت.(2)

ص:87

ایشان در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام چنین می گوید:

شب جمعه به عادت همیشه برای عبادت و احیا به حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام مشرف شده بودم و در مسجد سرداب نشسته بودم. جمعیت بسیار را مشاهده کردم که منتظر آمدن فردی بودند؛ ثلثی از شب گذشته بود. مردم زیادی که از تهران و شهر ری به حرم عبدالعظیم علیه السلام آمده بود، صلوات فرستاده و از جا برخاستند. دیدم شیخ کرباس پوشی وارد شده و به منبر رفت. پرسیدم: این شخص کیست؟ گفتند: همان است که شاه وی را تبعید کرده است... پس از وعظ و خطابه مشغول خواندن دعای کمیل شد و حالت گریه ای را در او دیدم که تا به حال از کسی مشاهده نکرده بودم.(1)

آیت اﷲ بافقی در تبعید خانه ای محقر داشت و با همان شیوه همیشگی به تلاش های تبلیغی خود ادامه داد. در چندین مسجد نماز می خواند. دوست داران و ارادتمندان از اکناف و اطراف به دیدارش می آمدند و طلاب شهر ری حوزه ای کوچک تشکیل دادند و از محضر پرفیض او استفاده نمودند. خود و خانواده اش لباس وطنی و دستباف می پوشیدند. نفت مصرف نمی کردند و در چراغ، روغن می ریخت.(2)

از جمله امور ناگوار برای وی در دوران تبعید، حادثه مسجد گوهرشاد و کشتار معترضان به کشف حجاب است که در سال 1314ش. رخداد و شنیدن این خبر باعث شد ایشان از شدت ناراحتی سکته کند و برای مدتی بستری گردد. در این وضعیت بخشی از بدن او فلج شد و پس از گذشت سه ماه و یافتن اندکی بهبودی، بی توجهی به ممنوع الخروج بودنش از جانب دولت، عازم مشهد شد.(3)

در روزهای آغازین تبعیدش، کسی از وی پرسید: چه وقت به قم باز می گردید. وی در پاسخ گفت: هر وقت شمالی ها (روس ها) از شمال و جنوبی ها (انگلیسی ها) از جنوب به

ص:88

ایران وارد شوند و پایتخت را محاصره کنند و رضاخان را ببرند من هم به قم باز می گردم.(1) همچنین به گفته رازی در کتاب مجاهد شهید وی همواره تأکید می کرد که من زنده می مانم و از بین رفتن رضاخان را می بینم.(2) وی بارها به اطرافیان مژده داده بود که روزگار سقوط و مرگ رضاخان را خواهد دید و برای این منظور نذر کرده بود که به زیارت عتبات برود و 10ماه در کربلا بماند.(3) گفتنی است مرگ رضاخان در 4 مرداد 1323 اتفاق افتاد و مرگ آیت اﷲ بافقی در سال 1325ش. به هر روی دوران 13 ساله تبعید ایشان (از سال 1307 تا 1320ش) سر انجام با سقوط رضاشاه در شهریور 1320ش. به پایان رسید.

ص:89

دین، امر به معروف و زمینه سازی برای تأسیس حوزه علمیه قم داشتند. از دیگر فعالیت های ایشان در نجف، همکاری با جمعی از فضلا در تصحیح کتاب مستدرک الوسائل(1)

میرزا حسین نوری و آماده سازی آن برای چاپ است.(2) برخی دیگر ار فعالیتشان عبارتند از؛

ص:90

به گونه ای که افطارشان، گاه، تا دوساعت و نیم به تأخیر می افتاد.

ص:91

زیارت کند که شیاطین تسلیم اویند به دیدن مجاهد بافقی برود.»(1)رفتار این مرد بزرگ الهی در طول حیاتش یادآور مؤمنان راسخی که آیه ذیل از آن ها سخن گفته است؛

وَکأیِّن مِن نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أصَابَهُم فِی سَبِیلِ اﷲ وَ مَا ضَعُفُوا وَ مَا استَکَانُوا وَاﷲ یُحِبُّ الصَّبِرینَ.(2)

و بسی پیامبران که خداپسندان بسیاری در کنارشان نبرد کردند و از هر رنجی که در راه خدا دیدند سست و زبون و درمانده نشدند، و خدا صابران را دوست دارد.

ص:92

هنیئا لک و صبغ» که غذایی است حلال و طیب. پس مقداری را خورده و بقیه آن را به زندانیان دیگر دادم. چنین شده غذای من تا بعد از چهار ماه دیگر که از زندان بیرون آمدم.(1)

ص:93

ص:94

چای ایرانی با خرما یا توت خشک می خورد، از سماور حلبی و فنجان و قوری گلی که همه ساخت ایران بود استفاده می کرد. مطلقا از اجناس خارجی استفاده نمی کرد. خوراکش بسیار ساده بود. نان، دوغ، کشک و... .(1)

ص:95

شیخ محمدتقی می گویند.(1)

آیت اﷲ سید حسین بدلا نیز در خصوص سادگی زندگی ایشان در قم، پس از بازگشت از تبعید چنین می گوید:

آیت اﷲ

بافقی به قم بازگشت و پس از تحمل برخی از سختی ها در خیابان حضرتی در خانه اجاره ای محقر سکونت گزدید. من وقتی به زیارت ایشان رفتم، زمستان بود دیدم ایشان زیر کرسی نشسته اند و و زندگی بسیار محقری دارند؛ ولی صبور و رضایتمند!(2)

ص:96

می رفت

و شب را تا صبح در آنجا بیتوته می کرد

و صبح از همان جا به سمت کربلای معلی حرکت می کرد و فاصله 14 فرسخی (84 کیلومتری ) آن را یک روزه، پیاده می پیمود

و نزدیک غروب وارد کربلا می شد

که حتی اعراب بیابانی و راهنوردان آنها نیز کمتر می توانند این کار را بکنند.(1)

افزون بر برنامه های یاد شده که یک بار هم در طول اقامت ایشان در نجف ترک نشد، دو بار پیاده از نجف به مکه و مدینه مسافرت کرد و هفت بار نیز پیاده از نجف به مشهد مقدس مشرف شده، دوباره به نجف بازگشت.(2)

در دوران حضور در قم نیز برنامه های تهجد ایشان ادامه یافت. استاد علی اصغر فقیهی در این باره می گوید:

مسجد جمکران را ایشان احیا کرد ایشان شب چهارشنبه حرکت می کرد با عده ای از طلاب آن موقع پیاده می رفت.

اکثر مردم پیاده می رفتند ما خودمان با خانواده پیاده می رفتیم. شبهای چهارشنبه تا صبح هم در حال تهجد بود، خیلی دیدنی بود...(3)

گفتنی است در خصوص حالات معنوی ایشان و کراماتی که داشته اند سخن فراوان است. علاقه مندان می توانند جهت اطلاع به کتاب کرامات الصالحین و آثارالحجة شاگرد ایشان جناب شیخ محمد رازی مراجعه کنند.

ص:97

این تأثیرگذاری تنها به زندانیان منحصر نمی شد بلکه شامل حال زندانبان و مأموران زندان نیز می شد. دولت برای گریز از این مخمصه، زندانبان های یهودی گمارد اما آنها نیز پس از مدت کوتاهی مسلمان شدند. حتی مأموران که مراقب ایشان بودند از دیدن حالات این مرد متنبه شده و اهل عبادت شدند دولت که دید نمی تواند برای ایشان مأمور مسلمان بگذارد. دو نفر یهودی را مأمور ایشان کرد. آن ها در مدت کمی مسلمان شدند و سپس احکام یاد گرفتن و مشغول عبادت شدند. بعد دو مأمور مسیحی را برای مراقبت از ایشان گذاشتند، آن ها نیز مسلمان شدند. شاید از این رو بود، که سرانجام تصمیم گرفتند ایشان را آزاد کنند.(1)

ص:98

کرد و به دنیا خواهم آمد تا در رکابش خدمت کنم و دین خدا را یاری نمایم.

ص:99

قم سهم بزرگی داشت. طهارت نفس او فوق العاده بود. به صورتی که محرز و مسلم بود کارهایش به چیزی جز رضای خدا نظر وابستگی ندارد... مرحوم بافقی آن گونه

صادق بود که دوست و دشمن به صداقتش ایمان داشت. خواهر رضاخان که فوت کرده بود رضاخان گفته بود مرحوم بافقی بر او نماز میت بخواند! شیخ می گفت: ما در حرم حضرت عبدالعظیم بودیم که گفتند بیا نماز بخوان من گذاشتم همه که جمع شدند گفتم نمی آیم.(1)

ص:100

ص:101

ص:102

بن رکن الدین، بن زین العابدین، بن زین العابدین، بن صالح، بن محمد، بن محمود، بن حسین، بن حسن، بن احمد، بن ابراهیم، بن مجاهد، بن عیسی، بن حسن، بن ابراهیم، بن حسن، بن عبداﷲ ، بن موسی بن جعفر علیه السلام.(1)

ص:103

آیت اﷲ شیخ ابوالمکارم ربانی املشی؛

سید محمدباقر خوانساری (فرزند آن مرحوم)؛

آیت اﷲ سید مصطفی صفایی خوانساری؛

آیت اﷲ سید مهدی غضنفری خوانساری؛

آیت اﷲ سید احمد خسروشاهی تبریزی؛

آیت اﷲ سید احمد خرّم آبادی؛

آیت اﷲ سید جواد شهیدی محلاتی؛

آیت اﷲ سید حسین رسولی محلاتی؛

آیت اﷲ سید شفیع واحدی لاهیجانی؛

آیت اﷲ شیخ عبدالرحمن فرنقی؛

آیت اﷲ میرزا عبدالرحیم مدرس تبریزی؛

آیت اﷲ اشرفی اصفهانی(شهید محراب)؛

آیت اﷲ سید محمدباقر طباطبایی سلطانی؛

آیت اﷲ شیخ غلامرضا فقیهی بروجردی (داماد آن مرحوم)؛

آیت اﷲ شیخ ولی هرسینی؛

آیت اﷲ شیخ غلامعلی حاج شریفی خوانساری؛

آیت اﷲ شیخ عزیزاﷲ نهاوندی؛

آیت اﷲ شیخ محمد صدوقی یزدی (شهید محراب)؛

آیت اﷲ شیخ مهدی صادقی؛

آیت اﷲ سید هادی روحانی؛

آیت اﷲ شیخ مجتبی عراقی؛

آیت اﷲ شیخ محمدکاظم مشایخ وانشانی؛

آیت اﷲ شیخ علی اکبر هاشمی رفسنجانی بهرمانی.(1)

ص:104

ص:105

ص:106

آیا سزاوار است چنین موضوع قابل اهمیتی را ایشان اهمیت ندهد؟ اگر کسی بگوید این اهتمام در امور مسلمین نیست، خلاف وجدان گفته است. اگر حدیث شریف «من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس بمؤمن و لا مسلم» شامل این امر بااهمیت نباشد، پس شامل چه امری خواهد شد؛ بعد این امر اهتمام اگر این حکم را قبول نکنند رد قول پیغمبر است، دیگر چه عذری برای ما باقی می ماند، خصوصاً با اینکه مثل حضرت مستطاب آیت اﷲ کاشانی دامت برکاته که مجتهدی عادل و باشهامت و دلسوز و فداکار برای مصالح دین و دنیای مردم با این همه جدیت و تحریص، مردم را بیدار می کند مجال عذری برای کسی نمی ماند.(1)

ص:107

نمایند و چنانچه در اثر مسامحه در این امر مهم، لطمه به دیانت و استقلال مملکت وارد شود، علاوه بر ذلت و نکبت دنیوی، در پیشگاه خداوند حکیم مسئول خواهند بود این فتوا به سرعت در سرتاسر کشور پخش شد و اثر به سزایی در انتخابات مجلس داشت.(1)

ص:108

شهید بزرگوار بهشتی نیز در بیان اینکه روحانی باید سیاسی باشد با اشاره به مبارزات سیاسی آیت اﷲ خوانساری رحمة الله اظهار می دارد اینک ایشان با اینکه یک مرجع عالی قدر و مورد اعتماد مردم بود در نبرد با استعمار اروپایی و غربی وارد میدان شد تا نشان دهد که مرجعیت و روحانیت قدس و تقوا تعهد در برابر وظائف سیاسی ایجاد می کند نه بی تفاوتی و از کنار مسائل عبور کردن ما پیشگامان اینچنین داریم.(1)

حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی در سفری که در مورخه 31/5/1375 ش. به خوانسار داشتند با اشاره به بعد سیاسی آیت اﷲ خوانساری اظهار می دارند:

ما خیلی جوان بودیم که ایشان در حوزه، نشانه جهاد و مبارزه بود و طلبه های جوان که شور سیاسی داشتند به ایشان عشق می ورزیدند.

بنده که در حدّ درس ایشان نبودم، فقط به خاطر دیدن ایشان در درسش حاضر می شدم. موقعی که آیت اﷲ

کاشانی به قم تشریف آوردند، که موجب شور و احساس ما طلبه های جوان شد، به منزل آیت اﷲ

خوانساری رفتند.

ص:109

مرکز التقوی و السداد و مفتاح کنوز الارشاد سید محمدتقی خوانساری من اعاظم المجتهدین و من محیون العلماء الراشدین و هو عدل ثقه مجتهد له جمیع وظائفهم من القضا و غیره من سائر مناصب الفقیه فی زمان الغیبه اللهم کثّر امثاله بمحمد و آله الطیبین الطاهرین، من الأحقر ضیاءالدین عراقی.(1)

ص:110

ص:111

ص:112

که می توانید منبرهای عجیب و غریب تحویل مردم دهید، پس خوب است که یک منبر هم به نماز اختصاص بدهید، چون نماز در انظار مردم خیلی خفیف شده و مردم با نظر کوچکی به آن نگاه می کنند.(1)

بر همین اساس و با توجه به دیدگاه فقهی که آن مرحوم نسبت به نماز جمعه داشتند، اقامه آن را بنابر احتیاط، واجب می دانستند. آیت اﷲ خوانساری نماز جمعه را که سال ها مهجور و متروک شده بود در مسجد امام حسن عسکری علیه السلام که در مقابل بازار قم قرار دارد اقامه و احیاء نمودند. بعد از نماز استسقای ایشان، نماز جمعه ای که به امامت ایشان برگزار می گردید شکوه بیشتری پیدا کرد که در غیاب ایشان و نیز بعد از رحلتش آیت اﷲ اراکی آن را ادامه داد.(2)

شاید به خاطر همین توجه به نماز بوده که سبب شد نماز استسقاء (طلب باران) ایشان، تاریخی و زبانزد عام و خاص شود.

مرحوم آیت اﷲ اراکی نماز استسقای ایشان را چنین شرح می دهد:

در سال 1364ق. مردم قم به دو بلیه گرفتار شده بودند؛ یکی جنگ و حضور متفقین که اطراف قم از خاکفرج تا شاه جمال پر بود از چادرهای آن ها و دیگری خشکسالی. لذا با توجه به اینکه شغل اکثر مردم قم کشاورزی بود، بعد از یأس از بارش باران، کشاورزان از مراجع ثلاث (آیات عظام حجت، صدر، سید محمدتقی خوانساری) درخواست خواندن نماز استسقاء می کنند. آن دو بزرگوار جواب رد می دهند و آیت اﷲ خوانساری می فرماید

باشد بعداً جواب می دهم.

در این میان، یک نفر زرنگی می کند و اعلامیه می دهد که روز جمعه آیت اﷲ خوانساری می خواهد نماز استسقاء بخواند. در و دیوار پر از اطلاعیه و شهر از این خبر پر می شود. پنجشنبه به ایشان خبر می رسد و می فرماید: نماز استسقاء شرایط و آدابی دارد؛ از جمله اینکه قبلش باید سه روز روزه بگیرند.

ص:113

به هر حال، ایشان پنجشنبه و جمعه را روزه می گیرد و چون در عمل واقع شده قرار گرفته بودند قبول می کند که نماز را بخواند. این در حالی بوده که اولاً عده ای حتی خود آیت اﷲ اراکی از ایشان می خواهد که اقامه نماز را قبول نکند، چون می ترسیدند که باران نیاید و اعتبار ایشان خدشه دار شود؛ به خصوص که قبلش هم ابرهای غلیظ و رعد و برق های قوی می آمد، ولی از باران خبری نمی شد. ثانیاً عده ای تمسخر می کردند و ثالثاً عده ای شیطنت کرده و به متفقین گفته بودند که مردم با خشکسالی مواجه شده اند و می خواهند بیایند و چاه های آبی را که شما استفاده می کنید پر کنند. متفقین آنقدر خشن بودند که حتی نمی شد به آنان گفت بالای چشمتان ابروست. حتی شاه هم از آن ها می ترسید چه برسد به مردم عادی. حتی اگر یک گلوله توپ هم به میان آن جمعیت پرتاب می کردند ممکن بود ده ها نفر کشته شوند. علی رغم همه این مسائل آیت اﷲ خوانساری به خاطر ایمانی که در عمق دلشان به وعده های الهی داشتند آماده نماز شدند. علمای بسیاری در کنار ایشان، عمامه به دست به همراه مردم زیادی که پشت سر آن بزرگوار در حال حرکت بودند به سمت خاکفرج، یعنی همان جایی که چادرهای متفقین بود، برای اقامه نماز رفتند.متفقین با دوربین هایشان نگاه می کردند و جمعیت را رصد می نمودند، اما وقتی دیدند که مردم بیل و کلنگی در دست ندارند، لذا عکس العملی هم نشان ندادند.

آیت اﷲ خوانساری با اخلاص تمام نماز باران را خواندند و این در حالی بود که از باران خبری نشد. روز شنبه هم بارانی نبارید. شب یکشنبه در حالی که کارشناسان غربی پیش بینی کرده بودند که در آن روز، بارش باران امکان ندارد، ابرها آمدند و رعد و برق هایی غرید که آسمان را روشن کرد و زمین را لرزاند. آیت اﷲ اراکی در ادامه خاطراتش می گوید:

حدود 4 ساعت باران تندی بارید؛ به گونه ای که ما که در مدرسه فیضیه جمع شده بودیم جرأت نمی کردیم

زیر باران برویم. بعد آقای اشرفی منبر رفت و دعا کرد و دو کلمه گفت: یکی اینکه گفتند: هر قطره این باران، مانند تیری بر قلب متفقین است. جمله دیگر اینکه این شعر را خواند:

گر نماز آن است که این مظلوم کرد

دیگران را زین عمل محروم کرد

ص:114

بعد از بارش باران، مرحوم آیت اﷲ خوانساری فرمودند: من به خودم مغرور نبودم، ولی به حقیقت قرآن وثوق داشتم، چون می دانستم که اطراف ما از متفقین پر است و امروز مانند روز احزاب تقابل کفر و ایمان بود و اگر باران نمی آمد سبب وهن قرآن می شد. این نماز آن قدر اثر داشت که نماینده رئیس متفقین نزد ایشان می آید و می گوید: حضرت آقا معلوم شد شما با خدای زمین و آسمان ارتباط مستقیم دارید تو را به خدا دعایی هم در حق ما ضعفا کنید؛ از بس که از خانه و اهل و عیال دورافتاده ایم خسته شده ایم. آری متفقین به جای پرتاب گلوله توپ از ایشان التماس دعا داشتند.(1)

خوش تر آن باشد که سرّ دلبران

گفته آید اندر حدیث دیگران

ص:115

مرحوم آیت اﷲ اراکی در دیداری که بعد از انقلاب با مرحوم امام داشتند می فرماید که ای کاش آقای خوانساری زنده بود و می دید شما نیات او را عملی کرده اید.(1)

آیت اﷲ شیخ محمدرضا طبسی می گوید:

در مدینه، همراه با آقا سید محمدتقی طالقانی محضر آیت اﷲ کاشانی که برای زیارت شرفیاب شده بود رسیدیم. ایشان گله کرد که در نهضت ملی شدن نفت، کسی جز سید محمدتقی خوانساری ما را یاری نکرد. در همین حین، تلگرافی که حاوی اعلان وفات آیت اﷲ خوانساری بود به دستش رسید و بی اختیار بر پای خودش زد و گفت: آخ یک حامی داشتیم که آن هم از دست رفت.(2)

آیت اﷲ اراکی خود به مقام شامخ اجتهاد رسیده و هم بحث آیت اﷲ خوانساری بودند و برخی از استفتائات آیت اﷲ خوانساری را ایشان جواب می داد. از طرفی حاشیه بر عروه را مشترکاً نوشته بودند، ولی به دو دلیل با آیت اﷲ خوانساری مانند یک مرید یا یک شاگرد با استادش برخورد می کرد یکی سیادت ایشان بود و دیگری صدق و صفا و اخلاصی که در او دیده بودند. حتی تا زمانی که آیت اﷲ خوانساری زنده بود ایشان کرسی درسی تشکیل نداد.

ارادت آیت اﷲ اراکی به ایشان باعث شده بود که حتی بعد از رحلت آیت اﷲ خوانساری همواره او را یاد کند و هر روز که برای زیارت کریمه اهل بیت فاطمه معصومه علیها السلام جهت اقامه نماز ظهر و عصر می رفت، بر مزار آیت اﷲ خوانساری اقامه فاتحه می کرد. همچنین در حد توان به جای آن مرحوم، اقامه نماز جماعت نمود و درسش را ادامه داد و نماز جمعه را که او پایه ریزی کرده بود ادامه داد. از همه مهم تر و جذاب تر اینکه تا اواخر عمر شریفشان روزهای عید در منزل آیت اﷲ خوانساری جلوس می کردند تا خانه آن مرحوم، مانند دوران حیاتش زنده بماند و یاد او تازه گردد.(3)

ص:116

ص:117

ص:118

اسلامی بوده و مشتاقان این معارف را از گیلان، مازندران و نواحی مجاور برای تحصیلات حوزوی به شهر جذب می کرده است. کثرت فقها و محدثان قزوین سبب گردیده است آنان مکتب فقهی و روایی ویژه ای را با مبانی مشخصی به خود اختصاص دهند.(1)

مقام معظم رهبری فرموده اند:

هزار سال پیش مَقدِسی که از قزوین بازدید کرده است، این شهر را مرکز فقه و فلسفه معرفی می کند،

نهصد سال قبل از این، عبدالجلیل قزوینی از این شهر برخاسته است، هشتصد سال پیش دانشمندی درباره قزوین کتابی نوشته است به نام التدوین که سه جلد است و در آن شرح حال شخصیت های علمی، فرهنگی، دینی و سیاسی قزوین را آورده است. قبل از دوره ی ما هم علمای بزرگ فراوانی از این شهر برخاسته اند. شهید ثالث، مرحوم ملا محمد تقی برغانی و برادر او محمد صالح برغانی، فقهای مبارز، مردان دین که به سرنوشت مردم می اندیشیده اند، برای آن ها مبارزه می کرده اند و جان خود را هم در این راه فدا می کرده اند. وقتی به دوره ی

انقلاب اسلامی هم نگاه می کنید

می بینید چهره شهدا و برجستگان و ایثارگران قزوین ممتاز است، درباره ی

مردم قزوین از قرن ها پیش گفته اند این ها مردمی هستند دین دار،

بلند همت، سخاوتمند و قانع...(2)

در 80کیلومتری قزوین، روستایی از توابع الموت در بخش معلم کلامری قزوین به نام تنوره ی الموت آرمیده است، این آبادی با صفا در منطقه ای کوهستانی با فضای سرسبز و جویبارهای با طراوت در عرض جغرافیایی 36درجه و 23دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 50 درجه و 20دقیقه و در ارتفاع 1750متری از سطح دریای آزاد واقع شده است، آب و هوای آن معتدل و ملایم می باشد. این آبادی نباید با روستاهای تنوره از توابع اردکان یزد، تنوره از روستاهای کرمانشاه و نیز تنوره، قریه ای در شاهرود یکی گرفت.(3)

ص:119

ص:120

می کرد اما می خواست رضایت والدین را نیز بدست آورد، ولی محمد که دید فرزندش برای آموختن علوم و معارف دینی شور و شعف ویژه ای دارد و از طرفی آموزش متداول در روستا پاسخ گویی ذهن فعال و پویای وی نمی باشد شرایط را فراهم آورد تا نوجوانش که حالا دیگر پانزده بهار را سپری کرده بود، به قزوین برود و در حوزه ی این شهر دانش های مرسوم دینی و ادبی را فرا گیرد.(1)

ص:121

عراق گردید و در کربلای معلی درس شیخ حسین اردکانی استفاده کرد. در حوزه ی نجف اشرف نیز محضر پر فیض آیات محترم؛ سید حسین کوه کمره ای، میرزا حبیب اﷲ رشتی و میرزای مجدد را درک کرد و چون میرزا محمد حسن شیرازی به سامرا هجرت کرد. او نیز به این شهر سفر زیارتی کرد و مدت چهار سال از محفل نورانی این مرجع مبارز در خارج فقه و اصول فیض برد، شیخ علی اکبر در اواخر قرن سیزدهم هجری به قزوین بازگشت و ضمن رسیدگی به امور شرعی و قضایی مردم، به تدریس و تألیف همت گماشت، این فقیه اصولی و محقق ژرف اندیش از مراجع تقلید به شمار می آمد و در سال 1317ق. دوباره به عتبات عالیات رفت و در کربلای معلی، مدرسه حسن خان، متصدی تدریس دوره ی خارج حوزه گردید و در مواقعی به نیابت از آیت اﷲ العظمی سید اسماعیل صدر در جوار آستان حسینی به اقامه ی جماعت مشغول بود، و در اواخر عمر (سال 1325ق) به قزوین بازگشت و چون مبارزه با استبداد و انقلاب مشروطه رخ داده بود، در این حرکت حضوری فعال داشت و از ارکان آن در قزوین به شمار می رفت، از وی آثاری در فقه، اصول، مباحث تفسیری و کلام اسلامی باقی مانده است.(1)

ص:122

(1234-1307ق) آخرین ماه های حیات را می گذرانید، آقا محمد رضا مهدوی قمشه ای (1234-1306ق) در مدرسه عبداﷲ خان واقع در بازار بزازها به تدریس فنون ریاضی، طب، اسفار ملا صدرا، اشارات ابوعلی سینا مشغول بود، فضل علی شریعت مهدوی در این مدرسه از پرتو انوار این استاد که تربیت یافته ی مکتب حاج ملاهادی سبزواری بود در علوم مزبور فیض برد.(1) شریعت مهدوی هم زمان به مدرسه دارالشفا می رفت تا از درس حکیم میرزا ابوالحسن جلوه ی زواره ای (1238-1314ق) استفاده های لازم را ببرد.(2) او این حکیم وارسته را در گوشه ی مدرسه ی مزبور دید که پارسا و بی پیرایه و در عین حال اندیشمند و غرق در تفکر زندگی می کرد، شیفته ی حالات معنوی و عرفانی این حکیم گردید و رفته رفته متوجه گردید وی علاوه بر این که بر حکمت مشاء مسلط است، در بررسی و نقد آثار فلسفی دقت های ویژه و احاطه ای کم نظیر دارد و ضمن بیان افکار و اندیشه های ملاصدرا، دیدگاه های انتقادی خود را در این باره مطرح می کرد جاذبه ی درس جلوه از این جهت بود که مباحث پیچیده ی فلسفی را با بیانی شیوا و کلامی رسا، به همراه برخی تماثیل و مطایبات و یافته های ذوقی مطرح می کرد. این روش حکیم جلوه با رفتاری توأم با عطوفت و مهربانی نسبت به شاگردان عجین گردیده بود.

فضل علی قزوینی هنگام خوشه چینی از خرمن خرد جلوه به این واقعیت پی برد که جلوه با قواعد ریاضی، مبانی برهانی، هیات و نجوم هم آشنایی کافی دارد و فکر ورزیده ی وی در این دانش ها، او را کم گوی و گزیده گوی نموده است، همین ویژگی باعث گردیده که در طرح مباحث و بررسی اقوال موافق و مخالف از افراط و تفریط و برخی هیجانات پرهیز کند، در موضوعات شک برانگیز توقف نکند و از راهروهای تردید سریع عبور کند و شوارع مطمئن تر را برای عبور از مطالب حکمی و عرفانی برگزیند، موقعی که مسافر قزوین از محضر جلوه بهره می برد، این حکیم والا مقام آخرین سال های زندگی را می گذرانید و گویا تحولی در افکار و اندیشه های وی به وجود آمد و غور و تفحص در عرفان نظری را

ص:123

با سیر و سلوک، عبادت و ذکر توأم ساخته و روحیه ای عارفانه پیدا کرده بود و این حالات از رفتار و کردار و نیز سروده های وی مشهود بود. فضل علی قزوینی موفق گردید چند سالی دل و ذهن را در چشمه ی حکمت جلوه شستشو دهد اما جرعه نوشی از محضر این حکیم برای او با رحلت آن فیلسوف فرزانه در سال 1314ق. خاتمه یافت و از این بابت به شدت متأثر گردید.(1) فضای فکری حاکم بر حوزه ی تهران اگرچه فلسفی بود ولی فضل علی هم زبان با دانش اندوزی در محضر حکیمان تهران، تلاش می کرد دوره ی سطح را هم بگذراند اما مشخص نیست نزد کدام مربی، کفایه آخوند خراسانی و رسایل شیخ انصاری را خوانده است.(2)

ص:124

آوازه ی این دیار، شاگردی کرد. در کتب تراجم و آثاری که به شرح حال وی پرداخته اند، اشاره ای به نام استادانش نکرده اند ولی از قرائن بر می آید او در حکمت و عرفان، محضر این بزرگان را درک کرده است.

1. حکیم محمد حسین مشهور به صفا اصفهانی، (1269 – 1322ق)؛

2. فقیه مجتهد شیخ نصر اﷲ قمشه ای، (1257 – 1324ق)؛

3. طبیب، فقیه، ادیب و حکیم نامدار محمد باقر حکیم باشی، (متوفی 1327ق)؛

4. فیلسوف عارف وحکیم مجتهد جهانگیرخان قشقایی، (1243 – 1328ق)؛

5. مدرس حکیم و عارف وارسته آخوند ملا محمد کاشی، (1243 – 1333ق)؛(1)

در علوم نقلی از قبیل فقه، اصول، رجال و نیز مباحث کلامی، تفسیری و روایی نیز نزد بزرگان ذیل شاگردی نموده است:

6. آقا میرزا عبدالغفار تویسرکانی، مدرس فقیه و حکیم مجتهد، (متوفی 1319ق)؛

7. محمد علی تویسرکانی، فقیه متکم و حکیم مؤلف و شارح آثار حکمی، (متوفی 1329ق)؛

8. ملا حبیب اﷲ شریف کاشانی، مفسر ادیب، حکیم فقیه، (متوفی 1340ق)؛

که برای فضل علی قزوینی جالب و درخور توجه و تأمل بود که مدرسان اصفهان در هنگام تدریس حکمت، به مسایل نقلی هم می پرداختند و آنان علاوه بر تبحر در فلسفه، عرفان و کلام، در فقه و اصول مجتهد بودند، هم چنین استادان فقه و اصول از دیگر علوم چون حکمت نظری، منطق، ریاضی و تفسیر قرآن بهره های فراوان داشتند و اصولاً حکما به همراه فقهای طراز اول به نشاط علمی این حوزه می افزودند.(2)

و این افتخار برای فضل علی قزوینی ثبت گردید که در زمره ی طلاب برجسته، صاحب فکر و نابغه ی حوزه مزبور درآید.

ص:125

ص:126

علمی در ترویج زراعت و باغداری کربلا وآبیاری فضاهای سبز این دیار مقدس می کوشید و در عمران آستان حسینی هم همت می ورزید. بدایع الاصول در اصول فقه و کتاب فقه القرآن فی آیات الاحکام از آثار اوست.(1)

ص:127

ردیف شاگردان خاص آخوند بلکه در مجالس خصوصی و محافل مشورتی وی حضور می یافت و هنگام نگارش کفایة الاصول از این شاگردانش خواست آن را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد و در منقح گردانیدن مطالب و مضامین آن، استاد را یاری نماید.(1)

شریعت مهدوی محضر پر بار آیت اﷲ سید محمد کاظم یزدی (1247-1337ق) را نیز غنیمت شمرد، او متوجه شد مرجع تقلید مذکور نیز حوزه ی درس جامع، متقن و نافعی دارد و ضمن تدریس خارج فقه و اصول با ذکر نکات اخلاقی و مواعظ ارزنده، دل و ذهن تشنه ی طالبان علم و فضیلت را سیراب سازد، احاطه کامل، مهارت تحسین برانگیز استدلال های قوی این استاد در طرح مباحث گوناگون ابواب فقهی آن هم به وجه احسن و شیوه ای رسا، قوی و قانع کننده جاذبه درس او را برای این جویای معارف نقلی افزایش می داد، آیت اﷲ طباطبایی یزدی با نوعی سعه صدر و وقار خاصی به سؤالات پاسخ می داد.(2)

شیخ فضل علی قزوینی در حوزه ی نجف اشرف به درس مرجع تقلید عصر آیت اﷲ شیخ الشریعه ی نمازی شیرازی معروف به شیخ الشریعه ی اصفهانی (1266–1339ق) حاضر گردید. وی بعد از مدتی به این واقعیت پی برد که این فقیه والا مقام در هنگام تدریس رشته تخصصی خود یعنی فقه و اصول به مباحث کلامی، تفسیری، ادبی، ریاضی، طب و حکمت می پرداخت و با برخورداری از حافظه ای قوی، معلومات وسیع، آگاهی های گسترده و احاطه به علوم گوناگون جلسه درس خود را پر بار، متنوع، و پر کشش و سودمند می سازد.(3)

ص:128

و اجتهاد دست یافته است، او را فرا خواند و مأموریتی مهم را بر دوش وی محول ساخت و به او توصیه کرد اکنون وقت آن فرا رسیده است که به منطقه قزوین بازگردی و ضمن پذیرش زعامت دینی و شرعی مردم، به تربیت شاگردانی فاضل و شایسته بپردازی و در آن خطه به عنوان مرزداری مقاومت از ارزش های قرآن و عترت صیانت کنی. او که در نجف غالباً به فعالیت های علمی، آموزشی و استفاده از استادان و مباحثه با طلاب فاضل مشغول بود، اکنون ضرورتی ایجاب می کرد خود را از این اقیانوس معرفت و فضیلت دور سازد و با آستان مقدس ائمه هدی علیهم السلام خداحافظی کرده و جویبارهایی از دانش و دیانت را به سوی مزرعه ی تشنه ی انسان ها جاری سازد، سال 1327ق. بود که او نجف اشرف را به قصد مسافرت به ایران را ترک کرد و در شهر عالم پرور قزوین سکونت اختیار کرد.(1)

آیت اﷲ شریعت مهدوی قزوینی نخست در مسجد خلج قزوین به اقامه جماعت، وعظ و خطابه و ارشاد مردم پرداخت، سپس در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم، و در سنگر محراب و منبر فعالیت های ترویجی خویش را پی گرفت، اهتمام وافر در برطرف کردن دشواری های اجتماعی و قضایی مردم و رسیدگی مجدانه به مسایل فرهنگی منطقه از تلاش های مهم وی در قزوین است، او دربرخورد با اقشار گوناگون مراجعین خصال پسندیده و فضایل اخلاقی خود را بروز داد و فروتنی، وسعت نظر، مهربانی و مدت در رفتارش قابل مشاهده بود، همین موقعیت ممتاز وی که با نوعی وارستگی و زهد عجین گردیده بود باعث گردید اهالی نسبت به ایشان ارادت ویژه ای داشته باشند و در تکریم منزلت علمی و موقعیت اجتماعی بکوشند، شیخ فضل علی قزوینی به موازات این برنامه ها که در جهت رشد معنوی و فرهنگی عموم مردم صورت می گرفت حوزه ی درسی پرباری در قزوین تأسیس کرد که کثیری از طلاب منطقه قزوین و توابع به درس او حاضرمی گردیدند و در سطوح عالی حوزه چون کفایةالاصول، رسایل و مکاسب از محضرش بهره می بردند، او موفق گردید در چندین دوره ی متوالی این دروس را تدریس کند. وی در خلال تصدی امور شرعی، دینی و عرفی مردم، به مسایل اجتماعی و سیاسی هم توجه داشت و مقتضیات

ص:129

زمان را در نظرمی گرفت، در خلال اقامت در قزوین، به منطقه حجاز سفر کرد تا برنامه عبادی سیاسی حج تمتع را به جای آورد.(1)

ص:130

خدمت آیت اﷲ

حائری یزدی حاضر گردیده و به استفاده پرداخته اند و از مدرسین سطوح عالیه به شمارند، برای مشارالیه تألیفاتی هست و هم در بیان آیات و اخبار مشکله ید

طولایی دارند.(1)

شیخ محمد شریف رازی، رجال نگار معاصر، نوشته است: مرحوم مبرور آیت اﷲ حاج شیخ فضل علی قزوینی (قدس سره) فرزند علامه زاهد بارع ملاولی محمد، هجرت به نجف اشرف نموده و از محضر صاحب کفایة الاصول استفاده نموده و مورد توجه ایشان قرار گرفته و بعد از چندی حسب الامر معظم له مراجعت به ایران نموده و در وطن مالوف خود مرجع مراجعات عمومی و مرافعات بودند، لکن به دلیل شدت علاقه به زیارت و بحث و تدریس اغلب در مسافرت بوده اند. در حوزه ی علمیه ی قم و مشهد مقدس به قدر امکان از ایشان جهت استفاده ی علمی و ارشادی استقبال می نمودند.(2)

ص:131

را به مقصد قزوین ترک و از محضر شیخ فضل علی قزوینی در سطوح عالی بهره برده در 1340ق. عازم تهران گردید و علوم معقول و منقول را از آیات محترم شیخ عبدالنبی نوری، میرزا مهدی آشتیانی، میرزا محمود مدرس کهکی، محمد رضا تنکابنی و حکیم هیدجی آموخت، با هجرت آیت اﷲ حائری به قم و بازسازی حوزه ی این شهر توسط وی، آخوند همدانی به این شهر هجرت کرد و چون فضل علی قزوینی هم به این دیار آمده بود، بار دیگر از پرتو کمالات او فیض برد و در درس خارج فقه و اصول آیت اﷲ حائری یزدی حضور یافت، هم زمان از درس اخلاق و عرفان حاج میرزا جواد ملکی نیز استفاده کرد و خود به تدریس معقول و منقول روی آورد. آن گاه عازم همدان گشت و به احیا و بازسازی حوزه علمیه این شهر، تأسیس کتابخانه ای بزرگ و تربیت طلاب فاضل پرداخت، آن فقیه عارف و عالم زاهد ضمن این برنامه های فرهنگی و عمرانی به تألیف و تصنیف اشتغال داشت.(1)

ص:132

حمل کردند و در قبرستان حاج شیخ در یکی از مقبره ها دفن کردند.(1)

ص:133

از زیارت بارگاه ائمه هدی علیهم السلام، در نجف اشرف نزد بزرگان حوزه ی این دیار مقدس به ادامه تحصیل پرداخت رفته رفته با برخی افراد هم درس انس برقرار کرد، معمولاً این عالم محقق دوستانی را برمی گزیند که آگاهی های وسیعی در علوم و معراف اسلامی، ادبی و تارخی داشته باشند و یکی از آن ها فضل علی شریعت مهدوی است، در آغاز درس شریعت اصفهانی، سید محمد کاظم بزدی، آخوند خراسانی و دیگران با وی در مباحث درسی و موضوعاتی که استادان در فقه و اصول مطرح می کردند مباحثاتی داشت، در ضمن این بحث ها او متوجه گردید، دوست مزبور دانشمندی ذوفنون است و دقت های علمی و پژوهشی ویژه ای دارد و اوقات را با او صرف کردن حاوی مزایا و فوایدی خواهد بود و می تواند از نظرهایشان این صدیق دانا در طرق تألیف و تحقیق و فهرست نگاری کمک بگیرد، شیخ آقا بزرگ تهرانی وقتی می خواهد چهره ی او را ترسیم کند، به آن چه در کتب تراجم و فهارس متداول است اکتفا نمی کند و متمرکز می گردد این دانشمند جلیل القدر برای دوستی من صادق، مصاحبی دانا و هم مباحثه ام بوده است، البته ناگفته نماند شیخ فضل علی قزوینی با وجود آن که از نظر سنی بزرگ تر از شیخ آقا بزرگ تهرانی بود ولی با اقیانوسی از اندیشه، معرفت و فضیلت، قرین گردیده بود که همت عالی، نشاط علمی، اراده ای استوار را با علم و تقوا توأم ساخت.(1)

ص:134

بارگاه امام رضا علیه السلام سطح عالی حوزه و خارج فقه و اصول را برای جمعی از طلاب فاضل و مشتاق درس می داد و در ضمن تدریس توانایی های خویش را در علوم گوناگون معقول و منقول و حتی دانش های مرموز و اسرارآمیز بروز می داد و در ضمن چون به تزکیه درون و سلوک عرفانی تمایل داشت و شیخ حسنعلی نخودکی هم اهل معنا بود و در عرفان نظری و عملی و زهد و پارسایی مقاماتی را بدست آورده و به کمالاتی دست یافته بود با ایشان روابط دوستانه برقرار کرد و مرحوم نخودکی اصفهانی نیز متوجه گردید وی به علوم غریبه و دانش کیمیا آشناست و اطلاعات گسترده ای در این باره داد، این معاشرت را غنیمت شمرد و روابط علمی و معنوی این دو بزرگوار تا هنگام اقامت شریعت مهدوی در مشهد مقدس، ادامه داشت و آن دو عالم معمولاً هنگام زیارت آستان امام هشتم علیه السلام، با یکدیگر ملاقات هایی داشتند، محمد شریف رازی و سید احمد مشکینی به این روابط حسنه ممتد اشاره کرده اند.(1)

ص:135

سیاسی اجتماعی با هم مذاکراتی را انجام می دادند.(1)

ص:136

الاصول، رساله ای در اصول عقاید از آثار این یار صدیق مرحوم شریعت مهدوی است، آیت اﷲ تلاتری نیز همچون معاشر صدیق خود در علوم رازآلود نیز تکاپوهایی کرده بود و در این باره با فضل علی قزوینی گفتگوهایی و آن دو در این باره با یکدیگر مبادله علمی و فکری داشتند، تلاتری رساله ای هم در علوم خفیه نگاشته است. وی در اول محرم الحرام 1367ق. رحلت کرد.(1)

ص:137

یا القسم الاول الامام الحسین علیه السلام و اصحابه با تحقیقات و تصریحات سید احمد حسینی اشکوری در 453 صفحه، قطع وزیری به سال 1415ق. به اهتمام نجل مؤلف آیت اﷲ حاج شیخ محمود شریعت مهدوی زیور طبع به خود گرفته است. شیخ آقا بزرگ تهرانی ضمن معرفی این کتاب، می گوید در دوجلد تنظیم گریده و نسخه ی مخطوط آن را نزد شیخ محمود، فرزندش، دیده است.(1)

ص:138

ص:139

آزادی خواهان و مشروطه طلبان سودمند باشد از این روی حاج مجمدحسن بادکوبه ای را که از تاجران منطقه بود و با روس و دولت عثمانی روابط بازرگانی داشت، متقاعد نمودند اجازه دهد افراد مبارز در حجره و سرای تجارتی او متحصن گردند و چون او موافقت کرد، شیخ فضل علی قزوینی، آقا شیخ محمدعلی الموتی، حاج محمدحسن شاهرودی، آقا شیخ یونس و... به سرای مزبور آمده و در آن جا به منظور اعتراض به عوامل استبدادی، متحصن گردیدند، بنابراین حاج شیخ فضل علی در بحبوحه ی حوادث و وقایع، با شخصیت های مشروطه خواه همکاری فعال و جدی داشت، حاج محمدحسن بادکوبه ای که شهنبدری امپراطوری عثمانی را عهده دار بود چگونگی اوضاع را با نظر مساعد و حمایت گونه به سفارت عثمانی خبر داد و از این سفارت هم خبر موفق رسید.(1)

ص:140

در خط مقدم مبارزه قرارداشتند و به عنوان رهبران مورد اعتماد مردم در مقابل استبداد و استکبار ایستادند توسط روشن فکران غرب زده در انزوا قرار گرفتند، برخی از آنان ترور شخصیت گردیده اند و بعضی نیز به شهادت رسیدند. از این روی او که از سال 1327ق. خود را از این جریان های سیاسی کنار کشیده بود، تصمیم گرفت دوباره به صحنه بیایید و حداقل اجازه ندهد خوانین منطقه قزوین، با راه یافتن به مجلس، به طمع ورزی ها و قدرت طلبی های خود ادامه دهند. او که از نفوذ معنوی و اجتماعی برخوردار بود، به منظور پیگیری مطالبات مردم، در دوره ی سوم مجلس شورای ملی نامزد و نماینده اهالی قزوین گردید، این دوره از هفدهم محرم الحرام 1333ق. آغاز گردید و در اولین جلسه بعد از انتخاب رئیس موقتی، نواب اول و دوم، مطابق نظام نامه، نمایندگان به حکم قرعه برای رسیدگی به اعتبار نامه ی نمایندگان به شش شعبه تقسیم گردیدند. فضل علی قزوینی به همراه شهید آیت اﷲ سید حسن مدرس، اسداﷲ (نماینده دیگر قزوین) و عده ای دیگر شعبه ی ششم مشغول انجام وظیفه گردید، اگرچه عمر مجلس سوم به دلیل وقوع جنگ جهانی اول و تهدید ایران از سوی بیگانگان کوتاه بود و یک سال طول کشید ولی طی جلسات (77 جلسه تا 28 ذیحجه 1333ق) در مجلس مزبور تصمیماتی در محورهای ذیل اتخاذ گردید، تشکیلات مالیه، وزارت عدلیه، تصویب قوانین پستی، قانون مستغلات، ترفیعات نظامی، قانون مجازات سربازگیری هر چند عمر این دوره از مجلس کوتاه بود ولی نمایندگی فضل علی قزوینی در آن خود فعالیتی سیاسی و اجتماعی به شمار می آمد، بعد از این دوره او از فعالیت های پارلمانی کناره گیری کرد و مشغول فعالیت های ارشادی و علمی گردید.(1) تا آن که دیکتاتوری چون رضاخان روی کار آمد.

ص:141

قدرت گرفتن دیکتاتوری چون رضاخان می باشد. وی به عنوان پادشاه زمام امور را به دست گرفت ماهیت واقعی خود را نسبت به ارزش های، شعائر و سنت های مذهبی و مرزبانان اعتقادات و موازین اسلامی یعنی روحانیت آشکار ساخت و با صراحت آیین اسلامی را مغایر تمدن و منافی تجدد معرفی کرد و مدعی گردید اگر مردم لباس متحدالشکل بپوشند و کلاه پهلوی بر سرگذارند و نسبت به تقیدات دینی سست گردند، به سوی ترقی و توسعه گام بردارند، بر این اساس ستیز با نمادهای سنتی و دینی نظیر لباس و پوشاک بومی و آیین ها و مراسم دینی را در برنامه کار خود قرار داد و بعد از مسافرت به ترکیه ضمن اشاره به پیشرفت سریع این کشور اسلامی از رفع حجاب زن ها و آزادی آنان سخن به میان آورد و سرانجام به اجبار و با تهدید ارعاب دستور داد قانون کشف حجاب عملی گردد که علمای شیعه در برابر این وقاحت واکنش سختی نشان دادند چرا حرکت مزبور مخالفت صریح با آیات حجاب در قرآن کریم به شمار می رفت، ارزش های مذهبی را متزلزل می کرد و مقدمات انحطاط فرهنگ خانواده ها را فراهم می کرد.

باتوجه به این که قزوین به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سیاسی نزدیک تهران بود و در تحولات مشروطه و بعد از آن نقش آفرینی داشت و از سویی شیخ فضل علی قزوینی به همراه عده ای دیگر از علمای این شهر از فرهنگ مذهبی و سنت های دینی اهالی این دیار صیانت می کرد، چنین توطئه ای با را برنتابید و در سخنرانی ها، محافل عمومی، جلسه درس، افاضه به شاگردان، دیدار با اقشار گوناگون و ارتباط با علما و رجال سرشناس، علیه ماجرای مذکور موضع گیری صریحی داشت که به دلیل اقتدار معنوی و نفوذ اجتماعی که در میان مردم به دست آورده بود، کارگزاران رژیم و عوامل حکومتی نمی توانستند درباره ی وی واکنش جدی بروز بدهند و به تهدیدهای لفظی و برخی هشدارهای معمولی اکتفا می کردند اما به تدریج که دیکتاتور وقت در نقشه شوم و تباهی و ضلالت پیش می رفت و اختناق را شدیدتر می ساخت تصمیم گرفت در تمام نواحی ایران با حضور رجال محلی جشن کشف حجاب را به اجرا بگذارد، در دی 1314ش / 1353ق. شخصی برای ایشان پیام آورد که باید جلسه ای که با حضور موجهین و اعیان شهر تشکیل گردیده همراه با

ص:142

همسر خود به حالت کشف حجاب حضور یابد، در این حال هرگونه مقاومتی، بیهوده بود از طرفی ایشان نه تنها نمی خواست در این محفل شیطانی حضور یابد بلکه دیگران را نسبت به عملی ساختن نیرنگ های ضد دینی تحذیر می داد، بنابراین برای اینکه از گزند اشرار مصون باشد و از چنین مرداب انحراف و باتلاق آلوده ای خود را دور سازد ناگزیر به ترک قزوین گردید و به کربلای معلی و آستان مقدس حسینی پناه برد و مدت 15 سال در این دیار مقدس اقامت گزید و به تدریس، اصلاح امور، ارشاد مردم وظایف شرعی مشغول گردید.(1) فرزندش شیخ محمود شریعت مهدوی نوشته است: مرحوم والد در فتنه ی کشف حجاب در سال 1314ش. در منزل آماده ی پذیرایی بودند، ناگاه یکی از دوستان خصوصی به عجله و هراسان وارد شد، مخفیانه به ایشان گفت: در فرمانداری قزوین بودم، نام حضرت عالی و چند نفر از علمای قزوین مطرح شد که برای شرکت در مجلس جشن با همسرشان دعوت خواهند شد، معظم له با حالت اضطراب شدید، ضمن درس عملی با سایرین (بانوعی فداکاری و وارستگی) چشم از جمیع ما کان (آنچه داشت) پوشید، خائفا یترقّب در اسرع وقت به مرقد حضرت اباعبداﷲ الحسین علیه السلام پناه برد، و حدود 14 سال در آن جا علاوه بر بحث و تدریس، کتبی را تألیف نمودند.(2)

ص:143

و هنگام ماجرای ننگین کشف حجاب به سال 1353ق / 1314ش. همراه والد معظم به عتبات عراق مشرف گردید و در حوزه ی نجف اشرف محضر آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، شخ محمدکاظم شیرازی و آقا ضیاءالدین را در خارج فقه و اصول درک کرد و موفق به کسب درجه ی اجتهاد از این بزرگواران گردید، او هم چنین دو دوره ی کامل اصول فقه و فقه را از بحث های فقیه فرزانه آیت اﷲ سید ابوالقاسم خویی استفاده کرد و مورد توجه خاص ایشان قرار گرفت. آیت اﷲ خویی در اجازه اجتهادی که برای وی صادر کرده است از مؤمنان خواسته است از محضر این شخصیت استفاده کنند و در تجلیل از ایشان مضایقه نکنند، شیخ محمود هنگام بازگشت پدرش به ایران، همراهش به قم آمد و با رحلت والدش دوباره به نجف اشرف عزیمت کرد اما بعد از قریب دو سال اقامت در آن دیار علوی به قزوین بازگشت و در رسیدگی به امور شرعی مردم و اداره ی حوزه ی علمیه این شهر تلاش وافری نمود و در ضمن خارج فقه و اصول را برای عده ای از طلاب فاضل تدریس می کرد. از وی آثاری در منقولات، هیأت و نجوم باقی مانده است.

آیت اﷲ شریعت مهدوی بعد ار عمری تلاش های ارزنده ی علمی و ترویج در روز شنبه 15 ربیع الاول 1417ق. برابر با 10 شهریور 1357ش. در 84 سالگی در قزوین درگذشت. پیکرش در روز دوشنبه به قم انتقال یافت و در کنار مرقد پدرش در قبرستان شیخان قم، دفن گردید.

از او سه پسر و پنج دختر باقی ماند.(1) پسر دوم شریعت مهدوی آقا بزرگ تهرانی ذیل معرفی یک از آثار شیخ فضل علی قزوینی می گوید آن را از نزد فزرند مؤلف آقا محمد، در قزوین دیدم.(2) دختر مرحوم شریعت مهدوی به عقد ازدواج آیت اﷲ سید احمد روحانی درآمد.(3)

ص:144

ص:145

ص:146

علاقه مندان به خاندان عترت و طهارت علیهم السلام است.

سید محمد از راه لرستان به سمت مدینه حرکت کردند. در محلی به نام دره سید، حاکم منطقه به نام خلیل اطرُش یا خلیل کر از ایشان دعوت کرد تا برای هدایت آن سامان در این محل اقامت گزیند و ایشان پذیرفتند.

حاکم منطقه دخترش را به عقد ایشان درآورد و زمینی را که به دره سید معروف است، به ایشان بخشید. دره سید زمینی سرسبز و دارای درختان و چشمه سارها و چشمههای نمک و معادن گچ و آهن است که آرامگاه ایشان و فرزندش سید علی در این سرزمین واقع شد.

سید علی دارای دو پسر با نام سید محمد و سید حیدر بوده است.

فرزندان سید محمد بن سید علی بن سید محمد بن سید عبد اﷲ که عبارتند از: 1. سید خلف، 2. سید نادر، 3. سید مرتضی، که سه طایفه خلف وند، ندروند و مرتضی وند منسوب به ایشان است، اما سید حیدر بن سید علی بن سید محمد بن سید عبد اﷲ دارای چهار فرزند پسر بوده که عبارتند از: 1. سید شاهرخ، 2. سید طاهر، 3. سید قاسم، 4. سید شهنشاه؛ که چهار طایفه شاهرخوند و طاهروند و قاسم وند، شهنشاهی را تشکیل می دهند.

بدین ترتیب هفت قبیله در کل استان لرستان از بروجرد، خرم آباد، پل دختر و... حتی در اندیمشک، دزفول، اهواز، قم و... پخش شدهاند و انتساب خاندان طاهری به سید طاهر بن سید حیدر بن سید علی به سید محمد بن سید عبد اﷲ بن امام موسی کاظم علیه السلام نیز در بین این هفت قبیله کاملاً مشخص است.(1)

ص:147

جشن و منازل علما و دید و بازدیدها همراه بوده، حضور داشتم و اوقاتی که پدرم در منزل تدریس می نمود،

یا به حل و فصل مشکلات مردم می پرداخت

حضور پیدا می کردم...

علاقه زیادی به پدرم داشتم و متقابلاً ایشان هم به بنده علاقه مند بود، شاید این علاقه به این جهت بود که یگانه اولاد پدر بودم...(1)

ص:148

در سفری که حدود یک ماه پدرم به قم نمودند من هفت یا هشت ساله همراه او بودم و به یاد

دارم که در مجالس علما و بحث مرحوم آیت اﷲ بروجردی رحمة الله که تازه به مرجعیت عامه رسیده بودند و در یکی از ایوان های مدرسه فیضیه تدریس می نمودند، شرکت می کردم، من نظاره گر

آن درس بودم، هر روز به دیدار یکی از طلاب خرم آبادی که در حوزه قم بودند می رفتند،

در آن دیدارها دیگر علمای اعلام خرم آباد،

مانند مرحوم آقای کمالوند رحمة الله که در آن ایام مقیم قم بودند و از مدرسین خبره و نزدیکان آقای بروجردی رحمة الله به شمار می رفتند و مرحوم آقا سید احمد حبیبی رحمة الله که آن زمان در حوزه قم تدریس می نمودند نیز شرکت داشتند.

در همین سفر بود که این انگیزه در من پیدا شد که لباس روحانیت بپوشم. شاید هم معلول محیط قم و کثرت آقایان طلاب و روحانیون بود که چنین انگیزه ای در من پیدا شد و به دنبال آن عملی گردید و لباس روحانی پوشیدم. گرچه قبل از آن هم زمینه آن وجود داشت، به واسطه آنکه پدر، عمو و عده ای از اقوام همین لباس را می پوشیدند و سروکار ما با این صنف و طبقه بود.

به یاد

دارم که قبل از این سنین هم به دنبال همین لباس بودم و علاقه به آن داشتم.(1)

ص:149

عیسی جزائری رحمة الله که به منزل ما آمده بودند و بعضی دیگر به طرف مدرسه 15 بهمن آن روز رفتیم، مدیر مدرسه فردی بود به نام حسن کشمیری رحمة الله که از اهالی شمال بود و سال ها مدیر آن مدرسه بود و در مدیریت نیز معروف بود. در حالی که وارد مدرسه شدیم، که همه بچهها

به صف شده بودند و یکی را می خواستند

فلک کنند، ورود چند نفر عالم و روحانی که مورد احترام همه بودند، موجب شد که فرد مزبور هم مورد عفو و بخشش قرار گیرد و مرحوم آقای جزائری رحمة الله مقداری آن فرد را نصیحت فرمود.

پس از استقرار در دفتر مدرسه، مرحوم پدرم رحمة الله دست مرا گرفت و برای نام نویسی معرفی نمود، البته معلوم است که در آخر سال نام نویسی رسمی نمی شود، ولی از فردای آن روز به طور مستمع آزاد در کلاس اول که آموزگار آن شخصی بود به نام آقای رشنو، حضور یافتم و در کنار پسر عمویم حاج آقا محمد صالح طاهری نشستم.

پسر عموهای دیگر: آقای سید محمود، آقای سید مجتبی طاهری نیز در کلاس بودند. از طرف معلم کلاس فردی از شاگردان کلاس تعیین شد تا با بنده کار کند و درس ها را برای من تکرار نماید و بالاخره تا آخر سال در کلاس حضور یافتم و در امتحان نهایی هم به طور غیر رسمی شرکت کردم تا آنکه مدرسه تعطیل شد.

در آن روزها ناظم مدرسه شخصی بود به نام آقای جهانبخش، او پس از تعطیلی مدارس جهت تقویت وضعیت درسی بچهها در یک طبقه فوقانی در بازار درب دلاکان (حافظ فعلی) کلاس های تابستانی تشکیل داد و قرار شد بنده نیز در آن کلاس شرکت نمایم، که چند روزی که مقدار آن دقیق یادم نیست، در کلاس مزبور شرکت کردم. به یاد دارم در آن دوره حضور در کلاس، رفتن به مدرسه و خواندن درس در کام من بسیار شیرین و لذت بخش بود، ولی از آن جا که دنیا هرگز دوام و ثباتی ندارد و به فرموده مولی امیرالمؤمنین علیه السلام: دار بالبلاء محفوفه و بالغدر معروفه لا تدوم احوالها(1)

ناگهان در 22

ص:150

شعبان 1326ش. که مصادف با تیرماه بود، حوالی عصر پدرم با یک سکته قلبی دار فانی را وداع فرمودند و همه برنامهها به هم ریخت و شیرینیها و لذتهای یاد شده به تلخی و غم و اندوه مبدل گردید، به خصوص برای من که آن همه به او علاقه داشتم.(1)

ص:151

می نمودیم و گاهی نماز جماعت ترتیب داده می شد و من امام جماعت می شدم و در مواردی هم مقالههایی در مسائل اخلاقی می نوشتم و در مقابل صفوف شاگردان دبستان می خواندم.

البته این مسائل در سال هایی بود که هنوز رژیم محمد رضا، جان نگرفته بود و مسلط نشده بود و امکان این نوع فعالیت ها در مدارس وجود داشت، ولی بعد از سلطه رژیم پهلوی، امکان چنین اموری وجود نداشت و اوضاع طور دیگری شد که قهراً دوره تحصیل ابتدایی بنده نیز خاتمه یافته بود.(1)

ص:152

بودم، قیافه جذاب یکی روحانی بزرگواری توجه مرا به خودش جلب نمود که در حال بازگشت از حرم بود و با یک دنیا طمأنینه و وقار از صحن خارج می شد.

بی اختیار از یکی از آقایان طلاب در کنار حوض پرسیدم: این آقا کیست؟، جواب گفت: حاج آقا روح اﷲ خمینی است.

از همان دیدار نخست شیفته او شدم و علاقه و محبت او در دلم قرار گرفت، ولی خودم هم نمی دانستم چرا به این آقا علاقه پیدا کردم.

البته قبلاً نام او را از عمویم رحمة الله شنیده بودم، ولی تا آن روز او را تطبیق نمی کردم و به این نام نمی شناختم. بعدها یادم آمد که در سفرهای زیارتی، مکرر این روحانی را در مدرسه فیضیه دیده بودم، ولی نمی دانستم کیست.

از همان روزهای نخست هنگامی که در حرم، یا در مجالس، آقای حاج آقا روح اﷲ خمینی رحمة الله آن روز و امام رحمة الله امروز را می دیدم به قیافه او خیره می شدم و نزدیک او می رفتم و خیلی علاقه داشتم که از نزدیک با او آشنایی پیدا کنم، ولی فاصله خیلی زیاد بود، من یک بچه طلبه غریب تازه واردی که مغنی و سیوطی می خواندم و او مدرس برجسته خارج و از فضلای بزرگ حوزه، چگونه می شد بتوانم با او سخن بگویم و به او نزدیک شوم و اصلاً چیزی که به فکرم نمی رسید این بود که او روزی به من توجهی نماید و از من احوالی بپرسد.

ولی طولی نکشید که موجباتی برای این امر فراهم گردید و آن این بود که وفات مرحوم آقا مغیث رحمة الله، فرزند مرحوم حاج آقا جواد جزائری رحمة الله که در قم بود، پیش آمد و چون فرزند دیگر ایشان مرحوم حاج آقا عماد رحمة الله و نیز دیگر فضلای خرم آبادی در قم بودند، قهراً امام رحمة الله هم در مجلس ترحیم آن مرحوم، شرکت کرد و در بازدیدی که مرحوم جزائری رحمة الله از حضرت امام رحمة الله نمود، من هم به واسطه علاقه ای که به امام رحمة الله پیدا کرده بودم، شرکت نمودم، در آن بازدید طوری شد که به امام رحمة الله با عنوان مرحوم پدرم معرفی شدم، امام مرحوم پدرم را کاملاً می شناخت و فرمود: ایشان از رفقای ما بود! و برای پدرم طلب رحمت نمود و از من احوال پرسی کرد و از درس خواندنم سؤال نمود.

ص:153

از آن تاریخ، هرگاه با ایشان برخورد داشتم، توقف می فرمود و احوال پرسی می کرد و در روزهای عید و ایام فاطمیه هم که مراسم روضه داشتند، به منزل ایشان می رفتم و به هر بهانه ای که پیش می آمد سعی داشتم با او دیدار نمایم.

از سال دوم حضورم در قم در ماه مبارک رمضان، شب میلاد حضرت امام مجتبی علیه السلام در منزل جشن مختصری می گرفتم و دوستان و رفقا را مطلع می نمودیم و از بزرگان هم گاهی دعوت به عمل می آمد و بعضی مانند مرحوم آیت اﷲ داماد رحمة الله هم شرکت می نمودند، تا وقتی که ماه رمضانها در قم بودم و هنوز برای سفر تبلیغی نرفته بودم، این جشن ادامه داشت. از امام رحمة الله هم دعوت می شد و ایشان هم با توجه به لطف خاصی که به اینجانب داشتند، تشریف فرما می شدند و در جشن مختصر و خصوصی ما شرکت می نمودند.(1)

ص:154

رفتار، برخورد و فریفته درسش بودیم، آقای شب زنده دار بود، ایشان خیلی برای ما جذابیت داشت.(1)

6. آیت اﷲ ناصر مکارم شیرازی (مدظله)، (بحث قطع و ظن و برائت از کتاب رسائل و بحث خیارات)؛

7. آیت اﷲ میرزا علی مشکینی رحمة الله، (قسمتی بحث استصحاب)؛

8. آیت اﷲ شیخ جعفر سبحانی (مدظله)، (قسمتی از بحث استصحاب و قسمتی از مکاسب محرمه)؛

9. آیت اﷲ سید محمد محقق داماد (مدظله)، (قسمتی از مکاسب محرمه)؛

10. آیت اﷲ شیخ ابوالقاسم خزعلی بروجردی (مدظله)، (بیع مکاسب)؛

11. آیت اﷲ شیخ عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی رحمة الله، (کفایة الاصول، جلد اول)؛

12. آیت اﷲ شیخ حسینعلی منتظری نجف آبادی رحمة الله، (کفایة الاصول، جلد اول)؛

13. آیت اﷲ سید محمد باقر سلطانی طباطبایی بروجردی رحمة الله، (کفایة الاصول، جلد دوم).

ص:155

ارادت داشتم و از حضورشان کسب فیض می کردم، دو بزرگواری که خیلی مورد علاقه بنده بود: یکی مرحوم آقای داماد رحمة الله بود که خیلی بی تکلف و عاری از تمام تشریفات بود و دیگری هم مرحوم آقای حائری رحمة الله که هم به دلیل وضع زندگی و هم از نظر تقوا و سایر خصوصیاتی که در مرحوم حائری رحمة الله بود، ما به ایشان علاقه مند

بودیم.(1)

4. آیت اﷲ العظمی سید محمد رضا موسوی گلپایگانی رحمة الله، (خارج فقه و اصول)؛

ایشان پیرامون نوع آشنایی خود به این استاد بیان می دارد:

از همان سال های

اول ورودم به قم با مرحوم آیت اﷲ

العظمی گلپایگانی رحمة الله که مدتی در همان محله یزدی ها در بازار و در نزدیکی محل ایشان سکونت داشتم، آشنا شدم گاهی صبحها که برای خواندن نماز به حرم می رفتم و ایشان نیز جهت اقامه نماز صبح به حرم حضرت معصومه علیها السلام مشرف می شد، همراه ایشان می رفتم و از محضرشان استفاده می کردم.(2)

5. آیت اﷲ سید محمد محقق داماد رحمة الله، (خارج فقه و اصول)؛ پیرامون این استاد خود می فرمایند:

در بین این اساتید، اساتید درس خارج من در درجه اول حضرت امام رحمة الله و بعد از ایشان مرحوم آقای داماد رحمة الله و مرحوم آقای حائری رحمة الله بودند و الباقی را کمتر استفاده نمودم.(3)

6. آیت اﷲ حاج آقا حسن فرید اراکی رحمة الله؛

ایشان پیرامون این استاد خود می گوید:

از محضر مرحوم آقای حاج آقا حسن فرید اراکی رحمة الله که از فحول و اعلام و شاگردان خوب مرحوم حاج شیخ رحمة الله بود، زیاد بهره بردم و استفاده نمودم، ارتباط خصوصی با ایشان داشتم و گاهی هم به درس ایشان می رفتم، ایشان

ص:156

بسیار اهل بحث و مشوق اینجانب به بحث و درس بود و هیچ جلسه ای را بدون مذاکره علمی برگزار نمی کرد.(1)

ص:157

7. شهید آیت اﷲ ربانی املشی رحمة الله؛

8. آیت اﷲ حسینی کاشانی؛

9. آیت اﷲ شیخ حسن تهرانی رحمة الله.

ایشان در مورد مباحثه درس خارج خود می فرمایند:

در درس خارج ابتدا با شهید رحیمی رحمة الله مباحثه می کردیم،

و بعد برخورد با جناب آقای مؤمن. ایشان را از قبل می شناختم و سلام علیکی با هم داشتیم، ایشان با افراد دیگری مباحثه می کردند که ما هم داخل آن جمع شدیم اما آن افراد کم کم تحلیل رفتند، برخی از آن ها به نجف عزیمت کردند، بعضی دیگر در تهران اقامت نمودند و نهایت فقط من و آقای مؤمن ماندیم و تا آخر نیز با یکدیگر هم بحث بودیم.

سال های زیادی مرحوم آقای ربانی املشی رحمة الله و مدتی نیز آقای حسینی کاشانی (از فضلای قم و عضو اولین دوره مجلس خبرگان رهبری) و آقای حاج حسن آقای تهرانی در این مباحثه شرکت می کردند، تا این که خودمان بحث اصول و فقه مستقلی شروع کردیم که بحث فقه تا 1371ش. که آقای مؤمن گرفتار مدیریت حوزه و کارهای مربوط به آن شده، ادامه داشت و بعد از آن دیگر تعطیل شد و بحث اصول تا اواخر مباحث الفاظ ادامه دادیم، ولی مباحث اصول عملی تعطیل شد.

به هر حال، عمده هم بحثهای بنده در بحث خارج که از آن استفاده زیادی می کردم و استفاده اش، اگر بیشتر از درس هایی که می رفتم نباشد، کمتر هم نبوده است، همین مباحثه ای بود که با آقای مؤمن داشتم.(1)

ص:158

1. رساله فی صله الرحم و قطعیتها؛

ایشان در مورد این کتاب می فرمایند:

مورد دیگری که در زمینه تألیف وجود داشت، این بود که در آن زمان سؤالاتی در مورد صله رحم از مرحوم آقای حائری رحمة الله شده بود، به فرموده آقای حائری رحمة الله، این موضوع را با دوستان هم بحث جناب آقای حسینی کاشانی و حاج حسن آقای تهرانی مورد بحث و بررسی قرار دادیم و من مثل همیشه مقید بودم که این بحث ها را بنویسم، مرحوم آقای حائری رحمة الله هم مطالعه روی آن نوشته را انجام دادند.

در جریان مسائل انقلاب و مبارزات، این نوشتهها به فراموشی سپرده شد، تا این که بعد از پیروزی انقلاب و بعد از بازگشت از پاکستان این کتاب بالاخره چاپ شد، مرحوم آقای حائری رحمة الله، آقای مؤمن و آقای حسینی کاشانی نیز حاشیههایی بر آن زده اند.(1)

2. رساله فی مقدار المهر؛

ایشان در مورد این اثر بیان می دارند:

به مناسبت برگزاری کنگره شیخ مفید رحمة الله، رساله ای

درباره تحدید مقدار مهر تألیف کردم به عنوان رسالة فی مقدار المهر که بحثی است فقهی و به عربی به چاپ رسیده است.(2)

3. مسأله ولایه الفقیه در کلام شیخ انصاری رحمة الله؛

ایشان در مورد این اثر می فرمایند:

مسأله ولایة الفقیه فی کلام الشیخ الانصاری رحمة الله، رساله دیگری است که به مناسبت برگزاری کنگره شیخ انصاری رحمة الله پیرامون نظریه شیخ رحمة الله در مسأله ولایت فقیه تدوین یافته که به عربی به طبع رسیده است.(3)

ص:159

4. اسلام و مسائل اجتماعی؛

ایشان در مورد این اثر می گوید:

در نشریه سالانه معارف جعفری من هر سال یک مقاله می نوشتم. بعداً این مقالات به انضمام دو بحث دیگر که با جو زمان تناسب داشت، تحت عنوان اسلام و مسائل اجتماعی به چاپ رسید.(1)

5. ولایت فقیه و حاکمیت ملت.

گزارش استاد درباره این اثر چنین است:

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اولین جزوه ای که منتشر کردم درباره ولایت فقیه و در واقع پاسخ به ایرادهای مطرح شده در این باب بود.

ولایت فقیه با این بهانه که با حاکمیت ملت تنافی دارد، مورد اشکال و ایراد ملی گراها

و لیبرال ها قرار گرفته بود، من جزوههایی نوشتم در رد این اشکال و توضیح دادم که ولایت فقیه هیچ تنافی با حاکمیت ملت ندارد و بلکه متکی به رأی مردم است.

بعداً در کلاسی که برای عده ای از دانشجویان گذاشته بودند، مسأله ولایت فقیه را به طور گسترده تر مورد بحث قرار دادم. نوار این جلسات پیاده شد و ضمن بازنگری مجدد، آن جزوه اولی هم که در رد اشکال لیبرال ها بود، به آن اضافه شد و تحت عنوان ولایت فقیه و حاکمیت ملت منتشر گشت که این کتاب چندین بار منتشر شد.(2)

6. جهاد در قرآن؛

در مورد این اثر بیان می دارد:

مورد دیگری که به خاطر می آورم این است که نزدیکی های

پیروزی انقلاب اسلامی که بحث جهاد و مبارزات چریکی مطرح بود، ماه رمضانی بود که من برای منبر به کرمانشاه دعوت شدم، از بنده درخواست شد که بعد از منبر

ص:160

برای جوان ها

یک بحث تفسیر داشته باشم، ما در این بحث به مناسبت روحیه انقلابی جوان ها آیات جهاد را مطرح می کردیم.

البته این را هم بگویم که من تا اندازه ای سابقه مطرح کردن آیات جهاد را داشتم؛ یعنی در جلسات هیأت انصار تهران که متشکل از مبارزین برجسته و اقشار مختلف مردم علاقه مند به انقلاب بود، یک دهه بحث آیات جهاد را مطرح کرده بودم، بعدها این مباحث جهاد و آیات آن در مجله پاسدار اسلام چاپ شد.

در جریان جنگ تحمیلی به درخواست یکی از سازمان های وابسته به وزارت و فرهنگ ارشاد اسلامی، مطالبی را به این مباحث اضافه کردم که این مجموعه تحت عنوان جهاد در قرآن منتشر شد.(1)

7. رساله فی عموم حجیة البینه؛

8. رساله فی ذبایح اهل الکتاب؛

ایشان در مورد این کتاب می فرمایند:

قبل از انقلاب، آقای هاشمی رفسنجانی که در آخرین سفرشان در خارج از کشور با سؤالات زیادی از سوی دانشجویان مسلمان درباره ذبایح غیر مسلمانان مواجه شده بودند، به بنده پیشنهاد کردند که در قم مباحثه ای ترتیب دهید و مسأله را بحث کنید و ببینید می توانید کاری کنید که این دانشجویان از این مشکل رهایی پیدا کنند؟

ما این مسأله را با آقایان حسینی کاشانی و حاج حسن آقای تهرانی مورد بحث قرار دادیم، به آقای مؤمن هم که در تویسرکان تبعید بود، گفتم که شما هم مستقلاً بحث را بنویسید، من اکنون آن نوشتهها را که نتیجه مباحثاتمان است، دارم.(2)

9. الینایع المالیه للحکومه الاسلامیه؛

ص:161

10. الجهاد؛

11. الحکومه الاسلامیه و ولایه الفقیه؛

12. بحث الفاظ. این کتاب شامل از اول مبحث صحیح و اعم تا مباحثی از مطلق و مقید است؛

13. بحث خمس؛

14. بحث صوم؛

15. تقریرات بحث خارج بیع امام خمینی رحمة الله؛

16. تقریرات کتاب صلاه آیت اﷲ سید محمد محقق داماد رحمة الله؛

17. تقریرات کتاب طهارت آیت اﷲ شیخ مرتضی حائری یزدی رحمة الله؛

18. تقریرات درس خارج اصول آیت اﷲ شیخ مرتضی حائری یزدی رحمة الله؛

19. تقریرات درس خارج اصول امام خمینی رحمة الله؛

20. مباحثی در طلاق؛

ایشان در مورد این کتاب می گوید:

جناب آقای مکارم شیرازی جلسه ای تشکیل داده بود و بنده و سایر دوستان نیز در آن جلسه شرکت می کردیم، اساس کار آن جلسه این بود که آقای مکارم شیرازی موضوعاتی را مطرح می کرد

و ما خودمان روی آن موضوعات مطالعه می نمودیم

و بعد می نوشتیم، این نوشتهها به نوبت در جلسه مطرح می شد و بعد از نقد، بررسی و توضیحات تکمیلی منتشر می شد، من یاد دارم بحثی که در آنجا مطرح کردم، مسأله طلاق زن بود که در واقع پاسخی بود به اشکال هایی که در این زمینه مطرح می شد.(1)

21. تقریرات مباحث اعتقادات آیت اﷲ العظمی مکارم شیرازی (مدظله)؛

ایشان در مورد این کتاب می فرمایند:

آقای مکارم شب های

پنج شنبه درس عقائد می گفت

و ما نیز آن را می نوشتیم،

ص:162

قسمتی از این بحث ها توسط آقایان: عمید زنجانی، حجتی کرمانی و بنده، به صورت کتاب و به طور مکرر چاپ شده و پاورقی هایی

از نویسندگان داشت.(1)

22. مقالات ولایت فقیه؛

ایشان پیرامون این نوشته خود می فرمایند:

بعدها به صورت خیلی وسیع تر و گسترده تر

در این زمینه، مقالاتی را در مجله نور علم که توسط جامعه مدرسین حوزه علمیه قم منتشر می شد، نوشتم که متأسفانه تا آخر ادامه پیدا نکرد و قطع شد.(2)

23. تفسیر سوره جمعه؛

24. تفسیر سوره مسد؛

25. تفسیر سوره نصر؛

26. تفسیر سوره کافرون؛

27. تفسیر سوره نصر؛

28. توحید و زیارت؛

29. عدم تحریف قرآن؛

30. دعا و توسل؛

31. تبرک و زیارت قبور؛

32. شفاعت؛

33. ساخت بنا بر قبور؛

34. شرک در عبادت و مسائل کلی امامت.

ص:163

بود متونی که ایشان تدریس می کرد از قرار ذیل است:

1. حاشیه ملا عبد اﷲ؛

2. سیوطی؛

3. معالم؛

4. شرح لمعه؛

5. رسائل؛

6. مکاسب؛

7. کفایة الاصول؛

8. یک دوره کامل خارج فقه؛

9. یک دوره کامل خارج اصول.

ص:164

بعد هم که خواستم به پاکستان بروم، وکالتی به بنده دادند که بالاتر از اجازه بود، تعبیر حضرت امام رحمة الله در این اجازه این بود که: همه شئونی که ولی فقیه دارد در آن مجاز هستم، بعد از سفر پاکستان از ایشان پرسیدم که: آیا اجازه شما مخصوص پاکستان است؟ ایشان فرمودند: شما در همه جا مجاز هستید و وکالت دارید.

بعد از ارتحال حضرت امام رحمة الله آقای خامنه ای (مدظله) رهبر معظم انقلاب اسلامی در خصوص مسأله پاکستان حکمی دادند که در ضمن اجازه هم بود.

البته بعد از انقلاب و هنگام رفتن به پاکستان از آقای گلپایگانی رحمة الله هم برای تصرف در وجوهات اجازه گرفتم و همینطور از آقای اراکی رحمة الله به طور شفاهی اجازه گرفتم.(1)

ص:165

و اوصیه ایده اﷲ تعالی بما اوصی به السلف الصالح من ملازمه التقوی و التجنب من الهوی و التمسک بعروه الاحتیاط و ارجو منه ان لاینسانی من صالح دعواته و السلام علیه و علی اخواننا المؤمنین و رحمة اﷲ و برکاته.

به تاریخ 18 شهر ذی الحجه الحرام 1380ق..

روح اﷲ الموسوی الخمینی

ص:166

و اوصیه ایده اﷲ تعالی بما اوصیه به السلف الصالح من ملازمه التقوی و التجنب عن الهوی و التمسک بعروه الاحتیاط و ان لا ینسانی من صالح دعواته کما ننساه ان شاء اﷲ تعالی و السلام علیه و علی اخواننا المؤمنین و رحمة اﷲ و برکاته.

به تاریخ پانزدهم ذی الحجه الحرام 1402ق.).

روح اﷲ الموسوی الخمینی

ص:167

المؤمنین و رحمة اﷲ.

12/1/69، سید علی خامنه ای

ص:168

تعیین و منصوب می نمایم، تا با هم فکری و مشورت یکدیگر در رفع نیازمندی های آنان بکوشند، از راهنمایی های لازم در موسم حج دریغ ننمایند، آنان را با حساسیت زمان و موقعیت خطیر کنونی متوجه سازند و این حقیقت را به همگان گوشزد کنند که دشمنان اسلام با تمام قوا سعی در ایجاد تفرقه و اختلاف در میان جوامع اسلامی دارند و به هر نام و وسیله ای که شد می کوشند تا با درگیری میان مسلمانان، زمینه را برای تسلط کامل و مجدد خود برای همه کشورهای اسلامی و چپاول و غارتگری خود مساعد سازند و به همین جهت لازم است از هر گونه عمل تفرقه انگیز خودداری کنند، که این یک وظیفه شرعی و الهی است.

ضمناً متصدیان گوناگون که به هر مناسبت کارشان با حج ارتباط پیدا می کند موظفند برای هماهنگی در کارهای خود با صلاحدید جدید و تصویب آقایان محترم کارها را انجام دهند، از خدای تعالی موفقیت همگان را مسألت دارم.

والسلام علیکم و رحمة اﷲ و برکاته به تاریخ پنجم شعبان المعظم 1401ق..

روح اﷲ الموسوی الخمینی

3. نمایندگی امام رحمة الله در سپاه؛

ایشان در سال 1360ش. از طرف امام خمینی رحمة الله به عنوان نماینده امام در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منصوب شدند که بعد از این مفصلا توضیح داده خواهد شد.

4. سرپرستی حوزه علمیه پاکستان؛

5. عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی از طرف امام رحمة الله؛

6. عضویت در هیئت رئیسه مجلس خبرگان؛

7. امام جمعه موقت تهران؛

8. عضو تشخیص مصلحت نظام؛

9. تدریس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم؛

10. عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛

آیت اﷲ سید حسن طاهری خرم آبادی رحمة الله پیرامون نمایندگی خود از طرف امام رحمة الله در

ص:169

سپاه و در پاکستان بیان می دارد:

مسئولیت بعدی بنده نمایندگی حضرت امام رحمة الله در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود که در 1360ش. حضرت امام رحمة الله حکم نمایندگی در سپاه را به من دادند.

در 1361ش. مسأله پاکستان پیش آمد و حضرت امام رحمة الله برای پاکستان تقاضای نماینده کردند. قبلاً هم از ایشان در نجف چنین تقاضایی شده بود، عده ای از طلاب پاکستان هم آمده بودند سراغ ما و در مجموع حضرت امام رحمة الله به این نتیجه رسیدند که من به طور موقت به پاکستان بروم.

در جلسه ای که به اتفاق مرحوم علامه صفدر حسین نجفی که از پاکستان آمده بود و منشأ بردن ما به پاکستان شد و آقای رضایی، فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در خدمت امام رحمة الله بودیم و آقای رضایی اصرار داشت که من در سپاه بمانم و به پاکستان نروم و دلایلی هم برای حضرت امام رحمة الله برشمردند.

امام رحمة الله به آقای رضایی فرمودند: اینهایی که شما می گویید درست است، ولی ایشان یک سال به پاکستان می روند و بعد از آن به سپاه برمی گردند، خوب آقای رضایی هم چاره ای نداشت و نمی توانست قبول نکند. من با حکم بسیار مفصلی از حضرت امام رحمة الله، به مدت سه ماه به پاکستان رفتیم و ترتیبی داده شد تا در غیاب بنده آقای فاکر با حکم حضرت امام رحمة الله کارهای سپاه را بکنند.

هنگام رفتن دوم، پاکستان عذر خواست و به وزارت خارجه پیغام داد ما نمی توانیم شما را به عنوان نماینده امام بپذیریم. گفتند: یک دولت دو نماینده ندارد، شما سفیر دارید، گفته شد: مسأله مرجعیت با مسائل دیگر فرق دارد با اصرار وزارت امور خارجه، پاکستان به طور موقت یک ماه به ما اجازه ورود داد. اقامت من در پاکستان نزدیک به سه ماه طول کشید و دولت پاکستان هم به روی خودش نیاورد، من دیگر مطمئن شدم اقامت طولانی تر مسأله ای به وجود نخواهد آورد، به ایران برگشتم تا هم به طور خصوصی مسائل را با حضرت امام رحمة الله و برخی مسئولین مطرح کنم و هم خانوادهام را با خود به پاکستان ببرم.

ص:170

گذرنامه را به سفارت پاکستان جهت اخذ ویزا بردند، ولی آن ها از دادن ویزا خودداری کردند و گفتند: از پاکستان سؤال کردیم و منتظر جواب هستیم، از این برخورد فهمیدیم که نمی خواهند ویزا بدهند.

در همین روزها بود که حضرت امام یک حکم مفصل تری نوشته و دوباره بنده را به نمایندگی خود در سپاه منصوب نمودند، در حکم حضرت امام رحمة الله قید شده بود که جناب آقای فاکر و مرحوم شهید محلاتی رحمة الله هم کمک کنند، هرچند آقای محلاتی رحمة الله در سپاه ماند، ولی آقای فاکر دیگر تشریف نیاوردند.

بعد از چند ماه متوجه شدیم که برای رفتن به پاکستان با داشتن گذرنامه سیاسی، اصلا نیاز به ویزای پاکستان ندارد و درگذشتهام که برای گرفتن ویزا اقدام کرده بودیم، اشتباه بوده است.

بنده به پاکستان رفتم و یکی دو ماه ماندم، که دولت پاکستان متوجه حضور من در آن کشور شد و این بار خود ضیاء الحق، رئیس جمهور وقت پاکستان رسماً اعلام کرد که نباید در پاکستان بمانید و ظرف مدت ده روز باید پاکستان را ترک کنید.

در غیاب من امام رحمة الله آقای محلاتی رحمة الله را در سپاه منصوب فرموده بود. من قبلا به مرحوم حاج احمد آقا رحمة الله گفته بودم آقای محلاتی رحمة الله به گونه ای منصوب شوند، که دوباره مجبور نشوم به سپاه بیایم. دیگر به کارهای اجرایی علاقه ای نداشتم و واقعا مایل بودم که به حوزه برگردم و به کارهای علمی مشغول شوم، این بود که بعد از انتصاب آقای محلاتی رحمة الله و بازگشت من از پاکستان آزاد شدم و به قم برگشتم.

البته انتخابات دور بعدی خبرگان رهبری قبل از رفتن من با پاکستان انجام شده بود که به اتفاق حضرت آقای طباطبایی سلطانی رحمة الله به عنوان نماینده لرستان انتخاب شدیم. مجلس خبرگان اگرچه کار با اهمیتی است، اما از نظر اجرایی کاری ندارد.

مسأله پاکستان همچنان ادامه دارد و تا الان هم نمایندگی مقام رهبری را دارم، منتها کارهای سیاسی به عهده رهبران نهضت فقه جعفری است که در حال حاضر آقا سید ساجد نقوی عهده دار این مسئولیت هستند، قبل از آن هم مرحوم شهید سید عارف حسینی رحمة الله بود.

ص:171

بنده هم از همان ابتدا در ارتباط با حوزههای علمیه بودم و برای کارهای سیاسی نرفته بودم، خلاصه کلام این که فعالیت های دفتر نمایندگی ولی فقیه در پاکستان، فعالیت های حوزوی است.(1)

ص:172

برای رسیدگی به وضع سپاه پاسداران منصوب شدند، ضمن تشکر از جناب آقای فاکر در تحمل زحمات در غیاب شما، جناب عالی را به سمت سابق منصوب می نمایم که با کمال دقت و ظرافت به آنچه در اساس نامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای نمایندگی آن جناب آمده است، عمل نمایید، امید است با یاری و صمیمیت جناب حجت الاسلام آقای فاکر، جناب حجت الاسلام آقای محلاتی، جناب آقای وزیر محترم سپاه و جناب آقای محسن رضایی که مورد علاقه و تأیید این جانب است هرچه بهتر به وضع سپاه رسیدگی نمایید.

لازم است جناب آقای وزیر سپاه و فرمانده محترم سپاه و دیگر فرماندهان و کسانی که در سپاه سمتی دارند، بدانند جناب آقای طاهری نماینده اینجانب اند تأیید و در مسائلی که مربوط به ایشان است از ایشان تبعیت نمایند، تا ان شاء اﷲ تعالی امور سپاه که بازوی توانای جمهوری اسلامی است بر طبق مقررات شرعی و قانونی و مصالح عالی کشور و جمهوری اسلامی تثبیت یابد.

لازم به ذکر است که تبعیت از جناب آقای محسن رضایی، فرمانده کل سپاه و از فرماندهان دیگر به حسب سلسله مراتب و مقررات سپاه در جمهوری اسلامی ایران یک وظیفه شرعی الهی است، که تخلف از آن علاوه بر تعقیب قانونی مسئولیت شرعی دارد.

از خداوند تعالی توفیق همگان را در خدمت به اسلام و کشور اسلامی خواستار است!

8 تیر ماه 1362/17 رمضان المبارک 1403.

روح اﷲ الموسوی الخمینی

ص:173

گروه موافق نبود، البته نه اینکه با تشکل مخالف باشند، اما با عنوان حزب مخالف بودند. من خودم قبل از انقلاب به نجف رفتم و خدمت ایشان عرض کردم که دوستان علاقه مند هستند که یک حزبی تشکیل بدهند، ایشان فرمودند: کار که حزبی و گروهی نیست، کار ما همان کار فقاهتی است که با عنوان فقیه با مردم در ارتباطیم.

بعد از انقلاب هم اگرچه امام رحمة الله به مقتضای جو و شور انقلابی، با تشکیل حزب جمهوری اسلامی موافقت کردند، ولی باز بعداً ایشان هم دستور دادند که فعالیت های این حزب هم متوقف شود؛ چون معتقد بودند که همه مردم باید در صحنه باشند.

البته این گونه نباید تصور شود که حضرت امام رحمة الله با برنامه ریزی و تشکل مخالف بود، ایشان ضمن تأیید تشکل هایی چون جامعه مدرسین، جامعه روحانیت و مجمع روحانیون با حزب و گروه موافق نبودند، ثانیا: نیروهای مسلح اگر قرار باشد که وارد حزب و گروه شوند، ممکن است فردا آن ها رو در روی یکدیگر بایستند، چون هر حزبی می خواهد خط خودش را حاکم کند.

اصولاً نیروهای مسلح در تمام دنیا باید از گروه بندی های سیاسی برکنار باشند. البته گروه گرایی با تحلیل و آشنایی با مسائل سیاسی تفاوت دارد.

حضرت امام رحمة الله روی این مسأله بسیار حساس بودند و ما هم این مورد را به طور جدی دنبال کرده و آیین نامههایی هم تنظیم کردیم که با موافقت حضرت امام رحمة الله آن را اجرا کردیم.(1)

ص:174

ص:175

در خاتمه باز از لطف جناب عالی متشکرم.

والسلام علیکم و رحمة اﷲ و برکاته.

25 جمادی الاول 83 روح اﷲ کمالوند.

ص:176

ص:177

10. نامه جمعی از علما و استادان حوزه علمیه قم درباره حمله مزدوران رژیم شاه به منازل برخی از مراجع قم؛(1)

11. اعلامیه جمعی از علما و استادان حوزه علمیه قم به مناسبت فرا رسیدن نیمه شعبان سال 1398ق؛(2)

12. اعلامیه جمعی از علما و روحانیان حوزه علمیه قم در مورد حمله مزدوران رژیم شاه به مردم مشهد و سایر شهرها؛(3)

13. اعلامیه جمعی از علمای حوزه علمیه قم درباره حوادث سیاسی ایران و چهلمین روز شهادت 17 شهریور؛(4)

14. اعلامیه جمعی از روحانیان تهران در تکذیب یک اعلامیه جعلی؛(5)

15. متن اعلامیه جمعی از علما و روحانیان تهران درباره توطئه رژیم شاه برای ایجاد تفرقه در میان ملت مسلمان ایران؛(6)

16. متن اعلامیه جمعی از اساتید حوزه علمیه قم درخصوص تشکیل دولت نظامی غلام رضا ازهاری در 14 آبان 1357 و اوضاع ایران؛(7)

17. پیام جمعی از فضلا و استادان حوزه علمیه قم به کارکنان شرکت نفت؛(8)

18. متن تلگراف جمعی از اساتید و فضلای حوزه علمیه قم به علمای مشهد درباره حمله مزدوران رژیم شاه به حرم مطهر امام رضا علیه السلام؛(9)

19. اعلامیه جمعی از اساتید و فضلای حوزه علمیه قم درخصوص پشتیبانی از

ص:178

اعتصاب کارکنان صنعت نفت؛(1)

20. اعلامیه جمعی از استادان حوزه علمیه قم درباره توطئههای رژیم شاه؛(2)

21. اعلامیه اساتید و فضلای حوزه علمیه قم در مورد کشتار وحشیانه رژیم شاه در تهران و سایر شهرها در اول محرم 1399ق؛(3)

22. اعلامیه جمعی از روحانیان تهران درباره فراخوانی مردم برای شرکت در راهپیمایی روزهای تاسوعا و عاشورا؛(4)

23. نامه جمعی از علما و اساتید حوزه علمیه قم به آیت اﷲ العظمی سید ابوالقاسم خویی رحمة الله در مورد ملاقات ایشان با فرح دیبا؛(5)

24. نامه دیگری از جمعی از علما و اساتید حوزه علمیه قم به آیت اﷲ العظمی سید ابوالقاسم خویی رحمة الله درخصوص ملاقات ایشان با فرح دیبا؛(6)

25. تلگرام جمعی از فضلا و استادان حوزه علمیه قم به رئیس جمهور فرانسه؛(7)

26. اعلامیه جمعی از اساتید و فضلای حوزه علمیه قم درباره برگزاری مجلس بزرگداشت شهدای گلگون کفن حوادث ایران؛(8)

27. اعلامیه جمعی از علما و مدرسین حوزه علمیه قم در سالگرد کشتار وحشیانه مردم قم؛(9)

28. نامه جمعی از علمای حوزه علمیه قم به استادان دانشگاه های ایران و اعلام پشتیبانی از آنان؛(10)

ص:179

29. اعلامیه جمعی از علمای حوزه علمیه قم درباره روی کار آمدن دولت بختیار و اعلام عزای عمومی؛(1)

30. اعلامیه جمعی از روحانیان حوزه علمیه قم درخصوص جنایات ننگین عمال شاه در شهرهای مختلف و فراخوانی مردم به راهپیمایی؛(2)

31. تلگراف جمعی از علما و استادان حوزه علمیه قم به رئیس جمهور فرانسه در پی هجرت امام به این کشور؛(3)

32. اعلامیه اساتید و فضلای حوزه علمیه قم درباره خلع محمد رضا شاه از مقام سلطنت؛(4)

33. اعلامیه علما و مدرسین حوزه علمیه قم در مورد بازگشایی موقت مغازهها در 30 آذرماه 1357ش؛(5)

34. اعلامیه جمعی از اساتید و فضلای حوزه علمیه قم درباره راهپیمایی سراسری مردم ایران در تاسوعا و عاشورا؛(6)

35. اعلامیه جمعی از اساتید و فضلای حوزه علمیه قم درخصوص مجلس بزرگداشت شهدای محرم 1399ق؛(7)

36. اعلامیه مدرسین و فضلای حوزه علمیه قم درباره راهپیمایی تاسوعا و عاشورا در آذر 1357ش؛(8)

37. اعلامیه جمعی از اساتید حوزه علمیه قم در مورد حمله مزدوران رژیم شاه به حرم مطهر امام رضا علیه السلام در آذر 1357ش؛(9)

ص:180

38. اعلامیه جمعی از روحانیان تهران درباره حادثه 13 آبان دانشگاه و تشکیل دولت نظامی؛(1)

39. اعلامیه جمعی از اساتید و فضلای حوزه علمیه قم درخصوص اوضاع ایران در فروردین 1357ش.(2)

ص:181

متن بعضی از آن ها از قرار ذیل است:

ص:182

رفتن ها، نقش مهمی را در پیش برد انقلاب و پیروزی آن ایفا کرد. ایشان در سال 1341 درخصوص لوایح شش گانه اصلاحات رژیم پهلوی از طرف حضرت امام خمینی رحمة الله مأمور به روشنگری مردم و علمای خرم آباد شد که نقش مهمی را در این مسأله ایفا نمود.

وی پس از پیروزی شکوه مند انقلاب اسلامی همواره مدافع نظام و رهبری بود و در مسئولیت های گوناگون از جمله عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی و هیأت رئیسه آن، نمایندگی حضرت امام رحمة الله در امور حج و زائران بیت اﷲ الحرام، نمایندگی حضرت امام رحمة الله در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، امامت موقت جمعه تهران، و عضویت در شورای نگهبان ایفای نقش نمود.

جامعه مدرسین حوزه علمیه قم رحلت این عالم برجسته که خود از اعضای مؤثر و پرسابقه جامعه مدرسین بود را به حضرت بقیة اﷲ الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف مقام معظم رهبری، مراجع عظام تقلید (دامت برکاتهم) حوزههای علمیه، بیت شریف ایشان و به ویژه مردم شریف استان لرستان تسلیت عرض نموده، علو درجات را برای آن فقید و اجر فراوان برای بازماندگان آن مرحوم خواستارم.

و السلام علیکم و رحمة اﷲ و برکاته

محمد یزدی شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

ص:183

ص:184

برطرف کرد و به حق باید ایشان را پس از امام خمینی قدس سره بزرگترین افتخار حوزه علمیه قم، بلکه بزرگترین شخصیت علمی جهان اسلام در این عصر شمرد که در احیای تفکر اسلامی صحیح و مبارزه با انحرافات و بدعت ها و شناساندن اسلام راستین که در مکتب اهل بیت علیهم السلام تبلور یافته است، تاثیر فوق العاده داشت. همین بس که اغلب رجال سیاسی ،علمی و روحانی امروز کشور و گردانندگان چرخ انقلاب اسلامی از شاگردان بی واسطه یا باواسطه اویند.

اهمیت وی به جهت زنده کردن حکمت و فلسفه و تفمسیر در حوزه های تشیع بعد از دوره صفویه بوده است. به ویژه این که وی به باز گوبی بر شرح حکمت صدرایی بسنده نکرده، به تأسیس معرفت شناسی در این مکتب می پردازد. هم چنین با انتشار کتب فراوان و تربیت شاگردان برجسته در در دوران مواجهه با اندیشه های غربی نظیر مارکسیسم به اندیشه دینی حیاتی دوباره بخشیده. شاهکار بزرگ علامه تفسیر شریف المیزان می باشد که بیشتر ایشان را از تفسیرش می شناسند.

ص:185

مجتبی علیه السلام می رسد. علامه 9 سال بیشتر نداشست که پدرش را از دست داد.

مرحومه سیده ربابه خانم (متوفی1286) دختر سید غلامعلی یحیوی مادر علامه از اشراف تبریز بوده اند و نسبشان به امام حسین علیه السلام می رسد، فلذا علامه در آخر بعضی از کتاب هایش نویسنده را بنام سید محمد حسین حسنی حسینی طباطبایی نام برده و خاتمه داده است. ایشان در 5 سالگی مادر خود را از دست می دهد.

ص:186

و تفکر درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش نموده و تلخ و شیرین حوادث، برابر می پنداشتم، بساط معاشرت غیر اهل علم را به کلی برچیدم. در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده باقی را به مطالعه می گذراندم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می کردم واگر اشکالی پیش می آمد با هر خودکشی بود حل می نمودم.(1)

ص:187

رهایی یابند. روزی آیت اﷲ قاضی طباطبایی که استاد علامه، و از بستگان همسرش بود، به منزل ایشان آمدند، و از آن ها دلجویی فرمودند. هنگام رفتن به همسر مرحوم علامه فرمودند این بار فرزندتان پسر است و باقی می ماند. نامش را عبدالباقی بگذار تا انشاء اﷲ برایتان بماند. علامه که تا آن زمان از باردار بودن همسرش خبر نداشت متحیر ماند اما سرانجام پیش بینی این عارف وارسته درست درآمد و خداوند فرزندی به آن ها عنایت فرمود که باقی ماند.

ص:188

بردم، و در کلیات علم رجال نزد مرحوم آیت اﷲ حجت کوه کمری درس خواندم.

استاد من در فلسفه اسلامی، حکیم اسلامی سیدحسین بادکوبه ای بود که نزد آن حضرات کتاب های منظومه سبزواری، اسفار و مشاعر ملاصدرا، شفاء ابن سینا، کتاب اثولجیای ارسطو، تمهید القواعد ابن ترکه و اخلاق ابن مسکویه را خواندم.

استاد بادکوبه ای

ضمن ابراز علاقه وافر به بنده خود بر درس هایم اشراف کامل داشت و سعی می نمود که ریشه های

تربیت را در اعماق وجود من مستحکم سازد و همواره مرا به مدارج اندیشه و راه های استدلال راهنمایی می فرمود. تا این که

در طرز تفکرخود بر آن روش خو گرفتم سپس به من فرمود تا در درس استاد هیئت و نجوم سید ابوالقاسم خوانساری حاضر شوم. من نیز نزد او دوره کامل ریاضیات عالی و علم هندسه در هر دو بخش: هندسه فضائی و هندسه مسطحه و جبر استدلالی (جبر گزاره) را خواندم.(1)

ص:189

درخت شده و در عین حال چند باغ جدید احداث گردید و یک ساختمان ییلاقی هم در داخل روستا جهت سکونت تابستانی خانواده ساخته شد و در محل زیرزمین خانه حمامی به سبک امروزی بنا نمود.(1)

ص:190

جدی به مباحث قرآنی و عقلی بیابد. ایشان از: سال 1325(شمسی) درس تفسیر خود را در قم آغاز کرد و آنچه را که در آن جلسات می فرمود، مکتوب می ساخت تا اینکه نخستین جلد المیزان در سال 1334منتشر شد. و نگارش این تفسیر شگرف حدود 17 سال به طول انجامید.

تفسیر قرآن برای علامه طباطبایی نه یک کار علمی بلکه ایفای وظیفه و ادای تکلیف بود و این مفسر عارف چه حالات عرفانی و تأثرات قلبی که در هنگام مطالعه بر روی قرآن عظیم پیدا نکرده است.

آقای موسوی همدانی مترجم محترم تفسیر المیزان که برای مقابله و اطمینان از صحت ترجمه خدمت استاد علامه طباطبایی می رسید می گوید: در تفسیر قرآن، وقتی به آیات رحمت و یا غضب و توبه بر می خوردیم ایشان دگرگون می شد و در مواقعی نیز اشک از دیدگانش جاری می شد در این حالت که به شدت منقلب به نظر می رسید می کوشید من متوجه حالتش نشوم.

در یکی از روزهای زمستانی که زیر کرسی نشسته بودیم من تفسیر فارسی می خواندم و ایشان تفسیر عربی، که بحث رحمت پروردگار و آموزش گناهان بود، ناگهان معظم له به قدری متأثر شد که نتوانست به گریستن بی صدا اکتفا کند و باصدای بلند شروع به اشک ریختن کرد.

ص:191

4. آیت اﷲ حاج میرزا علی اصغر ملکی؛

5. حکیم و فیلسوف مرحوم آقا سید حسین بادکوبه ای، (متوفی1358ق)؛

6. آیت اﷲ سید ابوالقاسم خوانساری، (متوفی1380ق)؛

7. آیت اﷲ حجت کوه کمره ای، (متوفی 1372ق)؛

8. آیت اﷲ سید ابو الحسن اصفهانی، (1365ق)؛

9. آیت اﷲ حاج میرزا علی آقا قاضی، (متوفی 1366ق)؛

10. آیت اﷲ محمد حسین اصفهانی (کمپانی)، (متوفی 1361ق)؛

11. آیت اﷲ محمد حسین نائینی، (متوفی 1355ق)؛

12. آیت اﷲ مرتضی طالقانی، (متوفی 1363ق)؛

13. آیت اﷲ شیخ ضیاءالدین عراقی، (متوفی 1361ق).

ص:192

11. حسن حسن زاده آملی؛

12. محمود امجد؛

13. سید عبد اﷲ فاطمی نیا؛

14. عزیز اﷲ خوشوقت؛

15. غلامحسین ابراهیمی دینانی؛

16. سید عزالدین حسینی زنجانی؛

17. محمدرضا نکونام؛

18. محمد محمدی گیلانی؛

19. محمد صادقی تهرانی؛

20. سید جلال الدین آشتیانی؛

21. شهید علی قدوسی؛

22. شهید محمد مفتح؛

23. محمد اسماعیل صائنی زنجانی؛

24. ابراهیم امینی؛

25. دکتر جواد مناقبی؛

26. یحیی انصاری؛

27. سید عبدالکریم موسوی اردبیلی؛

28. سید محمد علی موحد ابطحی؛

29. حسین علی منتظری؛

30. سید محمدحسین حسینی طهرانی؛

31. علی سعادت پرور پهلوانی تهرانی؛

32. ناصر مکارم شیرازی؛

33. حسین نوری همدانی؛

34. سید علی خامنه ای؛

ص:193

35. سید محمد خامنه ای؛

36. سید حسین نصر؛

37. حسین مظاهری؛

38. علی اصغر کرباسچیان؛

39. محمدرضا مهدوی کنی؛

40. محمد کریم پارسا؛

41. محسن مجتهد شبستری؛

42. عباس محفوظی؛

43. سید صابر جباری؛

44. سید محمد شاهچراغی؛

45. سید محمد ضیاءآبادی؛

46. مجتبی تهرانی؛

47. علی الهامی کلوانق.

هم چنین بسیاری از روشن فکران در جلسات مباحثه از ایشان بهره گرفتند. از آن جمله می توان به جلسات مباحثه با هانری کربن اشاره کرد، که دکتر سید حسین نصر و بسیاری دیگر در آن حضور داشتند یا جلساتی که در تهران برگزار می شد و افرادی نظیر داریوش شایگان در آن حاضر بودند.

ص:194

لغوی در بخش هایی جداگانه با توجه به موضوع آیات مباحث روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی و اجتماعی نیز دارد. این اثر به دو شکل منتشر شده است: نخست در چهل جلد، و سپس، در 20 جلد. این اثر توسط سیدمحمد باقر موسوی همدانی به زبان فارسی ترجمه شده است.

اصول فلسفه و روش رئالیسم

این کتاب شامل 14 مقالهٔ فلسفی در 5جلد است، که طی دهه های 1320 و 1330شمسی تألیف شده و توسط شهید مرتضی مطهری و با رویکرد فلسفه ی تطبیقی شرح داده شده است. این کتاب نخستین، و یکی از مهم ترین کتاب هایی است که به بررسی مباحث فلسفی، با توجه به رویکردهای حکمت فلسفی اسلامی و فلسفه ی جدید غربی پرداخته است.

آغاز فلسفه، مترجم محمدعلی گرامی؛

سنن النبی صلی الله علیه و آله و سلم، مترجم محمد هادی فقهی؛

(درباره سیره و خلق و خوی پیامبر اسلام در بخش های مختلف زندگی فردی و اجتماعی ایشان است.)

روابط اجتماعی در اسلام، مترجم محمد جواد حجتی کرمانی؛

انسان و اجتماع و رشد اجتماعی او؛

پایه زندگی اجتماعی، آزادی در اسلام و... مباحثی است که در این کتاب بدان ها پرداخته شده است.

محاکمات بین دو مذاکرات؛

نظرات علامه پیرامون مجموعه مکاتبات عارف فرزانه سید احمد کربلایی حکیم نامدار و مرحوم محمد حسین کمپانی غروی.

ص:195

بررسی های اسلامی (3 جلد)؛

مجموعهای است زرّین از مقالات استاد که بسان دائرة المعارفی از معارف ناب اسلامی توسط استاد سید هادی خسروشاهی جمع آوری شده است.

تعالیم اسلام؛

رسالت تشیع در دنیای امروز؛

رساله لب اللباب به ضمیمه مصاحبات، تقریر، آیت اﷲ سید محمد حسین حسینی تهرانی؛

شیعه، مجموعه مذاکرات با پروفسورهانری کربن فرانسوی؛

گلچینی از معارف تشیع، تنظیم، دکتر ویلیام چیتیگ ،ترجمه، سید محمد ثقفی؛

مجموعه رسائل:3جلد؛

نسب نامه خاندان طباطبائی

نهایت فلسفه،مترجم مهدی تدین؛

رسائل توحیدی، مترجم دکتر علی شیروانی؛

شیعه در اسلام؛

دورهای کامل از اعتقادات و معارف شیعه در این اثر نفیس به چشم میخورد؛ این کتاب گران بها به زبان های مختلف دنیا ترجمه و بارها چاپ شده است.

کتاب توحید؛

که شامل 3 رساله است: رساله در توحید، رساله در اسماء اﷲ، رساله در افعال اﷲ

ص:196

انسان از آغاز تا انجام،

ترجمه آیت اﷲ صادق لاریجانی، که شامل 3 رساله است: رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا، این کتاب مباحثی مفید از عوالم سه گانه ماده، مثال و عقل مطرح کرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه کرده است.

رساله وسائط؛

که البته همگی این رساله ها در یک مجلد جمع آوری شده و به نام هفت رساله معروف است.

رسالة الولایه؛

رساله النبوة و الامامه؛

قرآن در اسلام؛

(به بحث درباره مباحث قرآنی از جمله نزول قرآن، آیات محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و ... پرداخته است.)

وحی یا شعور مرموز؛

اسلام و انسان معاصر؛

بدایة الحکمة؛

نهایة الحکمة؛

(این دو کتاب از متون درسی فلسفی بسیار مهم حوزه و دانشگاه محسوب می شود.)

ص:197

علی و فلسفه الهی؛

رساله در حکومت اسلامی؛

حاشیه بر کفایه؛

کتابی در علم اصول فقه که پیرامون قوانین استنباط احکام به بحث می پردازد.

خلاصه تعالیم اسلام؛

این کتاب خلاصه ای از آن چه یک مسلمان متعهد باید از آن آگاهی داشته و خود را بدان زینت دهد، بیان کرده است.

آموزش دین؛ کتابی با قلم روان و مطالبی لازم و ضروری است که برای دانش آموزان نوشته شده و آقای سید مهدی آیت اللهی منتشر کرده است.

رسالههایی گوناگون درباره قوه و فعل، صفات، افعال اﷲ، وسائط، نحو، صرف،... این مجموعه 26 رساله است که بنا به ضرورت و نیاز جامعه توسط علامه نگاشته شده و استاد محقق سید هادی خسروشاهی بسیاری از آثار علامه طباطبایی را چاپ و منتشر کرده است.

دیوان شعر فارسی؛ مجموعهای از اشعار چشم گیر و عمیق علامه که طی سالیان متمادی سروده شده است.

لُبّ اللباب؛

مجموعه درس های اخلاق استاد که از سال های 1368 تا 1369ق. برای برخی از فضلای حوزه قم بیان فرمودهاند.

حاشیه بر اسفار؛

نظرات استاد فرزانه علامه طباطبایی بر اسفار در این کتاب جمع آوری شده است.

ص:198

تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن؛

این تفسیر در تبریز نوشته شد لکن ناتمام ماند و فقط یازده جزءاول قرآن، تاپایان سوره یونس ادامه داشت. این کتاب بعد از رحلت علامه به چاپ رسید.

تعلیقه بر بحار الانوار،

که فقط تاجلد هفتم ادامه پیدا کرد و مابقی انجام نپذیرفت.

ص:199

متعال این مرد الهی را برگزیده بود و به ایشان عنایت ویژه داشت.

دختر ایشان درباره تواضع علامه نقل می کند: روزی ایشان در منزل نبودند. وقتی آمدند من عرضی کردم یکی از شاگردان با شما کاری داشته، ایشان فرمود: بگویید یکی از رفقا؛ این ها رفیقان من هستند.

آیت اﷲ سیدمحمدحسین طهرانی در وصف تفسیر گران سنگ مرحوم علامه طباطبایی، المیزان، می گوید: روزی به حضرت استاد عرض کردم: هنوز حوزه های علمیه به ارزش واقعی تفسیر شریف المیزان پی نبرده اند و اگر حوزه علمیه به تدریس و تحقیق این کتاب با ارزش مشغول شود و پیوسته این کار را ادامه دهد، پس از دویست سال ارزش این کتاب معلوم خواهد شد و باز عرض کردم. وقتی به مطالعه این کتاب مشغول می شوم در بعضی از اوقات که آیات را به هم ربط می دهید و از راه موازنه و تطبیق آیات معنی را بیرون می کشید، جز آنکه بگویم در آن هنگام قلم وحی و الهام الهی آن را بر زبان شما جاری ساخته است؛ تعبیر دیگری ندارم. ایشان سری تکان دادند و فرمودند: این فقط حسن نظر شما است. ما کاری نکرده ایم.(1)

ص:200

بس ساده زیست و بی آلایش بود، حتی احتمال نمی دادیم اهل علم باشد، چه رسد به اینکه فیلسوف و دانشمند باشد.(1)

در برخورد با شاگردانش تواضع خاصی داشت. یکی از شاگردان می گوید: در طول حدود سی سال که با او انس داشتم می دیدم وی نسبت به همه کسانی که علاقه به تحصیل داشتند، فوق العاده فروتنی می کرد و نسبت به همه طلبه ها آن چنان صمیمی و یک رنگ بود، که هر کسی می پنداشت تنها او دوست خصوصی علامه است.

علامه همواره نسبت به احترام دیگران تاکید داشت مخصوصا با شاگردان خود بسیار با محبت رفتار می کرد.

سید عبدالباقی می گوید: مرحوم علامه اگر با کسی معاشرت یا مسافرت می کرد و ماه ها این معاشرت یا مسافرت به طول می انجامی د. او نمی فهمید که علامه چه چیزی بلد است و چگونه عالمی است. هیچ وقت زبان باز نمی کرد که چیزی بگوید مگر اینکه چیزی از او می پرسیدند.

ص:201

حق و پویای حقیقت است رها نخواهد نمود، چنان چه در قرآن آمده است: (و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا)(1)

سپس این داستان را نقل کردند: به یاد دارم هنگامی که در نجف اشرف در تحت تربیت اخلاقی و عرفانی مرحوم حاج میرزا علی قاضی رحمة الله بودیم، سحرگاهی بر بالای بام بر سجاده عبادت نشسته بودم. در این موقع نعاسی (خواب سبک) به من دست داد و مشاهده کردم دو نفر در مقابل من نشسته اند یکی از آن ها حضرت ادریس علیه السلام بود و دیگری برادر عزیز و ارجمند خودم آقای حاج سید محمد حسن الهی طباطبایی که فعلاً در تبریز سکونت دارند. حضرت ادریس علیه السلام با من به مذاکره و سخن مشغول شدند ولی طوری بود که ایشان القای کلام می نمودند و تکلم و صحبت می کردند ولی سخنان ایشان به واسطه کلام آقای اخوی استماع می شد... و این اولین انتقالی بود که عالم طبیعت را برای من به جهان ماوراء طبیعت پیوسته و رشته ارتباط ما از این جا شروع شد.

ص:202

میان سنگ دیدم و تا ساعتی با بهت و حیرت غرق در تماشای آن بودم وقتی به خود آمدم متوجه شدم که حضرت علامه از قبرستان رفته بودند و من در تنهائی به نظاره آن سنگ خون آلود مشغولم.

ص:203

و نگویید من آقای بهشتی را می بینم که در حال صعود و پرواز است.

ص:204

علامه حتی تا چند سال پس از فوت همسرشان ،هر روز سر قبر او می رفت و پس از آن نیز که فرصت کمتری داشت، به طور مرتب، دو روز در هفته، یعنی دوشنبه ها و پنجشنبه ها بر سر مزارش حاضر می شد و ممکن نبود این برنامه را ترک کند، ایشان همواره می گفتند: بنده خدا باید حق شناس باشد. اگر آدمی نتواند حق مردم را ادا کند، حق خدا را نیز نمی تواند ادا کند.(1)

ص:205

از شاگردانش گوشه اتاق ایستاده بود و به ایشان نگاه می کرد و زار زار می گریست، ناگهان علامه چشمانش را باز کرد و با شادی و نشاط خاصی رو به شاگردش لبخند زد. شاگرد اشک هایش را پاک و به او سلام کرد. بعد برای این که بیشتر با آقا صحبت کرده باشد، پرسید: حضرت آقا! شرط حضور قلب در نماز چیست؟ و با خودش گفت: چه قدر خوب می شود اگر آقا به این سوال من برای یادگاری جواب بدهد ،حیف که ایشان...اما ناگهان علامه لب های لرزانش را حرکت داد. و آهسته گفت: توجه و مراقبه، توجه و مراقبه، توجه و مراقبه.

باورش نمی شد انگار دنیا را به او داده بودند، یک بار دیگر گفت: آقا! از اشعار حافظ چیزی در نظر ندارید؟ علامه سرش را تکان داد و زیرلب خواند:

صلاح کار کجا و من خراب کجا...

بقیه اش را بخوان!

...بین تفاوت ره از کجا تا به کجا

علامه تکرار کردند. تا به کجا! و باز چشم خود را بستند و دیگر سخنی به میان نیامد.(1)

مرحوم علامه آخرین باری که حالشان بد شد و راهی بیمارستان شده بودند، به همسر خود گفتند: من دیگر بر نمی گردم.

ص:206

مراسم تشییع این عالم ربانی در فردای آن روز بر روی دستان شاگردان، فرزندان و مردم قدرشناس، و علاقه مند آن مفسر بزرگ برگذار شد. مرجع عالی قدر آیت اﷲ گلپایگانی بر ایشان نماز خواندند، و در بالاسر قبرمطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در نزدیک قبر آیت اﷲ حائری یزدی دفن گردید.روحش شاد و یادش گرامی باد.

ص:207

ص:208

کثرت جود و سخاوت)، فرزند حسن مثنی، فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام.(1)

نیای اعلای این سخنور پارسا حسن مثنی است که در حماسه کربلا در رکاب عموی خویش، حضرت امام حسین علیه السلام حضور داشت و در این قیام جانباز گردید و سرانجام توسط ولید بن عبدالملک در سی و پنج سالگی مسموم و به شهادت رسید.(2) اسماعیل دیباج، فرزند حسن مثنی که از زندان هاشمی عراق رهایی یافته بود و در قیام فخ حضوری فعال داشت،(3) صاحب فرزندی گردید که به ابراهیم طباطبا موسوم است که سر سلسله سادات طباطبا به شمار می رود، از آن جا که وی در ایام خلافت مهدی عباسی در بین النهرین زندگی می کرد نبطیان آن نواحی، صلابت عقیده و پارسایی ابراهیم را ستودند.(4) محیط طباطبایی می گوید این واژه نبطی و به معنای سید سادات است.(5) وی متذکر می گردد چون ابراهیم در کردار و رفتار خود مردی سنجیده و در خور احترام بود، با این عنوان معروف شد.(6)

در جایی دیگر این لقب را به معنای خواجه خواجگان معنا کرده است.(7)

سادات طباطبا که مجمر از ذریه آنان است، از احفاد احمد رئیس، فرزند ابراهیم طباطبا هستند.(8) احمد بن محمد بن رستم مطیار قرشی، عامل اصفهان، شهاب الدین علی، فرزند محمد، ابوالحسن شاعر را به دامادی خود پذیرفت و رقباتی را در این قلمرو بر این خانواده وقف کرد و چون زواره از جمله موقوفات مذکور محسوب می شد، ساداتی که از نسل شهاب الدین علی و نواده دختری ابوعلی رستمی حکمران اصفهان بودند به این دیار مهاجرت کردند.(9)

ص:209

ص:210

داشت، فرزند دیگرش میر محمد حسین دوم، علاوه بر تبحر در فقه، حدیث و حکمت، خط را نیکو می نوشت، وی در زهد و تقوا نیر به کمالاتی دست یافت.(1)

ص:211

وی از احفاد میرزا رفیعای نائینی معروف است که از بزرگان علما، حکما، متکلمان و فقیهان عصر خویش به شمار می آمده است، رحلتش به سال 1195هجری در اصفهان روی داد و پیکرش در مقبره ستی فاطمه به خاک سپرده شد، همان جا

که عده ای از اقارب و بنی اعمام ایشان دفن گردیده اند. سید محسن امین می افزاید این دانشور تألیفات متعددی داشته(1) و سید مصلح الدین مهدوی از او به عنوان عالم اهل فضل، ادیب شاعر یاد کرده است.(2)

دکتر محمد باقر کتابی او را به عنوان میر سید علی نائینی طباطبایی معرفی کرده و خاطرنشان ساخته است: میر سید علی از دانشمندان و فقیهان عصر خود بوده و در نجوم، طب و ریاضیات نیز تسلط داشته و گاهی نیز بر حسب اقتضای حال، شعر می سروده، پدرش میرزا رفیع الدین، فرزند محمد مهدی نیز از فضلای آن زمان بوده و اولین استاد میر سید علی است، وی در ادامه به معرفی آثار این شخصیت پرداخته.(3) مؤلف تاریخ نائین نیز او را عالمی اهل قلم و دارای تألیفات متعدد برشمرده و مرقدش را در انتهای صحن دوم بقعه ستی فاطمه در اصفهان نوشته است.(4)

ص:212

بحری به دلیل آن که از سادات طباطبا، نواده میرزا رفیعا بوده و خود از کمالات علمی و اخلاقی بهرههایی داشت، مورد توجه سید محمد باقر شفتی قرار گرفت.

میرزا محمد علی وفا در تذکره خود، او را این گونه وصف کرده است:

از اشراف سادات عالی درجه طباطبایی مدنیة السادات زواره و برادر مهتد آقا سید حسین مجمر است که اعجوبه ایام و نادره اعوام بود. آن مرحوم مغفور از آن مشهورتر است که اوصافش در این صحیفه نگارم، یا شرحی از اشعارش در قلم آرم. متون تذکره اش شارح حال است و دواوین قصاید و غزلیاتش مبین این مقال. سیدی پسندیده احوال و سر حلقه اهل کمال است ندیمی است خوش خو و ظریفی است نادره گو، معاشران را به ظرایف طبع لطیف، مشعوف و مصاحبان را از هجوم و غموم روزگار مصروف دارد. صاحب طبع لطیف و سلیقه مستقیم است و علاوه بر مرحله کمالات رسمیه [تحصیلات علوم دینی] و مرتبه فضایل متعارفه، گاهی به نظم اشعار لطیفه و ابیات ظریفه، خرسندی بخش خاطر مستعمان می گردد، در انواع شعر، ماهر است و در بدیهه گویی قادر [است]، همواره مورد عنایات سرکار شرایع مدار، قدوة الایام و مقتدای انام [سید شفتی] است.(1)

بحری اگرچه به لحاظ سن بزرگ تر از مجمر بود، ولی چندین سال بعد از وی، رحلت کرد و احتمال می رود در نیمه قرن سیزدهم هجری در گذشته باشد.

ص:213

وقف نمود، این منطقه به عنوان محل سکونت عده ای از سادات طباطبایی قلمداد گردید که با وی پیوند سببی برقرار کرده بودند، این مهاجرت قابل توجه و سرنوشت ساز، فرهنگ تشیع را در زواره گسترش داد و پیوستگی این آبادی را با خاندان عترت و طهارت تقویت نمود.(1)

ص:214

ریشه دار سازد، با سادات طباطبایی زواره وصلت کرد و دختر خود را به ازدواج سید کاظم طباطبایی، فرزند ارشد میرزا علی آقا زواره ای درآورد، هم چنین زمینه ای فراهم آورد تا یکی از طوایف خویشاوند خود را که در ناحیه ترشیز ساکن بودند، به این منطقه کوچ کنند، به همین دلیل لطفعلی خان عامری ترشیزی که با طایفه اعراب عامری بلوک سفلای زواره ارتباط خانوادگی و با سادات طباطبایی زواره هم انتساب سببی داشت با ایل و حشم و خدم خود از ترشیز نقل مکان کرد و در شهراب کنار صحرای کویر رخت اقامت افکند، با همه این تدابیر محمد حسین خان که در شهراب، قلعه ای وسیع و محکم بنا نهاده و بدان پناه برده بود توسط عوامل آقا محمد خان قاجار گرفتار گردید و به قتل رسید.(1)

ص:215

منبر می رفت و با بیانات آموزنده خود، مستعمین را موعظه می کرد، در حوزه درسی ملا عبدالعظیم اغلب فضلای محل حاضر می گردیدند، در همین ایام که حاج ملا عبدالعظیم مورد توجه اقشار گوناگون قرار گرفت و در منطقه اردستان و زواره شهرتی به دست آورد، لطفعلی خان ترشیزی، تولیت مدرسه ای را که برای طلاب در زواره ساخته بود، به این عالم عامل واگذار کرد. ملای مذکور علاوه بر مقامات علمی، در زهد و ورع و پارسایی به کمالاتی دست یافت، بارها به سفر حج و زیارت عتبات عالیات عراق مشرف گردید و اوقاتش به امور خیر و رفع گرفتاریهای مردم صرف می گردید. او از خطی خوش برخوردار بود و آن را در مسیری قرآنی به کار گرفت و قرآن را به خط نسخ زیبا نوشت و وقف نمود. وی بعد از هشتاد سال عمر با برکت در 1250هجری درگذشت و پیکرش در نجف اشرف به خاک سپرده شد، از او پنج پسر باقی مانده که همگی اهل فضل و دانش اند. خاندان عظیمی از نسل ملا عبدالعظیم بیدگلی باقی مانده است.(1)

سید حسین مجمر در آغاز جوانی نزد این دانشور زاهد، دروس مقدماتی حوزه را آموخت و هم زمان با تحصیلات علوم دینی به اعتبار ذوق و استعداد خویش، در ادبیات و فنون سخنوری نیز ترقی کرد و در این خصوص تواناییهای ارزشمندی از خود بروز داد.(2)

ص:216

گویا در آن مکان مدرسه ای مخروبه به نام شهید وجود داشته، ولی دیگر قابل استفاده نبوده است که حکیم الملک در جایش این مدرسه را که موسوم به حکیمیه بود، در دو طبقه بنا نهاد، ولی اهالی آن را به نام محله ای که این مکان آموزشی در آن واقع بوده، کاسه گران خوانده اند.(1)

محیط طباطبایی می نویسد:

مجمر برای ادامه تحصیل از زواره به اصفهان رفت و مانند طلاب دیگر هم ولایتی هایش در مدرسه کاسه گران از موقوفات حکیم الملک اردستانی، رحل اقامت افکند، از قضا حجره ای که مجمر تا 1219هجری در آن به سر می برد و بعدها مرحوم جلوه در آن پیوسته داشت، متولی اردستانی در سال 1300، به من سپرد و گفت: قدر آن را بدان که در این حجره مجمر و جلوه درس خوانده اند.(2)

مجمر هنگام اقامت در این مدرسه، سخنوری توانا به شمار می رفت، هنوز ملا حسین رفیق شاطر و آخرین یادگاران انجمن ادبی عصر: مشتاق، عاشق، هاتف، آذر و نیازی در قید حیات بودند و حجره اش محل اجتماع ادیبان و شعر شناسان به شمار می آمد، با وجود این اشتهار علمی و ادبی، مجمر ناگزیر برای امرار معاش به تذهیب ورّاقی و جلدسازی کتابها می پرداخت و از این راه درآمدی مختصر به دست می آورد، ضمن این که هنرمندی خود را در این رشته نیز آشکار ساخت. او همان طور که در علوم، فضایل و معارف متداول دینی مدارجی را طی می کرد. در این رشته آن چنان پیشرفت کرد که در ردیف اهل علم در آمد، در شعر و شاعری هم به سرعت خود را شکوفا ساخت، اما گویا به دلیل استقلال اراده و استعنای طبع برای او قدر و منزلتی قائل نبودند.

تذکره نویسان نیز به اوراق مذهب مجمر همراه با اخلاق مهذبش اشاره کرده اند. مؤلف تذکره انجمن خاقان فاضل خان گروسی می نویسد:

ص:217

مجمر، اسم شریفش سید حسین، از سادات طباطبایی زواره و مشاهیر اهل صناعت اصفهان است که در 1218هجری جهت انجام خدمتی از خدمات دیوان مأمور به اصفهان آمدم، در مجلس جناب صاحب کافی معتمد الدوله که مرجع افاضل و مهبط معارف است این سید عزیز را ملاقات نمود، به همان مجلس عقد الفت، چنان استحکام یافت که نه گسستن پذیرد و نه با سختیهای زمانه سستی گیرد، به کرات در حجره مدرسه کاسه گران که منزل سید بود، دریافت فیض صحبت او کرده، از اخلاق مهذب و اوراق مهذب ایشان، دل و دیده را حسرت می داد،

الحق سیدی خلیق و انیسی شفیق، ظریف و بشاش بود.(1)

عبدالرزاق بیک هم در تذکره نگارستان نوشته است:

از مشاهیر اهل صناعت دارالسلطنه اصفهان و از دسترنج تذهیب و جدول کشی وجه کفافی به زحمت حاصل می کرد

و حجره ای در مدرسه کاسه گران اصفهان داشته است، بعضی از موزونان درگاه به حدت ذهن، سلامت طبع و سلاست بیان مجمر رشک آور

بودند، اگر اندکی مهلتی یافتی دست فحول استادان نظم برتافتی.(2)

ص:218

جمعه و خاتون آبادی، خلیفه سلطانی و احفاد ملا محمد تقی مجلسی بودند، در اوایل قرن سیزدهم هجری چندین نفر از بزرگان فقها و مجتهدین به اصفهان مهاجرت کردند و بر رونق حوزه اصفهان افزودند، سید حسین طباطبایی (مجمر) موفق گردید در این بوستانی که طراوت خود را بازیافته، بود به تفرج بپردازد و از صفای این فضای معطر بهرهها ببرد، این شخصیتها عبارتند از: حاج محمد ابراهیم کرباسی (1180-1261هجری) سید محمد باقر شفتی معروف به حجت الاسلام (1175-136ق)، آقا سید صدرالدین عاملی (1194-1263ق)، آقا سید محمد مجاهد طباطبایی کربلایی (متوفی 1242هجری)، ملا علی بن جمشید نوری (متوفی 1246ق)، آقا شیخ محمد تقی بن محمد رحیم رازی (متوفی 1248ق).

وجود این ستارگان فروزان آسمان فقاهت و معرفت و دیگر علمای اصفهان موجب گردید تا طالبین علم از اطراف و اکناف به اصفهان بیایند و از فیوضات علمی و معنوی این بزرگان بهره ببرند، همین اشتیاق فراگیر سبب رونق و رواج دوباره حوزه علمیه اصفهان گردید، ملکات نفسانی، فضایل روحانی و هم دردی استادان مذکور با شاگردان و دقت فوق العاده در رسیدگی به امور آموزشی، تربیتی و معیشتی طلاب، نهضت علمی حوزه اصفهان را حیاتی دوباره بخشید، مجمر این سعادت را به دست آورد تا از این جویبارهای جاوید، جرعهها بنوشد و در معقول و منقول، اصول و فروع و معارف قرآنی و روایی به کمالاتی دست یابد.

سید حسین طباطبایی که همراه شاعرو ادیب معروف نشاط در نوزدهم ربیع الثانی 1219ق. به تهران رفت، در این ایام دولت مرکزی ایران در شمال غربی مشغول ستیز با روسهای مهاجم بود، خاقان قاجار نیز برای جلوگیری از تجاوز روسها به چمن سلطانیه رفت و از آن جا به آذربایجان عزیمت نمود، در تهران حضور نداشت، مجمر همراه نشاط که قصد پیوستن به رزمندگان ایران و اردوی جنگی قاجارها را داشت تا کنار ارس رفت و چون از مسافرت خود در ملک بردع (در قفقاز) گزارشی دارد، مشخص می گردد که به همراه قوای مسلح ایران از قراباغ تا ایروان رفته و شاهد ورود فرماندهان ایران به مرکز

ص:219

ارمنستان و عقب نشینی روسها بوده است. مجمر در قطعات منثور و برخی سرودهها به این صحنههای رزمی و نبرد مذکور اشاراتی دارد:

ص:220

این سلحشورهای مورد ستایش مجمر، نصرتهایی را به همراه آورد، اما برخی جنایتها، خیانتها، نارواییها و عیاشیهای حاکمان وقت و غفلت از واقعیتهایی که در پیرامون آنان می گذرد، صحنههای تلخ و وحشتناکی را رقم زد، حوادثی که نتایج نامطلوبی در سیاست خارجی و دفاع ایران بر جای گذاشت و مقدمه شکستها، عقب نشینیها و تن دادن به معاهدههای ننگین را فراهم می کرد، مجمر رفته رفته از این خوش بینیهای آمیخته به شوق شاعرانه و نیک نفسی فاصله گرفت و حقایق دردآور و رنج آلودی را لمس کرد، ارادههای ضعیفی را مشاهده نمود که روز به روز رخنه ای تازه در دیوار امنیت و آرامش ایران به وجود می آوردند، اسف بارتر آن بود که متولیان امور و کسانی که باید از وقوع این ناگواریها جلوگیری می کردند، قدرت درک حقایق و تصمیم گیریهای استراتژیک را نداشتند.

وقتی مجمر در قراباغ، قصیده ای در وصف رزم آفرینان ایران در دفع تجاوز روسها سرود سیما و جامه اش به علما روحانیان شباهت داشت تا شعرا و سخنوران و لذا خاقان قاجار گفته بود او هم مجتهد است و هم شعر می گوید، بعد از رحلت سید محمد سحاب، فرزند سید احمد هاتف اصفهانی که لقب مجتهد الشعرایی داشت، در 1222هجری این لقب به مجمر داده شد تا تواناییهای او در ادبیات و فنون شعری و کمالاتش در دانشهای دینی مسجل گردد، مرحوم نشاط که خود در ترویج و تشویق مجمر پیش قدم بود، نوشتن فرمان لقب را تعهد کرد و آن را به نگارش در آورد که از حیث فصاحت و بلاغت از آثار برگزیده و معروف این عالم سخنور به شمار می رود، در بخشی از این فرمان آمده است:

فکرت صائب ما را با فطرت همایون قراری رفته است که هر بنده مخلص که از صهبای دانش جامی دارد و در ساغر خود مدامی، او را به لفظی بدیع و نامی رفیع مسرور سازیم. جناب فردوسی مشرب، سعدی کوکب، انوری ضمیر، نظیری نظیر، کلیم کلامی، قدسی خصالی سید حسین صفاهامی متخلص به مجمر که سیدی نجیب و ادیب از کمال ظاهری و باطنی با نصیب، با نسبتی طاهر و فضلی ظاهر و خلقی طیب و ذوقی سلیم و لسانی فصیح و بیانی بلیغ،

ص:221

با هر حریف، غالب و در هر کلامی قادر است، در گلشن این دولت همایون طایر خاطرش را با هر صفیری ثنایی و عندلیب فکرش را شکری با هر نوایی است. عنوان حالش را به آیت مجتهد الشعرایی و نامش را به نشان عالمی جاهی، زینتی گرامی عنایت و از دیوان همایون وجهی بدین قرار به اسم او ثابت داشتیم.(1)

ویژگیهای اخلاقی، کمالات علمی و تواناییهای فوق العاده مجمر در ذوق و سخنوری و فنون ادبی باعث شد اطرافیان به دیده تکریم به او بنگرند و مدحها و ستایشهایش را نشانه تصدیق کفایت و لیاقت خویش تلقی کنند. مجمر اگرچه گاهی برخی حاکمان و شخصیتهای دیوانی و دولتی را مدح می گفت، ولی این شیوه را وسیله ای برای تقرب نزد این افراد به کار نمی گرفت، آنان هم این گونه مدیحه سراییها را هدیه ای دوستانه تلقی می کردند، بزرگان مذکور به مجمر به عنوان شاعری که با پسند این و ناپسندی آن، دگرگون می شود، نگاه نمی کردند.

او در اشعارش از رشک ورزان و تنگ نظران شکایت دارد و از این که مشتی تملق گوی حریص سفله و غالباً فاقد حیثیت انسانی با موج ابتذال و انحطاط ره می سپردند رنج می برد، هجوگوییهای او در واقع مذمت این گونه اشخاص است، چنین روحیه ای برای عده ای کوتاه فکر و محروم از معرفت و فضیلت قابل تحمل نبود و سرانجام اغوای مصاحبان ناجنس و افرادی که در باتلاق هواهای نفسانی غوطه ور بودند، رابطه این شاعر با نشاط را تیره و تار ساختند و بین این ناخرسندیهایی بوجود آوردند که موجب رنجش نشاط از مجمر گردید، سید احمد دیوان بیگی می نویسد:

مرحوم مبرور میرزا عبدالواهاب نشاط، چون از مراتب هوش و استعداد مجمر مطلع شد، همت به تربیتش گماشت و او هم از خدمت استاد و مربی خود غفلت نمی نمود. اغوای مصاحبان ناجنس او را بر آن داشت که با نشاط مخالفتی ورزد، مرحوم معتمدالدوله از وی برنجید، همان حاسدان مجمر را از

ص:222

آزردگی نشاط با خبر کردند، متوجه گردید که رفتار خوبی نداشته است و از در عذرخواهی برآمد.

ص:223

عصر حاضر میان برخی از شاعران سخن سنج معمول و متداول است. موضوعاتی که این شاعر و معاصرانش در دوره بازگشت به آنها توجه داشتند غالباً توصیفها، مدح، وعظ، اندرز، مدایح و مراثی معصومین، ماجراهای حماسی، تاریخی، دینی، قصههای بزمی و غزل بود. دکتر محمد جعفر یاحقی مجمر را در ردیف معروف ترین این گویندگان معرفی می کند و می افزاید این روحانی شاعر در میان ادیبان دوره بازگشت مقام ارجمندی را به خود اختصاص داد، در غزل از شیخ مصلح الدین سعدی استقبالهای موفقیت آمیزی داشت، کلامی با فصاحت، ادیبانه و استادانه دارد.(1)

در عصر مجمر مهم ترین تغییر جغرافیایی در حوزه شعر و ادب، انتقال کانون ادبی از اصفهان و شیراز به مرکز حکومت جدید قاجارها؛ یعنی تهران بود، آقا محمد خان قاجار به سخنوری و ادبیات شیعه و ایران اعتنایی نشان نمی داد، اما فتحعلی شاه قاجار که خود شاعر بود و دیوانش تنظیم گردیده و چندین بار به طبع رسیده است، با تشویق شاعران و ادبا، گویی تجدید شکوه عصر امپراتوری غزنویان را در سر داشت، حلقه ای از سخنوران در تهران تشکیل شد و سرایندگانی چون صبا، مجمر، نشاط و سجاب از مشاهیر این محفل ادبی به شمار می آمدند. بر روی هم می توان گفت بعد از عصر اقتدار سلجوقیان، در هیچ دوره ای به اندازه عصر صبا و مجمر مجال، یا امکان پرداختن به شعر و شاعری به شیوه قدیم را به دست نیاوردند و یا نخواستند پیدا کنند؛ حجم سرودهها نسبت به دورههای قبل فزونی گرفت و استحکام سرودهها هم با بازگشت به اصول پذیرفته شده ادب، به ویژه سبک عصر عنصری، فردوسی و انوری مبنای سخن سرایی و مهارت در فنون شعر محسوب می شد و نسبت به دوره هاتف و صائب قابل توجه گردید.

اهمیت این نهضت ادبی که مجمر از طلاییه داران آن است، از آن جهت بوده که زمینه را برای پیشرفت ادبیات در دوره بعد فراهم آورد و اذهان سخن سنجان و صاحبان ذوق را در پیروی از استادان قدیم، مستعد و آماده نمود، بر اثر این حرکت، روح تازه ای در قالب

ص:224

شعر فارسی دمیده شد.(1)

دکتر ذبیح اﷲ صفا تأکید می نماید: نشاط، سحاب، صبا و مجمر در غزل غالباً به سعدی و حافظ اقتدا کردند و در میان این شاعران موفق ترین افراد در اقتضا به سعدی، مجمر است؛ آنان در مثنویهای حماسی از فردوسی تبعیت کردند و در مثنویهای بزمی از نظامی الهام گرفتند، در قصاید، مسمطها و قطعات، شیوههای شاعران قرون چهارم تا ششم هجری، خصوصاً عنصری، فرخی، منوچهری، مسعود سعد سلمان، سنایی، انوری و خاقانی را مورد توجه قرار دادند. توجه به آرایش سخن و رعایت جانب فصاحت الفاظ در میان این سخنوران متداول بوده است.(2)

ص:225

مجمر در سنین جوانی به مدارج و معارج عالی سخنوری بود، علاوه بر آن که کاتب این فرمان، یعنی نشاط اصفهانی ملتزم بوده که مفاهیم ویژه ای از تخلص شعر یا سابق و لاحق را در متن فرمان لحاظ کند و انسان سخن شناس بعد از وقوف بر اسلوبهای کلام و روش اساتید عظام در این فنی، متوجه تواناییهای مجمر در سرودن اشعار به سبک شاعران متقدم گردد.

صرف نظر از جنبههای ذوقی و ادبی، مجمر از فضل و فضیلت هم برخوردار بود؛ تذکره نویسان و شرح حال نگاران به ویژگیهای علمی و کمالات اخلاقی این روحانی سخنور و سید شاعر اشاره داشته اند:

رضا قلی خان هدایت می نویسد:

زبده الفصحاء المعاصرین، آقا سید حسین، سیدی عزیز القدر و عالمی منشرح الصدر از اهل اصفهان، بهشت نشان بود و مراتب علمی را در خدمت علمای معاصرین اکتساب نمود. از آغاز شباب پا در دایره اهل سخن نهاد و قفل بیان از در گنجینه زبان گشاد، قصاید فصیحه و غزلیات ملیحه از مخزن خاطر شریف بیرون آورد. غرض سیدی عالی گهر و شاعری ستوده سیر، به حسن خلق و حسن صورت محبوب القلوب

خواص و عوام بود و در طرز سخن فنی، مرغوب تتبع نمود، قصایدش مطبوع اهل آفاق و غزلیاتش نقل مجلس عشاق گردید...(1)

هو سید حسین اصل آن جناب از طبقه سادات طباطبایی است که در مدینه السادات زواره ساکن می باشند.

جوانی خجسته خصال و شاعری شیرین مقال، از علوم رسمی استحضاری وافی دارد و از رسوم سخنوری استبصاری کافی، اوایل حال به جهت امور معیشت، مذهب بود و در این ضمن تحصیل مراتب علمی می نمود. در نظم و نثر هر دو مهارت تمام و قدرت والا کلام داشت، خاصه در قصیده سرایی سیاق بسیار خوش و طرز دل کشی دارد.(2)

ص:226

محمد باقر خان مریخ در تذکره فلک المریخ آورده است: در شاعری تا بدان مرتبه رسید که بعد از ملک الشعرا (صبا) گوی فصاحت از ارباب بلاغت ربود، لیکن در حین ترقی به عالم دیگر منزل نمود.(1)

میرزا علی رضا شهر در تذکره بستان العشاق که به سال 1247هجری تألیف کرده درباره مجمر نوشته است: شاعری بلند پایه و سخنرانی پرمایه در غزل سرایی بود، با وجود آن که بیست و پنج سال داشت از شعرای معاصر خود، گوی فصاحت ربوده و اگر تا به حال می بود به اعتقاد فقیر، اگر مثل شیخ اجل (سعدی) غزل نمی گفت کم هم نبود.(2)

دکتر عبدالحسین زرین کوب متذکر می گردد: در دوره بعد از فترت بر خلاف دوره صفویه شعر و ادبیات در بین علما مورد توجه واقع گردید و از جانب بعضی فقها و حکما در این دوره به شعر و شاعری گرایش نشان دادند، از کسانی که در این دوره شاعری را پیش گرفتند باید از صبای کاشانی وصال، سحاب، مجمر، قاآنی و فروغی بسطامی یاد کرد که در تحول و حرکت شعر این مقطع تاریخی تأثیر قابل ملاحظه ای داشتند و نمی توان نقش آنان را نادیده گرفت، در بین قدمای شاعران این عصر، سحاب و مجمر هر دو عنوان مجتهد الشعرایی داشته اند، سید محمد سحاب (متوفی 1222ق) در طب و شاعری از پدرش هاتف ارث برده بود، مجمر که از سادات طباطبایی زواره بود، در اصفهان با محافل ادبی نشاط ارتباط و آن گونه که از اشعارش پیداست با فنون و معلومات متداول عصر آشنایی داشت، وقتی به خاقان قاجار معرفی شد بر سبیل امتحان از وی خواسته شد تا بعضی قصاید انوری و بعضی غزلیات شیخ سعدی را پاسخ گوید و چون آن چه وی در آن زمینه نظم کرد، مورد تحسین خاقان واقع شد و تمامی شعرا پسندیدند و اذعان کردند که خوب از عهده برآمده است، در شعر و شاعری مسلم شناخته شد، با آن که نشاط موجب ترقی او شد، ظاهراً بعدها بین آنان ناخرسندیهایی پدید آمد. مجمر قصاید و غزلیات

ص:227

لطیف در شیوه قدما داشت.(1)

یحیی آرین پور نگاشته است سید حسین طباطبایی متخلص به مجمر، فرزند سید علی بعد از تعلم در محل (زواره) به اصفهان آمد و در آن جا به تحصیل علوم ادبی پرداخت و به گروه سخنورانی که در پیرامون نشاط انجمن کرده بودند پیوست، از سرودههایش در دوره اقامت در اصفهان چیزی در دسترس نیست، ولی چند تن از ارباب تذکره که او را در اصفهان ملاقات کردهاند و شهرت و معروفیت او را در آن شهر گواهی داده اند، قصاید و قطعات، ترکیب بند و اشعاری در هجو و یک مثنوی به سبک تحفة العراقین خاقانی و قطعات منثوری به سبک گلستان سعدی از او باقی است.(2)

در غزلیات مجمر نکات آموزنده ای در زمینههای اخلاقی و معنوی نیز دیده می شود.

ص:228

و با مقدمه حکیم جلوه، به سال 1312ق. در تهران به طبع سنگی رسید. در سال 1345ش. طبع تازه ای از دیوان مجمر به سعی و اهتمام بیژن ترقی و با مقدمه محیط طباطبایی، توسط انتشارات دهخدا در تهران انتشار یافت.

ص:229

ص:230

1317ق. در خویی دیده به جهان گشود. پس از سپری نمودن دروس جدید وارد حوزه ی علمیه ی خوی گردید و دروس مقدماتی را به مدت سه سال در زادگاهش به پایان رساند.

در حدود سال 1345ق. راهی شهر مقدس قم گردید و سطوح عالی را محضر آیت اﷲ میرزا محمد همدانی به پایان رساند و بعد در مجالس خارج فقه و اصول آیت اﷲ سیدمحمد حجت کوه کمری حاضر گردید و نزدیک به 20 سال از دروس معظم له استفاده نمود و به دریافت اجازه ی اجتهاد از استادش نائل آمد.

ص:231

ص:232

ص:233

زندان نجات دهد. روز پنجشنبه بود و من در مدرسه ی نمازی بودم که مرحوم آقای محسنی به مدرسه آمد و جریان را برایم تعریف کرد و فرمود: هرچه زودتر به منزل حاج شیخ صادق آقا برو و سلام مرا برسان و قضیه را برایشان تعریف کن و بگو لطفا اقدامی بکنید.

من با سرعت تمام به منزل حاج شیخ رفتم. طرف های ظهر بود، فرمودند حاج شیخ تازه از منزل خارج شد و به مسجد رفت. من با سرعت برگشتم و در خیابان ماکو جلوی سینما آسیا به خدمت ایشان رسیدم. سلام عرض کرده، جریان را به وی اطلاع دادم، خیلی عصبانی شد و فرمود: چشم به آقای محسنی سلام برسان و بگو بعد از نماز اقدام می کنم. فردا جمعه بود و از طرف روحانیت محترم خوی که در رأس آن حاج شیخ صادق آقا قرار داشت و وکیل علی اطلاق مرحوم آیت اﷲ حکیم بود، مجلس ختمی پیش از ظهر در مسجد ملا حسن برقرار بود و قرار بر آن بود که مرحوم حاج شیخ جابر آقا فاضلی که یکی از وکلای مرحوم حضرت آیت اﷲ العظمی آقای خویی بود، به منبر برود. روز جمعه مسجد ملاحسن پر از جمعیت بود و بسیار ازدحام، همه ی علمای شهر و اطراف آن حضور داشتند و مرحوم حاج شیخ صادق آقا نیز در مسجد به عنوان صاحب عزا حضور داشت. در این هنگاه رئیس شهربانی وقت آقای سروان رحیمی که خود از اهالی خوی بود، وارد مجلس شد و در کنار حاج شیخ نشست و پس از قرائت فاتحه با حاج شیخ صادق آقا و دیگران خوش و بش کرد و تسلیت گفت. من و عده ای دیگر از طلبه های جوان ایستاده بودیم و به اصطلاح به عنوان صاحب مجلس پذیرایی می کردیم. آقای رحیمی تازه نشسته بود و هنوز چایی که در جلویش بود، میل نکرده بود. حاج شیخ از ایشان پرسید: دیروز حاج شیخ... را آزاد کردید، معلوم شد حاج شیخ دیروز با وی تماس گرفته و از وی خواسته هرچه زودتر حاج شیخ.... را آزاد کنند، و ایشان نیز قول داده که ایشان را ترخیص کند. رئیس شهربانی گفت: نه حاج شیخ، غفلت شده پس از مجلس دستور می دهم آزاد کنند.

مرحوم حاج شیخ آقا به نظر می آمد عصبانی شده، فرمود: نه آقای رحیمی، آقا شیخ.... باید الآن آزاد شود.

ص:234

آقای رحیمی گفت: چشم حاج شیخ آقا. سپس اجازه گرفت و بلند شد و بدون این که حتی چای خود را میل کند، رفت. پس از نیم ساعت مجددا به مجلس آمد و آقا شیخ .... را نیز با خود آورد. مرحوم حاج شیخ خیلی از ایشان تشکر کرد.

وی تدریس بخشی از طلاب خوی را برعهده داشت و در راستای تشویق و ترغیب آن ها به تدریس اهتمام خاصی مبذول می نمود. بد نیست در این جا درباره ی تشویق معظم له در خصوص دکتر عباس زریاب خویی نیز اشاره ای داشته باشیم که نشان دوستی و کمک رسانی به طلاب علوم دینی است:

سال 1316 یکی از طلاب فاضل شهرستان ما که در قم درس می خواند برای استفاده از تعطیلات به خوی آمد و روزی مرا در حضور مرحوم حاج شیخ عبدالحسین اعلمی به هنگام خواندن کتاب معالم دید. از نحوه ی پرسش های من در درس خوشش آمد و چون مرحوم اعلمی از من تمجید زیادی کرد مرا به رفتن قم تشویق کرد و مرحوم اعلمی نیز او را سخت تأیید کرد... به همین جهت پیشنهاد آن طلبه ی فاضل که شیخ صادق فراحی نام داشت و بعدها روحانی طراز اول شهر ما گردید سخت به یاری من آمد و من امید خود را در رهایی و نجات از این بحران در پذیرفتن پیشنهاد او یافتم و با کمال میل قبول کردم و با اصرار تمام مرحوم پدرم را وادار ساختم که اجازه دهد تا به قم بروم...(1)

ص:235

شهر در مسجد حاضر می شدند و به سخنرانی وی گوش می دادند. سخنرانی های ایشان همراه با لطایف، آیات، احادیث بود و با شگردهای خاصی به بیان مشکلات اجتماعی می پرداخت. نابسامانی های جامعه را گوشزد می کرد و با هشدارهایی که به مسؤولین شهر می داد آن ها را به رعایت حقوق مردم دعوت می کرد و از آن ها می خواست کارهای مردم را راه بیندازند. یکی از محورهای اساسی منبر ایشان امر به معورف و نهی از منکر بود و در این باره کوتاه نمی آمد و در جهت احیای این سنت تلاش وافری از خود نشان می داد.

ص:236

سالگی به ایشان اعطاء نمود، اجتهاد مطلق شاگردش را تأیید نموده است. آیت اﷲ حجت در این اجازه که در حقیقت یکی از اجازات بسیار عالی است که از آقای حجت صادر شده، مراتب اعلی علمی و معنوی وی را ستوده است. ایشان می نویسد:

.... وبعد فانّ الجناب العالم العامل و الفاضل الکامل، زبدةالفضلاء الفخام، عمدة العلماء العظام، نخبة الاتقیاء الکرام، مروج الاحکام، صاحب القریحة القویمة و السلیقة المستقیمة، المؤید المسدد، الشیخ محمّد صادق الخویی -دامت برکاته- ممّن صرف مدة من عمره فی تحصیل العلوم الشرعیة و تکمیل المعارف الدینیة، کدّ و جدّ حتی بلغ مناه و نال مبتغاه و سار فی مدارک الحلال و الحرام و غار فی طرق استنباط الاحکام و صار خبیراً بمهمات المسائل الفقهیة و الاصولیة و جمع بین المکارم الصوریة و المعنویة و نال الفضل و المکال و فاز اشرف مراتب العلم و الافضال، فهنیئا له ما اعطاه...

ص:237

ایشان برای منطقه نعمت بزرگی بود و همگان به این نعمت بزرگ واقف بودند و در رابطه با وی مراقب حرکات و رفتارهای خود بودند و احدی قادر به مقابله با ایشان نبود.... در خوی هیچ صاحب منصبی جرأت نمی کرد با وی درافتد و یا درخواست ایشان را رد کند، انصافاً وجودش برای همه مغتنم بود و برای منطقه خیر و برکت و آرامش ثبات به همراه داشت...

ص:238

که مسجد پر از جمعیت بود، از روی دفتر وجوه شرعیه که تنظیم کرده بود، به مردم متدین خوی حساب پس می داد و جزء به جزء هر چه در طول آن مدت به دست ایشان رسیده و در هر کجا مصرف شده را مشروحاً بیان نمود و می فرمود:

ای مردم! در این مدت شش ماه فلان مبلغ پول خمس(سهم امام علیه السلام و سهم سادات و فلان مبلغ از وجوه شرعیه دیگر به دستم رسیده است، بعد شروع می کرد

به ذکر همه ی موارد مصرفی. لذا یکی از مراجع عظام تقلید می فرمود:

عالمی با این خصوصیات دیده نشده و هیچ جای عالم پیدا نمی شود.

ص:239

مردمی قرار گرفت و اکثر علمای شهر و در رأس آنان مرحوم حاج سید جعفر مرقانی که مؤثرترین نقش را در این حرکت انقلابی به عهده داشت، دست به کار شدند و با حمایت اکثریت جوانان غیور و انقلابی این نهضت اوج گرفت و مردم متدین خوی همگام با سایر توده های مردم کشور دست به اعتراض زده در تظاهرات خیابانی وسیعی مشارکت نمودند، که در این میان دو عنصر بسیار فعّال که در توجیه مردم و گسترش انقلاب کلیدی داشتند با تمام توان در روشنگری مردم خصوصا جوانان غیور نقش آفرینی نمودند، یکی مرحوم حاج سید جعفر آقا مرقانی که عالمی شجاع و روشن ضمیر و انقلابی با سابقه طولانی در روشنگری، و دیگری مرحوم آقا شیخ محمد وفائی که پرشورترین سخنرانی ها

را در ترغیب و تشویق جوانان به عهده

داشت، از سوی دیگر عناصر شاه دوست و ضد انقلاب که از طرف نیروهای اطلاعاتی کشور و ارتش و ژاندارمری وقت حمایت می شدند،

جبهه وسیعی را در بخش های

مختلف شهر از آن میان در محله ی

امام زاده و ربط و شهانق و تازهکندی و روستاهای هم جواری چون بدل آباد و فیروقی و... تشکیل داده هر روز به شهر حمله کرده و مغازه ها را آتش زده به غارت می بردند

و شهر کاملا در محاصره ی

آنان بود، خصوصاً همکاری شاه دوستان داخل شهر با مهاجمین بیرون شهر کار را بر انقلابیون شهری به شدت سخت کرده و شرایط بسیار بحرانی را به وجود آورده بود.

مرحوم حاج شیخ صادق آقا با وجود شرایط بسیار سخت و سرنوشت ساز وارد عرصه ی انقلاب نشد و در حرکت انقلابی ضد حکومتی مشارکت ننمود و با علمای شهر همکاری نکرد و نظرش بر آن بود که خوی در منطقه مرزی قرارگرفته و امکان دارد شوروی از آشفتگی کشور سوء استفاده کرده و از آب گل آلود ماهی بگیرد و منطقه را تهدید کند، وقتی من با ایشان در این رابطه صحبت می کردم، فرمود: آقای محسنی به خدا قسم من از شاه خوشم نمی آید و حتی خود شاه هم می داند که من از او خوشم نمی آید، اما چه کنم نسبت به امنیت منطقه نگرانم و از آینده کشور بیمناکم، نمی دانم چه شرایطی پیش خواهد آمد.

ص:240

در ادامه ی همین اقدامات بود که ایشان برای آرام کردن مردم بدل آباد نامه ای نوشت و توسط داماد محترم خود آقای متولی به بدل آباد فرستاد. آقای متولی هم با آقای سید حسن حسینی کوه کمری و آقای شیخ محمد حسن خضرلو مواجه می شود. آقا سید حسن می گوید: خانم من از اهالی بدل آباد است و ما را می شناسند و آقای محمد حسن هم می گوید: من رفقای زیادی در بدل آباد دارم و ما را احترام می کنند ماهم با شما می آییم. پس با هم به بدل آباد می روند تا نامه ی حاج شیخ را برای اهالی بدل آباد قرائت کنند و سفارش حاج شیخ مبنی بر ترک تهاجم به شهر و حفظ آرامش به آنان برسانند.

من پیش از این واقعه با آقا میرزا جعفر صادقی بدل آبادی صحبت کردم که با هم به بدل آباد برویم و از آن ها بخواهیم دست از این کارهای زشت بردارند. مرحوم شهید والا مقام آقای خضرلو گفت: من هم با شما می آیم. آقای صادقی نپذیرفت و گفت حرف ما را نمی پذیرند و ممکن است به ما صدمه بزنند.

من گفتم: با وجود این همه فامیل ما نمی توانند آسیبی به ما برسانند، ولی ایشان ترسید و نرفت و در نتیجه رفتن ماهم منتفی شد.

من در سیه چشمه(چالدران) بودم که خبر شهادت آقا محمد حسن را در بدل آباد دریافت کردم و بلافاصله به خوی برگشتم تا ببینم چه اتفاقی افتاده است. معلوم شد مرحوم حاج شیخ صادق آقا نامه ای به اهالی بدل آباد نوشته و آقای متولی و حاج سید حسن حسینی کوه کمری و آقا شیخ محمد حسن حامل همان نامه بوده اند که مع الاسف به محض آن که بدل آباد می رسند مردم با مشاهده ی این سه روحانی دور این ها را می گیرند و در حالی که می خواستند از ماشین پیاده شوند، به تحریک یکی از اهالی که از اشرار روزگار بود، مردم به آنان حمله می کنند و هرکس هرچه در دست داشته، آنان را می زنند. آن ها به مغازه ای که درش باز بوده پناه می برند و کرکره اش را پایین می کشند. یکی از مأمورین شهربانی که در زنجان خدمت می کرده و مرتکب جنایات متعدد در آن شهر شده بود و در آن جا حضور و گاز اشک آور در اختیار داشت، گاز اشک آور را به داخل مغازه پرتاب می کند و این سه نفر مجبور می شوند از مغازه بیرون بیایند و مردم به جانشان می افتند و به شدت از هر سو آنان را

ص:241

با قمه و تبر و بیل و... می زنند. مرحوم محمد حسن به منزل کدخدای سابق آقای مشهدی آقا پناهلو که با او رفیق بود، پناه می برد و آقا سید حسن به منزل برادر زنش فرار می کند. مردم می ریزند و محمد حسن را در منزل کدخدای سابق بدل آباد با قمه و سایر آلات قتّاله قطعه قطعه می کنند و جنازه ی قطعه قطعه شده ی ایشان را داخل گونی می گذارند و ابتداء در قبرستان عمومی روستا می آورند و در یک جای نامعلومی دفن می کنند. آقا سید حسن را در بیرون منزل برادر زنش و در داخل منزل تا آن جایی که می توانند، خصوصاً زنان عفریته می زنند تا این که اخوی های اینجانب مطلع می شوند و جلوی در را می گیرند و همه را بیرون می کنند و اجازه نمی دهند کسی وارد شود، خصوصا اخوی جناب سرهنگ آقا رضا که در آن ایام درجه دار جوانی بود و محل خود را ترک کرده و در بدل آباد بود، با شنیدن این حادثه آقا سید حسن را نجات می دهد، ولی نمی دانند در آن طرف چه اتفاقی افتاده و به سر محمدحسن چه آمده است، زیرا از آمدن آنان بی خبر بودند. آقای مشهدی مجید برادر مشهدی عباس حسینی پور، رئیس شاه دوستان، آقای متولی را که با ضربات قمه به شدت زخمی شده بود، از دست مردم نجات می دهد و به منزل مشهدی عباس می برد و جان ایشان را این صورت می رهاند. در آن روز مشهدی عباس در بدل آباد نبوده، وقتی می آید و از جریان اطلاع پیدا می کند، بسیار عصبانی می شود و می گوید: با این عمل بدل آباد را به خرابی تبدیل کردید.

آقای متولی خودشان می فرمود: من خودم صدای مشهدی عباس را شنیدم که به همه فحش می داد و می گفت: این چه کاری بود که کردید.

ص:242

دامادش حاج شیخ ذبیح اﷲ متولی از شاگردان آیات عظام سید ابوالقاسم خویی و سید محمد روحانی در نجف اشرف بوده و هم اینک در کانادا مشغول تبلیغ معارف اسلامی است.(1)

ص:243

ص:244

به جهان گشود.(1)

پدر وی سید جمال قریشی در آن زمان مردی باوقار و مشهور به زهد و خوش خلقی بود و به تربیت دینی و علمی فرزندان خویش بسیار اهمیت می داد، تا آن که سید محمد کاظم در دامان پر مهر و محبت معنوی وی نشو و نما یافت و به خوبی مقدمات دینی و قرآن کریم را از او گرفت. مادر این شهید وارسته نیز سیده و بسیار فاضله بود که آقا سید محمد کاظم در دامان او پرورش یافت و تحت تربیت دینی وی رشد نمود.(2)

دوران تحصیل شهید محمد کاظم قریش را می توان به دو بخش عمده تقسیم کرد.

1. تحصیلات ابتدایی؛ در شهر خمین و مدارس آن. این بخش شامل تحصیلات تحت نظارت آموزش و پرورش انجام گرفت و سپری شد.(3)

2. تحصیلات حوزوی؛ پس از تحصیلات ابتدایی و کلاسیک، در 15سالگی در شهر خمین آغاز گردید. سید محمد کاظم در همان سال های نوجوانی و ابتدای تحصیلات دینی وارد حوزه علمیه قم شد و حضور او در حوزه 11 سال به طول انجامید.(4)

وی در این مدت با اخلاص، جدیت و عشق برخاسته از حقیقت به دانش و کسب علم پرداخت و تا آن جا که در مورد او گفته اند: روحانی خوش ذوق، جدی دارای استعدادی عالی بود. وی در حوزه علمیه قم در درس حضرت امام خمینی رحمة الله و آیت اﷲ علی اکبر مسعودی خمینی شرکت می نمود و اعتقاد داشت که حضرت امام از بقیه علما داناتر و قوی تر است و احاطه ایشان بر فقه نسبت به سایرین فزون تر است.(5)

ص:245

مهم ترین ویژگی های معنوی و اخلاقی او می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. این شهید عالی مقام، اهتمام جدی به تهجّد و نماز شب داشت و بسیار به نماز اول وقت و اقامه آن به جماعت اهمیت می داد. وی در نماز اول وقت آن قدر دقیق و جدی بود که مردم خمین، وقت را با برپایی نماز جماعت و حضور او در مسجد تنظیم می کردند.(1)

2. در طول زندگی اش هیچ نقطه منفی در اخلاقش مشاهده نشد؛ حتی کوچک ترین بی حرمتی به کسی نمی کرد. حضور او در خانه، زندگی را برای همسرش دوست داشتنی و با نشاط می نمود.(2)

3. وی از صداقت خاصی برخوردار بود؛ به طوری که دوستان و همدرسی ها و همراهان مبارزاتی اش آن شهید وارسته را الگوی عملی خود در این خصیصه قرار داده اند.(3)

4. او در عین تواضع، عطوفت و مهربانی، انسانی دلیر، و شجاع و نترس بود. روحیه ی عالی مبارزاتی علیه رژیم ستمشاهی گواه این مدعا است.(4)

5. نظم در رفتار، کردار و نیز درس و بحث و برنامه ها و عملکردهای مبارزاتی از دیگر برجستگی ها و ویژگی های بارز این شهید بود. درباره نظم او چنین گفته اند: در نظم به درس چه در خمین و چه در قم به حدی نمونه بود که هم به درسه ای خود می رسید و هم به کار مشغول بود و اهتمام به کار هیچ خللی در درس طلبگی و پیشرفت علمی و دینی او ایجاد نمی کرد؛ مثلاً هر روز زودتر و منظم تر از دیگران به درس می رفت و در کلاس های علمی و دروس حوزوی شرکت می کرد و به هم درسی های خود نیز در فراگیری مطالب و توضیح منظم دروس کمک می کرد.(5)

6. سید محمد کاظم قریشی از جمله روحانیون بود که به روابط دوستانه و هدفمند با دیگران علاقه مند بود و بسیار اهمیت می داد؛ با قشرهای مختلف جامعه ارتباط داشت. وی

ص:246

به ویژه با آگاهی به شرایط سیاسی و اجتماعی و نیز مبارزاتی علیه طاغوت رابطه تنگاتنگ داشت.برخی از دوستان نزدیک او را می توان چنین نام برد.

حضرت آیت اﷲ سید علی خامنه ای (رهبر معظم انقلاب اسلامی مدظله العالی)؛ ایشان هم حجره ای های شهید در مدرسه آیت اﷲ بروجردی (خان) و از همرزمان و دوستان مبارزاتی او به شمار می آمدند. حضرت آقا همیشه از ایشان به عنوان فردی شجاع، خوش خلق و شهیدی متعهد و وارسته یاد می کرده و او را از استوانه های نهضت انقلاب اسلامی که با وجودشان درخت تنومند انقلاب آبیاری گردیده، می دانند و می شناسند.(1)

آیت اﷲ سید محمد خامنه ای (برادر مقام معظم رهبری)؛

سید محمود دعایی؛ وی از هم حجره ای های شهید قریشی در مدرسه خان در قم بود و درباره شهید می گوید: آقای قریشی انسانی خوش سیرت و برخوردار از اخلاقی متعالی بود. وی یکی از افراد شاخص مبارزاتی علیه رژیم ستم شاهی محسوب می گردید؛ به طوری که به دلیل فعالیت های مبارزاتی اش در سیر و سفر بود وتلاش ها و مجاهدت های بسیاری در این عرصه داشت.(2)

سید محمد تقی درچه ای؛ وی نیز در مدرسه آیت اﷲ بروجردی قم از هم بحثی ها و دوستان نزدیک این شهید والا مقام بود. به تصریح او: سید محمد کاظم قریشی در فعالیت های مبارزاتی الحق و الانصاف نقش عمده و برجسته داشت و صداقت خاص و معاشرت هدفمند و مطلوبش زبانزد خاص و عام بود.(3)

دانشور خدوم محمد حسن رحیمیان؛ وی از دوستان مبارزاتی شهید قریشی بود و همیشه از حجره او در مدرسه آیت اﷲ بروجردی (خان) به عنوان ستاد تهیه و توزیع تراکت و اعلامیه های انقلابی یاد می کرد. به گفته وی، سید کاظم قریشی در مبارزات علیه طاغوت نقش اساسی و فعالی داشت و به همت او در نوروز 1343ش. به همراه دیگر

ص:247

هم حجره ای ها و هم مبارزاتی اش صدها هزار نسخه کارت تبریک مزین به عکس امام خمینی رحمة الله علاوه بر قم در همه ایران پخش و توزیع گردید.(1)

آیات و حجج اسلام؛ مهدی کروبی؛ شهید محمد منتظری؛ یوسف صانعی؛ کاظم نور مفیدی؛ کیان ارثی؛ علی اکبر مسعودی خمینی.(2) از دیگر دوستان شهید، سید کاظم قریشی بودند.

7. حجت الاسلام سید کاظم قریشی فردی بسیار متواضع و فروتن بود. او انسانی مظلوم و در عین حال استوار در برابر ظلم بود. وی بسیار مؤدب، پرتلاش در امور طلبگی و انجام امور مردم بود. ایشان در جوانی با تلاش و زحمت خود مسجدی در یک از روستاهای شهر خمین ساخت که شاهدان این کار می گفتند ایشان در امر ساخت مسجد به شخصه لباس طلبگی را در آوردند و خود مثل یک کارگر از صبح تا غروب مشغول به کار بودند که به شهید گفته می شود نیازی به کارکردن شما نیست ولی ایشان دست بردار نبودند.(3)

8. رفتار وی جلوه ای از مظاهر حسن خلق و به شیوه ای مؤدبانه و جاذبه دار بود. با کسی به تندی و روی ترش و خشم آلود سخن نمی گفت. گشادگی و نشاط چهره از شایستگی های رفتاری او بود.(4)

ص:248

مبارز به قم رفته بود از دوستانش می خواهد که طلبه های انقلابی را به او معرفی کنند و سید محمد کاظم قریشی نخستین آنان بود.(1)

هرکس در آن سال ها در حوزه علمیه قصد مبارزه علیه رژیم پهلوی را داشت، می دانست که باید به حجره سید محمد کاظم قریشی برود، چون آن جا کانون مبارزه با شاه و رژیم فاسد او بود. سید محمد کاظم نترس بود. در آن روزگار خفقان که همه از ساواک می ترسیدند و حتی مبارزین انقلابی در امر مبارزه بسیار احتیاط می کردند، سید کاظم بدون کوچک ترین ترسی در منبرهایش علیه پهلوی سخنرانی می کرد و کسانی که پای منبر او می نشستند از صحبت های ایشان به لرزه می افتادند و مسجد را ترک می کردند و بارها به وی تذکر دادند که سید با این حرف ها سر خود را به باد می دهی ولی آن شهید مجاهد اصلاً توجه نمی کرد.(2)

سید کاظم قریشی یکی از فعال ترین چهره های مبارزه علیه رژیم ستم شاه در امضا کردن، تهیه و تنظیم اعلامیه ها و بیانیه های انقلابی و پخش و توزیع آن ها بود. از جمله این بیانیه و نامه ها یکی مربوط به 19/5/1342 و دیگری تلگرافی به زندان قصر در تاریخ 11/10/1342 بود. اولی با عنوان محضر مقدس مرجع عالی قدر عالم تشیع حضرت آیت اﷲ العظمی آقای خمینی اطال اﷲ ظلّه العالی و دومی برای حضرت آیت اﷲ طالقانی بود. در نامه اول عید سعید میلاد حضرت ختمی مرتبت را به امام تبریک گفته و تصریح شده است که برای چندین بار پشتیبانی و اطاعت خود را از آن مرجع عالی قدر مذهب جعفری و موفقیت نهایی تمام آیات عظام را خواسته عموم مسلمین است از خداوند قادر متعالی خواستاریم. ذیل این نامه که در ایام اقامت اجباری امام در تهران برای ایشان ارسال شده است علاوه بر امضای سید محمد کاظم قریشی، نام و امضای نه تن دیگر از روحانیون خمین هم دیده می شود.

ص:249

در تلگراف دوم نیز ضمن تبریک عید خجسته میلاد بزرگ مصلح جهان بشریت و بنیان گذار حکومت حق و عدل و ویران کننده کاخ بیداد و ستمگری، حضرت بقیةاﷲ صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به آیت اﷲ طالقانی، آن مجاهد عالی قدر، توفیقات ایشان در راه مجاهدات دینی و ملی از خدای قاهر و قادر خواسته شده است. ذیل این تلگراف ابتدا نام سید محمد کاظم قریشی و سپس اسامی سی تن از روحانیون حوزه علمیه قم دیده می شود.(1)

آیت اﷲ علی اکبر مسعودی خمینی از شهید قریشی با تعبیر هم چون جوان نترس یاد می کند و از زبان شیخ صادق خلخالی نقل کرده است که آقا کاظم سرنترسی دارد و می افزاید: خلخالی رادیدم پرسیدم: در چه کاری هستی گفت: اطلاعیه ای از امام در اختیار دارم که می خواهم برای چاپ ببرم. بعد از من پرسید: آقا سید کاظم را ندیدی؟ گفتم: نه. در این حال دیدم که آقای قریشی به همراه بچه ای پیدا شد. گفت:عازم تهران هستم. گفتم: بچه را کجا می بری. گفت: وقتی بازگشتم جزئیات را می گویم. رفت، مأموریتش را انجام را انجام داد و بازگشت. بعدگفت: اعلامیه امام را در جیب آن بچه گذاشته بودم که به من مظنون نشوند. انصافاً آقا سید کاظم مجاهد نستوه و واسطه خوبی بین قم و تهران در مبارزات بود و تأثیر به سزایی در نهضت داشت.(2)

ص:250

زادگاهش شهر خمین در فکر و ذهن او بود. وی در زمره مجاهدان راستین و از یاران و مریدان امام خمینی رحمة الله بود و همیشه به اطاعت از امام مقّید بود و نادیده گرفتن رهنمودهای دینی و سیاسی ایشان را روا نمی دانست. در دوران تبعید امام رحمة الله مبارزاتش علیه طاغوت و رژیم طاغوتی پهلوی جدی تر و شدیدتر بود.(1) او در مبارزات، پل ارتباطی حوزه علمیه قم و روحانیون خمین بود و تحولات حوزه و امواج انقلاب نوپای اسلامی را به خمین انتقال داد. روحانیون وارسته و انقلابی را به خمین دعوت می کرد، اعلامیه ها و نوارهای سخنرانی امام را به میان مردم خمین می برد و خلاصه، تنور انقلاب را در این شهر گرم نگه می داشت. او به جرم حمایت از امام دوبار دستگیر شد. دفعه اول در اولین سالگرد حادثه 15 خرداد1342 بود که پس از تحمل شکنجه های فراوان پس از حدود 2 ماه آزاد شد. علی رغم ناتوانی جسمی که بر او عارض شده بود فعالیت های انقلابی و مبارزاتی خود را تعطیل نکرد.(2) بار دوم در ماه رمضان سال 1384ق. مصادف با بهمن ماه 1343ش.بود که مجددا بازداشت شد و روانه زندان گردید. این بار جرم او مخالفت با تبعید امام خمینی به ترکیه و سخنرانی علیه کاپیتولاسیون بود. خبر دستگیری او در مرتبه دوم چنین منعکس گردید: ماه مبارک رمضان علی رغم فشار و اختناق شدید دستگاه با بهترین وجه برگزار گردید. در تهران و شهرستان ها صدای اعتراض وعاظ محترم به قانون شکنی های دستگاه حاکمه بلند بود. وعاظ با اتحاد کلمه از مقام منیع مرجع شیعیان حضرت امام خمینی تجلیل فراوان کردند. ولی دستگاه هم در این میان آرام ننشت وعده زیادی از ائمه جماعات و وعاظ دانشمند و غیور را دستگیر کرد و به زندان روانه ساخت. اسامی کسانی که در ماه مبارک رمضان دستگیر و تاکنون در سیاه چال های زندان استبداد به سر می برند به قرار ذیل است:

از تهران: ...........

ص:251

از شمیران: ..............

از خمین: آقای سید محمد کاظم قریشی و حاج سید مهدی امام جمارانی. آقای قریشی مدتی در قزل قلعه و چندی در قصر زندانی بود. (1) دادگاه فرمایشی او در خرداد ماه 1344 تشکیل شد و اندکی بعد از زندان رها شد.

ص:252

علی اکبر مسعودی، سید محمد کاظم قریشی و شیخ صادق آل طاهر در جلسات مختلف روضه خوانی به مردم ابلاغ و مجالس تعطیل شد.(1)

با این حال پس از مدتی رأی علمای خمین مبنی بر تعطیلی مجالس روضه خوانی در اواخر ماه صفر مورد تجدید نظر قرار گرفت و مقرر گشت که در روزهای باقیمانده ماه صفر بار دیگر از سلاح منبر در مبارزه علیه رژیم پهلوی استفاده شود. از این رو واعظ به خمین دعوت شده، منبرها دوباره احیا گردید. سوگواری 28صفر که نقطه اوج عزاداری های این ماه محسوب می گردد، فرصت مناسب و مطلوبی برای انتقال نیّات روحانیت به جمعیتی انبوه بود. ساعت 8 صبح روز 18تیرماه 1343 (مصادف با 28صفر) مسجد جامع خمین مالامال از جمعیتی بود که از شهرها و روستاهای اطراف به آن جا سرازیر شده بودند. ابتدا شیخ مصطفی زمانی پس از بیان مقدماتی درباره اوضاع مملکت گفت: ما طلابی که عمامه به سر می گذاریم، عمامه به منزله کفن ماست که با اشخاص مخالف مرجع تقلید و قرآن مبارزه نماییم. زمانی پس از بر شمردن برخی اعمال ضد دینی رژیم پهلوی به سخنان خود خاتمه داد و منبر را به سید کاظم قریشی سپرد. قریشی با آن که ممنوع المنبر بود در سخنان خود ضمن تأیید گفته های زمانی اظهار داشت: استعمار کاملاً بر ما حکومت می کند و اجناس صادراتی ما از قبیل لوبیا، کتیرا و نفت با قیمت نازل صادر می شود ولی اجناسی که ما ملت در درجه اول به آن احتیاج داریم را به قیمت گزاف به ما عرضه می کند و دولت بازهم می گوید کشور ما مملکتی صنعتی و کشاورزی است در صورتی که از سوزن گرفته به بالا بایستی از خارج وارد کشور شود. وی با انتقاد از انجام کارهای عمرانی و خدماتی به دست متخصصان خارجی (از جمله آسفالت خیابان های خمین) افزود: اگر کسی بخواهد این حقایق را بگوید او را از رفتن به منبر منع می نمایند. قریشی در پایان با دعا به جان امام خمینی از منبر پایین آمد.(2)

سخنرانی های تند و آتشین سید محمد کاظم قریشی سرانجام به دستگیری و بازداشت

ص:253

او منجر شد. مأموران خمین ساعت هفت بعد از ظهر روز 28/4/1343 وی را در خانه خود دستگیر و پس از جلب به شهربانی، در نیمه های شب او را از خمین خارج کردند. سرهنگ مولوی رئیس ساواک تهران در نامه ای بدون تاریخ و به شماره 20/9150 الف خبر دستگیری سید محمد کاظم قریشی را به مدیر کل اداره سوم ساواک منعکس کرد: موضوع: سید محمد کاظم قریشی برابر گزارش ساواک قم، نامبرده بالا که در خمین به تحریک و تبلیغ علیه مقامات دولتی و مأموران انتظامی، بوسیله شهربانی آن شهرستان دستگیر گردیده با بیست برگ پرونده متشکله جهت اطلاع و هرگونه اقدام مقتضی اعلام و معرفی می گردد.(1) ساواک در گزارشی پس از دستگیری و بازداشت سید محمد کاظم قریشی درباره او چنین اظهار نظر نمود: سید محمد کاظم قریشی از واعظین تندرو و محرک بود که ضمن موعظه، بر خلاف مصالح عالیه کشور سخنان سیاسی و تحریک آمیز ایراد و چندین بار از طریق شهربانی ضمن تشکیل پرونده به ساواک قم و اراک اعزام و مدتی زندانی گردید تا این که در سال 1344 فوت نمود. (2)

ص:254

بود که با همکاری خانواده، هم فکران و نیز برادر امام خمینی شکل گرفت. در این طومار که امضای افراد معتبر و شناخته شده از بازار، دستگاه های دولتی وسایر اقشار خمین را در بر می گرفت همگان اذعان کرده بودند که قریشی بر منبر نرفته و ایستاده سخن گفته است و سخنانش نیز سیاسی نبوده و جنبه مذهبی داشته است(1)؛(2)

اقدامات مزبور به علاوه تلاش ها و رایزنی های احتمالی دیگر بر سرزبان ها و تعریف خاطرات بوده و درجایی نوشته و ثبت نشده و نیز پرونده سبک متهم و همچنین سیاست برخورد نه چندان جدی رژیم در آن وقت با مخالفین (با توجه به آزادی امام خمینی و عادی بودن نسبی شرایط جامعه) سرانجام به آزادی سید کاظم قریشی انجامید و او پس از تحمل دو هفته بازداشت با این قرار که از حوزه قضایی تهران خارج نشود آزاد گردید؛ قراری که بعدا به درخواست خود او لغو گردید و او راهی خمین شد.(3)

سید کاظم پس از موافقت رئیس ساواک با خروجش از حوزه قضایی تهران، ظهر روز 17/5/1343 در میان استقبال جمع زیادی از همشهریانش که تا روستای شهابیه در 15 کلیومتری شهر به پیشوازش شنافته بودند به خمین بازگشت.مأموران اطلاعات شهربانی مشاهدات خویش را از مراسم استقبال وی ثبت و در پرونده اش جای دادند. بر اساس گزارش رئیس شهربانی خمین، مستقبلین که عده ای از بازاری ها، اهالی شهر و روحانیون بودند به دستور سید مرتضی پسندیده، با سه دستگاه اتوبوس که با هزینه تعدادی از بازاریان کرایه شده بود در مراسم استقبال حضور یافتند و حجت الاسلام قریشی در میان ذکر صلوات و دعا برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف تا مقابل منزل همراهی شد.(4)

ص:255

ص:256

بازداشت موقت صادره از سوی شعبه 7 همان اداره را تأیید نمود. از لابه لای خاطرات برخی همرزمان قریشی می توان دریافت که او پس از تحمل مدتی بازداشت در زندان شهربانی به زندان قزل قلعه انتقال یافته، در آن جا در شماره آخرین نفرات مخالفین تبعید امام و تصویب کاپیتولاسیون قرار داشت؛ سپس از زندان آزاد می شود، اما با تنی رنجور و بیمار، از سلول زندان مستقیم به تخت بیمارستان منتقل گشته است. بر اساس گفته این زندانیان در آن روزها زندان قزل قلعه در آرامش به سر می برد و شکنجه ای در کار نبود. اما از مقطعی خاص؛ یعنی پس از ترور حسنعلی منصور و دستگیری متهمان قتل وی، وضعیت عوض شد و سخت گیری و شکنجه جایگزین سکوت و آرامش قزل قلعه گردید. بنابراین آنان که تا قبل از این مقطع آزاد شدند چون دوران شکنجه را درک نکردند وجود و اعمال آن را نیز انکار کرده اند، اما آنان که در زندان ماندند، به کارگیری خشونت را تأیید کرده اند. سید کاظم نیز از جمله زندانیانی بود که شکنجه و آزار را تحمل کرده است. آیت اﷲ سید حسن طاهری خرم آبادی از افراد دسته اول بوده است. او در خاطرات خود می گوید: مرحوم آقا سید کاظم قریشی از طلاب خوب و انقلابی خمین بود و ما در قم ایشان را می شناختیم و کم و بیش با یکدیگر ارتباط داشتیم ولی ارتباط ما زمانی بیشتر و گسترده تر شد که هم من و هم ایشان را در رمضان 1343 دستگیر و به تهران منتقل کردند... چند ماهی در زندان در کنار هم بودیم... البته مسأله خاصی مثل شکنجه و آزار جسمی برای ما و اشخاصی که در فعالیت های سیاسی صرفاً به جنبه تبلیغی می پرداختند وجود نداشت. آزادی مرحوم قریشی هم از زندان کمی دیرتر از ما صورت گرفت، شاید یک ماهی دیرتر از ما آزاد شد.(1)

شهید شیخ فضل اﷲ محلاتی درباره آن مقطع گفته است: من هم مدتی زندان بودم آن وقت وضع زندان مقداری خوب بود. بیست، سی نفر از روحانیون بودیم. ما در آن جا می گفتیم از بیرون هرچه که می خواستیم برای ما می خریدند. یک مقدار رفاه و آسایش بود و محیط تا حدی خوب بود. تا این که وقتی منصور را می کشند، نصیری به جای پاکروان

ص:257

روی کار آمد و رئیس ساواک شد. از روزی که نصیری آمد شکنجه شروع شد.... یادم هست همان شب دو نفر را بردند، که از چپی ها بودند. بازوهایشان را از قفل و بند بیرون می آوردند و می شکستند که از آنان اقرار بگیرند. بعد دو مرتبه می آمدند و بازوهای آن ها را جا می انداختند. جنایات عجیبی کردند، برای این که می خواستند شکنجه بدهند. یک عده روحانی را که در آن جا بودند به زندان شهربانی منتقل کردند. آقای جعفری، همدانی، آقای ربانی املشی، آقای طاهری خرم آبادی، مرحوم شهید فاری، آقای امام جمارانی، مرحوم سید کاظم قریشی و... حدود 36 نفر در یک اتاق بودیم. خیلی به ما در آن جا سخت گذشت. تا این که منجر شد به دادگاه و بعد از یکی دوماه همه را آزاد کردند. اما ما سیزده، چهارده نفر ماندیم و ما را برای محاکمه به دادگاه نظامی می بردند.(1)

آیت اﷲ هاشمی رفسنجانی نیز که همان ایام به قزل قلعه منتقل شده بود می گوید: در قزل قلعه آقای سید کاظم قریشی را دیدم که او را با امام جمارانی از خمین گرفته و آورده بودند. جریان بازجویی به صورت عادی پیش رفت... ناگهان مسائل دیگری مطرح شد و بازجو با صراحت مسأله ترور منصور را مطرح کرد و سؤالات را به آن سمت می برد... محل بازجویی تغییر کرد... سرهنگ مولوی رئیس سازمان امنیت تهران آمد... آمد جلو، مرا گرفت زیر مشت و لگد و بعد گفت این قدر بزنیدش که همه [اتهامات] را قبول کند... یک سؤال می کردند پس از جواب من شروع می کردند به زدن، گاهی می خواباندند روی تخت و پاها را می بستند به تخت و شلاق می زدند... شلاق و شکنجه همراه بود با فحاشی و اهانت... گاهی مرا به دیوار می چسباندند و چاقو را می گذاشتند زیر گلو و می گفتند سر می بریم. زیر گلویم زخم شده بود... شلاق گوشت ها را برده بود و به استخوان رسیده بود. قسمتی از استخوان هم شکسته بود.(2)

بدین ترتیب، در همان ایام و در همان زندان، شکنجه هم وجود داشته است، حتی برای

ص:258

افرادی که جز منبر و فعالیت های تبلیغی کار دیگری نکرده بودند. سید تقی درچه ای و علی اکبر مسعودی خمینی نیز بر این موضوع تصریح و تأکید کرده اند. درچه ای گفته است: آقای قریشی در زندان زیاد شکنجه شده بود و با بیماری از زندان آزاد شد. مسعودی خمینی نیز یاد آور گشته که شکنجه های زندان بنیه او را تحلیل برد و دچار بیماری شد. به نوشته او وقتی برخی از افراد با قریشی در زندان ملاقات کردند حال عمومی او را بد دانستند. به همین دلیل جلسه ختم سوره انعام برای سلامتی اش در خانه مسعودی خمینی بر پاشد.(1)

ص:259

ایشان در خمین هستند و من توسط طلبه ای به نام محمد حسین آل طاهر پول را به خمین فرستادم. علت این که ایشان به من پول دادند آن بود که اطمینان داشتن می رسانم.(1) وی درجایی دیگر تصریح نموده است که البته تصمیمات در درجه اول به اطلاع آقای خمینی می رسید.(2)

شایان ذکر این که شهید قریشی به دلیل اشتغال به فعالیت های سیاسی و مبارزاتی علیه رژیم پهلوی و مجاهدت در طاغوت ستیزی فرزند نداشته و تألیفات و آثار قلمی نیز از او به یادگار نمانده است، با این حال که سال های متمادی با تلاش مستمر به عنوان طلبه فاضل مطرح بوده است، اما وقتی به درجه اجتهاد و سطح عالی آن در حوزه علمیه قم نزدیک می شود، وارد عرصه مبارزاتی می گردد و بیش تر عمر خویش را در این عرصه سپری می کند.(3)

ص:260

را تکان می داد.(1)

حجت الاسلام سید محمد تقی درچه ای درباره آزادی و شهادت آقای قریشی می گوید: آقای سید محمد کاظم قریشی را که از دوستان خیلی صمیمی من بود شکنجه کردند و بعد به همراه آقا سید مهدی امام جمارانی آزاد شدند. او به دلیل شکنجه شدن در زندان به حالت مریضی آزاد شد و به بیمارستان انتقال یافت و در آن جا شهید شد.(2)

ص:261

ایشان را دستگیر کردند و به زندان بردند زیر شکنجه شهید شد. همراه دوستان تصمیم گرفتیم از این حادثه نهایت استفاده را به نفع مبارزه بکنیم. یکی از دوستان به نام حسین تهرانی که بازاری بود، در جریان فوق کمک زیادی کرد. با هماهنگی ایشان قرار گذاشته شد که جنازه مرحوم قریشی را از مدرسه مروی(1) تشییع کنیم. جمعیت عظیمی آمده بود. جنازه را از مدرسه مروی تا مسجد شاه و از آن جا به سمت خیابان سیروس حمل کردیم. در این میان رئیس کلانتری بازار دستور داد جنازه را در آمبولانس قرار دهند. وی جلوی مرا گرفت. گفت: آ شیخ بگو جنازه را در آمبولانس قرار دهند. من در جواب گفتم کاره ای نیستم. تا این حرف را زدم دو نفر دستم را گرفتند که پس از آن فهمیدم دستگیر شده ام، اما به روی خود نیاوردم که دستگیر شده ام. همین طور مسیر خیابان را ادامه دادیم. نزدیک چهارراه مولوی بودیم که با اشاره به آقای حاج اصغر رخ صفت(2) فهماندم دستگیر شده ام. دوستان نیز با فهمیدن این موضوع، با گفتن لا إله الا اﷲ میان من و مأمورین ریختند و به این ترتیب دست من از مأمورین جدا شد و فرار کردم. آقای معزّی ادامه مراسم تشییع جنازه را هدایت کرد تا این که در قبرستان قبر آقا مأمورین با کتک زدن، مردم را متفرق کردند و جنازه مرحوم قریشی را نیز در آمبولانس گذاشتند و بردند.(3)

سید محمد تقی درچه ای درباره تشییع جنازه می گوید: دوستان و آشنایان و گروهی از مبارزین، جنازه را از بیمارستان آوردند و تشییع بسیار مفصلی کردند. در یکی از خیابان های دور و بر بازار بین نیروهای دولتی و مردم زد و خورد صورت گرفت و خیلی هم مفصل بود. با این تشییع جنازه، تهران تقریبا حالت تشنج به خود گرفت و موضوع به سرعت در همه جا منتشر شد و مسأله روز گردید.(4)

آقای محمد حسین سرمدی نیز می گوید: جنازه را از بیمارستان به پزشک قانونی بردیم

ص:262

از آن جا جمعیت زیادی جنازه را به سوی بازار تشییع کردند. جمعیت فقط شعار لا اله الا اﷲ می داد. همین که داخل بازار رسیدیم پلیس به مردم حمله کرد.(1)

آقای محمد علی شهبازی نیز از تشییع جنازه در تهران چنین برداشته است: بازار تهران کاملاً تعطیل شد، مردم جنازه را به میدان سید اسماعیل و قبرستان آقا که در جوار میدان بار فروشان تهران قرار داشت رساندند تا به قم حمل کنند. در آن جا ساواکی ها ریختند و جنازه را از مردم گرفتند. چون دیدند شلوغ شد، جنازه را بردند توی قبرستان قبر آقا و آنجا نگه داشتند تا جمعیت را متفرق کردند. آن وقت نفهمیدم جنازه را چطور به قم آوردند.(2)

آیت اﷲ محمد علی گرامی نیز با شهادت گونه خواندن مرگ سید محمد کاظم قریشی به استفاده سیاسی مبارزین از مراسم تشییع و ختم او اشاره نموده است.(3)

خطیب انقلابی جعفر شجونی هم که مدتی با قریشی هم بند بود و در تشییع جنازه وی نیز حضور داشت خاطره خود را از چگونگی فوت و تشییع پیکر او چنین بازگو می کند: نوعی دیگر از شکنجه این بود که اگر گاهی اوقات دوستان ما در زندان مریض شدند (مثل مرحوم سید محمد کاظم قریشی) او را به آسانی نزد دکتر نمی فرستادند. وقتی هم می بردند، یکی دوتا قرص گچی به او می دادند؛ تا این که بیماری حادی پیدا می کرد. بعد از این که از زندان آزاد شدم، گفتند: آقای قریشی مرحوم شده است. من هم بچه ها را جمع کردم... جنازه را از مدرسه مروی تشییع کردیم. از آن جا گزارشی -که بعد رئیس کلانتری سیزده برای من خواند– تهیه کرده بودند که مثلا شجونی با چه کسی پچ پچ می کرده؛ نزدیک که رفته و از چه کسی فاصله گرفته است. خلاصه، تمام قسمت های این تشییع جنازه را از مدرسه مروی تا سر قبر آقا کنترل کرده بودند. وقتی جنازه سر چهار راه مولوی آوردند، مأموران بگیر بگیر می کردند. یک عده را هم خواستند بگیرند. عده ای از مأموران هم

ص:263

بی خود شلوغ می کردند. من آن مأموران را می شناختم. خلاصه، بی خود شلوغ می کردند تا مأموران دیگر بیایند و فرد مورد نظرشان را بگیرند. بعد، در این شلوغی، جنازه را زمین زدند. به رئیس کلانتری سرهنگ مصطفوی اعتراض کردم که چرا جنازه را زمین زدید گفت: تو زمین زدی؛ شماها زمین زدید؛ شماها سید را زمین زدید؛ گفتم شما زدید. گفت: نه. فریاد زد به مأمورین که بیایید این را بگیرید. آمدند و مراهم گرفتند. وقتی در پیاده رو ایستاده بودم که مرا ببرند، دیدم مبارزان آمدند و یکی از آن ها گفت: آقای شجونی، چیه؟ گفتم: آقای سرهنگ مرا گرفته. سرهنگ که دید اوضاع خراب است، گفت: من فردا صبح، کلانتری سیزده منتظر هستم. بفرما برو. من هم فردا، قبل از ساعت هشت صبح با آقای مروارید تهران را به طرف اراک ترک کردیم. مدتی آن جا در کوه و دره و دهات بودیم. بعد هم که آمدیم، ما را گرفتند و به کلانتری بردند که تو این حرف ها را زدی و این کار را کردی و جنازه قریشی را به زمین زدی. آن مرحوم (شهید قریشی)، قبل از فوت، اوضاع آن قدر بد بود که چشمش باز نمی شد و نصف بدنش هم فلج شده بود؛ ضمن این که اختیار ادرار خودش را هم نداشت. دکتر افتخارزاده هم که آن جا بود، می گفت سکته کرده است. ما این قدر به در زندان زدیم و گفتیم بابا، این سید افتاده، در حال موت است؛ که بعد از مدتی آمدند چند تا قرص سفید به او دادند. بعد ما رفتیم ناهار بخوریم و بیاییم که دیدیم سید نیست گفتند او را بیرون بردند. من رفتم از لای درز در آهنی هشتی زندان شماره دو قصر نگاه کردم. دیدم که سید در پتویی پیچیده اند و یک عده پاسبان هم دور او راه می روند، متلک می گویند، مسخره می کنند و می خندند. بعدها یک پاسبان از آن پاسبان های خوب و حلال زاده به نام امینی –که اخبار را برای ما می آورد– به من گفت: این سید را به طرف درمانگاه بردند، ولی چون سریع به دکتر نرساندند، با این که اکسیژن هم وصل کردند، تمام کرده بود.(1)

ص:264

ص:265

داده و کمک کنند، زیرا ایشان از نظر مادی در مضیقه می باشند.(1) در تایخ 21/10/1344 نیز مجلس بزرگداشتی برای آن مجاهد شهید در خمین برگزار شد و حجت الاسلام بنیادی برای سخنرانی دعوت شد. شهربانی مجلس را برهم زد و جلوی سخنرانی را گرفت. در گزارش رئیس شهربانی خمین به فرمانداری درباره این موضوع آمده است: در تاریخ 21/10/1344 عده ای از روحانیون شهر به پشتیبانی از شیخ بزرگ بنیادی که به علت ایراد سخنرانی سیاسی و تحریک آمیز از موعظه اش به وسیله این شهربانی جلوگیری شده بود به اداره پست و تلگراف رفته و علیه اینجانب و رئیس کلانتری شکایت تلگرافی را امضا نمودند.(2)

ص:266

خواست کرد تا صلواتی بفرستند که صدای آن تا شهر بورسا محل تبعید امام در ترکیه برود. پس از ختم مجلس مجتبی بنی هاشم کارمند بانک ملی خوانسار طلاب و روضه خوان های قم را به منزل خود برد و شب از آنها پذیرایی می نماید(1)؛(2)

ص:267

هیچ کس داده نخواهد شد و واعظی هم حق رفتن به منبر را ندارد. در این هنگام یکی از روحانیون از جای خود برخاست و گفت مأمورین کلانتری اجازه نمی دهند واعظی به منبر برود. بنابراین روضه می خوانیم و دعا می کنیم و مجلس را ختم می نماییم. این شخص گویا پدر داماد شیخ فومنی بود شروع به خواندن دعا نمود و جمعیت هم تکرار کردند. چون صدا خارج از مسجد رسید دو نفر افسر و چند پاسبان به داخل مسجد آمدند و یک نفر از آن ها با صدای بلند خطاب به شخصی که دعا می خواند گفت برو سرجایت بنشین، لازم نیست صحبت بنمایی. در این هنگام یک نفر از طلاب مردم را به سکوت دعوت کرد ولی حاضرین مرتب اعتراض می نمودند و به مأموران می گفتند بروید بیرون گورتان را گم کنید؛ این جا خانه خداست. پس از قرائت قرآن و خواندن دعا مجلس در ساعت 21 خاتمه یافت و حاضرین با عدم رضایت مجلس را ترک نمودند.(1) مقامات ساواک خبر این حادثه را در بولتن سرّی آن سازمان منعکس کردند و طبق دستور مدیر کل اداره سوم ساواک مقرر گردید بررسی شود چه اشخاصی در آن شب قصد تظاهرات داشته اند و واعظی که قصد منبر رفتن داشت چه شخصی بوده است. بر این اساس ساواک جنوب شرق گزارش داد: چون تظاهرات مخالفی در مجلس ختم سید کاظم قریشی انجام نشد، از این جهت، موفق به شناختن اشخاصی که قصد اخلال داشته اند نگردیده و در این مورد نیز اطلاعاتی واصل نشده است. ضمنا قرار بود در این جلسه سید عبدالرضا حجازی واعظ یا مروارید به منبر بروند.(2)

ص:268

در پاسخ به نامه رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور اعلام کرد: دادستان ارتش در تایخ 2/6/1344 با قرار مورخه 31/5/1344 صاداره از دادگاه تجدید نظر شماره 1 اداره دادرسی ارتش مبنی بر موقوفیت تعقیب متهم بالا به علت فوت موافقت شده که بدین وسیله قطعیت آن اعلام می گردد.(1)

ص:269

مدیر کل اداره سوم به این امر رضایت نداد و بار دیگر بر اجرای دستور قبلی اصرار ورزیده، خواستار اعلام نتیجه اقدامات نسبت به شناسایی عاملین و محرکین اصلی واقع شد.(1) رئیس ساواک قم در 20 فروردین 1345 به اداره سوم گزارش داد: ضمن تحقیقات لازم تاکنون عاملین اصلی نصب سنگ قبر سید کاظم قریشی شناسایی نشدند. ضمنا متصدی قبرستان ابوحسین نیز از شناسایی مسببین اصلی اظهار بی اطلاعی نمود، ولی به نظر می رسد سنگ قبر مزبور توسط برادرش سید محمد علی قریشی روی قبر نصب شده است. در پایان نیز تأکید شده که تحقیقات در این مورد ادامه دارد. اما در گزارش های ساواک نتیجه قطعی تحقیقات دیده نمی شود. حجت الاسلام سید محمد نقی درچه ای بعد از انقلاب فاش کرد که متن سنگ نوشته و تهیه سنگ ونصب آن کار وی و دوستانش بوده است.(2)

ص:270

پخش اعلامیه مورد نظر باید با اطلاع و اجازه شهربانی باشد. او نیز همان جا با اشاره مأموران تقاضانامه ای تنظیم کرد و ارائه داد.(1)

رئیس شهربانی در حاشیه همان نامه به تاریخ 5/5/1345 به شعبه اطلاعات شهربانی دستور داد: در صورتی که سه سطر شعری که بالای تصویر است را از اعلامیه جدا نمودند و دقیقا مورد بازرسی آن شعبه قرار گرفت، انتشارش بلامانع است، لکن نظر به این که سید متوفی سابقه دار بوده لازم است احتیاطات مقتضی معمول شود. شعری که در اعلامیه درج شده بود و مطابق نظر شهربانی از بالای آن سانسور شد چنین بود:(2)

زان دم که جام عمر کاظمم شکست

مینای اشک در صدف دیده ها ش---کست

بودی در انتظار خمینی عزیزم-----ا

افسوس زان قدت که فلک از جفا شکست

طبق دستور شهربانی خمین بالاخره اعلامیه برگزاری سالگرد پس از سانسور اشعار فوق منتشر شد.(3) اما از طرف دیگر رئیس شهربانی به طور محرمانه دستور جمع آوری اعلامیه های سانسور شده را نیز صادر کرد.گزارش کتبی مأموران شهربانی حکایت می کند که: هرچه مقدور شد جمع آوری گردید، که 28 برگ می باشد.(4)

جمع آوری 27 برگ از 700 برگ مقدار ناچیزی بسیار ناچیزی است و تنها توجیهی که بر این مطلب می باشد و می تواند صادق باشد، شانه خالی کردن مأموران شهربانی به ویژه سرپاسبان سید محمد رضا میرغضنفری(5) از زیر بار دستورات آقای رئیس است.(6)

ص:271

ص:272

ص:273

ساعت 8 صبح عده ای به سرپرستی آقایان: حاج آقا پسندیده، حاج آق حسین آل طاهر –شیخ محمد حبیب الهی، ذاکری، حاج آقا مهدی غضنفری، شیخ عبداﷲ اسلامی، به اتفاق برادران قریشی محمد علی و آقا حسن به جهت سالروز فوت مرحوم قریشی به وسیله اتوبوس شماره 3299–ط32 شرکت ایران بنز به طرف قم رفتند. مراتب جهت اطلاع گزارشات عرض شد. سرپاسبان تیم سید رضا میر غضنفری – استوار یکم محمدی.(1)

سروان فرتاش رئیس شهربانی خمین نیز موضوع عزیمت و مراجعت روحانیون و کسبه شهر خمین را طی گزارشی محرمانه به شماره 325/5 مورخ 8/5/1345 به اطلاع ریاست اداره اطلاعات شهربانی کل رساند.(2)

از سوی دیگر رئیس ساواک قم طی تلگرافی در 6 مرداد ماه 1345 به اداره کل سوم ساواک خبر داد که از ساعت 17 الی 19 روز جمعه جاری مراسم سالگرد فوت سید محمد کاظم قریشی خمینی در مسجد امام برقرار خواهد بود. ساواک مراقبت لازم معمول می دارد و نتیجه متعاقبا به عرض خواهد رسید(3). وی دو روز بعد خبر برپایی مراسم مزبور را برای همان مرجع چنین گزارش کرد: ...از ساعت 17 روز 7/5/1345 مراسم سالگرد در گذشت سید محمدکاظم قریشی خمینی در مسجد امام قم برگزار شد. شیخ حسین شاهرودی واعظ به منبر رفت و مطالب خلافی ایراد ننمود. آیت اﷲ نجفی مرعشی و آقای پسندیده برادر امام خمینی در مجلس حضور داشتند. در ساعت 19 تعدادی در حدود صد نفر به سرقبر قریشی واقع در ابوحسین رفتند و مراسم ساعت 19:45 خاتمه یافت و اتفاق قابل عرضی روی نداد. مشروح جریان با پیک ارسال خواهد شد.(4)

ص:274

دوستان و هم فکران اصفهانی شهید مانند شهید محمد منتظری و حجت الاسلام سید محمد تقی درچه ای و افراد دیگر چون مرحوم آیت اﷲ حاج سید احمد فقیه امامی بودند. مرحوم آیت اﷲ سید حسین خادمی نیز از حامیان و تلاش گران در برگزاری این مراسم بود. حجت الاسلام سید محمد تقی درچه ای شرح آن را چنین گفته است: برای سالگرد ایشان به همراه بعضی از دوستان نظیر شهید محمد منتظری و بعضی دیگر که ساکن اصفهان و اهل مبارزه بودند مجلسی ترتیب دادیم. رهبری و هدایت جریان هم با حاج احمد آقای امامی بود. ایشان صلاح دید که اعلامیه ای نیز به این منظور چاپ شود و به ما گفت اگر بتوانید امضای آیت اﷲ حاج آقا حسین خادمی را هم بگیرید خیلی بهتر است. من و دوسه نفر دیگر به منزل ایشان رفتیم. گفتیم سالگرد مرحوم آقا کاظم قریشی است و مامی خواهیم اعلامیه ای را چاپ کنیم. نظرمان بر این است که اگر ممکن است زیر اعلامیه را شما امضا کنید. ایشان فرمودند: باشد حرفی ندارم. رفتند تجدید وضو کردند و برای قبول حرف ما استخاره کردند که بد آمد. ما گفتیم: پس در اعلامیه می نویسیم مجلس با حضور آیت اﷲ خادمی. گفتند عیبی ندارد. گفتیم: شما باید از اول جلسه باشید، چون ممکن است پلیس به مسجد حمله کند و برای ما مشکلی پیش بیاید ولی شما که باشید، پلیس حساب می برد و این کار را نمی کند. ایشان به همین شکل پذیرفت. اوایل جلسه آمدند و دم در مجلس به عنوان صاحب عزا نشستند. در آن جلسه صدای قرائت قرآن سید کاظم قریشی را که روی نواز قبل از شهادتش ضبط کرده بودیم از بلندگو پخش کردیم. از آن مراسم بهره برداری خوبی شد.(1)

ص:275

به سوالات بازجویی خود پس از آن که درباره اعلامیه هایی که در تنظیم و چاپ آن ها مشارکت و دخالت داشته توضیح داد، در جواب سوال خود شما شخصاً اعلامیه به چاپ نرسانیده اید؟ نوشته است: سید کاظم قریشی از علما بود و سال گذشته فوت شده بود، امسال من ختمی برای او در مسجد گذاشتم و به عنوان سالگرد فوت او اعلامیه ای دادم و به جز این، اعلامیه دیگری به چاپ نرسانیده ام.(1)

ص:276

حق شخصیت شجاع و معنوی الگو مدارانه و اندیشه بصیرت مند آن شهید واراسته همیشه پایدار و زنده خواهد ماند. روحش شاد، یادش گرامی و راهش پر رهرو باد.

ص:277

ص:278

سپس با تأسیس دبستان دولتی در سال 1315 به دبستان رفت و در کلاس سوم پذیرفته شد.

با پایان بردن دوره دبستان و شروع جنگ جهانی دوم در سال 1320ش. مجبور به ترک مدرسه شد، پس به خدمت پدر رفت و چند سال به کشاورزی مشغول بود، اما شوق آموختن و عطش دانش اندوزی همچنان در نهاد او شعله می کشید و گویی ماندن در روستا و پرداختن به کار کشاورزی نمی توانست پاسخ گوی این شوق پایان ناپذیر باشد؛ از این رو بار دیگر در 1323ش. راهی شهرستان رودسر می شود تا به تحصیل علوم الهی بپردازد.(1)

ص:279

رودسر و با کمک مرد خیّری به نام حاج حسن حیدرپور بنا نهاد. این مدرسه 12 حجره داشت و مرحوم روحانی تا شرح لمعه تدریس می کردند. من و آیت اﷲ محمدی گیلانی جزو اولین کسانی بودیم که در این مدرسه و نزد آیت اﷲ روحانی تحصیل و سطوح پایین تر را تدریس می کردیم. این مدرسه بعد از رحلت آن بزرگوار و هجرت طلاب به شهرهای بزرگ، متروک شد و بعدها ویران گردید.(1)

ص:280

10. سید محمد باقر سلطانی طباطبایی (کفایة الاصول).(1)

آیت اﷲ محمدی گیلانی بعد از اتمام دوره سطح، جهت عمق بخشیدن به معلومات خویش به مکتب علمی اساتید نامدار رفت و از خرمن دانش بی کران آنان بهره مند گردید، اساتید علمی معظم له در دوره خارج فقه و اصول عبارتند از:

1. آیت اﷲ سید حسین بروجردی که آیت اﷲ محمدی گیلانی به مدت 12 سال از محضر این فقیه گران مایه بهره مند گردید.

2. حضرت امام خمینی؛ آیت اﷲ گیلانی از خواص شاگردان ایشان به شمار می رفت همزمان با درس فقه به درس خارج اصول حضرت امام شرکت جست و از درس عالمانه و پرفایده آن بزرگوار بهرههای فراوانی برد.

آیت اﷲ محمدی علاوه بر کسب علم و دانش از جمله شخصیت های مورد اعتماد و وثوق و احترام در نزد امام راحل به شمار می آمد و از بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دستور و حکم امام مسئولیتهای سنگین قضایی و اجرایی را پذیرفت که احکام با صلابت و شجاعانه قضایی و برخورد قاطعانه وی با معاندین و ضدانقلاب هیچ گاه در تاریخ انقلاب اسلامی و از حافظه ملت شریف و شهیدپرور فراموش نخواهد شد. هم چنین آیت اﷲ محمدی گیلانی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نماینده و وکیل تام الاختیار امام راحل در امور شرعیه در شمال کشور به شمار می آمد و اجارات امور حسبیه برخی از فضلای حوزه قم و علمای با معرفی و توصیه ایشان از سوی امام خمینی صادر گردیده که در صحیفه نور موارد آن به ثبت رسیده است.(2)

3. آیت اﷲ سید محمد محقق داماد (فقه، اصول)؛

4. آیت اﷲ میرزاهاشم آملی (اصول)؛

5. آیت اﷲ سید مرتضی حسینی لنگرودی (اصول)؛

ص:281

6. علامه سید محمد حسین طباطبایی.

آیت اﷲ گیلانی به مدت 7 سال از وجود پر خیر و برکت علامه طباطبایی بهره مند گردید. وی بعد از امام، بیشترین استفادههای علمی و معنوی را از این استاد بزرگوار حوزه برد. او علاوه بر شرکت و حضور در جلسات درس فلسفه، حکمت و تفسیر علامه بزرگوار در جلسات خصوصی آن حضرت که در شبهای پنج شنبه و جمعه که به صورت سیار در منازل افراد جلسه و برای جمعی از خواص شاگردانش منعقد می شد، شرکت داشت و در زمره شاگردان خاص و مورد علاقه آن عبد صالح قرار گرفت به طوری که وقتی که علامه خبردار گردید که محمدی قصد ترک حوزه قم و سکونت دائمی در یکی از شهرهای شمالی را دارد، ایشان را از این کار بر حذر داشت و فرمودند: من وجود شما را برای رونق بخشیدن به توان علمی حوزه مفید و مؤثر می دانم و بدین وسیله موفق شد ایشان را از ترک حوزه منصرف سازد.(1)

آیت اﷲ گیلانی به موازات تحصیل، تدریس و تربیت شاگردان، به خودسازی و تهذیب نفس پرداخت و از دروس اخلاق برخی از بزرگانی اخلاق همانند آیت حاج آقا حسین فاطمی، بهره مند گردید.

گیلانی با قلم شیوای خویش دوران تحصیلی اش را در چند سطر بدین شکل خلاصه کرده و نوشته است:

در سال 1325ش. به قم عزیمت کردم و ادبیات حوزه را فرا گرفتم و دروس سطوح را به پایان بردم و از اول کتاب اذان تا آخر احکام نماز جماعت، در درس آیت اﷲ العظمی بروجردی، شرکت کردم و در طول این مدت، بخش حکمت، شرح منظومه حکیم سبزواری را خدمت بعضی از بزرگان خواندم. در درس اسفار حضرت صالح المتألهین، علامه طباطبایی به مدت 7سال؛ یعنی تا آخر سفر نفس، شرکت کردم و در این مدت خودم درس معقول و منقول نیز تدریس می کردم.(2)

ص:282

ص:283

دادسراهای انقلاب بسیاری از شهرها را اداره می کنند.(1)

آیت اﷲ گیلانی در سال 1346 به تدریس فقه (لمعتین) در مدرسه پرداختند که بسیاری از دانش آموختگان ایشان در آن مدرسه پس از انقلاب، متصدی امور قضایی در دادگاههای انقلاب بودند.

آیت اﷲ گیلانی از معدود شخصیتهای بزرگوار و فقیهان عالی مقامی بودند که تسلط فوق العاده ای بر علوم عقلی شامل فلسفه و کلام داشتند و سالیان متمادی به امر و دستور حضرت امام به تدریس این رشته تخصصی در قم همت گماشتند. از آن جایی که تحصیل و تدریس علوم عقلی در آن روزگار در حوزههای علمیه رونق چندانی نداشت، حکیمان و فیلسوفان اسلامی همواره در تنگنا و از سوی برخی از مقدسین متحجر مورد هجمه قرار می گرفتند که این خود داستانی مفصل دارد.

آیت اﷲ گرامی ضمن اشاره به تدریس علوم عقلی توسط حضرت امام و علاقه ایشان به حکمت که از علوم کار آمد و به روز است و نیز اشاره به بی مهریهایی که حضرت امام از بابت تدریس علوم عقلی دچار شدند، می گوید: از آن جایی که حضرت امام علاقه به رونق داشتن این علوم در حوزههای علمیه داشت، در جلسه ای به آیت اﷲ گیلانی توصیه و سفارش فرمودند که ایشان به تدریس فلسفه و حکمت بپردازند، ایشان به امر و دستور امام، کار تدریس علوم عقلی را در حوزه علمیه آغاز کردند.(2)

ص:284

او به کسب کمالات والای معنوی و صفات عالی انسانی اهتمام ویژه داشت و عالمی بود خودساخته که علم را با عمل و تقوی و زهد را با تعهد و تخصص با هم در آمیخته بود و به معنای واقعی از سالکان طریق الی اﷲ و از عارفان الهی به شمار می رفت. گفتار و مواعظ آن بزرگوار که از عمق جانش نشأت می گرفت لاجرم بر اعماق قلوب مشتاقان و طالبان علوم الهی و معنوی می نشست. آیت اﷲ گیلانی از مدرسین ممتاز در رشته اخلاق بود که در عصر ما علاوه بر مقام شامخ علمی از جهت تقوا، تعهد، محاسن اخلاقی، کرائم نفسانی، اخلاص و حسن معاشرت با مردم، ممتاز و مصداق کامل و واقعی کلام معصوم بود که فرمود عالمی ربانی کسی است که دیدارش و رفتارش انسان را به یاد خدا و عالم آخرت انداخته و انسان را به سوی معنویات ترغیب نماید.

آیت اﷲ حاج شیخ صادق احسان بخش مؤلف اثر نفیس آثار الصادقین درباره فضائل معنوی آیت اﷲ گیلانی می نویسد:

آیت اﷲ

محمدی گیلانی در حوزه قم به دنبال کسب کمالات معنوی بود. وی در جلسات طلاب شرکت نمی کرد، بلکه مشغول خودسازی بود تا جایی که در ایام جوانی در حوزه، جلسات اخلاقی داشت و برای نصحیت طلاب منبر می رفت و منابرش مشتاق فراوان داشت و به تدریج از حیث فضل، تقوی و اخلاق بر سر زبانها افتاد و نسلی از طلاب به ایشان روی آوردند. وی از برجستگان درس اصول امام خمینی به شمار می رفت؛

معمولاً درسی که خیلی شلوغ باشد، مدرسین کمتر شاگردان خود را به نام می شناسند، لکن آیت اﷲ محمدی در همان وقت که خدمت امام تلمذ می نمود از چهرههای شناخته شده و مورد وثوق و اطمینان امام بود و حضرت امام ایشان را به فضل و تقوی می شناخت. آقای محمدی همان اندازه که در فقه و اصول شهرت داشت در فلسفه و کلام در نزد اهل فن از جایگاه رفیعی برخوردار بود.(1)

جلسات دروس اخلاق آیت اﷲ گیلانی همواره طالبان و مشتاقان فراوانی داشت. برخی

ص:285

از نوارهای آن در سال های 62-63 در صدا جمهوری اسلامی (رادیو) پخش گردید و قسمتی نیز در برخی از مجلات به ویژه مجله وزین مکتب انقلاب نشر یافت و نیز کتابی تحت عنوان درس های اخلاق اسلامی شامل 35 جلسه به کوشش فاضل ارجمند جعفر سعیدی (پژوم) به زیور چاپ آراسته شد.

ص:286

می گردد،

چنان که حتی در برخورد با مخالفان و منتقدان، کاملاً این حدود را رعایت می کردند و این خود سبب گرایش نسل جوان و علاقه مند به مباحث، به سوی ایشان می شد... از دیگر ویژگیهای بارز آیت اﷲ

گیلانی اهتمام زاید الوصف ایشان به مسایل و مشکلات جوانان بود و هست که در آن سالها همواره مطرح می شد. سخنرانی ها

و صحبت های ایشان با جوانان در سمینارها و دانشگاههای مختلف، خود گویای این دغدغه همیشگی این مرد بزرگ است؛ گویی ایشان به فراست، اهمیت این امر را درک کرده بودند که برآورده کردن نیازهای فکری و عقیدتی این نسل آینده ساز از مهم ترین و بزرگ ترین

اولویت هاست، به همین دلیل بار دیگر رهبر کبیر انقلاب ایشان را شایسته امری دیگر دیدند و به سمت مسئول نظارت بر خط فکری و عقیدتی دانشگاهها منصوب فرمودند.(1)

ص:287

برقراری مجالس هفتگی در آن محل اشاره کرد.

آیت اﷲ گیلانی در کنار تحصیل و تدریس، تألیفات و آثار علمی ارزنده ای را از خود به یادگار گذاشته که عبارت است از:

1. المعاد فی الکتاب و السنه (عربی)؛

2. قضا و قضاوت در اسلام؛

استاد حسین انصاریان که ضمن نوشتن مقدمه طولانی بر این کتاب می نویسد در میان قضاتی که برای دادگاه های انقلاب انتخاب شدند، چهره هایی دیده می شوند که به حق مصداق قاضی اسلامی هستند و هیچ قدرت و نیرویی نتوانسته آنان را از اجرای عدل باز دارد. در میان قضات عالی قدر شرع به فقیهان و مجتهدان واجد شرایطی برمی خوریم که اگر آنان نبودند انقلاب اسلامی در برابر آن همه دشمن، نمی توانست مقاومت کند و اجرای عدالت به وسیله آنان ضامن حفظ انقلاب از دست برد دست پروردگان استعمار بود. او در رأس قضات واجد شرایط و دست پروردگان حوزه علمیه و از تربیت شدگان عملی و علمی مرجع بیدار، حضرت امام خمینی و از مدرسین بزرگ حوزه علمیه قم بود. کسانی که با این شخصیت والا برخورد کرده اند، یا دادگاههای سراسر پیچیده به عدالت ایشان را دیده اند می دانند که او مثل اعلای قاضی به تمام معنا، اسلامی است. حضرت آیت اﷲ محمدی علاوه بر مسئولیت سنگینی که برعهده داشت، دست به کاری مهم و برنامه ای که سخت مورد نیاز دستگاه قضایی کشور بود، زد و آن تدوین رساله ای مفصل در مسأله قضا، شهادات و محاکمات اسلامی در همه ابعادش بود. این رساله در سرعت بخشیدن به کار دادگاه های اسلامی مفید بود و راهنمایی ارزنده ای برای قضاوت اسلامی در سراسر کشور گردید.(1)

3. قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر؛

4. حقوق کیفری اسلام؛

5. قصص المنافقین فی القرآن؛

ص:288

6. در سایه حکمت (شرح کلمات قصار نهج البلاغه)؛

7. الامامه و الولایه فی القرآن الکریم (با همکاری آیات یزدی، مصباح یزدی و مظاهری)؛

8. تکمله الشوارق (شرح بر شوارق الالهام فیاض لاهیجی)؛

9. عصمت الانبیاء؛

10. درس های اخلاق اسلامی؛

11. شرح دعای افتتاح؛

12. تفسیر مناجات شعبانیه؛

13. تفسیر زیارت امین اﷲ؛ این دو اثر با مقدمه و پاورقی استاد زین العابدین قربانی به طبع رسیده است.

14. سروش قلم (مجموعه مقالات)؛

15. امام راحل و فقه سنتی؛ که در 172 صفحه توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.

16. شرح و تفسیر اسم مستأثر الهی در وصیت نامه الهی سیاسی امام راحل؛ توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام به طبع رسید.

17. ترجمه و تفسیر الهیات شفای بو علی سینا؛

18. شرح زیارت وارث، با مقدمه جامع و وزین استاد زین العابدین قربانی؛

19. الوجیزات المهمه؛ پیرامون حدیث طلب و اراده که کتابی است تخصصی به صورت فلسفی و کلامی.

تمام آثار یاد شده توسط انتشارات سایه به چاپ رسیده است؛ ضمناً مقالات فراوانی به صورت عربی و فارسی در موضوعات فقهی و فلسفی در مجلات گوناگون همانند: نور علم، فقه اهل بیت علیهم السلام و... منتشر شده است و نیز کتب و مقالات فراوانی از جمله شرح بر کفایه، رسایل، مکاسب دارند که چاپ نشده است.(1)

ص:289

ص:290

قضایی و اجرایی و فرهنگی خویش همواره رضای الهی را مدنظر داشت و براساس موازین شرعی و الهی گام برمی داشت. آن بزرگوار از جمله مردان کارآمدی بود که پایش در مقابل فرزند ناخلف نلرزید، مسأله آقازادگان، اعم از روحانی و غیر روحانی، که امروزه یکی از بزرگترین مشکلات کشور و انقلاب اسلامی به شمار می آید و از حاشیه امن پدر برخوردارند. آیت اﷲ گیلانی با دو فرزند ناخلف خویش که در جریان بلوای منافقین در سال 60 به همراه عده ای از منافقین دستگیر شده بودند، برخورد قاطعانه و عدالت محور داشت و آنان گرفتار تیغ عدالت پدر شدند. محمد مهدی مفتح، داماد آن بزرگوار ضمن بیان جزییات این واقعه می گویند: آیت اﷲ گیلانی حتی خانه ای که در هنگام تحصیل فرزندان خود در دانشگاه تهران خریده بودند بعد از گرایش فرزندان به منافقین طبق قوانین مصوب، به نفع انقلاب مصادر کرد و طی حکمی در اختیار نهادهای انقلابی قرار دادند.(1)

آیت اﷲ یزدی که سال های متمادی با آیت اﷲ گیلانی حشر و نشر داشتند درباره ایشان بیان می دارد:

آیت اﷲ

گیلانی پس از انقلاب نیز در سنگر قضا به تکلیف انقلابی خود عمل نمود که حتی در این راه با صدور احکام درباره افراد نزدیک خود نیز در اجرای احکام الهی و شرعی دریغ نکردند.

هم چنین حجت الاسلام و المسلمین پورمحمدی می گوید:

انصاف، قاطعیت و عدالت از جمله ویژگی های ممتاز آیت اﷲ

گیلانی بود. او با هیچ کس،

حتی فرزندان و بستگان خود مماشات نمی کرد

و تفاوتی قائل نبود و مظهر عدالت، انصاف، قاطعیت و ترحم محسوب می شد. آیت اﷲ گیلانی آنهایی را که شایستگی داشتند مورد عفو قرار می داد و درباره کسانی که باید نسبت به آنها اجرا حکم می شد

بدون کم گذاشتن، مضایقه، عفو بی جا،

خوش بینانه و ساده انگارانه رفتار می نمود.

او با قاطعیت عمل می کرد

و به نوعی از ارکان ثبات نظام به حساب می آمد.

ص:291

شاید به پاس تجلیل از خدمات فداکارانه و عدالت محور آن بزرگوار، در مراسمی، «نشان عدالت» توسط رئیس جمهور وقت، دکتر احمدی نژاد به ایشان اعطا گردید. وی در مصاحبه ای گفت: آیت اﷲ گیلانی عدالت را ابتدا درباره خود و بعد درباره دیگران اجراء کرد.(1)

ص:292

2. عضویت در شورای عالی قضات از سوی امام خمینی در سال 1359؛

3. مسئول رسیدگی به مشکلات شرعی شهرداری ها از سوی امام خمینی در سال 1361؛

4. عضو و دبیر شورای نگهبان؛

آیت اﷲ گیلانی به مدت ده سال از سوی امام خمینی به عنوان عضو فقهای شورای نگهبان منصوب و نیز از سوی مقام معظم رهبری در این سمت مهم ابقاء شدند. وی مدتی را به عنوان دبیر شورای نگهبان ایفای نقش کرد، در این سمت نیز چنان گذشته، با اندوختههای عظیم علمی و تجربه های فراوان اجرایی به ایفای نقش پرداخت و زیر بار این مسئولیت و خدمت چون دیگر مسئولیت های دیگر کمر خم نکرد و استوار و پابرجا ادای وظیفه نمود.

5. عضو هیأت بررسی متمم قانون اساسی؛ وی به همراه حضرات آیات: خامنه ای، مشکینی، موسوی اردبیلی در سالهای پایانی عمر شریف امام خمینی به سمت عضو هیأت بررسی متمم قانون اساسی منصوب شدند.

6. عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام؛

7. نماینده ولی فقیه در دانشگاههای کشور در سال 1368؛

8. ریاست دیوان عالی کشور به مدت 15 سال؛

9. عضو مجلس خبرگان رهبری از تهران در 3 دوره متوالی.

مشی مدبرانه و معتدل آیت اﷲ گیلانی باعث شد تا مورد اعتماد همه جریان ها و گروه های گوناگون قرار گیرند. قول و فعل ایشان بارها در موارد اختلاف و مشکلات میان جریان ها و جناح های سیاسی مورد مراجعه و عمل قرار گرفت؛ در جریان انتخاب حساس و مهم در سال 1385 مشاهده می شود که نام ایشان در همه فهرست های انتخاباتی جریان ها و گروه های فعال در انتخابات به چشم می خورد و عاقبت با کسب آرای فراوان از سوی مردم تهران، به عنوان نماینده خبرگان رهبری انتخاب شد، هم چنین آیت اﷲ گیلانی بعد از کناره گیری از مسئولیت ریاست دیوان عالی کشور بار دیگر به عنوان مشاور عالی ریاست قوه قضائیه در سال 1385 منصوب شدند.

ص:293

ص:294

ص:295

ص:296

ص:297

کرد و او نامش را علی نهاد. از این رو که مادر علی در زمره سادات قرار داشت او را میرزا علی می گفتند و طبق شهرت شناسنامه ای وی را میرزا علی مقبل خوانده و با اینکه از بخش چاه عینی علامرودشت بود، ولی ایشان بعدها به شیخ علی مقبل و نیز میرزا علی مقبل علامرودشتی معروف شدند. علی دوران کودکی خود را و سپس تحصیلات ابتدایی و متوسطه را گذراند تا این که به خدمت سربازی فرستاده شد. ولی در آن جا مشاهده کرد که کارهای خلاف شرعی چون شراب خواری به صورت علنی انجام گرفته و اجازه نماز خواندن به سرباز داده نمی شود. از این رو با حیله ای خاص از پادگان فرار کرد و مدتی مخفی شده و سپس راهی عراق شد. احتمالا این واقعه در حوالی سال 1320ش. روی داده است.

ص:298

با راهنمایی مرحوم حجت الاسلام سید ابوالحسن راغب فالی به تحصیل در حوزه مقدسه نجف پرداخته و آموختن دروس دینی را شروع می کند.(1) وی طی سالیانی چند مقدمات و سطوح و سپس دروس خارج را در حوزه علمیه نجف اشرف و نزد عالمان برجسته حوزه طی کرده و با این که از اساتید دوران مقدماتی و سطوح ایشان اطلاع خاصی به دست نیاورد یم، اما برخی اساتید مرحوم مقبل را می شناسیم و مختصری از شرح حال آنان را بیان خواهیم کرد.

ص:299

ده گانه وی همگی-علنی یا مخفی- به شهادت می رسند که در میان آنان بیش از همه شهید سید محمدباقر حکیم معروف می باشد. سید محسن که در فقه و اصول اساتید برجسته ای چون آخوند خراسانی و میرزای نائینی را دارا بوده، صاحب کتاب معروف مستمسک العروة الوثقی می باشد و قاعدتاً بایستی میرزا علی مقبل نزد وی درس فقه خوانده باشد.

ب. سید محمود شاهرودی؛ این دانشمند و فقیه برجسته که از شاگردان دوره آخر درس آخوند خراسانی می باشد، در کنار بزرگانی چون آیت اﷲ حکیم، اصطهباناتی، خویی، عبدالهادی شیرازی و بجنوردی از علمای طراز اول عصر خویش در نجف به شمار می رفت. مرحوم شاهرودی از دوستان امام راحل نیز بود و مرحوم مقبل مدتی از محضر وی دروس دینی را آموخته است.

ج. سید عبدالهادی شیرازی؛ فقیه وارسته و مرجع روشن اندیش آیت اﷲ سید عبدالهادی شیرازی که از خاندان میرزای بزرگ شیرازی است، از دیگر اساتید میرزا علی مقبل علامرودشتی می باشد که وی مدتی در دروس ایشان -احتمالا در درس فقه- حضور یافته و بهره علمی و اخلاقی برده است.

د. سید ابوالقاسم خویی؛ این مرجع بزرگ جهان تشیع از مدرسین کم نظیر شیعه در قرن چهاردهم می باشد که صدها مجتهد و عالم عالی مقام از محضر وی بهره های علمی برده اند. با اینکه مرحوم خویی دارای حوزه درس فقه پر رونقی بود ولی بیشتر به عنوان یک اصولی معروف است و پس از دوران آیات اصولی ثلاثه بعد از آخوند خراسانی(که عبارتند از میرزای نائینی، آقا ضیاء عراقی و شیخ محمدحسین غروی اصفهانی) باید آیت اﷲ خویی را از اصولیان برجسته شیعه دانست. احتمالاً مرحوم میرزا علی مقبل در درس اصول ایشان شرکت جسته است.

ه-. امام خمینی؛ امام راحل که در پی رحلت آیت اﷲ بروجردی، اعتراضات خود به نظام طاغوتی پهلوی را علنی ساخت، به ترکیه و سپس عراق تبعید شد. امام راحل در ضمن راهبری مبارزات سیاسی داخل ایران از راه دور، تدریس خویش را در نجف اشرف آغازید و مدتی که در مسجد ترک ها در نجف به تدریس پرداخت مرحوم میرزا علی مقبل

ص:300

در درس ایشان شرکت جسته و از دانش وافر امام خوشه ها برچید و تقریرات دروس امام خمینی را نیز به رشته تحریر در آورد.

مرحوم مقبل علاوه بر اساتید معظم فوق الذکر از محضر دسته ای دیگر از علمای عتبات بهره های علمی و اخلاقی برده و با تحمل مرارت های تحصیل، بر عیار علمی خویش می افزاید و در کنار تحصیل، به تحقیق و پژوهش و تألیف آثار علمی نیز دست می زند.(1)

ص:301

ولی بیشترین تعداد تألیفات ایشان در زمینه مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت است. فهرست تألیفات ایشان بدین شرح است:

الحکم و الآثار(2 جلد)؛

اخبار در کیفیت خلقت انوار خمسه طیبه علیهم السلام؛

اخبار پیرامون خلقت آسمان و زمین و حرکت کواکب؛

در بیان حروف جفر؛

درباره روح؛

القطره فی مناقب العتره علیهم السلام؛

الجهاد؛

فضیلة العلم؛

الخصال (2 جلد)؛

اسرار الرساله و الامامه؛

الاضداد؛

بصائر الدرجات الکبری (فضایل اهل البیت علیهم السلام)؛

الرؤیا؛

البشارات؛

کتاب فی المنطق؛

کتاب فی التاریخ(کشکول تاریخی)؛

مطالب متفرقه در زمینه ولایت فقیه، خصائص زنان، و...(1)؛

تقریرات فقه و اصول اساتید؛

جامع الانوار و البشارات ( با نام کشکول مقبل چاپ شده است).

نکته ای که در زندگی علمی و عملی مرحوم مقبل حائز اهمیت و عبرت انگیز می باشد اهمیت بسیار ایشان به احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است. از ائمه هدی علیهم السلامنقل

ص:302

شده است که اگر محاسن و نیکی های کلام ما را مردم می دانستند، از ما تبعیت می کردند.(1) بدیهی است برای ایجاد سبک زندگی الهی، ضروری ترین امر انتشار احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام می باشد و مرحوم مقبل در حد توان خویش در این راه کوشا بود.

ص:303

خود در اخذ وجوه شرعی معرفی کرده اند. مرحوم مقبل از حضرات آیات سید محمود شاهرودی، سید عبدالهادی شیرازی، سید محمد جواد طباطبایی تبریزی، سید ابوالقاسم خویی، سید محسن حکیم، شیخ محمدعلی اراکی(عراقی)، سید محمدرضا گلپایگانی، سید محمد شیرازی و سید عبدالاعلی سبزواری اجازه دریافت کرده است (از برخی چون مرحوم عبدالهادی شیرازی یا عبدالاعلی سبزواری دو اجازه گرفته است) و جالب است بدانیم که تاریخ یکی از این اجازات سال 1366ق. بوده، یعنی زمانی که مرحوم مقبل در25 سالگی در حوزه نجف حضور داشته است.(1)

ص:304

نشانی از مرگ در یک دم جان به جان آفرین تقدیم نموده و به دیدار محبوب شتافت. مدفن ایشان در مقبره ای در باغ بهشت قم در جوار شهدای جنگ تحمیلی قرار دارد. روحش شاد و یادش ماندگار.

ص:305