بسم الله الرحمن الرحیم

ص:2

ص:3

ستارگان حرم

شرح حال علما

جلد 30

گروهی از نویسندگان

ص:4

ص:5

ص:6

آثار و تألیفات70

غیرت دینی و همت بلند73

دیدگاه ها و دغدغه ها79

رحلت و محل دفن83

بیانات مراجع در فقدان مرحوم ابوالحسنی84

کارنامه ای نورانی و پربار86

محمد حسن اعرابی

تولد89

پدربزرگ، آیت اﷲ حاج ملاغلامرضا قمی 89

آثار ملاغلامرضا قمی92

پدر، حاج شیخ محمد جواد مجتهد قمی94

آثار95

سیره خانوادگی96

ازدواج مبارک97

رضا به تقدیر الهی98

در عرصه مبارزه98

رسیدگی به خانواده مبارزان99

پس از پیروزی انقلاب99

خانه امن99

طیف معاشران100

ویژگی های اخلاقی100

نگاهی فراتر به جهان100

پیام تسلیت امام خامنه ای دام ظله 102

یحیی انصاری شیرازی

اشاره107

ص:7

داراب، موطن مردی الهی108

نسب108

خانواده و ایام کودکی نصیرالاسلام110

تحصیلات مقدماتی آیت اﷲ انصاری110

به سوی شیراز112

اقامت در مدرسه حجتیه قم113

تحصیل در سطح عالی حوزه114

فراگیری درس خارج فقه و اصول115

شاخه های شوق116

برساحل دریای حکمت123

ملاقات با مربیان اخلاق125

کرسی تدریس127

شاگردان131

آثار و تألیفات133

ارتحال133

سید عبدالحجت ایروانی

تاریخچه ایروان135

ولادت و نیاکان136

آثار و تحصیلات137

خدمات فرهنگی و اجتماعی138

در نگاه دیگران138

وفات139

بازماندگان139

خاندان145

نسب و کودکی146

مراجعت به زادگاه149

کمالات و فضائل149

ص:8

آثار علمی150

ازدواج مبارک151

رحلت غم انگیز152

شرح حال آقا میر بحرالعلوم رشتی152

فعالیتهای سیاسی و اجتماعی153

میرآقا بحرالعلوم و مشروطیت155

شهادت مظلومانه157

کرامت158

وفات159

علی حیدری کاشانی

تولد و خاندان161

تحصیلات162

استادان163

مرحوم حیدری، تدریس و شاگردان176

فعالیتهای تبلیغی176

آثار177

مرحوم حیدری از نگاه دیگران177

وفات179

ملا محمد خمامی رشتی

طلیعه181

ولادت و ایام کودکی183

هجرت به رشت184

هجرت به نجف185

پرتو افشانی در رشت186

شاگردان188

ص:9

عالم عامل188

صلابت و قاطعیت191

نقش آفرینی در جریان مشروطیت194

افشای شرارت198

جنجال آفرینی مخالفان200

شهادت آیت اﷲ خمامی203

علی دوانی

علی رجبی، معروف به دوانی رحمة الله 207

پدر و مادر208

مبارزات پدر با اشغالگران انگلیس208

مادرم فاطمه209

دوران کودکی و نوجوانی210

اشتیاق به نجف211

ثبات قدم213

به سوی کربلا و نجف214

از مراد علی تا دوانی215

استادان نجف اشرف215

مدرسان قم216

توفیقات استاد217

عرصه های معنوی مرحوم دوانی217

راز موفقیت مرحم دوانی223

مبارزات224

ساده زیستی226

تدریس استاد227

شعر استاد227

شرکت در محافل علمی229

فهرست آثار231

ص:10

معرفی دو اثر236

جوایز و تقدیرنامه ها239

پیام مقام معظم رهبری240

سید محمود روحانی رشتی

مقدمه243

تولّد و نیاکان244

تولّد و اساتید247

بازگشت به رشت248

نماز باران248

ویژگی های شخصی250

فعالیت های سیاسی251

تألیفات259

چگونگی تدوین کتابچه تسویه حقوق259

فرزندان260

رحلت261

حسین شب زنده دار

آشنایی با جهرم263

تولد و خانواده264

تحصیلات و استادان265

تحصیل در جهرم265

در شیراز267

هجرت به قم268

تدریس269

ویژگی های اخلاقی و معنوی270

تعظیم بزرگان271

ص:11

خاطراتی از عالم تأثیرگذار272

دلبستگی به آیت اﷲ حق شناس273

عبای کهنه274

نقل خاطره277

تعهد دینی278

ترویج و تبلیغ دین279

تلاش برای رفع نیاز مردم280

تسلّط بر خود281

مخالفت با هوای نفس281

رضا و تسلیم282

حفظ آبرو و شخصیت افراد282

مرید امام خمینی رحمة الله283

آیت اﷲ شب زنده دار از منظر بزرگان284

آثار تألیفی و فرهنگی286

تأمین کتابخانه287

شاگردان287

همسر و فرزندان288

رحلت289

سید حسین شیخ الاسلامی

تولد و خاندان291

تحصیل292

تدریس293

آثار293

تبلیغ296

فعالیت های سیاسی298

فعالیت های اجتماعی301

فضایل اخلاقی301

ص:12

فرزندان304

وفات304

محمد حسن عبادی طالقانی

محل تولد305

پدر306

تولد و تحصیلات مقدماتی306

هجرت به تهران307

اقدامات عمرانی308

همراهی با فدائیان اسلام309

دوستان310

وفات310

برادری عالم311

علت شهرت به عبادی312

ازدواج و فرزندان312

تحصیلات313

خدمات اجتماعی314

آثار علمی314

محمدعزیزی

تولد317

هجرت برای تحصیل علوم دینی318

تقرب به مرجع عالیقدر سید حسین طباطبایی قمی318

ازدواج318

هجرت به عراق318

استادان319

تدریس319

ص:13

همسایگی با امام خمینی در نجف319

بازگشت به ایران320

فعالیت علمی در ایران320

تواضع علمی320

نگارش تفسیر321

انگیزه مؤلف و زمان نگارش322

معرفی تفسیر و روش آن322

منابع تفسیر325

نسخه شناسی326

تألیفات326

ویژگی های اخلاقی327

فرزندان327

وفات327

محمد فاضل لنکرانی

تولد329

دوران کودکی330

ورود به حوزه علمیه330

ارتباط با امام332

مسئولیت ها 334

حیات علمی334

حیات سیاسی343

ویژگی های اخلاقی346

بیان آیت اﷲ بجنوردی353

رحلت355

منابع و مأخذ357

ص:14

ص:15

ص:16

محدثان، مورخان، فقیهان، مفسران، مبلغان و الگوهای ایمان و پارسایی و جهاد؛ محور پژوهش و نگارش قرار دارد و در قالبی متقن و فشرده و با ادبیاتی ساده و روان، در اختیار فرزندان امت اسلامی قرار می گیرد.

تاکنون به حول و قوه الهی و در سایه ی عنایات حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و با همدلی و همراهی محققان و مدیران فرهنگی و اداری آستان مقدس آن حضرت، زندگی نامه

بیش از چهارصد ستاره آسمان قم و یا مدفون شده در این دیار ابرار تدوین شده است که خلاصه سی جلد به زودی در دو جلد تقدیم علاقه مندان خواهد شد. ان شاء اﷲ.

شناخت و یاد صالحان، تحقیق در زندگی ابرار و نگارش سرگذشت و شرح حال

اولیای الهی، و خواندن و مطالعه ی

زندگی نامه آنان، آثار علمی، اخلاقی و اجتماعی فراوان دارد.

هدف از نگارش «ستارگان حرم» معرفی الگوها و ارائه سیمای درخشان عالمان دین از یک سو، و کارنامه ی پربار حوزه های علمیه شیعه از سوی دیگر است. به راستی قم و حوزه های

علوم اسلامی در پرتو مکتب حیات بخش

اهل بیت علیهم السلام هزاران چهره ی

مؤمن و پارسا و مجاهد و فقیه و مصلح بیدار و شهید سربردار آفریده است که هرکدام مشعلی فرا راه بشریت محسوب می شوند.

ستارگانی که سر بر آستان نگین قدسی قم نهاده و در این «دیار ابرار» مدفون شده اند. ما در این مجموعه افتخار شناخت و معرفی آنان را به دست آوردیم.

معیار در انتخاب ستارگان، برای ما این است که حیات و ممات یک شخص مایه «حیات» و «هدایت» دیگران و عامل حرکت به سوی آستان قدس ربوبی باشد.

کسانی ستاره اند که عامل هدایت دیگران و مصداق آیه؛ ((و علاماتٍ و بالنجم هم یهتدون (1))) باشند.

فقیهان پارسا، مجاهدان مؤمن، مصلحان مکتبی، عالمان ربانی، قرآن شناسان

ص:17

بزرگ، راویان نور، شهیدان شاهد و مبلغان و خطیبان فداکار، هر کدام ستاره ای درخشان در افق زندگی بشریت اند.

آسمان نورانی قم، پر است از این ستارگان که از بانوی بزرگ قم و خواهر خورشید خراسان، نور و نیرو گرفته و آفاق زندگی بشر را روشن کرده اند.

اصولا انسان ها در فرهنگ قرآن به سه گروه تقسیم می شوند:

گروه اول؛ «صراط مستقیم» الهی را یافته، خود در مسیر ایمان و تقوا و جهاد و دانش و عدالت و احسان حرکت می کنند و دیگران را از نعمت های بی کران الهی بهره مند می سازند.

گروه دوم؛ رهزنان راه سعادت محسوب می شوند و از حرکت کاروان بشری در بزرگ راه بهشت باز می دارند و «قطاع الطریق» جاده بهزیستی و نیک بخشی بشریت محسوب می شوند و صدّ از سبیل اﷲ

می کنند.

گروه سوم؛ کسانی هستند که با غفلت و ضلالت و جهل و بی خبری

و یا به دلیل محرومیت های

فرهنگی نه مشعل راه اند و نه مانع کاروان راهیان بهشت الهی. اینان ناخواسته مشکل آفرین اند. و خود از دست یابی

به جایگاه مقربان و ابرار و شهیدان و صالحان محروم می شوند.

ستارگان حرم، انسان های با ایمانی هسستند که از انوار الهی و اولیای خدا نور می گیرند و حرکت جامعه بشری را به مقام قرب الهی آسان می سازند.

کامل ترین نور در نظام هستی از آن خدا و پیام آوران و رهبران معصوم علیهم السلام است. ستارگان به میزان تقرب به خدا و بهره گیری از انوار اولیای او درخشندگی دارند، برخی

بیشتر و برخی کمتر الگوی کامل و جامع در زندگی بشریت رسول اعظم الهی صلی الله علیه و آله و سلم است و پیامبران الهی و امامان اهل بیت علیهم السلام خورشیدهای فروزان و ماه های نورافشان و ستارگان درخشان، منظومه آفرینش اند.

دفتر «ستارگان حرم»، امیدوار است در روزگار غیبت خورشید امامت و محرومیت از حضور در محضر امامان معصوم علیهم السلام، حلقه وصلی برای امت باشد و فرزندان اسلام

ص:18

و قرآن را با تربیت یافتگان مکتب آنان آشنا کند. این دفتر با یاری محققان و نویسندگان گرامی و اعضای شورای علمی ستارگان حرم، حجج اسلام محترم؛ محمد جواد طبسی، حسن ابراهیم زاده،

عبدالکریم پاک نیا، عبدالرحیم اباذری، محمود مهدی پور و مدیر محترم اجرایی سید محمد سجادی نژاد، در مسیر شناخت و معرفی ستارگان حرم اهل بیت علیهم السلام شهر مقدس قم فعال است.

در پایان یادآوری می شود از دیدگاه های پژوهش گران تاریخ و تراجم و خانواده ی عالمان دین برای تکمیل مجموعه ستارگان استقبال می کنیم.

هرگونه پیشنهاد یا نظر اصلاحی و تکمیلی خود را به دفتر ستارگان حرم، به نشانی؛ پژوهشگاه علوم و معارف قرآنی علامه طباطبایی، یا شماره تلفن؛ 02537119132 ارسال و ما را در شناخت و معرفی اسوه های علم و عمل یاری کنید.

توفیق از سوی خداست و قبول در گرو عنایات او.

والحمدﷲ رب العالمین

قم – آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام

دفتر ستارگان حرم

رمضان المبارک 1439

ص:19

ص:20

ص:21

ص:22

از آثار مکتوب آیت اﷲ یثربی یادداشت هایی پیرامون موضوعات اجتهاد و تقلید، مباحث طهارت، حاشیه بر عروة الوثقی و رساله ی علمیه ی سفینةالنجاة موجود است.

سرانجام آیت اﷲ یثربی در پنجم ماه رجب سال 1379ش. برابر با دی ماه سال 1338ق. بر اثر عارضه قلبی، دعوت حق را لبیک گفت و پس از تشییع با شکوه اهالی کاشان در جوار بقعه ی حبیب موسی علیه السلام کاشان و مقبره ی خانوادگی به خاک سپرده شد. (1)

ص:23

حاج شیخ محمود در کاشان در مساجد کوچه تبریزی ها و آقا بزرگ، نماز جماعت اقامه می کرد و در خانه و مدارس علمیه کاشان، تمامی متون سطح را بار ها تدریس کرد. یادداشت های فراوانی که حاوی سروده ها و مطالب گوناگون است از وی به یادگار مانده است.

سیّد عزیزاﷲ امامت، سیّد محمّد ابطحی، حاج علی تشکری، سیّد مهدی یثربی و شیخ مرتضی عامری از جمله شاگردان اویند. وی اموالش را که از آن جمله عواید مزارع علاقه بند و نوّاب بود، وقف حوزه های علمیه ی نجف و قم کرد و آیت اﷲ سیّد مهدی یثربی را به عنوان وصی و متولّی موقوفات تعیین نمود.

سرانجام آیت اﷲ شیخ محمود نجفی در سال 1385ق. در کاشان رحلت کرد و پیکر پاکش در «زیارت پنجه شاه» کاشان به خاک سپرده شد. (1)

ص:24

آیت اﷲ شیخ محمّد سلیمانی در سال 1387ق. بدرود حیات گفت و در مسجد بالا بازار کاشان به خاک سپرده شد. (1)

ص:25

ص:26

ص:27

شیخ محمّدتقی مروارید و سیّد مهدی روحانی.

آیت اﷲ سلطانی از مشاوران آیت اﷲ بروجردی و از یاوران و دوستان و وکلای امام خمینی رحمة الله در گرفتن وجوهات شرعی به شمار می رفت.

حجت الاسلام سیّد احمد خمینی داماد او بود. آثاری از آیت اﷲ سلطانی در موضوعات استصحاب، واجب مطلق و مشروط، خیارات و ادبیات فارسی به یادگار مانده است. شرح منظومه فقهی میرزا محمّد تنکابنی و الفوائدالفاطمیه فی الاصول نیز از آثار اوست.

سرانجام وی در تاریخ 31/3/1376ش. مصادف با پانزدهم صفر 1418ق. در جماران و در منزل دخترش بدرود حیات گفت و در مرقد امام خمینی به خاک سپرده شد. (1)

ص:28

و کشکول، المعارف و العقاید و الاخلاق در 4 جلد، شرح سیوطی و تفسیر سوره حمد.

آیت اﷲ مجاهدی در بیمارستان بازرگانان تهران جان به جان آفرین تسلیم کرد و پیکر پاکش پس از انتقال به قم و تشییع باشکوه و اقامه نماز توسط آیت اﷲ بروجردی، در مقبره ی آیت اﷲ شیخ عباسعلی شاهرودی قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد. (1)

ص:29

گذشته از کسانی که نامشان برده شد، مرحوم ابطحی، استادان بزرگی چون آقا سیّد حسین بروجردی رحمة الله (1)

امام خمینی رحمة الله (2) و آیت اﷲ سیّد محمّدرضا گلپایگانی داشته است. (3)

ص:30

ص:31

وی همراه چند تن از استادان و فضلای حوزه علمیه قم در سال 1362مأمور رسیدگی به پرونده های زندانیان دادگستری شد.

آیت اﷲ ابطحی در سال 1363ش. نیز از اعضای فعال دبیرخانه مرکزی ائمه جمعه کشور گردید.

در سال1367 امام خمینی مسئولیت اداره و تولیت مدرسه ی علمیه ی معصومیه قم را به آیت اﷲ ابطحی واگذار کرد.

از جمله مسئولیت های دیگر وی عبارت بودند از: عضو هیئت عفو زندانیان، عضو هیئت استفتای امام خمینی در قم، عضو مؤسس جامعة الزّهرا و عضو جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه ی قم.

ص:32

خوش اخلاق

و با جذبه بود. شهید سید مصطفی خمینی، مرحوم شیخ محمّدرضا توسلی محلّاتی، مرحوم شیخ صادق خلخالی و شیخ حسن صانعی از دوستان صمیمی او بودند.

2. آقای سیّد امیر ابطحی می گوید:

مرحوم پدر در حفظ شعائر دینی، به ویژه اقامه نماز در اول وقت، کوشا بود. در مسائل شرعی محتاط و به شدّت از اسراف پرهیز می کرد. خوش بیان و صریح اللهجه بود؛ اهل تظاهر و خودنمایی نبود و فقیران را دوست می داشت

و به آنان کمک می کرد.

با آنکه بینهایت به امام خمینی رحمة الله علاقه مند بود و بیش از چهل سال با وی مراوده نزدیک داشت، هیچ گاه کلمه ی توهین آمیزی نسبت به دیگر مراجع و علما از او شنیده نشد و اگر کسی در حضورش از آنان بدگویی می کرد برمی آشفت و او را از این کار برحذر می کرد.

پدرم مشکلات و مسائل جامعه را به صورت نامه یا توسط حاج احمد آقا با امام خمینی در میان می گذاشت و از ایشان می خواست تا پیگیری کند. پدرم به خاطر ارادتی که به اهل بیت علیهم السلام داشت تا زنده بود شب های پنج شنبه در خانهاش مجلس روضه برگزار می کرد.

3. آیت اﷲ میر سیّد محمّد یثربی می گوید:

من با آیت اﷲ

ابطحی دو نسبت دارم: یکی نسبت سببی که همشیره زاده پدرم بود، و نسبت دیگر و بالاتر، نسبت استادی من.

ایشان از نظر ملکات و فضایل اخلاقی، انسانی بزرگوار بود و استعداد و نبوغی سرشار داشت. حاضرالذّهن و حافظهاش قوی بود. کاه و طلا پیش او مساوی بود و به مادیات و مسایل دنیوی، مقام و مناصب و این گونه امور، مطلقاً گرایش نداشت.

با آنکه همه امکانات برایش مقدور بود، ولی مسیر سنّتی روحانیت را بر همه چیز ترجیح داد و بر همان راه استوار باقی ماند.

ص:33

وقتی ازدواج کرد، در خانهای محقر سکونت گزید و بعد با تلاش و زحمات بسیار با تمکن فی الجملهای که پیدا کرد در صفائیه خانهای خرید و در آن به سر برد.

خود و خانوادهاش به اقلّ، قانع و راضی بودند و زندگی را گذراندند. نوع دوستی و اشتیاق به خدمت در گمنامی و فارغ از تظاهر و خودنمایی، از ویژگی های ممتاز ایشان بود و به هیچ وجه حاضر نبود در معرض ریاست قرار بگیرد.

ثبات قدم در صیانت از شرع انور و خوش بیانی، هم از جهت وراثت و هم به جهت احاطه به مطالب، از خصوصیات ایشان بود.

4. آیت اﷲ سیّد محمّد جواد علوی بروجردی درباره ی ویژگی های مرحوم ابطحی می گوید:

آیت اﷲ

ابطحی از دوستان پدرم در درس آیت اﷲ

بروجردی و امام خمینی رحمة الله بود. وقتی خواستم سطوح عالی را بخوانم، برای انتخاب استاد با دوستان مشورت کردم و آنان از بین مدرسّان وقت، آقای ابطحی را به عنوان استادی فاضل معرفی کردند.

تدریس رسائل و کفایة الاصول جلد اول، را از جایی که به من لطف داشت به سختی قبول کرد و با یکی دو نفر دیگر از دوستان نزد ایشان خواندیم و بعد از آن، دو سه سالی کتاب وسائل الشّیعه را به طور عمقی و اجتهادی به عنوان درس خارج و فقه حدیثی با او آغاز کردیم.

ایشان با تسلّطی که بر فقه و اصول و رجال و ادبیات داشت، ما را با سبک و سیاق فقهای بزرگی همچون حاج آقا رضا همدانی و مکتب های فقهی و اصول نجف و قم و اصفهان آشنا کرد. شهرت فتوایی را قبول داشت و تکیهاش بر شهرت اصحاب هم بود و این درس، ذهن ما را بسیار قوّت بخشید.

استادمان خصوصیات آموزنده زیادی داشت که در کمتر کسی آن ها را دیده ام. او همچون میوهای رسیده، به اوج پختگی رسیده بود. ملّای به تمام

ص:34

معنی و طلبهای بود که تا به آخر طلبه ماند. مرعوب قدرت نبود و وظیفهاش را نسبت به دین و روحانیت انجام داد و از جمله کسانی است که به گردن حوزه و انقلاب حقّ دارد و حوزه هم به امثال ایشان نیازمند است.

شهامت در گفتار و در انتقاد زبانی سازنده داشت. دارای مناعت طبع و قناعت بود و اهل تمنّا و تقاضا نبود و امکان نداشت از کسی تقاضای بکند. اهل فکر و تدبّر و صاحب تمرکز فکری عمیق بود و نحوه ی فکر کردن را به ما یاد داد. اهل مطالعه و کار های علمی و فعالیت های اجتماعی بود.

با ذکر مأنوس بود و نسبت به اهل بیت علیهم السلام، به ویژه حضرت سیّدالشهداء علیه السلام، ارادت خاصی داشت و به آنچه بود و داشت، شاکر بود.

ص:35

ص:36

ص:37

کاشان) و آیت اﷲ دری نجف آبادی (امام جمعه اراک) پس از درگذشت آیت اﷲ سیّد محمّد ابطحی پیام های تسلیت صادر نمودند و از وی به نیکی یاد کردند.

ص:38

ص:39

ص:40

شهر متجاوز از دویست هزار نفر است. ورامین تا قبل از یورش مغول ها از توابع ری بود. با ویران شدن ری به علت هجوم این قوم وحشی، ورامین روی به آبادانی نهاد و گروهی از اهالی ری به این دیار کوچ کردند.

مسجد جامع چهار ایوانی که از بنا های قرن هشتم هجری است، بقعه شاهزاده حسین، بقعه امامزاده جعفر، بارگاه امامزاده یحیی و برج علاءالدین در زمره آثار تاریخی، مذهبی و زیارتی ورامین به شمار می آیند. (1)

ورامین از گذشته های دور، مهد علما، فقها، شخصیت های ادبی و فرهنگی بوده است که در عرصه های آموزشی، فرهنگی و ترویج معارف تشیع، تلاش های ارزشمندی را از خود بروز داده اند، اهالی این منطقه که ارادت به خاندان طهارت را با معرفت و بصیرت توأم ساخته اند در هنگام شکل گیری نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی از خود، فداکاری و حماسه آفرینی نشان دادند. آنان در صبح روز شانزدهم خرداد سال 1342ش. در حالی که به صورت دسته های سوگواری مشغول عزاداری برای خامس آل عبا بودند، وارد صحن امام زاده جعفر علیه السلام گردیدند و هنگامی که در همین مکان، خبر دستگیری امام خمینی را توسط عوامل رژیم استبدادی پهلوی شنیدند، لحن مرثیه های خود را تغییر دادند و از مظلومیت امام خمینی و حادثه خونین فیضیه سخن گفتند و شعار دادند:

خمینی خمینی خدا نگهدار تو

بمیرد بمیرد دشمن خونخوار تو

در این حال، جمعیت عزادار تصمیم گرفتند به تهران بروند و نسبت به دستگیری امام خمینی اعتراض و راهپیمایی کنند. از این رو آنان به حرکت خود ادامه دادند و در طول مسیر نیز عد ه ای به ایشان پیوستند تا آنکه در کنار پل روستای باقرآباد، مأموران ژاندارمری به سوی آنان تیراندازی کردند. در این حادثه ی دردناک که جریانی تاریخی و حماسی ایجاد کرد عد ه ای شهید، افرادی مجروح، تعدادی مورد ضرب و شتم و برخی هم دستگیر شدند. (2)

ص:41

در گزارش های کارگزاران رژیم پهلوی آمده است که مردم ورامین و پیشوا کفن پوش و با چوب و چماق به صورت دسته جمعی عازم تهران گردیده، پیاده در حال حرکتند تا به معترضین این شهر بپیوندند. ساواک تهران نیز موضوع را چنین به ژاندارمری گزارش داده است: «اطلاعاتی حاکی از آن است که عد ه ای کفن پوش از ورامین به طرف تهران حرکت کرده اند».

بعد از این کشتار خونین، بنا به اسناد ساواک، عد ه ای از اهالی این شهر دست به تظاهرات زدند. (1)

ص:42

نه تنها اهالی «باغ خواص»، بلکه مردمان ساکن روستا های مجاور، کسب و کار خود را تعطیل کردند و برای تشییع پیکرش ازدحام شگفتی به وجود آوردند. (1)

ص:43

ولی اعتقادش بر این بود که برنامه های مسلحانه و ترور کارگزاران رژیم استبدادی به طور ریشه ای مشکلات و مفاسد اجتماعی را حل نمی کند. وی در مذاکرات خود با شهید نواب صفوی این نکته را مطرح کرده بود که بهتر است تلاش های مبارزانی با اصلاحات فکری و فرهنگی به ویژه از طریق اصلاح و سازماندهی هیئت های مذهبی آغاز گردد. این برنامه، بعد ها باعث شکل گیری هیئت های مؤتلفه اسلامی گردید؛ تشکلی گسترده، مردمی و دینی که در نهضت امام خمینی حضوری فعال داشت و عناصرش فعالانه وارد میدان مبارزه گردیدند. این تشکل از ائتلاف سه هیئت شامل گروه مسجد شیخ علی، گروه مسجد امین الدوله و گروه اصفهانی ها به وجود آمد. شیخ محمد حتی در نهضت ملی شدن نفت با آیت اﷲ سید ابوالقاسم کاشانی همکاری داشت، ولی بعد ها که بین رهبران این جنبش اختلافاتی روی داد، از حرکت مزبور فاصله گرفت.

شیخ محمد ابوالحسنی از شهریور سال 1330 با سفارش مرحوم آیت اﷲ کاشانی به سمت مربی قرآن و مباحث شرعی در دبستان کانون کار و آموزش، وابسته به سازمان خدمات اجتماعی منصوب گردید و بعد ها زبان و ادبیات فارسی را نیز تدریس می کرد. او در این دبستان که بعد ها به آموزشگاه حرف های تغییر نام داد، استقلال فکری خود را حفظ کرد و با وجود اینکه وابستگی این مدرسان در این برنامه ها اجباری بود، او با جمعیت اتحادیه مسلمین همکاری مؤثری داشت. این اتحادیه که در سال 1324ش. توسط حاج مهدی سراج انصاری تأسیس گردیده بود، در صحنه بین الملل فعالیت های مطبوعاتی، مذهبی و سیاسی داشت و در سال 1334ش. نشریه ماهانه «اتحاد مسملین» را به طبع می رسانید.

شیخ محمد، شادمان بود که از طریق اتحادیه مزبور می تواند در راه ترویج آیین اسلام، فرهنگ قرآن و مذهب جعفری و صیانت از ارزش های الهی و عزت مسلمین فعالیت کند و با هرگونه بی دینی، خرافات و بدعت، با عمل، بیان، قلم و قدم و امکاناتی که در اختیار دارد، به مبارزه برخیزد و برای حفظ شئونات دینی در سطح جامعه تلاش کند. این روحانی با همت از طریق استادش طاهری قمی با امام خمینی رحمة الله آشنا گردید و به اهداف نهضت آن

ص:44

فقیه فرزانه علاقه مند گشت و با آن هم سو گردید و تا آخر عمر هم بدین پیمان استوار ماند. شیخ محمد در منطقه غرب تهران در سنگر مسجد و محراب به فعالیت های ارشادی، وعظ و خطابه و هدایت مشتاقان معارف قرآن و عترت مشغول بود تا آنکه در دهم اسفند سال 1370ش. در تهران درگذشت. (1)

ص:45

آشفته به ذکر، دعا و مناجات با خدای خویش روی می آورد. در شب 22 آذر 1334ش. این روحانی متعهد که با سوزانیدن شمع وجود خویش، راه را برای پویندگان طریق فضیلت و دیانت روشن می کرد، همچون دیگر شب ها با اخلاص و صفای درون بر سجاده نماز و دعا نشست و دست نیاز به سوی درگاه خالق بی نیاز گشود. او با دیدگانی اشک بار و گاه با سوز و گداز از این اوضاع آشفته، زبان به شکوه گشود و برای مردم طلب خیر و برکت کرد. او با عجز و ناله می گفت: خدایا این همه فساد و انحراف تا کی رواج دارد و تا کی ستم پیشگان برای مؤمنان و پارسایان موانع ایجاد می کنند.

شیخ محمد در ادامه، لحن التجائات خود را تغییر داد و از خداوند متعال چنین خواست: الهی تولد فرزندی را که در انتظارش هستیم برایمان مبارک گردان؛ او را حامی دین و مذهب اهل بیت علیهم السلام قرار ده؛ بدنش را سالم و عملش را صالح گردان.

با طلوع فجر، شیخ محمد نماز صبح را با توجهی ویژه اقامه کرد و آن گاه با تلاوت آیاتی از قرآن مجید، با صوتی جذاب، فضای خانه را به عطر معنویت کلام وحی معطر ساخت. چند ساعتی از نمایان گردیدن خورشید در 29 ربیع الثانی سال 1374ق. (22آذر 1334ش) می گذشت که پسری با تولد خویش بر صفای خانه شیخ محمد افزود و مقداری از نگرانی های او را کم کرد و شادمانی را برای والدین خود به ارمغان آورد. این طفل را علی نامیدند؛ (1) به امید آنکه از حریم ولایت مولا امیرمؤمنان علیه السلام صیانت کند.

ص:46

اداره مخابرات استخدام گردید و به طور هم زمان به صورت شبانه در هنرستان شماره 3 تهران در همان رشته فنی ادامه تحصیل داد.

او که تحت تأثیر افکار و اندیشه های پدرش نمی توانست از فضای اجتماعی کشور بی تفاوت بگذرد، حین تحصیل و ارتباط با هنرجویان و در حاشیه فعالیت های آموزشی و محیط کار مخابرات، حقایقی را از اوضاع سیاسی کشور بیان می کرد و در این ارتباط با دوستان و هم شاگردی ها و همکاران اداری به بحث و بررسی پیرامون مسایل روز می پرداخت. این برنامه برای او دردسر هایی را به دنبال داشت و با هشدار های مسئولان اداره مخابرات و هنرستان مذکور مواجه گردید و سرانجام به اتهام بحث های سیاسی در حین انجام کار و نیز در مدرسه، مجبور به استعفا گشت.

اشتغال بعدی وی، پرداختن به کار فنی آزاد از جمله جوشکاری در و پنجره ساختمان، تولید انبوه جالباسی، میز و صندلی ویژه کودکان بود. این فعالیت ها با تحصیل شبانه در هنرستان شماره 3 تهران همراه بوده تا اینکه سرانجام وی در خردادماه 1354ش. موفق به دریافت مدرک دیپلم فنی شد. او در کنکور سراسری دانشگاه ها که در تیر ماه همان سال برگزار گردید، شرکت کرد و با کسب رتبه عالی در رشته مهندسی صنایع دانشکده علم و صنعت تهران ثبت نام کرد، اما صرفاً به مدت سه ماه، مشغول تحصیل در این رشته بود، چرا که با ارشاد و تأکید حجت الاسلام و المسلمین موسوی همدانی امام جماعت مسجد ابراهیم خلیل شهر ری و تشویق پدرش از دانشگاه انصراف داد و برای فراگیری علوم و معارف اسلامی راهی قم گردید تا در حوزه این شهر به تحصیل بپردازد. (1)

ص:47

مشغول گردید. این مدرسه که کانون آموزش های دینی بود در راستای اجرای دیدگاه ها و طرح های اصلاحی آن شهید در حوزه علمیه قم و توجه و قاطعیت ایشان به برنامه ریزی، نظم و انضباط در فضای حوزه، شکل گرفته بود. از طرفی فعالیت های آموزشی این مدرسه با هم فکری و همراهی شهید مظلوم آیت اﷲ دکتر بهشتی و عده ی دیگری از دوستان آن شهید، انجام می گردید.

علی ابوالحسنی در مدرسه حقانی علاوه بر فراگیری دروس دینی و آموختن معارف حوزوی، دروسی چون ریاضی، علوم زیستی، زبان خارجی، اقتصاد، جامعه شناسی و روان شناسی را نیز مطالعه می کرد. مرحوم ابوالحسنی بار ها شاهد بود که عوامل امنیتی نظام طاغوت به بهانه های مختلف به مدرسه محل تحصیل او هجوم می آوردند و گاه و بی گاه مدرسان و مربیان آن توسط ساواکی ها بازرسی و تفتیش می شدند. مرحوم ابوالحسنی متوجه گردید این مدرسه که در سال 1342 تأسیس گردیده بود، صرفاً برنامه های فرهنگی، علمی و تربیتی را پیگیری نمی کند و چنان که بعد ها برای او روشن شد، روش درسی و برنامه های آن یک حرکت عمیق و حساب شده سیاسی اجتماعی به شمار می آمد که گسترش آن می توانست پشتوانه مهمی برای نیرو های مورد نیاز نهضت اسلامی باشد.

علی ابوالحسنی در مدت کوتاهی که در این مدرسه به درس خواندن مشغول بود به تلاش های مداوم، قاطعیت و پشتکار شگفت آیت اﷲ قدوسی و همکاران وی پی برد و مشاهده کرد وی هنگام شروع سال تحصیلی با تمام داوطلبان به مدت طولانی مصاحبه انجام می داد که گاه ساعت ها طول می کشید تا مطمئن گردد فرد مورد نظر در آینده، انسانی نمونه و باارزش و تأثیرگذار برای جامعه اسلامی خواهد گردید. محتوای کتاب ها و منابع درسی این مدرسه، ضمن اینکه غنی و در سطح عالی و باارزشی تدوین گردیده بود، تمام مطالب مورد احتیاج شاگرد را دربرداشت و از حیث متن و روش و سبک طرح مباحث نیز بسیار سهل و روان و مطابق با اهداف آموزش نوین تدوین گردیده بود و ابتکارات تازه ای در این منابع دیده می شد. (1)

ص:48

ص:49

ص:50

گلپایگانی و شیخ مرتضی حائری را نیز درک کرده است. خود وی نیز به مدت نیم قرن، مشغول تدریس سطوح عالیه بود و در این ایام موفق گردید شاگردان شایسته و فاضلی را تربیت کند که یکی از آنان مرحوم علی ابوالحسنی بود. شیخ علی ابوالحسنی از درس معالم الاصول، قوانین الاصول، شرح لمعه، مکاسب، کفایة الاصول و شرح تجرید الاعتقاد و شرح باب حادی عشر وی، فیض بسیار برد و بر غنای علمی خود در این رشته ها افزود. (1)

ص:51

ص:52

ص:53

زندگی نامه این استاد در همین دفتر از ستارگان حرم «دفتر سی ام» آمده است.

ص:54

این روحانی فاضل بعد از دانش اندوزی در عتبات عراق راهی قم گردید و در درس خارج فقه و اصول آیات عظام بروجردی و گلپایگانی حضور پیدا کرد. سپس در تهران سکونت اختیار کرد و در آنجا به فعالیت های علمی، آموزشی، ارشادی و فرهنگی روی آورد، شیخ جواد کربلایی تفحصی ژرف در متون روایی، زیارت نامه ها و عرفان اهل بیت علیهم السلام داشت.

در همین ایام، مرحوم ابوالحسنی در محضر وی جرعه نوش چشمه اخلاق و معارف معنوی مندرج در زیارات و ادعیه مأثور گردید و بر کرانه عرفان متعالی قرار گرفت. مباحثی که این استاد اخلاق مطرح می کرد ظرائف و دقایقی نهفته بود که او را از مراحل عادی و متداول به سوی عوالم علوی و ملکوتی سوق می داد. (1)

ص:55

مرحوم منذر در مکتب آیت اﷲ مصباح، علاوه بر فراگیری دروس مورد نظر، شیوه های مبارزه با الحاد، التقاط و انحراف را از طریق استدلال های متقن و عرضه ی اسلام ناب محمدی و اثبات این حقیقت که مکتب حیات بخش اسلام بر مکاتب بشری تفوق دارد، آموخت.

به طور کلی حساسیت مرحوم ابوالحسنی به انحرافات تاریخی و فرهنگی و روی آوردن به مبارزات سیاسی در قالب تحقیق و پژوهش از برکات ارتباط وی با چنین استادانی است.

موضوع دیگری که توجه شیخ علی ابوالحسنی را جلب نمود و کوشید در فعالیت های علمی و پژوهشی خود به آن ها تکیه کند، نقش مؤثر و جریان ساز آیت اﷲ مصباح در گسترش و تعمیق فرهنگ اسلامی به ویژه در بین حوزویان و دانشگاهیان و اقشار تحصیل کرده است. (1)

ص:56

روز های بعد از تبعید امام خمینی به ترکیه در مدرسه فیضیه به تدریس اخلاق پرداخت که با استقبال طلاب فاضل مواجه گردید، اما با فشار عوامل ساواک این درس را به مدرسه حجتیه و سپس به حسینیه اراک و در نهایت به مسجد اعظم انتقال داد. این جلسات پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم ادامه یافت.

مرحوم ابوالحسنی از این درس های آموزنده، بیدارکننده و سازنده استفاده کند و در ضمن به جنبه های معنوی و عرفانی این استاد بزرگوار پی برد. حجت الاسلام ابوالحسنی متوجه شد که آیت اﷲ مظاهری عالمی متواضع، متخلق به اخلاق الهی، متهجد، متعبد، دائم الذکر، سخی و اهل گذشت است و به مستمندان و فقرا عنایت ویژ ه ای دارد، از این رو مواعظش از دل و ذهن سلیم و صادق برمی خیزد و لاجرم در قلوب حاضران تحول ایجاد می نماید.

مرحوم ابوالحسنی چندین مبنای اصلی را از دروس اخلاقی این مربی مهذب به دست آورد که عبارتند از:

چند ساحتی بودن انسان، غیر ذاتی بودن رذایل بر انسان، فطری بودن ادراک فضایل و رذالت ها، مطلق بودن اخلاق نه نسبی بودن آن، امکان پذیر بودن تزکیه درون، تقدم اخلاق توأم با شوق و اشتیاق بر اخلاق زهدمحور، ارشادی بودن آیات و احادیث اخلاقی، کوتاه بودن مسیر اخلاق عملی و عدم ذاتی بودن رذالت ها بر انسان.

هم چنین وی در این محافل نورانی به واقعیت دیگری پی برد و آن این بود که در دیدگاه سلوکی آیت اﷲ مظاهری که برگرفته از مکتب اخلاق و عرفانی امام خمینی و علامه طباطبایی است، پیمودن طریق تزکیه و تصفیه درون با پای بندی به موازین شرعی و تقید به رعایت تکالیفی که آیین اسلام ترسیم کرده است آغاز می گردد و با تکیه بر همین امر نیز استمرار پیدا می کند. در واقع، فقه آل محمد علیهم السلام زیربنای سلوک الی اﷲ به شمار می آید. (1)

ص:57

ص:58

شیخ علی ابوالحسنی در مباحث فقهی از محضر این مرجع عالی قدر استفاده کرد. برداشت ها و فهم های فقهی آیت اﷲ تبریزی از روایات اهل بیت علیهم السلام به دلیل برخورداری از استدلال و تجزیه و تحلیل های دقیق که به شیو ه ای شیوا و قابل فهم برای شاگردان بیان می گردید برای این روحانی فاضل بسیار درس آموز و راه گشا بود. مرحوم ابوالحسنی می دید این مربی عالی قدر که در اصول فقه، مهارت و تبحر دارد و در این عرصه صاحب نظر و نکته یاب است، تمام این توانایی ها را در خدمت استنباط درست از احادیث به کار می برد. مرحوم ابوالحسنی که افتخار استفاده از درس این استاد را از سال 1355ش. به دست آورده بود احساس کرد مباحثی که آیت اﷲ تبریزی مطرح می کند بسیار غنی و پربار است، چرا که وی فقیهی مسلط و مستحضر و آگاه بر مبانی فقهی و روایی بود و در قواعد اصولی، رجالی و سندشناسی روایات، تبحر ویژ ه ای داشت و مشخص بود که از شیوه های علمی و فکری آیت اﷲ سید ابوالقاسم خویی تأثیر پذیرفته است. (1)

ص:59

1390ق. به ایران مهاجرت کرد و مدت یک سال در مشهد مقدس اقامت داشت و مشغول تدریس و افاضات علمی بود، اما در سال 1391ق. به قم عزیمت نمود و تاکنون به تدریس خارج فقه و اصول، تألیف و مرجعیت شیعیان مشغول است.

مرحوم ابوالحسنی از دوستان طلبه اش در سال های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شنید که مدرسی عالیقدر در تدریس خارج فقه و اصول، به خصوص مسایل اصول فقه، احاطه و تبحر ویژ ه ای دارد و چون به درس وی حاضر گردید این ویژگی برایش به اثبات رسید، و مشاهده کرد شاگردانی که از بحث های ایشان استفاده می کردند از فضل و استعداد خوبی برخوردار بودند. آیت اﷲ وحید نسبت به برپایی مجالس سوگواری برای ائمه هدی علیهم السلام در مناسبت های ویژه و نیز گسترش محافل عزاداری برای اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تأکید ویژ ه ای داشته و دارند.

به نظر می رسد پژوهش های مرحوم ابوالحسنی در شعار ها و شعائر شیعه و پوشیدن جامه عزا در ایام محرم و صفر و دیگر ایام وفیات خاندان طهارت تحت تأثیر توصیه های آیت اﷲ وحید خراسانی باشد. (1)

ص:60

مقداری از سطوح حوزه در محضر استادان حوزه تهران به نجف اشرف رفت و در حوزه پربار این دیار مقدس تحصیلات خود را تا رسیدن به قله فقاهت و رتبه اجتهاد ادامه داد. این فقیه عالیقدر سرانجام به تهران بازگشت و به مبارزه علیه استبداد و استعمار، ترویج فرهنگ اهل بیت علیهم السلام و نشر تفکر مبارزاتی پرداخت.

علی ابوالحسنی سال های متمادی ملازم این عالم پر فضیلت بود و از مریدان ویژه ایشان گردید. حجت الاسلام ابوالحسنی برای معرفی سیمای آیت اﷲ لنکرانی به عنوان فقیهی مبارز و عالمی ستم ستیز تلاش های زیادی کرد و در برخی مقالات و آثار خویش، همگامی و همراهی آن فقیه والامقام را با نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی نشان داد.

برخی منابع خاطرنشان نموده اند که مرحوم ابوالحسنی در اوایل جوانی در پی آشنایی با شیخ حسین لنکرانی و استفاده از محضرش مسیر پژوهشی و تخصصی خود را برگزید و به بازشناسی، بازنگری و بازنگاری تاریخ معاصر ایران و جهان با رویکرد احیای عناصر اسلامی و شیعی که دست های پیدا و پنهان به عمد در محو آن می کوشیدند یا به سهو از آن دیده می پوشیدند مجدانه روی آورد.

مرحوم لنکرانی خاطرات 50 ساله خود را برای وی بازگو می کرد و ابوالحسنی که شیفته کارنامه مبارزاتی، دیدگاه ها و برداشت های آیت اﷲ لنکرانی درباره مسایل تاریخ معاصر بود، براساس این یادداشت ها کتابی در شرح حال و زندگی فکری، فرهنگی و سیاسی مرحوم لنکرانی به رشته نگارش درآورد.

حجت الاسلام ابوالحسنی در طریق تحقیق در تاریخ معاصر ایران، شیفته شهید آیت اﷲ شیخ فضل اﷲ بود و می توان گفت بخش عمد های از پژوهش های وی صرف ترسیم سیمای راستین این شخصیت و ابهام زدایی از زندگی، موضع گیری و دیدگاه های شیخ مشروعه گردید. بررسی ها مؤید آن است که این اشتیاق وی تا حدود زیادی به دلیل ارتباطش با مرحوم لنکرانی بود، زیرا پدر آیت اﷲ لنکرانی از یاران و همفکران شیخ شهید به شمار میرفت و خود او نیز از دوران نوجوانی با این فقیه مبارز و مظلوم آشنا و رفته رفته، شیفته و شیدای او گردید.

ص:61

این انس و ارتباط با شهید نوری عامل مهمی در تکوین شخصیت آیت اﷲ حاج شیخ حسین لنکرانی بود؛ به گونه ای که او را به یک مبارز خستگی ناپذیر در برابر دستگاه ستم و بیگانگان تبدیل کرد. ایشان نیز به نوبه خود چنین روحی های را به علی ابوالحسنی منتقل کرد. به علاوه، چنانکه از اسناد ساواک برمی آید مرحوم لنکرانی با جدیت علیه بهائی ها فعالیت می کرد و از نفوذ آنان در دستگاه حکومت بیمناک بود و مرحوم ابوالحسنی نیز در این عرصه از وی الهام گرفت. (1)

ص:62

ص:63

ایشان که در قم در منزل بنده تشریف داشتند، روزنامه ای در دست مبارکش بود و نگاهی به آن انداخت و مرا صدا زد و گفت: روزنامه نقل کرده که یکی از مقامات ارتش توسط گروه فرقان ترور شد. طبق اعلامیه این گروه در روزنامه در برنامه آنان ترور یک شخصیت مذهبی هست و به نظرم می رسد آن شخصیت مذهبی و روحانی من باشم. (1)

وی در جای دیگری می نویسد:

در اواسط سال 1357ش. هم زمان با اوج گیری

نهضت امت مسلمان ایران، خناسان و توطئه گران نیز فعالیت خود را برای انحراف مسیر نهضت شدت بخشیدند. از جمله طرح های خائنانه آن ها اعلام هفته همبستگی ملی بود که طی آن، سخنرانان از گروه ها، جمعیت ها و احزاب مختلف با ایدئولوژی های متفاوت به بحث درباره همبستگی ملی پرداختند. [آنان می کوشیدند] بر وجوه مشترک انگشت بگذارند تا زمین های فراهم آید که نیرو های اسلامی دعوی به حق رهبری نهضت را ر ها کرده، آقایان را با خود در این امر خطیر شریک سازند.

ما به اتفاق دوستان دانشگاهی تصمیم گرفتیم برای ختم غائله از استاد شهید مطهری استمداد کنیم. علی رغم وجود جو نامساعد به منزل استاد رفتیم و از ایشان خواهش کردیم در جلسه بعدی این سمینار به عنوان سخنران گروه های

مذهبی سخن بگوید که استاد هم آمادگی خود را اعلام داشتند. آن مرحوم با متانت توأم با عزت و ابهتی که خاص بندگان مؤمن است با بیانی شیوا و مستدل ثابت کرد که رهبری این نهضت همچون قیام های

گذشته در دست روحانیت اصیل تشیع است که رهرو راه سرور آزادگان حسین بن علی علیه السلام است و رهبر مطلق نهضت امام خمینی است. با این بیانات دانشجویان مسلمان دانشگاه صنعتی شریف پایان هفته همبستگی و ختام توطئه را اعلام کردند و

ص:64

روشنگری استاد شهید سبب گردید نقاب از چهره برگزارکننده سمینار برداشته شود. (1)

اصولاً مرحوم ابوالحسنی برخورد با گروه های مسلمان نما، التقاطی و افرادی را که می خواستند با دیدگاه های غربی یا شرقی اسلام را به حاشیه برانند در مکتب شهید مطهری آموخت. این که وی در برابر اصل اسلام و قرآن تعصب داشت و کوچک ترین انحرافی را در برداشت های لیبرال ها، روشنفکران غرب زده و گروه های التقاطی برنمی تابید و عکس العمل نشان می داد محصول این ارتباط بابرکت است.

کتاب شهید مطهری، افشاگر توطئه تأویل ظاهر دیانت به باطن الحاد و مادیت با این نیت و هدف توسط مرحوم ابوالحسنی به نگارش درآمد. او با قاطعیت در تحقیقات تاریخی و کلامی خود در این عرصه گام نهاد تا افکار مسموم و اهداف شوم این گونه جریان ها و حرکت ها را خنثی سازد.

مرحوم منذر از همان روز های نخست شهادت استاد مطهری با درک غربت آن عالم ربانی و احساس نگرانی از مهجوریت آثار و افکار وی گام هایی در جهت احیا و اعتلای مرام مطهر برداشت، مقاله ی تفسیری بر شهادت استاد که در شماره دوم مجله کوثر درج گردید و نیز نگارش دو کتاب با عنوان میعاد با استاد مطهری و فرقانیسم و نیز کتابی که به آن اشاره کردیم در راستای این منظور صورت گرفته است.

صدای جمهوری اسلامی ایران نیز به مناسبت دومین سالگرد شهادت حکیم شیعه استاد مطهری مصاحبه ای با علی ابوالحسنی انجام داد که متن پیاده شده دو نوار مصاحبه مذکور با اصلاحات و اضافاتی در کتاب شهید مطهری افشاگر توطئه آمده است. او کتاب «میعاد با استاد مطهری شهید راه تطهیر، سیمای فرهنگ اسلامی از زنگار غرب زدگی و شرق زدگی» را در تعقیب این هدف تألیف کرد.

ص:65

ص:66

علی ابوالحسنی در تألیفات خود، چه به لحاظ سبک و نثر، چه از نظر پیگیری برخی اهداف، به تکاپو های فکری و ادبی این ادیب متفکر نظر داشت و در بررسی های تاریخی خود یک جایگزین بومی و ملی را با تکیه بر هویت مذهبی در برابر دیدگاه های مادی گرایانه و ناسیونالیستی وارداتی وخودباختگی برخی مورخان معاصرش مطرح ساخت.

دکتر رضا داوری اردکانی متولد 1312ش. نیز در زمره افرادی است که در محفل محققانه فردید شرکت می کرد و از پرتو افکار و نقطه نظرات وی بهره می برد، مرحوم ابوالحسنی از تجزیه و تحلیل های دکتر داوری درباره تفکر غربی، فرهنگ بیگانه و نیز دیدگاه های انتقادی وی در خصوص فردگرایی غربی و تجدد وارداتی متأثر بود و به همین دلیل، همچون وی عقیده داشت تجدد، درختی است که از زمین غرب برآمده و ما نباید زیر سایه شاخه های پژمرده و خشکیده آن پناه گیریم. او تأکید داشت که در مقابل این وضع شایسته است به هویت پایدار و جاوید دینی پناه ببریم و در بررسی های خود حقایق محوری را در نظر بگیریم. الگو های غربی دموکراسی که بین دین و سیاست تفکیک قائل اند باید به عنوان اموری انحطاط آور، معرفی و سپس مردود اعلام شوند و به جای آن جامعه ای فضیلت محور مطرح گردد که خرد ولایی و عقل آسمانی آن را سامان می دهد. (1)

ص:67

مطهری بر ضرورت های ناشناخته و معقول نسل خویش چشم گشود وخود را وقف آن ساخت. مرحوم ابوالحسنی پس از سال ها تحمل رنج و سختی و تحقیق و پژوهش با تکه بر انصاف، دقت، پختگی، قلمی محکم و روان و موشکاف به صورت مورخی کم نظیر و از برخی لحاظ منحصر به فرد درآمد که با نگارش ده ها اثر تاریخی گران سنگ، طلایه دار عرصه تحریف زدایی و ناگفته گویی در تاریخ معاصر ایران به ویژه انقلاب مشروطیت گردید. (1)

دکتر محمدرضا سنگری، ادیب، محقق و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی می گوید:

انتخاب نام منذر حاکی از ذوق سلیم و نگاه دیده بان ایشان است. او نه تنهادر نام گذاری عناوین کتاب هایش ذوق بسیاری به کار برده، بلکه در عناوین فصول هم این ویژگی ایشان دیده می شود. قدرت واژه سازی و ترکیب سازی بی نظیری داشت و در آثار خویش صورت و معنا را به طرز لطیفی با هم جمع کرده بود. (2)

دکتر غلامعلی حداد عادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس می گوید:

از مهم ترین

ویژگی های مرحوم ابوالحسنی کم ادعایی و بی توجهی او به شهرت بود. او با نام منذر کار می کرد و بدون هیچ تبلیغات و تشریفاتی تلاش خود را دور از هیاهوی مرسوم به ظهور می رسانید. کمتر کسی به یاد دارد که او در جایی خود را مطرح کرده یا تقاضا و تمنایی برای خودش داشته باشد. پرکاری و تنوع آثار و وسعت میدان مطالعات و تحقیقات از مختصات اوست؛ از مفاهیم اخلاق اسلامی تا معارف اسلامی و نیز تاریخ و ادبیات و بسیاری از مسایل دیگر در حوزه پژوهش های او قرار دارد. توجهش به تاریخ از بصیرت و روزگارشناسی او حکایت دارد و به مشروطه و شخصیت هایی که مورخان،

ص:68

چهر ه

آنان را مسخ کرده بودند و تصور غلطی از آنان به دست داده بودند عنایت خاصی داشت. (1)

علی ابوالحسنی دانشمندی دل سوز، استادی مدقق، روحانی وارسته، زاهد و پیراسته بود. ایشان عمیقاً از جلوه های دنیوی بریده و عمر خود را در حمایت از حریم اهل بیت علیهم السلام، استقلال و هویت ایران و گفتمان انقلاب اسلامی صرف کرد. در تمام آثارش که محتوای آن ها از درونی پرشور برخاسته بود مقام انذار، اخطار و بیدارگری دیده می شود. آن مرحوم همچنین باهوش، فراست و احساس وظیفه شناسی و غیرت دینی در رصدخانه معرفت استمرار یافته بود و اوضاع را با دقت ویژ ه ای رصد می کرد.

بنا به گفته ی حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مرحوم منذر وقتی به موضوعی مثابه وظیفه می رسید درنگ نمی کرد؛ فرصت سوزی نمی نمود؛ منتظر تقاضا و توصیه دیگران نبود؛ بلکه به میدان می آمد و خلأ موجود را ترمیم می نمود. در مقام عمل و موضع گیری فکری ثبات قدم داشت، در هنگام های که عد های از این شاخه به آن شاخه می پرند و به این گروه و آن جناح تمایل می یابند، این روحانی محقق در اندیشه و رفتار و برنامه کاری خود پایداری داشت و در محور های مشخصی تمرکز و تمحض کرده بود که جوهر آن دفاع از ارزش های شیعه بود. او از جان، مایه می گذاشت تا کاری را به انجام می رسانید. (2)

حجت الاسلام ابوالحسنی منظومه فکری مشخصی داشت و با وجود دلبستگی به افراد، درباره مسایل، قضاوت های غلط و غیرمنطقی نمی نمود و انصاف و عدالت را حتی درباره مخالفان مراعات می کرد. نوشته های او ضمن اینکه جهت دار و هدفمند بود، اما منصفانه عمل می کرد. از این گذشته ضمن بیان صریح اندیشه و اعتقادش، تاریخ را تحریف نمی کرد تا جایی که حتی از دشمن نیز عادلانه یاد می نمود. مرحوم منذر از تقی زاده که مخالف روحانیت مشروعه خواه بود، مطلبی نقل می کند و در جایی خاطرنشان می نماید

ص:69

در این قسمت ها نسبت به سید حسن تقی زاده بی انصافی شده است، کدام محقق مدعی آزادی، شخصی را که می خواهد رد کند این گونه، در موردش با انصاف سخن می گوید. او حق را بر زبان جاری می ساخت؛ اگرچه برایش خساراتی به همراه داشت. با سختی معیشت و امکانات به تحقیق می پرداخت و کار های پژوهشی سنگین را به تن هایی انجام می داد؛ در حالی که به قول محمد رجبی دوانی بودجه های انبوهی صرف مراکزی می گردد که قرار است در آینده کاری انجام دهند و بعد از گذشت سال ها و اتلاف سرمایه ها، کاری درخور و شایسته هم انجام نمی دهند. (1)

دور بودن از نهاد ها و محافل مختلف برای پرداختن به تلاش های علمی و فکری مهم از مختصات مرحوم ابوالحسنی بود و در این مسیر اگر دچار خطایی می گردید، به اشتباه خود اعتراف می کرد. در مقدمه چاپ دوم شهید مطهری افشاگر توطئه نوشت تشابه اسمی میان میرزا محمد همایون بوده مؤسس و مدیر داخلی مجله همایون و محمد همایون از بانیان و گردانندگان حسینیه ارشاد راقم این سطور را به این اشتباه انداخت که این دو تن را یکی بگیرد. بنابراین اگر در صفحاتی از کتاب حاضر از باب تشابه اسمی، این دو با هم اشتباه شده اند، بدین وسیله اصلاح می شود. (2)

ایشان نکات مغفول تاریخ معاصر ایران را با استناد به مدارک معتبر و نادر کشف می کرد و اگرچه برخی مسایل را با نگاه انتقادی بررسی می کرد، ولی نگرش منفی از پیش تعیین شده درباره اشخاص و جریان ها نداشت و چون به موضوعی وارد می گردید، عالمانه و محققانه بود. به بیان دیگر با انبوهی از دلایل عقلی و نقلی به مطلبی ورود پیدا می کرد و با همین دانش و معرفت از آن خارج می شد. با اینکه عد ه ای یافته های او را برنمی تابیدند، ولی او محکم و استوار، پای پژوهش خود می ایستاد. مرحوم ابوالحسنی علاوه بر تتبع در منابع متعدد و مدارک گوناگون، نگرش نفی و اثبات داشت و آن مأخذ را عاقلانه و منصفانه ارزیابی می کرد هنگامی که نظر یک نویسنده و حتی مخالفی را در مواضعی رد یا

ص:70

در مواردی مورد تأیید می کرد گویا به دلیل فراست ناشی از تهذیب نفس، اخلاق، پارسایی و پرهیزکاری مسایل و نکاتی را می دید که دیگران از آن غفلت داشتند.

او از سنین کودکی مطالعات تاریخی داشت تا جایی که در کلاس دوم ابتدایی، کتاب منتهی الآمال شیخ عباس قمی را مطالعه کرده بود. او در تاریخ نگاری صرفاً به مسایل سیاسی و اجتماعی نگاه نمی کرد؛ بلکه به مبانی افتراقات و اشتراکات و موازین اصلی و ارزشی توجه می کرد. دکتر رضا داوری می گوید:

فکر نمی کردم

این روحانی را که سی سال قبل دیدم اکنون دریغ گوی او باشم. شبی شیخ حسین لنکرانی گفت: باید شما را ببینم و چون من نمی توانم بیایم، شما بیایید و یکی از دوستانم شما را میرساند و او مرحوم ابوالحسنی بود؛ جوانی که با یک روحانی 90 ساله رفیق بود. متوجه شدم او یک فرد عادی نمی باشد

و دانش و علم وی فراتر از خودش بود. (1)

ص:71

نگاهی به اصل ولایت فقه به ضمیمه خطوطی از فرهنگ ولایت فقیه، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛

تحلیل سیاسی اجتماعی از فلسفه و ضرورت ولایت فقیه و دموکراسی ارشاد شده، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛

تبیینی از فلسفه سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی فرقانیسم؛

میعاد با استاد مطهری، شهید راه تطهیر فرهنگ اسلامی از زرنگار غرب زدگی و شرق زدگی، قم، کوثر؛

شهید مطهری افشاگر توطئه ی تأویل ظاهر دیانت به باطن الحاد و مادیت، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1362؛

جهاد دفاعی و جنگ صلیبی ایران و روس تزاری، تهران، دارالحسین؛

نگاهی بر زندگانی پربار بزرگ مرد دین و سیاست، حضرت آیت اﷲ شیخ حسین لنکرانی، تهران؛

آیینه دار طلعت یار (سیری در زندگانی و افکار ادیب پیشاوری)، تهران، بنیاد؛

تراز سیاست (جلوه هایی از سیاست و مدیریت شیخ انصاری)، قم کنگره ی شیخ اعظم انصاری؛

سیاه پوشی در سوگ ائمه نور، قم، مؤلف؛

پایداری تا پای دار (سیری در حیات علمی)، معنوی و اجتماعی شهید شیخ فضل اﷲ نوری، تهران، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور؛

آخرین آواز قو، (بازکاوی شخصیت و عملکرد شیخ فضل اﷲ نوری براساس آخرین برگ زندگی او و فرجام مشروطیت)، تهران، عبرت؛

اندیشه سبز، زندگی سرخ، (زمانه و زندگی شیخ فضل اﷲ نوری)، تهران، عبرت؛

دیده بان بیدار (دیدگاه ها و مواضع سیاسی و فرهنگی شیخ فضل اﷲ نوری)، تهران، عبرت؛

کارنامه شیخ فضل اﷲ نوری، پرسش ها و پاسخ ها، تهران؛ عبرت؛

ص:72

خانه بر دامن آتشفشان (شهادت نامه ی شیخ فضل اﷲ نوری)، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛

مهاتما گاندی همدلی با اسلام، همراهی با مسلمین؛

فراتر از روش آزمون و خطا، زمانه (کارنامه آیت اﷲ العظمی آقا سید محمدکاظم طباطبایی یزدی)، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛

آخوند خراسانی و شیخ فضل اﷲ نوری، (اتحاد در اصول، اختلاف در روش)، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛

بوسه بر خاک پی حیدر، (بحثی در ایمان و آرمان فردوسی)، تهران، عبرت، چاپ دوم این کتاب توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی صورت گرفته است؛

شیخ ابراهیم زنجانی، (زمان، زندگی، خاطرات)، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛

سلطنت علم و دولت فقر (زندگی ملا قربانعلی زنجانی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی؛

کالبدشکافی چند شایعه درباره ی شیخ فضل اﷲ نوری؛

آیت اﷲ حاج میر سید احمد طباطبایی (برادر سید محمد طباطبایی)، پیشگام در امر تأسیس و تصحیح مشروطیت، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛

آیت اﷲ حاج میرزا حسن آقا مجتهد تبریزی، (مؤسس و مصحح مشروطه در تبریز)، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛

تحرک روحانیت شیعه در سال های 1300 – 1306ش. و نقش اساسی حاج آقا نوراﷲ اصفهانی، مندرج در مجموعه مقالات نخستین همایش تبیین آراء و بزرگداشت هشتادمین نهضت آیت اﷲ شهید آقا نوراﷲ اصفهانی، اصفهان؛

شیخ فضل اﷲ نوری و مکتب تاریخ نگاری مشروطه، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛

مجموعه ذوق لطیف ایرانی، دوره ی سه جلدی، در دست انتشار؛

ص:73

عقلانیت وحی باور در اندیشه ی شیخ فضل اﷲ نوری (مجموعه مقالات انتقادی)، در صف نشر؛

دریای موج خیز (زمانه و کارنامه علامه امینی)؛

ابعاد گوناگون جنگ امپریالیستی صلیبی غرب علیه اسلام؛

روابط و مناسبات آیت اﷲ حاج شیخ حسین لنکرانی و امام خمینی، مندرج در فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران، بهار و تابستان 1381؛

حسینعلی بهاء، دوستان و دشمنان شناسی، درج گردیده در ویژه نامه بهائیت؛

ص:74

به آن رسیده بود. این ویژگی ها به دلیل تتبع فراوان و نگرش ژرف تاریخی ایشان، ورای قالب ها و قضاوت های موجود بود؛ چرا که مستقلاً فکر و تحقیق کرده بود.

از جمله مکشوفات و دستاورد های ایشان بازنگری در زندگی علمی و فکری شیخ فضل اﷲ نوری بود. شاید بتوان گفت او تنهاکسی است که درباره این شیخ شهید به نحو مستوفایی و با دیدی محققانه و مدبرانه کار کرده است. وی به هر کس و هر جریانی، متناسب با نوع و سهمی که در تاریخ معاصر داشت بهای لازم را می داد و هیچ کس را مطلق نمی گرفت. این تقوای علمی در سراسر آثار و نگاشته های او دیده می شود. (1)

مرحوم ابوالحسنی کشف های شگفت و با اهمیتی داشت و سستی ها و کاستی هایی را که در کار مورخان بزرگ معاصر وجود داشت، مشخص کرد؛ نوآوری و روشنگری در آثارش مشهود بود و درباره نکاتی که افراد درباره آن ها تردید نمی کردند و جزء مسلّمات عد ه ای تصور می گردید ارزیابی محققان های انجام می داد. او این مسلّمات را درهم می شکست و در واقع بت شکنی می نمود. به همین دلیل، تلاش های دردمندانه و پژوهشی وی نه تنهابرای خوانندگان، بلکه برای مورخانی که از پیشینیان تقلید می کردند و چند کتاب جلو روی خود می گذاشتند و اثری می نوشتند روشنگر و راهگشا بود و به آنان یاد داد به دنبال منابع اصلی بروند و بررسی های خود را ادامه دهند تا بتواند نقاط مبهم تاریخ را شفاف سازند.

مرحوم ابوالحسنی نسبت به تشیع و صیانت از آن که راز پایندگی ایران است، حساسیت ویژ ه ای داشت که از آثارش هویداست. در حوزه تاریخ نگاری شاهد فعالیت های مکاتب گوناگونی از جمله مارکسیست ها، لیبرال ها و نئولرال ها و باستان گرا ها هستیم که همه با سوابق دینی و سنت مذهبی و فرهنگ اسلامی مخالف بودند و به همین دلیل بسیاری از مسایل حوزه تاریخ نگاری را که آمیخته با بستر فرهنگی سیاسی کشور ایران است، تحریف می کردند یا نادیده می گرفتند.

حجت الاسلام ابوالحسنی وقتی این ضایعه و آفت بزرگ را دید از روی غیرت دینی

ص:75

و احساس درد، ضرورت بازنگری در تاریخ معاصر را درک کرد و سرانجام به این نتیجه رسید که طیف وسیعی از علمای شیعه که به دنبال عزت، استقلال، آزادی واقعی، توسعه و رفاه ایران بوده اند دچار تیغ سانسور و نگاه منفی این گونه نویسندگان گردیده اند. او در عین حال که بی طرف نبود و به مبنای استواری ایمان داشت، ولی هرگز حق پیش کسوتان و پیشگامان را فراموش نمی٬ کرد. ایشان در واقع، دقت های علمی را با فضیلت های اخلاقی توأم گردانیده بود.

از طرفی عرصه مطالعات مرحوم ابوالحسنی گسترده بود. او چون با استعمارگران سر سازش نداشت، معتقد بود ائتلاف صلیب و صهیون برای شکستن جوامع اسلامی و مسلمین وارد کار شده اند، از این رو ایشان برای شخصیت هایی که این توطئه ها و نیرنگ ها را افشا می کردند و روحیه بیگانه ستیزی داشتند تکریم خاصی قائل بود؛ مثلاً درباره مهاتما گاندی کتابی دارد که در آن، او را به عنوان یک هندو نمی بیند؛ بلکه وی را به گونه ای معرفی می کند که گویی پیام آزادگی و عزت اسلام را درک کرده است.

غیرت دینی و ارادتی که مرحوم ابوالحسنی نسبت به خاندان طهارت داشت در تفکر، تحقیقات و آثارش موج می زند و آن همه همت والا و دقت های خاص از چنین چشم های منشأ گرفته است.

اینکه اشاره کردیم مرحوم علی منذر در محضر استادان گوناگونی حاضر می گردیده، در واقع از این رو بوده که می خواسته در هر بوستانی به تفرج بپردازد و گل های معطری را شناسایی کرده، شهد آن ها را بنوشد و عسل های مصفایی تهیه کند که این شیوه نیز نشان از همان اشتیاق وی به مکتب تشیع دارد.

منذر قبل از آنکه یک مورخ باشد، یک متفکر بود و بیش از آنکه دغدغه نگارش تاریخ را داشته باشد نگران این بود که چگونه می توان اسلام و مدرنیته را با هم جمع کند. او صرفاً نمی خواست شخصی چون شیخ فضل اﷲ نوری را معرفی کند؛ بلکه می خواست جریان هایی فکری تاریخ معاصر را با رویکردی دردمندانه به مخاطب معرفی نماید و در واقع تحریف زدایی کند. وی در تعقیب این هدف، نه تنها انحرافات و اشتباهات

ص:76

روشن فکران سکولار را تشریح نمود؛ بلکه برخی جریان های سنتی را که دغدغه مسایل سیاسی اجتماعی مسلمانان معاصر خود را نداشتند افشا ساخت.

منذر، این واقعیت را برای خوانندگان خود بیان کرد که شیخ فضل اﷲ نوری و علامه میرزا محمدحسین نائینی از نظر مبانی فکری و نگرش های زیربنایی با یکدیگر تفاوتی نداشتند؛ بلکه آن دو عالم نامدار به لحاظ گفتمان سیاسی، به اصل ولایت و حکومت اسلامی معتقد بودند، اما در تشخیص مصداق ها با هم اختلاف داشتند.

آیت اﷲ سید مهدی میرباقری، رئیس فرهنگستان علوم اسلامی، متذکر گردیده که مرحوم ابوالحسنی، خالصانه و با اندیشه ای سالم برای دفاع از تراث تشیع به میدان تحقیق و نگارش گام نهاد و مسیر درستی را که برگزیده بود تا آخر ادامه داد. برخی مقالاتی که در ویژه نامه «ایام» در روزنامه جام جم به طبع می رسید، از آن مرحوم است، ولی به نام شاگردانش در آن نشریه درج گردیده است. ایشان مقالات دیگران را قبل از طبع، بادقت می خواند و کاستی های آنان را با دلسوزی تکمیل می کرد و حتی دست نوشته های نادر و اسناد کمیاب را در اختیار مؤلفان قرار می داد.

حجت الاسلام میرباقری با اشاره به منش اخلاقی و علمی این روحانی سخت کوش می گوید:

از خصوصیات بارز علمی ایشان، مقابله با هجمه های شبهه افکنانه بود، نویسندگان دگراندیش به گونه ای سعی داشته اند

که موضع گیری و رفتار های علمای شیعه را نامناسب و مذموم و غلط جلوه دهند که مرحوم منذر در مقابل این جریان خطرناک ایستاد. (1)

فردوسی، شاعر، حکیم و حماسه سرای بزرگ ایران، توسط عد ه ای باستان گرا و ملی گرایی های افراطی مصادره گردیده بود و اولین کسی که در مقابل این جریان به موضع گیری برخاست مرحوم محیط طباطبایی زوار ه ای بود. مرحوم ابوالحسنی نیز با پژوهشی گسترده و با استفاده از منابع مستند و دقیق، این واقعیت را به اثبات رسانید که

ص:77

سرچشمه مباحث و افکار این حکیم شاعر از منابع دینی، فضایل اخلاقی و باور های شیعی می جوشد.

دکتر غلامعلی حداد عادل می گوید:

کتاب «بوسه بر خاک پی حیدر» به قلم مرحوم منذر، حاوی اطلاعات ادبی ارزشمند و تحقیقی با انضباط بوده و غیرت دینی در آن موج می زند. در نوشتار یاد شده، سیمای حقیقی فردوسی ترسیم شده است. آری، [آن] روحانی که درس ادبی نخوانده و در محافل شاهنامه خوانی شرکت نکرده است، کتابی می نویسد که می تواند مورد مراجعه استادان ادبیات قرار گیرد. آن مرحوم، این شجاعت را داشت که خلاف برخی امور مشهور سخن بگوید. (1)

دکتر سنگری هم گفته است:

کتاب بوسه بر خاک پی حیدر، نظریه ای جدید در حوزه فردوسی شناسی

می باشد؛ کتابی که به قلم فردی حوزوی به نگارش درآمده و در آنجا با دلایل متقن، روشن کرده است که فردوسی علاوه بر ذوق شاعری در ساخت عرفان و اخلاق هم صاحب نظر است. (2)

دکتر رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم تأکید کرده است که مورخ باید راستگو و امانت دار باشد، ولی این گونه نیست که تعلق خاطری در افکارش دیده نشود. اصولاً کسی که گرایش نداشته باشد در راه کمال، قدمی برنمی دارد و مرحوم ابوالحسنی این گونه بود. او نگاهی پدیدار شناسانه به تاریخ داشت و می خواست این حقیقت را به اثبات برساند که وقایع تاریخی چگونه شکل می گرفته اند؛ چه انگیز ه ای در آن ها دخالت داشته اند و برای اعتقادات و حیات کنونی ما چه ره آوردی به همراه آورده اند.

به گفته وی، کار مشروطه شناسی مرحوم منذر درخشان است و به خوبی توانسته از عهده آن برآید. او اصرار داشت که چیزی را به اسلام نسبت ندهیم. لازمه این امر، نگاه

ص:78

ویژ ه ای بود که ایشان به وقایع تاریخی داشت. منظور از بی تعلقی وی به جریان های تاریخی، صداقت و راستگویی اوست. آن مرحوم به هر حوز های از تاریخ که توجه می کرد نسبت به آن موضوع، دین را در نظر می گرفت و این موضوع در تحقیقات وی درباره فردوسی، تاریخ عهد صفویه و مشروطه مشهود است. (1)

دکتر علی اکبر ولایتی مورخ، پژوهش گر و مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل نیز خاطرنشان ساخته که فعالیت های بااهمیت مرحوم منذر به این دلیل بر تاریخ معاصر و به خصوص مسایل مشروطه متمرکز گردید که ایران، جایگاه واقعی خود را در تاریخ معاصر بازیابد؛ یعنی تاریخی که حالت تصنعی ندارد و از اعتقادات مردم بریده نمی باشد. آن مرحوم می خواست دین را به برداشت های تاریخی بازگرداند.

وی افزوده است که دین ستیزی، محور اصلی تهاجم فرهنگی غرب شده و اروپاییان، صلیبیانی بودند که با سلاح فرهنگی جلو آمدند و در نوشته های تاریخی ایران، تحریفاتی به وجود آوردند. مشروطه نویسان حرف های نیز به تقلید از آنان وقایع تاریخ معاصر را به قصد معنویت زدایی و [معنویت] ستیزی به نگارش درآوردند و مرحوم ابوالحسنی در راستای اصلاح، پالایش و پیرایش دین و این نوع تاریخ نگاری، اهتمامی بااهمیت از خود نشان داد. (2)

حجت الاسلام و المسلمین سیدهادی خسروشاهی، تاریخ پژوه برجسته کشور، متذکر گردیده که اغلب آثار مرحوم منذر محققانه و ارزشمند است. شخصیت های تأثیرگذار کشور از گذشته با اتهامات عجیب و غریب مواجه بوده اند که یکی از آن ها شیخ مشروعه است. مرحوم ابوالحسنی در کتاب مستقلی با عنوان «کالبدشکافی چند شایعه درباره شیخ شهید» به رد تهمت هایی درباره این بزرگوار پرداخته و کذب بودن آن ها را افشا کرده است. این اتهامات را سیداحمد کسروی، مهدی ملک زاده، یحیی دولت آبادی، ادوارد برون و

ص:79

دیگران به شیخ وارد ساخته اند، اما علی ابوالحسنی با دلایل مستند و منطقی و مدارک معتبر، آن ها را رد کرده است. این مورخان با اغراضی خاص، شیخ مشروعه را آماج چنین اتهاماتی کرده اند که هیچ کدام واقعیت ندارد. (1)

از ویژگی های مهم مرحوم منذر، پاسخ به برخی شبهاتی بود که عد ه ای از مورخان برای جدا کردن مردم از علما و دینداران مطرح کرده بودند. او با موشکافی های خود، راه بر این شبهه افکنان مسدود می ساخت. دفاع عالمانه وی از ولایت و دیانت در تلاش های پژوهشی آن روحانی بیدار کاملاً هویداست و اصولا این برنامه مرحوم منذر جنبه فرهنگ سازی دارد و می کوشید چنین دیدگاه و نگرشی را به شاگردان خود منتقل کند. (2)

ص:80

شرقی و غربی، یکی بگیریم؛ چون حکم به ظاهر می کنند و به عمق مسایل توجه ندارند، متأسفانه ولایت فقیه را با حکومت های

بشری مساوی می دانند. این مبانی دینی است که تکلیف ما را در سیاست و شیوه ها

و ابزار های آن مشخص می کند. (1)

گذشته از این، افشای نیرنگ های استعماری و ایادی داخلی و خارجی و نیز صهیونیسم، بخشی از دغدغه های فکر و عرصه پژوهشی مرحوم منذر بود که با عناوینی چون «دانش دشمن شناسی» و «زنگ بیدارباش» در سرفصل های آثارش مشهود است؛ به گونه ای که ایشان را به مبارزی پیگیر با جریان های وابسته به فراماسونری منحرف، تبدیل کرده بود.

او شیوه تاریخ پژوهشی معاصر را به نقد کشید و نوشت:

پیش فرض های ایدئولوژیک و حب و بغض های شخصی، حزبی و جناحی، فقدان تتبع و تحقیق کافی، در جا زدن در لایه های

سطحی حوادث و عدم رسوخ به کنه آن ها

و نیز نقص بینش و ضعف درک تاریخی، مشکلات اساسی ما در تاریخ نگاری هستند. در واقع نگرش های

تاریخی ما ژرفایی، گستره و خلوص لازم را ندارد و سطح پایینی دارد. مشکل هم صرفاً در نفهمیدن نمی باشد؛ بلکه بدفهمیدن است. به بیان دیگر، تتبع مورخان و تحلیل گران

ما در مرحله گردآوری مواد و مصالح لازم برای تحقیق، ناقص است. این کاستی حتی در مورد آن هایی که سال ها کار کرده اند و در این باره

مایه گذاشته اند وجود دارد. پیچیدگی بی اندازه برخی مسایل و حوادث، خصوصاً در تاریخ معاصر ایران، مزید بر این علت گردیده و بر ناتوانی بینش تاریخی ما افزوده است و باعث راه نیافتن به لایه های

ظریف، پیچیده و پنهان قضایا گردیده است.

مرحوم منذر در جایی می نویسد:

هدف از پژوهش های

گسترده نگارنده، صرفاً کشف حقایق و تبیین واقعیت ها

ص:81

برای دستیابی به عبرت ها و تجارب گرانبهای گذشته و بهره گیری از آن ها برای بهبود وضع حال و آینده ساکنان این مرز و بوم است، نه احیای کینه ها و اختلافات فروخفته بومی و محلی. هرگاه از سر ضرورت، ناگزیر از افشای عیوب برخی گذشتگان شد ه ایم تأکید کرد ه ایم که وجود این معایب در شخص یا اشخاص مذکور، لزوماً به معنای آلودگی اسلاف یا اخلاف وی نیست؛ چه بسا که شخص منحرف خود پیشتر اهل صلاح بود یا بعداً به توبه و اصلاح گراییده باشد. (1)

او یادآور گردیده است:

ما باید این همه شتاب و عجله در قضاوت و کینه های ایدئولوژیکی را کنار بگذاریم. حق انتقاد محفوظ، بلکه ضروری است، اما تخریب بی رویه

روا نیست. حمله به رجال دینی و سیاسی که به لحاظ اندیشه و عملکرد، در یک داوری عالمانه و منصفانه در خط خدمت به اسلام و ایران گام زده اند، نوعی نخبه کشی

فرهنگی است. نخبه کشی که فقط سیاسی نیست و به از بین بردن امیرکبیر ها

و قائم مقام ها منحصر نمی شود؛

شاید بدتر از آن، نخبه کشی

فرهنگی باشد و از شخصیتی چون شیخ فضل اﷲ

نوری که به گواه تاریخ، برگزیده رهبر فرزانه ای چون میرزا محمدحسن شیرازی است، چهر ه ای بسازی که به هر کس ارائه کنی حالش به هم بخورد. این از نخبه کشی

رضاخان هم بدتر است، زیرا نسل های

متمادی را از داشتن الگو های

هویتی خود، محروم می سازد. (2)

مرحوم منذر عقیده داشت در جنبش مشروطه، دو گرایش یا جریان معارض و مقابل یکدیگر وجود دارند که از آن ها می توان با عنوان جریان اسلام گرا و غرب گرا یاد کرد. وی با طرح این موضوع می نویسد:

در یک نگاه کلی و کلان می بینیم که در عصر مشروطه، دو جریان اسلام گرا و غرب گرا رویاروی یکدیگر قرار دارند. در مرحله نفی نظام استبدادی،

ص:82

تعارض ها

و کشمکش های این دو جریان با یکدیگر چنان بروز و ظهوری ندارد، ولی زمانی که به مرحله تأسیس و تثبیت نظام جدید می رسیم تعرض ها و تضاد ها تدریجاً به نحو فزایند ه ای

رخ می نمایند. جریان غرب گرا به رهبری امثال تقی زاده،

حسینقلی خان نواب، یپرم خان ارمنی و حیدر عمواوقلی شکل می گیرد

و جریان اسلام گرا شامل دو بخش است؛ مشروعه خواهان به رهبری شیخ فضل اﷲ نوری که کاروانی از آیات عظام و فق ها و علما در میان آنان دیده می شوند

و مشروطه خواهان متشرع که در رأس آن ها مراجع ثلاثه نجف (آخوند خراسانی، حاج میرزا حسین تهرانی و شیخ عبداﷲ مازندرانی) وجود دارند. میرزای نائینی نیز حامی جدی این نوع تفکر است. (1)

مرحوم ابوالحسنی نوشته است:

راقم این سطور به هیچ دسته، حزب و گروهی به جز حزب اﷲ، به مفهوم قرآنی و روایی، بستگی ندارد و البته این سخن نیز نفیاً و اثباتاً متضمن هیچ گونه قضاوتی له یا علیه احزاب و گروه های اسلامی موجود در کشورمان نیست. همچنین نویسنده، پیرو هیچ خطی، جز خط امام به معنای جامع اصیل و دقیق آن که همان صراط مستقیم تبعیت کامل از قرآن و عترت معصومین علیهم السلام است، نمی باشد و نیز شدیداً اعتقاد دارد که مبارزه با التقاط در عصر حاضر، وجه لاینفک و ضرورت انفکاک ناپذیر مسئولیت خطیر انسانی و الهی است که وجه دیگرش همانا شرکت جدی، فعال، مخلصانه و آگاهانه همه خداجویان در امر تعمیم و تعمیق خداپسندانه انقلاب اسلامی و پاسداری مجدانه پیگیر از جمهوری اسلامی و اسلامیت جمهوری است و رساندن فجر صادق انقلاب اسلامی ایران به روز روشن ظهور و حضور حضرت ولی اﷲ الأعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف است. (2)

ص:83

ص:84

ص:85

فعالیت های ثمربخش فرهنگی، سیاسی و جهادی ممتاز و موفق بود و توانست در عرصه قلم و تحقیق موشکافانه ی خود زوایای بسیاری از مطالب تاریخی را روشن بسازد و در عمر پربرکت خود آثار گران بهای تألیف [کند] و به یادگار بگذارد و نام بلندآوازه اش در محافل علمی برای همیشه بدرخشد. (1)

ص:86

ص:87

تحقیقات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دوایر عقیدتی سپاه، بسیج و ارتش جمهوری اسلامی ایران و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران همکاری تنگاتنگ، مستمر و مؤثری داشت.

هم چنین وی رئیس شورای گروه تاریخ و تمدن پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بود. از این گذشته، در هیئت علمی انتشارات اسوه (وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه) عضویت داشت و عضو تحریریه ماهنامه زمانه و نیز فصلنامه تاریخ معاصر ایران بود. او در عرصه مطبوعاتی هم فعال بود و ویژه نامه «ایام» ضمیمه روزنامه جام جم را با همکاری برخی دوستان و شاگردان خود انتشار می داد.

آن مرحوم سه شماره از نشریه مذهبی سیاسی کوثر را انتشار داد و نیز مقالات متعددی در نشریات معتبری چون فصلنامه کلام اسلامی، فصلنامه تاریخ معاصر، ماهنامه زمانه، کتاب نقد، دو ماهنامه آینه پژوهش، نشریه ندای عدالت، جراید اطلاعات، کیهان و جام جم و جوان به طبع رسانید. برخی کتاب های او در جشنواره مطبوعات، جشنواره علامه طباطبایی و کتاب سال حوزه برگزیده شده اند. (1) مرحوم منذر ذوق شعری هم داشت و این توانایی خویش را در طریق ترویج فضایل، حکمت علمی و ارادت به خاندان عترت علیهم السلام به کار گرفت.

در پایان نمونه ای از سروده های وی را درباره حضرت فاطمه زهرا علیها السلام ذکر می کنیم: (2)

دوش در کنجی محقر

زانوان غصه در بر

یک جهان اندیشه در سر

دل پر از اندوه و آذر

در به روی غیر بسته

همچو مرغی پرشکسته

بر سر آتش نشسته

سوخته از پای تا سر

ناگهان یاری خجسته

دل ز غیر حق گسسته

ص:88

با حقیقت عهد بسته

شاد وخندان آمد از در

گفت: از بهر چه این سان

زار و دلگیر و پریشان

کرد ه ای در کنج ویران

منزل و مأوی و بستر

گفتمش بس دردمندم

خسته و اندوه مندم

سست عنصر همرهانم

سخت جان نامردانم

هر یکی تیری به جانم

می زنند از پهلو و بر

مهدی امت نیامد

محیی سنت نیامد

گفت هر دردی به عالم

چاره ای دارد مسلّم

درد تو نیز ای مکرم

نیست بی درمان، مقدر

گفتمش ای یار دل جو

هان طبیب ماهرم کو؟

بهتر از آن مادرم کو

شام تارم زو پراختر

گفت: برگیر از دل و جان

دامن آن مهر تابان

گفتمش برگو کی است آن

گفت: بس بشنو برادر

زهره زهراست نامش

قبه خضرا است بامش

میوه طوباست کامش

خود درختی بارآور

هدیه دادار سرمد

میوه معراج احمد

درة التاج محمد

شاخص نیکوئی از شر

در ثنایش از محمد

(بضعة منّی) برآمد

هاله ی بدر محمد

زینت صدر پیمبر

ص:89

ص:90

قمی، معروف به «حاج آخوند» و صاحب کتاب معروف «قلائدالفرائد» است - که نامش، در زاویه گمنامی مانده و کمتر به زندگی علمی او پرداخته شده است. در این مقاله کوتاه به شرح کوتاهی از زندگی سراسر تلاش و کوشش وی می پردازیم و نمایی از آگاهی و تعهد و مسئولیت او را شرح می دهیم.

تاریخ تولد آن فقیه بزرگ به خوبی روشن نیست، اما از آنجا که وی تقریبا هم سن مرحوم آیت اﷲ العظمی حاج سید صادق قمی - یار دیرین و هم مباحثه خویش - بوده و تاریخ ولادت او، (1255ق) بوده است شاید سال تولد «حاج آخوند» نیز حدود (1255ق) باشد. (1) وی پس از پشت سر نهادن دوران کودکی و نوجوانی و آموختن مقدمات علوم دینی، در قم، تهران و اصفهان نزد علامه شیخ علی نوری فلسفه را به مدت چهارسال فراگرفت. (2) در سال (1279ق) به همراه دوست دیرین و هم مباحثه اش، آیت اﷲ حاج سید صادق قمی، رهسپار نجف اشرف گردید. و به مدت دو سال از درس های فقه و اصول استوانه دانش، استاد الفقهاء و المجتهدین شیخ مرتضی انصاری بهره برد. این دو سال در پرورش شخصیت علمی و باروری استعداد او نقش به سزایی داشت، زیرا آنچنان که از حاشیه اش، بر رسائل شیخ برمی آید، وی در این مدت مبانی و گفتار شیخ اعظم را به خاطر سپرد، و در جای جای کتاب به ذکر آن ها پرداخت.

پس از درگذشت شیخ انصاری در (1281ق) وی با شرکت در حلقه درس آیات عظام: میرزا محمدحسن شیرازی و میرزا حبیب اﷲ رشتی به تکمیل دانسته های خویش پرداخت. با مهاجرت میرزا محمدحسن شیرازی به سامراء، او و هم بحثش حاج سید صادق، ملازمت میرزا حبیب اﷲ رشتی را برگزیدند و تا سال (1296ق) به مدت 16 سال از درس های فقه و اصول آن وارث دانش شیخ مرتضی انصاری بهره بردند. (3) سپس در

ص:91

اواخر سال (1296ق)، به همراه دوستش رهسپار سامراء شد و دو سال نیز از درس آیت اﷲ میرزا محمد تقی شیرازی بهره برد و با مکتب فقهی سامراء نیز آشنا شد.

مرحوم حاج آخوند و حاج سید صادق، در سال (1298ق) پس از 19 سال دوری از وطن و طی مدارج عالی علمی، اخلاقی و فقهی، به زادگاه خویش، قم بازگشتند. و بر مسند تدریس، افتاء وعظ و ارشاد و امامت جماعت تکیه زدند. مردم حق شناس قم هم - که دو تن از بهترین دانش آموختگان نجف را در میان خویش می دیدند - گرد آنان را گرفتند، و به استفاده از محضرشان پرداختند.

ملاغلامرضا، سالیان فراوان، در مسجد شریف امام حسن عسکری علیه السلام به تدریس علوم اهل بیت علیهم السلام، اقامه جماعت و ارشاد مؤمنان پرداخت. و مرحوم حاج سید صادق هم بیشتر رسیدگی به دعاوی، قضاوت شرعی و فصل خصومات را برعهده گرفت. (1)

از شمار شاگردان حاج آخوند اطلاع دقیقی در دست نیست، اما مسلم آنست که فضلاء و طلاب حوزه علمیه قم نزد این استاد فقه و اصول به شاگردی پرداخته اند. برخی از آنان عبارتند از:

1. آیت اﷲ حاج سید محمود روحانی قمی، (1307-1381ق)، فرزند آقا سید صادق قمی (2)؛

2. آیت اﷲ حاج محمد جواد قمی، (1295-1373ق)، (فرزند ارشد ایشان)؛

3. آیت اﷲ حاج شیخ عبدالهادی حاج آخوند، (م 1385ق)، (فرزند دوم ایشان)؛

4. علامه شیخ محمدعلی ارجستانی کچوئی، (م 1330ق) صاحب «انوار المشعشعین فی شرافة قم والقمیین» (3) ؛

5. آیت اﷲ حاج سید عباس رضوی مبرقعی، (م 1335ق)؛

ص:92

ص:93

2. قواعدالاصول، درباره دو مسئله مهم «اجتماع امر و نهی» و مسئله «ضد» (1)

3. صلاة المسافر (2)

4. کتاب الصلاة (3)

5. کتاب القضاء (4)

6. کتاب الدیات (5)

7. کنوز الجواهر (6)

سرانجام مرحوم حاج آخوند، پس از عمری نزدیک به 75 سال، سرشار از خدمات دینی و اجتماعی، در 16 ذیحجةالحرام (1332ق) (7) برابر با (13 آبان 1293ش) بدرود حیات گفت. و پس از تشییع باشکوه و شایسته، در ایوان آینه حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد. (8) و وفاتش اثری عمیق از غم و اندوه در دل مردمان قم به جای گذاشت. برخی از تراجم نگاران درباره شخصیت وی، جملاتی زیبا نگاشته اند از جمله:

1. شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: دانشمند محقق، فقیه متبحر، و از بزرگان با شرافت قم... (9) مرحوم حاج آخوند بوده است.

2. شیخ محمدحسین ناصرالشریعه هم می نویسد: مرحوم حاج آخوند یکی از علمای بزرگ و فقهای سترگ قم است که در عصر خود، در صف اول علمای این بلد بود. علاوه بر فضل ظاهر، قدس باطن نیز داشت... (10)

ص:94

3. حاج شیخ مرتضی انصاری دزفولی سبط الشیخ نیز می گوید: فقیه اصولی، زاهد متقی، محقق مدقق، جامع معقول و منقول و از اجلّه شاگردان شیخ بوده است... (1)

مرحوم حاج آخوند عالمی متواضع و به دور از مظاهر تشخص و تعین بود، تنها به حل و فصل مشکلات دینی مردم و تدرس و تالیف و امامت جماعت می پرداخت. آنقدر در چشم و دل مردم قم جای گرفته بود که مردم تکه هایی از پیراهن او را برای گذاشتن در کفن خویش، ذخیره می کردند. و آن را مایه مباهات خود می دانستند. زمانی گروهی از مردم قم برای زیارت عتبات عالیات به سامراء مشرف شدند و وجوهات شرعیه خود را به مرحوم میرزای شیرازی تقدیم داشتند. اما میرزا از پذیرفتن آنها سر باز زد و فرمود: مگر آقای حاج آخوند در قم نیست که شما وجوه شرعیه خود را به سامراء آورده اید؟ ببرید به ایشان بدهید.

از مظاهر فروتنی حاج آخوند آنکه: روزی برای ایشان نامه ای آمده بود، و در آن خطاب به «حجت الاسلام» شده بود. معظم له ناراحت شد و این عنوان را زائد بر شأن خود دانست و فرمود: حجت الاسلام فقط شیخ انصاری بود و بس.

ایشان به هنگام وفات، وصیت نمود تا جنازه اش همانند یکی از مردمان عادی و به دور از تشریفات تشییع شود، اما مرحوم حاج سید محمد باقر (2) - تولیت آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام - فرمود: ما مقداری از راه را به وصیت ایشان عمل می کنیم. و بعد از آن به صلاحدید خود، تشییع می نمائیم. حاج آخوند از سر تواضع، اجازه عکس برداری، از خود را نمی داد. و بدین دلیل، تصویری از او در دست نیست. (3)

ص:95

بزرگوارش و آیت اﷲ حاج آقا احمد قمی - برادر آیت اﷲ العظمی حاج آقا حسین قمی- فراگرفت و در 20 سالگی به اشاره پدرش به تهران رهسپار گردید. شیخ محمد جواد در تهران نزد حضرات آیات: میرزا محمدحسن آشتیانی (فقه و اصول) و حاج شیخ علی نوری، میرزا محمود حکمی و شیخ عبدالکریم سبزواری (حکمت و کلام)، زانوی ادب به زمین زد و بهره های علمی بسیار برد. ایشان پس از سه سال توقف، به قم بازگشت و یک سال دیگر از پدرش بهره برد. در سال (1319ق) به نجف رفت و در درس آیات عظام: آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و سید محمد کاظم یزدی حاضر شد. و مبانی علمی خود را استوار ساخت. او پس از 14 سال و چند ماه پس از وفات پدر بزرگوارش، در ربیع الاول سال(1333ق) بنا به درخواست عموم مردم قم - که از ایشان خواسته بودند به قم بازگردد. قبول کرد و در میان ابراز احساسات عموم اهالی که به مناسبت ورود ایشان! شهر را تعطیل عمومی کرده و تا چند کیلومتری به استقبال رفته بودند، به زادگاه پدرانش بازگشت و به تدریس، تالیف، وعظ و ارشاد پرداخت و به جای پدرش، تصدی امامت مسجد امام حسن عسکری علیه السلام را بر عهده گرفت.

ص:96

8. یاقوت؛ ردّ بر مادّیین و دهریون (1) از آن جمله اند.

وی مشغول نگارش کتاب «یازدهم» بود که ندای حق را لبیک گفت. کتابخانه ایشان به همراه کتابخانه پدرش که به سفارش مرحوم حاج آخوند به وی واگذار شده بود پس از وفاتش به آیت اﷲ العظمی بروجردی واگذار شد و سپس به دستور ایشان به کتابخانه مدرسه فیضیه، تحویل داده شد.

این عالم ربانی سرانجام در 19 ذیقعده سال (1373ق) برابر با 19 تیر (1333ش) در 83 سالگی جان به جان آفرین تسلیم کرد. و پس از یک تشییع با شکوه و اقامه نماز میت توسط آیت اﷲ العظمی بروجردی بر پیکرش، در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام مدفون شد (2) و نخستین مجلس بزرگداشت او از سوی آیت اﷲ بروجردی در مدرسه فیضیه برگزار شد.

ص:97

او با نگاه تیزبینش به این باور رسیده بود که داشتن، غیر از وابسته بودن است و در زندگی خویش نیز نشان داد که ثروت و قدرت که از بزرگترین فریبندگان بشر هستند، در مقابلش به هیچ انگاشته می شود.

ص:98

ص:99

ص:100

می شد، کسانی نیز بودند که انتظارات زیادی داشتند. و به خیال خود می خواستند او از نفوذش برای پیشبرد اهداف آنان واسطه شود یا اعمال نظر کند، غافل از آنکه او جز از خدایش از هیچ کس و چیزی طلب نکرده بود.

ص:101

که به مدت چند ماه در شهر برموس انگلستان اقامت گزید، در مجمعی با حضور پیروان ادیان مختلف در شرایطی به دفاع از اثبات حقانیت مردم فلسطین پرداخت که بعضی از اعضاء، حتی نسبت به این مساله آگاهی نداشتند.

2. برخی از آشنایان با یادآوری حضور مشتاقانه او در جلسات سخنرانی دکتر شریعتی متذکر می شوند! که وی در شرایطی برای حضور در این جلسات از قم به تهران می آمد، نه تنها فضای قم، بلکه فضای سنتی متشرعان خارج از قم هم روی خوشی به نظرات و قرائت جامعه شناختی، دکتر از اسلام و تشیع نشان نمی دادند. دخترش به یاد می آورد که سوغات پدر از سفر تهران، هر بار کتابی از دکتر شریعتی بود. پدر با دختر، از اسلام و تشیعی سخن می گفت که سازنده و پویا هستند، و رکورد و رخوت در این امر زجرآور است. او معتقد بود اگر کسی اسلام و علی علیه السلام و حسین علیه السلام را به خوبی بشناسد، نمی تواند پیروشان نباشد. و با برداشتی که از مقوله دین داشت، اگر جامعه ای این راه را می پیمود، بدون هیچ تبلیغی جهانیان را مسحور خود می کرد.

3. انقلابیون قدیمی، تحلیل آسیب شناسانه او از آینده انقلاب در نوفل لوشاتو را متذکر می شوند. او که از سال های دور تجربه نهضت دکتر مصدق را مورد مداقه قرار داده بود. و سپس با حضوری پرشور و سازنده، در تمامی مراحل در به ثمر رسیدن انقلاب از کمک مالی به مبارزان و اعتصابیون گرفته، تا پخش اعلامیه و تکثیر نوار مبادرت ورزیده بود، در سال های (1356و1357) در ملاقات با امام در نجف و سپس با مشاهده فعالیت های امام موسی صدر و دکتر چمران در لبنان، و سرانجام زیر نظر گرفتن شرایط انقلاب و انقلابیون در نوفل لوشاتو، به یاد می آورد، و سخن می گفت.

4. اهل ادب، او را به انس با ادبیات فارس و عرب، و نکته سنجی های مثال زدنی اش می شناسند. در مطالعه متون ادب پارسی، کم نظیر و در شعر و موسیقی صاحب نظر بود. تحلیل هایش، از اشعار حافظ، مولانا و سعدی، و توجهش به ظرافت های سبک و سیاق سخن این بزرگان تحسین برانگیز بود.

5. کسانی که با او در باب تاریخ سخن گفته و به بحث پرداخته بودند، تحت تأثیر نگاه

ص:102

موشکاف و نقادش در مطالعه تاریخ ایران و اسلام و جهان قرار می گرفتند. در مواجهه با تاریخ، بسیار آگاه بود و هیچ تعصبی را روا نمی دانست و هیچ شخصیت و واقعه تاریخی از نقد موشکافش دور نمی ماند.

و گاهی این اشعار را می خواند:

ز روز گذر کردن اندیشه کن

پرستیدن دادگر پیشه کن

به نیکی گرای و میازار کس

ره رستگاری همین است و بس

و او که عمری این ادبیات را با خود مرور کرده بود، سرانجام در صبحگاه روز 31 خرداد (1389 برابر با اول رجب 1431ق) به علت ایست قلبی به دیدار معبودش شتافت؛ پروردگاری که تمام مراحل زندگی اش را فقط با توکل بر او سپری کرده، و جز به رضایت او نیندیشیده بود. این عارف عامل که عمری بدون اسم و رسم زیسته بود، و در عمر 86 ساله خویش، از هرگونه تعلقات مادی مبرّا بود، همواره از دختر، داماد و دو نوه اش می خواست که تشییع و تدفینش به طور بسیار ساده و به دور از هرگونه تشریفاتی برگزار شود.

گرچه پدر و پدربزرگش در حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام مدفون هستند، او می خواست در امامزاده ای در شهر قم به خاک سپرده شود. بر سنگ آرامگاهش که در صحن حضرت علی بن جعفر علیه السلام شهر قم به خاک سپرده شده، یکی از همان ابیاتی حک شده است که در حکمت آموزی هایش، در گوش نزدیکان زمزمه می کرد:

جهان و کار جهان جمله هیچ در هیچ

هزار بار من این نکته کرده ام تحقیق

پس از رحلت این زاهد وارسته پیام های تسلیت جداگانه ای در غم فقدان ایشان صادر شد.

ص:103

گرامی حضرت امام خمینی (رضوان اﷲ تعالی علیهما) را به همسر فاضل و مکرم و فرزند محترم آن مرحوم که، بازرگانی امین و معتمد و متعهد بودند، و به بیت شریف امام بزرگوار تسلیت می گویم

و رحمت و مغفرت الهی را برای ایشان مسألت می کنم.

سید علی خامنه ای

تیرماه 1389

دفتر امام راحل رحمة الله و پیام تسلیت:

همچنین در پی درگذشت حاج محمدحسن اعرابی، دفتر حضرت امام خمینی رحمة الله، اطلاعیه ای در این باره صادر کرد. در این اطلاعیه خاندان مرحوم اعرابی نیز معرفی شده و آمده بود:

ایشان فرزند آیت اﷲ شیخ محمد جواد آقا و نوه مرحوم آیت اﷲ حاج آخوند از علمای بزرگ و زاهد زمان خویش بودند. مرحوم اعرابی در سال (1303ش) در قم به دنیا آمدند و در سال (1332ش) با دومین دختر امام خمینی رحمة الله ازدواج نمود. حضور در دوران مبارزات ستم شاهی و همراهی با امام خمینی رحمة الله از نقاط درخشان زندگی ایشان می باشد. مرحوم اعرابی در سال های

تبعید امام، وکیل ایشان در ایران بوده و با ثبات شخصیتی منحصر به فرد و امانت داری، بسیار از امور مالی امام تصدی نمودند. مرحوم اعرابی پس از انقلاب پذیرش هرگونه سمت دولتی خودداری کرد، و زندگی زاهدانه خویش را در شهر قم و در منزل قدیمی ایشان ادامه داد.

روانش شاد و یادش گرامی.

ص:104

ص:105

پایگاه اطلاع رسانی جام جم آنلاین.

روزنامه اطلاعات.

علمای قم، ناصرالدین انصاری قمی، 1383ش.

ص:106

ص:107

ص:108

او با روحیه ای ظلم ستیزانه در مبارزات مردم ایران علیه استبداد رژیم پهلوی به رهبری امام خمینی، حضوری تأثیرگذار و روشنگرانه داشت و به همین دلیل ایامی از زندگی خود را در تبعید و زندان گذرانید.

ص:109

سر سلسله ی آنان کمال الدین انصاری نام داشت. شیخ بهاء الدین انصاری نیز از احفاد این شخصیت است که فرزندی به نام شیخ عبدالصمد انصاری داشتند. نسب شیخ زکریا انصاری ملقب به «نصیر الاسلام» از طریق پدرش شیخ عبدالرحمن انصاری و پدر بزرگش ابوعلی به شیخ عبدالصمد انصاری می رسد. (1)

حاج شیخ زکریا انصاری ملقب به نصیرالاسلام و مشهور به شیخ بزرگ، فرزند حاج شیخ عبدالرحمان زاهد از علمای داراب به سال 1279ش. در کوهستان داراب (نوایگان) متولد گردید. وی تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خویش نزد والدش و دیگر مربیان منطقه گذرانید و با تأسیس حوزه ی علمیه لارستان توسط آیت اﷲ سید عبدالحسین لاری به این دیار مهاجرت کرد. ایشان در حالی که جوانی بیست ساله بود از محضر مؤسس این محفل علمی و آموزشی، فیض برد و رفته رفته به دلیل هوش سرشار و اهتمام وافر در کسب علم و فضیلت در زمره ی شاگردان شایسته و برجسته ی آن بزرگوار قرار گرفت. از مجموعه آثار و توضیحات و حواشی که وی بر کتب درسی و حوزوی نوشته، چنین برمیآید که او از احفاد جابر بن عبداﷲ انصاری و از یاران باوفای سید عبدالحسین لاری به شمار می آمده است.

آن عالم ربّانی در یکی از روز های سال 1331ق. توسط دو نفر از عوامل فریب خورده ی قوام الملک به نام های یوسف و جعفر قلی، در منطقه کوهستان لایگرد ترور شد و با اصابت چندین گلوله، به فیض شهادت نایل گردید. مردم پیکرش را با تکریمی خاص و تشییعی با شکوه به روستای نوایگان انتقال دادند و در کنار مرقد والدش شیخ عبدالرحمن به خاک سپردند. بر مزار این عالم شهید قبه و گنبدی ساختهاند که تاکنون زیارتگاه اهالی و علاقه مندان می باشد. پس از شهادت این عالم زاهد و مبارز، آیت اﷲ سیدعبدالحسین لاری به نوایگان آمد و در آنجا به اقامه ی نماز جمعه پرداخت و در خطبه های خود از وارستگی، مجاهدت ها و فداکاری های شاگرد شهید خود تجلیل نمود. (2)

ص:110

ص:111

او سپس به دبستان رفت و مدت دو سال، دروس دوره ی ابتدایی را تا کلاس دوم تحصیل کرد. در مدرسه، چنان در درس ها، پیشرفت داشت که گاهی در غیاب معلم، نقش او را در کلاس به خوبی ایفا می کرد. در همین سنین به مثنوی خوانی علاقه پیدا کرد و مدام آن را با نوایی خوش و دلنشین می خواند. یحیی، دروس مقدماتی علوم حوزوی از قبیل معانی و بیان، صرف و نحو، منطق، مطول و مانند آن ها را در مدرسه ی علمیه روستای مزبور فرا گرفت. از مربیان وی در این مقطع تحصیلی عمویش شیخ ابوالحسن انصاری شیرازی، فقیه مبارز و اولین امام جمعه مشهد بود که بر روحیه ی او بسیار تأثیر گذاشت.

شیخ ابوالحسن که در مکتب عالم مجاهد و فقیه پارسا (سید عبدالحسین لاری) درس پایداری، فداکاری و مقاومت آموخته بود، بعد از شهادت پدرش، شیخ زکریای انصاری به مبارزه ادامه داد و با کمک برادر خویش شیخ جواد انصاری تا حدودی موفق گردید اهداف سیاسی اجتماعی خود را پیگیری نماید. بعد از چندی، دو لشکر بزرگ از ناحیه ی کرمان و فارس به طرف داراب و کوهستان آمدند و با نیرو های شیخ ابوالحسن وارد نبرد گردیدند. آنان بعد از یورش های مکرر، شیخ ابو الحسن را دستگیر کردند و حکم اعدام برای او صادر گشت. با این حال، او توانست خود را به نجف اشرف برساند و با وساطت مراجع حوزه ی دیار علوی، از اعدام ر هایی یابد. سرانجام ایادی رضاخان وی را، هنگام بازگشت به ایران، دستگیر کردند و به عنوان تبعیدی به مشهد مقدس بردند.

یحیی در مکتب این فقیه مبارز یاد گرفت که همگام با فعالیت های آموزشی، متوجه رویداد های سیاسی و جنبه های اجتماعی نیز باشد. (1)

از دیگر اساتید تأثیرگذار بر شخصیت ایشان در نوایگان، شیخ عبدالکریم انصاری معروف به «مدرس» است. مدرس انصاری ضمن اینکه متون مقدماتی حوزه را به این شاگردش یاد می داد، از خاطرات آن ایام و حوادث سیاسی مشروطه برایش سخن می گفت و او هم موفق گردید نکاتی را که از استادش شنیده بود، بنویسد. به گفته ی علیرضا انصاری، فرزند شیخ یحیی، این خاطرات از آن زمان به یادگار مانده است.

ص:112

یاد آور می گردد که آیت اﷲ شیخ عبدالکریم انصاری، مدرس حوزه ی علمیه داراب از شاگردان مرحوم آیت اﷲ میرزا ابراهیم شیرازی است که او نیز در زمره ی تربیت یافتگان مکتب آیت اﷲ میرزا محمد حسن شیرازی رهبر قیام تنباکوست. (1)

ص:113

معارف مذکور، فیض وافر برد. البته هم زمان درس شرح لمعه مرحوم آیت اﷲ اردکانی را نیز درک کرد. (1)

شیخ داراب این توفیق را به دست آورد که در مدرسه ی مقیمیه ی شیراز، دروس سطح عالی حوزوی فقه و اصول را از محضر آیت اﷲ شیخ بهاءالدین محلاتی 1314ش-1401ق. بهره مند گردد. مرحوم شیخ بهاء الدین در حوزه ی نجف اشرف و نزد آیات معظم، آقا ضیاءالدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی، میرزای حسین نائینی و شیخ محمد کاظم شیرازی، به مدت ده سال، خارج فقه و اصول را خوانده و به مقام اجتهاد نایل گردیده بود.

ویژگی های علمی، فضایل اخلاقی و حیات سیاسی، اجتماعی این بزرگوار، در تربیت شیخ یحیی مؤثر بود، زیرا او ضمن اینکه به لحاظ رفتار و اعمال، فردی وارسته، فروتن، با وقار و خوش برخورد بود، فکری روشن و ذوقی نیکو داشت و در تمامی عمر شریف خویش، قناعت و ساده زیستی را پیشه کرد؛ از تشریفات اجتناب می نمود؛ قلبی رئوف، پاک و عاری از کینه داشت و پیوسته در برابر استبداد، استعمار و منحرفین، موضع گیری صریح و شجاعانه می نمود و در برابر مسایل جامعه احساس مسئولیت می کرد. به همین دلایل، نقش ایشان در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی در منطقه ی فارس مهم و تعیین کننده بود. (2) او در اواخر ایام اقامت در شیراز بنا به تقاضای والدش تصمیم به ازدواج گرفت، از این رو با دختر عموی خود مرحوم شیخ ابوالحسن انصاری ازدواج کرد. (3)

ص:114

و شیراز در خود جای داده بود، روحانیان فاضلی چون آیات محترم مهدوی کنی، مقام معظم رهبری و برادرش سید محمد خامنه ای، رضا استادی، علی سعادت پور، عزیزاﷲ خوشوقت، سید ابوالفضل موسوی تبریزی، جوادی آملی، محمد جواد باهنر و علی اکبر هاشمی رفسنجانی حضور داشتند.

این بزرگان، علاوه بر شرکت در نماز جماعت مدرسه که در سه وعده صبح، ظهر و مغرب برگزار می گردید، در جلسات تفسیری علامه طباطبایی که در همان مکان برگزار می شد، شرکت می نمودند. مرحوم انصاری حدود دو سال در این مدرسه اقامت داشت. بعد از آن نیز مدتی در یکی از حجرات مدرسه ی فیضیه سکونت اختیار کرد. آن گاه در یکی از محلات قدیمی قم منزلی اجاره کرد و بعد ها این خانه را از صاحبش خرید و تا آخر عمر در آن زندگی کرد و حاضر به اقامت در خانه های نو ساز و مدرن و مجهز به امکانات جدید نگردید. (1)

ص:115

مجاهدی تبریزی (1324-1380ق) آموخت. حوزه ی درس این مدرس سطح عالی حوزه، در مسجد امام حسن عسکری علیه السلام و مدرسه حجتیه بود. مرحوم انصاری، این مربی فقیه و فاضل را استادی رئوف، دل سوز، دقیق، نکته سنج و موشکاف دید که ریشه های معضلات مباحث فقهی را می شکافت و بیان می کرد. (1)

مرحوم انصاری، علاوه بر مجلس درس از محضر استاد با اخلاص و توانا آیت اﷲ شیخ محمد فکور یزدی (م 1395ق) بهره برد و از او حسن خلق، سخاوت، فروتنی و معاشرت نیکو با دیگران را فرا گرفت. (2)

از دیگر استادان وی، مرحوم آیت اﷲ شیخ حسینعلی منتظری بود که شرح منظومه سبزواری و حکمت نظری و معارف عقلی را در محضرش فرا گرفت. (3)

ص:116

مرحوم انصاری شیرازی وقتی متوجه گردید آیت اﷲ حاج شیخ مرتضی حائری (1334-1406ق) درس خارج فقه و اصول برقرار کرده است، به محضرش راه یافت و مشاهده کرد فضلای زیادی جرعه نوش چشمه ی دانش و اندیشه ی او هستند. مرحوم شیخ مرتضی، به راستی از نظر علم و عمل و زهد و تقوا خلف صالح والدش مرحوم حضرت آیت اﷲ حاج شیخ عبد الکریم بود و درسش حاوی مباحث تحقیقی، استدلالی و نکات ابتکاری بود.

وی همچنین در محضر آیت اﷲ شیخ محمد علی اراکی (م 1373ش) درس خارج فقه ایشان را در مباحث نکاح، مکاسب محرمه، بیع، خیارات، طهارت و حج فراگرفت و نیز بحث هایی از دانش اصول را از محضر آن عالم بزرگ بهره برد. اگر چه محور درس های ایشان تشریح دیدگاه های استادش شیخ عبدالکریم حائری بود، ولی با نوعی تواضع می کوشید نظرات خود را در قالب تقویت و تأیید نظر وی بیان دارد. صفای نفس، وارستگی و تقوای آیت اﷲ اراکی و نیز مواعظ و سخنان ارزشمند آن عالم ربانی، شاگردانش و شیخ یحیی انصاری را عمیقاً تحت تأثیر قرار می داد. (1)

ص:117

طباطبایی ساکن گردید، شیخ یحیی انصاری هر روز از منزل خود واقع در محله «یخچال قاضی» می آمد و فقط به خانه ی امام می نگریست. روزی به ایشان گفتم: شما با نگریستن به بیت امام چه هدفی دارید؟ ایشان پاسخ داد: من به ایشان علاقه دارم و همین که می بینم سالم اند و برای استقبال و تشکر از مردم، بیرون آمده و بر بام خانه رفتهاند خوشحال می شوم؛ روحیه می گیرم و بر می گردم.

آیت اﷲ انصاری در نوشته های خود برای امام لفظ روحی فداه را به کار می برد و می فرمود از اساتیدی که خدمتشان رسیده ام، دو نفر را دیدم که متدین هستند و به آنچه اعتقاد دارند در هر شرایطی عمل می کنند: یکی امام خمینی رحمة الله و دیگری علامه سید محمد حسین تبریزی طباطبایی. ایشان وقتی می خواست درباره ی نماز به طلبه ها توصیه کند می گفت امام خمینی و شهید مطهری از این عبادت به جایی رسیدند. روزی برای امام در منزل یخچال قاضی مهمان آمده بود، نیمه های شب آنان از شنیدن صدای گریه بیدار می شوند و چون می پرسند چه خبر است، حاج آقا مصطفی می گوید: راحت باشید آقا نماز شب می خواند و از شدت راز و نیاز و التجا به درگاه بینیاز می گرید. وقتی مرحوم انصاری این ماجرا را نقل می کرد خود نیز می گریست و می گفت: چون امام به دنبال این نبود که خود را مطرح کند، پیام و دعوتش تأثیرگذار گردید و باعث شد مردم ایران و جهان به فرمان های وی توجه کنند و سخنانش بر دل ها بنشیند.

مرحوم انصاری در درس خارج فقه و اصول امام تا هنگام تبعید ایشان به ترکیه شرکت می کرد. درس فقه چنان که اشاره کردیم در مسجد محمدیه (سه راه موزه سابق) و درس اصول در مسجد سلماسی برگزار می شد. (1)

مرحوم انصاری تأکید می کرد که در آن روزگاران، دو نفر حوزه ی درسی سنگینی داشتند: یکی مرحوم محقق داماد رحمة الله در فقه و اصول و دیگری امام خمینی رحمة الله در معقول و منقول و چون امام در جنبه های علمی و عملی جامعیت داشت و به واسطه احترام و تکریمی که از سایر بزرگان حوزه به عمل می آورد، از این رو مرحوم انصاری با امام انس

ص:118

افزون تری برقرار کرده بود و این رابطه آموزشی، شکل عاطفی به خود گرفت. او در سرودهای این شوق و علاقه را بیان می کند.

ای نفس صبا ز من رو سوی مرجع زمن

گو به خمینی این سخن روح و روان من

تویی

وقتی امام از زندان قیطریه تهران بازگشت و در مسجد اعظم قم درس را شروع فرمود مرحوم انصاری بالبداهه این شعر را گفت:

بنگر نشسته چون ماه با یک جهان نباهت

مرد رشید عرفان بر مسند فقاهت

و چون امام را به ترکیه تبعید نمودند او با خود این گونه زمزمه کرد: (1)

رفتی و بردی جان ما

ای دلبر جانان ما

بازآ که باز آید روان

در پیکر بی جان ما

آن دم که یک دم از تو فرد

بر جانم آمد رنج و درد

بازآ و درمانی نما

این درد بیدرمان ما

علیرضا انصاری می گوید:

پدرم از همان ابتدای درس خارج فقه و اصول به صورت مداوم و کامل از محضر ایشان استفاده می کرد و در تقریرات خود، تعابیر بسیار بلندی نسبت به استاد خود دارد؛ مثلاً در جای جای این تقریرات و نامه های گوناگونی که می نوشته است لفظ «امام خمینی روحی له الفداء» از قلم نمیافتاد. در نامهای که بعد از ورود امام از پاریس به ایران نوشته و خدمت امام ارسال کردهاند، آمده است: «زعیم عالی قدر الهی و جهانی روح اسلام نائب الامام خمینی روحی لک الفداء» که نشان دهنده ی

ارادت پدرم به این مرد بزرگ الهی است. در آن ازدحام شدید که جمعیت زیادی برای استقبال امام در فرودگاه تهران و بهشت زهرا حضور یافته بودند، ایشان نیز خود را به این اقیانوس

ص:119

خروشان رسانید تا خورشید انقلاب اسلامی را به تماشا بنشیند. هنگامی که امام در بهشت زهرا بر جمهوری اسلامی تأکید کرد، آیت اﷲ انصاری از شدت وجد و شادمانی سر از پا نمیشناخت و خودش گفته بود: نفهمیدم مسیر تهران تا قم را چگونه طی کردم. (1)

بصیرت و بینش آیت اﷲ انصاری هنگامی مشخص می گردد که بدانیم او در دوران غربت امام، به حمایت از ایشان و همراه با حرکت او بر خاست. در دورانی که هر گونه حمایت از امام با تبعید، زندان، شکنجه و مانند آن توأم بود، مرحوم انصاری و عدهای از فضلا و بزرگان و عالمان به دفاع از امام بر خاستند و از راه و مبانی فکری او سخن گفتند و در طول حیات آن رهبر کبیر انقلاب، مطیع ایشان بودند. (2)

شاگردش مرحوم حجت الاسلام محمدمهدی مهندسی می گوید:

«مرحوم آیت اﷲ

انصاری قریب ده سال در درس فقه و اصول امام شرکت کرد، ولی جالب تر از آن، مسئله امام شناسی وی می باشد که تیز بینی، حقیقت جویی و درک بالای مرحوم انصاری را نشان می دهد. او از ابتدای مطرح گردیدن نام و شخصیت امام در جلساتی که عده ی بسیار اندکی شرکت می کردند حضوری توأم با علاقه و اشتیاق داشت. (3)

بنا بر گفته حجت الاسلام والمسلمین شیخ حسن رمضانی، مرحوم انصاری برای دفاع از حقانیت راه امام، بیتوقع و بدون برخورداری از کوچکترین امتیازی تلاش کرد و مصائب زیادی را در این راه متحمل گردید. آیت اﷲ انصاری در آن اختناق شدید و فضای سیاهی که رژیم شاه بر ایران حاکم کرده بود و به رغم کارشکنی افراد محافظه کار و اخلال متحجران، در زمره نخستین افرادی بود که بعد از ارتحال آیت اﷲ سید محسن حکیم در پاسخ عدهای از طلاب حوزه علمیه قم، در ذیل ورقه نظر خواهی نوشت:

ص:120

بسمه تعالی

صلاحیت حضرت آیت اﷲ العظمی آقای خمینی «مدظله» برای مرجعیت عامه قابل هیچ گونه

تردیدی نیست. این فقیه عالی قدر

جامع حد اعلای شرایط مرجعیت عامه بوده و تقلید و ترویج از معظم له موجب اعلای کلمه حق و اعزاز مسلمین است محل امضای یحیی انصاری. (1)

اصولاً محور اولیه شکل گیری جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیانیه دوازده نفری بود که بر مرجعیت امام خمینی در خرداد 1342ش. به عنوان فردی شایسته تقلید، تأکید کردند. این افراد عبارت بودند از: آیات عظام؛ ابراهیم امینی، انصاری شیرازی، خزعلی، ربانی شیرازی، شاه آبادی، صالحی نجف آبادی، صلواتی، فاضل لنکرانی، مشکینی، منتظری و نوری همدانی. این مدرسان در زمره ی روحانیونی بودند که به عنوان فضلای برجسته حوزه شناخته شده بودند و با یکدیگر هم فکری و همراهی داشتند. (2) آیت اﷲ انصاری در سالروز حادثه مدرسه فیضیه قم، طی بیاناتی ضمن افشای ماهیت رژیم استبدادی، بر عزم امام خمینی «قدس سره» و پیروانش برای مبارزه تا پیروزی نهایی تأکید کرد و به جفا کاران وقت هشدار داد که به محاصره و زندانی نمودن امام ادامه ندهند، و گرنه قادر نخواهند بود خشم مردم را خاموش سازند. بر این اساس در 8 مهر 1342ش. همراه با جمعی از فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم با ارسال نامهای به هیئت دولت وقت، خواستار آزادی امام خمینی رحمة الله از حصر و دیگر علما گردید. (3)

وی همچنین همراه عدهای از روحانیان و مدرسین حوزه علمیه قم طی تلگرافی خطاب به امام خمینی رحمة الله ارتحال حاج آقا مصطفی خمینی رحمة الله را به ایشان تسلیت گفت. (4) هنگامی که امام در نوفل لوشاتو ی فرانسه اقامت گزید با ارسال نامهای به رئیس جمهور وقت فرانسه از امام خمینی رحمة الله به عنوان روح و قلب سی و پنج میلیون نفر ایرانی نام برد و خواستار رفتار شایسته دولت فرانسه با آن رهبر بزرگ گردید. (5)

ص:121

این گونه نبود که علاقه آیت اﷲ انصاری رحمة الله به امام یک طرفه باشد؛ بلکه حضرت امام خمینی «قدس سره» در موقعیت ها و مناسبت های گوناگون نسبت به ایشان لطف و محبت نشان می داد. امام خمینی موقعی که در نجف اقامت داشت در اجازه نامه های متعددی به برخی علمای ساکن ایران اختیاراتی در محدوده امور حسبیه و وجوه شرعیه یا نظارت بر مصرف وجوه شرعی، دریافت و تحویل این وجوه، صادر می فرمود و در دفتری که ایشان طی سال های 1385 تا 1398ق. تنظیم کردهاند اسامی افرادی دیده می شود که آیت اﷲ انصاری معرف آنان بوده است (1) که این موضوع از اعتماد حضرت امام به ایشان حکایت دارد. به علاوه، امام در جلسه ای فرموده بودند که یک امضای آقای انصاری مانند دو امضاست.

شیخ عبدالعلی قرهی رحمة الله نقل کرده است زمانی که مرحوم انصاری وثاقت فردی را برای اجازه ی امور حسبیه تأیید کرده بود؛ در حالی که باید دو نفر امضا می کردند تا اجازه ی مزبور صادر گردد، امام فرمود: انصاری ذو الشهادتین است.

اولین باری که کتاب تحریر الوسیلة امام به ایران آمد، سه دوره بود که حاج احمدآقا یک دوره از آن را به شیخ یحیی انصاری اهدا کرد. زمانی که اهالی تهران به امام نامه نوشته بودند برای مسجد محل آنان امام جماعتی تعیین بفرمایند، امام مرحوم انصاری شیرازی را که در مشهد به سر می برد، احضار کرد و فرمود: اگر تمایل دارید برای اقامه ی نماز جماعت به تهران بروید. وی در این مورد با علامه ی طباطبایی مشورت کرد و ایشان به وی گفت: میل خودت است، تحصیلاتت پیشرفت دارد یا خیر؟ او جواب داد: متوقف نمیباشم. علامه با شنیدن این توضیحات گفت: پس در قم بمان. (2)

امام خمینی زمانی فرموده بود: «تا امثال آقای انصاری داریم، گزندی به این نظام و انقلاب نخواهد رسید» هنگامی که امام در دهم اسفند 1358 به قم آمدند و در مدرسه ی فیضیه سخنرانی کردند، در آن وضعی که انقلاب، تازه نهال برآورده بود و توطئه های زیادی این حرکت را تهدید می کرد و امام برای بر طرف کردن موانع، با گرفتاری های زیادی روبرو

ص:122

بودند، ناگهان از احوال آیت اﷲ انصاری می پرسد، اما چون وی به دلیل ازدحام شدید جمعیت، موفق نگردید به خدمت امام برسد، حضرت امام تصمیم گرفت به دیدارشان برود. البته ماشین حامل امام در کوچه ی تنگ محل اقامت مرحوم انصاری نمیتوانست جلوتر برود، برگشتند و آیت اﷲ انصاری گفت: همین اندازه که امام قصد آمدن داشتهاند کفایت می کند. امام بار دوم با ماشین ژیان که از وسیله نقلیه قبلی پهنای کمتری داشت به منزل این شاگرد لایق و شایستهاش آمد. مرحوم انصاری پتویی برای ایشان انداخت و این پتو را به عنوان تبرک نگه داری می کرد. اگر چه امام وقت نداشت به مدت طولانی در آن جا بنشیند، ولی نسبت به دیدار های دیگر مقداری بیشتر نشست و این رفتار از عنایت امام نسبت به وی حکایت داشت. (1)

بعد از ارتحال امام رحمة الله، مرحوم انصاری شیرازی هر وقت تصویر امام را در سیمای جمهوری اسلامی می دید بر سر و سینه می زد و اشک می ریخت. حجت الاسلام والمسلمین شیخ محمد حسن رحیمیان می گوید:

چندی قبل از رحلت جانکاه رهبر کبیر انقلاب اسلامی، امام روزی احوال این شخصیت علمی حوزه علمیه قم را گرفتند که هر چند در سطح خواص از چهره های علمی، اخلاقی و معنوی، مهم و بزرگ به شمار می آید، ولی در سطح عموم مردم، ناشناخته و فراموش شده است و سپس دستور دادند مبلغی برایشان فرستاده شود. قرار شد این جانب در قم خدمتشان برسیم و وجه را تقدیم کنم. فرا رسیدن ماه مبارک رمضان و شدّت گرفتن بیماری امام «قدس سره» که منجر به ارتحال آن عالم ربانی گردید باعث تأخیر در رسانیدن این امانت گردید. برای صفر کردن حساب ها و تحویل وجوه به مدیرت حوزه علمیه قم، بر حسب وصیت امام، حواله مزبور را به چک بانکی تبدیل کرده، راهی قم شدم، ولی ایشان به دلیل اینکه در تابستان عازم مشهد گردیده بود، حضور نداشت. سر انجام بعد از چند ماه در تماسی تلفنی خود را به ایشان

ص:123

معرفی نمودم و عرض کردم امانتی از امام برایتان دارم و عذر خواهی کردم که تأخیر شده است، اما بغض گلویش را گرفت و گریه مجال سخن نداد. طبق قرار به سوی منزلشان در قم حرکت کردم. وقتی رسیدم، دیدم در کوچه به انتظار ایستاده، نگران است. به خانه ایشان وارد شدم و در اتاقکی که مخصوص پذیرایی بود، مستقر شدیم. ساعت حدود سه بعد از ظهر یکی از روز های گرم تابستان قم بود و پنکه دستی خراب و کوچک ایشان قادر نبود از گرمای سوزان هوا بکاهد. گریه جای احوال پرسی را گرفته بود، اما به هر ترتیبی بود ماجرا را بیان کردم و ایشان به شدت می گریست. احساس کردم گریه غیرعادی است، بالاخره کم کم

توانست صحبت کند. معلوم شد آیت اﷲ

انصاری کسالت داشته و چند ماهی را در مشهد بوده و به تازگی از گرد راه رسیده است، از اینکه امام بدون اینکه بر حسب ظاهر، دلیلی داشته باشد، اما در فکر ایشان بوده، شدیداً تحت تأثیر قرار گرفته و داغ دلش در فقدان امام تازه شده بود. (1)

ص:124

مرحوم آیت اﷲ شیخ یحیی انصاری از شاگردان برجسته علّامه طباطبایی است که به مدت سی سال از درس عمومی و خصوصی ایشان بهره برد و به شدت تحت تأثیر افکار و اخلاق این مفسر بزرگ قرار گرفت. وی نزد علّامه آثاری فلسفی چون الهیات شفا، برهان شفا، اسفار و نیز کتاب تمهید القواعد ابن ترکه را که حاوی مباحث نظری در عرفان است، خواند. همچنین هر درس خصوصی علامه که حاوی مباحث معاد اسفار بود و نیز در بحث از مجلدات ششم و هفتم کتاب بحار الانوار علامه مجلسی حضوری مستمر و مداوم داشت. بحث های تمهید القواعد در جلسات خصوصی و در شب های پنج شنبه و جمعه تدریس می گردید. محل درس نیز به صورت گردشی و چرخشی در منزل یکی از شاگردان برگزار می گردید. چون علامه با آیت اﷲ انصاری ارتباطی صمیمی داشت بیش از هفتاد بار به منزل ایشان رفت تا مباحث عرفانی و بررسی و ارزیابی روایات بحارالانوار را با حضور شاگردانی چون آیات عظام: انصاری شیرازی، ابراهیم امینی، جوادی آملی، حسن زاده آملی، سید محمد حسن لنگرودی، سید عباس ابوترابی قزوینی، دکتر احمدی ملایری و دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی پیگیر باشد. در خانه مرحوم انصاری اتاقی است که به اتاق علّامه موسوم است. (1)

علیرضا انصاری می گوید:

پدرم در محضر علامه، الهیات شفای شیخ الرئیس، اسفار اربعه، تمهیدالقواعد، بخش معاد بحارالانوار و تفسیر المیزان را تحصیل کرد و در جلسه درس خصوصی که با عنوان درس خارج فلسفه برگزار می شد شرکت می نمود. پدرم تمامی مباحثی را که از علامه فرا گرفته در مجموعهای با نام «فوائد استاد» جمع آوری کرد و به نحوی تقریرات درس های ایشان به شمار می آمد. (2)

علامه حسن زاده ی آملی می فرمود: «ما چند نفر انگشت شمار بودیم که تمهید القواعد را در محضر علامه طباطبایی فرا می گرفتیم، آیت اﷲ انصاری هم در آن جلسات انس حضور داشت». (3)

ص:125

زمانی که حجت الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی به محضر علامه طباطبایی می رود تا استادی به وی معرفی کند و نزد او شرح منظومه را بخواند، علامه تأکید می کند بهتر است به محضر شیخ یحیی انصاری بروید و از ایشان استفاده کنید. (1)

ص:126

2. مرحوم آیت اﷲ میرزا محمد جواد انصاری همدانی (1280-1339ش) که در معارف عقلی و نقلی مهارت لازم را به دست آورده و در تهذیب نفس و تزکیه درون به درجاتی نایل گردیده بود، باز هم خود را از آموختن بینیاز نمیدید و هنگامی که به اجتهاد رسید به قم رفت تا محضر آیت اﷲ حائری یزدی را درک کند. او بعد از پنج سال دانش اندوزی نزد مؤسس حوزه، به همدان بازگشت و در آنجا حوزه ی درس خود را در دوره سطح و خارج فقه و اصول تأسیس کرد. ایشان ضمن دروس خود، جلسات اخلاقی هم برگزار می کرد. آیت اﷲ انصاری شیرازی که آوازه ی حالات معنوی این فقیه عارف را شنید به خدمت او در همدان مشرف گردید و در جلسه اخلاقی و عرفانی وی که مختص برخی شاگردان زبده ی ایشان بود شرکت کرد و هنگامی که می خواست محضرش را ترک گوید از مرحوم انصاری همدانی دستور العملی اخلاقی خواست. مرحوم انصاری همدانی هم پذیرفت و نکاتی را به ایشان گوشزد نمود که برای رشد معنوی و تحول عرفانی مفید و مؤثر بود. شیوه های تربیتی میرزا محمد جواد انصاری برای شیخ یحیی انصاری جلوه و جاذبهای ویژه داشت، زیرا او در برنامه ی خود، توحید و ولایت را دو اصل انفکاک ناپذیر تلقی می کرد و تأکید می نمود، سالک فقط می تواند با التزام عملی به موازین شرعی به کمال برسد؛ عارف راستین، حساب خود را با خدا و مردم روشن می کند؛ نماز را اول وقت اقامه می کند؛ واجبات خداوند را مراعات و از منکرات اجتناب کرده، به امور مکروه رغبتی ندارد و می کوشد، نوافل را به جای آورد و با ذکر، دعا، توسلات، تلاوت قرآن و شب زنده داری مأنوس است. (1)

3. مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج سیدحسین فاطمی قمی (1297-1389ق) از پرورش یافتگان شیخ سالکان مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی رحمة الله در قم درس اخلاق خصوصی داشت. عدهای از فضلا و زبدگان حوزه ی قم به آن درس حاضر می گردیدند. شیخ یحیی انصاری در زمره ی جرعه نوشان چشمه ی زلال با صفای وی به شمار می رفت و ضمن استفاده از مواعظ ارزنده و آموزندهاش، گاهی در دعای توسلی که برگزار می کرد، شرکت می نمود. نه تنهاگفته های مرحوم فاطمی قمی، بلکه حتی نگریستن به سیمای این

ص:127

مرد مهذب، واقعاً در افراد مستعد، تحول ایجاد می کرد و نفوذ کلام نگاهش زمینه ساز ترقی معنوی اشخاص مستعد می گردید. (1)

شخصیت دیگری که آیت اﷲ انصاری محضرش را در اخلاق و تربیت غنیمت شمرد، مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ عباس قوچانی، شاگرد مبرز و وصی آیت اﷲ قاضی طباطبایی بود. آن عارف زاهد، فقیه و متبحر در علوم عقلی و نقلی بود و سال های متمادی در کتاب جواهرالکلام به تحقیق پرداخت. مرحوم قوچانی درس بزرگان حوزه ی نجف را در خارج فقه و اصول، تقریر می کرد و از خواص آیت اﷲ سید ابوالقاسم خویی به شمار می آمد. (2)

4. آیت اﷲ انصاری با مرحوم آیت اﷲ شیخ محمدتقی بهجت فومنی(1294-1388ش) روابطی دوستانه و صمیمی بر قرار کرده بود. زمانی که مرحوم بهجت قصد تشرف به حج را داشت به اصرار فراوان، اقامه ی نماز جماعت را در مسجد فاطمی به ایشان محول کرد و او هم پذیرفت. (3)

5. شیخ یحیی انصاری با آیت اﷲ سید رضا بهاء الدینی نیز در تماس بود. وی وقتی به دیدار آن مجتهد زاهد می رفت، ایشان را کاملاً وارسته و بیاعتنا به دنیا و زخارف آن می دید. منزل مسکونی مرحوم بهاء الدینی همان خانه ی کوچک قدیمی در کنار حسینیه بود و چون کسی بر وی وارد می گردید هیچ تغییری در وضع خود و محل سکونت خویش نمیداد، از این رو ارتباط برقرار کردن با آن مرد بزرگ خیلی راحت بود. (4)

ص:128

و مقداری از سطح حوزه را در برنامه خود قرار داده بود. پس از هجرت به قم به طور رسمی، حوزه ی درسی خود را از سال 1341ش. ترتیب داد و علاوه بر تدریس درس های فقه و اصول از قبیل کتاب های لمعه، رسایل و مکاسب شیخ انصاری، کلام، حکمت، عرفان و اخلاق را بر اساس آثاری چون کشف المراد، شرح تجرید الاعتقاد، شرح منظومه سبزواری، شرح اشارات و تنبیهات ابو علی سینا، اسفار ملاصدرا، شرح فصوص قیصری، تمهید القواعد ابن ترکه و مصباح الأنس ابن قناری، به فراگیران آموزش می داد. (1)

حجت الاسلام والمسلمین احمد بحرینی، از شاگردان مرحوم انصاری، می گوید:

آیت اﷲ

انصاری تمام همت خود را به کار گرفت تا گمنام بماند، اما با وجود این، همواره جزء فحول و ارکان و استوانه های اصلی حوزه ی علمیه قم قلمداد می شد. بهترین درس منظومه حوزه علمیه قم به ایشان اختصاص داشت. استاد انصاری شیرازی با بیانی شیوا و منحصر به فرد مطالب ثقیل و عرشی این کتاب را از اوج به پایین می آورد

و در قالب گفتاری رسا تحویل محصلان محضرش می داد. البته تدریس اسفار و دروس عرفان نظری هم در برنامهاش

بود که جزء سه چهار نفر مدرس طراز اول حوزه در این عرصه به شمار می آمد. (2)

استاد محمد مهدی مهندسی خاطر نشان ساخته است:

این حقیر قبل از اینکه با ایشان آشنا گردم در جمعی از آقایان اهل علم بودم که یکی از آنان که فردی با سابقه و خوش سلیقه بود گفت: شیخ یحیی انصاری سلمان زمان ماست. این جمله موجب آن گردید تا به محضرشان بروم و به مدت پانزده سال به طور مستمر در بحث های فلسفی، عرفانی و کلامی ایشان حضور یابم. (3)

مصطفی بروجردی نیز که توفیق درک محضر این حکیم زاهد را داشته است، می نویسد:

ص:129

استاد انصاری شیرازی نه تنهابا آموزش نکات دقیق فلسفی و عرفانی می کوشید

شاگردان را با افقی متعالی از معرفت آشنا سازد، بلکه با رفتار محجوبانه ی خود، مربی اخلاق و تربیت اسلامی بود. (1)

حجت الاسلام والمسلمین داوود صمدی آملی از مدرسان کنونی عرفان نظری متذکر گردیده است، به دنبال استادی می گشتم که برایمان «نفحات» صدرالدین قونوی و «حکمت الاشراق» شیخ اشراق را تدریس کند. در این باره بعد از تشرف به درس های فلسفی و عرفانی علامه ی طباطبایی از ایشان نظر خواهی کردم که فرمودند: الحمدﷲ آیت اﷲ انصاری شیرازی دارای نفس سلیم و جان پاکی بوده و محضرشان را غنیمت بشمارید. (2)

آیت اﷲ سید احمد خاتمی که شرح منظومه ی سبزواری و شرح تجرید العقاید خواجه نصیر را در محضر آیت اﷲ انصاری خوانده و سال ها از محضر علمی و معنوی این مدرس والا مقام بهره مند بوده است می گوید:

اهتمام مرحوم انصاری به تدریس برای من بسیار جذاب بود. در یکی از سال ها از جانب مقام معظم رهبری مأموریت یافتم که به ایشان عرض کنم مهمان حضرت آیت اﷲ خامنهای در سفر حج باشند، آیت اﷲ

انصاری گفت: از الطاف رهبری تشکر می کنم، ولی نمیتوانم درس را تعطیل کنم، چون مقارن با ایام تحصیل است. او تا زمانی که توان بدنی و سلامتی جسمی داشت درس را متوقف نکرد. در سال 1358ش، مرحوم حجت الاسلام فلسفی در فیضیه سخنرانی داشت و من هم نزد آیت اﷲ انصاری درس می خواندم. به ایشان عرض کردم اجازه دهید به مجلس سخنرانی بروم. شیخ یحیی انصاری گفت: آقای فلسفی هم این درس ها را خواند که به چنین درجهای رسید، شما هم درس بخوانید. (3)

ص:130

استاد سیدرضا خسروشاهی خاطر نشان ساخته است:

بنده بعد از اتمام دوره سطح حوزه درصدد بودم دانش فلسفه را نزد کسی بخوانم که از لغزش ها و انحرافات مصون باشم، لذا در این باره با علامه طباطبایی مشورت کردم و از ایشان پرسیدم نزد چه مدرسی این درس ها را بخوانم، لطفاً یکی از شاگردان شایسته ی خود را معرفی کنید. علامه تأملی کرد و فرمود: شما نزد آیت اﷲ انصاری بروید و فلسفه و عرفان را از وی بیاموزید و ملازم ایشان باشید. بنده حدود دوازده سال در درس فقه و اصول آیت اﷲ بهجت شرکت می کردم و هم زمان به درس مرحوم انصاری شیرازی نیز می رفتم. یک روز در نماز صبح به امامت آیت اﷲ بهجت شرکت کردم و همراه وی عازم حرم مطهر شدیم. زمانی که زیارت به اتمام رسید. گویا ایشان می خواست سخنی بگوید، فرمود: چه کتابی است که در روزنامه پیچید ه ای؟ کتاب را به ایشان دادم و خودشان لفاف را گشود و آن را ملاحظه کرد و دید که فصوص الحکم ابن عربی است. سپس آن را به من برگردانید و سؤال کرد: نزد چه استادی این اثر را می خوانی

و محل درس کجاست؟ عرض کردم: در محضر آیت اﷲ انصاری تلمذ می کنم و درس به طور خصوصی در منزل ایشان تشکیل می شود. آیت اﷲ بهجت فرمود: آیت اﷲ

انصاری شیرازی شایستگی و لیاقت تدریس این اثر عرفانی را دارد. (1)

بنا به گفته ی استاد علی ربانی گلپایگانی، آیت اﷲ انصاری از نظر علمی هنگام تدریس بسیار قوی بود و به شیوه ی معمول و مرسوم در حوزه، درس مورد نظر را ارائه می داد. ابتدا مطلب را توضیح می داد و بعد، مطالب را با متن کتاب تطبیق می کرد تا محتوای آن تفهیم شاگردان گردد و قدرت تحلیل آنان تقویت شود. البته شرح منظومه ی سبزواری در واقع خلاصه ی نه جلد کتاب اسفار ملاصدرا ست و خود این فشردگی باعث شده که متن دشوار تر گردد. منظومه ی سبزواری چنان سنگین بود که خود ایشان تصمیم می گیرد بر

ص:131

این سروده ها شرح و توضیحی بنویسد که باز هم از پیچیدگی و صعوبت متن اصلی کاسته نشده است. (1)

در زمانی که رژیم بعثی عراق شهر قم را بمباران می کرد آیت اﷲ انصاری مدت چهار سال در حسینیه ارک، نخست منظومه ی ملا هادی سبزواری و سپس اسفار اربعه را تدریس می کرد و از آن وضع آشفته و نا امنی ها هیچ گونه هراسی به دل راه نمیداد و با آرامشی وصف ناپذیر شاگردان را از پرتو اندیشه های حکیمانه و حالات اخلاقی خویش بهره مند می ساخت.

ص:132

5. داوودی صمدی آملی، مدرس عرفان و حکمت در حوزه ی علمیه قم و مؤلف آثاری در معارف ذوقی و ادبی.

6. سید هاشم حسینی بوشهری، متولد 1335ش. مدرس حوزه و دانشگاه، مؤلف آثاری در فقه و اصول، نماینده مجلس خبرگان رهبری، ریاست حوزه علمیه.

7. محمد علی خزائلی، متولد 1334ش. در نجف آباد، مدرس سطوح عالی، مروج افکار امام خمینی و همگامی با نهضت اسلامی به رهبری ایشان، حضور در جبهه های جنگ تحمیلی و مؤلف آثاری در کلام، مباحث قرآنی، فقهی و ادعیه.

8. محمد باقر تحریری، متولد 1334ش. در تهران، تدریس در حوزه ی علمیه قم در موضوع اخلاق، عرفان و معارف اسلامی، فعالیت های پژوهشی در زمینه ی تفسیر قرآن، کلام و عرفان نظری و علمی و میراث علمی معصومین علیه السلام.

9. علی ربانی گلپایگانی، متولد 1334ش، مدرس و محقق و مؤلف آثاری در موضوع کلام اسلامی، فرق و مذاهب، معرفت دینی، نقد پلورالیسم و سکولاریسم.

10. احمد بحرینی، رئیس مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن.

11. مصطفی بروجردی که اکنون در تونس مشغول فعالیت های فرهنگی و ترویجی است.

12. سید محمد فقیه، متولد 1321ش. نماینده مردم فارس در دوره ی دوم خبرگان رهبری، امام جمعه شهرستان نیریز، از روحانیان فعال در نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی، مدرس دانشگاه.

13. محمد ابراهیم قرنی، متولد 1335ش. مدرس مراکز تربیت معلم، دانشگاه و حوزه، امام جمعه بندر خارک.

14. حمزه علی محمودی اصل، متولد 1323ش. مدرس معارف اسلامی، حضور فعال در دفاع مقدس و مروج و مبلغ در کشور ترکیه، همکاری با مراکز قضایی. (1)

ص:133

ص:134

رهبر معظم انقلاب اسلامی بدین شرح است:

بسم اﷲ الرحمن الرحیم

رحلت عالم ربانی مرحوم آیت اﷲ حاج شیخ یحیی انصاری شیرازی را به بازماندگان محترم و شاگردان و ارادتمندان این حکیم و عارف الهی تسلیت عرض می کنم. عمر با برکت آن مرحوم یکسره با پارسایی و پرهیزگاری سپری شد و در خدمت علم و ترویج معارف الهی به کار رفت. طهارت قلب و سلامت نفس او مشهود همه ی

کسانی بود که وی را از نزدیک می شناختند از خداوند متعال رحمت و مغفرتش را برای روح آن مرحوم مسئلت می کنم.

«سید علی خامنه ای/

15 دی 1393» (1)

ص:135

ص:136

1228ق. ایالات و شهر های گرجستان، داغستان، باکو، دربند، شروان، قراباغ، شکّی، گنجه، موقان و قسمت علیای طالش و ایروان به روسیه واگذار شد. (1)

ص:137

صاحب کتاب علمای معاصرین ملا علی واعظ خیابانی تبریزی از آیت اﷲ میرزا حجت ایروانی تقاضا می کند که درباره والدش مطالبی بنویسد. ایشان نیز مرقوم می فرماید:

علامه با تقوا و عالم زاهد و متقی حاج سید علی آقا فرزند علامه سید عبداﷲ فرزند سید محمد ایروانی «رحمهم اﷲ» نسبش به چند واسطه به حضرت موسی بن جعفر علیه السلام متصل می شود و جد اعلایش در خسروشاه زندگی می کرده و از آنجا به ایروان منتقل شده است و تمام سلسلهاش

از مشاهیر علما و بزرگان عصر خود بودهاند و به زهد و کرامت معروف، و مقبره اجدادش از کثرت ظهور و بروز کرامات، مزار و مطاف اهالی آن محل می باشد

و برای قضای حوائج خویش نذورات به آنجا می برند. ایشان در سال 1324ق. به قصد زیارت عتبات عالیات به نجف اشرف رهسپار شد. بعد از مدتی و در آنجا داعی حق را لبیک نمود و به حسب وصیت در وادی السلام مدفون شد. (1)

ص:138

ص:139

جماعت می نمود و ماه مبارک رمضان همه روزه در مسجد به ارشاد مردم و تفسیر قر آن می پرداخت. (1)

3. صاحب کتاب علماء معاصرین در مورد این عالم ربانی چنین نوشته است:

فرزند ارجمند آن عالم سعادتمند «سید علی ایروانی» عالم عامل فقیه، علامه آقا میر حجت «اطال اﷲ بقائه» در جمیع کمالات و آثار، وارث آن بحر زخار است. بعد از وفات والد ماجدش برای تکمیل تحصیل به عتبات عالیات مهاجرت و پس از توقف سال های زیادی و اتمام فقه و اصول و علوم غریبه در محضر اساتید بزرگوار، به تبریز مراجعت [نمود] و فعلاً در مسجد حاج صفر علی با تعداد زیادی از مردم اقامه جماعت [می کنند] و مشغول وعظ و خطابه و هدایت می باشد و اهالی بلد در حق معظم له عقیده راسخه و ارادت کامله دارند. (2)

ص:140

ایشان مقدمات دروس علمی را در تبریز فرا گرفت و چون تحت تأثیر محیط روحانی خانوادگی و محضر ارزشمند والد ماجدشان، حضرت آیت اﷲ سید عبدالحجت ایروانی قرار داشت، به تحصیل دروس فقهی و معارف اسلامی پرداخت.

جد مادری آقا سید عبدالمجید، مرحوم آیت اﷲ شیخ ابراهیم سلیمانی از علمای برجسته و معروف نجف بود و با توجه به تقدس و تقوای خاص از اوتاد زمان به شمار می آمد. مادر بزرگوارش بانو جلیله فخرالشریعه بود.

مرحوم سید عبدالمجید در سال 1332ش. با عشق و شور خاصی وارد حوزه علمیه قم گردید و به تکمیل تحصیلات عالیه مشغول شد و راه پرمشقت آبا و اجداد خود را که همگی از روحانیون طراز اول تبریز و نجف بودند، جهت نشر فرهنگ اسلامی ادامه داد.

آن مرحوم از محضر حضرات آیات عظام سید حسین بروجردی، محقق داماد و محمد علی اراکی «رحمهم اﷲ» کسب فیض نموده است. وی فقه و اصول را نیز از محضر اقدس حضرت آیت اﷲ العظمی امام خمینی رحمة الله تلمّذ نمودند و تا زمان تبعید معظم له در سال 1342شمسی از شاگردان ممتاز ایشان بود و سپس به تدریس سطوح در حوزه علمیه قم پرداخت.

ایشان پس از تبعید امام خمینی رحمة الله فعالیت های سیاسی و مبارزه با نظام ستم شاهی را آغاز کرد و به دستور امام بزرگوار رحمة الله امامت مسجد حضرت ابوالفضل علیه السلام، معروف به مسجد سمنانی ها واقع در خیابان رباط کریم اصلی را بر عهده داشت. آن مرحوم مبارزه خود را در سنگر مسجد گسترش داد و تا پیروزی انقلاب اسلامی جهت اشاعه فرهنگ اسلام و انقلاب از هیچ کوششی دریغ ننمود.

پس از به ثمر نشستن خون پاک شهیدان و فتح و ظفر امت قهرمان ایران با قبول مدیریت مهدیه تهران به احیای فعالیت های فرهنگی این پایگاه عظیم دینی پرداخت و به خدمات ارزنده دیگری موفق گردید. ایشان این پایگاه مذهبی را منشأ خدمات متنوعی برای جامعه روحانیت و اقشار مختلف مردم قرار داد و در را ه تحقق آرمان تشیع و استقرار حکومت اسلامی به صورت یک مبارز نستوه وارد صحنه شد و هرگز تا آخرین لحظه عمر در عزم و اراده خود خللی وارد نساخت.

ص:141

مرحوم ایروانی علاوه بر مدیریت مهدیه تهران سمت های ذیل را هم داشتهاند و همواره در سنگر خدمات مؤید و موفق بوده است:

الف) نماینده حضرت امام در بنیاد مستضعفان؛

ب) سرپرستی کمیته انقلاب منطقه 12؛

ج) عضویت در شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز تهران؛

د) قائم مقامی دبیرخانه امامان جمعه؛

ه) سرپرستی روحانیت جنوب و غرب تهران؛

و) عضویت در بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛

ز) نمایندگی ولی فقیه و معاونت فرهنگی ستاد رسیدگی به امور آزادگان؛

ح) سازماندهی اعزام طلاب به جبهه های حق علیه باطل؛

ط) تأسیس مدرسه علمیه در مهدیه تهران؛

ی) پایه گذاری صندوق قرض الحسنه.

مرحوم آیت اﷲ سید مجید ایروانی رحمة الله به عنوان یکی از نمایندگان امام خمینی رحمة الله در حج سال 1410ق. مصادف با 1360ش. به همراه آقای حیدر علی جلالی به دعوت مسئولان عربستان در مراسم شست وشوی خانه خدا شرکت کردند. پس از این مراسم، قسمتی از جامه کعبه و جارویی که با آن کعبه معظمه را شست وشو داده بودند از سوی دولت عربستان برای اهدا به امام خمینی به ایشان تحویل داده شد.

استاد سید هادی خسروشاهی از دوستان ایشان در مورد وی می گوید:

در واقع با آغاز حرکت امام خمینی رحمة الله تحولی در اندیشه و عمل آقا سید عبدالمجید پدید آمد و به صفوف مبارزه یاران امام پیوست و در این راه آن چنان کوشا و فعال بود که به نظر من اگر در میان دوستان روحانیت مبازر تهران بینظیر نبود بیتردید کم نظیر بود.

در این دوران آقا سید عبدالمجید چند بار توسط مأمورین ساواک دستگیر شد و تحت فشار رژیم قرار گرفت، اما هرگز از هدف و مبارزه دست بر نداشت و با رعایت اصول

ص:142

مخفی کاری به طور خستگی ناپذیری به جهاد خود ادامه داد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی سرپرستی کمیته منطقه 12 را به عهده گرفت. دفتر این کمیته در اوائل تشکیل، اطاقی در مسجد رباط کریم بود.

مدتی هم نماینده حضرت امام در بنیاد مستضعفان و عضو مجلس خبرگان رهبری بود در طول جنگ تحمیلی، رفتن به جبهه های حق علیه باطل یکی از کار های فراموش نشدنی وی به شمار می رفت. آن مرحوم در مهدیه تهران، حوزهای علمی، اخلاقی، پژوهشی برای طلاب تأسیس کرد. در مسجد نیز صندوق قرض الحسنهای به وجود آورد و خود شب و روز در خدمت همه محرومان جنوب تهران بود. در اواخر عمر، علاوه بر همه این کار ها و فعالیت ها نمایندگی ولی فقیه و معاونت فرهنگی ستاد رسیدگی به امور آزادگان را هم بر عهده داشت. گویی این مرد، عاشق کار بود و خستگی را نمیشناخت و با استراحت آشنا نبود.

مرحوم آقای سید عبدالمجید ایروانی از یک سال و اندی پیش از رحلت با اینکه می دانست بیماریاش به مراحل پیشرفتهای رسیده، ولی همچنان با صلابت و صبر، درد را پذیرا بود و در چهرهاش آثار ناتوانی و نگرانی دیده نمیشد. آخرین بار که در دوران بیماری او را دیدم همچنان لبخند می زد و شوخی می کرد. موقع خداحافظی که تأثر و ناراحتی مرا احساس کرد فرمود: چیزی نیست نگران نباشید دنیا همین است دیگر. گفتم: اگر امری باشد اطلاع خواهید داد؟ با لبخند گفت: عرضی نیست، فقط از دعا فراموش نفرمایید. گفتم چشم، اما اگر حال دعا باشد.

سرانجام مرحوم آیت اﷲ سید عبدالمجید ایروانی در میان نا باوری دوستانش، در سالروز رحلت جد بزرگوارش، حضرت خاتم الانبیاء و المرسلین صلی الله علیه و آله و سلم و سبط نبی اکرم حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در روز جمعه 28 صفرالمظفر سال 1413ق. مطابق با 6 شهریور ماه 1371ش. به لقاء اﷲ پیوست و پیکر پاکش در قطعه دوازدهم در کنار همسرش و پدرخانمش در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.

تجلیل کم نظیرو پر ارج مردم تهران از وی، در زمان حیات و پس از درگذشت در

ص:143

مراسم تشییع و مجالس ترحیم، نشان دهنده این نکته است که مردم مسلمان و آگاه ایران عناصر مخلص و فعال و خداجوی را خوب می شناند و آن ها را گرامی می دارند.

اطلاعیه دفتر مقام معظم رهبری در پی در گذشت آیت ﷲ سید عبدالمجید ایروانی

باسمه تعالی

ارتحال عالم بزرگوار و روحانی مبارز مرحوم حجت الاسلام والمسلمین آقای حاج سید عبدالمجید ایروانی که عمر خود را در راه ترویج دین مبین اسلام و خدمت به مردم و محرومین و انقلاب اسلامی سپری نموده است، به محضر حضرت بقیه اﷲ الاعظم ولیعصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، و روحانیت محترم و مردم مسلمان و مؤمن به ویژه بازماندگان آن فقید سعید تسلیت می گوییم و علو درجات آن عالم جلیل القدر را از خداوند متعال خواستاریم.

دفتر مقام معظم رهبری

ص:144

کرد. سرانجام این عالم وارسته، دوشنبه 24 صفر المظفر 1410ق. مصادف با 4 مهرماه 1368ش. در مشهد رحلت کرد و در غرفه چهل و هشت صحن آزادی حرم مطهر امام هشتم علیه السلام در دل خاک نهاده شد. (1)

ص:145

ص:146

استان گیلان هر چند از سادات موسوی بوده و نسب آن بزرگوار به امام هفتم علیه السلام می رسد، ولی از آن جایی که وی شاگرد و داماد آیت اﷲ حاج سید علی بحرالعلوم صاحب تفسیر برهان قاطع و نوه آیت اﷲ سید محمد مهدی بحرالعلوم بوده،ایشان و فرزندان و نوادگان آن بزرگوار نیز همگی به لقب بحرالعلوم اشتهار یافته اند. (1)

ص:147

به خوبی آموخت و جهت تکمیل معلومات راهی حوزه کهنسال و با معنویت نجف اشرف گردید. میر عبدالباقی در محضر دانشوران بزرگ و نامداری، زانوی علم و ادب و تواضع بر زمین زد و علاوه بر کسب علم و دانش از فضای معنوی و ملکوتی نجف اشرف بهره مند و مشغول خود سازی و تهذیب نفس گردید. آن مرحوم در کسب مقامات معنوی، تلاش مضاعف و همت فوق العادهای به خرج داد. اساتید آن بزرگوار عبارتند از:

ص:148

و برجستهای همانند شیخ مرتضی انصاری بوده و توانست در زمان حیات طیبه خویش خدمات فراوانی از لحاظ علمی و فرهنگی و اجتماعی، به ویژه کتب و آثار علمی و فقهی «جواهرالکلام» از خویش به یادگار بگذارد. آن بزرگوار همواره نزد عموم دانشوران و فقیهان به نیک نامی یاد شده و دارای جایگاه مخصوص و ویژهای می باشند. (1)

ص:149

فقهای نامدار همانند آیات شیخ محمد حسن مامقانی و شیخ عبداﷲ مازندرانی و شیخ فضل اﷲ نوری بوده است.

میر عبدالباقی ضمن حضور در درس پر برکت این استاد فرزانه و عالم یگانه، موفق به اخذ اجازه ی اجتهاد گردیده است؛ چنانچه از سایر اساتید نیز اجازات نقل روایت دریافت نموده است. (1)

ص:150

تازه از نجف بازگشته بود، در درس ایشان در رشت شرکت کرد. وقتی شریف العلما با قوت علمی شیخ جواد روبه رو شد بلند شد و ایشان را نزد خودش نشاند و به او احترام فراوان کرد. (1)

شیخ جواد رشتی از علما و متکلمین بنام ایران بود و نزد بزرگانی چون شیخ مرتضی انصاری، میرزای بزرگ شیرازی و شیخ راضی نجفی زانوی شاگردی بر زمین زد و بعد از استوار نمودن مبانی علمی خود به رشت بازگشت. او خطیبی توانا و متکلمی چیره دست و در امر به معروف و نهی از منکر بیپروا بود. حتی یک بار بالای منبر، اعمال ظالمانه شاه را تقبیح کرد و سپس به تهران احضار شد. گرچه پا در میانی آیت اﷲ ملاعلی کنی تهرانی باعث شد که شاه جرئت هیچ گونه اقدامی علیه مجتهد گیلانی به خود ندهد. بعد از این ماجرا او با سربلندی به رشت بازگشت و مشغول وظایف شرعی گردید و در سال 1309ق. در رشت رحلت کرد. (2)

از دیگر سجایا و ویژگی های میر عبدالباقی اینکه آورده اند:

زمانی که برخی از مأموران حکومتی برای گرفتن مالیات به مردم فشار می آوردند و باج می خواستند، مردم نزد آیت اﷲ میر عبدالباقی رفتند و شکایت کردند. ایشان با پای برهنه به سمت محل حکومت حرکت کردند و فریاد زد: آ های والی، آ های والی، مأمورانت از جان مردم چه می خواهند؟! این گونه بود که استاندار ولایت دارالمرز گیلان با یک خطاب ساده مجتهد گیلان، حساب کار دستش آمد و قضیه خاتمه یافت. (3)

ص:151

2. انوار الشیعه؛ مشتمل بر احادیث و روایاتی که در موضوع اخلاق است. (1)

ص:152

5. سید حسین معروف به آقا مجتهد؛ که وی دو فرزند به نام های میرعبدالباقی و سید محمدرضا داشت. (1)

ص:153

سطوح عالیه را در نزد فقیه فرزانه، آخوند ملا کاظم خراسانی (متوفای 1329ق) به اتمام رسانید. آن گاه به درس فقیه نامدار و اصولی برجسته آیت اﷲ میرزا حبیب اﷲ رشتی (متوفای 1312ق) رفت و سالیان طولانی از دانش عمیق و گسترده این عالم نامدار بهره مند گردید.

همچنین در محضر درس فقه و اخلاق عالم فرزانه و بلند آوازه حوزه ی علمیه ی نجف آیت اﷲ ملا هادی تهرانی (متوفای 1321ق) حضور یافت و افتخار شاگردی آن بزرگوار را نیز کسب کرد. وی بعد از اتمام تحصیلات و اقامت طولانی در نجف اشرف در سال 1311ق. به موطن خویش، رشت بازگشت و در این سامان به وظایف دینی و خدمات فرهنگی و سیاسی و اجتماعی همت گماشت. (1)

ص:154

تجزیه قسمت هایی از خاک ایران و آشوب و هرج و مرج در بسیاری از مناطق ایران بودند. مردم ایران به رهبری عالمان و مراجع دینی علیه استبداد دست به قیام زدند و خواستار پای بندی آنان به قوانین شریعت اسلامی و کوتاه شدن دست اجانب از خاک و منافع ایران شدند.

آیت اﷲ بحرالعلوم همانند بسیاری از رهبران مشروطه متوجه شدند که نیرو های سکولار و غرب زده با نفوذ در بدنه نهضت، قصد دارند مشروطه را به سمت غربی شدن سوق دهند. آنان بعد از تذکرات مکرر به این افراد، زمانی که متوجه شدند گروهی از مشروطه خواهان کارشان با تذکرات درست نخواهد شد، راه خود را از آنان جدا کردند و به مقابله و مبارزه با این جریان فرصت طلب و غرب زده و بیدین پرداختند و خواستار مشروطه مشروعه شدند.

رهبری نهضت مشروطه مشروعه در تهران به عهده آیت اﷲ شیخ فضل اﷲ نوری و در رشت بر عهده آیت اﷲ ملا محمد خمامی بود. در آن زمان، مرحوم خمامی مجتهد نامدار و متنفذ گیلان به شمار می آمد. آیت اﷲ بحرالعلوم از آنجایی که درد دین داشت، به همراه بزرگانی چون آیات شهید: شیخ علی فومنی، سید محمود روحانی و سید اسماعیل ویشکایی، به طرفداری از اهداف آیات ملا محمد خمامی و شیخ فضل اﷲ نوری پرداخت. این علما خواستار اصلاح سیاست های سکولاری مجلس شورای ملی، اسلامی شدن قوانین مجلس، ترمیم خرابی ها و عمران آبادی شهرها، آرامش و آسایش و رفاه مردم و رفع هرج و مرج ها گردیدند.

البته جریان های تند رو و روشنفکران غرب زده با حمایت سفارت خانه های روس و انگلیس جوّی رعب آور، همراه با ترور و تهدید به وجود آوردند. آنان با ایجاد بلوا و آشوب در شهر ها و تبلیغات مسموم علیه شخصیت های بزرگ و با فضیلت روحانی که تنهاجرمشان موافقت با جریان مشروطه مشروعه و رهبری آن بود، اهداف پلید خود را پیش بردند. این دسیسه ها از جانب گروه های غرب زده در اغلب شهر های ایران و حتی در نجف اشرف داستانی تلخ و مفصل دارد که پرداختن به آن نیازمنده فرصتی دیگر است. (1)

ص:155

میرآقا بحرالعلوم در سال 1285ش. مطابق با 15 ذی القعده 1324ق. به رغم مخالفت هایی که وجود داشت، شبانه به سمت تهران حرکت نمود و به مجلس شورای ملی رفت. سه روز بعد، اعتبار نامهاش در مجلس اول شورای ملی قرائت گردید و رسماً به عنوان نماینده علمای گیلان در مجلس پذیرفته شد. ایشان در تهران، رابط میان دو عالم بزرگوار، - یعنی آیت اﷲ شیخ فضل اﷲ نوری و آیت اﷲ ملا محمد خمامی بود. این مسئله بعد ها باعث درگیری های زیاد این دو عالم بزرگوار و مجاهد حضرات آیات عظام حاج آیات شیخ فضل اﷲ نوری و حاجی ملا محمد خمامی که خواهان مشروطه مشروعه بودند با مشروطه خواهان گردید. (1)

در زمینه اعزام بحرالعلوم به مجلس، حاج خمامی و سایر علمای رشت با ارسال تلگراف هایی در تأیید او مطالبی نوشتند؛ از جمله:

از طرف عموم علما رشت به جناب آقای طباطبایی، حاج آقای بحرالعلوم از طرف دعاگویان، منتخب و روانه شدند. متوقع مایه افتخار و سر افراز هستند.

در تلگراف دیگری نیز می نویسد:

حضور مبارک حضرت حجت الاسلام آقای آقا سید محمد طباطبایی و آقای آقا سیدعبداﷲ بهبهانی دام ظلهما، از طرف دعا گویان علمای گیلان جناب مستطاب آقای حاج آقای بحرالعلوم سلّمه اﷲ منتخب [شده اند] و به سوی تهران حرکت کردهاند و از خداوند متعال تأیید ایشان و سایر وکلای مجلس ملی مرکزی را خواهانیم. (2)

ص:156

عالمان حامی مشروطه مشروعه و با ایجاد آشوب و تبلیغات مسموم جهت مخدوش ساختن شخصیت های موجه، کار را بدانجا رسانید که آیت اﷲ خمامی و عدهای دیگر از علما به نشانه نارضایتی از عملکرد جریانات و انجمن های سرّی از رشت خارج و به سوی تهران رهسپار شدند. هنگامی که حرکت اعتراض امیز آن عالم ربانی به مجلس شورای ملی رسید، نمایندگان مجلس که از حرکت آن مرحوم و حضورش در تهران وحشت داشتند با ارسال تلگرافی، خواستار ممانعت از حرکت آیت اﷲ خمامی و حل و فصل مسایل در رشت گردیدند.

در این اوضاع، میر آقای بحرالعلوم با آگاهی از موضوع، ضمن تلگرافی به آیت اﷲ سید محمود روحانی، داماد ملا محمد خمامی، نوشت:

حرکت حجت الاسلام

حاج ملا محمد خمامی به موقع [است] و مراجعت صحیح نیست؛ گوش به تلگراف نفرمایید. تلگراف به مجلس کنید که تمام انجمن های رشت موقوف شوند و دو نفر مفسد از طهران خارج گردند. عقیده بنده این است که از توقف در خارج رشت، نتیجه گرفته می شود و این بهتر است.

با رسیدن این تلگراف به رشت، حاجی خمامی و شیخ علی فومنی با عزمی استوارتر به تهران رهسپار شدند، گرچه این تلگراف، باعث خشم نمایندگان سکولار مجلس شد. البته گروهی از نمایندگان در صحت این تلگراف، تردید و گروهی دیگر آن را تأیید کردند و درخواست نمودند که از این پس نباید حاجی بحرالعلوم را به مجلس راه داد، اما تصمیم قطعی در این مورد گرفته نشد.

در 28 فروردین سال 1286ش. با ورود آیت اﷲ بحرالعلوم به مجلس، بلوایی به پا شد و چند تن از نمایندگان به نشانه اعتراض از مجلس خارج شدند. در ن هایت، این جریان با دخالت آیت اﷲ سید محمد طباطبایی و وثوق الدوله نایب رئیس به پایان رسید، اما آیت اﷲ بحرالعلوم دیگر آرام نگرفت و نتوانست با اطلاع از حقایق پشت پرده مسایل سیاسی با دیگر نمایندگان ناآگاه همگام باشد. (1)

ص:157

ص:158

پیکر پاک آیت اﷲ میر آقا بحرالعلوم رشتی و فرزندش سید جواد را در قبرستان امام زاده آمنه قزوین دفن کردند. علامه اردوبادی قصیدهای چهل بیتی در رثای آیت اﷲ شهید بحرالعلوم و پسر بزرگش سروده است. (1)

ص:159

سید محمد کاظم یزدی (متوفای 1337ق)، شیخ شعبان رشتی (متوفای 1348ق)، میرزا حسین نائینی (متوفای 1355ق)، آقا ضیاء الدین عراقی (متوفای 1355ق) و محمد حسین غروی اصفهانی (متوفای 1365ق)، به تکمیل علوم الهی پرداخت. او در جریان سفر پدر و برادرش آنان را همراه کرد که در آن ایام جوانی 20 ساله بود. او در شبی که صبح آن پدر و برادرش به شهادت رسیدند، شبانه داخل شهر قزوین شد تا سری به دوستانش که در یکی از مدارس بود قزوین بزند. در همین زمان بود که مشروطه خواهان پدر و برادرش را گرفتند و به شهادت رساندند و این خواست خدا بود که سید حسن با آن ها نباشد تا در آینده از حامیان اصلی نهضت امام خمینی رحمة الله و پیشگامان عرصه جهاد و شهادت گردد.

وی از مجتهدین و علمای طراز اول گیلان به شمار می آمد و پس از بازگشت از نجف در رشت به اقامه ی جماعت و تدریس و پاسخگویی به نیاز های دینی مردم روی آورد. وی در نهضت امام خمینی در سال 1342ش. نیز از طرفداران جدی امام بود که با دستگیری امام، او نیز دستگیر شد و مدتی در زندان رژیم پهلوی به سر برد. امضا و بیانیه های آن بزرگوار در کتب اسناد اسلامی به ثبت رسیده است.

شیخ محمد رازی درباره این بزرگوار می نویسد: «آیت اﷲ بحرالعلوم عالمی ظریف و خوش مجلس و محاوره و غیور و متعصب در دین می باشند».

ص:160

ص:161

ص:162

بانوان مؤمن و نیکوکار بود و نسبش با چند واسطه به میرزا محمد محقق اردبیلی بیدگلی (1) که از عارفان قرن یازدهم هجری به شمار می رفت می رسد.

ص:163

مرتضی عامری بیدگلی (متوفای 1405ق) و حسین امامی کاشانی (متوفای1423ق) از هم دور ه ای ها و هم بحثان آقای حیدری هستند. (1)

ص:164

ص:165

سید محمدباقر هاشمی، دکتر ارسطوخان نفیسی، وکیل الممالک و رضوی کرمانی یاد گرفت.

محمدباقر برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و در حوزه علمیه اصفهان در درس خارج فقه و اصول آیت اﷲ سید محمد فشارکی و حاج میر محمدصادق آل صدر شرکت کرد. وی حکمت و فلسفه را نزد سید علی نجف آبادی و میرزا ابوالهدی کلباسی فرا گرفت و سپس برای ادامه تحصیل به نجف رفت؛ اما نتوانست در حوزه علمیه نجف ادامه تحصیل دهد و به ایران بازگشت. او در حوزه علمیه قم در درس خارج فقه و اصول آیت اﷲ شیخ عبدالکریم حائری شرکت کرد و در پایان این دوره با نگاشتن رسالهای در موضوع فقهی صلح، مفتخر به اجازه اجتهاد از استادش گردید. وی سپس به اصفهان بازگشت و تا پایان عمر، در حوزه علمیه اصفهان، به تدریس فقه، اصول، تفسیر و کلام پرداخت.

رساله های فقهی در احکام آب ها، قبله، وقت نماز، فلسفه احکام، مقایسه اسلام با دیگران ادیان و تاریخ مختصر نفت از نگاشته های اوست. سرانجام این دانشمند پارسا، مدرس برجسته و سخنران مشهور در سال 1389ق. بدرود حیات گفت و در قبرستان تخت فولاد به خاک سپرده شد. (1)

زیلوهای فیضیه در سال های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی (دهه 60) به همت این عالم با اخلاص فراهم شده بود.

ص:166

محمد فیروزآبادی، شیخ الشریعه اصفهانی، سید محمد کاظم یزدی و آخوند خراسانی براندوخته های علمی خود افزود و با کسب مدرک اجتهاد به اصفهان بازگشت.

آیت اﷲ سید صدرالدین کوهپایی تا پایان عمر در مدرسه علمیه صدر اصفهان به تدریس علوم اسلامی پرداخت. از آثار اوست: شروق الحکمه در حل معضلات اسفار و منظومه و شرحی بر مطالب کفایه. وی در سال 1373ق. درگذشت و پیکر پاکش پس از تشییع باشکوه در بقعه «تکیه درب کوشکی» قبرستان تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. (1)

ص:167

ص:168

ص:169

اصفهان رفت و دروس فقه، اصول، کلام و فلسفه را نزد سید محمدباقر درچه ای، میرزا ابوالمعالی کلباسی، سیدمحمدتقی مدرسی، آخوند ملّامحمد کاشی و میرزا جهانگیر خان قشقایی آموخت و به مرحله اجتهاد دست یافت.

وی سپس به نجف رفت و در درس حضرات آقایان آخوند خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی، سید ابوالحسن اصفهانی و شیخ الشریعه اصفهانی شرکت کرد و در شمار مراجع تقلید وقت قرارگرفت.

آیت اﷲ بروجردی در آغاز سال 1364ق. از نجف به قم رفت. جانی تازه به حوزه علمیه قم بخشید.

وی افزون بر تدریس و پرورش صد ها عالم، به احداث مدرسه، مسجد و مرکز علمی در داخل و خارج کشور همّت گماشت و مبلّغانی به نقاط مهم جهان اسلام اعزام کرد. آیت اﷲ بروجردی برای نزدیک ساختن پیروان مذاهب اسلام به یکدیگر تلاش فراوانی کرد.

شماری از شاگردانش عبارتند از: شیخ حسینعلی منتظری، شیخ ناصر مکارم شیرازی، شیخ جعفر سبحانی، سید موسی شبیری زنجانی، شیخ حسن و شیخ حسین نوری همدانی، شهید مرتضی مطهری، شهید سید محمدحسین بهشتی، شهید محمد مفتح، شهید سید محمدرضاسعیدی، شهید اشرفی اصفهانی، شهید علی قدّوسی و سید مصطفی خمینی.

حاشیه بر عروة الوثقی، نهایه شیخ طوسی، مبسوط، کفایة الاصول، کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب، استبصار، جامع احادیث الشیعه از آثار اوست.

این مرجع بزرگ تقلید شیعیان در سال 1380ق. در قم رحلت کرد و پس از تشییع باشکوه و بخاطر ماندنی بین حرم حضرت معصومه علیها السلام و مسجد اعظم که از یادگار های مهم اوست به خاک سپرده شد. (1)

ص:170

ص:171

عباسعلی در هفت سالگی به مدرسه رفت و خواندن و نوشتن را آموخت در دوازده سالگی عشق و علاقه خود را برای فراگیری دروس و علوم دینی به پدرش اظهار کرد و پدر با کمال رضایت او را به حوزه علمیه بسطام فرستاد. وی حدود دو سال زیر نظر آقا میرمطلّب بسطامی مقدمات را خواند و پس از آن با اجازه پدر به حوزه علمیه گرگان رفت و دروس دوره سطح را در آنجا به پایان رسانید.

شیخ عباسعلی بعد از آن به مشهد مقدس هجرت کرد و در جوار بقعه ملکوتی حضرت رضا علیه السلام از محضر اساتید و بزرگانی همچون آیات عظام؛ میرزا ابوالحسن جلوه، حاج شیخ احمد کفایی، حاج شیخ کاظم مهدوی دامغانی، حاج شیخ مجتبی قزوینی بهره برد و ضمن تحصیل به تدریس دروس عالیه پرداخت.

وی در سال 1341ق. به حوزه علمیه قم کوچ کرد و با سکونت در جوار کریمه اهل بیت علیهم السلام از محضر بنیان گذار حوزه علمیه قم آیت اﷲ حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بهره برد و به درجه اجتهاد نائل آمد.

پس از رحلت آیت اﷲ حائری، ایشان و آیت اﷲ محقق داماد در شمار مدرّسان مشهوری بودند که طلاب و فضلای بسیاری از محضر درس فقه و اصولشان بهره می بردند و حوزه را پس از تبعید امام خمینی رونق خاصی بخشیده بودند.

از شاگردان وی بزرگانی همچون حضرات آیات حاج شیخ محمد یزدی، شیخ محمدعلی انتظاری، شیخ حسن آقا تهرانی، شیخ رضا استادی، شیخ محمد مؤمن یاد شده اند.

از آثار ماندگار آیت اﷲ شاهرودی، حاشیه بر کفایة الاصول، وسیلة النجاة عروة الوثقی و رساله عملیه منهج الاحکام و تقریرات الاصول به صورت خطی و چاپی موجود است. وی در شمار عالمان فقیه و مجاهد حوزه علمیه بوده که پابه پای بزرگانی همچون آیت اﷲ کاشانی و امام خمینی با فتاوای خود خط بطلان بر مصوبات حکومت ظالمانه رضا خانی و پسرش کشید.

از صفات حسنه وی قناعت و مناعت، اهتمام به نماز اول وقت، زهد و پارسایی یاد شده

ص:172

است. سرانجام این عالم عامل در شب 23 رمضان سال 1383 در قم رحلت نمود و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

ص:173

آیت اﷲ گلپایگانی در تاریخ 24 جمادی الثانی سال 1414ق. درگذشت و پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد. (1)

ص:174

مکارم شیرازی، شیخ جعفر سبحانی، شیخ حسین نوری همدانی، شهید آقا مصطفی خمینی، شهید مرتضی مطهری، شهید دکتر بهشتی، شهید دکتر مفتح، شهید قاضی طباطبایی، شهید صدوقی، شهید اشرفی اصفهانی، شهید قدوسی و شهید هاشمی نژاد.

تحریرالوسیله، مکاسب محرمه، تعلیقه بر عروةالوثقی، حاشیه بر اسفار، حاشیه بر فصوص الحکم، کشف الاسرار، سرّالصّلوة و چهل حدیث از جمله آثار مکتوب امام خمینی رحمة الله است.

امام خمینی در تاریخ 14/3/1368ش. برابر با 28 شوال 1409ق. به ملکوت اعلی پیوست. میلیون ها ایرانی در تشییع جنازهاش حضور یافتند و پیکر پاکش را در بهشت زهرا علیها السلام به خاک سپردند. (1)

ص:175

تفسیر المیزان (20جلد)، بدایةالحکمة، نهایةالحکمة، شیعه و قرآن در اسلام و اصول فلسفه و روش رئالیسم از آثار این بزرگ است.

علامه طباطبایی در سال 1402ق. درگذشت و پیکر مطهرش در حرم حضرت معصومه علیها السلام دفن شد. (1)

ص:176

ص:177

و آگاه می ساخت. به نیازمندان کمک می کرد؛ خطبه عقد جوانان را می خواند؛ اذان و اقامه در گوش نوزادان می گفت؛ نماز میت می خواند و در تشییع جنازه و مجالس ترحیم و یادبود مؤمنان و شهدای جنگ تحمیلی حاضر می شد. او خود را خادم مردم می دانست.

ص:178

ص:179

آن ها یک درس بگیریم و به آن عمل کنیم. (1)

ص:180

ص:181

ص:182

بندرانزلی، لاهیجان و رامسر که از توابع مازندران است از این بخش می گذرد. از آنجا که خمام رود از شاخه های سفید رود در این منطقه جاری است، خمام بدین نام معروف گردیده است.

خمام که بخش وسیعی از شهرستان رشت را تشکیل داده، از شمال به دریای خزر و از جنوب به آبادی های حومه ی رشت محدود می گردد. لشت نشا در شرق و پیر بازار درغرب آن قرار دارند و شامل 65 آبادی بزرگ و کوچک است.

به گواهی مورخان، خمام از مناطقی است که در جریان درگیری های امیران محلی شاهد وقایعی بوده و گاهی بین امیران گیلان، دست به دست می گردیده است. با توجه به اینکه یکی از لنگرگاه های کشتی های بزرگ بادبانی بوده و راه آبی اتصالی بین رشت، فومن و گسکر داشته یکی از قرارگاه های جنگاوران متخاصمین بوده و به همین دلیل دچار آسیب هایی شده است.

خمام حدود ده هزار نفر سکنه دارد و شغل عمده ی اهالی آن کشت برنج، باغداری، دامداری، صیادی، پرورش طیور و کرم ابریشم است.

آثار زیارتی آن عبارتند از: مقبره ی امام زاده حسن علیه السلام، بقعه ی آقا سید پیر (نوه امام کاظم علیه السلام)، بقعه ی آقا بابا حسن، بقعه ی سید زکریا، امام زاده ی سید ابوجعفر. البته خمام و توابعش زیارت گاه های دیگری هم دارند. (1)

از خمام در طول قرون و اعصار، مشاهیری نامدار برخاستهاند که از جمله اند:

1. شمس الدین ابن نصیر محمد خمامی که در عصر صفویه می زیست و با محقق خوانساری معاصر بوده است. (2)

2. حاج شیخ حسین خمامی، (متوفای سال 1905ق) شاگرد بزرگانی چون سیدابراهیم صاحب ضوابط، صاحب جواهرالکلام و شیخ مرتضی انصاری بوده است. (3)

ص:183

3. شیخ حسین، فرزند مولی حسن رشتی خمامی، (متوفای 1320ق) از شاگردان میرزا حبیب اﷲ رشتی. (1)

4. شیخ احمد خمامی رشتی، (متوفای 1320ق) که در حوزه ی علمیه نجف، نزد استادان برجستهای به مقام اجتهاد نایل آمد. (2)

ص:184

ص:185

ص:186

اشرف دریابد و در محضر آن مرجع بزرگ حاضر شود و از بیانات استدلالی و آرای ابتکاری او در اصول فقه استفاده کند. (1)

از جمله استادانی که ملا محمد خمامی از محضر او کمال استفاده را نمود، آیت اﷲ شیخ محمد طه نجفی تبریزی (متولد 1241ق – متوفی 1323ق) می بود. وی عالمی جامع، فقیهی بارع و محدثی عالی قدر بود.

شیخ محمد طه نجفی به دو ویژگی علم و اخلاق آراسته بود، چون در علوم گوناگون و نیز مباحث ادبی، تاریخ، حکمت و اشعار عربی و بخصوص در فقه، اصول، رجال، حدیث و کلام تبحر فوق العادهای داشت.

این توانایی ها را با زهد، عبادت، حسن خلق و سلامت نفس عجین ساخته بود و به همین دلیل زانو زدن در محضرش برکات فراوانی به همراه داشت. در این محفل پر فیض، مرحوم خمامی، از پرتو دانش و معرفت استادی وارسته فروغ می گرفت و با عدهای از مشاهیر و اجلای علما که نزد وی شاگردی می کردند، مأنوس گردید و با بعضی از آنان مباحثه های علمی داشت. (2)

آیت اﷲ خمامی از محضر آیت اﷲ میر عبدالباقی موسوی رحمة الله ملقب به شریف العلماء رشتی که از شاگردان شیخ محمدحسن رحمة الله صاحب جواهر و شیخ جعفر کاشف الغطاء بوده است، بهره مند گردید. همچنین مرحوم آیت اﷲ خمامی موفق به کسب اجازه روایی و اجتهاد از استادان خود شد. (3)

ص:187

مقدس مولای متقیان، با کوله باری از دانش و معرفت و گواهی نامه های گوناگون علمی و جواز اجتهاد به زادگاه خود بازگشت. زمان بازگشت ایشان به موطن خود به طور دقیق مشخص نیست، ولی منابع تاریخی مراجعت ایشان را قبل از سال 1290ق. ذکر کردهاند، در آن ایام، دیار مزبور از نشاط علمی و دینی خوبی برخوردار بود و در آنجا فقیهانی چند، به تدریس و افتا اشتغال داشتند.

آیت اﷲ خمامی که باب اجتهاد را مفتوح، مقام نیابت را عام و خود را فقیهی صاحب نظر می انگاشت. در کنار دیگر مدرسان، بساط تدریس گسترانید و هم زمان به حلّ مرافعات مردم همت گماشت و سؤالات شرعی اهالی را پاسخ می گفت. همین سوابق، موجب گردید تا اهالی منطقه به تدریج با تبحر علمی، تقوای عملی و معنوی و فضایل اخلاقی وی آشنا گردند و او را به عنوان فقیه شاخص و مجتهد برجسته در گیلان و توابع بشناسند.

آگاهی های فراوان، بیان رسا، شیوه های آموزشی جذاب و رفتار دلسوزانه با فراگیران، سبب گردید تا در مدتی کوتاه، محفل علمی و تربیتی ملا محمد از جویندگان کمال، مالامال گردد و درس و بحث او را با رونقی فزآینده مواجه گردد. اگرچه مباحث و مطالب استاد، سطوح عالی حوزه بود ولی او با نظم خاصی بر کرسی تدریس قرار می گرفت با طرح مباحثی در کلام، اعتقادات، اخلاق و احادیث، در لابه لای درس، جان تشنه ی طالبان علم و فضیلت را سیراب می ساخت.

با گذشت زمان، ضمن اینکه تعداد شرکت کنندگان درس او افزایش پیدا می کرد، معمولاً از نظر کیفی نیز تحولی محسوس در شاگردان او دیده می شد و طلاب فاضل، دانشور و خوش استعداد در محفل او قابل مشاهده بودند. این پدیده به دلیل علم استوار، کمالات، تقوای استاد و اخلاص حاکم بر جلسه ی درس آن فقیه فرزانه بود و بدون استدلال قوی و قانع کننده از موضوعات، عبور نمی کرد. به مثال های کاربردی استشهاد می کرد و با وقاری خاص، ایراد ها و سؤالات را به گونهای پاسخ می داد که اشکال کنندگان قانع شده، از موضع خود عقب نشینی می کردند. به هر حال آن مرحوم سال های متمادی در رشت، زعامت و مرجعیت داشت و دعاوی عمومی به محضرش ارجاع می گردید.

ص:188

ص:189

ایران اسلامی یاد کردهاند. این عالم زمان شناس در طول حیات پر بارش به حق فکر می کرد و تحقق عدالت واقعی را جز از طریق اجرای حدود و احکام الهی بر اندیشه، رفتار، گفتار و کردار مردمان جستجو نمیکرد.

مردم در سؤالات شرعی، استفتاء و مکاتبات دیگر خود، از او به عنوان حجت الاسلام، مروج احکام شرع انور، مرجع انام و پناهگاه شیعیان یاد می کردند.

آن مرحوم به لحاظ مقام علمی و معنوی در عصر خود قرین نداشت و موقعیت و پایگاه اجتماعی و سیاسی او همچون آقا نجفی در اصفهان، ملا قربانعلی در زنجان و سید عبدالحسین لاری در شیراز بود.

شمس گیلانی در وصف او نوشته است:

مولی حاج شیخ محمد خمامی رشتی از اعاظم علما عصر خود بود. آن جناب در نفوذ کلام و عظمت، یگانه بود و هنوز در گیلان مثل او دیده نشده است، مرجع تقلید عده ی کثیری از گیلانیان بوده و ریاست تام آن ناحیه با آن بزرگوار بوده است. در زمان حیات آن بزرگوار، کسی نتوانسته بود علناً در منطقه گیلان مرتکب فسق و فجور گردد. در ظاهر، حدود شرعی را جاری می نمود

و در سخاوت طبع معروف و قضاوت تمام مردم گیلان، منحصر به او بوده است. هر گرفتاری که برای اهالی آن سامان رخ می داد، ایشان آن را برطرف می کرد و دوایر دولتی از آن جناب وحشت عجیبی داشتند و تا زمان حیاتش مساجد آباد و می خانه ها ویران بود. در دوره ی مشروطه فوق العاده

به زحمت افتاد و با تمام قوت با انحرافات مخالفت می نمود و در دوره ی خود، پای از جاده ی

شریعت کنار نگذاشت و مشغول ترویج، نشر و تدریس معارف الهی بود. (1)

آیت اﷲ حاج شیخ صادق احسان بخش رحمة الله (1349-1423ق) از معاریف علمای معاصر، امام جمعه و نماینده ی ولی فقیه در استان گیلان در وصف آن شخصیت بزرگ می نویسد:

ص:190

حاج ملا محمد خمامی از علمای معروف گیلان پس از تحصیل مقدمات عازم نجف اشرف گردید و از محضر میرزای رشتی و سایر علمای زمان بهره مند گردید و با کسب اجازه از استادان خود، به گیلان بازگشت و در رشت مقیم شد و در مدتی کوتاه توانست به شهرت و محبوبیت دست یابد؛ ضمن آنکه از مدرسان متخصص بود و اوقات خود را صرف تدریس فقه و اصول کرد، به دعاوی افراد نیز رسیدگی می کرد و از این لحاظ مرجعیت داشت و از روحانیونی بود که از مشروطه ی مشروعه جانبداری می کرد وبه همین دلیل با آزادی خواهان رشت و مشروطه خواهان گیلان علناً ناسازگاری می کرد تا جایی که هدف ترور نافرجام مخالفان قرار گرفت، ولی وی هم چنان در مخالفت علنی خود استوار ماند. مؤلف مقاله از اساتید خود در رشت بار ها

از مرحوم حاج ملا محمد خمامی مطالبی شنیده است که نفوذ کلام و وجاهت مقام او را کمتر شخصیتی از علما و روحانیون داشته است. (1)

ابراهیم فخرایی با وجود آن که نه تنها ملا محمد خمامی را قبول نداشت، بلکه در کتابش خصومت با آن عالم جلیل را آشکار می سازد، چنین اعتراف می نماید:

ملا محمد خمامی از علمای درجه اول گیلان بود. مرجعیتی را که ملا قربانعلی در زنجان و حاج حسن مجتهد در تبریز و حاجی شیخ فضل اﷲ نوری در تهران داشت، در رشت دارا بود، ملایی بود مقتدر و دارای حوزه ی

تدریس و محضرش جای حل و فصل مرافعات و نوشته هایش نزد حکام شرع و عرف نافذ بود.

معروفیت حاجی خمامی از آن زمان آغاز گردید که تازه از نجف برگشته و فتوایی علیه یک نفر تبعه ی

روسی صادر کرده بود. از این تاریخ بود که حکام گیلان و علمای هم عصرش از او حریم می گرفتند

و در مقام تکریم و جلب حمایتش بر می آمدند. تنهاملایی که از بعضی فتاوی خمامی ایراد می گرفت،

ص:191

ملا عیسی پدر شیخ عبدالحسین رشتی بود. وی مجتهدی جامع الشرایط به شمار می رفت

و به زهد و تقوا شهرت داشت. در مرافعات بیطرفانه و بدون توقع مالی، حکم صادرمی کرد؛ مشکلات طلاب را به وضعی رضایت بخش حل می کرد و خود حاجی خمامی نیز به فضل و تقوای او ایمان داشت. (1)

دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی استاد دانشگاه و مورخ معاصر که نسبت به موضع گیری های آیت اﷲ خمامی درباره مشروطه انتقاداتی دارد و از اینکه آن عالم رشتی با آزادی خواهان مخالف بوده ناراحت می باشد، اذعان می دارد که فقیه مذکور در امور سیاسی اجتماعی گیلان با نفوذ بوده و همچون فرمانروایی نامی، احکامی لازم الاجرا دارد. وی می افزاید:

خمامی روحانی مشهور صدر مشروطه بود، این روحانی نامدار که روزی به مشروطه طلبان اطمینان داد که خیر خواه آنان گردد و اعلامیهای هم در این باره انتشار داد، بالاخره «وقتی انحراف آنان را مشاهده کرد» به ضدیت با مشروطه علناً قیام کرد و در این مسیر، آقا شیخ علی مجتهد فومنی را با خود همراه ساخت و در واقع به همان راهی رفت که شیخ فضل اﷲ نوری رفته بود. (2)

ص:192

نامشروع با زنی غیر ارمنی اتفاق افتاد که اعتراض و نفرت عمومی را بر انگیخته بود. چون ماجرا به استحضار حاج خمامی رسید و شهود نزد وی حضور مردی اجنبی را در خانه ی زنی مسلمان، آن هم در حال می گساری گواهی کردند، حاجی خمامی بعد از بررسی های لازم و ارزیابی ادعا های شهود، به حکم شرع مقدس، آن دو را که مرتکب چنین گناه کبیرهای گردیده بودند مهدورالدم خواند و فتوا به مجازات آنان داد.

در پی نشر این حکم، اهالی متدین رشت که کارگزاران حکومت قاجار را فاقد قدرت جلوگیری از منکرات و جسارت و جنایت مردی بیگانه می دیدند، خود اقدام کردند و دسته جمعی به خانه ی مورد نظر که خلاف در آن صورت گرفته بوده رفته، آن ارمنی را به سزای اعمال ننگینش رساندند و حکم اسلامی را درباره آن زن معلوم الحال اجرا کردند. انتشار خبر قتل ارمنی تبعه ی روس، اعتراض شدید دولت مذکور را به شاه ایران (ناصرالدین شاه) در پی داشت و بدین وسیله، خبر مزبور به محافل دینی و اجتماعی تهران رسید. شاه، حاجی خمامی را به تهران فرا خواند و او هم به خانه ی آیت اﷲ ملا علی کنی، فقیه بلند پایه و با نفوذ تهران وارد گردید.

آن دو مجتهد عالی مقام به دیدار ناصرالدین شاه رفتند و شاه از حکم حاجی خمامی گلایه کرد و گفت: «شما با این رفتار و فتوای خود، روابط دو دولت ایران و روس را به تیرگی کشاندهاید و امکان دارد هر لحظه وقایع ناگواری رخ دهد، اکنون همسایه شمالی ما به شدت ناراحت است، چرا چنین اقدام خطرناکی را انجام دادهاید؟»

حاجی خمامی بدون هیچ گونه ترس و واهمهای از دربار و تشکیلات شاهنشاهی پاسخ داد:«من به تکلیف شرعی و وظیفه ی دینی عمل کرده ام». شاه گفت: «فتوای مجتهدان باید به اطلاع مقامات حکومتی برسد و آن ها مجری احکام باشند نه مردم». حاجی خمامی در همان لحظه کاغذی را از لای عمامه ی خود بیرون آورد و به شاه داد و گفت: «این افراد مهدورالدم می باشند، امر بفرمایید حکم شرعی درباره آنان به اجرا در آید». شاه که تا حدودی غافلگیر شده بود و از سویی نمیخواست مخالف احکام و موازین شرع مقدس معرفی گردد و نیز از فق ها هم حساب می برد، آن جلسه را با سردی برگزار کرد و ماجرا با انفعال او خاتمه یافت.

ص:193

در این واقعه، حاجی خمامی رشتی جرأت و صلابت و شهامت خود را در برابر حکومت وقت بروز داد و ثابت کرد از اجرای احکام اسلام، خصوصاً نسبت به تبعه ی دولتی بیگانه که به حریم اسلام تجاوز کرده بود واهمهای ندارد و محظورات سیاسی، بین المللی یا اجتماعی، مانع اجرای حدود اسلامی نمیشود. از این گذشته، این رفتار مقتدرانه، هشداری بود به بیگانگان که مدام در پی تهاجم به ارزش های دینی و شکستن حرمت های مذهبی بودند. (1)

آقا باقر آبدار قمی معروف به سعدالدوله و سعدالسلطنه از حکام خود خواه، مستبد و ستمگر منطقه ی گیلان قبل از وقوع انقلاب مشروطه بود که تصور می کرد با اعمال زور و قدرت طلبی می تواند هر کاری را انجام دهد. او ملا حسن تحویل داری، روحانی حامی مردم و مورد توجه اهالی را به دارالحکومه احضار کرد، اما این عالم ارجمند از آن جهت که علت احضار او اعلام نگردیده بود، اعتنایی نکرد و به مقر حکمرانی سعدالدوله نرفت. اصولاً علما و روحانیون از تماس با حکومت وقت و مأمورین دولتی امتناع می کردند؛ مگر اینکه خلافی روی می داد یا وظیفه ی شرعی ایجاب می کرد که برای دفاع از حقوق مردم وارد عمل گردند. به هر حال، این حاکم، مجدداً پیغام داد و تأکید و تهدید نمود، ولی ایشان برای بار دوم نیز از حضور در دربار امتناع کرد و خاطر نشان ساخت که باید علت احضار مشخص گردد. برای سومین بار عدهای از فراشان حکومتی به خانه این عالم هجوم بردند و او را با زور و ارعاب به دارالحکومه بردند. حاکم ظالم فرمان داد گوش آن روحانی را که هیچ جرم و خلافی مرتکب نگردیده بود به دیوار میخ کنند.

این رفتار توهین آمیز و جاهلانه، آن هم درباره روحانی محترمی چون ملا حسن، موجب خشم علما و خروش مردم شد. بنا به دستور حاج ملا محمد خمامی که از علمای درجه اول بود، بازار های رشت تعطیل شد و شهر متشنج گردید. خبر تعطیلی محل کسب و کار و اعتراض و اعتصاب مردم گیلان به مرکز حکومت قاجار منعکس شد و مظفرالدین شاه قاجار که دید اوضاع به شدت آشفته است، بدون تأمل، سعدالسلطنه را از حکومت گیلان

ص:194

عزل کرد و به حاجی خمامی نوشت به زودی فرزند خود، شعاع السلطنه را به گیلان اعزام خواهد کرد تا خطای حاکم معزول را جبران کند و از مردم گیلان به خصوص جامعه ی روحانیت عذرخواهی نماید و سفارش کرد حاکم جدید را همچون فرزند خود بشناسد. ملک منصور شعاع السلطنه به گیلان آمد و بر حسب تأکید پدرش به اهالی نرمش نشان داد و اعمالش مورد تأیید و رضایت حاجی خمامی قرار گرفت. البته دوران حکمرانی او کوتاه بود. سعدالسلطنه معزول نیز در سال 1328ق. به دلیل اسائه ی ادب به ملا قربانعلی زنجانی، عالم وارسته و با نفوذ زنجان با تهاجم مردم رو به رو شد و به سختی کتک خورد و مجروح گردید و هنوز جهت مداوا به قزوین نرسیده بود که بین راه مرد.

آقا باقر قمی معروف به سعدالسلطنه از حکامی بود که در اثر تقرب به برخی رجال دربار و خویشاوندی با میرزا علی اصغرخان اتابک صدراعظم به مناصب زیادی رسید و اموال زیادی فراهم آورد و خلاف های متعددی مرتکب گردید که با قیام عمومی مردم زنجان ضمن مضروب گردیدن از زنجان بیرون رانده شد. (1)

ص:195

و مردمی را به عهده داشتند. علمای گیلان نیز از این قاعده مستثنی نبودند و از همه بارزتر نقش مرحوم شهید آیت اﷲ حاج ملا محمد خمامی می باشد که از نظر رتبه، دانش، دیانت و وجاهت اجتماعی از همه جلوتر و بر همگان مقدم تر بود.

علمای تهران بعد از مهاجرت بزرگ و تحصن در جوار آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام مراجعت و تقاضای تشکیل مجلس شورای ملی نمودند. رفته رفته با تأیید علمای دینی، بنیان مشروطیت، تحکیم گردید و همگان از هر سوی خواستار تشکیل مجلس عدالت خواهی گردیدند. علمای دینی بعد از حرکت مزبور به مردم اجازه ی شرکت در انتخابات را دادند. از این رو حاج شیخ محمد خمامی نیز آن را پذیرفت و به مردم اجازه ی داد تا در انتخابات شرکت نمایند.

ناظم الاسلام کرمانی می نویسد:

امروز دوشنبه (29ذی القعده الحرام1324ق) تجویر حضور در انتخابات مسموع گردید؛ حاج محمد خمامی، مجتهد رشت، همراه شده و حکمی هم در این باب صادر نموده که متن آن چنین است: باسمه تعالی، بر کافه عباداﷲ واجب و لازم است اهتمام در امر مشروطه، شک نیست که هر کس اخلالی کند در امر مشروطه، داخل در جیش یزید بن معاویه است لعنة اﷲ علیهم اجمعین، اﷲ اﷲ اﷲ، العجل العجل العجل، منتخبین را زود بفرستید که طولش اسباب سفک دماء و نهب اموال است والسلام علی من اتبع الهدی. (1) مرحوم ابراهیم فخرایی، خاطر نشان می نماید که اولین اقدام کمیته انزلی، تبعید سید رفیع خلخالی بود.

او سپس می افزاید:

نامبرده بعد از چند ماه تبعید، موفق گردید حمایت آیت اﷲ خمامی را جلب و با اقدامات او و قول به عدم مخالفت با افکار آزادی خواهان، به انزلی باز گردد. (2)

این مطلب مؤید آن است که حاجی خمامی از آغاز با مشروطه، مخالفتی نداشته و

ص:196

بر همین اساس بعد از انتخاب حاج آقا سید بحرالعلوم، حاجی خمامی و دیگر علمای رشت، طی دو تلگراف، نمایندگی او را از طرف علما و مردم گیلان به مجلس شورای ملی اعلام داشتند. (1) یادآور می گردد با تأکید های آیت اﷲ خمامی برای برگزاری هر چه زودتر انتخابات و حمایت از این برنامه توسط ایشان، سه تن از نمایندگان گیلان در اولین دوره ی مجلس شورای ملی انتخاب شدند. چند روزی از انتخابات مجلس شورای ملی می گذشت، ولی وزیر اکرم، حاکم وقت گیلان تمایل نداشت که نمایندگان منتخب روانه تهران گردند. او شرایط مسافرت نمایندگان منتخب را به تهران فراهم نکرد و در تلگرافی که برای مجلس فرستاد ادعا کرد انتخاب حاجی سید بحرالعلوم خلاف آیین نامه انتخابات بوده است. به همین دلیل، یکی از نمایندگان مجلس گفته بود:«خوب است آقایان از جناب حاجی خمامی استفسار کنند که انتخاب سید بحرالعلوم به چه نحو بوده است».

از آن سوی، آیت اﷲ ملا محمد خمامی بعد از این انتخابات، طی تلگرافی خطاب به آیات محترم سید محمد طباطبایی و سید عبداﷲ بهبهانی، صحت این انتخاب را تأیید و اعلام نمود که نماینده ی گیلان، برگزیده ی علماست که به سوی مجلس روانه گردیده است. متن تلگراف چنین است:

حضور مبارک حضرت حجت الاسلام آقای سید محمد طباطبایی و آقای سید عبداﷲ بهبهانی دام ظلهما. از طرف دعاگویان علمای گیلان، جناب مستطاب آقای حاجی بحرالعلوم سلمه اﷲ

منتخب شده و به سوی تهران حرکت کردهاند و از خداوند متعال تأیید ایشان و وکلای مجلس ملی مرکزی را خواهانیم.

با ارسال این تلگراف، اوضاع آرام شد و همه از صحت انتخابات اطمینان حاصل کردند، مشروطه خواهان دگراندیش و متجدد که بحرالعلوم را نماینده آیت اﷲ خمامی تلقی می کردند، درباره ی وی (حاجی بحرالعلوم) شروع به کارشکنی کردند. آن ها از هر راهی که می توانستند سفر این نماینده را به تأخیر بیاندازند استفاده کردند.

رابینو از اعضای برجسته کنسول گری انگلیس در رشت که به مشروطه خواهان سکولار

ص:197

خط فکری می داد و درصدد بد نام کردن علمای منطقه بود، این دروغ را شایع کرد که بحرالعلوم، با بیمیلی علمای نجف مواجه شده و نیز مردم به واسطه ی استبداد، سوء ظنی دربارهاش بردهاند و تلاش کردند او را از حرکت به سمت تهران باز دارند. با انتشار این خبر دروغ، مشروطه خواهان معلوم الحال جنجال آفرینی کردند، اما چون سند و مدارکی درباره ی چنین ادعا هایی به دست نیاوردند از موضع خود در این باره عقب نشینی کردند.

سرانجام سید بحرالعلوم در دهم دی ماه سال 1285ش. مصادف با 15 ذی القعده 1324ق. با کالسکه ی پستی راهی تهران شد. او وقتی به تهران رسید، رابط میان شیخ فضل اﷲ نوری و حاجی خمامی بود. (1) این رفتارها، گزارش ها و تلگراف ها به خوبی مؤید آن است که مرحوم خمامی به همراه دیگر علمای رشت در راستای اهداف مشروطه گام های مهمی برداشتهاند، ولی کم کم و با آشکار شدن برخی خواسته های غیر شرعی و ضد ارزشی عدهای از نمایندگان مجلس، حمایت مذکور، به اصلاح و موضع گیری های انتقادی آیت اﷲ خمامی درباره ی مشروطه خواهان تبدیل گردید.

در دوران مشروطه ی اول، منزل آیت اﷲ خمامی یکی از مکان هایی بود که برخی مجالس و محافل مشروطه خواهان در آن تشکیل می شد. رابینو می نویسد:

«برای انتخاب نماینده، در مکان های متعدد از جمله در خانه حاجی خمامی مجالس متعدد تشکیل شده و سر انجام آقا محمد وکیل التجار به نمایندگی انتخاب شد». (2)

حتی رهبران مشروطه، حمایت خمامی از مشروطه را تأیید کردند؛ چنان که سید عبداﷲ بهبهانی، خمامی را یکی از علمای بزرگ و اول ساعی و مجاهد در پیشرفت اساس مشروطیت دانست و وکیل التجار گفت: «اهالی گیلان وجود مقدس آقای حاجی خمامی را خیلی مغتنم و محترم بدانند». (3)

آیت اﷲ خمامی در برابر تهمت هایی که برخی مشروطه خواهان سکولار و افراطی،

ص:198

مبنی بر طرفداری وی از استبداد و خصومت او با مشروطه وارد کردند وارد عمل شده با نشر اطلاعیهای در رشت به تکذیب ادعای آنان و تصریح بر دفاع از مشروطه پرداخت. همچنین در مجالسی که مشروطه طلبان در شهر رشت منعقد می نمودند، در برابر اتهام آنان از خود دفاع می کرد. رابینو می گوید:

«همچنان امروز، حاجی خمامی بلند شد و گفت: من مشروطه طلب هستم، ولی نمیتوانم

قوانین ضد دینی را قبول کنم».

وی می افزاید:

«در سوم دسامبر 1906م. مطابق سیزدهم آذر 1286ش. خمامی اعلامیهای در شهر انتشار داد مبنی بر اینکه من مشروطه خواهم». (1)

مشروطهای که شیخ خمام با آن موافق بود حقوق ملت را صیانت می کرد؛ مجال خود کامگی را از پادشاه قاجار می گرفت و برای کارگزاران دولت به گونهای تکلیف تعیین می نمود که نتوانند به مردم ستم کنند و نیز اختیارات مستبدانه ی آنان سلب می گردید. هدف مجلس شورای ملی هم، اصلاح امور کشوری، تنظیم مصالح مملکت، رفع تحدی، ترویج عدالت و تصحیح برنامه های ادارات بود. به علاوه، تأکید داشت قوانینی که در مجلس به تصویب می رسد، نباید با مبانی اعتقادی و قواعد روایی و فقهی در تضاد باشد (2)

ص:199

محمد خمامی مدظله العالی، به محضر انور معروض می دارد: در توقیع مقدس حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به ما پیروان مذهب جعفری خطاب مستطاب چنین صادر شده است: و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا... یکی از حوادث بزرگ که در عصر ما واقع شده و در موافقت کردن یا مخالفت نمودن با آن، تکلیف ما مسلمانان رجوع به شما سلسله جلیله ی مجتهدین می باشد. داستان مشروطیت است، این وضع مستحدث که از مخترعات مردم اروپا بوده، معمول به آن ملل در هیئت های اجتماعی خودشان است، آیا با دین مبین اسلام سازگار است یا خیر؟ و قانون مساوات و حریت که اساس عمده ی این وضع است آیا با قوانین مقدسه ی شرع منطبق می شود یا نه؟ تکلیف کافه ی اهل قبله، خاصه دارالشوکه، در ابقاء و افناء مشروطه در ممالک اسلامی چه چیز است؟ چون عوام الناس و افراد جاهل بایستی به حکم عقل رجوع به عالم نمایند. علی هذا، به توسط این چند سطر در مقام تصدیع بر آمد: ((و اسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون))

جواب آیت اﷲ خمامی:

این حادثه که در این عصر واقع و تسمیه به اسم مشروطه شده، اعاذنا اﷲ و کافة المسلمین من شرّها، قلع و قمع آن بر هر مقتدری لازم است و ابداً سازگاری با قواعد اسلام و مسلمانی ندارد. قانون حریت و سویت با قوانین مقدس شریعت مطهره منطبق نیست، کدام عضو از اعضای انسان در شرع انور به حریت موسوم است؟ خداوند متعال برای هر عضوی حدی قرار فرموده، نه چشم و نه گوش و نه زبان و نه سایر اعضا را آزادی نداده؛ [بلکه] برای هر یک حدی در شرع است. سویت طبقات افراد انسان چه وقت بوده و صاحب شرع، این سویت را کی مقرر فرموده؟ این مشروطه ی «منحرف گردیده از مسیر اصلی خود» که ملحوظ افتاد، جز فتنه، فساد و ترویج باطل و توهین اسلام نیست. بر قاطبه ی

اهل قبله و اهل اسلام است که در اطفاء نائره این فتنه ی مشروطه،

ص:200

با جان و مال کوشش نمایند و دین قویم اسلام را از شرّ این مشروطه آسوده دارند. (1)

ص:201

این گونه نیرنگ ها را رصد می کرد و حرکت های خزنده و آشوب گرانه مشروطه خواهان را می دید. از سوی دیگر، شاهد وقوع ناامنی هایی در رشت بود و می دید که انجمن های مخفی به راحتی مخالفان را تهدید می کردند یا شب نامه هایی انتشار می دادند.

بر این اساس، آیت اﷲ خمامی همراه با عدهای دیگر از علما تصمیم گرفتند به نشانه انتقاد و نا رضایتی از عملکرد انجمن رشت، از شهر خارج گردند و به تهران بروند و این آشفتگی هایی را که به نام آزادی و مساوات به وجود آوردهاند، به آگاهی رهبران مشروطه و اعضای مجلس شورای ملی برسانند. (1) در آنجا حاجی خمامی حامیان پر و پا قرصی داشت که از طرح ها و لوایح وی طرفداری می کردند؛ چنان که آقا میر در دفاع از خمامی تلگرافی به داماد او حاج سید محمود مخابره کرد و خاطر نشان ساخت تا آیت اﷲ خمامی تلگرافی به مجلس پیشنهاد کند انجمن های رشت تعطیل گردند و او وعدهای دیگر از این موضع گیری حمایت می کنند. به همین دلیل، کمترین هدف جناح سکولار مجلس این بود که نماینده حاجی خمامی را از مجلس اخراج کنند و فرد دلخواه خود را به جای او به مجلس بفرستند. برای این کار، هفده صنف شهر رشت، حسام الاسلام را از طرف خود وکیل کردند. اصناف مزبور برای این که کار او قوت گیرد قرآنی را مهر کردند که در آن اشاره گردیده بود: وکالت حسام الاسلام و اخراج آیت اﷲ خمامی از گیلان. علاوه بر این، آنان کوشیدند با استفاده از تطمیع یا تهدید، مرحوم آیت اﷲ خمامی را با خود همراه نمایند. آنان شب نامه های متعددی دال بر ناسزاگویی علیه این مجتهد با بصیرت و تهدید نسبت به او در خانه ها و سایر نقاط پخش کردند. در اقدامی دیگر از این نوع، دو نفر از آنان ناگهان به جای مذاکره، اسلحه های خود را آماده شلیک نمودند و خطاب به او گفتند اگر از مشروطه طلبان حمایت نکند، جانش در خطر بوده، او را می کشند.

دایره این تهدید ها بسیار گسترده بود؛ به نحوی که از جانب سوسیال دموکرات های منطقه قفقاز روسیه نوشتهای با این مضمون به او رسید:

«شنیده ام

شما ضد این ملت هستید. آدم های ما در رشت مستقر گردیدهاند؛

ص:202

اگر از مشروطه خواهان

جانب داری نکنی تو را به قتل می رسانیم». آنان برای اینکه به مقاصد خود برسند افراد را به دو دسته تقسم کرده بودند: مشروطه خواه و مستبد. از هر کسی هم که دل خوشی نداشتند می گفتند او مستبد است و حاجی خمامی را با مطرح کردن اتهام استبدادطلبی می خواستند از سر راه خود بردارند. (1)

همچنین این تهمت را مطرح کردند که حاجی خمامی مبلغ پنج هزار منات از قنسول روس دریافت کرده است. این اتهام به قدری ناشیانه، ناروا و ناچسب بود که حتی رابینو که خود سر دسته ی افترا زنندگان به علما بود این تهمت را رد می کند و تصریح می نماید: «مشروطه خواهان برای تخریب شخصیت خمامی عمداً چنین نسبتی را به او دادهاند». (2)

انجمن های سرّی رشت، ترکیبی از افراد گوناگون ایرانی، ارمنی و قفقازی بودند. بعد از استبداد صغیر، بار دیگر به یاری سفارت خانه های روس و انگلیس در تهران، محمدعلی شاه تحت فشار قرار گرفت و مشروطیت ایران را اعلام نمود. از این رو کمیته های سرّی و انجمن های فراماسونری رشت و تبریز و دیگر نقاط کشور به پا خاستند و جهت استقرار مشروطه به شیوهای غربی تلاش فراوان کردند. این بار، عملیات انقلابی رشت را کمیته پنهانی «ستار» متشکل از ارامنه و عدهای از ارباب ها و خوانین منطقه رهبری می کردند، اما حضور حاجی خمامی مانع بزرگی برای این افراد بود. از این جهت، کمیته ستار تصمیم می گیرد که مجتهد بزرگ گیلان را ترور کند. اجرای این نقشه شوم به میرزا کوچک خان جنگلی محول می گردد و برای این کار، اسلحهای در اختیارش می گذارند و سه روز به او مهلت می دهند تا پاسخ قطعی بدهد، اما او که خود روحانی بود و ایمان و اعتقادش به وی اجازه ی چنین جنایتی را نمیداد، به آنان پاسخ رد می دهد و می گوید: من نمیتوانم. گویا شرط انتخاب و عضویت میرزا کوچک خان در کمیته ی ستار، ترور بزرگترین مجتهد رشت و عالم گیلان بوده است که او از آن سرباز زد. (3)

ص:203

حاج شیخ مرتضی حائری فرزند آیت اﷲ حائری، مؤسس حوزه ی قم، نقل کرده است که شیخ فضل اﷲ فرزندی به نام مهدی داشت که برای او دایه ای گرفته بودند که مسلمان نبوده است. گویا این دایه بر آن فرزند، اثر می گذارد و او بعد از تحصیلات در نجف وارد تهران و به انجمن فراماسونر ها فرا خوانده می شود و بعد به رشت می رود و در آنجا با آیت اﷲ خمامی به مخالفت برمی خیزد. وی بعداً میرزا محمد آملی را محکوم نمود و به تهران آمد و با پدر بنای مخالفت را گذاشت و در هنگام شهادت والدش کف می زد و شادمانی می کرد. (1)

ص:204

سالار شهیدان و اصحاب او بود این فقیه فرزانه را که وارث راستین انبیا و اولیا بود، به شهادت رسانیدند. (1)

سید احمد کسروی به این مطلب اذعان نموده است که:

یکی از کشتگان را باید حاجی خمامی شمرد. این مرد که یکی از مجتهدین بنام به شمار می رفت و با مشروطه دشمنی می ورزید و دیر زمانی در تهران همراه شیخ فضل اﷲ «نوری» و مجتهد تبریزی کوشش هایی می نمود در این هنگام با گلوله ی مجاهدان «؟!» از پای افتاد. (2)

ناظم الاسلام کرمانی هم این حادثه را تأیید کرده است:

حاجی خمامی را در رشت کشتهاند و چهارشنبه چهارم محرم 1327ق. شنیده شد جنازه ی حاجی خمامی را به تهران آوردهاند که ببرند قم... (3)

رابینو هم می گوید:

در هنگام فتح رشت، هر که بر ضد مشروطه بود، او را در کوچه ها به قتل می رسانیدند، می گویند یکصد و پنجاه الی دویست نفر را در کوچه ها کشتهاند. (4)

ملک زاده هم از کشته شدن آیت اﷲ خمامی به دست مشروطه خواهان سخن به میان آورده است. (5) سرانجام پیکر ایشان را ابتدا از رشت به تهران و از آن جا به قم آوردند و در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به خاک سپردند.

بدین گونه، عالمی که عمر با برکت خود را در راه صیانت از ارزش های قرآنی و روایی، ترویج شریعت، مبارزه با دشمنان اسلام، دفاع از اهالی گیلان در برابر استبداد و بیگانگان و تهاجم فرهنگی افراد غرب زده صرف کرد و از تهدید ها و ارعاب های مخالفان هراسی به دل راه نداد، به شهادت رسانیدند و پیکر خونین وی سر بر آستان دخت گرامی امام موسی کاظم علیه السلام سایید و روح پاکش میهمان عرشیان و قدسیان گردید.

ص:205

در تبریز و در همان ایامی که روس ها ثقة الاسلام تبریزی را در 7 رجب 1277ق. مصادف با دهم محرم 1330ق. به شهادت رسانیدند؛ یعنی سه سال بعد از شهادت آیت اﷲ خمامی، مردم تبریز طی مراسمی به تجلیل از علمایی چون شیخ فضل اﷲ نوری، ملا قربانعلی زنجانی، مجتهد سبزواری و آیت اﷲ خمامی پرداختند.

کسروی می نویسد:

از چند روز پیش بر آن شده بودند که برای ملایانی که در کشاکش های مشروطه خواهی کشته شده بودند ختم بر پا کنند. نخست، کوی سر خاب به این کار برخاستند و در این روز دسته فاتحه خوانی از آن کوی به بازار آمد، بدین سان که میر قربان و سیف السادات که دو تن از بد خواهان مشروطه بودند با چند سید دیگر جلو افتاده و دو تن از سادات با درفش های سیاه در دست از پی ایشان می آمدند

و چاوش خوانی از پشت سر ایشان، با آواز بلند، شعر های دل سوز سوگواری می خواند و از پی او ملا حسن فاتحه خوانچی سواره می آمد که چون به سر چهار سویی می رسید، همگی می ایستادند و ملا حسن آواز بر می داشت و می گفت:

شهدای راه شریعت غرا و جان فشانان

طریقت ملت بیضاء حضرت مستطاب آقای شیخ فضل اﷲ نوری مقیم تهران، حاجی ملا محمد خمامی رشتی مقیم رشت، آخوند ملا قربانعلی زنجانی، فاضل قزوینی، آقا شیخ جلیل سنقری، آقا میرزا ابراهیم خویی و سایر شهدا. بدین سان بازار ها را می گردیدند و کینه مردم را با آزادی خواهان هر چه بیشتر می گردانیدند.

این از کوی سرخاب بود که یک روز و نیم ختم بر پا کردند و دیگران دسته دسته به آن جا می رفتند

و مسجد و پیرامونش همه پر بود. روضه خوانان به منبر رفته، آنچه می خواستند از مشروطه خواهان بد می گفتند، دو روز دیگر نوبت به کوی دوچی رسید. (1)

آری، اقدامات نسنجیده ی سردمداران مشروطه در مورد علمای مشروطه خواه، آنچنان

ص:206

مردم را از انقلاب مزبور و صاحبان حاکم آن منزجر ساخته بود که در ایام محرم و هنگام شهادت ثقة الاسلام شیخ محمد تبریزی، فرصت را غنیمت شمرده، در تجلیل از مظلومان و کشته شدگان مشروعه خواه، مجلس ترحیم و تجلیل به راه می انداختند. این امر، حاکی از گستره ی نفوذ معنوی و اجتماعی آن علما در میان اقشار گوناگون مردم بود. گرچه با پیروزی مشروطه خواهان انتظار می رفت دشمنان واقعی این نهضت مجازات شوند، اما آنان که دستشان به خون آزادی خواهان آغشته بود، ر ها شدند. در این میان، محمد علی شاه قاجار با حمایت روس و انگلیس بدون محاکمه، راهی بندر «اورسادر» روسیه شد. از طرفی، دشمنان ملت و بازماندگان نظام استبدادی در صف اول قرار گرفتند و در زمامداری و نظام اداری و سیاسی کشور شریک شدند. متأسفانه در این اوضاع، تنها مجتهدان طراز اول تهران و برخی نواحی کشور که از مشروطه ی مشروعه و قانون اساسی مبنی بر ارزش های دینی حمایت می کردند و از مشروطه اقتباس گردیده از غرب، تنفر داشتند و با آن به مخالفت بر خاستند، به شهادت رسیدند که آیت اﷲ خمامی در زمره ی آنان بود. بدون تردید، نهضت عدالت خواهی و مشروطه طلبی از نقاط عطف تاریخ اجتماعی سیاسی ایران است که آثار ماندگاری بر جای گذاشت، اما به دلیل دخالت عوامل بیگانه و وابستگان آن ها در این جنبش، انحرافاتی به وجود آمد که از جمله ی آن ها روی کار آمدن دیکتاتوری سفاک چون رضا خان و حکومت 57 ساله رژیم پهلوی بود. (1)

ص:207

ص:208

داشت، به همین جهت فامیل ما، در شناسنامه «رجبی» است. آن ها که رجب را دیده بودند از وی زیاد تعریف می کردند و می گفتند: مردی خوش سیما، گندمگون و مورد احترام همه اهل محل بود و آزارش به موری نمی رسید.

جد ما نیز به نام «اﷲ داد» بوده است. پیرمردان از او به نیکی و احترام یاد می کردند. بسیار آرام و متدین بود... (1)

ص:209

انگلیسی ها در ادامه عملیات تجاوز کارانه، با تجهیزات و نفرات بیشتر وارد کازرون می شوند و قوارنامه را شکست می دهند. مرحوم ناصر دیوان برای این که دستگیر و اسیر نشود، فرار می کند. طبق اظهار آقای محمدخان امیرعضدی فرزند آن مرحوم، شب، در دوان در خانه ما بوده و از آنجا به کوه می رود و از شیراز سر در می آورد... (1)

کربلایی عباسعلی دوانی که خود و برادرش کربلایی حسین اعتمادی، بعدها به نوبت، کلانتر و کدخدای دوان بودند، با 12 نفر دیگر مجاهدین دوان را تشکیل می دادند.

ناصر دیوان کازرونی هم یکی از قهرمانان رشید جنوب ایران است که در سال (1916م) با قوای پلیس جنوب، زد و خورد به وجود آورند. (2)

چقدر بسیار بلند نظر و از مناعت طبع خاصی برخوردار بود. پول و مال دنیا اصلا برایش مطرح نبود و به قلّ ما یقنع، قانع بود. (3)

ص:210

را می خوانم بی اختیار گریه ام می گیرد و نمی توانم از ریختن اشک خودداری کنم:

سرکوه بلند فریاد کردم امیرالمؤمنین را یاد کردم

امیرالمؤمنین ای شاه مردان دل ناشاد رودم شادگردان

دلم می خواد که پیغمبر ببینم دمی با ساقی کوثر نشینم

بگیرم در بغل قبر رضا را حسین را در صف محشر ببینم

پدر و مادرم، جمعاً هفت فرزند داشتند: پنج تا پسر و دو دختر...

مادر ما در تربیت فرزندانش همیشه توجه داشت که پیغمبر و امامان معصومین علیهم السلام در هر مورد چه گفته اند تا او عمل کند؛ مثلاً به من می گفت و تأکید داشت، به بزرگ ترها سلام کنید، با دست راست غذا بخورید که پیغمبر و حضرت علی با دست راست غذا می خورند.

نام مبارک پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را که می شنید، اغلب پس از صلوات می خواند:«محمد خود گل و گل آفریده.»

در ایام سوگواری محرم، وقتی شب ها موقع خواب، من و برادرم را در بغل داشت، آرام آرام، حالات غربت شهدای کربلا و مخصوصاً حضرت علی اصغر و طفلان مسلم بن عقیل را با صدای گریه بیان می کرد و من و برادرم هم با او می گریستیم. گویی دیروز بود که صدای تپش تند قلب او را در آن حال، احساس می کنم، و آن حالت برایم تداعی می شود. سرانجام «این سبک زندگی علوی» پایم را به منبر کشید و خود، افتخار بیان مظلومیت آن ذوات مقدس را داشته و دارم. ولله الحمد حمد الشاکرین. (1)

ص:211

هنگامی که هفت سال داشت با مشقت بسیار به کازرون آمد و از آن جا به بوشهر و سپس آبادان رفت و سال هایی از زندگانی اش را در شرکت نفت انگلیس به کارگری یا آموزش حرفه و فن پرداخت. او و برادرش در آبادان در یکی از اتاق های منزل دایی سکونت گزیدند و بعدها مادر و دو خواهرش نیز به آنان پیوستند و او و برادرش هزینه خانواده را تأمین می کردند.

علی در سال 1318ش. در حالی که ده ساله بود با نام نویسی در مدرسه ای شبانه، توانست، در کلاس اکابر که چیزی شبیه نهضت سوادآموزی امروزی است درس بخواند.

ص:212

وقتی جمعیت خوب جمع می شدند که آن هم در حدود سی چهل نفر زن و مرد جمع می شدند، روضه خوانی که در بیرون، بی عمامه بود، شال خود را از کمر باز می کرد و به سر می بست و آهسته روضه می خواند.

ما حاضران مجلس هم با شروع روضه، زارزار می گریستیم؛ آن هم طوری که مأموران متوجه نشوند و نیایند مجلس را به هم بزنند یا بانی مجلس را به شهربانی ببرند و نگاه دارند یا التزام بگیرند... (1)

استاد دوانی که نامش مرادعلی بود در نوجوانی تمام فکر و ذکرش آن بود که به نجف اشرف برود و مهم ترین دعایش تشرف به خدمت آیت اﷲ العظمی آقا سید ابوالحسن اصفهانی بزرگ مرجع نامور شیعیان جهان بود... (2)

از طرفی مرادعلی هم به خاطر رفتن به نجف گاهی غذا نمی خورد و گریه می کرد و بر اثر همین رفتار، رنجور و ضعیف شده بود. (3)

از نجف اشرف آقا سید عبدالعزیز بهبهانی از شاگردان آیت اﷲ اصفهانی از طرف وی به آبادان اعزام شد و چون مردی مجتهد و با سواد و با تدبیر بود در اندک زمانی مسجد «سید علی نقی» پرجمعیت و پر رونق شد.من و برادرم هم جز ٰٔء نوجوانانی بودیم که در بین جمعیت دیده می شدیم.

یکی از مؤمنین مسجد به نام کل (4)شیخ حسین«طیبی» نجف آبادی، اهل مسئله و احکام بود و همه، او را به نیک نامی می شناختند؛ [از این رو] چند بار علاقه ام را برای رفتن به نجف با او در میان گذاشتم. او وعده می داد که شاید من هم برای زیارت آمدم و اگر شد با هم می رویم، و آن قدر از نجف می گفت که آتش شوق مرا بیشتر مشتعل می ساخت.

آقا شیخ علی نجف آبادی همشهری او هم در خانه، کلاسی گذاشته بود و رساله علمیه آیت اﷲ اصفهانی و جامع المقدمات را تدریس می کرد و من هم نزد او رساله و امثله

ص:213

را خواندم. حضور ما در مسجد و پای منبر وعاظ و ارتباط با آنان و عشق و علاقه ما به کتاب های دینی نام ما را بیشتر بر سر زبان ها انداخته بود. (1)

ص:214

ص:215

با آمدن آقا شیخ فضل اﷲ طومار و نامه را تحویل دادم. وقتی خواند مرا به آقا سید شکر اﷲ معرفی سفارش کرد. سید نیز که متولی، استاد مدرسه و از شاگردان آیت اﷲ سید ابوالحسن اصفهانی 6 بود، به من حجره داد.

آقا شیخ فضل اﷲ بهبهانی از مردان دلسوز، مهربان و متعهد بود. او نزد سید، شرح لمعه می خواند و کاسب هم بود و مغازه اش در بازار قبله بود. روز دیگر آقا شیخ فضل اﷲ به مدرسه آمد و گفت: نامه و طومار را به سید (آیت اﷲ سید ابوالحسن اصفهانی 6) دادم. درباره این پسر بچه که نوشته اند: از یک خانواده شیخی است واصولی شده، این هشت دینار را به او بدهید تا لوازم زندگی خود را تأمین کند و ماهانه هم دارد.... همه لوازم زندگی ام گویا پنج دینار شد که شیخ فضل اﷲ برایم خرید و بقیه را هم داد که با قناعت خرج کنم. گویا ماهی نیم دینار هم شهریه داشتم.

ص:216

جلد اول قونین را خواندم: مرحومان حضرات آیات: شیخ محمدرضا طبسی، شیخ علی آقا نجفی کاشانی، آقا شیخ کاظم تبریزی، آقا شیخ محمد آقا تهرانی، آقا شیخ عبدالحسین خراسانی، آقا سیدعلی تبریزی و حاج آقا حسن قمی بودند. (1)

ص:217

ص:218

سخن، وقتی نام حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و حرم به میان می آمد، گهر اشک از دیدگانش جاری می شد. از صبح تا شب مهمانش بودیم و علاوه برپذیرایی، از خرمن دانشش خوشه می چیدیم پس از وداع، یکی از دوستان، به همین نکته عنایت داشت و برایش عجیب بود. (1)

در اشعار استاد نیز عشق به اهل بیت علیهم السلام متجلی است. کتاب شوق مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، آینه ای از این حقیقت است و در آخرین بیت یکی از قصایدش درباره حضرت معصومه علیها السلام می سراید:

چه غم دارد از روز محشر دوانی که در ظل این سایبان آرمیده (2)

در تمام آثار و رفتار استاد، اظهار علاقه شدید، به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام مشهود است؛ از آن جمله می توان به نام گذاری فرزندان، علاقه زیاد به اقامت در قم و گریستن هنگام ترک قم در سال 1350ش. اشاره نمود.

ایشان در عین حال که از طرفداران موضوع تقریب بین مذاهب و از منادیان آن و از ارادت مندان این طرز فکر بود، در دفاع از حرمت اهل بیت علیهم السلام قاطع و با صلابت بود.

به همین جهت کتابی به نام «امیرالمؤمنین علیه السلامخلیفة اﷲ، صدیق اکبر و فاروق اعظم» دارد که در شش فصل است و با منابع اهل سنت اثبات می کند که لقب های ذکر شده، ویژه علی علیه السلاماست. (3)

وقتی در اوائل خرداد 1372 که از نجف به ایران می آید، روانه مشهد می شود خودشان در این باره می نویسد:

از آن امام همام خواستم که از خدا بخواهد در زندگی ام رهنمون باشد و مرا به حال خود نگذارد و در راهی که در پیش دارم؛ یعنی ادامه تحصیل و نیل به آن چه منظور داشتم یاری کند. این دعای همیشگی من در آن اماکن مقدسه و همه جا هست و خواهد بود. (4)

ص:219

استاد می نویسد:

مرحوم سید غلام رضا سعیدی به کار و نوشته و افکار من غبطه می خورد، بارها در مجالس می گفت:

«من به تعصب دوانی درباره اجدادم غبطه می خورم. وقتی نوشته های او را می خوانم که چطور از اجدادم دفاع کرده است و از آن ها با آن شور و شوق دفاع کرده و نام برده است، دچار غرور می شوم» (1)

ص:220

که در این شهرها دیده ام بر حق هستند مرا راهنمایی کن که مثل آن ها باشم، و دیگر نگویم که من شیخی هستم و حالا به تو می گویم که من هم مانند همه شما اصولی هستم و دیگر شیخی نیستم.»

مرحوم حاج شیخ فضل اﷲ از مرحوم آیت اﷲ اصفهانی مبلغی پول به عنوان کمک مخارجم می گرفت و به ما می داد و از این نظر خیلی در مضیقه نبودیم.

شش ماه بعد مادر و دختر خواهرم، اول با یک کاروان زیارتی، به زیارت کربلا، کاظمین و سامرا و سایر امامزادگان رفتند و پس از مراجعت با هم وداع کردیم و با چشم گریان به قول خودش مرا به خدا و امیرالمؤمنین علیه السلام سپرد و به آبادان بازگشتند. (1)

ص:221

ص:222

ص:223

جمعا پنج بار توفیق یافتم با پای برهنه از نجف به کربلا بروم. در آن مناسبت ها گروه گروه طلبه را می دیدی که در میانشان فضلا و علمای بزرگ هم بودند؛ از جمله آیت اﷲ آقا سید محمود شاهرودی که پیشاپیش گروهی بود. فاصله 16 تا 17 فرسخ راه بود و مسافت را دو روزه می رفتیم. (1)

ص:224

همه مشکلات زندگی طلبگی و دوران مبارزه با طاغوت و نهضت اسلامی تا پیروزی و دشواری های دوران جنگ را با روی باز و بی منت تحمل می کرد. برای آشنایی بیشتر با این همسر، به آنچه استاد درباره همسرشان در کتاب «دو بانوی نمونه، از خاندان بزرگ» نوشته اند، مراجعه شود. (1)

ص:225

تخصص گرایی

استاد دوانی می نویسد:

از همان روزها که در نجف اشرف بودم، این فکر را ارزیابی می کردم که در کسوت روحانیت، چه هدفی باید داشته باشم؟ امام جماعت و تدریس؟ منبر و سخنرانی مذهبی؟ اداره مسجد و مدرسه؟ استادی دانشگاه ها؟...

دیدم آنچه می پسندم،

یکی تألیف و تصنیف است و دیگری منبر و سخنرانی دینی. البته نه به عنوان یک واعظ حرفه ای و رسمی که شغل اصلی باشد، بلکه در کنار نویسندگی... همین دو شغل را انتخاب کردم...

در مدتی که قم بودم در شهرها منبر داشتم، هفت سال هم در کویت. در سال 1350 ش. هم که به تهران آمدم، بیشتر در تهران و گاهی هم در شهرستان های دیگر منبر داشتم؛ هرچند

کم کم، از آن کاستم و بیشتر به کار نویسندگی و تصنیف پرداختم. به قول اهل نظر، اگر درست در منبر کار می کردم، شاید از سخنوران نامی بودم... (1)

گفتنی است از طرف ساواک، مزاحمت های زیادی برای آن گروه از اهل منبر که اهل بصیرت بودند اعمال می شد و اسناد برخی از آن مزاحمت ها در مرکز اسناد انقلاب اسلامی یا آثار استاد دوانی منعکس شده است.

با آن که استاد دوانی، ادبیات، فقه، اصول، منطق، فلسفه، اخلاق و آداب را به خوبی فراگرفته بود، ولی عمده کار خود را در تاریخ و شرح حال نویسی، متمرکز ساخت و غیر از تبلیغ دینی و توجه به معارف اسلامی، ژرفای تاریخ اسلامی را کاوید و دریای تراجم عالمان را با استادی و مهارت، غواصی کرد و از این رهگذر، گنج های فراوانی را صید نمود که آثار او گواه این مدعاست. (2)

ایشان در زمینه سخنوری، نویسندگی و تدریس می کوشید که به فنون و مهارت های

ص:226

لازم دست یابد که شرح هر بخش را می توان در خاطرات و زندگی نامه ها به تفصیل خواند. گفتنی است، در آن زمانی که در حوزه ها تدریس خطابه و منبر نبود، ایشان در نجف اشرف، جلسات تمرین منبر بر پا می کرد، (1) یا با زبان های عربی، انگلیسی، و علوم روز در نزد شهید بهشتی و دیگران آشنا می شد.

خودشان می نویسند:« از همان روزها در نجف اشرف، با دعوت از رفقای مدرسه و حضور بعضی از استادان، منبر می رفتم و تمرین می کردم...» (2)

شهید بهشتی با تأسیس دبیرستان دین و دانش در قم اعلام کرد که این دبیرستان شب ها در اختیار فضلای حوزه است؛ به گونه ای که چند رشته از جمله زبان انگلیسی، فیزیک، شیمی، جامعه شناسی، تاریخ علم و مانند آن، توسط دبیران با تجربه و زیر نظر خود وی، برای طلاب تدریس می شد.

طبق گفته مرحوم دوانی، جمعی از طلاب فاضل که حدود سی چهل نفر می شدند نام نویسی کردند و از جمله خود من هم شرکت داشتم. شهید بهشتی خودش نیز تدریس تاریخ علم را برعهده داشت. (3)

تسلط بر ادبیات عرب، لازمه تحقیق و ترجمه است و آثار استاد، آینه این مهارت است؛ به گونه ای که یکی از کتاب های استاد دوانی، «هنر نویسندگی» است. (4)

ص:227

ص:228

قصیده ای درباره حضرت معصومه علیها السلام به عنوان نمونه نقل می شود:

فخر زنان

زباد حوادث گلی از پیمبر در این خاک عنبر فشان آرمیده

یکی لاله از لاله زار ولایت به گلزار قم بین چسان آرمیده

گل گلشن فاطمی بین که چونان ز دست قضا نوجوان آرمیده

در این بارگاه رفیع دل افروز نهان رشک اهل جنان آرمیده

در این ارض اقدس یکی گوهر پاک به تقدیر چرخ زمان آرمیده

درخشان مهی دخت موسی بن جعفر کزو کشوری در امان آرمیده

جبین سایی خاک درش هان که بی شک در این بقعه جان جهان آرمیده

در اطراف کاخ ملک پاسبانش شهان و دوصد عالمان آرمیده

به گرد حریمش به سان کبوتر هزاران ز روحانیان آرمیده

به فردوسیان گو به قم اندر آیند که زینت ده حوریان آرمیده

به چشم حقیقت نظر کن پس آنگه ببین سرور بانوان آرمیده

کمال و شرف، علم و جاه و جلالت به هر سوی این آستان آرمیده

به هرجا که گامی نهی بی تأمل فسرده تنی شادمان آرمیده

قدم ها به آرامی این جا فرو نه که در این زمین گلرخان آرمیده

به عبرت نظر کن که بینی در این جا هزاران سر و سروران آرمیده

هزاران گل و بلبل و سرو و سوسن دوصد نرگس و ارغوان آرمیده

بسی اختران فروزنده باشد که در زیر این آسمان آرمیده

خوش آنان که در قم همی جان سپارند خوش آن کاو در این گل مکان آرمیده

خوش آن روزگاری که در قم گذشته خوشا حال آن که شبان آرمیده

ص:229

چه غم دارد از روز محشر دوانی که در ظل این سایبان آرمیده (1)

ص:230

عنوان «پانزده تن از علمای مشهور مازندران و شناخت اجمالی آن ها».

10. کنگره بزرگداشت هزار شهید خمین، (خمین،1377). ایراد سخنرانی

11. کنگره بزرگداشت آقا حسین خوانساری، (اصفهان و خوانسار،1377). ایراد سخنرانی و ارائه مقاله.

12. کنگره بزرگداشت آیت اﷲ آخوند ملاعلی معصومی همدانی، (همدان،1378). ایراد سخنرانی و ارائه مقاله «20 تذکر راجع به کتاب بزرگان و سخن سرایان همدان»

13. کنگره جهانی فیلسوف نامی صدرالمتألهین شیرازی، (تهران، 31 خرداد 1378). ایراد سخنرانی و ارائه مقاله «دورنمایی از زندگانی صدرالمتألهین شیرازی».

14. کنگره بین المللی بررسی تاسیس حکومت مشروطه ایران، (تهران،1378). ایراد سخنرانی تحت عنوان «مشروطه و نقش آیت اﷲ شهید حاج شیخ فضل اﷲ نوری در آن».

15. کنگره مجمع جهانی تقریب بین المذاهب اسلامی، (تهران،1379). ایراد سخنرانی و ارائه مقاله «حسن مثنی، فردی از اهل بیت که در کارزار کربلا جان به سلامت برد و دورنمایی از بسط و ادامه دودمان وی».

16. کنگره امام علی(ع) و تجلی ولایت در مازندران، (ساری،1379). ایراد سخنرانی تحت عنوان «رسوخ تشیع و تشکیل اولین حکومت علوی در مازندران» و ارائه مقاله « تجلی ولایت».

17. کنگره بزرگداشت آیت اﷲ بروجردی و شیخ محمود شلتوت، (تهران،1380) ایراد سخنرانی

18. همایش جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران، دومین، (قم، مهرماه1380). ایراد سخنرانی و ارائه مقاله «حقوق جهانگردان از دید اسلام».

19. همایش بزرگداشت فاضل گروسی، (بیجار،1380). ایراد سخنرانی و ارائه مقاله «چهل کلمه از سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام درباره علم و علما».

ص:231

ص:232

11. خاندان آیت اﷲ بروجردی، نوشته آیت اﷲ العظمی بروجردی، ترجمه علی دوانی، قم، انصاریان، چاپ اول1371؛ تهران؛ نشر مطهر، 1372.

12. علما و شعرا و مردان نامی بوسنی و هرزگوین، نوشته محمد خانچی بوسنی، ترجمه علی دوانی، تهران، مرکز فرهنگی نشر قبله، چاپ اول1373؛ چاپ سوم، تهران، رهنمون، 1383.

13. علی علیه السلام چهره درخشان اسلام، نوشته ابن ابی الحدید معتزلی، ترجمه علی دوانی، تهران، دفتر نشر اسلامی، 1379؛ تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1387؛ چاپ پنجم، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1391.

14. سید رضی مؤلف نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر اسلامی، 1364؛ تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1386.

15. راز نماز در نهج البلاغه، تهران، نشر مطهر،1373.

16. فرقه وهابی و پاسخ به شبهات آن ها، نوشته سید محمدحسن قزوینی، ترجمه علی دوانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1366؛ چاپ چهارم، نشر رهنمون، 1389.

17. مباحثی در معارف اسلامی، نوشته آیت اﷲ سید علی بهبهانی، ترجمه علی دوانی، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1364؛ نشر رهنمون، 1382.

18. در پیرامون نهج البلاغه، نوشته سید هبة الدین شهرستانی، مقدمه و تصحیح و تحشیه علی دوانی، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول1364، چاپ دوم 1378، چاپ سوم، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1378.

19. علما و مردان نامی بوسنی و هرزوگوین، قم، انتشارات انصاریان، چاپ اول، 1372.

20. دانشمندان عامه و مهدی موعود، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1353، ویرایش جدید،1384.

21. شرح زندگانی جلال الدین دوانی «فیلسوف شهیر سده نهم هجری»، قم، چاپخانه حکمت، چاپ اول،1334.

ص:233

22. تاریخ اسلام، از آغاز تا هجرت، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دهم، 1370.

23. پیامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب، قم، انتشارات پیام اسلام، چاپ اول،1354.

24. شاهراه هدایت، در اثبات امامت شاه ولایت، نوشته آیت اﷲ سید علی بهبهانی، مقدمه و تصحیح علی دوانی، قم، چاپخانه حکمت، 1335.

25. وحید بهبهانی، سرآمد محققین و دانشمندان شیعه در سده دوازدهم هجری، قم، دارالعلم، چاپ اول،1337؛ چاپ سوم: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.

26. زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت اﷲ بروجردی، قم، چاپخانه حکمت، 1340؛ چاپ چهارم با تجدید نظر و اضافات، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.

27. علامه مجلسی، بزرگمرد علم و دین، تهران، امیرکبیر،1370.

28. شوق مهدی، نوشته ملامحسن فیض کاشانی، مقدمه و تصحیح علی دوانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1354، چاپ ششم، قم، انصاریان، 1379؛ تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1388.

29. غدیر خم(حدیث ولایت)، تهران، نشر مطهر،1381؛ چاپ پنجم، 1383.

30. جهانگردی و جهانگردان نامی، تهران، نشر میزان، چاپ دوم، بی تا.

31. شعاع وحی بر فراز کوه حرا، تهران، انتشارات حقایق، چاپ چهارم،1361؛ چاپ پنجم،1379.

32. سیمای جوانان در قرآن و تاریخ اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، 1379.

33. آیت اﷲ حاج شیخ هادی نجم آبادی و دانشمندان خاندان وی، تهران، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلام، 1376.

34. نهضت دو ماهه روحانیون ایران، قم، چاپ حکمت، 1431؛ چاپ دوم، تهران، رهنمون،1392.

35. تاریخ قم، نوشته محمدحسین ناصرالشریعه، مقدمه و تعلیقات و اضافات: علی دوانی، قم، دارالفکر 1350؛تهران، رهنمون، 1383.

ص:234

36. صحنه های تکان دهنده در تاریخ اسلام، نوشته محمدعبد اﷲ عنان، ترجمه علی دوانی، چاپ اول1348؛ چاپ دهم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1375.

37. شرح حال، افکار و آثار آیت اﷲ بهبهانی، تهران، نشر قبله، چاپ دوم، 1378؛ چاپ سوم، تهران، نشر رهنمون، 1385.

38. داستان های اسلامی(دو جلد)، تهران، کانون انتشارات محمدی، چاپ دوم،1362.

39. داستان های ما (سه جلد)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366؛ تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1387.

40. نظری اجمالی به جنگ های صدر اسلام (آماده چاپ).

41. اصول اعتقادی و فروع عملی اسلام،تهران، انتشارات حقایق، 1361، چاپ قم، دفتر انتشارات اسلامی،1368.

42. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در گفتار دیگران، تهران، ندای ایمان، 1358.

43. پیشوایان بزرگ ما «سلسله مقالات مجله مکتب اسلام» آماده چاپ.

44. بحثی پیرامون همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم «سلسله مقالات مجله مکتب اسلام» آماده چاپ.

45. زن در قرآن، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دهم، 1373؛ قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1378.

46. سیر اجتهاد در اسلام «یادنامه اولین کنگره نهج البلاغه» تهران.

47. سیره ائمه طاهرین علیهم السلام (آماده چاپ).

48. شیعه در اندونزی «سلسله مقالات مجله مکتب اسلام» آماده چاپ.

49. مجموعه مقالات «در روزنامه ها و نشریات دینی» آماده چاپ.

50. محدث نامی حاج شیخ عباس قمی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1355.

51. نگاهی کوتاه به زندگانی پرافتخار سید رضی مؤلف نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1379.

52. فیلسوف نامی صدرالمتألهین شیرازی، (آماده چاپ).

53. دو مکتب فلسفی شرق و غرب، قرطبه و اصفهان (آماده چاپ).

ص:235

54. سفرنامه اروپا (آماده چاپ).

55. معاصران (آماده چاپ).

56. سیر و سیاحت در اسلام (آماده چاپ).

57. مشاهیر فقها و مراجع تقلید شیعه (آماده چاپ).

58. هنر نویسندگی، تهران، نشر مطهر، چاپ چهارم، 1377.

59. خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، چاپ چهارم، 1375، چاپ دهم، 1390.

60. امام خمینی در آینه خاطره ها، تهران، نشر مطهر، چاپ دوم، 1381.

61. یادواره شهید عبدالمجید محمدباقری، تهران، نشر قبله، 1374.

62. چهل حدیث از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام درباره علم و علما، تهران، نشر رهنمون، 1384.

63. نقد عمر(دوجلد)، تهران، نشر رهنمون،1384.

64. آغاز وحی و بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تاریخ و تفسیر طبری (آماده چاپ).

65. فرقه ضاله و سرقت آیات و احادیث (آماده چاپ).

66. محمد بن جریر طبری (آماده چاپ).

67. دو بانوی نمونه از خاندانی بزرگ، تهران، بی نا، 1381.

68. هزاره شیخ طوسی (دو جلد)، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1362؛ چاپ سوم، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1385.

69. امیرالمؤمنین علیه السلام، خلیفه اﷲ صدیق اکبر و فاروق اعظم، تهران، نشر مطهر، 1382.

70. امیرالمؤمنین علیه السلام در شعر فقها، حکما و عرفای نامی از فردوسی تا امام خمینی، تهران، نشر رهنمون، 1382.

71. بانوی بانوان جهان، تهران، نشر رهنمون، 1385.

72. آثار تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتغال، «سلسله مقالات مجله مکتب اسلام» آماده چاپ.

ص:236

73. جامع المسائل، قم، دارالعلم، چاپ اول، بی تا.

74. سیر حدیث در اسلام، تهران، انتشارات گنجینه، 1354.

75. فروغ ایمان، تهران، انتشارات کتابخانه صدر، چاپ اول، 1396ق.

76. نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی، قم، دارالفکر، چاپ اول، 1349.

77. خاندان علامه مجلسی

78. تنبیه الغافلین، در رد صوفیه، تهران، نشر رهنمون، 1385.

79. قیام ابر مردان سیستان برای خونخواهی امام حسین علیه السلام، زابل: نشر دانشگاه، 1384.

80. افتخارات مردان مرد سیستان در دفاع از امیرالمؤمنین علیه السلام و اعتراض به فاجعه عاشورا، تهران، نشر رهنمون، 1384.

81. یادی از دلداده ای؛ گزیده اشعار، مصاحبه و سه مقاله ادبی. به کوشش محمد رجبی دوانی، تهران، نشر رهنمون، 1388.

ص:237

جلد دوم نیز با پیش گفتاری حدود 40 صفحه و مطالبی شیرین شروع می شود از جمله فصلی در سرقت های علمی، مشکلات کار و طنز قمی ها دارد.

در ختام این مقدمه، حسن ختامی نوشته که برای نشان دادن ابعاد تحقیقات این اثر نقل می شود: «هر چند محققان صاحب نظر و نویسندگان با سابقه و کارکشته و استادان فن آگاهند ولی در عین حال چون نگارش چنین کتابی آن هم در زبان فارسی با این همه اسامی پی در پی، یعنی نتیجه و نوه و پدر و د و جد اول و دوم و سوم و حتی بالاتر و استاد و شاگرد و شاگرد شاگرد و معاصر و برادر و برادرزاده و از این قبیل که گاهی ده ها نام، آن هم با کنیه و لقب و شهرت پیاپی می آید و در چند سطر جمع می شود، سابقه نداشته است». (1)

جلد دوم مفاخر شامل ؛ شناخت نامه 25 نفر از بزرگان است که از احمدبن اسحاق قمی آغاز و به علی بن بابویه قمی، پایان می یابد.

جلد سوم از ثقة الاسلام کلینی تا ابن شهر آشوب مازندرانی شامل 37 شخصیت است.

جلد چهارم از ابن ادریس حلی تا شهید ثانی شامل 33 دانشمند دینی است.

ص:238

عقیدتی خود هیچگاه حکومت های وقت رابه رسمیت و مشروعیت نشناخته و از سویی دیگر در هر فرصت علیه حاکمیت های سیاسی، نظامی و فرهنگی حکام ستمگر علم طغیان برافراشته است. همین امر سبب گردید تا شیعیان در طول نه قرن در معرض آزار و تعقییب مداوم و محرومیت های همه جانبه باشند.

دوران امنیت و آرامش سیاسی، اجتماعی و فرهنگی صفویه، با سلطه ی افغان ها به پایان رسید و یک قرن بعد با ورود استعمارگران غربی و عمال وابسته به آن ها آغاز گردید که تا پایان حکومت پهلوی ادامه داشت.

در قرون گذشته، عموماً تاریخ توسط مورخینی نوشته می شده که در خدمت زر و زور قرار داشته اند. بنابراین نمی توان انتظار داشت که مبارزات ضد استبدادی شیعیان و در رأس آن ها علمای شیعی را –چنان که در واقع امر بوده است – به تحریر در آورند و به تحریف غرض ورزی و دروغ پردازی نیز نیالایند.

در دو قرن اخیر که مبارزه ی فردی یا گروهی علمای شیعه با استعمارگران و عمال سرسپرده آنان ادامه داشت، آنان هیچ گاه در صدد برنیامدند انگیزه و شرح مبارزات خود را بنویسند و در معرض دید و قضاوت مردم زمان خود و نسل های بعدی قرار دهند. آنچه سبب این امر گردید گذشته از اشتغال دایم آنان به امور علمی و اجتماعی «احساس تکلیف» و فروتنی اخلاقی ایشان بود و لذا شرح و بیان اقدامات خود را نه تنها لازم نمی دیدند بلکه چه بسا اسباب تضییع اجر اخروی می دانستند و به شدت از آن پرهیز می کردند.

همین عامل موجب گردید تا قلم به دستان مغرض، آن گونه که خود می خواستند و یا دستور داشتند به شرح اقدامات سیاسی علما و علل و انگیزه های آنان بپردازند. از این رو تاریخ سیاسی معاصر ما انباشته از مطالب تحریف آمیز و بی پایه ای نسبت به علما و روحانیون است که توسط همین قبیل نویسندگان و مورخان نوشته شده است...

دوره ی کتاب نهضت روحانیون ایران که توسط فاضل دانشمند، حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دوانی تألیف شده، نخستین کتاب درباره ی شرح مبارزه امام خمینی6 و روحانیت بوده و از کتاب های معتبر در این زمینه است.

ص:239

این کتاب نخست در سال 41 و بلافاصله پس از ختم غائله انجمن های ایالتی و ولایتی در یک جلد نوشته شد و پس از گذشت شانزده سال و با آغاز و گسترش دامنه ی انقلاب اسلامی در سال 56 و 57، نویسنده درصدد برآمد تا اخبار و اطلاعات روزمره ی نهضت را ثبت و اسناد و مدارک مربوطه را تا آن جا که دسترسی داشته است جمع آوری نمایند و نهایتاً تاریخ نهضت روحانیت شیعه را از قدیمی ترین زمان ها تا پیروزی انقلاب و تأسیس نظام جمهوری اسلامی و از آن پس تا نخستین سال های جنگ تحمیلی با فقدان امکانات و زحمات قابل تقدیری تدوین کند.... (1)

بی طرفی مؤلف و دلسوزی وی برای اسلام و انقلاب و روحانیت، در سراسر اثر موج می زند. از باب مثال؛ ایشان می توانست نقش برخی از علما را نادیده بگیرد تا مقبول برخی از انقلابیون شود ولی حاضر شد مقامات و مناصب و مقبولیت های این دنیا را رها کند و با فقر و دشواری نویسندگی نماید ولی حقایق را ثبت کند، هرچند به محرومیت شخصی اش بینجامد.

ص:240

آقای مسجد جامعی) به عنوان نخستین نویسنده کتاب علمی در موضوع «انقلاب اسلامی و امام خمینی».

5. سال 1383، دریافت لوح تقدیر از طرف مرکز مدیریت حوزه علمیه قم به مناسبت انجام پژوهش های تاریخ معاصر و پژوهشگر پیش کسوت تاریخ مشروطه.

ص:241

بسم اﷲ

الرحمن الرحیم

با تأثر و تأسف، خبر درگذشت عالم خبیر و مورخ و پژوهشگر برجسته، مرحوم حجت الاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ علی دوانی 6 را دریافت کردم. تلاش کم نظیر ایشان در تحقیق و تألیف درباره رجال علمی شیعه، حقاً درخور تقدیر و تمجید است.

ضایعه رحلت این شخصیت عالم و محقق را به جامعه علمی کشور و به خانواده مکرم و فرزندان شایسته و خدوم و دیگر بازماندگان ایشان تسلیت می گویم و از خداوند رحیم، علو درجات و رحمت و مغفرت برای آن مرحوم مسئلت می نمایم.

سید علی خامنه ای

20 دیماه 85

ص:242

ص:243

ص:244

آیت اﷲ حاج ملامحمّد خمامی (متوفای 1326ق) (1) مفتخر بودند. گذشته از اینکه خود نیز از عالمان مورد احترام و از شخصیت های معنوی ذی نفوذ عموم گیلانیان بوده اند.

ص:245

ثبت رسیده است اینکه سیّدعبداﷲ از شاگردان آیت اﷲ سیّدمحمّد باقر شفقی معروف به حجت الاسلام (متوفای 1260ق)؛ صاحب اجازاتی از آن بزرگوار بوده و به همراه پدرش به گیلان و رشت مهاجرت کرده است که او را از فقهای افضل معرفی نمودهاند. (1)

سیّدعبداﷲ بعد از اقامت در رشت با بیت آیت اﷲ حاج ملارفیع شریعتمدار رشتی مجتهد معروف رشت وصلت کرد و خواهر ایشان را به عقد خویش در آورد. ثمره این پیوند مقدس فرزندانی شایسته و صالح بودند که نام های آنان عبارتند از:

الف) سیّدابراهیم

ب) سیّدمحمّد تقی، این دو در سرزمین مکه مدفون اند.

ج) سیّدجواد

د) سیّدهاشم

ه-) سیّدمحمّدعلی

و) سیّدمحمّد (پدر آیت اﷲ روحانی)

علّامه سیّدعبداﷲ نزد عموم طبقات مردم، به ویژه عالمان و روحانیون به زهد و تقوا و فقاهت شهرت داشت و به اموری چون تدریس و تربیت طلاب، ارشاد و هدایت مردم و سایر وظایف دینی اشتغال داشت. او از عالمان آگاه و مجاهد قرن 13 به شمار می رفت. زمانی که دولت انگلیس در سال 1235ش. بوشهر و فارس را به اشغال خود درآورد. علّامه سیّدعبداﷲ، بحرینی رشتی به همراه جمعی از فقیهان بزرگ رشت چون حاج ملارفیع شریعتمدار رشتی (م 1292ق)، حاج ملاصادق شریعتمدار گیلانی (م1290ق)، حاج ملاحسن گیلانی (م 1299ق)، حاج ملاقاسم رشتی (2) و دیگران اقدام به صدور فتوای جهاد نموده، طی نامهای به ناصرالدین شاه آمادگی خود و مجاهدان و داوطلبان گیلانی را جهت نبرد با نیرو های اشغال گر انگلیس اعلام داشتند. (3)

ص:246

متأسفانه شرح حال و خدمات این عالم بزرگوار در کتب تراجم به ثبت نرسیده است. مؤلف طبقات اعلام الشیعه وی را از فقهای افاضل شیعه دانسته و به اوصاف عالم ورع و فاضل بارع یاد کرده است. مؤلف کتاب سفرنامه استرآباد، مازندران و گیلان از این علّامه بزرگوار به عظمت و احترام یاد کرده و ایشان را در زمره ی عالمان مشهور و با ورع و با تقوای رشت برشمرده است. علّامه سیّدعبداﷲ بحرینی در سال 1284ق. در رشت وفات یافت و پیکرش در یکی از حجرات صحن حرم مطهر حضرت علی علیه السلام در نجف اشرف به خاک سپرده شد. (1)

ص:247

ص:248

در کشور آوازه ی بلندی داشت. آیت اﷲ خمامی در سال (1309ق) برای زیارت راهی عتبات عالیات شد. آقا سیّدمحمود که مدارج عالیه علمی را طی کرده بود در نجف به خواستگاری دختر بزرگ آیت اﷲ خمامی رفت. آیت اﷲ خمامی از احوال ایشان جویا شد و متوجه گردید که وی از طلاب با استعداد و با پشتکاری است که نزد اساتید بزرگ درس خوانده و به مقامات بالای علمی رسیده است؛ به علاوه اینکه او نوه ی حاج ملارفیع شریعتمدار، مجتهد بزرگ گیلان است. سرانجام با موافقت آیت اﷲ خمامی و رضایت دخترش این وصلت سرگرفت. بعد از انجام عروسی و مراسمات معمول آیت اﷲ خمامی به قصد انجام حج، راهی سرزمین وحی شد و آقا سیّدمحمود هم همراه ایشان به سفر حج رفت.

ص:249

ایشان رفت بیرون شهر و در محله ناصریه نماز باران را اقامه می کرد. یک بار یادم هست که جمعیت زیادی در رشت همراه ایشان جهت خواندن نماز باران از شهر بیرون رفتند و بعدش باران آمد. وی صاحب نفس زکّی بود. یک وقت باران شدیدی در رشت می بارید و به طور بیسابقهای

زمان بارش طولانی شده بود. در این حال که همه خسته شده بودیم خدمت ایشان رسیدیم و عرض کردم چه کار باید بکنیم؟ آن بزرگوار رو به من کرد و گفت: فلان ذکر را به صورت خاصی روی کاغذ بنویس و آن را زیر باران بگذار. من این کار را انجام دادم. مدت کوتاهی گذشت و باران قطع شد.

او در ایّام عزاداری سیّدالشهدا مراسم عزاداری بسیار پر رونق و باشکوهی به طور منظم هر سال در منزل خود برگزار می کرد و حتی کسانی هم در این مجلس شفا گرفتند و این باعث شده بود که اعتقاد زیادی به این مراسم ایجاد شود. این مراسم، سالیان متمادی بعد از رحلت ایشان توسط پسرش سیّدمحمّد نیز برگزار می شد. هم چنین روحانیون و طلاب در ایّام عاشورا دسته ویژهای داشتند که از جلوی مسجد صفی رشت شروع می شد و معمولاً هم مرثیه را به عربی می خواندند. آیت اﷲ روحانی همیشه پیشگام بود و جلو می رفت و همه روحانیون رشت در این دسته شرکت می کردند.

خانه سیّدمحمود محل تحصیل عدّهای از طلاب علوم دینی بود که برای شرکت در درسش به آنجا می رفتند. حاج سیّدمحمود به طور منظم در طی هفته در خانهاش تدریس می کرد و اغلب طلاب رشت در آن زمان از محضرش استفاده می کردند. از طرفی ایشان در همین منزل، ارباب رجوع را ملاقات و برای مشکلات آنان اقدام می کردند. (1)

آیت اﷲ روحانی با اینکه فقیه نامداری بود مهارتی ویژه و تسلطی کافی در فن ریاضیات مدرن داشت حتی با زبان فرانسه آشنا بود و همواره مردم را به فراگیری علوم جدید تشویق می کرد. وی در سال 1306ش. کتابخانه ملی رشت را بنیان نهاد که اولین کتابخانه ملی ایران به شمار می آید.

ص:250

آیت اﷲ روحانی بعد از ارتحال آیت اﷲ حاج سیّدعبدالوهاب صالح ضیابری در 15 مرداد 1317ش. که از مجتهدین نامدار گیلانی و از پیشگامان مبارزه در مشروطه و نهضت جنگل به شمار می آمد تا پایان عمر مرجع منحصر به فرد گیلان بودند و زعامت دینی مردم گیلان را برعهده داشتند. (1)

ص:251

آن بزرگوار تمکن مالی نداشت، بلکه همه ی تمکن مالی ایشان مربوط به همسرش، یعنی دختر آیت اﷲ خمامی بود. همسر ایشان مزارع شالی کاری فراوانی داشت. (1)

ص:252

ص:253

پرداختند. رهبری این جریان را در نجف آیت اﷲ سیّدمحمّد کاظم یزدی و در ایران شیخ فضل اﷲ نوری و در رشت شهیدان بزرگوار، آیات ملامحمّد خمامی، شیخ علی فومنی و سیّدحسین بحرالعلوم و آیت اﷲ سیّدمحمود روحانی بر عهده داشتند. (1)

ص:254

از استبداد، تبلیغات هدف دار و مسموم عوامل فریب خورده و ضد دین علیه روحانیت، ترور و شهادت جمعی از بزرگان و مجتهدان فعال این عرصه و تبعید و منزوی ساختن جمعی دیگر از فرزانگان دلسوز و آگاه، ایجاد فضای درگیری و رعب و وحشت و ناامنی، باعث شد تا آیت اﷲ روحانی نیز دست از حمایت این جنبش بردارند. سرانجام نهضت مشروطیت علی رغم تلاش ها و مجاهدت عالمان و جان فشانی های مردم ستمدیده توسط دشمنان اسلام به شکست انجامید. (1)

جریان های سکولار و غرب زده جریان مشروطه، چهره ی واقعی خود را نمایان کردند و با ایجاد آشوب و تشنج در جامعه و مقابله با جریان های دینی و جسارت به عالمان آگاه و موجه، در گیلان نیز به مقابله با آیت اﷲ خمامی پرداختند. آنان با حمایت غرب با ایجاد اغتشاشاتی در نقاط مختلف رشت، اوضاع آن شهر را دگرگون کرده بودند. همه این مسائل باعث نارضایتی آیت اﷲ خمامی و سایر علمای بزرگ و مردم متدین رشت گردید. از این رو آیت اﷲ خمامی به نشانه اعتراض، رشت را به قصد تهران ترک کرد و عدهای از مردم و علمای منطقه ی وی را همراهی کردند.

آیت اﷲ روحانی در اول اردیبهشت سال 1286شمسی طی تلگرافی خبر خروج اعتراض آمیز آیت اﷲ خمامی را به همه ولایات ایران مخابره کرد. متن این تلگراف بدین شرح است:

حضور محترم علمای عظام دامت برکاتهم و عموم تجار و محترمین زید مجدهم

اغتشاش رشت و توهین از علما موجب حرکت حجج اسلام و جمعی از محترمین به تهران شده، عازم گشتند. عموم علمای گیلان از تمام امورات شرعیه استعفا دادند. اصلاً مداخله در امورات ندارند. البته حمایت در موارد حقه خواهند فرمود.

سیّدمحمود روحانی (2)

ص:255

آیت اﷲ روحانی با ابتکار و تلاش فوق العاده خویش جهت آرام کردن اوضاع شهر و سامان بخشیدن به امور عمرانی و رفاهی اقدام به تأسیس «انجمن بلدی رشت» کرد. ایشان به همراه آیت اﷲ شیخ محمّدرضا چکوسری به عنوان نماینده صنف مالکین انتخاب گردید و با عضویت در آن انجمن صنفی، نقش مؤثر و فعالی داشتند. تاریخ تأسیس این انجمن در شهریور سال 1286ش. شمسی بود.

آیت اﷲ روحانی بعد از ترور و شهادت دوستانش آیات شهید شیخ فضل اﷲ نوری، شهید شیخ علی فومنی و شهید سیّدحسین بحرالعلوم و شهادت علما و مجتهدین مشروطه خواه و منزوی شدن جنبش اسلام خواهی و مسلط شدن جریان سکولار بر کشور، از وقایع مشروطه ناراحت گردید و مدتی را در انزوا به سربرد.

البته وی بعد از شهادت آیت اﷲ خمامی در 1326 قمری به عنوان داماد و جانشین او در میان طبقات مختلف مردم از نفوذ و جایگاه اجتماعی والایی برخوردار گردید و چند سالی ریاست عدلیه (دادگستری فعلی) گیلان را بر عهده گرفت. (1)

ص:256

پنهان و آشکار روس و انگلیس بودند و برخی از مناطق ایران از جمله شمال در تصرف قوای روس قرار داشت.

مجموع این عوامل دست به دست هم داد تا میرزا دست به قیام بزند. میرزا در صدد بود با گردآوری مجتهدان گیلانی، در یک مبارزه با اشغال گران خارجی و دولت مستبد، همه ی گیلانیان را به قیام عمومی فراخواند. بدین منظور او با دعوت از مجتهدان شاخص «هیئت اتحاد اسلام» را تشکیل داد. اعضای این هیئت حضرات آیات سیّدعبدالوهاب صالح ضیابری، آیت اﷲ سیّدمحمود روحانی، میرزا محمّدرضا حکیمی، شیخ علی علم الهدی، سیّد حسن اشکوری، شیخ بهاءالدین املشی، میرزا محمّدعلی انشائی (1) و نیز جمعی از شخصیت های تأثیرگذار غیر روحانی بودند که روحیه انقلابی داشتند. این دسته که در حقیقت، مرکز ثقل و مغز متفکر جنگل به شمار می آمدند با تصویب قوانینی دینی، درصدد پشتیبانی و حمایت از نهضت جنگل و دفاع از دین و وطن و آسایش عمومی و نجات طبقات زحمت کش و تحصیل آزادی حقیقی و تساوی افراد بدون فرق در نژاد و مذهب در اصول زندگانی و حاکمیت اکثریت، به واسطه منتخبین ملت بودند و در نهضت مقدس جنگل نقش فعالی داشتند. (2)

آیت اﷲ روحانی بعد از شکست نهضت جنگل و شهادت میرزا کوچک در 11 آذر 1300ش. با توجه به نقش مؤثر مبارزاتی وی با استعمار روس با غضب بلشویک ها روبه رو گردید. همین امر باعث شد که وی با اندک وسایل معیشتی به همراه خانواده اش رشت را ترک کند و راهی تهران شود. هجوم بلشویک ها به منزل آیت اﷲ روحانی، غارت کتابخانه و اسناد و وسایل و اثاثیه او را در پی داشت. گرچه آیت اﷲ روحانی بعد از 4سال از شهادت میرزا به همراه خانواده مجدداً به رشت بازگشت. (3)

ص:257

ص:258

رضاخان بعد از استحکام پایه های حکومت به تدریج، چهره ی واقعی خود را نمایان ساخت. او در سال 1307ش. قانون متحدالشکل شدن لباس را پیاده کرد. همچنین در سال 1314ش. به طور رسمی قانون کشف حجاب را به اجرا گذاشت، گرچه این قانون موجب اعتراض علما و مردم مسلمان ایران گردید و وقایع تأسف باری را در مملکت ایران رقم زد. آیت اﷲ روحانی در مقابل این قانون ضد دینی موضع گیری داشت و اعلان انزجار نمود و همانند بسیاری از علمای بزرگ ایران همانند آیت اﷲ شیخ عبدالکریم حائری به مخالفت برخاست. (1) هرچند موضع گیری ایشان آرام و با متانت بود و خشونت نداشت، اما رژیم پهلوی از این اعتراض و مقابله ابراز ناخشنودی کرد و موجبات ایذاء و آزار آن عالم کهنسال را فراهم ساخت. عوامل رژیم با تبلیغات گسترده و اتهامات ناروا به این شخصیت والامقام هجوم آورده، از انتخاب مجدد ایشان برای نمایندگی دوازدهمین دوره مجلس شورای ملی ممانعت به عمل آوردند.

او هیچ گاه به استقبال رضاخان نرفت و در زمانی که عوامل رژیم برای برداشتن عمامه ها اقدام می کردند با حراست از لباس مقدس روحانیون از حریم دیانت دفاع نمود. ایشان همچنین به حمایت از سه مجتهد بزرگ گیلان، آیات: شیخ یوسف جیلانی، مؤلف طومار عفت، شیخ علی علم الهدی فومنی (2) و شیخ محمّدباقر رسولی برخاست؛ چرا که این سه بزرگوار به جرم مخالفت با قوانینی ضد دینی با غضب رضاخان مواجه و تبعید شده بودند. در واقع تعیین مقرری و رسیدگی مادی و معنوی به خانواده های آن بزرگواران، بخشی از موضع گیری آن بزرگوار در مقابل حکومت رضاخان به شمار می آید.

به گفته ی مورخان، آیت اﷲ روحانی در امور سیاسی، صاحب نظر و واجد کمالات والایی بود. همچنین به داشتن اخلاق حمیده و حسن سیاست در بین مردم، به ویژه خواص و سخاوت طبع مشهور بود. او ملایی فهمیده و خوش نیت و چهرهای نافذ داشت. جایگاه

ص:259

علمی و معنوی وی نزد دانشوران، ستوده و محل مراجعه جهت حل مشکلات مردم و رفع دعاوی و پناه گاه محرومان و مظلومان بود. (1)

ص:260

مالکین گیلان به نمایندگی این مجلس انتخاب شد. در این انجمن، بحث های بسیاری بر سر روابط مالکین و زارعان صورت می گرفت، ولی مبنایی برای عمل وجود نداشت، از این رو وی که مجتهدی مسلّم و آشنا به مشکلات اطراف بود دست به تحقیق زد و در مدت کوتاهی موفق شد قوانینی که ملاک داوری میان مالکان و کشاورزان باشد از منابع دینی استخراج کند. تسویه حقوق که سند قانونی پر ارزش دینی است و به تصویب اعضای انجمن ولایتی گیلان نیز رسیده، مشتمل بر سه فصل و مقدمهای است که در رمضان المبارک 1325ق. برابر با مهر 1286ش. در 28 صفحه چاپ گردید.

«نیکتین» محقق روس و سر کنسول روسیه در رشت این کتابچه را به زبان روسی ترجمه و چاپ کرده است. وی درباره ی این کتاب می نویسد:

یکی از کار های

دیگر من تحقیق در حقوق فلاحتی بود. برای این موضوع، رسالهای را اختیار کردم که تألیف حاج سیّدمحمود در رشت به نام تسویه حقوق چاپ شده بود.حاج سیّدمحمود یکی از مجتهدان رشت بود. او در کتاب خود از طرق مختلف روابط مالک و زارع گیلان بحث می کند و وظایف هر یک را مشروحاً ذکر کرده است. من این کتاب را ترجمه و ضمیمه هم راجع به زندگانی خانوادگی دهقانان و مسکن و عادات و طرز تغذیه ی آنان بر ترجمه افزودم. (1)

ص:261

3. افسرالحاجیه روحانی

این سه از همسر اول یعنی دختر آیت اﷲ خمامی بودند. سایر فرزندان ایشان که از دو همسر دیگرش بودند عبارتند از:

4. سیّد علی محمّد روحانی

5. سرورالسادات روحانی

6. سیّده منصوره روحانی

ص:262

ص:263

ص:264

از این خطّه فرهنگی مذهبی، بزرگانی برخاستهاند که در عرصه های گوناگون علمی آثار مفید و با ارزشی از خود به یادگار گذاشته و برای مردم منشأ خیرات فراوانی شدهاند. از ناموران جهرم، می توان به افرادی مثل: شهاب الدین فسوی (قرن دهم هجری)، شیخ کمال الدین جهرمی (م 944ق)، میرزا نصیرالدین جهرمی (م 1191ق) ملّا محمّد باقر جهرمی (م 1255ق)، محمّد تقی امیرالشّعرای جهرمی (م 1344ق) اشاره نمود. در دوران معاصر نیز بزرگانی چون: آقایان سیّد علی اکبر آیت اللهی (م1340ش) و سیّد ابراهیم حق شناس (م 1360ش) و سیّد حسین آیت اللهی از این شهر برخاسته اند.

در حال حاضر نیز حضرات آیات سیّد عبدالرسول شریعتمداری، شیخ حسین شب زنده دار و شیخ علی کریمی جهرمی از استادان و برجستگان حوزه علمیه قم به شمار می روند. (1)

در این مقاله، خوانندگان با احوال و ویژگی های عالم پرهیزگار آیت اﷲ آقای حاج شیخ حسین شب زنده دار آشنا می شوند.

ص:265

مادر حسین نیز از زنان شایسته ی محل بود. این مادر، وقتی حسین در سنین کودکی بود و آسیبی به چشمانش وارد شده بود، به همراه همسرش برا ی زیارت و متوسل شدن به حضرت رضا علیه السلام به مشهد رفتند و حسین را نیز با خود بردند. پدر و مادر حسین در جوار قبر آن حضرت، ضمن دعا و زیارت، با توسلّات خالصانه خود، شفای چشم فرزندشان را از خداوند متعال خواستند. به برکت این حضور و دعا های آنان چشم کودک شفا یافت و مادر به شکرانه سلامتی فرزند در گوش حسین حلقه آویخت و او را به عنوان غلام حضرت رضا علیه السلام مفتخر ساخت. (1)

ص:266

اخلاق را از حجج اسلام آقایان سیّد حسین شریعتمداری (1351ش)، میرزا محمد نمازی (1364ش)، سیّد حسن موسوی نائینی (1369ش)، شیخ علی اکبر ناصری 1368ش)، سیّد محمد احمدی (1356ش)، سیّد محمد رضا اصفهانی (1362 ش)، به ویژه آیت اﷲ سیّد ابراهیم حق شناس (1360ش) و آقا شیخ عطاء اﷲ حقدان (1330ش) به خوبی فراگرفت. وی می خواست به حوزه بزرگ شیراز برود، اما با موانعی روبه رو شده بود.

وی برای رفع و ر هایی از مشکل به منزل عالم برجسته شهر، حضرت آیت اﷲ آقا سیّد علی اکبر آیت اللهی رفت و از ایشان درخواست استخاره نمود. آقا قرآن را گشود و استخاره بد آمد. تازه جوان دلداده علم با شنیدن کلمه «بد» حالش دگرگون گردید و چون عهد بسته بود به مقتضای استخاره عمل کند، سفرش را برای مدّتی به تعویق انداخت، ولی همچنان امید عزیمت به شیراز را داشت. پس از مدتی با پدر و عمویش نزد آیت اﷲ آقا سیّد ابراهیم حق شناس که او هم از عالمان بزرگ شهر به شمار می آمد شد رفت و استخاره خواست. این بار استخاره خوب آمد و آرزوی نوجوان برآورده گردید و پدر و عمو هم تسلیم مقتضای استخاره شدند.

آنان مقدمات سفر را فراهم ساختند و هنگام عزیمت به شیراز بدرقهاش نمودند. آیت اﷲ شب زنده دار در این باره می نویسد:

... امّا همه این ها یک طرف و دعا و توسّل خالصانه و متضرّعانه پدر عزیزم، به هنگام سوار شدن و خداحافظی که با عموی بزرگوار و جمع زیادی از همشیره ها و فامیل و دوستان که برای بدرقه آمده بودند، طرف دیگر... همین دعا بحمداﷲ کار خود را کرد. در شیراز یکی از بزرگترین نعمت های الهی که برای ابد مایه افتخارم شد، نصیبم گشت و آن شاگردی مرحوم آیت اﷲ آقای حاج شیخ ابوالحسن حدائق اصطهباناتی در مدرسه مبارکه منصوریه بود. (1)

ص:267

ص:268

ص:269

محمدرضا گلپایگانی رحمة الله (1414ق) و شیخ عباس علی شاهرودی رحمة الله (1383ق) حاضر شد. وی همزمان در درس تفسیر استاد علّامه سیّد محمد حسین طباطبایی رحمة الله 1402ق) حضور یافت و ضمن مباحثه، تقریر برخی از دروس یاد شده را نگاشت و از آن پس در شمار فضلا و اساتید زبده حوزه علمیه قم قرار گرفت. آقای شب زنده دار، در سال هایی که در حلقه دروس خارج شرکت می کرد، به خاطر دریافت سریع مطالب، پشتکار و حافظه قوی، پیوسته از صحبت های پدرانه استادان بهره مند می گشت. (1)

ص:270

ص:271

در شیراز با شخصیت گرانقدر، معنوی و روحانی حضرت آیت اﷲ حاج شیخ ابوالحسن حدائق آشنا و بهره های فراوانی برد.

وقتی به قم مشرف شد و خداوند متعال در مسیر تحصیل و تهذیب نفس، موفقیت هایی به ایشان عنایت کرد؛ به گونه ای که در کسب علم و فضل، جلوه ملکه تقوا و ورع در وجودشان هویدا گردید. این خودسازی سبب شد تا طلاب، دوستان و مخصوصاً شاگردانش از او بهره مند شوند.

ص:272

پدرم به همه بستگان و اقوام از کوچک و بزرگ احترام می گذاشت و از پدر و مادر و استادانش بسیار یاد می کرد و موفقیت هایش

را مرهون اخلاص و دعا های

خیر آنان می دانست.

(1)

آقای جلال الدین آتشی بیان فرموده:

در مقابل و حضور استادانش چه در ایّام تحصیل چه بعد ها سکوت را بر سخن گفتن و سؤال کردن ترجیح می داد و سراپاگوش بود و تا چیزی را از او سؤال نمیکردند، جواب نمیداد.

علاوه بر آنکه در سال های دفاع مقدّس به جبهه ها می رفت و برای رزمندگان سخن می گفت، هرگاه با رزمندگان، دیدار داشت، دست و صورت و حتی پوتین آنان را می بوسید و می گفت: من بر این بوسه ام افتخار می کنم. دست وصورت مبلغان اسلام را نیز وقتی از تبلیغ باز می گشتند،

می بوسید.

(2)

آیت اﷲ سیّد عبدالرسول شریعتمداری، که سال های طولانی دوست، همشهری و هم درس و هم بحث مرحوم شب زنده دار بوده، وقتی به علت بیماری در منزل بستری شدند، آیت اﷲ شب زنده دار، سال ها همه روزه از ایشان عیادت می کرد و ساعتی را با ایشان صرف مباحث علمی می نمود.

ص:273

نشانه های کمال ارادت آن ها که با چشم خود، هنگام ارتحال آن عالم بزرگ دیدم، اینکه جمعی از مؤمنان، گرد جنازه محترم ایشان که در صحن مقبره پدر عالی قدرش بعد از غسل و نماز گزارده شده بود تا صبح، سینه زده، عزاداری نمودند.

خطبه های نماز جمعه را با وقاری خاص می خواند؛ [مثلاً] برای انجام آن وظیفه الهی، تجمّلی مخصوص [داشت. بدین ترتیب که] با خضاب و لباس و دلی نورانی که موجب تأثر موعظه شان در قلوب مستعد و آماده بود، [حاضر می شدند].

اعتراف می کنم لذّتی که آن وقت، از استماع خطبه جمعه برده ام تا این لحظه در کامم باقی مانده است و هنوز شیرینی معنوی آن را احساس می کنم.

غیر از شرکت در نماز جمعه، خاطره هایی دیگر از معظم له دارم، که بعضی از آن ها به طور حتم، در زیر بنای عقیدتی من سهم وافر داشته و تاکنون هم دارد و بدون تردید، برای دیگران نیز مؤثر بوده است... (1)

ص:274

می نهادند، نوعاً در اوقات فراغت در منزل استادش آیت اﷲ حق شناس و کنار آن مرد بزرگ به سر می برد. گویا بهترین لحظات عمر خود را زمانی می دانست که در حضور آن بزرگوار باشد. از این رو شب های بسیاری را پس از پایان منبر و سخنرانی به خانه وی می رفت و در آنجا استراحت می کرد.

شگفت انگیزتر آنکه این رابطه روحی دو طرفه به حدّی بود که گاهی در عالم خواب، استاد بزرگوار خود را می بیند و در رؤیا اشارات و الهاماتی از ایشان می گرفت. نامه هایی که میان استاد و شاگرد ردّ و بدل شده و برخی از آن ها را بنده، مشاهده کرده ام گویای کمال صمیمیت این دو بزرگوار نسبت به هم است.

به هر حال، شخصیت آن مرد بزرگ، در جان و وجود ایشان نفوذ کامل کرده بود و از این رهگذر، ادب و کمال، ایثار و تواضع و اخلاص در عمل و مزایای برجسته دیگری که آن بزرگوار داشت، به ایشان منتقل شده است. (1)

ص:275

از آن وقت، دیگر دل من پر می زد که کی باشد من هم خدمتشان برسم که لطف خفی الهی شامل شد. هم از درس ایشان بحمدﷲ بهره بردم و هم شرکت در نماز جماعت ایشان که در بقعه مدرسه منصوریّه، با کمال خشوع و خضوع انجام می دادند، نصیبم شد هم از مواعظ دلپذیر او که معمولاً از نهج البلاغه بود و با لحن مخصوص که همان وقت بیش از همه، خود او تحت تأثیر کلمات مولی الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام قرار می گرفت، مستفیض می شدیم. همین الان نوای ملکوتی او که از نهج البلاغه راجع به فنای سریع دنیا تذکر می داد، در گوشم طنین انداز است. گاهی او را در حرم مطهّر حضرت احمد بن موسی «شاه چراغ» دیده ام که کنار ضریح ایستاده بودند و طوری زیارت می خواند و توسل می جست که گویا آن حضرت را می بیند و مطالب خود را عرضه می کرد.

با آنکه، آن زمان چند درس، از صبح تا ظهر می فرمود، ولی زیارت عاشورای ایشان با صد لعن و صد سلام در هر روز ترک نمیشد...

اطاقی در مدرسه داشتند که مطالعات درسشان را معمولاً شب ها بعد از نمازمغرب و عشاء در آنجا انجام می دادند و گویا هر شب بعد از مطالعه، برای زیارت حضرت احمد بن موسی «شاه چراغ علیه السلام» چون فاصله زیادی با مدرسه نداشت مشرف می شدند.» (1)

به خاطرم می رسد که یک وقت فرمود: هر بار موفق شده ام، کتاب حج شرح لمعه را درس بگویم، بعداً به حج مشرف شده ام.

شنیدم که مرحوم شهید آیت اﷲ، دستغیب رحمة الله و جمعی دیگر، تشییع جنازه ایشان را با پای برهنه انجام دادهاند. مرحوم آیت اﷲ حدائق به تعبیر خودشان، به صلواتی ملهم شده بودند که آن را در مجالس مؤمنین می خواندند و جمله های آن شبیه جمله های توحیدی، ماه شریف ذی الحجه است. مثلاً «اللهم صل علی محمد و آل محمد عدد احراف القرآن... عدد کلمات القرآن...» خود ایشان در ارتباط با برکات این صلوات، می فرمود:

یک بار از طریق کویت، با جمعی به حج نیابتی مشرف شدیم که چند مشکل برایمان پیش آمد:

یک؛ اصل پولی که به من داده بودند، هنوز به کویت نرسیده بودیم، تمام شد.

ص:276

دوم؛ آن سال، برای حج گذرنامه نمیدادند.

سوم؛ جمع زیادی از حجاج به آنجا آمده بودند و کسانی که در راه به ما می رسیدند، می گفتند: در اثر کثرت جمعیت، جا برای تازه وارد ها نیست؛ مگر کنار خیابان ها بمانید.

آقای حدائق فرمود: من با رفقا، به این صلوات، متوسل شدیم و رسم بر این بود که هر جملهای که می خواندم، همه رفقایمان صلوات را می فرستادند تا اینکه وارد دروازه کویت شدیم. در همان بدو ورود، خانمی از خانهاش بیرون آمده، جلو راننده دست بلند کرد و به راننده گفت: حجاج را به منزل ما بیاور. راننده به طرف مسافران رو کرد و گفت: این خانم دعوت می کند که به منزل او وارد شویم، قبول کنیم؟ همه پذیرفتند. آنجا منزل وسیعی بود، همه به آنجا رفتیم و مشکل اول حل شد. طولی نکشید شوهر آن زن آمد. وقتی از ورود ما به خانهاش با خبر شد، از خانوادهاش تشکر کرد که حاجی های محترم را به خانه آورده است. همه سرگردان بودند که کار گذرنامه به کجا می کشد و نکند به حج نرسیم. باز همان توسل به صلوات را ادامه دادیم تا اینکه خبر رسید به تمام حجاج، گذرنامه می دهند. مشکل دوم هم حل شد.

دو برادر که در کاروان دیگری از شیراز بودند و با ما آشنا بودند و خبر از توسل ما داشتند، نزد من آمدند و گفتند: خواب دیدیم که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام شما را در آغوش گرفته و فرمودند: فرزندم، کارت را درست کردیم! وقتی که این عنایت و لطف حضرت امیر علیه السلام مخصوصاً با ذکر کلمه فرزندم را می گفت، کمال بهجت و سرور بر ایشان دست می داد. سرانجام آن دو برادر عرض می کنند، چون کار همه به برکت توسل شما حل شد، شما حق ندارید از کویت که خارج می شویم تا برگشتن به شیراز یک شاهی پول خرج کنید و آن ها نمیدانستند که من اصلاً پولی ندارم، ولی فرمودند: نه تنها این دو برادر متکفل تمام مخارج من شدند، بلکه مثل خدمت گذار، کار های مختلف مرا انجام می دادند... مشکل سوم هم به این آسانی حل شد...

مرحوم آیت اﷲ شب زنده دار در سجده آخر نماز، غالب اوقات با حالت تضرع می خواندند: «یا خفی الالطاف نجنا برحمتک مما نحذر و نخاف»

ص:277

گاهی که کسی زبان به مدح ایشان می گشود، این جمله از امیرالمؤمنان علیه السلام را می خواند که «انی اعلم بنفسی من غیری و ربی اعلم بیمن نفسی؛ من به خود از غیر داناترم و پروردگارم به من از خودم داناتر است».

ایشان به اینکه دائماً با وضو باشد، مقید بود و می فرمود:

سابقاً که با قافله، از اصطهبانات به شیراز می آمدم، دزد ها قافله ها را می زدند و اموالشان را می بردند. بعد از رفتن آن ها

صاحبان مال جمع می شدند،

ببینند چه مانده و چه بردهاند! وقتی رسیدگی کردیم، دیدم از اثاث من هیچ برده نشده است. این از برکت آن بود که من مقیدم همیشه با طهارت باشم! و همان وقت هم با وضو بودم. (1)

ص:278

عمامه و عبا آوردند و پوشید. پس از تعارفات و احوال پرسی، پرسیدند: شما با صاحب حدائق نسبت دارید؟ که جواب دادند: نسبتی نداریم. دوباره به هنگام مرخص شدن از خدمتشان باز با همان زحمت و کمک آقایان مذکور احترام فرمودند و برخاستند. بعداً هم مبلغی وجه، محترمانه به وسیله آقای احسن به نام آقای حدائق به منزل این جانب فرستادند.»

در آن ایّامی که تازه، سعادت تلمذ و شاگردی ایشان نصیبم شده بود، در همان اطاقی که درس میدادند، فرمود: بر شما ها واجب عینی است که طلبه باشید و ادامه تحصیل بدهید.

مکرر میدیدم که در بقعه ی مدرسه منصوریه، بعد از نماز که مأمومین همه میرفتند، ایشان با کمال خضوع، مدّتی در سجده بود و با صدای بلند، با خدای خود، مناجات میکردند.

هر وقت به شیراز میرفتم، برای دست بوسی، در منزل یا در مدرسه منصوریه، شرفیاب خدمتشان میشدم و همیشه با اصرار میفرمودند، حیّاً و میتاً مرا فراموش نکنید و بحمداﷲ هر روز او را یاد میکنم.

در یکی از مسافرت های ایشان به قم که هوا سرد بود و عبایی که همراه داشتند نازک بود و من عبای زمستانی همراه داشتم، آن عبا را به ایشان تقدیم کردم و عبای ایشان را برداشتم. البته بعداً ایشان ظاهراً عبا خریدند و عبای مرا برگردانیدند و آن عبای دیگر را هم نگرفتند که آن عبا را برای تبرّک نگاه داشته ام، چون عبادت های بسیار و زیارت هایی با این عبا انجام دادهاند، ولی خیلی کهنه و مندرس شده و قبلاً برای بعضی از نماز هایم میپوشیدم. خانواده ام سفارش کرده ام که لااقل قطعهای از آن را در کفنم بگذارند. (1)

ص:279

ایشان طبق روایاتی که راجع به مهرالسنّه و کم گرفتن مهریه وارد شده، در ازدواج هایی که در مورد دخترانشان واقع شده، به این موضوع تقیّد داشت که مهریه از مهر السّنة حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا علیها السلام تجاوز نکند. در یکی از این موارد که خود شاهد بودم، هنگام تعیین و قرارداد ازدواج، ایشان گفتند: که مهر، مهرالسنّة باشد. از ناحیه همراهان داماد، خواهش شد که اجازه بدهید مقداری سکّه هم ضمیمه شود [ولی] ایشان صریحاً نهی کردند. یکی از نزدیکان داماد، در دست نوشته قرارداد عقد نوشت: مهرالسنة و پنجاه سکه بهار آزادی. ایشان هنگامی که نوشته را مطالعه کردند، قلم برداشته و روی پنجاه سکّه را خط کشید و فرمود: اگر خواستند بعد برایشان بخرید، ولی نه جزء مهریه. (1)

ص:280

که به شبهات و سؤالات دینی آنان جواب میگفت. برنامه های تفسیر قرآن برای عموم، جلسات سیاسی مذهبی، برای علاقه مندان، از قشرهای گوناگون برگزار میکرد و توجه خاصّی به جوانان داشت. (1)

ص:281

ص:282

آیت اﷲ شب زنده دار در موضوع امامت و بحث معاد در حدّ یک کتاب معمولی مطلب نگاشته و برای چاپ آماده کرده بودند. وقتی متوجه شد کتاب هایی پیرامون موضوعات یاد شده نوشته و چاپ شده است، از چاپ و نشر نگاشته های خود صرف نظر کرد. (1)

یکی از فضلای قم می گوید:

یک روز هنگام درس، کلمهای را در سطور اوّلیه متن کتاب اشتباه خواند. یکی از طلاّب اشتباه را تذکر داد. روز بعد فرمود: دیروز آن صفحه از درس را اشتباه خواندم و توضیح دادم، از این رو دوباره آن درس را تکرار کرد. (2)

ص:283

داشته ام،

اما در یک مورد هم ندیدم کسی را تحقیر کند یا کوچک بشمارد یا فرد و افرادی را به استهزاء و مسخره بگیرد.

آن مرحوم طبعاً انسانی خشک نبود؛ بلکه مزاح و شوخی در کلماتشان وجود داشت،اما

محضرشان جای غیبت از افراد نبود. اگر کسی در حضورشان سخنی از دیگران می گفت که متمایل به غیبت باشد، به سبک ملایم و به نحوی کار آن طرف را توجیه کردند، به طوری که وجاهت و آبروی او حفظ شود و گوینده هم خجل و شرمسار نگردد. اگر راهی برای توجیه نمی یافت، در برابر آن گفتار سکوت میکرد و سخنی نمیگفت و گوینده هم راهی برای ادامه گفتار خود نمیدید. (1)

ص:284

بیانیه هایی را که علیه رژیم و به حمایت از امام و نهضت صادر و منتشر میشد، امضا میکرد. همچنین در نامه ها و اطلاعیه هایی که از سوی طلّاب و فضلای شیراز و استان فارس مقیم قم برای امام یا دفاع از ایشان نگاشته و ارسال و منتشر میگردید، نام و امضای ایشان به چشم میخورد. (1)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 وقتی امام خمینی رحمة الله به قم آمدند، به منزل آیت اﷲ شب زنده دار تشریف بردند. در این حال، آیت اﷲ شب زنده دار فرمود: امروز رحمت خدا بر ما نازل شد.

آیت اﷲ شب زنده دار تا زمانی که امام در قم حضور داشت از جمله اصحاب هیئت استفتای وی بود و برخی از روز ها در کوچهای که امام اقامت داشت، در کنار دیدارکنندگان، امام را زیارت میکرد. (2)

ص:285

4. آیت اﷲ مکارم شیرازی؛ آقای شب زنده دار به یقین یکی از فضلای برجسته حوزه علمیه قم است. ایشان مدرّس و محقّق خوبی است. از نظر تقوا و پرهیزکاری فردی کاملاً ممتاز است. من یقین دارم ایشان کسی است که عامل به تمام وظایف شرعیه میباشد. بیان خوبی دارد و تدریس مباحث مختلفی از جمله مسائل اخلاقی دارند که بسیار مؤثر و مفید است. من دوست داشتم ایشان بیشتر در مباحث حوزه دخالت میکرد. او روحی وارسته دارد که گاهی مانع دخالت او میشود. ایشان مدتی در برنامه های مکتب اسلام با ما همکاری داشت. مقالات خوبی داشت و بحث های جالبی مطرح میکرد. میدانید که مکتب اسلام مجلهای بود که به هر کس، مجال نمیداد در آن چیزی بنویسد. اشخاصی که دارای برجستگی هایی بودند با آنجا همکاری داشتند و قلم میزدند. در میان ما حجاب معاصرت هست. منظورم پردهای است که جلوی چشم ما میافتد و نمیگذارد ویژگی های معاصران خود را ببینیم، امّا وقتی از میان ما میرود، میفهمیم که جای آن ها خالی شده است و معلوم میشود چقدر جای وسیعی خالی شده است و تأسف میخوریم که چرا در حیاتشان بیشتر از وجودشان استفاده نکردیم. من امیدوارم که این حجاب معاصرت را کنار بزنیم تا شخصیت ها را در حیاتشان معرفی کنیم تا در نتیجه، بیشتر از وجود آن ها استفاده شود. (1)

5. آیت اﷲ شیخ جعفر سبحانی؛ سخن گفتن درباره ایشان کار افرادی شایسته تر از این جانب است، زیرا معرِّف باید از معرَّف اجلی باشد. در دوران شصت سالگی که من ایشان را میشناسم، یعنی ایشان حدود سال 1326 شمسی بود که از شیراز وارد حوزه علمیه قم شدند و از همان روز ها دو چیز در ایشان جلوه گر بود: یکی اخلاق فاضله، و تواضع فراوان به گونهای که در فیضیه برای دیگران سرمشق بود و اخلاق عالی او عملاً میتوانست، افراد را تربیت کند. دوم تدریس ایشان در حوزه بود که طلاب را از بیانات خود بهره مند میکرد. این دو مطلب را من در این شصت سال در ایشان درک کرده ام، اخلاق و تواضع، تدریس و تربیت.

بعد ها به وسیله مقالات ارزنده خود در مجله مکتب اسلام، مسائل متنوعی را مینوشتند

ص:286

و خوانندگان را بهره مند میساختند. اگر مقالات ایشان جمع آوری شود، خودش یک کتاب ماندگاری میشود. در درس فقه و اصول امام خمینی رحمة الله حضور داشتند و ما هم در محضرشان بودیم و گاهی از کلمات ایشان استفاده میکردیم. من امیدوارم ان شاء اﷲ در حوزه علمیه قم از این افراد تجلیل بیشتری بشود. شخصیت هایی که شصت سال است در قم هستند و علماً و عملاً نفیس اند. (1)

6. آیت اﷲ جوادی آملی؛ آقای شب زنده دار علماً و عملاً از شخصیت های کم نظیر است و از این نظر امتحان خود را خوب داده است. (2)

7. آیت اﷲ سید مجتبی موسوی لاری؛ در دیدارهای مکرری که با آیت اﷲ شب زنده دار داشتم از وجودشان جز رایحه تقوا و علم و فضیلت و ارزش های الهی و معنوی چیزی استشمام نکردم. (3)

ص:287

6. مقاله خاطره هایی از ثمرات درختی پربار پیرامون شخصیت عالم مجاهد آیت اﷲ سید عبدالحسین لاری؛ (1)

7. سلسله درس های اخلاق که در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم ایراد و سپس به صورت جزوات درسی، توسط سازمان تبلیغات اسلامی قم تکثیر و توزیع شده است؛

8. یادداشت هایی پیرامون شخصیت آیت اﷲ سید ابراهیم حق شناس به نام «خاطره هایی از احوال استاد عزیزتر از جانم».

ص:288

ص:289

ص:290

ص:291

ص:292

ص:293

10. سیّد محمّد رضا گلپایگانی؛

11. حسینعلی منتظری؛

12. سیّد محمّد داماد؛

13. عباسعلی شاهرودی؛

ص:294

8. مرآة المطالب در 3 جلد (پاسخ به سوالات) نسخه خطی؛

9. شرح حاشیه در علم منطق، خطی؛

10. شرح صمدیه، نسخه خطی؛

11. پدر و مادر فرزند (حقوق متقابل آنان بر یکدیگر) (1)؛

12. توبه و بازگشت به سوی خدا؛

13. مسند فاطمة الزهراء علیها السلام (2)؛

14. هدایة العلم فی تنظیم غررالحکم (3)؛

15. ترجمه و شرح هدایة العلم؛

16. قیام سالار شهیدان علیه السلام؛

17. فکر و اندیشه (4)؛

18. سفارش اهل بیت علیهم السلام، یا نمودار تقوا در کتاب و سنّت؛

19. دشمنان خطرناک انسان، نسخه خطی؛

20. دیوان اشعار (5)؛

21. عقل چیست و عاقل کیست؟ نسخه خطی؛

22. هدیه ی مور، نسخه خطی؛

23. دو اربعین در منقبت امیرالمؤمنین علیه السلام؛

24. مختصر اربعین، نسخه خطی؛

25. سخن محرم (6)، نسخه خطی؛

26. مفاتیح الرحمة فی تعقیبات الخمسة؛

ص:295

27. صحیفه فاطمه علیها السلام (1)؛

28. صفحه ی درخشان تاریخ، نسخه خطی؛

29. قطرهای از دریای علم و آگاهی امام؛

30. رساله ی احکام القضاء، نسخه خطی؛

31. فوائد الفقهیه فی احکام المذهب الجعفریه، نسخه خطی؛

32. فی احکام المیت، نسخه خطی؛

33. کتاب هذا مثال الصمدیه، نسخه خطی؛

34. رسالهای در سال نوری، حرکت خورشید، نجوم، سیارات، شق القمر، شهاب ثاقب، روح، خواب، نسخه خطی؛

35. رسالهای پیرامون عید، نسخه خطی؛

ایشان علاوه بر تألیف نسخه برداری از برخی کتب مفید پرداخته است و گاهی کتب بزرگان را تعلیقه و حاشیه زده است، از باب نمونه به چند مورد اشاره می شود:

36. استنساخ معادن الحکمة فیض کاشانی، نسخه خطی؛

37. استنساخ چند کتاب عقائدی از علّامه حلّی، نسخه خطی؛

38. استنساخ ترجمه ی عربی مفاتیح الجنان که توسط علامه حسن زاده آملی صورت گرفته است، نسخه خطی؛

39. تصحیح غررالحکم؛

40. تصحیح مناسک حجّ، نسخه خطی؛

41. الفوائد المدنیة؛

42. مقالات مختلف؛

43. فهرست نویسی کتاب مدرسه ی علمیه ی شیخ علیخان تویسرکان؛

44. الحجة البالغه فی اثبات الشهادة الثالثه، نسخه خطی؛

45. انیس الواعظین و مصباح الذاکرین، نسخه خطی؛

ص:296

46. به سوی کمال در 2جلد، نسخه خطی؛

47. گذری بر شخصیت حضرت زینب علیها السلام، نسخه خطی؛

48. کشکول شیخ الاسلامی، نسخه خطی؛

49. تفسیری از سوره ی آل عمران و انعام و چند سوره ی آخر قرآن قرآن کریم، نسخه خطی.

ص:297

این منطقه، بسیاری از جوان های فریب خورده، از مردان الهی شدند و نام خود را تغییر دادند و اهل پرداخت خمس و تهجّد گشتند.

7. خرمشهر؛ آیت اﷲ شیخ الاسلامی روز ها در مدرسه ی علمیه ی خرمشهر برای طلاب و فضلا سخن می گفت و شب ها بقیه ی مردم را با احکام و معارف اسلامی آشنا می نمود.

8. شهریار؛ در یکی از ایّام فاطمیه آیت اﷲ شیخ الاسلامی در مسجد جامع شهریار سخنرانی می کرد. در این سفر، ایشان پس از باخبر شدن شیوع مواد مخدر در یکی از روستا های شهریار، به آنجا رفت و جوانان را از ضرر های مواد مخدر آگاه ساخت. در وسط سخنرانی او، فردی برخاست و اشعاری در فضیلت بنگ و وافور (بافور) خواند. آیت اﷲ شیخ الاسلامی شب بعد با اشعاری جواب اشعار او را داد.

9. تویسرکان؛ این شهر، زادگاه آیت اﷲ شیخ الاسلامی بود. ایشان در این مکان، علاوه بر صله ی ارحام و خدمت به والدین، سالیان متمادی سخنرانی کردو مردم را با احکام و معارف اسلامی آشنا نمود. شیخ الاسلامی در چند جلسه ی پی در پی، در جمع کلیمیان تویسرکان نیزبه سخنرانی پرداخت.

10. الیگودرز؛ آیت اﷲ شیخ الاسلامی بار ها به شهرستان الیگودرز و روستا های اطراف آن سفر کرد و مردم را با احکام و معارف اسلامی آشنا ساخت. وی در خاطرهای از آن دوران می گوید:

در سفری با فرماندار الیگودرز به پشت کوه های آنجا رفته، از کوه نشینان سرکشی کردیم و دیدیم در ماه مبارک رمضان مانند سایر ماه ها سفره انداخته و غذا می خورند و اگر یکی از آن ها بمیرد یا عروسی کند سفره انداخته، ناهار می خورند و زن های آن ها بدون حجاب نزد دیگران آمده و بعضی از آن ها هنوز تا هفتاد سالگی عقد ازدواج نخواندهاند. (1)

آیت اﷲ شیخ الاسلامی بار ها در دوران دفاع مقدّس به جبهه های نبرد رفت و برای رزمندگان سخنرانی کرد.

ص:298

ص:299

زادگاهش شکوه و ثمره داشت؛ به گونه ای که بار ها سخنان افشاگرانهاش موجب دستگیریاش شد. او رهبری تظاهرات و راهنمایی های مردم تویسرکان علیه رژیم پهلوی را بر عهده داشت. سرانجام در اوج مبارزات انقلاب اسلامی، با تصرف شهربانی و خلع سلاح مأموران، شهر به تصرف درآمد. در تمام این فعالیت ها نقش اساسی و رهبری بر عهده ی آیت اﷲ شیخ الاسلامی بود. حوزه ی فعالیت های سیاسی مرحوم شیخ الاسلامی، منحصر به محدوده و شهر خاصّی نبود، بلکه هر جا که احساس وظیفه ی شرعی می کرد وارد میدان می شد. زمانی که هنوز شاه خائن در کشور حضور داشت و عرصه برای هر فعالیتی ضیق بود به موازات فعالیت های سیاسی در شهر های دیگر در قم نیز از اقدامات سیاسی و روشن گری اذهان عمومی غافل نبود.

همزمان با فوت آقازاده ی آیت اﷲ محمّدرضا گلپایگانی، تشییع جنازه ی حجت الاسلام سیّد مهدی گلپایگانی در قم، به تظاهرات علیه رژیم پهلوی منجرشد که آیت اﷲ شیخ الاسلامی، عنصر فعّال و تأثیرگذار در این تظاهرات بودند. ایشان شش شب متوالی در حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به ایراد سخنرانی های افشاگرانه علیه حکومت پهلوی پرداخت. این سخنرانی ها بر مبنای یک ماده از قانون اساسی وقت کشور شروع شد و ایشان ثابت کردند که شاه خائن باید از ایران تبعید شود. با ماده ی دیگری ثابت کردند باید به زندان برود و با ماده ی دیگر ثابت کردند شاه باید اعدام شود. البته این سخنرانی های شجاعانه، زمانی بود که هنوز شاه خائن در ایران بود و دستگاه امنیتی پر طمطراق او وحشت انگیز بود.

بعد از این سخنرانی های آتشین، آیت اﷲ شیخ الاسلامی را در کنار در حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام دستگیر کردند و می خواستند اجباراً وی را بازداشت نمایند. در این که هرکدام از مأموران او را هل می دادند و با خشونت رفتار می کردند، خطاب به مأموران گفت: «یا باید مرا در اینجا بکشید یا آنکه جرم مرا ثابت کنید. من سوار ماشین نخواهم شد.»

نهایتاً وقتی مأموران مزدور پهلوی دیدند از عهده ی او بر نمیآیند، به خواست خداوند یک درجه دار عالی خطاب به دیگر مأموران گفت: «ایشان را ر ها کنید.»

در هر صورت آیت اﷲ شیخ الاسلامی از پیشگامان مبارزه سیاسی علیه رژیم منحوس

ص:300

پهلوی بود و از بذل جان و آبرو در این راه دریغ نداشت. مبارزات و تعقیب و گریز های فراوان وی شاهد این مدعاست که به برخی از آن ها اشاره شد.

نمونه ی دیگر آنکه بعد از فاجعه ی فیضیه و قتل و ضرب طلاب در سالروز شهادت امام صادق علیه السلام به بهانه ی مخالفت آنان با لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایتی، و شروع مبارزات، آیت اﷲ شیخ الاسلامی به مناسبت ماه مبارک رمضان در خرم آباد مشغول تبلیغ شدند. هر شب که می گذشت دامنه ی افشاگری های ایشان وسعت می یافت و علیه رژیم پهلوی سخنرانی می کرد. ساواکی ها در شب نیمه ی رمضان می خواستند سخنرانی او را بر هم زنند که موفق نشدند. آنان شب نوزدهم ماه رمضان، آیت اﷲ شیخ الاسلامی را دستگیر کردند و قصد اخراج او را از شهر داشتند که برف و بوران مانع شد و مجبور شدند او را به خرم آباد برگردانند. با شنیدن دستگیری وی مردم به شهربانی می روند و رئیس شهربانی خرم آباد ناچار می شود وارد مذاکره شود. قرار می شود آیت اﷲ شیخ الاسلامی دو شب دیگر از خرم آباد برود. آیت اﷲ شیخ الاسلامی به سخنان خود علیه رژیم پهلوی ادامه می دهد تا اینکه در شب بیست و چهارم ماه رمضان، ساواک برای دستگیری او روانه مسجد می شود که آیت اﷲ شیخ الاسلامی شبانه از خرم آباد می گریزد. این سفر تبلیغی موجب ممنوع المنبر شدن او می شود. آیت اﷲ شیخ الاسلامی زمانی که در قم بود با سخنرانی، نوشتن نامه به امام خمینی «قدس سره» که در نجف در تبعید بود و پخش اعلامیه به فعالیت سیاسی خویش ادامه می داد. ایشان اعلامیه ای نیز در9 ماده خطاب به ارتش و علیه شاه معدوم صادر کرد.

دیدار با انقلابیون تبعیدی رژیم ستم شاهی در شهر های محل تبعیدشان همچون آیت اﷲ نوری همدانی و آیت اﷲ دستغیب از دیگر فعالیت های سیاسی آیت اﷲ شیخ الاسلامی بود. برخی از فعالیت های سیاسی آیت اﷲ شیخ الاسلامی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی عبارت است از:

1. نماینده ویژه امام خمینی جهت رفع مشکلات اروند کنار و منطقه ی خوزستان؛

2. سرپرست کمیته ی انقلاب اسلامی سر پل ذهاب، قصر شیرین و مرز خسروی؛

ص:301

3. رابط ویژه ی امام خمینی با رؤسای منطقه ی کردستان؛

4. سفر های تبلیغی به جبهه های نبرد؛

5. بازرس ویژه ی نیرو های انتظامی در اراک، بروجرد، خرم آباد، اصفهان، شیراز، جهرم، بوشهر، بندر دیّر و کنگان؛

6. امام جمعه ی موقت شهرستان الیگودرز.

ص:302

نبودن در مسائل روز، تلاش برای حل مشکلات مردم، ارادت صادقانه و بیپیرایه به اهل بیت علیهم السلام از آیت اﷲ شیخ الاسلامی عالمی اخلاق مدار ساخته بود. (1)

آیت اﷲ شیخ الاسلامی در زندگی نامه ی خویش می نویسد:

روزی که منافقان و دشمنان مملکت، عدّه ی زیادی از بزرگان را در سرچشمه ی تهران به شهادت رساندند و بیش از هفتاد نفر شهید شدند، فرزندم سیّد مهدی برای کاری به خارج منزل رفته بود. حدود پنج شش ساعت منتظرش بودیم ولی نیامد. آخرالأمر به کلانتری تلفن کردم. وقتی فهمیدند که من پدر سیّد مهدی هستم، گفتند که با شناسنامهاش به کلانتری بیایید. وقتی که به کلانتری رفتم، دیدم مأموران حالت دیگری دارند. رئیس کلانتری می گفت که پسر شما در خیابان صفائیه «قم» تصادف کرده و اکنون در بیمارستان بستری است. به او گفتم که می دانم سیّد مهدی فوت کرده، جریان را بگویید. آن ها هم جریان تصادف و فوت سیّد مهدی را شرح دادند. بنده به آن ها گفتم که راننده ی ماشین کجاست؟ راننده را آوردند. همین که چشمم به او افتاد، یاد این آیه ی شریفه افتادم: Nو ان تعفوا أقرب للتقوی (2)M، و از طرفی گذشت و عفو ائمه هدی علیهم السلام را به یاد آوردم. لذا به رئیس کلانتری گفتم: اگر می خواهید روح من آزاد باشد، اوّل این راننده را آزاد کنید. رئیس کلانتری که انتظار این برخورد را نداشت، به یکی دیگر از مأموران گفت که این آقا فعلاً گرم است، نمیداند چه می کند.

من متوجه شدم و شروع کردم سیره ی

اهل بیت علیهم السلام را درباره ی عفو و گذشت بیان کردم و مجلس، مجلس تنبّهی شد؛ به طوری که قلم از دست رئیس کلانتری افتاد و خطاب به من گفت: سیّد چه کار کردی قلم از دستم افتاد؟! خلاصه، همان روز، راننده آزاد شد و خارج از کلانتری او را نصیحت کردم و گفتم: از امروز به بعد، علاقه ات به خداوند و اهل بیت علیهم السلام باید دو چندان شود؛ زیرا اگر عمداً کشتی، باید قصاص می شدی، و اگر خطا کردی باید دیه بپردازی؛ ولی من به خاطر خداوند از تو گذشتم. (3)

ص:303

توسل به پیشوایان دین و طهارت باطنی آیت اﷲ شیخ الاسلامی، منشأ بروز برخی کرامات از سوی او شد. وی در علوم غریبه تسلط فراوان داشت؛ هرچند که هرگز ادعایی نکرد. یکی از شاگردان آیت اﷲ شیخ الاسلامی که در مرکز مشاوره ی حوزه ی علمیه ی قم مشغول خدمت بود، می گوید:

یکی از مراجعان ادعا می کرد که توسط جنّیان آزار و اذیت می شود. بعد از این ادعا واقعاً ثابت شد و توهّم آن منتفی شد. جهت رفع این مشکل با استاد شیخ الاسلامی تماس تلفنی گرفتم و مشکل را درمیان نهادم. استاد در همان تماس تلفنی فرمودند که به آن فرد بگویید که دیگر جنّیان اذیتش نخواهند کرد. این وعده ی

استاد، همان و رخت بربستن آزارها، همان.

آیت اﷲ شیخ الاسلامی در عالم رؤیا می بینند رو به روی ضریح امام رضا علیه السلام ایستاده است. ناگاه امام رضا علیه السلام از ضریح مطهر خارج می شود و او را مانند کودکی شیرخواره در آغوش می گیرد و درّ سفیدی را به گلویش می اندازد. بعد از این آیت اﷲ شیخ الاسلامی می گوید: «پیوسته آثار این رؤیا را می بینم و پس از این رؤیا، در درک مطالب بسیار سریع شدم و استفاده ام از روایات به نحوهای دیگر بود».

در یکی از سال ها، آیت اﷲ شیخ الاسلامی برای تبلیغ به یکی از روستا های نهاوند رفت. روز عاشورا، خبردار می شود که آتش بر خرمن کشاورزان افتاده است. آیت اﷲ شیخ الاسلامی به میان آتش رفت و در حالی که قرآنی در دست داشت، آتش را به قرآن و امام حسین علیه السلام قسم دادند و آتش خاموش شد.

آیت اﷲ شیخ الاسلامی سالیان متمادی از سر درد شدید رنج می برد. سالی در ماه رمضان، ساکن مشهد بودند. شب نوزدهم رمضان، در مراسم احیای شب قدر در مدرسه ی علمیه ی آیت اﷲ میلانی رحمة الله حضور داشت، ولی سر درد شدید باعث شد تصمیم بگیرد تا آخر مراسم در آنجا نماند. استخاره کرد که سر درد شدید را تحمل کند و در مراسم احیا بماند، اما استخاره او را از رفتن از مراسم نهی کرده بود. او تا آخر مراسم احیا در آنجا ماند و به حضرت فاطمه علیها السلام متوسل می شود و همان شب بیماریاش بهبود می یابد.

ص:304

ص:305

ص:306

ص:307

قشقایی اگر چه در حوزه علوم حکمتی و معقول بوده ولی نشست و برخاست با وی از لحاظ اخلاقی بسیار آموزنده بوده است.

به هر حال محمّد حسن عبادی طالقانی از این دو استاد زاهد و عابد و عارف خویش (مرحوم ملامحمّد کاشی و مرحوم قشقایی) علاوه بر فراگیری علوم رایج از حیث اخلاق و عادات اسلامی نیز تأثیرات فراوانی پذیرفته است. سال وفات مرحوم قشقایی 1328ق. بود. و مرحوم کاشی نیز در سال 1333ق. دیده از جهانی که هرگز دلبسته به آن نبود فرو می بندد.

از دیگر استادان برجسته شیخ محمّدحسن عبادی در اصفهان، مرحوم آیت اﷲ سیّد محمّدباقر درچهای است. مرحوم طالقانی در حوزه عمومی و حوزه تدریس خصوصی وی شرکت می کرد و علاوه بر تحصیل فقه و اصول، رابطه محبت و عطوفت و احترام شدیدی بین این استاد و شاگرد برقرار بوده است. (1)

ص:308

می دهند و مقام بالای علمی و اخلاقی اش را می بینند وی را به تدریس در مدرسه دارالشفاء تهران (جلوی مسجد شاه)، تشویق می کنند.

مرحوم طالقانی این دعوت را پذیرفت و در نتیجه شاگردان بسیاری گرد شمع وجودش جمع گشتند و قدر این عالم ربانی را دانستند و از نور علم وی بهره جستند. شیخ محمّدحسن عبادی که از دوستان شهید مدرس بود در مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) که تحت نظارت شهید مدرس بوده به تدریس پرداخت. وی در همان ابتدا علاوه بر تدریس علوم دینی و تربیت شاگردان، به انجام سایر وظایف روحانیون، یعنی بیان احکام دینی و موعظه مردم، تصحیح عقاید آنان، جلوگیری از شبهات عقیدتی و اخلاقی و به طور کلی ارشاد مؤمنین می پرداخت.

مسجد «سیف الدوله» در کوچه «ظهیرالاسلام» مسجدی است که وی در آنجا اقامه جماعت می نمود. و انجام امور شرعی، اعم از نکاح و مانند آن که تا قبل از رسمی شدن محضر های ازدواج، به عهده چهره های عالم موجّه شهر ها از جمله شیخ محمّدحسن بود از دیگر زمینه های فعالیت آن مرحوم بوده است. محضر شرعی وی با اقبال فراوان مردم مواجه شد و از این جهت در رتبه اول محضر های شهر تهران قرار داشت. حتی دولت نیز به این محضر ها و محاکم، التفات و توجه بسیاری داشت و احکامش را می پذیرفت. (1)

ص:309

اقداماتی مهم در جهت تکثیر نماد های دینی نمودند؛ از جمله اینکه در جهت ترمیم یا تأسیس برخی مساجد برآمدند یا نقش اساسی در عمران آن ها داشتند؛ چنانکه ساختمان شبستان، سقف هشتگانه و بنای مسجد خیابان اکباتان، از آثار این بزرگ مرد عرصه دیانت و سیاست است.

ص:310

ابدی بودن دین اسلام را رد می کرد و به زعم باطل خود، مردم را به این دین نوساخته خود که «پاک دینی»اش می نامید دعوت می کرد، علامه امینی در نجف، آیت اﷲ محمدتقی خوانساری در قم و آیت اﷲ سیدابوالقاسم کاشانی و آیت اﷲ شیخ محمّد حسن طالقانی در تهران از عالمانی بودند که فتوا به کفر کسروی لعین داده، قرار شد که او کشته شود.

وقتی که شهید سیدمجتبی نواب صفوی عزم کشتن کسروی را نمود و این مسؤلیت را برعهده گرفت، مرحوم طالقانی 400 تومان به وی داد تا با آن اسلحه بخرد و کسروی را از بین ببرد. چنانکه مدتی بعد، کسروی به قتل رسید و وجود ناپاکش عبرتی برای دین ستیزان بیخرد شد. البته مرحوم شیخ محمّد حسن طالقانی (1) در موارد دیگری نیز با فدائیان اسلام همکاری داشت. (2)

ص:311

نورانیاش را صرف نمود، عاقبت در خانه محقر و کوچک خویش و با قلبی زنده و روحی شاداب در عصر سه شنبه 17 جمادی الاولی سال 1369ق. مصادف با سال 1328ش. روحش به بارگاه قدس الهی پر کشید. علما و مردم تهران از خبر رحلت وی محزون و غمگین گشتند و روز بعد در مسجدش مراسم عزا به پا شد. جسد مبارک او را با تشییعی عظیم و کم نظیر و با شرکت هزاران تن تا دروازه حضرت عبدالعظیم علیه السلام برده شد. از آنجا نیز با وداع خیل بسیاری از مشتاقان، جنازهاش را به حرم اهل بیت علیهم السلام در شهر مقدس قم انتقال دادند و عده زیادی از طلاب نیز از قم به پیشواز جنازه شتافتند. در قم نیز علمای بزرگ از جمله آیت اﷲ بروجردی و آیات ثلاث در مراسم تشییع وی شرکت یافتند. سپس به امر آیت اﷲ العظمی بروجردی که از دوستان قدیمی مرحوم طالقانی بود جسد مبارکش را در مسجد بالاسر به خاک سپردند. (1)

اگر چه چندین فرزند عالم، تعدادی مکان های دینی و مذهبی و چندین رساله فقهی و علمی از وی بر جای مانده، اما آثار باقیه و ماندگار ایشان، نفوس و جان های مهذب مردمی است که توسط وی تربیت شدند. (2)

ص:312

تهران مراجعت کرد و در آنجا اقامت گزید. سپس در مسجد «تلفن خانه» واقع در خیابان اکباتان، امامت جماعت را برعهده گرفت و از همان زمان به عنوان مدرس رسمی در مدارس علمیه تهران به تدریس پرداخت. او مردی بسیار متدین، وارسته و مدرسی بود که طلاب از محضر درس او با دست پر خارج می شدند و می گفتند او به علمش احاطه دارد. بعضی ها نیز او را هم طراز برادرش آیت اﷲ شیخ محمدحسن طالقانی و حتی بعضی او را در حکمت و فلسفه بالاتر از برادرش می دانستند. مرحوم آقا شیخ علی نقی برنگی که کمتر از علم کسی تعریف می کرد در بین علمای طالقان از علم دو نفر تعریف می نمود که یکی آقا میرزا محمّدعلی عبادی و دیگری آقا شیخ محمّد تقی رفیعی طالقانی بود. این مرد بزرگ که از علمای وزین و معروف تهران بود، به هیچ وجه، خود نما و شهرت طلب نبود و در علم فقه و فلسفه، استادی توانا و عالی مقام به شمار می رفت. (1)

ص:313

است. او پهلوانی مردمی و غیور بوده و مشکلات مظلومین را حل می کرده است. شیخ محمّد حسن دارای 4 فرزند است (1) که در سلک اهل علم قرار دارند. یکی از آن ها شیخ مهدی عبادی طالقانی بود که در شیخان قم مدفون است. فرزند دیگرش شیخ باقر عبادی طالقانی بود که در اواخر جمادی الاول 1420ق. (اواسط شهریور 1378ش) وفات یافت.

دو فرزند دیگرش یعنی شیخ یحیی و شیخ هادی در بین فرزندان شیخ محمّدحسن از همه مشهورترند که شرح حال مختصری از آنان را از نظر می گذرانیم.

ص:314

مسجد خیابان «ظهیرالاسلام» به اقامه جماعت و ترویج امور دینی اشتغال ورزید. او در این ایام دروس مقدماتی و سطح را تدریس می نمود.

این عالم بزرگوار داماد سیدصدرالدین صدر، پدر امام موسی صدر و از مراجع بزرگ قم بود.

ص:315

طالقانی است. وی در سال 1330ش. (1340 ق) آیت اﷲ صدر، آیت اﷲ حجت و آیت اﷲ بروجردی را درک کرد. او پس از مدتی به تهران بازگشت و به انجام وظایف روحانی خویش همانند پدر و برادرش مشغول شد. شیخ هادی با امام موسی صدر، ارتباط بسیاری داشت و در زمان حضورش درلبنان با ایشان همراه بود. امام موسی صدر نیز از وی در پیشبرد مقاصد خویش و تجهیز مؤسسات و مدارسی که در لبنان اداره می کرد مدد می گرفت. در ضمن شیخ هادی، رابط امام موسی صدر با دیگر یارانش بود. (1) وفات شیخ هادی عبادی طالقانی در 19 ذی قعده سال 1389ق. (7 بهمن 1348ش) روی داد و در شیخان قم مدفون گشت. (2)

ص:316

ص:317

ص:318

ص:319

به مرکز حوزه علمیه نجف اشرف سفر کردند. درطول دوران اقامت در نجف، پیوسته به تحصیل و تدریس و پژوهش مشغول بود و نگارش کتاب تفسیر خود را در این شهر آغاز کرد.