ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

شدند و از نردبان کرامت صعود کردند ؛ به نحوی که به جای لذت بردن از تأمین خواهشهای نفسانی و تمایلات شخصی از درستی، صداقت، پاکی و خوشخویی و نیز سایر مکارم اخلاقی احساس انبساط روحی می نمود. این نامور عرصه معرفت از سلاله پاک خاندان عترت و طهارت است و نسبتش از سوی پدر به دومین فروغ امامت، حضرت امام حسن مجتبی(ع)و از سوی مادر به سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع)می رسد. یکی از اجداد طاهرینش که در حدود قرن نهم و یا دهم هجری به شهر تبریز مهاجرت نمود. سراج الدین امیر عبدالوهّات نام داشت که فرزندان و اعقابش غالباً در سطحی عالی و ممتاز از فرهنگ و اندیشه به سر برده و در زمره معارف خطه آذربایجان و حتی دنیای تشیع بوده اند.(1)

ص:13

عالمی وارسته و از روحانیان تبریز بود که با خانواده یحیوی وصلت ایجاد کرد و ثمره این پیوند در سال 1321ه. ق مطابق با 1281ه. ش فرزندی بود که محمد حسین (علامه طباطبایی) نامیده شد. 5سال بعد یعنی در سال 1326ه. ق دومین فرزند این خانواده دیده به جهان گشود که او را محمد حسن نامیدند. این طفل نورسته در نخستین ماههای اولین بهار زندگی، مادر مهربان و عزیز خود را از دست داد و بر این اساس نهال نوپای وجودش در حالی که به محبت ها، مراقبت ها و عطوفت های این بانوی باایمان و پاکدامن نیاز داشت با ناملایمات مواجه گشت. هنوز چند مدتی از این حادثه نگران کننده و تأسف بار نگذشته بود که چون محمد حسن چهار ساله شد، پدر را از دست داد و از فیض وجود آن مربی عالیقدر که بذرهای فضیلت را در وجودش کاشته بود، محروم گشت و به ناچار سرپرستی و نظارت بر زندگی او و برادرش در منزل پدری واقع در خیابان مسجد کبود تبریز به یکی از محترمین خانواده پدری واگذار شد. وقتی که این نوباوه والدین خویش را از دست داد و غبار غم و تأثر بر جبین و سیمایش پاشیده شد، برخی افراد از گوشه و کنار به تصور خویش اظهار داشتند: بازماندگان و از جمله سید محمد حسن وضع آشفته و نگران کننده ای را در پیش خواهد داشت! ولی آنان از لطف الهی و فضل پروردگار غافل بودند و حکمت حق بر اندیشه های موهوم فائق آمد و وصیّ پدرش برای آنکه زندگی این خردسال و برادرش متلاشی نگردد وضعشان را بر همان نهج سابق سامان داد و برای هر کدام خادم و خادمه ای معین کرد و پیوسته در امور ایشان مراقبت و نظارت نمود تا این دو کودک به رشد کافی برسند.(1)

علامه طباطبایی در زندگینامه ای که خودش نوشته است، می گوید:

«کمی پس از درگذشت پدر به مکتب و پس از چندی به مدرسه

ص:14

فرستاده شدیم و بالاخره به دست معلم خصوصی که به خانه می آمد، سپرده گشتیم و به این ترتیب تقریباً مدت 6سال مشغول فراگیری فارسی و تعلیمات ابتدایی بودیم.»(1)

سید محمد حسن در سنین کودکی همزمان با آموزش در مکتب خانه و فراگیری مقدمات ادبیات فارسی و عرب زیر نظر استاد معروف وقت آقا میرزا علی نقی خطاط با هنر خوشنویسی آشنایی یافت و در این اندیشه به مهارت رسید و پس از پایان درسهای شیخ محمد علی سرابی به مدرسه طالبیه تبریز آمد و سطوح عالی فقه، اصول، فلسفه و کلام را زیر نظر اساتید خبره و دانشوران زبده به کمال رسانید.(2) مرحوم علامه طباطبایی به شاگردان

خود فرموده بود:

«روزهای بسیاری به همراه برادر از تبریز بیرون آمده و در دامنه کوهها و تپه های سر سبز اطراف از صبح تا غروب به تحریر خط مشغول بودم.»(3)

این دو برادر در تمامی مراحل و طی منازل علمی و کمالات عرفانی با هم بودند و در مصائب و سختی ها و امور عادی همچون رفیق و شفیق یکدیگر به شمار می رفتند که گویی یک جان در دو قالبند و اشعاری که ابوالعلاء معری درباره سید مرتضی و سید رضی در قصیده طولانی در مرثیه پدرشان سرود، در مورد این دو صادق است.

ص:15

ص:16

خصوصاً حضرت علی(ع)سید محمد حسن الهی به کمالاتی معنوی دست یافت و روزنه هایی نورانی برایش فراهم گردید و حالاتی غیبی را کشف کرد. علامه طباطبایی نقل کرده است: چون در نجف اشرف همراه سید

محمد حسن تحت تربیت اخلاقی مرحوم حاج میرزا علی آقای قاضی بودیم، سحرگاهی بر بالای بام بر سجاده عبادت نشسته بودم، در این هنگام خواب سبکی به من دست داد و مشاهده کردم دو نفر مقابلم قرار گرفته اند، یکی از آنهاحضرت ادریس(ع)و دیگری برادر ارجمندم حاج سید محمد حسن الهی بود. حضرت ادریس (ع)با من به مذاکره و سخن گفتن مشغول شدند ولی به گونه ای بود که ایشان القای کلام می نمودند ولی سخنانشان توسط کلام اخوی شنیده می شد.(1)

مرحوم آیت الله قاضی که در پرورش معنوی و تربیت روحانی ایشان نقش به سزایی داشت، بر اثر عبادت های خالصانه در مسجد سهله کوفه از لطف الهی و انوار قدسی فیض ملکوتی برخوردار گشت و بدین جهت در مسیر زندگیش تحولی شگرف پدید آمد. وی بنا به نقل علامه طباطبایی و ارتباط مرحوم الهی با روح آن عارف از طریق یکی از شاگردانش، قدرت طی الارض داشت و ظاهراً پس از افشای این تحولات غیبی، جمعی نزد آیت الله قاضی آمده و از او خواستند تا برایشان درس اخلاق گذارده و جرعه هایی از معنویت را به کامشان بریزد.(2)

سید محمد حسن الهی به موازات پیگیری تحصیلات در نجف از طریق تزکیه نفس در عرفان عملی به رتبه ای رسید که چشم برزخی اش باز شد و انسانها را مطابق ملکات و گرایشهای باطنی آنان مشاهده می کرد. علامه حسن زاده آملی نوشته است: برای بنده بارها پیش آمد و در محضر شریف ایشان شواهدی دارم و یادداشتها و خاطراتی در دفتر جداگانه نوشته و

ص:17

جمع آوری نمودم. سید محمد حسن و برادرش دیده باطن داشت و مشاهدات و مکاشفات عجیب از خود بروز می داد. آری، او و علامه طباطبایی متنعم به این نعمت قدسی بودند. وقتی علامه حسن زاده در روز پنجشنبه چهارم ذیحجه سال 1386ه. ق مطابق 25اسفند 1345ه .ش در مزار شیخان قم دیداری با سید محمد حسن الهی داشت و طی گفتگویی از استاد عرفانی و اخلاقی ایشان سخن به میان آمد که مرحوم الهی فرموده بود:

«استاد ما مرحوم قاضی بود که استاد وی حاج سید احمد کربلایی و استاد ایشان مرحوم آخوند ملا حسین قلی همدانی و استاد نامبرده مرحوم حاج سید علی شوشتری (از شاگردان شیخ مرتضی) بود.»(1)

در سال 1314ه. ش آیت الله طباطبایی و برادرش به دلیل اختلال در وضع معاش و نرسیدن مقرری از ایران، به موطن خویش (تبریز) بازگشت و در حوزه علمیه شهر به تدریس فلسفه از شفا و اسفار و برخی دیگر از کتب اهل حکمت اشتغال ورزید و برخی جویندگان کمال را به سوی قله معنویت هدایت نمود. آیت الله شیخ ابوطالب تجلیل برخی دروس حوزه را خدمت ایشان تلمّذ نمود. به دلیل مقامات علمی و اشتهار ایشان در تبحر علوم عقلی، دانشگاه تهران جهت تدریس این رشته از دانش دینی برای تدریس از مرحوم الهی دعوت نمود، امّا ایشان از پذیرش امور رسمی اکراه داشت و چون دعوت کنندگان اصرار زیاد کردند، تفألی به قرآن نمود امّا استخاره خوب نیامد و لذا تقاضای مزبور را نپذیرفت.(2) علامه طباطبایی بنا به مقتضیات و شرایطی در جلسات علمی و خصوصی از خوش و ذکاوت و توانایی های علمی برادرش آیت الله الهی سخن می گفت و حالات فرزانگی وی را می ستود.

او در جلسه ای نقل کرده بود: برادر ما راجع به

ص:18

تأثیر صدا و کیفیت آهنگ ها و تأثیر آن در روان انسان و به طور کلی از اسرار علم موسیقی و روابط معنوی روح با صداها و طنین های وارد شده در گوش، کتابی به رشته تحریر درآوردند که انصافاً اثر نفیسی بود و تا به حال (زمان نقل این مطلب) در دنیای امروز بی نظیر و از هر جهت بدیع و بی سابقه بود. لکن پس از آنکه کتاب یاد شده را به پایان رساند و از تألیفش فارغ گشت، بیم آن را پیدا کرد که به دست افراد نااهل و حکّام جائر بیفتد و تشکلیلات نامشروع و افرا بوالهوس از این متن ارزشمند استفاده سوء بنماید. از این جهت به طور کلی آن را از بین برد. البته بنا به اظهارات دکتر شهیدی (داماد آیت الله الهی) آثار و نوشته های مخطوطی در قلمرو عرفان و فلسفه از مرحوم الهی به یادگار مانده است. و شخصی به نام ملا جوادی که در دانشگاه اردبیل مشغول فعالیت علمی و فرهنگی می باشد، به تحقیق درباره زندگی، آثار و اندیشه های محمد حسن الهی مبادرت ورزیده و قرار است این مجموعه تحت عنوان «مهر پنهان» به زیور طبع آراسته گردد. یکی از طلاب حوزه علمیه قم به نام حاج آقا ارادتی نیز درباره تفکرات مرحوم الهی تحقیقاتی کرده است که نگارنده از نزدیک در جریان تلاش های مزبور هستم. آیت الله الهی طباطبایی در سال 1345به شهر مقدس قم مشرف گردید و قریب یک سال در این دیار بابرکت اقامت گزید و تنی چند از فضلای حوزه علمیه قم در این مدت از فیض وجودش برخوردار گشتند که در میان آنان، علامه حسن زاده آملی بیش از دیگران از حضور پرفروغش استفاده کرد. چنان که خود به این موضوع اشاره دارد:

«در سنه هزار و سیصد و چهل و پنج هجری شمسی آیة الله جناب آقای سید محمد حسن الهی قاضی طباطبایی (برادر مکرم استاد علامه طباطبایی - رفع الله در جاته المتعالیة -) که در حوزه علمیه قم برای افاده و

ص:19

افاضه رحل اقامت افکنده بود، این کمترین از محضر انورش بهره بردی.»

و در جای دیگر خاطر نشان نموده است:

«در همه حال، استادم حکیم متأله آیت الله آقای محمد حسن قاضی طباطبایی تبریزی مشهور به الهی «اعلی الله مقامه» پیوسته مرا به مراقبت و نگاه داشتن ادب در برابر خداوند و محاسبه نفس بسیار توصیه می فرمود و من نفحات انفاس شریفش و برکات فیوضات منیعش را فراموش نمی کنم.»(1)

وقتی در خصوص این شخصیت از علامه حسن زاده آملی سؤال شده بود، جواب داده بودند:

«آن جناب از تبریز گرفته تا نجف اشرف و مراجعت از نجف - که به تبریز آمدند - و علامه طباطبائی در تمام بحث و درس و شئونات دیگر با هم بودند، آن بزرگوار هم جامع علوم عقلی و نقلی بود و ریاضت های نفسانی او بسیار عجیب بود. وقتی به حضور علامه طباطبائی رسیدم، آن جناب از من سؤال کرد: شما اخوی آیت الله محمد حسن الهی را چگونه یافتید؟ بنده واقعیتی را اظهار کردم، گفتم: آقاجان، جناب اخوی خیلی اهل بذل علمی و عرفانی است. البته در تبریز ماند و از این گونه تأسف ها (محرومیت از کمالات علمی او) برای ما هست. من مشاهداتی و مکاشفاتی و حلاوتی از جناب حاج سید محمد حسن الهی دارم که اگر بخواهیم بعضی از این امور را بازگو کنیم، شاید موجب استعجاب واقع شود.»(2)

حضرت آیت الله جعفر سبحانی نیز به این مکاشفات اشاراتی آشکار و روشن دارند.(3)

ص:20

ص:21

فقیه در استان آذربایجان شرقی توسط گروه منافقین به فیض شهادت نایل گردید. مرحوم الهی خیلی ساده و با پرهیز از تجملات روزگار می گذرانید و از خود منزل مسکونی نداشت و منزلی که به اتفاق خانواده در آن ساکن بود، به همسرش تعلق داشت و پس از ارتحال نیز از اموال منقول و غیر منقول چیزی باقی نگذاشت و میراث او فکر و اندیشه و اخلاق مهذّب و یادداشت ها و نوشته هایی است که از وی باقی می باشد و نیز شاگرانی که از خرمن وجودش خوشه چینی کرده و از چشمه اندیشه اش جرعه هایی نوشیده اند.

یکی از مهمترین ویژگی های اخلاقی محمد حسی الهی، صبر و استقامت در مسیر زندگی می باشد و اینکه ناملایمات را با ایمان و تقوایی که داشت، پشت سر می نهاد و هر گونه ابتلایی را همچون لطف الهی تصور می کرد و این امور را در تربیت و سازندگی انسان و بیرون آمدن او از خواب غفلت و حالت نسیان مؤثر می دانست و عقیده داشت گره های مشقت بار زندگی اگر از سوی خود انسان بر اثر برخی جهالت ها پدید نیامده باشد، در تصفیه درون و تقرب به حق مؤثرند.

نامبرده انسانی صادق، بی آلایش، فروتن، مهربان و مربی نفوس بود و علامه طباطبائی در مناسبت های گوناگون خلق و خویش را وصف می نمود و ملکات نفسانی و حالات معنوی این شخصیت را که در گمنامی می زیست، تحسین و تمجید می کرد. آیت الله سید محمد حسن الهی از جمیع جهات شباهت زیادی با علامه طباطبائی داشت و در صبر و شیوه زندگی، سعه صدر، همت عالی، زندگی زاهدانه به معنای واقعی، دوری از دنیا و دنیا طلبان، رابطه با خداوند، انس و الفت با ذکر و عبادت که توأم با بصیرت و معرفت بود، شیفتگی به شرع مطهر و محبت برگرفته از معرفت نسبت به

ص:22

خاندان عصمت و طهارت، کوشش در جهت اعتلای حکم حق و فداکاری زاید الوصف در این طریق، کمک به همنوع و رسیدگی به محرومان و فقیران نمونه ای بارز در خطّه آذربایجان و منطقه تبریز بود و در بین اهالی این سامان به پاکی و طهارت نفس و وارستگی اشتهار داشت.(1)

علامه طباطبائی در خصوص مراتب فضل و کمال برادرش می گوید: از جهت فضایل علمی و اخلاقی کمتر از آقایان فعلی قم نبود، جز اینکه از بیت انزوا بوده است، مرحوم پدرش نیز این چنین بود و مرحوم حاج میرزا علی آقا قاضی که عمویش که یکی از اساتید ما بود، نیز این گونه بود و جدش مرحوم آقا سید حسین قاضی از شاگردان میرزای شیرازی چنین خصلتی داشت. وقتی خواست از محضر استادش مرخص شود و به تبریز برود، خدمت مرحوم میرزای شیرازی رفت که چه شدیم و چه داریم! خوب است که به ما نصیحتی بفرمایید. مرحوم میرزا به سید حسین مذکور فرمود: من چیزی ندارم که به شما بدهم. ولی شب و روز یک ساعت به فکر بنشین. و این دستور را به ایشان داد. پس از چندی که مردم تبریز در سامرا به خدمت میرزای شیرازی رسیدند، احوال آقا سید حسین را پرسیدند ؛ آنان در جوابش عرض نمودند: آقا در تمام شبانه روز در اندیشه و عبادت می باشد.(2)

همچنین آیت الله حسن زاده آملی در درس هشتاد و یکم از معرفت نفس گفته است:

«نکته ای بلند از استادم شادروان جناب علامه آقا سید محمد حسن الهی طباطبائی تبریزی به یادگار دارم، روزی در مزار شیخان قم به حضور مبارکش افتخار تشرف داشتم و هیچ گاه در محضر فرخنده اش یک کلمه از دنیا گله و شکوه ای و حرف کم و زیاد مادی نشنیدم. فرمود: آقا! انسانها همچون معادن هستند باید آنها را استخراخ نمود. غرض آن جناب اینکه

ص:23

همچنان که کوهها دارای معادن طلا، نقره، الماس، فیروزه و غیره هستند، انسانها دارای معادن گوناگون حقایق و معارفند. باید هر کسی کوه وجودش را بشکافد و آن معادن را استخراج کند. یعنی در روانشناسی بکوشد تا آب زندگی از او بجوشد، البته این سخن را عمق دیگر است.»(1)

ص:24

مطلق بنماید. بعد به تبریز برگشت و سرانجام در روز دوشنبه سیزدهم ربیع المولود سال 1388ه ق در سن شصت و سه سالگی این نشأت ناپایدار و فانی را بر اثر سکته قلبی بدرود گفت و در عالم قدس و ملکوت آرام گرفت.

چون در تبریز رحلت نموده بود، جنازه اش را بر حسب وصیتش به قم انتقال داده و پس از تشییع جنازه ای با شکوه و با حضور آیات عظام، اساتید حوزه علمیه قم، روحانیان و دیگر اقشار مردم این دیار در جوار بارگاه مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)در آن طرف پل آهنچی در مقبره معروف به ابو حسین مدفون ساختند. رحلت ایشان تأثری عمیق در روحیه طباطبایی گذاشت و تشدید ناراحتی قلبی ایشان را سبب گردید.(1) و پیوسته تا زمانی که آن مفسر کبیر در قید حیات بود، در عصرهای پنجشنبه به زیارت مرقد اخوی و در ضمن اهل قبور می رفتند. این ضایعه اسفناک روح لطیف آیت الله حسن زاده آملی را مکدر ساخت و در پاسخ به نامه دوستی، نوشت: در میان اساتیدم دو تن به نام الهی بودند : یکی آیت حق، عارف بالله، حکیم متأله، مکمل فقیه، متبحر سالک، مجذوب فنای در توحید، جناب محمد حسن آقای الهی طباطبائی تبریزی و دیگر محی الدین عارف بزرگوار، عالم ربانی، حکیم عالیقدر، صاحب تصانیف کثیره، حافظ عصر، شاعر مفلق، مجذوب سالک، حاج میرزا مهدی الهی قمشه ای - اعلی الله تعالی مقامهما و رفع درجاتهما - در سوگ این دو الهی:

همی گویم الهی یا الهی *** تو از سوز دل زارم گواهی

هجران الهی طباطبائی سخت برایم سنگین بود که دیری نگذشت به هجران الهی قمشه ای نیز مبتلا شدم:

ص:25

گفتم که سوز آتش دل کم شود به اشک

آن سوز کم نگشت و از آنم بتر بسوخت(1)

ایشان در آمل ساکن بود که خبر رحلت استادش مرحوم الهی را شنید و اشعاری در سوگش سرود:

امروز مرا چون شب تار است به دیده *** کز خار غمی در دل زارم بخلیده

در آملم آمد خبری کز اثر وی *** رنگم بپرید و دلم آندم به طپیده

آهم شده از کوره دل جانب بالا *** اشکم بچکیده به رخ رنگ پریده

گفتند که اندر افق خطه تبریز *** شمست شده مکسوف و نهان گشت زدیده

مرحوم محمد حسین آقای الهی *** وقتش برسیده است و زما دست کشیده

آن سید والا نسب طباطبائی *** آن گوهر عالی حسب عیب ندیده

آن سالک مجذوب که از جذبه محبوب *** سوی وطن اصلی مألوف چمیده

آن طایر قدسی که سوی روضه رضوان *** خندان و خرامان و گذران بپریده

از بارگه قدس خداوند حسن را *** بدهاد شکیبائی از این تلخ پدیده (2).

ص:26

ص:27

ص:28

ص:29

ص:30

ص:31

سبزوار حرمت ایشان را نگاه می داشتند و از ایشان اطاعت می کردند... من از دوران طفولیت خویش به یاد دارم که جد مادریم هر گاه عملی را بر خلاف عدالت و انسانیت از فرماندار مشاهده می کرد، با تنی چند از زنان محله به مقرّ فرمانداری می رفت و نسبت به آنچه واقع شده بود، اعتراض می نمود. اعتبار این خاندان هنوز در میان مردم آن دیار پابرجاست و خاطره نیکشان هنوز در اذهان برقرار است...»(1)

ص:32

ادبیات، قرآن و سطح ابتدایی و فقه و احکام بود، در زادگاه خویش (سبزوار) فرا گرفت، - پس از طی مقدمات علمی - عازم شهر مقدس مشهد رضوی گردید. و از محضر علمای بزرگ مشهد به ویژه مرحوم آیت الله حاج میرزا احمدی اصفهانی و آیت الله حاج آقا حسین قمی و آیت الله کفایی (پسر مرحوم آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، صاحب کفایة الاصول) بهره های علمی فراوانی کسب نمود. و پس از مدتی برای ادامه تحصیل و کسب مدارج علمی از مشهد به نجف اشرف - که در آن روز مهد علم و از بزرگترین حوزه های علمی، اسلامی به شمار می آمد. - مشرف گردید و در جوار باکرامت امیر المؤمنین علی(ع)از محضر علمای بزرگ آن روز به حد اعلا کسب فیض نمود و تا حد توان بر مدارج علمی خود افزود؛ که متأسفانه در اثر کثرت مطالعات و اشتغال، دچار عارضه ضعف چشم گردید، به طوری که اطبا اکیداً او را از مطالعه و نگاه به کتاب منع نموده و برحذر داشتند که به هیچ وجه به کتاب نگاه نکند!! لذا بنا به پیشنهاد دوستان تصمیم گرفت که تا به دست آمدن بهبودی نسبی چشم خود، به کربلای معلّی مشرف شده و در جوار حضرت ابا عبدالله الحسین(ع)مجاورت اختیار کند. و ظاهراً مدت یکسال در کنار تربت پاک سید الشهدا(ع)از محضر علمای بزرگ همچون حضرت آیت الّه خویی(ره) و آیت الله حاج شیخ جعفر رشتی(ره) به کسب علم و دانش می پردازد و به قدر توان بهره مند می گردد. در این روزها است که بار دیگر در اثر هوای گرم کربلای معلی ضعف چشم و عارضه آن شدت می گیرد که ناچار باز هم باید تغییر مکان دهد و از هوای مطلوبتری استفاده کند ؛ لذا با توفیقات الهی از کربلا روانه سامرا می گردد و در کنار حرم باشکوه و روحانی عسکریین(ع)(1) مأوی می گیرد و از برکات معنوی آن دو بزرگوار هر چه بیشتر به فیض عنایات ربانی نایل

ص:33

می گردد و در موقعیت و زمان مناسب - که حدوداً هفت سال تمام در سامراء بوده اند. - از محضر علمای بزرگ همچون آقا میرزا محمد تهرانی(ره)، علم کلام و از محضر آیت الله حاج آقا بزرگ تهرانی، علم اصول و از محضر حاج شیخ محمد تقی شوشتری، علم فقه تحصیل نموده و به مقام والای معنوی و درجات علمی نایل می گردد.

ص:34

ایرانیان و در عهد مرجعیت مرحوم آیت الله العظمی سید محسن حکیم ساخته شده - بوسه گاه عاشقان مشتاق است. آیینه این تجربه تاریخی، ترجمان همان آیه کریمه است که: «ای دارنده ملک هستی! تو هر کس را که می خواهی، عزت و حشمت بخشی و هر که را خواهی، پست و فرومایه گردانی.»(1)

ص:35

ص:36

و جالب تر آنکه این عالم فرزانه و روحانی بااخلاص، با نیتی پاک برای نجات نسل جوان، خانه دو اتاقی خود را به مدرسه شبانه تبدیل می کند که روزها خود در آن زندگی می کند و شبها مدرسه است و آرام، آرام برنامه های تربیتی و مذهبی خویش را آغاز می کند و عده ای انگشت شمار از آشنایان و همسایگان به عنوان شاگردان اولیه این مؤسسه کوچک درآمده و مشغول فراگیری احکام الهی و مسائل اخلاقی می گردند.

و از آنجایی که هدف، لله و قصد، یاری دین خدا بوده، طولی نکشید که این مؤسسه به ظاهر کوچک و ناچیز در سراسر ایران گسترش پیدا کرده تا جایی که به صورت جامعه تعلیمات اسلامی با تعداد بیش از 180مدرسه و دبیرستان دخترانه و پسرانه با بیش از پنجاه هزار دانش آموز باایمان جلوه گر می گردد.(1)

ص:37

خوبی مورد استفاده قرار می داد. که حضرت می فرمود:

«ای مردم! به خدا قسم، شما را به هیچ طاعتی تشویق نمی کنم مگر آنکه قبلاً آن را انجام می دهم و از کار خلافی نهی نمی کنم مگر آنکه پیش از شما از آن دوری می جویم.»(1)

پیرو راستین امیرالمؤمنین علی (ع) مرحوم اسلامی در دوران زندگی خویش شعاری داشت که نه تنها در زبان بلکه از اعماق قلب او سرچشمه می گرفت و به مرحله عمل می رسید. او بارها در برخورد با علمای بزرگ و مراجع دینی می گفت:

«روحانیت پاسدار اسلام و نوکران امام زمان(ع)هستند و باید با تمام وجود به دفاع از حریم اسلام و ارزشهای دینی به پا خیزند.»

او با صراحت می گفت:

«وظیفه روحانی بسیار سنگین است و روحانی وظیفه دارد، مساجد و محافل مذهبی را به پایگاه نشر معارف اسلامی مبدل سازد و رسالت روحانی در این خصوص دشوارتر از دیگران است. روحانی به لباس سرباز دینی درآمده است و باید راهدار طریق شرع باشد.»

او می گفت: «امر به معروف و نهی از منکر بر همگان فرض و واجب است، ولی مسئولیت سنگین آن بر عهده روحانیت است. وظیفه روحانی است در سامان بخشیدن به نابسامانی های مسلمانان بکوشد و در اخلاقیات و اقتصادیات، اجتماعات و حتی مسائل شخصی و خانوادگی اعم از کلی و جزئی یار و مددکار آنان باشد. و از روحانی راستین جز این انتظار نمی رود. اعاظم روحانیون عالم تشیّع می کوشیدند که گام در جای پای ائمه خویش(ع) بنهند و جز این سان عمل ننمودند.»(2)

ص:38

ص:39

قرار گرفته است.(1)

می دانیم که مؤسس محترم جامعه تعلیمات اسلامی از نظر سیاسی در وضعیتی قرار داشت که اختناق سراسر ایران را فرا گرفته و نفسها در سینه ها حبس شده و آزادی اندیشه و گفتار حقایق در میان جامعه جایی نداشت!! لذا اسلامی در سنگر خطابه با شجاعتی وصف ناپذیر از دولت و شخصیتهای مملکتی و حتی شاه انتقاد می کرد که نتیجه این مبارزه علنی با دستگاه حکومتی، دوازده بار زندان است.

در عین حال هر گاه فرصتی به دست می آمد و زمینه ای فراهم می شد، علاوه بر خطابه، ایشان با سلاح قلم مطالب را به صورت مقاله و مجله و یا کتاب در اختیار برادران مسلمان خود قرار می داد.

در این زمینه می توان کتابهای: جهاد، راه حسین و دوازیاد رفته را نام برد. کتاب «طلایه دار فرهنگ اسلامی در عصر اختناق»، خاطرات آن مرحوم است که پس از مرگ ایشان نشر یافت.

ص:40

وضع نابهنجار رنج می برد و تا حد توان می کوشید که شاید سر و سامانی به آن وضع داده و جلوی این خطر بزرگ را بگیرد. گوشه ای از کوشش و جدیت ایشان را در این راستا از کتاب بسیار ارزشمند او (طلایه دار فرهنگ اسلامی در عصر اختناق) با قلم شیوای او می آوریم:

... آیات عظام، خوانساری، حجت، صدر، فیض و بروجردی(1) دعوت ما را پذیرفتند، اجتماعی این گونه تا حدودی که اطلاعات اینجانب اجازه می دهد، کمتر برپا شده است، از این رو موفقیت بسیار مغتنمی فراهم شده بود تا از محضر آیات در خصوص استمرار فعالیت فرهنگی استمداد شود... سپس مسئله تأسیس جامعه تعلیمات اسلامی و فعالیت آن به میان آمد و من در آغاز طرح مسئله، به دیدار خویش با آیت الله گلپایگانی(ره) و مذاکرات خود با معظم له اشاره کردم و در ادامه کلام این چنین افزودم: «... موضوع دوم هجوم ادیان و مکاتب مختلف علیه اسلام و بخصوص تشیّع است. امروزه پیروان ملل و نحل گوناگون - آنان که نقش ایدئولوگ را به عهده دارند. - می کوشند تا اصول و مبانی دینی را مورد انتقاد و نکوهش قرار دهند و انحاء مختلف خدشه بر مبانی ایمانی مردم وارد سازند. به عقیده اینجانب گام نخست در این مبارزه، تأسیس مدرسه ای برای تربیت «مبلّغ» است تا پرورش یافتگان آن چون سرباز خط مقدم جبهه همواره در مصاف دشمنان اندیشه و فکر و آرمان الهی مهیا باشند.»

عرایض بنده که به اینجا رسید، مجلس را اندکی سکوت فرا گرفت سپس مرحوم آیت الله العظمی فیض رشته کلام را این گونه در دست گرفت: «طرح تأسیس تربیت مبلغ در زمان مرحوم آیت الله العظمی حائری نیز مطرح بود...» سپس مرحوم آیت الله خوانساری شروع به سخن کرده، آن چنان پرهیجان ایراد کلام فرمود که حاضران را تحت تأثیر قرار داد...

ص:41

در آن هنگام، کوچه های قم سراسر خاکی بود و بارندگی اندکی موجب می شد سطح معبر انباشته از گل و لای شود، با این حال در شبهای بلند و سرد زمستانی ترجیح می دادم تا دیر وقت از خانه دوستی به خانه دوست دیگر بروم و از مقصد و مقصود خود با ایشان گفتگو نمایم. در یکی از شبهای آخر اقامتم در قم، همراه جمعی از آشنایان به منزل آیت الله العظمی خمینی رفتم تا از طرح تأسیس «مدرسه تربیت مبلغ» از ایشان استمداد نمایم، آن جناب نیز نظر حضرات عظام مخصوصاً مرحوم آیت الله صدر را تأیید نمودند.(1)

ص:42

سیّدالشهدا(ع)بی قرار اشکهایش جاری می گشت. این روحیه ارزشمند و گریه های پرسوز و گداز او از سخنرانیها و منبر و مجالس وعظ او به خوبی نمایان بود.(1)

سحر خیزی و شب زنده داری و راز و نیاز و دعاها و زیارتهای او از مهمترین عوامل توفیق آن مرد بزرگ به شمار می رود. از خصوصیات اخلاقی او رشادت و قاطعیت و برخورد صریح در برابر سخن ناروا و آشتی ناپذیری او در مقابل باطل می باشد.

ص:43

اگر آقای اسلامی را نگذاشتند در تهران منبر برود، دیدند که ایشان در بندر پهلوی منبر رفتند و حقیقت را در آنجا بیان داشتند. اگر در بندر پهلوی از ادامه سخنان ایشان جلوگیری کردند، شک نداشته باشند که ایشان سخنان خود را در جای دیگر دنبال خواهند کرد و هر جا که فرصت پیدا کند، مطالب را به گوش مردم خواهد رساند.(1)

ص:44

و ارشاد و تبلیغ صرف نمود.

او از راه نوشتار و قلم نیز آثار پربرکتی از خود به یادگار گذاشت. ایشان علاوه بر تأسیسات مهم عام المنفعه از قبیل مساجد، کتابخانه، حسینیه، دارالایتام و... با دور اندیشی خاصی موفق شد بیش از 180باب مدرسه دخترانه، پسرانه، دبستان و راهنمائی و دبیرستان در تهران و در اکثر شهرهای بزرگ و کوچک تأسیس نماید و بیش از 50هزار دانش آموز، در هر دوره تحصیلی از مدارس ایشان به کسب علم و دانش با تربیت اسلامی مشغول باشند و جامعه تعلیمات اسلامی عنوان همه مدارس ایشان است.

او در مواقع حساس و خطرناک با شهامت در مقابل دشمنان اسلام و قرآن ایستاد. ایشان در راه دین با فدائیان اسلام و با مرحوم آیت الله کاشانی(ره) همکاری نزدیک داشت و در دوران انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری بزرگ مرد تاریخ اسلام و جهان، نایب الامام حضرت آیت الله العظمی امام خمینی:؛ با اطاعت کامل در کنار امام امت ایستاد و از اسلام و قرآن دفاع نمود.

او در اواخر عمر در میدانهای حق علیه باطل در کنار بسیجیان جان برکف و در صف حزب الله و جندالله به عنوان مجاهد فی سبیل الله حضور یافت و از قرآن و اسلام حمایت نمود.

عاش سعیداً و مات سعیداً

باسعادت زیست و سعادتمندانه بدرود حیات گفت.

مرحوم اسلامی، در آخرین لحظات روزهای زندگی با قلبی مالامال از نعمت پرفیض ولایت و با دلی از استقرار جمهوری اسلامی، در فروردین ماه 1364شمسی (مطابق با بییست و پنجم رجب شهادت حضرت

ص:45

موسی بن جعفر(ع)) جان به جان آفرین تسلیم و در جوار کریمه اهل بیت، فاطمه معصومه(س)در شهر مقدس قم، (عشق آل محمد(ص) ) در آرامگاه ابدی خویش بیارمید. محل دفن: گوشه صحن بزرگ دست چپ اولین حجره. از خداوند منّان علوّ درجات مرحوم اسلامی و همه علمای راستین اسلامی را خواستاریم.

ص:46

ص:47

ص:48

ص:49

ص:50

تحصیلات خود می نماید؛ بدین عبارت:

بسی دانش آموختم زاوستاد *** بسی نکته ها را گرفتم به یاد

بسی بوده ام با کتاب و دعا *** بسی زهدور بودم و پارسا

بسی در بغل جزوه دان داشتم *** اگر رندیی بد نهان داشتم

گهی در فروغ و گهی در اصول *** شدم پنجه فرسای هر بُلفضول

چه شبها که در حجره خوابم نبود *** که جا داشت نانم که آبم نبود

زفقه و حدیث و اصول و کلام *** زتفسیر و آداب و حکمت تمام

پی جمله یک عمر بشتافتم *** زهر یک نصیب گران یافتم

گهی نیز در شعر پرداختم *** زسحر بیان معجزی ساختم

تألیفات آن دانشمند گرانمایه پر از تحقیقات و ژرف نگریهای فلسفی و کلامی است که اهم آنها عبارتند از:

الف)شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی، فیاض دو شرح بر این کتاب نگاشته، یکی مبسوط به نام «شوارق الالهام» و دیگری مختصر به نام «مشارق الالهام»، شرح اول در دو جلد به چاپ رسیده ولی نسخه ای از شرح دوم تاکنون شناسایی نشده است.

ب) گوهر مرا، به فارسی، که در آن یک دوره مسائل کلامی را بر مبنای مذهب شیعه اثنی عشریه، به صورت شیوا و روان و مختصر بیان کرده است. این کتاب بارها به طبع رسیده و نسخ خطی آن فراوان است.

ج) سرمایه ایمان، به فارسی، یک دوره کلام است ولی کوتاهتر از رساله سابق، این کتاب نیز به چاپ رسیده است.

د) حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح تجرید الاعتقاد فاضل قوشچی.

ه) دیوان اشعار، او در اشعارش، «فیاض» تخلص می کرد و دارای

ص:51

طبعی رسا و موزون بود و قصاید و غزلیاتی به مناسبتهای مختلف سروده، دیوانش مکرر به طبع رسیده است.

فیاض لاهیجی عاقبت در سال 1072قمری در شهر قم دار فانی را وداع کرده و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه(س)مدفون گردید. او داماد بزرگ ملاصدرا بوده و سه فرزند داشته، بدین اسامی: میرزا حسن (که شرح حالش موضوع این داستان است.)، ملا محمد باقر که در سال 1083در هند بوده و اطلاع دیگری از وی در دست نیست، میرزا ابراهیم که مؤلف کتاب القواعد الحکمیه و الکلامیه است.

در بیست و سوم و بیست و چهارم تیر ماه سال 1372ش، کنگره ای در بزرگداشت این حکیم عالی مقام در زادگاه وی در لاهیجان برگزار شد.(1)

ص:52

مراتب رشد و کمال را پیمود.

ص:53

همچنین شوهر خاله خود، فیض کاشانی تحصیل نموده است.

قزوینی همچنین ذکر می کند که او مدتی برای تحصیل به عتبات عالیات (نجف اشرف و کربلا و سامرا) سفر نموده است. و در فقه و اصول در آن سرزمین نزد استادان عصر، شاگردی کرده است، اما تاریخ این سفر و استادان وی در این دیار معلوم نیست.(1)

ص:54

وی رساله «مجمع البحرین فی تطبیق العالمین» میرزا حسن لاهیجی را نسخه برداری کرده و در آخر محرم 1104آن را به اتمام رسانده است و در نهایت از میرزا حسن لاهیجی به عنوان استاد خویش نام برده و از وی تجلیل نموده است.(1)

ص:55

3- سرّ مخزون یا اثبات الرجعة: بحث مفصلی است پیرامون موضوع «رجعت» بر مبنای عقیده شیعه و با استناد به آیات و روایات آن را اثبات کرده است.

4- دُرّ مکنون یا جواب الاعتراض: لاهیجی در این اثر، اعتراض اهل سنت را بر شیعیان، مبنی بر اینکه: چرا حضرت علی(ع)به جهت نداشتن انصار قیام نکرد لکن امام حسین(ع)با اینکه یار نداشت، قیام نمود؟ پاسخ داده است.(1)

5- حاشیه بر شوارق الالهام پدرش: این حواشی در هامش شوارق الالهام به چاپ رسیده است.

ب: فقه: لاهیجی در این موضوع چند اثر نگاشته است. بدین اسامی:

6- رسالة الزکیة الزکاتیة: در بیان احکام زکات و مسایل آن.

7- هدیة المسافر: در بیان احکام شخص مسافر از قبیل حکم سفر، نماز و روزه به صورت فتوایی و از اینجا معلوم می شود که او قوه اجتهاد و استنباط احکام فقهی را داشته است.(2)

8- رسالة فی الغیبة: در موضوع غیبت و احکام و مسایل آن.

9- تزکیة الصحبة یا تألیف المحبة: ترجمه ایست از کتاب «کشف الریبة فی احکام الغیبة» شهید ثانی با افزودگیهایی از خود لاهیجی.(3)

ج: دعا. لاهیجی سه اثر در دعا از خود بر جای گذارده است. با یان عنوان:

10- جمال الصالحین: در دعا و زیارت نظیر زادالمعاد ملامحمد باقر مجلسی، شامل دیباچه ای و دوازده باب و هر باب در چند فصل، تماماً در صد و سی و دو فصل، لاهیجی این اثر را در سال 1073ق. تألیف نموده و در ماده تاریخ تألیف آن، این مصرع را سروده است:

ص:56

«جمال الصالحین مجموعه شد آداب ایمان را» این اثر به طبع رسیده و نسخ خطی آن فراوان است.

11- شرح صحیفه سجادیه، شرح مفصلی است بر صحیفه سجادیه در سه جلد بزرگ،(1) که جلد سوم آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.(2)

12- تحفة المسافر: گزیده ایست از جمال الصالحین که در آن دعاهایی که به سفر و مسافرت مربوط است، درج نموده است.

د: فلسفه. لاهیجی چند اثر مهم در فلسفه از خود بر جای نهاده، که نمایانگر

اندیشه های فلسفی وی است.

13- زواهر الحکم: در بیان مسائل فلسفه به صورت استدلالی در یک مقدمه در سه مقصد و سه باب هر کدام در چند مطلب، این رساله در ضمن منتخباتی از آثار حکمای ایران جلد سوم به چاپ رسیده است.

14- روایع الکلم و بدایع الحکم: در سه باب هر کدام در چند مقصد و هر مقصد در چند مشکوة. شاگرد لاهیجی، سید مرتضی بن امیر روح الامین حسینی مختاری، تعلیقاتی بر این اثر نگاشته است.(3)

15- مصابیح الهدی و مفاتیح المنی: مسائل فلسفه را در یک مقدمه و سه باب با عناوین «مصباح - مصباح» به صورت استدلالی بیان نموده است.

16- مصباح الدرایه: میرزا حسن در کتاب مصابیح الهدی به این کتاب حواله داده، لکن تاکنون نسخه ای از آن شناسایی نشده است.

17- مجمع البحرین: رساله کوتاهی است در بیان مسائل فلسفه به طرز بدیع و با عناوین ظریف. تألیف آن در سال 1070به پایان رسیده است.

18- الشجرة المنهیة: رساله کوتاهی است در اثبات واجب الوجود، سبک این رساله شبیه مجمع البحرین و عناوین آن «حبة، فاکهة» است.

ص:57

19- ابطال التناسخ بثلاثة براهین: رساله مختصری است که مؤلف در آن با سه برهان، تناسخ را رد نموده است. شیخ آقا بزرگ گفته که نسخه ای از این رساله در ضمن کتابهای شیخ جعفر سلطان العلماء موجود است.(1)

20- حقیقة النفس یا رساله در تجرد نفس ناطقه: در ردّ گفتار کسانی که تجرد نفس انسان را نفی می کنند و ردّ ادله آنها و اثبات تجرد نفس.

ه: آشتی میان فلسفه و کلام. میرزا حسن در رفع اختلاف بین فلاسفه و متکلمین و ایجاد وحدت بین آنها، دو رساله در این موضوع نگاشته است که یکی به فارسی و دیگر به عربی با این عناوین:

21- آینه حکمت: به فارسی، در سه باب هر یک در چند فصل، عنوان بابها چنین است: اول: تعریف و حقیقت حکمت و بیان فضیلت آن، در سه فصل. دوم: در ذکر مسائلی که بر سر آنها نزاع کنند، در ده فصل. سوم: در ذکر بعضی اخبار و ذکر اقوال و احوال جمعی از علماء که صریح یا مشعر است به فضل و مدح حکمت و حکما، در دو فصل.(2)

22- الفة الفرقة: به عربی در دوازده فصل که به منزله ترجمه عربی آینه حکمت است.(3)

ز: حدیث.

23- حاشیة الوافی: میرزا حسن، کتاب وافی فیض کاشانی را استنساخ نموده و حاشیه هایی بر آن نگاشته است، نسخه آن که از کتاب الصوم تا کفاره یمین بوده در کتابخانه حسینیه شوشتریهای نجف، موجود است.(4)

24- فهرس ابواب قطعة من الوافی: فهرستی است که لاهیجی بر ابواب

ص:58

کتاب وافی فیض کاشانی نگاشته است.(1)

ص:59

ص:60

سپس عبدالله افندی به شمارش تألیفات وی پرداخته و تاریخ رحلت میرزا حسن را بیان می دارد.

عبدالخالق دماوندی فرزند محمود که رساله موسوم به «آینه حکمت» میرزا حسن لاهیجی را در سال 1070ق تحریر نموده است، در پایان علاوه بر توصیف کتاب که آن را آیینه تمام نمای جهان هستی و حقیقت آن قلمداد نموده است، در توصیف مؤلف نیز چنین می نویسد:

«... این رساله به اشاره یک شخصیتی تألیف یافته است که... قطب فلک سعادت، احاطه کننده اکوان فضایل... و سیر کننده در فضای لاهوتی است. او پناهگاه اهل دقت وتأمل، تکیه گاه اصحاب نقل و ارباب تعقل بوده و افضل اولین و آخرین در میان حکمای اشراق می باشد...»(1)

این عبارت با توجه به تاریخ نگارش آن که در ایام کمتر از سی سالگی میرزا حسن لاهیجی نوشته شده است، به خوبی از میزان فضل و شهرت علمی وی حکایت می کند. شیخ عبد النبی قزوینی از علمای برجسته قرن دوازدهم هجری در یکی از آثار خود از این شخصیت به طور مفصل یاد می کند که چکیده آن چنین است:

«... میرزا حسن فرزند مولانا عبدالرزاق لاهیجی یکی از عالمان کم نظیر زمانها و نادر دهرهاست. شخصیت فاضلی که از قدرت قلمش در ارائه مطالب محکم، همه به تعجب افتاده و تسلیم او شده اند. او در اعماق اقیانوسهای علم و حکمت فرو رفته و از آنجا اشیاء نافع به ارمغان آورده است... وقتی برای تعلیم معارف جلوس می کند، به خاطر طرح مسائل دقیق همه را نسبت به خود نرم و خاشع می سازد... کلام دقیق و ظریف وی را نمی فهمد مگر کسی که خداوند او را از جهالت و گمراهی نجات داده

ص:61

باشد. او فروع احکام و حکمت را از اعماق اصول اسلامی در می آورد، همانند شیری که از پستانها دوشیده می شود... اعتقاد من این است که وی از پدرش نیز افضل بود...»(1)

میرزا محمد حسن زنوری خوئی در اثر ارزشمند خود، از این شخصیت بزرگ نام برده و میرزا حسن لاهیجی را با عناوینی مانند عالم، فاضل، محقق، مدقق، عارف، حکیم و متبحر می ستاید.(2)

میرزا محمد علی مدرس تبریزی در کتاب خود، در ذیل شرح حال ملا عبدالرزاق لاهیجی چنین می نویسد:

«... فیاض پسری داشت میرزا حسن نام، فاضلی بوده صالح که در سال یکهزار و یکصد و بیست و یکم هجرت در قم وفات و قبرش در سمت شرقی قبرستان بزرگ قم نزدیک به شیخان می باشد و این نگارنده در ماه رجب هزار و سیصد و پنجاه و دوم هجرت، موقع تشرف بدان بلده طیّبه به سر قبر شریفش رفتم و اخیراً در موقع تسطیع طرق و شوارع، ملحق به جاده شده است...»(3)

ص:62

در سطح کشور ایفا می کردند و به خاطر همین نفوذ و مقام علمی در میان رجال سیاسی و توده مردم، حکومت نیز در بسیاری از موارد مجبور می شد از تصمیمات آنان پیروی کرده و به توصیه های آنان توجه نماید.

یکی از پرنفوذترین و مشهورترین آنها، مرحوم مولی محمد طاهر شیرازی قمی است. او چون مسلک ضد فلسفه و ضد عرفان داشت با علمای بزرگ و فیلسوفان عصر خود همچون: ملا محمد تقی مجلسی، ملا عبدالرزاق لاهیجی و ملا محسن فیض کاشانی به شدت درگیر بود و رساله هایی را در نفی افکار و اندیشه های عرفانی و فلسفی آنان نوشت.(1) اما با توجه به موقعیت والایی که این سه شخصیت بزرگ نیز در میان مردم داشتند، مخالفت وی نتوانست چندان مؤثر واقع شود. پس از رحلت ملا محمد تقی مجلسی در سال 1070و عبدالرزاق در سال 1072عرصه بر فرزندان و در واقع پیروان فکری آن دو، حسابی تنگ گردید چنان که علامه محمد باقر مجلسی مجبور شد در ظاهر با ملا محمد طاهر قمی کنار بیاید و ارتباط پدرش را با عرفان و فلسفه تکذیب نماید. در این میان که میرزا حسن لاهیجی نیز جانشین افکار و اندیشه های پدرش ملا عبدالرزاق به شمار می رفت، به خاطر مخالفتهای مستمر مخالفان حکمت، خود به خود در تنگنا قرار گرفت و در گوشه ای انزوا برگزید.

او در زمان حیات پدر و با تکیه بر موقعیت اجتماعی وی چند رساله پیرامون فلسفه به رشته تألیف درآورد و کتابهایی مانند: مصباح الدرایه، مصابیح الهدی و روایع الکلم و زواهر الحکم را در همین باب نوشت و در دو کتاب دیگرش به نامهای: آینه حکمت و الفة الفرقة هر چه در توان داشت تلاش کرد تا با منطق و اقامه استدلال و برهان به اشکالات مخالفین فلسفه و عرفان پاسخ گوید، اما پس از رحلت پدرش در اثر مخالفت شدید

ص:63

این گروه، فرصت از دست وی خارج گشت و شرایط کاملاً دگرگون شد. از این تاریخ میرزا حسن لاهیجی از اهتمام به مسائل فلسفی دست برداشت و به سوی مسائل کلامی، اخلاقی، ادعیه و تألیف فقه روی آورد.

از برخی کتب تایخی استفاده می شود که گویا مخالفین وی، حکمم تکفیر و اخراج او را از شهر قم صادر کردند و او نیز برای حفظ جان و دفاع از خویش با خود سلاح حمل می کرد؛ چنان که به همین مناسبت اشاره کرده اند که وی در کار تیراندازی و نشانه گیری هدف با تفنگ هم کمال شهرت و مهارت را داشت.(1) از بخشی نوشته های خود میرزا حسن لاهیجی نیز چنین بر می آید که وی در این دوران در تنگنای شدید قرار داشته و تهمت و

افتراهای زیادی در حق وی شایع شده بود. او در آغاز کتاب «الفة الرفقة» چنین می نگارد:

«... عجیب تر از همه، با این که من انزوا برگزیده ام و هیچ نام و نشانی در میان مردم ندارم و از قدر و منزلت افتاده ام، باز یک عده صحبت از من می کنند و یک حرفهایی را به من استناد می دهند که آن را با گوش خود از من نشنیده اند و یک چیزهایی را به من نسبت می دهند که با چشمانشان ندیده اند... هر طور که دلشان می خواهد، مرا می خوانند و افتراهایی را به من می بندند که هرگز من آن را به زبان نیاوردم... پس ای خدایی که پاک و منزه هستی! من در این مصیبت به تو پناه می برم و در این امر به تو توکل می کنم و تو را شاهد می گیرم که تو در شهادت کفایت می کنی و...»(2)

میراز حسن لاهیجی در فصل دوم از باب سوم از کتاب «آینه حکمت» خود به دفاع از حیثیت و حقانیت علمای فیلسوف و عارف، قد علم کرده و چنین می نویسد:

«... هر کس را اندک معرفت به احوال علما باشد، داند که علمای اسلام

ص:64

همیشه در علم حکمت مختلف بوده اند و در هر زمانی جمعی کثیر از علمای معروف که شک و قدح در دانش و ایمام ایشان نیست و تشیع ایشان کمتر از شک در روشنی آفتاب و ماه نیست، اهل حکمت و معروف به آن بوده اند، چون: خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، امیر محمد باقر داماد و غیر ایشان از علما - قدّس الله ارواحهم - که تفصیل اسامی ایشان مؤدی به اطناب می شود. این جماعت و جماعت دیگر از متقدمین و متأخرین و معاصرین و متقاربین زمان ما که همه معروف و مشهورند به فضل و ایمان و مدارست حکمت و رعایت آن، و از جمله علمای عظیم الشأن، سید علی بن طاووس(ره) در کتاب فرج المهموم که در تحقیق علم نجوم نوشته، گفته که: «ابرخس و بطلمیوس و اکثر حکما انبیا بوده اند، اما چون نامهای ایشان به زبان یونانی بوده، بر مردم مشتبه گشته و ایشان را نشناخته اند. و شیخ بهاء الملة و الدین در کتاب «حدائق الصالحین» بعد از نقل این کلام، گفته که «کلام سیّد استبعادی ندارد چه هر کس تأمل و تعمق در این علم شریف کند، توانست که اصول مطالب آن، مستفاد از انبیاء(ع) است و حکم جزم به این معنی کند به حیثیتی که هیچ شک و ریب در آن نداشته باشد.»

مبارزه با ظلم و ظالم آزاد منشی و سلحشوری همواره سیره اختصاصی فقها و علمای بزرگ جهان تشیع در طول تاریخ بوده است. میرزا حسن لاهیجی نیز از جمله آن دانشمندانی است که از این ویژگی افتخارآمیز بی بهره نمانده است. او در مقابل عملکردهای خلاف و ظلم دست اندرکاران حکومت صفوی هرگز سکوت روا نمی داشت و بلکه در فرصتهای مناسب به اقشا و

ص:65

اصلاح آنان می پرداخت. او در ضمن کتاب فقهی خود موسوم به «هدیة المسافر» وقتی احکام مسافر را ذکر می کند، به گونه ظریف در لابلای بیان احکام به ظلم های جاری در جامعه آن دوران، اشاره کرده و چنین می نویسد:

«و ایضاً باید دانست که هر سفری که مشتمل است بر ظلم و جور بر مسلمانان و گرفتن اموال ایشان (در مقابل) اعانت و مدد ایشان، همه داخل سفر باطل است و بسا باشد که این معنی متضمن گشتنها و نشستهای حرام باشد و گاه باشد که این جماعت گمان کنند که حفظ اهل اسلام و سرحدها و دفع دشمنان از ایشان می کنند و از این جهت سفرشان حق است و جواب این شبهه این است که هر گاه دشمنی حرکت کند یا بیم ضرری از ایشان باشد، نهایتش این است که به قدر آنچه در رفع آن دشمن و رفع ضرر، ضروری باشد از جماعت مسلمین به قدر نسبت احوال ایشان توان گرفت.

اما این همه اموال زیاد که صرف زینتها و تجملات و تنعمات بلکه صرف فسق و معاصی می شود و به ضرب چوب و به انواع سیاسات اکثر از فقرا و عجزة و بیوه زنان و یتیمان و امثال ایشان می گیرند، معلوم است که هیچکدام حق نیست و نسبت و دخلی در حفظ اسلام و مسلمین ندارد بلکه اکثر اینها بلکه همه اینها سبب خرابی بلاد و آبادانیها می شود و به این سبب بسیار مسلمین مضطر به جلاء وطن و گدایی می شوند.

و همچنین نویسندگان که اعانت این کارها و ضبط دخل و خرج این مالها می کنند و همچنین وزراء و کلانتران و داروغگان و عمله و اعوان ایشان همه از این قبیل اند و همچنین ارباب مناصب شرعی و وقفی همه مثل ایشانند اگر چه گمان کنند که تحصیل معیشت می کنند چنانچه دانسته شد.»

ص:66

ص:67

1- یکی از این موارد، رباعی است که در نسخه خطی شماره 12188مجلس شورای اسلامی، درج شده است و به نام «حسن جیلانی» منسوب است:

ممکن بود که هستی واجب فنا شود *** وین ممتنع که مهر تو از دل رها شود

در تنگنای عکس نقیض خیال تو *** ترسم که صورتم زهیولی جدا شود.

2- در تذکره نصرآبادی، مؤلف کتاب، ضمن شرح حال «حسن گیلانی» این اشعار را از وی چنین نقل کرده است:

نه در طلب سمور و نه اطلس باش *** در دیده اعتبار خار و خس باش

خواهی که سری برون کنی از منزل *** چون جاده، تو پامال کس و ناکس باش

از کثرت داغ توام، افلاکم *** وز زور لگد کوب حوادث، خاکم

باران نشاط اگر ببارد، سنگم *** ور آتش غم شعله کشد، خاشاکم

اثر شناس بزرگ قرن، آقا بزرگ تهرانی در یک مورد از کتابش این اشعار را به طور صریح به میرزا حسن لاهیجی و در مورد دیگر به شخصیتی به نام «میراز حسن گیلانی دیلمانی» نسبت داده است.(1)

ص:68

اما پیرامون مدت عمر وی چیزی نقل نشده است و طبق احتمالی که شیخ آقا بزرگ در تولد وی داده (یعنی سال 1045) میرزا حسن در هنگام مرگ قریب 76سال داشته است. و نقل حزین لاهیجی که در اواخر عمر، وی را در قم ملاقات نموده، عمر زیاد وی را تأیید می کند. حزین می نویسد:

«و از افاضل و اعلام که در آن سفر ملاقات شده، فاضل محقق میرزا حسن خلف مرحوم عبدالرزاق لاهیجی است. در دارالمؤمنین قم که موطنش بود، در سن کهولت و اواخر حیات، سعادت خدمت ایشان یافته ام.» (1)

ص:69

دارد.

اوّل آنکه: لقب میرزا حسن در هیچ کتابی کاشفی ذکر نشده است. و فقط در اینجا بدون هیچ دلیلی بعد از اسم وی لقب کاشفی ذکر شده است.

دوم اینکه: تاریخ وفات میرزا حسن سال 1121می باشد که آن را افندی در ریاض العلماء ذکر کرده است و متأسفانه در اینجا با 78سال اختلاف می باشد. سال 1043ذکر شده که دو سال قبل از تولد وی می باشد.

امیدواریم که در آینده قبر وی به نحو شایسته بازسازی و سنگ قبر او نیز اصلاح گردد.

ص:70

ص:71

ص:72

ص:73

ص:74

که به حضور امامان عصر خود به ویژه حضرت امام جعفر صادق(ع)نائل آمد و با نقل روایت از آنان، در شمار یاران و راویان قابل اعتماد ایشان جای گرفت. عالمان شیعی شخصیت والای او را همواره ستوده اند.

زکریا بن ادریس در میان چنین خانواده ای، که همگی از پیروان راستین مکتب ولایت بودند، پرورش یافت و درس عشق و دلدادگی به مکتب را از ایشان، به ویژه پدر بزرگوارش، فرا گرفت.

ص:75

ص:76

همین بس که در آخرین شب زندگانیش حضرت رضا(ع)جویای حال او شد و برایش رحمت فرستاد.

پسر عمویش زکریا بن آدم گفت: «در شبی که آخر عمر ابوجریر بود، وقتی بر حضرت رضا(ع)وارد شدم، ایشان حال ابوجریر را از من پرسید و برایش طلب رحمت کرد. )فَسَألِنی عنه و تَرَحَّم علیه.(1)

بدون شک «زکریا بن ادریس» نزد امام رضا(ع)منزلت بالایی داشته که حضرت او را مورد توجه قرار داد و مشمول دعای خیر خود گردانید.

ص:77

ص:78

در چنین اوضاعی «زکریا بن ادریس» شجاعانه و از روی اخلاص، در حالی که از انحراف فرقه واقفیه به خوبی آگاه بود،به منظور مقابله با آنان خدمت امام رضا(ع)رسید و پس از گفتن کلماتی شیوا در دلبستگی خود به امام(ع)سؤال هایی مهمی را درباره مسئله امامت و عقائد واقفیه مطرح ساخت که حضرت نیز با پاسخ به آنها، خط بطلان بر افکار و اندیشه این جماعت گمراه کشید. مضمون پاسخهای حضرت را می توان در این جمله خلاصه کرد که: امام کاظم(ع)به شهادت رسیده است و من تنها جانشین و امام بعد از او هستم.(1)

به این ترتیب ابوجریر نقش خود را در افشاگری از جماعت منحرف واقفیه به خوبی ایفا کرد و با حضور خود نزد امام رضا(ع)مبارزاتش را بر ضد مخالفان امامت تکمیل کرد؛ وظیفه اش را در آن اوضاع حساس به شایستگی شناخت و عملی ساخت.

ص:79

مرحوم علامه تستری آنگاه که این جمله را از شیخ صدوق(ره) نقل می کند، در تأکید بر آن می نویسد:«... معنای این توصیف کمتر از توثیق نیست؛ بلکه بالاتر از آن است.»(1)

شیخ مفید(ره) (متوفی - 413ه) در کتاب «الاختصاص» به روایتی که حضرت امام رضا(ع)به ابوجریر رحمت می فرستد، اشاره می کند و شخصیت قابل اعتماد و موجّه او را می ستاید.(2)

نجاشی(3)، شیخ طوسی(4)، علامه حلّی(5) و دیگر بزرگان علم رجال نیز هر یک ضمن معرفی این محدث پرتلاش، در ردیف راویان قابل اطمینان، به ستایش مقام و منزلتش پرداخته.

ص:80

نیست و مرحوم محقق اردبیلی در جامع الرواة(1) و مرحوم خوئی در معجم رجال الحدیث(2) تنها به متن روایت او از «اصبغ بن نباته» اشاره کرده اند.

ص:81

نشانگر عظمت و شخصیت روائی او است. علاوه بر این در عرصه علم و دانش نیز با تألیف سی عنوان کتاب از ممتازین به شمار می رود.(1)

این شخصیت بزرگوار با حضور نزد زکریا بن ادریس به نقل سه حدیث از او پرداخت و در میان دیگر شاگردان وی با نقل بیشتیرین روایت مقام نخست را به دست آورد، صفوان سرانجام پس از عمری باعزت و برکت در سال - 210ه به دیدار معبود شتافت.(2)

ص:82

دوران زندگی بزنطی در خدمت به مکتب، سپری شد و او در عرصه های مختلف به پاسداری از مرزهای اعتقادی پرداخت، وی سرانجام پس از عمری تلاش پیگیر با به جای گذاردن شاگردان کارآمد، کتابهای فراوان و روایت های سازنده، در سال 221ه. ق دعوت حق را لبیک گفت.(1)

ص:83

توفیق حضور نزد امام(ع)را می یافت، به شکل های گوناگون (طرح سؤال و...) باب گفتگو را باز می کرد و با شنیدن کلمات دلنشین امام(ع)آنها را حفظ و روایت می کرد.

شمار حدیث های او با حذف تکراری ها نزدیک به شانزده مورد است که با عنوان های (ابی جریر زکریا بن ادریس قمی، ابوجریر ادریس، ابی جریر قمی، و ابی جریر) در میان کتاب های روائی شیعه موجود است. در بین عنوان های یاد شده، عنوان «ابی جریر قمی» در سند تعداد بیشتری از روایات به چشم می خورد، هم چنان که مرحوم خوئی نیز به این مطلب اشاره کرده است: «... عنوان ابوجریر قمی در سند یازده حدیث واقع گردیده است...»(1)

روایت های اندک «زکریا بن ادریس» موضوع های متنوّعی را در زمینه های فقه، عقاید و اخلاق شامل می شود. در این تعداد احادیث فقهی او (نماز، حج، تجارت، ازدواج، دیات و...) بیشتر از زمینه های دیگر است. لذا می توان نتیجه گرفت گرایش روایت های وی به مباحث فقهی متمایل بوده است. اکنون با هم به تعمق در برخی روایت های نورانی ابوجریر می نشینیم:

ص:84

نداشتند، از گناه همسایه هایش چشم می پوشد.»

ص:85

ص:86

ص:87

ص:88

ص:89

ص:90

«انسان در صورتی به حق واصل می شود و در طریق صراط مستقیم قدم می نهد که انگیزه های خود را از آنچه غیر خداست، پاکسازی کند، اغیار را از خانه دل بیرون براند، همه چیز را برای خداوند و کسب رضای او بخواهد، با دوستان و دشمنان بر حسب معیارهای الهی برخورد کند و جاذبه و دافعه اش مبتنی بر موازین شرعی و اسلامی باشد.»

وی که مدام به مجاهده با نفس و پرهیز از تمایلات دنیایی مشغول بود و خود را به فضایلی آراسته ساخته بود. آرزوی قرب به خداوند، بدون اعمال صالح و رفتار پسندیده و احسان و نیکوکاری، را خواسته ای دور از منطق می دانست. برای رسیدن به کمالات روحانی، گوشه نشینی و عزلت و قهر با جامعه را روا نمی دید. تنها هنگامی افراد را به پرهیز از مصاحبت با مردمان توصیه می کرد که این روند سد راه خودسازی و تهذیب شود و غبار گناه را بر آیینه دل بنشاند. آیت الله حجتی تأکید می کرد زیارت اولیای الهی مستحب است، ولی اطاعت از فرامین پروردگار و رسولان و جانشینان آنان امر واجبی است و انسان باید نخست وظایف واجب خود را به شیوه ای مطلوب به جای آورد و سپس به امورات دیگر مبادرت ورزید، تا از مقربین درگاه حق گردد و به طور معنوی و حقیقی با اولیای الهی انس یابد زیرا قرار گرفتن در «کاروان ابرار» از این طریق به دست خواهد آمد. آشنایی با زندگی و تفکرات این فقیه عارف برای مشتاقان فضیلت سودمند خواهد بود.

ص:91

بود، مادری مهربان و مؤمن که عاطفه و پارسایی را با هم جمع کرده بود و در گرداب رنج و سختی فرزندانی را پرورش داده بود، با زمزمه های آسمانی دعای خود که بعد از نماز فضای خانه را عطرآگین می ساخت، جویبار پاکی و محبت را در وجود آنان جاری می ساخت. این بانو فرزند دیگری را با خود حمل می کرد و می کوشید در دوران بارداری از خوراکهای حلال و طیب استفاده کند و از هر گونه غذای شبه ناک اجتناب ورزد. سرانجام دهم آبان سال 1297ش. فرا رسید و کودکی دیده به جهان گشود که با صدای ناله خود لبخند به صورت والدین خویش نشاند.

نخست نام نیک احمد را برایش برگزیدند و او را با زمزمه های توحیدی آشنا کردند و در تربیت و پرورش این نونهال نهایت کوشش را به عمل آوردند. روزهای شیرین کودکی شتابان سپری می شد و احمد که طفلی چند ساله شده بود، می توانست از طریق آموزش های پدر، قرآن و برخی مضامین ادبی مقدماتی را فرا گیرد. نوازش های مادر همراه با اذکار و اوراد برای احمد خردسال خیلی جذبه داشت و او را سرشار از عاطفه می ساخت و گویی در چشمه محبت و فضیلت، خود را شستشو می داد. او یازده بهار را پشت سر نهاد که برایش بسیار پرخاطره و فراموش نشدنی بود. در این مدت، پدر بذرهای ایمان، مناعت طبع و قناعت را در وجودش کاشت و مادر عفت و پاکی و شرف را همراه شیرش به کام ذهن و روح او ریخت، اما تندباد حوادث، درخت تناور پدر را مورد هجوم قرار داد و شاخه های آن را از سایه گستری و نسیم های روح نواز باز داشت. پدر در سال 1308ه.ش رخ در تراب تیره نهاد و به سرای باقی شتافت و اهل خانه را سوگوار کرد. احمد در فقدان پدر می سوخت و می گداخت، او که تازه داشت با کمالات والدش آشنا می شد، اکنون باید به یک باره این وجود بابرکت را فراموش کند و با او

ص:92

وداع نماید. میرزا احمد با چشمان خود دید که پیکر پدر را به شهرستان قم انتقال دادند و در قبرستان نو به خاک سپردند. پس از رحلت پدر احمد از سن یازده سالگی تحت تکفل برادر بزرگتر خود آیت الله میرزا ابو محمد حجتی ( 1280 - 1280ش) - مؤسس حوزه علمیه میانه - قرار گرفت، وی ضمن آن که بر تربیت و پرورش برادر خود نظارت داشت، به عنوان نخستین معلم و استاد او کوشید تا مقدمات علوم دینی را به احمد نوجوان بیاموزد. و به این ترتیب، نخستنی مربی آیت الله حجتی برادرش میرزا ابو محمد بود.

ص:93

عزت خاصی جنازه ای را تشییع می کنند. می پرسد: «شخص متوفّی کیست؟» یکی از مشایعین پاسخ می دهد:«ملا قنبر، پدر آقا میرزا صالح که مرد عالم و باسوادی بود، به سرای دیگر شتافت.» او هفته دیگر هم نظاره گر تشییع جنازه ای می شود اما این بار تعداد آنانی که دنبال جنازه بودند، بسیار اندک به نظر می رسد و از آن شکوه و جلال قبلی چیزی نمی دید، می پرسد: «تازه گذشته کیست؟» پاسخ می دهند: «مرد ثروتمندی است که چندین آبادی دارد و اکنون از آن همه دارائی، کفنی با خود برده است.» میرزا احمد خود می گوید:

«به خانه آمدم و در فکر فرو رفتم. با خود نجوا کردم که: احمد! اگر درس بخوانی، ملاقنبر می شود، در غیر این صورت هر چه از اموال دنیا جمع آوری کنی، دیگر نمی توانی بالاتر از این مرد ثروتمند بشوی، پسر روی آوردن به درس و مدرسه بهتر است. تصمیم گرفتم تحصیلات خود را ادامه دهم؛ البته این امور را خداوند با لطف خود ترتیب می دهد. گفتم: هر چند کُند پیش بروم، اقلاً برای مردم می توانم روضه ای بخوانم و مشتاقان را نصیحت کنم. لباس عادی را به کناری نهادم و به خیاط سفارش دادم دو دست لباس ویژه یک طلبه برایم تهیه کند. نخست نزد اخوی مشغول تحصیل شدم و بعد به زنجان رفتم و در حوزه علمیه این شهر به تحصیل پرداختم. حوزه زنجان چندان جاذبه ای نداشت. یک شب در رؤیایی راستین مشاهده کردم حضرت علی(ع)دوزانو نشسته است. سلام عرض کردم و روبرویشان نشستم. در آن حال به سیدی خطاب فرمودند که: «به ایشان درس بگویید.» من آن عالم را تا آن زمان ندیده بودم، تا آن که به قم مهاجرت کردم و روزی اطلاع دادند که پسر حضرت آیت الله حجت کوه کمری می خواهد به نجف عزیمت کند. طلبه ها به منزلش رفتند. من هم

ص:94

رفتم. گفتند: حضرت آیت الله بروجردی هم تشریف می آورند. همین طور هم شد و ایشان کنار آیت الله حجت نشستند. ناگهان با مشاهده آن مرحوم رؤیای مورد اشاره در ذهنم تداعی شد و دیدم ایشان همان سیدی است که در خواب، حضرت علی(ع)سفارش مرا به او فرمود و جای شگفت این جاست که حضرت آیت الله بروجردی مدام مرا می نگریست و گویا می خواست با دیدن من واقعه ای را در ذهن خود مرور کند. احساس کردم آن بزرگوار هم شبیه این رؤیا دیده است و مرا به ایشان معرفی کرده اند. چون به درس ایشان آمدم، عنایت زاید الوصفی به من کرد و در برخی امور با این جناب مشاوره می کرد. حدود هشت یا نه سال درس خارج را نزد آیت الله بروجردی آموختم. سپس با اصرار دوستان به میانه رفتم. روزی که قصد مسافرت داشتم، ایشان نمی گذاشتند و اصرار داشتند در قم بمانم، حتی فرمودند: هر امکاناتی که بخواهی، برایت فراهم می کنم، اقامت در این دیار برایتان مفیدتر است. و خطاب به اطرافیان فرمود: من از ایشان (آیت الله حجتی) امید اجتهاد دارم. یک روز اجازه نامه خواستم، فرمود: نوشته هایت را بیاور. آنها را جمع آوری کردم و خدمتشان ارائه دادم. فرمودند: هفته بعد بیائید. در وقت موعد رفتم. پس از مطالعه، فرمود: هر چه در متن اجازه نامه می خواهی بنویس. با حاج آقا احمدی میانجی مشورت کردم. ایشان متنی تنظیم کرد و آقا امضا فرمود. بدین گونه تحصیلات را با تحمل مصائب و مشکلات و تنگدستی ادامه دادم و عنایات الهی همواره شامل حالم می شد.»(1)

ص:95

کرد، آیت الله سید محمد حجت کوه کمری ( 1372- 1310ق) بود، همان شخصیتی که حاج شیخ عبدالکریم حائری با تعظیم از وی سخن می گفت و در اواخر عمر، وی را به اقامه نماز در جای خود به وصایت و نیابت تعیین کرد و بعد از رحلت آن مرجع عالیقدر نسبت به سامان دادن امور حوزویان اهتمام وافری ورزید.(1)

آیت الله حجتی در ایام طلبگی از آیت الله حجت کوه کمری اجازه اخذ سهم مبارک امام گرفت. خود می گوید:

«سالی در اطراف شهرستان محل سکونت، به روستایی وارد شدم. پس از چند روز تبلیغ جماعتی حاضر شدند خمس اموال خود را بدهند. میزان خمس آنها بیش از صد رأس گاو و گوسفند بود. خواستیم آنها را به شهر ببریم و بفروشیم. در بین راه برف سنگین بارید. با زحمت به قریه ایم رسیدیم، ولی متوجه شدیم نمی توانیم از آنجا به شهر دیگری برویم، تصمیم به فروش آنها گرفتیم. مردم هم به اضطرار ما جهت فروش، پی بردند و گوسفندان و گاوها را خریدند. تعدادی هم که لاغر بودند، به شخصی تحویل دادم تا آنها را نگهداری کند. وجوه نقدی را خدمت آیت الله حجت آوردم و روی میز ایشان نهادم و ماجرا را شرح دادم، فرمود: پول را برای خودت بردار و خود به امام زمان (عج) جواب بده! با قلب پرملال پول را برداشتم و به خانه رفتم و شب از ناراحتی خواب به چشمانم نیامد. خدمت آیت الله صدر رسیدم و شرح ماوقع را برایشان توضیح دادم. فرمودند: آیا شما وقت تحویل حیوانات، شخص خبره تعیین کرده بودی یا صاحب حیوان قیمت را مشخص می کرد؟ عرض کردم: بلی! شخص خبره ای را معین کرده بودم، فرمود: مشکلی ندارد. شادمان به منزل برگشتم، اجازه نامه آیت الله حجت را برداشته و در صحن طلای حضرت

ص:96

فاطمه معصومه(س)به نماز ایستادم. بعد از پایان نماز مغرب و عشا آن را روی سجاده اش گذاشتم و عرض کردم: اجازه نامه ای که مرا به جهنم ببرد، چه کنم؟ وقتی می خواستم برگردم آن مرحوم چند مرتبه صدا زد: میرزا احمد! جواب نگفتم و رفتم. بعد از مدتی در زندگیم تنگناهای شدیدی به وجود آمد و با صوم و صلوة برای مردم، روزگار می گذرانیدم. خدمتش رسیدم و درخواست اجازه را کردم؛ اما جواب منفی دادند و این ماجرا از دقت زاید الوصف آیت الله حجت کوه کمری در مسایل شرعی حکایت دارد.»(1)

آیت الله احمد حجتی در حوزه علمیه قم از محضر حضرت امام خمینی و حضرت آیت الله مرعشی نجفی نیز استفاده کرد و موفق به کسب اجازه از استادان خود شد. پس از سیزده سال اقامت در قم به وطن بازگشت. او در مسجد مدرسه علمیه میانه اقامت جماعت کرد و به ارشاد اهالی همت گماشت. بعد از حدود ده سال اقامت در میانه، به موجب برخی مشکلات نتوانست به فعالیت های خود ادامه دهد و به ناچار این دیار را به قصد اقامت در تهران ترک کرد.(2)

ص:97

( 1404 - 1323ق) شرکت کرد و در بحث های خصوصی با این مجتهد ژرف اندیش ملازم شد تا اینکه از سوی آیت الله آشتیانی(1) اجازه اجتهاد گرفت.(2)

آیت الله شیخ احمد حجتی به موازات تلاش علمی و فعالیت تبلیغی و پاسداری از برج و باروهای شریعت در صحنه سیاسی نیز حضوری فعال داشت. او از سال 1342ش. که قیام مردم ایران به رهبری حضرت امام خمینی(ره) در ستیز با استبداد و استکبار آغاز شد، به همراه آیت الله حاج شیخ هادی نیری و حجة الاسلام و المسلمین حاجخ میراز فتاح اسبقی جهت اعتراض به دستگیری امام خمینی به تهران مهاجت کرد و تا آزادی معظم له در تهران حضور داشت.(3) میرزا احمد در سخنرانی های خود به افشاگری علیه ستم می پرداخت و نفرت خود از رژیم پهلوی را بروز می داد. ادامه مبارزات وی در قالب وعظ و خطابه به ممنوع المنبر شدن او انجامید. بر اساس سندی که تصویر آن موجود است، اداره آگاهی شهرستان میانه گزارشی از اوضاع فعالیت های سیاسی روحانیون این خطّه برای ساواک آذربایجان تهیه کرد و طی آن، چهار نفر را به عنوان مخالفان رژیم شاه معرفی کرد که آیت الله شیخ احمد حجتی یکی از آنان بود.(4) حجت الاسلام والمسلمین بنایی پس از اشاره به چگونگی آشنایی با فقیه عارف، مرحوم حجتی در مدرسه دارالشفا، می گوید:

«با این که از این ملاقات علاقه ام به آن عارف دل سوخته شدت گرفت، ولی موضوعی مرا نگران می کرد. با خود گفتم: اگر ایشان با انقلاب اسلامی رابطه ای نداشته باشد و از مخالفین امام خمینی محسوب شد، ما ارتباط را با او قطع خواهیم کرد. ناگهان دیدم تشریف آوردند. به احترامش از جای برخاستم. با ناراحتی گفت: بنشین. نشستم. رفت و لحظاتی بعد برگشت و

ص:98

گفت: «امام خمینی دین اسلام را زنده ساخت. او خدمت بزرگی کرد.» و به دنبال این سخنان، فضایل و مناقب امام را بیان کرد. برایم یقین حاصل شد که این مرد پرهیزکار، هم مدافع رهبری و انقلاب است و هم به دلیل تهذیب نفس و سیر و سلوک از آنچه در دل و ذهن ما می گذرد، خبر دارد.»(1)

همین ملکات روحی و حالات معنوی، آیینه دل او را باصفا کرده بود، به طوری که در مورد دو تن از فرزندانش قبل از آن که دیده به جهان بگشایند، خبر داد که هر دو پسر هستند و از پیش، یکی را «محمد رضی» و دیگری را «محمد ابراهیم» نام نهاد. او در ضمن نامه ای که در سال 1372ه. ق ( .1330ش) به یکی از دوستان نوشت، از شهادت فرزند دوم خبر داد. پس از چندی محمد ابراهیم متولد شد و در سن بیست سالگی (روز 21بهمن 1357ش.) در هنگام درگیری با نیروهای گارد شاهنشاهی در یکی از خیابانهای تهران به فیض عظمای شهادت نائل آمد. همچنین در سال 1358ه. ش قبل از شروع تهاجم نظامی عراق علیه ایران، این حمله را پیش بینی کرد و در ضمن نامه ای با حضرت آیت الله گلپایگانی در میان نهاد.(2)

آیت الله حجتی روا نمی دانست همراه با کاروان ها در زمان رژیم پهلوی به سفر حج برود و این نامه را نوعی تأیید نظام استبدادی می دانست. از این جهت شخصاً به مصر، اردن و سوریه سفر کرد و از طریق دمشق راهی حجاز شد و اعمال عبادی - سیاسی حج را در ایام ذیحجه به جای آورد.

وی با توصیه حضرت آیت الله میرزا محمد باقر آشتیانی همراه برخی از بازاریان تهران برای توزیع کمک های مسلمانان تهران و توابع در بین آوارگان لبنانی و فلسطینی به لبنان سفر کرد تا به تقسیم مبالغ مزبور نظارت کند.(3)

حضرت آیت الله خامنه ای نسبت به وی اظهار ارادت می کرد و در زمان

ص:99

ریاست جمهوری با ایشان ملاقاتی داشت.(1)

آیت الله حجتی نسبت به خلافکاران و آنان که موازین شرعی و دینی را رعایت نمی کردند، برخورد منفی و تند ناشی از غیرت دینی داشت و گاهی این روش بر عده ای گران می آمد.(2)

ص:100

ثوابی که به صاحب مال عطا می فرماید، به شما نیز نصیب می کند.» من سهم سادات را به اهلش رسانیدم و به سوی مشهد مقدس حرکت کردم، مقداری هم در راه خرج کردم، وقتی خدمت حضرت آیت الله میلانی رسیدم. در این فکر بودم که وقتی می خواهم رسید این مبالغ را بگیرم، اگر آقا بپرسد: پولهای مزبور را چگونه مصرف می کنید؟ چه بگویم؟ با شگفتی تمام دیدم که ایشان نظری به حقیر افکند و فرمود:« اگر بیست هزار تومان قبض رسید از من بخواهی که به طرف بدهی، از شما نمی پرسم در کجا مصرف کردید؟»(1)

ص:101

بود که مداومت بر ذکر خداوند، علاوه بر آن که در جهان آخرت پرتوهای پرثمری دارد، در این دنیا نیز برخی حجاب ها را برطرف می کند و شخص ذاکر را با حقایقی آشنا می سازد یا موجب می شود که به او چشم باطنی داده شود تا از طریق آن، واقعیت های نادیدنی را مشاهده کند؛ البته حالت «ذکر» باید از زبان فراتر رود و عمق وجود آدمی را در برگیرد؛ زیرا همه مسلمانان اذکار زبانی در در حال نماز و غیر آن می گویند، ولی حجاب ها همچنان باقی است. پس انسان باید همراه ذکر چنان حالتی در خود بیابد که عظمت الهی را دریابد و نیز در بلاها و مصائب و معاصی صبر پیشه کند و در لحظه اطاعت پروردگار استقامت به خرج دهد. اگر این حالت استمرار یابد، انسان می تواند از برخی حقایق پرده بردارد و از ضمایر آدمیان خبر دهد. بارها آیت الله حجّتی سفارش می کرد: «ذکر «لا اله الّا الله» را زیاد بگویید.» و خودش نیز روزی دو هزار مرتبه این کلمه مبارک را زمزمه می کرد.به خواندن نافله ها تأکید داشت و می گفت: «کسی که نافله نخواند در نماز جماعت به او اقتدا نمی کنم.» خودش نیز بر ادای نوافل مداومت داشت.

علاقه آیت الله حجّتی به خاندان عصمت و طهارت(ع) از صمیم قلب و برخاسته از معرفتی ژرف بود. حاج آقا بنایی می گوید:«در جمادی الاوّل و جمادی الثانی دو ماه متوالی خطبه حضرت صدیقه را می خواندم. از این جهت چون خسته می شدم، نمی توانستم برخی مستحبات را به جای آورم. حاج آقا حجتی به نوافل سفارش می فرمود، خصوصاً نماز وصیت. یک بار چون به شدت خسته بودم، گفتم: جناب حاج آقا حجتی! شما از راه نماز بروید و من از طریق حضرت زهرا(س) ببینم کدام زودتر به هدف می رسیم! ایشان شروع کرد به گریستن، به طوری که اشک از محاسنش

ص:102

سرازیر شد و گفت: «قطعاً تو زودتر می رسی!» و می گفت:

«راه این خاندان نزدیکترین طریق برای وصول به مقاصد عالی و معنوی است.»

یکی از شاگردان ایشان نقل می کند: «روزی ناراحت بودم، به گونه ای که حالت اختیار از دستم خارج شد و گفتم: خدایا! مگر مرا دوست نمی داری که چنین گرفتارم کرده ای؟ عصر وقتی خدمت آقای حجتی رسیدم، برخلاف روزهای گذشته که مشغول ذکر و دعا می گردید، آن روز شروع به نصیحت کرد و گفت: «تصوّر می کنی که خداوند حسین عزیزش را دوست نمی داشت که بدن مطهرش زیر سم اسب و سر مطهرش در دست یزید بود؟ آیا ولیّ اعظمش را دوست نمی داشت که با دست و پای برهنه ریسمان به گردن، او را به سوی مسجد می بردند؟ حبیبه اش زهرای اطهر را دوست نمی داشت که آن همه مصایب را دید؟» فهمیدم که حاج آقا حجتی صحبت های مرا شنیده است و دردم را بیان کرده و درمان را هم گوشزد می نماید تا سنگینی و خستگی آن حالات از دوشم برداشته شود.»(1)

حاج آقا حجتی حالات عرفانی را نوعی معرفت می دانست که بر اثر آن عارف از دنیا به سوی حق هجرت می کند و بإے؛ّّ مجاهده می خواهد حقیقت را ببیند و این حالت، یافتنی است نه بافتنی! و اگر ما طالب آن باشیم و از ساحت قدس سبحانی یاری بگیریم و حقیقت «ایاک نعبد و ایاک نستعین» را بیابیم، به صراط مستقیم خواهیم رسید و «انّ ربک علی صراط مستقیم» را مشاهده کرده، اهل شهود خواهیم شد، باید از «الصلوة عمود الدین» به «الصلوة قربان کلّ تقی» برسیم و از آنجا عبور کنیم تا به «الصلوة معراج المؤمن» نائل آییم. راه رسیدن به این حقایق و کمالات، مقدماتی دارد. باید از گناه دوری کرد؛ چون معاصی ما را با شیطان رفیق می کند و از ملکوت دور می سازد. لازم است

ص:103

حیله های شیطانی را شناسایی کنیم؛ چون برخی از وسوسه هایش بسیار مخفی است، ظاهری بسیار خوب و محتوایی فریبنده دارد. مجاهده با نفس کار آسانی نیست و باید از بزرگان درس تهذیب نفس و شیوه اطفاء آتش غرور و خودخواهی را بیاموزیم. شخص عارف از پروردگار خوف دارد و این بیم از خدای مهربان بی جهت نیست؛ بلکه از بابت معصیت، غفلت و یا نقصان طاعت و احیاناً نپذیرفته شدن اعمال نیک و رفتارهای پسندیده است، چون امکان دارد در انگیزه های آنها کاستی و نوعی اختلاط و غش وجود داشته باشد. البته انسان اهل معرفت و بصیرت به مغفرت و فضل پروردگار امیدوار است و ناامیدی از رحمت الهی را از گناهی که مرتکب شده است، بدتر می داند. عارف می کوشد و خیلی دعا و التماس می کند تا حب خداوند در قلبش جایگزین شود و چون دل را ظرف آن می داند، می کوشد آن را از «ما سوی لله» تخلیه کند و کاملاً نظیف و تمیز سازد و اندیشه اش را از تفکرات باطل و موهوم دور کند تا این بارقه قدسی در درونش پرتو افشانی کند.

انسان اهل شوق و کمالات معنوی چون نسبت به نعمت های الهی غرق در تفکر می شود و احساس می کند قادر نخواهد بود شکر پروردگار را به جای آورد. هر حمدی به شکر دیگری نیاز دارد لذا فروتن می شود و از این رهگذر، محبت خداوند را به سوی خود جلب می کند و چون نور یقین در قلبش روشن شد، فضل الهی را مشاهده می کند و امیدواری برایش حاصل می شود. از این پس در جستجوی او بر می آید و چون موفق به طلب شد، او را می یابد، از رایحه محبتش به هیجان می آید و در پرتو این حالت با محبوب انس می گیرد، در این وقت، نه تنها اطاعت معبود را بر تمامی تمایلات خود مقدم می دارد که خواست های خودش محو می شود. این مراحل همچون

ص:104

حرم، مسجد و خانه کعله است. هر کس داخل حرم شود، از خلق در امان است و چون داخل مسجد شود، جوارح او از معصیت مصون می ماند و فردی که به کعبه داخل شود، قلبش از مشغول شدن به غیر ذکر الله تعالی در امان می ماند. پس باید با توبه خود را تطهیر کرد، باطن را تنظیف نمود، رگ غفلت را قطع کرد، آتش شهوات را با آب مناجات شستشو داد. با اشک چشم حریق جهنم را خاموش نمود و تا زمانی که قلب منقاد و تسلیم قضای الهی شد و در مقابل اراده الهی، راضی و در خود اکره و ناراحتی ندید، بلکه پس از تسلیم، خشنود شد و فهمید که بنده است و مولا در عبد خود هر گونه تصرفی می تواند بکند خصوصاً اگر مولا کریم، عادل و غنی باشد. این تصرفات به نفع عبد است چون مولا کمال مطلق است و عالم به مصلحت عبد، با علم به این جهات، حجاب از قلب او برداشته می شود و در اثر اطمینان به رحمت مولایش نسیم روحانی به سوی دلش می وزد و در کمال آرامش و سرور آن بلاهای موقت و تندبادهای حوادث را پشت سر می گذارد و اضطراب و نگرانی در او پدید نمی آورد چرا که: «الا بذکر الله تطمئنّ القلوب»

ص:105

شخصی وارد شد و از ایشان خواست او را نصیحت کند. شیخ خطاب به وی گفت: برو نماز خود را در اول وقت به جای آور. بعد مشخص شد آن فرد نمازش را نخوانده بود!»

وی می افزاید: «حوالی ظهر یکی از بازاریان ارومیه به محل اقامت حاج آقا وارد شد و از وی تمنا کرد که به باغ ایشان بیاید و بعد تقاضای موعظه کرد. حاج آقا در جواب به درخواست او اظهار داشت: برو خلق و خوی خود را اصلاح کن، چرا با مشتری دعوا می کنی؟ و از آن پس سکوت اختیار کرد. آن شخص اجازه مرخصی خواست و چون از منزل بیرون آمد، به یکی از همراهان آیت الله حجتی گفت: امروز با یکی از مشتریان نزاع لفظی داشتم و خیلی عصبانی شدم.»

یکی دیگر از شاگردانش نقل می کند:

«نماز صبح را حوالی طلوع آفتاب خواندم؛ وقتی خدمت آیت الله حجتی مشرف شدم، گفت: لب طلایی نماز می خوانی؟! اول متوجه نشدم، ولی بعد فهمیدم ایشان با حالات باطنی مرا در حال نماز دیده است.»

حاج آقا بنایی می گوید:

«یک روز خدمت آقای حجتی عرض کردم: اگر علاقه ای به اهل بیت در وجودم می جوشد، به برکت والده است که علویه می باشد. آیت الله حجتی در جوابم گفت: همسرتان نیز علویه است و او را نیز رعایت کن. و این گفتگو بعد از بگو مگویی مختصر بین من و همسرم صورت گرفت و حاج آقا هم از این وضع خبر داد و هم علویه بودن او را بدون آشنایی قبلی خاطرنشان ساخت. زیرا من اهل یزد بودم و وی اهل میانه و هیچ گونه آشنایی قبلی با هم نداشتیم.»

حجة الاسلام والمسلمین بنایی در خاطره ای دیگر نوشته است:

ص:106

«با حاج آقا سلامتی خدمت آیت الله حجتی رفتیم. پس از لحظاتی اجازه مرخصی خواستیم، ایشان گفت: بنشینید. پذیرفتم و نشستیم. بعد از چند دقیقه آیت الله حاج سید کاظم حسینی - امام جمعه محترم خرّم آباد - وارد شد. با ورود ایشان، مرحوم حجتی خطاب به همسرش، گفت: آن پول امام زمان(ع)را بیاور. وی اطاعت کرد و آن مبلغ سهم امام را تحویل آقا داد. مرحوم حجتی به حاج سید کاظم گفت: این پول را بین آقایان تقسیم کن. چنین شد، دیدم به همان مقداری که گرفتاری مالی داشتم، به من دادند.!»

حاجیه علویه، همسر حاج آقا حجتی گفته است:

«هوا گرم بود و حاجی به دلیل کسالت و گرمال شدید نمی توانست در قم بماند. ظهر که ناهار خوردیم، ناگهان ایشان گفت: بلند شو برویم. پرسیدم: کجا؟ گفت: حالا برویم. لباس پوشیدم و با حاج آقا بیرون آمدم، بدون اینکه تاکسی را خبر کنیم، دیدم دم درب منزل راننده تاکسی در انتظار ما بود و چون سوار شدیم، حرکت کرد و از قم بیرون رفتیم و به یکی از روستاهای اطراف قم که هوای مساعدتری داشت، رسیدیم. وقتی به در خانه ای رسیدیم، بانویی بیرون آمد و گفت: بفرمائید، منتظرتان بودیم! بدون آشنایی قبلی وارد خانه شدیم و اهل آن منزل به مدت یک هفته از ما پذیرایی نمودند و سپس به قم مراجعت کردیم. موقعی هم که حاج آقا حجتی می خواست در مجلس مرحوم آقای فخر تهرانی شرکت کند، با این که فاصله خانه تا آن مکان بد مسیر بود، به طرز شگفت انگیزی وسیله ای ایشان را به مقصد رساند، بی آنکه از او خواسته باشند چنین کاری را انجام دهد.» (1)

ص:107

ص:108

ص:109

ص:110

ص:111

ص:112

ص:113

را در انبار نگهدارند و کسی در آن تصرف نکند. پس از چند روز، اسحخاق بیک به همراه اسب سواران مسلح به حضور آخوند ملا محمد علی آمد و از وی خواست سندی را - که نشان می داد بخش بزرگی از اراضی و مستغلات آن منطقه به اسحاق بیک اختصاص دارد. - امضا کند. آخوند پس از ملاحظه و مطالعه سند از نقشه شیطانی خان آگاه شد و با شجاعت تمام در برابر خواسته های نامشروعش ایستاد. اسحاق بیک که دید نقشه اش با ذکاوت آخوند خنثی شده است. با ناراحتی و شرمساری از منزل او خارج شد. وی در ضمن خروج به یکی از همراهان اشاره کرد که گندم ها را از ملا محمد علی مطالبه کند. در همین حال، آخوند با اشاره دست انبار را به او نشان داد و گفت: گندم ها در آن جا محفوظ است و هر وقت خواستید، می توانید ببرید. آخوند ملا محمد علی برای این که تهیه معاش او برای مردم النجارق مزاحمتی فراهم نکند و به کسی محتاج نباشد، به نگهداری و پرورش کندوهای زنبور عسل می پرداخت و مخارج زندگی را از این راه تأمین می کرد.(1)

ص:114

فرسا می گرفت. از دروس خارج فقه و اصول مراجع بزرگ آن عصر همچون؛ آیت الله العظمی آقا شیخ هادی تهرانی (متوفّی به سال 1321ق.) استفاده کرد. وی در نجف اشرف با دانشورانی چون آیات عظام: آقا میرزا صادق تبریزی و آقا شیخ فیاض زنجانی هم بحث بود و پس از مدتی با دریافت درجه اجتهاد و تبحّر در علوم فقه، اصول و حدیث به زادگاه خویش بازگشت تا از توانایی های علمی و اندوخته های فکری خویش برای ارشاد و هدایت هموطنان استفاده کند.

ص:115

شرعی و با این احساس که می تواند در حوزه وسیع تری به خدمات علمی و دینی مبادرت ورزد، به فراخوانی اهالی متدین میانه پاسخ مثبت داد و زادگاه خویش را به قصد اقامت دائمی در این شهر ترک کرد.

ص:116

احیای مرکز علوم دینی پرداخت و شاگردانی را - که در اینجا به ذکر چند تن از آن ها بسنده می شود. - در حوزه درسی خویش پرورش داد.

1- آیت الله حاج میرزا حسن انصاری ( 1355 - 1280ش.) از تربیت یافتگان این مکتب پرفیض است. آن مرحوم در پرتو تعالیم تربیتی آیت الله حجتی در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س)ضمن دانش اندوزی به تزکیه نفس پرداخت و به آبادی «اشلق» که زادگاهش بود، بازگشت. میرزا حسن علاوه بر وعظ و خطابه، در عمران و آبادانی زادگاهش نقش مهمی را ایفا کرد. در بعد سیاسی نیز با روشنگری های وی، مردم اشلق در بهار 1324بر ضد حزب منحط توده بسیج شدند و جلوی فعالیت خائنانه افراد آن را گرفتند. وی از وجوه شرعی استفاده نمی کرد، اهل راز و نیاز و تهجد بود و نماز شبش ترک نمی شد. ذوق شعری داشت و اشعار شیوایی در مدح، منقبت و مرثیه اهل بیت(ع) از وی بر جای ماند.(1)

2- آیت الله حاج شیخ هادی نیّری ( 1363 - 1282ش.) مدتی از محضر آیت الله حجتی استفاده برد و تحصییلاتش را در قم ادامه داد و پس از نه سال به میانه بازگشت و با تشکیل جلسات علمی و دینی به رشد و شکوفایی تفکرات مذهبی مردم اهتمام ورزید. آیت الله نیّری از روحی مهذب برخوردار بود و در ضمن کسب حالات عرفانی و اخلاقی، با شهامت تمام به مقابله با فرقه دموکرات، در سال 1324ش. پرداخت. در بحبوحه انقلاب اسلامی با وجود کهولت سن، رکن مبارزات مردم میانه با رژیم شاه به شمار می رفت و با موفقیت و سرافرازی، این مسئولیت را ادامه داد. برخی جاهلان و نیز گروهی از دشمنان بازی خورده می خواستند این مرد پرهیزکار را از انقلاب و رهبری جدا کنند، ولی اخلاص، وارستگی و صداقت وی تلاش مذبوحانه آنان را خنثی کرد و سرانجام این فقیه فرزانه در سن

ص:117

82سالگی جان به جان آفرین تسلیم کرد. پیکر پاکش با عزت و احترام کامل به شهر مقدس قم انتقال یافت و در مزار علی بن جعفر (ع) مجاور گلزار شهدای قم، به خاک سپرده شد.(1)

3- آیت الله حاج شیخ نصرت الله بناروانی میانجی ( 1349 - 1293ش.): وی تحصیلات خود را در میانه. زنجان و قم تمام کرد و از حضرت آیت الله بروجردی و حضرت آیت الله اراکی به دریافت اجازه اجتهاد مفتخر شد. آیت الله بناروانی علاوه بر تسلط کافی به فقه و اصول با منطق و فلسفه آشنایی داشت. آثاری در علوم عقلی و نقلی و نیز دیوان اشعاری از وی باقی ماند. او در سال 1349ش. چشم از جهان فرو بست و در جوار حرم حضرت معصومه(س)در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.(2)

گر چه حوزه علمیه میانه که به همت آیت الله میرزا محمد حجتی پاگرفت و چنین شاگردانی را تربیت کرد، پس از مدتی تحت شعاع مسایل دیگر به تدریج تعطیل، ولی در حدود سال 1358ق. ( 1316ش.) به اهتمام فرزند برومند آن مرحوم، آیت الله آقا میرزا ابو محمد حجتی که یکی از شاگردان پدر به شمار می آید، بازگشایی شد.

ص:118

تأمین ارزاق خود، از بین رفتند. مبالغی را از راه کسب حلال جمع آوری نموده بودم تا زمین بخرم، گویا شیطان در خانه دلم لانه کرده بود و وسوسه ام می نمود که می توانم با این پول تمامی روستا را بخرم؛ اما ندایی از درون به ملامتم برخاست که: این چه آرزویی است که در سر می پرورانی؟! مسلمین این آبادی دارند از شدت گرسنگی جان خود را از دست می دهند و خانواده هایی در تدارک مایحتاج خود وضع مشقت باری دارند و روا نیست در این وضع ناگوار املاک و مستغلات بخرید. عزم خود را جزم نمودم و همراه با فردی به روستای «گوندوغدی» از توابع میانه، رفتم و مقداری قابل توجه گندم خریده و به آبادی انتقال دادم تا اهالی را از آن وضع آشفته نجات دهم.»

فرزند بزرگش؛ میرزا ابو محمد حجتی نقل می کند:

«از این زمان، هر روز یک کاسه آش و یک قرص نان به تمام ساکنین روستا می داد. و جالب آن که همان نان و خورشتی که به دیگران اختصاص می داد، برای خانواده خود در نظر می گرفت و نهایت مساوات را در توزیع مواد غذایی رعایت می کرد.»

روزی فرزند به پدر می گوید: مادرم گفت: از پدرت مقداری پول بگیر تا گوشت تهیه کنیم. آیت الله حجتی در پاسخ به درخواست وی گفت: در وضع کنونی پولی ندارم. فرزند می افزاید: دیروز دو نفر آمدند و مبلغی به من دادند که تحویلتان دادم. پدر با ناراحتی خاطرنشان ساخت: از آن پول نمی توانم معاش خانواده را تهیه کنم؛ زیرا جنبه شخصی ندارد و از وجوهات شرعی است. مدتی طول نکشید که دو نفر که قصد ازدواج داشتند و اهل محل بودند، آمدند و آیت الله حجتی برایشان صیغه نکاح جاری ساخت و مبلغی را از این بابت تقدیم کردند. پدر لباس پوشید که

ص:119

برای اقامه نماز ظهر به مسجد برود که قبل از آن، پول مزبور را به فرزندش داد تا با آن مختصری مواد غذایی تهیه کند. او برای آن که اهل خانه را از هر گونه شبهه ای برهاند، سر سفره غذا که می نشست، خطاب به حاضران می گفت: آن پولی که دیروز آوردند، از بابت خمس بود و سهم امام است که باید برای آیت الله شیخ عبدالکریم حائری بفرستم تا به طلبه ها بدهد؛ اما آن پولی که امروز دادند، به خودم تعلق دارد.(1)

ص:120

پیامدهای ناگواری داشت، با تلاش های شبانه روزی شاگردان فاضل را مجذوب حوزه درسی خود ساخت تا این که پس از مدتی به سبب استقبال شایان توجه طلاب، اداره آنان در منزل برایش ناممکن شد و به ناچار با همکاری حضرات آیات: حاج شیخ هادی نیری، حاج میر حسین حججی، آقا شیخ علی کتانی و سید عبدالستار محمدی منزل دیگری اجاره کرد و در مجاورت مسجد جامع امامزاده اسماعیل چند حجره برای ساکنان فراگیران علوم دینی بنا نهاد. ولی این توسعه هم نتوانست احتیاجات ضروری طلاب را برطرف کند؛ لذا در سال 1325ش. با کسب اجازه از آیات عظام قم، ساختمان حوزه علمیه ای به نام مدرسه علمیه جعفریه را بنا نهادند. این مرکز علمی و مذهبی با تولیت پنج روحانی مذکور چندین دهه به آموزش و پرورش طلاب همت گماشت و هر چند دیگر علمای شهر نیز در رشد و شکوفایی این مرکز قدم های قابل تحسینی برداشته اند، اما زحمات آیت الله آقا میرزا ابو محمد حجتی از جایگاه خاصی برخوردار است. بر پایه همین واقعیت، وی در میان علمای میانه به مؤسّس اصلی این شجره طیبه شناخته می شود. و در سایه زحمات شبانه روزی این عالم فرزانه، صدها طلبه و روحانی فاضل و دانشمند در این شهرستان تربیت یافتند که از شخصیتهای بارز این مجموعه گرانقدر، آیت الله حاج میرزا علی احمدی میانجی است.

آیت الله حاج میرزا علی احمدی میانجی، در سال .1345ق متولد شد. وی در سال .1358ق به حوزه علمیه میانه - که توسط آیت الله حجتی بنیان شده بود. - آمد و تحت سرپرستی مؤسّس آن به فراگیری علوم و فنون اسلامی پرداخت؛ وی سپس تحصیلات خود را در حوزه علمیه تبریز و قم پی گرفت و به تألیف در مباحث فقهی، کلامی و روایی همت گماشت. آیت الله

ص:121

میانجی هم اکنون مشغول تحقیق و تدریس در سطح عالی در قم است.

آیت الله آقا میرزا ابو محمد علاوه بر تأسیس حوزه و تربیت طلاب، تحقیق و تألیف در علوم و معاریف اسلامی را سرلوحه کارهای روزانه خویش قرار داد و آثار آموزنده ای در زمینه های گوناگون علوم دینی به رشته تحریر درآمد که هم اکنون این تألیفات در نزد فرزند گرامی اش حجة الاسلام والمسلمین محمد تقی حجتی نگاهداری می شود. (1)

و دیگر فرزند فرزانه او مرحوم آیت الله حاج شیخ احمد حجتی می باشد.

ص:122

ص:123

ص:124

ص:125

ص:126

که او از نظر علم و عمل، حبیب (دوست) خدا و فرزانه ای از تبار دوستان خدا است.

حبیب الله وقتی به سن تحصیل علم رسید، او را به مکتب خانه فرستادند و پس از دوره مکتب، دروس ابتدایی حوزوی را فرا گرفت. او در طول حدود دو، سه سال دوره مقدمات را نزد مرحوم حاج ملا محمد حسین، معروف به آخوند بزرگ، آموخت. پدر و برادرانش با توجه به استعداد، حافظه و علاقه او به ادامه تحصیل، دریافتند که زمینه های ترقّی در روح و روان حببب الله فراهم است، و اگر به حوزه های علمیّه هجرت کند، به لطف خدا در دست یابی به مدارج عالی علمی، توفیق خواهد یافت.

ص:127

فرزانه حوزه علمیه نجف اشرف بودند.

میرزا حبیب الله تا سال 1340ه. ق (حدود پانزده سال) در آنجا به تحصیل دروس سطح و خارج حوزوی ادامه داد.

علامه حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد:

«آقای آمیرزا حبیب الله مدرّس عسکری اشتهاردی، در سال 1340ه. ق، از نجف به سامرّا هجرت کرد و در نجف اشرف نزد اساتیدی چون: علامه شیخ اسماعیل محلاتی و بعضی از شاگردان آیت الله شیخ هادی تهرانی(1) تحصیل کرد.»(2)

ص:128

الله آقا میرزا حبیب الله اشتهاردی در شهر سامرّا، می فرمود:

«به درس سطح عالی آقا میرزا حبیب الله اشتهاردی می رفتم، روزی در درس اصول، در بحث الفاظ سخن از «معنی حرفی» به میان آمد که چندان ثمره فقهی نداشت. ایشان فرمودند: استاد ما شریعت اصفهانی وقتی که درباره معنی حرفی - که یک بحث کم فایده است. - بحث می کرد، فرمود: «خارجی ها هواپیما ساخته اند و اکنون (در جنگ جهانی اول) عراق را بمب باران می کنند و ما در این جا می خواهیم چند روز درباره معنی حرفی، به بحث کم فایده بپردازیم و چند روز وقت خود را در این مورد بگذرانیم و شب سرمان را روی متّکا نهاده و با این فکر می خوابیم!»(1) منظورش این بود که نباید وقت عزیز را در امور غیر لازم گذراند...»

ص:129

حسن عسکری(ع)و مرقد حضرت حکیمه(س)دختر امام جواد(ع)امامزاده حسین(ع)فرزند امام هادی(ع) حضرت نرجس(س)مادر امام زمان(ع)در کنار مرقد آن دو بزرگوار، آثار خانه و سرداب امام هادی(ع)و امام حسن عسکری(ع)و حضرت قائم آل محمد(ع)نیز در آنجا است و غیبت صغری و کبرای امام زمان(ع)از سامرّا آغاز شد. این شهر مقدس مدت ها، ناحیه مقدسه و مرکز نوّاب اربعه بود؛ بنابراین شهری است که از نظر تاریخی و حوادث، رابطه تنگاتنگ با شیعیان دوازده امامی دارد، و عظمت آن با اعتقادات شیعیان آمیخته شده است و قابل تفکیک نیست؛ ولی اکثر ساکنان آن از اهل تسنن بوده، از این رو حضور شیفتگان خاندان رسالت در آنجا کمرنگ و اندک بود، و لازم بود در آنجا حوزه علمیّه تأسیس گردد و در پرتو آن، رفت و آمد علما و شیعیان در آنجا بسیار شود. مرجع عالیقدر عصر، آیت الله العظمی سید محمد حسن شیرازی(ره) معروف به «میزای کوچک» که در نجف اشرف سکونت داشت، تصمیم گرفت با هجرت به سامرّا، به این مهم جامه عمل بپوشاند؛ لذا در ماه شعبان سال 1290ه. ق به آنجا هجرت کرد. اقامت میرزای بزرگ باعث شد شاگردان اصحاب، آشنایان و بسیاری در اوایل سال 1292ه. ق از نجف اشرف و سایر بلاد به سامرّا کوچ کنند، و به این ترتیب، این مکان مقدس با رفت و آمد بزرگان و شیعیان و زائران، رونق فراوانی یافت.(1)

ص:130

حوزه ای، مرکز و پناهگاه عمیق و خوبی برای شیعیان به وجود می آورد، باعث عمران و آبادی شهر از جهالت معنوی و ظاهری می شد و آن شهر غریب را از غربت و انزوا بیرون می آورد. به دنبال این تصمیم، مدرسه علمیّه بزرگی - که حجره های بسیار و ایوان عظیم و صحن بزرگ داشت. - ساخت. با پولی که مقلدین ایشان از اهالی هند به ایشان اهدا کردند، بازار بزرگی برای مردم احداث کرد و برای رفت و آمد آسان مردم، پل عظیمی بر روی رودخانه دجله با اتصال کشتی ها - که در آن عصر مرسوم بود. - بنا کرد که هزینه پل در آن عصر بالغ بر هزار لیره عثمانی طلا شد. به علاوه دستور داد خانه های متعددی برای مجاوران و مسافران ساختند. کوتاه سخن آنکه: با درایت و روشن بینی و همّت میرزای بزرگ، کشمکش های سنّی و شیعه و اختلافات قومی و تنش های نگران کننده به انسجام و اتحاد تبدیل شد و اهل تسنّن نیز از حمایت های معنوی و مادی آن مرد بزرگ برخوردار شدند.

ص:131

بیفتد. آیت الله شیخ محمد تقی شیرازی برای حفظ رونق حوزه، از مدرسان عالی مقام حوزه علمیه نجف اشرف، دعوت کرد به سامرّا هجرت کنند، جمعی از اساتید به این دعوت لبّیک گفتند و هجرت کردند و پس از رحلت آیت الله شیخ محمد تقی شیرازی (در سال 1338ه. ق)، مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی(ره) که مرجع تقلید شیعیان شد، تأکید داشت که حوزه علمیّه سامرا همچنان رونق یابد، از این روی از اساتید برجسته، از جمله آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی(ره) دعوت کرد تا به عنوان مدرّس سطوح عالی و درس خارج به سامرّا هجرت کنند(1) میرزا حبیب الله نیز به عنوان احساس وظیفه به سامرّا کوچ کرد. بنا به گفته آقا بزرگ تهرانی این هجرت در سال 1340ه. ق رخ داد.

به هر روی این هجرت نشان می دهد که آقا میرزا حبیب الله در آن عصر هم مدرّس سرشناس بود و هم برای رونق دادن به حوزه علمیّه سامرّا، میراث ارزشمند میرزای بزرگ(ره)، احساس وظیفه می کرد.

ص:132

اشتهاردی(ره) نسبت به آن ها ترجیح داشت. میرزا از هر دو استاد، اعلم بود و آن ها بیشتر در علم رجال و درایه و حدیث، متبحر بودند.(1)

یک نمونه از شاگرد پروری او را می توان در شیوه برخورد با یکی از شاگردانش به نام شیخ محمد مشهدی مشاهده کرد.

وی بسیار منظم، کوشا و مخلص بود و دوره کامل فقه را نزد میرزا حبیب الله(ره) خواند، لذا میرزا ارادت خاصی به این شاگرد داشت و هر وقت او را نمی دید، جویای حالش می شد، و در تربیت علمی وی سعی فراوان می کرد.

به راستی که او مشمول این حدیث شریف بود که معاویة بن عمّار می گوید: به امام صادق(ع)عرض کردم: «مردی از شما روایت بسیار نقل می کند و آن را نشر داده، در دل های شیعیان (و شاگردان) استوار می سازد، ولی عابدی از شیعیان شما نیز وجود دارد که چنین نقشی در نشر علم ندارد؛ کدام یک بهترند؟» امام صادق(ع)فرمود: «الرّاوِیَةُ لِحَدیثِنا یُشَدِّدُ بِهِ قُلُوبَ شیعَتِنا اَفْضَلُ مِنْ اَلْفِ عابَدٍ»؛ «آن کس که احادیث ما را روایت کند و دلهای شیعیان ما را با آن احادیث استوار سازد، برتر از هزار عابد است.»(2)

ص:133

مقام!!» گفتیم: «چطور؟» گفت: «روزی در نجف اشرف در محضر حضرت آیت الله العظمی سید عبدالهادی شیرازی(1) بودم. از استاد آقا میرزا حبیب الله اشتهاردی یاد کرد و مقام علمی او را ستود و فرمود: «افسوس که او در نجف اشرف نیست که فضلای زیادی از محضر درسش بهره مند شوند؛ در سامرّا است که طبعاً امکانات وسیع برای بهره مندی شاگردان از محضر درسش فراهم نمی باشد، به اضافه زهد و وارستگی ای که از او سراغ دارم.»

به گفته یکی از افراد موثّق؛ خود آیت الله میرزا حبیب الله عسکری اشتهاردی(ره) هجرتش از نجف اشرف را به عنوان احساس وظیفه و اطاعت از دستور آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی(ره) می دانست و می فرمود: «صرف نظر از وظیفه، از نظر علمی، عقب ماندم.» یعنی اگر در حوزه علمیه نجف اشرف می ماندم، به خاطر فراهم شدن اسباب توفیق و پیشرفت علمی در آن جا به مدارج عالی می رسیدم.

• 2- شیخ محمد عسکری مشهدی، شاگرد دیگر میرزا بود. روزی در پایان جلسه درس به استاد چنین عرض کرد: «بیشتر علما و فضلا از جمله آیت الله آقا میرزا محمود شیرازی (استاد بزرگ آن ایّام در سامرّا) شاگرد برجسته آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی(ره)، قبول دارند که شما از نظر علمی کمتر از مراجع عصر نیستند، هم مجتهد و هم عادل هستید؛ چرا رساله نمی دهید، تا مردم از شما تقلید کنند؟!»

آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی، دستی بر محاسنش کشید و گفت: «شیخنا! من گمان می کنم که شما یکی از شاگردانی هستید که به استادش محبت و حسن ظن دارد، چگونه مرا به امری دعوت می کنید که بار سنگینی است و من از تحمّل این مسئوولیت سنگین وحشت دارم؟!

ص:134

استدعا دارم دیگر این صحبت را تکرار نفرمایید، امید است پای من نلغزد و کارم به این جا - که مسئوولیت خطیر است. - کشانده نشود.»

نگارنده گوید: «شهرت علمی ایشان در آن عصر در اشتهارد، آن چنان فراگیر شده بود که جمعی از اهالی محترم اشتهارد به طور مکرر، از ایشان خواستند که رساله خود را چاپ کند تا از او تقلید کنند، ایشان در پاسخ می فرمود: «رساله زیاد است، خیلی ها رساله نوشته اند.»

یکی از فرزندانش در این باره می گوید: «ایشان زاهد و وارسته بود و حاضر نشد نامش مشهور و معروف شود.»

• 3- حوزه علمیه سامرّا در آن وقت که من بودم (سال 64و 65هجری قمری) حدود هزار نفر طلبه داشت. ما حدود سی نفر بودیم که در درس آقای میرزا حبیب الله اشتهاردی(ره) در مدرسه علمیّه میرزای شیرازی شرکت می کردیم. ایشان دوست داشت شاگردان در جلسه درس سکوت نکنند، بلکه به بحث و سؤال روی آورند و می فرمود: «مجلس اموات نیست، مجلس درس و بحث است.» چنان که خودش در جلسه درس اساتیدش مانند مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی(ره) علاوه بر طرح اشکال با استاد به مباحثه می پرداخت و تا قانع نمی شد، دست از سخن برنمی داشت. هدفش فهمیدن بود، نه نشستن و برخاستن بی محتوا.»(1)

ص:135

به حدود سی نفر می رسید که برجستگان ایشان عبارتند از:

1- آیت الله سید اسماعیل حسینی مرعشی: قبلا مقیم اهواز بود، و اکنون در تهران اقامت دارد.

2- علامه سید مرتضی عسکری: (صاحب تألیفات ارزشمند و از نوابغ معاصر.) فقه استدلالی را در محضر درس آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی خواند.

3- عالم ربّانی، شیخ محمد مشهدی (بربری): دوره کامل فقه را نزد ایشان خواند و مرحوم آیت الله میرزا حبیب الله ارادت خاصی به او داشت.

4- آیت الله سید عبدالرضا شهرستانی: صاحب شرح کفایة الاصول.

5- مرحوم آیت الله سید علی شاهرودی: نخستین تقریرنویس درس خارج آیت الله العظمی خویی(ره) و پدر ریاست محترم قوّه قضائیه فعلی ایران، حضرت آیت الله سید محمود شاهرودی.

6- آیت الله شیخ محمد علی اصطهباناتی: اکنون در تهران است و قبلاً در یکی از مساجد تهران اقامه جماعت می کرد.

7- آیت الله العظمی سید شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی(ره): مرجع تقلید.

اخیراً کتاب قطوری در شرح حال زندگانی حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی (مرجع بزرگوار تقلید، که در هفتم صفر سال 1411ه. ق، مطابق با هفتم شهریور 1369ش، رحلت کرد.) به نام «شهاب شریعت» تألیف علی رفیعی چاپ شده است که در این کتاب ضمن شمارش اساتید درس سطح آیت الله نجفی مرعشی، می نویسد:

«48 - آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی ( 1373 - 1310ه. ق) از علما و فقهای بزرگ مقیم سامرّا بود، که در اواخر عمر در قم اقامت داشت، و در

ص:136

همانجا چهره در نقاب خاک کشید و در مقبره شیخان به خاک سپرده شد.»(1)

در مورد حضرت آیت الله علامه سید مرتضی عسکری (دام ظلّه)، یکی از آشنایان می گوید:

«ایشان بخشی از فقه استدلالی را در محضر درس آقا میرزا حبیب الله خواند و آقای شیخ محمد مشهدی (بربری) دوره کامل فقه را نزد ایشان تلمّذ کرد.»

از آنجا که گفته اند: «ارنّ آثاَنا تَدُلُّ عَلَیْنا؛ همانا آثار ما نشانه ما هستند.» از وجود این شاگردان برجسته می توان به عظمت استاد و مقامات علمی ایشان پی برد.

ص:137

کمال تسلط بر مطالب فقهی، از نظریه خود دفاع کرد.»

در این میان، مرجع کل، حضرت آیت الله العظمی بروجردی(ره) نیز میرزا را کاملاً می شناخت و عنایت خاصی به ایشان داشت. یک بار که میرزا حبیب الله به قم آمده بود، آیت الله العظمی بروجردی(ره) پس از چند روزی، از ورود ایشان به قم اطلاع یافت، از روی اعتراض فرمود: «چرا به من خبر ندادید تا به ملاقاتش بروم؟!»

یکی از اساتید می فرمود:

«آقا میرزا حبیب الله در آن وقت به بنده اصرار می کرد که تو را به نجف اشرف می برم تا نزد اساتید برجسته تحصیل بکنی، ولی وقتی چند روزی در قم به درس حضرت آیت الله العظمی بروجردی(ره) آمد، از پیشنهاد خود منصرف شد و فرمود: «همین جا بمان و از درس آقای بروجردی بهره مند شو، که بسیار ملّا است. با بودن ایشان دیگر لزومی ندارد به نجف اشرف بیایی.»

و می فرمود: «بعد از رحلت آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی آقای میرزا حبیب الله برای آقای بروجردی نامه ای نوشت و از ایشان درخواست کرد که به نجف اشرف بازگردد و در آنجا به جای مرحوم آیت الله اصفهانی بنشیند چرا که سکونت آیت الله بروجردی؛ در شرایط آن عصر، در نجف اشرف از جهتی ضروری بود، تا انگلیسی های استعمارگر، همان گونه که از آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی می ترسیدند و طمع خود را نسبت به عراق کم می کردند، با بودن آقای بروجردی نیز چنین فضایی حاکم باشد اما از طرف دیگر وجود آیت الله العظمی بروجردی(ره) در قم از جهات مختلف بسیار ضروری تر بود، به این خاطر علمای بزرگ و مرحوم شیخ محمد تقی اشراقی (واعظ معروف) و دیگر آقای بروجردی را از رفتن به نجف اشرف

ص:138

باز داشتند.»(1)

به هر روی، هر یک از این امور نشانه دقت نظر و دلسوزی و درایت آقا میرزا حبیب الله عسکری اشتهاردی بود که به وسیله مراوده با بزرگان فقه و فقاهت و تبادل نظر، برای اصلاح امور و حوزه ها در تلاش بود و از کنار مسایل مهم نه تنها بی تفاوت عبور نمی کرد، بلکه با احساس مسئوولیت در حد توان برای رفع مشکلات می کوشید.

ص:139

صاحب پنج دختر و سه پسر به نام های: میرزا نجم الدین شریف عسکری، میرزا ابوالحسن و میرزا مهدی شد که دو نفر اول، از علما و دانشمندان بودند و هر سه وفات یافته اند.(1)

قابل توجه اینکه اولین داماد آیت الله میرزا محمد تهرانی، یعنی آیت الله سید محمد عسکری سامرّایی از دنیا رفت. پس از مدتی همسر او که طاهره نام داشت و مادر علّامه سید مرتضی عسکری بود، با میرزا حبیب الله عسکری اشتهاردی ازدواج کرد. در آن وقت علامه سید مرتضی عسکری کودک بود و تحت کفالت حضرت آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی بزرگ شد، بنابراین علّامه عسکری هم تربیت شده آقا میرزا حبیب الله بود و هم شاگرد او و آقا میرزا حبیب الله تنها تا آخر عمر با یک زن بیوه ازدواج کرد.

آیت الله میرزا محمد تهرانی(ره) که تولیت و سرپرستی حرمین عسکریین(ع) را بر عهده داشت، از علمای ربّانی و استاد علم و رجال و حدیث بود و بیشتر به پژوهش و تحقیقات علمی و روایی و تألیفات اشتغال داشت.

صاحب کتاب «رجال الفکر و الادب» در شرح حال میرزا نجم الدین شریف عسکری فرزند آیت الله میرزا محمد تهرانی، ذکری از پدرش (آیت الله میرزا محمد تهرانی) به میان می آورد و می نویسد:

«او از حسنات روزگار و فرزانگان ممتاز معاصر، استاد فقه و حدیث و رادمرد علم و دین بود. تألیفات فراوان داشت و در تصنیف و تألیف زحمات طاقت فرسا کشید. برای ما همین مقدار کافی است که او کتاب «مستدرک البحار» را در 25جلد نوشت.»(2)

او در یک ناحیه رواق حرمین مطهر امامین؛ حضرت امام هادی(ع)و امام حسن عسکری(ع)اقامه نماز جماعت می کرد، و در رواق ناحیه دیگر

ص:140

دامادش آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی نماز جماعت می خواند. و در اواخر در ایوان و حرم مطهّر عسکریین(ع) اقامه جماعت می نمود.

نیز از گفتنی ها این که: از طرف کنسول ایران به ایرانیان مقیم سامرّا اعلام شد که باید شناسنامه و دارای نام خانوادگی باشند. آقای میرزا محمد تهرانی و دامادهایش تصمیم گرفتند که آقای میرزا محمد تهرانی، به میرزا محمد شریف عسکری و آقای شیخ ذبیح الله محلاتی، به شیخ ذبیح الله مشتاق عسکری و آقای میرزا حبیب الله اشتهاردی، به میرزا حبیب الله مدرّس عسکری نامیده شود و به این ترتیب آن ها افتخار نسبت خود را به امامین عسکریین(ع) آشکار کردند.(1)

ص:141

مرحومه حوراء عسکری که سال گذشته دار فانی را وداع کرد، در تهران شاگردان بسیار داشت. ده ها و صدها نفر از بانوان در محضر او حافظ یا قاری قرآن گشتند و از تفاسیر قرآن و از وعظ و ارشاد او بهره مند شدند. دختر دیگرش خانم عفّت الشریعه نیز هم اکنون همین برنامه را در وعظ و ارشاد بانوان و تشکیل جلسات مذهبی و آموزنده برای آنها دارد و این نیز از آثار عالم ربانی مرحوم آیت الله میرزا حبیب الله عسکری اشتهاردی(ره) است، که از نسل او فرزندان برومندی که مفید به حال جامعه باشند و منشأ آثار و برکات معنوی شوند، وجود داشته و دارند.

ص:142

شهر اشتهارد قرار گرفته) منبر می رفت، از همه محله ها می آمدند و مسجد پر می شد، با این که سخنرانی او طولانی بود، همه از خاص و عام تا آخر با شوق و ذوق می نشستند و از بیانات او بهره مند می شدند.

پیر مرد دیگری که هم اکنون در قید حیات است و در پای منبر ایشان، تحت تأثیر عمیق قرار گرفته، می گفت:

«ایشان تأثیر نفس عجیبی داشت. مطالب را خیلی عالی به صورت روان و همه فهم، حلّاجی می کرد، مثلاً راجع به جنگ خندق و فداکاری های عظیم حضرت علی(ع)در آن جنگ، به گونه ای سخن می گفت، که گویی ما را کنار خندق برده و به تماشای صحنه عظیم جنگ واداشته است. گفتار دلنشین او هنوز در جای جای قلبم قرار گرفته و منبع فیض برای ارشاد دائمی من شده است. او در وعظ و ارشاد اعجوبه بود، هر چه صحبت می کرد، نه تنها خسته نمی شدیم، بلکه بر نشاط و شوق و ذوق ما می افزود.»

این مطلب راطلاب و فضلا نیز می گفتند.

به هر حال مردم اشتهارد تجلیل و احترام شایانی هنگام استقبال و بدرقه آیت الله میرزا حبیب الله عسکری اشتهاردی می کردند. آن ها به صورت دسته ها. تا چند کیلومتری برای استقبال یا بدرقه او می آمدند و با این که حدود 48سال از آن وقت ها گذشته است، هنوز از او به بزرگی یاد می شود و مردم برایش طلب مغفرت و افزایش درجات می کنند.

ص:143

به عنوان یک حجّت کامل شرعی می پذیرفتند، مواردی را به عنوان نمونه تقدیم می کنیم:

1- از یکی از اساتید و علمای آن عصر؛ مرحوم حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ یحیی تقوی (طاب ثراه) مسأله ای پرسیده بودند، او در ضمن نامه ای آن مسأله را از آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی پرسید. ایشان پاسخ آن را در ذیل نامه با ذکر دلایل فقهی مرقوم فرمود، وقتی که نامه به دست آن استاد برجسته رسید،(1) آن را به عنوان پاسخ یک مجتهد صاحب فتوا تحسین کرد و پذیرفت.

2- شب عید فطر هنوز ثابت نشده بود و علما و معتمدین محل در یکی از مساجد اشتهارد در محضر ایشان اجتماع کرده بودند. دو نفر وارد شدند و ادعا کردند که ماه را دیده اند. آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی، از آن ها به طور جداگانه در مورد چگونگی رؤیت ماه سؤال کرد. پس از گفتگو با آن دو نفر - با این که آنها از افراد عادی بودند. - برایش ثابت شد و به حاضران فرمود: «من فردا روزه خود را افطار می کنم و روزه نمی گیرم.»

همه حاضران و علمای محل این سخن را از او پذیرفتند و فردا را عید اعلام کردند.

3- وقتی که ایشان در اشتهارد بود، اگر مسأله ای یا شبهه ای یا قضاوت در مرافعه ای پیش می آمد، همه می گفتند: تا ایشان در اینجاست هر چه فرمود، حجت شرعی و مورد قبول است و نیاز به ارجاع به سایر جاها نیست. مردم نیز می پذیرفتند و هر چه او می فرمود، قبول می کردند.

4- در یکی از مجالس، جمعی از معتمدین و افراد باسواد در محضر آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی(ره) بودند. یکی از افراد باسواد که اعتبار محلی داشت، از ایشان چنین سؤال کرد: «آیا این که شما در مورد ثواب

ص:144

گریه کردن برای مصائب اباعبدالله الحسین(ع)می گویید؛ «هر کس گریه کند یا بگریاند یا خود را به گریه زند، اهل بهشت است.» درست است؟(1)

چگونه ما که گنهکار هستیم با گریه کردن برای مصائب امام حسین(ع)به بهشت می رویم؟ چنین چیزی با عقل سازگار نیست، مگر این که با شرایطی باشد.»

آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی راست نشست و به طور جدّی فرمود: «تو برای امام حسین(ع)گریه کن و این خصلت را نگهدار، من برای تو ضامن بهشت می شودم.» سپس به این مضمون توضیح داد: «کسی که قلباً مصائب امام حسین(ع)را تصوّر کند، دلش می سوزد و می شکند و رابطه معنوی با آن حضرت و خاندان رسالت پیدا می کند، سپس اشک می ریزد و همین رابطه موجب توفیق و تقویت ایمان او می گردد. و این توفیق، کلید در بهشت است... چه مانعی دارد که خداوند به برکت وجود امام حسین(ع) ( ایثار گر بزرگ راه خدا) چنان موقعیتی را به گریه کننده مصائب امام حسین(ع)عنایت فرماید و همین موجب شفاعت آن حضرت شود؟! انسان وقتی که بر اثر ارتباط با خاندان رسالت(ع) در راه آن ها گام برداشت، گرچه لغزش هایی در او پدید آمده باشد، شفاعت دست او را می گیرد و موجب نجات او می شد.»(2)

این پاسخ مورد تحسین و پذیرش حاضران گردید و آن را قانع کننده یافتند.

ص:145

نمونه اشاره می کنیم:

ص:146

آیات قرآن را استماع کرد، سپس از آن جا گذشت، چرا که قرآن می فرماید:

(و اذا قری ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا لعلّکم ترحمون)؛ هنگامی که قرآن خوانده می شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید، شاید مشمول رحمت خدا شدید.»(1)

ص:147

درکنار ضریح مشغول نماز بودم، ناگاه دیدم سیّد جلیل القدر و شکوهمندی بدون اذن دخول، وارد حرم شد. حواسم بود که نکند امام زمان(عج) باشد، نگاهی به من کرد و رفت. سیّد ارجمند پس زا زیارت، از حرم خارج شد و من که محو جمال و کمال آن سیّد نورانی شده بودم، پس از نماز با شتاب از حرم بیرون آمدم تا دامن او را بگیرم، ولی دیگر او را ندیدم، از خدمه حرم و کفش دارها پرسیدم، آن ها گفتند: «ما آمدن و بازگشت چنین سیّدی را در این جا ندیدم.»

از یکی از شاگردانش نقل شده است که می گفت:

«او بسیار به سادات احترام می کرد، روز غدیر در سامرّا او را دیدم که در کنار در خانه اش با کمال تواضع نشسته است و به افرادی که وارد می شدند، خوش آمد می گوید. او برای همه بر می خاست و دیدم که دست سادات را می بوسید، با این که بعضی از آن سادات، از نظر سن، کوچکتر از او بودند و می فرمود: «من با این بوسه، دست حضرت علی(ع)را بوسیدم.»

آیت الله کاشانی می فرمود:» یکی از روزها همه شاگردان آمده بودند ولی ایشان دیر آمد. مرحوم آیت الله سید علی شاهرودی - یکی از شاگردان میرزا - از او پرسید: «چرا دیر آمدید، آیا پیش آمدی شده بود؟» آیت الله میرزا حبیب الله در پاسخ فرمود: «امروز برای زیارت به حرم رفتم به عللی تأخیر افتاد، لذا دیر شد و معذرت می خواهم.» بعد یکی از حاضران گفت: «ایشان (آقا میرزا حبیب الله اشتهاردی) خود را ملتزم کرده که هر روز به حرم امامین عسکریین(ع) مشرف شود و در آنجا زیارت جامعه بخواند.»

آری، کسی که هر روز در کنار حرم دو امام معصوم(ع) زیارت جامعه با آن محتوای عالی )مضامین این زیارت در راستای ولایت است.( بخواند، روشن است که شیفته و شیدای ولایت خواهد شد.

ص:148

ص:149

دعوت کنند و شرمنده می شوند یا به زحمت می افتند. من برای این که آن ها شرمنده نشوند و به زحمت نیفتند، دعوت هیچ کس را نمی پذیرم.»

«خانه و وضع خانه او بسیار ساده بود. روزی میهمانانی برای او وارد شدند، کوزه آبی زیبا و خوش رنگ در آنجا وجود داشت. بعضی از حاضران پرسیدند: این کوزه خوش رنگ را از کجا تهیه کرده اید؟ میرزا فرمود: «من هم نمی دانم، شاید از همسایه ها گرفته اند.» بعد معلوم شد آن را از همسایه ها عاریه گرفته اند.» و این نمونه دیگری از زهد او بود، چرا که وسائل خانه اش نیز عاری از تجمّلات و امور زینتی بود.

در سامرّا با این که امام جماعت رسمی حرم عسکریین(ع) و از علمای سرشناس بود، در خانه خشت و گلی می زیست. کارهای خانه را به ویژه در مورد میهمانان خود انجام می داد و بسیار میهمان نواز بود. با همشهریانش که از اشتهارد به زیارت وی می آمدند، با تواضع مهرانگیز مهمان نوازی می کرد. میرزا همواره با قناعت می زیست و این خصلت سازنده را هرگز از خود دور نکرد.

ساده زیستی از وقار و شخصیتش نمی کاست، بلکه بیانگر روح زهد و پارسایی وی بود، در عین حال بسیار باوقار و متین بود. با افراد برخوردی ملّا گونه داشت نه برخورد فقیرانه (به سبک امروز)، از این رو در مسایل برخوردی واقع بینانه و جدی داشت، حتی در امور جزئی، از مسامحه و سطحی نگری پرهیز می کرد.

ص:150

در نماز جماعت با صدای زیبا و شیوایش تکبیر می گفت و مُکبِّر نماز جماعت پدر می شد .- در نوجوانی بر اثر تصادف با ماشین در شهر سامرّا، در آستانه مرگ قرار گرفت، او را در حالی که در حال جان دادن بود، به خانه آوردند. آیت الله میرزا حبیب الله اشتهاردی(ره) در برابر این حادثه جانسوز صبر عجیبی نشان داد و در حالی که همه حاضران با جیغ و فریاد گریه می کردند، مثل کوه استوار، صبر و مقاومت کرده و حاضران را به آرامش دعوت می نمود، حتی در این باره مورد اعتراض بعضی از حاضران قرار گرفت، ولی با آرامش می گفت: «تقدیرات الهی است، باید صبر کرد.» سرانجام پسر نوجوانش از دنیا رفت و او با کمال بردباری با آیه استرجاع (انّا لله و انّا الیه راجعون) خاطر خود را تسلّی داد.

او در کنار صبر، به مقام عالی رضا به رضای خدا و شکر رسیده بود؛ به تعبیر یکی از علمای ربّانی:

«او دائم الشّکر بود، در روزهای آخر عمر وقتی به خدمتش رفتم، پاها و سرش به شدّت درد می کرد. پرسیدم: حالت چطور است؟ با چهره ای راضی و شاکر گفت: «الحمدلله»

او تسلیم امر و تقدیرات الهی بود و به این درجه رسیده بود. آن چنان شاکر و سپاسگزار درگاه حق بود، که از ادای شکر الهی اظهار ناتوانی می کرد، او درد و بیماری را که از سوی خدا آمده، نعمت می دانست و در برابر این نعمت شکر می کرد.

ص:151

را خدشه دار سازد. هر گاه می دید شخصی یا اشخاصی قصد تحقیر او را دارند و یا در مجلسی چنین جوّی وجود دارد، خود را از آن شخص یا اشخاص یا آن مجلس دور می کرد و با مناعت طبع خاصّی، عزّت خود را حفظ می نمود و از رفتن به بعضی از مجالس خودداری می کرد و می فرمود: «می ترسم تحقیر شوم.» در این راستا مطالب گفتنی وناگفتنی نقل شده است، از گفتنی ها

این بود که: در پرتو قناعت و پارسایی، مرعوب افراد ثروتمند، یا بعضی از افراد نامناسب نمی شد، و قداست شؤون روحانیت را در استقلال و آزاد اندیشی و توکّل و انقطاع الی الله می دانست و می گفت: «اِلهی هَبْ لی کَمالَ الْاِنْقِطاعِ اِلَیْک»؛ «خدایا! کمال دلبستگی به تو و بریدن از خلق را به من عنایت فرما. (1)

به گفته یکی از بستگانش: «همین مناعت طبع باعث شد از سامرّا به قم هجرت کند و تصمیم بگیرد در حوزه علمیه قم بماند.»

ص:152

کرد و همگان را غمگین ساخت.

ص:153

«اَلنّاسُ مَوْتی وَ اَهْلُ الْعِلْمِ اَحْیاءٌ، مضجع منوّر مرحوم حجّة الاسلام، آیت الله عظمی، علّامه محقّق، فقیه نحریر، زاهد مجاهد، آقا میرزا حبیب الله اشتهاردی مدرس عسکری طاب ثراه، که کافّه عمر خود را در نجف اشرف و ناحیه مقدّسه سامرّا، به تربیت حوزه علمیه، و تدریس روحانیّین، به انجام رسانید، و اخیراً بر حسب تقدیر و قسمت، وفات ایشان در بلده طیّبه قم در 24ربیع الثانی 1373قمری، مصادف با اول ماه آذر سال 1332شمسی اتفاق افتاد. قُدّس سرّه و طابَ ثَراه.»

در سوگ این عالم ربّانی، مجالس عزاداری و مجالس بزرگداشت و ترحیم متعددی تشکیل شد، چند روز پیاپی مردم اشتهارد به عزاداری و سینه زنی پرداختند، نگارنده به یاد دارم که تابوت صوری را (به عنوان این که جنازه آقا میرزا حبیب الله اشتهاردی در آن است.) بر دوش گرفتند و جمعیت بسیاری به دنبال آن به صورت عزادار و سینه زنی حرکت می کردند، و در همه محله های اشتهارد عبور کرده و فریاد می زدند:

رفت زدار فنا حجّت اسلام ما *** مهدی صاحب زمان برس به فریاد ما

اینک که حدود 47سال از رحلت او می گذرد، هنوز ذکر خیر او در زبان ها جاری است، به یاد او سوره فاتحه می خوانند و یادش را صمیمانه گرامی می دارند.

سلام و درود همه کرّوبیان و پیامبران و امامان(ع) و اولیاء خدا بر او باد که:

پاک زاد و پاک زیست و پاک مرد.

ص:154

ص:155

ص:156

ص:157

ص:158

ص:159

ص:160

ص:161

دعوت می کنیم:

1- آیت الله حاج میرزا محمود، مجتهد بود، مجتهدی که منبر می رفت با وعظ و خطابه پرمحتوا و شیوا، عام و خاص را بهره مند می کرد. علمی صحبت می کرد. از ویژگی های او در منبر، «شجاعت خوانی» بود. او با این شیوه، شجاعت خاندان رسالت، از جمله امام حسین(ع)و حضرت عباس(ع)و امام سجّاد(ع)را بازگو می کرد و مردم سییل آسا به پای منبر او می آمدند تا شجاعت خاندان رسالت را از زبان او بشنوند.

2- وی در یک قسمت از مسجد امام، اقامه نماز جماعت می کرد و مرحوم آیت الله العظمی شیخ ابوالقاسم قمی(ره) در قسمت دیگر نماز می خواند. یک روز پس از نماز ظهر، دید مردم در نماز جماعت او بیشتر از مأمومین آیت الله شیخ ابوالقاسم قمی(ره) شرکت کرده اند، برخاست و به مردم گفت: «به من اقتدا نکنید، به آیت الله العظمی حاج شیخ ابوالقاسم قمی اقتدا کنید.» آنگاه صحنه را برای توجه بیشتر به مقام مرجعیت و تقوای آیت الله حاج شیخ ابوالقاسم قمی، ترک کرد. به این ترتیب با نفس خود مبارزه کرد و تجلیل از عالم ربّانی زمان آیت الله العظمی شیخ ابوالقاسم قمی را آشکار ساخت.

3- علت منبری شدن ایشان، این بود که در آن عصر در مجلسی که علما و مراجع قم حاضر بودند، یک روز منبری نیامده بود؛ از ایشان می خواهند که به منبر برود. وقتی تسلّط ایشان را بر مباحث و مطالب دینی با استدلال و تمسّک به آیات و روایات مشاهده کردند، برای جلوگیری از رونق کار افراد ضعیف و کم اطلاع، ایشان را تشویق کردند تا در مکان های حساس و پر جمعیت به منبر برود، به این ترتیب او واعظ معروف شهر شد.

4- آیت الله آقای حاج ملّا محمود(ره) ادیب زبردست بود و در سرودن شعرهای متین و پرمحتوا تسلّط فراوان داشت. وقتی به مکه رفت، وضع

ص:162

ایرانیان را در جدّه، نامناسب دید، ضعف و ناتوانی سفیر ایران در جده را مشاهده کرد. لذا به انتقاد از او پرداخت. زمانی که به ایران بازگشت، قصیده ای غرّا پیرامون سفرش به حج، نامناسب بودن وضع ایرانیان در جده و انتقاد از سفیر ایران، سرود. این قصیده بین مردم گسترش یافت و سرانجام به گوش ناصرالدین شاه رسید. شاه از انتقاد به سفیر خود ناراحت شد و از ایشان خواست تا اشعارش را منتشر نکند.

5- در زمان ناصرالدین شاه بین ظلّ السلطان، حاکم اصفهان و آیت الله آقا نجفی، مرجع تقلید آن عصر که در اصفهان می زیست، رابطه خوبی برقرار نبود. آیت الله حاج ملّا محمود، (پدر آیت الله العظمی حاج میرزا ابوالفضل زاهدی) به اصفهان رفت و با سخنرانی ها و ظرافت های خاصی، کار را به جایی رساند که در خانه ظلّ السلطان برای آیت الله آقا نجفی(ره) دعا کرد و همین امر برای واعظان دیگر نیز سنّت شد و موجبات افزایش قدرت و شوکت آیت الله آقای نجفی و تضعیف دستگاه ظلّ السلطان را فراهم ساخت.

او سرانجام در 87سالگی، در سال 1351ه. ق هنگامی که فرزندش آیت الله میرزا ابوالفضل زاهدی حدود 41سال داشت، رخت از جهان بربست. مردم به صورتی کم نظیر، جنازه اش را به حرم مطهّر حضرت معصومه(س)آوردند و پس از طواف، در صحن عتیق، مقابل بقعه محمد شاه به خاک سپردند.

آیت الله حاج ملّا محمود(ره) پنج پسر داشت. سه نفر از آنها که اهل علم و روحانی بودند، عبارتند از:

1- آقا حسین زاهدی؛ که دانشمندی خوش حافظه و قریب الاجتهاد بود و در جوانی دار دنیا را وداع گفت. مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم

ص:163

حائری که از استادانش بود، در تشییع جنازه او گریه می کرد. سرانجام جنازه وی را در قبرستان شیخان، نزدیک مرقد مطهّر زکریا بن آدم و در ناحیه شرقی آن، به خاک سپردند.

2- آقا مصطفی زاهدی(ره)؛ به زبان فرانسه تسلط کامل داشت.

3- حضرت آیت الله حاج میرزا ابوالفضل زاهدی که شرح زندگی اش را در این مقاله می خوانیم.

او وصیت کرد که پیکرش را در قبر برادرش آقا حسین دفن کنند و به این وصیت عمل شد.(1)

ص:164

سید صادق قمی (وفات یافته سال 1338ه .ق).

آیت الله زاهدی درس فلسفه و حکمت (منظومه سبزواری و...) را در محضر حکیم و استاد گرانمایه، آیت الله میرزا علی اکبر مدرّس یزدی(1) خواند. پس از پیمودن سطوح عالیه، حدود ده سال در درس خارج عالم فرزانه، مرجع بزرگ حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ ابوالقاسم کبیر قمی(2) شرکت کرد و استفاده کافی برد.

آیت الله حاج میرزا ابوالفضل زاهدی(ره) در سال 1336و 1339ه .ق، دو بار به اراک مسافرت کرد. در حوزه علمیّه اراک که تحت نظر آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری (وفات یافته سال 1335ه. ق) اداره می شد، دو سال به تدریس و ادامه تحصیل پرداخت. وی در این حوزه، از اصحاب آیت الله حائری به شمار می آمد و زمانی که حاج شیخ عبدالکریم(ره) (در سال 1340ه .ق) به قم هجرت و حوزه علمیه را تأسیس کرد، حضرت آیت الله زاهدی در کنار آیات عظام: گلپایگانی، مرعشی نجفی، سید احمد خوانساری، امام خمینی، حسن فریدو...(قدّس الله اسرارهم) در محضر درس ایشان شرکت کرد و از شاگردان برجسته ایشان شد و بی گمان آیت الله حائری با بودن چنین افراد برجسته ای در قم، علاقمند شد که جلسه درس خود را به قم انتقال دهد. در حقیقت این علما باعث شدند آیت الله حائری به قم بیاید و با همّت عالی و همکاری یاران باصفایش، حوزه علمیه قم را نوسازی و تأسیس کند و سنگ زیرین بنای یک دانشگاه عظیم جعفری را در قم بنیان گذارد.

حضرت آیت الله زاهدی به قدری مورد وثوق حضرت آیت الله العظمی حائری(ره) بود که هر گاه ایشان برای نماز جماعت در صحن عتیق مرقد مطهّر حضرت معصومه(س)حاضر نمی شد، آیت الله زاهدی را به جای

ص:165

خود تعیین می کرد. همچنین در برخی از دشواری های سیاسی و اجتماعی که در عصر مرجعیت آیت الله العظمی حائری(ره) رخ می داد، آقای زاهدی به عنوان نماینده و سخنگوی آیت الله حائری، نقش به سزایی در آرام کردن اوضاع و امور و رسیدگی به مشکلات مردم داشت.

ص:166

ساختن فتنه تلاش فراوان کرد.

از فعالیت ای آیت الله زاهدی در این عصر، تلاش وی در مسأله ملی کردن نفت و قطع دست غارتگران بین المللی است. او در کنار مرحوم آیت الله العظمی سید محمد تقی خوانساری(ره) (وفات یافته سال 1371ه .ق) ضمن سعی فراوان، بیانات آقای خوانساری را به مردم ابلاغ می کرد.(1)

از حوادث تلخی که در عصر مرجعیت آیت الله العظمی بروجردی(ره) رخ داد، جنب و جوش فرقه ضالّه بهائیت بود که آقای بروجردی برای مبارزه علیه آنها، با تمام امکانات به میدان آمد و آیت الله زاهدی به نمایندگی از طرف ایشان به استان فارس سفر کرد و در خنثی سازی تبلیغات مسموم بهائیان و تحریم مصرف پپسی کولا - که منبع درآمدی برای محفل بهائیان بود. - نقش به سزایی برعهده گرفت و در این راستا، گام های راسخی برداشت، که خود داستان مفصّلی دارد.

از آثار این رادمرد علم و عمل، پرورش شاگردان بسیاری از قشر حوزه، بازار و سایر مردم بود، که در جای خود نقش به سزایی در پیشرفت اسلام و حفظ جامعه از گناه و انحراف داشت و بسیاری از طلاب را با شیوه منبر و سخنرانی آشنا کرد.

ایشان در مدت زمانی که نماز جماعت را در مسجد امام قم اقامه می کرد، به نوسازی و تعمیرات اساسی مسجد، به ویژه در قسمت غربی مسجد پرداخت. سرداب و طبقه بالای آن را با اسلوب بسیار زیبا و با کاشی کاری های جالب، بازسازی کرد و بر توسعه آن افزود.(2)

گر چه بعضی از بهانه جویان و حسودان، باعث مزاحمت ها شده و موجب وقفه در کار توسعه و بازسازی می شدند؛ ولی ایشان با توکّل به خدا، به راه خود ادامه داد و به کارشکنی آنان اعتنا نکرد و او این کار ارزنده

ص:167

را در طول چند سال، تکمیل کرد و به پایان رساند و این نیز درس بزرگی از مردان الهی است که در راه پیشرفت اسلام، از ملامت نهراسند و به احیای اسلام و اماکن اسلامی ادامه دهند.

هم اکنون از این اماکن به عنوان محل نماز و وعظ و ارشاد و تدریس دروس حوزه علمیّه کمال استفاده می شود؛ مردم نیز به روح بلند آقای زاهدی درود می فرستند و از او به نیکی یاد می کنند. مردی که با همّت پرصلابت خود، چنین ساختمان های وسیع و زیبایی را به یادگار نهاد، تا آیندگان در مضیقه نباشند و از آنها استفاده کنند.

ایشان علاوه بر نوسازی مسجد امام حسن عسکری(ره)، با همّت و نفوذ خود در میان مردم، موفّق شد مسجد چهارمردان، در خیابان چهارمردان و مسجد ملّا جعفر، در بازار را توسعه دهد. وی در تهران، مساجد گوناگونی ساخت. گرمخانه مسجد جامع تهران و مسجد راهجرد واقع در جاده قم و اراک را نیز نوسازی و فعّال کرد. به علاوه در کمک رسانی به مستضعفان و حل مشکلات مردم، خدمات شایانی انجام داد. در کنار خدمات علمی و فرهنگی، به خدمات اجتماعی نیز اشتغال و تلاش فراوان داشت.

ص:168

بعضی از مراجع در این زمینه از ایشان استفاده می کردند. به همین دلیل از افراد نادری بود که در حوزه علمیّه قم برای بحث علمی با صاحبان ادیان انتخاب می شد؛ زیرا به خوبی می توانست به پرسشهای آنها پاسخ دهد.

علمای بزرگ و مراجع تقلید برای نظریات ایشان از جمله نظریات فقهی اش احترام خاصی قایل بودند. حضرت امام خمینی(ره) ایشان را «شیخ الطایفه» می خواند و در بعضی از مباحث نظر ایشان را محترم می شمرد. (البته این مسئله بحث مفصلی دارد و اینجا جای بحث آن نیست.)

از ویژگی های آیت الله زاهدی به گفته خودشان، این بود که همه کتاب هایی را که در خانه داشت، به طور کامل مطالعه و نکات جالب را فیش برداری می کرد. او واقعاً اهل تحقیق و مطالعه بود، مثلاً کتاب چند جلدی «اُسدالغابه» و «تاریخ خطیب بغدادی» (مؤلف هر دو از علمای معروف اهل تسنن هستند.) و «بحارالانوار» را از اول تا آخر مطالعه و نکات آن ها را در یادداشت های خود ثبت کرد؛ تا آنجا که می فرمود: «کتاب چند جلدی تاریخ بغداد را چهار بار مطالعه کردم و از آن یادداشت برداشتم.»

از این رو بر علوم مختلف احاطه داشت و بر مطالب مختلف اسلامی و تاریخی مسلّط بود. ایشان در مدتی که در تهران در مسجد جامع و... مشغول درس و بحث و تدریس تفسیر و تاریخ ادیان بود، از هر نظر موقعیت عالی به دست آورد، لذا آیت الله العظمی بروجردی(ره) ایشان را به قم دعوت داد. وی در مدرسه فیضیه و مسجد امام، جلسات متعدّد درس خارج فقه، اصول و تفسیر داشت و حوزویان را از انوار علوم مختلف، بهره مند می ساخت.(1) در این دوران شاگردان برجسته ای تربیت کرد؛ افراد فرزانه ای مانند: حاج آقا سید شاه آبادی و برادران معروف به اخوان مرعشی (آیت الله سید مهدی و آیت الله سید کاظم مرعشی) از

ص:169

شاگردان او بودند. این دو بزرگوار می فرمودند: «کتاب لاضرر ایشان را در خانه بیرونی حضرت آیت الله العظمی سید عبد الهادی شیرازی در نجف اشرف، عنوان و در محور آن بحث و گفتگو می کردیم.»(1)

آیت الله زاهدی به قدری به تعلیم و تعلّم اهمیّت می داد، که همواره می کوشید مطالب معنوی و علمی را به دیگران بیاموزد؛ به طوری که این مطلب بین مردم مشهور شد که: «هر کس از کنار ایشان عبور کند، چیزی یاد می گیرد.»

ص:170

یکی از کتاب های ایشان «رسالة الضرر» در مورد «قاعده لاضرر» یکی از قواعد فقهی است. ایشان با تحقیقات و تتبع در روایات لاضرر، تعداد آنها را، که معمولاً مراجع تقلید نوزده روایت در دسترس داشتند، به 38روایت و سپس به 45روایت رساند. جالب این که حضرت امام خمینی(ره) مجموعه این روایات را برای مطالعه و تحقیق از آقازاده ایشان گرفت. این رساله بیانگر وسعت تسلّط و احاطه ایشان بر احادیث و متون فقهی بود که با بحث در مورد رجال روایات، هر جا که صاحب جواهر الکلام(ره) بر قاعده لاضرر تمسّک کرده، آن را نیز ذکر کرده است. کوتاه سخن آن که تحقیقات ایشان نشان می داد محقّقی نحریر و فقیهی بااستعداد سرشار و حافظه کم نظیر است.

از جمله کارهای علمی او این بود که کتاب وسائل الشیعه را، از آغاز تا پایان، مورد بررسی قرار داد و مطالب و متن حذف شده احادیث آن را با ذکر مدارک مشخّص کرد. بر اهل اطلاع روشن است که چنین کار فنّی نیاز به احاطه بسیار دارد و از هر کسی ساخته نیست. خلاصه ایشان جامع معقول و منقول بود، چنان که این جامعیت از گفتار او در بحث، درس، موعظه، تفسیر، نصیحت و محاورات خصوصی اش به طور کامل مشاهده می شد.

ص:171

علوم اسلامی (فقه، اصول، تفسیر، حدیث، وعظ و ارشاد) بر اساس قرآن، نهج البلاغه و احادیث خاندان رسالت(ع) پرداخت.

وی پس از رحلت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری(ره) ( 1335ه. ق) به تهران هجرت کرد و بیش از ده سال در مسجد جامع، واقع در بازار تهران، به اقامه جماعت، تدریس و تفسیر قرآن و موعظه و ارشاد مردم پرداخت، تا این که در سال 1368ه. ق به قم بازگشت و به تدریس فقه و اصول و تفسیر برای حوزویان مشغول شد.

در سرداب مسجد امام قم - که در قسمت غربی مسجد قرار دارد. - شب ها پس از اقامه جماعت، منبر می رفت و برای عمودم مردم، با بیانی شیوا و روان، تفسیر قرآن می گفت. آری خدمات علمی و فرهنگی شایان و مستمری به مردم ارائه کرد و نگارنده خود بارها در مجلس تفسیر او شرکت کردم و استفاده بردم. بزرگان حوزه نیز مستفیض می شدند.

آیت الله زاهدی(ره) علاوه بر این جلسات، گاه در مجالس مهم از جمله مجلسی که آیت الله العظمی بروجردی(ره) در منزل خود تشکیل می داد، منبر می رفت. علمای بزرگ و شخص آقای بروجردی(ره) در آن مجلس شرکت می کردند و توجّه آیت الله بروجردی بر این که حتماً پای صحبت آیت الله زاهدی(ره) بنشینند. دلیل آن است که آقای بروجردی عنایت خاصی به او داشتند و او را در بیان مطالب و تحقیقات علمی دارای اعتبار و شأن و مکانت ممتازی می دانست،

لذا در آن مجلس حضور می یافته و در حقیقت منبر او همانند تدریس برای عموم و طلاب و اهل علم بود.

او در جامعه شناسی و روان شناسی نیز اطلاعاتی وسیع داشت. هنگام سخنرانی به گونه ای سخن می گفت که حاضران خسته نمی شدند و سراپا گوش، به گفتارش توجه می کردند و گاه با گفتن لطیفه های آموزنده به

ص:172

شنوندگانش نشاط می بخشید. وی با استفاده از همین شیوه، مردم را از هر سو به پای منبر خود جذب می کرد و به این ترتیب، مطالب تفسیری و اخلاقی و معارف دینی را به گوش شنوندگان می رساند. آیت الله زاهدی(ره) بسیار آرام، متین و روان صحبت می کرد تا برای همه قابل فهم باشد. برای تجسّم مطالب نیز از اشعار و مثال های زیبا استفاده می کرد.

این ویژگی ها نیز حکایت از آن داشت که تبحّر ویژه ای در بیان مطالب و استفاده از واژه های ادبی و فصاحت و بلاغت دارد. وی مطالب را از عمق جان بیان می کرد، از این رو تأثیر نفس مخصوصی داشت، چرا که اگر سخن از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند.

خوش گفتاری، لطیفه گویی و برخورد مهرانگیز او در منبر و جلسات دیگر باعث شده بود که بسیاری از راننده ها و میدانی ها به پای منبرش کشیده شوند و بسیاری از آنها از خلاف های خود توبه کنند و در پرتو نصایح او، هدایت شوند. این امور حاکی است که وعّاظ باید شیوه های نفوذ در دیگران و جلب افراد را بدانند و با به کار بردن آنها به توفیقات سرشاری در راستای تبلیغات نایل آیند.

در اینجا به تناسب به ذکر چند نمونه از لطیفه های ایشان می پردازیم:

1- سه نفر از دختری خواستگاری کردند. یکی از آن ها به نام حسن، بسیار زیبا بود، ولی دین و مال نداشت؛ دومی به نام علی، مال داشت، ولی دین و زیبایی نداشت، و سومی به نام جعفر دین داشت، ولی مال و جمال نداشت. از دختر پرسیدند، به کدام یک از این خواستگاران جواب مثبت می دهی؟ در پاسخ گفت «حسنعلی جعفر را»، یعنی هر سه تا، جمال و مال و دین را می خواهم.

بعضی از مردم این گونه اند و می خواهند سه همسر داشته باشند.

ص:173

حاضر نیستند به دین تنها اکتفا کنند؛ هم می خواهند دیندار باشند و هم رزق و برق دنیا را نگه دارند، چنین کاری قابل جمع نیست. دین با بعضی از زرق و برق ها سازگار نیست و آنان چنین می خواهند و در حقیقت مانند آن دختر سه شوهر می خواهند.

2- انوشیروان از دو واژه «انو» به معنی شکوه (شاه شکوهمند) و «شیروان» از شیربان گرفته شده؛ یعنی نگهبان شیر. بعضی از پادشاهان ایران در سابق، امیران و فرماندهی داشتند که شیران بیشه شجاعت بودند و به وسیله آنها ناموس، مال و امنیت مردم حفظ می شد، اگر پادشاه عصر سرهنگ هایی مثل شیر دارد که نگهبان مال و ناموس و امنیت مردم هستند، شاه شیران است و گرنه شاه گربه بان است، مثل رضاخان که فرار کرد؛ او شاه گربه بان بود!

3- بعد از هر دشواری، فرج و گشایش است؛ گویند: تاجری ورشکسته شد، با هزار زحمت مقداری رشته های ابریشم فراهم آورد و آن را بر پشت الاغش بار کرد تا برای فروش به محل دیگر ببرد. در مسر راه، الاغ به نهری رسید و هنگام حرکت از میان آب، آن قدر در آب فرو رفت که ابریشم ها خیس شدند و سنگینی آنها باعث شد الاغ در میان نهر بیفتد و همه ابریشم ها را آب ببرد. تاجر که سخت ناراحت شده بود، رو به آسمان کرد و گفت: «خدایا! اگر تو به جای من بودی، چه می کردی؟!» خداوند به او که سخت در فشار و تنگنا قرار گرفته بود، لطف کرد. عده ای را به آنجا فرستاد و آنها با تلاش، ابریشم ها را جمع آوری کردند و آوردند. او آن ها را فروخت و در این معامله سود کلانی برد و سپس داد و ستدهای دیگر کرد و وضع مالی اش بسیار خوب شد. او پس از دشواری و شدت، به فرج و گشایش دست یافت، پس آنان که در فشار سخت هستند، از لطف خدا ناامید نشوند.

ص:174

ص:175

قلم دانشمندان، با خون شهیدان سنجیده می شود. در این سنجش، قلم علما بر خون شهیدان برتری می یابد »(1)

سخنان ارزشمند آیت الله زاهدی جرقّه ای بود که ذوق نویسندگی را در من شعله ور ساخت، به طوری که تصمیم گرفتم این راه را ادامه دهم. در شبی دیگر آن مرحوم سخن از بلال حبشی به میان آورد و شعری را که بلال در اولین ملاقات با رسول خدا؛ 6به زبان حبشی خواند، قرائت کرد:

اَرَه بَرَه کَنْکَره *** کَرا کَرا مَنْدَره

حسّان بن ثابت، به دستور پیامبر اکرم(ص) این شعر را به عربی ترجمه کرد که معنایش این است، «ای پیامبر! هر گاه در دیار ما سخن از ارزش ها به پیش می آید، تو را به عنوان جامع فضایل و ارزش ها مَثَل می زنند.»(2) این گفتار نیز بر عشق و علاقه ام نسبت به بلال حبشی افزود. تصمیم گرفتم شرح حالی از بلال حبشی بنویسم؛ از این رو، نخستین کتابم، با نام «سیمای بلال حبشی» در سال 1347ش چاپ و منتشر شد. آری تأثیر نفس آیت الله زاهدی(ره) این گونه وجودم را متحوّل ساخت و مرا برای نویسندگی تشویق کرد. البته ایشان برای افراد دیگر نیز در زمینه هایی مثل ساده زیستی و تواضع سرمشق شدند.

ص:176

سادگی، مسئله خود را از او می پرسیدند و پاسخ دریافت می کردند.

در خانه نیز هنگام اعیاد و جشن ها از مردم استقبال می کرد و صمیمانه به پذیرایی می پرداخت. با مردم احوال پرسی می کرد و به صورتی دوستانه و صمیمی به آن ها تبریک می گفت.

او هیچ چیزی را وجه المصالحه اسلام قرار نمی داد و تمام همّ و غمَش تبلیغ اسلام بود. همانند چشمه ای جوشان همواره تشنگان حقیقت را با احکام اسلام و تفسیر قرآن سیراب می کرد و ساده زیستی را پلی برای ارتباط با مردم قرار داده بود تا آن ها بدون مانع از این چشمه جوشان فضایل بهره مند شوند.

حضرت امام خمینی(ره) احترام خاصی به ایشان می نمود و او را به «شیخ الفقهاء» می خواند (زیرا از نظر سن، حدود یازده سال از امام بزرگ تر بود.) به یاد دارم در یکی از شب های جشن، در سال های 41و 42حضرت امام خمینی قبل از تبعید و زندان، به سرداب مسجد امام وارد شد و نزد آیت الله زاهدی نشست. ملاقات آنها در آن شب بسیار با ملاطفت و مهر و محبت بود، گویی دو یار صمیمی مدت ها یکدیگر را ندیده اند!

در فضایی بسیار باصفا احوال همدیگر را پرسیدند. آیت الله زاهدی نیز هنگام استقبال و بدرقه، احترام فوق العاده ای به امام ابراز کرد.

ص:177

حتی در کوچه و بازار و... دیده می شد. در برابر گناه، عکس العمل نشان می داد و اگر به کسی ظلم می شد، ظالم را نصیحت و از ظلم جلوگیری می کرد و در عصر درگیری های رضاخان نیز همراه مراجع بود و فعالیت چشمگیری داشت. هنگامی که رژیم ستم شاهی در سال 1342ه. ش، حضرت امام خمینی(ره) را دستگیر و زندانی کرد، آیت الله زاهدی(ره) تصمیم گرفت با وساطت بعضی از دوستانش با امام در زندان ملاقات کند. وقتی که بیت معظّم رهبر عالیقدر انقلاب از ملاقات ایشان با امام، آگاه می شوند، تصمیم می گیرند مقداری لباس و تعدادی کتاب برای امام بفرستند، ایشان قبول می کند؛ اما دستگاه انتظامی و اطلاعاتی از ترس اطلاع امام از خارج زندان و پیامدهای آن، از بردن لباس و کتاب به وسیله ایشان جلوگیری می کند. آنها لباس و کتابها را از ایشان می گیرند، با این قول که؛ خودمان به خدمت آقای خمینی می رسانیم.

ملاقات آیت الله زاهدی با امام آن طور که ایشان می فرمود از نظر ابراز عواطف و احساسات طرفین، دیدنی بود. البته متانت و صلابت امام، مانند خار از زندان کاملاً عادی بود. او در این ملاقات از نزدیک احوال امام را جویا شد و برای سلامتی و آزادی امام دعا کرد، ولی کتابها و لباس را به قم باز گرداند و از این عمل زشت دستگاه اطلاعات بسیار ناراحت شد و در طرد قانون ننگین کاپیتولاسیون (که امام به خاطر مبارزه با آن زندانی و تبعید شد.) سخنرانی کرد؛ در این سخنرانی فرمود:

«بر اساس قانون کاپیتولاسیون، حکومت شاه پذیرفت که آمریکاییان خود مجرمانشان را محاکمه کنند ومَحاکم ایران حق محاکمه آنها را نداشته باشد و این قانون به منزله ننگین ترین سلطه آمریکا بر ایران بود.»

حضرت امام خمینی(ره) با تمام توان بر ضد شاه و رژیمش فریاد کشید

ص:178

و عاملان چنین لایحه ننگینی را که به مجلس برای تصویب برده بودند، رسوا کرد و موجب بطلان چنین پیشنهاد استعماری شد، البته همین امر باعث تبعید ایشان به ترکیه و از آنجا به نجف اشرف شد. امام در یک سخنرانی فرمود: «مردم به خاطر این ننگ باید پرچم سیاه بر سر منازل خود بزنند.»

حضرت آیت الله زاهدی پس از سخنرانی بسیار باصلابت و محکم امام در مسجد امام(ع) در مجلس باشکوهی، موضوع کاپیتولاسیون را عنوان کرد و به تشریح و بیان زشتی کاپیتولاسیون و پیامدهای شوم آن پرداخت، آنگاه فرمود: «اگر آیت الله خمینی فرمود: سزاوار است به جای جشن، پرچم سیاه برافرازید، من می گویم سزاوار است که لباس سیاه و عزا بپوشید و به این ترتیب تأثّر و اندوه خود را نسبت به این پدیده استعماری، اعلام کنید.» سپس از مفاد این آیه شریفه استفاده کرد:

(انّ الْمُلُوکَ اِذا دَخَلُوا قَرْیَةً اَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا اَعِزَّةَ اَهْلِها اَذِلَّةً وَ کَذلِکَ یَعْعَلُونَ.) «پادشاهان هنگامی که وارد منطقه آبادی می شوند، آن را به فساد و تبهی می کشند و عزیزان آنجا را ذلیل می کنند، آری کار آنان همین گونه است.»(1)

و به این ترتیب عدم لیاقت و شایستگی شاه و دولت وقت را در مورد تصویب چنین قانون ننگینی در مجلس فرمایشی، گوشزد کرد و به مردم، برای جلوگیری از تصویب چنین قانونی، هشدار داد. او هدف شاهان را افساد و ذلیل کردن و تحقیر مسلمانان دانست و از این موضوع که چرا زمامدار کشور باید به ملّتش چنین رفتار نابخردانه کند، به شدت انتقاد کرد.

روشن است که چنین سخنرانی، آن هم در مسجد امام حسن عسکری قم در میان انبوه جمعیت، تأیید آشکار مبارزات امام خمینی(ره) و دعوت

ص:179

علنی مردم به مبارزه و نهی از منکر بود.

ص:180

نابجا، به خاطر انجام فرمان خدا، خشونت نموده و پافشاری می کرد.

شیفته و شیدای ولایت بود. از اوصاف و فضایل خاندان رسالت، به خصوص امیر مؤمنان علی(ع)در منبر، درس و همه جا سخن می گفت. روزی پای منبرش بودم، که می فرمود:

«مطابق روایات، فرشتگان در آسمان چهارم و ملأ اعلی مشتاق زیارت حضرت علی(ع)می شوند. خداوند در همان ملأ اعلی تمثال حضرت علی(ع)را برای آنها، به صورت فرشته نورانی درآورده است، تا آنها به این ترتیب، جمال حضرت علی(ع)را زیارت کنند.»(1)

به راست که برای حفظ دین و شعائر مذهبی، از جان مایه می گذاشت و شب و روز نمی شناخت. از اندوخته های علمی و معنوی خود برای تثبیت دین خدا و پاشیدن بذرهای مذهب در مزرعه دل های مردم بی اندازه استفاده می کرد و با وجود کسالت و کهولت سن در سال های آخر عمر، عصرها به مسجد امام قم می آمد. در آنجا روی پلّه مسجد می نشست و با تواضعی خاص، به ذکر خدا، یا جواب دادن به مسائل مردم می پرداخت. دیدن قیافه ملکوتی او، انسان را به یاد خدا و آخرت می انداخت و حالتی معنوی در انسان پدید می آورد.

رضوان و بهشت جای بادش *** جا در حرم خدای بادش

ص:181

برقرار بود. روزهای آغاز سال 1357که سال انقلاب اسلامی بود، یکی پس از دیگری می گذشت. رژیم ستم شاهی بر همه جا سلطه داشت. مدرسه فیضیّه، مرکز حوزه علمیّه قم، سال ها از طرف رژیم بسته و متروک شده بود. شب 12فروردین 1357ش فرا رسید؛ همان شبی که شب آخر عمر آیت الله زاهدی (رادمردی که یک عمر، به تدریس و ترویج دین و برافراشتن پرچم توحید پرداخت.) 9 بود و سرانجام ساعت 30/ 5 بامداد، روح ملکوتی حضرت آیت الله زاهدی(ره) به ملأ اعلی پیوست و به لقاءالله شتافت.

ص:182

جمعیت به حرکت درآمد تا جنازه را از خانه به مسجد امام و از آنجا به حرم مطهّر حضرت معصومه(س)تشییع کنند. تشییع بسیار عظیم و عجیبی رخ داد، سراسر شهر یکپارچه عزادار بود و به قدری این تشییع باشکوه و پرجمعیت بود. که مرحوم حضرت آیت الله حاج شیخ هاشم آملی(ره) به آیت الله زاده زاهدی، حضرت حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمود زاهدی فرمود: «چنین تشییع در عالم اسلام سابقه ندارد.» (چه از نظر کمیت و چه از نظر کیفیت و اثر)

با کثرت جمعیت، بردن جنازه مطهر به داخل مسجد امام، میسر نشد؛ بلکه جنازه از کنار درگاه مسجد به سوی حرم مطهّر حضرت معصومه(س)حرکت داده شد. در این تشییع عموم مراجع تقلید، علما، فضلا، طلاب و سایر قشرهای مردم حضور داشتند و به راستی از نظر کیفیّت و کمیّت نمونه بود، همین که سیل جمعیت نزدیک مدرسه فیضیه رسید، شعارهای بلند و رسا از هر سو برخاست که: فیضیه. فیضیه... یعنی: «جنازه را به مدرسه فیضیه ببرید.» منظور این بود که به این وسیله، مدرسه فیضیه پس از سالها تعطیل و بسته شدن، گشوده شود. این اشعار سراسر جمعیت را فرا گرفت. دیگر شورش و هجوم مردم به سوی فیضیه به هیچ وجه قابل کنترل نبود. سیل جمعیّت جنازه را تا کنار در بسته فیضیه آورد، تفنگ داران رژیم از هر سو مراقب بودند. احتمال درگیری زیاد بود، شعارها همچنان ادامه داشت. مردم مراجع تقلید را به خاطر نگهداری از آسیب به خانه های خود بردند و درِ فیضیه را از جا کندند. در این لحظه جمعیت با جنازه وارد فیضیه شدند.

ص:183

درون فیضیه، صحن های حرم و میدان آستانه از کثرت جمعیت موج می زد، از این رو، آن روز (که روز 12فروردین سال 1357ش، بود.) به عنوان «یَوْمُ الْفَتْحِ وَ الظَّفرِ» (روز فتح و پیروزی) نام گرفته، طلیعه پیروزی های دیگر شد و روح امید پیروزی نهایی را در دل ها دمید. عجیب این که درست در همین روز در سال بعد ( 12فروردین سال 1358ش) روز همه پرسی جمهوری اسلامی و روز رسمیت یافتن کامل جمهوری اسلامی در کشور ایران شد. چنان که گفته اند: «تَفَاُّلُوا بِالْخَیْرِ تَجِدُوه؛ فال نیک بزنید که آن نیکی را می یابید.»

اوضاع آن چنان وخیم بود که احتمال داده می شد، جنازه آیت الله زاهدی از ناحیه کماندوهای رژیم تیرباران شود. جمعیت خروشان، فریاد می زدند: «جنازه را در همین جا (فیضیه) بشویید، باید در همین جا به خاک سپرده شود.»

در این هنگام آیت الله زاده زاهدی، حضرت حجة الاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ محمود زاهدی (دامت برکاته) در میان انبوه جمعیت، خود را به بالای سکوی پله هایی که از فیضیه به صحن عتیق متصل است، رسانید و پس از اعلام سکوت، به سخنرانی کوتاه و تکان دهنده ای پرداخت. او نخست اظهار داشت که اندکی آب بیاورند! سپس با صلابت فرمود:

«ای پدر! تو عاشق و شیفته علم و دانش بودی و در همین مدرسه 7به جهان علم، چشم گشودی و در علم را به روی شیفتگان باز کردی. اینک من افتخار می کنم که تو با چشم بسته، درِ مدرسه را گشودی! من امروز برای تو دو هدیه آورده ام: - 1تربت پاک شهدای کربلا که بر کام و چشم تو نهادم.

ص:184

2- دیگر این که آب مدرسه فیضیه را به جنازه تو اهدا کردم. (آنگاه آب را بر روی جنازه پاشید.) خدا را شکر که تشییع جنازه مطهّر مرحوم پدرم آیت الله زاهدی، رضوان الله تعالی علیه، موجب فتح و گشودن مدرسه فیضیه شد. به امید آن که این پیروزی تا پیروزی نهایی ادامه یابد.»

مردم همچنان جنازه را در فیضیه نگه داشته بودند و نمی گذاشتند آن را به سوی حرم ببرند. در اینجا نیز آیت الله زاده زاهدی با تدبیری خردمندانه به حل این مشکل پرداخت و با بلندگو اعلام کرد: «پدرم بر اثر کسالت، مدت طولانی است که توفیق شرفیابی به حرم پیدا نکرد، با این که عاشق حرم بود، اکنون اجازه دهید تا جنازه اش به سوی حرم برده شود.»

این سخن، احساسات دینی حاضران را برانگیخت و جنازه را به سوی حرم حضرت معصومه(س)حرکت دادند. در صحن حرم، نماز خوانده شد، سپس مردم جنازه مطهّر را به سوی قبرستان شیخان بردند؛ زیرا طبق وصیت آیت الله زاهدی(ره) قرار بر این بود که جنازه مطهّر ایشان در کنار قبر مرحوم برادرش، حجة الاسلام والمسلمین آقا حسین زاهدی به خاک سپرده شود...

چهلمین روز رحلت آیت الله زاهدی، فرصتی دیگر برای ضربه زدن به رژیم شاه

چهلمین روز رحلت مرحوم آیت الله العظمی حاج میرزا ابوالفضل زاهدی(ره) با چهلمین روز شهادت جمعی از مردم یزد - که بر اثر شورش بر

ص:185

ضد رژیم کشته شده بودند. - همزمان شد. مراجع تقلید بنا داشتند در قم مجلس چهلم شهدای یزد را برگزار کنند.

آیت الله زاده زاهدی با مراجع وقت مشورت کرد و بنا را بر این گذاشتند که مجلس چهلم آیت الله زاهدی(ره) نیز انجام گیرد، همین تصمیم اجرا شد.

جناب آقای حاج شیخ محمود زاهدی با مراجع تقلید صحبت کرد و اعلامیه مجلس ترحیم به صورت دسته جمعی امضا شد و به دنبال همین مذاکره مهم، قرار شد از این پس مراجع تقلید اعلامیه های ضد رژیم را با هم تنظیم و امضا کنند، تا اثر بخش تر باشد و هر گونه دغدغه اختلاف نظر از بین برود، این پیشنهاد بسیار ارزشمند نیز تصویب شد، به گونه ای که امضای دسته جمعی مراجع در اعلامیه چهلمین روز رحلت آیت الله زاهدی(ره)، سنّت حسنه برای آینده شد.

مراجع تقلید از این برنامه، استقبال و تشکّر کردند، حضرت آیت الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی(ره) به آیت الله زاده زاهدی فرمود:

«خداوند آقای زاهدی را رحمت کند که عمرش برکت بود و مرگش حرکت، این کار (امضای دسته جمعی مراجع) سنّت حسنه است.»

آیت الله زاده زاهدی عرض کرد: «کاری نکنید که این سنّت حسنه ادامه یابد.»

آیت الله العظمی گلپایگانی(ره) فرمودند:

«شما این کار را (در رابطه با مجالس ترحیم آیت الله زاهدی) انجام بده، تا این سنّت عملاً تصویب شده و ادامه یابد.»

ص:186

این برنامه ادامه یافت، از آن پس اولین اعلامیه سه نفری مراجع بر ضد رژیم ستم شاهی، با امضای دسته جمعی، صادر شد؛ به دنبال این اعلامیه دژخیمان رژیم به بیت معظم آیت الله العظمی گلپایگانی و مراجع دیگر ریختند و درها و شیشه ها را شکستند و عده ای را مجروح کردند و برخی را کشتند و همین حوادث تلخ باعث تهییج احساسات مردم شد و از همه جا سر و صداها به عنوان اعتراض بلند شد و روند انقلاب به مرحله جدید، بلکه به اوج خود رسید. در حقیقت مجلس چهلم آیت الله زاهدی(ره) موج دیگری ایجاد کرد و پیامدهای آن، کمر شاه و رژیمش را شکست. این نیز از آثار پربرکت مرحوم آیت الله زاهدی بود که به دست فرزند برومندش حضرت حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمود زاهدی، با هشیاری و درایت انجام گرفت.

ص:187

قبرستان شیخان،

در قبر برادرش آقا حسین دفن کنند و منظور از حسین، همان آقا حسین، برادر آقای زاهدی است که هیچ کس از این موضوع اطلاع نداشت.

2- آیت الله حاج شیخ عبدالله فقیهی بروجردی، مؤسّس درمانگاه و کتابخانه قرآن و عترت (واقع در خیابان حجّت قم) خواب شیرین و پیام دهنده دیگری دید که آن را از زبان آیت الله زاده زاهدی نقل می کنیم:

«در روز رحلت پدرم از خانه بیرون آمدم. در کنار در با آقای فقیهی، مؤسس خیریه قرآن و عترت، روبرو شدم. پس از سلام و احوال پرسی، فرمود: مژده! گفتم: آن مژده چیست؟ فرمود: در عالم خواب، خود را در محضر حضرت ولی عصر امام زمان(عج) دیدم. مشاهده کردم که در انگشت دست راستش انگشتری است که نگین آن بسیار درخشنده و آبدار بود. ناگاه دیدم آن نگین از جای خود بیرون آمد و به زمین افتاد. وقتی از خواب برخاستم، ناراحت بودم که این حادثه بیانگر چه واقعه مهمی است؟ صبح باخبر شدم که حضرت آیت الله زاهدی(ره) رحلت کرده اند، دریافتم که آقای زاهدی در پیشگاه امام زمان، قائم آل محمد(ص)چون نگین ارزشمند، زینت دستش بود و آن شب رحلت کرده است. (1)

ص:188

زاهدی دارد، که تنها حضرت حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ محمود زاهدی (دامت برکاته) روحانی است. ایشان در مسجد امام، به جای پدر اقامه جماعت می کند و همچون وی به تدریس و ارشاد اشتغال دارد. مهم این که در راستای خدمات اجتماعی، سرپرستی ایتام، احداث کتابخانه در مسجد امام قم و کمک های شایسته به مستضعفان اقدام های بسیار کرده اند و با تأسیس پروژه های مختلف، در این زمینه قدم های پربرکتی برداشته اند که خود داستان جداگانه و مشروحی دارد.

ص:189

با 12/1/1357ش، در حدود 89سالگی دعوت حق را لبیک گفت و به جوار باری تعالی شتافت. «طوبی له و حسن مآب.»

به امید آن که از شیوه زندگی این عالم ربانی و زاهد پاک سرشت و پرتلاش، درس های ارزنده ای بیاموزیم و آن را بهترین ره توشه سفر آخرت و مدارج عالی کمالات قرار می دهیم.

سلام و درود همه پیامبران، امامان(ع)، کرّوبیان، اولیای خدا و شهیدان راه حق بر روح بلند این آیت دین و مرجع ربّانی و دلسوز باد.

ص:190

ص:191

ص:192

ص:193

ص:194

ص:195

ص:196

علما و عرفای ربّانی (وفات یافته سال 1091ه. ق) بود. نظر به این که ملّا محسن فیض(ره) داماد صدرالمتألّهین ملّا صدرا، صاحب کتاب ارزشمند اسفار (وفات یافته سال 1050ه. ق) بود، مرحوم آیت الله فیض قمی از این جهت به ملّا صدرا(ره) نیز انتساب دارد.(1)

پدر مرحوم آیت الله فیض(ره) به نام آقا میرزا علی اکبر بن محمد، از نویسندگان، شاعران و خوش نویسان مشهور عصر خود بود. کتیبه ضریح منوّر حضرت معصومه(س)که به خط ثلث نوشته شده، از آثار او و به خط اوست.

وی تألیفات متعددی داشته که از جمله آنها عبارتند از:

1- جُنگ و تذکره (در ادبیات و حالات شعرای قم).

2- دیوان اشعار (ضمیمه کتاب فوق است.)

این کتاب در بیش از هزار صفحه، به خط زیبای خودش نوشته شده و در کتابخانه شخصی نوه اش مرحوم عباس فیض موجود است.

3- تاریخ قم (خطی).

4- فرامین فتحعلی شاه.

وی در سال 1312ه. ق در کربلا درگذشت و در همان سرزمین مقدس به خاک سپرده شد. از جمله اشعار او است:

چرا دل ببندم در این زندگانی *** که این زندگانی دو روزی است فانی

به حق خداوند فرد یگانه *** که بی مثل و شبه است و انباز و ثانی

همان صحبت دوستان است و یاران *** اگر حاصلی هست در زندگانی(2)

پدرش، آقا میرزا محمد فیض نام داشت و از شخصیت های برجسته عصر خود بود. در سال 1275درگذشت و قبرش در صحن عتیق، در درگاه بقعه فتحعلی شاه قرار گرفته است.

ص:197

ص:198

نوری فرا گرفت. جالب این که نام او عباس فیض بود و در نجف اشرف در عالم خواب به خدمت رسول اکرم(ص)رسید. پیامبر(ص)به او فرمود: «نام خود را محمد بگذار و نام خودت (عباس) را برای فرزندت انتخاب کن.» و او به این دستور عمل کرد.

در آن عصر یکی از علمای ممتاز، حضرت آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی برای حفظ و توسعه حوزه علمیه سامرّا، از نجف به این شهر هجرت کرد و پس از استادش میرزای بزرگ، رئیس حوزه علمیه سامرّا و از مدرسین طراز اول آنجا شد.

آیت الله میرزا محمد فیض(ره) پس از اخذ درجه اجتهاد از علمای نجف اشرف، برای درک افکار و تحقیقات علمی و فقهی استاد فرزانه آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی، به سامرّا هجرت کرد، او به محض ورود به سامرّا از اساتید و مدرّسین آنجا به شمار آمد؛ و در درس آیت الله شیرازی شرکت کرد، و طولی نکشید که از اعاظم شاگردان و مورد عنایت مخصوص ایشان شد. وی به قدری از نظر علمی به مقامات عالی رسید، که آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی در احتیاطات خود، بعضی از مقلّدانش را به تقلید از آیت الله فیض ارجاع می داد؛ حتّی پس از مراجعت آیت الله فیض به قم، هر کس از مردم قم، ساوه، کاشان و اطراف از آیت الله العظمی میرزا محمد تقی شیرازی(ره) می پرسید: در احتیاطات شما به چه کسی مراجعه کنیم؟ ایشان پاسخ می داد: به آیت الله میرزا محمد فیض مراجعه کنید. با این که آن موقع دهها مجتهد دیگر وجود داشت و همین موضوع مرجعیت آقای فیض را پی ریزی و مقام مرجعیّتش را مستحکم کرد.(1)

ص:199

ص:200

میرزای شیرازی، اهل خانه اش را به قم آورد و تا آخر عمر در قم سکونت کرد.

آیت الله فیض(ره) وقتی که وارد قم شد، حوزه ای در کار نبود و تنها عده ای از طلاب به طور پراکنده در بعضی از گوشه های مساجد و بعضی مدارس، درس می خواندند. مدرسه فیضیه و دارالشفاء مخروبه بود و حجره های آن به عنوان انبار، قهوه خانه، و محل کاه و علوفه در تصرّف مردم قرار گرفته بود. آقای فیض با قاطعیت و همّتی عالی حجره ها را از دست متصرّفان بیرون آورد و به نوسازی و بازسازی آنجا پرداخت و این دو مدرسه را در اختیار طلاب قرار داد. یکی از طلاب معروف آن عصر، آیت الله شیخ محمد رضا ساوجی - که از اصحاب قدیمی آیت الله فیض بود.- ساکن یکی از حجره های مدرسه فیضیه شد. او در مدرسه فیضیه مجلس درسی تشکیل داد و عده ای از طلاب را به گرد خود جمع کرد، آنها را به ادامه تحصیل تشویق نمود و شهریه ای برایشان قرار داد. به این ترتیب آقای فیض می کوشید تا مقدّمات تأسیس حوزه علمیّه قم را به صورت فراگیر فراهم سازد، و به تدریج بر رونق آن بیفزاید.(1)

ص:201

در این مدت شاگردان برجسته ای تربیت کرد و تألیفات متعددی به یادگار گذاشت. چند نفر از فضلایی که به دیار باقی شتافته اند و نامشان را می خوانید، نمونه هایی از شاگردان او بودند:

1- میرزا مصطفی صادقی (وفات یافته سال 1358ه. ق)

2- سید مرتضی فقیه.

3- شیخ احمد فقیهی.

4- نعیمی.

5 - شیخ عباس حائری.

6- شیخ ابوالقاسم نحوی.

7- شیخ علی پایین شهری.

8- محمد باقر قمی (فرزند مرحوم آیت الله حاج ابوالقاسم کبیر قمی).

9- شیخ عباس مستقیم (داماد ایشان).(1)

10- آیت الله حاج سید محمد باقر سلطانی طباطبایی.

11و 12و 13 - سه فرزندش، آقایان: میرزا عباس، حاج آقا مهدی و دکتر علی رضا.

14- سید عبدالله برهانی اشتهاردی(2)

15- حسین کبیر (فرزند آیت الله حاج میرزا محمد کبیر قمی)

و...

ص:202

2- حاشیه بر کفایة الاصول.

3 - حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری.

4- الفیض در طهارت آب قلیل و عدم تنخجیس متنجّس (در فقه).

5- حاشیه بر عروة الوثقی.

6- ذخیرة العباد.

7- حاشیه بر وسیلة النجاة(1)

8- تفسیر.

9- شرحی بر منظومه مرحوم سیّد بحرالعلوم.

و چند رساله دیگر.

ایشان به علم آموزی و گسترش علوم حوزوی اهتمام می ورزید، از این رو برای توسعه حوزه علمیه قم تلاش فراوان کرد. وی از پیش قراولان دعوت آیت الله العظمی حائری از اراک به قم بود، تا با وجود او علوم خاندان رسالت گسترش یابد.

ص:203

بالی ندارم تا پرواز کنم؛ بنابراین به دعوت دیگران از خارج قم نیازمندیم تا او را علمدار سازیم و همه طلاب و دیگران را برای حمایت از او بسیج کنیم و وجوهات برای تشیید و توسعه حوزه در اختیار او قرار گیرد.»

مقارن همان ایام، روزی حضرت آیت الله میرزا محمد فیض در مسجد جمکران با جمعی از طلاب و علما کنار هم آمدند، در آن جمع آقای فیض در مورد دعوت از علمای برجسته برای توسعه حوزه، سخن به میان آورد، یکی از شاگردانش به نام حجة الاسلام شیخ ابوالقاسم نحوی پرسید: «شما کدام یک از علما را برای دعوت به قم در نظر گرفته اید؟!»

آیت الله فیض در پاسخ فرمود:

«سه نفر را در نظر گرفته ام؛ ولی بین آنها تردید دارم که عبارتند از:

1- آقا میرزا علی آقا شیرازی، فرزند آیت الله العظمی سید محمد حسن شیرازی (میرزای بزرگ) که در نجف اشرف سکونت دارد.

2- آقای شیخ محمد کاظم شیرازی که او نیز در نجف اشرف ساکن است.

3- آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری که در اراک است.»

سپس فرمود: «در میان اینها آقای حائری از جهت فضایل و مدیریّت و نزدیک بودن اراک به قم، رجحان دارد.»

آیت الله فیض پس از این جلسه، تصمیم گرفت نامه دعوتی برای آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) بفرستد. آیت الله حائری - که در نجف اشرف، سامرّا و کربلا، نزد مراجع بزرگ آن عصر، تحصیل کرده بود و از مجتهدان و مدرّسان عالی مقام بود. - به دعوت آقای حاج سید اسماعیل اراکی، فرزند مرحوم آیت الله حاج آقا محسن عراقی، در سال 1332ه. ق به اراک آمده و در آنجا به تدریس و تربیت شاگرد مشغول شد، هشت سال به طور

مداوم به این کار ادامه داد و شاگردان برجسته ای از حوزه درس او

ص:204

برخاستند.

آیت الله میرزا محمد فیض(ره) نامه دعوت را به محضر آیت الله حائری(ره) فرستاد، آیت الله حائری در آغاز پاسخ داد: «من از تأیید علمای قم و موافقت آنها مأیوسم.»

آقای فیض دنبال قضیّه را رها نکرد. این بار حضرت حجة الاسلام آقای سید حسن برقعی (از امام جماعت های صحن بزرگ حرم حضرت معصومه(س))را به اراک فرستاد تا از نزدیک با آیت الله حائری صحبت کند که در ایّام عید نوروز چند روزی به عنوان زیارت و دیدار به قم بیاید و از نزدیک اوضاع را ارزیابی کند.

آقای برقعی به اراک رفت و با آیت الله حائری به مذاکره پرداخت. وی در اراک به آیت الله فیض(ره) تلفن کرد که آیت الله حائری تصمیم گرفته است تا روز 29اسفند (سال 1299ش) به عنوان زیارت به قم بیاید. آن روز فرا رسید. خبر آمدن آیت الله حائری را به علما و مردم قم اعلام کردند، بنابراین شد که مردم به استقبال ایشان تا امامزاده شاه جمال (که آن وقت در چهار کیلومتری قم قرار داشت.) بروند، در کنار مرقد امامزاده شاه جمال، چادر بزرگی نصب کردند، سیل جمعیت و علما که در پیشاپیش آنها آیت الله فیض، آیت الله حاج شیخ مهدی پایین شهری، آیت الله شیخ محمد تقی بافقی و تولیت آستانه دیده می شدند، به سوی حرم امامزاده جمال حرکت کردند و در آنجا آیت الله حائری را با تجلیل فراوان و استقبالی که تا آن روز بی نظیر بود، وارد قم کردند.

آیت الله فیض(ره) ایشان را همراه جمعیت به طور مستقیم به حرم حضرت معصومه(س)برد و هنگام نماز محل اقامه نمازش را که مسجد بالاسر بود، به آقای حائری واگذار کرد و خود و سایر مردم چند شب به او

ص:205

اقتدا کردند. وی واعظ معروف مرحوم حاج شیخ جواد مشایخی اراکی را برای معرّفی آیت الله العظمی حائری(ره) به منبر فرستاد. او به منبر رفت و در حضور جمعیت بسیار، با ذکر فضایل و ملکات نفسانی آیت الله حائری(ره) ایشان را به مردم معرفی و حمایت مردم را نسبت به ایشان جلب کرد. از آن پس آیت الله فیض به مسجد امام رفت و در آنجا اقامه جماعت می کرد. آیت الله حائری از او خواست به محل اقامه جماعت خود در حرم بازگردد، ولی آیت الله فیض به احترام او قبول نکرد.

به این ترتیب آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) در 24رجب سال 1340ه. ق مطابق با ایام عید سال 1300ش، وارد قم شد.(1)

ص:206

هزار دینار آن لباس را بفروشد، ولی او نفروخت و سرانجام داش های قم در بیرون دروازه قم به زور آن لباس را از او گرفتند؛ عاقبت دعبل حاضر شد که قسمتی از آن لباس را به هزار دینار به قمی ها بفروشد و قسمت دیگرش را برای خود بردارد.»(1)

آقای حائری پرسید: «دِعْبِل لباس امام را داشت، به من چه ربطی دارد؟!» آقای ساوجی گفت: «شما هم علم امام را دارید، اگر قمی ها لباس امام را دِعْبِل گرفتند، علم امام را از شما خواهند گرفت، یعنی شما را به هر قیمت هست، نگه خواهند داشت.»

این مذاکره گرچه در ظاهر شوخی بود، اما در حقیقت جدّی بود و آقای ساوجی می خواست با این مقایسه به آیت الله حائری بگوید، این قمی ها از نسل همان قمی ها هستند. با خاندان رسالت و علما رابطه نیک دارند و از شما حمایت می کنند، بنابراین در قم بمانید.

این مذاکره زیبا را وعّاظ در مجامع عمومی نقل می کردند، که نقش مؤثری در ابزار احساسات پاک دینی و استقبال مردم قم داشت.(2) همین ابراز احساسات علما و مردم باعث شد که آیت الله حائری(ره) در قم بماند و به راستی اقامت او در قم منشأ آثار و برکات فراوان و توسعه و تشکّل حوزه علمیّه قم شد و چنان تحوّلی ایجاد کرد که رسماً او را در همه جا به عنوان «مؤسّس حوزه علمیّه قم» خواندند. نقش آیت الله فیض(ره) در عصر زعامت آیت الله حائری(ره) و پس از آن پس از اقامت پربرکت آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) در قم، آیت الله فیض(ره) با این که خود مرجعی بزرگ بود، تحت نظر زعامت

ص:207

آیت الله حائری قرار گرفت. طلاب و فضلا را به طور جدی به شرکت در درس ایشان و بهره گیری از محضر درس او فرا خواند و تا سر حد امکان برای تقویت و توسعه حوزه تحت زعامت آیت الله حائری، تلاش کرد. خود نیز به درس و بحث ادامه داد و بر رونق و تعمیق حوزه افزود. به این ترتیب از زمان ورود آیت حائری تا رحلتش (از سال 1340تا 1355ه. ق) پانزده سال گذشت و به راستی عصر طلایی و پررونق برای بازسازی حوزه بود. پس از رحلت آیت الله حائری(ره)، آقای فیض همچنان به تلاش خود در مورد حفظ حوزه ادامه داد و همراه علمای ارجمند و آیات ثلاث (آیات عظام؛ حجّت، صدر و خوانساری) تا ورود آیت الله العظمی بروجردی به قم (از سال 1355تا 1364ه. ق، سال ورود آقای بروجردی) یعنی در حدود نه سال برای تقویت و حفظ حوزه کوشید. او به محصّلین شهریه می داد، تا آن هنگام که آیت الله العظمی بروجردی(ره) وارد قم شد. آقای فیض در مورد ورود آیت الله بروجردی و اقامت ایشان در قم نیز سعی فراوان کرد، از آن بزرگمرد تجلیل فراوان نمود. طلاب و فضلا را به شرکت در درس آقای بروجردی فرا خواند. بر همین اساس می نویسند: «ایشان از مرحوم آیت الله العظمی بروجردی(ره) بسیار ترویج می کرد. بعضی به او انتقاد می کردند و می گفتند: «شما خود مرجع تقلید و صاحب فتوا هستید، چرا از آقای بروجردی(ره) آن همه ترویج می نمایید؟»

ایشان در پاسخ می فرمود: «اگر برای خدا است، ما باید کسی را که فعلاً علمدار و زعیم حوزه است، حفظ کنیم و از او ترویج نماییم و اگر برای غیر خدا است، من اهلش نیستم.»(1)

این بیان ایشان بیانگر اخلاص، علم دوستی و همت او در ترویج علم و تشویق طلاب برای بهره گیری فراوان از درس پربهره عالم بزرگ، آیت الله

ص:208

العظمی بروجردی(ره) بود، گرچه با این کار، مرجعیت خودش تحت الشّعاع قرار می گرفت،ولی کسی که هدفش خداست، این گونه امور واهی او را از بیان حقایق باز نمی دارد.

ص:209

1- پس از ورود آیت الله حائری به قم، آیت الله فیض محل اقامت نماز جماعت خود در مسجد بالاسر و صحن بزرگ حرم حضرت معصومه(س)را به ایشان واگذار کرد. یک ماه پس از این واقعه، آیت الله حائری محل نماز خود را به صحن عتیق منتقل کرد، تا آیت الله فیض به جای خود بازگردد و از آقای فیض خواست که به محل اقامت نماز خود در صحن بزرگ و مسجد بالاسر بیاید و به اقامه جماعت خود ادامه دهد. آیت الله فیض نپذیرفت و فرمود:

«من به احترام شما، در حرم و صحن، نماز جماعت نمی خوانم.»(1)

2- در مسجد امام قم، غالباً عصرها نماز جماعت آیت الله فیض با آیت الله العظمی میرزا ابوالقاسم کبیر قمی (وفات یافته سال 1353ه. ق) مصادف می شد. هر یک از آنها که زودتر تشریف می آورند، امامت می کردند و دیگری که دیرتر می آمد، همراه مردم به او اقتدا می کرد و این شیوه گویای تواضع و حسن ظن و تقوای این دو بزرگوار بود.

3- ایشان به خدمات و امور اجتماعی اهمیت فراوان می داد و با علما و دست اندرکاران، روابط اجتماعی حسنه ای داشت. در ماجرای خلاصی آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی از زندان و تبعید، و ورود ایشان به قم، در سال 1363ه. ق با همراهان به استقبال ایشان شتافت و آیت الله کاشانی را با تجلیل و احترام به قم وارد کرد.

همچنین هنگامی که عالم بزرگ، آیت الله شیخ کاظم شیرازی(ره) در سال 1366ه. ق وارد قم شد، آیت الله فیض به گرمی از او استقبال کرد. او را به خانه اش برد و علما و مردم در خانه آیت الله فیض از ایشان دیدن کردند.(2)

4- شخصی یک عدد ساعت، به عنوان هدیه، به محضر ایشان آورد و

ص:210

تقدیم کرد. ایشان آن را پذیرفت و به منشی خود (شیخ علی) داد و فرمود: «این ساعت را نزد اهل خبره ببر و قیمت کن، ببین چقدر می ارزد؟» یکی از فضلا که در آنجا حاضر بود، پرسید: «قیمت کردن ساعی که به عنوان هدیه آورده اند، برای چیست؟» ایشان در پاسخ فرمود: «باید بدانم که چقدر ارزش دارد تا بفهمم که چقدر باید ممنون آورنده اش باشم!»

5- ایشان در تسلّط بر نفس و کنترل هوس های نفسانی، ممتاز بود. نمونه عملی اش این که با داشتن شرایط مرجعیت و سابقه تدریس طولانی درس خارج و شهرت فوق العاده، در فکر مرجعیت نبود، بلکه در همه جا از موقعیت خود برای مرجعیت مراجعی مانند: آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) و آیت الله العظمی بروجردی(ره)، با ایثار و فداکاری سود می برد، آنها را جلودار کرد و خود در پشت سرشان به راه افتاد.

6- از تواضع او این که: در یکی از مجالس حضور داشت که یکی از علما وارد شد و در یک جای خالی نشست. ایشان با این که ضعف مزاج داشت، به احترام آن عالم، تمام قد برخاست. یکی از حاضران که نزد ایشان نشسته بود، به ایشان عرض کرد: «آقا! شما که از نظر مزاجی ضعیف هستید و آن مرد عالم هم که وارد مجلس شد، متوجه شما نبود، بنابراین چرا به خود زحمت دادید و تمام قد برخاستید؟»

آیت الله فیض در پاسخ فرمود: «او توجه نداشت، مردم که توجه دارند، من هم باید به وظایف اخلاقی خود عمل کنم.»(1)

ص:211

به این ترتیب است:

1- مرحوم حجة الاسلام حاج میرزا عباس: تألیفاتی متعدد از جمله: گنجینه آثار قم (دو جلد)، انجم فروزان، جدی فروزان، تاریخ کاظمین و... از خود بر جای گذاشت.

2- حضرت آیت الله آقای حاج آقا مهدی فیض: از امام جماعت های مسجد امام قم و در امور اجتماعی و کمک رسانی به ضعفا، منشأ خیرات و برکات فراوان است. تألیفات متعددی دارد که به چاپ نرسیده است و از نظر متانت، تواضع و مردم داری، مانند پدر بزرگوارش است.

3- دکتر علی رضا فیض: استاد دانشگاه تهران و دارای تألیفات متعدد مانند: انتقاد بر منطق ارسطو، تاریخ زندگی ملّا محسن فیض کاشانی، شرح قوانین کیفری مصوّب مجلس شورای اسلامی و... است.

4- میرزا محمد تقی (معروف به آقا میرزا).

5- حاج حسین آقا.

آیت الله فیض(ره) پنج داماد داشت که همه مرحوم شده اند و تنها یکی از آنها به نام حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ عباس مستقیم، در کسوت روحانیت بود.

دکتر محمد تقی فیض و دکتر محمدرضا فیض، که در قم معروف اند، فرزندان یکی از دخترهای مرحوم آیت الله فیض(ره) هستند.

ص:212

عامِلْنا بِفَضْلِکَ» (ای خدای ما! با ما به فضل و کرمت رفتار کن.) جان به جان آفرین تسلیم کرد و به لقاء الله پیوست.

آری او که هماره با مناجات و عبادت خدا مأنوس بود، در حال نماز آن هم در قنوت، با درخواست فضل و رحمت از خدا، به سوی جهان باقی شتافت و روحش به شاخسار جنان پرواز کرد.

تشییع جنازه آیت الله فیض به قدری - با توجه به جمعیت آن عصر - پرجمعیت بود که تا هشتاد هزار نفر حدس زده اند.هنگام تشییع، باران می بارید و زمین و زمان اشک می ریخت. آیت الله العظمی بروجردی(ره) در صحن مطهّر حضرت معصومه(س)بر پیکرش نماز خواند و جنازه مطهّرش را در جلو ایوان طلا، واقع در صحن عتیق بارگاه ملکوتی حضرت معصومه(س)به خاک سپردند.(1)

به پاس تجلیل از مقام مرجعیت، مجالس ترحیم متعددی در قم و شهرستان ها از طرف اقشار مختلف مردم برپا شد. مدتی عزای عمومی اعلام کردند و مطبوعات رحلت جانسوز او را به عنوان یک فاجعه مولمه عظیم، به جهان مخابره کردند.

تاریخ رحلت او (سال 1370ه. ق) را بعضی از ادیبان نکته سنج با لقب معروفش «آیت الله الفیض» که به حساب ابجد 1370است، مشخص کرده اند، چنان که در سنگ مرقدش نوشته شده است. یادش به خیر و خدماتش همیشه در خاطره ها زنده باد.

رضوان و بهشت جای بادش جا در حرم خدای بادش

ص:213

ص:214

کاشانی(ره) نیز او را مهدور الدّم می دانست.(1)

هنگامی که آیت الله میرزا محمد فیض(ره) رحلت کرد، آیت الله کاشانی(ره) در همان روز اول رحلت، در تهران و در مدرسه علمیه مروی، به پاس احترام او، مجلس ترحیم گرفت، ور در روز دوم رحلت آیت الله فیض(ره) از طرف شاه و دولت اعلام شد که صبح در مسجد شاه به مناسبت رحلت آیت الله فیض - که روز چهارشنبه بود. - مجلس ترحیم برقرار است.

جمعیت بسیاری در این مجلس شرکت کردند، خطیب توانا حضرت حجة الاسلام آقای محمد تقی فلسفی(ره) بر فراز منبر رفت و مشغول سخنرانی شد، در آن سخنرانی پیرامون «سرمایه های معنوی کشور» سخن گفت و پس از ذکر مطالبی، همین که می خواست این موضوع را با وجود ذیجود آیت الله میرزا محمد فیض(ره) تطبیق دهد که از سرمایه های بزرگ معنوی و علمی و فرهنگی مملکت بود، ناگاه دو یا سه بار صدای تیر در درون مسجد شنیده شد. مجلس شلوغ شد و نظم به هم خورد. مردم گریختند. آقای فلسفی که نتوانست سخنرانی را به پایان برساند، از منبر پایین آمد، بعد معلوم شد که سپهبد علی رزم آرا نخست وزیر هنگام ورود به مجلس، هدف گلوله یکی از فدائیان اسلام، به نام خلیل طهماسبی قرار گرفته و کشته شده است. به این ترتیب یکی از مهره های درشت استعمار، در مجلس فاتحه آیت الله میرزا محمد فیض(ره) اعدام انقلابی شد. همین حادثه اوضاع را به نفع آیت الله کاشانی و دکتر مصدق در مورد ملی کردن صنعت نفت، عوض کرد و راه را برای قطع ایادی سلطه پیر استعمار انگلیس، هموار ساخت.

در همان زمان مجله ترقّی در شماره 673خود چنین نوشت: «گلوله ای که سیر تاریخ ایران را عوض کرد.» (2)

ص:215

به این ترتیب آیت الله میرزا محمد تقی فیض(ره) که در ایران شهرت داشت، این حادثه باعث شد که نامش در تیتر خبرگزاری های جهان آمده و در جهان شهرت یافت و مجلس ترحیم او مایه برکت و زمینه ساز برای قطع دست استعمار انگلستان و تحقّق ملی شدن صنعت نفت ایران شد.

نوشته لوح قبر

بر سنگ روی مرقد مطهّرش چنین نوشته شده است:

«النّاس مَوْتی و اهلُ العلمِ أحْیاءٌ. هذا المضجع الشّریف و المرقد المُنیف، للعالم العامل التّقی، والفقیه الکامل الصّفی، مقنّن قوانین الفقه و الاصول، و مبیّن رموز المعقول و المنقول، مفخر العلماء العاملین، استاد الفقهاء و المجتهدین، ینبوع الفضل و التّحقیق، بحرالعلوم و التّدقیق، مُحیی آثار الشّریعة الاسلامیّة، و مؤسّس الحوزة الجلیلة العلمیّة، شیخ الاجازة و الفتوی، آیةالله العظمی، الحاج میرزا محمّد الفیض القمی، و ارتحل فی الیوم الخامس و العشرین من شهر جمادی الاولی سنة ثلاثمأة و سبعین بعد الالف، و اُرِّخ باسمه المشهور (آیت الله الفیض) 25جمادی الاولی سنة 1370قمری، برابر سیزدهم اسفند 1329شمسی.»

ص:216

ص:217

ص:218

ص:219

ص:220

درباره تاریخ ولادت او نمی شود نظریه قاطعی ابراز کرد؛ ولی می توان حدس زد که در نیمه دوم سده دوم هجری چشم به جهان گشود.

ص:221

خلوص و تواضع رسید. این قطعه تاریخی مربوط به این مرد بزرگوار است که به خارج شهر می رفت، در میان صحرا سر به سجده می گذاشت و آن چنان سجده اش را طول می داد که پرنده های صحرا می آمدند بر بالای پشت او می نشستند و تصوّر می شد که او تکّه ای پارچه است که در صحرا افتاده است و حیوانات وحشی در اطراف او می چرخیدند و از او نمی رمیدند.(1) فضل بن شاذان در ستایش از او چنین می گوید:

«از جمعی از مردم، که با هم آهسته گفتگو می کردند، شنیدم که یکی از آنان گفت: در این کوه مردی است به نام ابن فضّال، عابدترین انسان روزگار است که ما دیده ایم و به یاد داریم.»(2)

4- عبدالله بن مغیره:(3) کنیه اش ابو محمد و اهل کوفه است. ابو محمد چهره بسیار موثّق و موجّه داشت و هیچ کس در بزرگی و تقوا به او نمی رسید. وی از یاران بلند مرتبه حضرت امام موسی بن جعفر(ع)بود و تألیفات فراوانی داشت.(4)

5- یونس بن عبدالرحمن قمی:(5) کنیه اش ابو محمد و معروف به «مولی آل یقطین» بود. یونس از یاران حضرت موسی بن جعفر و حضرت رضا(ع) شخصیتی عظیم، از اصحاب اجماع و دارای برازندگی ویژه در حوزه حدیث، روایت و مبارزه با بدعت ها و مذاهب باطله است.(6)

ص:222

دین از محضرش بهره بردند و در این بخش مناسب است به اسامی تعدادی از آنان اشاره شود:

1- محمد بن عبدالجبّار قمی:(1) لقبش ابن ابی الصهبان، محدّث فرزانه و موثّق و از یاران امام دهم شیعیان حضرت هادی(ع)است.(2)

2- احمد بن محمد بن عیسی قمی: در شأن و مقام او همین بس که درباره اش گفته اند: ریاست قم با او بود و از موثّق ترین و موجّه ترین دانشمندان قم و از یاران چهار امام، از حضرت رضا تا حضرت امام حسن عسکری(ع)بود.(3)

3- ابراهیم بن هاشم قمی:(4) از برجسته ترین راویان اخبار امامان معصوم است. درباره اش گفته اند:

اولین محدّثی بود که اخبار دانشمندان شیه را از کوفه به قم آورد و در آن جا نشر داد و موجب رونق بخشیدن به انتشار آثار اهل بیت شد. او پدر علی بن ابراهیم قمی صاحب کتاب «تفسیر علی بن ابراهیم» است. شیخ کلینی در «کافی» روایات زیادی از علی بن ابراهیم روایت می کند(5) و علامه ممقانی در کتاب گرانسنگ خود در زمینه ترجمه حالات این شخص بزرگوار حقّ مطلب را به جای آورده است.(6)

ص:223

نجاشی می نویسد:

«عبدالله بن صلت قمی مورد توجه و عنایت و وثوق است.»(1)

شیخ صدوق (متوفّای 381ه. ق) در مقدّمه کتاب «اکمال الدین» می نگارد:

«احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، با آن همه عظمت و مقام بلند، از کسانی است که از ابوطالب قمی (عبدالله بن صلت(ره)) روایت نقل می کند.»(2)

بزرگان دیگر مانند علّامه حلّی، محقق اردبیلی، علامه ممقانی و آیت الله خوئی در کتاب های خود به آنچه از شیخ طوسی و نجاشی نقل کرده ایم، بسنده کرده اند.(3)

ص:224

«چند قطعه شعری را که در رثای حضرت رضا(ع)سروده بودم، طی یک نامه به محضر حضرت امام نهم شیعیان فرستادم و از امام درخواست کردم که اجازه دهد چنین اشعاری درباره حضرت امام رضا(ع)بسرایم.

حضرت امام جواد(ع)گویا از آن اشعار بسیار خوشش آمده و آن ها را پسندیده بود؛ لذا همان اشعار را بریده و برای خود نگه داشتند و در بالای صفحه باقیمانده نوشتند: بسیار عالی سروده ای، خداوند به تو جزا و پاداش نیکو عناین فرماید.»(1)

ضمناً این محدّث از کسانی است که در آخر عمر مبارک امام جواد(ع)به محضر آن بزرگوار مشرف شدند و دعای امام را درباره جمعی از یارانش، همانند: صفوان بن یحیی، زکریا بن آدم، سعد بن سعد و محمد بن سنان شنیدند.(2)

ص:225

می کند که: اگر چه بزرگان علم رجال و تراجم، عبدالله را در شمار یاران حضرت هادی(ع)نیاورده اند، شاید به ذهن برسد که او حضرت هادی(ع)را درک نکرده است؛ ولی واقعیت این چنین نیست؛ چون بنابر سخن صدوق در کتاب «اکمال الدین» او آن زمان در قید حیات بود؛ به طوری که محمد بن حسن صفّار قمی با وی ملاقات کرد. و جناب صفّا در سال 290ه. ق از دنیا رفته است.(1)

ص:226

چون خداوند توفیق داد که با این مرد بزرگ که از خاندانی رفیع و جلیل است، ملاقات کنم خداوند متعال را شکر کردم که چنین سعادتی نصیب من شد و محبت او را در دلم افکند.»(1)

شیخ صدوق با آن شخصیت و عظمتی که خود داشت، این چنین هنگامه دیدار یکی از خاندان عبدالله بن صلت، از بیت رفیع او تجلیل می کند و این مایه شگفتی و نشانه گرایش ایمانی، اعتقادی و قلبی این خاندان شیعی به امامان شیعه است.

ص:227

از دنیا رفت و در کجا مدفون شد نیز مشخص نیست.

والسلام علیه یوم ولد و یوم مات و یوم یبعث حیّاً.

ص:228

ص:229

ص:230

ص:231

ص:232

ص:233

ص:234

دانشمند انجام داده ایم؛ مردی که می تواند راهنمای رهسپاران در بیابان حیرت باشد. از این رو به آهنگ شناخت او به راه افتادیم و برای یافتن حقیقت از خدای خویش و روح قدسی او یاری می جوییم.

ص:235

شیخ جعفر بحرانی.

او در سال 1079هجری قمری در شوشتر رحل اقامت افکند و تألیفات علمی اش بیش از 50عنوان کتاب است که شرح تهذیب، شرح استبصار، شرح عوالی اللئالی، انوار النعمانیة، شرح عیون اخبار الرضا(ع) شرح نهج البلاغه، قصص الانبیا و ده ها تألیف دیگر از آن جمله است.

حضرت آیت الله حاج سید محمد جعفر مروج، از عالمان نامدار همین تبار و فرزند حضرت آیت الله حاج سید محمد علی مروج ( 1297 - 1356ق) است. پدرش مردی فضیلت مدار و فاضلی دانش پیشه بود. مقدمات علوم را در زادگاهش شوشتر از سید محمد تقی شیخ الاسلام و سید عبدالصمد جزایری فرا گرفت و در نجف اشرف از محضر میرزا محمد علی رشتی و سید محمد کاظم یزدی بهره های کافی برد. آن گاه با کوله باری از دانش و گوهر تقوا به شوشتر بازگشت و عمرش را در راه ترویج دین سپری کرد.

نسبت آیت الله مروج، با هفت واسطه به محدث شهیر، سید نعمت الله جزایری می رسد. بدین ترتیب: 1- آیت الله حاج سید محمد علی مروج 2 - آیت الله سید محمود 3 - حجة الاسلام و المسلمین حاج سید احمد 4 - حجة الاسلام و المسلمین حاج سید محمد رضا 5 - حجة الاسلام و المسلمین سید علی اکبر 6 - آیت الله حاج سید عبدالله - 7آیت الله سید نورالدین.

ص:236

ملا رحیم فرا گرفت، سپس در محضر پدر بزرگوارش، حاج سید محمد علی مروج و آیات و حجج اسلام: حاج سید حسین نوری، سید علی اصغر حکیم، حاج سید محمد باقر امام و سید مهدی آل طیب مقدمات علوم دینی (جامع المقدمات، حاشیه منطق، سیوطی، مغنی، مطول و شرح لمعه) را فرا گرفت. هنگامی که بیست بهار از زندگانی اش می گذشت، روح دانش پژوه او افقی گسترده تر را جستجو می کرد، پس بر اساس گفتار پیامبر خدا (ص)انا مدینة العلم و علیّ بالها» به نجف اشرف، شهر «باب علم نبی» کوچ کرد و در کنار بارگاه امیر مؤمنان(ع)و محضر شاگردان مکتب امام صادق(ع)که در آن حوزه پربرکت علمی بودند، به دانش پژوهی روی آورد و باقیمانده دروس سطح را در محضر آیات: شیخ یوسف خراسانی، سید محمود شاهرودی، سید علی نوری، سید محمد جواد تبریزی، شیخ محمد حسین حائری و حجة الاسلام حاج شیخ اسماعیل تنکابنی فرا گرفت.

در سال 1351پدر از او خواست به شوشتر بازگردد تا به دیدار فرزندش که اینک در شمار فضلای حوزه علمیه نجف قرار گرفته است، کامیاب شود و برای تشکیل خانواده و ازدواج او تدبیری بیاندیشد. در این سفر با دختر خانواده ای از خاندان جزایری که از علمای بزرگ شهر و از استادان دروس مقدماتی او بود، ازدواج کرد و پس از اقامتی کوتاه در شوشتر، بار دیگر به نجف اشرف مراجعت کرد.

در سال 1355که پدر وارد شصتمین سال زندگی اش می شد و دچار ناتوانی و بیماری شده بود، سید محمد جعفر برای یاری پدر از نجف به شوشتر برگشت و پدر را در امر اقامه جماعت، تدریس و ترویج دین یاری داد. او در محراب نماز، پیشوایی پرهیزگار و در تدریس علوم دینی، استادی بزرگوار و در وعظ و خطابه، واعظی نامدار شد. پس از چهار سال اقامت در

ص:237

شوشتر، روح بلندش آرام نگرفت و برای آستان بوسی راهی بارگاه ثامن الائمه(ع)شد و پس از مراجعت از مشهد در سال 1361بار دیگر به نجف اشرف هجرت کرد و درس های خارج فقه و اصول را در محضر بزرگانی همانند آیات عظام: آقا ضیاء الدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ موسی خوانساری، حاج شیخ حسین حلّی،سید محسن حکیم و سید محمود شاهرودی آموخت. وی از دو استاد اخیر خود بهره های بیشتری برد و در درس هر کدام، حدود بیست سال حضور یافت.

اساتید بزرگوارش نهایت تکریم و احترام را نسبت به وی مبذول می داشتند و نسبت به او لطف و عنایت ویژه ای ابراز می کردند و سرانجام با جدیّت و تلاش در تحقیق، فراگیری علم و نگارش آن موفق به اخذ اجازات اجتهادی از آیات عظام: آقا ضیاء الدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی و سید محمود شاهرودی شد و آیت الله العظمی سید محسن حکیم بر نوشته های حج و اجاره ایشان تقریظی نوشت.

ص:238

رهسپار شد. روحانیون اهواز که قدر و منزلتش را می دانستند، از او خواهش کردند در آن سامان سکونت گزیند. در آن زمان حوزه های علمیه بزرگ ایران مانند حوزه علمیه قم و مشهد آماده فراگیری علم و دانش از آن منبع علم بودند و برای مرجعیت نیز اقامت در آن دو شهر برایش اولویت داشت، ولی آیت الله مروج که به وظیفه الهی خویش می اندیشید، نه به خوش آمد و دلخواه خود هر چند آن خواسته سود معنوی هم داشته باشد، دعوت روحانیون اهواز را اجابت کرد و در آن سامان تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرد.

دوران تدریس آیت الله مروج در حوزه علمیه اهواز برای علاقمندان علم و دانش آن سامان دوره ای پرثمر بود. بسیاری از عالمان شهر اهواز که اینک هدایت مردم، اقامه جماعت، اداره حوزه علمیه شهر و تربیت طلاب را بر عهده دارند، از دانش آموختگان مکتب آیت الله مروج در همان دوره ها هستند.

ص:239

ص:240

3 - تقریرات درس فقه آیت الله سید محسن حکیم ( 5جلد) به نام مستند الفتوی.

4 - تقریرات درس اصول آیت الله شاهرودی ( 6جلد) به نام نتایج الافکار.

5 - تقریرات درس فقه آیت الله شاهرودی به نام ینابیع الفقه، یک دوره کامل.

ص:241

21 - حاشیه بر وسیلة النجاة.

22 - القواعد الفقهیه.

23 - رساله فی حکم الحاکم فی الهلال.

24 - هدایة الانام.

25 - المباحث اصولیه (از اول علم اصول تا اواخر).

ص:242

بزرگان از علمای گذشته و علمای معاصر. برخی از ویژگی های ایشان را می توان به این صورت برشمرد:

ص:243

اساس تا حد قدرت و توانایی نیاز اهل علم را برطرف می ساخت، کارهای آن ها را انجام می داد و برای طلاب و فضلا پناهگاه بسیار مطمئنی بود که هنگام احساس نیاز به او پناه می بردند.

آنچه در توان داشت به کار می گرفت و نیاز طلاب را برطرف می کرد. از دفاتر مراجع بزرگواری که در نجف بودند، کمک می گرفت و چون مناعت طبع و مقامات علمی ایشان بر مراجع ثابت بود، هر جا سفارش می کرد، فوراً به اجابت می رسید. برای رفع نیازهایی که برای اهل علم پیش می آمد، کوشش می کرد. او برای رفع هر نوع احتیاج طلاب (از امور کوچک مانند گرفتن شهریه گرفته تا نیازهای بزرگ مانند اخذ اجاره اجتهاد برای علما و مجتهدینی که از شهرستان ها به نجف اشرف می رفتند و می خواستند از مراجع نجف اجازه اجتهاد بگیرند) کوشش می کرد.

وی پس از فوت مرحوم آیت الله سید محمد حسن آل طیب، نقل می کرد: «هنگامی که آیت الله آل طیب برای گرفتن اجازه اجتهاد از شوشتر به نجف آمد، چون مراجع و علمای نجف شناخت کاملی از ایشان نداشتند، برای معرفی او و انجام کارهای مربوط به اخذ اجتهاد تلاش کردم و بسیاری از مقدمات آن در منزل ما انجام گرفت. من با آیات عظام: حکیم، خویی، شاهرودی و شیخ محمد کاظم شیرازی تماس گرفتم تا این کار انجام گرفت و تمام آن ها به آیت الله آل طیب اجازه اجتهاد دادند.» عشق و علاقه آیت الله مروج به علم چنان بود که هر گاه یکی از اهل علم به همراه فرزند خود به خدمت او می رسید، پس از احوال پرسی، آن نوجوان را مخاطب می ساخت و از حالش جویا می شد؛ آن گاه او را به تحصیل علوم دینی تشویق می کرد.

ص:244

ص:245

نمی رفته اند، من حاضر می شود امامت کنم.» و بالاخره حاضر نشد در اهواز اقامه جماعت کند.

پس از فوت اساتید مرحوم مروج، مانند آیت الله العظمی حکیم و شاهرودی، از ایشان تقاضای انتشار رساله عملیه کردند، ولی او قبول نکرد؛ به ویژه بعد از ارتحال امام خمینی و آیت الله خویی که تقاضای رساله از ایشان زیاد بود، حاضر نشد رساله عملیه منتشر کند.

برای اساتیدش احترام فراوانی قائل بود و تا اواخر عمر آیت الله شاهرودی در درس معظم له شرکت می کرد و می فرمود: «تا اساتید من در قید حیات هستند، درس خارج رسمی شروع نمی کنم.» و سرانجام پس از اصرار زیاد فضلای حوزه، درس غیر رسمی خارج را شروع کرد.

ص:246

ص:247

دارند.

آنان که آیت الله مروج را از نزدیک نمی شناختند، گاه اظهار می کردند که با توجه به دقت بسیار و مباحث علمی و مبسوط بودن این دو شرح، مؤلف از علمای قدیمی بوده و مثلاً حیات او نزدیک به حیات صاحب کفایه و صاحب مکاسب بوده است و اینک از دنیا رفته است.

ص:248

و حوزوی به شمار می رود.

کتاب «هدی الطالب» نیز از بهترین حاشیه ها و شرح هایی است که بر کتاب مکاسب نوشته شده است. همان روش تحقیقی که سبب پیشتازی این دو کتاب نسبت به شرح های دیگر شده است، در نوشتارهای دیگر استاد نیز به چشم می خورد.

ص:249

زیردستان داشت، زمانی که درخواست خود را در محضر او بیان کردم، پاسخ منفی نداد و مرا مأیوس نکرد و لیکن مسائلی از فقه و اصول را عنوان کرد و فرمود: «آن ها را تحقیق کن و برای من بیاور.»

از فقه مسئله «تتمیم الماء النجس کرّا» و از اصول «حجّیت امارات» را پیشنهاد داد و من هر دو را تحقیق کردم و به حضورش بردم. پس از پرسش های بسیار و آزمایش های بی شمار و در مدت یک سال و نیم بحث و بررسی که اطمینان خاطر برای وی حاصل شد، قلم را با دست لرزان برداشت و در حال نشاط اجازه اجتهاد را نوشت و به من مرحمت فرمود.

ص:250

اهواز به خاطر فرار شاه، شادمانی می کردند، نیروهای وفادار به شاه با انواع سلاح ها به مردم بی پناه اهواز حمله کردند و عده کثیری را کشتند و زخمی کردند. در این هجوم ناجوانمردانه به بیت معظم له نیز هجوم بردند. این قضیه وقتی به محضر امام امت در پاریس گزارش شد، از طرف ایشان با بیت آیت الله مروج تماس حاصل شد و پیام رهبر فقید انقلاب با تلفن قرائت گردید و به مردم غیور اهواز ابلاغ شد. شرکت در راهپیمایی ها و اقامه نماز جماعت به وسیله جمعیّت راهپیما در اهواز نیز که پیش از پیروزی انقلاب و همزمان با کودتای نظامی، اعلام شد، جهت ابراز همدردی با مردم از سوی معظم له برپا و رهبری شد.

هجوم به بیت ایشان در چند مرتبه انجام گرفت که در هر مرتبه با درایت و اطمینان به وظیفه الهی کسانی را که به خانه اش پناه برده بودند، از شرّ مهاجمان نجات داد. پس از پیروزی انقلاب و شروع جنگ تحمیلی، با رهبری و برنامه ریزی ایشان در مواقع حساس، تدارکات جبهه و تشویق رزمندگان، کشتی طوفان زده انقلاب به سلامت به ساحل رسید.

در سفر مقام معلظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای به خوزستان در زمستان 1375ه. ش نیز دیدارهای متعددی میان این دو شخصیت بزرگوار برقرار شد.

ص:251

سرانجام در بامداد شنبه 22اسفند 1377ه. ش ( 25ذی قعده 1419ه. ق) که نود و اندی سال از سن شریف اش گذشته بود، دعوت حق را لبیک گفت و به دیدار معبود و معشوق خود شتافت.

پیکر پاک و مطهّر آن فقیه بزرگوار، عارف نامی و اسطوره پرهیزگاری در میان اندوه بستگان و دوستان و ارادتمندان از بیمارستان خاتم الانبیای تهران به قم انتقال یافت و در روز یکشنبه 23اسفند 1377ه. ش از مسجد امام حسن عسکری(ع)بر دوش ارادتمندان برخی از مراجع، آیات عظام، فضلا، طلاب، دوستان و آشنایان در مصیبت از دست دادن گوهری تابناک، با حضور خود وفاداری به فقه و فقاهت را ابراز کردند.

بر پیکر پاک این عالم بزرگوار، آیت الله حسین وحید خراسانی نماز گزارد و پس از اقامه نماز در حجره شهید عراقی، در صحن مطهّر به خاک سپرده شد. با ارتحال آیت الله مروج در پیکره حوزه علمیه و اسلام رخنه ای ایجاد شد که هرگز التیام نیافت و خلأیی به وجود آمد که جبران نگردید.

«اذا مات العالم ثلم فی الاسلام ثلمة لا یسدّها شیی ء»

هر گاه عالمی از دنیا برود، در اسلام شکافی ایجاد می شود که چیزی آن را پر نمی کند.

پیام تسلیت رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای (مدّ ظلّه العالی) به مناسبت ارتحال ملکوتی حضرت آیت الله مروج(ره).

جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای جزائری امام جمعه، محترم اهواز! خبر درگذشت عالم جلیل القدر مرحوم آیت الله آقای حاج سید محمد

ص:252

جعفر موسوی مروج - رحمة الله علیه - موجب تأسف اینجانب شد. ایشان از فقهای برجسته و موفق و برای حوزه های علمیه مغتنم و ذی قیمت بودند و فقدان ایشان یک ضایعه بود. تسلیت اینجانب را به مردم شریف خوزستان بخصوص حضرات علمای اعلام، فضلا و طلاب محترم علوم اسلامی و بالاخص به آقازادگان و خانواده مکرم ایشان ابلاغ فرمایید. خداوند متعال درجات عالیه مؤمنان و پرهیزگاران را نصیب ایشان و صبر و رحمت خود را شامل بازماندگان بفرماید.

والسلام علیکم و رحمة الله

سید علی خامنه ای

24/12/77

ص:253

ص:254

مرحوم والد و مفتخر به خدمتگزاری ایشان بود.

در سال های اخیر که ایشان در قم اقامت داشت، در کار چاپ و تصحیح «منتهی الدرایة» و سپس «هدی الطالب» حضوری فعال داشت. بعد از وفات مرحوم والد، طبق وصیت وی سعی در نشر آثار خطی معظم له دارد و تاکنون چهار جلد از «هدی الطالب» را چاپ کرده و اینک جلد پنجم را آماده چاپ نموده است.

وی در سال 59از اهواز به قم آمد و از آن روز تا به حال نزد آیات عظام تبریزی و وحید خراسانی به تحصیل درس خارج اشتغال دارد.

ص:255

ص:256

ص:257

ص:258

نوشته اند؛ هشام بن عبد الملک که یکی از خلفای بنی امیه بود، بعد از این که برادرش یزید عبد المک در سال 105ه. ق از دنیا رفت، به خلافت و حکومت رسید. بنابراین آغاز حکومت او در سال 105ه. ق است و بعد از بیست سال حکومت و سلطنت در سال 125ه. ق مرد.(1)

بر این اساس می توان گفت که یونس بن عبد الرحمن بین سال های 105تا 125ه. ق و نیمه اول از سده دوم هجرت چشم به جهان گشود.

ص:259

محققان است، به مؤلّف این مقاله فرمود: به نظر می رسد یونس بن عبد الرحمن، قمّی است.

3 - عبدالقادر بن طاهر بغدادی (متوفّای 429ه. ق)، در کتاب معروف خود، هنگامی که نام گروه ها و فرقه های شیعه را ذکر می کند، می نویسد: «از این طائفه است «یونسیّه» که به یونس بن عبدالرحمن قمّی منسوب اند.»(1) و سمعانی در کتاب معتبر خویش چنین می نگارد: «یونسیّه گروهی از شیعه هستند که به یونس بن عبدالرحمن قمی، مولی آل یقطین نسبت داده می شوند.»(2) و شهرستانی نیز در ملل و نحل این مطلب را مورد عنایت قرار داده است. (3)

ص:260

است.(1)

3 - هشام بن سالم: محدّثی است که به طور کامل مورد توجه و اعتماد است و از یاران حضرت صادق و حضرت موسی بن جعفر(ع) به شمار می رود.(2)

4 - هشام بن حکم: همان کسی است که با عمرو بن عُبید در مسجد بصره پیرامون مسئله امامت و رهبری جامعه اسلامی مناظره کرد و او را از نظر استدلال و دلیل محکوم کرد.(3) می گویند در اصل اهل کوفه بود، ولی در بغداد به شغل تجارت پرداخت. از نظر روایت بسیار مورد اعتماد و از منظر اعتقاد به ولایت ائمه شیعی، بسیار پایبند و معتقد و در حقیقت یک شیعه راستین بود. وی در سال 179ه. ق در کوفه چشم از جهان فرو بست.(4)

5- حمّاد بن عیسی: از راویان امام کاظم و حضرت رضا(ع) و از اصحاب اجماع است.(5)

6 - حمّاد بن عثمان رواسی: از اصحاب اجماع و شخصی مورد اطمینان است.(6)

7- علی بن رئاب: جلیل القدر و محلّ اطمینان و اعتماد و صاحب کتاب و اصلی بزرگ است.(7)

8- حارث بن مغیره: یار سه معصوم (حضرت امام باقر، امام صادق و امام کاظم(ع)) و صاحب جایگاه رفیع و بلندی نزد رجال نویسان شیعی است.(8)

ص:261

عبد الرحمن است. وی در این عرصه به توفیقات زیادی دست یازید و با پرورش شاگردان بسیار قدم های بلندی در راه نشر حدیث و معارف اهل بیت برداشت.

او دانش خود را از کوثر زلال و ناب امامان معصوم(ع) فرا گرفته بود؛ لذا یافته هایش رابه افراد لایق و مستعد می آموخت. در این راستا جمعی از دین باوران و دانش پژوهان، پروانه وار دور شمع وجودش را گرفتند و از محضرش بهره بردند. تعداد شاگردان او را تا چهل و پنج نفر نوشته اند، که عده ای از آنان بدون تردید، از نخبگان و فرزانگان حوزه حدیث و معارف شیعه محسوب می شوند.(1) به نام چند تن از آنان اشاره می کنیم:

1 - محمد بن عیسی بن عبید یقطینی: بیشترین رویاتی که عیسی بن عبید نقل کرده، از یونس بن عبد الرحمن است. او از کسانی است که کتاب های یونس را گزارش داده و می گویند در روزگار خود، از نظر فضل و علم، نظیر نداشت و محلّ اعتماد و اطمینان است.(2)

2 - عبد العزیز مهتدی قمی: از وکلا و خاصّان حضرت رضا(ع)بود و در قم زندگی می کرد. او مورد عنایت و اطمینان است.(3)

3 - حسن بن علیّ الوشاء: یاز امام رضا(ع)و از چهرهای برجسته و شاخص شیعه است. احمد بن محمد بن عیسی قمی می گوید:

«هنگامی که برای طلب حدیث به کوفه رفتم، در آن جا با حسن بن علیّ الوشاء ملاقات کردم...»

تا این که از قول استادش حسن بن علیّ وشاء نقل می کند.

«من در این مسجد نهصد محدّث و استاد حدیث را دیدم که هر یک می گفت: حدیث کرد مرا، جعفر بن محمّد(ص)(4)

4- عباس بن معروف قمی: از برجستگان حوزه حدیث، اهل قم و مورد

ص:262

اطمینان است. (1)

5 - محمد بن خالد برقی قمی: پدر احمد بن محمد بن خالد است. محمد بن خالد را از یاران موسی بن جعفر و امام رضا و امام جواد(ع) شمرده اند و به او اعتماد دارند.(2)

6 - ریان بن شبیب: ساکن قم و از یاران حضرت رضا(ع)بود. او موثّق و مورد اطمینان است.(3)

7 - احمد بن محمد بن خالد برقی: صاحب کتاب محاسن.(4)

ص:263

ص:264

خوبان قم بود ،به من گزارش داد؛ از حضرت رضا(ع)پرسیدم: من در هر موقعیّتی نمی توانم به حضور شما مشرّف شوم؛ برای فرا گرفتن مسائل و احکام دینی خود، از چه کسی سؤال کنم؟ امام در جواب فرمود: از یونس بن عبد الرحمن.(1)

از همین راوی خبر دیگری روایت کرده اند که گفت: از حضرت رضا(ع)پرسیدم: آیا یونس بن عبد الرحمن نزد شما مورد اطمینان و اعتماد هست تا احکام دین را از او فرا گیرم؟ امام فرمود: بله.(2)

از این گزارش تاریخی، نهایت اعتماد امام معصوم(ع)به یونس اثبات می شود و با توجه به این روایت است که تمام عالمان و فقیهان متفکر شیعه، برای حجّت بودن گزارش دهندگان روایات و آثار اهل بیت عصمت و طهارت، به وثاقت و مورد اعتماد بودن روایتگر اخبار و احادیث، بسنده کرده اند.

راویانی همانند یونس که ائمه دین، شیعیان را برای فرا گرفتن آموزه های دینی و روایات آل پیغمبر(ع) به آنان ارجاع داده اند، بین یاران امامان تنها چند نفر هستند؛ ابان بن تغلب، محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، ابوبصیر، زکریا بن آدم، عثمان بن سعید و محمد بن عثمان بن سعید.(3)

جناب نجاشی بعد از نقل روایت فوق از عبد العزیز چنین اظهار نظر می کند: این کلام امام، شأن و فضیلت والایی در حقّ یونس است.(4)

ص:265

طرف خود و پدران گرامی اش بهشت را برای یونس بن عبد الرحمن ضمانت کرد.(1)

ص:266

فرمود: گویا نظر تو مولی آل یقطین است؟

عرض کردم: بله.

فرمود: خداوند متعال او را مشمول رحمت خود قرار دهد، او در مسیر و روش و سیره ما اهل بیت بود.

یک بار دیگر فرمود: خدا رحمتش کند، بنده بسیار خوبی برای خدا بود. طبق گزارش دیگری فرمود: خدای متعال او را رحمت کند، بنده صالح خدا بود.(1)

ص:267

با این مردم به اندازه فهم و درک آنان سخن بگو و در آن زمینه هایی که بالاتر ازدرک و استعداد آن ها است، ایشان را به حال خود واگذار. آن گاه امام مثال جالبی بیان کرد و فرمود: بر تو باکی نیست اگر در دست تو یک دُرّ و گوهر گران بها باشد؛ ولی مردم بگویند: این چیز فاقد ارزش است؛ یا در دست تو چیز بی ارزشی باشد و مردم بگویند: متاع بسیار گران بهایی است. آبا به حال تو سودی دارد؟ عرض کرد: نه.

فرمود: بله! تو هم این چنین هستی، هنگامی که در راه ولایت و پاسداری از مکتب و آیین اهل بیت هستی و امام از تو رضایت دارد، از آنچه مردم درباره ات بگویند، نگران مباش و با آنچه آن ها بگویند، ضرری بر تو وارد نمی شود.(1)

در همین راستا می بینم بعضی از روایات در مذمّت و انتقاد از یونس وارد شده که البته اسناد آن روایات اعتبار ندارد. بانظر به همین نکته، حضرت رضا(ع)به یونس توصیه فرمود که باید هر سخنی را برای هر کس نگویی. استعدادها، قریحه ها و ظرفیّت ها مختلف است. حکمت را باید به اهلش یاد داد و از نااهل دریغ داشت؛ لذا پیامبر(ص)فرمود: ما پیامبران مأموریم که ظرفیت های فکری مردم را مراعات کنیم و به اندازه فهم و درکشان با آنان سخن بگوییم.(2)

گویا یونس گاهی روایات و احادیث عمیق و سنگینی را که درباره مقامات معنوی ائمه دین بود، برای عده ای نقل می کرد و طبعاً آنان قدرت قهم و هضم و درک این معانی بلند را نداشتند؛ لذا گاهی امام از او انتقاد می فرمود. از منظر دیگر، این مذمّت ها و انتقادها برای این بود که شخصیت های بزرگ حدیثی و فقهی شیعه از تعرّض و هجمه مخالفان محفوظ و مصون بمانند و به آن ها صدمه و زیانی وارد نشود.(43)

ص:268

ص:269

شنیدم که می گفت: یونس پنجاه و چهار حج و پنجاه و چهار عمره به جای آورد.(1)

محمد بن عیسی بن عبید نیز می گوید: یونس چند برادر داشت. هر روز به خانه آنان می رفت و احوالشان را می پرسید و بعد به خانه خود می آمد، مختصر غذایی تناول می کرد و کم کم آماده نماز می شد. بعد از انجام فریضه نماز، می نشست و کتاب تألیف می کرد.(2)

ص:270

380ه. ق) در کتاب معتبر و مشهور خود، هنگامی که فقیهان و عالمان برجسته شیعی را نام می برد، این چنین می گوید: یونس بن عبد الرحمن از آنان است. او علّامه روزگار خویش بود.(1)

مرحوم شیخ طوسی در رجال می گوید: در نظر من محدّثی مورد اطمینان است.(2)

نجاشی می نگارد: یونس بن عبدالرحمن از برجسته ترین و شاخص ترین عالمان شیعی و صاحب منزلت و مقامی رفیع است. حضرت رضا(ع)یارانش را برای فراگیری فتوا و دانش به او ارجاع می داد و پیروان مذهب باطل وقف (واقفیه)، مال فراوانی به او پیشنهاد کردند، ولی وی از پذیرش اموال امتناع ورزید و بر روش مستقیم ثابت و پابرجا ماند.(3)

فضل بن شاذان می گوید: در زمان زندگی پیامبر اکرم(ص)درمیان یاران و صحابه پیامبر گرامی از منظر فقاهت و دانش دینی، کسی به پای سلمان فارسی نرسید و فقیه ترین و عالم ترین دانشمند بعد از روزگار پیامبر در بین یاران امامان معصوم شیعی، یونس بن عبد الرحمن است.(4)

و علّامه حلّی می فرماید: او انسانی بزرگ و از پیشگامان مکتب تشیّع است.(5)

ص:271

به ملکوت اعلی پیوست و در جوار رحمت الهی آرمید.(1)

بدن پاک او در کنار روضه مطهّره رسول اکرم (ص) در مدینه منوره به خاک سپرده شد و همان طور که در زندگی دلش همراه حضرت محمّد(ص)بود، جسم او نیز در جوار آن بزرگوار دفن شد.

ص:272

باشد.(1)

2- به یک واسطه از امام جعفر صادق(ع)نقل می کند: آن بزرگوار خطاب به شیعیان فرمود: به خدا سوگند! شما شیعیان پیرو آن دین و آیینی هستید که دین خدا و فرشتگان آسمان است. شما ما را با پیشه کردن ورع و تلاش و کوشش پیگیر در راه خدا یاری و همراهی کنید و بر شما باد اهمیّت دادن به نماز و این که تقوا و پرهیزکاری و دوری از گناهان را روش و برنامه خود قرار دهید. (2)

ص:273

ص:274

ص:275

ص:276

ص:277

ص:278

در خوانسار متولّد شد و در سال 1359در 68سالگی در خوانسار دار دنیا را وداع گفت و مرقد او در همین شهر در جوار مسجدی است که خود او آن را ساخت، که در «محله پایتخت» خوانسار قرار دارد. او دارای فرزندانی بود که عالم جلیل متتّبع، آیت الله حاج سید مصطفی حسینی صفایی خوانساری از مشهورترین و افضل و ارجمندترین آنها است که در قم سکونت دارد... آیت الله سید احمد صفایی خوانساری(ره) دارای تألیفات متعدّد بود.»

پس از ذکر پانزده نمونه از تألیفات وی، به طور ویژه به کتاب ارزشمند «کشف الاستار» توجه می کند و می نویسد:

«این کتاب بیانگر تعداد کتاب های شیعه امامیّه و معرّفی آنها است که آنها را بر اساس حروف تهجّی ضبط نموده و به راستی در موضوع خود، کتاب ارزشمند و جامع و جالب است.»(1)

ص:279

ابن الرّضا خوانساری فرا گرفت و دروس سطوح را به پایان رساند.

ص:280

آن عصر) به من داد و فرمود: «آقای خوانساری! این ماه شهریه نداده ایم، ولی حساب شما با دیگران جدا است. شما طلبهئ فاضل هستید. این پول را بگیرید، ولی با دیگران صحبتی نفرمایید و رازداری کنید.»

یکی از نشانه های مورد وثوق بودن ایشان در محضر آیت الله حائری، این بود که: در پاسخ به نامه مرحوم آیت الله سید محمد تقی خوانساری (در گذشته سال 1371ه. ق) در شأن ایشان، چنین پاسخ نوشت:

«جناب مستطاب شریعتمداری، معظّم له (آقای سید مصطفی صفایی خوانساری) سال ها است که در این حوزه علمیّه قم اشتغال به تحصیل داشته و دارد و بحمدالله تعالی به مراتب عالیه نائل شده است و مقامات ایشان از حیث فضل، اجتهاد، تقوا و اخلاق محل شبهه نیست. کَثَّرَ اللهُ اَمْثالَهُ»

الأحقر عبد الکریم حائری

حضرت آیت الله حاج شیخ مجتبی اراکی در این باره می نویسد:

«به نظر این جانب، معظم له زینت بخش کرسی فقاهت و تدریس بودند. در جلسات بحث، روان بخش بود و در نشست های فقه و اصول، روح افزا. روزی به ایشان عرض کردم: در نظر دارید که مرحوم آیت الله العظمی حائری، رّوَّحَ اللهُ رُوحَهُ وَ عَطّرَ اللهُ مَرْقَدَهُ، موقعی که شما اشکال داشتید و مطلب را طرح می کردید، با شما سر شوخی را باز می کردند؟»

ص:281

محضر درس آیات عظام: حاج آقا حسین قمی، آقازاده خراسانی، میرزا محمد صادق اصفهانی و آق رضا مسجد شاهی اصفهانی (قدّس الله اسرارهم) نیز بهره مند شد. سپس به قم بازگشت و تا آخر عمر آیت الله حائری (سال 1355ه. ق) در محضر درس ایشان به تحصیل پرداخت.(1)

آیت الله خوانساری در کتاب تحصیل، به تدریس، مباحثه و تألیف پرداخت و همچنین برای تحصیل معارف عقلی و علم کلام، فلسفه و عرفان، مدّتی در حوزه درس عارف بزرگ، آیت الله العظمی میرزا محمد علی شاه آبادی(ره) (وفات یافته سال 1363ه. ق) و آیت الله العظمی سید ابوالحسن رفیعی قزوینی(ره) (وفات یافته سال 1395ه. ق) شرکت کرد و از حکمت و عرفان آن دو بهره ای فراوان برد.

قسمتی از تألیفات ایشان عبارتند از:

1 _ الدّیانة الاسلامیّه (در اصول اعتقادات) - 2تقریرات درس فقه و اصول آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری - 3الجواهر المودعه - 4حواشی بر «درر الفوائد» آیت الله حائری - 5حواشی بر کتاب های: شرح لعمه، قوانین الاصول، کفایة الاصول، وسیلة النّجاة مرحوم آیت الله اصفهانی و مکاسب(2)

در مجموع می توان گفت: وی پس از رحلت آیت الله بروجردی(ره)، در ردیف مراجع تقلید قرار داشت. او بسیار «حاضر الذّهن» بود، به طوری که بعضی او را کتابخانه سیّار می خواندند. هر سؤال فقهی و اسلامی از او می شد، بی درنگ جواب کامل می داد. همچنین او را جامع معقول و منقول می خواندند که در موقعیّت خود، برازندگی آشکاری داشت.

ص:282

ص:283

1364ه. ق (مطابق با نهم دی ماه سال 1323شمسی) در میان استقبال پرشور علما و مردم، وارد قم شد و تا آخر عمر، حدود پانزده سال، در قم به تدریس، رسیدگی به امودر و تصدّی مرجعیّت و زعامت پرداخت.(1)

یکی از بزرگان که برای آمدن آیت الله العظمی بروجردی(ره) به قم، تلاش و اصرار فراوانی داشت و نقش مؤثّری ایفا کرد، مرحوم آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری(ره) است. او از مریدان خاص آیت الله بروجردی(ره) بود و همواره در کنار استاد، چون ستاره زهره در کنار ماه می درخشید و تا آخر عمر استاد، در شمار اصحاب خاص و اعضای استفتای ایشان باقی ماند. پس از استقرار آیت الله بروجردی(ره) در قم، بستگان ایشان و بزرگان بروجرد به قم آمدند تا با اصرار، ایشان را به بروجرد برگردانند. آیت الله صفایی خوانساری(ره) در این باره می گوید:

«آنها آنقدر در مورد بازگشت آیت الله بروجردی(ره) به بروجرد، اصرار و پافشاری کردند، که آقای بروجردی مأخوذ به حیا شد و قول داد که برمی گردم. آن گاه با عدّه ای از بزرگان قم صحبت کرد که: «من نمی توانم روی اقوام و بنی اعمام خود را به زمین بزنم و من باید به بروجرد بازگردم» ولی آقایان از جمله حاج آقا روح الله (امام خمینی) سخن گفت و فرمود: «آقا باید بماند.»، و در عین حال تقریباً زمینه بازگشت آقا به بروجرد فراهم شد، من فکر کردم که اگر به طور جدّی جلو این کار را نگیریم، دیگر آقا می رود. من با خشونت و تندی گفتم: «هیچ راه ندارد که یک دریای بزرگ را شما در تنگ کوچک جا دهید. بروجرد گنجایش رشد آقا را ندارد، باید ایشان در حوزه علمیّه قم بماند.» همین سخن موجب شد که عدّه ای از بزرگان حوزه و مؤمنین، از این سخن حمایت کرده و از بازگشت آقا به بروجرد، جلوگیری نمودیم و سرانجام ایشان در قم اقامت نموده و وجود پربرکتش، منشأ آثار و

ص:284

برکات بسیار، در ابعاد مختلف گردید.»(1)

آیت الله زاده، آقای حاج سید احمد صفایی همین مطلب را از پذیرش چنین نقل می کند:

«یک روز حضرت امام خمینی(ره) اینجانب را دیدند و فرمودند: «آقای خوانساری! این آقایان می خواهند آیت الله بروجردی را برگردانند و ما نباید اجازه بدهیم چنین امری اتفاق بیفتد، زیرا حفظ حوزه بر ما واجب است.» لذا به پیشنهاد حضرت امام (قدّس سرّه)، جلسه ای در حضور مرحوم آیت الله العظمی بروجردی(ره) تشکیل گردید که در آن جلسه، حضرت امام و چندین نفر از علما و بزرگان حوزه و اینجانب حاضر بودیم. به آقای بروجردی عرض کردند که در حوزه علمیه قم بماند، فرمودند: «این آقایان آمده اند، باید برگردم.» در این لحظه من که دارای صراحت لهجه خاص خود بودم، به آقای بروجردی عرض کردم: «آقا! در بروجرد، چند نفر مجتهد تربیت کردید و یا خواهید فرمود؟ ولی در قم که بمانید، قادر خواهید بود دهها عالم و مجتهد تربیت نموده و از نابودی حوزه علمیّه جلوگیری کنید، بنابراین من حکم می کنم که ماندن شما در حوزه، واجب و بازگشت به بروجرد حرام است.» در این موقع، حضرت امام خمینی(ره) فرمودند: «حکم حاکم لازم الاجرا و اطاعت از آن، ضروری است.»، دیگران نیز همین جمله را تکرار نمودند. سرانجام آقای بروجردی قبول فرمودند که در قم بمانند. و بارها در مناسبت های مختلف می فرمودند: «به حکم آقای خوانساری، در قم ماندم.»

نظر به این که آیت الله صفایی خوانساری، در طول مدت اقامت پانزده ساله آیت الله العظمی بروجردی(ره) در قم، همواره با ایشان محشور بود و در خانه و محل درس و رفت و آمد و در جلسه استفتا و... از یاران

ص:285

خصوصی آقای بروجردی(ره) به شمار می آمد، او خاطرات بسیاری از آن دوره داشت که همه آموزنده و عبرت انگیز است، از جمله ایشان نقل می کرد:

«روزی در محضر آیت الله بروجردی (قدّس سرّه) نشسته بودم. عدّه ای از اصحاب ایشان از خدمات و کارهای آن بزرگوار، تعریف و تمجید می کردند. من ساکت بودم و چیزی نمی گفتم و اظهار نمی کردم. به من رو کرده و فرمودند: «شما چرا ساکت هستید ّ»

عرض کردم، در روایت دارد: «اَخْلِصِ الْعَمَلَ فَاِنَّ النّاقِدَ بَصیرٌ بَصیرٌ» (عمل را خالص کن که سنجنده، تیزبین و عمیق نگر است.)(1)

تا این عبارت را (که حدیث قدسی و از جانب خدا است.)خواندم، اشک از دیدگانشان جاری شد و حالشان دگرگون گردید. به آقایان حاضر رو کرد و فرمود: «بله! اگر در قیامت شما باشید، مسئله حل است، ولی نه؛ «اَخْلِصِ الْعَمَلَ فَاِنَّ النّاقِدَ بَصیرٌ بَصیرٌ»؛ پس از آن، هر گاه به من برخورد می کردند، می فرمودند: «اَخْلِصِ الْعَمَلَ فَاِنَّ النّاقِدَ بَصیرٌ بَصیرٌ» و حالشان دگرگون می شد. آیت الله بروجردی واقعاً به معاد باور داشت و به آن یقین کرده بود.»(2)

خاطره دیگر این است که:

«آیت الله العظمی بروجردی(ره) در شؤون درس و خدمات اجتماعی بسیار پرتلاش بود، از کار خسته نمی شد، همه ساعات روز و شب او، از آغاز روز تا پایان شب، به تلاش می گذشت. حدود شش ماه بین الطّلوعین به خدمتشان می رفتم، تا کتاب «فهرست منتخب الدّین» را حاشیه و مستدرک کنند. این کتاب مطابق فهرست شیخ طوسی، پیش رفته و در واقع متمّم آن است.»

ص:286

ارتباط ایاشن با علمای زمان خود، بسیار صمیمی بود. به آیات ثلاث (آیت الله حجّت، آیت الله سید محمد تقی خوانساری و آیت الله سید صدرالدین صدر) بسیار احترام می گذاشت و در مسایل مهم با آن ها مشورت می کرد. با امام خمینی(ره)رابطه بسیار خوب و صمیمی داشت و در مواقع حسّاس با ایشان مشورت می کرد.(1)

ص:287

و منِ ابطحی تا دیروز اگر معضل و مشکل علمی داشتم، نگران نبودم و از ایشان سؤال می کردم، ولی با تأسف، امروز چنین فردی را سراغ ندارم که جامع علوم مختلف باشد.»

در رابطه با آیت الله العظمی بروجردی(ره)، مرحوم آیت الله خوانساری از اصحاب خاص و از اعضای استفتا، و بسیار مورد علاقه ایشان بود. مرحوم آیت الله خوانساری مسؤولیت جلسه استفتائات آیت الله بروجردی را نیز عهده دار بود. اعضای این جلسات، سه نفر از علمای بزرگ آن زمان بودند: 1 - مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد علی حائری کرمانی 2 - مرحوم آیت الله حاج شیخ فاضل لنکرانی (پدر حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی)

3 - مرحوم آیت الله سید مصطفی خوانساری؛ آنان که سؤالات شرعی را در جلسات خویش به بحث و بررسی می گذاشتند و پاسخ نهایی را تهیّه و توسط مرحوم خوانساری به رؤیت آیت الله بروجردی می رساندند. آن مرحوم در صورت تأیید، مهر و امضا می فرمود و در غیر این صورت، جلسه در محضر آیت الله بروجردی بار دیگر تشکیل و موضوع، مورد بررسی مجدّد قرار می گرفت و تصمیم نهایی اتّخاذ می شد.

در زمان مرحوم آیت الله العظمی بروجردی(ره) تحوّل علمی بنیادین حوزه علمیه قم - که ثمرات آن اکنون در جهان اسلامی تجلّی می نماید. - آغاز شد. در آن دوره دانشمندان و نویسندگان بسیاری از حوزه های علمیه جهان تشیع اقدام به نوشتن کتاب هایی در زمینه های علوم مختلف اسلامی می کردند و به محضر آیت الله بروجردی می فرستادند. مرحوم آقای بروجردی این نوع کتاب ها را در اختیار مرحوم آیت الله خوانساری قرار می داد تا بعد از مطالعه، در مورد مطالب کتاب اظهار نظر کند. از نامه ها و

ص:288

ص:289

فقه ایشان، فقه قوی ای بود.»

او درباره حضرت امام(ره) در مصاحبه ای می گوید: «هر گاه از امام خمینی(ره) صحبت به میان می آید، متأثّر می شوم. واقع مطلب این است که منقلب می گردم. شاید باور نکنید اگر بگویم کمتر کسی را سراغ دارم که مانند ایشان اهل عبادت و تهجّد باشد. امام در عبادت و تهجّد اگر بی نظیر نبود، یقیناً کم نظیر بود. آن شخصیّت بزرگ دارای ابعاد گوناگون بود. فضائل علمی و عملی داشت که منحصر در خودش بود. با خودش هم برد و به هیچ کس نداد. تهجّدات، گریه ها و حالت فوق العاده ای که داشت، منحصر به فرد بود. ایشان استعداد ذاتی منحصر به خودش داشت. مجمع الفضایل و ذخیره الهی برای اسلام و مسلمانان بود.»(1)

آیت الله صفایی خوانساری(ره) در عباریت دیگر می فرماید: «فقه ایشان (امام خمینی(ره)) فقه قوی بود، من عرض می کنم که مقلّدین حضرت امام به تقلید از ایشان باقی بمانند... من رفتین هستم و لحظات آخر زندگی را می گذرانم. وقتی که من می گویم بر تقلید از ایشان باقی بمانند، کافی است، رجوع به غیر لازم نیست. آن شخصیت بزرگ یک صفحه را که از استاد می شنید، صد صفحه را خودش می فهمید... خدا رحمت کند حضرت امام را. من نمی خواهم بگویم که حضرت امام، معصوم بود، زیرا قائل به عصمت غیر از ائمه اطهار(ع) نیستم، ولی امام غیر از دیگران بود. او واقعاً مرد بود. یکی انسان کامل بود. دوستان را هرگز فراموش نکرد؛ حتی در آخرین ماه از عمرش برای من پیغام فرستاد که: به علت گرفتاری ها شما را فراموش کردم که در ماه گذشته از احوالات شما جویا شوم، ولی دیشب به مناسبتی صبیّه ام مرا به یاد شما انداخت، این است که خواستم از شما عذرخواهی کنم.»

ص:290

در سال های اوّل پیروزی انقلاب اسلامی و در اوج مشکلات سیاسی و اقتصادی، روزی یکی از فرزندان آیت الله(ره)از وی پرسید: «آیا حضرت امام از شما احوالی می پرسد؟» ایشان با قیافه ای شگفت زده در پاسخ گفت: «این چه سؤالی است که می کنید! امام احوال کربلای علی شاه (خادم آیت الله العظمی حائری) را مرتّباً می پرسد، تا چه رسد به من که رفیق هفتاد ساله ایشان هستم.» (1)

ص:291

شما سر شوخی را باز می فرمودند؟» در ابعاد وجودی آیت الله خوانساری، دو چیز بسیار بسیار جلوه گر بود که می توان گفت در تمام حوزه، کم نظیر، یا بی نظیر بود:

اول: اطلاع و شناخت ایشان از مخطوطات و رجال، چه بسا می شد کتابی دست ایشان داده می شد که آغاز و انجام نداشت و بالبداهه یقین می فرمودند که چه کتابی است و مؤلّف آن کیست. و همچنین در رجال و مؤلّفین و اصحاب ائمّه اطهار(ع).

دوم: خصلتی که بسیار مهم است، صفای باطن و خوش قلبی ایشان است. شاید در مدت متجاوز از شصت سال که با ایشان صداقت و دوستی و مودّت داشتیم، یک جمله و یا کلمه به عنوان تعرّض یا کنایه نسبت به اشخاص - اعم از دوست و دشمن - نشنیدم و ندیدم و همیشه سلامت نفس و باطن خود را از دست نمی داد. ممکن بود که دیگران در صدد اذیّت و آزار ایشان برآیند، ولی معظّم له ابداً به روی خود نمی آورد و در صورتی که طرف دستش از دنیا قطع شده بود، فقط می فرمودند: «خداوند رحمتش کند و از گناهانش صرف نظر فرماید.»

در زمانی که ایشان به نیابت از طرف مرحوم آیت الله بروجردی(ره) در مسجد اعظم قم نماز مغرب و عشاء اقامه می کردند، شخصی به نام صدوقی در وسط نماز به ایشان جسارت های زیادی نموده و در نهایت مرحوم خوانساری که از نیّت و فکر کسانی که آن شخص را تحریک کرده بودند، واقف بودند، بدون هیچ گونه عکس العملی مسجد را ترک نموده و دیگر برای اقامه جماعت نیامدند. ولی مرحوم آیت الله بروجردی که وقوف کامل به مسائل پشت پرده داشتند، به رغم بیماری، شخصاً در مسجد حاضر و اقامه جماعت فرمودند و حاضر به واگذاری نیابت به افراد دیگری - که نقش

ص:292

در تحریکات داشتند. - نشدند و تا آخر عمر، خودشان جهت اقامه نماز مغرب و عشا به مسجد اعظم می آمدند. و از عجائب آن که همان شخص مدتی بعد تصمیم به قتل مرحوم آیت الله بروجردی گرفت و سرانجام نیز به جنون مبتلا شده و در وضعیت بسیار بدی فوت نمود... یکی از بزرگان حوزه علمیه قم نقل می فرمودند: همان شخص، قبلا از ابتلا به جنون، اظهار داشته بود که مرا تحریک کردند تا به آقای خوانساری توهین نموده و مانع از ادامهئ امامت ایشان در مسجد اعظم بشوم، ولی شدیداً از کرده خویش پشیمان هستم و خدا کند که آه آیت الله خوانساری گریبانگیر من نشود. زیرا در مقابل رفتار من کوچک ترین عکس العملی نشان نداده و مظلومانه برخورد کردند. آیت الله خوانساری خود می فرمودند: شبی فردی که در تجارت کتاب های منحصر به فرد خطّی فعّال بود و شنیده بود نسخه منحصر به فرد «رسائل سیّد مرتضی» در کتابخانه شخصی اینجانب وجود دارد، به من مراجعه و عنوان داشت: «شما که در شرایط سختی زندگی می کنید، این کتاب را به قیمت بسیار زیادی بفروشید و من خریدار آن هستم.» فردای آن روز نزد آیت الله العظمی گلپایگانی رفتم و به ایشان گفتم: «استدعا دارم دستور چاپ

رسائل سید مرتضی را از روی نسخه منحصر به فرد موجود در کتابخانه اینجانب بدهید تا افراد ثروتمند به فکر خروج این کتاب از کشور نیفتاده و اینجانب را وسوسه ننمایند.»(1)

ص:293

می آموخت. از این رو، بر مطالب مختلف علمی احاطه و تسلّط داشت، به طوری که در بین فضلا و طلاب به عنوان «کامپیوتر علوم اسلامی» لقب گرفت. یکی از فضلای حوزه می گفت: «هر سؤالی که از ایشان می پرسیدند، بی درنگ آن چنان جواب می داد که گویا یک ساعت آن را مطالعه یا تدریس کرده است.»

روزی یکی از مدرسین محترم که درس خارج را تدریس می کند، خدمت ایشان آمد و گفت: «من فلان جمله از باب «جواهر الکلام» را هر چقدر مطالعه می کنم، احساس می کنم مطلب ابراز شده بر خلاف موضوعی می باشد که صاحب جواهر در پی اثبات آن است، لذا خدمت شما رسیده ام.» آیت الله خوانساری با حضور ذهن همیشگی خویش و بدون مراجعه به کتابخانه و مطالعه جواهر، فرمود: «شما اگر دو صفحه قبل را با دقت مطالعه فرمایید، ملاحظه می کنید که صاحب جواهر در آن جا چنین فرموده... مشکل شما حل خواهد شد.» او بر اساس همین راهمایی رفتار کرد و مشکل علمی اش حل شد.

2 - در علم درایه، حدیث، رجال و کتاب شناسی، مهارت فوق العاده داشت. اگر نامی از یک شخصیت روایی به میان می آمد، آنقدر اطلاعات دست اول از تاریخ تولّد، فوت، دلائل مرگ، تألیفات و زندگی فرزندان او بیان می کرد که باعث حیرت و تعجّب همگان می شد.

3 - کتابخانه شخصی بسیار نفیسی داشت که از بهترین کتابخانه های موجود بود و علاوه بر کتاب های مختلف چاپی، کتاب های نفیس خطّی منحصر به فردی داشت، جالب این است که کتابی در کتابخانه ایشان دیده نمی شود، مگر آن که آن مرحوم، از اوّل تا آخر، آن کتاب را با دقت و وسواس خاص مطالعه کرده و در حاشیه بعضی از کتاب ها تعلیقاتی نوشته

ص:294

است.

4 - روشنفکر به معنی صحیح کلمه بود. به تنظیم برنامه های درسی مدارس و تدریس دروس مختلف برای طلاب جوان، تربیت و آشنا کردن آن ها به علوم روز، علاقه بسیار داشت و چنین کارهایی را از امور لازم می دانست.

5 - در کتاب شناسی ماهر بود. کتاب های علمای سلف، از فقه، اصول، حدیث، فلسفه، تاریخ و... را به خوبی می شناخت و غالباً با یک نگاه به کتب قدیمی، می گفت این کتاب چیست و مؤلّف آن کیست. سعی فراوان داشت که کتاب های ارزشمند از دستبرد نااهلان و یا خروج از کشور محفوظ بماند. تا سر حد امکان آن ها را می خرید و در کتابخانه منزل خود نگاه می داشت و در موارد لازم نسخه برداری می کرد و در اختیار مؤلّفان و نویسندگان می گذاشت. از این رو در طول ده ها سال، مجموعه نفیسی از کتاب های خطّی بی نظیر یا کم نظیر فراهم آورد. کتاب های خطّی او به 1500عدد و کتاب های چاپی اش به 6500نسخه رسید که مورد استفاده بسیاری از پژوهشگران بود. پس از رحلت آن مرحوم، همه کتاب ها از طرف مقام معظّم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای - مدّظلّه - خریداری و وقف آستانه قدس رضوی شد که این نیز از آثار نیّت خیر آن مرحوم بود که مجموعه این کتاب های نفیس از دستبرد بیگانگان در امان بماند و برای همیشه مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرد.

6 - عالم و محدّثی ماهر و واجد شرایط برای اجازه دادن در نقل روایات و به اصطلاح «صاحب اجازه روایتی» از مشایخ بزرگ روایتی بود. یکی از اساتید می نویسد: «آیت الله صفایی خوانساری در اجازه ای که برای اینجانب نگاشته، نام بیست و شش نفر از مشایخ اجازه خود را یاد کرده

ص:295

است.»(1)

7 - بالغ بر شصت سال در مساجد مختلف به اقامه جماعت پرداخت. او به این وسیله با مردم تماس داشت و به حل مسایل مردم می پرداخت.

در عصر مرجعیّت آیت الله بروجردی، پس از اتمام ساختمان مسجد اعظم، مرحوم آیت الله بروجردی شب ها در آن مسجد اقامه جماعت می کرد، ولی پس از مدّتی که به علت کسالت نتوانست در جماعت حضور یابد، مرحوم آیت الله خوانساری را به نیابت از خویش جهت اقامه نماز مغرب و عشاء در مسجد اعظم،تعیین فرمود.

همچنین هنگامی که آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی، مرجع عالیقدر، به همراه گروهی از علمای نجف به قم مهاجرت کرد، نماز جماعت در حرم حضرت معصومه؛ 3را اقامه فرمود. وقتی وی تصمیم گرفت به نجف اشرف بازگردد، مرحوم آیت الله خوانساری را به نیابت خویش تعیین کرد و آن مرحوم متجاوز از پنجاه سال، صبح ها در مسجد بالاسر اقامه نماز جماعت داشت.

مدّتی نیز در مسجد بیت النّور، واقع در محلّه میدان میر قم و مدّتی در مسجد بازار اقامه جماعت می کرد و مردم با کمال اطمینان در جماعت ایشان شرکت می کردند.

ص:296

می خواست تا به چاپ و انتشار آن ها اقدام کنند، با این که این کار موجب کاهش ارزش مادی کتب خطّی می شد. حاصل این طرز تفکّر و بینش الهی، انتشار ده ها اثر علمی در زمینه های فقه، حدیث، تاریخ، رجال، عرفان و... بود که هم اکنون در کتابخانه های کشورها، در اختیار علاقمندان به معارف اسلام و تشیّع قرار دارند.

بخشی از این کتاب های چاپ شده، عبارتند از: 1 - قُرب الاسناد حمیری 2 - جعفریّات 3 - کشف الاستار عن وجه الکتب و الاسفار (تألیف مرحوم والد ایشان) 4 - رسائل الشریف مرتضی (در سه جلد ،مجموعه رسائل علم الهدی سید مرتضی) 15 - المهذّب ابن برّاج(1) در دو جلد.

مرحوم آیت الله خوانساری در گسترش کتابخانه ها از جمله کتابخانه های مدرسه فیضیه و مسجد اعظم نقش ارزنده ای داشت. کتاب های ارزشمندی را که در شهرها وجود داشت، خریداری می کرد و به این کتابخانه ها می آورد.

بخشی از آثار اجتماعی ایشان عبارت است از: بازسازی مسجد بزرگ محله پایتخت خوانسار، مساجد و برخی مدارس که هر کدام به نوبه خود منشأ آثار و برکات فرهنگی و معنوی فراوانی است.(2)

ص:297

می خواهم، حضرت محمّد(ص)را می خواهم، تا هر چه زودتر نزد حضرتش بروم.» در این هنگام، ناگهان فضایی از جذبه و روحانیت، اتاق کوچک بیمارستان را فرا گرفت. پرستارانی که در آن جا بودند، به یکدیگر نگاه می کردند و محو نورانیّت این کلام نورانی شده بودند که از عمق اندیشه و عشق و آرزوی آن پیر عرفان برمی خاست.

آن مرحوم سه ماه قبل، در سفری به خوانسار، با جوانان محل خداحافظی وداع کرده و به آن ها گفته بود: دیگر مرا نخواهید دید. اصولاً همه کسانی که در دوران بیماری با ایشان بودند، می دانستند که او از مرگ خود باخبر بود. به همین دلیل دو روز قبل از رحلت، همه فرزندانش را به گرد خویش فرا خواند و دستور داد گوسفندی ذبح کرده، گوشت آن را بین فقرا و مستمندان تقسیم کنند و آب گوشتی تهیه شود، تا همه فرزندانش در محضرش ناهار صرف کنند. سپس ضمن اعلام این مطلب که: «من به زودی از دنیا خواهم رفت.» صحبت هایی را که ضروری دید، با آن ها مطرح کرد.

یک هفته قبل از وفات، آیت الله العظمی مکارم شیرازی - مدّ ظلّه - برای عیادت به محضرشان آمد، دست در دست آقای مکارم نهاد و فرمود: «من به زودی می روم، ولی حوزه باید بماند. شماها حوزه را حفظ کنید.» سرانجام صبح روز پنج شنبه 17ربیع الثانی، دارو نخورد و به پسر بزرگش فرمود: «امروز آخر عمر من است، می خواهم سبک باشم، مرا راحت بگذارید و از خوردن دوا و غذا معافم دارید.» همان روز ( 17ربیع الثانی 1413ق برابر با 23/7/1371ش) در سن 92سالگی (به سال قمری) وفات یافت.

ص:298

ص:299

محله پایتخت خوانسار، بالبداهه اشعار زیر را سرود و خواند:

آیت الله صفایی اسوه تقوا و دین *** از جهان شد روح پاکش جانب خُلد برین

بهر استقبال روح نازنینش از فکل *** شد ملائک بر زمین همراه جبریل امین

هم پی تشییع جسم اطهرش از فوق عرش *** آمدند کرّوبیان گریان با حال حزین

ای صفایی! رفتی و از رفتنت ایران عزا *** ناله ها تا بام کیوان رفته بالا از زمین

مسجد بالای سر در قم بپا بهر نماز *** بسته شد صف ها یکایک از جمیع مؤمنین

وا اَسف جای تو خالی ای عزیز فاطمه! *** در کنار فاطمه رفتی به فردوس برین

شیعیان از رفتنت گشتند سیه پوش این زمان *** رفتی و دل های هر یک کرده ای از غم غمین

«ساعی» اند ماتمت آهنگ ماتم ساز کرد *** سوگ جان سوز تو را این گونه او انبار کرد (1)

از ایشان هفت فرزند، دو پسر و پنج دختر باقی ماند، پسرانش عبارتند از: آقای سید رضا صفایی و دانشمند محترم، آقای سید احمد صفایی. خداوند آن عالم ربّانی را با اجداد طاهرینش محشور فرماید.

مرقد مطهّر آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری در مسجد بالاسر بارگاه ملکوتی حضرت معصومه(س)در کنار دیوار بین مسجد موزه و مسجد بالاسر، قرار گرفته و در قالیچه ای که روی قبر او قرار دارد، چنین

ص:300

نوشته شده است: «مرقد شریف حضرت آیت الله العظمی حاج سید مصطفی خوانساری که در تاریخ 1281شمسی، مطابق با ربیع المولود 1321قمری، متولّد و در ( 23/7/71شمسی) مطابق با 17ربیع الثّانی ( 1413قمری) وفات یافت.»

رضوان و بهشت جای بادش *** جا در حرم خدای بادش

ص:301

ص:302

ص:302

ص:304

ص:305

ص:306

ص:307

شخصیت مورد نظر است تا دستمایه ای باشد برای شناخت بیشتر مردانی که قبل از ما در راه دین و مذهب و نشر آثار اهل بیت(ع) زحمت ها و رنج های فراوانی را متحمل شده اند، تا مذهب راستین اسلام جاودان بماند.

ص:308

تمام دین شناسان است. جدّ ایشان اهل کوفه بود و مدتی، هنگام بروز حادثه شهادت زید بن علی: 7در زندان ستمگران گرفتار بود؛ ولی در زندان به شهادت رسید. در این هنگام خالد همراه پدرش، عبدالرحمن به قم آمد.(1)

نجاشی درباره احمد بن محمد بن خالد می گوید: «او مورد وثوق و اعتماد است.» البته یک نقطه ضعفی نیز بر او وارد کرده اند و می گویند وی از افرادی که چندان وثاقت آنان مشخص نبود، روایت نقل می کرد. همین موضوع باعث شد که احمد بن محمد بن عیسی قمی - که شخص اول قم بود. - او را از قم تبعید کند؛ ولی هنگام مرگش با سر و پای برهنه دنبال پیکر احمد بن محمد بن خالد برقی حرکت می کرد و از کار خود پشیمات شده بود.(2)

در تاریخ رحلت او دو قول است؛ سال 274یا سال 280که مرحوم نجاشی در کتاب خود به هر دو قول اشاره کرده است.(3)

ص:309

3- ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی:(1) مرحوم نجاشی او را این چنین ستوده است:

«از یاران موثق شیعه و بزرگان آنان است، در حوزه حدیث و فقه، هر چه انسان درباره خوبی های او و فقه و معرفتش بگوید، باز او بالاتر از این ها است. وی صاحب کتاب های بسیار خوبی است و کتاب معروف «کامل الزیارات» از این جناب است.»(2)

او استاد شیخ مفید است. وی، مخصوصاً در کتاب «امالی» نام این استاد را بارها ذکر کرده و از او روایت نقل می کند.(3)

4 - حسن بن حمزه علوی حسینی طبری:(4) از اساتید برجسته جناب شیخ مفید است و در امالی از ایشان به عنوان «شریف صالح» یاد می کند.(5)

شیخ طوسی که شاگرد با واسطه اوست، درباره اش چنین اظهار نظر کرده است: حسن بن حمزه علوی طبری، مردی فاضل، ادیب، عارف به اخبار، فقیه در دین و دارای زهد و ورع فراوان بود و کتاب های زیادی تألیف و تصنیف کرد.(6)

5 - علی بن حاتم بن ابی حاتم.(7)

ص:310

محدّث را مورد بررسی قرار داده اند، از وی به خوبی یاد کرده اند؛ به عنوان نمونه، مرحوم نجاشی (متوفای در سال )450درباره اش می گوید:

«محمد بن عبدالله حمیری، از محدّثانی است مورد اعتماد و وثاقت و در میان دانشمندان قم، از برجسته ها و نمونه ها است. او آن چنان شخصیّتی است که باب مکاتبه اش با حضرت ولیّ عصر(ع)باز بوده و با آن بزرگوار ارتباط داشت. مسائل گوناگونی را در زمینه های دینی، از آن حضرت سؤال کرد. استاد من، احمد بن حسین غضائری برایم می گفت: من اصل سؤال ها و جواب های حضرت را که در بین سطرها نوشته بودند، دیده ام.»(1)

شیخ طوسی (متوفای 460ه. ق) در سه جا از کتاب رجال از وی نام برده است.(2) علّامه حلّی (متوفای 726) هم درباره اش می گوید:

«او محدّثی است فرزانه که با حضرت ولیّ عصر(ع)مکاتبه و ارتباط داشت.»(3)

ص:311

تسلیم شد و شما او را قبول کردید، او قطعاً انسانی شایسته و لایق است و هر کس را که شما دست رد بر سینه اش زدید، بیچاره و ذلیل است.»

در آخر یکی از نامه ها که حضرت جوابش را می دهد، او را این گونه دعا می کند:

«خداوند برای تو و برادرانت خیر دنیا و آخرت را جمع فرماید.»(1)

ص:312

«اگر آن دختر در دامن این مرد بزرگ شده که ربیبه او حساب می شود، جایز نیست...»(1)

4 - نماز جعفر طیّار(ع)را می شود در مسافرت خواند؟

جواب:

«جایز است.»(2)

این بود گزیده ای از موارد متعدد سؤالات و جواب های حضرت.

ص:313

الارض، المساحه، البلدان، ابلیس و جنوده، الاحتجاج»

وی آن گاه سند خویش را به این تألیفات، به ترتیب ذکر می کند.(1)

مرحوم نجاشی قطعه جالبی را نقل می کند که نشان دهنده حافظه قوی مرحوم حمیری است .او از قول استادش، علی بن حاتم نقل می کند:

محمد بن عبدالله حمیری به من گفت: علت این که من این کتاب ها را نوشتم این بود که جستجو و بررسی کردم فهرست کتاب های مساحت را که احمد بن محمد بن خالد برقی نوشته بود و آن ها را به دست آوردم. همه آن ها را نوشتم؛ ولی این کتاب ها که در بردارنده شش کتاب بود، گم شد و از بین رفت. هیچ نسخه ای از آنها به دست من نیامد. از برادران شیعه خودم در قم، بغداد و ری سوال کردم؛ ولی متأسفانه بی فایده بود و پیدا نشد؛ لذا

به اصول و مصنفاتی که علمای ما نوشته بودند، مراجعه کردم و این شش کتاب را از آن اصول و تألیفات استخراج کردم و هر حدیث را در جای مناسب خود قرار دادم.»(2)

ص:314

ص:315

را در سندان می کوبند، افتاد تا این حال را مشاهده کردم، سخن خداوند در قرآن یادم آمد که فرموده است:

«برای اهل جهنم کُرزها و پتک هایی از آهن است.» حج - 21

ناگهان ترس از جهنم بر من مستولی شد و بیهوش شدم.

این جا بود که وقتی سلمان این جوان خدا ترس را شناخت، او را به عنوان برادر دینی اش برگزید و این دوستی ادامه داشت تا وقتی که آن جوان مریض شد و جناب سلمان به عیادتش رفت و بالای سر او نشست. آن دوست مهربان در حال وداع با دنیا و در حالت جان دادن بود. سلمان گفت: ای عزرائیل، ای فرشته مرگ! با برادر من مدارا کن...(1)