فرهنگ غدیر

مشخصات کتاب

سرشناسه:محدثی، جواد، 1331 -

عنوان و نام پدیدآور:فرهنگ غدیر / جواد محدثی.

مشخصات نشر:قم: معروف، 1387.

مشخصات ظاهری:654 ص.

شابک:70000 ریال 978-964-827507-0 : ؛ 40000 ریال(چاپ اول) ؛ 42000 ریال (چاپ دوم) ؛ 40000 ریال : چاپ سوم 964-8275-07-6 : ؛ 40000 ریال (چاپ چهارم) ؛ 40000 ریال (چاپ پنجم)

یادداشت:پشت جلد به انگلیسی: Javad Mohaddesi. Culture of qadir.

یادداشت:چاپ اول: بهمن 1384.

یادداشت:چاپ دوم: بهمن 1385.

یادداشت:چاپ سوم: بهار 1386.

یادداشت:چاپ چهارم: پاییز 1386.

یادداشت:چاپ پنجم: زمستان 1386.

یادداشت:چاپ ششم.

یادداشت:چاپ نهم: پاییز 1392.

یادداشت:کتابنامه: ص. 646 - 654؛ همچنین به صورت زیرنویس.

یادداشت:نمایه.

موضوع:علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق -- اثبات خلافت

موضوع:غدیر خم

موضوع:امامت

رده بندی کنگره:BP223/5 /م275ف4 1387

رده بندی دیویی:297/452

شماره کتابشناسی ملی:1157241

ص :1

اشاره

ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

فرهنگ غدیر

جواد محدثی

ص :4

فهرست مدخلها

مقدمه 17

آ آبار علی علیه السّلام 21

آداب و اعمال روز غدیر 22

آل اللّه 23

آل بویه 24

آل عبا-اصحاب کساء 24

آل علی علیه السّلام 24

آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله 25

آل یاسین 28

آمدی 28

آهن گداخته 29

آیات برائت-ابلاغ آیات برائت 29

آیات غدیر 29

آیۀ ابرار-سورۀ هل أتی 30

آیۀ اکمال دین 30

آیۀ انذار-حدیث یوم الدّار 31

آیۀ اولی الأمر 31

آیۀ اهل ذکر 32

آیۀ تبلیغ 33

آیۀ تطهیر 35

آیۀ سأل سائل 36

آیۀ لیلة المبیت-لیلة المبیت 36

آیۀ مباهله 36

آیۀ منذر و هادی 37

آیۀ مودّت 38

آیۀ ولایت 40

ا أئمّۀ اثنی عشر 41

ابلاغ آیات برائت 42

ابن ابی الحدید 44

ابن تیمیّه 45

ابن کوّاء 45

ابن ملجم 45

ابن میثم بحرانی 46

ابو بکر 46

ابو تراب 47

ص:5

ابو طالب 48

ابو عبیدۀ جرّاح 50

اتمام نعمت-آیۀ اکمال دین 50

اثبات الوصیّه 50

اثنی عشریّه-ائمّۀ اثنی عشر 50

اجتهاد در مقابل نصّ 50

اجماع 52

احادیث غدیر 52

احتجاج به غدیر 53

احتجاج و مناشده 55

احقاق الحقّ 57

اخوّت اسلامی-مؤاخات 57

ادبیات شیعی 57

ادبیّات ضد شیعه 59

ادبیّات غدیر-شعرای غدیر 60

اذان بلال 60

ارتداد سیاسی 61

ارکان پنجگانۀ اسلام 64

از خلافت تا سلطنت 65

اسامة بن زید 67

استبصار 67

استبصار 67

استنصار 69

اسد اللّه 70

اسرار آل محمّد علیهم السّلام 71

اصحاب اعراف 72

اصحاب جمل 73

اصحاب شورا-شورا 73

اصحاب صفّین 73

اصحاب علباء 74

اصحاب علی علیه السّلام 74

اصحاب کساء 78

اصلاحات علوی 79

اصول اربع مأة 81

اصول مذهب 81

اطاعت 82

أعراف-اصحاب اعراف 83

اعیان الشیعه 83

افضلیّت علی علیه السّلام 84

اقیلونی،اقیلونی 84

القاب و کنیه های علی علیه السّلام 85

امامان شیعه 87

امامت 88

امامت مفضول 92

امام خمینی و غدیر 93

امام زاده 95

امام زمان علیه السّلام 95

امام شناسی 96

امام علی علیه السّلام-علی بن ابی طالب علیه السّلام 98

امام نور،امام ناز 98

امامیّ 100

امامیّه 100

امانت و عرضۀ امانت 101

امر 101

امیر المؤمنین علیه السّلام 103

انبار 105

انتخاب و انتصاب 105

الإنتصار 106

انگشتر-خاتم بخشی 106

اوصاف شیعه 106

اوصاف علی علیه السّلام-القاب و کنیه های...108

اولو الأمر 108

اوّلین مسلمان 109

اوّلین مظلوم-مظلومیّت علی علیه السّلام 110

ص:6

اهل الذّکر-آیۀ اهل ذکر 110

اهل بغی-جهاد با اهل بغی 110

اهل بیت علیهم السّلام 110

اهل حق 113

اهل حلّ و عقد 113

اهل سنّت و جماعت 114

ایمان 114

ب با آل علی هرکه درافتاد،ورافتاد 117

بازی با خلافت 118

باطنیّه 120

باغ غدیر 121

باغی 121

بت شکنی علی علیه السّلام 122

بحار الأنوار 123

بخّ بخّ لک یا علی-حدیث تهنیت 124

بداء 124

بدعت-سنّت و بدعت 126

برادر قرآن 126

بسر بن ارطاة 126

بشرطها و شروطها 126

بصره 127

بنیاد نهج البلاغه 128

بنی هاشم 129

بو تراب-ابو تراب 129

بهج الصّباغه فی شرح نهج البلاغه 129

بیت الأحزان 130

بیت الطّشت-دکّة القضاء 130

بیعت اجباری 131

بیعت و بیعت شکنان 132

پ پایگاههای شیعی در اینترنت 135

پرچمدار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله 136

پنجاه و پنج سؤال از تاریخ 137

پنج تن آل عبا-اصحاب کساء 145

پنج شنبۀ شوم 145

پیام غدیر 146

پیدایش شیعه 150

پیراهن عثمان 153

پیش مرگان امام علی علیه السّلام-شرطة الخمیس 154

پیمان الهی 154

پیمان شکنان-ناکثین 154

ت تاجگذاری ابلیس 155

تاریخ شیعه-شیعه در تاریخ 156

تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام 156

تبرّک و توسّل 156

تجربۀ غدیر برای عاشورا 159

تربیت ولایی 159

تسنّن 161

تشیّع 163

تشیّع علوی و تشیّع صفوی 166

تشیّع و ایران 167

تفضیلیّه 168

تقریب بین مذاهب 169

تقیّه 171

تلمیحات غدیری و علوی 174

توسّل-تبرّک و توسّل 174

تولّی و تبرّی 174

ص:7

ث ثابت بن دینار 177

ثروت اندوزی 177

ثقات امیر المؤمنین علیه السّلام 178

ثقلین 179

ثویّه 180

ج جان پیغمبر-علیّ منّی و أنا من علیّ 181

جحفه 181

جرف 181

جشنوارۀ شعر علوی 181

جعفریّه-مذهب جعفری 182

جلوگیری از تدوین حدیث 182

جنگ جمل 183

جنگ خندق 185

جنگ خیبر-خیبر 186

جنگ صفّین 186

جنگ نهروان 189

جهاد با اهل بغی 190

جهاز شتران 192

جیش اسامه 193

چ چاه-علی علیه السّلام و چاه 195

چپ و راست 195

چشمۀ علی علیه السّلام-آبار علی علیه السّلام 196

چهارده معصوم علیهم السّلام 196

چهارصد کتاب در شناخت شیعه 197

ح حبّ علی علیه السّلام 199

حجت شناسی 201

حجّة الوداع 204

حجر بن عدی-اصحاب علی علیه السّلام 204

حدیث اخوّت-مؤاخات 204

حدیث امارت-امیر المؤمنین علیه السّلام 204

حدیث امامت 204

حدیث انذار-آیۀ منذر و هادی 205

حدیث اوصیای دوازده گانه-أئمّۀ اثنی عشر 205

حدیث باب حطّه 205

حدیث بدء دعوت-حدیث یوم الدّار 206

حدیث تشبیه 206

حدیث تهنیت 207

حدیث ثقلین 208

حدیث خاتم-آیۀ ولایت 210

حدیث خلافت 210

حدیث دار-حدیث یوم الدّار 210

حدیث دوازده جانشین 210

حدیث رایت 211

حدیث ردّ الشمس 211

حدیث سبق به اسلام-اوّلین مسلمان 213

حدیث سدّ ابواب 213

حدیث سفینۀ نوح 214

حدیث سلسلة الذّهب 215

حدیث طیر مشویّ 216

حدیث علیّ مع الحقّ-علیّ مع الحقّ 217

حدیث غدیر-حدیث ولایت 217

حدیث قلم و کاغذ-پنج شنبۀ شوم 217

حدیث کساء-اصحاب کساء 217

ص:8

حدیث کسر اصنام-بت شکنی علی علیه السّلام 217

حدیث لا فتی-لا فتی إلاّ علی علیه السّلام 217

حدیث مباهله-مباهله 217

حدیث مدینة العلم 217

حدیث منزلت 219

حدیث وزارت 220

حدیث وصایت-وصایت،وصیّ 221

حدیث ولایت 221

حدیث هدایت-آیۀ منذر و هادی 223

حدیث هزار باب علم-هزار باب علم 223

حدیث یوم الإنذار-حدیث یوم الدّار 223

حدیث یوم الدّار 223

حرکت استبصار-استبصار 223

حروریّه 224

حزب علی علیه السّلام،حزب اللّه 224

حسّان بن ثابت 226

حسبنا کتاب اللّه 226

حقّ 228

حق با علی است-علی علیه السّلام و حق 230

حقوق اهل بیت علیهم السّلام 230

حکمیّت 232

حکومت علوی 233

حملۀ حیدری 236

حواریّون علی علیه السّلام 236

حوض کوثر-ساقی کوثر 237

حیدر 237

حیدرآباد 237

حیدر کرّار 238

خ خاتم بخشی 239

خانۀ علی علیه السّلام در کوفه 240

خانه فاطمه و علی علیهما السّلام 240

خذلان حق 242

خصایص امام علی علیه السّلام 243

خطبۀ شقشقیّه 244

خطبۀ غدیریّه 245

خطبۀ فدکیّه 247

خطّ معلّی 248

خلافت 249

خلافت بی دلیل 252

خلفای راشدین 253

خلیفۀ بلافصل 253

خمسۀ طیّبه-اصحاب کساء 254

خمّ غدیر-غدیر خم 254

خوارج نهروان 254

خیبر 255

د دار التّقریب-تقریب بین مذاهب 257

دانشنامۀ امام علی علیه السّلام 257

دانشنامۀ امیر المؤمنین علیه السّلام 258

درویش 258

دعای کمیل 258

دعای ندبه 259

دفن شبانه و مخفیانه 260

دکّة القضاء 261

دلدل 261

دوستی دشمنان و دشمنی دوستان 262

دولتهای شیعی 263

دین علی علیه السّلام 265

دیوان امام علی علیه السّلام 266

ص:9

ذ الذّریعة إلی تصانیف الشیعة 269

ذو الثّدیه 270

ذو الفقار 270

ذوی القربی 272

ذی قار 274

ر راشدین-خلفای راشدین 275

رافضی 275

راویان غدیر 279

راه غدیر-غدیر خمّ 282

رجعت 282

رجعت سیاسی-ارتداد سیاسی 285

رحبه 285

ردّ شمس-حدیث ردّ الشمس 285

رزیّة یوم الخمیس-پنج شنبۀ شوم 285

رضوان 285

روزشمار فتنۀ سقیفه 285

ز زبیر 289

زره علی علیه السّلام 289

زهد علی علیه السّلام 290

زیاد بن ابیه 292

زهرا علیها السّلام-فاطمه علیها السّلام 293

زیارت 293

زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام 295

زیارت امیر المؤمنین در روز غدیر 297

زیارت امین اللّه 297

زیارت جامعۀ کبیره 298

زیارت عاشورا 299

زید بن علی-زیدیّه 299

زیدیّه 300

س سادات،شاخ و برگ شجرۀ طیّبه 301

ساقی کوثر 302

سال امام علی علیه السّلام 303

سالن امام علی علیه السّلام 304

سبقت به اسلام-اوّلین مسلمان 305

سبّ و لعن علی علیه السّلام 305

ستاد بزرگداشت سال امام علی علیه السّلام 307

سخنان علی علیه السّلام 308

سدّ ابواب-حدیث سدّ ابواب 308

سربداران 308

سریال امام علی علیه السّلام 309

سعد بن عباده 309

سقیفۀ بنی ساعده 310

سکوت 25 ساله 313

سلفیّه،سلفی گری 314

سلم و حرب-تولّی و تبرّی 316

سلونی قبل أن تفقدونی...316

سلیم بن قیس هلالی 317

سنّت و بدعت 317

سنّی-تسنّن 319

سند حقانیت علی علیه السّلام 320

سواد کوفه-کوفه 321

سوء القضاء،حسن القضاء 321

سورۀ هل اتی 321

ص:10

سیاست علوی 322

سیّد رضی 324

سیرۀ علوی 325

سیزده رجب 326

ش شاعران فارسی شیعی 327

شامیان 328

شاهدان غدیر 329

شاه نجف-القاب و کنیه های علی علیه السّلام 330

شبهات ضدّ شیعه-نقد کتابهای ضدّ شیعه 330

شبهای پیشاور 330

شجرۀ طیّبه 331

شجرۀ ملعونه 332

شرطة الخمیس 333

شرف الدّین 335

شعار امام علی علیه السّلام 335

شعر امام علی علیه السّلام-دیوان امام علی علیه السّلام 336

شعرای غدیر 336

شعر شیعی 340

شعر غدیر 340

شفاعت 341

شمایل علی علیه السّلام 343

شورا 344

شورای خلافت 345

شهادت ثالثه 346

شهداء الفضیله 346

شهر علم 347

شهیدان راه ولایت 348

شهید محراب 349

شیخ آقا بزرگ تهرانی 349

شیخین 350

شیخیّه 350

شیر خدا-اسد اللّه 350

شیعه-تشیّع 350

شیعه در تاریخ 350

شیعه شناسی 356

ص صاحب لواء-پرچمدار پیامبر 361

صبر علی وار-سکوت 25 ساله 361

صحابه 361

صحیفۀ علویّه 362

صد و ده،صد و بیست و یک 362

صراط مستقیم 362

صفات أئمه:364

صفویّه 365

صفّین-جنگ صفین 365

صلوات 365

صیغۀ برادری 367

ض ضحّاک بن قیس 369

ضرار بن ضمره 370

ط طاغوت 371

طبقات اعلام الشّیعه 373

طلحه 373

ص:11

ظ ظلم اوّل 375

ظلم به علی علیه السّلام-مظلومیّت علی علیه السّلام 376

ظلمه 376

ع عامّه و خاصّه 377

عایشه 378

عبد اللّه بن زبیر 378

عبد اللّه بن سبا 379

عبد اللّه بن عامر 380

عبقات الأنوار 380

عترت 380

عثمان بن عفّان 382

عدالت 383

عدالت صحابه 384

عدل خداوند 386

عدل علی علیه السّلام 388

عدلیّه 390

عرفان علوی 391

عصمت 392

عقد اخوّت-صیغۀ برادری،مؤاخات 395

علاّمه امینی 395

علاّمۀ مجلسی-بحار الأنوار 396

علم بلایا و منایا 396

علویان 397

علی بن ابی طالب علیه السّلام 398

علی علیه السّلام از زبان دیگران 400

علی علیه السّلام از زبان علی علیه السّلام 405

علیّ اللّهی 409

«علی»در آثار هنری 410

علی علیه السّلام در فرهنگ عامیانه 410

علی علیه السّلام در قرآن 412

علیّ منّی و أنا من علیّ علیه السّلام 414

علی علیه السّلام و جمع اضداد 415

علی علیه السّلام و چاه 415

علی علیه السّلام و حق 417

علی علیه السّلام و خلفا 419

علی علیه السّلام و قرآن 421

علیّ ولیّ اللّه 422

عمّار یاسر-اصحاب علی علیه السّلام 423

عمامه 423

عمران-ابو طالب 424

عمر بن خطّاب 424

عمروعاص 425

عهد-پیمان الهی 426

عهدنامۀ مالک اشتر 426

عید غدیر 42

غ الغارات 431

غدر امّت 431

الغدیر 432

غدیر خمّ 434

غدیر و عاشورا 438

غدیر و فرهنگ مکتوب 439

«الغدیر»و وحدت اسلامی 442

غدیریّه 444

غدیریّه های فارسی-شعرای غدیر 444

غرر الحکم و درر الکلم 445

غریّ 445

ص:12

غصب خلافت 446

غلات-غلوّ 447

غلوّ 447

ف فاتح خیبر-خیبر 451

فاطمۀ زهرا علیها السّلام 451

فتوای شیخ شلتوت 452

فتوّت 452

فدک 455

فرزندان علی علیه السّلام 457

فرقۀ ناجیه 458

فرقه های شیعه 459

فرهنگ غدیر 461

فریضۀ ولایت 463

فریقین 465

فزت و ربّ الکعبه 465

فضایل اهل بیت علیهم السّلام 466

فضایل علی علیه السّلام 467

فلته 472

فلسفۀ سیاسی اسلام 474

فیض الأسلام 475

ق قاسطین 477

قاضی نور اللّه-احقاق الحق 478

قاعدین 478

قبر پنهان علی علیه السّلام 480

قتال بر تأویل 481

قرآن بر نیزه کردن 484

قرآن ناطق 484

قرآن و عترت 485

قسیم الجنّة و النّار 487

قضاوتهای علی علیه السّلام 488

قلمرو حکومت امیر المؤمنین علیه السّلام 489

ک-گ کارگزاران حکومت علی علیه السّلام 491

کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین علیه السّلام 493

کتاب سال ولایت 494

کتابشناسی امام علی علیه السّلام 494

کتابشناسی غدیر 498

کتاب شناسی نهج البلاغه 508

کتاب علی علیه السّلام 509

کتاب و سنّت-قرآن و عترت 510

کتمان فضایل علی علیه السّلام 510

کرّار غیر فرّار-حیدر کرّار 511

کرخ بغداد 511

کرّم اللّه وجهه 512

کلمات قصار-سخنان علی علیه السّلام،نهج البلاغه 512

کنگرۀ امام علی علیه السّلام 512

کنگرۀ بین المللی امام علی علیه السّلام 513

کنگرۀ ولایت و اهل بیت علیهم السّلام 514

کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه 514

کوفه 515

کیسانیّه-فرقه های شیعه 516

گواهان غدیر-شاهدان غدیر 516

ل لا حکم الاّ للّه 517

لا فتی إلاّ علیّ...518

لعن صحابه 518

ص:13

لو کشف الغطاء...520

لو لا علیّ لهلک عمر 521

لیلة المبیت 522

لیلة الهریر 523

م مؤاخات 525

مارقین 526

مالک اشتر-اصحاب علی علیه السّلام 526

مباهله 526

متشیّع 528

مثنویهای ولایی 530

مجمع جهانی اهل بیت:530

محراب کوفه 531

محمّد بن ابی بکر-اصحاب علی علیه السّلام 531

محمّد تقی قمی-تقریب بین مذاهب 531

مدارس آیات 531

مدایح علوی 532

مدینة العلم-شهر علم،حدیث مدینة العلم 533

مذاهب اربعه 534

مذهب جعفری 535

المراجعات 536

مراکز غدیری 537

مرتضی 537

مرجعیت دینی و علمی اهل بیت علیهم السّلام 538

مرقد امیر المؤمنین علیه السّلام-نجف اشرف 540

مروان بن حکم 540

مروّت و مردانگی-فتوّت 540

مزارشریف 541

مسجد امام علی علیه السّلام 541

مسجد براثا 541

مسجد ردّ الشّمس 542

مسجد غدیر 542

مسجد کوفه 543

مصحف علی علیه السّلام 544

مطاعن 545

مظلومیّت شیعه و اهل بیت علیهم السّلام 546

مظلومیت علی علیه السّلام 548

مقاله شناسی امام علی علیه السّلام 551

مکتبة الامام امیر المؤمنین الخاصّه-کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین علیه السّلام 553

ملاحم و فتن 553

مناشده به غدیر-احتجاج و مناشده 553

مناقب 554

منع نگارش حدیث-جلوگیری از تدوین حدیث 554

من کنت مولاه-حدیث ولایت 554

موالیان یمنی 554

مؤسسۀ شیعه شناسی 555

موسوعة الإمام علی بن ابی طالب علیه السّلام 556

مولود کعبه 556

مولی 558

میثاق-پیمان الهی 559

میثم تمّار-اصحاب علی علیه السّلام 559

میراث نبوّت 560

میر حامد حسین هندی 561

میزان حق 561

ن ناد علی علیه السّلام 563

نازلۀ روح علی علیه السّلام 564

ناصبی-نواصب 565

ناکثین 565

ص:14

نام«علی»علیه السّلام 566

نامۀ نانوشته 568

نامه های امیر المؤمنین علیه السّلام 568

نبأ عظیم 569

نجف آباد 569

نجف اشرف 570

نخاوله 573

نخیله 574

نصّ و اجتهاد-اجتهاد در مقابل نصّ 574

نضر بن حارث 574

نفرین مستجاب 575

نقد کتابهای ضدّ شیعه 576

نقش نگین-شعار امام علی علیه السّلام 579

نماز سیاسی 579

نماز هزار رکعت 580

نواصب 581

نهج البلاغه 584

نهج السّعاده 585

نه خدا،نه جدا-ها علیّ بشر کیف بشر 586

نهروان-جنگ نهروان،خوارج نهروان 586

نهضتهای شیعی 586

نیاز به حجّت الهی 587

و وارث پیامبر-میراث نبوّت 589

واقعۀ غدیر خم 589

والیان علی علیه السّلام-کارگزاران حکومت علوی 591

ودایع رسالت و امامت 591

وصایت 592

وصیّ 593

ولایت 594

ولایت علوی،حیات محمّدی علیهما السّلام 597

ولایت فقیه 598

ولایت نامه 599

ولایتی 599

ولای علی علیه السّلام-حبّ علی علیه السّلام 600

وهّابیّت 600

ه هادی-آیۀ منذر و هادی 603

هاشمیّات 603

ها علیّ بشر کیف بشر!604

هجدهم ذی حجّه-عید غدیر 605

هزار باب علم 605

هزار منقبت 606

هفتاد و دو ملّت-فرقۀ ناجیه 607

هل اتی-سورۀ هل اتی 607

همای رحمت 607

همگام با اهل بیت علیهم السّلام 609

ی یاران علی علیه السّلام-اصحاب علی علیه السّلام 611

یا علی علیه السّلام 611

یعلی بن منیه 613

ینبع 613

یوم الانذار،یوم الدّار-حدیث یوم الدّار 614

یوم البرائه-ابلاغ آیات برائت 614

یوم التّتویج 614

ص:15

فهرست های موضوعی آیات 616

احادیث 619

اشعار الف:فارسی 629

اشعار ب:عربی 632

فهرست های موضوعی مدخلها اشخاص 633

موضوعات و مفاهیم 634

جاها و شهرها 639

ابزار و وسایل 640

حادثه ها 641

اصطلاحات 642

کتابها 643

گروهها 644

مؤسّسات و مراکز 645

منابع و مآخذ 646

ص:16

مقدمه

«غدیر»،بارزترین جلوۀ تشیّع و خطّ«ولایت»است.

تشیّع در بعد نظام سیاسی و حکومت،به شایسته سالاری معتقد است و«امامت»، نظامی الهی است که بر مبنای تعیین شایسته ترین افراد به جانشینی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و ادامۀ ولایت خدا و رسول و اجرای احکام قرآن مبتنی است.

آنچه در سال دهم هجری به فرمان خدا در«غدیر خم»روی داد و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در روز هیجدهم ذی حجّۀ آن سال در بازگشت از«حجّة الوداع»،امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را به امامت مسلمین و ولایت امّت و جانشینی خویش نصب کرد،در راستای اطاعت امر خداوند بود.

گرچه اعلان وصایت و خلافت و ولایت حضرت علی علیه السّلام از همان آغاز دعوت علنی در واقعۀ«یوم الدّار» (1)صورت گرفت و بارها و بارها این مسألۀ مهم و حیاتی و سرنوشت ساز،از زبان پیامبر خدا اعلام شد و آیات قرآن در شأن حضرت امیر علیه السّلام و فضایل او و اهل بیت عصمت نازل گشت،امّا«غدیر خم»روز اعلام رسمی و علنی این مسأله بود که در حضور بیش از صدهزار مسلمان حاضر در آن صحنۀ به یادماندنی بود.ازاین رو،غدیر برای پیروان مکتب اهل بیت که همان اسلام راستین است،نقطۀ عطف است و نقش کلیدی در شکل گیری«خطّ سیاسی تشیّع»دارد که ادامۀ اسلام ناب محمّدی است.

ص:17

1- 1) -به مدخل«حدیث یوم الدّار»در همین کتاب مراجعه شود.

شناخت تاریخ و مبانی و معتقدات و اصول تشیّع و جایگاه عترت و معارف نورانی اهل بیت و محوریّت امیر مؤمنان علیه السّلام در تفکر شیعی و آشنایی با فضایل حضرت علی علیه السّلام و خاندان پیامبر و...از جمله شناختهای ضروری برای هرشیعه است.

هرکس دل به مهر و ولای صاحب ولایت سپرده و از چشمۀ دریاگونۀ غدیر سیراب شده است،بر خود فرض می داند که در نشر و تبلیغ و تبیین فرهنگ اهل بیت و معارف شیعی بکوشد.از این رهگذر،در طول چهارده قرن که از حادثۀ غدیر می گذرد،پیوسته این موضوع،زنده و مطرح بوده و تألیفات گرانسنگ و ماندگاری بر محور آن حقیقت و باور پدید آمده است و عالمانی سختکوش و متعهد و ولایی،دربارۀ آن سنگ تمام گذاشته و عاشقانه رنج تتبّع و تحقیق و تدوین و عرضه را به جان خریده و میراث مکتوب شیعه را غنا بخشیده اند،لیکن...هنوز کار ناکرده و بر زمین مانده بسیار است.تدوین این مجموعه نیز،با ویژگیهایی که در آن می بینید،از آن جمله است.

«فرهنگ غدیر»،نوعی دائرة المعارف و فرهنگنامۀ الفبایی است(همچون«فرهنگ عاشورا»که پیشتر تألیف و منتشر شده است)که دانستنیهای ضروری،لازم و مهمّ را در قلمرو تشیّع و شیعه و آنچه به موضوع امامت،ولایت،غدیر خم،امیر المؤمنین،اهل بیت، مذهب جعفری و...مرتبط است،به صورت فشرده،مستند و دور از حاشیه روی ارائه می دهد.

این کتاب،می توانست به شکل مجموعه ای چند جلدی فراهم آید،چراکه دامنۀ مباحث آن بسیار گسترده و مطالب موجود در منابع،فراوان است،امّا برای کاربردی تر بودن آن(مثل«فرهنگ عاشورا»)سعی شده در هرمدخل و موضوعی لازم ترین اطلاعات را به خواننده بدهد و در کنار توضیحات،به منابع مربوط به هربحثی ارجاع دهد،تا علاقه مندان مطالعۀ بیشتر به آنها مراجعه کنند.

محتوای کتاب،تنها در بعد کلامی و اعتقادی و تاریخی تشیّع و واقعۀ غدیر خلاصه نمی شود،بلکه موضوعات،مفاهیم و اصطلاحات،جاها،وقایع،کتابها،آیات و احادیث،

ص:18

اشخاص و اعلام،رمزها و نمادها،آداب و سنّتها،گروهها و فرقه ها و آنچه به نوعی مرتبط با موضوع«غدیر»است،از دیرباز تا عصر حاضر را شامل می گردد و این تنوّع ابعاد،جنبۀ کاربردی کتاب را می افزاید.

در این کتاب نیز برای بهره وری بیشتر،از«نظام ارتباطی»استفاده شده است،یعنی در پایان اغلب موضوعات،به مدخلهای دیگری که مرتبط یا متناسب یا مکمّل آن بوده،ارجاع داده شده تا ابعاد بیشتری از هرموضوع،مورد توجّه و مطالعه قرار گیرد.

همچنین«مدخلهای ارجاعی»راهنمای مناسبی برای دستیابی به موضوعات مورد نظر است،تا اگر عنوان خاصّی در نظر خواننده باشد که در این کتاب با واژه و تعبیر دیگری از آن بحث شده،به آن مدخل دوّم مراجعه شود،همچون:

ادبیّات غدیر-شعرای غدیر

شاه نجف-علی بن ابی طالب علیه السّلام

عمّار یاسر-اصحاب علی علیه السّلام

صفّین-جنگ صفّین

نظام مباحث کتاب،الفبایی است.ازاین رو فهرستی موضوعی و تفکیک شده در آخر کتاب آمده،تا راه استفاده از مباحث را آسان تر سازد.

از آنجاکه پژوهش و نگارش این اثر،به صورت فردی بوده است،وجود کاستیها و ضعفها در آن طبیعی است.در عین حال از رهنمودها،نقدها و تذکّرات خوانندگان عزیز و اهل دقت و نظر بهره گرفته خواهد شد تا در چاپهای بعدی برطرف گردد.

امید است این اثر ناچیز،در خدمت به فرهنگ شیعی و معارف اهل بیت علیهم السّلام مورد عنایت صاحب ولایت و ذخیرۀ آخرت قرار گیرد.

قم-جواد محدّثی

غدیر 1425 ق،بهمن 1383 ش.

ص:19

ص:20

آ

آبار علی علیه السّلام

به معنای«چاههای علی علیه السّلام».منطقه ای در حاشیۀ مدینه در محدودۀ مسجد شجره که دارای چاههایی بوده که علی علیه السّلام برای استفادۀ زائران خانۀ خدا حفر کرده بود.به آن«آبیار علی»هم گفته می شود.حضرت علی علیه السّلام در دوران غربت و انزوا از صحنۀ سیاسی پس از وفات پیامبر،بخشی از اوقات خود را به کار در باغ و مزرعه و حفر چاه و چشمه و آباد سازی زمین می گذراند و آب آن چاهها و چشمه ها را وقف فقرا می کرد. (1)وقفنامه های حضرت برای صدقه قرار دادن آن چشمه ها و چاههای احداث شده در کتب تاریخ ثبت است.وی در منطقۀ ینبع نیز چاهی کند و چون به آب رسید،فوری وقفنامه ای نوشت و آن را صدقه برای زائران و فقیران قرار داد.

در کامل مبرّد،موارد فراوانی از چاهها و چشمه های احداث شده و موقوفات و صدقات علی بن ابی طالب علیه السّلام،را در مدینه،ینبع و جاهای دیگر آورده که همه نشانگر تلاش اقتصادی و سازندۀ حضرت امیر از یک سو و بعد رسیدگی به محرومین از طریق موقوفات و صدقات از سوی دیگر است. (2)-ینبع،علی و چاه!

ص:21

1- 1) .تاریخ المدینة المنوره،ابن شبّه،ج 1 ص 220.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السّلام،ج 9 ص 379(به نقل از تاریخ المدینة المنوره 221/1).

آداب و اعمال روز غدیر

عید غدیر خم از بافضیلت ترین و مهمترین اعیاد اسلامی است(-عید غدیر).برای ارج نهادن به این روز بزرگ که عید ولایت و رهبری و روز اکمال دین و اتمام نعمت است، اعمال و آدابی است که انجام آنها این روز را متمایز و به یادماندنی می سازد.برخی از اعمال و آداب این روز عبارت است از:

عید گرفتن و جشن و شادی،تبریک و تهنیت گویی به یکدیگر،روزه گرفتن،به دیدار یکدیگر رفتن،وسعت و گشایش به خانواده دادن،احسان و نیکی و صدقه،خواندن نماز و دعاهای مخصوص آن روز،غسل کردن،لباس تمیز و فاخر پوشیدن،عطر زدن و...که در کتب دعا و آداب،به طور مفصّل آمده است.حسن بن راشد در روز غدیر خدمت امام صادق علیه السّلام رسید.حضرت برای او از فضیلت عید غدیر فرمود:وی پرسید:در این روز چه باید بکنیم؟فرمود:روزه بگیر،بر محمّد و اهل بیت او بسیار صلوات بفرست و به درگاه الهی از آنان که به این خاندان ستم کردند تبرّی بجوی،همانا پیامبران اوصیای خود را سفارش می کردند روزی را که وصیّ در آن برگزیده و تعیین می شد عید بگیرند.پرسید:

ثواب روزۀ آن چیست؟فرمود:برابر روزۀ شصت ماه است. (1)

علی علیه السّلام توصیه می فرمود که در روز غدیر،به برادران خود نیکی کنید،به خانواده وسعت بخشید و خرج کنید و اظهار شادی و ابراز شادمانی کنید. (2)امام صادق علیه السّلام فرمود:«هو یوم عبادة و صلاة و شکر للّه و حمد له و سرور لما منّ اللّه به علیکم من ولایتنا،فإنّی احبّ لکم ان تصوموه». (3)

روز غدیر روز عبادت و نماز و سپاسگزاری و حمد به درگاه خدا و روز شادمانی است،به خاطر منّتی که با ولایت ما خداوند بر شما نهاد.من دوست دارم که شما این روز را روزه بگیرید.حضرت امام رضا علیه السّلام را در روز عید غدیر دیدند که جمعی از اصحاب ویژه در محضرش بودند حضرت آنان را برای افطار نگه داشت و به خانه های آنان گندم و هدایا و

ص:22

1- 1) .بحار الأنوار،ج 95 ص 322.
2- 2) .الغدیر،ج 1 ص 284.
3- 3) .همان،ص 285به نقل از تفسیر فرات کوفی.

خلعتها و کفشها و انگشترهایی فرستاد و حال وروز آنان را دگرگون ساخت و برای آنان از فضیلت و سابقۀ این روز فرمود. (1)گرامیداشت این روز و توجّه بیشتر به خدا و شکر بر نعمت ولایت و اهتمام ورزیدن به این موسم عظیم و عید بزرگ،از توصیه های اکید پیامبر و امامان است و شیعه را می سزد که در احیای این روز و تعظیم شعائر،بیشتر بکوشند. (2)

یکی از محققان با عنوان«فقه غدیر» (3)،اعمال و آداب ویژۀ این روز را به ترتیب الفبا 36 مورد ذکر کرده که خلاصۀ آنها از این قرار است:

افطاری دادن،برادر شدن،بیزاری جستن،پوشیدن لباس پاکیزه و نو،تبریک و تهنیت، تبسّم،توسعۀ زندگی،جشن گرفتن،حمدکردن،دعا،دیدوبازدید،روزه،زیارت،زینت، شادی کردن،شکرگزاری،صدقه دادن،صلوات فرستادن،طعام دادن،عبادت،عطر زدن، عمل صالح انجام دادن،غسل کردن،قضای حوایج مؤمنان،کمک کردن،گذشت و آشتی کردن،گشاده رویی،مساوات،مصافحه،مهربانی و عطوفت،مهمان کردن،نماز،نیکی و احسان،وام گرفتن برای کمک به دیگران،هدیه دادن و همایش.

-عید غدیر،غدیر خم،حدیث تهنیت،زیارت امیر المؤمنین در روز غدیر.

آل اللّه

این تعبیر،هم دربارۀ اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به کار رفته است،هم دربارۀ قریش.از آنجا که قریش،در خانۀ خدا و کلیددار و سرپرست کعبه بودند و امور مسجد الحرام به دست آنان بود،آل اللّه نامیده می شدند.به فرمودۀ حضرت صادق علیه السّلام:«إنّما سمّوا آل اللّه لأنّهم فی بیت اللّه الحرام». (4)به خاندان پیامبر خدا نیز آل اللّه گفته شده و خود اهل بیت،با این عنوان از خویش یاد کرده اند،چون انتساب شدید به خدا و دین دارند و دودمان خدایی محسوب

ص:23

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 287.
2- 2) .در زمینۀ آداب و اعمال این روز،از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»ج 95 ص 298(باب اعمال یوم الغدیر و لیلته و ادعیتهما)، «الغدیر»،ج 1 ص 267 تا 290(و خلاصۀ آن در جزوۀ«عید غدیر در اسلام»از نویسنده)،«آداب عید غدیر»،نشر دلیل، «چهارده قرن با غدیر»محمّد باقر انصاری،«مفاتیح الجنان»محدث قمی،اعمال روز غدیر،ماهنامۀ کوثر،شمارۀ 2 مقالۀ «فقه غدیر».
3- 3) .ماهنامه کوثر،شمارۀ 2(اردی بهشت 72)ص 14.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 15 ص 258.

می شوند.در زیارتنامه های اهل بیت،خطاب«السّلام علیکم یا آل اللّه»آمده است،حسین بن علی علیه السّلام نیز دودمان پیامبر را آل خدا نامیده است:«نحن آل اللّه و ورثة رسوله». (1)

مرحوم علامۀ امینی مکرّر هنگام یادکرد از فضایل خاندان رسالت،از آنان با عنوان «آل اللّه»یاد کرده است. (2)-آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله،اهل بیت.

آل بویه

از خاندان های ایرانی شیعی که دولت تأسیس کردند و به ترویج مذهب شیعه و رسمیت دادن به مراسم و شعائر مذهبی شیعه پرداختند،در ده روز محرّم عزاداری امام حسین علیه السّلام را علنی و باشکوه برگزار می کردند و مراسم جشن عید غدیر را با تشریفات خاصّی در بغداد برپا می کردند.این خاندان به دیالمه و دیلمیان نیز معروفند(دیلم در مناطق کوهستانی گیلان است).علی و حسن فرزندان«بویه»دولت شیعی تشکیل داده، از ایران به عراق رفتند و خدمات بسیاری به مکتب اهل بیت داشتند و آثار فراوانی از خود به جای گذاشتند.ابن ابی الحدید نقل می کند که علی علیه السّلام در سخنی به حکومت رسیدن سه نفر از دیلمان را(معز الدوله،رکن الدوله،و عماد الدوله)را پیشگویی کرده بود. (3)

حکومت آل بویه 120 سال طول کشید(از 301 تا 420 ق)و در این مدّت با عالمان بزرگ شیعه همچون شیخ صدوق،شیخ مفید،شیخ طوسی،سیّد رضی،سیّد مرتضی و ابن جنید،روابط خوبی داشتند. (4)-دولتهای شیعی.

آل عبا-اصحاب کساء

آل علی علیه السّلام

فرزندان علی بن ابی طالب و دودمان پاک امیر المؤمنین علیه السّلام به«آل علی»معروفند.در

ص:24

1- 1) .همان،ج 44 ص 11 و 184.
2- 2) .از جمله در الغدیر،ج 1 ص 163،206،319 و ج 2 ص 3،22،24،89 و...
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 7 ص 49.
4- 4) .دربارۀ آل بویه از جمله ر.ک:«آل بویه»علی اصغر فقیهی،«آل بویه،حامیان فرهنگ تشیّع»از سری کتابهای دولت ابرار، سیف اللّه نحوی،«تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری»آدام متز،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 1 ص 153.

منابع تاریخی نیز مکرّر از اولاد آن حضرت و هاشمیان با این عنوان یاد شده است.در سروده های شاعران غدیری و ولایی نیز این تعبیر به کار رفته است.در مثل های فارسی هم«با آل علی هرکه درافتاد،ورافتاد»رایج است.اصطلاح«آل علی»در متون روایی هم دیده می شود.نقل شده وقتی بنا شد به امر خدا درهای خانه های همه به مسجد پیامبر بسته شود مگر در خانۀ علی علیه السّلام،در مسجد خطاب به مسلمانان حاضر چنین ندا دادند:همه از مسجد خارج شوند،مگر آل رسول و آل علی. (1)پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در حدیثی توصیه می فرماید که فرمان خدا را در یادکرد محمّد و علی و آل آن دو اطاعت کنید، (2)که آل علی در کنار آل محمّد مطرح شده است.در جای دیگر در توسّل حضرت موسی برای رفع صاعقه،امر محمّد و علی و آل آن دو آمده است. (3)در رجز یکی از شهدای کربلا به نام انس بن حارث کاهلی،آل علی در مقابل آل زیاد مطرح شده و آن پیرو خدا و این پیرو شیطان قلمداد شده است:

آل علیّ شیعة الرّحمان آل زیاد شیعة الشیطان (4)

حضرت امام خمینی قدّس سرّه نیز در تبیین ارزش شهادت،بر این تعبیر اشاره دارد که:«خط سرخ شهادت،خطّ آل محمّد و علی است...». (5)«آل علی»،نسل پاک،انقلابی،ظلم ستیز و پرشوری است که پیوسته با الهام از روح ابو طالب و روح حضرت علی علیه السّلام،در تاریخ بر ضدّ امویان و عباسیان قد برافراشته اند و در ادامۀ«راه علی»،مکتب اهل بیت عصمت را رواج داده اند.امروز نیز،پیروان امیر المؤمنین و وفاداران به ولایت علوی و خاندان پیامبر،آل علی به شمار می روند و فرزندان فکری و روحی آن امام متّقین اند.

-اهل بیت،آل اللّه،فرزندان علی علیه السّلام

آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله

آل هرکس به ذریّه و نسل و فرزندان او گفته می شود.آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله نیز ذرّیه و عترت آن حضرت است.امام صادق ذریّۀ محمّد را آل او دانسته و امامان را اهل او شمرده است. (6)

ص:25

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 40.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 26 ص 289.
3- 3) .همان،ص 329.
4- 4) .همان،ج 45 ص 25.
5- 5) .صحیفۀ نور،ج 15 ص 154.
6- 6) .معانی الأخبار،ص 94 ح 1،2 و 3.

آل،دربارۀ کسانی به کار برده می شود که مخصوص و متّصل به یک شخص اند،یا از روی قرابت و خویشاوندی،یا از روی موالات.آل پیامبر،خویشاوندان اویند.هرآل نبیّ،امّت نبی هست،امّا هرامّت نبیّ،آل او نیست. (1)«آل الرّجل،اهله و عیاله و اتباعه». (2)به گروه، خاندان و فرزندان هرکس آل او گفته می شود.در قرآن نیز آل موسی،آل فرعون،آل ابراهیم،آل داود،آل یعقوب و...به کار رفته است.

وقتی«آل محمّد»گفته می شود،عترت پاک پیامبر و خاندان آن حضرت موردنظر است که از آنان به«اهل بیت»هم تعبیر شده است.آل محمّد و عترت و اهل بیت،شامل همسران آن حضرت نمی شود.وقتی آیۀ تطهیر دربارۀ اهل بیت نازل شد،امّ سلمه همسر پیامبر پرسید:آیا من از اهل تو نیستم؟فرمود:تو به سوی نیکی و خیری،لیکن اهل بیت من اینان(علی،فاطمه،حسن و حسین)هستند. (3)وقتی پیامبر دربارۀ اهل بیت خویش سفارش می کرد،پرسیدند:اهل بیت تو کیانند؟فرمود:«علیّ و سبطای و تسعة من ولد الحسین أئمّة امناء معصومون،الا انّهم اهل بیتی و عترتی من لحمی و دمی» (4)،اهل بیت من علی علیه السّلام و دو نواده ام و نه امام از فرزندان حسین علیه السّلام اند،امامان امین و معصوم،اینان اهل بیت و عترت منند،از گوشت و خون من.

امامان شیعه،پیوسته تأکید داشتند که«آل محمّد»را مطرح کنند و بر آنان درود بفرستند.این نوعی خط سیاسی در مقابل شیوۀ امویان و عباسیان نیز به شمار می رفت که تلاش بر محو نام این خاندان داشتند.صلوات بر پیامبر و آل محمّد،ازاین رو مورد تأکید است.اینکه پیامبر فرمود:هرکس بر من صلوات بفرستد ولی بر آل من نفرستد،بوی بهشت به مشامش نمی رسد، (5)برای توجّه دادن به این مسیر نورانی و صراط حقّی است که منتهی به خدا می شود.پیامبر اسلام،اساس اسلام را حبّ اهل بیت دانسته است:«اساس الإسلام حبنّا اهل البیت» (6)و از معارف دینی هرچه از این خانه و خاندان بیرون نیامده

ص:26

1- 1) .مفردات،راغب اصفهانی(واژۀ آل).
2- 2) .معجم الألفاظ و الأعلام القرآنیه،محمّد اسماعیل ابراهیم.
3- 3) .کافی،ج 1 ص 287.
4- 4) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 51.
5- 5) .وسائل الشیعه،ج 4 ص 1219،نیز به مدخل«صلوات»در همین کتاب مراجعه شود.
6- 6) .همان،ج 11 ص 141.

باشد،قابل اطمینان نیست و به تعبیر امام باقر علیه السّلام مکتب غیر آل محمّد باطل و بیراهه است:

«کلّ ما لم یخرج من هذا البیت فهو باطل». (1)در قرآن از«آل یاسین»یاد شده و خدا بر آنان درود فرستاده است.امام رضا علیه السّلام فرمود:مقصود خدا آل محمّد است. (2)أئمّه،خلافت را خاصّ آل محمّد می دانستند و دیگران را غاصب می شمردند.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«جلسوا مجلسا کان آل محمّد احقّ به منهم» (3)در جایگاهی نشستند که آل محمّد،از آنان به آن جایگاه سزاوارترند.امام باقر علیه السّلام نیز دربارۀ مرجعیّت دینی خاندان پیامبر فرمود:«جعل اللّه آل محمّد الأبواب الّتی یؤتی منها»، (4)خداوند، آل محمّد را درهایی قرار داد که از آنها به سوی خدا باید رفت.

در غدیریّۀ مهم و دلنشین«ناشی صغیر»شناخت حق به وسیلۀ آل محمّد بیان شده است:

بآل محمّد عرف الصّواب و فی أبیاتهم نزل الکتاب (5)

در غدیر خم،با معرّفی علی علیه السّلام به امامت مسلمین،سوق دادن امّت به سوی خاندانی بود که پایگاه نزول قرآن و مهبط وحی بودند.اگر«آل محمّد»،محوریّت می یافتند و مردم در امور دین و دنیا و در مسائل اخلاقی و سیاسی به اهل بیت روی می آوردند،از سرچشمۀ اسلام سیراب می شدند و گرفتار بیراهه ها نمی گشتند.«آل محمّد»از نگاه دیگر همۀ کسانی اند که موالات این دودمان را پذیرفته اند و در فکر و عقیده و سلوک و مواضع،تابع عترت اند.همچنانکه که سلمان«منّا اهل البیت»بود،هرکس اهل تقوا و حبّ اهل بیت باشد،از این خاندان و از آل محمّد است.حضرت باقر علیه السّلام فرمود:«من احبّنا فهو منّا اهل البیت»، (6)امام صادق نیز فرمود:«من اتّقی منکم و اصلح فهو منّا اهل البیت». (7)پیامبر

ص:27

1- 1) .همان،ج 8 ص 50.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 23 ص 167(باب انّ آل یس آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله).دربارۀ آل محمّد و اهل بیت پیامبر و احادیث مربوط به آنان ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 23 و 24 و«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»ری شهری.
3- 3) .همان،ج 24 ص 310.
4- 4) .همان،ج 8 ص 336 ح 5.
5- 5) .تمام قصیده را در«الغدیر»ج 4 ص 25 بخوانید.
6- 6) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 547به نقل از تفسیر عیّاشی.
7- 7) .همان،ص 548.

خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز فرمود:«آل محمّد کلّ تقیّ»، (1)آل محمّد هرکسی است که پرواپیشه باشد.این پیوند،پیوندی روحی،فکری،معنوی و مکتبی است.

امام صادق علیه السّلام فرمود:هرکس آل محمّد را دوست بدارد و با آنان تولّی داشته باشد و ایشان را بر همۀ مردم مقدّم بدارد،به خاطر قرابتی که نسبت به پیامبر دارند،او از «آل محمّد»است،به خاطر منزلتی که نزد آل محمّد دارد،نه آنکه عینا از آنان باشد،بلکه به خاطر تولّی و پیروی که نسبت به آنان دارد،از آنان شمرده می شود و این حکم خدا در قرآن است که: وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ (مائده51/)و فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی.. .

(ابراهیم36/). (2)هم خطّی و همفکری و همراهی با هرگروه،انسان را جزو آنان می سازد.

هرکس که در اندیشه و عمل،محمّدی و علوی و محمّدی و علوی و اهل بیتی باشد، «آل محمّد»است.-صلوات،اهل بیت،آیۀ تطهیر،آل علی علیه السّلام.

آل یاسین

در قرآن کریم،بر آل یاسین درود فرستاده شده است: سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ . (3)در روایات متعددی از جمله از ابن عباس نقل شده که مقصود از آل یاسین،آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله است. (4)امام صادق علیه السّلام نیز از امیر المؤمنین روایت کرده است که آن حضرت در ذیل آیۀ فوق فرمود:«یاسین محمّد صلّی اللّه علیه و آله و نحن آل یاسین» (5)،یاسین محمّد صلّی اللّه علیه و آله است و ما آل یاسینیم.نام یکی از سوره های قرآن هم که«یاسین»است،در روایات به معنای یا سیّد المرسلین بیان شده و زیارت آل یاسین هم با اشاره به همین آیۀ شریفه آغاز می شود.

-آل محمّد،آل اللّه.

آمدی

عبد الواحد تمیمی آمدی(متوفای 550 ق)گردآورندۀ سخنان کوتاه امیر المؤمنین علیه السّلام به نام«غرر الحکم و درر الکلم».در شیعه یا سنّی بودن او بحث است.این کتاب،شرح ها و

ص:28

1- 1) .همان،ص 547.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 65 ص 35 ح 73.
3- 3) .صافات،آیه 130.
4- 4) .به منابع آن از کتب اهل سنّت در«المراجعات»نامۀ 12 رجوع کنید.
5- 5) .معانی الاخبار،ص 122.

ترجمه های گوناگون دارد،از جمله ترجمه و شرح آقا جمال خوانساری،که با تصحیح و تعلیقات محدث ارموی در 7 جلد از سوی انتشارات دانشگاه تهران در سال 1366 چاپ شده است.-غرر الحکم،سخنان علی علیه السّلام.

آهن گداخته

نمونه ای از عدل علوی و تقوای مالی نسبت به بیت المال،در ماجرای درخواست عقیل از برادرش علی بن ابی طالب علیه السّلام که از بیت المال سهم بیشتری به او بدهد تا بر کودکان گرسنه اش برساند.امیر المؤمنین علیه السّلام هم آهنی را در آتش داغ کرد و آهن گداخته را به دست عقیل نزدیک کرد(عقیل آن هنگام نابینا بود)عقیل ضجّه ای کشید و نالید.امام فرمود:آیا از آهنی که انسانی به بازیچه آن را گرم کرده می نالی،امّا می خواهی مرا به سوی آتش گدازانی که خدای جبار برافروخته است بکشانی؟و حاضر نشد از بیت المال،مالی افزون بر سهمش به او بدهد،با آنکه برادرش بود و نیاز داشت و علی علیه السّلام هم صاحب اختیار بیت المال و پیشوای مسلمانان بود.خود امیر مؤمنان این ماجرا را نقل می کند و در پایان می فرماید:اگر اقالیم هفتگانه را به من بدهند تا به ستم،پوست جوی از دهان مورچه ای بگیرم چنین نخواهم کرد. (1)-حکومت علوی،عدل علی علیه السّلام،عدالت.

آیات برائت-ابلاغ آیات برائت

آیات غدیر

آیه هایی که یا مستقیما به واقعۀ غدیر خم و ابلاغ پیام الهی مبنی بر تعیین امیر المؤمنین علیه السّلام به امامت مسلمین مربوط می شود،یا آیاتی که گویای ولایت امیر مؤمنان و اهل بیت و فضایل خاندان رسالت است.تک تک برخی از این آیه ها در همین کتاب در جای خود مورد بحث قرار گرفته است،همچون:آیۀ اکمال دین،آیۀ اولی الأمر،آیۀ تبلیغ، آیۀ تطهیر،آیۀ ولایت،آیۀ اهل ذکر و....

ص:29

1- 1) .نهج البلاغه(صبحی صالح)خطبه 224.

مؤلّفانی نیز دربارۀ آیات مربوط به غدیر خم،ولایت،امامت،علی علیه السّلام و اهل بیت تحقیقات گوناگونی انجام داده اند،همچون:«دلیل النّص بخبر الغدیر»،کراجکی،«الغدیر فی الکتاب العزیز»علامه امینی (1)،«آیات الغدیر»علی الکورانی،«بحث غدیر خم از نظر قرآن شریف»عبد الکریم نیّری،«للغدیر آیتان»حبیب مشکسار.کتاب های فراوان دیگری دربارۀ غدیر بحث کرده که به آیات قرآنی این موضوع هم اشاره دارند.برخی از آیات از این قرار است:مائده 3،55 و 67،صافّات 24،معارج 1 و 2،بیّنه 7،سجده 18،مریم 96، رعد 7،هود 17،طه 82،نحل 43،انبیاء 7،توبه 119،واقعه 10 و 11،اعراف 46،انسان 8، مجادله 12 و 13،آل عمران 61،احزاب 23 و 33،بقره 124 و 207،نساء 59.ارتباط این آیات با موضوعات یادشده،عمدتا براساس روایات و شأن نزول هاست.

-علی علیه السّلام و قرآن،غدیر و فرهنگ مکتوب،علی علیه السّلام در قرآن،کتابشناسی غدیر،آیۀ تبلیغ،آیۀ اکمال دین.

آیۀ ابرار-سورۀ هل أتی

آیۀ اکمال دین

در روز غدیر خم،پس از تعیین امام علی علیه السّلام به عنوان وصیّ و جانشین پیامبر به امر پروردگار،این آیه نازل شد: اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (2)،امروز دینتان را برای شما کامل ساختم و نعمتم را بر شما به تمام رساندم و اسلام را به عنوان«دین»برای شما پسندیدم.این آیه،پس از امر الهی به ابلاغ ولایت علی علیه السّلام که در آیۀ تبلیغ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ.. .(مائده 67)بیان شده،نازل شد و گواه آن است که نبوت پیامبر و اهداف دین خدا با امامت و ولایت علی علیه السّلام به تمام و کمال می رسد و اسلام بدون ولایت ولیّ معصوم خدا،ناقص است.به فرمودۀ امام صادق علیه السّلام دربارۀ نزول آیۀ اکمال دین:«و کان کمال الدّین بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السّلام»، (3)کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب بود.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دربارۀ روز غدیر خم فرمود:غدیر خم برترین عیدهای امّت من است،روزی است که خداوند به من فرمان داد برادرم علی بن

ص:30

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 214«الغدیر فی الکتاب العزیز».
2- 2) .مائده،آیه 3.
3- 3) .اصول کافی،ج 1 ص 290.

ابی طالب را به عنوان علم و نشانه ای برای امّتم نصب کنم تا به وسیلۀ او پس از من هدایت شوند و این روزی است که خداوند،دین را در آن کامل ساخت و نعمت را بر امّتم به تمام رساند و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید.... (1)

این آیه از روشن ترین دلایل امامت و وصایت حضرت امیر علیه السّلام است و راویان بسیار و مورّخان و مفسران نوشته اند که این آیه در روز غدیر و پس از داستان نصب امیر المؤمنین به خلافت نازل شد.در منابع شیعی این موضوع از مسلّمات است،در کتب اهل سنّت و روایات عامّه نیز بسیاری از آنان به موضوع تصریح کرده اند.علامۀ امینی موارد متعددی را از کتب اهل سنّت نقل می کند که نزول این آیه را در روز غدیر و پس از آن واقعه دانسته اند. (2)

پایی که نیست همره مولا،شکسته باد دستی که نیست یاور آن شاه،بسته باد

تکمیل دین از او شد و نعمت از او تمام عید غدیر بر همه یا رب خجسته باد (3)

-علی در قرآن،غدیر خم،آیۀ تبلیغ،خطبۀ غدیریه،حجة الوداع.

آیۀ انذار-حدیث یوم الدّار

آیۀ اولی الأمر

از محوری ترین آیات امامت در نگاه شیعی این آیه است: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ.. . (4)،ای کسانی که ایمان آورده اید،از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و اولی الأمر(صاحبان فرمان)از خودتان اطاعت کنید.قرآن در کنار اطاعت از خدا،اطاعت مطلق از پیامبر و اولی الأمر را نیز واجب کرده است.از آنجا که خداوند به اطاعت از کسی که اهل خطا و گناه باشد فرمان نمی دهد،بر این آیه نیز برای عصمت انبیا و امامان استدلال شده است. (5)نمی توان مصداق اولی الأمر را همۀ کسانی دانست که فرمان و حکومت و قدرت را در اختیار دارند،بلکه باید دارای مقام عصمت

ص:31

1- 1) .بحار الانوار،ج 37 ص 109.
2- 2) .«الغدیر»،ج 1 ص 230،«المراجعات»،مراجعۀ 12 و تعلیقۀ شمارۀ 627،نیز«آیات الغدیر»،علی الکورانی،ص 239 تا 284،«احقاق الحق»،ج 6 ص 353.در منابع شیعی از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 37 ص 108.
3- 3) .مرحوم محمّد علی مردانی.
4- 4) .نساء،آیه 59.
5- 5) .احقاق الحق،ج 2 ص 292.

باشند که شیعه،آن را در امامان دوازده گانه می داند.علامۀ مجلسی هم بر همین نکته تأکید دارد و دستور به اطاعت مطلق را دلیل آن می داند که مصداق آن ائمّۀ معصومند،نه امرا و کسانی که حرف و عملشان متفاوت است. (1)

امام صادق علیه السّلام فرمود:این آیه دربارۀ علی بن ابی طالب و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام نازل شده است. (2)در روایتی دیگر،اولی الأمر را،امام علی،امام حسن،امام حسین،امام سجاد و امام باقر علیهم السّلام می شمارد. (3)

ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام نیز نقل می کند که آنان،أئمّه از فرزندان علی و فاطمه اند،تا روز قیامت. (4)در اینکه مقصود از«اولی الأمر»کیست،بحثهای فراوان در کتب کلامی است و برخی اهل سنّت آن را مربوط به هرحاکم و زمامداری می دانند که قدرت یابد و با همین عقیده،اطاعت از امویان و عباسیان و همۀ سلاطین جور و حکومتهای ناصالح را لازم و قیام بر ضدّ آنان را ناروا و حرام می شمارند.

-اولو الأمر.

آیۀ اهل ذکر

قرآن کریم می فرماید:اگر نمی دانید،از آگاهان و اهل ذکر بپرسید: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ . (5)رجوع به آگاهان و دانایان در هرمسأله ای،امری عقلانی و طبیعی است و رجوع جاهل به عالم مبنای ارتباطات بشری است.علامۀ طباطبایی می گوید:«آیه اشاره به یک اصل عمومی عقلایی است که جاهل به اهل خبره مراجعه می کند». (6)در امور دین و پیمودن راه سعادت و کسب معارف الهی و یافتن راه خدا و تفسیر کلام اللّه و دست یافتن به عقاید حقّه،باید به«اهل بیت»رجوع کرد که آگاه ترین و دین شناس ترین مردمند.

امام علی علیه السّلام فرمود:«نحن أهل الذّکر». (7)اهل ذکر ماییم.امام باقر علیه السّلام نیز در ذیل این آیۀ کریمه فرمود:«هم الأئمّة من عترة رسول اللّه» (8)،امامان از عترت پیامبر خدا اهل ذکرند.

ص:32

1- 1) .بحار الأنوار،ج 23 ص 284.
2- 2) .اصول کافی،ج 1 ص 286 ح 1.
3- 3) .همان،ج 2 ص 21 ح 9.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 23 ص 286 و 288.
5- 5) .نحل،آیه 43.
6- 6) .المیزان،ج 12 ص 275.
7- 7) .مناقب،ج 3 ص 98.
8- 8) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 154.

اگر«ذکر»را به معنای قرآن بدانیم،باز اهل بیت قرآن شناس ترین افرادند و آیات کلام اللّه در این خاندان نازل شده است.در روایات بسیاری توصیه شده در امور دین،به اهل بیت مراجعه کنید و دین خود را از آنان بیاموزید و از این خاندان با عناوینی همچون:

خازنان علم الهی،وارثان علوم پیامبران،داناترین مردم،راسخان در علم،معدن و سرچشمۀ علوم و دانا به هرچه که بوده و خواهد بود و...یاد شده است. (1)

این آیه،مرجعیّت دینی اهل بیت را تبیین می کند و معیاری برای نقد افکار و اندیشه هاست،چون آنان آموزگاران دین و آگاهان به شریعت الهی اند و از سوی خداوند حجت قرار داده شده اند.بنابراین،آیه می تواند مورد استناد دربارۀ امامت و رهبری هم باشد،چون اهل بیت،به عنوان آگاه ترین انسانهایی که وارث علم و حکمت پیامبر و دانا به قرآن و شریعت اند،باید در مصدر حکومت و ولایت قرار گیرند و جلوی بدعت ها و انحرافات را بگیرند و کلامشان«فصل خصومت»کند. (2)

-آیات غدیر.

آیۀ تبلیغ

در آخرین سال عمر پیامبر و در سفر حجة الوداع،هنگام بازگشت از حج در جحفه و محل غدیر خم،آیه ای نازل شد و پیامبر خدا را مأمور به تبلیغ پیامی از سوی خدا به مردم کرد،پیام مهمّی که اگر رسول خدا آن را نمی رساند،رسالت الهی را انجام نداده بود و آن پیام،وصایت و خلافت علی علیه السّلام پس از پیامبر بود.این آیه که به آیۀ تبلیغ معروف است، چنین است: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ،إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ . (3)

ص:33

1- 1) .همان،بخش چهارم«علم اهل البیت»ص 175 به بعد.نیز ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 23 ص 172(باب انّهم الذّکر و اهل الذّکر)و اصول کافی،ج 1 ص 210.
2- 2) .نویسندۀ معروف تونسی(دکتر محمّد تیجانی)که نام کتاب خود را در دفاع از تشیّع و نقد تسنّن،«فاسئلوا اهل الذکر» نامیده بر همین مبناست و مباحث مربوط به خدا،نبوت و پیامبر،اهل بیت،صحابه،خلفای سه گانه،خلافت و نقد روایات نادرست اهل سنّت را از کلام و سیرۀ أئمّه معصومین آورده است.این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است به نام«از آگاهان بپرسید»،محمّد جواد مهری.
3- 3) .مائده،آیه 67.

به اجماع مفسران شیعه و روایات اهل بیت و مورخان شیعی،این آیه دربارۀ امامت علی علیه السّلام نازل شده و از دلائل عمدۀ اثبات امامت آن حضرت است.هرچند اهل سنّت کوشیده اند در تأویل معنای آیه با تردید و تشکیک در مکان و زمان نزول آیه،آن را از حجّیت و سندیّت بیندازند،امّا دلائل و نقل ها به حدّ تواتر است و آن قدر زیاد است که هر تردیدی را از بین می برد.علامۀ امینی با نقل این واقعه و نزول آیه و خطبۀ پیامبر در غدیر و حوادث مربوط به آن از 110 نفر از صحابه و 84 نفر از تابعین و 356 نفر از روات اهل سنت در طول چهارده قرن و یادکرد از مؤلفانی که دربارۀ حدیث غدیر،تألیف مستقلّی داشته اند،جای هیچ تردیدی را باقی نمی گذارد. (1)

پیامبر خدا با آنکه در طول 23 سال،بارها موضوع ولایت و وصایت علی علیه السّلام را مطرح کرده بود،امّا از واکنش منفی و مخالفت های سران قریش نسبت به اعلان عمومی آن بیمناک بود.آنچه در آیه تضمینی بر نگهداری پیامبر از آن خطرها و بیم ها دارد وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ اشاره به همین نکته است.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در اجرای این فرمان الهی،در غدیر خم در حضور جمعیتی بیش از صدهزار از مسلمانان که از حجّة الوداع برمی گشتند،ضمن خطبه ای بلند،آن حضرت را به امامت مسلمین منصوب کرد و از مردم خواست به خیمۀ علی علیه السّلام بروند و به او به عنوان امیر المؤمنین،سلام و تحیّت بگویند.هرچند این روشن ترین واقعه و قطعی ترین سند را برای خلافت علی علیه السّلام نادیده گرفتند و پس از وفات پیامبر،در سقیفه گرد آمدند و در یک انتخاب ناقص،دیگری را به خلافت برگزیدند.

نزول آیۀ اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ.. .(مائده3/)پس از پایان مراسم غدیر،بر اهمیت نقش امامت در فرهنگ دینی و تداوم خطّ رسالت گواه است.

-غدیر خم،حجة الوداع،حدیث غدیر،آیۀ اکمال دین،خطبۀ غدیریّه،امامت،تشیّع.

ص:34

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 14 تا 158،در این زمینه نیز ر.ک:«المراجعات»،مراجعۀ 12 و تعلیقۀ شمارۀ 89 و 627،«آیات الغدیر»،کورانی،ص 170،«بحار الأنوار»،ج 37 ص 108،«احقاق الحق»،ج 6 ص 347 و ج 14 ص 32،«فصلنامۀ طلوع»،شمارۀ 8-9 مقالۀ«بررسی دیدگاههای فریقین دربارۀ آیۀ تبلیغ».

آیۀ تطهیر

آیۀ تطهیر،هم دلیل بر عصمت اهل بیت و أئمّه است،هم دلیل بر امامت علی علیه السّلام و أئمّه دیگر.

آیه چنین است: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (1)،خداوند اراده کرده است که از شما خاندان،پلیدی را ببرد و شما را به نحو کامل پاک سازد.این اراده،ارادۀ تکوینی خداوند است که موهبت«عصمت»را می رساند.

از آنجا که این فضیلت مهم برای خاندان پیامبر مورد تصریح قرآن قرار گرفته است، معاندان و حسودان و مخالفان اهل بیت،تلاش بسیار کرده اند که آن را از اعتبار بیندازند و بحث های فراوان کرده اند که مقصود از«اهل بیت»،زنان پیغمبر است،یا پیامبر و همسران اوست و اینکه معنای تطهیر چیست.امّا قول راست آن است که آیه دربارۀ پیامبر،حضرت فاطمه،حضرت علی و حسنین علیهم السّلام نازل شد که رسول خدا آنان را زیر کسا و عبایی جمع کرده بود و از خدا خواست که:«اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی و خاصّتی،فاذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا»(یا عبارات دیگری که در منابع به صورتهای مختلف آمده است). (2)

راویان بسیاری نزول آیۀ تطهیر را دربارۀ اصحاب کساء و پنج تن پاک،نقل کرده اند و علمای اهل سنّت نیز به صحّت حدیث کساء اعتراف دارند. (3)

در موارد متعددی نیز برای بیان فضیلت اصحاب کساء و خاندان پیامبر،به این آیه احتجاج و استدلال شده است. (4)

این افتخار و فضیلت ابدی،برای شیعیان نیز مایۀ افتخار است که پیرو امامانی اند که خداوند آنان را از هرخطا و گناهی پاک و مصون داشته است.در زیارت جامعه می خوانیم:

«عصمکم اللّه من الزّلل و آمنکم من الفتن و طهّرکم من الدّنس و اذهب عنکم الرّجس و طهّرکم تطهیرا». (5)پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز فرمود:«نحن اهل بیت طهّرهم اللّه» (6)خود این

ص:35

1- 1) .احزاب،آیه 33.
2- 2) .نفحات الأزهار،ج 20 ص 78.
3- 3) .ر.ک:«شیعه شناسی و پاسخ به شبهات»،ج 2 ص 53.
4- 4) .همان،ص 59.
5- 5) .من لا یحضره الفقیه،ج 2 ص 611.
6- 6) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 112.

طهارت و عصمت از گناه،دلیل آن است که خداوند،اطاعت آنان را واجب ساخته است. (1)

-اصحاب کساء،اهل بیت.

آیۀ سأل سائل

از دلایل حقانیت علی علیه السّلام و غدیر،نزول عذاب بر نعمان بن حرث است که روز غدیر،از خدا خواست اگر آنچه محمّد صلّی اللّه علیه و آله دربارۀ ولایت امیر مؤمنان می گوید حق و از جانب خداست، سنگی از آسمان بر سرش فرود آید.همان دم سنگی آمد و او را کشت و این آیه نازل شد: (2)(خواهنده ای درخواست عذابی حتمی کرد،عذابی از سوی خدای صاحب والایی ها که بر کافران نازل شود و کسی نتواند جلوی آن را بگیرد). (3)

نیز روایت شده آنکه عذاب را برای کافران از خدا طلبید،پیامبر بود.نام آن شخص، نضر بن حارث و حارث بن نعمان و جز اینها هم ذکر شده است.

آیۀ لیلة المبیت-لیلة المبیت

آیۀ مباهله

آیه ای که اشاره به مباهلۀ پیامبر اسلام با نصارای بخران دارد(-مباهله).این آیه از فضایل حضرت امیر علیه السّلام و از دلایل امامت او به شمار می رود که در آن،از حضرت علی علیه السّلام به عنوان جان پیامبر یاد شده است.متن آیه چنین است: فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ

ص:36

1- 1) .به منابع بحث در کتب اهل سنت،در«المراجعات»،ص 334،تعلیقۀ 69 مراجعه شود.نیز«اهل بیت در آیۀ تطهیر»،جعفر مرتضی،«دائرة المعارف تشیّع»ج 2 ص 605،«آیة التطهیر فی مصادر الفریقین»،علامه مرتضی عسکری،«آیة التطهیر»، محمّد مهدی آصفی،«فصلنامۀ طلوع»،شمارۀ 8-9 مقاله«تفسیر تطبیقی آیۀ تطهیر»و«احقاق الحق»،ج 2 ص 501،ج 8 ص 2 و ج 14 ص 40،«فضائل الخمسة من الصحاح السته»ج 1 ص 224.
2- 2) .مجمع البیان،ج 5 ص 352،المیزان،ج 20 ص 79،آیه ای که آن خواسته را بیان کرده آیه 32 انفال است(اللّهم ان کان هذا هو الحقّ...).
3- 3) .سورۀ معارج،آیه 1 تا 4.به این بحث در«الغدیر»،ج 1 ص 239 با عنوان«العذاب الواقع»مراجعه کنید،نیز«آیات الغدیر»کورانی،ص 284.

ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (1)،هرکس دربارۀ دین پس از علمی که تو را آمد، با تو احتجاج کرد،بگو بیایید فرزندان ما و فرزندان شما،زنان ما و زنان شما و جانهای ما و جانهای شما را فراخوانیم،سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.

پیامبر در این ماجرا،حسن و حسین،فاطمۀ زهرا و حضرت علی علیهم السّلام را به میعادگاه مباهله آورد.با آنکه تعبیر«جانهای ما»جمع است،ولی وقتی رسول خدا علی علیه السّلام را همراه خود آورد،او به منزلۀ جان محمّد صلّی اللّه علیه و آله محسوب شده است و جایگاه والای او را نزد خدا و پیامبر و افضلیّت او را بر صحابۀ دیگر نشان می دهد.

اصل این واقعه قطعی است و سندی بر حقانیّت اسلام است.تفصیل آن واقعه و کیفیّت استدلال به آن و اسناد واقعه در کتب مفصّل آمده است. (2)در ادبیات شعری،با عنوان «جان پیامبر»و نفس او و به یکی بودن این دو جان عزیز اشارات فراوان شده است.

بارها گفت محمّد که علی جان من است هم به جان علی و جان محمّد صلوات

در یکی از قصاید زیبای عمّان سامانی نیز چنین آمده است:

بزرگ مایۀ ایجاد قادر ازلی ز نور پاک جمال محمّد است و علی

دو دست کار کنند این دو دستیار وجود از این دو دست،قوی،دستگاه لم یزلی

به صورتند دو،لیکن به معنی اند یکی مبینشان دو،که باشد دوبینی از حولی (3)

-مباهله.

آیۀ منذر و هادی

در آیۀ 7 سورۀ رعد آمده است: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ، ای پیامبر،تو تنها بیم دهنده ای و هرقومی را هدایتگری است.در اینکه«هادی»در آیه چه معنی دارد،

ص:37

1- 1) .آل عمران،آیه 61.
2- 2) .از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 35 ص 257،کتب تاریخی در قضایای سال دهم،کتب تفسیر ذیل آیۀ شریفه،«دانشنامۀ امام علی علیه السّلام»،ج 10 ص 193،«نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار»،ج 20 ص 215 تا 296،«احقاق الحق»،ج 6 ص 449.
3- 3) .یک قطره از دریا،گردآوری محمّد علی مجاهدی،ص 78.(حولی یعنی لوچ و احول بودن).

نقلها و حدیث های مختلفی است.از جمله آنکه پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله پس از نزول این آیه فرمود:

صلّی اللّه علیه و سلّم أنا المنذر و علیّ الهادی من بعدی،یا علیّ!بک یهتدی المهتدون» (1)،من منذرم و علی هادی است،ای علی،هدایت یافتگان به سبب تو راه هدایت را می یابند.

در روایات بسیاری،علی علیه السّلام و امامان دیگر،به عنوان هدایتگران جامعه معرفی شده اند.

به این آیه نیز برای اثبات امامت امیر مؤمنان استدلال و استناد شده است و کلام پیامبر در «هادی»دانستن حضرت علی،در منابع بسیاری از اهل سنت و شیعه نقل شده است. (2)

امام صادق علیه السّلام فرمود:هر امامی هادی مردم قرنی است که در میان آنان به سر می برد و برای هرزمانی از میان ما هادی وجود دارد که مردم را به دین پیامبر خدا هدایت می کند، پس از پیامبر،هدایتگران علی علیه السّلام و یکایک اوصیای پس از اویند. (3)به اینگونه احادیث،بر امامت و پیشوایی اهل بیت علیهم السّلام استدلال شده است.

آیۀ مودّت

آیه ای که اجر رسالت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله را مودّت خویشاوندان آن حضرت بیان می کند:

قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی . (4)پس از نزول این آیه،وقتی از پیامبر پرسیدند مقصود از این قربی کیانند؟فرمود:علی،فاطمه و دو فرزندان او. (5)مهرورزی نسبت به خاندان پیامبر و مودّت اهل بیت،هم تشکّر از زحمات پیامبر در ادای رسالت الهی و هدایت مردم به دین خداست،هم عامل گرایش به خوبی ها و فضیلت ها از طریق این الگوهای کمال است.اهل بیت،پیوسته به این آیه استناد می کردند،تا امّت را نسبت به

ص:38

1- 1) .مجمع البیان،ج 3 ص 278.
2- 2) .نفحات الأزهار،ج 20 ص 297 تا 368«احقاق الحق»،ج 3 ص 88 و ج 14 ص 166.
3- 3) .اصول کافی،ج 1 ص 191،موسوعة الامام علی بن ابی طالب ج 2 ص 232،اثبات الهداة،ج 3 ص 51.
4- 4) .شوری،آیه 23.
5- 5) .الدرّ المنثور،ج 6 ص 7،بحار الأنوار،ج 23 ص 230،احقاق الحق،ج 14 ص 106،فضائل الخمسة من الصحاح الستّه، ج 1 ص 259.

ادای حق آنان یادآوری می کنند.پیامبر نیز فرموده است:فرزندان خود را با محبت خاندان من تربیت کنید:«أدّبوا أولادکم علی حبّی و حبّ أهل بیتی و القرآن». (1)این مودّت،مایۀ نجات انسان در آخرت و نشانۀ پاکی مولد و رحمت و لطف الهی به دوستداران این خاندان است.در اهمیّت آن همین بس که پاداش رنجها و زحمات پیامبر در طول دعوت الهی خویش قرار داده شده و طبعا ثمرات آن هم به امّتی برمی گردد که چنین برخورد حقشناسانه ای نسبت به صاحب دعوت محمّدی دارند.

مخالفان در همین آیه نیز نسبت به مدلول و مفهوم آن مناقشات و شبهاتی دارند تا از ارزش این منقبت بکاهند. (2)بزرگترین ابراز مودّت نسبت به این خاندان،پذیرش رهبری و امامت آنان و مقدم داشتن ایشان بر دیگران و حجّت شمردن قول و فعل آنان است و وقتی مودّت،واجب الهی باشد،اطاعت نیز تکلیف الهی است و شایستگی و برتری همه جانبۀ آنان معیار لزوم این اطاعت است.پس آیۀ مودت،از پشتوانه ها و دلایل امامت أئمّه نیز محسوب می شود،چون مودّت،تنها محبت قلبی نیست،بلکه فرمانبرداری محبّانه و اطاعت مطلق از مقام ولایت آنان است و تنها یک امر تشریفاتی و اخلاقی نیست،بلکه یک فریضۀ الهی است.امام باقر علیه السّلام دربارۀ این آیه و مودّت ذی القربی می فرماید:

«هی و اللّه فریضة من اللّه علی العباد لمحمّد صلّی اللّه علیه و آله فی أهل بیته». (3)

تولاّی شما فرض خدایی است قبول و ردّ آن مرز جدایی است

دیانت بی شما کامل نگردد بجز با مهرتان دل،دل نگردد

هرآن کس را که در دین رسول است ولایت مهر و امضای قبول است

-حبّ علی علیه السّلام،ذوی القربی،اهل بیت.

ص:39

1- 1) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 413.در فصل نهم این کتاب به بحث حبّ اهل بیت نگاه کنید.نیز«بحار الانوار»،ج 23 ص 228.
2- 2) .ر.ک:نفحات الأزهار،ج 20 ص 155.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 23 ص 239.

آیۀ ولایت

آیۀ ولایت بیانگر ولایت خدا و رسول و برخی از مؤمنان است که در حال رکوع،زکات و صدقه می دهند و چون طبق نقل متواتر،آنکه در حال رکوع در مسجد به فقیری که درخواست کمک کرد،انگشتر خود را بخشید امیر المؤمنین علیه السّلام بود و پس از این انفاق خالصانه،این آیه بر پیامبر نازل شد،از آیات خاصّ امامت و ولایت علی علیه السّلام به شمار می رود.متن آیه چنین است: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا،الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ . (1)

دربارۀ شأن نزول آیه،مفاد و مدلول آیه،دلالت آن بر امامت امیر المؤمنین،مناقشات مضمونی و سندی روایات آن،شبهات وارده بر اصل حادثۀ انفاق انگشتر در نماز و ردّ آنها، بحث های فراوانی است که در کتب مفصّل تر آمده است. (2)به نقل میر حامد حسین،روایت را 18 نفر از صحابه و تابعین و 63 نفر از علما و راویان اهل سنت در آثار خود نقل کرده اند. (3)در اشعار عربی و فارسی هم به این منقبت اشاره شده است.-خاتم بخشی.

ص:40

1- 1) .مائده،آیه 55.
2- 2) .از جمله ر.ک:«الغدیر»،ج 3 ص 156،«المراجعات»،نامۀ 40 تا 48،«بحار الأنوار»،ج 35 ص 183،«دانشنامه امام علی»،ج 10 ص 141،«نفحات الأزهار»،ج 20 ص 9،«احقاق الحق»،ج 14 ص 2.
3- 3) .نفحات الأزهار،ج 20 ص 13.

الف

أئمّۀ اثنی عشر

امامان دوازده گانه.شیعۀ اثنی عشری معتقد به امامت دوازده امام معصوم است که اولین آنان علی علیه السّلام و آخرینشان امام مهدی علیه السّلام است،شیعۀ دوازده امامی.عدد دوازده برای أئمّه، از زبان حضرت رسول بیان شده و این که همه از قریش و از عترت پیامبرند. (1)در این زمینه احادیث متعددی از امامان نیز روایت شده است.حضرت باقر علیه السّلام فرمود:«ألإثنا عشر الإمام من آل محمّد،کلّهم محدّث من ولد رسول اللّه و من ولد علیّ...». (2)جابر بن عبد اللّه انصاری می گوید:خدمت حضرت فاطمه علیها السّلام رسیدم،در برابرش لوحی بود که نام اوصیا از فرزندانش در آن بود،شمردم دوازده نفر بودند،آخرینشان«قائم»بود،سه محمّد و سه علی بود. (3)

امام باقر علیه السّلام فرمود:ما دوازده امامیم،حسن و حسین،سپس نه امام از فرزندان حسین علیه السّلام از آن جمله اند. (4)هرچند در مذهب شیعه هم فرقه هایی به وجود آمد و شیعۀ هفت امامی،چهارامامی هم داریم،لیکن فرقه ای که کاملتر و به هدایت نبوی نزدیک تر است،معتقدان به دوازده امام اند.

ص:41

1- 1) .بحار الأنوار،ج 36 ص 241،اثبات الهداة،ج 2 ص 510،511،555.
2- 2) .اصول کافی،ج 1 ص 531 ح 7.
3- 3) .همان،ص 532 ح 10.
4- 4) .همان،ص 533 ح 16.

حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«الأئمة من بعدی إثنا عشر،أوّلهم أنت یا علیّ،و آخرهم القائم و الّذی یفتح اللّه(تعالی ذکره)علی یدیه مشارق الأرض و مغاربها». (1)امامان پس از من دوازده نفرند،اولین آنان تویی یا علی،و آخرینشان قائمی است که خدای متعال به دستان او مشرق و مغرب جهان را می گشاید.

برخی کوشیده اند سخن پیامبر را که فرمود:أئمه دوازده نفرند و همه از قریش اند (2)،بر خلفای حاکم پس از او تطبیق دهند و در حلّ تناقض این عدد با واقعیّت خارجی به تأویلات و تحلیل ها و تطبیق هایی بپردازند،ازاین رو اقوال علمای اهل سنّت در معنای آن به هشت قول می رسد، (3)ولی این عدد،نه با خلفای راشدین منطبق است،نه با خلفای بنی امیّه و نه با خلفای بنی عباس،تنها مصداق آن أئمّه اهل بیت اند.عدد دوازده به این خاطر،رمزی از گرایش شیعی محسوب می شود و قداست دارد و تألیفات متعددی با عنوان «الإثنا عشریه»در موضوعات فقه و اصول،مدایح و مراثی،سنن و فضایل و مواعظ وجود دارد. (4)در سرودن شعر نیز«دوازده بند»از محتشم کاشانی و دیگران با عنایت به این ویژگی است،دوازده برج،دوازده مقام،دوازده منزل،دوازده فلک و...از ترکیبات دیگر این عدد است.در قرآن هم بحث از دوازده برج،دوازده اسباط،دوازده چشمه و دوازده ماه آمده است.این عدد،با تعداد حروف«لا اله الاّ اللّه»و«محمّد رسول اللّه»و«امیر المؤمنین» و«علی بن ابی طالب»و«محبهم فی الجنّه»و«عدوّهم فی النّار»هم مطابق است، (5)و این از لطائف است.-امامیه،تشیّع،غدیر خم.

ابلاغ آیات برائت

از فضایل و ویژگیهای حضرت علی علیه السّلام،خواندن آیات سورۀ برائت(توبه)در مراسم حج سال نهم هجری در مکّه و اجرای مراسم«برائت از مشرکین»توسّط آن حضرت است.

ص:42

1- 1) .بحار الأنوار،ج 36 ص 226.
2- 2) .احقاق الحق،ج 7 ص 477.
3- 3) .مسائل خلافیه و الرأی الحقّ فیها،علی آل محسن،ص 11.
4- 4) .در«الذریعه»،حدود 30 کتاب با همین نام معرفی شده است،ج 1 ص 113.
5- 5) .منتخب التواریخ،محمّد هاشم خراسانی،ص 112.

ابتدا پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله آیات سورۀ برائت را به ابو بکر سپرد تا برود و در روز عید قربان،در منا در جمع حاجیان بخواند،آیاتی که مضمون آنها اعلام بیزاری خدا و رسول از مشرکین و تعیین ضرب الأجلی چهارماهه برای آنان بود که یا اسلام را بپذیرند،یا آمادۀ جنگ باشند.

پیامبر،قطعنامه ای در چهار ماده تنظیم کرد که پس از قرائت آیات سورۀ توبه،بر مردم خوانده شود.جمعی را هم همراه ابو بکر برای انجام این مأموریت فرستاد.ابو بکر چیزی از مدینه دور نشده بود که از سوی خداوند،پیک وحی آمد و پیام آورد که:«لا یؤدی عنک الا أنت أو رجل منک».این پیام را جز تو یا مردی از تو نباید برساند.آن حضرت، امیر المؤمنین علیه السّلام را با گروهی اعزام کرد و در ذو الحلیفه(مسجد شجره)به ابو بکر رسیدند و دستور پیامبر را ابلاغ کردند.

انس بن مالک چنین نقل می کند:

انّ رسول اللّه بعث ببرائة مع أبی بکر إلی أهل مکّة فلمّا بلغ ذا الحلیفة بعث الیه فردّه و قال:«لا یذهب بها إلاّ رجل من اهل بیتی»،فبعث علیّا. (1)مسؤولیت مهمّ ابلاغ پیام برائت از مشرکین و تهدید بت پرستان،شجاعت و قاطعیت و ایمانی می خواست که در وجود علی علیه السّلام تجسّم یافته بود.آن حضرت نیز طبق فرمان پیامبر،آیات نخست این سوره و قطعنامۀ ویژه را با صدای رسا در منا و جمرۀ عقبه خواند.نتیجۀ آن هشدار و قطعنامه، برچیده شدن اساس بت پرستی در اواسط سال دهم هجری از سراسر حجاز بود. (2)انجام این مراسم،نشان قدرت و هیمنه و شکوه مکتب توحید بر ضدّ شرک است و گویای آشتی ناپذیری موحّدان و مشرکان.

امام خمینی قدّس سرّه که احیاگر اجرای مراسم برائت از مشرکان در حجّ ابراهیمی است، می گوید:«اعلان برائت در حج،تجدید میثاق مبارزه و تمرین تشکّل مجاهدان برای ادامۀ نبرد با کفر و شرک و بت پرستهاست و به شعار هم خلاصه نمی شود،که سرآغاز علنی ساختن منشور مبارزه و سازماندهی جنود خدای تعالی در برابر جنود ابلیس و ابلیس صفتان است و از اصول اولیّۀ توحید به شمار می رود و اگر مسلمانان در خانۀ ناس و خانۀ

ص:43

1- 1) .تفسیر مجمع البیان،طبرسی،ج 3 ص 3.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 21 ص 266،نیز ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 35 ص 284.

خدا از دشمنان خدا اظهار برائت نکنند،پس در کجا می توانند اظهار نمایند؟و اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب،سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیاء نیست،پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟خلاصه،اعلان برائت مرحلۀ اوّل مبارزه و ادامۀ آن مراحل دیگر وظایف ماست و در هرعصر و زمانی جلوه ها و شیوه ها و برنامه های متناسب خود را می طلبد...». (1)

مسؤولیتی به این عظمت و پیامی به این سترگی باید از زبان شخصیتی چون علی بن ابی طالب علیه السّلام به گوش مشرکان رسانده شود که بت شکن تاریخ و پاک سازندۀ کعبه و حرم از بت های مشرکان است.این فضیلت بزرگ،در منابع متعدد شیعه و اهل سنّت نقل شده است.علامۀ امینی 73 نفر از راویان این حدیث را از مورخان و مفسّران اهل سنّت نام می برد (2)و نمونه هایی از نقل های تاریخی و روایی را می آورد و در نهایت به افضلیّت امیر المؤمنین و شایستگی او برای امامت و پذیرش امانت دین آموزی و تبلیغ احکام الهی استدلال می کند. (3)-فضایل علی علیه السّلام.

ابن ابی الحدید

عبد الحمید ابو حامد،ابن ابی الحدید،از عالمان و محقّقان معتزلی مذهب اهل سنّت (586-656 ق)است که شهرت او به خاطر شرحی است که بر«نهج البلاغه»در 20 جلد نگاشته است.وی در مداین به دنیا آمد،سپس به بغداد رفت.ادیب بود و به مطالعۀ کتابهای تاریخی و ادبی علاقۀ بسیار داشت،قصایدی هم در ستایش خاندان پیامبر دارد.

سالها اندوخته و آموخته هایش را به درخواست ابن العلقمی(وزیر شیعی مذهب «المستعصم»)نگاشت تا این شرح عظیم پدید آمد.بعد تاریخی این کتاب قابل توجّه است و این قسمتها به فارسی هم ترجمه شده است. (4)ابن ابی الحدید گرچه شیعه نیست،امّا در تفکر کلامی از معتزله است و ارادتی شگرف به علی علیه السّلام دارد.

-نهج البلاغه،کتابشناسی نهج البلاغه.

ص:44

1- 1) .صحیفۀ نور،ج 20 ص 112(پیام فریاد برائت).
2- 2) .الغدیر،ج 6 ص 338.
3- 3) .همان،ص،350.
4- 4) .دربارۀ او ر.ک:«یادنامه علامۀ امینی»،مقاله یازدهم،«دائرة المعارف تشیّع»،مدخل«ابن ابی الحدید»ج 1 ص 293.

ابن تیمیّه

نام او«احمد بن عبد الحلیم»است،متولد 661 هجری در شهر حرّان و درگذشتۀ 728 هجری در دمشق.وی حنبلی مذهب بود و عقایدی مخالف با باورهای رایج مسلمانان داشت و با همۀ مذاهب عصر خود به مخالفت برخاست و به خاطر عقایدش مورد مخالفت علمای زمان خود قرار گرفت و مدتی هم زندانی و تبعید شد.در بیان عقاید خود گستاخ و جسور بود،مدافع امویان و خوارج و مخالف عقیده به شفاعت و توسّل و زیارت قبور اولیا بود و با شیعه دشمنی سرسختی داشت.تفکّرات او مبنای عقاید وهابیان قرار گرفت و قرنها مخالفان تشیّع با الهام از آثار و افکار او راه دشمنی با مذهب اهل بیت را پیش گرفتند و جز خودشان،دیگران را مشرک نامیدند.معروف ترین اثر او«منهاج السنّه»است که پر از دروغ و تهمت و نسبت های نادرست و جاهلانه به شیعه است. (1)و آن را در مقابل کتاب علامۀ حلّی«منهاج الکرامة فی اثبات الامامه»نگاشت.علمایی چند بر منهاج السنّۀ او پاسخ داده اند.-وهابیت،سلفیّه.

ابن کوّاء

عبد اللّه بن کوّاء از سران گستاخ و جسور خوارج بود که گاهی در مسجد کوفه،با حرفها و سؤالهای خود،به علی علیه السّلام جسارت می کرد و هنگام نماز،وقتی علی علیه السّلام به قرائت می پرداخت،آیاتی از قرآن را بلندبلند به تعریض می خواند.وی در جنگ نهروان نیز حضور داشت،گفتگوهای مفصّلی میان او و حضرت علی علیه السّلام اتفاق افتاد.برخی گفته اند درپی این احتجاجات،خود را از میدان و جمع نهروانیان کنار کشید. (2)

ابن ملجم

عبد الرحمان بن ملجم مرادی،زمانی از سپاه علی علیه السّلام بود،امّا در ماجرای حکمیّت از «خوارج»شد و پس از جنگ نهروان،یکی از چند نفری بود که جان سالم به در برد و

ص:45

1- 1) .الغدیر،ج 3 ص 148(نقد کتاب منهاج السنّه).دربارۀ او از جمله ر.ک:«ابن تیمیّه،حیاته،عقائده،موقفه من الشیعه و اهل البیت»،صائب عبد الحمید،نشر مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه،«التوفیق الرّبانی فی الرّد علی ابن تیمیّه».
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 6 ص 333.

سرانجام در سال 40 هجری با همدستی قطام و وردان،امیر المؤمنین علیه السّلام را در صبحدم نوزدهم رمضان در محراب مسجد کوفه با شمشیری زهرآگین ضربتی زد که به شهادت امام انجامید.خود او را نیز چند روز بعد،به قتل رساندند.

-شهید محراب،فزت و ربّ الکعبه،محراب کوفه.

ابن میثم بحرانی

از حکما و علمای شیعه در قرن هفتم(م 679 ق)و از شاگردان خواجه نصیر طوسی.

وی شرحی در پنج جلد بر نهج البلاغه نگاشته که در دو سطح است،یکی«الشرح الکبیر» و دیگری خلاصۀ آن به نام«الشرح الصغیر»و این تألیف را به درخواست علاء الدین عطا ملک جوینی صورت داده است. (1)نام کامل او«کمال الدین میثم بن علی بن میثم»است.

شرح ابن میثم از شرح های مفید و مشهور بر نهج البلاغه است.

-کتابشناسی نهج البلاغه.

ابو بکر

ابو بکر بن ابی قحافه،از صحابۀ پیامبر و به اعتقاد اهل سنّت اولین خلیفه از خلفای راشدین است.وی جزء اولین مسلمانان بود که در مکّه به پیامبر گروید و با آن حضرت به مدینه هجرت کرد.وی که از قبیلۀ«تیم»بود و موقعیت اجتماعی خوبی داشت،پیوستن او به اسلام در پیشرفت آیین خدا مؤثّر بود و پیامبر خدا نیز با ازدواج با عایشه دختر ابو بکر،از این موقعیت به نفع اسلام بهره گرفت.پس از وفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و بروز تعصّبات جاهلی و رقابت مهاجران و انصار،با صحنه سازیهایی که در سقیفۀ بنی ساعده انجام گرفت، برخلاف نصّ صریح و نصب قطعی پیامبر،ابو بکر را به خلافت برگزیدند و علی علیه السّلام را کنار زدند.در دورۀ او ظلم به اهل بیت و محروم ساختن امّت از امامت امیر المؤمنین علیه السّلام پایه ریزی شد و به خانۀ حضرت زهرا علیها السّلام حمله گشت و فدک غصب شد و حضرت زهرا علیها السّلام تا آخر عمر از او و عمر ناراضی بود.میان او و علی علیه السّلام ماجراهاست که در این مختصر نمی گنجد.-فدک،مطاعن،خلافت بی دلیل،فلته،سقیفۀ بنی ساعده.

ص:46

1- 1) .شرح نهج البلاغه ابن میثم،ج 1(مقدمه).

ابو تراب

یکی از کنیه های امیر المؤمنین است.معنای لغوی آن«پدر خاک»است،امّا در زبان عرب،کنیه به معنای مصاحب و همراه و دارای یک صفت هم می آید،بنابراین ابو تراب یعنی همنشین خاک،خاکی،خاکسار،که کنایه از تواضع است.

بارها رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله با این کنیه به علی علیه السّلام خطاب کرده است،از جمله در یکی از غزوات،وقتی پیامبر به بالین حضرت علی و عمار یاسر آمد و آنان را خوابیده یافت،درحالی که علی علیه السّلام در سجده بود و خاک بر سروصورت او نشسته بود،با ملاطفت و نرمی و با خطاب«قم یا أبا تراب...»آن حضرت را بیدار کرد. (1)از آن پس علی علیه السّلام به ابا تراب شهرت یافت.حضرت این کنیه را دوست داشت و محبوب ترین نام ها در نظرش بود،هرچند بنی امیّه و دشمنان امام،با به کارگیری این لقب،قصد تحقیر وی را داشتند.

از ابن عباس نیز وقتی پرسیدند چرا پیامبر،آن حضرت را ابو تراب نامید،پاسخ داد:چون علی علیه السّلام صاحب زمین است و پس از پیامبر خدا،حجّت الهی بر زمینیان است و آرامش زمین به سبب او باقی است.و از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل کرد که وقتی کافر در روز قیامت، منزلت و جایگاه شیعیان علی علیه السّلام را می بیند،می گوید:کاش من هم ترابی بودم،یعنی از شیعیان علی علیه السّلام. (2)

علاّمۀ مجلسی در ادامه می افزاید:اینکه شیعیان وی را به ابی تراب نسبت داده اند،به خاطر آنکه بسیار تسلیم اوامر او و فرمانبر دستورهایش بودند و مثل خاک،در برابرش خاضع بودند.همچنین نقل شده که روزی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله علی را دید که در زمینی کار می کرد و غبارآلود بود،به آن حضرت ابو تراب خطاب کرد. (3)گاهی شیعه را به خاطر کنیۀ ابو تراب،«ترابیّه»هم خوانده اند. (4)

کنیۀ ابو تراب در ادبیات شعری(فارسی و عربی)دربارۀ علی علیه السّلام بسیار به کار رفته و یکی از ویژگیهای بارز او به شمار آمده است.

ص:47

1- 1) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 3 ص 111،احقاق الحق،ج 6 ص 538.
2- 2) .بحار الانوار،ج 35 ص 51،معانی الأخبار،ص 120.
3- 3) .مناقب،ج 3 ص 111.
4- 4) .تشیّع و تصوّف،کامل مصطفی،ص 20 به نقل از تاریخ طبری.

به ذرّه،گر نظری لطف بو تراب کند به آسمان رود و کار آفتاب کند

اقبال لاهوری هم در مثنوی«مسلم اوّل،شه مردان علی»می گوید:

خاکم و از مهر او آیینه ام می توان دیدن نوا در سینه ام...

مرسل حق کرد نام بو تراب حق،ید اللّه خواند در امّ الکتاب

هرکه دانای رموز زندگی است سرّ اسمای علی داند که چیست

خاک تاریکی که نام او تن است عقل از بیداد او در شیون است

شیر حق این خاک را تسخیر کرد این گل تاریک را اکسیر کرد

مرتضی کز تیغ او حق روشن است بو تراب از فتح اقلیم تن است

هرکه در آفاق گردد بو تراب بازگرداند ز مغرب،آفتاب (1)

که اشاره به حدیث ردّ الشمس است و در شعر«سوسی»آمده است:

انا و جمیع من فوق التّراب فدی لتراب نعل ابی تراب (2)

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام.

ابو طالب

پدر ارجمند حضرت علی علیه السّلام،که نامش عمران بود و بزرگ قریش و زعیم مکّه به شمار می رفت و شخصیت اجتماعی او نزد عرب بالا بود.پس از فوت عبد المطلب،حامی و سرپرست برادرزاده اش حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله شد و در سفرهای تجاری او را با خود همراه می برد و از وی مواظبت کامل می کرد،چون هم مقام والای برادرزاده را می دانست،هم از دشمنی دشمنان نسبت به آن حضرت باخبر بود.وقتی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به نبوت مبعوث شد،حمایت ابو طالب یکی از قوی ترین پشتوانه های وی بود و همۀ توان او در راه محمّد صلّی اللّه علیه و آله و دین او صرف شد،هرچند صلاح نمی دید گرایش خود را به اسلام،علنی و اظهار کند،ولی در باطن به اسلام ایمان آورده بود و این از اشعار، (3)عملکرد،مواضع و زندگی او آشکار است.پیامبر خدا،سال از دست دادن او را به عنوان فقدان قوی ترین

ص:48

1- 1) .کلیات اقبال لاهوری،ص 115.
2- 2) .مناقب،ج 3 ص 112.دربارۀ این کنیه از جمله ر.ک:فصلنامۀ«وقف،میراث جاویدان»،شمارۀ 13 ص 168،مقالۀ «کنیۀ ابو تراب،افتخار امیر المؤمنین».
3- 3) .اشعار او در«دیوان ابی طالب بن عبد المطلب»،تحقیق شیخ محمّد حسن آل یاسین گرد آمده و چاپ شده است.

پشتیبان،سال حزن و اندوه نامید و پس از آن نتوانست در مکّه بماند و مقدّمات هجرت به مدینه را فراهم آورد.

علامۀ امینی در الغدیر، (1)ایمان ابو طالب را مسلم می داند و می نویسد:مغرضان چون نتوانستند دربارۀ فرزندش علی علیه السّلام نقطۀ ضعف و عیبی بیابند،به پدر او پرداختند و از طریق تشکیک در ایمان او خواستند علی علیه السّلام را بیالایند،در حالی که روحیات و باطن هرکس را از سخنان و سیره و زندگیش و نیز آنچه نزدیکان و بستگانش دربارۀ او می گویند بهتر می توان شناخت.آنگاه به نقل انبوهی از اشعار و کلمات ابو طالب و سخن دیگران دربارۀ وی و احادیثی که دربارۀ اوست می پردازد تا چهرۀ نورانی سیّد ابطح و بزرگ قریش را بنمایاند و به برشمردن تألیفاتی می پردازد که دربارۀ اثبات ایمان او نگاشته شده است و به نقل سخنانی از بزرگان دین اشاره می کند که«ایمان ابو طالب»را از مسلّمات اعتقادی شیعه و اهل بیت دانسته اند. (2)

امام باقر علیه السّلام فرموده است:«مات أبو طالب بن عبد المطّلب مسلما مؤمنا...» (3).ابو طالب مسلمان و باایمان از دنیا رفت.

از آنجا که مغرضان با ایجاد شک در ایمان وی یا در نسبت کفر دادن به او،قصد سست کردن پایه های اوّلیۀ اسلام یا ایجاد وهن و عیب دربارۀ حضرت امیر علیه السّلام داشته اند،عالمان دین به دفاع از کیان مذهب و اثبات پاک و مؤمن بودن دودمان و اجداد علی علیه السّلام پرداخته و در این موضوع،کتابهایی تألیف کرده اند.در مقدمۀ کتاب«ایمان ابی طالب» (4)نام 37 کتاب از کهن ترین زمانها تا عصر حاضر آورده شده که به این موضوع پرداخته است و همۀ اینها نوعی دفاع از ساحت امیر ولایت،علی بن ابی طالب علیه السّلام است.برخی از این کتابها از این قرار است:

«ابو طالب عمّ الرسول»محمّد حسن کامل المحلمی،«ابو طالب مؤمن قریش»عبد اللّه خنیزی،«ایمان ابی طالب»شیخ مفید،«ایمان ابی طالب»شیخ آقا بزرگ تهرانی،«اسنی المطالب فی نجاة ابی طالب»احمد زینی دحلان،«اخبار ابی طالب و ولده»،علی بن محمّد

ص:49

1- 1) .الغدیر،ج 7 ص 330.
2- 2) .همان،ص 384.
3- 3) .الغدیر،ج 7 ص 390.
4- 4) .از مجموعه آثار شیخ مفید،چاپ کنگرۀ هزارۀ شیخ مفید).

مدائنی،«اثبات اسلام ابی طالب»محمّد معین هندی،و...کتابهای دیگر.برخی از اینها به فارسی نیز ترجمه شده است. (1)

ابو عبیدۀ جرّاح

نام او را عامر بن جرّاح نوشته اند.از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود و گاهی پیامبر او را به مأموریت هایی می فرستاد،امّا پس از وفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به دلیل دوستی شدیدی که با ابو بکر داشت به نفع او کار کرد و از سردمداران ماجرای سقیفه و بیعت گرفتن برای ابو بکر بود.ابو بکر می گفت که خلافت از آن یکی از این دو نفر(عمر یا ابو عبیدۀ جرّاح)باشد.آن دو نیز گفتند:باوجود تو،نوبت به ما نمی رسد و با او بیعت کردند و مردم را به بیعت فراخواندند. (2)اهل سنّت او را از«عشرۀ مبشّره»می دانند.وی در سال 18 هجری در 58 سالگی درگذشت.

اتمام نعمت-آیۀ اکمال دین

اثبات الوصیّه

بنابه اهمیت اعتقاد به وصایت و وصیّ بودن امیر المؤمنین علیه السّلام،شماری از عالمان شیعه برای اثبات این مسألۀ اعتقادی،کتابهای فراوان نوشته اند که برخی از آنها با عنوان«اثبات الوصیّه»است.از جمله می توان از«اثبات الوصیۀ»علی بن حسین مسعودی(346 ق)، احمد بن رمیح،هشام بن حکم(199 ق)،سیّد هاشم بحرانی(1107 ق)،علاّمۀ حلّی (726 ق)و شیخ صدوق(381 ق)یاد کرد. (3)

-وصایت وصیّ.

اثنی عشریّه-ائمّۀ اثنی عشر

اجتهاد در مقابل نصّ

در اصطلاح،آنجا که نصّ صریح و فرمان روشنی دربارۀ موضوعی وجود داشته باشد و

ص:50

1- 1) .دربارۀ ابو طالب،از جمله ر.ک:«ابو طالب،تجلّی ایمان»،مجید پورطباطبایی،«ابو طالب مظلوم تاریخ»(ترجمه بخشی از الغدیر)،انتشارات بدر،«دانشنامۀ امام علی»،ج 5 مقالۀ«در کنار پدر».
2- 2) .کامل،ابن اثیر،ج 2 ص 13.
3- 3) .الذریعه،ج 1 ص 110.

کسی به خواهد در مقابل آن،به رأی و نظر خویش عمل کند،بخصوص آنجاکه فرمان از سوی کسی باشد که قولش حجّت و اطاعتش واجب و تخلّف از دستورش گناه باشد.این مسأله دربارۀ غصب خلافت امیر المؤمنین علیه السّلام در سقیفه پیش آمد.برخلاف آنچه در طول 23 سال دعوت،رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در مواقع مختلف حضرت علی علیه السّلام را به عنوان جانشین، خلیفه،وصّی،مولا،و امیر مردم تعیین کرده بود و روشن ترین موردش در غدیر خم و جملۀ معروف«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه»بود،قدرت طلبان در سقیفۀ بنی ساعده جمع شدند و ابو بکر را به خلافت برگزیدند و استنادشان آراء اهل حلّ و عقد و صلاحدید امّت بود.رسوایی و ضعف عملکرد اهل سقیفه و تضادّ آن با فرمان صریح پیامبر،بیش از آن بود که قابل کتمان و جبران باشد.برخی از اهل سنت هم در توجیه آن خطای بزرگ، جاهلانه ادّعا کرده اند که واقعۀ غدیر خم را قبول دارند،امّا بزرگان امّت اجتهاد کردند و مصلحت را در خلافت ابو بکر دیدند و با او بیعت کردند.این دقیقا همان اجتهاد در برابر نصّ صریح است که خطاست و آنجا که خدا و رسول حکمی کرده باشند،برای کسی حق تصمیم دیگری وجود ندارد.تصمیم سقیفه لغزش و فلته ای جبران ناپذیر بود(-فلته)و خطای بزرگتر،توجیه آن خطا توسّط دیگران است.

اجتهاد در مقابل نصّ در موارد دیگری نیز از سوی عمر بن خطاب و دیگران انجام گرفته است،از جمله در مورد تمتّع در حج و متعۀ زنان،که وی گفت:دو متعه در زمان پیامبر خدا حلال بود و من حرام می کنم و هرکس انجام دهد عقوبت می کنم:«متعتان کانتا علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و انا انهی عنهما و اعاقب علیهما:متعة الحجّ و متعة النّساء». (1)

موارد متعدد دیگری در تاریخ آمده که وی اجتهاد در مقابل نصّ کرده است،بی آنکه علم و شایستگی و حقّ آن را داشته باشد. (2)

«اجتهاد در مقابل نص»،نیز نام کتابی است که ترجمۀ«النصّ و الأجتهاد» (3)از مرحوم سید شرف الدین صاحب«المراجعات»است و به تحلیل آن گونه اجتهادها و تأویل های

ص:51

1- 1) .الغدیر،ج 6 ص 211 با لفظهای مختلف آمده است.
2- 2) .ر.ک:«الغدیر»،ج 6 ص 83 به بعد(نوادر الأثر فی علم عمر)و«النص و الأجتهاد»،سیّد شرف الدین.
3- 3) .تألیف سیّد عبد الحسین شرف الدین عاملی،چاپ سوّم،مطبعة النعمان،نجف 1384 ق،408 صفحه.

غلط در عصر خلفا و صدر اسلام پرداخته است و صد مورد از آنها را مستند ذکر کرده است، از قبیل:حادثۀ سقیفه،سپردن خلافت به عمر از سوی ابو بکر،اعتراض به فرماندهی اسامه،مخالفت با سهم«مؤلّفة قلوبهم»و«ذی القربی»در زکات،غصب فدک،جلوگیری از نگارش احادیث پیامبر،اسقاط«حیّ علی خیر العمل»از اذان و اقامه،جلوگیری از تمتّع در حج و زنان،گریستن بر مردگان و دهها مورد دیگر. (1)

-پنج شنبۀ شوم،سقیفه،نامۀ نانوشته،فلته.

اجماع

در لغت،به معنای عزم و تصمیم یکپارچۀ گروهی بر سخنی یا عملی است و در اصطلاح فقهی،اتّفاق فقها و مجتهدین در یک مسأله که کاشف از قول و نظر معصوم است و یکی از ادّلۀ اربعه برای اثبات احکام شرعی است،در کنار قرآن و سنت.اهل سنت برای اجماع،اعتبار ذاتی قائلند،امّا شیعه آن را به لحاظ کشف از قول معصوم،حجّت می دانند.

در داستان خلافت ابو بکر،چون معیاری قرآنی و حدیثی برای آن نیافتند به«اجماع» متوسّل شدند و با ادّعای اینکه پیامبر فرموده است«امّت من بر خطا اجتماع نمی کنند» توجیهی برای خلافت او دست وپا کردند،در حالی که آنچه در سقیفه پیش آمد،نه اجماع اهل مکه و مدینه بود،نه اجماع مهاجر و انصار،نه اجماع اصحاب پیامبر و نه حتّی اجماع حاضران در سقیفه،چون برخی از آنان مخالف بودند و هرگز بیعت نکردند.از جمله کسانی که بیعت نکردند عبارت بودند از:عباس بن عبد المطلب،فضل بن عباس،زبیر،خالد بن سعید،مقداد،سلمان،ابو ذر،عمّار،براء بن عازب،ابیّ بن کعب،سعد بن عباده و گروهی از مهاجرین و انصار. (2)-خلافت بی دلیل،سقیفه.

احادیث غدیر

غدیر،مظهر امامت شیعی و وصیّت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است.حدیث غدیر،کلام حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در تعیین علی بن ابی طالب علیه السّلام به جانشینی خویش است که معروف ترین جملۀ

ص:52

1- 1) .کتاب یاد شده،کلا نقل این موارد صدگانه از زمان ابو بکر تا دورۀ معاویه است.
2- 2) .تاریخ یعقوبی،ج 2 ص 103.

آن«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه»است.در نگاه وسیعتر،احادیث غدیر،روایاتی است که برای امامت حضرت امیر و خلافت و وصایت او به آنها استدلال می شود و دلیل شایستگی و افضلیّت او بر دیگران در همۀ جهات است.اینگونه احادیث بسیار است، بخشی از آنها در مدخل های جداگانه ای در همین کتاب آمده است،همچون:حدیث امامت،حدیث باب حطّه،حدیث تشبیه،حدیث تهنیت،حدیث ثقلین،حدیث خلافت، حدیث رایت،حدیث ردّ شمس،حدیث سدّ ابواب،حدیث سفینۀ نوح،حدیث دوازده جانشین،حدیث سلسلة الذهب،حدیث طیر مشویّ،حدیث مدینة العلم،حدیث منزلت، حدیث ولایت،حدیث یوم الدّار و احادیث فراوان دیگری که در کتب روایی و مناقب آمده است. (1)هریک از حدیث های یادشده را در جای خود مطالعه کنید.

-غدیر خم،مولی،امیر المؤمنین،کتابشناسی غدیر.

احتجاج به غدیر

حادثۀ غدیر خم و آیۀ ابلاغ و اکمال دین و خطبۀ غدیریۀ پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در آن روز و جملۀ معروف«من کنت مولاه فعلیّ مولاه...»،از روشن ترین،متقن ترین و مستندترین دلایل امامت و خلافت بلافصل امیر المؤمنین علیه السّلام است.آن صحنه و آن پیام و نصب را، هزاران نفر شاهد بودند و صدها نفر روایت کرده اند و کتاب«الغدیر»و دهها کتاب دیگر به نقل مستند و مستدلّ آن واقعه پرداخته اند.در طول بیش از هزار و چهارصد سال،پیوسته از سوی اصحاب پیامبر،تابعین،أئمّۀ شیعه،خود حضرت علی و حضرت زهرا علیهما السّلام،علمای شیعه،مؤلّفان فراوان و متکلّمان بسیار،به آن واقعه و حدیث،استناد و احتجاج شده است، تا هیچ تردیدی در حقانیّت علی علیه السّلام و اثبات تشیّع و درستی راه و مرام پیروان اهل بیت علیهم السّلام نماند.

نزول عذاب الهی بر«حارث فهری»به دنبال درخواست خودش مبنی بر بارش سنگ بر سر او که در آیۀ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ مطرح است،بلای آسمانی بر آنان که منکر حادثۀ غدیر شدند،مثل انس،براء،زید بن ارقم و...،احتجاج خدا و آسمان بر منکران آن حقیقت روشن بود.حضرت زهرا علیها السّلام مکرّر به واقعۀ غدیر اشاره و به آن احتجاج نمود،تا از

ص:53

1- 1) .از جمله،بحار الأنوار،ج 23 و 24،35،36،37 و مجلّدات«احقاق الحق»و«عبقات الأنوار».

حقّ مولایش علی علیه السّلام دفاع کند. (1)

امیر المؤمنین علیه السّلام،بارها به غدیر خم احتجاج و استناد فرمود،مثل روز هفتم سقیفه،در مسجد و حضور مردم،زیر تیغ تهدید که بر سر او گرفته بودند،در مجلس خصوصی با ابو بکر،پس از غصب فدک از سوی ابو بکر و عمر،در مسجد پیامبر در زمان خلافت عمر، در شورای شش نفره پس از کشته شدن عمر،هنگام بیعت مردم با عثمان،در پاسخ به طلحه و در زمان عثمان،در جنگ جمل و صفیّن،در نامه ای که به معاویه نوشت،در خطبۀ نماز جمعه در روز غدیر،در میدان کوفه خطاب به اصحاب پیامبر،در ماههای آخر عمر خویش در نوشته ای بلند و 30 صفحه ای که نگاشت(-ثقات امیر المؤمنین)و موارد فراوان دیگر. (2)

امامان معصوم دیگر نیز در صحنه ها و موقعیتهای گوناگون از حادثۀ غدیر یاد کرده و به آن استناد و احتجاج کرده اند،که ذکر آنها در این مختصر نمی گنجد. (3)اصحاب أئمّه و علمای شیعه نیز مکرّر به این حدیث احتجاج کرده اند و مناظرات مستحکم و پاسخهای دندان شکن و براهین خلل ناپذیر در مجادلات کلامی شیعه با مخالفان بر محور واقعۀ غدیر خم اتفاق افتاده است. (4)به عنوان نمونه یک مورد از احتجاجات علی علیه السّلام را می آوریم.

وقتی عمر کشته شد و شورای شش نفره برای تعیین خلیفه شکل گرفت،چون امیر المؤمنین علیه السّلام دید که جریان مذاکرات در مسیر خلیفه ساختن عثمان است،فضایل و مناقب خویش و سفارش های پیامبر دربارۀ خلافت را بازگفت،از جمله فرمود:«نشدتکم باللّه هل فیکم احد نصبه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم غدیر خمّ بأمر اللّه،فقال:من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه،غیری؟قالوا:لا.» (5)شما را به خدا سوگند

ص:54

1- 1) .بحار الأنوار،ج 28 ص 205.
2- 2) .دربارۀ این احتجاج ها،ر.ک:«بحار الأنوار»ج 9،10،27،28،29،«احتجاج»،طبرسی،«الغدیر»،ج 1،«اثبات الهداة»، ج 2،«فضائل الخمسة من الصحاح السته»ج 1 ص 319،«المناشدة و الاحتجاج بحدیث الغدیر»،کمال السیّد.
3- 3) .از جمله ر.ک:«چهارده قرن با غدیر»،محمّد باقر انصاری،ص 63 به بعد.
4- 4) .از جمله ر.ک:کتاب سه جلدی«مواقف الشیعه»،احمدی میانجی،انتشارات جامعۀ مدرسین.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 31 ص 332،351،373 و 381.

می دهم،آیا در میان شما کسی جز من وجود دارد که پیامبر خدا او را به فرمان خدا در روز غدیر خم تعیین و نصب کرد و فرمود:هرکس را من مولای اویم،علی مولای اوست،خدایا با هرکه با او دوستی کند دوست باش و هرکه را که با او دشمنی کند،دشمن بدار،گفتند:نه.

در روز جنگ جمل هم به طلحه فرمود:آیا مگر از پیامبر نشنیدی که روز غدیر دربارۀ من فرمود:«من کنت مولاه...»گفت،آری شنیده ام.فرمود:پس چرا به جنگ من آمده ای؟ گفت:در خاطرم نبود! (1)

غدیر،حاصل تبلیغ انبیا همه عمر غدیر،نقش ولای علی به سینۀ ماست

غدیر،یک سند زنده،یک حقیقت محض غدیر،از دل تنگ رسول،عقده گشاست

غدیر،صفحۀ تاریخ«وال من والاه» غدیر،آیۀ توبیخ«عاد من عادی»است

هنوز لالۀ«اکملت دینکم»روید هنوز طوطی«اتممت نعمتی»گویاست

هنوز خواجۀ لولاک را نداست بلند که هرکه را که پیمبر منم،علی مولاست

بگو که خصم شود منکر غدیر،چه باک که آفتاب،به هرسو نظر کنی پیداست (2)

-حدیث غدیر،آیۀ ابلاغ،مولی.

احتجاج و مناشده

بحث علمی و آوردن حجت و دلیل برای اثبات یا ردّ یک مطلب،احتجاج است و در تاریخ و فرهنگ بشری همیشه بوده است و آنچه«ادعا»را بر کرسی«قبول»می نشاند و مدّعی را ثابت می کند،قوّت دلیل و صحّت حجّت و برهان است.به قول سعدی:

دلایل قوی باید و معنوی نه رگهای گردن به حجّت قوی

در فرهنگ شیعی و تاریخ أئمّه و علمای دین،پیوسته استفاده از احتجاج و مناظره برای اثبات حقانیت امام علی علیه السّلام و خلافت بلافصل آن حضرت وجود داشته و کتب حدیث و تاریخ آکنده از اینگونه مناشدات و مناظرات با مخالفان است و علمای شیعه بر همین مبنا تألیفهای مستقل فراوانی نیز داشته اند.در کتاب«الذریعه»،نام تعدادی از این آثار و مؤلفان آنها در ذیل عناوینی چون«الاحتجاج»،«الإحتجاجات»،«ردّ»،«ردود»،

ص:55

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 186.
2- 2) .غلامرضا سازگار.

«الجواب»،«الجوابات»،«المناظره»،«المناظرات»و...آمده است.در کتابهایی که به اثبات واقعۀ غدیر و بحث از امامت و خلافت پرداخته است نیز،احتجاجات فراوانی از أئمّۀ معصومین به آیات قرآن و حدیث غدیر و احادیث دیگر نبوی نقل شده است. (1)مرحوم طبرسی در کتاب«الاحتجاج»انبوهی از احتجاجات را نقل کرده که بخشی از آنها به مسألۀ امامت مربوط می شود.سیّد هاشم بحرانی در«احتجاج المخالفین»حدود 75 احتجاج را دربارۀ حقانیت حضرت علی علیه السّلام آورده که کسانی چون:زید بن ارقم،امّ سلمه،انس بن مالک،اصبغ بن نباته،مقداد،مأمون،عبد اللّه بن عمر،دوازده تن از مهاجران و انصار و...

داشته اند. (2)علامۀ مجلسی نیز در«بحار الأنوار»احتجاجات خداوند،پیامبران،پیامبر اسلام، أئمّۀ معصومین،اصحاب أئمّه و علمای شیعه را به تفصیل آورده است. (3)

در اغلب کتابهای تألیفی دربارۀ احتجاجات،به منابع اهل سنت و روایات آنان استناد شده تا برای مخالفان قانع کننده باشد.کتبی که فضایل اهل بیت را از منابع عامّه نقل می کند از اینگونه کتابهاست،مانند:الغدیر،المراجعات،العبقات،احقاق الحق،غایة المرام...

برخی از آثار نیز به وقایع احتجاجی،جلسات مناظره،مکاتبات همراه با احتجاج و بحث پرداخته که مطالعۀ آنها در تسلّط به مباحث کلامی و شیوۀ استدلال عقلی و نقلی بر اثبات امامت و ردّ عقیدۀ مخالفان مفید است. (4)مؤلف«الاحتجاج»،علّت نگارش کتاب خود را چنین بیان کرده که عدّه ای از روش مجادله و احتجاج عدول کرده و این شیوه را ترک نموده اند و بهانۀ آنان نهی پیامبر و امامان از جدل و مناقشه است،در حالی که آنان خودشان و اصحابشان مجادله و مناظره می کردند و اگر نهی می کردند،نهیشان در مورد ضعیفانی بود که توان ادای حق و تبیین دین را نداشتند،نه آنان که در این عرصه،مبرّز و پرتوانند. (5)البته مناظره،آفات و عوارضی دارد که باید آداب آن را دانست و به شرایط آن مجهّز بود،تا از عواقب و آثار سوء آن مصون ماند و اگر در روایات اهل بیت،از منازعه،

ص:56

1- 1) .ر.ک:«الغدیر»،ج 1.
2- 2) .کفایة الخصام،ج 1 ص 265.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 9 و 10(کتاب الاحتجاج)،همچنین ج 29.
4- 4) .از جمله ر.ک:«مواقف الشیعه»3 جلد،علی احمدی میانجی،«مناظرات فی الامامه»،عبد اللّه الحسین،«شبهای پیشاور»،سلطان الواعظین،«الاستبصار»9 جلدی،علی الکورانی.
5- 5) .الاحتجاج،طبرسی،ج 1،مقدمه(ص 3).

مشارّه،مشاجره،مجادله،ممارات،محاجّه و...نهی شده،ناظر به آن اشخاص و آن شیوه های نادرست است. (1)-نقد کتاب های ضد شیعه،حجت شناسی،مباهله.

احقاق الحقّ

نام یکی از باارزش ترین تألیفات در اثبات عقاید شیعه و فضایل علی علیه السّلام و اهل بیت است.مؤلف آن علامۀ شهید قاضی نور اللّه شوشتری(956-1019 ق)است.وی این کتاب را در ردّ بر کتاب«ابطال الباطل»از فضل بن روزبهان نگاشته و پایان نگارش آن سال 1014 ق بوده است.صد سال پس از چاپ سنگی کتاب در ایران سال 1273 ق،با تشکیل گروهی برای تحقیق علمی و عرضۀ بهتر،کتاب در سال 1377 ق منتشر شده.

متن کتاب و ملحقات آن تاکنون در بیش از 33 جلد چاپ شده است. (2)سه جلد هم فهرست دارد.

قاضی نور اللّه شوشتری بیش از صد کتاب تألیف کرده است که از معروف ترین آنها می توان«مجالس المؤمنین»و«الصّوارم المهرقه»در ردّ«الصواعق المحرقه»را نام برد. (3)

اخوّت اسلامی-مؤاخات

ادبیات شیعی

ادبیات،به عنوان یک«زبان»برای انتقال فکر و دفاع از یک حقیقت یا نشر یک باور، در نگاه شیعه از صبغه و ویژگی تعهّد و مکتبی بودن برخوردار است و شاعر و ادیب شیعی، آن را به عنوان سلاحی در دفاع از حق یا تبلیغ ایمان یا افشای ظلم و برانگیختن مظلوم به کار می برد.قالبهای مختلفی که ادبیات شیعی دارد،به تناسب زمان و زمینه و موضوع، فرق می کند.از آنجاکه تشیّع،یک مرام و مکتب است،بخشی از ادبیات شیعی در مسیر

ص:57

1- 1) .در این زمینه ر.ک:«آفات علم»از نویسنده،ص 251(جدال و مراء)،«المحجّة البیضاء»،ج 1 ص 98 باب چهارم (مناظره و آداب و شروط و آفات آن)،«بحار الانوار»،ج 2 ص 124(باب تجویز مجادله و نهی از مراء)،نیز ج 9 و 10 (شامل احتجاجات).
2- 2) .دربارۀ احقاق الحق،از جمله:ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 12 ص 261.
3- 3) .دربارۀ شهید قاضی نور اللّه،ر.ک:«گلشن ابرار»،ج 1 ص 185،مقاله حسن ابراهیم زاده.

احتجاجها و مناظرات تجلّی می کند و از آنجا که تشیّع،پیروی امامان معصوم است و اسوه قرار دادن اهل بیت پیامبر و سرلوحۀ عمل خویش،بخشی از ادبیات شیعی نیز به ذکر مناقب و فضایل خاندان عصمت می پردازد.و از آنجا که پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به اهل بیت ستمهای بسیار شده و صحنه های خونین مظلومیت آنان انکارناپذیر است،یکی از محورهای این ادبیات نیز مرثیه ها و سوگ سروده ها و افشای جنایات امویان و عباسیان و بیان وقایع عاشورا و شهادتهای معصومین است.

تهمت ها و افتراهایی که علیه شیعه همیشه وجود داشته،شاعران را به پاسخگویی واداشته است.پس بخشی از ادبیات شیعی هم ادبیات دفاعی و نفی افتراها و افشای دروغهاست.شاعران برجسته ای که در طول تاریخ به«خطّ اهل بیت»جلوه و تابندگی داده اند،ادبیات شیعی را ماندگار و درخشان ساخته و از نظر شکلی نیز بر غنای ادبیات افزوده اند.

مضمون ادبیات شیعی،مضمونی اعتقادی،موضعی،ولایی و حاوی فضایل،مناقب، معجزات،مدایح و مراثی اهل بیت پیامبر و دفاع از حقیقت غدیر و خطّ امامت و ولایت است،هم برخوردار از«سوز»است،هم«شور».گنجاندن مناقب این خاندان در اشعار،از تعهّدهای شعری شاعران شیعی است.ازاین رو شاهد تضمین آیات و روایات فراوانی در اینگونه اشعاریم که دربارۀ مقام و منزلت آل اللّه است و مدایح،مراثی،تعزیه ها و منقبت سرایی،بخش عمده ای از اشعار شیعی را تشکیل می دهد.بخش دیگر،به خاطر فشارهای بنی امیه و بنی عباس،روحی حماسی و ضدّ ظلم پیدا کرده است و درست گفته اند که:«در حقیقت ادب شیعه،در لفظ و معنی پیرو کلام علی علیه السّلام و أئمّه اطهار بوده و بر محور خونخواهی و انتقام از ستمکاران و انتظار بهبود و فرج و اطمینان از آیندۀ بهتر یعنی سروری تشیّع بر تسنّن پیش می رفته است...شاعران شیعه از این حربۀ قاطع(شعر)برای توجیه افکار عمومی و تبلیغ تشیّع و تشویق شیعیان و کوبیدن مخالفان و تحریکات سیاسی و خلق شعارهای دلخواه،حدّاکثر استفاده را به عمل آورده و همواره با شعر خود، جنبشهای قومی و انقلابهای مذهبی و سیاسی را رهبری می کردند.» (1)

ص:58

1- 1) .دائرة المعارف تشیّع،ج 2 ص 36.

پس ادبیات شیعی،اشعاری هدفمند،مکتبی،آیینی و بیانگر اعتقادات سیاسی و ولایی با طرح مسأله خلافت اهل بیت و برتری آنان برای رهبری و نقد غصب خلافت و پرداختن به معارف و مصائب و مناقب اهل بیت است.چنین ادبیاتی هنوز هم تداوم دارد و هرزمان به نوعی جوهر شیعی خود را بروز داده است. (1)-ادبیات ضدّ شیعی.

ادبیّات ضد شیعه

شعر و ادب،از نافذترین و گسترش یابنده ترین ابزار انتقال فکر و القاء مفاهیم در سطح وسیع است.همچنان که در بخش«ادبیات شیعه»گفته شد که شاعران متعهد،این ابزار را در راه نشر باورهای مکتبی و دفاع از اهل بیت و افشای مظالم و مطاعن ظالمین و منحرفین به کار می گرفتند،دستگاههای جور و ناصبیان و مخالفان اهل بیت و دشمنان تشیّع نیز بر ضدّ تشیّع از آن بهره می گرفتند.

پولهای سنگینی که حکام اموی و عباسی به سخنوران،ادیبان،شاعران،راویان و خطبا می دادند که به نفع امویان و عباسیان و علیه«خطّ امامت»شعر و سخن و سرود و حدیث بسازند،گواه این حقیقت است.بخششهای فراوان معاویه به«راویان خبرساز»در کتب تاریخ آمده است،چه خبرهایی در تعریف بزرگان بنی امیه و چه در نقد و طعن و نکوهش علی و آل علی!دوران بنی عباس نیز چنین بود.مهدی عباسی به پاداش قصیده ای که شاعر بی دینی همچون بشّار بن برد سروده و از اهل بیت بدگویی کرده بود هفتادهزار درهم به او صله داد.از جمله در شعر او طرح این مسأله بود که فرزندان دختری پیامبر شایستۀ ارث بردن از پیامبر نیستند(مسأله ای که بین شیعه و خلفا همیشه مطرح بوده و بنی عباس خود را به پیامبر نزدیکتر از علویان و فرزندان فاطمه می دانستند)امام کاظم علیه السّلام نیز وقتی آن قصیده را شنید،بسیار متأثّر شد. (2)به مروان بن ابی حفص نیز به خاطر قصیدۀ ضدّ اهل بیت،صدهزار درهم بخشیدند. (3)شاعران دیگر با دیدن این سیاست

ص:59

1- 1) .در زمینۀ ادبیات شیعی از جمله ر.ک:«ادب الشیعه»،عبد الحسیب طه حمیده،«الأدب فی ظل التشیّع»،عبد اللّه نعمه.
2- 2) .حیاة الامام موسی بن جعفر،باقر شریف القرشی،ج 1 ص 445.
3- 3) .همان،ص 446(به نقل از تاریخ بغداد 144/3).

از سوی حکام بنی امیّه و بنی عباس،تشویق می شدند تا با هجو اهل بیت،به دربار اموی و عباسی تقرّب جویند و راه یابند و به ثروت و انعام برسند.

متوکّل نیز پولهای هنگفتی به مروان بن ابی جنوب داد و ولایت یمامه و بحرین را به نام او نوشت،به خاطر بغضی که به علویان داشت و با شعر،فرزندان امام علی علیه السّلام را هجو می کرد. (1)شاعران آن روز به نوعی رسانه های تبلیغی به شمار می رفتند و بر محور اینکه فرزندان فاطمه را از انتساب به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله دور کنند،تأکید داشتند.این شیوه در کار شاعرانی چون ابراهیم بن مدبر،ابو الشبل برجمی،صولی،علی بن جهم و...دیده می شد. (2)

این خطّ ضد اهل بیت،همواره در تاریخ امتداد داشته است و امروز نیز با به کارگیری عناصر فرهنگی،شعر و قصیده،تألیف و پژوهش،رسانه ها و تریبون ها بر ضدّ باورهای ناب شیعی و چهره های درخشان مکتب تشیّع تبلیغ می کنند و همان گونه که معاویه با همۀ ابزاری که در اختیار داشت،می کوشید«نسل ضدّ علی»تربیت کند،امروز وهابیت می کوشد که فرهنگ ضدّ اهل بیت را رواج دهد و نسل جدید را«ضدّ شیعه»بار آورد.-ادبیات شیعی.

ادبیّات غدیر-شعرای غدیر

اذان بلال

بلال بن رباح حبشی،از نخستین مسلمانان و مؤذّن اسلام بود،در اولین روزهای هجرت به مدینه،با اذان بلال مردم به سوی نماز و مسجد می شتافتند.وی به خاندان رسالت،علاقه و محبّت عجیبی داشت و مدافع آنان بود.در فتح مکّه نیز بر بام کعبه رفت و ندای اللّه اکبر سرداد.در بازگشت از حجّة الوداع،آنگاه که پیامبر خدا می خواست فرمان خدا را دربارۀ خلافت علی علیه السّلام اعلام کند،باز صدای اذان بلال بود که در وادی غدیر خم پیچید و مسلمانان را پای خطبۀ پیامبر گردآورد.

پس از وفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دیگر اذان نگفت،چون نمی خواست مؤذّن حکومت غاصب باشد.امام صادق علیه السّلام فرمود:خدا بلال را رحمت کند که دوستدار اهل بیت بود و

ص:60

1- 1) .حیاة الامام الهادی،باقر شریف القرشی،ص 291.
2- 2) .همان،ص 319.

بنده ای نیکوکار و بعد از پیامبر خدا برای هیچ کس اذان نگفت. (1)روزی هم که فاطمۀ زهرا علیها السّلام مشتاق شنیدن اذان بلال و یاد دوران پیامبر بود،به خواستۀ آن حضرت بلال اذان سرداد،لیکن چون دختر پیامبر از غم و اندوه،گریه کرد و از هوش رفت،بر جان او بیمناک شد و اذان را ناتمام گذاشت. (2)

اذان نگفتن بلال،بار سیاسی داشت و نوعی اعتراض به حاکمان بود و با ابو بکر بیعت نکرد و به همین جهت،عمر با او بدرفتاری می کرد.وی عهد بسته بود که تنها برای پیامبر اذان بگوید،یا برای علی علیه السّلام اگر جانشین پیامبر شود.اذان نگفتن او برای خلیفه گران تمام می شد،ازاین رو عمر بلال را به شام تبعید کرد و تا آخر عمر در آنجا بود. (3)

ارتداد سیاسی

ارتداد،گاهی اعتقادی و به معنای دست کشیدن از اسلام و کافر شدن است،یا انکار ضروریّات دین که به انکار عقیدۀ اسلامی برمی گردد و احکام خاصّ فقهی از جمله نجس شدن بر آن بار می شود،گاهی ارتداد سیاسی است،یعنی عدول از راه حق و خروج از ربقۀ قرآن و دست کشیدن از صراط مستقیمی که از سوی بنیانگذار مکتب ترسیم شده است، هرچند به ظاهر مسلمان باشند و تکالیف دینی را انجام دهند.احادیث متعددی چنین بیان می کند که جز چند نفر انگشت شمار،همه مرتد شدند،یعنی از آن بعد اجتماعی و خط سیاسی و ولایی که پیامبر برای پس از خود ترسیم کرده بود،دست شستند.پیدایش ماجرای سقیفه،افراد را به دو بخش کرد:یکی وفاداران به علی و اهل بیت،دیگری گروندگان به خلافت حاکم و تنها گذارندگان ولیّ معصوم خدا.امام صادق علیه السّلام فرمود:

«انّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لمّا قبض إرتدّ النّاس علی أعقابهم کفّارا إلاّ ثلاثة:سلمان و المقداد و أبو ذر...» (4)پس از وفات پیامبر مردم به ارتداد افتادند و دچار رجعت و کفر شدند،مگر سه نفر:سلمان،مقداد و ابو ذر.امام صادق در ادامه می فرماید:پس از رحلت پیامبر،چهل نفر

ص:61

1- 1) .سفینة البحار،ج 1 ص 104.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 43 ص 157،اعیان الشیعه،ج 3 ص 602.
3- 3) .اعیان الشیعه،ج 3 ص 603.
4- 4) .اختصاص،شیخ مفید،ص 6،بحار الانوار،ج 28 ص 238،239 و 259 با اختلاف در تعبیر.

نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام آمدند و گفتند:به خدا قسم جز از تو،از کسی فرمان نمی بریم.

حضرت پرسید:چرا؟گفتند:به خاطر آنچه از پیامبر در غدیر شنیدیم.فرمود:آیا فرمان می برید؟گفتند:آری،فرمود:بروید و فردا سر تراشیده بیایید.جز این سه نفر نیامدند،عمار هم بعدازظهر آمد.حضرت دست بر سینۀ او زد و فرمود:وقت آن نشده که از خواب غفلت بیدار شوی؟برگردید،به شما نیازی ندارم،شما که در تراشیدن سر از من اطاعت نکردید، چگونه در نبرد با کوههای آهن فرمانبردار من خواهید بود؟

گاهی این ارتداد به معنای دچار تزلزل شدن در باورهاست.امام باقر علیه السّلام می فرماید:

مردم مرتد شدند جز سه نفر:سلمان و ابو ذر و مقداد.عمّار هم چرخی زد ولی بازگشت.

آنکه هیچ شکی در دلش نیفتاد مقداد بود.حتّی سلمان در دلش چنین گذشت:امیر مؤمنان که اسم اعظم نزد اوست و اگر لب بگشاید،زمین همۀ آنان را فرو می برد،اینگونه و به این حالت است؟!حضرت بر او گذر کرد و گفت:بیعت کن... (1)

گاهی بروز حوادثی سخت و شگفت،مثل خانه نشینی علی علیه السّلام پس از سقیفه یا شهادت امام حسین در عاشورا،سبب می شود کسانی ظرفیت فهم و تحلیل و هضم قضایا را نداشته باشند و در اندیشه به انحراف روند یا در خط سیاسی از راه حق عدول کنند و تسلیم جریان باطلی شوند که حاکمیت و قدرت یافته است.این دست کشیدن از اصول و مواضع، همان«ارتداد سیاسی»است.امام صادق علیه السّلام می فرماید:پس از حسین علیه السّلام مردم مرتد شدند، مگر سه نفر:ابو خالد کابلی،یحیی بن امّ طویل،و جبیر بن مطعم،سپس مردم(به جناح حق)پیوستند و زیاد شدند.

یحیی بن ام طویل وارد مسجد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می شد و می گفت:«کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العداوة و البغضاء» (2)ما به شما کافریم و میان ما و شما عداوت و دشمنی آشکار شده است.این گویای آن است که در آن شرایط سلطۀ شوم امویان بر همۀ مقدّرات مسلمانان،او خطّ سیاسی را گم نکرد و کفری را که نقاب اسلام زده بود می شناخت و با آن دشمنی می ورزید و وفادار مانده بود.

از این نوع ارتداد و بازگشت به دوران جاهلیّت از نظر فکر و عمل،با تعبیر«رجعت»

ص:62

1- 1) .همان،ص 10.
2- 2) .همان،ص 64.

هم می توان یاد کرد.انقلابی را که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در سایۀ اسلام در افکار،اخلاق،نظام سیاسی و اقتصادی پدید آورد و امّتی موحّد ساخت،پس از او حرکتهای واپس گرایانه ای شکل گرفت تا به حاکمیت بنی امیّه منتهی شد.رجعت طلبان همان کسانی بودند که از عمق جان،اهداف و پیام های دین توحید را نپذیرفته بودند و روحیات جاهلی در آنان ریشه داشت و گاهی هم منافقانه اظهار اسلام کرده بودند و منتظر فرصتی بودند تا آن کفر باطنی را اظهار کنند.حضرت علی علیه السّلام دربارۀ آنان فرمود:

«ما اسلموا و لکن استسلموا و اسرّوا الکفر،فلمّا وجدوا أعوانا علیه أظهروه» (1)، مسلمان نشدند،بلکه تسلیم شدند و کفر را پنهان داشتند،چون یارانی بر آن کفر پنهانی یافتند،آن را آشکار ساختند.این حقیقت را جریانات سیاسی پس از پیامبر و جدا ساختن خلافت از خاندان نبوّت و دشمنیهای آل امیّه در دوران حکومت امویان و مروانیان به خوبی نشان می دهد.

از این رجعتها با عنوان«رجعت اعتقادی»،«رجعت اقتصادی»،«رجعت سیاسی»و «رجعت اخلاقی»می توان یاد کرد،امامان شیعه و مسلمانان متعهد در خطّ مبارزه با این جنبش ارتجاعی و افشای ماهیّت آن و تلاش برای بازگرداندن ماهیّت ناب دین و نظام اجتماعی به مجرای اصلی آن بودند و«جهاد داخلی»و مبارزه با«اهل بغی»در همین راستا بود. (2)روشن ترین بیان حضرت علی علیه السّلام دربارۀ بروز رجعت به جاهلیّت و چرخش شرایط جامعه به عصر آغازین بعثت حضرت رسول،خطبه ای است که پس از بیعت مردم با وی در مدینه ایراد کرد و خط مشی آیندۀ«حکومت علوی»را در بازگرداندن اوضاع به پیش از رجعت 25 ساله ترسیم نمود.در این خطبه به وضوح فرمود:«الا انّ بلیّتکم قد عادت کهیئتها یوم بعث اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله...». (3)

«چون امیر المؤمنین به خوبی آگاه بود که رجعت در ادوار سه گانۀ پیشین و مخصوصا دورۀ عثمان بر همۀ شؤون اجتماعی سیطره یافته و مخصوصا از جنبۀ اقتصادی بیش از

ص:63

1- 1) .نهج البلاغه،نامۀ 16.
2- 2) .در کتاب«انقلاب تکاملی اسلام»از جلال الدین فارسی،به نحو کامل و مستند این رجعتها و تلاش ائمه برای مبارزه با آنها در بخش دوم و سوّم آمده است.
3- 3) .نهج البلاغه،خطبۀ 16.

سایر جنبه ها به جاهلیت گراییده است،برنامۀ خلافتش را براساس از بین بردن انحرافات و ریشه کن کردن ارتجاع بویژه رجعت اقتصادی طرح ریخت...اعلام این برنامه برای کسانی که بار خود را در حکومت عثمان بسته بودند،زنگ خطر پرطنین بود که سراسر وجودشان را می لرزاند.برنامۀ علی علیه السّلام طبعا سودجویانی را که به انحصارگری مقامات و عواید خو گرفته بودند ناراضی و عصبانی کرد و به اردوی مقابل غلتاند،اردوی امویان رجعت طلب و کامجو،آنجا که فرصت چریدن و برآوردن مطامع و شهوات،با پایمال کردن داد و مساوات و خمودن وجدان معترض،مهیّا بود...». (1)

-قتال بر تأویل،جهاد با اهل بغی،رجعت،استنصار.

ارکان پنجگانۀ اسلام

در احادیث متعددی اسلام را بنا شده بر پنج پایه و رکن معرفی می کند که بعد عبادی و اجتماعی اسلام را در عرصۀ عمل نشان می دهد.امام باقر علیه السّلام فرمود:«بنی الإسلام علی خمس:علی الصّلاة و الزّکاة و الصّوم و الحجّ و الولایة،و لم یناد بشیء کما نودی بالولایة» (2)،اسلام بر پنج پایه استوار شده است:بر نماز،زکات،روزه،حج و ولایت،و به هیچ چیز همچون ولایت ندا نداده و فرانخوانده اند.این حدیث،جایگاه رفیع رهبری معصوم را در نظام سیاسی اسلام نشان می دهد که حافظ جوهرۀ دین و احکام خداست.

در روایت دیگر اضافه می فرماید:مردم چهارتا را گرفته و این(ولایت)را رها کرده اند.

در حدیث دیگر سه رکن نماز و زکات و ولایت مطرح شده و اینکه صلاح و قوام آن دو به ولایت است و در حدیث دیگر زراره از امام باقر علیه السّلام می پرسد:کدام یک از این پنج پایه برتر است؟حضرت می فرماید:«الولایة افضل،لأنّها مفتاحهنّ و الوالی هو الدّلیل علیهنّ» (3)، ولایت برتر است،چراکه کلید بقیّه است و صاحب ولایت،راهنمای مردم به آن چهار رکن دیگر است.در ادامۀ این حدیث،حضرت باقر علیه السّلام قلۀ والا و کلید و در همۀ آنها و رضای الهی را نهفته در امام شناسی و اطاعت از امام می داند و می فرماید:اگر کسی همۀ شب و

ص:64

1- 1) .انقلاب تکاملی اسلام،جلال الدین فارسی،ص 694 و 695(چاپ اول 1349).
2- 2) .کافی،ج 2 ص 18(باب دعائم الاسلام).این باب 15 حدیث در این موضوع نقل کرده است.
3- 3) .همان،حدیث 3،4 و 5.

روزش را به عبادت و روزه بپردازد و همۀ مالش را صدقه بدهد و همۀ عمرش را به حج برود،امّا ولایت ولیّ خدا را نشناسد تا با او تولّی داشته باشد و اعمالش با راهنمایی ولیّ خدا باشد،حقّ پاداشی ندارد و از اهل ایمان نیست.

اینگونه احادیث،نشان می دهد که بعد اصلی اسلام،بعد عملی است،چه به صورت نماز و روزه و ارتباط با خدا،چه با زکات که ادای حق الناس و تعدیل ثروت در جامعه است، چه در قالب امامت و ولایت و حج که بعد اجتماعی و سیاسی دین را نشان می دهد. (1)

-ولایت،امامت،قرآن و عترت.

از خلافت تا سلطنت

نظام سیاسی و حکومتی اسلام،بر پایۀ«امامت»است.حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله علاوه بر نبوّت،امامت داشت و امامت شیعی تداوم همان رسالت نبوی است.اگر برای جانشینی حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله نیز خلافت به کار رفته است،جانشینی از آن حضرت در امر امامت است.

عنوان«خلیفه»برای حاکمان پس از پیامبر خدا به لحاظ ادامۀ آن خط و برنامه بود.بنی امیّه پیوسته درصدد به دست آوردن حکومتی چون سلطنت بودند و در این راه می کوشیدند.با روی کار آمدن عثمان تلاش برای تغییر نظام سیاسی اسلام از خلافت به سلطنت شدّت یافت.در زمان استیلای معاویه،این نیت و طرح علنی شد.حاکمان را سلطان و حکومت را سلطنت می گفتند و ابایی نداشتند.این را پیامبر نیز پیشگویی کرده و فرموده بود که اگر اینان بر شما سلطه یابند،همچون پادشاهان ایران و روم با شما رفتار می کنند:«و اللّه لو ولّوا علیکم لعملوا فیکم بعمل کسری و قیصر». (2)این را آگاهان از سپاه علی علیه السّلام هم می دانستند و در نطقهای خود در میدان صفین آشکارا می گفتند.عمّار یاسر در دعوت مردم به جنگ با معاویه می گفت:اینان سابقه ای در اسلام ندارند که شایستۀ پیروی باشند، همراهان خود را با این شعار که«عثمان مظلومانه کشته شد»فریب دادند تا بدین وسیله به پادشاهی و دیکتاتوری خود برسند.این نیرنگی بود که با آن به اهدافشان رسیدند. (3)

آنچه اتفاق افتاد،رجعتی فاحش در نظام سیاسی اسلام و تبدیل خلافت به سلطنت و

ص:65

1- 1) .دربارۀ احادیث این ارکان،ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 65 ص 329 تا 396(باب دعائم الایمان و الاسلام).
2- 2) .الامامة و السیاسة،ج 1 ص 133.
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 5 ص 252.

شاهنشاهی بود.مورّخان دربارۀ روش حکومتی معاویه می نویسند:«معاویه اولین زمامداری است که نگهبان و پاسبان و دربان گماشت،پرده آویخت،منشیان نصرانی استخدام کرد و با گارد نظامی حرکت کرد،خود بر تخت می نشست و مردم را زیردست خویش و فروتر می نشانید،مردم را به بیگاری می گرفت» (1)و جاحظ در ترسیم سالی که معاویه به قدرت رسید می گوید:«در سالی که آن را سال اتّفاق همگانی نامیده اند،معاویه به سلطنت استیلا یافت و نسبت به باقی ماندۀ شورا،تودۀ مسلمانان و انصار و مهاجرین، راه استبداد سپرد.آن سال برخلاف اسمش سال اتفاق همگانی نبود،سال تفرقه و چند دستگی و تسلّط قهرآمیز و زورگویی و غلبه بود.سالی بود که امامت به سلطنتی از قماش رژیم شاهنشاهی ایران تبدیل می گشت و خلافت به تصاحب غاصبانه ای از نوع رژیم امپراتوری روم غربی تغییر ماهیّت می داد...». (2)اینکه معاویه خود را اولین پادشاه نامید و سفیر روم پس از حادثۀ عاشورا یزید را«شاه عرب»خواند،در عملکرد و اظهارات خلفای دیگر اموی و پس از آنان در رویّۀ خلفای عباسی نیز تداوم یافت و آن«امامت»که اسلام تشریع کرده بود و همراه با عصمت،عدالت،ساده زیستی و تقوا بود،به خلافت و از آن پس به سلطنت موروثی و اشرافیت جاهلی تبدیل شد و همۀ اینها زیانهای انحرافی بود که در سقیفه پیش آمد و هوای نفس بر حکم خدا غالب شد و چشمۀ زلال ولایت با دسیسۀ قدرت طلبان ریاستخواه آغشته گشت و مردم مظلوم،از حق برخورداری از امامت«امام معصوم»،محروم گشتند.

امام خمینی می فرمود:«حکومت اسلام،سلطنتی هم نیست،تا چه رسد به شاهنشاهی و امپراتوری.در این نوع حکومتها حکّام بر جان و مال مردم«مسلّط»هستند و خودسرانه در آن دخل و تصرّف می کنند.اسلام از این رویّه و طرز حکومت منزّه است،به همین جهت در حکومت اسلامی برخلاف رژیم سلطنت و شاهنشاهی و امپراتوری اثری از کاخهای بزرگ،عمارت کذایی،خدم و حشم،دفتر مخصوص،دفتر ولیعهد،و دیگر لوازم

ص:66

1- 1) .انقلاب تکاملی اسلام،ص 517(چاپ اول)به نقل از تاریخ یعقوبی و تاریخ الخلفاء.
2- 2) .همان.در زمینۀ این انحراف و رجعت سیاسی از جمله ر.ک:«انقلاب تکاملی اسلام»،بخش دوّم،«الخطط السیاسیّه لتوحید الامّة الاسلامیه»،«نظریة عدالة الصحابه»احمد حسین یعقوب،باب چهارم،«السیف و السیاسة»صالح الوردانی، «معالم الفتن»سعید ایوب و ترجمه اش به نام«ژرفای فتنه ها».

سلطنت که نصف یا بسیاری از بودجۀ مملکت را از بین می برد نیست.زندگی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را که رئیس دولت اسلام بود و حکومت می کرد همه می دانید.بعد از آن حضرت نیز تا قبل از دورۀ بنی امیّه این سیره و روش باقی بود.» (1)

-سقیفۀ بنی ساعده،رجعت،ارتداد سیاسی،فلسفۀ سیاسی اسلام،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ.

اسامة بن زید

فرزند زید بن حارثه،جوان رشید و باایمانی که پیامبر او را در روزهای آخر عمر شریفش به فرماندهی یک سپاه نصب کرد و فرمان عزیمت به موته برای جنگ با رومیان داد،امّا سران قریش،در آستانۀ وفات پیامبر،از پیوستن به جیش اسامه سر باززدند.پیامبر هم آنان را لعنت کرد.-جیش اسامه.

استبصار

نام یکی از کتب اربعۀ شیعه،که از معروف ترین و معتبرترین کتابهای حدیثی شیعه در زمینۀ فقه و احکام است.مؤلف آن شیخ طوسی است،4 جلد دارد و احادیث آن به 5558 حدیث می رسد که در 830 فصل تنظیم شده است.

استبصار

به معنای بینا شدن،هدایت گشتن،از باطل به حق گرویدن،بصیرت یافتن و شناخت حقانیّت شیعه و مذهب اهل بیت و به آن گرویدن.آنان که اهل بیت را رها کرده و پیروی از دیگران کرده اند،درواقع کوردلانی اند که چشم بصیرتشان نابیناست.وقتی به حق بودن تشیّع و تبعیّت از عترت و أئمه معصوم پی می برند،چشم دلشان به روی حقیقت گشوده می شود.این همان«استبصار»است.در روایات فراوانی از شیعه با عناوینی همچون:

مؤمن،عارف،بصیر،مستبصر یاد شده است.در زیارتنامه های متعددی نیز،آگاهی و ایمان و شناخت فضایل و مقامات و جایگاه امامان و قبول امامتشان با«مستبصر بشأنکم،

ص:67

1- 1) .صحیفۀ نور،ج 5 ص 149.

بفضلکم و...عارفا بحقّک مستبصرا...»بیان شده است.حضرت علی علیه السّلام به سلمان فرمود:شیعیان ما وقتی به حدّ استبصار می رسند که فروغ معنوی و نورانیت علمی و غیبی ما را پذیرفته باشند:«لا یبلغ أحد من شیعتنا حدّ الاستبصار حتّی یعرفنی بالنّورانیّة،فإذا عرفنی بها کان مستبصرا بالغا کاملا قد خاض بحرا من العلم...». (1)

در حدیث دیگری آن حضرت فرمود:مقصود از خاشعین در آیۀ قرآن شیعیان مستبصرند:«الخاشعون هم الشّیعة المستبصرون...»،چراکه پیروان عقاید دیگری مثل مرجئه،قدریّه،خوارج و دیگرانی چون نواصب،پیامبر خدا را قبول دارند و اختلافی میانشان نیست،اختلافشان دربارۀ ولایت من است که آن را انکار می کنند مگر اندکی. (2)

گذشته از این موارد،که استبصار و بینایی دل و فکر را در ایمان به اهل بیت و خلافت أئمۀ شیعه می داند،پیوسته در طول تاریخ کسانی ابتدا در مذهب اهل سنّت بوده اند،امّا به برکت عنایت الهی و در سایۀ کسب معرفت و مطالعۀ کتاب و مناظرات با علما یا به اسباب دیگر،شیعه و مستبصر شده و حتّی کتاب در حقانیت مذهب شیعه نگاشته اند،یا دست از عناد با شیعه برداشته،علیه تهمت های سنّی ها به افشاگری پرداخته اند. (3)

امروز این حرکت نورانی و مقدّس رو به افزایش و گسترش است و نمونه های فراوانی دیده می شود که تشیّع را به عنوان مذهب حق می پذیرند.کسانی چون محمّد تیجانی (مؤلف«ثم اهتدیت»،«فاسألوا اهل الذکر»،«لأکون مع الصادقین»و...)و احمد حسین یعقوب الأردنی(مؤلف«عدالة الصحابة»،«الخطط السیاسیّه»،«النظام السیاسی فی الأسلام»،«مرتکزات الفکر السیاسی»و محمّد امین انطاکی(مؤلف«لماذا اخترت مذهب الشیعه»و«فی طریقی الی الشیعه»شیخ سلیم بشری،طرف بحث با سیّد شرف الدین در المراجعات،شیخ محمود ابو ریّه(مؤلف«اضواء علی السنّة المحمّدیّه»)،و معتصم سیّد احمد(مؤلف کتاب«الحقیقة الضائعه»با ترجمۀ«حقیقت گمشده» (4)در دو جلد و«رحلتی نحو مذهب آل البیت»و مروان خلیفات(مؤلف«و رکبت السفینة»،ادریس حسینی مغربی

ص:68

1- 1) .بحار الأنوار،ج 26 ص 7.
2- 2) .همان،ص 2.
3- 3) -از جمله ر.ک:«شرف الدین»محمّد رضا حکیمی ص 139 بحث استبصار.
4- 4) .به نام«حقیقت مکتوم»نیز ترجمه شده است،به قلم مالک محمودی.

(مؤلف«لقد شیّعنی الحسین»،«الخلافة المغتصبه»و«هکذا عرفت الشیعه»)،و صائب عبد الحمید(مؤلف«منهج فی الانتماء المذهبی»)،سعید ایّوب(مؤلف«عقیدة المسیح الدّجال»و«معالم الفتن»)،اسعد وحید القاسم فلسطینی(مؤلف«حقیقة الشیعة الاثنی عشریّه)،صالح الوردانی مصری(مؤلف«الخدعه»،«رحلتی من السنّة الی الشیعه»،«حرکة اهل البیت»،«عقائد السنّه و عقائد الشیعه»،«السّیف و السّیاسة»،و«دفاع عن الرسول»)، محمّد عبد الحفیظ مصری(مؤلف«لماذا انا جعفریّ»)،سیّد عبد المنعم محمّد حسن سودانی (مؤلف«بنور فاطمة اهتدیت»)،شیخ عبد اللّه ناصر از کشور کنیا(مؤلف«الشیعة و القرآن»، «الشیعه و الحدیث»،«الشیعة و الصّحابه»،«الشیعة و التقیّه»و«الشیعة و الإمامة»)، عبد المحسن عبد اللّه السراوی(مؤلف«القطوف الدانیه»)،سیّد علی بدری(مؤلف«احسن المواهب فی حقایق المذاهب»)،سیّد یاسین معیوف البدری(مؤلف«یا لیت قومی یعلمون») (1)و صدها مستبصر دیگر از این قبیل،که نور ولایت اهل بیت دلشان را روشن ساخته و بر تعصبهای کورکورانه و باورهای جاهلی غلبه یافته اند و با حرّیت و آزادگی، تشیّع را پذیرفته و اعلام کرده،یا تهمتهای بی اساس به شیعه را پاسخ داده اند. (2)

استنصار

به معنای یاری خواهی برای احقاق حق و زدودن باطل.امیر المؤمنین علیه السّلام که صاحب حق ولایت و خلافت بر امّت بود،برای اتمام حجّت از مردم می خواست تا حقّ او را بپذیرند و گردن نهند.روز سقیفه که علی علیه السّلام و اهل بیت مشغول کفن و دفن پیامبر بودند و دیگران دیگری را به کرسی خلافت نشاندند،شب علی و فاطمه علیهما السّلام دست حسنین علیهما السّلام را

ص:69

1- 1) .تعدادی از این کتاب ها به فارسی نیز ترجمه شده است،مانند کتابهای تیجانی،احمد یعقوب،صالح الوردانی،مروان خلیفات.
2- 2) .در این زمینه،ر.ک:«حقیقت گمشده»،شیخ معتصم سیّد احمد،ج 1 ص 306 و«شرف الدین»،محمّد رضا حکیمی، صفحه 139 بحث استبصار و«المتحوّلون»،هشام آل قطیط،2 جلد،(شرح حال تحوّل یافتگان به مذهب اهل بیت از علما و محققین).یک برنامۀ نرم افزاری به نام«المستبصرون»از سوی«مرکز الابحاث العقائدیة»در قم تولید شده که به صورت مبسوط به معرفی مستبصران و زندگینامه،تألیفات و مناظرات آنان پرداخته است،به نشانی: resbatsom/moc.deaqa.WWW

گرفته و در خانۀ یکایک مهاجران و انصار رفتند،حق علی را یاد کرده و آنان را به یاری امام حق فراخواندند.عدّۀ معدودی قول یاری دادند،امّا باز کوتاهی کردند.علی علیه السّلام خانه نشین شد و به جمع آوری قرآن پرداخت.پس از چند روز به مسجد رفت و پیش ابو بکر و حاضران با صدای بلند اعلام کرد:من پس از رحلت پیامبر مشغول غسل و دفن او و سپس جمع آوری قرآن بودم.آن قرآن را بر آنان عرضه کرد،سپس فرمود:روز قیامت نگویید که من شما را به یاری خویش فرانخواندم و حق خود را به شما یادآوری نکردم و شما را به کتاب خدا فرانخواندم!...چند روز گذشت و بازهم نسبت به درخواست ابو بکر و عمر که از او می خواستند بیعت کند اعتنا نکرد و فرمود:چه زود عهد پیامبر را فراموش کردید!بازهم شب شد و همراه همسر و فرزندانش به در خانۀ اصحاب پیامبر رفت و با یادآوری حق خود و یاری خواهی از آنان،«استنصار»کرد،تنها چهار نفر پاسخ مثبت دادند.

آن حضرت حجت را تمام کرد،امّا چون یاری خواهی او را جواب ندادند،خانه نشین شد،حوادث بعدی و حمله به خانۀ فاطمه و بردن علی علیه السّلام به مسجد برای بیعت و...پیش آمد. (1)سالها بعد نیز وقتی گزارش آن وقایع را می داد،فرمود:چون درنگریستم،دیدم جز خانواده ام یاوری ندارم.جام زهر نوشیدم و پلک بر خار فروبستم و به تلخی روزگار گذراندم:«فنظرت فاذا لیس لی معین إلاّ أهل بیتی». (2)

-احتجاج به غدیر،مظلومیّت علی علیه السّلام،سکوت 25 ساله.

اسد اللّه

شیر خدا،اسد اللّه الغالب،شیر حق هم به کار رفته است،از القاب حضرت علی علیه السّلام است که نشان دهندۀ شجاعت آن حضرت در میدانهای مبارزه است.امام سجاد علیه السّلام نیز در معرفی آن حضرت با تعبیر«أسد اللّه الغالب،مطلوب کلّ طالب»از جدّ خویش یاد کرده است. (3)

این صفت دربارۀ حضرت حمزۀ سیّد الشهدا هم به کار رفته است،ولی در فرهنگ شیعی و ادبیات و اشعار،دربارۀ امیر المؤمنین به کار می رود.

ص:70

1- 1) .منابع تاریخی،از جمله«بحار الأنوار»،ج 28 ص 264 به بعد.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 26.
3- 3) .مقتل الحسین،خوارزمی،ج 2 ص 78.

اسد اللّه در وجود آمد در پس پرده آنچه بود آمد

***

شیر خدای و صفدر میدان و بحر جود جان بخش در نماز و جهان سوز در وغا (1)

***

شیر خدا و مخزن اسرار«لو کشف» جفت بتول و نقطۀ پرگار اجتبا (2)

***

از علی آموز اخلاص عمل شیر حق را دان منزّه از دغل (3)

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام.

اسرار آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله

نام کتابی از سلیم بن قیس هلالی،از اصحاب امیر المؤمنین و حسنین علیهم السّلام است که به نام«کتاب سلیم»و کتاب«السقیفه»هم شناخته می شود.این کتاب،احادیثی را دربارۀ شیعه،اهل بیت،فضایل امیر المؤمنین،مطاعن مخالفان،فجایع امویان،مباحث ولایت و امامت دارد.به فارسی هم ترجمه شده است و برخی از آن به عنوان اولین کتاب شیعه در زمان امیر المؤمنین علیه السّلام یاد می کنند.کتاب،نزد علما مورد مراجعه و استناد بوده و برخی از امامان هم از آن ستایش کرده اند،از جمله امام صادق علیه السّلام فرموده است:هرکس از پیروان و دوستان ما کتاب سلیم بن قیس هلالی را نداشته باشد،چیزی از مسائل امامت ما نزد او نیست و از وسیله های ما هیچ آگاهی ندارد،این کتاب،الفبای شیعه و سرّی از اسرار آل محمّد است. (4)با همۀ ستایشهایی که از سلیم بن قیس شده،برخی از علما هم نسبت به او و برخی مطالب کتابش نظر مثبتی نداشته اند و همۀ مطالب کتاب را قابل استناد نمی دانند. (5)علامۀ امینی او و کتابش را مورد استناد فریقین شمرده و او را از جمله راویان حدیث غدیر آورده است. (6)-سلیم بن قیس هلالی.

ص:71

1- 1) .سعدی،کلیّات،ص 392.
2- 2) .دیوان خواجوی کرمانی،ص 571.
3- 3) .مثنوی،دفتر اول،شمارۀ 3721.
4- 4) .تنقیح المقال،مامقانی،ج 2 ص 54.
5- 5) .برای آشنایی با این نظرات،ر.ک:«تنقیح المقال»،ج 2 ص 53.
6- 6) .الغدیر،ج 1 ص 66.

اصحاب اعراف

دربارۀ اعراف و اصحاب اعراف،بحثهای بسیار و تعریفهای مختلفی است.در یک اصطلاح،«اعراف»مرحله و عالمی بلندمرتبه است میان بهشت و دوزخ.در اصطلاح دیگر،جهانی مافوق که اهل آن(اصحاب اعراف)همه را به چهره می شناسند و می توانند به اهل بهشت و جهنم،به اذن خداوندی دستور بدهند و راهنمایی کنند(اعراف،آیه 46 تا 48).اعراف از ریشۀ«عرف»به معنای شناخت و پذیرش است،که نقطه مقابل آن انکار و ردّ است.اعتراف هم از این ریشه است،گردن نهادن به چیزی و پذیرفتن آن. (1)

در روایات،به یک معنی«اصحاب اعراف»همان أئمه و اهل بیت معرفی شده اند که ورود به بهشت،منوط به شناخت و اطاعت آنان است.حضرت علی علیه السّلام فرمود:«نحن الأعراف،نوقف بین الجنّة،فلا یدخل الجنّة الاّ من عرفنا و عرفناه» (2)،اعراف ماییم،ما را در میان بهشت نگه می دارند و جز کسی که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم،وارد بهشت نمی شود.اینکه ورود به بهشت در سایۀ معرفت به اعراف(علی علیه السّلام و آل او)است،در روایات متعدّدی آمده است.از علی علیه السّلام روایت است:«نحن أصحاب الأعراف،نعرف أنصارنا بسیماهم،و نحن الأعراف الّذی لا یعرف اللّه عزّ و جلّ الاّ بسبیل معرفتنا،و نحن الأعراف،یعرّفنا اللّه عزّ و جلّ یوم القیامة علی الصّراط،فلا یدخل الجنّة الاّ من عرفنا و عرفناه...». (3)اصحاب اعراف ماییم،یاران خود را از چهره شان می شناسیم،اعراف ماییم که خدا را هم جز از راه شناخت ما نمی توان شناخت و اعراف ماییم که خداوند متعال در روز قیامت ما را بر صراط به معرّفی قرار می دهد و جز کسی که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم،وارد بهشت نمی شود.

با این حساب،هم«اعراف»جایگاه مهمی است،هم«اصحاب اعراف»موقعیت ممتازی در قیامت دارند.اینگونه روایات،شأن والای عترت و مقام امامان را نشان می دهد. (4)سلمان فارسی نقل می کند که بیش از ده بار از پیامبر خدا شنیدم که فرمود:«یا

ص:72

1- 1) .مفردات راغب.
2- 2) .تفسیر مرآة الأنوار،ص 237.
3- 3) .اصول کافی،ج 1 ص 184 ح 9.
4- 4) .دربارۀ اعراف و معانی آن و روایاتش ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 8 ص 329(باب الأعراف)نیز:«المیزان»،ج 8 ص 134.

علیّ!إنّک و الأوصیاء من بعدک اعراف بین الجنّة و النّار...» (1)یا علی،تو و جانشینان پس از تو،اعراف میان بهشت و دوزخند،جز کسی که شما را بشناسد و شما بشناسیدش وارد بهشت نمی شود و جز آنان که شما را انکار کنند و نشناسند و شما آنان را نشناسید،وارد دوزخ نمی گردند.

در معنای اصحاب اعراف،این نیز گفته شده که جایی میان بهشت و جهنم است که گروهی آنجا ساکن می شوند که نه مستحقّ بهشتند نه عقاب دوزخ،به امید فرمان الهی و شفاعتند تا آنکه به آنان اذن داده شود وارد بهشت شوند،یا جایی است که کسانی غیر مکلّف در آنجا ساکنند که نه مستحقّ بهشتند نه دوزخ. (2)

اصحاب جمل

به معنای یاران و همراهان شتر.کنایه از طلحه و زبیر و کسانی که در جنگ جمل در سال 36 ق بر ضدّ امیر المؤمنین علیه السّلام جنگیدند.در این نبرد که در نزدیکی بصره اتفاق افتاد، عایشه را در هودجی بر شتری سوار کردند و به میدان جنگ آوردند.سخت ترین صحنه های نبرد پیرامون شتر عایشه درگرفت و مدافعان وی در اطراف آن جمل مقاومت می کردند.پس از یک روز جنگ،یاران حضرت امیر علیه السّلام شتر را پی کردند و عایشه فروافتاد و باقیماندگان گریختند و آن فتنه به سود جبهۀ امام،پایان یافت.امام علی علیه السّلام در نکوهش از مردم بصره که در این فتنه شرکت داشتند،از آنان با عنوان«سپاهیان زن»و«پیروان چهارپا»یاد می کند:«کنتم جند المرأة و أتباع البهیمة». (3)

-جنگ جمل،عایشه،طلحه،زبیر،ناکثین.

اصحاب شورا-شورا

اصحاب صفّین

به معنای یاران صفین و صفینی ها،منظور معاویه،عمرو عاص و سپاه شام است که بر ضدّ حکومت مشروع و الهی حضرت علی علیه السّلام جنگ افروزی کردند و در دشتی به نام

ص:73

1- 1) .دربارۀ اعراف و معانی آن و روایاتش ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 8 ص 329(باب الأعراف)نیز:«المیزان»،ج 8 ص 134.
2- 2) .همان،ص 341.
3- 3) .نهج البلاغه،خطبه 13.

«صفّین»نزدیکی رقّه،در سال 37 ق این نبرد اتفاق افتاد و با ماجرای حکمیّت پایان یافت.-جنگ صفین،حکمّیت،قرآن بر نیزه کردن،قتال بر تأویل،قاسطین.

اصحاب علباء

پیروان علباء بن ذراع دوسی.وی علی علیه السّلام را بر پیامبر برتری می داد و می پنداشت او محمّد را به نبوت مبعوث کرده است و علی علیه السّلام را خدا خواند.گروهی از آنان به خدایی هردو تن(محمّد و علی علیهما السّلام)قائل بودند.دسته ای از آنان نیز به الوهیت پنج تن اصحاب کساء معتقد بودند. (1)-اصحاب کساء،غلّو.

اصحاب علی علیه السّلام

تعداد اصحاب امیر المؤمنین علیه السّلام فراوان است و تا چند هزار نفر می رسد و تنها گروه «شرطة الخمیس»که یاران ویژۀ او بودند(-شرطة الخمیس)به چندهزار نفر می رسند.

امّا برخی از یاران او خاص و ویژه و از حواریّون او محسوب می شدند،از قبیل:

1.«مالک اشتر»(مالک بن حارث الأشتر النخعی)،اهل یمن و از قبیلۀ مذحج،که در سفر علی علیه السّلام به یمن مسلمان شد.ایمان،بصیرت،شجاعت و ولای او نسبت به مولا، زبانزد بود.در کوفه می زیست.در دوران خلافت علی علیه السّلام از فرماندهان سپاه او در جنگ جمل و صفین و نهروان بود.علی علیه السّلام او را به استانداری مصر تعیین کرد و همراه با عهدنامۀ معروف به آنجا فرستاد،امّا پیش از آنکه به مصر برسد،در بین راه با توطئۀ معاویه در سال 38 هجری مسموم و شهید شد.شهادت او بر علی علیه السّلام بسیار سنگین بود.در نهج البلاغه با تعابیر بلندی او را ستوده است. (2)

2.«عمّار یاسر»،وی از اصحاب پیامبر و از مهاجران نخستین و شیفتۀ پیامبر و علی علیهما السّلام بود.پدر و مادرش یاسر و سمیّه از شهیدان اسلام پیش از هجرت بودند.وی در عصر عثمان از منتقدان سرسخت بود.عمار یاسر در جنگ صفین در سال 37 هجری در سنّ

ص:74

1- 1) .لغت نامه،دهخدا،ج 2 ص 2317،به نقل از ملل و نحل شهرستانی.
2- 2) .سفینة البحار،واژۀ شتر.

94 سالگی به شهادت رسید.

3.«مالک بن تیهان»،ابو الهیثم.وی نیز از مسلمانان اولیه و صحابی پیامبر بود.قبل از هجرت مسلمان شد.در جنگهای پیامبر با مشرکین شرکت داشت.در دورۀ پس از پیامبر، یکی از معترضان به خلافت ابو بکر بود.با به خلافت رسیدن حضرت علی علیه السّلام در رکاب او فداکاری کرد و در جنگ صفین به شهادت رسید.

4.«محمّد بن ابی حذیفه».پدرش از مسلمانان باسابقه و مهاجران به حبشه بود.وی در زمان عثمان به ولایت مصر گماشته شد.در حکومت علی علیه السّلام هم مدّتی در مصر بود.در سال 38 که عمرو عاص بر مصر تسلّط یافت او را به شهادت رساند.

5.«قیس بن سعد بن عباده».وی از اصحاب پیامبر و پسر سعد بن عبادۀ خزرجی بود،پس از قتل عثمان،از اولین بیعت کنندگان با علی علیه السّلام بود و بشدّت به آن حضرت علاقه داشت.

اوایل خلافت علی علیه السّلام وی فرمانروای مصر بود.معاویه بسیار کوشید تا او را به طرف خود جذب کند امّا نتوانست.به مدینه آمد،سپس به کوفه رفت.علی علیه السّلام او را استاندار آذربایجان ساخت،در جنگ صفین و نهروان،از فرماندهان سپاه علی علیه السّلام بود.پس از صلح امام حسن علیه السّلام با معاویه،به مدینه رفت و تا آخر عمر آنجا بود. (1)

6.«محمّد بن ابی بکر».وی پسر اسماء بنت عمیس بود.شوهر اسماء،جعفر طیّار بود که در جنگ موته شهید شد.پس از شهادتش اسماء به همسری ابو بکر درآمد و محمّد بن ابی بکر ثمرۀ این ازدواج بود که در سال حجة الوداع به دنیا آمد.پس از درگذشت ابو بکر در سال 13 هجری،اسماء همسر علی بن ابی طالب شد.محمّد بن ابی بکر که آن هنگام سه ساله بود،تحت تربیت امام علی علیه السّلام قرار گرفت.حضرت به او علاقه داشت،او هم شیفتۀ امام بود.پس از کشته شدن عثمان و به خلافت رسیدن امام،وی در رکاب حضرت امیر قرار گرفت،در جنگ جمل از فرماندهان سپاه امام بود.سپس حضرت او را به فرمانروایی مصر گماشت.در حملۀ سپاه شام به مصر در سال 38 هجری،مورد بی وفایی یاران خویش قرار گرفت،او را گرفته و شهید کردند.حضرت علی علیه السّلام از شنیدن خبر شهادت او بسیار اندوهگین شد. (2)

ص:75

1- 1) .الغدیر،ج 2 ص 110.
2- 2) .نهج البلاغه،نامه 35.

7.«حجر بن عدی».وی از قبیلۀ کندۀ یمن بود و در کوفه می زیست و از اصحاب پاکباخته و فداکار امیر المؤمنین بود.پس از شهادت حضرت علی علیه السّلام و صلح امام حسن مجتبی با معاویه،یکی از چهره های سرشناس کوفه در مخالفت با معاویه و دفاع از امیر المؤمنین علیه السّلام بود.سرانجام معاویه او و یارانش را دستگیر کرد و در مرج العذراء،در سال 51 هجری به شهادت رساند.امام حسین علیه السّلام در نامه ای که به معاویه نوشت،از جمله انتقادهای تندش به او کشتن حجر بن عدی بود.

8.«میثم تمّار».وی غلام زنی از بنی اسد بود.علی علیه السّلام او را خرید و آزاد کرد.حضرت نحوۀ شهادت او را به وی گفته بود و نخلی را هم که قرار بود بر آن به دار آویخته شود نشانش داده بود.وی از شیعیان مخلص و یاران بی نظیر امام به شمار می رفت.ابن زیاد او را دستگیر کرد و به دار آویخت.میثم تمار تا آخرین دم که بر بالای دار زنده بود،زبان به مدح علی علیه السّلام و نقل فضایل او می گشود. (1)

9.«عمرو بن حمق خزاعی».وی نیز از یاران ثابت قدم امام علی علیه السّلام از قبیلۀ خزاعه و ساکن کوفه بود.در جنگ صفین،در دفاع از علی علیه السّلام حماسه ها آفرید و پس از شهادت امام، در کوفه از سران شیعه به شمار می آمد.چون تحت تعقیب والی کوفه بود متواری شد.

معاویه زن او را دستگیر و زندانی کرد.عمرو بن حمق را یافتند و به شهادت رسانده و سرش را نزد همسر زندانی او فرستادند. (2)نسبت به شهادت او نیز،حسین بن علی علیه السّلام در نامۀ اعتراض آمیزش به معاویه اشاره کرده است.

10.«رشید هجری».وی از یاران باوفای امام علی علیه السّلام و از دوستان صمیمی میثم تمار و حبیب بن مظاهر بود.اهل یمن بود.پس از شهادت علی علیه السّلام در کوفه دچار فتنه های«زیاد» شد.او را دستگیر کرده به شهادت رساندند. (3)

11.«کمیل بن زیاد».اهل یمن و از قبیلۀ نخع و از اصحاب سرّ امیر المؤمنین و مردی شجاع و زاهد بود.در کوفه می زیست،سخنان حضرت علی علیه السّلام با او که در نهج البلاغه آمده است مشهور است و دعای کمیل،از تعلیمات حضرت به اوست.وی در زمان حجاج

ص:76

1- 1) .بحار الأنوار،ج 42 ص 124.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 12 ص 242.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 42 ص 122.

بن یوسف ثقفی دستگیر شد و به شهادت رسید.

12.«قنبر».وی از فدائیان حضرت و پیوسته ملازم او بود و غلام امام به شمار می آمد و حضرت او را درپی کارهای مهم می فرستاد.وی نیز در زمان حجّاج دستگیر شد و به دستور او،وی را گردن زدند. (1)

13.«عبد اللّه بن عباس».او پسر عباس بن عبد المطلب و از بنی هاشم بود.در دوران خلافت امیر المؤمنین،از یاران و مشاوران و فرماندهان او بود و در جنگ جمل و صفین و نهروان حضور داشت.پس از شهادت امام علی علیه السّلام با امام مجتبی بیعت کرد.وی مقامی والا داشت و سخنان او در تفسیر،که همه را از علی علیه السّلام آموخته بود،فراوان است.وی در سال 68 در 71 سالگی در طائف درگذشت.

14.«هاشم مرقال».نامش هاشم بن عتبه و برادرزادۀ سعد بن ابی وقاص بود.از دلاوران اصحاب پیامبر و علی علیه السّلام و جانبازان جبهۀ یرموک بود.مرقال که لقب اوست،اشاره به شیوۀ خاصّ او در حمله به دشمن است.در جنگهای جمل و صفین در رکاب علی علیه السّلام جهاد کرد و در صفّین شهید شد.شجاعت او مورد ستایش امیر المؤمنین بود. (2)

15.«ابو الأسود دوئلی».نامش ظالم بن عمرو بود.از دلباختگان علی علیه السّلام و ادیب و شاعر و شیعۀ برجسته بود،در نبرد جمل و صفین حضور داشت و از طرف امام،قاضی بصره بود.

وی به امر امام،پایه گذار علم نحو شد و قرآن را نقطه گذاری کرد.در سال 69 هجری درگذشت.

در معرفی اصحاب امام علی علیه السّلام به این مقدار بسنده می کنیم،چون شمار آنان بسیار است و به نام برخی از اصحاب سرشناس آن حضرت اشاره می کنیم (3)(جز آنان که نامشان گذشت):

ابو ایوب انصاری،ابو ذر غفاری،ابو رافع،ابو سعید خدری،ابو قتاده،احنف بن قیس،اصبغ بن نباته،اویس قرنی،جابر بن عبد اللّه انصاری،جاریة بن قدامه،جندب بن عبد اللّه،حارث همدانی،خزیمة بن ثابت،ربیع بن خثیم،زید بن صوحان،صعصعة بن صوحان،سلمان

ص:77

1- 1) .ارشاد،مفید،ص 328،بحار الأنوار،ج 42 ص 126.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 68.
3- 3) .در«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»ج 12،تعداد 100 نفر را نام برده و معرفی کرده است.

فارسی،سهل بن حنیف،عثمان بن حنیف،شبث بن ربعی،ضحّاک بن قیس،ضرار بن ضمره،عبد اللّه بن بدیل،عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب،عدّی بن حاتم،عدیّ بن حارث، علی بن ابی رافع،فضل بن عباس،قثم بن عباس،مخنف بن سلیم،مسلم مجاشعی،معقل بن قیس،مقداد بن عمرو. (1)-حواریّون علی علیه السّلام.

اصحاب کساء

روزی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله عبای یمانی خود را طلبید و بر روی خود کشید.امام حسن،امام حسین و سپس علی بن ابی طالب و حضرت زهرا زیر آن ردای پیامبر قرار گرفتند.آنگاه پیامبر دست به آسمان برداشت و چنین دعا کرد:خداوندا!اینان خاندان منند،گوشت آنان گوشت من و خونشان خون من است،آنچه آنان را آزرده می کند مرا می آزارد.من با هرکه با ایشان بجنگد در جنگم و با هرکه با آنان از در صلح درآید در آشتی ام،دشمن دشمنشان و دوستدار دوستشان هستم،آنان از منند و من از ایشان،درودها و آمرزش و رضوان خود را بر آنان قرار بده و هرنوع پلیدی را از آنان دور ساز و آنان را به نحو کامل پاک گردان.از سوی خدا ندا آمد که من همۀ هستی را به خاطر این پنج تن که زیر عبا جمع شده اند آفریده ام،یعنی فاطمه و پدرش و همسرش و فرزندانش،جبرئیل هم نزد آنان رفت و سلام و تحیّت الهی را برایشان نازل کرد و گفت خداوند وحی کرده و فرموده است: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً . (2)خداوند اراده کرده که از شما خاندان،پلیدی را دور کند و شما را کاملا پاک سازد.

این ماجرا که دربارۀ این پنج تن معصوم به طور خلاصه یاد شد،سبب شده که آنان را «اصحاب کساء»و آن روز را یوم العباء و یوم الکساء گویند.نیز آل عبا و پنج تن آل عبا هم گفته می شود.آنچه به شرح مفصّل این واقعه مربوط می شود«حدیث کساء»نام دارد که خواندن آن فضیلت دارد و از جابر بن عبد اللّه انصاری نقل شده است.آیه ای که در شأن و

ص:78

1- 1) .برای آشنایی بیشتر با اصحاب و یاران امام علی علیه السّلام از جمله ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 12، «دانشنامۀ امام علی علیه السّلام»،ج 8،«سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب»،ج 1 و 2،«بحار الأنوار»،ج 42،«اختصاص» شیخ مفید،«منتخب التواریخ»،ص 129.
2- 2) .احزاب،آیۀ 33.

منقبت این خاندان نازل شد،به«آیۀ تطهیر»معروف است،که دلیل عصمت اهل بیت و از برجسته ترین فضیلتهای این خاندان است و بر این آیه جهت امامت حضرت علی علیه السّلام و أئمۀ دیگر استدلال شده است.توسل به اصحاب کساء نیز سفارش شده است. (1)

علی اللّه فی کلّ الأمور توکّلی و بالخمس اصحاب الکساء توسّلی

در روایات،«اصحاب کساء»به پیامبر و اهل بیت او گفته می شود و احادیث فراوانی در فضیلت و مقام آنان نقل شده است. (2)گروهی از غلات منحرف به الوهیّت این پنج تن قائل اند که به«اصحاب علباء»معروفند.-آیۀ تطهیر،اصحاب علباء،اهل بیت.

اصلاحات علوی

مدیریت جامعه براساس عدالت،رشد معنوی مردم،اجرای احکام الهی،مبارزه با ظلم و مفاسد،رعایت حقوق متقابل مردم و حاکمان از مهمترین پایه های اصلاحات از نگاه امام علی علیه السّلام است و کسی که با این هدف و در این مسیر،اصلاح طلب باشد،سعادتمند است:

«من کمال السّعادة السّعی فی إصلاح الجمهور». (3)ازاین رو اصلاحات باید از«خود» شروع شود و آنکه خود صالح نیست،نمی تواند اصلاحگر باشد.آن حضرت می فرماید:

«عجبت لمن یتصدّی لإصلاح النّاس و نفسه اشدّ شیئ فسادا». (4)در شگفتم از کسی که عهده دار اصلاح مردم می شود،در حالی که خودش فاسدترین چیز است.

اصلاحات علوی بر مبنای شرع و رعایت موازین الهی و دوری از خودخواهی و حرمت شکنی و خودسوزی است.می فرماید:«انّی لعالم بما یصلحکم و یقیم أودکم، و لکنّی لا أری إصلاحکم بإفساد نفسی»، (5)من می دانم چه چیزی شما را اصلاح می کند و کژیهای شما را استوار می سازد،لیکن اصلاح شما را با تباه کردن خودم روا نمی بینم.

تحقق اصلاحات در جامعه از راه اصلاح مسؤولان و متولّیان است،آنگونه که فساد رعیت

ص:79

1- 1) .متن حدیث کساء در«عوالم العلوم»بحرانی،ج 11(حضرت زهرا)،ص 638 با ذکر اسناد آن آمده است.در مفاتیح الجنان نیز از«عوالم»نقل شده است.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 37 ص 35 تا 98(باب مناقب اصحاب الکساء).
3- 3) .غرر الحکم،ج 7 ص 204.
4- 4) .همان،ص 388.
5- 5) .نهج البلاغه،خطبه 69.

هم نتیجۀ فساد حکّام است.امیر مؤمنان می فرماید:«فلیست تصلح الرّعیّة إلاّ بصلاح الولاة». (1)مردم جز با صلاح والیان،اصلاح نمی شوند.

مفاسدی که امیر المؤمنین هنگام تصدی خلافت با آنها مواجه بود،عبارت بود از:

تبعیض در بهره گیری از بیت المال،حیف و میل اموال عمومی،انحراف در روش تصدّی گری امور،احیای فرهنگ جاهلی،رواج بی تقوایی و مفاسد اجتماعی،تعطیل احکام خدا،ترویج بدعت و باطل و مفاسد اقتصادی.اصلاحات علوی مقابلۀ همه جانبه با همۀ این مفاسد بود.خطبۀ او در آغاز خلافت و پس از بیعت مردم،ترسیمی از شیوۀ اصلاحات آن حضرت است:«ذمّتی بما اقول رهینة...». (2)پیشاهنگی والی و حاکم در عمل به احکام خدا و رعایت حق،شاخصۀ دیگر اصلاحات علوی است.وی سوگند می خورد که اگر مردم را به طاعت دعوت می کند یا از معصیت نهی می کند،خودش جلوتر از همه به آن عمل می کند:«ما احثّکم علی طاعة الاّ و أسبقکم الیها و لا انهاکم عن معصیة إلاّ و اتناهی قبلکم عنها». (3).آن حضرت در برنامه های اصلاحی،با نیّتی الهی وارد عمل می شد،به خوش آمدن یا رنجیدن کسی در راه ادای تکلیف اعتنایی نداشت،برای اجرای حق،حتی کسانی را هم از دست می داد،تلخی حق را بر شیرینی مجامله و سازشکاری و تسامح ترجیح می داد،در کیفر خیانتکار هیچ ملاحظه کاری نمی کرد و چون خود را مشروع می دانست و حمایت مردمی را داشت،قاطع بود،شایسته سالاری را در عزل و نصبها ملاک قرار می داد،برای نقد دلسوزانه میدان و مجال می داد،امّا تخریب و براندازی را برنمی تافت،برای حفظ سلطه و قدرت،از محدودۀ حق و عدل بیرون نمی رفت«أتأمرونی ان اطلب النّصر بالجور فیمن ولّیت علیه؟»، (4)حق را بیش از هرچیز دیگر به مصلحت می دید،برای اصلاح ساختار اداری جلوی استفاده های ناروا از بیت المال و مقام و موقعیت و خویشاوندی و رابطه را می گرفت و برای لحظه ای هم بر سر پست ماندن ناصالحان را تحمّل نمی کرد،نظارت و بازرسی دقیق بر عمل کارگزارانش داشت و به آنان آزادی بی قید و شرط نمی داد،برای متخلّفان حاشیۀ امنی قائل نمی شد و سوءاستفاده گران را برای

ص:80

1- 1) .همان،خطبه 216.
2- 2) .همان،خطبۀ 16.
3- 3) .همان،خطبه 175.
4- 4) .همان،خطبۀ 126.

رهایی از تعقیب و کیفر مجال بهره گرفتن از رابطه نمی داد،پرونده داران در حکومتهای فاسد را به همکاری نمی پذیرفت و در مسؤولیت سپردن به اشخاص،کاردانی،دینداری و امانت را ملاک قرار می داد،بیش از خراج گیری به آبادگری اهمیت می داد و بیش از رفاه اقتصادی به رشد معنوی می اندیشید،از سرمایه های بادآورده حساب می کشید،برابری در برابر قانون را سیاست خود ساخته بود و خود بیش از همه به آن گردن می نهاد،برای برخورداری همگانی از غذای خوب و مسکن مناسب می کوشید،عدالت اجتماعی،آزادی اجتماعی،قانون گرایی،همسانی والیان با مردم،احقاق حقوق آسیب پذیران،مدیریت کارآمد و مکتبی با کارگزاران باتقوا و خداترس و ساده زیست را در صدر برنامه های اصلاحی خویش قرار می داد و مصلحت و منفعت عمومی را بر منافع و خواسته های خواص و حاشیه نشینان پرتوقع و کم کار مقدم می داشت،آنگونه که در توصیه هایش به مالک اشتر نیز آمده است(و لیکن احبّ الأمور...).اصلاحات علوی،تلاش برای اقامۀ عدل و رفع ظلم و تأمین معیشت برای عموم و برابری حقوقی افراد و مساوات در بیت المال و پرهیز از نابرابری بود. (1)-حکومت علوی.

اصول اربع مأة

عنوانی است برای چهارصد مجموعۀ حدیثی شیعه در زمینه های اعتقادی،فقهی، تفسیری،اخلاقی و...که علمای شیعه آنها را نگاشته و تدوین کرده اند و مورد اعتماد علما و راویان در مباحث دینی و فقهی بوده است.مؤلفان آنها هرکدام کتاب خود را«اصل» می نامیدند. (2)-شیعه شناسی،کتابشناسی غدیر.

اصول مذهب

غیر از«اصول دین»که همۀ مسلمانان در آن مشترک اند،یعنی توحید،نبوت و معاد،

ص:81

1- 1) .در این زمینه ر.ک:مجلۀ«حوزه»،شمارۀ 101 و 102(بهمن و اسفند 1379،ویژۀ اصلاحات علوی)،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»ج 4 ص 105.
2- 2) .به بحث شیخ آقا بزرگ تهرانی در«الذریعه»،ج 2 ص 125 دربارۀ این«اصل ها»و«اصول اربع مأه»رجوع شود.

عقیدۀ به امامت و عدل،از اصول مذهب شیعه به شمار می رود،یعنی عقیده به امامت و خلافت بلافصل امیر المؤمنین علیه السّلام و یازده امام دیگر به نصب الهی،و عقیده به عدل خداوند.-امامت،عدل،تشیّع،ولایت.

اطاعت

پیروی و فرمانبرداری،یکی از وظایف امّت در برابر اوامر خدا و رسول و اولی الأمر است.قرآن کریم در کنار اطاعت خدا و پیامبر،به اطاعت از اولی الأمر(أئمّۀ معصومین) فرمان می دهد: أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ . (1)در کلام حضرت علی علیه السّلام،اطاعت از امام،به عنوان یک فریضه و به خاطر بزرگداشت امامت شمرده شده است:«...و الطّاعة تعظیما للإمامة». (2)

در احادیث مربوط به اهل بیت و أئمّه،وظایفی همچون لزوم اقتدا به آنان،تمسّک به آنان،اعتقاد به آنان،تبعیّت از فرمان ایشان،عقب نماندن و جلو نیفتادن از آنان،مقدّم داشتن ایشان،...مطرح است.امام علی علیه السّلام می فرماید:«انظروا أهل بیت نبیّکم،فالزموا سمتهم و اتّبعوا اثرهم...» (3)به خاندان پیامبرتان بنگرید،همراه راه وروش آنان باشید و درپی آنان روید.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز فرموده است:«تمسّکوا بطاعة أئمّتکم و لا تخالفوهم، فإنّ طاعتهم طاعة اللّه» (4)به فرمانبرداری از امامان خود تمسّک جویید و با آنان مخالفت نکنید،چراکه اطاعت آنان اطاعت خداست،در زیارت جامعۀ کبیره می خوانیم:«من أطاعکم فقد أطاع اللّه و من عصاکم فقد عصی اللّه»و اینگونه است که اطاعت از اهل بیت و امامان،با اطاعت الهی پیوند خورده است و معیار اطاعت الهی،پیروی از این خاندان است.

این اطاعت،گاهی نیز با تعبیر عمل به سخنان و«اخذ به قول»بیان شده است،یا «تسلیم امر»بودن.حضرت رضا علیه السّلام در معرفی اوصاف شیعه فرمود:«شیعتنا،المسلّمون

ص:82

1- 1) .نساء،آیه 59.
2- 2) .نهج البلاغه(صبحی صالح)حکمت 252.
3- 3) .همان،خطبه 97.
4- 4) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 369.

لأمرنا،ألآخذون بقولنا،المخالفون لأعداءنا،فمن لم یکن کذلک فلیس منّا»، (1)شیعیان ما آنانند که تسلیم امر ما باشند،به گفتۀ ما عمل کنند،با دشمنانمان مخالف باشند،پس هر که چنین نباشد از ما نیست.

در اینکه از«اولی الأمر»باید اطاعت کرد،سخنی نیست،لیکن شیعه،«اولی الأمر»را ائمۀ معصومین علیهم السّلام می داند.برخی از اهل سنت،آنان را اهل حلّ و عقد می دانند،یا هرکه را که امّت بر آن اتّفاق کنند«لازم الإطاعه»می شمارند.«حق اطاعت»،یکی از دو حق امام بر امت است،حق دیگر،یاری و نصرت است.اگر اطاعت از امام نباشد،امام هم نمی تواند مسؤولیت رهبری و هدایت را انجام دهد.اطاعت مردمی،پشتوانۀ قدرت اجتماعی و بسط ید امام در عمل به اسلام است.امیر المؤمنین علیه السّلام در خطبۀ جهادیّۀ خویش،ضمن شکایت از سستی و کوتاهی همراهانش در نبرد با دشمن و ردّ این اتّهام که می گفتند:علی علیه السّلام مرد شجاعی است،لیکن دانش جنگ ندارد،از سابقۀ بیش از چهل ساله خویش در حضور در میدان های رزم و جنگاوری یاد می کند و می فرماید:«و لکن لا رأی لمن لا یطاع!» (2)،از کسی که اطاعت نکنند،رأیی ندارد،یعنی اشکال در فرماندهی و پیشوایی او نیست،بلکه در عدم فرمانبری و پیروی مردم است.

-امامت،اولی الأمر،بیعت،تشیّع،حقوق اهل بیت.

أعراف-اصحاب اعراف

اعیان الشیعه

نام کتاب عظیم و دائرة المعارف مهم مرحوم سیّد محسن الامین العاملی(1284- 1371 ق)است که شرح حال بزرگان شیعه را از قدیم تا زمان مؤلف دارد،در حدود 12 هزار شخص را معرفی کرده است.مجلّدات اوّلیه آن،افزون بر معرّفی نقش شیعه و علمای امامیه در عرصه های مختلف علوم و تألیفات آنان،به زندگی نامۀ خوبی از چهارده معصوم علیهم السّلام پرداخته است.ترتیب کتاب،الفبایی است،در 10 جلد رحلی بزرگ،با چند جلد مستدرک و فهرستهای فنی.-شیعه شناسی.

ص:83

1- 1) .وسائل الشیعه،ج 18 ص 83.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 27.

افضلیّت علی علیه السّلام

در اینکه امیر المؤمنین علیه السّلام از همۀ صحابه در جهات مختلف برتر است،روایات فراوانی نقل شده و پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فضایل او را یک به یک برشمرده و افضل از دیگران دانسته است. (1)یک نمونه از صدها حدیث،چنین است:«علیّ بن أبی طالب أقدم أمّتی سلما و أکثرهم علما و أصحّهم دینا و أفضلهم یقینا و أحلمهم حلما و أسمحهم کفّا و أشجعهم قلبا و هو الإمام و الخلیفة بعدی» (2)که برتری آن حضرت را از نظر سابقۀ در اسلام،علم، دین،یقین،حلم،بخشندگی و شجاعت بیان فرموده و بر امامت و خلافت وی پس از خود تصریح کرده است.

در میان متکلمان شیعه و اهل سنّت،در اینکه علی علیه السّلام افضل است یا دیگری، بحثهایی وجود دارد و برخی این حقیقت روشن تر از آفتاب را منکر شده اند.در مقابل، عالمانی از شیعه هم در ردّ نظریه آنان تألیفاتی مستقل دارند. (3)«تفضیلیّه»،نام گروهی است که به برتری آن حضرت باور دارند.-تفضیلیّه،امامت مفضول،فضایل علی علیه السّلام.

اقیلونی،اقیلونی

جمله ای بود که ابو بکر آن را می گفت و بدین وسیله از انتخاب شدنش به عنوان خلیفه ابراز ناخرسندی می کرد.اقیلونی از ریشۀ اقاله(فسخ و برهم زدن معامله و قرارداد)است، وی می گفت:«ولّیتکم و لست بخیرکم،أقیلونی،أقیلونی»، (4)من پیشوای شما شدم در حالی که بهترین شما نیستم،پس بگیرید،از من دست بردارید.این سخن را وقتی گفت که دوازده نفر از بزرگان اصحاب در مسجد و در حضور خلیفه و مردم یکایک برخاستند و آنچه را از پیامبر دربارۀ علی علیه السّلام و خلافت و فضیلت او شنیده بودند گفتند،حجت بر همه تمام شد،خلیفه هم حرفی برای گفتن نداشت و چاره ای جز ابراز ناخرسندی نداشت،ولی

ص:84

1- 1) .از جمله ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 9،10 و 11،«بحار الأنوار»،ج 38،39 و 40.
2- 2) .امالی صدوق،ص 57.
3- 3) .از جمله«رسالة تفضیل امیر المؤمنین»از شیخ مفید و«البیان الجلیّ فی افضلیّة مولی علیّ»ابن رویش.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 28 ص 201 و در برخی نقلهاست:«لست بخیرکم و علیّ فیکم»،کفایة الخصام،ج 1 ص 368،دلائل الصدق،ج 3 ص 25.

بعید است که در دل پشیمان شده باشد و اظهار ندامتش واقعی باشد.این اظهار تأسف ها فریبکارانه است.در نقل دیگری است که هنگام مرگ می گفت:کاش کاری به علی علیه السّلام و خانۀ او نداشتم،هرچند بر ضدّ من اعلان جنگ می کرد:«فلیتنی ترکت بیت علیّ و إن کان أعلن علیّ الحرب». (1)برای حضرت علی علیه السّلام هم ابراز ندامت ابو بکر از خلیفه شدنش تعجب آور است.حضرت می فرماید:«فیا عجبا!بینا هو یستقیلها فی حیاته إذ عقدها لآخر بعد وفاته،لشدّ ما تشطّرا ضرعیها» (2)شگفتا در حالی که ابو بکر در حال حیاتش از خلافت اقاله می کند،در همان حال آن را برای کس دیگری پس از خود قرار می دهد و محکم می کند.این دو چه سخت به دو پستان خلافت چسبیده و آن را بین خود تقسیم کرده اند!

کلام ابو بکر،مشروعیت خلافتش را نفی می کند و با آن همه سخن که از پیامبر خدا شنیده بود،تصدّی خلافت نشان دنیاطلبی او و شرکت در یک توطئه برای دورکردن خلافت از صاحب اصلی آن بود.-فلته،سقیفۀ بنی ساعده،امامت مفضول.

القاب و کنیه های علی علیه السّلام

«لقب»،نام ویژه ای است که نشانۀ خصوصیاتی در صاحب نام است و مفهوم آن خوبیها و فضایل یک انسان است.القاب حضرت علی علیه السّلام که در روایات،زیارات،اشعار و ادعیه آمده،بسیار است. (3)برخی از معروفترین لقبهای وی در عربی و فارسی چنین است:

الامام،امیر المؤمنین،حیدر،مرتضی،انزع البطین،یعسوب الدین،امام المؤمنین، یعسوب المؤمنین،امام الأمّه،امام الأولیاء،امام المتقین،اسد اللّه،ولیّ،وصیّ،تقیّ،قاتل الناکثین و القاسطین،شبیه هارون،صاحب اللّواء،سیف رسول اللّه،صدیق اکبر،خاصف النّعل،کاشف الکرب،ابو الریحانتین،بیضة البلد،قائد الغرّ المحجّلین،امیر البرره،مختار، سیف اللّه،فاروق امّت،باب علم النبی،امیر النحل.ابن شهر آشوب نقل می کند:وی در قرآن سیصد نام دارد و در روایات،خدا می داند. (4)

ص:85

1- 1) .الامامة و السیاسة،ص 18.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 3.
3- 3) .ر.ک:«القاب و صفات مولای متقیان علی بن ابی طالب»،فرزین ثابت،نشر سبحان،«دانشنامۀ امام علی»،ج 10 ص 329 تا 388،«فضائل الخمسة من الصحاح الستّه»،1 ص 202.
4- 4) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 3 ص 275.

در کاربرد ادبیات و اشعار فارسی هم تعابیر فراوانی به عنوان لقب خاصّ او رواج دارد،از جمله:فاتح خیبر،شیرگیر،مولود کعبه،ضیاء دیده،شیر خدا،مرتضی علی،حیدر،ساقی کوثر، امین پیامبر،شاه ولایت،شحنۀ نجف،مولای متّقیان،شاه مردان،شیر یزدان،حیدر کرّار، شاه دلدل سوار،خیبرگشا،بت شکن،خانه زاد خدا و...

لقب های ویژۀ او نزد آسمانیان و زمینیان و در لوح و صحف ابراهیم و نزد حورالعین و در زبان عبری و سریانی،در زبور و انجیل و قرآن،نزد رومیان و عرب و عجم و ترک و دیلم،نزد کاهنان و جنّیان در منابع مکتوب آمده است. (1)فهرست مفصّلی به ترتیب الفبا نیز از القاب آن حضرت در کتاب«مناقب»نقل شده که خواندنی است. (2)لقبها و یا اوصاف علی علیه السّلام در احادیث شیعه و سنّی بسیار است.شهید قاضی نور اللّه شوشتری براساس تتبّع خود در روایات عامّه 247 صفت یافته و متن آن احادیث را که مشتمل بر این اوصاف است، از منابع اهل سنّت آورده است، (3)از قبیل:امام المتقین،سیّد المسلمین،سیّد الأوصیاء، امام کلّ مؤمن و مؤمنه،قائد الغرّ المحجّلین،یعسوب الدین،خاتم الوصییّن، امیر المؤمنین،ولیّ الناس،ولی اللّه،اوّل من آمن برسول اللّه،وصیّ رسول اللّه، اخو رسول اللّه،امین اللّه علی وحیه،خلیفة رسول اللّه،سیف اللّه علی اعدائه،حجّة اللّه، الصدیق الأکبر،وزیر رسول اللّه و...

«کنیه»،غیر از نام اصلی شخص است و اغلب به خاطر داشتن فرزند یا چیزی یا صفتی دارای ستایش یا نکوهش،به کسی گفته می شود و با«اب»،«ام»،«ابن»و«بنت»می آید، مثل ابو الحسن و امّ لیلا.گاهی کنیه به عنوان تکریم و احترام بر کسی اطلاق می شود.از کنیه های حضرت علی علیه السّلام می توان از ابو الحسن،ابو الحسین،ابو الحسنین،ابو زینب، ابو ریحانتین،ابو تراب،ابو الهیجاء،ابو الأئمه،ابو السبطین،ابو الشهداء،ابو العتره،ابو القصم، ابو المؤمنین،ابو شبّر،ابو محمّد یاد کرد. (4)

ص:86

1- 1) .همان،ص 276.
2- 2) .همان،ص 278 تا 290،بحار الأنوار،ج 35 ص 45 تا 67.
3- 3) .احقاق الحق،ج 4 و 15.
4- 4) .در این مورد ر.ک:«دانشنامۀ امام علی علیه السّلام»،ج 10 ص 337 تا 345.

رومی،نشد از سرّ علی کس آگاه آری نشد آگه کسی از سرّ اللّه

یک ممکن و این همه صفات واجب لا حول و لا قوّة الاّ باللّه

-نام علی علیه السّلام،تلمیحات غدیری و علوی،فضائل علی علیه السّلام.

امامان شیعه

پیشوایان معصومی که از سوی خداوند،به رهبری امّت اسلامی تعیین شده اند و پیامبر خدا،نام یکایک آنان را برشمرده و معین کرده است.شیعۀ ناب به امامت دوازده تن پیشوای معصوم و الهی معتقد است و ازاین رو به شیعیان،اثنی عشری گویند.هرچند بعضی از فرقه های شیعه به امامت کمتر از این تعداد،معتقدند.امامان دوازده گانۀ شیعه از این قرارند:

*اول:امام علی بن ابی طالب،امیر المؤمنین علیه السّلام،

تولّد مکه،شهادت کوفه سال 40 هجری،63 سال عمر.

*دوم:امام حسن بن علی علیه السّلام،مجتبی،

تولد مدینه،سال 3 هجری،شهادت مدینه،سال 50 هجری،48 سال.

*سوم:امام حسین بن علی علیه السّلام،سیّد الشهدا،

تولد مدینه،سال 4 هجری،شهادت کربلا،سال 61 هجری،57 سال.

*چهارم:امام علی بن حسین علیه السّلام،زین العابدین،

تولد مدینه،سال 38 هجری،شهادت مدینه،سال 95 هجری،57 سال.

*پنجم:امام محمّد بن علی علیه السّلام باقر العلوم،

تولد مدینه سال 57 هجری،شهادت مدینه سال 114 هجری،57 سال.

*ششم:امام جعفر بن محمّد علیه السّلام صادق،

تولد مدینه سال 83 هجری،شهادت مدینه سال 148 هجری،65 سال.

*هفتم:امام موسی بن جعفر علیه السّلام کاظم،

تولد ابواء(بین مکه و مدینه)سال 128 هجری،شهادت بغداد،سال 183 هجری،55 سال.

*هشتم:امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام،

تولد مدینه سال 148 هجری،شهادت طوس،سال 203 هجری،55 سال.

ص:87

*نهم:امام محمّد بن علی علیه السّلام تقیّ جواد،

تولد مدینه،سال 195 هجری،شهادت بغداد سال 220 هجری،25 سال.

*دهم:امام علی بن محمّد علیه السّلام هادی نقیّ،

تولد مدینه سال 212 هجری،شهادت سامرا،سال 254 هجری،42 سال.

*یازدهم:امام حسن بن علی علیه السّلام عسکری،

تولد مدینه،سال 232 هجری،شهادت سامرّا،سال 260 هجری،28 سال.

*دوازدهم:امام محمّد بن حسن المهدی علیه السّلام،

تولد سامرّا،سال 255 هجری،تاکنون زنده است.عجل اللّه فرجه الشریف.

-أئمّۀ اثنی عشر،اهل بیت.

امامت

از اصول مهمّ تشیّع و دین،اعتقاد به امامت و پیشوایی امامان معصوم از اهل بیت پیامبر است.طبق دلیل های متقن عقلی و نقلی،امامت از سوی خداوند به امام سپرده می شود و از شرایط آن عصمت و علم است و برای این ریاست والای دینی که جانشینی رسول خدا و ادامۀ راه او و اجرا و تبیین احکام الهی را عهده دار است،چنین شرطی ضروری است و مردم حق انتخاب امام ندارند،بلکه خدا تعیین می کند و از زبان پیامبر به مردم ابلاغ می شود،آنگونه که در حادثۀ غدیر خم،رسول خدا مأموریت ابلاغ امر خدا را در این مورد بر مردم داشت(-آیۀ تبلیغ).پس«امامت،عبارت است از ریاست عامّه بر جامعۀ اسلامی در امور دین و دنیا». (1)علامۀ طباطبایی امامت را به حسب باطن،نوعی ولایت بر مردم در کارهایشان و هدایت آنان به مطلوب می داند،نه فقط نشان دادن راه که کار پیامبر و رسول و هرمؤمن هدایتگر است. (2)

برخلاف اهل سنّت که امامت را در حدّ حکمرانی و زمامداری می دانند،شیعه معتقد است که امامت،حفظ دین،پاسداری از شرع،مقابله با بدعتها و تحریفها،پاسخگویی به نیازهای فکری و دینی،اجرای احکام قرآن و تدبیر امور مسلمین است و این نیاز به

ص:88

1- 1) .راهنماشناسی،مصباح یزدی،ص 317.
2- 2) .المیزان،ج 1 ص 275.

شرایطی فراتر از یک حاکم و والی دارد،ازاین رو از سوی خدا تعیین می شود و انتصابی است،نه انتخابی از سوی مردم.امام،حجت از سوی خدا بر بندگان است و باید داناترین، متّقی ترین و شجاع ترین فرد باشد و بتواند به جانشینی از خدا و رسول،هدایت مردم و تبلیغ دین را عهده دار شود و باید دارای عصمت و علم الهی و نصب شده از سوی خدا باشد.

چون احکام اسلام همیشگی است،نه محدود به زمان پیامبر خدا،پس برنامه و تدبیری هم برای تداوم خطّ رسالت برای پس از رسول باید باشد.تئوری و فلسفۀ سیاسی اسلام در قالب«امامت امام معصوم»شکل می گیرد و حکومت و زمامداری،تنها بخشی از وظایف و مسؤولیتهای امام است.به تعبیر حضرت علی علیه السّلام،امامت،سامان بخش و وحدت آفرین امّت است:«...و الإمامة نظاما للامّة» (1)و در کتب حدیث،بحثهای مبسوطی دربارۀ امام و حجّت و نیاز بشر به حجّت الهی و ویژگیها و اوصاف و بایستگیهای امامان انجام گرفته است،که باید به آنها رجوع کرد. (2)امامت،بر دوش امّت،تکلیف اطاعت می آورد.شناخت امام و اطاعت از او ضروری است و مرگ بدون معرفت امام و داشتن امام، مرگی جاهلی است،به فرمودۀ امام علی علیه السّلام:«من مات و لا امام له مات میتة جاهلیّة». (3)

در قرآن کریم،بحث امامت مطرح است و شرایط و ویژگیهای آن و لزوم اطاعت از

ص:89

1- 1) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 252.
2- 2) .از جمله:«کافی»،ج 1،«بحار الأنوار»،ج 23 تا 27،«کفایة الموحدین»،طبرسی،«الشافی فی الإمامه»،سیّد مرتضی، «الحیاة»،حکیمی ج 2،«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»،ری شهری،«خصائص الأئمه»،سیّد رضی،«اثبات الهداة»شیخ حرّ عاملی،«الإحتجاج»و«اعلام الوری»،طبرسی،«پاسداران وحی»،اشراقی،«رهبری در اسلام»،ری شهری،«اثبات ولایت»،علی نمازی شاهرودی،«امامت و رهبری»،شهید مطهری،«شیعه در اسلام»،علامه طباطبایی،«خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنت»،محمّد تقی شریعتی،«امام شناسی»،حسینی طهرانی،«معالم المدرستین»،علامه عسکری، «میزان الحکمه»،ج 1،ری شهری،«بررسی مسائل کلّی امامت»،ابراهیم امینی،«حق با علی است»،مهدی فقیه ایمانی، «خورشید غدیر»،حشمت اللّه قنبری،«جلوۀ ولایت»،انصاری،«دانشنامۀ امام علی»،ج 3،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 2،«اهل البیت فی المکتبة العربیه»سیّد عبد العزیز طباطبایی،«رهبری امام علی در کتاب و سنّت»(ترجمۀ المراجعات)محمّد جعفر امامی،«الامامة فی ضوء الکتاب و السنّه»،محمّد السماوی،«الشیعة و الامامه»،محمّد حسین المظفّری،«الامامة و اهل البیت»،محمّد بیومی مهران،«الشافی فی الامامة»،سیّد مرتضی،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 2 ص 378 و 331،«المیزان»ج 1 ص 273.
3- 3) .الملاحم و الفتن،سیّد بن طاووس،ص 327.به این مضمون احادیث فراوانی است.

پیامبر و اولی الأمر بیان شده است. (1)آیۀ ولایت،آیۀ اطاعت،آیۀ مباهله،آیۀ تبلیغ،حدیث غدیر،حدیث ثقلین،حدیث منزلت و...در این زمینه هاست(به مدخل های خاص هریک از اینها در این کتاب مراجعه شود.)

برای خالی نبودن کتاب،به چند حدیث دربارۀ امامت اکتفا می شود:

1-امام صادق علیه السّلام:«انّ الأرض لا تخلو الاّ و فیها امام...» (2)زمین خالی از امام نمی ماند.

2-امام باقر علیه السّلام:«إنّما یعرف اللّه عزّ و جلّ و یعبده من عرف اللّه و عرف إمامه منّا أهل البیت...» (3)تنها کسی خدا را می شناسد و می پرستد که خدا را و امام خود از میان ما را بشناسد.

3-امام صادق علیه السّلام:«نحن ولاة أمر اللّه و خزنة علم اللّه و عیبة وحی اللّه». (4)

ما صاحبان ولایت الهی و خازنان علم پروردگار و دارندگان وحی خداییم.

4-امام رضا علیه السّلام:«الأئمّة خلفاء اللّه عزّ و جلّ فی أرضه»، (5)امامان،خلفای خدای متعال در زمین اویند.

5-امام رضا علیه السّلام:«إنّ الإمامة هی منزلة الأنبیاء و إرث الأوصیاء،إنّ الإمامة خلافة اللّه و خلافة الرّسول...إنّ الإمامة زمام الدّین و نظام المسلمین و صلاح الدّنیا و عزّ المؤمنین إنّ الإمامة أسّ الإسلام النّامی و فرعه السّامی» (6)امامت،جایگاه پیامبران و میراث اوصیاست،امامت جانشینی خدا و پیامبر است،امامت،سررشتۀ دین و سامان بخش مسلمانان و صلاح دنیا و عزت و اقتدار مؤمنان است.امامت ریشۀ بالندۀ اسلام و شاخۀ رفیع آن است.

6-پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله:«الأئمة بعدی إثنا عشر،تسعة من صلب الحسین و منّا مهدیّ هذه الأمّة،من تمسّک من بعدی بهم فقد استمسک بحبل اللّه...» (7)امامان پس از من دوازده نفرند،نه نفرشان از نسل حسین علیه السّلام اند و مهدی این امّت از ماست،هرکس پس از من به

ص:90

1- 1) .از جمله ر.ک:نساء،آیه 59،بقره آیه 124،مائده،آیه 3 و 55 و 67.
2- 2) .کافی،ج 1 ص 178.
3- 3) .همان،ص 181.
4- 4) .همان،ص 192.
5- 5) .همان،ص 193.
6- 6) .همان،ص 200.
7- 7) .اهل البیت فی الکتاب و السنه،ص 369.

آنان تمسک جوید،به ریسمان استوار الهی چنگ زده است.

7-پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله:«تمسّکوا بطاعة أئمّتکم و لا تخالفوهم،فإنّ طاعتهم طاعة اللّه و إنّ معصیتهم،معصیة اللّه» (1)،به اطاعت امامانتان چنگ بزنید و با آنان مخالفت نکنید، چراکه اطاعت آنان اطاعت خداست و نافرمانی ایشان،نافرمانی خدا.

«امامت،اکسیری است که اگر به امّتی بزنند،از همه سلب جهت کرده و همه را در یک جهت قرار می دهد.امامت،نظام بخش جامعه است و امام،نگهبان اسلام از تحریفها و حافظ مسلمین از گمراهیها.امام،ضمانت اجرای احکام قرآن است،قطب کنترل کنندۀ حرکات اجتماع است،مشعل هدایت شبهای تیره و فروغ یقین افروز در پیچ وخمهای شک و اضطراب است.» (2)

شیخ مفید نیز دربارۀ امام چنین می گوید:امام،انسانی است که به نیابت از پیامبر، ریاست کلّی در امور دین و دنیا دارد و باید معصوم باشد؛وگرنه ایمن از کاستی و افزونی در دین نخواهیم بود. (3)امامت از دیدگاه شیعه،ریاست عامه در امور دین و دنیا به نیابت از پیامبر و عهدی از سوی خدا به امامان است و با نصّ خدا و رسول تعیین می شود و امام علی علیه السّلام نخستین امام بر حق است،و پس از او امام حسن و سپس امام حسین،سپس امامان نه گانه از نسل آن حضرت که آخرین آنان امام زمان حضرت مهدی علیه السّلام است که در غیبت به سر می برد و روزی به امر خدا ظهور می کند و جهان را پر از عدالت می سازد. (4)

امام باید معصوم باشد و در صفات کمال مثل علم،تقوا،شجاعت،فقاهت،عقل،حسن خلق و سیاست،برترین فرد زمان خویش باشد.امام در آنچه می گوید و می کند برای مردم حجّت است و اطاعتش بر امّت واجب.عقیده به امامت،عقیده به«شایسته سالاری» است و با وجود انسان افضل،تقدم و پیشوایی دیگران شایسته نیست.

علامه طباطبایی می گوید:امامت،والاتر و بالاتر از نبوت و رسالت و خلافت و مطاع بودن و وصیّ بودن یا ریاست دینی و دنیوی است.امامت به این است که انسان به

ص:91

1- 1) .همان،ص 369.
2- 2) .قطعات،از نویسنده،ص 81.
3- 3) .النکت الاعتقادیه،شیخ مفید،ص 139.
4- 4) .دربارۀ امامت،کتابهای بسیاری با عنوان«الامامة»نگاشته شده که اهتمام علمای دین را به این موضوع می رساند.از جمله در«دائرة المعارف تشیّع»عنوان 110 کتاب با معرفی آنها آمده است،ج 2 ص 384.

گونه ای باشد که دیگران به او اقتدا کرده،گفتار و کردارشان را برطبق عمل و سخن امام، منطبق سازند و پیروی کنند.در قرآن غالبا وقتی سخن از امام و أئمه و امامت است،به عنوان قید توضیحی به دنبالش مفهوم هدایت را بیان می کند،آن هم هدایتی با امر خدا که از این«امر»الهی که ملکوت و قدرت خلاقیت الهی است به امام نیز بگونه ای اعطا شده است.پس هدایت امام با امری ملکوتی است که همراه اوست و امامت نوعی ولایت بر مردم است در کارهایشان،به نحو رساندن به مطلوب،نه تنها راهنمایی.این امامت را خدا در سایۀ«صبر و یقین»عطا می کند(سجده،آیه 24)،پس امام باید انسانی صاحب یقین باشد که عالم ملکوت برایش مکشوف باشد(ملکوت،آن بعد باطنی این جهان است،یعنی فراتر از جنبه ظاهری اش).این امامت در کسی خواهد بود که سرشتی پاک و سعید داشته باشد و امام باید از گناه و خطا معصوم باشد...از آنچه گفته شد،چند مسأله آشکار می شود:

1-امامت،باید مجعول از سوی خداوند باشد.2-امام باید با عصمت الهی معصوم باشد.

3-زمین که مردم در آن به سر می برند،هرگز خالی از امام حق نمی باشد.4-امام باید از سوی خدا تأیید شود.5-کارهای بندگان بر علم امام پوشیده نیست.6-امام باید به همۀ چیزهایی که مورد نیاز مادّی و معنوی مردم است،دانا باشد.7-امام در فضایل نفسانی، بالاتر و برتر از همۀ انسان های زمان خودش است. (1)

-آیۀ ولایت،اهل بیت،امام علی علیه السّلام،غدیر،خلافت،فضایل اهل بیت،کتابشناسی غدیر،وصایت،ولایت.

امامت مفضول

از بحثهای جنجالی میان شیعه و سنّی و طوایف مختلف این است که آیا با وجود «افضل»،کسی که فاضل یا مفضول است می تواند عهده دار امامت و خلافت شود؟شیعه و اشاعره معتقدند امام باید افضل اهل زمان باشد و با وجود افضل،امامت برای دیگری منعقد نمی شود.این مسأله،بدیهی و عقلانی است،امّا اهل سنّت،زیدیّه،مرجئه و گروهی از معتزله معتقد به صحّت امامت مفضولند،به شرط آنکه مفضول به کتاب و سنّت عمل کند. (2)روشن است که این گرایش،برای تصحیح و مشروعیت بخشیدن به خلافت ابو بکر و

ص:92

1- 1) .المیزان،ج 1 ص 274 تا 277.
2- 2) .الامامة و اهل البیت،محمّد بیومی مهران،ج 1 ص 151.

عمر و عثمان است،زیرا افضلیّت علی علیه السّلام بر همۀ اصحاب پیامبر در همۀ فضایل،روشن است و صدها حدیث نبوی،نیز زندگی و گفتار خود آن حضرت،آن را ثابت می کند.ابن ابی الحدید نیز آن را قولی دیرین می داند و به اصحاب فراوانی نسبت می دهد و همۀ فضایل پیامبر خدا را برای علی بن ابی طالب هم ثابت می داند،بجز نبوّت. (1)وی با داشتن این اعتقاد و بیان صریح آن،بازهم در خطبۀ کتاب خود،خدا را می ستاید که مفضول را بر افضل مقدم داشت،به خاطر مصلحتی که تکلیف آن را ایجاب کرد و می نویسد:«...و قدّم المفضول علی الأفضل لمصلحة اقتضاها التّکلیف». (2)خود ابو بکر هم چنین عقیده ای داشت و خود را پیشوای مفضول می دانست،آنجا که گفت:«ولّیتکم و لست بخیرکم»، (3)بر شما ولایت یافتم در حالی که بهترین شما نیستم.

-فضایل علی علیه السّلام،فلته،اولین مسلمان،حدیث منزلت،لو لا علیّ لهلک عمر،تفضیلیّه.

امام خمینی و غدیر

حضرت امام خمینی قدّس سرّه به حق،یکی از احیاگران پیام و حقیقت غدیر در بعد سیاسی است که با شناخت عمیق از مفهوم ولایت و امامت شیعی،با تشکیل جمهوری اسلامی و برپایی نظام دینی در ایران،هدف شیعه را در عصر غیبت امام معصوم تحقّق بخشید و «ولایت فقیه»را که تداوم ولایت امامان و حضرت رسول است،عینیّت بخشید.امام خمینی،حکومت بر مبنای غدیر را اصیل می دانست و می فرمود:«در صدر اسلام در دو زمان،دوبار حکومت اصیل اسلام محقّق شد،یک زمان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و دیگر وقتی که در کوفه علی بن ابی طالب سلام اللّه علیه حکومت می کرد.در این دو مورد بود که ارزشهای معنوی حکومت می کرد،یعنی یک حکومت عدل برقرار و حاکم ذرّه ای از قانون تخلّف نمی کرد.» (4)

نگاه امام به غدیر،علاوه بر جوهرۀ ولایی آن،نگاهی سیاسی و حکومتی نیز بود.از سخنان فراوان او چند نمونه آورده می شود که دیدگاه او را نشان می دهد:«روز عید غدیر،

ص:93

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 20 ص 221.
2- 2) .همان،ج 1 ص 3.
3- 3) .الغدیر،ج 7 ص 131.
4- 4) .صحیفۀ نور،ج 10 ص 168.

روزی است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله وظیفۀ حکومت را معین فرمود و الگوی حکومت اسلامی را تا آخر تعیین فرمود و حکومت اسلامی نمونه اش عبارت است از یک همچو شخصیتی که در همه جهات مهذّب،بر همۀ جهات معجزه است و البته پیغمبر اکرم این را می دانستند که به تمام معنی کسی مثل حضرت امیر سلام اللّه علیه نمی تواند باشد،لکن نمونه را که باید نزدیک به یک همچو وضعی باشد از حکومتها تا آخر تعیین فرمودند.» (1)و این یعنی همان شایسته سالاری و حکومت برترینها که در نهاد پیام غدیر نهفته است.نیز دربارۀ عید غدیر و بعد مردمی و مکتبی آن فرمود:«عیدی است که خدای تبارک و تعالی به وسیلۀ رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله برای اجرای مقاصد الهی و ادامۀ تبلیغات و ادامۀ راه انبیاء،حضرت امیر سلام اللّه علیه را منصوب فرمودند.»و«امروز که روز غدیر است و از بزرگترین اعیاد مذهبی است، این عید،عیدی است که مال مستضعفان است،عید محرومان است،عید مظلومان جهان است» (2)و در مورد اینکه غدیر خم یک حادثۀ خاص و مقطعی و ویژۀ آن زمان نبود، می فرمود:«غدیر منحصر به آن زمان نیست،غدیر در همۀ اعصار باید باشد و روشی که حضرت امیر در این حکومت در پیش گرفته است،باید روش ملّتها و دست اندرکاران باشد...

قضیۀ غدیر،قضیۀ جعل حکومت است.» (3)

و در اینکه حضرت علی علیه السّلام به غدیر معنی و ارزش داد،فرموده است:«مسألۀ غدیر مسأله ای نیست که بنفسه برای حضرت امیر یک مسأله ای پیش بیاورد،حضرت امیر مسألۀ غدر را ایجاد کرده است.آن وجود شریف که منبع همۀ جهات بوده است،موجب این شده است که غدیر پیش بیاید.غدیر برای ایشان ارزش ندارد،آنکه ارزش دارد خود حضرت است که دنبال آن ارزش،غدیر آمده است...نصب حضرت امیر به خلافت، این طور نیست که از مقامات معنوی حضرت باشد،مقامات معنوی حضرت و مقامات جامع او این است که غدیر پیدا شود...حضرت امیر است که غدیر را به وجود آورده است.مسأله، مسألۀ حکومت است،مسأله،مسألۀ سیاست است،حکومت،عدل سیاست است،تمام معنای سیاست است.» (4)و در اهمیت عید غدیر چنین می گوید:«این روز مبارک که از اعیاد

ص:94

1- 1) .همان،ج 3 ص 197.
2- 2) .همان،ج 19 ص 60.
3- 3) .همان،ج 20 ص 28.
4- 4) .همان،ص 27 و 28.

بزرگ اسلام است و برحسب نصوص ما بالاترین عید است و نکته اش هم این است که این ادامۀ نبوت است،ادامۀ آن معنویّت رسول اللّه است،ادامۀ آن حکومت الهی است،از این جهت از همۀ اعیاد بالاتر است.» (1)

-عید غدیر خم،ولایت،ولایت فقیه،حکومت علوی،عدل علی علیه السّلام.

امام زاده

به معنای فرزند امام.در اصطلاح شیعی به کسانی گفته می شود که فرزند با واسطه یا بی واسطۀ یکی از أئمۀ معصومین علیهم السّلام باشند.اغلب چنان است که مدفن آنان به صورت بقعه ای ساخته و آراسته می شود و به عنوان مزاری متبرک و مورد احترام و توجّه مردم در می آید.اینگونه امام زادگان در سراسر ایران پراکنده اند و اغلب آنان از سادات حسنی، حسینی،یا موسوی اند که یا به علّت مبارزه با حکومت عباسیان تحت تعقیب بوده اند که به ایران آمده اند،یا در درگیری با قوای خلافت به شهادت رسیده اند،یا ساداتی بوده اند که به علّت علاقۀ ایرانیان به فرزندان أئمه،به این کشور آمده و در جاهای مختلف ساکن شده و از دنیا رفته اند.برای آشنایی با امام زادگان مدفون در ایران به منابع تاریخی مراجعه شود. (2)

امام زمان علیه السّلام

امام دوازدهم شیعه،حضرت مهدی صاحب الزمان علیه السّلام،فرزند امام حسن عسکری،که حجّت الهی و امام زنده و معصوم و غایب است و روزی ظهور خواهد کرد و جهان را پر از عدل وداد خواهد ساخت.بحث مهدویت و عقیده به امام زمان در منابع اسلامی و روایات فراوان آمده و اختصاص به شیعه هم ندارد،بلکه عقیده ای اسلامی است و راویان اهل سنت و مؤلفان عامّه نیز احادیث آن را نقل کرده و در مورد او کتابهای متعدّد نوشته اند.

او قائم آل محمّد،موعود منتظر،بقیة اللّه،ابا صالح،خاتم الأوصیاء،آخرین حلقه از سلسلۀ امامان و ذخیرة اللّه است.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«ألمهدیّ من ولدی،أسمه إسمی و کنیته

ص:95

1- 1) .همان،ج 18 ص 127.
2- 2) .از جمله:ر.ک:«تربت پاکان»،«از آستارا تا استارباد»،«فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران»،«گنجینۀ آثار قم»،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 2 ص 392(مدخل امامزاده)و ج 3 ص 300(مدخل بقعه)و ج 1(مدخل آستانه)، «فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور»،«مشاهد العترة الطاهره»و...

کنیتی،أشبه النّاس بی خلقا و خلقا...» (1)،مهدی علیه السّلام از فرزندان من است،نام او نام من و کنیۀ او کنیۀ من است و در خلقت و اخلاق،شبیه ترین مردم به من است. (2)

-حجت شناسی،رجعت،امامت،اولو الامر.

امام شناسی

امام،حجّت خدا بر مردم است.قول و فعل او برای امّت سند است.امام حق،هادی مردم است و شناخت امام و حجّت الهی یک تکلیف است.این یک وظیفۀ مسلمانی در هر زمان است و بدون آن،نه اعمال پذیرفته است،نه راه بی امام،به حق و سعادت می رساند.

در منابع روایی عنوان«کتاب الحجّه»،ضرورت و اهمیّت و آثار امام شناسی و تبعیّت از او را بیان می کند.احادیث متعدّدی بر این مضمون است که هرکه بمیرد و امام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهلی مرده است.مصداق امام هم أئمّه معصوم از اهل بیت پیامبر خدایند که معرفت و اطاعتشان لازم است و اهمیت امام شناسی مثل پیغمبرشناسی و خداشناسی است.در حدیث است:«لا یکون العبد مؤمنا حتّی یعرف اللّه و رسوله و الأئمّة کلّهم و إمام زمانه و یردّ إلیه و یسلّم له.» (3)که می رساند ایمان درست،در سایۀ شناخت خدا و رسول و امامان و امام زمان و تسلیم بودن در برابر اوست.

با معیارهایی که در قرآن و حدیث پیامبر برای امام راستین و وصیّ رسول خدا بیان شده است،انطباق آن اوصاف و شرایط بر أئمّۀ معصوم است و آنان که راهی جدا از خط أئمه پیموده اند،به خطا رفته اند و آنان که توفیق این معرفت را داشته اند،به سعادت می رسند.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«من منّ اللّه علیه بمعرفة أهل بیتی و ولایتهم فقد جمع اللّه له الخیر کلّه.» (4)بر هرکس خداوند منّت نهد و معرفت خاندان من و ولایتشان را به او ارزانی دارد،همۀ خیر را برای او فراهم آورده است.امام صادق علیه السّلام نیز در لزوم این

ص:96

1- 1) .اکمال الدین،صدوق،ص 286 ح 1.
2- 2) .دربارۀ آن حضرت و مباحث مهدویت،ان شاء اللّه در کتاب«فرهنگ انتظار»مطالب مبسوط خواهد آمد.در این زمینه از جمله ر.ک:«اکمال الدین»صدوق،«الغیبة»شیخ طوسی،«الغیبة»نعمانی،«بحار الأنوار»ج 50 تا 53،«منتخب الاثر» صافی،«تاریخ الغیبة الصغری»محمّد الصدر،«عصر الظهور»کورانی،«خورشید مغرب»محمّد رضا حکیمی و صدها کتاب و مقالۀ دیگر.
3- 3) .اصول کافی،ج 1 ص 180.
4- 4) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 83.

«امام شناسی»و معذور نبودن مردم در نشناختن امام فرمود:«نحن الّذین فرض اللّه طاعتنا،لا یسع النّاس إلاّ معرفتنا و لا یعذر النّاس بجهالتنا...» (1).

ازاین رو در برخی دعاها از خدا می خواهیم که این حجت شناسی را نصیب ما سازد، چون بدون آن گمراه می شویم«أللّهمّ عرّفنی حجّتک...».

بابافغانی شیرازی شعر بلند و پرنکته ای در باب مناقب علوی و امام شناسی و بی لیاقتی دیگران برای امامت دارد که نقل برخی از ابیاتش مناسب است:

قسم به خالق بی چون و صدر بدر انام که بعد سیّد کونین،حیدر است امام

امام،اوست به حکم خدا و قول رسول که مستحقّ امامت بود به نصّ کلام

امام اوست که چون پای در رکاب آورد روان به طیّ لسان هفت سبع کرد تمام

امام اوست که قائم بود به حجّت خویش چراغ عاریت از دیگری نگیرد وام

امام اوست که بخشید سر به روز مصاف بدان امید که بیگانه را برآید کام

امام اوست که قرص خور از اشارت او به جای فرض پسین بازگشت از ره شام

امام اوست که انگشتری به سائل داد نهاد مهر رضا بر لب و نخورد طعام

امام اوست که خلق جهان غلام وی اند نه آنکه از هوس افتد به زیر بار غلام

کدام زان دو سه در حلّ مشکلات یکی به علم و فضل و هنر داد خصم را الزام؟

کدام زان دو سه بیگانه در طریق صواب نهاده اند به انصاف آشنایی گام؟

کدام زان دو سه یک روز در مصاف و نبرد به قصد دشمن دین برفروخت برق حسام؟

من آن امام نخواهم که بهر باغ فدک کند ز ظلم به فرزند مصطفی ابرام

من آن امام نخواهم که آتش افروزد بر آستانۀ کهف انام و صدر کرام

قبول عایشه بگذار و بیعت اجماع چه اعتبار به قول زن و تعصّب عام؟

میانۀ حق و باطل چگونه فرق کند مقلدی که نداند حلال را ز حرام؟

چه خیزد از دو سه نااهل در علفزاری یکی گسسته مهار و یکی فکنده لجام؟

به مهر شاه،که اوقات از آن شریف تر است که ذکر خارجی و ناصبی کنیم مدام

وگرنه تودۀ اخگر شود دمی صدبار ز برق تیغ زبانم سپهر آینه فام

ص:97

1- 1) .اصول کافی،ج 1 ص 187.

در آن زمان که خلافت به دست ایشان بود مدار کار شریعت نداشت هیچ نظام

به گوهر صدف کائنات،یعنی دل به انبیای کرام و به اولیای عظمام

که در حریم دلم داشت بامداد ازل فروغ روشنی مهر اهل بیت،مقام

«فغانی»از ازل آورد مهر حیدر و آل به خود نساخته از بهر التفات عوام

شکسته باد دل خارجی چو طرّۀ دال خمیده باد قد ناصبی چو حلقۀ لام (1)

-امامت،فضایل علی علیه السّلام،غدیر خم،ولایت،حجت شناسی.

امام علی علیه السّلام-علی بن ابی طالب علیه السّلام

امام نور،امام نار

امام به معنای پیشوا و مقتدا و پیشرو است،هرکس که به او اقتدا کنند،یا انسانی که به سخن و عمل او اقتدا می کنند،یا کتابی است که مورد عمل قرار می گیرد،یا چیزی جز اینها،چه حق باشد،چه باطل. (2)پس در معنای امام،پیشوایی یا الگویی نهفته است،چه در راه حق باشد یا باطل،در طاعت باشد یا معصیت.ازاین رو در قرآن کریم،هم از امامانی یاد شده که هدایتگر به راه حق و خداوند: وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا (3)«امام نور»، هم از امامانی که دعوت کنندۀ به سوی آتش و«امام نار»ند: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النّارِ . (4)هم قرآن به اطاعت از اولی الأمری فرمان می دهد که در خطّ خدا و رسولند و امام هدایت اند،هم فرمان جهاد بر ضدّ«أئمّۀ کفر»می دهد که پیمان شکنند: فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ . (5)و هرگروهی پیشوایی دارند و در قیامت با پیشوای خود محشور می شوند: یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ . (6)

مولوی هم وقتی سخن از جذب و انجذاب هرچیزی با امر مناسب خویش سخن می گوید و اینکه باطل را باطلان و باقی را باقیان به سوی خود می کشند،می گوید:

ناریان مر ناریان را جاذب اند نوریان مر نوریان را طالب اند (7)

ص:98

1- 1) .یک قطره از دریا،گردآوری محمّد علی مجاهدی،ص 125.
2- 2) .مفردات راغب.
3- 3) .سجده،آیه 24«و جعلناهم أئمة یهدون بأمرنا»انبیا،آیه 73.
4- 4) .قصص،آیه 41.
5- 5) .توبه،آیه 12.
6- 6) .توبه،آیه 12.
7- 7) .مثنوی،دفتر دوم،بیت شمارۀ 83.

امام صادق علیه السّلام به نقل از نوشتۀ پدر بزرگوارشان،امامان را بر دو نوع می داند:امام هدایت و امام گمراهی و دلیل نوری و ناری بودن اینگونه پیشوایان را مقدم داشتن حکم و فرمان خدا بر حکم و فرمان خود و به عکس برمی شمارد و از ویژگیهای پیشوای گمراهی، هوی پرستی و مخالفت با احکام خدا در قرآن کریم برمی شمارد:«قرأت فی کتاب أبی:

الأئمّة فی کتاب اللّه إمامان:إمام هدی و إمام ضلال،فأمّا أئمّة الهدی فیقدّمون أمر اللّه قبل أمرهم و حکم اللّه قبل حکمهم و امّا أئمّة الضّلال فإنّهم یقدّمون أمرهم قبل أمر اللّه و حکمهم قبل حکم اللّه،إتّباعا لأهوائهم و خلافا لما فی الکتاب.» (1)و در سخن دیگری آن حضرت از دوگونه امام یاد می کند:برّ و فاجر که همان امام نور و نارند. (2)

امیر المؤمنین علیه السّلام بهترین بندگان خدا را«امام عدل»می داند:«إنّ افضل عباد اللّه إمام عادل...» (3)و بدترین مردم را نیز«امام جائر»می داند که هم خود گمراه است،هم دیگران را به گمراهی می کشاند:«انّ شرّ النّاس عند اللّه إمام جائر ضلّ و ضلّ به» (4)و از ابلیس که در برابر فرمان خدا گردن کشی کرد و حاضر نشد برای آدم سجده کند،به عنوان«امام المتعصّبین»یاد می کند (5)و در جای دیگر،پیشوای هدایت و پیشوای گمراهی را یکسان نمی داند:«فإنّه لا سواء إمام الهدی و إمام الرّدی». (6)

در نگاه علی علیه السّلام نیز امام نور و امام نار هست،خود را امام حق می داند و معاویه را امام باطل و گله مندانه از یارانش،می فرماید:«...بمعصیتکم إمامکم فی الحقّ و طاعتهم إمامهم فی الباطل»، (7)با این وضع که سپاه شام در راه باطل خود متحدند و شما در راه حق خویش پراکنده،آنان در باطل،امام خود را پیروی می کنند و شما امام خود را در مسیر حق نافرمانی می کنید،بیم آن می رود که آنان غلبه کنند و قدرت را از شما بگیرند.در جای دیگر،پیش بینی می کند که با عهدشکنیها و اختلافات،برخی از قدرت طلبان دورۀ تشکیل شورا،پیشوا و رهبر گمراهان و پیرو جاهلان باشند:«...حتّی یکون بعضکم أئمّة

ص:99

1- 1) .بحار الأنوار،ج 24 ص 156 ح 14.
2- 2) .همان،ص 157.
3- 3) .نهج البلاغه،خطبۀ 153(صبحی صالح).
4- 4) .همان،خطبۀ 164.
5- 5) .همان،خطبۀ 192(خطبه قاصعه).
6- 6) .همان،نامۀ 27.
7- 7) .همان،خطبۀ 25.

لأهل الضّلالة و شیعة لأهل الجهالة». (1)

-امامت.

امامیّ

منسوب به امام.در اصطلاح رجال،حدیث و کلام،به کسی که شیعه و معتقد به امامت بلافصل امیر المؤمنین علیه السّلام باشد گفته می شود،به اینگونه اشخاص،«خاصّه»هم می گویند، در مقابل عامّه که مقصود اهل سنّت اند.-امامیّه،عامّه و خاصّه،تشیّع،اثنی عشری.

امامیّه

به شیعیان و پیروان اهل بیت که به امامت بلافصل امیر المؤمنین علیه السّلام عقیده دارند و امامت را منصب الهی می شمارند که با نصب الهی و نصّ خدا و رسول تعیین می شود «امامیّه»گفته می شود.شیخ مفید گوید:امامیه معتقد به وجوب امامت و عصمت و نصّ اند و از آن جهت به این نام خوانده می شوند که به همه این اصول معتقدند و هرکه همۀ اینها را معتقد باشد،امامی است. (2)مبنای این عقیده،آیات قرآن و احادیث رسول است و در «امام»،شرایطی همچون عصمت،نصّ،اعلم و افضل بودن و...قائلند و امامت را در فرزندان علی علیه السّلام می دانند و به امام غایب منتظر عقیده دارند.چون محور این بر عقیده به انتصابی بودن امام از سوی خدا و رسول است،نه انتخاب مردم و امامت را با نصّ خاص می دانند نه رأی دیگران،به پیروان این اعتقاد امامیّه گفته اند.دهخدا می نویسد:«امامیه، نام عموم فرقه هایی که به نصّ جلی،علی بن ابی طالب را جانشین پیغمبر اسلام می دانند و معتقدند که امامت در فرزندان علی باقی است و دنیا هیچ گاه از امام خالی نیست و منتظرند که یکی از علویان در آخر الزمان ظهور و خروج کند و دنیا را پر از عدل وداد و قسط کند.در مقابل اینان،اهل سنّت و جماعت پس از پیغمبر،امر خلافت را به شورای مسلمانان و تصویب آنان منوط می دانند». (3)البته در امامیه نیز مثل مذاهب دیگر اسلام، فرقه های مختلفی وجود دارد که کامل ترین آنان«امامیۀ اثنی عشریه»است.

-تشیّع،شیعه شناسی،امامت،غدیر.

ص:100

1- 1) .همان،خطبه 139.در زمینه امام نار،نیز ر.ک:«میزان الحکمه»،حدیث های 883 تا 886(أئمة النار).
2- 2) .بحار الانوار،ج 37 ص 1.
3- 3) .لغت نامه،ج 2 واژۀ امامیّه.

امانت و عرضۀ امانت

آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعۀ فال به نام من دیوانه زدند

ولایت امیر مؤمنان و اهل بیت،امانت سنگینی است که خداوند بر هستی عرضه کرده و انسان آن را پذیرفته است.آیۀ«عرض امانت»،تفسیرهای مختلفی دارد و در برخی روایات،این امانت به ولایت علی علیه السّلام هم تأویل شده است.آیۀ امانت چنین است: إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ.. . (1)امام صادق علیه السّلام می فرماید مقصود از آن ولایت علی علیه السّلام است:«هی ولایة أمیر المؤمنین». (2)در آیۀ دیگری که می فرماید:

«خداوند دستور می دهد امانتها را به اهلش بسپارید» (3)در روایات متعدّدی آمده که خطاب به امامان است که هرکدام امامت و ودایع امامت همچون کتاب و سلاح و مسؤولیتهای پیشوایی را به امام بعدی بسپارد. (4)در احادیثی از امام صادق و امام رضا علیهما السّلام نقل شده که امانت،همان«ولایت»است. (5)و حضرت صادق،امانت را حبّ و ولایت و معرفت محمّد و آل محمّد می شمارد. (6)«ولایت پذیری»و تحمّل این بار عظیم اعتقادی و عملی،ظرفیّت و تعهّدی فراوان می طلبد.انسانها نیز برخی امانت دار خوبی نبودند و به وظیفۀ خود نسبت به این امانت الهی،عمل نکردند.-ولایت،امامت،آیۀ مودّت.

امر

هم به معنای فرمان است،هم کلمه ای عام برای هرکار و یا سخن یا حادثه یا چیزی گفته می شود و در کاربرد قرآنی به چهارده وجه و معنی آمده است. (7)عالم امر و عالم خلق هم اصطلاح دیگری در این کلمه است،یعنی عالم ملک و ملکوت،یا عالم عقول و نفوس. (8)

امّا در اصطلاح شیعی،تعبیری کنایه آمیز است از ولایت،عقیدۀ به امامت،شیعه بودن،

ص:101

1- 1) .احزاب،آیه 33.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 23 ص 275 و 280.
3- 3) .نساء،آیه 4.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 23 ص 276،معانی الاخبار،ص 107.
5- 5) .همان،ص 279 ح 19 و 20،معانی الاخبار،ص 110:(الامانة الولایه،من ادّعاها بغیر حق کفر).
6- 6) .معانی الأخبار،ص 108.
7- 7) .وجوه قرآن.
8- 8) .لغت نامه،دهخدا.

مقام امامان،پذیرش ولایت و رهبری آنان،فرهنگ اهل بیت،ظهور حضرت مهدی و قیام قائم علیه السّلام و بیشتر این کاربرد،در روایاتی است که از امام صادق علیه السّلام نقل شده و به خاطر شرایط تقیّه،از شؤون مربوط به امامان و فرهنگ شیعی،با تعبیر«امر»،یا«امر ما»یاد می کرد.در روایات متعددی تأکید بر احیای امر أئمه به وسیلۀ رفت وآمد و نقل حدیث و دیدارهای متقابل و عزاداری و...شده است،مثل:کلام علی علیه السّلام:«شیعتنا المتباذلون فی ولایتنا،المتحابّون فی مودّتنا،المتزاورون فی إحیاء أمرنا...» (1)،شیعیان ما در راه ولایت ما اهل بذل وبخشش به یکدیگرند،در راه مودّت ما با هم دوستی می کنند و در راه احیای فرمان ما یکدیگر را دیدار می کنند.امام صادق علیه السّلام فرمود:هرکس از شما با عقیده به این امر بمیرد،شهید است،هرچند در بستر بمیرد.نیز روایاتی است که آن حضرت می فرماید:امر ما سرّ پنهان و پوشیده است و دشوار:«إنّ أمرنا سرّ مستور فی سرّ...»،«إنّ أمرنا صعب مستصعب...» (2)که این امر در اینگونه موارد،توحید ناب و معارف والای اهل بیت و ایمان خالص و معرفت مخصوص به اهل بیت است.

در مواردی هم اشاره به ارتباطات پنهانی و تشکیلاتی و امور تقیّه ای و تلاش برای حاکمیت اهل بیت و رهبری امام معصوم است که باید به صورت راز بماند.امام صادق علیه السّلام به معلی بن خنیس می فرماید:«یا معلّی!اکتم امرنا و لا تذعه فإنّه من کتم أمرنا و لا یذیعه أعزّه اللّه فی الدّنیا...و المذیع لأمرنا کالجاحد له» (3)،ای معلی!امر ما را کتمان کن و آن را فاش نساز،هرکس امر ما را بپوشاند و فاش نکند خداوند در دنیا عزیزش می کند...و هرکس امر ما را افشا کند،چون کسی است که ما را انکار کرده است.تأثیر زیانبار افشای اینگونه اسرار،تا حدّی است که مثل مشارکت در قتل أئمه به شمار آمده،آن هم قتل عمد نه خطا.حضرت صادق علیه السّلام فرمود:«من اذاع علینا شیئا من أمرنا فهو کمن قتلنا عمدا و لم یقتلنا خطأ» (4)،هرکس چیزی از«امر»ما را بر ضد ما پخش کند،همچون کسی است که ما را به عمد کشته است،نه به خطا!و نیز فرمود:«و لا تذیعوا أمرنا و لا تحدّثوا به إلاّ أهله،

ص:102

1- 1) .وسائل الشیعه،ج 11 ص 147.
2- 2) .المحجّة البیضاء،ج 1 ص 66.
3- 3) .وسائل الشیعه،ج 11 ص 465،ح 23.
4- 4) .همان،ص 496،ح 16.

فإنّ المذیع علینا أمرنا أشدّ علینا مؤنة من عدوّنا،إنصرفوا رحمکم اللّه و لا تذیعوا سرّنا» (1)،«امر»ما را فاش و منتشر نکنید و آن را جز با اهلش در میان نگذارید،چراکه هرکس«امر»ما را بر ضد ما فاش کند،زحمت او بر ما بیش از دشمن ماست،برگردید و بروید،خدا رحمتتان کند و راز ما را فاش نکنید.

از مجموع اینگونه روایات که کم نیست،برمی آید که«امر»،واژه ای کنایه آمیز از امور پنهان و رازآلود أئمه در مورد هدایت امّت و رهبری و ولایت است،که هم باید به اهلش گفت،هم فاش نساخت،هم ظرفیّت مخاطبین را سنجید. (2)-تقیّه.

امیر المؤمنین علیه السّلام

لقب خاصّ حضرت علی علیه السّلام،به معنای پیشوای مؤمنان.گرچه همۀ امامان و خود رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله امیر و پیشوای مؤمنانند،لیکن این از القاب اختصاصی آن حضرت است که بحق از سوی خدا و رسول به امامت برگزیده شده است.در اعتقاد برخی،اطلاق این لقب جز بر امیر المؤمنین علیه السّلام روا و جایز نیست. (3)مردی خدمت امام صادق علیه السّلام رسید و بر او با این لقب سلام داد،حضرت با اعتراض و ناراحتی فرمود:«مه،هذا إسم لا یصلح إلاّ لأمیر المؤمنین،اللّه سمّاه به و لم یسمّ به احد غیره...» (4)،ساکت باش،این نام جز بر امیر المؤمنین شایسته نیست،خداوند او را به این اسم نامیده است و جز او کسی را به این نام ننامیده اند.شاید این تأکید،برای آن است که هرمدعی خلافت رسول خدا،خود را امیر مؤمنان معرّفی نکند و حریم این لقب برای اهلش محفوظ بماند.در روایات است که این لقب برای آن حضرت از سوی خداوند تعیین شده و رسول خدا مأمور ابلاغ آن بوده و علی علیه السّلام در زمان پیامبر هم با این لقب خوانده می شده است.در روایتی از حذیفه آمده که آن حضرت پیش از خلقت آدم نیز این لقب را نزد فرشتگان داشته است.

ص:103

1- 1) .همان،ح 18.
2- 2) .ر.ک:«اصول کافی»،ج 2 ابواب:حفظ لسان ص 113،تقیه ص 217،کتمان ص 221 و اذاعه ص 369.
3- 3) .به روایات این بحث در«بحار الأنوار»،ج 37 ص 290 نگاه کنید.
4- 4) .تفسیر عیاشی،ج 1 ص 276.

سیّد بن طاووس تألیف مستقلّی به نام«الیقین»دارد که روایات مربوط به اینکه امیر المؤمنین لقب علی علیه السّلام است را جمع آوری کرده است.شیخ مفید مدّعی تواتر است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به جمعی از اصحاب همچون ابو بکر،عمر،مقداد،ابو ذر،حذیفۀ یمانی،عمّار یاسر،عبد اللّه بن مسعود و بریده فرمان داد که در روز غدیر خم،به حضرت علی با عنوان امیر المؤمنین،مقام ولایت و خلافت را تهنیت بگویند و آنان برخاستند و بر او با همین عنوان سلام دادند. (1)و فرموده بود:«سلّموا علی علیّ بإمرة المؤمنین» (2)به علی،به عنوان امیر المؤمنین سلام دهید.خود پیامبر هم طبق برخی روایات،با همین لقب جواب سلام علی علیه السّلام را داده است.این دستور پیامبر،مستند برخی از مسلمانان در اعتراض به خلافت ابو بکر بود.به روایت امام صادق علیه السّلام،بریده هنگام وفات پیامبر در شام بود.چون برگشت و دید مردم با ابو بکر بیعت کرده اند،پیش او رفت و در مجلس او گفت:ای ابو بکر،مگر فراموش کردی که ما به عنوان تکلیفی واجب از سوی خدا و رسولش بر علی علیه السّلام به عنوان «امیر المؤمنین»سلام کردیم؟ابو بکر بهانه آورد و گفت:خدا هرگز نبوّت و حکومت را برای این خاندان یکجا جمع نمی کند! (3)

در نقل دیگری وی امیر مؤمنان نامیده شده،چون این لقب از میرة العلم(اندوختۀ طعام)گرفته شده،چراکه دانشمندان همه ریزه خوار سفرۀ علم او و سراب از چشمۀ دانش اویند. (4)در منابع متعددی آمده که از آن حضرت با این لقب یاد یا به او خطاب شده است. (5)

این از بزرگترین و افتخارآمیزترین لقب های او و نشانۀ عمق و عظمت و سابقه و برتری ایمان او بر همۀ مؤمنان است.

اسیر نفس نشد یک نفس علیّ ولیّ نشد اسیر که بر مؤمنین امیر آمد

اسیر نفس کجا و امیر خلق کجا؟ که سربلند نشد آنکه سر به زیر آمد

درود باد بر آن ملّتی که رهبر وی چنین بلندمقام و چنین خطیر آمد

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام.

ص:104

1- 1) .«النکت الاعتقادیّه»،شیخ مفید،ص 43،«الیقین»،سیّد بن طاووس،ص 132،«امالی»مفید،ص 19.
2- 2) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 3 ص 53.
3- 3) .همان.
4- 4) .همان،ص 55.
5- 5) .دانشنامۀ امام علی،ج 10 ص 350.

انبار

نام شهری کهن در حدود 70 کیلومتری غرب بغداد.از شهرهای آباد دورۀ ساسانیان بوده و پادشاهان قدیم ایران گندم و جو و کاه برای لشکریان در آن انبار و ذخیره می کردند.

در سال 12 هجری به دست خالد بن ولید فتح شد و سفّاح اولین خلیفۀ عباسی آنجا را دارالملک ساخت. (1)این شهر مرزی که میان عراق و سرزمین شام و در شرق رود فرات و در قلمرو حکومت امام علی علیه السّلام بود،از سوی سپاه معاویه در سال 38 هجری مورد تهاجم قرار گرفت،فرماندار آنجا را کشتند و به خانه ها وارد شده و غارتگری کردند و کسی جلوی آن سپاه مهاجم نایستاد.حضرت علی علیه السّلام خطبه ای خواند و مردم را به جهاد با دشمنان خدا فراخواند و از سستی و نافرمانی مردم کوفه نکوهش کرد. (2)این خطبه و لحن آن،حاکی از غربت و مظلومیّت علی علیه السّلام است.یک بار هم حضرت با سپاه خود از انبار می گذشت، دهقانان آنجا به استقبال آمدند و پیشاپیش او می دویدند که امام آنان را از این رفتار بیهوده که بازماندۀ اخلاق قدیمی آنان در برخورد با سلاطین بود،نهی کرد. (3)حضرت دو روز آنجا ماند،سپس حرکت کرد.-قلمرو حکومت امیر المؤمنین،مظلومیت علی علیه السّلام.

انتخاب و انتصاب

در بحث امامت،میان شیعه و اهل سنّت،بر سر انتصابی و انتخابی بودن امامت و خلافت بحث است.شیعه،معتقد به آن است که جانشینی پیامبر و خلافت و امامت مسلمین،مثل خود نبوت امری انتصابی و به امر خداوند و نصّ خاصّ است و بر این عقیده دلایل فراوان قرآنی و حدیثی و تاریخی دارد.امّا اهل سنّت معتقد به انتخاب خلیفه از سوی مردم و اهل حلّ و عقد و نظر شورایند،هرچند به این اصل تنها دربارۀ خلیفۀ اوّل عقیده دارند،چون خلیفۀ دوّم با نصب ابو بکر تعیین شد و خلیفۀ سوّم با رأی شورای شش نفره و این آشفتگی،نشان بی پایه بودن نظریۀ انتخاب در امر امامت و خلافت را

ص:105

1- 1) .لغت نامه،دهخدا،ج 2 ص 2940.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 27.
3- 3) .همان،حکمت 37.

می رساند.شیعه معتقد است که شورا و نظر مردم و اهل حل و عقد،جایی اعتبار دارد که نصّ و فرمانی از سوی خدا نباشد و آنچه در روز سقیفه اتفاق افتاد،اجتهاد در برابر نصّ بود و این خلاف امر خدا و وصیّت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بود (1).حادثۀ غدیر و حجة الوداع و نزول آیۀ اکمال دین،بزرگترین سند انتصاب امام از سوی خداست.این انتصاب انتخابی هم بر اساس فضایل و شایستگیهای آن حضرت است.ناصر خسرو قبادیانی چنین گوید:

آنکو به تو بگزید خسی را ز سر جهل کور است و ندانست پلاسینه ز اطلس

آن نیست امامت که دهد عامه به غوغا از روی تعصّب به یکی جاهل ناکس

آن است امامت که خدا داد علی را بر خوان تو ز قرآن و به اخبار تو در رس

-غدیر،امامت،سقیفۀ بنی ساعده،اجتهاد در مقابل نص،بازی با خلافت.

الإنتصار

نام مجموعه ای از مباحثه ها و مناظرات زنده برای اولین بار در شبکه های اینترنت است که چندین سال،بین تعدادی از محققین و علمای شیعه و سنّی و وهّابی انجام گرفته است و مجموعه ای از اعتقادات،شبهه ها،تحریفها،دروغها،و تهمتها مورد بحث قرار گرفته است.این مناظره ها به صورت کتاب هم چاپ شده که منبع خوبی برای شبهه شناسی و دفاعیات شیعه در مقابل تهمتها و شبهه های مخالفان،معاندان و نواصب و وهابیهاست.

تاکنون 9 جلد از این کتاب ها منتشر شده است.نام تدوین کننده این مباحث که طرف اصلی دفاع از شیعه و اهل بیت است،«العاملی»است و از سوی«دار السیره»چاپ شده است.

«انتصار»،نام تعدادی از کتابهای کلامی و فقهی عالمان شیعه نیز می باشد،از مؤلّفانی چون،:شیخ مفید،سیّد مرتضی،کراجکی،مسعودی و... (2)-نقد کتابهای ضدّ شیعه.

انگشتر-خاتم بخشی

اوصاف شیعه

خصوصیات و صفات شیعیان و پیروان راستین اهل بیت و ویژگیهای فکری و عملی و

ص:106

1- 1) .در این زمینه ر.ک:«النصّ و الاجتهاد»،شرف الدین.
2- 2) .الذریعة الی تصانیف الشیعه،ج 2 ص 360.

موضعی و فضایل آنان در سخنان معصومین مطرح است.در روایات بسیاری با این عناوین که شیعه کیست؟چه کسانی شیعۀ ما نیستند؟شیعیان واقعی و راستین ما و...ذکر برخی خصوصیات آمده است.در اینگونه روایات،توصیه هایی به شیعه نیز دیده می شود،از قبیل اینکه:به شیعه بودن خود مغرور نشوند،اهل عمل باشند،برای اهل بیت مایۀ آبرو و زینت باشند،با مخالفان فکری خود رفتار اسلامی و تعامل شایسته داشته باشند و به مسؤولیت شیعه بودن آگاه و عامل باشند.

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«یا علیّ!شیعتک الّذین یخافون اللّه فی السّر و العلانیة» (1)

شیعیان تو یا علی،آنانند که در نهان و آشکار از خداوند می ترسند.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«شیعتنا أهل الهدی و أهل التّقوی و أهل الخیر و أهل الإیمان و أهل الفتح و الظّفر». (2)پیروان ما اهل هدایت،اهل تقوا،اهل خیر،اهل ایمان و اهل پیروزی و ظفرند.امام باقر علیه السّلام نیز در زمینۀ اخلاق فردی و اجتماعی و مسؤولیت شناسی، شیعه را اینگونه معرفی کرده است:«فو اللّه ما شیعتنا إلاّ من اتّقی اللّه و أطاعه و ما کانوا یعرفون-یا جابر-إلاّ بالتّواضع و التّخشّع و الأمانة و کثرة ذکر اللّه و الصّوم و الصّلاة و البرّ بالوالدین و التّعاهد للجیران من الفقراء و أهل المسکنة و الغارمین و الأیتام و صدق الحدیث و تلاوة القرآن و کفّ الألسن عن النّاس إلاّ من خیر و کانوا امناء عشایرهم فی الأشیاء...» (3)به خدا سوگند شیعیان ما جز آنان که خداترس و مطیع او باشند نیستند.ای جابر،آنان شناخته نمی شدند جز با تواضع،خشوع،امانت داری،زیاد یاد خدا کردن،روزه،نماز،نیکی به پدر و مادر،رسیدگی به همسایگان از فقیران و بینوایان و رسیدگی به بدهکاران و یتیمان،راستگویی،تلاوت قرآن،جز خوبی دیگران را نگفتن،و آنان در همۀ امور امین های قبیلۀ خود بودند.

از جمله صفات دیگر شیعه که در روایات بسیاری نقل شده،این هاست:ورع و تلاش، زیرکی و هوشمندی،دانش طلبی،تواضع،رازداری و کتمان،وفاداری به عهد،پارسایی،

ص:107

1- 1) .بحار الأنوار،ج 65 ص 41.
2- 2) .کافی،ج 2 ص 233.
3- 3) .همان،ص 74.

عبادت،راستگویی،پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز،نماز شب خواندن،دوری از حرام،اهل عمل بودن،حفظ شکم و شهوت از حرام،نماز اول وقت خواندن،مواسات و ایثار با برادران دینی،اقتدا به اعمال امامان،بذل و بخشش در راه ولایت،به دیدار هم رفتن،خوشحال شدن و غمگین بودن با سرور و حزن اهل بیت،سخن گفتن به حق،رفتار مداراتی،گذشت،میانه روی در زندگی،پرهیز از درخواست مالی،پرهیز از جدال بی جا، مصاحبت نیکو با همنشینان،عیادت بیماران،تشییع جنازه ها،شیران روز و زاهدان شب و اینکه رفتارشان گواه صدق گفتارشان باشد«إنّما شیعة علیّ من صدّق قوله فعله» (1)و بسیاری صفات دیگر که در این مختصر نمی گنجد.در واقع،شیعه را با افکار درست و اعمال نیک و تبعیّت و پیروی از امامان حق و آراستگی به صفات نیک و پرهیز از حرام و گناه می توان شناخت،همان گونه که لفظ شیعه هم(پیرو،تابع)گویای همین حقیقت است. (2)-تشیّع،شیعه شناسی،امامت،اطاعت،حقوق اهل بیت.

اوصاف علی علیه السّلام-القاب و کنیه های علی علیه السّلام

اولو الأمر

به معنای صاحبان فرمان.در قرآن به اطاعت از«اولی الامر»فرمان داده شده است. 3

اولو الامر به علی بن ابی طالب و أئمّۀ اهل بیت و جانشینان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از این خاندان تفسیر شده است.امام باقر علیه السّلام دربارۀ آیه اولی الامر می فرماید:«هی فی علیّ و فی الأئمّة، جعلهم اللّه مواضع الأنبیاء». 4این آیه از موارد بحث انگیز میان شیعه و سنّت است و آنان طبق ظاهر آن،هرکس را که حاکم باشد،یا علمای دین را لازم الاتّباع می دانند،امّا شیعه

ص:108

1- 1) .میزان الحکمه،حدیث 9948.
2- 2) .احادیث شیعه شناسی را از جمله در این منابع مطالعه کنید:«بحار الأنوار»،ج 65 ص 1 تا 150،«میزان الحکمه»،واژۀ شیعه،«اصول کافی»،ج 2 باب خصال مؤمن ص 47 و باب مؤمن و علامات و صفات او،ص 226،«چهل حدیث شیعه»، «شناخت شیعه»،عبد اللّه صالحی،«فصلنامۀ شیعه شناسی»شمارۀ 1.

مصداق آن را امامان معصوم و آنان که از سوی آنان ولایت دارند می دانند(-آیۀ اولی الامر)أئمه شیعه با استناد به این آیه که خداوند اطاعت اولی الامر از اهل بیت را واجب ساخته است،با مخالفان احتجاج می کردند.امام صادق علیه السّلام نیز فرموده است:«اولو الأمر هم الأئمّة من أهل البیت». (1)آمران و صاحب فرمانانی که اطاعتشان واجب است و پیروی از آنان،افراد را در مسیر اطاعت خدا و رسول قرار می دهد،اینانند که بندۀ خالص خدا و از هر خطا و گناه معصوم اند.بد نیست نمونه هایی از دیدگاههای بزرگان اهل سنت را دربارۀ اولی الامر مرور کنیم:

قاضی ابو یوسف می گوید:«اطاعت از خلیفه لازم است،اگرچه ستمگر باشد».حسن بصری می گوید:«به حکّام،بد مگویید،زیراکه ایشان اگر به نیکویی رفتار کنند،آنان راست اجر،و بر شماست شکر،و اگر به بدی رفتار کنند،بر آنان است وزر و بر شماست صبر».

قاضی ابو بکر باقلانی گوید:«جمهور اهل تحقیق و اصحاب حدیث گفته اند:خلیفه به علّت اینکه فاسق و گناهکار باشد،یا ستمگر باشد و اموال مردم را بگیرد و مردم را بکشد و حقوق را ضایع کند و حدود الهی را زیرپا بگذارد،خلع نمی شود،و واجب نیست قیام علیه او،بلکه باید او را موعظه کرد.»قاضی بدر الدین گوید:«اگر شخصی مسلّط،که به زور قدرت را به دست آورده است،حتّی قوانین شریعت را نداند و ظالم و فاسق و فاجر باشد.

باید از او اطاعت کرد.» (2)

این دیدگاه کجا؟و اولو الامر را اولیای معصوم الهی و أئمّۀ اهل بیت عصمت دانستن کجا؟!-آیۀ اولی الامر،بازی با خلافت.

اوّلین مسلمان

از افتخارات و فضایل امیر المؤمنین علیه السّلام آن است که اولین مسلمان از مردان بود و پیشتازی و سابقۀ در ایمان داشت.

اولین پیشتاز در ایمان معنی دین،تجسّم ایمان

ص:109

1- 1) .مناقب،ج 3 ص 15.
2- 2) .نمونه ها از«حماسۀ غدیر»محمّد رضا حکیمی ص 132 نقل شده است.

این فضیلت هم در احادیث پیامبر خدا آمده است:«علیّ أوّل من آمن بی و صدّقنی»و «أوّل من أسلم علیّ بن أبی طالب» (1)و هم از زبان خود علی علیه السّلام،چه در احادیث آن حضرت،چه در اشعارش:

سبقتکم إلی الإسلام طرّا غلاما ما بلغت أوان حلمی (2)

صدّقته و جمیع النّاس فی بهم من الضلالة و الإشراک و النّکد (3)

که در بیت اول اشاره به اسلام آوردن پیش از همه و قبل از سنّ بلوغ دارد و در دوم، تصدیق نبوت پیامبر،در زمانی که همه مردم در گمراهی و شرک بودند.در احادیث متعددی است که سنّ آن حضرت هنگام مسلمان شدن ده سال بود.خود او فرموده است که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله روز دوشنبه مبعوث شد و من سه شنبه مسلمان شدم:«بعث النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله یوم الإثنین و أسلمت یوم الثلثاء». (4)ابن عباس نقل کرده که آیۀ وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ (توبه 100/)دربارۀ امیر المؤمنین نازل شده است،او در ایمان بر همه سبقت جست و به دو قبله نماز خواند و در دو بیعت شرکت داشت:«نزلت فی أمیر المؤمنین علیه السّلام سبق النّاس کلّهم بالإیمان و صلّی القبلتین و بایع البیعتین». (5)-خصائص امام علی علیه السّلام،فضایل علی علیه السّلام.

اوّلین مظلوم-مظلومیّت علی علیه السّلام

اهل الذّکر-آیۀ اهل ذکر

اهل بغی-جهاد با اهل بغی

اهل بیت علیهم السّلام

خاندان پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله،که شامل خود آن حضرت،فاطمۀ زهرا علیها السّلام،امیر المؤمنین علیه السّلام، امام حسن و امام حسین علیهما السّلام و امامان معصوم دیگر از نسل سیّد الشهدا می شود.این دودمان پاک و معصوم،که از سوی خداوند،پاک و از گناه و خطا معصوم نگاه داشته شده اند،در کنار قرآن کریم،و هردو به عنوان ثقلین(قرآن و عترت)حجتهای الهی و

ص:110

1- 1) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 2 ص 6،فضائل الخمسه،ج 1 ص 178.
2- 2) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 4 ص 122.
3- 3) .مناقب،ج 2 ص 7.
4- 4) .همان،نیز بحار الانوار،ج 38 ص 203.
5- 5) .بحار الانوار،ج 38 ص 205.

راهنمایان بشرند.

از خلقت ما خلق که امری ازلی است مقصود خدای،چهارده نور جلی است

زان چار محمّد،دو حسن،یک موسی زهرا و حسین و جعفر و چار علی

اهل بیت عصمت،فضایل بسیار دارند،آیۀ تطهیر،آیۀ مودّت،سورۀ هل اتی و حدیث کساء دربارۀ آنان است و روایات فراوانی در کتب شیعه و سنّی در فضیلت آنان نقل شده است.هرچند دربارۀ اینکه«اهل بیت»چه کسانی اند؟و آیا شامل همسران پیامبر هم می شوند یا نه،بحثهای بسیاری است،لیکن از دیدگاه شیعه،آنچه در آیۀ تطهیر (1)مقصود خداوند است،پنج تن آل عبا و نه امام از نسل امام حسین علیه السّلام اند.

اهل بیت،معیار شناخت حق و باطلند،در امور دین و دنیا،فقه و حدیث،تفسیر و اخلاق،سیاست و حکومت،باید به آنان رجوع کرد. (2)مرجعیّت دینی اهل بیت برای مسلمانان و حجّیت قول و فعل ایشان امری ثابت شده است که احادیث بسیاری از زبان پیامبر خدا،آنان را مرجع شناخت دین معرّفی کرده است.حکومت حق و ولایت بر مسلمین و امامت امّت نیز با آنان است و واقعۀ غدیر،تأکیدی بر این نکته بود،هرچند مغرضان دنیاطلب،مسیر حرکت دینی و ولایت و خلافت را تغییر دادند و اهل بیت را منزوی و خانه نشین کردند.

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پیوسته اهل بیت را در کنار قرآن مطرح می کرد و مسلمانان را به تمسّک به این دو سفارش می فرمود و توصیه می کرد از این دو ریسمان محکم و حجّت الهی جدا نشوند(-حدیث ثقلین).آن حضرت،اهل بیت را همچون کشتی نوح،مثل باب حطّۀ بنی اسرائیل،مانند خانۀ خدا،همچون ستارگان آسمان معرفی کرده و از فضایل و جایگاه آنان در دنیا و قیامت و آخرت،نزد خدا و فرشتگان و پیامبران،بسیار ستایش کرده و به ولایت و محبت و اطاعت و مودّت و یادکردن و زیارت ایشان سفارش فرموده است،شناخت آنان و حق اهل بیت و مراعات آن را لازم شمرده و آن را مایۀ قبولی اعمال و وسیلۀ نجات و

ص:111

1- 1) . إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (احزاب،آیه 33).
2- 2) .ر.ک:«فرهنگ عاشورا»،مدخل«اهل بیت».

سعادت در آخرت معرفی کرده است.

حقوق اهل بیت بر امّت بسیار است،از جمله آنچه در احادیث آمده از این قرار است:

مودّت،تمسّک به آنان،ولایت،مقدم دانستن آنان،اقتدا به ایشان،تکریم،پرداخت خمس،صله و پیوند،صلوات بر آنان،یاد ایشان،ذکر مصائب،زیارت و... (1)از انبوه احادیث بیشمار دربارۀ اهل بیت،به این حدیث اکتفا می شود.علی علیه السّلام فرمود:«إنّا أهل البیت شجرة النّبوّة و موضع الرّسالة و مختلف الملائکة و بیت الرّحمة و معدن العلم.» (2)،ما خاندان، درخت نبوتیم و جایگاه رسالت و محل رفت وآمد فرشتگان و خانۀ رحمت و معدن و سرچشمۀ دانش.

با عترتیم و چون غزل عاشقانه ایم بر شاخۀ بلند ولایت،جوانه ایم

در دام عشق،دانۀ رنج و بلا خوش است عمری است ما اسیر همین دام و دانه ایم

آماده ایم تا سر و جان را فدا کنیم در راه دوست،منتظر یک بهانه ایم

ما را متاع و توشه بجز اشک و ناله نیست ما آشنای تربت این آستانه ایم

ما مرغ بام خانۀ آل محمّدیم هرجا رویم،درپی عترت روانه ایم (3)

دربارۀ نقش تاریخی،علمی،سیره و اخلاق،فضایل و مناقب و بعد الگویی و رهبری اهل بیت،کتاب های بسیار نوشته شده و مباحث ژرف انجام گرفته که اینجا مجال پرداختن به آنها نیست.به کتابهای ویژه باید مراجعه کرد. (4)

-فضایل اهل بیت،آیۀ تطهیر،آیۀ مودّت،حدیث ثقلین،مناقب،حقوق اهل بیت.

ص:112

1- 1) .روایات مربوط به این حقوق را در«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»ری شهری،فصل هشتم،مطالعه کنید.
2- 2) .کافی،ج 1 ص 222.
3- 3) .از نویسنده،«برگ وبار»،ص 62.
4- 4) .از جمله ر.ک:«اهل البیت مقامهم،منهجهم،مسارّهم»از مؤسسۀ بلاغ،«اهل البیت و مصلحة الاسلام العلیا»،محمّد فؤاد کاظم المقدادی،«اهل البیت و القرآن الکریم»،محمّد هادی المعرفة،«دور اهل البیت فی بناء الجماعة الصالحه»،شهید سیّد محمّد باقر حکیم،«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»،محمّد ری شهری،«اهل البیت فی المکتبة العربیّه»،سیّد عبد العزیز طباطبائی،«آیۀ التطهیر»محمّد مهدی آلاصفی،«من حیاة اهل البیت»،محمّد علی تسخیری،«معالم المدرستین»و«نقش ائمه در احیاء دین»،علامه عسکری،«فلسفۀ امامت»یحیی یثربی،«اهل البیت،منزلتهم و مبادئهم عند المسلمین»محمّد جواد مغنیه،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 2 ص 605،«سیرۀ معصومان»5 جلد،ترجمه از اعیان الشیعه،علی حجتی کرمانی، «خاندان وحی»،سیّد علی اکبر قرشی.

اهل حق

از آنجا که علی علیه السّلام حق مجسّم است و حق با او و او با حق است و از هم جدا نمی شوند و به فرمودۀ پیامبر:«علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ»، (1)پس اهل حق نیز پیروان امیر المؤمنین و شیعیان اهل بیت علیهم السّلام اند.به فرمودۀ حضرت علی علیه السّلام«حقّ و باطل و لکلّ أهل» (2)،حقی است و باطلی و هرکدام را اهلی است.و آن حضرت،خود را در مسیر حق می دانست:«إنّی لعلی جادّة الحقّ». (3)اهل حق بودن،تبعیّت کامل و همسویی مطلق با خاندان پیامبر است،در فکر،عقیده،اخلاق،مواضع سیاسی،احکام عملی و آداب شرعی و تقیّد کامل به مبانی و مسائل فقهی.گروهی از درویشان یا غلات و علی اللّهی ها که خود را «اهل حق»می دانند،بیراهه می روند.-غلوّ،علی اللّهی،علی علیه السّلام و حق.

اهل حلّ و عقد

برخلاف شیعه که معتقدند امام و خلیفه پیامبر براساس«نصّ»و از سوی خدا و پیامبر منصوب و مشخّص می شود،اهل سنّت در مسألۀ انتخاب خلیفه به نظر«اهل حلّ و عقد» تکیه می کنند،یعنی آنان که در جامعه مورد اعتماد و توجّه مردم اند و امور را می بندند و می گشایند.می گویند:علمایی که تصمیم گیرندگان امورند،اگر بر امری اتفاق نظر کنند،از جمله در مسألۀ خلافت،کافی است.آنان چون اجماع را یکی از راههای اثبات مشروعیّت خلافت می دانند و در مسألۀ انتخاب ابو بکر،اجماع مردم هم نبود،ناچار اجتماع اهل حلّ و عقد و چهره های نافذ و مؤثّر را کافی دانستند،هرچند شمار آنان اندک باشد.حتی برخی از علمای اهل سنّت،بیعت یک یا دو نفر را با امام و خلیفه کافی می دانند و می گویند لازم نیست همه با او بیعت کنند. (4)

هرچند ممکن است در برخی امور مردم،به نظر کارشناسان و خبرگان مراجعه شود و نظر اهل حلّ و عقد و معتمدین محلّ ملاک قرار بگیرد،امّا نه در مسائلی که خدا و رسول

ص:113

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 18 ص 24،الإمامة و السیاسة،ج 1 ص 98.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 16.
3- 3) .همان،خطبه 197(صبحی صالح).
4- 4) .شیعه شناسی و پاسخ به شبهات،ج 1،ص 479(به نقل از شرح صحیح ترمذی 229/13).

در آنها نظر و دستور خاصّ و صریح دارند.امامت نیز از این امور است و مراجعه به آراء اهل حل و عقد در خلافت و امامت،نوعی«اجتهاد در مقابل نصّ»است.

-اجتهاد در مقابل نص،بیعت،خلیفۀ بی دلیل،سقیفۀ بنی ساعده،بازی با خلافت.

اهل سنّت و جماعت

اصطلاحا به مسلمانان سنّی مذهب گفته می شود،چراکه آنان پس از قرآن،عمل به روش و سنّت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و خلفای راشدین را لازم می شمرند.اینکه اهل سنّت تا چه حدّ به سنّت نبوی پای بندند،قابل بحث و بررسی است.اهل سنّت،بجز تعریفی که در مقابل شیعه دارد،مفهومی در مقابل«اهل بدعت»نیز دارد. (1)-سنّت و بدعت،تسنّن.

ایمان

ایمان،غیر از معنای مشهور و رایجی که دارد،یعنی باور و عقیده،و به تعبیر حضرت علی علیه السّلام:«الإیمان معرفة بالقلب و إقرار باللّسان و عمل بالأرکان» (2)،و غیر از معنایی که در مقابل اسلام دارد و اسلام را مرحلۀ اقرار به معتقدات،و ایمان را مرحلۀ عمل همراه با عقیده می شمرد:«الإیمان إقرار و عمل،و الإسلام إقرار بلا عمل» (3)،معنای دیگری هم دارد که اصطلاحی رایج در روایات شیعی است و«ایمان»به معنای عقیده به امامت و ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام و أئمّه است و«مؤمن»به معنای«شیعه»به کار می رود.

در روایات بسیاری،آیاتی از قرآن که به ایمان اشاره دارد،به ایمان به امامت اهل بیت علیهم السّلام تفسیر و تأویل شده و ایمان واقعی مرادف ولایت عترت به شمار رفته است.

حتی در اصطلاح فقهی اشتراط ایمان در برخی موارد(مثل مجتهد،قاضی،ذابح در قربانی و...)به معنای شرط شیعه بودن است.در اینکه در تقلید،شرط است که مجتهد دارای «ایمان»یعنی شیعه باشد،به این حدیث استناد شده که حضرت کاظم علیه السّلام فرمود:

ص:114

1- 1) .در این زمینه ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 2 ص 614.
2- 2) .نهج البلاغه،حکمت 227(صبحی صالح)در این زمینه ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 65 ص 225(باب الفرق بین الاسلام و الایمان).
3- 3) .اصول کافی،ج 2 ص 24 و از امام صادق علیه السّلام در ص 27.

«لا تأخذنّ معالم دینک عن غیر شیعتنا» (1)،آثار و نشانه های دین خود را جز از شیعیان ما نگیر.

با این تحلیل،همۀ آنان که مؤمنند مسلمانند،امّا هرکس مسلمان باشد،لزوما مؤمن نیست.مثالی که برای تفکیک این دو قلمرو در روایات آمده،بسیار گویا و ظریف است.

امام صادق علیه السّلام می فرماید:ایمان و اسلام مثل کعبه و حرم است،گاهی کسی وارد در محدودۀ حرم است،ولی داخل کعبه نیست،امّا هرکس وارد کعبه شده باشد،حتما وارد حرم نیز هست،گاهی کسی مسلمان است امّا مؤمن نیست،ولی مؤمن نخواهد بود مگر آنکه مسلمان هم باشد. (2)اینکه ایمان به معنای جعفری مذهب بودن به عنوان یک اصطلاح است،در قاموس اصطلاحات نیز آمده است و مؤمن نزد شیعیان جعفری کسی است که از آنان باشد(ألمؤمن...عند الجعفریّة:من کان منهم). (3)

از آنجاکه مودّت اهل بیت،فرمان الهی است و اطاعت از امامان،واجب خدایی است و امامت أئمّۀ معصومین،براساس نصب و وصیّت و امر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله است،پس مؤمن واقعی نیز کسی است که مطیع امر خدا و رسول و پیرو امامان شیعه باشد.امام باقر علیه السّلام می فرماید:«حبّنا إیمان و بغضنا کفر». (4)از قول محمّد حنفیّه نیز نقل شده است:«حبّنا أهل البیت الإیمان». (5)امام صادق علیه السّلام نیز در مورد آیۀ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ.. .روایت می کند که پیامبر به حضرت امیر علیه السّلام فرمود:آیا می دانی این آیه دربارۀ چه کسانی نازل شده است؟دربارۀ هرکس که به من ایمان آورد و تصدیق کند و تو را دوست بدارد و خاندان تو را پس از تو دوست بدارد و در برابر تو و امامان پس از تو تسلیم امر باشد. (6)نیز امام صادق علیه السّلام در حدیثی ضمن تفسیر آیه ای می فرماید:«تدعون الی الإیمان»،(به ایمان فراخوانده می شوید)یعنی به ولایت علی علیه السّلام که ایمان است. (7)نیز از امام صادق علیه السّلام در ذیل این آیه«و من یعمل من الصّالحات و هو مؤمن...»روایت شده که

ص:115

1- 1) .وسائل الشیعه،ج 18 ص 109(باب وجوب رجوع به راویان شیعه در موضوع قضاوت و فتوا).
2- 2) .اصول کافی،ج 2 ص 28 ح 2.
3- 3) .القاموس الفقهی،سعدی ابو جیب،ص 27.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 23 ص 368 ح 37.
5- 5) .همان،ص 366 ح 31.
6- 6) .همان،ص 367 ح 36.
7- 7) .همان،ص 364 ح 26.

فرمود:مؤمن به محبت آل محمّد باشد و دشمن دشمنانشان. (1)حضرت باقر علیه السّلام نیز دربارۀ مؤمنان راستین که شیعیان علی بن ابی طالب علیه السّلام اند،فرمود:«و شیعته هم المؤمنون حقّا». (2)

پس ایمان در این نگاه،هم معنی با تشیّع و پیروی از اهل بیت علیهم السّلام است. (3)ایمان واقعی از عهد و تعهّد جدا نیست،به تعبیر علامۀ طباطبایی:«ایمان به چیزی تنها به معنای علم به آن چیز نیست،بلکه باید به مقتضای آن ملتزم و متعهّد بود و قلبا به آن عقیده و باور داشت،بگونه ای که آثار عملی بر آن هرچند فی الجمله مترتّب شود.پس ایمان،نه تنها علم است،زیرا ممکن است کافری هم علم به یک واقعیت داشته باشد،بدون ایمان و نه تنها عمل است،چون ممکن است منافقی هم عمل کند،ولی ایمان نداشته باشد.و چون ایمان،آمیخته ای از علم و اعتقاد و عمل است،پس به این نسبت هم قابل کم و زیاد شدن است.در روایات نیز مراتب و درجات ایمان مطرح است. (4)-شیعه شناسی،تشیّع.

ص:116

1- 1) .همان،ص 360 ح 17.
2- 2) .همان،ص 358 ح 15.
3- 3) .دربارۀ این موضوع از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 23 ص 354 تا 390 و ج 65 ص 1 تا 96 و ص 225 تا 309.
4- 4) .المیزان،ج 18 ص 282.

ب

با آل علی هرکه درافتاد،ورافتاد

اعتقاد پیروان اهل بیت علیهم السّلام بر آن است که با خاندان پیامبر و اولاد علی علیه السّلام هرکس دشمنی و ستم کند،نابود و خوار می شود.از آنجا که علی علیه السّلام حقّ مجسّم است،هرکس با حق درافتد،هلاک می شود.آن حضرت فرموده است:«من صارع الحقّ صرعه»، (1)هرکس با حق درافتد و دشمنی کند،حق او را بر زمین می زند.در روز غدیر پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله دوستان و پیروان علی علیه السّلام را دعا و بر دشمنانش نفرین کرد«عاد من عاداه...و اخذل من خذله».در روایات متعددی هم پیامبر،مردم را از ستم به اهل بیت برحذر داشته و کیفر بدرفتاری و خصومت با آنان را عذاب الهی دانسته است.از قبیل:«طوبی لمن احبّهم و الویل لمن ابغضهم»،«حرّمت الجنّة علی من ظلم أهل بیتی و آذانی فی عترتی»و«إشتدّ غضب اللّه علی من آذانی فی عترتی». (2)گرفتاری و زوال امویان و عباسیان به خاطر ظلمی که به آل علی کردند،در تاریخ مشهود است.

دیدی که خون ناحق پروانه شمع را چندان امان نداد که شب را سحر کند؟

از امام باقر علیه السّلام در ذیل آیۀ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللّهُ چنین نقل شده

ص:117

1- 1) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 408.
2- 2) .ر.ک:«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»،فصل 1.

است:«کلّما أراد جبّار من الجبابرة هلکة آل محمّد قصمه اللّه» (1)هرجبار و سرکشی از جباران که بخواهد آل محمّد را نابود کند،خداوند او را درهم می شکند.

-علی در فرهنگ عامیانه.

بازی با خلافت

خلافت و جانشینی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله امری الهی است و خلیفه نیز باید تالی تلو پیامبر و همسان او در فضایل باشد تا بتواند این بار سنگین را بردوش کشد و کاروان امّت نبوی را به مقصد کمال برساند.امّا اهل سنّت،با دیدی که نسبت به خلافت و خلیفه دارند،آن را در حدّ یک زمامداری عادی تنزّل دادند و از آن قبایی دوختند که به راحتی برتن امثال معاویه و یزید و عبد الملک و متوکّل هم درآید.

علامۀ امینی بحث ارزنده ای در الغدیر با عنوان«نظرة فی الخلافة الّتی جاء بها القوم» دارد که به نقد آن تفکر و ترسیم پیامدهای برداشتی آنگونه از خلافت دارد که فشرده ای از آن را می آوریم: (2)

خلافت اسلامی و امامت عامه نزد این جماعت،چیزی جز عهده داری لشکرآرایی و مرزبانی و ردّ ظالم و اقامۀ حدود و تقسیم غنائم و بسیج مردم در حجّ و جنگ و...نیست و هیچ نبوغی در علم بیش از مردم در خلیفه شرط نیست،او با دیگران در دین شناسی همسان است و اگر به اندازۀ قاضیان دانش داشته باشد کافی است و اگر فاسق شود و ستم و گناه کند از خلافت خلع نمی شود و بر امّت است که از او اطاعت کنند،چه خوب باشد یا بد و برکسی جایز نیست با او مخالفت و بر ضدّ او شورش کند.

براساس همین دیدگاه،خلفای«انتخابات فرمایشی»در قضاوت و فتوا از حکم کتاب و سنت فاصله می گرفتند و کسی هم اعتراض و امر به معروف و نهی از منکر نمی کرد،از ترس جان و به ملاحظه حدیثی که از قول پیامبر می آوردند که فرموده است:پس از من هرکس بخواهد کار امت را به تفرقه بکشاند او را گردن بزنید،هرکه باشد!

ص:118

1- 1) .بحار الانوار،ج 9 ص 198.
2- 2) .الغدیر،ج 7 ص 145 تا 152.

بر همین پایه،معاویه توانست در کوفه بر منبر نشیند و از مردم بیعت بگیرد که از علی بن ابی طالب علیه السّلام برائت جویند و بر همین مبنا بود که عبد اللّه بن عمر بیعت با یزید شرابخوار را گردن نهاد و آن را بیعت با خدا و رسول دانست.

بر همین اساس بود که عایشه در مقابل تعجب اسود بن یزید از خلافت مردی از طلقا، گفت:چه تعجّبی؟این سلطنت خداست که به نیک و بد می دهد،مگر فرعون مصر را چهارصد سال حکومت نداد؟

بر همین پایه بود که مروان گفت:هیچ کس بیش از علی علیه السّلام از عثمان(در روزهای محاصره)دفاع نکرد.گفتند:پس چرا او را بر منبرها دشنام می دهید؟گفت:حکومتمان جز با این شیوه سامان نمی گیرد!

بر همین مبنا بود که وقتی معاویه در شام می خواست برای یزید بیعت بگیرد،و در یک سخنرانی از مردم نظر خواست،مردم گفتند:عبد الرحمان بن خالد خوب است.این سخن بر معاویه گران آمد،امّا در دل نگه داشت و چون عبد الرحمان مریض شد،معاویه به پزشک یهودی خود دستور داد او را مسموم کرده بکشد و چنان کرد.

بر همین اساس،شمر پس از کشتن امام حسین علیه السّلام وقتی نماز می خواند دعا می کرد که خدایا تو شریفی و شرف را دوست داری،من هم شریفم پس مرا ببخش.گفتند:تو پسر پیامبر را کشته ای چگونه خدا تو را ببخشد؟گفت:زمامدارانمان به ما دستور دادند و ما اطاعت کردیم و اگر تخلّف می کردیم از این الاغها بدتر بودیم!

بر همین اساس بود که ابو بکر طایی و یارانش را که در مسجد دمشق از فضایل علی بن ابی طالب می خواندند،مورد حمله قرار دادند و آنان را نزد والی بردند.

بر همین پایه بود که حرمت اهل بیت را شکستند،مقدّسات عترت را نابود کردند،خون پاکان از شیعۀ اهل بیت را ریختند،بر منابر سالها سرور اهل بیت یعنی علی علیه السّلام را لعن کردند و آن را به صورت یک سنّت و عادت درآوردند.

بر همین مبنا در خلافت بود که مفضول را بر فاضل ترجیح دادند و با توجیهات و بهانه های بی اساس،متأخّر را بر متقدم جلو انداختند،چراکه در صاحب خلافت نه قداست

ص:119

روحی شرط می دانستند،نه ملکات فاضله و اخلاق والا و معرفت و مرتبت عالی،نه نسبت به کارهایش مورد سؤال و مؤاخذه می دانستند و نه با تعطیلی احکام الهی و ترک اجرای حدود،برکنارش می کردند،به همین قانع بودند که نماز بخواند!

با این دیدگاه،هیچ مانعی نداشت که ابو عبیدۀ جرّاح قبرکن این بار سنگین را به دوش بکشد و جامۀ خلافت دربر کند و خلیفۀ اوّل در ابتدا او را برای خلافت پیشنهاد کند.

بسیاری از بزرگان اهل سنّت نیز در مقدم داشتن مفضول بر فاضل،از خلیفه پیروی کردند و آن را به مصلحت دیدند و گفتند گاهی مفضول بهتر از فاضل اداره می کند.خلیفه که نظریّۀ تقدیم مفضول را داشت،ناچار بود برای تصحیح خلافت خود و جلو افتادن برکسی که خدا در قرآن او را ستوده و پیامبر را مأمور به ابلاغ ولایت و اولویت او کرده،چنین اظهار کند.

انتخاب از روز نخست،با رأی خلیفه دربارۀ تقدیم مفضول بر فاضل شکل گرفت و بیعت با ابو بکر تنها با بیعت عمر و ابو عبیدۀ جرّاح صورت پذیرفت،شب نقشه کشیدند و صبح اجرا کردند و کسانی همچون اسید بن حضیر و بشر بن سعد را هم در آن انتخاب فرمایشی سهیم کردند و مردم را با زور و تهدید وادار به بیعت کردند.

وظایف دینی از همان روز اول میان سه نفر تقسیم شد:پیشوایی برای ابو بکر،قضاوت برای عمر و جمع غنایم برای ابو عبیده.آن روز کسی نبود که ابو بکر و عمر را از امیر المؤمنین برتر بداند یا بر زبان آورد.خود ابو بکر می گفت:من عهده دار ولایت شدم در حالی که بهترین شما نیستم و گاهی شیطان من سراغم می آید و از مردم می خواست کمکش کنند تا کج نرود.عمر می دانست که خلافت حقّ علی علیه السّلام است،ولی به بهانۀ جوان بودن او و خونهایی که وی ریخته،یا به خاطر شوخ طبعی حضرت،او را کنار زد،درحالی که خود در دوران خلافت بارها گفت:اگر علی نبود،عمر هلاک می شد،و هرگز خود را در فضایل،همتا و همپای علی علیه السّلام نمی دید.-از خلافت تا سلطنت،سقیفۀ بنی ساعده.

باطنیّه

عنوان فرقه هایی که با اعتقادات شیعی به نوعی تفسیر باطنی و درونی و رمزآلود از دین و احکام و معتقدات باور دارند و آیات قرآن را به نحو خاصّی تأویل می کنند.عمدتا

ص:120

فرقۀ اسماعیلیّه چنین اند و به آنان قرامطه،خرمیّه،سبعیّه،تعلیمیّه،فدائیان و ملاحده هم گفته می شود و شیعۀ هفت امامی اند و اعتقادات و نام و تشکیلات خود را پنهان می دارند. (1)

به جهت آنکه در احکام دین و مذهب تأویلاتی دارند و به گمان خودشان به باطن شریعت عمل می کنند،به آنان باطنیّه گفته می شود.ملاحده نیز عنوانی است که مخالفانشان به آنان می دهند و تفکّر آنان را الحادی می شمرند.مؤسس این فرقه را عبد اللّه بن میمون اهوازی گفته اند.-فرقه های شیعه.

باغ غدیر

در حاشیه شرقی شهر اصفهان،یکی از اماکن فرهنگی-تفریحی عمومی«باغ غدیر» است که فضای سبز،کتابخانه عمومی،کتابخانه کودک و نوجوان،موزۀ آثار مربوط به علامۀ امینی،کتابخانۀ تخصّصی شناخت تشیّع و امامت،سالن نمایش و سخنرانی، استخر،زمین ورزش و محلّ برگزاری کلاس های متعدد دارد.این اثر،با هندسه ای دلپذیر و معماری سنّتی،از همۀ عناصر لازم در یک مجموعۀ فرهنگی برخوردار است.مجموعۀ «باغ غدیر»پس از چند سال که کار ساختمانی آن طول کشید،در سال 1372 ش افتتاح شد. (2)-مراکز غدیری.

باغی

تجاوزگر،شورشی،اهل بغی،کسی که بر ضدّ حکومت امام معصوم و حکومت اسلامی طغیان و شورش مسلّحانه کند.قرآن کریم در جدال و پیکار دو گروه مسلمان نیز،دستور می دهد که با گروهی که اهل بغی و ستم باشد بجنگید تا به فرمان خدا گردن بنهد: فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ . (3)

در تاریخ اسلام،جنگ افروزان جمل،صفّین و نهروان از مصادیق بارز اهل بغی بودند

ص:121

1- 1) .دائرة المعارف تشیع،ج 3 ص 48.
2- 2) .کیهان فرهنگی،مرداد 1373.
3- 3) .حجرات،آیه 9.

و امیر المؤمنین علیه السّلام و یارانش به دستور قرآن موظّف به«جهاد با اهل بغی»بودند.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به آن حضرت خبر داده بود.که گروهی باغی با تو خواهند جنگید«ستقاتلک الفئة الباغیة»و در مورد عمّار یاسر نیز فرموده بود که او را«فئۀ باغیه»و گروه ستمکار خواهند کشت و وی در صفّین به دست سربازان معاویه به شهادت رسید.در نهج البلاغه، حضرت امیر مبارزۀ خود با دشمنانش را با عنوان پیکار با اهل بغی دانسته و آنان را ستمکار و طغیانگر شمرده و فرموده است:«ألا و قد امرنی اللّه بقتال أهل البغی و النّکث و الفساد فی الأرض...» (1)و از ناکثین و قاسطین و مارقین یاد می کند.

-جهاد با اهل بغی،خوارج نهروان،قتال بر تأویل.

بت شکنی علی علیه السّلام

امیر المؤمنین علیه السّلام،همچون ابراهیم خلیل،بت شکن بزرگ تاریخ است.طبق نقل منابع، دوبار بت شکنی کرده است،یک بار پیش از هجرت و در دوران حضور در مکّه در سالهای آغازین بعثت به صورت پنهانی،یک بار هم در سال هشتم هجری و هنگام فتح مکّه.در بار نخست،کنار کعبه پا بر دوش حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله گذاشت و به بام کعبه رفت و بت بزرگ قریش را که از مس بود و با رشته های فلّزی از بام تا زمین محکم بسته شده بود،شکست و به زمین افکند و خورد شد،آنگاه فرود آمد.

و علیّ واضع اقدامه فی محلّ وضع اللّه یده

یک بار هم در فتح مکّه که وارد کعبه شد و بت ها را که سیصد و شصت بت بودند به زمین ریخت و بت بزرگ را که هبل نام داشت از بام کعبه به زیر افکند و آن را شکست و خود از طرف ناودان پایین پرید. (2)بت شکنی علی علیه السّلام،که کعبۀ مقدس و خانۀ توحید را از بتها و مظاهر شرک پاکسازی کرد،در منابع فراوانی از شیعه و سنی آمده است. (3)این فضیلت بزرگ،در زبان شاعران عرب و عجم نیز مورد توجّه بوده است و پا گذاشتن بر

ص:122

1- 1) .خطبۀ 192،نیز خطبۀ 148 در مورد جنگ جمل«و قد قامت الفئة الباغیه».
2- 2) .الغدیر،ج 7 ص 9.
3- 3) .علامۀ امینی در منبع فوق،مدارک آن را آورده است.

دوش رسول خدا برای شکستن بتهای کعبه،از افتخارات و فضیلتهای منحصربه فرد امیر المؤمنین است.

علاوه بر این مورد،به نقل تواریخ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پس از جنگ حنین،به سمت طائف رفت و چند روز آنجا را محاصره کرد و علی علیه السّلام را همراه گروهی اعزام کرد که هرجا هربتی دیدند بشکنند.حضرت پس از درگیری مختصری که با بعضی از مشرکین داشت،همراه گروهی که با وی بودند پیش رفتند و بتها را شکسته،نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بازگشتند.پیامبر خدا هم بر این فتح عظیم تکبیر گفت و دست علی علیه السّلام را گرفته به کناری رفتند و مدّتی به تنهایی با هم به صحبت نشستند. (1)

بگو تراب ببالد که بو تراب آمد بگو به ماه نتابد که آفتاب آمد

بگو به بتگر بی دین که بت دگر متراش کسی که بتکده ها را کند خراب آمد (2)

-فضایل علی علیه السّلام،القاب و کنیه های علی علیه السّلام.

بحار الأنوار

جامع ترین مجموعۀ حدیثی شیعه که توسط علامۀ مجلسی(1037-1111 ق)و یارانش گردآوری و تدوین شده است.این مجموعۀ 110 جلدی از غنی ترین منابع شناخت اسلام،تشیّع،تاریخ انبیاء،سیرۀ معصومین،معتقدات شیعه و روایات اخلاقی و سنن و آداب و احکام از دیدگاه اهل بیت علیهم السّلام است.

در جلد 10 احتجاجات امیر المؤمنین و أئمّه آمده است،از جلد 23 تا 34 مباحث مربوط به امامت و ولایت و اهل بیت علیهم السّلام و شأن و مقام أئمه و احادیث مناقب این خاندان و آیات نازله دربارۀ آنان است،جلد 35 تا 42 مربوط به زندگینامه و فضایل و حوادث زندگی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام است،از جلد 43 تا 53 متعلّق به حضرت زهرا علیها السّلام و أئمۀ دیگر تا حضرت حجت علیه السّلام است.جلد 67 و 68 به شناخت شیعه و فضایل و ویژگیهای آنان

ص:123

1- 1) .ارشاد مفید،ج 1 ص 152.در این زمینه ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»علیه السّلام،ج 10 ص 272.
2- 2) .ژولیدۀ نیشابوری.

مربوط می شود.در جلد 77 بخش عمده ای به خطبه ها و کلمات و مواعظ آن حضرت اختصاص دارد.ازاین رو کتاب بحار الأنوار را از مناسب ترین مجموعه های حدیثی شیعه برای شناخت تشیّع و مرام اهل بیت علیهم السّلام و سیرۀ أئمه و فضایل حضرت علی علیه السّلام می توان دانست.برای این کتاب،انواع فهرست نگاری ها و معجم های لفظی و محتوایی انجام گرفته که بهره وری از آن را آسان تر می سازد،از جمله کتاب«سفینة البحار»از محدّث قمی و«المعجم المفهرس لألفاظ احادیث بحار الأنوار»14 جلد از دفتر تبلیغات اسلامی.

-مناقب،شیعه شناسی،کتابشناسی امام علی علیه السّلام.

بخّ بخّ لک یا علی-حدیث تهنیت

بداء

یکی از مباحث اعتقادی شیعه است،معنای آن ظهور و آشکار شدن است.در مورد انسان به معنای آن است که چیزی از او پوشیده و پنهان بود،سپس برایش آشکار شد.در مورد خداوند که دانای به همه چیز است و هیچ چیز قبل از خلقت عالم و پس از آن تا قیامت بر او پوشیده نیست،مفهوم دیگری دارد،یعنی چیزی را که برای انسان معلوم نبوده،آن را اظهار و آشکار می کند و برخلاف تصوّر قبلی انسان موضوعی مطرح می شود، گویا نظر خدا عوض شده است،در حالی که مسأله برای خداوند از آغاز به همان صورت بوده است،شبیه نسخ در آیات قرآن و احکام شرع،یا تغییر در سرنوشت و مقدراتی که بسته به عمل انسان است.

چون برخلاف اعتقادات یهود که دست خدا را بسته و قدرتش را محدود می شمارند، خدا در تغییر مقدّرات توانا و صاحب اختیار است.در مسألۀ بداء،صفات الهی را دقیق تر می شناسیم،در روایات آمده است که هرگز خداوند به چیزی همچون بداء،تعظیم یا عبادت نشده است:«ما عبد اللّه بشیء مثل البداء»و«ما عظّم اللّه بمثل البداء». (1)

شیخ مفید گفته است:«همان عقیده که دربارۀ نسخ داریم،دربارۀ بداء هم معتقدیم،

ص:124

1- 1) .کافی ج 1 ص 146.

مثل فقیرکردن پس از بی نیاز ساختن،بیمار ساختن پس از عافیت بخشی،میراندن پس از احیاء». (1)علامۀ طباطبایی در ذیل حدیث یاد شده بحثی دارد که خلاصه اش چنین است:

«بدا در ما در کارهای اختیاری مان پدید می آید و گاهی بنا به مصلحتهایی تصمیم به کاری می گیریم،سپس علم به مصلحتهای دیگری سبب می شود رأی ما عوض شود و چیزی برخلاف اول را بخواهیم،یعنی بر ما پوشیده بوده،سپس آشکار شده است.در عالم تکوین،وقتی همۀ علتهای تامّۀ پدیده ای فراهم باشد،پدید آمدن آن حتمی و تخلّف ناپذیر است و اگر علّت تامّه فراهم نباشد،یا موانعی باشد که از تأثیرگذاری علّت مقتضی جلوگیری کند بدا صدق می کند،گرچه در علم الهی بدا نیست و همۀ اشیاء را از جهت اقتضای تأثیر و عدم مانع می داند،ولی گاهی علم الهی که آشکار می شود،برخلاف آن صورتی است که با فقدان شرط یا وجود مانع آشکار بوده است و آنچه در آیۀ «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ» است اشاره به آن است.» (2)

پس بداء به معنای عوض شدن تصمیم خدا به خاطر جهل به مصالح یا پشیمانی از تصمیم گذشته،بر خدای متعال محال است و در روایات هم نفی شده است،ولی به این معنی که خداوند گاهی چیزی را بنا به مصلحتی بر زبان پیامبرش یا ولیّ خود یا در ظاهر حال آشکار می سازد،سپس آن را محو می کند و موضوع برخلاف صورت اولیه می شود و خدا این را از پیش هم می داند اشکالی ندارد،مثل آنچه در مورد حضرت اسماعیل و ابراهیم و ذبح فرزند پیش آمد،یا آنچه دربارۀ اسماعیل فرزند امام صادق علیه السّلام روی داد که ظاهر قضیه آن بود که او امام باشد،امّا خداوند امام موسی کاظم علیه السّلام را امام قرار داد. (3)

عقیدۀ به بداء به این معنی خاصّ شیعه است و به معتقدان به آن«بدائیه»گفته می شود. (4)-تشیّع،مذهب جعفری،شیعه شناسی.

ص:125

1- 1) .اوائل المقالات،شیخ مفید،ص 80.
2- 2) .کافی،ج 1 ص 46 پاورقی 1.
3- 3) .عقائد الامامیّه،مظفّر،ص 46(چاپ اول)
4- 4) .ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 3 ص 128.در«الذریعه»نام تعدادی از تألیفات مستقل علمای شیعه با عنوان«البداء» ذکر شده است:ج 3 ص 51.

بدعت-سنّت و بدعت

برادر قرآن

تعبیری است که از نهج البلاغه می شود.از آنجاکه کلمات امیر المؤمنین علیه السّلام در فصاحت و بلاغت و زیبایی لفظ و والایی معنی بالاتر از کلام بشر و نازل تر از کلام خداست،ازاین رو آن را برادر قرآن دانسته و از آن با«اخ القرآن»یاد می کنند.

-سخنان علی علیه السّلام،نهج البلاغه،کتابشناسی نهج البلاغه.

بسر بن ارطاة

از فرماندهان سفّاک و بی رحم سپاه معاویه که پس از پایان ماجرای حکمیّت پیوسته در قلمرو حکومت علی علیه السّلام به فتنه و غارتگری و کشتار می پرداخت و به کاروان حجّاج حمله می کرد و هرجا به شیعیان علی علیه السّلام دست می یافت آنان را می کشت.حضرت علی علیه السّلام در خطبه ای از حمله و استیلای او بر یمن یاد کرده و انتقاد از اینکه کوفیان برای دفع تجاوز متجاوزان،هیچ حضور و اطاعتی از خود نشان نمی دهند و با داشتن امامی بر حق و راهی درست،دچار تفرقه و سستی اند. (1)وی به مدینه هم حمله کرد و عدّه ای را کشت.از سوی معاویه مأموریت داشت که با سپاه چند هزار نفری خود به مکه،مدینه،یمن و مناطق دیگر حمله کند و رعب و وحشت بیافریند و به نقل تواریخ در این رفت وبرگشت،30 هزار نفر را کشت و عده ای را در آتش سوزاند. (2)حضرت علی علیه السّلام او را نفرین و لعنت کرد.چیزی نگذشت که عقل خود را از دست داد و سفیه گشت تا آنکه مرد. (3)

بشرطها و شروطها

تعبیر و اصطلاحی است برگرفته از حدیث«سلسلة الذهب»که حضرت امام رضا علیه السّلام در نیشابور در جمع شیعیان فرمود و توحید را دژ استوار الهی دانست،امّا به شرط امامت و

ص:126

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 25.
2- 2) .الغارات،ج 2 ص 639،شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 2 ص 17.
3- 3) .همان،ص 18.

رهبری اهل بیت علیهم السّلام.در سفری که آن حضرت از مدینه به خراسان می رفت،در نیشابور استقبال بی نظیری از سوی شیعیان انجام گرفت.مردم درخواست کردند که حدیثی بفرماید.حضرت،کلامی را از پدرانش از پیامبر،از جبرئیل و از خدا نقل کرد که خداوند می فرماید:

کلمۀ لا اله الا اللّه(عقیدۀ توحید)،حصن و دژ استوار من است،هرکس وارد آن شود(و موحّد باشد)از عذاب من ایمن گردد.حضرت درنگی فرمود،سپس سر از کجاوه بیرون آورد و فرمود:«بشروطها و أنا من شروطها» (1)،یعنی این سخن شرطهایی دارد،من یکی از آن شرطهایم.معنای این تأکید آن است که«توحید»وقتی دژ حفاظتی و ایمن ساز از عذاب خدا و ضامن سعادت بشر است که در کنار آن،عقیده به ولایت أئمّۀ معصومین و اطاعت از آنان باشد و در رأس این دینداری،«امامت معصوم»هم باشد،وگرنه این دژ،بی نگهبان و بی حفاظ است و به تسخیر دشمن درمی آید.

نکتۀ جالب این که در این حدیث،کلمۀ لا اله الا اللّه،قلعۀ الهی به شمار آمده است،در حدیث دیگری ولایت علی بن ابی طالب،حصن الهی شمرده شده است(ولایة علیّ بن أبی طالب حصنی،فمن دخل حصنی امن من عذابی) (2)،نتیجۀ این دو حدیث،پیوند توحید و ولایت است،هردو حافظ و قلعه و دژ الهی اند و این،همان«و أنا من شروطها»را بهتر اثبات می کند.این حدیث،به سبب سند بسیار خوبش به«سلسلة الذهب»نیز معروف است.-حدیث سلسلة الذهب.

بصره

یکی از شهرهای جنوبی عراق نزدیک مرز ایران و کویت.جزو قلمرو حکومت امیر المؤمنین بود.بصره در دوران عمر ساخته شد و مرکز نیروهای رزمی و پایگاه اعزام سپاه بود.طلحه،زبیر و عایشه آنجا گرد آمدند و جنگ جمل را بر ضدّ امیر المؤمنین به راه

ص:127

1- 1) .بحار الأنوار،ج 49 ص 123،امالی صدوق،ص 306(مجلس 41).
2- 2) .سفینة البحار،کلمۀ«ولی».

انداختند.ابو موسی اشعری و عثمان بن حنیف هرکدام مدّتی از طرف امام علی علیه السّلام حکومت بصره را داشتند.علی علیه السّلام در یکی از سخنرانیهایش پس از پیروزی در جنگ جمل و حضور در بصره مردم آن را نکوهش کرده و آنان را سپاه زن و پیروان چهارپا(اشاره به فتنۀ جمل) معرفی نموده و سست پیمان و منافق صفت شمرده است و از حوادث و فتنه های آیندۀ آن نیز پیشگویی کرده است. (1)-جنگ جمل،ناکثین.

بنیاد نهج البلاغه

نام مؤسسه ای علمی،پژوهشی است که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1350 با همفکری تعدادی از اندیشمندان اسلامی در ایران تأسیس شد.مؤسس آن «سیّد جمال الدین دین پرور»از روحانیون فاضل و خوشفکر است.عمدۀ فعالیتهای این بنیاد،تحقیق و تألیف آثار مربوط به نهج البلاغه و حضرت علی علیه السّلام و نشر کتابهایی برای عموم و دانش آموزان و دانشجویان بر محور تعالیم علوی و رواج دادن نهج البلاغه و تعمیق محتوای این کتاب و حفظ آن در مراکز آموزشی است.

تاکنون بیش از 13 نوبت همایش و کنگره پیرامون نهج البلاغه،با حضور دانشمندان داخلی و خارجی برگزار کرده است.مرکز آن در تهران است،در قم نیز شعبه ای دارد که از سال 1364 ش آغاز به فعالیت کرده است.تصحیح و تحقیق«نهج الصباغه»،تدوین متون آموزشی برای دانشگاهها،تأسیس کتابخانه تخصّصی امیر المؤمنین و نهج البلاغه، جامع احادیث امیر المؤمنین و دانشنامۀ نهج البلاغه،از جمله کارهای این بنیاد است.این مؤسسه فصلنامه ای با عنوان«نهج البلاغه»نیز دارد که به مباحث مربوط به ولایت و غدیر و نهج البلاغه می پردازد. (2)

-نهج البلاغه،کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه،مراکز غدیری.

ص:128

1- 1) .نهج البلاغه،خطبۀ 13،مروج الذهب،ج 2 ص 377.دربارۀ بصره،از جمله ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 3 ص 262.
2- 2) .ر.ک:روزنامۀ«جمهوری اسلامی»،3 آذر 81 ص 10.

بنی هاشم

فرزندان هاشم بن عبد مناف،جدّ پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله.بنی هاشم در میان عرب،به پاکی و نجابت و آقایی معروف بودند و اهل بیت عصمت از این نسل و تبار و وارث مکارم این خاندانند و پیوسته به«آل هاشم»بودن خود افتخار می کردند.پیامبر فرمود:«بغض بنی هاشم نفاق» (1)،دشمنی با بنی هاشم نفاق است.

پیامبر،امامان را که از قریش اند،از تیرۀ هاشم می داند. (2)حضرت امیر نیز تقابل بنی امیه با بنی هاشم را دیرین شمرده و از نابرابری هاشم و امیّه سخن می گوید:«لیس امیّة کهاشم و لا حرب کعبد المطّلب». (3)شجاعت هاشمیان در نبرد با دشمن نیز مشهور است.

امیر المؤمنین علیه السّلام در یکی از نامه هایش به معاویه،سپاه خویش را که از مهاجرین و انصار است و شمشیرهای هاشمی(و سیوف هاشمیّة)را به رخ او می کشد. (4)-اهل بیت.

بو تراب-ابو تراب

بهج الصّباغه فی شرح نهج البلاغه

یکی از پژوهشهای ارزشمند دربارۀ نهج البلاغه که تدوین موضوعی و محتوایی این کتاب است و به نوعی تفسیر نهج البلاغه با نهج البلاغه به شمار می رود،اثر محقق بزرگ، شیخ محمّد تقی شوشتری(1281-1374 ش.)مؤلف قاموس الرّجال.این کتاب در 14 جلد و 933 موضوع کلّی و 60 فصل عام تدوین گشته (5)و مبحث امامت حضرت علی علیه السّلام با نگاهی جامع بحث شده است. (6)-نهج البلاغه،کتابشناسی نهج البلاغه،سخنان علی علیه السّلام،نهج السعادة.

ص:129

1- 1) .بحار الأنوار،ج 93 ص 221.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 144.
3- 3) .همان،نامۀ 17.
4- 4) .همان،نامۀ 28.دربارۀ بنی هاشم از جمله ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 3 ص 495.
5- 5) .انتشارات امیر کبیر در سال 1376 ش جدیدترین چاپ این اثر را با پژوهشهایی از سوی بنیاد نهج البلاغه منتشر کرده است.
6- 6) .ناگفته نماند تدوین موضوعی نهج البلاغه از سوی دیگران نیز صورت گرفته است،همچون:«تصنیف نهج البلاغه»لبیب بیضون،«المعجم الموضوعی لنهج البلاغه»اویس کریم محمّد،«الهادی الی موضوعات نهج البلاغه»علی مشکینی، «الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه»علی انصاریان،«فرهنگ آفتاب»معادیخواه و...آثار دیگر،امّا کتاب شوشتری بسیار ارزشمندتر و محققانه تر و مبسوطتر است.

بیت الأحزان

خانۀ اندوهها،سند مظلومیت اهل بیت پس از رحلت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و غصب خلافت و ظلم به اهل بیت.حضرت فاطمه پس از وفات پدرش پیوسته غمگین،گریان و مظلوم بود.

آنچه گروه سقیفه و غاصبان خلافت بر سر او و خانه اش و شوهرش آوردند،مصیبتی جانکاه بود.وی هم از داغ رحلت پدر می سوخت،هم از غصب خلافت،هم از آلام روحی و جسمی خویش.گریه اش نیز نوعی اعتراض به وضع حاکم به شمار می رفت.نزد علی علیه السّلام به شکایت آمدند که گریۀ او ناراحتمان کرده است،وقت خاصّی برای گریه اش قرار دهد تا آنان به استراحت!بپردازند.

روزها حضرت زهرا به بیرون مدینه می رفت و حسن و حسین علیهما السّلام را هم با خود می برد و زیر درخت«اراک»می نشست و در سایۀ آن تمام روز را بر پدرش می گریست.نزدیک غروب،علی علیه السّلام به سراغشان می رفت و به خانه می آمدند.مخالفان آن درخت را هم قطع کردند.حضرت زیر آفتاب می نشست و می گریست.علی علیه السّلام برای او اتاقی ساخت و نامش را«بیت الأحزان»گذاشت.

بیت الأحزان،سمبل غمها و مظلومیتهای او در طول تاریخ گشت.فاطمه علیها السّلام روزها به آن کلبۀ غم می رفت و با پدر درد دل می کرد و می گریست،شب به خانۀ غم آلود برمی گشت. (1)«کلبۀ احزان شود روزی گلستان،غم مخور».

در مورد حضرت یعقوب هم سخن از بیت الاحزان و خانه ای که در آن بر یوسف گم گشته اش می گریست،نقل شده است.«بیت الأحزان»نام کتابی از محدّث قمی در مصائب حضرت زهرا علیها السّلام است. (2)

-مظلومیت اهل بیت علیهم السّلام.

بیت الطّشت-دکّة القضاء

ص:130

1- 1) .حیاة الامام الحسین،باقر شریف القرشی،ج 1 ص 269.
2- 2) .الذریعه،ج 3 ص 185.

بیعت اجباری

به نصّ پیامبر خدا،خلافت پس از او حق علی بن ابی طالب علیه السّلام بود،لیکن غاصبان خلافت،به جای آنکه با آن حضرت بیعت کنند،با تبلیغات و با تهدید و تطمیع و فریب از مردم بیعت گرفتند و مخالفان را تهدید کردند.از علی علیه السّلام هم به اجبار بیعت گرفتند.به نقل مسعودی:علی علیه السّلام را به زور از خانه اش بیرون بردند و خواستند از او بیعت بگیرند، نپذیرفت.گفتند:تو را می کشیم!فرمود:اگر مرا بکشید من بندۀ خدا و برادر پیامبرم.دست او را باز کردند،او بست و عقب کشید و نتوانستند آن را بگشانید.دست خود را به دست او که بسته بود کشیدند(و این را بیعت حساب کردند). (1)

عدیّ بن حاتم نقل می کند:هرگز دلم به حال کسی مثل علی علیه السّلام نسوخته است که او را دست بسته آوردند و گفتند:بیعت کن،گفت:اگر بیعت نکنم؟گفتند:تو را می کشیم،سپس بیعت کرد،در حالی که دستش بسته بود.در نقل دیگر آمده است:ابو بکر به او گفت:بیعت کن،علی علیه السّلام فرمود:اگر بیعت نکنم چه؟گفت:گردنت را می زنم.حضرت سرش را به طرف آسمان گرفت و گفت:خدایا گواه باش!آنگاه دستش را دراز کرد. (2)سیّد مرتضی نقل کرده که حضرت پس از شش ماه بیعت کرد و بر او گستاخی و جسور نشدند مگر پس از وفات فاطمه علیها السّلام. (3)نقل شده از بنی هاشم هم هیچ کس بیعت نکرد،تا آنکه علی علیه السّلام بیعت کرد.

بیعت علی بن ابی طالب علیه السّلام برای حفظ وحدت مسلمین و پیشگیری از خونریزی بود.

بارها وقتی مسألۀ بیعت مطرح شد،فرمود:من شایسته ترم که با من بیعت کنید.اگر به زور از آن حضرت بیعت نمی گرفتند،هرگز دست بیعت به غاصبان حق امام و حق امّت نمی داد:

«کنّا نری لنا فی هذا الأمر حقّا فاستبددتم به علینا» (4)و در نقل دیگری است که چون علی علیه السّلام را نزد ابو بکر بردند و او از حضرت خواست بیعت کند،فرمود:«أنا أحقّ بهذا الأمر

ص:131

1- 1) .بحار الأنوار،ج 28 ص 308 به نقل از اثبات الوصیّة مسعودی.
2- 2) .موسوعة شهادة المعصومین،ج 1 ص 307،به نقل از شافی.
3- 3) .همان،ص 306،به نقل از شافی 3:242.
4- 4) .الاسلام و الشیعه،شهابی،ج 1 ص 273.

منکم،لا أبایعکم و أنتم أولی بالبیعة لی...» (1)من به خلافت از شما شایسته ترم،با شما بیعت نمی کنم،شما سزاوارترید که با من بیعت کنید...عمر گفت:تو را رها نمی کنیم تا بیعت کنی!حضرت فرمود:ای عمر،بدوش،که سهمی از آن مال توست،امروز امر خلافت را محکم کن تا فردا به تو بازگردد،نه به خدا قسم،حرف تو را نمی پذیرم و با او بیعت نمی کنم.-بیعت،خلافت بی دلیل،سقیفه،غصب خلافت.

بیعت و بیعت شکنان

بیعت یکی از تعهّدات اجتماعی و مباحث حقوقی و سیاسی بوده که وقتی فردی یا افرادی با حاکم بیعت می کردند(با آداب و شیوۀ خاصّی که داشته)فرمانبرداری از حکومت را گردن می نهادند و شکستن آن عهدوپیمان را ناپسند و جرم می شمردند.بیعت یعنی دستها را به هم زدن در یک دادوستد(بیع)یا برای اطاعت یا تعهّد بر وفاداری بر یک میثاق و پیمان (2).

بیعت کردن به مفهوم پذیرش ولایت والی و نوعی توافق دوجانبه بین حاکم و رعیّت و تفویض حاکمیت و مراعات تعهّدات متقابل بین حاکم و مردم است.هرچند از دیدگاه شیعه، امامت امامان و لزوم تبعیت از آنان که حکّام الهی و پیشوایان منصوب از سوی خداوندند، وابسته به بیعت نیست،امّا در عین حال،بیعت امّت با امام،دست او را در اجرای قانون الهی و رهبری مردم باز می کند و هم بر مردم حقوقی پدید می آورد،هم بر والی.پذیرش حکومت با بیعت،تکلیفی متقابل بین مردم و حکومت را الزام می کند. (3)

وقتی بیعت،آگاهانه و با اختیار صورت گرفت،تعهّد اطاعت بر دوش بیعت کننده می آورد و نقض و شکستن آن روا نیست و کاری غیراسلامی به شمار می آید.

همچنانکه علی علیه السّلام پس از بیعت مردم با حضرتش فرمود:«هذه بیعة عامّة من رغب عنها

ص:132

1- 1) .همان،ص 274 به نقل از شرح ابن ابی الحدید.
2- 2) .لسان العرب.
3- 3) .در بحار الأنوار،ج 64«باب لزوم البیعه...»مورد مطالعه قرار گیرد،نیز«دائرة المعارف تشیّع»،ج 3 ص 581.

رغب عن دین الإسلام و اتّبع غیر سبیل أهله». (1)این بیعتی عمومی است و هرکس از آن روی گرداند،از اسلام روی گردانده و پیرو راه غیر مسلمانان شده است.در جایی دیگر، برای شاهدان و حاضران بیعت،حق بیعت شکنی قرار نداده است:«لیس للشّاهد أن یرجع». (2)

آنچه در تاریخ خلافت و رهبری امام علی علیه السّلام به صورت جنگ جمل پیش آمد،از پیمان شکنی و نقض بیعتی بود که طلحه و زبیر و مردم بصره مرتکب شدند.این حادثه را سالها پیش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله خبر داده بود و تکلیف جهاد با پیمان شکنان را هم برای علی علیه السّلام معین کرده بود.خود آن حضرت می فرماید:«امرنی رسول اللّه بقتال النّاکثین»، (3)پیامبر مرا به جنگ با پیمان شکنان فرمان داد.در جایی دیگر می فرماید:«امرت أن أقاتل النّاکثین و القاسطین و المارقین،ففعلت ما امرت»، (4)مأمور بودم که با ناکثین(پیمان شکنان بصره)و قاسطین(ستمگران شام)و مارقین(خوارج نهروان)بجنگیم و من طبق آنچه مأمور بودم عمل کردم.

برخی از کسانی که به ناحق،طمع در ریاست و مال داشتند و تحمّل عدل علی علیه السّلام برایشان دشوار بود،بیعتی را که در آغاز خلافت امیر المؤمنین با وی بسته بودند شکستند و با تحریک مردم و به بهانۀ خونخواهی عثمان،فتنۀ جمل را پدید آوردند.سران این گروه پیمان شکن عبارت بودند از:طلحه،زبیر،عایشه،عبد اللّه بن زبیر،مروان بن حکم،عبد اللّه بن عامر و یعلی بن منیه.دسیسه های معاویه هم در بروز این شورش بی اثر نبود.امام علی علیه السّلام پس از نامه ها،موعظه ها و اتمام حجّتهای فراوان با آنان جنگید و فتنۀ اصحاب جمل را شکست.

جز بیعتی که با امام در آغاز خلافتش کردند،روز غدیر خم نیز بر امامت و خلافت وی بیعتی صورت گرفت و پیامبر دستور داد حاضران با علی علیه السّلام بیعت کنند و او را مولای خود

ص:133

1- 1) .ارشاد،مفید،ص 130.
2- 2) .نهج البلاغه،صبحی صالح،خطبه 173.
3- 3) .امالی،شیخ طوسی،ص 726.
4- 4) .الغدیر،ج 1 ص 10.

بدانند.همه،حتّی زنان بیعت کردند.بیعت زنان به این نحو بود که طشت آبی گذاشتند و علی علیه السّلام دست خود را در آن قرار داد،زنان هم در طرف دیگر ظرف آب،دست خود را قرار دادند و بدین گونه بیعت روز غدیر انجام یافت.ابو بکر و عمر از نخستین کسانی بودند که با جملۀ معروف«بخّ بخّ لک یا بن أبی طالب اصبحت و امسیت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة»با وی بیعت کردند، (1)عثمان،طلحه و زبیر پس از آن دو بیعت کردند،امّا این دو بعدها پیمان شکستند و جنگ جمل را بر ضدّ علی علیه السّلام به راه انداختند.

-جنگ جمل،ناکثین،حدیث تهنیت.

ص:134

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 271 و ارشاد،ج 1 ص 177 با عبارتهای مختلف.

پ

پایگاههای شیعی در اینترنت

نام کتابی که به معرفی حدود 1350 پایگاه شیعی در اینترنت پرداخته است.با توجّه به اینکه صدها پایگاه کوچک و بزرگ اطلاع رسانی دربارۀ مکتب تشیّع و معارف اهل بیت علیهم السّلام به زبانهای مختلف،مشغول اطلاع رسانی به کاربران اند،اطلاع از این سایتها برای علاقه مندان مباحث شیعی مفید است.این پایگاهها توسّط افراد و مؤسسات مختلف در گوشه وکنار جهان راه اندازی شده و پیوسته روبه افزایش است.این کتاب از سوی پایگاه اطلاع رسانی hcraesaihs تدوین و در سال 1423 ق ارائه شده است. (1)طبعا اطلاعات آن تا زمان نشر این کتاب است.دربارۀ هرپایگاه،اطلاعات ذیل آمده است:آدرس اینترنت، نام پایگاه،زبان،پست الکترونیک،آدرس پستی،شماره تلفن،شمارۀ نمابر و چکیدۀ مطالب.به عنوان مثال می توان از پایگاههای:چهارده معصوم،پایگاه آل رسول،اهل بیت، فقیه،پایگاه بین المللی شیعه،شیعه،رشد،دانشگاه علوم اسلامی اهل بیت،شبکۀ امام صادق علیه السّلام،پایگاه امام علی علیه السّلام،شیعه نت و...نام برد.در نشریّات مختلف،در مقالاتی سایت های مربوط به امام علی علیه السّلام معرفی شده است، (2)همچنین در«پایگاههای اینترنتی شیعه» (3)،نیز در مقاله ای دیگر«نرم افزارهای علوی»برشمرده شده است. (4)-مراکز غدیری.

ص:135

1- 1) .با همین نام از سوی انتشارات«دلیل ما»در سال 1382 در 617 ص منتشر شده است.
2- 2) .نشریۀ گلستان قرآن(ویژه نامۀ امام علی علیه السّلام)،شماره های 1،2 و 3 صفحات 46.
3- 3) .فصلنامۀ«بانوان شیعه»شمارۀ 1،1383.
4- 4) .فصلنامۀ کوثر،شمارۀ 56،زمستان 1382.

پرچمدار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله

از لقبهای حضرت علی علیه السّلام در متون تاریخی و حدیثی،«صاحب اللّواء»است،به معنای پرچمدار میدان های نبرد و رئیس ستاد عملیات و فرماندهی جنگ.در تعابیری که نسبت به«عقد لواء»(بستن پرچم)به کار رفته،مفهوم سپردن فرماندهی و مدیریّت جنگ نهفته است.وقتی پیامبر خدا برای اسامة بن زید هم در روزهای آخر حیات خویش پرچم بست، نوعی سپردن فرماندهی به او بود و الزام دیگران به پیروی از وی،نه تنها اینکه پرچم در دست او باشد.بر پرچم علی بن ابی طالب علیه السّلام این شعر نوشته بود:

الحرب إن باشرتها فلا یکن منک الفشل و اصبر علی أهوالها لا موت إلاّ بالأجل

اگر به جنگ پرداختی سستی مکن،بر هراسهای جنگ شکیبا باش،هیچ مرگی جز با اجل نیست.نیز این شعر:

هذا علیّ و الهدی یقوده من خیر فتیان قریش عوده (1)

این علی است که هدایت او را رهبری می کند،شاخۀ او از بهترین جوانان قریش است.

امیر المؤمنین در دنیا و آخرت و صحرای محشر،صاحب لوای پیامبر است.در جنگهای متعدد زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز،پرچم پیامبر به دست آن حضرت بود.مثل جنگ خیبر، جنگ احد و دیگر غزوات.در«طبقات کبری»آمده است:«إنّ علیّ بن أبی طالب کان صاحب لواء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم بدر و فی کلّ مشهد». (2)از پیامبر خدا احادیث فراوانی در این مورد روایت شده است،از جمله:«علیّ أخی و صاحب لوائی» (3)،«أنت صاحب لوائی فی الدّنیا و الآخرة». (4)این مفهوم،با تعابیر دیگری مثل«صاحب رایتی»،«حامل لوائی»،«بیده لوائی»،«حامل لواء الحمد»،«معک لواء الحمد»و...آمده است. (5)نیز اینکه:علی علیه السّلام در روز قیامت،حامل پرچمی بزرگ است که برآن نوشته است:«علیّ ولیّ اللّه». (6)پرچمی که در قیامت به دست علی علیه السّلام است،«لوای حمد»نام دارد،با ویژگیهای شگفت و نورانی که پرچم حضرت رسول است در دست آن حضرت و با آن وارد بهشت

ص:136

1- 1) .بحار الأنوار،ج 42 ص 60.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 1 ص 180،به نقل از طبقات کبری و تاریخ دمشق.
3- 3) .کشف الغمّه،ج 1 ص 327.
4- 4) .کشف الغمّه،ج 1 ص 327.
5- 5) .همان،ص 149 تا 153.
6- 6) .احقاق الحق،ج 7 ص 137.

می شود. (1)نشان جبهۀ محمّدی و علامت اقتدار و نفوذ و هدایتگری پرچم حضرت رسول در دنیا و آخرت،در دستان علی بن ابی طالب علیه السّلام است و خود او پرچم بلند جبهۀ ایمان و فلاح در دنیا و آخرت است.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«علیّ آیة الحقّ و رایة الهدی»، (2)علی علیه السّلام نشانۀ حق و پرچم هدایت است.-خیبر،حدیث رایت،القاب و کنیه های علی علیه السّلام.

پنجاه و پنج سؤال از تاریخ

اگرچه سؤالاتی از قبیل آنچه می خوانید،منحصر به«پنجاه و پنج»نیست،امّا این شمار نمونه ای از پرسشهای بی جواب است که البته نزد شیعه جواب آن روشن است.پاسخ را کسانی باید بدهند که قول خدا و رسول را در امر امامت و مودّت اهل بیت و اطاعت از أئمّه کنار گذاشتند و راه دیگری پیمودند.این سؤالها،نوعی محاکمۀ کسانی است که حق و حرمت عترت را نگه نداشتند.شما می توانید سؤالها را تا خیلی بیش از اینها افزایش دهید:

1-اگر تعیین خلیفه و جانشین خوب است،چرا به عقیدۀ اهل سنت،پیامبر تعیین نکرد؟و اگر لازم نیست و مردم انتخاب می کنند،چرا ابو بکر،عمر را به جانشینی خود نصب کرد؟و اگر انتصابی است،چرا عمر،انتخاب خلیفه را به شورای شش نفره واگذار کرد؟

2-چرا علی علیه السّلام در زمان ابو بکر و عمر و عثمان،هیچ پست و ریاستی مثل فرماندهی، استانداری،امارة الحاج و...نپذیرفت؟و چرا چون خودش به خلافت رسید،والیان و حکّام تعیین شده از سوی قبلی ها را برکنار کرد؟

3-چرا امویان،محمّد بن ابی بکر را کشتند،ولی عایشه دختر ابو بکر را تکریم کردند؟ آیا به خاطر انتساب به ابو بکر بود؟محمّد هم پسر او بود!آیا به خاطر همسری پیامبر بود؟ خدیجه هم همسر پیامبر است ولی مورد بی مهری قرار می گیرد.یا به خاطر آن بود که محمّد بن ابی بکر طرفدار علی علیه السّلام بود و عایشه با علی علیه السّلام دشمنی و جنگ کرد؟

4-چرا سقیفه با سرعت تشکیل شد و حاضران اندک به ابو بکر رأی داده و با او بیعت کردند؟چرا صبر نکردند حضرت علی و عباس هم از کفن و دفن پیغمبر فارغ شوند و به سقیفه آیند؟

ص:137

1- 1) .بحار الأنوار،ج 39 ص 212.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 8 ص 124.

5-چرا هرکس با علی علیه السّلام در عداوت بود،روایتش معتبرتر شمرده می شد؟و چرا آنان که با علی با شمشیر درافتادند،روایات نقل شده از ایشان از همۀ صحابه بیشتر است؟

6-زمان پیامبر،آیاتی در مذمّت کارها و کردارهای منافقان نازل می شد.در زمان خانه نشینی علی علیه السّلام،آرامشی برقرار بود،و با فعّال شدن حضرت علی علیه السّلام،مثل زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،منافقان نیز تجدید حیات و فعالیت کردند؟

7-رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله درب همۀ حجره ها را به مسجد بست بجز درب خانۀ علی را.در مسجد پیغمبر به روی خانۀ علی باز بود و در خانۀ علی به مسجد رسول خدا،چه شد که از سقیفه حتّی روزنه ای به خانۀ علی راه نداشت؟

8-با آنکه علی علیه السّلام اعلم از همه بود و همه به علم او اقرار داشتند،چرا در خانه اش را بستند و سراغش نرفتند؟

9-آنچه را در سقیفه اتفاق افتاد،چرا عمر«فلته»و لغزش خواند؟و چرا ابو بکر کار خلافت را بدون رجوع به اجماع و اهل حل و عقد،به نصب خود پیش برد و چرا عمر بدون مشورت با اجماع،انتخابات را به شورای شش نفری سپرد؟

10-حضرت علی علیه السّلام از دوران کودکی در کنار محمّد صلّی اللّه علیه و آله و پسرخواندۀ او بود.سقیفه فرزند کیست که نباید پسرخواندۀ محمّد صلّی اللّه علیه و آله در آن رأی داشته باشد؟

11-اگر در روز غدیر،اسلام به کمال رسید،تشکیل سقیفه برای چه بود؟و اگر برای به کمال رساندن اسلام بود،پس با آیۀ «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» در غدیر خم چگونه سازگار است؟

12-آن کدام امر مهمّی بود که در طول 23 سال ارتباط زمین و آسمان،ناگفته مانده بود و در روز غدیر با نزول آیۀ اکمال دین،انجام پذیرفت؟کدام امر مهم بود که اگر آن روز گفته نمی شد رسالت اسلام انجام نگرفته بود؟«فما بلّغت رسالته».و اگر مسأله،امامت علی علیه السّلام و ولایت نبود،پیامبر از چه بیم داشت که خدا فرمود: «وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ»؟

13-اگر یک مسابقه برگزار شود و هرچهار نفر(ابو بکر،عمر،عثمان و علی)سرگذشت خود را بنویسند،گرایشهای اعقاب و اجداد و اخلاف خود را به اسلام گزارش دهند،فدا کردن فرزندانشان را در راه خدا بگویند،آنچه را از پیامبر دربارۀ هریک بیان شده است

ص:138

بیاورند،نام غزوات و جنگهایی را که در آنها شرکت داشته و جنگیده اند بنویسند، حضورشان را در دشوارترین لحظات خطیر و خطرناک برشمرند،در این مسابقه امتیازات چه کس بیشتر خواهد شد و برنده چه کس خواهد بود؟

14-اگر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در سقیفه حضور داشت،آیا دست خود را برای بیعت دراز می کرد؟

15-اگر در سقیفه،فرزندان اسلام و قرآن حضور دارند،پس اولین فرزند اسلام،یعنی علی علیه السّلام چرا نبود؟

16-آنان که با علی بیعت کردند،سپس بیعت را شکستند و با او جنگیدند،آیا بیعتشان غلط و خطا بود،یا جنگیدنشان؟و اگر بیعت شکنی بد بود و آنان به خطا رفتند،پس آیا می توان همۀ صحابه را درستکار و عادل دانست؟

17-اگر بیعت با ابو بکر،نتیجۀ اجماع و اجتماع امّت بود،پس چرا عمر آن را فلته و لغزش خواند؟و اگر به اجماع نبود،چرا به اجماع امّت استناد و استشهاد می کنند؟

18-اگر پیامبر فرموده است:«الحقّ مع علیّ و علیّ مع الحق»،اجماع و اجتماعی که علی در آن نباشد،بلکه بر ضدّ علی باشد،چگونه می تواند حق باشد؟

19-اگر بیعت سقیفه به اجماع بود،پس چرا شخصیتهایی چون علی بن ابی طالب، سلمان،مقداد،ابو ذر،سعد بن عباده،زبیر،خالد بن سعید،حذیفۀ یمانی،بریده و همۀ بنی هاشم در آن حضور نداشتند؟

20-چرا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله،اشخاصی چون سلمان و ابو ذر را مأمور شرکت در«جیش اسامه»نکرد،و در معیّت علی علیه السّلام در مدینه نگه داشتند،امّا ابو بکر،عمر و...را امر به شرکت در آن سپاه و خروج از مدینه نمود؟

21-با آنکه پیامبر،تخلّف کنندگان از حضور در جیش اسامه را لعنت کرد و عدّه ای هم شرکت نکردند،چگونه می توان همۀ صحابه را دارای عدالت دانست؟با آنکه برخی ملعون به زبان پیامبر بودند؟!

22-در چاپهای جدید برخی از کتب حدیث اهل سنّت،برخی روایات را که در فضیلت علی علیه السّلام یا نکوهش برخی از چهره های اموی است حذف می کنند.معنای این کار چیست؟

ص:139

23-اگر عمر که گفت:«حسبنا کتاب اللّه»،به این سخن باور داشت،چرا بارها که در پاسخ مسائل درماند،گفت:«لو لا علیّ لهلک عمر»؟

24-پیامبر خدا فرمود:من در میان شما دو چیز باقی می گذارم که به هردو تمسّک جویید:کتاب خدا و عترتم.عمر گفت:کتاب خدا برایمان بس است(حسبنا کتاب اللّه)کدام را باید برگزید؟

25-پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است.فاطمۀ زهرا علیها السّلام که پس از رسول خدا شهید شد و از دنیا رفت،چه کسی را به امام زمانی قبول داشت و می شناخت؟علی را یا ابو بکر را؟شیعه در عصر حاضر،حضرت مهدی علیه السّلام را امام زمان خود می شناسد.امام زمان اهل سنّت در زمان ما کیست؟

26-اهل سنّت که می گویند:نماز خواندن ابو بکر به جای پیامبر در روزهای بیماری، معنای جانشینی و خلافت دارد،پس چرا معتقدند پیامبر خدا جانشین تعیین نکرد؟

27-پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در زمان خود با منافقین درگیر بود.علی علیه السّلام هم در دوران خلافتش.

و در این فاصله،سخنی از فعالیتهای منافقان و کارشکنی مخالفان نیست.آیا پیامبر و علی علیهما السّلام در مدیریّت ضعیف بودند،یا منافقان در آن فاصله،به نان ونوا و قدرت رسیدند؟

28-قبر احمد بن حنبل در بغداد،قبّه و ضریح و زائر دارد،امّا قبور ائمّۀ شیعه را در بقیع ویران کرده اند و توسل و زیارت مرقد پیامبر را منع می کنند،این تناقض چگونه حل می شود؟

29-با توجّه به روایاتی که حبّ علی علیه السّلام را ایمان و بغض او را کفر و جنگ با علی علیه السّلام را جنگ با پیامبر می داند و این روایات در کتب اهل سنّت هم هست،تکلیف آنان که با او جنگیدند چه می شود؟

30-با آن همه تشویق که قرآن به علم دارد و سفارش پیامبر به دانش آموختن و فراگرفتن سنّت نبوی،چرا عمر جلوی نقل و نگارش حدیث را گرفت؟

31-متعۀ زنان و تمتع حج در زمان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و ابو بکر حلال بود و عمل می شد.

عمر با چه حقّی گفت:من حرام می کنم و بر آن عقوبت هم می کنم؟

32-فاطمۀ زهرا علیها السّلام یادگار پیامبر و تنها دختر عزیز و بازماندۀ او بود.چه شد که به

ص:140

فاصلۀ کمتر از سه ماه از وفات پیامبر درگذشت؟چرا وصیت کرد مخفیانه و شبانه دفن شود؟قبر او اکنون کجاست؟

33-ابو بکر و عمر جزو اولین کسانی بودند که روز غدیر،با گفتن«بخّ بخّ لک یا علیّ...»ولایت علی علیه السّلام را به او تبریک گفتند و به عنوان«امیر المؤمنین»بر آن حضرت سلام دادند.چه شد که پس از هفتاد روز،آن را انکار کردند و در سقیفه،دیگری را به خلافت برگزیدند؟

24-پیامبر خدا هنگام عزیمت به تبوک با توجّه به طول راه و غیبت درازمدت آن حضرت از مدینه،دستور داد علی علیه السّلام در مدینه بماند.معنای این تصمیم و جایگزینی چیست؟

35-هنگام بازگشت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از تبوک،عدّه ای دوازده نفره نقشه کشیدند شتر پیامبر را از فراز گردنه ای برمانند و آن حضرت را به درّه انداخته بکشند.در تاریکی شب پیامبر آنان را که صورتهای خود را پوشانده بودند شناخت.هشت نفرشان از قریش بودند.

نام آنان چیست؟

36-پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله،ابتدا آیات سورۀ برائت را به ابو بکر داد که بر مشرکان در موسم حج بخواند،امّا از او گرفت و مسؤولیت را به علی علیه السّلام سپرد.چرا؟

37-رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در روزهای آخر زندگی،دستور داد قلم و کاغذی بیاورند تا چیزی بنویسید که هیچگاه گمراه نشوند.عمر جلوگیری کرد و گفت:قرآن برای ما کافی است و جسارت را به آنجا رساند که گفت:پیامبر تب دارد و هذیان می گوید!مگر پیامبر چه می خواست بنویسد که به نفع عمر و دوستانش نبود و نگذاشتند؟

38-اگر علی علیه السّلام به خاطر جوان بودن،شایستۀ رهبری نبود،چرا پیامبر،«اسامة بن زید»را که جوان تر از علی علیه السّلام بود،به فرماندهی لشکر نصب کرد؟

39-اگر مثلا حضرت موسی در اواخر عمر می گفت:کاغذ و قلمی بیاورید تا چیزی بنویسیم که پس از من گمراه نشوید و تا قیامت در جهان حکومت و غلبه داشته باشید،اگر نمی گذاشتند حضرت موسی چیزی بنویسد و یکی می گفت:نمی خواهیم،تورات برای ما بس است،دربارۀ او چه قضاوتی می کردیم؟

ص:141

40-ابو بکر،در آخرین لحظات زندگی،عثمان را طلبید و به او گفت:تا متنی بنویسد و اینگونه عمر بن خطاب را به عنوان جانشین خود تعیین کرد.پس چرا وقتی پیامبر کاغذ و قلم خواست تا چیزی بنویسد که هرگز گمراه نشوند،نگذاشتند و گفتند:حسبنا کتاب اللّه؟!

41-اگر پیامبر می خواست چیزی بنویسد و ابو بکر را به جانشینی خود تعیین کند،آیا باز هم جلوگیری می کردند و می گفتند که آن حضرت تب دارد و هذیان می گوید؟

42-اگر معنای«اهل سنت بودن»،پیروی از سنّت گفتاری و رفتاری و عمل به وصیّت و دستور پیامبر خدا باشد،اهل سنت واقعی چه کسانی اند؟و آیا شیعیان،سنّی تر از اهل سنّت نخواهند بود؟

43-اگر امروز کسی بگوید:قرآن ما را بس است و نیازی به سنت و احادیث پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نداریم و دستور دهد آنها را نابود کنند و جلوی چاپ و نشر سخنان پیامبر را بگیرد،امت مسلمان با او چه برخوردی می کنند؟

44-آیا عایشه که با آراستن لشکر به جنگ با امیر المؤمنین علیه السّلام پرداخت،آیا به دستور خدا و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود،یا با نهی پروردگار و آن حضرت؟مگر خداوند به همسران پیامبر فرمان نداد که در خانه های خود باشند و تبرّج نکنند؟و مگر پیامبر به عایشه نفرمود:مبادا تو آن کسی باشی که سگهای حوئب بر او پارس می کنند؟(اشاره به حادثۀ جنگ جمل).

45-اهل سنت می گویند:تنها پیروان مذاهب چهارگانه(حنفی،حنبلی،مالکی و شافعی)بر حق اند و عملشان درست است.با توجّه به اینکه پیشوایان این چهار مذهب، حدود دویست سال پس از زمان پیامبر می زیستند (1)،تکلیف مسلمانانی که بین زمان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله تا زمان مذاهب اربعه می زیستند چه می شود؟

46-اینکه پیامبر در غدیر خم،علی علیه السّلام را به امامت تعیین کرد و فرمود:«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه»،آیا از پیش خود گفت یا از جانب خدا؟از پیش خود نگفت،چون قرآن می گوید:«و ما ینطق عن الهوی»و اگر از جانب خدا گفت،چرا مخالف کردند و ولیّ دیگری برگزیدند؟

ص:142

1- 1) .تاریخ تولد و وفات آنان اینگونه است:احمد بن حنبل(164-241)،شافعی(150-204)،مالک(95-179)و ابو حنیفه(80-150).

47-در کتب روایی شیعه و سنی آمده است که پیامبر فرمود:«من آذی فاطمة فقد آذانی و من آذانی فقد کفر»(هرکه فاطمه را بیازارد مرا آزرده و هرکه مرا بیازارد کافر شده است).این مطلب نیز آمده که:فاطمه علیها السّلام در حالی از دنیا رفت که نسبت به ابو بکر و عمر خشمگین و از دست آنان ناراضی بود.میان این دو روایت چگونه می توان جمع کرد؟

48-چرا اغلب سنّی هایی که شیعه می شوند،عالمان و متفکران آزاداندیش اند،که به خاطر حقیقت جویی،ترس از خدا و قیامت تغییر مذهب می دهند،امّا اغلب شیعیانی که سنّی می شوند،یا از مسائل اعتقادی آگاهی ندارند،یا به خاطر پول و طمع مادی دست از مذهب خود می کشند؟

49-سؤال علی علیه السّلام از ابو بکر این بود:اگر به وسیلۀ«شورا»حکومت بر مردم را به دست گرفته ای،این چه شورایی بود که طرف های مشاوره غایب بودند؟و اگر به دلیل خویشاوندی با پیامبر،رقبا را مغلوب ساختی،کسانی غیر از تو سزاوارتر و نزدیک تر به پیامبر خدا بودند. (1)

50-فاطمۀ زهرا علیها السّلام فدک غصب شده را می طلبید.ابو بکر گفت:چه شاهدی داری که فدک مال تو بود؟وی علی علیه السّلام را شاهد آورد،شهادت او را نپذیرفتند که یک نفر است!آیا از صدیقه ای که سرور زنان عالم است باید شاهد خواست؟اگر هم او را زنی معمولی حساب می کردند و شاهد می خواستند،آیا علی علیه السّلام که با حق است و حق با علی است،با قرآن است و قرآن با او است و چون جان پیامبر است و مصداق آیۀ تطهیر است،به عنوان شاهد کافی نبود؟اگر بگویند:او یک نفر بود،آیا پیامبر خدا شهادت«خزیمة بن ثابت»را به جای دو نفر نپذیرفت و لقب«ذو الشهادتین»نیافت؟ (2)به علاوه ابو بکر می توانست به جای شاهد دوم از فاطمه علیها السّلام بخواهد برای اثبات ادّعایش قسم بخورد،چرا نخواست؟

51-بر فرض آنکه در مورد خلافت،نصّ و دستوری برای یکی از خاندان پیامبر نبود،و بر فرض آنکه خاندان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در حسب و نسب،اخلاق،ایمان،جهاد،علم،عمل و

ص:143

1- 1) . فإن کنت بالشّوری ملکت امورهم فکیف بهذا؟و المشیرون غیّب و إن کنت بالقربی حججت خصیمهم فغیرک اولی بالنبیّ و اقرب (نهج البلاغه،حکمت 190 ص 429،دیوان امیر المؤمنین،ص 12).
2- 2) .اختصاص،ص 64.

اخلاق،برتر و شاخص تر نبودند،بلکه مثل صحابۀ دیگر بودند،چه اشکال شرعی،عقلی یا عرفی داشت که مراسم انتخاب خلیفه و بیعت را برای پس از دفن پیامبر می گذاشتند؟ در حالی که جسد پیامبر هنوز روی زمین بود و خانواده اش گریان و داغدار؟

51-علی علیه السّلام با خلفای سه گانه مخالفت داشت و حکومتشان را نامشروع می دانست.یا راه علی علیه السّلام باطل بود،یا راه و مرام آنان.اگر راه علی باطل بود،باید از او بیزاری جست،و اگر راه خلفا بیراهه بود،باید از آنان تبرّی نمود.حق در کدام طرف بود؟

52-با آن همه سال که حضرت فاطمه علیها السّلام در محضر رسول خدا بود،چرا در کتب حدیث اهل سنّت،تنها چند حدیث انگشت شمار،به روایت فاطمه علیها السّلام از پیامبر نقل شده، امّا احادیث عایشه از پیامبر،بسیار فراوان است؟

53-با اینکه پیامبر خدا درگذشت و پیکرش در برابر چشم مردم و خانواده اش کفن پوش بود،چرا عمر با اصرار می گفت:«پیامبر نمرده»،و با شمشیر در کوچه ها و گذرها می گشت و تهدیدکنان می گفت:«هرکس بگوید پیامبر مرده،گردنش را می زنم»،امّا همین که ابو بکر(که هنگام وفات پیامبر،بیرون از مدینه بود)به مدینه رسید و جسد پیامبر را دید،عمر مرگ پیامبر را قبول کرد؟

54-عمر،پس از خنجر خوردن و در حال مرگ،از عایشه خواست اجازه دهد در کنار پیامبر و ابو بکر دفن شود،او هم اجازه داد.اگر آنچه را پیامبر برجای می گذارد،به گفتۀ ابو بکر متعلق به حکومت است و ارث نیست،پس چه نیازی به اذن خواستن از عایشه؟و اگر مربوط به ورثه است،با توجّه به اینکه همسر از زمین خانه ارث نمی برد،عایشه که حقّی در آن اتاق نداشت،باید از وارثان اذن می گرفت نه از عایشه،و از وارثان اجازه ای گرفته نشد.

55-وقتی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله برای چند روزی مدینه را به قصد تبوک ترک می کرد،علی علیه السّلام را جانشین خود در مدینه قرار داد،تا کارها از هم نپاشد و دشمنان توطئه نکنند و نگفت:

خودتان کسی را انتخاب کنید.چطور شد که وقتی دنیا را برای همیشه ترک می کرد،به اعتقاد اهل سنّت کسی را برای ادارۀ امور و تداوم رسالت تعیین نکرد و انتخاب خلیفه را به مردم واگذار کرد؟-مطاعن.

ص:144

پنج تن آل عبا-اصحاب کساء

پنج شنبۀ شوم

پنج شنبۀ شوم،روزی است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله درخواست کاغذ و قلم کرد تا چیزی بنویسد که مردم گمراه نشوند.این بهترین فرصتی بود که پیامبر ارزنده ترین یادگار را برای امتش بگذارد و جلوی اختلافها و ضلالتها برای همیشه گرفته شود،چون آن حضرت می دانست چه فتنه هایی در پیش است.امّا نگذاشتند و بعضی گفتند که هذیان می گوید و کتاب خدا برای ما کافی است.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در مسألۀ تعیین جانشین و روشن ساختن تکلیف امت پس از خود،در طول 23 سال پیامبری از هیچ فرصت و موقعیتی فروگذار نکرده بود و امر امامت را بیان کرده بود.امّا می دانست که فتنه انگیزان قدرت طلب مانع خواهند شد که امیر المؤمنین به خلافت برسد.برای آخرین بار و برای اتمام حجت و اینکه شبهه ای نماند و امامت و خلافت و وصیّ آن حضرت روشن باشد،در روزهای آخر عمر خویش فرمود که قلم و کاغذی بیاورند...برخی حدس می زدند که این نکته دربارۀ خلافت است،ازاین رو شلوغ کردند و نگذاشتند.پیامبر اسلام فرموده بود:«هلمّ اکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده»یا«إیتونی بدواة و کتف اکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده أبدا»و با عبارتهای دیگر. (1)

عمر با گستاخی و وقاحت گفت:درد بر او غلبه یافته،هذیان می گوید و...(با عبارتهای گوناگون).پیامبر خدا که اوضاع را آشفته دید،صرف نظر کرد،از آنان روی برگرداند، برخاستند و رفتند و بالأخره نگذاشتند آن حضرت،اثر و سندی مکتوب و غیرقابل خدشه برجای بگذارد.آنان می دانستند که حضرت در آن واپسین لحظات چه می خواهد بنویسد.

این عباس می گوید:با عمر به سفر شام رفته بودیم،در راه روزی عمر به من گفت:

پسرعمویت علی ناراحت و آزرده خاطر است،چرا؟گفتم:خودت می دانی.گفت:فکر می کنم برای آن است که خلافت را از دست داده،او می پنداشت که پیامبر خلافت را برای او قرار داده است،ولی خدا نخواست.پیامبر چیزی خواست و خدا چیزی دیگر!و افزود:

ص:145

1- 1) .ارشاد،مفید،ج 1 ص 184،دلائل الصدق،ج 3 ص 109 و منابع فراوان دیگر از شیعه و اهل سنّت.

پیامبر در حالت بیماری می خواست خلافت را برای او تعیین کند،ولی من از بیم فتنه نگذاشتم... (1)درواقع،او شریک همۀ انحرافاتی است که در تاریخ اسلام پیش آمد.

تواریخ متعدد به اصل حادثه اشاره می کنند،امّا نسبت به اینکه چه کسی جلوگیری کرد و چه کسی یا کسانی آن کلام توهین آمیز را به ساحت پیامبر گفتند،برخی نوشته اند،مردی یا کسانی،برخی هم به نام عمر بن خطاب تصریح کرده اند.

ابن عباس،همۀ مصیبت و فاجعه را در آن روز پنج شنبه می داند که نگذاشتند پیامبر آنچه را می خواهد به صراحت بنویسد.تعابیر مختلفی از جمله این کلام از ابن عباس نقل شده است:«إنّ الرزیّة کلّ الرّزیّة ما حال بین رسول اللّه و بین أن یکتب لهم ذلک الکتاب،من إختلافهم و لغطهم»، (2)همۀ مصیبت،آن بود که نگذاشتند پیامبر آنچه را می خواهد بنویسد،اختلاف و شلوغ کردند.و بارها از آن روز تلخ و پنج شنبۀ شوم چنین یاد می کرد:«یوم الخمیس و ما یوم الخمیس!»و اشکش جاری می شد.در منابع حدیثی و تاریخی از این واقعه به«رزیّة یوم الخمیس»هم یاد شده است. (3)

نامۀ نانوشته،حسبنا کتاب اللّه،جلوگیری از تدوین حدیث،حدیث قلم و کاغذ.

پیام غدیر

واقعۀ غدیر خم،تنها یک حادثۀ زمانی مربوط به گذشته نبود،بلکه پیامی برای همۀ مسلمانان و همۀ دورانها داشت،تا امامت علوی را سرلوحۀ زیستن خود قرار دهند.پیام غدیر را می توان چنین ترسیم کرد:

«غدیر»علی علیه السّلام،هنوز هم چشمه ای لبریز از آب حیات و دریایی موّاج از کرامتها و هدایتهاست.«غدیر»دریایی از باور و بصیرت،در کویر حیرت و هامون ضلالت است،تا کام جانها از آن سیراب شود.

آن روز که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در حرای حق به نبوت مبعوث شد،فرمان نجات و سعادت

ص:146

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 12 ص 78.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 2 ص 388 به نقل از صحیح مسلم،مسند ابن حنبل،طبقات کبری و تاریخ طبری. المراجعات،نامۀ 86.نیز«دائرة المعارف تشیّع»،ج 8 مدخل«رزیّة یوم الخمیس».
3- 3) .النصّ و الاجتهاد،ص 167.

انسانها را در کف داشت،آن روز هم که در پهنۀ غدیر و در جمع حاجیان برگشته از زیارت خانۀ خدا،به خطبه خوانی پرداخت،باز در اندیشۀ هدایت امّت و تضمین سعادت آنان بود.

این است که غدیر،حلقۀ میانی«رسالت»و«امامت»است.از سویی به«بعثت در حرا» وصل می شود،از سوی دیگر به«شهادت در کربلا»پیوند می خورد و فاصلۀ میان حرا تا کربلا را،دریایی از باورهای پاک و هدایتهای آسمانی پرکرده است که در«غدیر»،تجسّم یافته است.

دریای غدیر،از ریزش آبشارگون وحی بر جان محمّد صلّی اللّه علیه و آله لبریز است و قامت دین در زلال«غدیر خم»انعکاس می یابد.غدیر،یک کتاب مبین است،سندی برای تداوم خطّ رسالت در جلوۀ امامت و صراطی است مستقیم که به سنّت پیامبر منتهی می شود.

امّتی که پاسدار غدیر باشد،عاشوراهای مظلومیّت و کربلاهای خون و شهادت را شاهد نخواهد بود و ولایت در محاق غربت و تنهایی نخواهد ماند.دریغ و صد دریغ،که کوردلان و خفّاشان به تابش خورشید دل و دیده نسپارند و به تیرگی و ظلمت خو کنند و همچون گله ای بی چوپان باشند و راهی بی راهنما و شبی بی چراغ و کشتی بی ناخدا و دشت بی چشمه و کویر بی آب...

قافله ای که از زیارت برمی گشت و راهش حق بود و بارش ایمان و مقصدش«اللّه»، وقتی به غدیر خم رسید،چشم به افقی دوخت که پیام هدایت داشت و دستی را دید که خورشیدی را فرادست برد و به همگان نشان داد و گوش امّت به دهانی بود که از وحی و غیب می گفت و به خدا وصل بود و دامن دامن معرفت برای بندگان خدا هدیه می داد و خرمن خرمن کرامت و معنویت،پیش پایشان می ریخت،تا از وسوسه های نفس و تلبیس ابلیس و فریب نفاق،رها شوند و همچنان«عبد خدا»و«مطیع رسول»بمانند.ولی...مگر شیطان می گذارد که بندگان خدا،راه بندگی را بی دردسر بپیمایند و به مقصد برسند؟

خطبۀ حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در آن دشت سوزان،آب گوارایی برای روحهای عطشناک بود که می رفت تا همیشۀ تاریخ را سیراب سازد.امّا مگر گذاشتند که این زلال گوارا،به جانهای تشنه برسد؟!

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خواست دست«امت»را در دست«امام»بگذارد،تا نه گمراه شوند و

ص:147

نه سرگردان،نه تشنه بمانند و نه در دام نفس بیفتند.این بود که منشور بلند و جاودانۀ «خطبۀ غدیر»را سرود و به گوش تاریخ سپرد.مردم نیز،پیمانها بستند و تبریکها گفتند و قولها دادند.امّا تاریخ نشان می دهد که آن عهدها شکست و آن پیمانها از یادها رفت.

افسوس که گروهی از امت،در کلاس درسهای نبوت و وحی،مردود شدند و آن همه «یاد»ها را به«نسیان»سپردند...

هزاران دست بیعتگر کجا رفت؟ وفا با آل پیغمبر کجا رفت؟

اگر مولی«ولی»می شد،چه می شد؟ خلیفه،گر«علی»می شد،چه می شد؟

ولی...خاتم دوباره بی نگین شد عدالت با علی،خانه نشین شد

اینک،ماییم و علی علیه السّلام،که غدیر خم را از دریای فضایلش به موج نشانده است.

علی علیه السّلام،برگزیدۀ محمّد صلّی اللّه علیه و آله نبود،بلکه منتخب خدا بود.پیامبر اکرم،تنها مأمور ابلاغ پیام آسمانی بود(بلّغ ما أنزل إلیک)و اگر در آن نیمروز داغ،آن پیام را نمی رساند،رسالت الهی را به انجام نرسانده بود.

اینک ماییم و غدیر،که مرامنامۀ مکتب ما و محور وحدت ما و چراغ راهمان و راه زندگیمان است.گرامیداشت غدیر،تکریم رسالت پیامبر و وحی خدایی است.تکریم غدیر، ارج نهادن به فضیلتهای متبلور در وجود صاحب ذو الفقار و ساقی کوثر است.بها دادن به غدیر،ادای احترام به تکمیل دین و اتمام نعمت و کاشتن بذر ولایت در جانها و نشان دادن خورشید به گرفتاران در ظلمتهاست.عید گرفتن غدیر،ارج نهادن به کرامت انسان است،چراکه غدیر،عید عدالت و رهبری،عید کمال طلبی و حق جویی،عید شعله افکنی بر اندیشه ها و امیدآفرینی در دلهاست.

غدیر،روز بشریّت و روز«انسان»است،عید«پیمان»و«میثاق»و«عهد»است.آیا دریغ نیست که بشریت،علی را نشناسد و درک نکند و از زمزم زلال«علی شناسی»سیراب نشود و دامن مهر در این دریا نشوید و چراغ راه از این فروغ الهی نجوید؟!...

رسالتی را که رسول در غدیر خم انجام داد،اطاعت امر خدا بود و حج آن سال،گرچه به «حجّة الوداع»شهرت یافته است،لیکن در گذشته های دور و در متون کهن،از آن به «حجة الإبلاغ»هم تعبیر شده،که اشاره به همین فرمان«بلّغ»است که نازل شد و چون

ص:148

ابلاغ انجام گرفت،آیۀ«اکمال دین»فرود آمد و حجّت تمام شد و صراط،روشن گشت.

راویان شیعه و اهل سنت،همه در کتابها نوشتند و در نقلها آوردند.شاهدان،بارها برای اثبات حق،به«خطبۀ غدیر»استناد کردند.مؤلفان برای اینکه این حق روشن و مسلّم انکار نشود،صدها سند برای غدیر و خطبۀ رسول و بیعت مردم آوردند و ثبت کردند،تا اگر «انصاف»در میان باشد و هدف،شناختن حقیقت باشد،نه انکار لجوجانۀ خورشید و نه کتمان حسودانۀ فضایل و نه ستیز عنودانه با«ولیّ خدا»و«وصیّ رسول»،به این آینه بنگرند،آینۀ غدیر،که همۀ حقیقت در آن متجلّی است.

از این جهت،بر این باوریم که«خطبۀ غدیریّۀ»حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله نیز،همچون خود غدیر خم مظلوم است و مورد بی مهری قرار گرفته است و جز چند جملۀ مشهور آن،چندان مطرح نیست،در حالی که سزا و بجاست که این منشور جاویدان،هرچه دقیقتر و گسترده تر و پرشورتر،مورد توجّه و مطالعه و شرح و تفسیر قرار گیرد.کمترین کار در این مسیر است، تا چشمهای بصیر،از درخشش حکمتها و پندها و تذکرهای پرارج این گنجینۀ معرفت، لذت ببرد و به تماشای«حقیقت ناب»بنشیند.

بر این باوریم که در ادای تکلیف نسبت به غدیر،قصور کرده ایم.می بایست«غدیر»را، بیش از این چونان مشعلی فراراه اندیشه های بشری قرار دهیم و دین پژوهان و حقیقت جویان را با فرهنگ ژرف نهفته در غدیر و خطبۀ رسول خدا،و جامعه بشری را با دو چشمۀ فیاض و جوشان معرفت،یعنی«قرآن و عترت»آشنا سازیم،دو چشمه ای که یادگار پیامبر و میراث ماندگار آن رسول خاتم تا دامنۀ قیامت است و خود او پیروان و متمسّکان به این هردو را که نام«ثقلین»بر آنها نهاده است،ارج نهاده و سلامتشان را از«ضلالت» تضمین کرده است.

آری...آری،حرف و پیغام«غدیر»این است:

آب،از سرچشمه باید خورد،میوه را از شاخه باید چید،چهره را بی پرده باید دید. (1)

-فرهنگ غدیر،تشیّع،شیعه شناسی.

ص:149

1- 1) .در فصلنامۀ مشکوة،مقالۀ علمی و مبسوطی با عنوان«پیام غدیر»از آیة اللّه صافی گلپایگانی چاپ شده که خواندنی است،شمارۀ 30،بهار 1370.

پیدایش شیعه

اشاره

برخلاف تصوّر و القاء و تبلیغ مخالفین و جاهلانی که پیدایش شیعه را به عبد اللّه بن سبا نسبت می دهند،یا شیعه را گروهی سیاسی و پدیدآمده در پی مناقشات سیاسی پس از عثمان می شمارند،یا تشیّع را زاییدۀ عصر آل بویه یا صفویّه می دانند،شیعه از زمان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله وجود داشت و قدمت آن به قدمت اصل اسلام و دعوت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله برمی گردد.

در این زمینه بحثهای بسیار و تألیفات مفصّل و سودمندی شده است. (1)نحوۀ پیدایش شیعه و رمز و راز جدایی این گروه را از اکثریت اهل سنّت به اختصار از یکی از نوشته های علامۀ طباطبایی می آوریم:

«آغاز پیدایش شیعه را که برای اوّلین بار به«شیعۀ علی»(اولین پیشوا از پیشوایان اهل بیت علیهم السّلام)معروف شدند،همان زمان حیات پیغمبر اکرم باید دانست و جریان ظهور و پیشرفت دعوت اسلامی در بیست و سه سال زمان بعثت موجبات زیادی دربر داشت که طبعا پیدایش چنین جمعیتی را در میان یاران پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله ایجاب می کرد.

پیغمبر اکرم در اولین روزهای بعثت که به نص قرآن مأموریت یافت که خویشان نزدیکتر خود را به دین خود دعوت کند صریحا به ایشان فرمود که هریک از شما به اجابت دعوت من سبقت گیرد،وزیر و جانشین و وصی من است.علی علیه السّلام پیش از همه مبادرت نموده اسلام را پذیرفت و پیغمبر اکرم ایمان او را پذیرفت و وعده های خود را تقبل نمود و عادتا محال است که رهبر نهضتی در اولین روز نهضت و قیام خود یکی از یاران نهضت را به سمت وزیری و جانشینی به بیگانگانی معرفی کند،ولی به یاران و دوستان سرتاپا فداکار خود نشناساند یا تنها او را با امتیاز وزیری و جانشینی بشناسد و بشناساند ولی در تمام دورۀ زندگی و دعوت خود،او را از وظائف وزیری معزول و احترام مقام جانشینی او را نادیده گرفته و هیچ گونه فرقی میان او و دیگران نگذارند.

پیغمبر اکرم به موجب چندین روایت مستفیض و متواتر که سنی و شیعه روایت کرده اند تصریح فرموده که علی علیه السّلام در قول و فعل خود،از خطا و معصیت مصون است،هرسخنی

ص:150

1- 1) .از جمله«نشأة التشیّع و الشیعة»،شهید محمّد باقر صدر و ترجمۀ فارسی آن از علی حجتی کرمانی،به نام«تشیّع،مولود طبیعی اسلام»،«تشیّع در مسیر تاریخ»،حسین محمّد جعفری.

که گوید و هرکاری که کند با دعوت دینی مطابقت کامل دارد و داناترین مردم است به معارف و شرایع اسلام.علی علیه السّلام خدمات گرانبهایی انجام داده و فداکاریهای شگفت انگیزی کرده بود،مانند خوابیدن در بستر پیغمبر اکرم در شب هجرت و فتوحاتی که در جنگهای بدر و احد و خندق و خیبر به دست وی صورت گرفته بود که اگر پای وی در یکی از این وقایع در میان نبود اسلام و اسلامیان به دست دشمنان حق ریشه کن شده بودند.در جریان غدیر خم پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله در آنجا علی علیه السّلام را به ولایت عامّۀ مردم نصب و معرفی کرده و او را مانند خود متولی قرار داده بود.

بدیهی است این چنین امتیازات و فضایل اختصاصی دیگر که مورد اتفاق همگان بود و علاقۀ مفرطی که پیغمبر اکرم به علی داشت طبعا عده ای از یاران پیغمبر اکرم را که شیفتگان فضیلت و حقیقت بودند بر این وامی داشت که علی علیه السّلام را دوست داشته به دورش گردآیند و از وی پیروی کنند،چنانکه عده ای را بر حسد و کینۀ آن حضرت وامی داشت.

گذشته از همۀ اینها نام«شیعۀ علی»و«شیعۀ اهل بیت»در سخنان پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بسیار دیده می شود.

هواخواهان و پیروان علی علیه السّلام نظر به مقام و منزلتی که آن حضرت پیش پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و صحابه و مسلمانان داشت مسلّم می داشتند که خلافت و مرجعیت پس از رحلت پیغمبر اکرم از آن علی علیه السّلام می باشد و ظواهر اوضاع و احوال نیز جز حوادثی که در روزهای بیماری پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به ظهور پیوست نظر آنان را تأیید می کرد.ولی برخلاف انتظار آنان درست در حالی که پیغمبر اکرم رحلت فرمود و هنوز جسد مطهرش دفن نشده بود و اهل بیت و عده ای از صحابه سرگرم لوازم سوگواری و تجهیزاتی بودند،خبر یافتند عده ای دیگر که بعدا اکثریت را بردند با کمال عجله و بی آنکه با اهل بیت و خویشاوندان پیغمبر اکرم و هوادارانشان مشورت کنند و حتی کمترین اطلاعی بدهند،از پیش خود در قیافۀ خیرخواهی برای مسلمانان،خلیفه معین نموده اند و علی و یارانش را در برابر کاری انجام یافته قرار داده اند.علی علیه السّلام و هواداران او مانند عباس،زبیر،سلمان،ابو ذر،مقداد و عمار پس از فراغ از دفن پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و اطلاع از جریان امر در مقام انتقاد برآمده به خلافت انتخابی و کارگردانان آن اعتراض نموده اجتماعاتی نیز کردند،ولی پاسخ شنیدند که صلاح مسلمانان در همین بود.

ص:151

این انتقاد و اعتراف بود که اقلیتی را از اکثریت جدا کرد و پیروان علی علیه السّلام را به همین نام «شیعۀ علی»به جامعه شناسانید و دستگاه خلافت نیز به مقتضای سیاست وقت مراقب بود که اقلیت نامبرده به این نام معروف نشوند و جامعه به دو دستۀ اقلیت و اکثریت منقسم نگردد،بلکه خلافت را اجماعی می شمردند و معترض را متخلف از بیعت و متخلف از جماعت مسلمانان می نامیدند و گاهی با تعبیرات زشت دیگر یاد می کردند.البته شیعه همان روزهای نخستین محکوم سیاست وقت شده،نتوانست با مجرد اعتراض کاری از پیش ببرد و علی علیه السّلام نیز به منظور رعایت مصلحت اسلام و مسلمین و نداشتن نیروی کافی دست به یک قیام خونین نزد،ولی جمعیت معترضین از جهت عقیده تسلیم اکثریت نشدند و جانشینی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و مرجعیت علمی را حق طلق علی علیه السّلام می دانستند و مراجعۀ علمی و معنوی را تنها به آن حضرت روامی دیدند و به سوی او دعوت می کردند.

دو مسألۀ جانشینی و مرجعیت علمی:

شیعه طبق آنچه از تعالیم اسلامی به دست آورده بود معتقد بود که آنچه برای جامعه در درجۀ اول اهمیت است روشن شدن تعالیم اسلام و فرهنگ دینی است و در درجۀ تالی آن،جریان کامل آنها در میان جامعه می باشد.و به عبارت دیگر اولا افراد جامعه به جهان و انسان با چشم واقع بینی نگاه کرده وظایف انسانی خود را(بطوری که صلاح واقعی است) بدانند و به جا آورند،اگرچه مخالف دلخواهشان باشد.ثانیا یک حکومت دینی نظم واقعی اسلامی را در جامعه حفظ و اجرا نماید،بطوری که مردم کسی را جز خدا نپرستند و از آزادی کامل و عدالت فردی و اجتماعی برخوردار شوند.و این دو مقصود به دست کسی باید انجام یابد که عصمت و مصونیت خدایی داشته باشد،وگرنه ممکن است کسانی مصدر حکم یا مرجع علم قرار گیرند که در زمینۀ وظایف محوّله خود از انحراف فکر یا خیانت سالم نباشند و تدریجا ولایت عادلۀ آزادیبخش اسلامی به سلطنت استبدادی و ملک کسرایی و قیصری تبدیل شود و معارف پاک دینی مانند معارف ادیان دیگر دستخوش تحریف و تغییر دانشمندان بوالهوس و خودخواه گردد و تنها کسی که به تصدیق پیغمبر اکرم در اعمال و اقوال خود مصیب و روش او با کتاب خدا و سنت پیغمبر مطابقت کامل داشت همان علی علیه السّلام بود.و اگر چنانکه اکثریت می گفتند قریش با خلافت حقّۀ علی

ص:152

مخالف بودند،لازم بود مخالفین را به حق وادارند و سرکشان را به جای خود بنشانند، چنانکه با جماعتی که در دادن زکات امتناع داشتند،جنگیدند و از گرفتن زکات صرف نظر نکردند،نه اینکه از ترس مخالفت قریش حق را بکشند!

آری،آنچه شیعه را از موافقت با خلافت انتخابی بازداشت،ترس از دنبالۀ ناگوار آن یعنی فساد روش حکومت اسلامی و انهدام اساس تعلیمات عالیۀ دین بود.اتفاقا جریان بعدی حوادث نیز این عقیده(یا پیش بینی)را روزبه روز روشن تر می ساخت و در نتیجه شیعه نیز در عقیدۀ خود استوارتر می گشت و با اینکه در ظاهر با نفرات ابتدایی انگشت شمار خود به هضم اکثریّت رفته بود و در باطن به اخذ تعالیم اسلامی از اهل بیت و دعوت به طریقۀ خود اصرار می ورزیدند،در عین حال برای پیشرفت و حفظ قدرت اسلام مخالفت علنی نمی کردند و حتّی افراد شیعه دوش به دوش اکثریّت به جهاد می رفتند و در امور عامّه دخالت می کردند و شخص علی علیه السّلام در موارد ضروری اکثریّت را به نفع اسلام راهنمایی می نمود.» (1)-شیعه شناسی،تشیّع،شیعه در تاریخ،غدیر خم.

پیراهن عثمان

از نیرنگها و فریبکاریهای عوامفریبانۀ معاویه در تحریک مردم بر ضد خلافت امام علی علیه السّلام در جنگ صفین،استفادۀ تبلیغاتی از پیراهن عثمان بود.وقتی نعمان بن بشیر، پیراهن خون آلود عثمان را(که در آن کشته شده بود)به شام برد،معاویه به عنوان تحریک در یک جنگ روانی و تبلیغاتی،آن را بر منبر مسجد جامع دمشق آویخت و مردم را خبر کرد.تا مدّتها مردم به تماشای آن پیراهن خونین می آمدند و با دیدن آن بر کشته شدن عثمان اشک می ریختند و معاویه از آن پیراهن به عنوان وسیله ای برای برانگیختن احساسات مردم و تحریکشان بر ضدّ علی بن ابی طالب علیه السّلام بهره می گرفت و علی علیه السّلام را قاتل عثمان معرفی می کرد و شامیان را برای جنگ با آن حضرت و خونخواهی عثمان فرا می خواند. (2)همانگونه که خود عثمان در حال حیات و دوران خلافتش در جبهۀ مقابل

ص:153

1- 1) .شیعه در اسلام،ص 4 تا 10(با تلخیص).
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 6 ص 49،به نقل از تاریخ طبری و وقعة صفین.

علی علیه السّلام و اهل بیت قرار داشت و امویان را بر سر کار آورد که با بنی هاشم خصومت و بدرفتاری داشتند،پیراهن او نیز پس از مرگش مایۀ فتنه افروزی بر ضدّ حکومت علوی و خاندان عصمت گشت.

اصطلاح«پیراهن عثمان»به عنوان فریب و استفادۀ ابزاری از چیزی برای تحریک مردم و ایجاد اغتشاش و شورش به کار می رود و اگر چیزی مایۀ فتنه و بلوا گردد،می گویند:

تبدیل به پیراهن عثمان شده است.-قرآن بر نیزه کردن.

پیش مرگان امام علی علیه السّلام-شرطة الخمیس

پیمان الهی

عهدی که خداوند با انسان بسته و میثاق پروردگار،در برخی روایات به ولایت و امامت أئمّه علیهم السّلام تفسیر شده است.در آیۀ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ (1)نیز عهد به امامت تفسیر شده است. (2)روایات متعدّدی می گوید که خداوند با پیامبر عهد کرد که علی علیه السّلام را به وصایت تعیین کند،از پیامبران نیز در مورد ولایت علی علیه السّلام پیمان گرفته است:«إنّ اللّه اخذ عهد النبیّین بولایة علیّ» (3)و این مضمون که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ضمن خبر دادن از حوادث و فتنه های آینده به علی بن ابی طالب،از او پیمان گرفت که صبر کند،در احادیث متعددی آمده است. (4)نیز پیمان گرفتن رسول خدا از علی علیه السّلام که با ناکثین و قاسطین و مارقین بجنگد.در حدیثی هم بیان شده که ولایت علی علیه السّلام عهدی الهی با پیامبر است. (5)

-امانت.

پیمان شکنان-ناکثین

ص:154

1- 1) .بقره،آیۀ 124.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 25 ص 202.
3- 3) .همان،ج 26 ص 281،ج 11 ص 262.
4- 4) .از جمله:«بحار الأنوار»،ج 27 ص 217 و ج 28 ص 45.
5- 5) .همان،ج 37 ص 141.

ت

تاجگذاری ابلیس

پیام غدیر،تداوم دین خدا با محوریّت«امام معصوم»بود.وقتی پس از پیامبر،وصیت او زیرپا گذاشته شد و امام غدیر را کنار زدند،راه برای عصیان فرمان خدا و رسول باز شد.

امام باقر علیه السّلام فرموده است:روز غدیر که پیامبر دست علی علیه السّلام را گرفت و به جانشینی تعیین کرد،ابلیس در جمع یارانش صیحه ای بلند کشید.علّت را پرسیدند،گفت:اگر این کار سامان بگیرد،دیگر هرگز معصیت خدا نشود.منافقان که پس از این نصب،گفتند:پیامبر از روی هوی سخن می گوید و مثل دیوانگان شده،ابلیس باز هم فریادی کشید و گفت:من پیشتر برای فریب آدم دام گستردم،او پیمان شکست ولی به خدا کافر نگشت و اینان هم پیمان شکستند،هم به رسول خدا کافر گشتند.پس از رحلت پیامبر،چون کسی جز علی علیه السّلام را بر سر کار آوردند،ابلیس تاج بر سر نهاد و آراسته بر تخت نشست و سواره نظام و پیاده نظام خود را جمع کرد و گفت:شادی کنید،که دیگر خدا اطاعت نشود تا آنکه امامی حاکم گردد... (1)این است که روز غصب خلافت علوی و محروم ساختن امت از امامت،روز تاجگذاری ابلیس است،چون جوهرۀ غدیر و ولایت،از مردم گرفته شد.

-سقیفۀ بنی ساعده.

ص:155

1- 1) .بحار الأنوار،ج 28 ص 257.

تاریخ شیعه-شیعه در تاریخ

تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام

از جمله بهترین کتابهایی است که خدمت شیعه را به علوم اسلامی تبیین کرده است، تألیف سیّد حسن الصدر العاملی(متوفای 1354 ق).این کتاب دارای یک پیشگفتار و 14 فصل است و در هرفصلی آثار و تألیفات شیعه را در هریک از موضوعات:نحو،صرف، لغت،بیان و بدیع،شعر،سیره و تاریخ،حدیث،فقه،اصول دین،کلام و عقاید،علوم قرآنی و اخلاق را معرفی کرده است و بحثی هم دربارۀ پیدایش تشیّع از زمان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و پیشگامی شیعه در علوم مختلف دارد.کتاب در سال 1354 ق در بغداد چاپ شد،خلاصۀ آن نیز از سوی خود مؤلف با نام«الشیعة و فنون الاسلام»تدوین و چاپ شد.از این کتاب، چاپهای متعدد منتشر شده و به فارسی نیز ترجمه گشته است.

-کتابشناسی غدیر،شیعه شناسی.

تبرّک و توسّل

تبرّک یعنی برکت جستن و توسّل یعنی وسیله قرار دادن به درگاه پروردگار.این مسأله، از موضوعاتی است که وهّابیان مخالف آنند و آن را شرک می دانند،در حالی که ریشۀ قرآنی و حدیثی دارد.«برکت»و«مبارک»بارها در قرآن کریم به کار رفته و مکانها،زمانهای خاص،و اشخاص معین«مبارک»شمرده شده اند. (1)اینکه یوسف به برادرانش گفت:

پیراهن مرا ببرید و به چهرۀ پدرم بیفکنید تا دیدگانش بینا شود (2)،یا قوم بنی اسرائیل صندوق عهدی از جانب خدا داشتند که فرشتگان آن را حمل می کردند و مایۀ آرامش آنان بود، (3)نشان آن است که می توان از اشیای مقدسی تبرّک جست.

در عصر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به آثار آن حضرت تبرک می جستند (4)و گاهی فرزندان خود را نزد آن حضرت می آوردند تا دست بر سرشان بکشد و متبرّک شوند،یا از باقی ماندۀ غذای پیامبر یا آب وضوی او تبرّک می جستند،یا موهای سر او را هنگام تراشیدن،به عنوان

ص:156

1- 1) .ر.ک:«قرآن کریم»،دخان آیه 3،اسراء آیه 1،آل عمران آیه 96،مریم آیه 31،هود آیه 48.
2- 2) .یوسف،آیه 93.
3- 3) .بقره،آیه 248.
4- 4) .تبرّک الصّحابه بآثار الرسول،ص 7.

تبرّک برمی داشتند و پس از وفات آن حضرت نیز از زره،عصا،شمشیر،ظرف،انگشتر و هرچه از او مانده بود تبرّک می جستند.همۀ اینها به خاطر انتساب این اشیاء به آن وجود پاک و الهی بود،وگرنه سنگ و چوب و آهن و پارچه،به خودی خود قداستی ندارد تا از آن تبرک جویند یا ببوسند.

علامۀ امینی می نویسد:«اگر مدینۀ منوّره حرم محترم الهی شمرده شده و در سنت نبوی برای مدینه و خاکش و اهلش و مدفونین آنجا ارزشهای فراوان بیان شده است،به خاطر همان انتساب به خدا و پیغمبر است و بر مبنای همین اصل،هرچیز دیگری که نوعی تعلّق و انتساب به پیامبران و اوصیاء و اولیای الهی و صدّیقین و شهدا و افراد مؤمن داشته باشد،ارزش پیدا می کند و شرافت می یابد.» (1)

آری«شهادت،سنگ را بوسیدنی کرد».اگر عاشقان اهل بیت،آستان بوس اولیای دینند و بر ضریح و سنگ قبر و پرچم عزای حسینی و تربت کربلا تبرّک می جویند و برای دفن شدن در جوار حرمهای مطهّر ارزش قائلند،همه و همه ناشی از عشق و محبت به بندگان خالص خداست و راهی برای تقرّب به ذات مقدس خداوند است.در زیارتگاهها اگرچه به ظاهر،سنگ و چوب و در و آستانه و ضریح است،امّا در باطن،محبّتی ژرف و عشقی گدازان به أئمّۀ اطهار است و انتساب به آنان به اینها قداست می بخشد.علامۀ امینی در الغدیر نمونه های متعددی از تبرک جستن صحابه را یاد می کند،از حضرت زهرا و بلال حبشی و دیگران نمونه می آورد (2)و از انتقال جنازه ها به حرمها یاد می کند. (3)او دهها مورد می آورد که بزرگان اهل سنّت نیز به قبر پیامبر و آثار برجای مانده از او تبرک می جستند و از مستحبّات زیارت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را،تبرک جستن به آثار نبوی و اماکن مقدّس می شمردند.ادعاهای ابن تیمیّه بی دلیل است که اینگونه امور را شرک می داند. (4)

توسّل نیز همین گونه است.قرآن دستور می دهد که به درگاه خداوند،وسیلۀ تقرّب بجویید وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ (5)و برای آمرزش گناهان،رفتن نزد پیامبر و استغفار و

ص:157

1- 1) .سیرتنا و سنّتنا،ص 161.
2- 2) .الغدیر،ج 5 ص 146 به بعد.
3- 3) .همان،ص 66 تا 85.
4- 4) .ر.ک:«تبرک و توسّل»از سری جزوات آشنایی با معارف الغدیر،از نویسنده.
5- 5) .مائده،آیه 35.

آمرزش خواهی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را مؤثر می داند: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً (1)اگر آنان،هنگامی که بر خود ستم کردند،نزد تو می آمدند و در پیشگاه خدا استغفار می کردند و پیامبر هم در حق آنان طلب آمرزش می کرد،خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند.پس توسّل نیز با توحید ناسازگار نیست.طبق روایات،انبیای پیشین نیز به پیامبر و خاندان او و پنج تن اصحاب کساء متوسّل شده اند و فرقی بین حالت زنده یا مردۀ آنان نیست.انبیاء حتی پیش از تولّد معصومین به آنان متوسّل شده اند. (2)در منابع اهل سنّت نیز نمونه های فراوان نقل شده که از آداب زیارت،حضور در کنار مرقد پیامبر و توسّل به او در پیشگاه خداوند و شفیع قرار دادن وی برای آمرزش گناهان شمرده شده است. (3)

توسّل به اهل بیت،نه به معنای حاجت خواستن از آنان است،بلکه به خاطر جاه و قرب و منزلتی که نزد خدا دارند،آنان را وسیله قرار می دهیم تا حاجتمان را از خدا بطلبیم،«چرا که آنان مجاری فیض الهی و واسطۀ فیض میان مولی و بندگانند.همۀ افراد برای دست یافتن به خواسته هایشان نزد بزرگان،دنبال وسیله و واسطه می گردند.در عین حال عقیده داریم که در عالم هستی،هیچ مؤثری جز خدای سبحان نیست.آنچه در حرمهای مطهّر و کنار قبور اولیای دین توسّط زائران شیعه و غیرشیعه انجام می گیرد،جز همان توسّل نیست.کجای این با توحید ناسازگار است؟» (4)جمله ای که مکرّر در دعای توسّل آمده است، گویای همین واسطه قرار دادن به خاطر قرب و وجاهت معصومین در پیشگاه خداست:«إنّا توجّهنا و استشفعنا و توسّلنا بک إلی اللّه و قدّمناک بین یدی حاجاتنا،یا وجیها عند اللّه، إشفع لنا عند اللّه». (5)

در توصیه های معصومین،کیفیت نوشتن رقعه و توسّل به اهل بیت و دعاهای گوناگون توسّل برای برآمدن حاجتها نقل شده است. (6)عالمان و محققان،بحثها و تألیفات سودمندی در تبیین مسألۀ تبرک و توسّل و دفع شبهات دارند،تا اثبات کنند آنچه پیروان

ص:158

1- 1) .نساء،آیۀ 64.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 26 ص 319 تا 334.
3- 3) .ر.ک:«الغدیر»،ج 5 ص 143(التوسّل و الأستشفاع بقبره الشریف).
4- 4) .همان،ص 144،و ج 3 ص 293.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 99 ص 249.
6- 6) .همان،ص 231 تا 254.

اهل بیت انجام می دهند،مغایرتی با توحید و رهنمودهای دین و سنّت نبوی ندارد، (1)و برخاسته از محبت به اولیای الهی و با هدف تقرّب به خداوند یکتاست.

-نقد کتابهای ضد شیعه،وهابیّت.

تجربۀ غدیر برای عاشورا

جاودانگی و انکارناپذیری«واقعۀ عاشورا»و زنده ماندن و جوشش روزافزون آن،در سایۀ فرهنگ ذکر،یاد،احیا و برپایی مراسم عزاداری و گریه و نوحه بر کشتگان آن حادثه است.گویند یکی از خلفای دولت عثمانی در روز عاشورایی سروصدایی شنید،از وزیرش پرسید:چه خبر است؟گفت:روز عاشورا و مراسم عزاداری سیّد الشهداست.گفت:هزار سال از آن واقعه می گذرد،الآن چه مناسبت برای نوحه و عزاست؟گفت:ما دربارۀ غدیر خم،به اعتماد این که صدهزار نفر حضور داشتند و واقعه را دیدند و کلام پیامبر را شنیدند،کوتاه آمدیم،و دو ماه پس از آن،با رحلت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله آن حادثه را منکر شدند یا تحریف کردند.گفتیم:دربارۀ عاشورا نباید این مسأله تکرار شود.این است که همه ساله به یاد آن روز،نوحه و مراسم برپا می کنیم تا فراموش نشود.

این تجربۀ غدیر برای عاشورا بود.اکنون نیز اگر عید غدیر خم و آن واقعه و گرامیداشت آن روز در کار نباشد و نسل معاصر با فرهنگ غدیر و مباحث ولایت و امامت آشنا نباشند و مستندات این اعتقاد شیعی را ندانند و بر محور آن تبلیغات شایسته انجام نگیرد،خطر فراموشی یا تحریف یا غدیرزدایی وجود دارد.پس امروز هم همان تجربه به کار می آید و عید غدیر باید با شکوه تمام و با همۀ محتوای غدیری و فلسفۀ سیاسی و ابعاد تربیتی اش برگزار شود و این باور ناب به نسلهای آینده منتقل گردد.-آداب و اعمال روز غدیر،عید غدیر.

تربیت ولایی

از آنجا که میان«معرفت»،«محبت»و«اطاعت»،رابطۀ طولی است،یعنی معرفت و شناخت اهل بیت،محبّت آنان را پدید می آورد و عشق و محبت هم به اطاعت و همراهی

ص:159

1- 1) .از جمله ر.ک:«معالم المدرستین»،ج 1 ص 33 و 37،«الزیارة و التّوسل»صائب عبد الحمید،«التبرک»علی احمدی میانجی،«شیعه شناسی و پاسخ به شبهات»رضوانی،ج 1 ص 154 و 169،«المیزان»،ج 10 ص 304.

و همرنگی می کشاند،در تعالیم معصومین علیهم السّلام سفارش شده که فرزندانتان را با محبّت خاندان پیامبر تأدیب و تربیت کنید.به فرمودۀ پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله«أدّبوا أولادکم علی حبّی و حبّ أهل بیتی و القرآن» (1)،فرزندانتان را براساس محبّت من و محبت خاندانم و قرآن تربیت کنید.این تربیت ولایی،هم وظیفۀ والدین است،هم ضامن فلاح و سعادت فرزندان است،هم ادای حق اهل بیت است که خداوند،مودّتشان را واجب ساخته و اجر رسالت قرار داده است.امام علی علیه السّلام هم فرموده است:«علیکم بحبّ آل نبیّکم،فإنّه حقّ اللّه علیکم»، (2)خاندان پیامبرتان را دوست بدارید،که این حق خدا بر شماست.

آنچه مهمّ است،نقش مربّیان و متولّیان امور فرهنگی و تربیتی جامعه و رسانه ها و مطبوعات و انتشارات در جامعۀ اسلامی و شیعی است.در اصل موضوع،تردیدی نیست، آنچه قابل تأمّل است شیوه های اجرایی و برنامه های عملی برای تربیت نسلی است که هم خاندان عصمت و اهل بیت را بشناسند،هم دوستدار آنان باشند و هم از آنان در همۀ جهات و ابعاد،به عنوان الگوها و اسوه های برتر،پیروی کنند.تأثیر مربّیان و مراکز فرهنگ ساز و چهره های اثرگذار در افکار عمومی و تولیدات هنری جامعه و رسانه های جمعی،در این مورد بسیار است و به جای کلّی گویی باید به شیوه های اجرایی و کاربردی روی آورند.

در ایجاد این فرهنگ و کشش روحی و رفتاری به خاندان رسالت،شیوه هایی عملی از این قبیل می تواند اثرگذار باشد:

1-بهره گیری از زمینه های تربیتی و شخصیت سازی در دوران بارداری و تولّد.

2-ایجاد پیوند میان نوزادان با مقوله هایی چون آب فرات و تربت کربلا. (3)

3-بیان فضیلت و آثار و نتایج دنیوی و اخروی حبّ آل محمّد،برای کودکان.

4-ارزش جلوه دادن محبّت این خاندان در نظر کودکان،با نوع برخوردهای تقدیرآمیز و آمیخته به تجلیل.

5-تعظیم،تکریم،ستایش و برپایی مجالس و شعائر در ایام ولادت و شهادت آنان.

ص:160

1- 1) .احقاق الحق،ج 18 ص 498.
2- 2) .غرر الحکم،حدیث 6169.
3- 3) .در این مورد،به«فرهنگ عاشورا»مدخل«تربت»و«فرات»مراجعه شود.

6-معرّفی چهره های الگویی این خاندان با قالبهای مؤثر ادبی و هنری.

7-گره زدن خوشیهای زندگی و خاطرات شیرین با نام و یاد اهل بیت پیامبر.

8-بهره گیری از عوامل محبت زا و پرهیز از عوامل محبّت زدا.

9-ایجاد فضای روحی و معنوی خاص برای فرزندان در ارتباط با اهل بیت.

10-معرفی عاشقان و دلدادگان و شیفتگان نامدار این خاندان و نمونه های عملی.

11-برگزاری مسابقات گوناگون در سطوح مختلف بر محور شخصیت و زندگی چهارده معصوم.

12-تأسیس و تقویت هیئتها و تشکّلهای مردمی و خودجوش و برپایی و محافل دینی و مذهبی بر محور اهل بیت.

بی شک،اگر دربارۀ اهل بیت علیهم السّلام هم به اندازۀ چهره های علمی،هنری،ورزشی و...کار برنامه سازی و الگودهی و معرّفی و شرح حال نگاری صورت گیرد،شخصیت معصومین در عمق دل و جان نسل نو به عنوان چهره های محبوب و دوست داشتنی و شایستۀ الگوگیری و پیروی جا می گیرد و تربیت ولایی،آثار ماندگار خود را در جامعه برجای می گذارد و حبّ علی علیه السّلام به عنوان یک شاخصۀ روشن تشیّع،در فرزندان شیعه نمودار می گردد. (1)-حبّ علی علیه السّلام،آیۀ مودّت،حقوق اهل بیت،اهل بیت،ذوی القربی.

تسنّن

گروهی از مسلمانان در مسأله خلافت پس از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله معتقد به انتخابات سقیفه و رأی مردم و در جانشینی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به خلافت خلفای راشدین:ابو بکر،عمر،عثمان و علی علیه السّلام معتقدند.این گروه که اکثریت مسلمانان را تشکیل می دهند،در مسائل فقهی و فتوا به چهار فرقه و مذهب تقسیم می شوند و پیرو چهار پیشوای خود،ابو حنیفه،مالک، شافعی و احمد بن حنبل اند و ازاین رو به آنان حنفی،مالکی،شافعی و حنبلی گفته می شود.گاهی از آنان به«اهل سنّت و جماعت»هم یاد می شود.

برخلاف نام و عنوانشان،نه اهل سنّت اند،نه اهل جماعت،زیرا در عمل و در ماجرای

ص:161

1- 1) .در زمینۀ تربیت ولایی و راههای ایجاد محبت اهل بیت در کودکان و نوجوانان،ر.ک:«عشق برتر»از نویسنده.

سقیفه،برخلاف دستور خدا و رسول دربارۀ جانشینی امیر مؤمنان علی علیه السّلام عمل کردند و بیعت روز غدیر را زیرپا گذاشتند و برای منافع دنیوی و تأمین ریاست طلبی خود، سنّت شکنی و بیعت شکنی کردند و با کشمکشی که بر سر خلافت پیش آوردند و تخلّفی که از دستور پیامبر انجام دادند،اولین بذر اختلاف و ضدّ جماعت و وحدت را در امّت اسلامی پدید آوردند.

اگر اهل سنّت،خود را پیرو سنت پیامبر می دانند،نادرست است،چون عملا مقیّد به آن نبودند و نیستند،نه سرانشان،نه پیروانشان.با عمل به رأی و مخالفت با آیۀ قرآن و نصّ و نصب صریح پیامبر دربارۀ خلیفه و جانشین خود،چگونه می توان دم از«اهل سنّت»زد؟ پیامبر خدا یک عمر در صدها مورد،برتری امیر مؤمنان را بر همه و در همۀ فضایل و وصایت و خلافت و امامت او را بیان کرد و در غدیر خم هم او را به ولایت بر مسلمین نصب کرد و قرآن و عترت را دو ثقل و وزنه ای دانست که از هم جدایی ناپذیرند و امّت را به اطاعت از علی علیه السّلام فراخواند.چگونه پیروان سقیفه و سنّت شکنان قریش و همۀ پیروان این مذهب،خود را اهل«سنّت»می دانند؟

درواقع،اهل سنّت راستین که گوش به فرمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و مطیع امر او بودند و هستند،«شیعیان»اند (1)،چون به امامت«اهل بیت»عقیده دارند و اطاعت اولی الأمر را به امر قرآن لازم می دانند و به سنّت قولی و عملی و تقریری پیامبر پای بندند.و چه زیباست این سخن که«شیعه سنّی ترین مذاهب اسلام است»و مگر تشیّع،چیزی جز پیروی از «سنّت نبوی»است؟و مگر معنای«تسنّن»،جز پای بندی به سنّت حضرت رسول است؟ پس چه کسی شیعه و اهل سنّت است؟عملها و مواضع نشان می دهد.به قول شهید پاک نژاد:«این چه سقیفه ای است؟چه کسانی آن را تشکیل داده اند؟چرا نفراتی خودسر در آن به فعالیت پرداخته اند؟نصّ کتاب است یا سنّت رسول یا کودتای سیاسی؟آیا یک سیستم الهی بر آن حاکم است؟مقصود از تشکیل آن چیست؟دست یافتن به چه قصه و چه اجرایی؟». (2)

ص:162

1- 1) .به کتاب سودمند و روشنگر دکتر محمّد تیجانی به نام«الشیعة هم اهل السنّه»مراجعه کنید،نشر«شمس المشرق»بیروت، 1413 ق.این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است،به نام«اهل سنت واقعی»از سیّد محمّد جواد مهری.
2- 2) .مظلومی گمشده در سقیفه(1)،ص 10.

اهل سنّت،همانگونه که به مذاهبی گفته می شود که در مقابل شیعۀ امامیه قرار دارد، معنای دیگری هم دارد،یعنی در مقابل اهل بدعت.این اصطلاح،در میان شیعه و سنّی رایج است و سنت گرایان مقابل بدعتگذاران قرار می گیرید.

البته اهل سنّت به آنان که به سنّت شیخین(ابو بکر و عمر)معتقدند نیز گفته می شود، چیزی که شیعه بدان اعتقاد ندارد و امیر مؤمنان در شورای خلافت،عمل به قرآن و سنت پیامبر را می پذیرفت،ولی سنّت شیخین را نه.به پیروان خط فکری شیعه نیز ازاین رو «روافض»گفته می شود که سنت شیخین و خلافت غیرمعصوم را ردّ می کنند.

-شیعه شناسی،رافضی،سنت و بدعت.

تشیّع

تشیّع از ریشۀ«شیعه»است.شیعه به معنای گروه و جمعیت،گروه پیرو،هواداران و پیروان است.شیعه در اصطلاح دینی به گروهی از مسلمانان گفته می شود که هم به علی علیه السّلام و اهل بیت پیامبر محبت و عشق می ورزند،هم آنان را با امر و نصّ الهی و نصب پیامبر،جانشینان بر حق و بلا فصل رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می شناسند و هم به امامت و پیشوایی امامان معصوم در همۀ زمینه ها گردن می نهند.چنین اعتقادی«تشیّع»نامیده می شود.

امام خمینی قدّس سرّه،احیاگر شیعه در قرن حاضر می فرماید:«ما مفتخریم که پیرو مذهبی هستیم که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مؤسّس آن به امر خداوند تعالی بوده و امیر المؤمنین علی بن طالب علیه السّلام این بندۀ رها شده از تمام قیود،مأمور رهاکردن بشر از تمام اغلال و بردگیهاست». (1)

«مذهب تشیّع،مذهب فداکاری بوده است و در ماقبل تاریخ،مردم برای عدالت و برابری حقوق از دست رفتۀ خود همیشه قیام کرده اند،همیشه خون داده اند». (2)

برخلاف سخن آنان که شیعه را فرقه ای ساختۀ افکار عبد اللّه بن سبا می دانند،یا پیدایش آن را به زمان فوت پیامبر و ماجرای سقیفه یا دورۀ خلافت علی علیه السّلام نسبت می دهند،یا حتی شیعه را پدیدۀ دورۀ آل بویه می شناسند،بذر تشیّع از زمان پیامبر خدا افشانده شد و در همان روزهای نخست بعثت که مأموریت یافت بستگان خویش را به

ص:163

1- 1) .صحیفۀ نور،ج 21 ص 171.
2- 2) .همان،ج 4 ص 22.

دین خدا دعوت کند،صراحتا فرمود:هرکس به اجابت دعوت من سبقت گیرد،وزیر و جانشین و وصیّ من است.علی علیه السّلام پیش از همه مبادرت نمود و اسلام را پذیرفت و رسول خدا او را در همانجا به وصایت و جانشینی خویش معرفی کرد. (1)

تعبیر«شیعۀ علی»در زمان پیامبر از زبان آن حضرت بارها و بارها به کار برده شد (2)و در طول 23 سال،پیامبر در مواقع فراوانی حضرت علی علیه السّلام را به جانشینی خویش با تعابیر گوناگونی معرفی فرمود و اطاعت او را بر همگان لازم دانست و در حادثۀ«غدیر خم»، روشن تر و صریح تر او را به ولایت و رهبری همۀ مسلمانان تعیین کرد.پس تشیّع و اعتقاد به امامت علی علیه السّلام و جانشینی او،از زمان پیامبر خدا مطرح بود و شیعه،علی علیه السّلام و امامان بعدی را که برگزیدۀ خدا و تعیین شدۀ از سوی پیامبر اکرم بودند،به عنوان محور دینی، سیاسی و الگوی اخلاق و عمل و معلّم و مفسّر قرآن و مبیّن احکام می شناختند و تبعیّت از آنان و پذیرش ولایت ائمّه را بر خود فرض می دانستند.

تولاّی شما فرض خدایی است قبول و ردّ آن مرز جدایی است

هرآن کس را که در دین رسول است ولایت مهر و امضای قبول است

امّا زمینۀ شکل گیری خارجی این گروه و ظهور آن به صورت یک مجموعۀ مشخّص، از ماجرای سقیفه بود.وقتی بعضی از سران قبایل و مهاجرین و انصار در سقیفه برای انتخاب خلیفه گرد آمدند،نام علی علیه السّلام هم به عنوان یکی از نامزدهای خلافت بر سر زبانها بود،ولی نتیجۀ سقیفه برخلاف دستور پیامبر به انتخاب ابو بکر انجامید.آنان که به توصیۀ پیامبر وفادار ماندند و دستاورد سقیفه را قبول نداشتند،بر محور اعتقاد به امامت علی علیه السّلام و شایستگی او برای خلافت گرد آمدند و محلّ تجمّع آنان،خانۀ حضرت فاطمه بود و از بیعت با خلیفه سرباز می زدند.نام کسانی چون عباس بن عبد المطلب،فضل بن عباس، زبیر،خالد بن سعید،مقداد،سلمان،ابو ذر،ابن مسعود،عمار یاسر،ابیّ بن کعب،در آن میان به چشم می خورد. (3)همین مسأله از عوامل تهاجم به خانۀ فاطمه علیها السّلام به عنوان مرکز تجمع

ص:164

1- 1) .شیعه در اسلام،علامه طباطبایی،ص 5.
2- 2) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 68.از جمله:«هذا و شیعته هم الفائزون»(بحار الأنوار،ج 7 ص 178).
3- 3) .تاریخ یعقوبی،ج 2 ص 124.

مخالفان خلافت ابو بکر بود و آنان چون حاضر نبودند از خانه بیرون آیند،عمر تصمیم گرفت خانه را به آتش بکشد. (1)

تحزّب و شکل گیری اجتماعی سیاسی شیعه،عمدتا در زمان خلافت علی علیه السّلام سامان یافت و پس از شهادت امام علی،بر گرد امام حسن جمع شده با او بیعت کردند.پس از امام مجتبی بر محور امامت حسین بن علی علیه السّلام گرد آمدند و از او می خواستند که با معاویه بجنگد.این اعتقاد نسبت به امامان معصوم در دوره های بعد نیز ادامه یافت (2)و شیعه به عنوان گروهی که خلافت امویان و عباسیان را قبول نداشتند و به امامت أئمّه پای بند بودند به رافضیان(-ردّکنندگان)نامیده شدند.این لقب،گرچه به عنوان یک توهین به کار می رفت،ولی افتخار شیعه آن بود که حکومت خلفای جائر و غاصب را ردّ می کرد و قبول نداشت.

اصطلاح شیعه به عنوان پیروان،نسبت به مخالفان هم(با توجّه به معنای لغوی شیعه) اطلاق می شد و در متون تاریخی و روایات،هم شیعۀ اهل بیت دیده می شود که رهبری آنان با امامان معصوم بوده است،هم شیعۀ آل ابو سفیان(در سخن امام حسین در روز عاشورا)و شیعۀ بنی امیّه که به پیروان معاویه و یزید و خلفای اموی گفته می شد و این نشانۀ تعارض فکری و اختلاف مبنایی این دو خاندان و دو جریان است.

تشیّع،غیر از مسألۀ امامت و خلافت علی علیه السّلام و امامان،در مسائل دیگر اعتقادی، فکری،فقهی هم شاخصهای دیگری دارد و فرقه های متعدّد شیعی ریشه در همین مسائل دارد،مسائلی همچون توحید،قرآن،غلوّ،تشبیه و تجسیم،بداء،عدل الهی، عصمت انبیا،تقیّه،راه تعیین امام،راه استنباط احکام شرع،جایگاه عقل و اجماع،اجتهاد، تخطئه و تصویب،اصول عملی در فقه،در شناخت تشیّع باید مورد توجّه قرار گیرد و به کتابهای مبسوطتر مراجعه شود. (3)علامۀ طباطبایی فشرده ای از اعتقادات اسلامی از نظر

ص:165

1- 1) .الامامة و السّیاسة،ابن قتیبه دینوری،ج 1 ص 19.
2- 2) .به فرقه های دیگری چون زیدیّه و...هم که به امامت دوازده امام معتقد نیستند،شیعه گفته می شود،چون امام علی و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام را قبول دارند.
3- 3) .از جمله در شناخت تشیّع،ر.ک:«این است آیین ما»،«دائرة المعارف تشیّع»(واژۀ تشیّع)،«شیعه چه می گوید؟»،«لماذا انا شیعی؟»،«الشیعة بین الحقایق و الأوهام»،«التشیّع نشأته و معالمه»،«شیعه در اسلام»،«دائرة المعارف الاسلامیة

شیعۀ دوازده امامی را در مباحث خداشناسی،ذات و صفات خدا،قضا و قدر و جبر و اختیار، پیغمبرشناسی،هدایت عمومی و خصوصی،نبوت،عصمت،پیغمبر اسلام و قرآن، معادشناسی،روح و حقیقت مرگ،عالم برزخ و قیامت،امام شناسی،فرق امام و نبی و مهدویّت آورده است. (1)-شیعه شناسی،اهل بیت،امامت،غدیر،وصایت،اطاعت،رافضی.

تشیّع علوی و تشیّع صفوی

اصطلاحی که دکتر علی شریعتی آن را به کار می برد و تلقّی و نگاهی که از تشیّع داشت،نگاهی انقلابی،عمل زا،حرکت آفرین و سازش ناپذیر با ظلم و قدرتهای طاغوتی و دستگاههای فریبکار بود و به این برداشت،«تشیّع علوی»نام می نهاد و تشیّعی را که صرفا در محدودۀ محبّت و ابراز علاقه و اشک ریختن و عزاداری باشد و با حکّام جور بسازد و عافیت طلب و سازشکار و بی مسؤولیت باشد«تشیّع صفوی»معرفی می کرد،به لحاظ اینکه در دوران صفویّه چنین تشیّعی رواج یافت.این دیدگاه در کتابی با همین نام از او به طور مبسوط تشریح شده است.وی تفاوت این دو نوع تشیّع را در مباحثی همچون وصایت،امامت،عصمت،ولایت،شفاعت،تقلید،عدل،دعا،انتظار،غیبت،ترسیم و تفکیک کرده و در پایان آن،جمع بندی زیر را آورده است(نمونه هایی از آنچه گفته است):

تشیّع علوی تشیّع شناخت است و محبّت،تشیّع صفوی تشیّع جهل است و محبّت،

تشیّع علوی تشیّع سنّت است،تشیّع صفوی تشیّع بدعت،

تشیّع علوی تشیّع رسم است،تشیّع صفوی تشیّع اسم،

تشیّع علوی تشیّع پیروی است،تشیّع صفوی تشیّع ستایش،

تشیّع علوی تشیّع اجتهاد است،تشیّع صفوی تشیّع جمود،

تشیّع علوی تشیّع مسؤولیت است،تشیّع صفوی تشیّع تعطیل همۀ مسؤولیتها،

تشیّع علوی تشیّع آزادی است،تشیّع صفوی تشیّع عبودیت،

تشیّع علوی تشیّع انقلاب کربلاست،تشیّع صفوی تشیّع فاجعۀ کربلا،

ص:166

1- 1) .شیعه در اسلام،ص 67 تا 150.

تشیّع علوی تشیّع شهادت است،تشیّع صفوی تشیّع مرگ،

تشیّع علوی تشیّع توسل برای تکامل است،تشیّع صفوی تشیّع توسّل برای تقلّب،

تشیّع علوی تشیّع یاری حسین است،تشیّع صفوی گریه بر حسین،

تشیّع علوی تشیّع امامت علوی است،تشیّع صفوی تشیّع سلطنت صفوی،

تشیّع علوی تشیّع تقیۀ مبارز دلیر است،تشیّع صفوی تشیّع تقیّۀ بیکارۀ ترسو،

تشیّع علوی تشیّع«نه»است،تشیّع صفوی تشیّع«آری»! (1)

البته این تعبیرات،برخی شاعرانه و ادبی است،برخی هم قابل نقد و بررسی.

-شیعه شناسی،تشیّع،پیام غدیر،نقد کتابهای ضد شیعی.

تشیّع و ایران

از مهمترین کشورهای شیعی،ایران است.نفوذ و گسترش شیعه در ایران نیز سابقه ای کهن دارد و متأثر از عوامل متعددی است.موقعیّت قم،به عنوان حرم اهل بیت و وجود عالمان شیعه و راویان بزرگ در این شهر از عصر أئمه تاکنون،گرایش قلبی و محبت مردم به خاندان پیامبر و خویشاوندی ایرانیان با اهل بیت از طریق مادر امام سجاد علیه السّلام (شهربانو)،وجود شخصیتی چون سلمان فارسی در میان اصحاب پیامبر و هواداران علی علیه السّلام،وجود مرقد حضرت رضا علیه السّلام و حضرت معصومه علیها السّلام و امامزادگان بسیاری در این کشور و حضور حضرت عبد العظیم در منطقه ری،زمینه ساز گرایش بیشتر مردم این مرز و بوم به تفکّر شیعی و مذهب اهل بیت شده است و هرچند اصل نفوذ تشیّع و پذیرش ایرانیان،به خاطر حقانیّت این مکتب و انحراف امویان و عباسیان از اسلام ناب بوده است.

مهاجرت سادات به ایران،خروج ابو مسلم خراسانی بر ضدّ عباسیان،قیامهای شیعیان در منطقۀ خراسان و حکومت علویان در طبرستان و سربداران در بیهق،حضور اسماعیلیه در ایران،و به قدرت رسیدن آل بویه و ترویج مذهب تشیّع و حضور شیعیان در ری نیز از عوامل دیگر بوده که در نهایت به عصر صفویان و تشکیل حکومت شیعی سراسری منتهی می شود.امّا حقجویی را ریشۀ اصلی تشیّع ایرانیان باید دانست.

ص:167

1- 1) .تشیّع علوی و تشیّع صفوی(مجموعه آثار«9»)،ص 262.

به تعبیر شهید مطهری:حقیقت این است که تشیّع ایرانیان و علت اصلی مسلمان شدنشان یک چیز است،ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گم گشتۀ خویش را در اسلام یافت.مردم ایران که طبعا مردمی باهوش بودند و به علاوه سابقۀ فرهنگ و تمدّن داشتند،بیش از هرملّت دیگر نسبت به اسلام شیفتگی نشان دادند و به آن خدمت کردند.

مردم ایران بیش از هرملت دیگر به روح و معنی در اسلام توجّه داشتند،به همین دلیل توجّه ایرانیان به خاندان رسالت از هرملّت دیگر بیشتر بود و تشیّع در میان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت،یعنی ایرانیان روح اسلام و معنی اسلام را در نزد خاندان رسالت یافتند، فقط خاندان رسالت بودند که پاسخگوی پرسشها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند. (1)

امروز،تنها کشور جهان که مذهب رسمی آن تشیّع است و حکومتش مبتنی بر مکتب اهل بیت عصمت و طهارت و زیر نظر یک مرجع شیعی و ولی فقیه اداره می شود و عظیم ترین پایگاه نشر علوم خاندان رسالت و فقه شیعه و پایگاه منتظران ظهور حضرت مهدی علیه السّلام است،کشور«ایران»است. (2)

-شیعه در تاریخ.

تفضیلیّه

به همۀ فرقه هایی از مسلمانان گفته می شود که حضرت علی علیه السّلام را پس از پیامبر خدا افضل مردم و برترین انسان و شایسته ترین فرد برای خلافت و امامت می دانند،آن هم به دلیل برتری آن حضرت در علم،شجاعت،سخاوت،تقوا،ایمان و همۀ فضایل بر همگان.

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز علی را افضل همه در اوصاف خیر دانسته است،خود آن حضرت نیز بارها در احتجاجهای خویش برای امامت و ولایت،به برتری های خود بر دیگران اشاره کرده است.غیر از این عنوان کلّی،گاهی هم به بعضی از فرقه های خاصّ شیعی

ص:168

1- 1) .خدمات متقابل اسلام و ایران(چاپ اول،انتشار)ص 122.
2- 2) .دربارۀ تشیّع و ایران،از جمله ر.ک:«تاریخ تشیّع در ایران»،رسول جعفریان،«خدمات متقابل اسلام و ایران»شهید مرتضی مطهری،بخش اوّل،«تاریخ انتشار تشیّع در ایران»م-اصحابی دامغانی،«تاریخ تشیّع در ایران»،احمد مشکات کرمانی،«علل ظهور تشیّع در ایران»،محمّد باقر حدادزاده،«راز شیعه بودن ایرانیان»،داود الهامی،«ایرانیان مسلمان در صدر اسلام و سیر تشیّع»،و«رابطۀ ایران با اسلام و تشیّع»،محمّد محمّدی اشتهاردی،«تشیّع و تصوف»،کامل مصطفی شیبی،ترجمه ذکاوتی قراگزلو،«اولین دانشگاه و آخرین پیامبر»شهید پاک نژاد،ج 5 ص 91،فصلنامۀ«مشکوة»شمارۀ 44 و 45،1373 ش،مقالۀ«ریشه های گسترش اسلام و تشیّع در ایران».

«تفضیلیّه»گفته شده است.چون برخی از اهل سنّت هم افضلیّت امیر المؤمنین علیه السّلام را قبول دارند،در خلافت ابو بکر و عمر دچار مشکل می شوند و به ناچار معتقد می شوند بر تقدم مفضول بر افضل،مثل ابن ابی الحدید در مقدمۀ شرح نهج البلاغه. (1)

-امامت مفضول،افضلیّت علی علیه السّلام،فضایل علی علیه السّلام.

تقریب بین مذاهب

اختلاف در عقیده اگر به اختلاف و جدایی و تعارض و تفرقه در«امّت اسلامی» بیانجامد،ناخوشایند است.در طول تاریخ،بسیاری تفرقه انگیزیها از سوی دشمنان آگاه و دوستان جاهل بوده که شکوه امت را شکسته و دشمن را مسلط ساخته است.ازاین رو دلسوزان و آگاهان کوشیده اند با همۀ اختلافات اعتقادی و فقهی مذاهب،الفت و تقریب بین آنان پدید آید و به مسائل اختلافی هم در جوّی سالم و محیطی دوستانه و علمی پرداخته شود.

کسانی پیشگام تقریب و وحدت بوده اند،مؤسسه ها و نهادهایی برای این هدف تأسیس شده و نشریات،کتابها و مقالات،سمینارها و نشستهایی برای دستیابی به این هدف،وارد صحنه شده اند،تا هم نقش دشمنان را در ایجاد تفرقه خنثی کنند،هم شناخت پیروان مذاهب را نسبت به هم افزایش دهند،هم راههای ایجاد وحدت را بررسی کنند و هم از طریق بحثهای سالم و دور از تعصّب و عالمانه،نشان دهند که می توان عقاید مختلف داشت،ولی با تفاهم زیست.

تأسیس«دار التقریب»در مصر (2)،اعزام مرحوم شیخ محمّد تقی قمی(1907-1990)از سوی آیة اللّه بروجردی به نمایندگی در آن مرکز،فتوای شیخ شلتوت در به رسمیت شمردن مذهب جعفری(در سال 1960 م)،مناظرات سیّد شرف الدین با شیخ سلیم در کتاب«المراجعات»،برگزاری هفتۀ وحدت در ایران،تأسیس«مجمع التقریب بین المذاهب»پس از پیروزی انقلاب،با حکم مقام معظم رهبری در سال 1369 ش،انتشار

ص:169

1- 1) .ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 5 واژۀ«تفضیلیّه».
2- 2) .ابتدا در سال 1947 م«دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه»در قاهره تأسیس شد و مجلۀ«رسالة الاسلام»را منتشر ساخت،سپس تلاشهای عالمان شیعه و سنّی به صدور فتوای مشروعیت عمل به فقه شیعه از سوی شیخ شلتوت انجامید.

فصلنامۀ«رسالة التقریب»در ایران،برگزاری همه سالۀ«کنفرانس وحدت اسلامی»، گوشه هایی از این اقدامات است.

پرداختن علامۀ امینی به این موضوع و بحث او در الغدیر با عنوان«الغدیر،یوحّد الصّفوف فی الملأ الإسلامی» (1)گامی در همین مسیر است،تا طرح علمی مباحث مورد اختلاف،ابزاری برای تفرقه و جدایی نشود.

تلاشهای تقریبی،هم از سوی محافل شیعی انجام می گیرد،هم از طرف اهل سنّت، گاهی هم انگیزه ها و دیدگاهها یکسان نیست،لیکن اصل اهتمام به مسألۀ وحدت مسلمین و تلاش برای ایجاد تقریب و تفاهم ستودنی است،گاهی هم پاسخ به شبهات و ردّ دروغها و اتّهامات و افشای توطئه های تفرقه افکنانه،زمینه ساز این وحدت است.

منادیان وحدت نیز کم نبوده اند که با تأکید بر مشترکات اسلامی و بر حذر داشتن از طرح مسائل خلاف برانگیز،برای بازگرداندن عزت و شکوه امت اسلامی مجاهدت کرده اند، همچون سیّد جمال الدین اسد آبادی،اقبال لاهوری،کاشف الغطاء،شرف الدین،امام موسی صدر،آیة اللّه بروجردی،امام خمینی.به قول اقبال لاهوری:

مسلم استی،دل به اقلیمی مبند گم مشو اندر جهان چون و چند

می نگنجد مسلم اندر مرزوبوم در دل او یاوه گردد شام و روم

قلب ما از هند و روم و شام نیست مرزوبوم او بجز اسلام نیست

آنکه نام تو مسلمان کرده است از دویی سوی یکی آورده است

خویشتن را ترک و افغان کرده ای وای بر تو،آنچه بودی مانده ای

اقبال،تأکید بر وحدت اقوام بر محور اسلام دارد.دیگرانی هم محو ساختن اختلافات فرقه ای و مذهبی در توحید اسلام و شرع محمّدی را راه وحدت می دانند. (2)توجّه به اساس

ص:170

1- 1) .الغدیر،ج 8،مقدمه.
2- 2) .به برخی از منابع در زمینۀ وحدت و تقریب توجّه کنید:«فی سبیل الوحدة الاسلامیه»سیّد مرتضی الرضوی،«الوحدة الاسلامیه»،سیّد محمّد باقر الحکیم،«حول الوحدة الاسلامیه،افکار و دراسات»نویسندگان گوناگون،«مسألة التقریب بین اهل السنة و الشیعه»2 جلد،ناصر بن عبد اللّه القفاری،«وجوب لزوم الجماعة و ترک التفرّق»،جمال بن احمد شیربادی، «وجوب وحدة المسلمین»عبد المجید البیانوتی،«قصّة التقریب بین المذاهب»محمّد تقی الحکیم،«نداء التقریب»، محاضرات علماء،«در طریق وحدت اسلامی»،سیّد رضا حسینی نسب،«مقالات کنفرانس وحدت»،مجلۀ«فروغ

مکتب به عنوان محور وحدت،در شعر اقبال نیز چنین انعکاس یافته است:

فارغ از باب و ام و اعمام باش همچو سلمان،زادۀ اسلام باش

گر نسب را جزو ملّت کرده ای رخنه در کار اخوّت کرده ای

نیست از روم و عرب پیوند ما نیست پابند نسب پیوند ما

دل به محبوب حجازی بسته ایم زین جهت با یکدگر پیوسته ایم

مؤمنان معدود،لیک ایمان یکی جسمشان معدود،لیکن جان یکی (1)

-الغدیر و وحدت اسلامی،وهابیّت،تقیّه،امامت،فتوای شیخ شلتوت.

تقیّه

«تقیّه»یکی از احکام قرآنی و از اعتقادات شیعی و آموزه های روایی است و مبنای عقلی و شرعی دارد.تقیّه یعنی نگهداری،پرواکردن،عقاید خود را پنهان داشتن جهت مصونیت از خطر دشمنان.وقتی یک مسلمان در میان کافران و مخالفان باشد و از سوی آنان بر مال و جان خود بیمناک باشد،به گونه ای سخن می گوید و عمل می کند که پی به عقیدۀ واقعی او نبرند و گزندی به او نرسانند.

در قرآن کریم،آیۀ إِلاّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً (2)اشاره به تقیه در برابر مشرکان دارد.در داستان عمّار یاسر نیز که زیر شکنجۀ کفار،پس از شهادت پدر و مادرش،سخنانی را گفت که عقیدۀ توحیدی اش برخلاف آن بود،قرآن عمل او را امضا کرده است: مَنْ کَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلاّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ 3،که این را می توان«تقیۀ اکراهی»نام نهاد.پیامبر خدا نیز کار او را تأیید کرد و فرمود:«إن عادوا فعد» 4.

ص:171

1- 1) .کلیّات اقبال لاهوری،ص 193.
2- 2) .آل عمران،آیه 28.

شیخ صدوق،دربارۀ تقیه می گوید:کتمان حق و پوشیده داشتن عقیده از مخالفان،به خاطر ضرر دینی و دنیوی. (1)چنین رفتاری که معقول و موافق با احتیاط و پنهانکاری در شرایطی که مخالفان در قدرت و اکثریت باشند و آزار برسانند،جزء آموزه های دینی شیعه است.در عصر أئمّه،سلطۀ امویان و عباسیان و بهانه جویی آنان برای کشتن و ایجاد فشار بر شیعه و أئمه و هوادارانشان،گاهی سبب می شد در برخی مسائل اعتقادی و فقهی با تقیه حرف بزنند یا عمل کنند،تا جان پیروان آنان به خطر نیفتد.این دربارۀ هرگروه در اقلیّت نیز می تواند معقول و پذیرفته باشد.البته گاهی تقیّه برای حفظ عقاید،یا از روی ترس از دشمن است،گاهی هم به خاطر پرهیز از ایجاد اختلاف و درگیری و برای حفظ وحدت،که آن را«تقیۀ خوفی»و«تقیۀ کتمانی»و این را«تقیۀ مداراتی»می گویند.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«إنّ التّقیّة ترس المؤمن و لا إیمان لمن لا تقیّة له» (2)،تقیّه سپر حفاظتی مؤمن است و کسی که تقیّه ندارد،دین ندارد.این مضمون به صورتهای دیگر نیز نقل شده است.در احادیث،تقیه را در رفتار اصحاب کهف نیز برشمرده اند که با اعتقاد قلبی به خدای یکتا،آن را بروز نمی دادند و در ظاهر مثل همان مسیحیان رفتار می کردند. (3)امام صادق علیه السّلام،ضمن توصیه به مراعات تقیه از سوی پیروانش برای حفاظت ایمان،می فرماید شما در میان این مردم(مخالفان شیعه)همچون زنبور عسل در میان پرندگانید،اگر پرندگان بدانند که چه شهدی در دل زنبور است همۀ آنها را می خورند،اینان نیز اگر بدانند که در دل شما محبت ما خاندان است،شما را با زبانهایشان می خورند و در نهان و آشکار به شما نسبتهایی می دهند. (4)حضرت علی علیه السّلام نیز به یاران خود می فرماید:پس از من شما را وادار می کنند که به من بد بگویید،اگر چنین شد،مانعی ندارد از من بدگویی کنید،ولی از من برائت نجویید،چون من بر آیین محمّدم. (5)امام باقر علیه السّلام نیز می فرمود:«التّقیّة دینی و دین آبائی» (6)،تقیه دین من و پدران من است.

تقیّه،با همۀ لزوم و اهمیتش،نیاز به شناخت موقعیت دارد.گاهی واجب است،گاهی

ص:172

1- 1) .تصحیح الأعتقاد،ص 115(چاپ کنگرۀ شیخ مفید).
2- 2) .وسائل الشیعه،ج 11 ص 468.
3- 3) .اصول کافی،ج 2 ص 218 ج 8.
4- 4) .همان،ح 5(در باب التقیّه،مرحوم کلینی 23 حدیث ذکر کرده است).
5- 5) .همان،ص 219،ح 10.
6- 6) .همان،ص 219،ح 10.

جایز و گاهی حرام!گرچه کسانی همچون«ابن تیمیّه»این دستور قرآنی و حدیثی را که در شیعه مورد عمل قرار می گیرد،«نفاق»می دانند و بر شیعه می تازند.بر آگاهان پوشیده نیست که تقیّه،عاملی برای حفظ ایمان و حفظ مؤمن از شرّ دشمنان و نوعی رعایت اصول کتمان و استتار و رازداری مرامی است و مبنای عقلی دارد و هرگز نباید بهانه و مستمسکی برای ترک وظیفه و رهاکردن تکلیف مبارزه با ظالمان و امر به معروف و نهی از منکر شود.

تعابیری که در منابع دینی و حدیثی دربارۀ این موضوع به کار رفته است،ماهیّت رازداری در برنامه های مکتبی و مبارزاتی تقیه را نشان می دهد،مانند:تقیه،جنّه،حصن حصین،سدّ،ردم،حرز،خباء،حجاب،مدارا،کتمان اسرار،عبادت سرّی،مجامله،جلب مودّت،نومه،توریه،حفظ اللسان،عدم اذاعه،مماسحه،ترس. (1)اهدافی که در تقیه نهفته است،هم حفظ اسلام است،هم حفظ و ذخیرۀ نیروها،حفظ هویّت شیعه در برابر فرقه های دیگر،پنهان کردن برنامه ها،حفظ جان در برابر کافران،حفظ مسلمان در برابر پیروان ادیان دیگر.انجام این وظیفه هم در عصر أئمّه بوده است،هم در عصر غیبت.

مخالفان شیعه،تقیّه را نوعی نفاق پنداشته اند،در حالی که نفاق آن جاست که کسی کافر باشد و به دروغ،اظهار ایمان و مسلمانی کند و در تقیّه برعکس آن است.

بنابه اهمیّت موضوع تقیه در فرهنگ شیعی،در گذشته فقیهانی به تبیین آن و حدّ و حدود و موارد و شرایط و اقسامش پرداخته و تألیفهای مستقلّی نگاشته اند. (2)برای آشنایی با مباحث تقیّه،به منابع مستقل و روایات آن نیز می توان مراجعه کرد. (3)

ص:173

1- 1) .برگرفته از«تقیه،امر به معروف و نهی از منکر»،طیبی شبستری ص 47.
2- 2) .ر.ک:«الذریعه»،ج 4 ص 403،از جمله:«تقیه،امر به معروف و نهی از منکر»،سیّد احمد طیبی شبستری،«التقیة عند اهل البیت»مصطفی قصیر العاملی.
3- 3) .از جمله ر.ک:«وسائل الشیعة»ج 11 ص 459،«کافی»،ج 2 ص 217،«بحار الأنوار»،ج 72 ص 393،«میزان الحکمه»،ج 10 ص 665(باب 557)«دائرة المعارف تشیّع»،ج 5 ص 38،«واقع التقیة عند المذاهب و الفرق الاسلامیه»، ثامر هاشم و ترجمۀ آن به نام«تقیه از دیدگاه مذاهب و فرقه های اسلامی غیرشیعی»از محمّد صادق عارف،«جایگاه و نقش تقیه در استنباط»،نعمت اللّه صفری،«تقیه در اسلام»علی تهرانی،«مبانی و جایگاه تقیه در استدلالهای فقهی» محمّد حسین واثقی راد،«التقیة فی الفکر الاسلامی»مرکز الرساله،«التقیّة،اصولها و تطوّرها»کامل الشیبی.

تلمیحات غدیری و علوی

تأثیر آیات و روایات بر ادبیات فارسی بسیار است.آیات و احادیثی که دربارۀ امامت، غدیر خم،علی بن ابی طالب علیه السّلام و فضایل و مناقب اوست،به صورت اشاره در متون ادبی (شعر و نثر)به کار رفته است.صنعت ادبی«تلمیح»آن است که در شعر،با آوردن کلماتی به یک آیه،حدیث،واقعۀ تاریخی یا اساطیر،اشاره ای ضمنی شود و تعبیر به کار رفته به نوعی ناظر به آن داستان یا کلام باشد. (1)ازاین رو تلمیحات غدیری و علوی،اشاراتی به آیات و احادیث حاوی مناقب امیر المؤمنین یا رخدادهایی است که دربارۀ آن امام است.

برشمردن اینگونه تلمیحات و توضیح اشاره در هرکدام،به درازا می کشد.برخی از اوصاف و القاب حضرت علی علیه السّلام نیز برخوردار از صنعت تلمیح است:تنها چند مورد از آن ها یاد می شود.ساقی کوثر،شاه دلدل سوار،خانه زاد حق،نگین کعبه،تاج إنّما،شه امکان،باطن إنّا هدیناه السّبیل،لسان اللّه،انیس چاه،حصن تولاّ،قرآن ناطق،درگه علم نبی،ضارب سیفین و طاعن رمحین،گوهر صدف کعبه،پادشاه لو کشف،مهر سپهر قل کفی،شه تخت سلونی،شیر اژدر در،رایت إنّا فتحنا،نقطۀ بای بسم اللّه،نقطۀ تحت با،وزیر پیامبر، ترازوی عدل،میزان اعمال،چشم بیدار فلق،ماه منشقّ در محراب،شق القمر محراب،زبدۀ هشت و چهار،سیف مسلول خداوند،توقیع هل اتی،تشریف لافتی،محرم حرم،سلطان سریر ارتضاء،لوای ولا،حیدر صفدر،بانگ قد قتل.

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام،فضایل علی علیه السّلام.

توسّل-تبرّک و توسّل

تولّی و تبرّی

امام علی علیه السّلام و امامان دیگر،نیز عترت پاک پیامبر،اولیای خدایند.ولایت،دوستی و همبستگی با آنان نیز وظیفۀ امّت مؤمن است.دوستی با خاندان عصمت و دوستی با

ص:174

1- 1) .تلمیح یعنی به گوشۀ چشم اشاره کردن و در اصطلاح بدیع آن است که گوینده،در ضمن کلام به داستانی یا مثلی یا آیه و حدیثی معروف اشاره کند،مثل این شعر حافظ که اشاره به حادثه سرد شدن آتش بر ابراهیم دارد: یا رب این آتش که در جان من است سرد کن آن سان که کردی بر خلیل (فنون بلاغت،همایی،ص 328)

دوستانشان«تولّی»است و بیزاری و دشمنی با دشمنانشان تبرّی.تولّی و تبرّی از واجبات الهی و از فروع دین است.پیوند درونی جامعۀ دینی و از میان بردن فاصله های نادرست در میان معتقدان به یک مکتب،نیز تشکّل و تحزّب آنان با دوستان همفکر و هم جهت و مقابله با دشمنان،تولّی و تبرّی نام دارد و مؤمنان نسبت به هم،هم ولایت دارند،هم تولّی و هم خطّی و همراهی.نماد برجستۀ این فرهنگ،نسبت به اهل بیت است.دوستی با آنان فرض الهی است و رویگردانی از دشمنانشان،عامل تقرّب به خداوند است.به فرمودۀ امام رضا علیه السّلام:«کمال الدّین ولایتنا و البرائة من عدوّنا» (1)،کمال دین،ولایت ما و بیزاری از دشمنان ماست.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«من أحبّ أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یدخل الجنّة الّتی وعدنی ربّی فلیتولّ علیّ بن أبی طالب و ذرّیته الطّاهرین أئمّة الهدی...» (2)هرکس دوست دارد به حیات و مرگ من زنده بماند و بمیرد و به بهشتی که پروردگارم وعده داده وارد شود،با علی بن ابی طالب علیه السّلام و نسل پاک او امامان هدایت، «تولّی»کند.در حدیث دیگری بر هردو محور تولّی و تبرّی تأکید شده و چنین آمده است:

«من أراد أن یحیی حیاتی و یموت میتتی و یدخل جنّة عدن الّتی غرسها اللّه ربّی بیده، فلیتولّ علیّ بن أبی طالب و لیتولّ ولیّه و لیعاد عدوّه...». (3)

از آموزه های مهمّ مکتب شیعه،تأکید بر این موالات و معادات و تولی و تبرّی است که نشان شیعۀ واقعی همین است،گاهی هم با تعبیر«سلم»و«حرب»بیان شده است و محور دوستی و دشمنی و جنگ و صلح با دیگران،صلح و حرب آنان با عترت است.در متون زیارتی که نوعی«اعلام مواضع»و«تبیین شعارها»ست،به تعبیر«سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم و ولیّ لمن والاکم و عدوّ لمن عاداکم»زیاد برمی خوریم (مثل زیارت عاشورا)،در زیارت جامعۀ کبیره نیز آمده است:«موال لکم و لأولیاءکم مبغض لأعداءکم و معاد لهم»،«برئت إلی اللّه عزّ و جلّ من أعداءکم و من الجبت و الطّاغوت و الشّیاطین و حزبهم،الظّالمین لکم،الجاحدین لحقّکم و المارقین من ولایتکم.»

ص:175

1- 1) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 378.
2- 2) .مناقب،ج 1 ص 291.
3- 3) .کافی،ج 1 ص 209.

این خطّ و آموزه،یادگار غدیر خم و خطبۀ غدیریّۀ حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله است.آن حضرت پس از تعیین علی علیه السّلام به خلافت و امامت مسلمین،دوستداران و موالیان او را دعا کرد و بر دشمنان و مخالفان و واگذارندگان او نفرین و لعنت فرستاد:«أللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله».پس تولّی و تبری نسبت به دوستان و مخالفان اهل بیت،خطّی نبوی و سرمشقی غدیری برای شیعیان در طول تاریخ است. (1)

-ولایت،آیۀ مودّت،مولی،پیام غدیر،حبّ علی علیه السّلام،ذوی القربی.

ص:176

1- 1) .دربارۀ احادیث مربوط به محبت و ولایت أئمه و بغض و دشمنی با مخالفانشان،ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 27 ص 51 (ابواب ولایتهم و حبّهم و بغضهم و معاداة اعدائهم).

ث

ثابت بن دینار

نام اصلی ابو حمزۀ ثمالی است.وی از شیعیان برجسته،راویان حدیث و اصحاب بلندمرتبۀ أئمّۀ شیعه(امام سجاد،امام باقر،امام صادق و امام کاظم علیهم السّلام)بود.امام رضا علیه السّلام در بارۀ وی فرموده است:ابو حمزه در زمان خویش،همچون لقمان در زمان خودش بود،چرا که وی به چهار نفر از ما خاندان خدمت کرده است. (1)دعای ابو حمزه را که از منابع غنی معارف الهی است،او از امام زین العابدین علیه السّلام نقل کرده است.در سال 150 یا 180 درگذشت.

ثروت اندوزی

یکی از آفتهای اجتماعی،ثروت اندوزی و انباشتن مال است که به آن«کنز»هم گفته می شود و قرآن کریم از انباشتن طلا و نقره و انفاق نکردن آن نکوهش کرده و وعدۀ عذاب داده است: وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ.. .. (2)حضرت امیر علیه السّلام که الگوی حکومت قسط و عدل را ارائه کرد،با ثروت اندوزی مخالف بود و خود چیزی نمی اندوخت:

ص:177

1- 1) .اعیان الشیعه،ج 4 ص 10.
2- 2) .توبه،آیه 34 و 35.

«فو اللّه ما کنزت من دنیاکم تبرا...» (1)و نه ثروتهای انباشته و بادآورده را مشروع می دانست و در کنار هر«ثروت موفوره»ای،حقّ تباه شده ای را می دید و در زمانه ای می زیست که گرایش به مال اندوزی،آفت اجتماعی بود و بسیاری از«عدل علوی»می گریختند و به «سفرۀ اموی»می پیوستند.هشدارهای فراوان آن حضرت در نهج البلاغه و دعوت به زهد و پارسایی و نکوهش از مال و دنیازدگی برای مقابله با آن آفت بود. (2)ثروت اندوزیهای طلحه،زبیر،عبد الرحمان بن عوف،عثمان،عمروعاص،معاویه و دیگران،آن هم از بیت المال،گواه این انحراف است.

مسعودی نقل می کند:عثمان هنگام مرگ،150 هزار دینار و یک میلیون درهم نزد خزانه دار خود داشت.زبیر،خانه هایی در بصره،کوفه،مصر و اسکندریه داشت و علاوه بر 50 هزار دینار ثروت،هزار اسب و هزار غلام و کنیز برجای نهاد.عبد الرحمان بن عوف نیز صد اسب،هزار شتر و 10 هزار گوسفند داشت و یک هشتم دارایی اش به 84 هزار می رسید و کسان دیگری نیز در همین حدود ثروت اندوخته بودند. (3)

-عدل علوی،حکومت علوی.

ثقات امیر المؤمنین علیه السّلام

مقصود،ده نفری است که مورد وثوق آن حضرت بودند.گرچه بسیاری از اصحاب امیر مؤمنان،ثقه و مورد اطمینان بودند و ثقات آن حضرت،منحصر در ده نفری نیست که یاد می شود،لیکن این جمع،به دلیل خاصّی مورد اشاره اند.

حضرت علی علیه السّلام پس از بازگشت از نهروان،وقتی نظر او را دربارۀ خلفای پیشین پرسیدند،حضرت ضمن ابراز خشم از اینکه در چنین شرایطی که مصر مورد اشغال معاویه قرار گرفته و والی آن به شهادت رسیده است،چنین سؤالهای بیهوده ای می کنند،نامه ای

ص:178

1- 1) .نهج البلاغه،نامۀ 45 به عثمان بن حنیف.
2- 2) -در این زمینه ر.ک:«سیری در نهج البلاغه»،بخش هفتم،بحث دنیا و دنیاپرستی.
3- 3) -مروج الذهب،ج 2 ص 332.

مفصّل نوشت و در آن به مسائل خلاف و قضایای سه خلیفۀ پیشین و حوادث ناگوار تاریخ پس از پیامبر و بهانه جوییهای بی اساس برای کنار گذاشتن حضرت از صحنه سیاسی و خلافت پرداخت و به کاتب خود«عبید اللّه بن ابی رافع»دستور داد که ده تن از افراد موثّق را نزد وی حاضر کند.آن ده نفر مورد نظر امام عبارت بودند از:اصبغ بن نباته،ابو الطفیل عامر بن وائله،زرّ بن حبیش،جویریه،جندب بن زهیر،حارثة بن مضرّب،حارث اعور، علقمة بن قیس،کمیل بن زیاد و عمرو بن زرار. (1)امام دستور داد که آن مکتوب را بگیرند و عبید اللّه بن ابی رافع هرجمله آن را بر مردم بخواند،در حالی که این ده نفر هم حضور داشته باشند،تا اگر کسی فتنه گری کرد،پاسخ او را از کتاب خدا بدهند. (2)این ده نفر را «ثقات عشره»هم می نامند.

این منشور مکتوب و مفصّل،نوعی ادّعانامه علیه غصب خلافت و داستان تلخ سقیفه و بیعت با ابو بکر و تحلیل جریانهای مخالف با حکومت او و جنگ افروزان ضدّ خلافت مشروع علوی و تظلّمی در آستان روحهای بلند و وجدانهای بیدار است و شکوه ای از سستی یاران و همراهان و ناسپاسی نسبت به نعمت والای اسلام و آیین محمدی،و با این جمله در پایان که«إنّی لکم الیوم علی ما کنت علیه أمس و لستم لی علی ما کنتم علیه» (3)، ثبات و پایداری و وفای خود را در راه حق و رنگ عوض کردن و عهد شکستن همراهان را یادآور می شود.-اصحاب علی علیه السّلام،شرطة الخمیس.

ثقلین

تثنیۀ ثقل،یعنی سنگین،نفیس،باارزش.به صورت ثقل هم خوانده اند.ثقلین یعنی دو میراث سنگین و عظیم که یادگار پیامبر میان امّت است،یکی قرآن(ثقل اکبر)و دیگری

ص:179

1- 1) .در مورد نامها تفاوتهای مختصری در منابع دیده می شود.
2- 2) .متن کامل و مفصل نامه را در«معادن الحکمه»ج 1 ص 149،«الإمامة و السیاسه»،ص 154 و«بحار الأنوار»،ج 30 ص 7 و«کشف المحجه»سید بن طاووس،ص 173 ببینید،نیز ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 5 ص 215،«حکومت و سیاست»،علی اکبر ذاکری.ابن ابی الحدید،آن را خلاصه تر به عنوان خطبۀ آن حضرت پس از شهادت محمّد بن ابی بکر آورده است(شرح نهج البلاغه،ج 6 ص 94).
3- 3) .معادن الحکمه،ج 1 ص 170.

عترت و اهل بیت(ثقل اصغر) (1).در روایات فراوانی،ضرورت تمسّک به ثقلین،جدایی ناپذیری ثقلین از هم،برجای گذاشتن ثقلین در میان امت از سوی پیامبر و ورود ثقلین بر حوض کوثر مطرح شده است.«حدیث ثقلین»از احادیث مشهور است که فضیلت اهل بیت را می رساند:«انّی تارک فیکم الثّقلین،کتاب اللّه و عترتی». (2)

در کاربرد قرآنی،ثقلین به جن و انس هم گفته شده است( سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ (3))، چراکه این دو گروه بر جانداران دیگر برتری دارند. (4)

-حدیث ثقلین،عترت،قرآن و عترت.

ثویّه

نام تلّی است نزدیک حنانه،سمت چپ مسیر کوفه به نجف اشرف،که محلّ دفن گروهی از اصحاب خاصّ حضرت امیر علیه السّلام است.در کتب زیارت،توصیه شده که زائر حرم مولی وقتی به آنجا می رسد،مستحبّ است دو رکعت نماز بخواند. (5)گفته شده که قبر ابو موسی اشعری و مغیرة بن شعبه هم آنجاست. (6)

ص:180

1- 1) .مجمع البحرین،واژه«ثقل».
2- 2) .اثبات الهداة،ج 3 ص 8 و 17.
3- 3) .الرحمن،آیه 31.
4- 4) .مجمع البحرین.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 97 ص 282.
6- 6) .مجمع البحرین،واژۀ«ثوی»کلمۀ«مثوی»هم به معنای آرامگاه و اقامتگاه،از همین ریشه است.

ج

جان پیغمبر-علیّ منّی و أنا من علیّ

جحفه

منطقه ای در 156 کیلومتری شمال غربی مکّه و یکی از میقاتهای حجّ.منطقۀ غدیر خم در نزدیکی این سرزمین است.برخی گفته اند واقعۀ غدیر خم و خطبه خواندن پیامبر در حجّة الوداع برای مسلمانان و تعیین علی علیه السّلام به رهبری در جحفه بوده است.

-غدیر خم.

جرف

مکانی است که اسامة بن زید با سپاهی که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله اعزام کرده بود،در آنجا اردو زد و چند روزی در آن اردوگاه ماند.پیامبر تأکید داشت که مردم به اسامه بپیوندند،امّا سیاست بازان قدرت طلب نرفتند،یا رفتند و برگشتند،تا آنکه پیامبر درگذشت.-جیش اسامه.

جشنوارۀ شعر علوی

در سال 1379(سال امام علی علیه السّلام)جشنوارۀ شعری برگزار شد و 850 شعر از 370 شاعر از سراسر ایران به دفتر دبیرخانه رسید.گزیدۀ آنها که حاوی اشعاری از 23 شاعر بود،با نام «صورت پیوند جهان»چاپ شد.

ص:181

جعفریّه-مذهب جعفری

جلوگیری از تدوین حدیث

یکی از ضد فرهنگی ترین اقدامات در صدر اسلام،جلوگیری از نقل و نگارش و تدوین احادیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در زمان خلیفۀ دوم بود،که به بهانۀ کافی بودن قرآن و جلوگیری از آمیختگی آیات قرآن و احادیث پیامبر انجام گرفت،ولی در باطن آن،انگیزۀ جلوگیری از نشر فضایل امیر المؤمنین و اهل بیت علیهم السّلام بود.این کار،از زمان ابو بکر آغاز شد و با شعار «لا تحدّثوا عن رسول اللّه شیئا»(چیزی را از پیامبر خدا نقل نکنید)رواج یافت و نگارش و ثبت احادیث،امری ناپسند جلوه کرد و تا زمان حاکمیت امویان ادامه یافت،هرچند خود آنان بازار جعل حدیث و نقل احادیث ساختگی را رواج بخشیدند و به حدیث سازان، پولهای فراوان دادند.

با حرکت شوم«منع حدیث»،هم امّت را از بسیاری از احادیث محروم ساخت،هم بخشی از شنیده های مردم از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فراموش گشت و هم زمینه ساز جعل حدیث در دوره های بعد شد و نیز،برخی تشتّتهای فکری و تفرقه های کلامی را درپی داشت.عمر، در اجرای این سیاست،حتی برخی چهره های سرشناس از اصحاب پیامبر را به خاطر نقل حدیث از آن حضرت،مورد ضرب و حبس قرار داد. (1)در جاهای مختلف از نقل و نگارش حدیث نبوی امتناع می کردند و در توجیه کار خود،آن را به احادیثی از قول پیامبر نسبت می دادند که فرموده است:چیزی از قول من ننویسید و هرکس چیزی غیر از قرآن نوشته، آن را محو کند.ازاین رو کسانی که مجموعه هایی از احادیث را نوشته بودند،آنها را از بین بردند،یا سوزاندند. (2)

برخلاف این شیوه،خود رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله توصیه به ثبت و کتابت علوم و احادیث می فرمود،اهل بیت علیهم السّلام نیز در زمینۀ احادیث،علوم،تفسیر قرآن و مجموعه های دعایی و معارفی هم نقل حدیث از پیامبر می کردند،هم به نوشتن کتاب می پرداختند.کار خلفا در

ص:182

1- 1) .ر.ک:«الغدیر»،ج 6 ص 294 تا 302.
2- 2) .اضواء علی السنّة المحمّدیّه،ص 46.

جلوگیری کلّی از نقل و نگارش حدیث،بعد سیاسی داشت،تا در ضمن آن احادیث فضائل هم فراموش و محو شود و آنچه با سیاست آنان ناسازگار است،نقل نشود و ولایت و امامت علی علیه السّلام و أئمۀ دیگر طرح نگردد. (1)و این از همان روز آغاز شد که نگذاشتند حضرت رسول،آنچه را می خواست قبل از وفاتش بنویسد تا گمراه نشوند و با سخنانی جسارت آمیز نسبت به پیامبر،گفتند:کتاب خدا برایمان کافی است.

-نامۀ نانوشته،پنج شنبۀ شوم،حسبنا کتاب اللّه،مطاعن.

جنگ جمل

نخستین جنگی که امیر المؤمنین علیه السّلام پس از به خلافت رسیدن،با شورشیان پیمان شکن داشت(-ناکثین).پس از کشته شدن عثمان در سال 35 هجری،مردم با علی علیه السّلام برای خلافت بیعت کردند،بیعتی فراگیر و پرشور،جز اندکی از اطرافیان عثمان.طلحه و زبیر از اولین بیعت کنندگان بودند که به امید ریاست و پست بیعت کردند،ولی چون دیدند علی علیه السّلام امتیاز بیهوده نمی دهد،حسد و کینۀ آنان و روش عادلانۀ حضرت امیر و تحریکات امویان،سبب شد آنان پیمان شکستند و به اسم انجام عمره به مکّه رفتند.پیمان شکنان دیگر به آنان پیوسته و زمزمۀ مخالفت به بهانۀ خونخواهی عثمان آغاز شد.عایشه هم به جمع آنان پیوست و با آنکه خود از محرّکان اصلی قتل عثمان بود و به کشتن او فتوا داده بود!امّا پیراهن عثمان را علم کرد و فتنه به راه انداخت. (2)

پیمان شکنان،با همۀ تفاوتهایی که در فکر و انگیزه و سوابق و موقعیّت داشتند،در ضدّیت با علی علیه السّلام و توطئه بر ضدّ حکومت مشروع او ائتلاف کردند و همراه شدند و عایشه را همراه خود ساختند،تا از وجهۀ اجتماعی او به عنوان همسر پیامبر و دختر خلیفۀ اول

ص:183

1- 1) .تدوین السنة الشریفه،محمّد رضا الجلالی،ص 415.در این مورد،از جمله ر.ک:«الغدیر»،ج 6 ص 294، «معالم المدرستین»علامه عسکری،ج 1،«النصّ و الاجتهاد»شرف الدین،ص 75،«آتشی در بیشۀ اندیشه ها»،سیّد علی حسینی شهرستانی.
2- 2) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 6 ص 219،نقش عایشه در تاریخ اسلام،ج 2 ص 29.

استفاده کنند. (1)آنان به بصره رفتند و آنجا را پایگاه فعالیت خویش ساختند.حضرت علی علیه السّلام برای مقابله با این فتنه آماده شد و از مدینه سپاهی به آن سوی بسیج کرد که تعدادش را 900 نفر گفته اند.سپاه عایشه در مسیر رفتن به بصره به منطقۀ«حوأب»رسید که سگان آنجا پارس می کردند.به یاد حدیثی از پیامبر افتاد که او را هشدار داده بود.خواست برگردد، ولی شهادت دروغ کسانی که گفتند از حوأب گذشته ایم،سبب شد راه را ادامه دهد.پیمان شکنان در نواحی بصره مستقر شدند.امام نامه ای به فرماندار بصره نوشت و ضمن هشدار و آگاهانیدن،دستور داد که اگر ناکثین سر ستیزه جویی داشتند با آنان بجنگد تا حضرت و همراهانش برسند.گفتگوهایی انجام شد،پیمان شکنان به بصره دست اندازی و بخشی از آن را اشغال کردند و در اطراف دار الاماره جنگی درگرفت و آتش بسی کوتاه پیش آمد، پیمان شکنان بازهم پیمان شکستند و علیه والی کوفه(عثمان بن حنیف)شوریدند و بیت المال را غارت کردند.

سپاه علی علیه السّلام به ذی قار رسیدند که در جنوب عراق بود.کسانی هم در مسیر به آن حضرت پیوسته بودند.کسانی هم از کوفه،به فراخوانی امام لبیک گفتند و در ذی قار به او پیوستند.سپاه حقجوی امام،با گروه دنیاطلب و فتنه انگیز ناکثین درگیر شدند.جنگ جمل در جمادی الاولی سال 36 شروع شد و یک روز بیشتر طول نکشید.شورشیان شکست سختی خوردند،هزاران نفر از دو طرف کشته شدند.

زبیر که در پی ملاقات با امام،از جنگ منصرف شده بود،در مسیر بازگشت به مدینه به دست عوامل پیمان شکن کشته شد.طلحه هم در همین جنگ به قتل رسید.رزمندگان سپاه علی علیه السّلام دلاورانه جنگیدند و ناکثین درهم شکسته شدند و با پی شدن شتر عایشه، وی بر زمین فرود آمد.او از علی علیه السّلام انتظار خوش رفتاری داشت.امام به محمّد بن ابی بکر که برادر عایشه بود،گفت تا خواهرش را به بصره ببرد.به دستور امام،عایشه را همراه

ص:184

1- 1) .جمل به معنای شتر است.چون عایشه در این فتنه بر شتر سوار بود،این جنگ به جنگ جمل شهرت یافت.امام علی علیه السّلام هم در نهج البلاغه از مردم بصره و از آن پیمان شکنان به عنوان سپاه زن و پیروان حیوان(جند المرئه و اتباع البهیمه)یاد کرده است(نهج البلاغه،صبحی صالح،خطبه 13).

عده ای از زنان که لباس مردان پوشیده بودند،از بصره به مدینه بردند.امام در بصره استقرار یافت،فتنۀ پیمان شکنان به قیمت هزاران کشته و شهید از دو طرف پایان گرفت، ولی جنگ جمل،پیامدهای گوناگونی از نظر مباحث فکری،اعتقادی،سیاسی از خود بر جای گذاشت و به عنوان درسی مهم از عبرتهای تاریخ،ماندگار شد.حادثۀ جنگ جمل بسیار طولانی و پرنکته است که به رؤس کلّی آن اشاره شد.تفصیل ماجرا را در کتب تاریخ باید خواند. (1)-بیعت و بیعت شکنان،ناکثین،طلحه،زبیر،عایشه.

جنگ خندق

نبرد خندق در زمان پیامبر(سال 5 هجری)در غرب مدینه اتفاق افتاد.و نقش سرنوشت ساز و عظیم حضرت علی علیه السّلام در آن،یادکردنی است.سپاه مشرکین مدینه را محاصره کردند.به پیشنهاد سلمان فارسی دور مدینه خندق کندند تا دشمن وارد مدینه نشود.عمرو بن عبدودّ با تعدادی از شجاعان نام آور از خندق گذشتند و در میدانی رویاروی مسلمانان قرار گرفتند و مبارز طلبیدند و کسی جواب نداد.امیر المؤمنین علیه السّلام به میدان او رفت.جملۀ معروف«برز الإیمان کلّه إلی الشّرک کلّه»(همۀ ایمان در برابر همۀ شرک قرار گرفته است)از زبان پیامبر شنیده شد (2)و حضرت علی علیه السّلام را دعا کرد.نبردی سخت درگرفت و امیر المؤمنین با ضربتی عمرو بن عبدودّ را از پای درآورد و سپاه مشرکین گریختند و نبرد به سود مسلمانان پایان یافت.

دربارۀ آن ضربت بی همتا و سرنوشت ساز،رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«لضربة علیّ لعمرو یوم الخندق تعدل عبادة الثّقلین» (3)و آن ضربت را برابر با ارزش عبادت جنّ و انس دانست.این ستایش با تعبیرهای مختلف(مثل:لمبارزة علیّ،قتل علیّ و...)آمده است.

ص:185

1- 1) .از جمله:ر.ک:«الجمل»شیخ مفید،«شرح ابن ابی الحدید»ج 9 و مجلدات دیگر،«مروج الذهب»ج 2،ص 357، «بحار الانوار»ج 32 ص 171،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 5،«دانشنامۀ امام علی»ج 9،«امام علی بن ابی طالب»عبد الفتاح عبد المقصود،ج 3(فاجعۀ جمل)،«نقش عایشه در تاریخ اسلام»،مرتضی عسکری.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 20 ص 215.
3- 3) .عوالی اللّئالی،ج 4 ص 86.

اخلاص علی علیه السّلام در این نبرد نیز مهمّ است.وقتی پس از ضربتی روی سینۀ عمرو بن عبدودّ نشست،او جسارت کرده آب دهان افکند،علی علیه السّلام برخاست و چند قدم راه رفت، دوباره برگشت و سر او را از تن جدا کرد.وقتی علّت این کار را پرسیدند،فرمود:نخواستم به خاطر عصبانیت او را بکشم،بلکه می خواستم فقط به خاطر خدا باشد (1).این اخلاص،در شعرهای معروف مولوی آمده است:

گفت:من تیغ از پی حق می زنم بندۀ حقّم نه مأمور تنم

شیر حقّم،نیستم شیر هوا فعل من بر دین من باشد گوا (2)

برخورد جوانمردانۀ امام با کشتۀ دشمن نیز مشهور است،که زره از تن او نکند و چون خواهر عمرو بر بالین برادر آمد و از کشندۀ او پرسید و دانست که علی بن ابی طالب او را کشته،بر برادر نگریست و گفت که جوانمردی بزرگ او را کشته است. (3)این نیز از افتخارات و فضایل آن حضرت به شمار می رود.-قتال بر تأویل.

جنگ خیبر-خیبر

جنگ صفّین

جنگی که میان علی بن ابی طالب علیه السّلام پس از به خلافت رسیدن و مخالفان او در جبهۀ شام در منطقۀ صفّین درگرفت(-قاسطین).با پیروزی و حاکمیت اسلام،امویان که دشمن دیرین اسلام و خاندان رسالت بودند،به فکر تسلّط بر قدرت و حکومت افتادند تا از اسلام انتقام بگیرند.در دوران خلافت عثمان،افرادی از بنی امیه در جاهای مختلف به حکومت گماشته شدند.معاویه از زمان عمر به ولایت شام گماشته شده بود و در زمان عثمان هم ادامه یافت و 20 سال تسلّط بر آن مناطق داشت.وقتی علی علیه السّلام به خلافت رسید،اصلاحات را شروع کرد و نااهلان را از کار کنار گذاشت.معاویه هم یکی از آنان بود

ص:186

1- 1) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 2 ص 115،بحار الأنوار،ج 41 ص 51.
2- 2) .مثنوی،دفتر اوّل،بیتهای 3721 تا 3810،«گوا»مخفّف گواه است.
3- 3) .ارشاد،ج 1 ص 107.

که در شام برای خود بساطی به هم زده بود.معاویه سر به طغیان گذاشت و فرمان امام را نپذیرفت و دشمنی دیرینه اش او را به مخالفت با امام و کارشکنی در کارها و ایجاد آشوب در مناطق مختلف و شبیخون به قلمرو حکومت امام واداشت.او که خود طمع در خلافت داشت،زیر بار خلافت امام نرفت،دیگران را نیز تحریک کرد و خونخواهی عثمان را بهانه قرار داد و مکاتبات متعددی بین او و امیر المؤمنین انجام گرفت.امام پیوسته او را نصیحت می کرد و هشدار می داد،او گستاخی نشان می داد و تهمت می زد و تهدید به جنگ می کرد.

امام پس از اتمام حجتهای بسیار،وقتی از به راه آمدن او ناامید شد برای فرونشاندن فتنۀ او و دفع تجاوزها و یکسره ساختن کارش مصمّم شد.امام که پس از جنگ جمل در کوفه مستقرّ شده بود،از همان جا نیرو بسیج کرد.عمروعاص هم با معاویه همدست شد.راهی جز جنگ با فتنه جویان یاغی و باغی برای امام علی علیه السّلام باقی نمانده بود.

امام با سپاه خویش به سوی شام حرکت کرد.مبدأ حرکتش«نخیله»بود که نزدیکی کوفه قرار داشت.در مسیر خود از«شاطئ نرس»،قبۀ قبین،بابل،دیرکعب،ساباط،کربلا، مداین،انبار،الجزیره و رقّه گذشت.رقّه آخرین شهر مرزی بین عراق و شام بود. (1)پس از آن از فرات گذشتند،و وارد منطقۀ شام شدند و در سرزمین صفّین که در غرب فرات بود مستقر گشتند.درگیری بر سر تصرّف راه آب در همین موقعیت پیش آمد و در نهایت، یاران امام بر آب مسلّط شدند ولی آن را به روی سپاه معاویه نیز باز گذاشتند.هزاران نفر از دو سوی،آمادۀ کارزار شده،آرایش نظامی یافته بودند.باز هم پیام رسانی نهایی برای اتمام حجّت انجام گرفت،ولی سودی نبخشید.یاران امیر المؤمنین با آمار مختلفی که نقل شده، حدودا به 100 هزار نفر می رسید.سپاه معاویه را هم از 60 هزار تا 130 هزار نوشته اند. (2)

روزهای نخست ماه صفر،جنگ و درگیری شدّت یافت و هرروز نبردها ادامه داشت و یکی از شبهای سخت نبرد به نام«لیلة الهریر»معروف است(-لیلة الهریر).در آن شب شگفت 36 هزار نفر از دو طرف کشته شدند.برخی از یاران حضرت نیز مانند عمّار یاسر،

ص:187

1- 1) .دانشنامۀ امام علی علیه السّلام ج 9 ص 195.
2- 2) .همان،ص 203.

اویس قرنی،خزیمة بن ثابت،هاشم مرقال،عبد اللّه بن بدیل،ابو هیثم تیهان از شهدای آن مقطع از درگیریها بودند.از آن پس که سپاه معاویه در آستانۀ شکست قرار گرفته بود، نیرنگ«قرآن بر نیزه کردن»از سوی عمرو عاص مطرح و به کار بسته شد و عده ای ساده لوح در سپاه امام،فریب خوردند و دست از جنگ کشیدند.تعدادشان به 20 هزار نفر می رسید و در رأس آنان اشعث بن قیس بود که فتنه انگیزی می کرد.

میان سپاه امام دودستگی افتاد و کار به حکمیّت و مصالحه کشیده شد،حکمیّتی که بر آن حضرت تحمیل شد.عدّه ای از سپاه امام،با عقیده بر اشتباه بودن حکمیّت،از امام خواستند که توبه کند.آنان همان خوارج شدند که سر از اطاعت امام برتافتند و اینگونه نطفۀ جنگ نهروان بسته شد.جنگ صفین،تلفات بسیار داشت و 25 هزار از سربازان امام و 45 هزار از شامیان کشته شدند. (1)آمار دیگری هم نقل شده است.معروف است که 18 ماه این نبرد از آغاز تا پایانش طول کشید.غیر از تلفات جانی،پیدایش گروه خوارج پس از ماجرای حکمیّت،که به نام«مارقین»شناخته می شوند و آشفته تر شدن قلمرو حکومت علی علیه السّلام به خاطر تجاوزات مکرّر نیروهای وابسته به معاویه به حریم آن و ایجاد رعب و ناامنی و غارت و نقض پیمان صلح از سوی او،از پیامدهای دیگر این جنگ بود.امام در آن اواخر،پیوسته یاران را تشویق بر جهاد با متجاوزان می کرد،ولی بی حالی و سستی یارانش او را خون به دل کرد و به ستوه آورد،حتی نفرینشان کرد. (2)

این،اجمالی گذرا از واقعۀ صفین بود.تفصیل آن را در منابع تاریخی و حدیثی باید خواند. (3)-قاسطین،بیعت و بیعت شکنان،قرآن بر نیزه کردن،معاویه،قتال بر تأویل.

ص:188

1- 1) .مروج الذهب،ج 2 ص 394.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 27.
3- 3) .از جمله ر.ک:«موسوعة الإمام علی بن ابی طالب»،ج 5،«دانشنامۀ امام علی»،ج 9،«بحار الأنوار»،ج 32 ص 365 و 447،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 8،«امام علی بن ابی طالب»عقّاد،ج 4،«وقعة صفین»نصر بن مزاحم،«الغارات»،ثقفی و ترجمۀ آن کتاب به نام«پیکار صفین»،«الفتنة الکبری»طه حسین،«فتوحات»ابن اعثم و ترجمه اش به نام«جنگهای امام علی در پنج سال سکوت»احمد روحانی،«تجلّی امامت»،ناظم زاده،«مروج الذهب»،ج 2 ص 374،«تاریخ طبری»و «کامل ابن اثیر»،حوادث سال 37.

جنگ نهروان

پیدایش خوارج،به جنگ صفین و مسألۀ قرآن بر نیزه کردن سپاه معاویه و فریب خوردن برخی از سربازان امام علی علیه السّلام و پیش آمدن حکمیّت و فیصله یافتن جنگ برمی گردد.گروهی که فریب خوردند،تصمیم گرفتند با معاویه نجنگند و با علی علیه السّلام که خواستار ادامۀ نبرد تا شکست جبهۀ دشمن بود مخالفت کنند.علی علیه السّلام زیر فشار آن گروه، تن به حکمیّت داد.ولی داوران حکمیت از سویی ساده لوحی و از سویی خیانت کردند و روشن شد که حکمیت به سود حق نبوده است.همان افراد که امام را وادار به پذیرش کرده بودند،علیه حکمیّت شورش کردند و پذیرش آن را کفر دانستند و علی علیه السّلام را تکفیر کردند و خواستند که به کفر خویش اقرار کند و توبه نماید که امام نپذیرفت.

پس از بازگشت سپاهیان و امام به کوفه،خوارج که دوازده هزار نفر می شدند وارد کوفه نشدند و در«حروراء»ماندند.آنان از امام انتقاد و بدگویی می کردند.گفتگوها به جایی نرسید و خوارج دست از حرفها و انتقادها و جوسازی های خود برنمی داشتند.امام که از اصلاح آنان ناامید شد رهایشان گذاشت.امّا آنان فتنه گری را به اوج رساندند،عبد اللّه بن خبّاب و همسرش و چند زن دیگر را کشتند.حضرت کسی را نزد آنان فرستاد تا تحقیق کند،فرستادۀ امام را هم کشتند.حضرت علی علیه السّلام با یاران خویش نزد آنان رفتند.امام با درایت و متانت و فرستادن پیک و تلاش برای هدایت آنان و پیشگیری از جنگ،همۀ راهها را پیمود و با آنان سخنها گفت،امّا آنان بازهم قتل و شرارت کردند و کسانی را به اسارت گرفتند.پس از همۀ اتمام حجّتها امام تصمیم به جنگیدن با ایشان گرفت.شمار نهروانیان را مختلف نقل کرده اند.به نقل«مناقب»،12 هزار نفر بودند که درپی مواعظ و صحبتها 8 هزار نفرشان امان خواستند و برگشتند و 4 هزار نفر باقی ماندند. (1)

آغازگر حمله و تیراندازی خوارج بودند.یاران امام بر آنان تاختند و نبردی خونین و سخت درگرفت.امام به یاران خویش فرمود:به خدا سوگند از شما ده نفر کشته نمی شوند و

ص:189

1- 1) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 3 ص 189،کشف الغمّه ج 1 ص 367.

از آنان نیز ده نفر زنده نمی مانند و چنان نیز شد که امام فرموده بود:«فو اللّه لا یقتل منکم عشرة و لا یسلم منهم عشرة»و پس از جنگ معلوم گشت که از یاران امام نه نفر شهید شدند و از جمع چهارهزار نفری خوارج هشت نفر گریختند. (1)به نقل تواریخ،آن نه نفری که جان سالم به در بردند،به شهرهای مختلف گریختند و در یمن و جاهای دیگر اندیشۀ خارجیگری را رواج دادند.عبد الرحمان بن ملجم یکی از همین خوارج فراری بود که سرانجام امیر المؤمنین را به شهادت رساند.واقعۀ جنگ نهروان طولانی است،طالبان به کتب تاریخ و منابع مفصّل مراجعه کنند. (2)

-خوارج نهروان،جهاد با اهل بغی،قتال بر تأویل،مارقین.

جهاد با اهل بغی

بغی به معنای تجاوز از حدّ،ظلم و تعدّی است،چه بر ضدّ شخص یا حکومت و والی.

آنچه در فرهنگ دینی و در بعد اجتماعی و سیاسی مطرح است،«بغی»عبارت است از شورش و نافرمانی کسی یا گروهی نسبت به حکومت قانونی و شرعی به قصد ایجاد آشوب و به هم زدن اوضاع و امنیّت.این فتنه در زمان حکومت علی علیه السّلام پیش آمد و پیمان شکنان بصره(ناکثین)و تجاوزکاران شام(قاسطین)و خوارج نهروان(مارقین)بر ضدّ حکومت مشروع امیر مؤمنان شوریدند و با این بغی،تکلیف مبارزه با آنان و سرکوب شورشیان فتنه گر پیش آمد و حضرت امیر در سه جنگ،با فتنه انگیزان داخلی جنگید.

مستمسک امیر المؤمنین در جنگیدن با آنان،آیۀ قرآن بود که فرمان می دهد بر ضدّ گروهی که بر گروه دیگر ستم کند و«اهل بغی»باشد بجنگید تا به حکم خدا گردن بنهند و تابع حق گردد: وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی

ص:190

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 2 ص 273.
2- 2) .از جمله این منابع:«دانشنامۀ امام علی»،ج 9،«موسوعة الإمام علی بن ابی طالب»ج 6،«بحار الأنوار»،ج 33،«تاریخ طبری»و«کامل ابن اثیر»،حوادث سال 37،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 2 ص 206،«امام علی بن ابی طالب»عقّاد،ج 6 (غوغای نهروان)،«فروغ ولایت»سبحانی،«تجلّی امامت»ناظم زاده،«مواضع سیاسی حضرت علی در قبال مخالفین» جلال درخشه.

اَلْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ.. . (1).

این نوع جهاد با کسانی که به ظاهر مسلمانند،امّا با حکومت حق و امام معصوم درمی افتند،جهادی است دشوار و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به آن حضرت فرموده بود که من بر اساس تنزیل جنگیدم و تو بر اساس تأویل می جنگی (2).آنکه با علی بن ابی طالب بجنگد، کافر،یاغی،خارج از دین و مخالف پیامبر است و خونش هدر و جنگ با او واجب است.

این مضمون احادیث فراوانی است که از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است (3)،از جمله این حدیث:«قوم یقاتلون علیّا و هو علی الحقّ و هم علی الباطل،یکون فی حقّ اللّه جهادهم...» (4)

به فرمودۀ امام باقر علیه السّلام:«القتال قتالان:قتال الفئة الکافرة حتّی یسلموا،و قتال الفئة الباغیة حتّی یفیؤوا» (5)،دو گونه جنگ است،یکی جنگ با گروه کافر تا مسلمان شوند، دیگری جنگ با گروه بغی و تجاوزکار،تا از طغیان خویش برگردند و تسلیم شوند.

از نظر فقهی نیز با گروه اهل بغی،اگر تشکیلات و سازماندهی داشته باشد باید جنگید و فراریانشان را باید تعقیب کرد و بر مجروحانشان هم تاخت و اسیرانشان را هم باید گشت،مگر آنکه عقبه و سازماندهی و تشکیلاتی نداشته باشند که دوباره جمع شوند و دست به شورش بزنند. (6)

کاری که امیر المؤمنین در آن سه جنگ انجام داد،حجت برای دیگران است و تکلیف جهاد با اهل بغی را روشن می سازد. (7)نبرد آن حضرت با متجاوزان داخلی و شیوۀ عمل آن حضرت،هدفهای زیر را تعقیب می کرد:

ص:191

1- 1) .حجرات،آیۀ 9.
2- 2) .به بحث«قتال بر تأویل»مراجعه کنید.
3- 3) .ر.ک:بحار الأنوار،ج 32 ص 319(باب حکم من حارب علیا امیر المؤمنین)،نیز بحث مبسوط فقهی آن از سوی علامه مجلسی،همان،ص 327 تا 342.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 32 ص 305.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 32 ص 305.
6- 6) .وسائل الشیعه،ج 11 باب 24 تا باب 27(ص 54 به بعد)احادیث مربوط به قتال اهل بغی.
7- 7) .در این زمینه ر.ک:«انقلاب تکاملی اسلام»جلال الدین فارسی،بحث مبسوط«جهاد داخلی بر ضدّ تجاوزکاران»ص 689 به بعد.

1-اثبات مشروعیت تصدّی خلافتش.

2-اثبات مشروعیت ادامۀ آن.

3-اثبات روش تجاوز مسلحانۀ مخالفین(بغی)

4-اثبات اینکه کار او و پیروانش جهاد بر ضدّ تجاوزکاران مسلّح داخلی است

5-شناساندن ماهیت اعتقادی و سابقۀ کفر مخالفین

6-معرفی هدفهای ارتجاعی و جاهلی آنان

7-تفهیم اینکه امام درپی زدودن آثار ارتجاع منافقین و نبرد با«اهل بغی»است

8-جهاد بر ضدّ تجاوزکاران داخلی وظیفۀ هرمسلمان است و او پرچمدار و رهبر آن است و این رهبری از مختصّات امامت و رهبری مذهبی است. (1)

فرهنگ نبرد با اهل بغی و گروه تجاوزکار،با الهام از کلمات پیامبر اسلام،جا افتاده بود و در جنگ صفین،وقتی عمار یاسر به شهادت رسید،مسلمانان که شنیده بودند پیامبر خدا دربارۀ او فرموده بود«تقتله الفئة الباغیة» (2)(گروه تجاوزکار او را می کشند)بر ایشان یقین شد که گروه شامیان،اهل بغی اند و نبرد با آنان حق و واجب است.در منابع حدیثی دیدگاههای کسانی همچون ابو ایوب انصاری،ابو سعید خدری،حذیفه،عبد اللّه بن عمر، عمار یاسر،ام سلمه،پیشوایان اهل سنّت آمده که نبرد امام علی علیه السّلام را با آن گروه،نبرد با اهل بغی دانسته و علی علیه السّلام را در آن نبردها برحق شمرده اند. (3)

-خوارج نهروان،ناکثین،مارقین،قاسطین،قتال بر تأویل،جنگ نهروان.

جهاز شتران

این تعبیر بیشتر در واقعۀ تاریخی غدیر خم یاد می شود.پیامبر در بازگشت از حجّة الوداع چون به غدیر خم رسید،در اجرای فرمان خدا در مورد ابلاغ وصایت و امامت امیر المؤمنین

ص:192

1- 1) .انقلاب تکاملی اسلام،چاپ اول،ص 704.
2- 2) .الأصابه،ج 4 ص 472(حدیث متواتر است،به نقل 27 نفر از صحابه.موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 6 ص 131).
3- 3) .ر.ک:«موسوعة الإمام علی بن ابی طالب»،ج 5 ص 53.

به مردم،دستور داد همه فرود آیند و جمع شوند.در آن صحرا در انبوه بیش از صدهزار نفر،منبری از جهاز شتران برای آن حضرت برپا کردند.پیامبر بالای آن رفت و خطبۀ غدیریّه را ایراد کرد و حضرت علی علیه السّلام را به جانشینی خود نصب کرد.تعبیر نقلهای تاریخی «آقتاب الإبل»و«رحال»است،اقتاب و قتب و رحل،همان جهاز و پالان شتران است که بر آن سوار می شوند. (1)

-واقعۀ غدیر خم،حدیث ولایت.

جیش اسامه

سپاهی که به فرماندهی«اسامة بن زید»،به دستور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در روزهای آخر عمر آن حضرت آمادۀ عزیمت به موته شد و خود پیامبر برای اسامه پرچم جهاد بست.

پیامبر به دلیل اهمیّت مسأله،اصرار فراوان داشت که سپاه اسامه کوچ کند و سران قریش را به غیر از بنی هاشم هم تشویق می فرمود تا به آن سپاه بپیوندند.با آنکه روزهای آخر عمر پیامبر و دوران کسالت او بود،امّا با تکرار جملۀ«جهّزوا جیش اسامة»و«أنفذوا جیش اسامة»و...می خواست که اصحاب به اردوگاهی که اسامه در آنجا استقرار یافته بروند و مدینه از مخالفان علی علیه السّلام در هنگام وفات آن حضرت خالی باشد.عده ای با دیدن وخامت حال پیامبر،برای فتنه انگیزی پس از فوت آن حضرت،از پیوستن به آن سپاه تعلّل ورزیدند و جوان بودن اسامه را بهانه ساختند.پیامبر خدا ناراحت شد و تخلّف کنندگان از اجرای فرمان و پیوستن به اسامه را لعنت کرد:«جهّزوا جیش اسامة،لعن اللّه من تخلّف عنه». (2)بعضی هم به قرارگاه سپاه اسامه رفتند و دوباره به مدینه برگشتند.

موضوع«تخلّف از جیش اسامه»مورد بحث فراوان میان مورخین و متکلّمین است.

سرپیچی از دستور پیامبر،پس از آن همه اصرار برای پیوستن افراد به سپاه اسامه،خطایی نابخشودنی است و نشان برنامه ریزی قدرت طلبان برای به دست گرفتن حکومت و کنار زدن علی علیه السّلام به شمار می رود.

ص:193

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 10،ارشاد،ج 1 ص 175.
2- 2) .النص و الأجتهاد،ص 99.

مرحوم سیّد شرف الدین پس از نقل آن وقایع و سخن پیامبر می نویسد:«آنان ابتدا از رفتن به اردوگاه،تعلّل ورزیدند و از خود سنگینی نشان دادند،بعد هم از سپاه عقب ماندند و خود را در مدینه نگه داشتند،تا پایه های سیاست و حکومت خویش را تحکیم کنند و این کار را بر تعهّد نسبت به فرمان صریح پیامبر خدا ترجیح دادند و این یکی دیگر از موارد «اجتهاد در برابر نصّ»بود.پیامبر می خواست عاصمۀ اسلام از وجود آنان خالی باشد و خلافت امیر المؤمنین با آرامش و بدون مخالفت استقرار یابد و وقتی برگردند،ببینند که کار خلافت به نام علی علیه السّلام پایان گرفته تا زمینه ای برای نزاع باقی نماند،ولی آنان متوجّه نیّت و تدبیر پیامبر شدند،هم به فرماندهی اسامه که جوانی 17 ساله بود اعتراض کردند و هم در رفتن و پیوستن به او درنگ کردند،تا آنکه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله درگذشت،آنگاه ماجرای سقیفه را پیش آوردند.» (1)

-اجتهاد در مقابل نصّ،سقیفه،اسامة بن زید،روزشمار فتنۀ سقیفه.

ص:194

1- 1) .همان،ص 100.دربارۀ اهداف آنان از تخلّف از جیش اسامه و اهتمام پیامبر به این اعزام و تأکید وی بر فرماندهی اسامه، استاد باقر شریف القرشی تحلیل جالبی دارد که خواندنی است(حیاة الامام الحسن بن علی،ج 1 ص 120).

چ

چاه-علی علیه السّلام و چاه

چپ و راست

در مقابل راه راست و«صراط مستقیم»،گرایش به چپ و راست است که انسان را از مقصد دور می کند.صراط مستقیم،راه علی علیه السّلام و اهل بیت و تمسّک به قرآن و عترت است.

امام باقر علیه السّلام فرمود:به شرق و غرب بروید،هرگز دانش صحیحی نمی یابید مگر آنکه از سوی ما اهل بیت برآمده باشد. (1)

ما دلسپردگان پی قرآن و عترتیم هر راه و دعوت دگری جز فریب نیست.

در روایات،از عدول به چپ و راست نکوهش شده است و امیر المؤمنین علیه السّلام،چپ و راست و یمین و یسار را گمراهی دانسته و راه وسط و مستقیم را جادۀ اصلی می شمارد که هم ضامن بقای قرآن و آثار نبوّت است،هم اجرای سنّت نبوی و هم فرجام آن عافیت است:«الیمین و الشّمال مضلّة و الطّریق الوسطی هی الجّادّة...». (2)نیز راه چپ و راست را مسیر گمراهی می داند:(خطبۀ 150:و أخذوا یمینا و شمالا ظعنا فی مسالک الغیّ)و از

ص:195

1- 1) .کافی،ج 1 ص 399.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 16.

هرنوع چپ روی و راست روی در مقابل راه میانه و معتدل نکوهش می کند و توصیه می فرماید که راهشان را مذمّت کنید و از هلاکت و تباهی برحذرشان بدارید:(خطبۀ 222:

و من أخذ یمینا و شمالا ذمّوا إلیه الطّریق و حذّروه من الهلکة).امام باقر علیه السّلام در مجلسی که کسی از حسن بصری نکته ای نقل کرد،فرمود:حسن بصری چپ برود یا راست برود، به خدا قسم علم و دانش جز نزد ما یافت نشود. (1)

پیامبر خدا در غدیر خم،می خواست راه راست و روشن را به امت نشان دهد،تا با امامت ولیّ خدا،به بیراهۀ چپ و راست منحرف نشوند.

-صراط مستقیم.

چشمۀ علی علیه السّلام آبار علی علیه السّلام

چهارده معصوم علیه السّلام

مقصود،پیامبر اکرم و فاطمۀ زهرا و دوازده امام شیعه است.شیعه اعتقاد به عصمت پیامبران و أئمّۀ معصومین دارد.خداوند نیز نور چهارده معصوم علیهم السّلام را چهارده هزار سال پیش از خلقت جهان آفریده است.به تعبیر امام صادق علیه السّلام:«انّ اللّه تبارک و تعالی خلق أربعة عشر نورا قبل خلق الخلق بأربعة عشر ألف عام فهی أرواحنا».از آن حضرت می پرسند:ای پسر پیامبر!آن چهارده نور پاک،کیانند؟می فرماید:محمّد،علی،فاطمه، حسن،حسین و امامان از نسل حسین،که آخرین آنان قائم است و پس از غیبتی قیام می کند و دجّال را می کشد و زمین را از هرجور و ظلمی پاک می کند. (2)

فاش می گوید به ما لوح و قلم از وجود چارده،بی بیش و کم

چارده گیسوی درهم ریخته چارده حبل از فلک آویخته

چارده ماه فلک پروازکن چارده خورشید هستی سازکن

چارده الیاس در باد آمده چارده خضر به امداد آمده

ص:196

1- 1) .فلیذهب الحسن یمینا و شمالا،فو اللّه ما یوجد العلم إلاّ هیهنا(کافی ج 1 ص 51).
2- 2) .بحار الأنوار،ج 15 ص 23.در این مأخذ،روایات بسیاری دربارۀ آغاز خلقت نور پیامبر و اهل بیت و میثاق پیامبران نقل شده است.

چارده پرواز در هفت آسمان هریکی رنگین تر از رنگین کمان

چارده کنعانی یوسف جمال چارده موسی،به سینای کمال

چارده نوح به دریا متصل چارده روح جدا از آب و گل

چارده دریای مروارید جوش چارده سیل سراپا در خروش

چارده سر،چارده سردار دین چارده تفسیر قرآن مبین

چارده گنجینه علم لدن چارده شمشیر پولاد آب کن

چارده پروانۀ افروخته چارده شمع سراپا سوخته

چارده شیر شکر آمیخته چارده شهد به ساغر ریخته

چارده سرمست بی جام و سبو جرعه نوش از بادۀ اسرار هو

چارده میخوارۀ ساقی شده وجه ربّک گشته و باقی شده

چارده منصور منصور آمده کلّهم نور علی نور آمده (1)

-اهل بیت،عترت،عصمت،فضایل اهل بیت.

چهارصد کتاب در شناخت شیعه

عنوان مقالۀ محققّانه و مفصّلی در 70 صفحه از استاد«محمّد رضا حکیمی»است که در سال 1352 ش در کتاب«یادنامۀ علامۀ امینی»چاپ شد.پاسخی است به نویسندگان مغرضی که شیعه را بد معرفی می کنند و در شناساندن معتقدات شیعه دست به تحریف می زنند.وی 140 کتاب نیز از مؤلفان اهل سنّت در مناقب و فضایل اهل بیت و امام زمان علیه السّلام معرفی می کند،تا مغرضانه بودن قلم برخی نویسندگان دیگر را نشان دهد.

آنچه در مقالۀ«400 کتاب در شناخت شیعه»آمده،ترتیب الفبایی دارد و تلفیقی است از تألیفات قدیم و جدید و فارسی و عربی که مرام و تفکر و معتقدات شیعه را در عرصه های مختلف تبیین می کند.در این فهرست،کتابهایی همچون«الذریعه»و«طبقات

ص:197

1- 1) .گزیده ای از مثنوی نامۀ شیعه،زنده یاد محمّد رضا آقاسی،کیهان 12 شهریور 1371.

اعلام الشیعه»از شیخ آقا بزرگ تهرانی و«عبقات الأنوار»میر حامد حسین هندی با تفصیل بیشتری معرفی شده است.بیست عنوان از این 400 نام را برای نمونه می آوریم:

«ابو طالب مؤمن قریش»،«اثبات الهداة»،«احقاق الحق»،«ادب الطّف»،«اصل الشیعة و اصولها»،«اعیان الشیعه»،«اوائل المقالات»،«بحار الأنوار»،«بیان الفرقان»،«تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام»،«تشریح و محاکمه»،«جامع الرواة»،«حساس ترین فراز تاریخ»، «خدمات متقابل اسلام و ایران»،«خلافت و ولایت»،«دائرة المعارف الاسلامیّة الشیعیّة»،«دلائل الصدق»،«سیرتنا سنتنا»و«صلح الحسن».

-کتابشناسی امام علی علیه السّلام،شیعه شناسی،

مقاله شناسی امام علی علیه السّلام،الذریعه،نقد کتابهای ضدّ شیعه.

ص:198

ح

حبّ علی علیه السّلام

مودّت اهل بیت و دوستی با خاندان پیامبر اسلام،که«اجر رسالت»قرار داده شده،هم نشانۀ حق شناسی نسبت به رسول خدا و اهل بیت است،هم عامل رشد و کمال انسان در دنیا،هم موجب رستگاری و فلاح در آخرت است.محبّت اهل بیت،شاخص ایمان است و بغض آنان،نشانۀ کفر و نفاق است.حبّ علی علیه السّلام ویژگی برتری در این میان دارد و معیار تشیّع و محک صدق در ایمان است و عشق و محبت نسبت به علی یعنی عشق به همۀ فضیلتها،خوبیها،ارزشها و انسانیتها.چون علی علیه السّلام محبوب خداست،پس محبّ خدا باید دوستدار علی علیه السّلام هم باشد،چون این دو محبّت در راستای هم اند.

احادیثی که به دوستی علی علیه السّلام و فواید و آثار این دوستی اشاره دارد،بیش از آن است که در این مختصر بگنجد. (1)در صحنه های فراوانی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله علاقۀ شدید خود را نسبت به علی علیه السّلام ابراز داشته است،دیگران را نیز به این محبّت تشویق کرده و علی علیه السّلام را محبوب ترین بنده در پیشگاه خدا معرفی نموده است و داستان طیر مشوی و درخواست پیامبر از خداوند که محبوب ترین بندگانت را برسان و علی علیه السّلام از راه می رسد،معروف است. (2)پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله،

ص:199

1- 1) .از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 38.
2- 2) .همان،ص 348 باب«خبر الطیر و انّه احبّ الخلق الی اللّه».

فرمود:«من أحبّه فقد أحبّنی و من أحبّنی فقد أحبّ اللّه...»، (1)دوستدار او دوستدار پیامبر است و دوستدار پیامبر دوستدار خدا است و فرموده است:«حبّ علیّ عبادة». (2)

مضمون روایاتی که دربارۀ حبّ علی علیه السّلام است،از این قرار است:حبّ او حبّ خدا و پیامبر است،محبت او واجب است،حبّ او عبادت،نعمت و افضل اعمال است،با حبّ او انسان هدایت می شود،به ایمنی می رسد،اعمالش قبول می شود،گناهانش آمرزیده می شود،هنگام مرگ مایۀ سرور است و جواز عبور از صراط و مایۀ ثبات قدم بر صراط و نجات از دوزخ و ورود به بهشت است. (3)حبّ علی علیه السّلام،موهبتی الهی است و دوستدار آن حضرت،پیامدهای این عشق مقدّس را هم تحمّل می کند.امیر المؤمنین علیه السّلام می فرماید:«لو أحبّنی جبل لتهافت» (4)اگر کوهی مرا دوست بدارد،از هم فرومی پاشد.شیعۀ علی علیه السّلام از کوه استوارتر است که بار سنگین عشق مولا را به دوش می کشد.

پیروان اهل بیت،براساس این فرهنگ تربیت شده اند و فرزندان خود را هم با محبّت علی و اولاد علی علیهم السّلام تربیت می کنند و چشم امید به کارسازی این محبت مقدس در دنیا و آخرت دارند و امیدوارند که با حبّ علی علیه السّلام که به تعبیر روایات،حسنه ای است که چیزی با وجود آن به انسان ضرر نمی زند،کامیاب شوند.به تعبیر روایات،محبّت علی علیه السّلام سرلوحۀ نامۀ اعمال مؤمن است:«عنوان صحیفة المؤمن حبّ علیّ بن أبی طالب». (5)شافعی از علمای اهل سنّت در این باره چنین سروده است:

لو شقّ قلبی لبدا وسطه سطران قد خطّا بلا کاتب

الشّرع و التّوحید فی جانب و حبّ أهل البیت فی جانب (6)

اگر دلم را بشکافند،در میان آن دو سطر نوشته شده،بی آنکه کسی بنویسد:یک سو شرع و توحید،سوی دیگر محبّت اهل بیت.

در ادبیات عامیانه نیز حبّ علی علیه السّلام،هم به مقتضای آیۀ مودّت است،هم به لحاظ اینکه این محبت ما را در مسیر هدایت الهی قرار می دهد،هم ارج نهادن به فضیلتهای مجسّم

ص:200

1- 1) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 11 ص 187.
2- 2) .همان،ص 194.
3- 3) .ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 11 ص 179 تا 237.
4- 4) .نهج البلاغه،حکمت 111.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 27 ص 142،احقاق الحق،ج 7 ص 248.
6- 6) .احقاق الحق،ج 9 ص 687.

در وجود اوست،هم چون پیشوای همۀ اهل ایمان و یقین و تقواست،هم پیامبر ما را سفارش به حبّ علی علیه السّلام کرده و او را محبوب ترین فرد در نظر خودش و خدا دانسته است. (1)

-فضایل علی علیه السّلام،سبّ و لعن علی علیه السّلام،آیۀ مودّت،ذوی القربی،حدیث طیر مشویّ.

حجت شناسی

«حجّت»،یعنی آنچه به آن استدلال و احتجاج می شود،برای اثبات یا ردّ چیزی،دلیل و برهان.پیامبران و امامان از سوی خداوند به عنوان حجت قرار داده شده اند.در اذان نیز به حجّت بودن امیر المؤمنین علیه السّلام و امامان دیگر گواهی می دهیم.خداوند برای آنکه بندگان، او را بشناسند و با دین او آشنا شوند و راه زندگی براساس معیارهای الهی را بشناسند، حجتهایی نهان یا آشکار قرار داده است.حجّت نهان و باطنی«عقل»است،حجت آشکار، انبیا و اوصیای پیامبرانند.به فرمودۀ امام کاظم علیه السّلام:«إنّ للّه علی النّاس حجّتین:حجّة ظاهرة و حجّة باطنة،فأمّا الظاهرة فالرّسل و الأنبیاء و الأئمّة علیهم السّلام و أمّا الباطنة فالعقول». (2)در حدیث دیگری امام صادق علیه السّلام،«پیامبر»را حجت خدا بر مردم و«عقل»را حجت خدا میان بندگان و پروردگار معرفی کرده است:«حجّة اللّه علی العباد النّبیّ و الحجّة فیما بین العباد و بین اللّه العقل». (3)

عقیده و عمل کسی نزد پروردگار قبول می شود که دارای«حجت»باشد و معتقدات و اعمالش متّکی به حجت شرعی و الهی باشد.ازاین رو شناخت حجّتهای الهی برای مشروعیّت و حجّت بخشیدن به باورها،رفتارها،مواضع و عملکردها ضروری است.در دعای عصر غیبت،از خداوند می خواهیم که خودش را به ما بشناساند وگرنه پیامبرش را نمی شناسیم،پیامبرش را بشناساند وگرنه حجّتش را نمی شناسیم،حجّتش را بشناساند وگرنه از دین به در خواهیم شد:«أللّهمّ عرّفنی نفسک...أللّهمّ عرّفنی حجّتک،فإنّک إن لم تعرّفنی حجّتک ضللت عن دینی». (4)

ص:201

1- 1) .ر.ک:«دانشنامۀ امام علی علیه السّلام»،ج 3 ص 241 مقالۀ«حبّ امام علی».
2- 2) .اصول کافی،ج 1 ص 16،تحف العقول،ص 386.
3- 3) .اصول کافی،ج 1 ص 25 ح 22.
4- 4) .همان،ج 1 ص 337 ح 5.

بحث حجت شناسی،همان بحث امام شناسی است،شناخت خود امامان،کلام و امر و نهی آنان،سیره و زندگیشان،مواعظ و هدایتهایشان،شأن و مقامشان،عقیده به علم و عصمت و برتری شان،تسلیم بودن در برابرشان،پرهیز از مخالفت با ایشان،شناخت حقّی که بر ما دارند،وظایفی که ما نسبت به آنان داریم، (1)ویژگیهای أئمّه،ضرورت وجود حجّت در عالم،ضرورت عقیده به حجّت الهی و تبعیّت از او،اثبات امامتشان با ادلّۀ خاصّ و...

همۀ اینها از سرفصلهای حجت شناسی در منطق شیعه است.

مرحوم کلینی بخش عمدۀ جلد اوّل کتاب«اصول کافی»را به مباحث امامت اختصاص داده و نام آنها را«کتاب الحجّة»نهاده و صدها حدیث در این باب آورده است. (2)زمین خدا خالی از حجّت نمی ماند و حجت خدا با وجود امام،بر مردم تمام می شود و اگر در زمین جز دو نفر باقی نمانند،یکی حجت بر دیگری است. (3)شناخت امام و حجّت الهی و تعبّد و طاعت در برابر او شرط ایمان و اسلام است.با عبارتهای مختلف این حقیقت از زبان پیامبر و امامان روایت شده که هرکس بمیرد ولی امام زمان خود را نشناسد،یا امامی نداشته باشد،یا در اطاعت امامی نباشد،مرگ او مرگ جاهلیّت است.از جمله کلام نبوی که فرمود:«من مات و لیس له إمام فمیتته میتة جاهلیّة». (4)

در دعای توسّل،تک تک چهارده معصوم را با عنوان«یا حجّة اللّه علی خلقه»یاد می کنیم،در دعای افتتاح،برای امیر مؤمنان تعبیر«و حجّتک علی خلقک»به کار رفته و در زیارت جامعۀ کبیره نیز از أئمه معصومین با تعبیر«و حجج اللّه علی أهل الدّنیا و الآخرة» و«حججا علی بریّته»یاد شده است و از آنجا که برای یک مؤمن مکتبی،معیار در عمل و اندیشه،جنگ و صلح،فصل و وصل،برائت و ولایت،دوستی و دشمنی،همان«حجت الهی»است،پس باید حجت را شناخت و خود را با او تطبیق داد،نه جلو افتاد،نه عقب ماند،نه نافرمانی کرد،نه کوتاهی نمود،نه در کار او چون وچرا کرد.أئمّه،به دلیل صدق و تقوا و علم و عصمتشان و به سبب حجّت بودنشان،کلام عادی آنان حکم برهان دارد و از

ص:202

1- 1) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 357 تا 395.
2- 2) .همچنین کتاب«بحار الأنوار»،ج 23 بحث از امامت و حجّت و ویژگیهای حجج الهی است.
3- 3) .عنوان سه باب از بابهای کتاب الحجّة در اصول کافی(ج 1 ص 177 و 179).
4- 4) .اصول کافی،ج 1 ص 376 ح 2.

آن نباید دلیل خواست،چراکه خودشان دلیل و حجّت اند.ازاین رو در همان زیارت جامعه خطاب به این حجتهای الهی می گوییم:«فالرّاغب عنکم مارق،و اللاّزم لکم لاحق،و المقصّر فی حقّکم زاهق و الحقّ معکم و فیکم و منکم و إلیکم و أنتم أهله و معدنه و میراث النّبوّة عندکم و إیاب الخلق إلیکم و حسابهم علیکم و فصل الخطاب عندکم...»

آنچه در غدیر خم اتّفاق افتاد،معرفی و تعیین«حجّت»از سوی پیامبر و به امر خدا بود، تا مردم حجت الهی را بشناسند و پس از پیامبر از او اطاعت کنند.در روز غدیر،با خطبۀ پیامبر حجّت بر همگان تمام شد.ازاین رو حضرت علی علیه السّلام و أئمه و اصحاب وفادار و علمای دین و هرشیعۀ علوی،به حادثۀ غدیر که حجت الهی بود،«احتجاج»می کردند و آن را روشن ترین دلیل بر امامت علی بن ابی طالب علیه السّلام می دانستند.امروز نیز حرکت در «خطّ اهل بیت»و عمل به«مذهب أئمّۀ معصوم»و پیروی از«عترت»،موجب می شود که انسان در دینداری«حجّت»داشته باشد،چون خداوند اطاعت از اینان را به عنوان«اولی الأمر»واجب ساخته و از آن سؤال خواهد کرد.در عصر غیبت امام زمان علیه السّلام نیز،فقهای شیعه حجتهای تعیین شده از سوی آن حضرت و محور و معیار درستی عمل در احکام دینند.امام زمان که خود حجّت خداست،برای عصر غیبت،فقها را حجت خویش بر مردم معرفی کرده است:«و امّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة أحادیثنا،فإنّهم حجّتی علیکم و أنا حجّة اللّه». (1)

قرآن،حجّت دیگر خداوند بر مردم است و معیار و محور سنجش و ردّ و قبول آنچه به نام دین گفته می شود.حضرت علی علیه السّلام نیز قرآن را حجت خدا می داند:«فالقرآن آمر زاجر و صامت ناطق،حجّة اللّه علی خلقه.» (2)قرآن،فرمان دهنده و بازدارنده است و ساکت گویاست،حجت خدا بر بندگان اوست.

احتجاجاتی که أئمّۀ معصومین و اصحاب و علما و متکلمین شیعه داشتند و با تکیه بر حجّتهای قوی و انکارناپذیر،حقانیت تشیّع و راه اهل بیت را ثابت کرده اند،از محورهای دیگر بحث از«حجت شناسی»است و رجوع به اینگونه احتجاجات،حجت شیعه را قوی تر می سازد.-امامت،قرآن و عترت،ثقلین،عصمت،احتجاج و مناشده.

ص:203

1- 1) .وسائل الشیعه،ج 18 ص 101.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 183(صبحی صالح).

حجّة الوداع

حج واپسین،آخرین حجّی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در سال دهم هجری همراه جمع بسیاری از مسلمانان انجام داد و پس از پایان اعمال حج،در بازگشت به مدینه در منطقۀ «غدیر خم»،علی بن ابی طالب علیه السّلام را به امر الهی به امامت مسلمین نصب کرد.پس از آن، دیگر پیامبر حجّی انجام نداد و حدود سه ماه بعد از دنیا رفت.جمعیت حاجیان را در آن سال،گوناگون نقل کرده اند،همچون 90 هزار،114 هزار،120 هزار،124 هزار و بیشتر.

اینان کسانی بودند که با آن حضرت به حج آمدند،علاوه بر آنان که از مکّه و یمن به حج آمد بودند. (1)

این حج را،حجّة الإسلام،حجّة البلاغ،حجة الکمال،حجة التمام هم گفته اند.داستان آن به طور مفصّل در همۀ کتب تاریخ در قضایای سال دهم هجری آمده است. (2)

-واقعۀ غدیر خم،عید غدیر،غدیر خم،آیۀ تبلیغ،آیۀ اکمال دین،خطبۀ غدیریّه،مولی،راویان غدیر.

حجر بن عدی-اصحاب علی علیه السّلام

حدیث اخوّت-مؤاخات

حدیث امارت-امیر المؤمنین علیه السّلام

حدیث امامت

امامت،مقامی بس رفیع است که حتی حضرت ابراهیم پس از گذراندن آزمونها و ابتلاءات الهی،به امامت رسید (إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً) .امامت امّت نیز نقشی مهم در هدایت عمومی مسلمانان به اهداف بلند و همه جانبۀ دین خدا دارد.امامت و وصایت، تدبیری آینده نگرانه برای تداوم راه رسالت پیامبر خداوند است که امام و وصیّ از سوی خدا برگزیده می شود و پیامبر،وصیّ خود و امام امّت را ابلاغ می کند.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بارها در طول عمر خویش،امیر المؤمنین را به امامت مسلمانان تعیین کرد و از او به عنوان«امام»

ص:204

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 9.
2- 2) .دربارۀ حجة الوداع از جمله ر.ک:«حجة الوداع»،ابن حزم اندلسی،«حجة الوداع»،محمّد زکریا الکاندهلوی،«حجّة الوداع کما رواها أهل البیت»،واثقی راد و«حساسترین فراز تاریخ».

یاد کرد و امامت او را از سوی خداوند دانست و وی را امام هرمؤمن،هرمسلمان،هر متّقی،امام مسلمین و امام امّت معرفی کرد.این گونه احادیث بسیار است،از جمله این حدیث نبوی:«یا علیّ!أنت وصیّی و خلیفتی و إمام أمّتی بعدی». (1)یا علی،تو وصیّ من، جانشین من و امام امّت من پس از منی.امام صادق علیه السّلام فرمود:«...إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله رفع یدی علیّ بغدیر خمّ حتّی نظر النّاس إلی بیاض إبطیهما فجعله مولی المسلمین و إمامهم». (2)پیامبر خدا،در غدیر خم دستان علی علیه السّلام را بالا برد به گونه ای که مردم به سفیدی زیر بغل آن دو نگاه کردند،پس او را مولا و امام مسلمانان قرار داد.نیز پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«هذا علیّ إمامکم و ولیّکم» (3).این علی،پیشوا و ولیّ و سرپرست شماست و اینکه:

«من کنت إمامه فعلیّ إمامه». (4)-امامت،حدیث یوم الدّار،اولو الأمر،ولایت،وصایت.

حدیث انذار-آیۀ منذر و هادی

حدیث اوصیای دوازده گانه-أئمّۀ اثنی عشر

حدیث باب حطّه

در قرآن کریم،دربارۀ ورود بنی اسرائیل به بیت المقدس پس از هجرت از مصر آمده است که به آنان گفته شد وارد اورشلیم(شهر خدا)شوید و هنگام ورود،به سجده بیفتید و بگویید:«حطّه»،تا گناهان شما آمرزیده شود(بقره،آیه 58،اعراف آیۀ 161)«باب حطّه»،یعنی دری که هنگام ورود از آن حطّه می گفتند تا آمرزیده شوند.البته به نقل قرآن و منابع روایی،آنان از روی استهزاء آن کلمه را عوض می کردند و به جای آن حنطه(گندم) می گفتند.اینکه اهل بیت پیامبر در روایات به عنوان«باب حطّه»معرفی شده اند،یعنی این خاندان و محبت و ولایت آنان وسیلۀ آمرزش و رحمت الهی و برخورداری از نعمتهای فراوان و برکت در زندگی است و پذیرش ولایت اهل بیت و پنج تن آل عبا زمینه ساز شمول رحمت الهی و رسیدن به سعادت ابدی است.

بنی اسرائیل که آن واژه را از روی استهزاء عوض کردند،کیفر الهی بر آنان نازل شد و

ص:205

1- 1) .امالی صدوق،ص 434،کمال الدین،ص 669.
2- 2) .معانی الأخبار،ص 351.
3- 3) .احتجاج،ج 1 ص 151.
4- 4) .معانی الأخبار،ص 66.

دچار طاعون شدند.رهاکنندگان اهل بیت نیز از سعادت محرومند.امام علی علیه السّلام فرمود:«أنا باب حطّة» (1)و پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«علیّ بن أبی طالب باب حطّة من دخل منه کان مؤمنا و من خرج منه کان کافرا.» (2)نیز فرمود:«مثل أهل بیتی فیکم...مثل باب حطّة،من دخله نجا و من لم یدخله هلک». (3)و نیز فرمود:«مثل أهل بیتی مثل باب حطّة فی بنی اسرائیل». (4)علامۀ مجلسی پس از نقل این حدیث،از تفسیر امام عسکری علیه السّلام نقل می کند که:در باب حطّۀ بنی اسرائیل،نامهای پیامبر و أئمّه نوشته شده بود و به آنان امر شد که در برابر آنها خضوع و به فضیلت آنان اقرار کنند و نپذیرفتند و عذاب بر آنان نازل شد.

این حدیث،از فضایل مهمّ خاندان پیامبر و علی بن ابی طالب علیه السّلام است و شأن و مقام آنان را نزد خدای متعال نشان می دهد. (5)-فضایل اهل بیت،علی علیه السّلام در قرآن.

حدیث بدء دعوت-حدیث یوم الدّار

حدیث تشبیه

به آن حدیث اشباه هم گفته می شود.در این حدیث،پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله امیر مؤمنان را در صفات و ویژگیهای مختلف به انبیای الهی تشبیه کرده و فضایل آنان را در وجود آن حضرت تجسّم نموده است.مضمون حدیث این است که هرکس بخواهد به آدم در علمش،به نوح در فهمش،به ابراهیم در خلقش،به موسی در مناجاتش،به عیسی در سنّتش،به محمّد در تمامیّت و کمالش بنگرد،به این مردی بنگرد که می آید.همه گردن کشیدند تا ببینند کیست می آید؟دیدند علی بن ابی طالب علیه السّلام می آید:«من أراد أن ینظر إلی آدم فی علمه و إلی نوح فی فهمه و إلی إبراهیم فی خلقه،و إلی موسی فی مناجاته، و إلی عیسی فی سنّته و إلی محمّد فی تمامه و کماله فلینظر إلی هذا الرّجل المقبل،

ص:206

1- 1) .بحار الأنوار،ج 4 ص 9.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 4 ص 9.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 4 ص 9.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 4 ص 9.
5- 5) .دربارۀ این حدیث،از جمله ر.ک:«احقاق الحق»،ج 7 ص 143،«بحار الأنوار»،ج 23 ص 104،«اهل البیت فی الکتاب و السّنة»ص 89،«دانشنامه امام علی علیه السّلام»،ج 10 ص 280.

فتطاول النّاس فإذا هم بعلیّ بن ابی طالب کأنّما ینقلع من صبب و ینحطّ من جبل». (1)

حدیث به عبارتهای مختلف نقل شده است.در احادیث مفصلتری وجوه شباهت بیشتری نقل شده است.

علامۀ امینی متن دیگری را که نقل کرده،در آن ده شباهت به آدم،هشت شباهت به نوح،هشت شباهت به ابراهیم،هشت شباهت به یوسف صدیق،هشت شباهت به موسای کلیم،هشت شباهت به عیسای مسیح،هشت شباهت به سلیمان،هشت شباهت به ایّوب، هشت شباهت به یحیی بن زکریّا و هشت شباهت به عیسی ذکر شده است. (2)

علی،احمد،علی موسی و عیسی که در اطوار خلقت جز علی نیست

علی،آدم،علی شیث و علی نوح که در دور نبوّت جز علی نیست

تشبیه و تنظیر آن حضرت به انبیای الهی اشاره به جامعیت شخصیت اوست.«آنچه خوبان همه دارند،تو تنها داری».ذکر این فضایل از زبان حضرت رسول،اشاره به شایستگی او برای امامت و خلافت است،چراکه رهبری امّت براساس«شایسته سالاری»است و امام علی علیه السّلام همۀ شایستگیهای لازم را دارد و آنکه به جای پیامبر می نشیند و«خلیفه»به شمار می رود،باید در اوصاف هرچه بیشتر شبیه پیامبر خدا باشد. (3)

-فضایل علی علیه السّلام،هزار منقبت.

حدیث تهنیت

روز غدیر خم،پس از نصب امیر المؤمنین علیه السّلام به خلافت،کسانی آمدند و به آن حضرت، ولایتش را تهنیت گفتند،یا با عبارت«لیهنئک یا بن أبی طالب»(بر تو گوارا باد،ای پسر ابو طالب)یا با تعبیر«بخّ بخّ»که مرادف به به و تبریک و تهنیت گویی است.از جملۀ آنان عمر بن خطاب بود که گفت:«بخّ بخّ لک یا علیّ!أصبحت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة»و این تهنیت گوییها به امر پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بود.دستور داد برای علی علیه السّلام خیمه ای

ص:207

1- 1) .الغدیر،ج 3 ص 355.(بحار الأنوار،ج 39 ص 35 به بعد،احادیث آن با عنوان خصال انبیاء آمده است).
2- 2) .همان،ص 356.
3- 3) .در کتاب«الاسرار العلویّه»محمّد فاضل المسعودی مباحث سودمندی دربارۀ شباهتهای وی به انبیا و مفهوم و مدلول اینگونه روایات آمده است(ص 177 تا 330)،ناشر:المؤسسة الاسلامیه العامه للتبلیغ و الارشاد،قم).

زدند و از مسلمانان خواست دسته دسته وارد شده و به آن حضرت تبریک بگویند و به عنوان«امیر المؤمنین»بر او سلام کنند. (1)

هرچند برخی از آن تهنیت گویان چندی بعد به مخالفت پرداختند و او را از خلافت محروم کردند،که عمر یکی از آنان بود.ابو بکر،عثمان،طلحه،زبیر هم از پیشتازان در آن تهنیت گویی بودند.علامۀ امینی از منابع متعدد اهل سنّت،تهنیت گویی به آن حضرت را نقل می کند(حدود 60 مأخذ) (2)و آن را در ارتباط با عید بودن روز غدیر مورد بحث قرار می دهد.این تهنیت گویی،دلیل آن است که آنان از حدیث غدیر و کلمه«مولی»مفهوم خلافت و رهبری را فهمیدند و بر این منصب مهم تبریک گفتند.

-غدیر خم،بیعت و بیعت شکنان.

حدیث ثقلین

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بارها،از جمله در روز عرفه،در مسجد خیف،در غدیر خم و در خطبۀ غدیریه،نیز در روزهای آخر عمر،بر جایگاه والای قرآن و عترت تأکید فرمود و از این دو میراث گرانبها و دو یادگار سنگین یاد کرد که پس از خود برجای می گذارد و فرمود در قیامت از شما سؤال خواهم کرد که با این دو یادگار چه کردید؟متن حدیث به صورتهای مختلف نقل شده است،از جمله:«إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی، کتاب اللّه حبل ممدود بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا بماذا تخلفونی». (3)من میان شما دو چیز سنگین می گذارم:کتاب خداوند متعال و خاندانم.کتاب خدا،رشته ای کشیده میان آسمان و زمین است و عترتم خاندان منند،خدای لطیف و آگاه به من خبر داده است که این دو از هم جدا نمی شوند،تا کنار حوض(کوثر)بر من وارد شوند،پس بنگرید با آنان پس از من چگونه رفتار خواهید کرد؟

ص:208

1- 1) .ارشاد،ج 1 ص 176.
2- 2) .الغدیر،ج 1 ص 273 نیز فضائل الخمسة من الصحاح السته،ج 1 ص 384.
3- 3) .معانی الاخبار،ص 90،امالی صدوق،ص 500(مجلس 64).

ثقل یا ثقل به معنای وزین و سنگین است.از ابو عباس ثعلب پرسیدند چرا به این دو ثقلین گویند؟گفت:چون تمسّک به این دو،سنگین است. (1)نیز به معنای متاع،توشۀ سفر، هرچیز نفیسی که نیازمند حفاظت باشد آمده است.

در روایات متعدّدی از این دو با عنوان«ثقل اکبر»و«ثقل اصغر»یاد شده است.در سخنان علی علیه السّلام به کمیل آمده است:«یا کمیل نحن الثّقل الأصغر و القرآن الثّقل الأکبر». (2)این حدیث،هم منقبتی برای اهل بیت پیامبر است،هم می رساند که آنان عدل و قرین قرآنند،هم مرجعیت علمی و دینی خاندان پیامبر و أئمّۀ معصومین را می رساند،هم به تفکیک ناپذیری«قرآن و عترت»در آن تصریح شده است و اینکه تمسّک به این دو با هم موجب سعادت و رستگاری است.آینده نگری رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله برای فلاح امّت و دوری از گمراهی ایجاب می کرد که راه روشن حق و دین را در سایۀ قرآن و عترت به امت خویش نشان دهد.حضرت بر مسألۀ«تمسّک به آن دو»تأکید داشت و آن را مانع «گمراهی»می دانست.

از اینجا لزوم تبعیت از عترت در همۀ امور و فصل الخطاب دانستن آنان روشن می شود، همان نقشی را که قرآن دارد.جامعیت کتاب و عترت و هدایت جویی از این دو یادگار و معیّت و همراهی آن دو و ضرورت رجوع به آنان از این حدیث روشن می گردد.نیز از این حدیث،عصمت أئمه و عترت نیز به دست می آید.همان گونه که قرآن وحی الهی است و خطایی در آن راه ندارد،امامان نیز معصومند و از هوای نفس و گناه و خطا مصونند.به همین خاطر فرمان داد که به هردو تمسّک جویند و از آن دو جدا نشوند تا گمراه نگردند.

این حدیث،از احادیث متواتر است و شمار بسیاری از اصحاب آن را روایت کرده اند،34 نفر از اصحاب و 19 نفر از تابعین،و از سوی علمای شیعه و سنّی حدیث صحیح شمرده شده است.مرحوم قاضی نور اللّه آن را از 74 راوی اهل سنّت نقل کرده است و در منابع گوناگون به اسناد و راویان آن اشاره شده است. (3)-آیۀ مودّت،قرآن و عترت،اهل بیت،خطبۀ غدیریه.

ص:209

1- 1) .همان،ثقل هم به معنای متاع و توشۀ سفر است،هم هرچیز نفیسی که نیاز به محافظت دارد(قاموس المحیط)و به معنای سنگین هم آمده است.
2- 2) .اهل البیت فی الکتاب و السّنه،ص 120 به نقل از بشارة المصطفی،ص 29.نیز ر.ک:«عترت،ثقل کبیر»،کمالی دزفولی.
3- 3) .احقاق الحق،ج 8 ص 308،نیز ر.ک:«الغدیر»،ج 1 ص 32 به بعد و ص 294،و«نفحات الأزهار»(خلاصۀ عبقات)ج

حدیث خاتم-آیۀ ولایت

حدیث خلافت

دربارۀ هرکلمه و عنوانی هم تشکیک شود که بر امامت و جانشینی علی علیه السّلام دلالت نمی کند،تردیدی نیست که واژۀ خلافت و خلیفه،صریح در این مسأله است.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بارها از آغاز بعثت تا واپسین روزهای حیات خود،بر«خلیفه»بودن امیر المؤمنین برای پس از خویش،تصریح و تأکید کرده است،تا امت اسلام در آینده دچار تردید و گمراهی نشوند و این حاکی از آینده نگری حضرت رسول است.فرموده است:«یا علیّ!...

أنت خلیفتی إستخلفتک بأمر ربّی». (1)یا علی!تو جانشین منی،تو را به فرمان پروردگارم به خلافت برگزیدم.و فرمود:«یا علیّ!أنت الإمام و الخلیفة من بعدی». (2)در حدیثی دامنۀ این خلافت را گسترده بیان کرده و فرمود:«یا علیّ!أنت وصیّی و خلیفتی علی أهلی و امّتی،فی حیاتی و بعد موتی» (3)یا علی،تو وصیّ و جانشین من بر خاندانم و امّتم هستی، در حیات من و پس از مرگ من.-خلافت،حدیث یوم الدّار،خلیفۀ بلافصل،وصایت.

حدیث دار-حدیث یوم الدّار

حدیث دوازده جانشین

در احادیث مکرر،پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله جانشینان خود را دوازده نفر معرفی می کند که مقصود، امامان دوازده گانۀ شیعه اند:«لا یزال الدّین قائما حتّی تقوم السّاعة أو یکون علیکم إثنی عشر خلیفة کلّهم من قریش» (4)،«یکون بعدی اثنی عشر امیرا کلّهم من قریش» (5)این دین پابرجاست تا برپایی قیامت،تا آنکه دوازده خلیفه بر شما حکومت کنند که همه از قریش اند.پس از من دوازده امیر خواهد بود،همه از قریش.

عقاید شیعۀ اثنی عشری بر همین مبنا پدید آمده و شکل گرفته است.دوازده جانشین پیغمبر که مورد تأکید و تأیید آن حضرت است،تاریخ نشان می دهد که مصداق آن نه

ص:210

1- 1) .من لا یحضره الفقیه،ج 4 ص 179.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 26 ص 349.
3- 3) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 2 ص 145 به نقل از خصال و امالی صدوق.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 36 ص 239 ح 38.
5- 5) .همان،ص 234 ح 20.

خلفای راشدینند،نه بنی امیّه،نه بنی عباس،چون عدد یاد شده بر هیچ کدام منطبق نیست،مگر بر دوازده امام شیعه نیز آن حضرت فرمود:«الخلفاء بعدی إثنا عشر کعدّة نقباء بنی إسرائیل». (1)-أئمّۀ اثنی عشر،امامان شیعه.

حدیث رایت

حدیثی که اشاره به واگذاری پرچم به امیر مؤمنان علیه السّلام در نبرد فتح خیبر دارد.به این حدیث«حدیث خیبر»نیز گفته می شود.در جنگ خیبر که یهودیان در قلعه های خود موضع گرفته بودند و تسلیم نمی شدند،پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله ابتدا پرچم را به ابو بکر داد،او برای فتح قلعه رفت ولی کاری از پیش نبرد.سپس به عمر سپرد،او هم رفت و بدون فتح برگشت.پیامبر فرمود:فردا پرچم را به کسی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد، خدا و رسول هم او را دوست دارند و خداوند فتح را به دست او قرار می دهد و وی هرگز از میدان نمی گریزد:«لاعطینّ الرّایة غدا رجلا یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله، یفتح اللّه علی یدیه لیس بفرّار» (2).این کلام نبوی نیز در نقلها به صورتهای مختلف آمده است.علی علیه السّلام با آنکه چشم درد داشت،به برکت پیامبر شفا یافت.حضرت رسول پرچم را به او داد و خیبر به دست علی علیه السّلام گشوده شد.این فضیلت بزرگ در کتب تاریخ و مجموعه های روایی و تألیفات مناقب آمده و از ویژگیهای امیر المؤمنین به شمار می رود.

حسان بن ثابت در آن واقعه از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله اجازه خواست و این منقبت را به شعر بیان کرد. (3)-پرچمدار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،فضایل علی علیه السّلام.

حدیث ردّ الشمس

به معنای بازگشت خورشید.یکی از فضایل مشهور و قطعی امیر المؤمنین علیه السّلام آن است که خورشید به خاطر آن حضرت بازگشته است،یک بار در زمان پیامبر،بار دیگر پس از

ص:211

1- 1) .همان،ص 230 ح 10.
2- 2) .اعیان الشیعه،ج 1 ص 337،سیرۀ ابن هشام،ج 3 ص 349،بحار الأنوار،ج 39 ص 8،الفصول المهمه،ص 36،احقاق الحق،ج 5 ص 463 و ج 16 ص 220.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 39 ص 15.

وفات آن حضرت. (1)از قول علی علیه السّلام روایت است:«إنّ اللّه تبارک و تعالی ردّ علیّ الشّمس مرّتین و لم یردّها علی أحد من امّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله غیری». (2)خداوند دوبار خورشید را بر من برگردانده است و جز برای من برای کسی از امّت محمّد،آن را برنگردانده است.به نقل شیخ مفید،وقتی جبرئیل بر پیامبر نازل شد و در انتقال سخنان خداوند با او به نجوا نشست،پیامبر از حال رفت.سر پیامبر بر زانوی علی علیه السّلام بود،تا آنکه خورشید غروب کرد.

علی علیه السّلام نشسته و با اشاره نماز عصر را خواند.وقتی به حال عادی برگشت،علی علیه السّلام قضیه را به حضرت گفت.به توصیۀ پیامبر،حضرت امیر دعا کرد تا خورشید برگردد تا بتواند نمازش را ایستاده بخواند.حضرت دعا کرد،خورشید برگشت و پس از نماز امام،دوباره غروب کرد.یک بار دیگر هم هنگام عبور از فرات که یارانش مشغول عبور دادن مرکبها و وسایل بودند،عده ای نتوانستند نماز عصر را با حضرت بخوانند،به دعای حضرت خورشید برگشت و آنان نماز عصر را با امام خواندند و خبر آن قضیه در همه جا پخش شد. (3)

آنکه در مغرب به مشرق کرد رجعت آفتاب تا نماز با نیاز او نیفتد در قضا (4)

در منابع حدیثی و تاریخی،با عبارتهای مختلف به این واقعه اشاره شده است. (5)البته این واقعه چیز تازه ای نبود و طبق روایات برای برخی پیامبران پیشین نیز همچون یوشع و سلیمان اتفاق افتاده است. (6)در مدینه،یکی از مساجد اطراف شهر«مسجد ردّ الشمس» است که در محلّ وقوع حادثه ساخته شده است.

این فضیلت که در احادیث آمده،از آنجا که فضیلتی بزرگ برای امیر المؤمنین است،و از سویی پدیده ای خارق العاده و برای برخی باورنکردنی است،کسانی درصدد تشکیک نسبت به آن برآمده اند و نسبت به راویان یا منابع یا اصل قضیه و غیر طبیعی بودن آن به دیدۀ تردید نگریسته اند،غافل از آنکه خدایی که معجزۀ شق القمر را برای پیامبر اسلام و معجزات دیگر را(که محال نیستند،بلکه اموری غیرعادی اند)برای پیامبران دیگر نشان

ص:212

1- 1) .ارشاد،مفید،ج 1 ص 445.
2- 2) .ارشاد،مفید،ج 1 ص 445.
3- 3) .ارشاد،ج 1 ص 345،امالی،ص 94،نیز«بحار الأنوار»،ج 41 ص 166(باب ردّ الشمس له).
4- 4) .دیوان ابن یمین،ص 10.
5- 5) .از جمله:«بحار الأنوار»،ج 41 ص 166،«احقاق الحق»،ج 5 ص 512 و ج 16 ص 315.
6- 6) .ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 11 ص 75.

می دهد،بازگرداندن حرکت خورشید برای او مشکلی نیست.به همین جهت،تعدادی از محدّثان و تاریخ نگاران و محقّقان شیعه و سنی دربارۀ آن بحث کرده و حتّی تألیفهای مستقلّی نگاشته اند و راویان و اسناد واقعه را براساس منابع فراوان و متقن آورده اند. (1)

برخی هم به تحلیل واقعه و اثبات«غیرممکن»نبودن آن پرداخته اند. (2)

خورشید به فرمان تو برگشت ز مغرب آمد به زمین زهره از این چرخ مقوّس

زین پیش نبوده است به فضل تو به عالم من بعد نباشد به جهان نیز چو تو کس (3)

-مسجد ردّ الشمس،خصایص امام علی علیه السّلام.

حدیث سبق به اسلام-اوّلین مسلمان

حدیث سدّ ابواب

پس از بنای مسجد مدینه و انتقال پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله از خانۀ ابو ایّوب به خانۀ خود که در کنار مسجد ساخته شده بود،کسانی چون علی علیه السّلام،عمر،ابو بکر،عباس،حمزه نیز در خانه های خود مستقر شدند و از راه مسجد رفت وآمد می کردند و این برای پیامبر خدا نیز ایجاد مزاحمت داشت.حضرت دستور داد همۀ درهایی که از خانه ها به مسجد باز شده بود بسته شود،و از راه دیگری رفت وآمد کنند و برای نماز از در مسجد وارد شوند،نه از خانه های خود و درها بسته شود،مگر در خانۀ علی علیه السّلام.این سخن بر عده ای گران آمد و حرفهایی زدند.حضرت سخنرانی کرد و فرمود:بستن و باز گذاشتن به امر خدا بوده و من امر او را اجرا کردم.این قضیّه،مزیّتی و فضیلتی برای حضرت علی علیه السّلام به شمار می رود و در روایات فراوانی با عبارتهای مختلف نیز مطرح شده است.علامۀ امینی 23 صورت برای آن نقل کرده است. (4)در بحار الأنوار نیز 13 حدیث در باب امر پیامبر به بستن درها مگر در خانه علی علیه السّلام نقل کرده است. (5)متن هایی چون:«إنّ رسول اللّه أمر بسدّ الأبواب إلاّ باب علیّ»و«سدّوا الأبواب إلی المسجد إلاّ باب علیّ»و«إنّ اللّه أمرنی بسدّ ابوابکم و ترک

ص:213

1- 1) .ر.ک:«الغدیر»،ج 3 ص 127 تا 141،«کشف الرمس عن حدیث رد الشمس»،محمد باقر محمودی.
2- 2) .از جمله ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 11 ص 91(بحث حول حدیث ردّ الشمس).
3- 3) .ناصر خسرو.
4- 4) .الغدیر،ج 3 ص 202،موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 9 ص 398.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 39 ص 19.

باب علیّ»از آن جمله است.آنچه در دعای ندبه آمده(و سدّ الأبواب إلاّ بابه)اشاره به این احادیث است.اشاره به نوعی حق ولایت است که حق او مثل پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در مسجد است.-خصایص امام علی علیه السّلام.

حدیث سفینۀ نوح

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بارها اهل بیت خود را به«کشتی نوح»تشبیه کرده که هرکه بر آن سوار شود نجات می یابد و هرکه جا بماند هلاک می شود.در طوفان نوح،هرکس از مؤمنان و نیز از حیوانات که سوار کشتی نوح شدند،از آن طوفان عالمگیر که عذاب الهی بود نجات یافتند و هرکس که از آن جدا ماند حتّی اگر پسر نوح بود غرق شد.کشتی نوح،سمبل نجات از غرقابها و ایمنی در تلاطم طوفان هاست.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«إنّ مثل أهل بیت فیکم مثل سفینة نوح من قومه،من رکبها نجا،و من تخلّف عنها غرق» (1)،مثل اهل بیت من در میان شما،مثل کشتی نوح از قوم اوست،هرکس که بر آن سوار شود نجات می یابد و هرکس عقب و جا بماند،غرق می شود.

این مضمون،در احادیث پیامبر و أئمّه معصومین با عبارتهای مختلف بیان شده است.

غیر از واژۀ سفینه،با«فلک»هم که به همان معنی است ذکر شده است.امام سجاد علیه السّلام فرمود:«نحن الفلک الجاریة فی اللّجج الغامرة یأمن من رکبها و یغرق من ترکها». (2)ما کشتیهای جاری در دریاهای طوفانی و امواج شدیدیم،هرکس بر این کشتیها سوار شود آسوده گردد و هرکه آنها را ترک کند غرق می شود.گویا پیامبر از ورای حوادث،امواج مهلک و طوفانهای سهمگین را می دید که امت اسلامی را دستخوش امواج و گردابها خواهد ساخت و بسیاری دچار این موجها شده غرق و گمراه خواهند گشت.اهل بیت خویش را به عنوان کشتی نجات بخشی معرفی کرد تا امّت با تمسّک به ولایت و امامت آنان،تباه و گمراه نشوند.در حدیث معروف«إنّ الحسین مصباح الهدی و سفینة النّجاة» نیز به نجات بخش بودن کشتی حسینی در امواج حوادث و فتنه ها اشاره کرده است.

ص:214

1- 1) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 87 به نقل از کمال الدین صدوق،امالی طوسی،احتجاج طبرسی و...
2- 2) .همان،ص 88به نقل از ینابیع المودّة 76/1.

حدیث سفینه،از یک سو گمراه بودن خطوط و افکار و راههای غیر اهل بیت را می رساند،از سویی راه درست و منتهی به ساحل امن و ایمان را.پس واجب است که از این خاندان اطاعت شود و رهبری آنان پذیرفته گردد تا امت به سعادت برسد.این مضمون حتی در ادبیات نیز فراوان مطرح شده و این خاندان،همچون نوح نجات بخش معرفی شده اند.

چه غم دیوار امّت را که باشد چون تو پشتیبان چه بیم از موج بحر آن را که باشد نوح،کشتیبان

از این باب است نامگذاری کتاب«و رکبت السّفینة»(سوار کشتی شدم)از مروان خلیفات،یکی از آنان که با مطالعه و آزاداندیشی به حقانیت تشیّع و مکتب اهل بیت پی برد و این تحوّل فکری و اعتقادی را نوعی سوار شدن بر کشتی نجات بخش عترت پیامبر دانست (1)(-استبصار).حدیث سفینه از بزرگترین منقبتهای اهل بیت به شمار می رود که در کتب حدیث آمده است. (2)-اهل بیت،استبصار،فضایل اهل بیت.

حدیث سلسلة الذّهب

حدیثی که حضرت رضا علیه السّلام در نیشابور در مراسم استقبال شورانگیز شیعیان از آن حضرت فرمود.چون خواست از آن شهر بکوچد و به خراسان پیش مأمون برود،راویان و اصحاب حدیث گرد آن حضرت بودند،گفتند ای پسر پیامبر از پیش ما می روی،آیا حدیثی نمی فرمایی که بهره ببریم؟حضرت رضا علیه السّلام در کجاوه نشسته بود،سرش را بیرون آورد و فرمود:از پدرم موسی بن جعفر علیه السّلام شنیدم که از پدرش امام صادق،از پدرش امام باقر،از پدرش امام سجاد،از پدرش حسین بن علی،از پدرش امیر المؤمنین علیه السّلام شنید که او از پیامبر خدا شنید که فرمود:از جبرئیل شنیدم که گفت:خداوند متعال می فرماید:«لا إله إلاّ اللّه حصنی،فمن دخل حصنی أمن من عذابی»(لا اله الا اللّه،قلعه و دژ من است، هرکه در قلعۀ من وارد شود،از عذابم ایمن گردد)،چون مرکب او حرکت کرد،دوباره فرمود:

ص:215

1- 1) .به مدخل«استبصار»مراجعه کنید.
2- 2) .برای منابع این حدیث و نقلهای گوناگون آن،ر.ک:«نفحات الازهار»(خلاصۀ عبقات)،ج 4،«احقاق الحق»ج 8 ص 269،«بحار الأنوار»،ج 23 ص 120،«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»ص 87.

«بشروطها و أنا من شروطها»،با شرطهایش،من یکی از شرطهای آنم. (1)

از دلایلی است که نشان می دهد توحید و اسلام وقتی کامل است که رهبری معصوم و ولایت أئمّۀ هدی علیهم السّلام در کنار آن باشد و توحید بی ولایت کافی نیست.این مضمون در کلام دیگری از آن حضرت نقل شده است که:«کمال الدّین ولایتنا و البرأئة من عدوّنا». (2)

در روایات بیشماری نیز آمده است که شرط قبولی اعمال،ولایت اهل بیت و محبّت آنان است.آنچه در کلام حضرت رضا علیه السّلام بیشتر جلوه می کند،نقش ولایت امام معصوم در به ثمر رساندن عقیدۀ توحیدی در جامعه و محوریت«ولایت»برای دینداری است.بدون این«ولایت پذیری»از أئمه،نه توحید درست می شود و نه خداپرستی صحیحی صورت می گیرد.امام باقر علیه السّلام فرمود:«کلّ من دان اللّه عزّ و جلّ بعبادة یجهد فیها نفسه و لا إمام له من اللّه فسعیه غیر مقبول و هو ضالّ متحیّر...» (3)هرکس که با عبادتی پرزحمت و طاقت فرسا برای خداوند دینداری کند،امّا پیشوای الهی نداشته باشد،تلاش او پذیرفته نیست، خودش هم گمراه و سرگردان است.نیز آن حضرت فرمود:«خداوند را کسی می شناسد و می پرستد که خدا را و امام از ما خاندان را شناخته باشد و کسی که خدا را نشناسد و به ما معرفت نداشته باشد،غیر خدا را شناخته و غیر خدا را می پرستد و اینگونه گمراه می شود.» (4)

حدیث سلسلة الذهب(زنجیرۀ طلایی)برای آن جهت به این نام مشهور شده است که همۀ سلسله سند آن تا به خداوند برسد،نورانی،محکم و نفیس است و نقل شده که این حدیث چون به یکی از امرای سامانی رسید،آن را به خطّ طلا نوشت و وصیّت کرد که همراهش دفن کنند.پس از مرگش او را در خواب دیدند که می گفت مرا به سبب همین حدیث و احترامی که به آن کردم آمرزیدند. (5)-ارکان پنجگانه اسلام،بشرطها و شروطها،آیۀ اکمال دین.

حدیث طیر مشویّ

طیر مشویّ به معنای پرنده و مرغ بریان شده است.مرغ بریانی به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله هدیه آوردند و در مقابل او نهادند.حضرت دعا کرد:«اللّهمّ ائتنی بأحبّ خلقک إلیک یأکل معی

ص:216

1- 1) .بحار الأنوار،ج 49 ص 123 به نقل از عیون اخبار الرضا علیه السّلام و امالی صدوق،ص 306.
2- 2) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 378.
3- 3) .وسائل الشیعه،ج 1 ص 90 و کافی،ج 1 ص 88.
4- 4) .کافی،ج 1 ص 181 ح 4.
5- 5) .کشف الغمه،ج 3 ص 98.

من هذا الطّعام»،خدایا محبوب ترین آفریدگانت را برای من برسان تا با من از این غذا بخورد.انس،عایشه و حفصه هم حضور داشتند.عایشه و حفصه آرزو و دعا کردند که آن «محبوب خدا»پدرشان ابو بکر و عمر باشد.امّا علی علیه السّلام وارد شد و هردو از آن مرغ خوردند. (1)این حدیث،از احادیث مستفیضه و متواتر به شمار می رود و از طرق مختلف در کتابهای شیعه و اهل سنّت آمده است.مضمون این حدیث که می رساند آن حضرت محبوب ترین افراد نزد خداوند است،گواه فضیلت امیر مؤمنان است و شایستگی او را برای هدایت خلق می رساند.-فضایل علی علیه السّلام.

حدیث علیّ مع الحق-علیّ مع الحق

حدیث غدیر-حدیث ولایت

حدیث قلم و کاغذ-پنج شنبۀ شوم

حدیث کساء-اصحاب کساء

حدیث کسر اصنام-بت شکنی علی علیه السّلام

حدیث لا فتی-لا فتی إلاّ علی علیه السّلام

حدیث مباهله-مباهله

حدیث مدینة العلم

از کلیدی ترین مباحث امامت،موضوع«علم امام»است.کسی که جانشین پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله می شود،باید در علم به دین،قرآن،احکام،معارف،قضاوت و داوری،دانش سیاسی و تدبیر و جهات دیگر،«داناترین»باشد.این ویژگی برای حضرت امیر علیه السّلام فراهم بود و بارها رسول خدا با عبارتهای مختلف،مقام علمی و دانش گستردۀ آن حضرت را یادآور شده و او را در شهر علم خویش دانسته است،به قول فردوسی:

درست این سخن،گفت پیغمبر است که من شهر علمم،علیّم در است

ص:217

1- 1) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 38 ص 350،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 11 ص 226،«احقاق الحق»،ج 5 ص 318،«ترجمة الامام علی بن ابی طالب»از تاریخ دمشق،ج 2 ص 105 تا 150،«دانشنامۀ امام علی»،ج 3 ص 250، «مصادر حدیث الطیّر»،محمّد جعفر الطبسی.

از آنجا که امام،مرجع فکری،دینی و علمی امّت نیز می باشد،از ویژگیهای امام از دید شیعه،علم فراوان و«اعلم»بودن اوست.رسول خدا با بیان اینکه«أنا مدینة العلم و علیّ بابها فمن اراد البیت فلیأت الباب» (1)من شهر علمم و علی علیه السّلام در آن است،پس هرکس بخواهد به خانه آید،از در بیاید،امّت را ارشاد فرموده تا برای بهره وری از علوم نبوی،به حضرت امیر علیه السّلام روی آورند و از علومی که از حضرت رسول به آن حضرت و امامان بعدی رسیده،بهره ببرند،که در غیر این صورت،هم خودشان از علم فراوان و درست،محروم می مانند،هم به أئمّۀ معصومین که وارث علوم پیامبر و حامل علم الهی اند،ظلم می شود.

صدها حدیث به بعد علمی و اعلمیت حضرت علی علیه السّلام مربوط می شود،با مضامینی از این قبیل که:پیامبر هزار باب علم به او آموخت که از هرکدام،هزار باب گشوده می شد، پیامبر املای علم می کرد و علی علیه السّلام می نوشت،او باب علم پیامبر،خازن علوم رسول خدا، حامل حکمتهای نبوی،وارث علم نبی و اعلم امّت بود،هرچه می شنید از یاد نمی برد،آن قدر علم داشت که کسی را نمی یافت از علومش به او بگوید،علم قرآن،علم دین،علم شرایع،علم بلایا و منایا نزد او بود.سخنان آن حضرت،گویاترین گواه علم سرشار و بی پایان اوست که به منبع لایزال دانش و حکمت ازلی وصل بود.

حدیث«مدینة العلم»که از احادیث متواتر است و با عبارات گوناگون نقل شده،او را باب مدینۀ علم می داند و اینکه هرکس علم و حکمت می خواهد،از آن در وارد شود،یا هرکه می خواهد وارد شهر علم نبی شود،از آن درآید،یا هرکه در شهر علم نبی را می جوید،سراغ علی علیه السّلام برود،یا اینکه جز از راه در شهر علم،نمی توان وارد آن شد،یا هرکس حکمت می خواهد،سراغ در شهر حکمت نبوی برود و...اینگونه مضامین.

شیعه به اینگونه احادیث،بر امامت علی بن ابی طالب علیه السّلام استدلال می کند،چراکه «علم»را از شرایط مهم در امام می داند. (2)مولوی گوید:

چون تو بابی آن مدینۀ علم را چون شعاعی آفتاب حلم را

ص:218

1- 1) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 2 ص 34.
2- 2) .دربارۀ این حدیث و مشابه های آن ر.ک:«مناقب»ابن شهر آشوب،ج 2 ص 28،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 10،«نفحات الازهار»(خلاصۀ عبقات)ج 10،11 و 12،«بحار الأنوار»ج 40 ص 200،«احقاق الحق»،ج 5 ص 468، ج 7 ص 459،ج 16 ص 277،«دانشنامۀ امام علی»،ج 10،«کفایة الخصام»ج 5 ص 344،«المراجعات»،نامه 66.

باز باش ای باب بر جویای باب تا رسد از تو قشور اندر لباب

باز باش ای باب رحمت تا ابد بارگاه ما له کفوا احد (1)

-سلونی قبل از تفقدونی،فضایل علی علیه السّلام،علم بلایا و منایا،لو لا علی...،علی علیه السّلام و چاه.

حدیث منزلت

این حدیث،که جایگاه امیر المؤمنین علیه السّلام را نسبت به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله،همچون جایگاه هارون نسبت به موسی علیه السّلام می داند،از روشن ترین و قوی ترین دلایل امامت و خلافت آن حضرت است.کلامی که پیامبر خدا بارها آن را فرموده،از جمله در داستان عزیمت به جنگ تبوک و گذاشتن حضرت امیر در مدینه.پیامبر و مسلمانان برای مقابله با رومیان عازم تبوک بودند.یک لشکرکشی طولانی و برون مرزی و سخت در پیش بود و بیم آن می رفت که منافقان و دشمنان کین توز،در غیاب پیامبر،فتنه انگیزی کنند و به اسلام و مسلمین ضربه بزنند.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله حضرت علی علیه السّلام را در مدینه به جای خود گذاشت،تا هم مدینه را حفظ کند و هم بازماندگان در شهر را سرپرستی کند.منافقان که برای عدم حضور پیامبر نقشه ها کشیده بودند،چون ناکام شدند،شایعه پراکنی بر ضدّ علی علیه السّلام کردند که حضرت رسول او را دوست ندارد و نخواسته با خود ببرد و او را سرپرست زنان و کودکان کرده است.امام خود را به پیامبر رساند و جوّ شایعه را گزارش داد.پیامبر دستور داد که وی به مدینه برگردد و فرمود:مدینه جز با حضور من یا تو سامان نمی گیرد و افزود:«أنت خلیفتی فی أهلی و دار هجرتی و قومی،أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی؟» (2)تو جانشین من در خانواده ام و محلّ هجرتم و در میان قوم منی.آیا دوست نداری که نسبت به من به منزلۀ هارون نسبت به موسی باشی،جز اینکه پس از من پیامبری نیست؟تعبیر دیگر چنین است:«أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی.» (3)با این کلام،همۀ مسؤولیتهای پیامبر را(بجز نبوّت)بر دوش او نهاد و زعامت و رهبری پس از خود را به او سپرد.

ص:219

1- 1) .مثنوی،دفتر اوّل،بیت 3763.
2- 2) .ارشاد،مفید،ج 1 ص 156،معانی الأخبار،ص 74.
3- 3) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 2 ص 149 به نقل از سنن ترمذی،تاریخ بغداد و...

این حدیث،با عبارتهای مختلف،در منابع گوناگون شیعه و اهل سنّت به نحو متواتر نقل شده و مورد استناد أئمه،اصحاب و علما در مباحث امامت قرار گرفته است. (1)موارد آن هم متعدد است،غیر از حادثۀ تبوک،در آغاز بعثت و یوم الإنذار،در روز مؤاخات پس از هجرت به مدینه،هنگام بستن درها به مسجد،روز فتح خیبر،در گفتاری با امّ سلمه،با انس بن مالک،با جمعی از اصحاب و در حجة الوداع نیز این سخن را فرموده است. (2)

استدلال به این حدیث بر امامت نیز به نقش هارون نسبت به موسای کلیم برمی گردد.

در آیات متعددی جانشینی هارون برای موسی در قوم بنی اسرائیل بیان شده است،همچون آیه 142 اعراف،29 تا 32 طه و 35 فرقان،مفهوم«منزلت»هم عام است و همۀ شؤون را می گیرد و در کنار طرح منزلت،خلیفه بودن هم مطرح شده است.در حدیثی هم بیش از نسبت موسی و هارون مطرح شده است.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود:

«یا علیّ!أنت منّی بمنزلة هبة اللّه من آدم،و بمنزلة سام من نوح،و بمنزلة إسحاق من إبراهیم،و بمنزلة هارون من موسی،و بمنزلة شمعون من عیسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی،یا علیّ أنت وصیّی و خلیفتی،فمن جحد وصیّتک و خلافتک فلیس منّی و لست منه و أنا خصمه یوم القیامة،یا علیّ!أنت أفضل امّتی فضلا و أقدمهم سلما،و أکثرهم علما،و أوفرهم حلما و أشجعهم قلبا و أسخاهم کفّا،یا علیّ!أنت الإمام بعدی و الأمیر،و أنت الصّاحب بعدی و الوزیر،و ما لک فی أمّتی من نظیر...» (3)

حدیث وزارت

وزارت،به معنای پشتیبانی،معاضدت و یاری است.وزیر،عهده دار مسؤولیتهایی از سوی حکومت می شود.منصب وزارت،همانگونه که برای هارون نسبت به حضرت موسی بود،برای حضرت علی علیه السّلام نسبت به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله هم بود و در احادیث بسیاری پیامبر از

ص:220

1- 1) .برای منابع و متون این حدیث،ر.ک:«احقاق الحق»ج 7 ص 428 و ج 16 ص 1،«الغدیر»ج 10 ص 259،«نفحات الأزهار»(خلاصۀ عبقات)ج 17 و 18،«المراجعات»نامه های 26 تا 32،«بحار الأنوار»،ج 37 ص 254،باب«اخبار المنزلة و الاستدلال بها علی امامته»،«معانی الأخبار»،ص 74.
2- 2) .ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 2 ص 152،«نفحات الأزهار»،ج 18 ص 361،«المراجعات»،نامه 32.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 37 ص 254.

امیر مؤمنان به عنوان وزیر خود یاد می کرد.اینگونه احادیث،از جمله مستندات خلافت او پس از پیامبر خداست،یکی از نقلها به عنوان نمونه چنین است:«هذا علیّ أخی و وصیّی و وزیری و وارثی و خلیفتی إمامکم» (1)،این علی،برادرم وصیّ و جانشینم،وزیرم،وارثم و خلیفۀ من امام شماست.حضرت علی علیه السّلام نیز فرمود:پیامبر خدا مرا به عنوان برادر خویش پسندید و مرا به وزارت خویش مخصوص گردانید:«إنّ رسول اللّه رضینی لنفسه أخا و اختصّنی له وزیرا». (2)حدیثهای مکرّری هم با این مضمون است که پیامبر به خدا عرض کرد:پروردگارا،موسی از تو خواست شرح صدرش عطا کنی و کارش را آسان سازی و هارون را وزیر او قرار دهی،من نیز از تو می خواهم که علی علیه السّلام را وزیر من از خاندانم قرار دهی و او را مایۀ پشت گرمی من گردانی. (3)در حدیث یوم الدّار در اوایل بعثت هم وقتی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله خویشاوندان خود را دعوت کرد و مسألۀ رسالت خویش را اعلام نمود،فرمود:

«من یؤاخینی و یؤازرنی و یکون ولیّی و وارثی و وصیّی بعدی...» (4)،که برادری و همراهی و پشتیبانی آن روز را سبب ولایت و وصایت دانست.-حدیث منزلت،حدیث خلافت.

حدیث وصایت-وصایت،وصیّ

حدیث ولایت

ولایت که به معنای«اولی به تصرّف»،سرپرستی،زعامت و پیشوایی است،در قرآن و حدیث برای حضرت علی علیه السّلام و امامان قرار داده شده است.عنوان«ولیّ»،«مولی»و «ولایت»بارها از زبان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله دربارۀ امیر المؤمنین اطلاق شده و او را ولیّ مؤمنین و مولای مسلمین قرار داده است.آنچه در غدیر خم مطرح شده،یکی از آن موارد است.

قرآن کریم هم در آیۀ ولایت إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ.. .آن را بیان کرده و اطاعت اولی الأمر هم در آیۀ دیگری واجب شمرده شده است(-آیۀ ولایت).

در حدیث ولایت که با تعابیر مختلف بیان شده است،حضرت علی علیه السّلام به عنوان ولی

ص:221

1- 1) .امالی صدوق،ص 564(مجلس 72).
2- 2) .ارشاد،ج 1 ص 276.
3- 3) .ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 8 ص 104.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 38 ص 252 ح 46،فضائل الخمسة من الصحاح السته،ج 1 ص 333.

مؤمنین پس از پیامبر و برخوردار از اطاعت واجب و اینکه ولایت او ولایت پیامبر است و تصدیق به ولایت او تصدیق ولایت رسول است و شرط درستی ایمان به خدا پذیرش ولایت علوی است مطرح گشته است.

مورد روشن آن که به تواتر نقل شده،در روز غدیر خم و در بازگشت از حجّة الوداع بود که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در جمع انبوه مسلمانان پس از ایراد خطبه ای مفصّل،فرمود:«من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»، (1)بر هرکس که من مولا بودم، علی علیه السّلام مولای اوست،خداوندا،هرکه با او دوستی کند دوستش بدار و هرکه با او دشمنی کند دشمنش باش.در جای دیگر فرمود:«یا علیّ!أنت ولیّ النّاس بعدی فمن أطاعک فقد أطاعنی و من عصاک فقد عصانی»، (2)یا علی،تو سرپرست مردم پس از منی،هرکس تو را اطاعت کند مرا اطاعت کرده و هرکه تو را نافرمانی کند،مرا نافرمانی کرده است.و فرمود:«علیّ أولی المؤمنین بالمؤمنین بعدی» (3)،علی علیه السّلام سزاوارترین مؤمنان به مؤمنین پس از من است.

اشاره شد که این حدیث(من کنت مولاه...)از احادیث متواتر است و در کتب شیعه و اهل سنّت از اصحاب و تابعین بسیاری روایت شده و جای هیچ انکار نیست،هرچند برخی از مورّخان در نقل تاریخ واقعۀ غدیر،با بی مهری یا عناد از کنار موضوع گذشته یا آن را تکذیب کرده اند.دربارۀ این حدیث،از جهات گوناگونی بحث شده است،هم از نظر راویان و سلسله سند حدیث،هم از نظر معنای ولایت و مولی،هم استدلالی که به این حدیث شده،هم احتجاجاتی که أئمّه و اصحاب و متکلمین برای مسأله امامت به حدیث ولایت کرده اند،هم عبارتها و نقلهای مختلفی که از متن حدیث در منابع مختلف وجود دارد. (4)به مدخلهای دیگر مرتبط با موضوع،مراجعه کنید.

-مولی،آیۀ ولایت،غدیر خم،خطبۀ غدیریّه،ولایت،اولی الأمر،آیۀ تبلیغ،آیه اکمال دین،واقعۀ غدیر خم،عید غدیر و...

ص:222

1- 1) .اصول کافی،ج 1 ص 294 و 295،فضائل الخمسة من الصحاح السته،ج 1 ص 349.
2- 2) .امالی مفید،ص 113.
3- 3) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 2 ص 221.
4- 4) .دربارۀ این حدیث،ر.ک:«نفحات الأزهار»(خلاصۀ عبقات)ج 15 و 16،«الغدیر»ج 1،«المراجعات»،نامۀ 36،38، 40،54،56 و 58«احقاق الحق»،ج 6 ص 225،«فیض القدیر»محدث قمی،«بحار الأنوار»،ج 37 ص 108 به بعد، «موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 2 ص 197.

حدیث هدایت-آیۀ منذر و هادی

حدیث هزار باب علم-هزار باب علم

حدیث یوم الإنذار-حدیث یوم الدّار

حدیث یوم الدّار

به این حدیث،حدیث الدّار و حدیث بدء الدّعوة و حدیث العشیره هم گفته می شود و یکی از فضایل علی بن ابی طالب علیه السّلام و دلایل امامت اوست.در اوایل بعثت پیامبر،وقتی آیۀ وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (1)نازل شد و آن حضرت مأمور گشت که خویشاوندان خود را به اسلام دعوت کند،در خانۀ خود یا خانۀ ابو طالب جلسه ای برگزار کرد و چهل نفر را دعوت فرمود و ضمن طعام دادن به آنان،دعوت خود را مطرح کرد و فرمود:هریک از شما که در ایمان آوردن پیشقدم شود و اسلام را بپذیرد،او برادرم،وصیّ،جانشین من و ولیّ مؤمنان است.از حاضران کسی پاسخ مثبت نداد.تنها علی علیه السّلام بود که برخاست و ایمان و پذیرش خود را اعلام کرد.پیامبر نیز فرمود:این برادر من،وصیّ من و خلیفه من بین شماست:«إنّ هذا أخی و وصیّی و خلیفتی فیکم،فاسمعوا له و أطیعوا»،آن گروه خنده کنان و از روی استهزاء برخاستند و به ابو طالب می گفتند:تو را دستور داده که از پسرت اطاعت کنی! (2)

این حدیث و نقل تاریخی با عبارتهای گوناگون در منابع فراوان شیعی و عامّه نقل شده است.چون در خانۀ ابو طالب یا پیامبر بوده،به حدیث الدّار یا یوم الدّار شهرت یافته است.

چون پس از نزول آیۀ انذار خویشاوندان بوده،به آن حدیث الإنذار هم می گویند.دعوت پیامبر تنها بر ایمان آوردن نبود،بلکه همکاری در دعوت دینی و پشتیبانی هم بود،چون فرمود:«أیّکم یوازرنی علی هذا الأمر علی أن یکون أخی...»

حرکت استبصار-استبصار

ص:223

1- 1) .شعراء،آیه 214.
2- 2) .«الغدیر»،ج 2 ص 278 و ج 9 ص 93،130،218،338،«اعیان الشیعه»،ج 1 ص 273،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 1 ص 145،کتاب«یوم الدار»،سیّد طالب الحسینی الرفاعی،«دانشنامۀ امام علی»،ج 10 ص 270 و ج 3 ص 146،«دانشنامۀ امیر المؤمنین»،ج 2 ص 26.

حروریّه

عنوانی است که به خوارج نهروان گفته می شود و نامی است برگرفته از مکانی به نام «حروراء»که منطقه ای میان کوفه و بغداد در مسیر رودخانۀ نهروان است و خوارج در آنجا گرد آمده بودند.امیر المؤمنین علیه السّلام برای آنان سخنرانی کرد.در پی سخنان آن حضرت،حدود دو هزار نفر برگشتند.امام آنان را با این عنوان یاد کرد و فرمود:«أنتم الحروریّة لإجتماعکم بحروراء» (1).-خوارج نهروان،جنگ نهروان.

حزب علی علیه السّلام،حزب اللّه

حزب،به گروه و دسته ای گفته می شود که با هم تجمّع و تشکّل داشته باشند و دارای یک فکر،یک هدف و همفکر و همدل و همراه باشند. (2)بنابراین«حزب علی»به کسانی گفته می شود که در خط و فکر و مرام امیر المؤمنین علیه السّلام و پیرو او و مطیع فرمانش باشند.در روایات متعددی از«حزب علی»یاد شده و حزب علی،همان حزب خدا و حزب رسول معرفی شده است.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«حزب علیّ حزب اللّه و حزب أعدائه حزب الشّیطان» (3)حزب علی حزب خداست و حزب دشمنانش حزب شیطان است.

نیز آن حضرت،خداوند و امّت خویش را بر این سخن گواه می گیرد و خطاب به علی علیه السّلام می فرماید:«إنّ حزبک حزبی و حزبی حزب اللّه». (4)حزب تو حزب من است و حزب من حزب خداست.

خود امام علی علیه السّلام فرمود:«نحن النّجباء و أفراطنا أفراط الأنبیاء و حزبنا حزب اللّه و الفئة الباغیة حزب الشّیطان و من سوّی بیننا و بین عدوّنا فلیس منّا» (5)،ما نجیبانیم و پیشینیان ما پیشینیان پیامبرانند و حزب ما حزب خداست و گروه طغیانگر(سپاه شام)حزب شیطان است و هرکه ما و آنان را برابر بداند از ما نیست.

ص:224

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 2 ص 275 به نقل از کامل مبرّد.
2- 2) .التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،حسن مصطفوی،واژه«حزب».
3- 3) .بحار الأنوار،ج 40 ص 26 و ج 38 ص 95.
4- 4) .همان،ج 38 ص 111.
5- 5) .ترجمة الامام علی بن ابی طالب(تاریخ دمشق)ج 3 ص 183.

در روایاتی نیز علی علیه السّلام به عنوان شاخص و معیار و میزان شناخت حزب اللّه و وابستگان به خطّ خدا و رسول به شمار آمده است.از امام عسکری علیه السّلام دربارۀ معنای«من کنت مولاه...»پرسیدند،حضرت فرمود:مقصود آن است که او را علم و نشانه ای قرار داد که هنگام تفرقه،«حزب اللّه»به سبب او شناخته شود. (1)و پیامبر خدا به آن حضرت فرمود:

«و اللّه یا علیّ...لولاک لم یعرف حزب اللّه و بک یعرف عدوّ اللّه.» (2)به خدا سوگند یا علی...

اگر تو نبودی،حزب اللّه شناخته نمی شدند،و به وسیلۀ تو دشمن خدا شناخته می شود.

این محوریت و شاخص بودن،برای اهل بیت علیهم السّلام هم می باشد و اختصاص به شخص علی علیه السّلام ندارد.پیامبر خدا به امیر مؤمنان فرمود:«أنتم حزب اللّه و أعداؤکم حزب الشّیطان» (3)و فرمود:«حزبهم حزبی و حزبی حزب اللّه». (4)وقتی کسی در حزب علی علیه السّلام بود،در حزب رسول خدا و حزب خدای متعال هم هست،چون خطّ و برنامه و تشکل و هدف یکی است،امیر مؤمنان هم خود را در حزب خدا و رسول می داند:«أنا حزب اللّه و رسوله،و الفئة الباغیة حزب الشّیطان». (5)کسانی هم که در حزب علی علیه السّلام و حزب پیامبر قرار می گیرند،خواه ناخواه در حزب خداوندند.پس هم علی علیه السّلام و خاندان و فرزندان او «حزب اللّه»اند،هم شیعیان و پیروانشان،که این حقیقت در کلام نبوی چنین جلوه گر شده است:«یا علیّ...شیعتک حزب اللّه» (6)،و«نحن و شیعتنا حزب اللّه و حزب اللّه هم الغالبون». (7)

اینها همه برای آن است که امام علی علیه السّلام ذوب در خدا و رضای او و آیین حق است، پیروان راستین او نیز مبنا و محور فکر و عمل و گرایش و مواضع خود را«خطّ علی»قرار می دهند.-تشیّع،میزان حقّ،علیّ مع الحقّ.

ص:225

1- 1) .بحار الانوار،ج 37 ص 223.
2- 2) .همان،ج 36 ص 139 و موسوعة کلمات الامام الحسین،ص 597.
3- 3) .همان،ج 23 ص 142.
4- 4) .همان ص 144.
5- 5) .همان،ج 27 ص 83.
6- 6) .همان،ج 68 ص 41.
7- 7) .همان،ج 68 ص 41.

حسّان بن ثابت

شاعر زمان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله که واقعۀ غدیر را همان جا و همان روز به شعر درآورد.گرچه شاعران غدیریه سرای بسیارند،امّا حساسیّت کار او سرودن شعر غدیر در همان روز در حضور پیامبر است که رسول خدا نیز او را دعا کرد و به تعبیر علامۀ امینی،نخستین شعر روایی است که به آن حادثه بزرگ و نبأ عظیم پرداخته و در حضور صدهزار نفر خوانده است.

حسّان از انصار و از قبیله بنی نجّار در مدینه و از شاعران مخضرم بود(آنان که هم در عصر جاهلیت هم در دورۀ اسلام،شعر سروده اند)و حدود 120 سال عمر کرد و در سال 55 هجری درگذشت.وی گرچه سوابق خوبی در اسلام داشت،امّا در نهایت،عثمانی شد و از جناح علی علیه السّلام دست شست و با او بیعت نکرد.قصیدۀ غدیریۀ او که با مطلع:«ینادیهم یوم الغدیر نبیّهم»آغاز می شود،حضرت را به عنوان امامت و ولایت یاد کرده است،از جمله در این سه بیت:

فقال له قم یا علیّ فإنّنی رضیتک من بعدی اماما و هادیا

فمن کنت مولاه فهذا ولیّه فکونوا له أتباع صدق موالیا

هناک دعا:اللّهمّ وال ولیّه و کن للّذی عادی علیّا معادیا (1)

-شعرای غدیر.

حسبنا کتاب اللّه

یعنی«کتاب خدا،قرآن برای ما بس است».این جمله را عمر بن خطاب وقتی گفت که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در روزهای آخر عمر و ایّام بیماری درخواست کرد کاغذ و قلمی بیاورند تا چیزی بنویسد که امّت پس از وی گمراه نشوند.پیامبر می خواست مسأله جانشینی امیر المؤمنین را با صراحت و به صورت سند مکتوب بنویسد تا راه بر هرفتنه ای بسته شود.

امّا عمر با کمال جسارت،گفت که درد بر پیامبر غلبه کرده و هذیان می گوید،قرآن پیش

ص:226

1- 1) .الغدیر،ج 2 ص 34،نیز ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 6 ص 278.

شماست و کتاب خدا برای ما کافی است«إنّ النّبیّ قد غلب علیه الوجع(إنّ رسول اللّه یهجر)و عندکم القرآن،حسبنا کتاب اللّه». (1)وی می دانست که قصد رسول خدا چه بود،از این رو ممانعت کرد (2)و پیامبر هم از جرّوبحث در حضور خود ناراحت شد و از حاضران خواست که بیرون بروند.

با آنکه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله طبق حدیث«ثقلین»بارها فرموده بود که کتاب و سنّت(یا کتاب و عترت)از هم جدا نمی شوند،عده ای با تمسّک به قرآن،عترت را کنار زدند و منطقشان همان«حسبنا کتاب اللّه»بود و این شیوه،برای خانه نشین ساختن اهل بیت و منع روایت فضایل امیر المؤمنین و خاندان پاک پیامبر خدا بود.ابن عباس می گفت:همۀ مصیبت،آن روز بود که نگذاشتند پیامبر خدا آنچه را می خواست بنویسد. (3)جلوگیری از نگارش و نقل احادیث پیامبر،در زمان ابو بکر و عمر بشدّت اعمال می شد و مردم را با استناد به برخی روایات جعلی از قول پیامبر که فرموده:سخنان مرا ننویسید و روایت نکنید و آن را با قرآن مخلوط نسازید و...مدّتها از نقل و روایت و تدوین احادیث پیامبر جلوگیری می کردند. (4)

حتی اگر باخبر می شدند کسانی روایاتی را گردآوری کرده اند،دستور می دادند تا آنها را محو کنند،گاهی تهدید می کردند،یا به حبس می افکندند. (5)

تفکّر«حسبنا کتاب اللّه»،در تقابل با امامت و پیشوایی أئمّۀ معصوم است و معتقدان به این مسلک،مخالفان ولایت اهل بیت پیامبرند. (6)این تفکر در تضادّ با قرآن و فرمودۀ پیامبر است که ثقلین را میان امّت خود به یادگار گذاشت.به تعبیر شهید پاک نژاد:«حسبنا کتاب اللّه،در برابر آیۀ شریفه که اطاعت از پیامبر را واجب دانسته،ردّ مطلب است.حسبنا کتاب اللّه در برابر حدیث ثقلین«إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی»که مورد تأیید

ص:227

1- 1) .المراجعات،نامۀ 86 به نقل از منابع متعدد اهل سنّت با اختلاف در تعبیر،«تدوین السنّة الشریفة»،ص 81،«دلائل الصدق»،ج 3 ص 119.
2- 2) .نهج البلاغه،شرح ابن ابی الحدید،ج 3 ص 114.
3- 3) .الملل و النحل،شهرستانی،ج 1 ص 22،معالم المدرستین،ج 1 ص 112 و منابع تاریخی دیگر.
4- 4) .اضواء علی السنة المحمّدیّه،محمود ابوریّه،ص 46،تدوین السنة الشریفه،محمد رضا الجلالی،ص 263.
5- 5) .تدوین السنّة الشریفه،ص 436.
6- 6) .در این زمینه،از جمله ر.ک:«نامه ای که نانوشته ماند»،غلامحسین زینلی،بوستان کتاب.

اکثریت فرزندان دانشمند سقیفه است،ردّ فرمودۀ نبی گرامی است.حسبنا کتاب اللّه هیچ با نام اهل سنّت و سنی و تسنّن سازگاری ندارد(و سنّی یعنی پذیرای سنّت،سنت چیزی اضافه بر کتاب)حسبنا کتاب اللّه با(فاسئلوا أهل الذّکر إن کنتم لا تعلمون)جور در نمی آید...» (1)

فرهنگ«حسبنا کتاب اللّه»،فرهنگ حذف اهل بیت و سیرۀ قولی و عملی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و کنار گذاشتن یکی از«ثقلین»است.چه«کتاب و عترت»را ملاک قرار دهیم(که شیعه می گوید)و چه«کتاب و سنّت»را(که اهل سنّت بر آن پای می فشارند)،یک نکته روشن است و آن اینکه تکیه بر قرآن و فاصله گرفتن از سنّت و عترت،به بیراهه می رود، چون اهل بیت،مفسّران قرآنند و سنّت،مبیّن کتاب خداوند است.

-پنج شنبۀ شوم،نامۀ نانوشته،جلوگیری از تدوین حدیث،فلته،حدیث ثقلین،قرآن و عترت،مطاعن.

حقّ

حق در مقابل باطل،به معنای چیزی است که ثابت،استوار،درست،حتمی و سزاوار باشد.از نامهای خداست.حق در زمینۀ گفتار،عمل،عقیده،واقعه،ادّعا،پاداش و...به کار می رود.از دیرباز،حق و باطل وجود داشته و با هم تقابل داشته اند.اغلب هرکس و هرگروه،خود و عقاید و اعمالش را حق می داند.ولی حق یکی بیش نیست.از میان مذاهب،یکی حق است و بقیّه باطل.در نزاعها و مخاصمات نیز یک طرف برحق است و دیگری ناحق.به تعبیر حضرت علی علیه السّلام:«حقّ و باطل و لکلّ أهل» (2)حق است و باطل و هرکدام را اهلی است.وقتی حق و باطل شناخته نشود و به هم درآمیزد،«شبهه»پیش می آید (3)و وقوع فتنه هم آنجاست که حق و باطل با هم آمیخته می شود و هواپرستی هم کمک می کند و افراد در فتنه می افتند و اگر این دو از هم جدا باشند،شناخت آن آسان تر و گمراهی مردم کمتر خواهد بود. (4)

ص:228

1- 1) .مظلومی گمشده در سقیفه،ص 84.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 16.
3- 3) .همان،خطبه 38.
4- 4) .همان،خطبۀ 50(انما بدء وقوع الفتن...).

قرآن حق است و حق را بیان می کند.امّا بیماردلان از آن برداشت بد می کنند و به گمراهی می افتند.گاهی هم افرادی با انگیزه های باطل،حرف حقّی می زنند تا فریب دهند (-کلمة حقّ یراد بها الباطل).اگر کسی حق را بشناسد،باطل را هم خواهد شناخت و معیار شناخت حق و باطل بودن اشخاص و گروهها و فرقه ها شناخت حقّ است و این همه تفرقه و تشتّت،نتیجۀ کوتاهی و ضعف در شناخت حق است.

جنگ هفتاد و دو ملّت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت،ره افسانه زدند

از میان هفتاد و سه فرقۀ مسلمانان نیز«فرقۀ ناجیه»و«مذهب حق»،پیروان اهل بیت اند و مکتب عترت.در کشاکش کلامی و فرقه ای میان مسلمانان نیز،حق با گروهی است که پیشوای حق داشته باشند.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ،اللّهمّ أدر الحقّ معه حیث دار» (1)،علی علیه السّلام با حق است و حق با علی است،خدایا حق را دائر مدار او بگردان.از این سخن برمی آید که چون علی علیه السّلام از حق ناگسستنی است،پس کلام و راه او حق است و برهان،پیروان او برحقّند و هرچه امام بگوید حق است،چون حق بر محور و مدار او می چرخد.

گرچه حق و باطل بودن اشخاص را با حق می سنجند،امّا وقتی کسی حقّ مطلق و حق مجسّم شد،خودش تبدیل به معیار می شود و حق را با عمل و گفتار و موضع و داوری او باید شناخت.در زیارت جامعه دربارۀ اهل بیت پیامبر می خوانیم:«و الحقّ معکم و فیکم و منکم و إلیکم و أنتم أهله و معدنه»حق با شماست و در شما و از شما و به سوی شما باز می گردد و شما اهل و سرچشمه و معدن حقّید.در زیارت«آل یاسین»که از ناحیۀ مقدسه صادر شده است و فرموده اند که هرگاه خواستید به ما توجّه داشته باشید چنین بگویید،از جمله آمده است:«فالحقّ ما رضیتموه و الباطل ما سخطتموه و المعروف ما أمرتم به و المنکر ما نهیتم عنه.» (2)آنچه شما بپسندید حق همان است،آنچه شما خوش ندارید باطل است،به هرچه شما دستور دهید معروف است و از هرچه شما نهی کنید،منکر است.این دقیقا محوریّت اهل بیت عصمت و طهارت را در شناخت حق و باطل و معروف و منکر

ص:229

1- 1) .سفینة البحار،واژۀ حق.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 53 ص 172.

نشان می دهد.فماذا بعد الحقّ إلاّ الضّلال؟!

وقتی«آیۀ تطهیر»،پاکی و عصمت این خاندان را بیان می کند،وقتی پیامبر خدا، علی علیه السّلام را محور حق معرفی می کند،وقتی أئمّۀ معصومین از سوی خدا و رسول،«حجّت» شناخته می شوند،شناخت حق آسان است،اگر دیدگان را غبار جهل و تعصّب نگرفته باشد.

قرآن،حق را همچون آبی سودمند و باقی می داند و باطل را همچون کفی ناپایدار و بی خاصیّت. (1)گرچه پیروان باطل،دورانی سلطه و غلبه داشتند و حق را کنار زدند،ولی دولت جاوید از آن حقّ است و امروز پیشوایان معصوم از اهل بیت،چهره های درخشان و ماندگار حق اند.

فروزان مشعل همواره جاوید شمایید و شمایید و شمایید

شما حقّید و دشمن ها سرابند کفی پوچند و چون نقشی بر آبند

شما شیرازۀ امّ الکتابید شما میزان حق روز حسابید

امامید و شهیدید و گواهید مصون از هرخطا و اشتباهید

امیر کشور دلها شمایید شما آیینه های حق نمایید

شما نور خدا در روی خاکید صراط مستقیم و راه پاکید

جهان جسم و شما جان جهانید شما هم آشکار و هم نهانید

شما از اهل بیت آفتابید گل جان محمّد صلّی اللّه علیه و آله را گلابید. (2)

-قرآن ناطق،فرقۀ ناجیه،هفتاد و دو ملّت،آیۀ تطهیر،عصمت،حجّت شناسی،علی علیه السّلام و حق،با آل علی...

حق با علی است-علی علیه السّلام و حق

حقوق اهل بیت علیهم السّلام

امّت اسلامی بنا به آیات و روایات،نسبت به امامان معصوم و عترت پیامبر،تکالیف و وظایفی دارند.هم شناخت این حقوق ضروری است و هم ادای آنها و جز با این معرفت و ادا،رستگاری در کار نیست.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«لا ینتفع عبد بعمله إلاّ بمعرفته

ص:230

1- 1) .رعد،آیۀ 17.
2- 2) .از نویسنده،«برگ و بار»،ص 58.

بحقّنا» (1)هیچ بنده ای از عمل خود بهره ای نمی برد مگر با شناختش نسبت به حق ما.

بخشی از این حقوق از این قرار است:

1-معرفت این حجتهای معصوم الهی.

2-محبّت و مودّت نسبت به اهل بیت،که در قرآن نیز به عنوان اجر رسالت مطرح شده است(شوری،آیۀ 23).

3-تمسّک به عترت پیامبر که روایات بسیاری دربارۀ آن آمده است.

4-ولایت نسبت به امیر المؤمنین و خاندان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و قبول سرپرستی و پیشوایی امامان.

5-مقدم داشتن آنان بر دیگران در همۀ امور دینی و دنیوی و عبادی و سیاسی.

6-اقتداکردن به آنان و تأسی جستن به آنان و ایشان را اسوه قرار دادن.

7-فرمانبرداری و اطاعت از آنان.

8-گرامی داشتن و اکرام و احترام نسبت به آنان،در حال حیاتشان و پس از وفاتشان.

9-پرداخت حقوق مالی(خمس)به آنان.

10-نیکی و احسان به آنان.

11-درود و صلوات فرستادن بر آن خاندان پاک و افزودن«آل محمّد»در صلوات بر«محمّد».

12-ذکر و یادکرد آنان و فضایلشان.

13-ذکر مصیبتها و مظلومیتهایشان و گریستن بر آنان.

14-زیارت امامان در حال حیات و زیارت قبورشان پس از وفات و شهادتشان.

دربارۀ هریک از این حقوق،روایات فراوان نقل شده است. (2)به دو مورد از آنها اشاره می شود:پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«تمسّکوا بطاعة أئمّتکم و لا تخالفوهم،فإنّ طاعتهم طاعة اللّه و إنّ معصیتهم معصیة اللّه» (3)به اطاعت از امامانتان چنگ بزنید و با آنان مخالفت

ص:231

1- 1) .امالی،مفید،ص 44 ح 2.
2- 2) .ر.ک:«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»،ص 355 تا 393.
3- 3) .همان،ص 369.

نکنید،چراکه اطاعت آنان فرمانبرداری از خداست و نافرمانی آنان نافرمانی خداوند است.امیر المؤمنین علیه السّلام در اشاره به دو حق طاعت و ولایت فرموده است:«لنا علی النّاس حقّ الطّاعة و الولایة و لهم من اللّه سبحانه حسن الجزاء»، (1)برای ما برعهدۀ مردم حق اطاعت و ولایت است،برای آنان نیز از سوی خدا پاداش نیکوست.

-حجت شناسی،امام شناسی،اطاعت،آیه اولی الأمر.

حکمیّت

به معنای داوری و قضاوت بین دو گروه یا دو شخص در مسألۀ مورد نزاع است.به آنکه دو طرف به داوری او راضی می شوند«حکم»گویند.حکمیّت در جنگ صفّین پس از آن پیش آمد که سپاه علی علیه السّلام در آستانۀ پیروزی قاطع بر معاویه قرار گرفته بود و معاویه که کار را تمام شده می دید،در فکر فرار بود و از عمرو عاص خواست که چاره ای بیندیشد.

عمرو عاص طرح«قرآن بر نیزه کردن»را پیشنهاد کرد و فراخواندن علی علیه السّلام و یارانش به تن دادن به داوری قرآن بین دو گروه متخاصم(-قرآن بر نیزه کردن).

توطئۀ آنان کارگر افتاد.هرچه امام علیه السّلام به یارانش فرمود که این نیرنگ است و اینان اصحاب قرآن نیستند و قرآن ناطق منم،گوش ندادند.میانشان اختلاف افتاد.عده ای گفتند می جنگیم،جمعی گفتند بر ما روا نیست که با اینان بجنگیم چون ما را به حکم قرآن می خوانند. (2)امام در فشار آن گروه که خواستار ترک نبرد بودند قرار گرفت و از آن حضرت هم خواستند که جنگ نکند و فشار آوردند که دستور دهد مالک اشتر هم برگردد.مالک می خواست نپذیرد،ولی احساس کرد که جان علی علیه السّلام در خطر است،دلشکسته و غمگین دست از نبرد کشید.قرار شد مذاکره شود و نماینده ای از هرطرف شرکت کند.امام ناچار شد حکمیّت را بپذیرد.امام می خواست ابن عباس را از سوی خود بفرستد،ولی با فتنه گری اشعث نگذاشتند و ابو موسی اشعری را مطرح کردند.امام راضی نبود ولی همچنانکه اصل حکمیّت را بر او تحمیل کردند،حکم را هم تحمیل کردند.از آن سو عمرو عاص تعیین شد.

متنی به عنوان قرار تحکیم نوشته شد و قرار شد آن دو مذاکره کنند تا کار جنگ به پایان

ص:232

1- 1) .غرر الحکم،ج 5 ص 129 ح 7628.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 32 ص 529.

برسد.قرارشان بر آن شد که در جمع مردم،هردو طرف را(علی علیه السّلام و معاویه را)از حکومت عزل کنند.ابتدا ابو موسی گفت:من علی علیه السّلام را از خلافت عزل کردم،سپس عمرو عاص گفت:من معاویه را به خلافت نصب کردم.ولوله و اختلاف افتاد و گروهی از سربازان امام سر به شورش گذاشتند.

حکمیّت بدون نتیجه ای مثبت،به زیان امام تمام شد،به نحوی که می توان از آن به عنوان یک کودتا برضدّ علی علیه السّلام یاد کرد.اعتراض ها آغاز گشت.عدّه ای که از آنان به «خوارج»،یاد می شود،از فرمان علی علیه السّلام بیرون رفتند و با این اعتقاد که حکمیّت،اشتباه و کفر بوده،ما توبه می کنیم،از علی علیه السّلام خواستند توبه کند،چون با پذیرش حکمیّت،او هم کافر شده است.علی علیه السّلام نپذیرفت،چراکه حکمیت را خود اینان بر حضرت تحمیل کرده بودند.از همین جا نطفۀ گروه خوارج شکل گرفت و فتنۀ آنان در نهایت به جنگ نهروان منتهی شد. (1)

در کتابهای تاریخی و کلامی پیرامون موضوع حکمیّت و درستی و نادرستی آن و تفکّر خوارج و شعار«لا حکم إلاّ للّه»و خروج از امر امام و قیام بر ضدّ او بحثهای فراوان شده که طالبین به منابع مفصّل تر مراجعه کنند.

-جنگ صفین،قرآن بر نیزه کردن،خوارج نهروان،قرآن ناطق،مارقین.

حکومت علوی

حکومت علوی چیزی جز همان«حکومت اسلامی»نیست،امّا از آنجا که در طول تاریخ،سلسله های خلفا و حکّام و پادشاهان،حکومت خویش را اسلامی می پنداشتند، دوران حکومت پنجسالۀ حضرت علی علیه السّلام و شیوۀ حکومتی او در زمینه های مختلف به عنوان«حکومت علوی»الگوی مجسّم و قابل ارائۀ حکومت اسلامی است.

ص:233

1- 1) .در مورد حکمیّت و قضایای مربوط به آن،ر.ک:«ارشاد»مفید،ج 1،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 2،«بحار الأنوار»،ج 33،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 6،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 6 ص 491،«دانشنامۀ امام علی»،ج 9،«الفتنه الکبری»طه حسین و....

حضرت علی علیه السّلام به شرطی مسؤولیت حکومت را برعهده گرفت که طبق حکم خدا و سیرۀ پیامبر خدا و آنچه خودش حق می شناسد و عدل می داند،رفتار کند.اجرای دقیق احکام قرآن و نداشتن کمترین سازش و مسامحه و تساهل در اجرای حق و عدل و مراعات کامل عدالت و پرهیز جدّی از تبعیض و مقابلۀ قاطع با فساد اداری و ستم و فحشاء از ویژگیهای حکومت آن حضرت بود.

حکومت علوی،هم ریشه و خاستگاه الهی و مشروعیّت دینی و مقبولیت مردمی داشت،هم به حقوق مردم و حقوق خدا پای بند بود،هم«عدالت اجتماعی»را در قاطعانه ترین صورتش اجرا می کرد،هم حدود آزادی های مشروع و سالم را پاس می داشت و هم با فتنه و بغی و براندازی و توطئه،مبارزه ای سرسختانه داشت.روش مالی آن حضرت و حفظ بیت المال و جلوگیری از سوءاستفاده های مالی دقیقا منطبق با حکم قرآن و رضای الهی بود.ازاین رو تحمّل«عدل علی»بر خیلی ها حتی نزدیکانش دشوار بود.آن حضرت،هرگز سوءرفتار و سوءاستفادۀ والیان و کارگزاران حکومتش را با مردم و از موقعیت خویش تحمّل نمی کرد و به هیچ قیمتی حاضر نبود در قلمرو حکومتش کمترین ستمی به کوچکترین و ضعیف ترین موجود روا شود.

قاطعیّت او را در عمل به حکم شرع،همگان می دانستند،ازاین رو فرصت طلبان و دنیاخواهان و امتیازجویان هرگز تمایل به روی کار آمدن او نداشتند.علی علیه السّلام به مخالفان حکومتش آزادی انتقاد می داد ولی توطئه و فتنه را برنمی تافت.نمونه اش تحمّل حرفهای خوارج تا وقتی بود که دست به فتنه و توطئه نمی زدند.در مرحلۀ فتنه انگیزی و محاربه با حکومت حق علوی،به آنان امان نداد و در جنگ نهروان چشم فتنه را درآورد.

حکومت در دیدگاه علی علیه السّلام وسیله ای برای اقامۀ حق و زدودن باطل و دفع ستم و اجرای عدالت بود و جز با این هدف،کمترین دلبستگی به زمامداری نداشت و آن را حتّی از یک لنگه کفش پاره یا آب بینی بز هم ناچیزتر می شمرد.معیار و مدار حکومت علوی را در منشور حکومتی او که به«عهدنامۀ مالک اشتر»شهرت یافته است می توان دید.آن حضرت،هم«احیای حق»را از هدفهای حکومت خویش می دانست،هم«تأمین سعادت مردم»را،هم«تحقّق عدالت»را،هم«تأمین امنیّت»را،هم«تحقّق وحدت»را،هم «تأمین رفاه عمومی»را،هم«حفظ کرامت انسانی»را،هم«نفی استبداد»را،هم«رابطۀ

ص:234

خوب حکومت و مردم»را.حکومت او حکومت«شایسته سالاری»بود.زمامداری را به عنوان یک«تکلیف»عهده دار شده بود و از آن هرگز به عنوان میدانی برای بهره مندی و ثروت اندوزی و قوم و خویش بازی بهره نگرفت.اگر هم با دشمنان در سه جبهۀ ناکثین و قاسطین و مارقین جنگید،نه براساس حفظ قدرت و ریاست،بلکه با پشتوانۀ مکتبی و برای دفاع از حق و سرکوب باطل و نفاق و تجاوز بود.خود نیز شهید راه عدالت شد و جان بر سر ارزشها و آرمانهایی که به آنها باور داشت نهاد و توانست موفق ترین،درخشان ترین و الهی ترین شیوۀ زمامداری و مدل حکومت را برای همیشه به جهان و جهانیان عرضه کند.

شناخت ویژگیهای«حکومت علوی»و ابعاد آن در زمینه های داخلی و خارجی و برخورد با دوست و دشمن و در مسائل مالی،قضایی،اداری،عزل و نصب مسؤولان، اجرای قانون،عدالت اجتماعی،شیوۀ جنگ و تقابل با معارضان و...از حوصلۀ این مختصر بیرون است.مطالعۀ سیرۀ رفتاری و زندگی آن حضرت در دورۀ خلافت و نیز مطالعۀ سخنان حضرتش در نهج البلاغه،گویاترین شاخص برای معرفی«حکومت علوی»است.

در این زمینه آثار ارزشمندی نیز نگاشته شده که باید به آنها مراجعه کرد. (1)

-عدل علی،عدالت،قضاوتهای علی،سیرۀ علی،سیاست علوی.

ص:235

1- 1) .از جملۀ کتابهای فارسی ر.ک:«عدالت اجتماعی در اسلام»،سیّد قطب،«آیین کشورداری از دیدگاه امام علی»،فاضل لنکرانی،«اصول و شیوه های حکومت اسلامی در نهج البلاغه»بنیاد نهج البلاغه،«تجلی امامت»ناظم زاده،«حکمت اصول سیاسی اسلام»محمّد تقی جعفری،«حکومت در نگاه علی»عباس فرحبخش،«حکومت عدالتخواهی حضرت علی»رسول زاده خویی،«دولت آفتاب»مصطفی دلشاد تهرانی،«سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب»علی اکبر ذاکری، «نظامنامۀ حکومت»محمّد کاظم محمّد فاضل،«بیت المال در نهج البلاغه»حسین نوری،«دین و دولت در اسلام» غلامرضا ظریفیان،«راه علی»سیّد رضا صدر،«سیاست نظامی امام علی»اصغر قائدان،«سیرۀ علوی»محمّد باقر بهبودی، «علی از زبان علی»جعفر شهیدی،«تحلیلی بر مواضع سیاسی علی بن ابی طالب»اصغر قائدان،«تاریخ ولایت در نیم قرن اوّل»حسین ذاکر حسین،«امام علی صدای عدالت انسانی»جرج جرداق،ویژه نامۀ دو جلدی فصلنامۀ«حکومت اسلامی»،مقالۀ«حکومت علوی از نگاه امام خمینی»،جواد محدثی در مجله حکومت اسلامی شمارۀ 18 ص 263، «سیاست نامۀ امام علی»،ری شهری ترجمه مهریزی و از کتابهای عربی ر.ک:«الامام علی بن ابی طالب و تجربة الحکم» حسن الزّین،«الامام علی و مشکلة نظام الحکم»محمّد طیّ،«علی و الحاکمون»محمّد الصادقی،«دولة الامام علی» محسن الموسوی،«الراعی و الرعیّه»توفیق الفکیکی،«علی و نظام الحکم فی الاسلام»محمّد باقر الناصری،«الأستراتیجیّة العسکریة عند الامام علی»محمّد البستانی،«دروس سیاسیة من نهج البلاغه»محمّد تقی رهبر،«فلسفة الحکم عند الامام» نوری جعفر،«نظریّة الحکم و الاداره فی عهد الامام للأشتر»سیّد عبد المحسن فضل اللّه،«الأداره و النظام الأداری عند الامام علی»محسن باقر الموسوی.

حملۀ حیدری

از تأثیرگذاری تفکر شیعی بر ادبیات،می توان سرودن حماسه نامه های مربوط به اهل بیت را برشمرد.«حملۀ حیدری»نام دو منظومه در قالب مثنوی به زبان فارسی دربارۀ جنگهای پیامبر و حضرت علی علیه السّلام است،یکی از«بمان علی کرمانی»در 30 هزار بیت که در ایران سال 1264 چاپ شده است،دیگری از میرزا محمّد باذل مشهور به وزیرخان(م 1124)که شامل 24000 بیت درباره پیامبر و حضرت امیر و غزوات آن حضرت تا شهادت اوست. (1)کتابهای حماسی دیگری هم با همان عنوان از سرایندگان مختلف وجود دارد که در وصف دلاوریهای حضرت علی علیه السّلام است.این نامگذاری برگرفته از شجاعت حضرت علی علیه السّلام در جنگهاست که در برخی دعاها و صلوات ها نیز با عنوان «الصّولة الحیدریّة»به آن اشاره شده است.در حملۀ حیدری«باذل»،حوادث تاریخ اسلام از بعثت پیامبر تا پایان عصر خلافت عثمان آمده و عمدۀ حماسه سرایی او مربوط به غزوات زمان پیامبر و حوادثی است که حاوی فضایل و مناقب امیر المؤمنین است.

به عنوان نمونه چند بیت از اشعار او آورده می شود:

پس از مصطفی مدح شیر خدا بود نزد ارباب عرفان روا

به مدح علی خامه سر می کنم زمین تا فلک پر گهر می کنم

علی صورت قدرت کردگار علی در جهان رحمت کردگار

علی درّة التاج درّ وجود علی مالک الملک اقلیم جود

وصیّ نبی جفت پاک بتول فروزندۀ شمع دین رسول (2)

-تلمیحات غدیری و علوی.

حواریّون علی علیه السّلام

حواریّون علی علیه السّلام به اصحاب خاصّ آن حضرت گفته می شود.هرچند در جای دیگر (اصحاب علی علیه السّلام)از یاران آن حضرت بحث شده،لیکن چون عنوان حواریون مستقلا در احادیث آمده،عنوان می شود.حواریون،اصطلاحی است که ابتدا قرآن دربارۀ یاران ویژۀ

ص:236

1- 1) .الذریعة الی تصانیف الشیعه ج 7 ص 91،زبدة الآثار،ص 177.
2- 2) .دربارۀ باذل و حملۀ حیدری او ر.ک:«کتاب ماه هنر»،شماره 31-32 ص 28 مقالۀ«حملۀ حیدری».

حضرت عیسی مطرح کرده است(آل عمران،آیه 52،مائده،آیه 112،صف،آیه 14 و...) لیکن دربارۀ پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و حضرت علی علیه السّلام و امامان دیگر نیز مطرح است،یاران مطمئن و پیمان بسته ای که عهد نشکستند و با عهد درست و میثاق استوار از دنیا رفتند.طبق برخی روایات،حواریون امام علی علیه السّلام عبارت اند از:عمرو بن حمق خزاعی،محمّد بن ابی بکر،میثم تمّار و اویس قرنی. (1)شیعیان خاص و پاک از گناه در یک نگاه کلّی حواریون أئمه شیعه اند.به تعبیر امام صادق علیه السّلام:«إنّ شیعتنا حواریّونا» (2)،شیعیان ما حواریون مایند.

-اصحاب علی علیه السّلام.

حوض کوثر-ساقی کوثر

حیدر

نام دیگر علی بن ابی طالب است که میان شیعه مشهورتر است،به معنای شیر و نشان شجاعت اوست.خود امام علی علیه السّلام در جنگ خیبر،هنگام مبارزه با مرحب خیبری فرمود که مادرم مرا حیدر نامید(أنا الّذی سمّتنی أمّی حیدرة). (3)این نام،اغلب با صفت کرّار می آید.

حیدر کرّار،یعنی شیر شجاع و حمله آور.به شیعه از آن جهت که منسوب به آن حضرتند، «حیدری»هم گفته شده است.اینکه مادر آن حضرت،نام وی را حیدر نهاد،شاید برای زنده نگه داشتن نام پدرش بوده(فاطمه بنت اسد)،و اسد و حیدر هردو به معنای شیر است،پس علی علیه السّلام شیر و شیرزاده است.روایتی هم هست که آن حضرت در کودکی اژدهایی را درید و ازآن رو حیدر گفته می شود. (4)در اشعار منقبتها به این نکته بسیار اشاره شده است.از جمله در شعر ابن یمین فریومدی است:

آن طفل شیردل که به توفیق ایزدی در عهد مهد کرد شکار اژدها،علی است. (5)

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام،حیدر کرّار.

حیدرآباد

هرآبادی که به نام حیدر باشد.نام شهر پرجمعیت،کهن و معروفی در جنوب هند که با

ص:237

1- 1) .سفینة البحار،ج 1 ص 358.
2- 2) .همان،ص 357.
3- 3) .ارشاد،مفید،ج 1 ص 127.
4- 4) .مناقب،ج 2 ص 287.
5- 5) .یک قطره از دریا،ص 44.

علاقه های شیعی به این نام نامیده شده است.تأسیس آن را در سال 1000 هجری قمری توسط سلطان محمّد قلی قطب شاه،پادشاه شیعه و ایرانی نژاد و زیر نظر میر محمّد مؤمن استرآبادی دانسته اند.علت نامگذاری این شهر به«حیدرآباد»را ارادت خاص قطب شاهیان به حیدر کرّار،علی مرتضی علیه السّلام دانسته اند.

در زمان حکومت این سلسله،یکی از مراکز مهمّ تشیّع و زبان و ادب فارسی در جنوب هند به شمار می رفت.قطب شاه،مذهب تشیّع را در این شهر اعلام کرد و دستور داد در خطبه های نماز جمعه نام ائمۀ شیعه قرائت شود و به رواج تشیّع در این منطقه و برپایی مراسم عزاداری ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام پرداخت و خود وی از مرثیه سرایان بنام بود.آثار تاریخی بسیاری از دوران حکومت شیعیان در حیدرآباد وجود دارد. (1)«علامه مؤمن استرآبادی،فقیه برجسته و معمار معروف عصر خود بود.وی شهر بزرگ و زیبای حیدرآباد را در سال 999 ق آماده نمود.شهر حیدرآباد یعنی شهر امام علی علیه السّلام براساس نقشۀ شهر اصفهان دوران صفوی طرّاحی شد و در آن دوران به عنوان«اصفهان نو»معروف گردید.» (2)شهرها و روستاهای فراوانی نیز به این نام است. (3)-نجف آباد

حیدر کرّار

حیدر نام علی علیه السّلام است و کرّار به معنای بسیار حمله کننده.لقب کرّار را پیامبر خدا در جنگ خیبر به امیر المؤمنین علیه السّلام داد،آنگاه که دیگران از فتح قلعه های خیبر ناتوان شدند، فرمود:فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که جز با پیروزی برنمی گردد،حمله کننده ای است بی فرار،خدا را دوست می دارد،خداوند هم او را دوست می دارد«لأعطینّ الرّایة رجلا...کرّار غیر فرّار». (4)ناصر خسرو گوید.

کفوی نداشت حضرت صدیقه گر می نبود حیدر کرّارش

همچنان در قهر جبّاران به تیغ ذوالفقار هیچ کس انباز و یار حیدر کرّار نیست

حیدر کرّار نام دهی از توابع بهبهان نیز است. (5)-القاب و کنیه های علی علیه السّلام.

ص:238

1- 1) .برای توضیح بیشتر ر.ک«دائرة المعارف تشیّع»،ج 6،ص 593.
2- 2) .فصلنامه«مشکوة»،ویژه نامۀ امام علی،شماره 68-69 ص 84.
3- 3) .ر.ک:«لغت نامه»دهخدا.
4- 4) .احقاق الحق،ج 5 ص 382.
5- 5) .لغت نامه،دهخدا.

خ

خاتم بخشی

انفاق انگشتر در حال نماز به فقیر که از سوی امام علی علیه السّلام انجام گرفت،نزول آیۀ ولایت را درپی داشت: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ . (1)روز 24 ذی حجّه،فقیری به مسجد پیامبر آمده، تقاضای کمک کرد.کسی کمک نکرد.علی علیه السّلام که در حال نماز بود،به او اشاره کرد،وی جلو آمد و انگشتر را از دست امیر المؤمنین بیرون آورد.آیه ای که در این مورد نازل شد، پس از خدا و رسول،کسی را ولیّ و سرپرست مؤمنان معرفی کرد که نماز می خواند و در حال رکوع،زکات و صدقه می دهد. (2)مصداق این آیه کسی جز علی علیه السّلام نبود.راویان متعدد این داستان و نزول آیۀ ولایت را در شأن انفاق حضرت علی علیه السّلام ذکر کرده اند.نزول آیه و ستایش از این انفاق،نه به خاطر گرانی قیمت انگشتر،بلکه به خاطر اخلاص آن حضرت در انفاق بود.این حادثه علاوه بر آن که فضیلت مهمّی از فضایل علی علیه السّلام را بیان کرد، سبب نزول یکی از روشن ترین آیات مربوط به امامت و ولایت شد که پیوسته به آن استشهاد شده است.

ص:239

1- 1) .مائده،آیه 55.
2- 2) .الغدیر،ج 2 ص 52.

برو ای گدای مسکین در خانۀ علی زن که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را (1)

آنکه در حین صلات از مال خود دادی زکات جز علی را کس نمی دانم به نصّ«انّما» (2)

-آیۀ ولایت،تلمیحات غدیری و علوی.

خانۀ علی علیه السّلام در کوفه

حضرت علی علیه السّلام پس از ورود به کوفه در روز 12 رجب سال 36،به جای آنکه به قصر دار الاماره(که در زمان سعد وقاص ساخته شده بود)برود،در خانۀ کوچکی در نزدیکی مسجد کوفه ساکن شد و چند سال اقامتش در کوفه را در آن خانه گذراند.این خانه که به «بیت علی»هم معروف است،از بخشهای مختلفی تشکیل شده است و هم اکنون نیز بازسازی شدۀ آن موجود است و زائران عتبات از آن دیدن می کنند.«اندرونی و بیرونی این خانه را راهروی تنگ به هم وصل می کند.حتّی چاهی که حضرت از آن آب می کشید،در میان اتاقی وجود دارد و مردم برای تیّمن و تبرّک از آن چاه آب می کشند و می نوشند.اتاق مکتب خانۀ فرزندان حضرت و آثار دیگری از زندگی آن پیشوای عادل همچنان قابل مشاهده است.» (3)-خانۀ فاطمه و علی علیه السّلام.

خانه فاطمه و علی علیهم السّلام

این خانۀ مقدس در مدینه،متّصل به خانۀ پیامبر و در جوار مسجد النبی بود.حضرت رسول،پیوسته به آنجا می رفت و دختر و دامادش را دیدار می کرد.وقتی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به فرمان خدا دستور داد همۀ خانه هایی که راهی به مسجد داشتند،درها را مسدود کنند،تنها خانۀ علی و فاطمه اجازه داشت که آن در را گشوده دارد (4)(-حدیث سدّ الأبواب)و این فضیلت آن خانه و ساکنانش را می رساند.به فرمودۀ امام باقر علیه السّلام:«بیت علیّ و فاطمة حجرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سقف بیتهم عرش ربّ العالمین...» (5)خانۀ علی و فاطمه حجرۀ پیامبر بود و سقف خانۀ آنان عرش پروردگار جهانیان.به تعبیر امام خمینی قدس سره:

ص:240

1- 1) .شهریار.
2- 2) .دیوان ابن یمین،ص 10.
3- 3) .سیمای کوفه،غلامرضا گلی زواره،ص 213.
4- 4) .الغدیر،ج 3،ص 202.
5- 5) .آداب الصلاة،امام خمینی،ص 330،به نقل از تفسیر برهان.

«صلوات و سلام خداوند تعالی بر این حجرۀ محقّری که جلوه گاه نور عظمت الهی و پرورشگاه زبدگان اولاد آدم است» (1)،«این خانۀ کوچک فاطمه علیها السّلام و این افرادی که در آن خانه تربیت شدند که به حسب عدد،چهار پنج نفر بودند و به حسب واقع،تمام قدرت حق تعالی را تجلّی دادند،خدمتهایی کردند که ما را و شما را و همۀ بشر را به اعجاب درآورده است.» (2)

این خانۀ با عظمت،پس از وفات پیامبر خدا،مورد هجوم قدرت طلبان قرار گرفت و به آنجا ریختند و آتش افروختند،فاطمۀ زهرا علیها السّلام را آزردند و علی علیه السّلام را کشان کشان به مسجد بردند تا به زور،از او بیعت بگیرند.خانۀ فاطمه و علی علیه السّلام محل تجمّع کسانی شده بود که نسبت به حکومت غصب ناراضی و معترض بودند.مخالفان با ابو بکر و حکومتش در خانۀ فاطمه متحصّن شدند.ولی ابو بکر،عمر و عدّه ای را فرستاد تا افراد را از خانۀ فاطمه بیرون آورند و اگر امتناع ورزیدند،آنان را بکشند.آتش آوردند و آن جنایتها را عملی ساختند.

کسانی که در این هجوم گستاخانه شرکت داشتند،عبارت بودند از:عمر،خالد بن ولید، عبد الرحمن بن عوف،ثابت بن قیس،زیاد بن لبید،زید بن ثابت و تنی چند که وارد خانه شدند و علی علیه السّلام را به زور بیرون بردند و حریم خانه و حرمت آن پایگاه فرشتگان را شکستند. (3)

دوباره بو لهب آتش برافروخت در بیت النّبی در شعله اش سوخت

سران توطئه باهم نشستند دل و پهلوی عصمت را شکستند

«عمر،از این تنها نقطۀ مقاومت در برابر حکومت جدید،سخت خشمگین است...

نمی تواند تحمّل کند در این خانه گروهی به عنوان سرپیچی از بیعت گرد هم آیند و چنین کانون مقاومی را تشکیل دهند.» (4)آن خانه،اینک کنار قبر حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و داخل در محوطه ای است که دور آن را ضریح بزرگ و مشبّک در مسجد النبی فراگرفته و در آن بسته است،دری که نقطۀ ورود به داخل ضریح نبوی است و روی قفل فولادی آن این بیت در مدح پیامبر نوشته است:

ص:241

1- 1) .صحیفه نور،ج 16 ص 125.
2- 2) .همان،ص 67.
3- 3) .ر.ک:«الغدیر»،ج 7 ص 77،«معالم المدرستین»علامه عسکری،ج 1 ص 124،«چشمه در بستر»،پورآقایی و منابع فراوان دیگر.
4- 4) .فاطمه فاطمه است،ص 164.

هو الحبیب الّذی یرجی شفاعته لکلّ هول من الأهوال مفتاحا (1)

-خانۀ علی علیه السّلام در کوفه.

خذلان حق

خذلان نقطۀ مقابل نصر است،یعنی ترک یاری و کمک،آنجا که نیاز به یاری است، یعنی واگذاشتن.در جبهۀ درگیری حق و باطل،وظیفۀ مسلمان یاری حقّ و ستیز با باطل است و بی تفاوت ماندن و تماشاچی بودن گناه است.افراد بی طرف،گرچه در صف باطل و یاور ظالم نیستند،امّا همین که در جبهۀ حق حضور نمی یابند و پشت مدافعان حق را خالی می کنند،نتیجۀ کارشان تضعیف حق است.

دربارۀ حضرت علی علیه السّلام و صحنه های درگیری او با ناکثین و قاسطین و مارقین،مردم سه گروه بودند:یک دسته مخالفان او که بر ضدّ امام صف آرایی و جنگ کردند.عدّه ای شیعه و هوادار امام بودند که در رکابش مبارزه کردند.عدّه ای هم بی طرف بودند و خود را از صحنه کنار کشیدند،با این بهانه که فتنه است و برادرکشی و ما در فتنه بی طرف می مانیم، درصورتی که وقتی یک سو،حق مجسّم علی ابن ابی طالب علیه السّلام است،جبهۀ مقابلش قطعا باطل است و جای ابهام و تردید نیست.امام دربارۀ اینگونه افراد،می فرمود:«خذلوا الحقّ و لم ینصروا الباطل» (2)،حق را یاری نکردند(و خوار ساختند)هرچند باطل را هم کمک نکردند.در مورد سستی یارانش در مقابله با دشمن،تعبیر«تخاذل»به کار برده و می فرماید:«آن قدر امروز و فردا کردید و سستی در یاری حق نشان دادید که شبیخونها بر ضدّ شما انجام گرفت» (3)و در سخنی دیگر می فرماید:«ای مردم!اگر در یاری حق کوتاهی نمی کردید و در سست کردن باطل سستی نشان نمی دادید،دیگران به شما طمع نمی بستند.» (4)و در گلایه از یاران ناهمدل و ناهمراه و جنگ گریزان عافیت طلب که آنان را«اشباه الرجال»می خواند،فرمود:«أفسدتم علیّ رأیی بالعصیان و الخذلان» (5)،رأی و نظر مرا تباه ساختید،با نافرمانی و ترک یاری.

ص:242

1- 1) .در حریم حرم،از مؤلف،ص 44.
2- 2) .نهج البلاغه،حکمت 18.
3- 3) .همان،خطبۀ 27.
4- 4) .همان،خطبه 166.
5- 5) .همان،خطبه 27.

خذلان حق،گاهی هم به صورت بیعت نکردن با خلافت آن حضرت بود.عبد اللّه بن عمر،سعد بن ابی وقّاص،محمّد بن مسلمه،اسامة بن زید،حسّان بن ثابت از کسانی بودند که با امام بیعت نکردند و برخی هم به دشمن پیوستند.این نوعی خذلان حق بود و نتیجۀ ترک بیعت،ترک یاری است!عبد اللّه بن عمر در آخر عمر بشدّت افسوس می خورد که چرا همراه علی علیه السّلام با«فئۀ باغیه»و گروه تجاوزگر پیکار نکرد. (1)منطق او این بود که هرکس به نماز فرابخواند به او اقتدا می کنم،از هرفرقه که باشد،و هرکس مرا به جنگ فراخواند پیروی نمی کنم. (2)در قیام مردم مدینه بر ضدّ یزید و والی دست نشاندۀ او،نه خود شرکت کرد و نه اجازه داد خانواده اش با انقلابیون همراهی کنند و می گفت:این بیعت شکنی است!موضع و عمل اینگونه بی طرفان،به تضعیف جبهۀ حق و به شک و تردید افتادن برخی مبارزان می انجامد.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله ازاین رو در خطبۀ غدیریۀ خویش،ضمن دعا به دوستان و حامیان و یاوران علی علیه السّلام به دشمنان و خاذلان او نفرین کرد:«و انصر من نصره و اخذل من خذله». (3)-اطاعت،حقوق اهل بیت.

خصایص امام علی علیه السّلام

فضایل و ویژگیهای بارز امیر المؤمنین بسیار است،کتابهای مستقلّی دربارۀ مناقب ویژه و فضایل بی نظیر آن حضرت نگاشته شده است. (4)این ویژگیهای بی شمار،در محدودۀ این خلاصه نمی گنجد.تنها به برخی از آنها فهرست وار اشاره می شود: (5)

ویژگیهای اعتقادی:اولین مسلمان بود،یک لحظه کفر و شرک نورزید،یقین او برتر، ایمانش خالص تر،قلبش امتحان شده تر بود،خوش اخلاق،خنده رو بود و شرح صدر داشت،صبر و حلمش بی نظیر،عزم و استقامتش استوار،صدق و اخلاصش کامل،ایثار و غیرتش در اوج،پارسایی و بخشندگی اش منحصربه فرد بود.تواضعی بزرگوارانه داشت، سرسختی اش در راه خدا و جامعیتش نسبت به صفات متضاد،بی همتا بود.

ص:243

1- 1) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 4 ص 92.
2- 2) .همان،ص 93.
3- 3) .الغدیر،ج 1 ص 43.
4- 4) .ر.ک:«الذریعه»،ج 7 ص 163 به بعد،با عنوان خصائص،یا الخصائص العلویّه تعدادی از آنها آمده است.
5- 5) .برگرفته از«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 9 ص 109 به بعد.

ویژگیهای عملی:پیشوای نمازگزاران بود،نماز با خشوع،و حضور قلب داشت،سرآمد عبادت کنندگان،الگوی نیایشگران،پیشوای مجاهدان،رهبر مستضعفان و اسوۀ صدقه دهندگان بود،لباس و خانه و غذایش ساده بود،خود را با ضعیف ترین مردم از نظر برخورداری اقتصادی هماهنگ ساخته بود.

ویژگیهای سیاسی-اجتماعی:اخوّت با پیامبر،برابری با رسول خدا در حق داشتن در از مسجد،بسته شدن همۀ درها به مسجد مگر در خانۀ او،مظلومیّت عظیم پس از پیامبر.

ویژگیهای رزمی:از همۀ مردم بادل و جرأت تر بود،شمشیر خدا بود که خطا نمی کرد، حمله کننده ای بود که فرار نداشت،خودش مباشرتا جنگ می کرد،زره او پشت نداشت، ضرباتش بر دشمن تک بود،رزمنده ای به سان او نبود،دشمنانش از او به شدّت هراسان بودند،پیامبر،دشمنان را به وجود او می ترساند،در همۀ جنگها همراه پیامبر بود،پرچم دار رسول خدا بود،در نبردها جبرئیل و میکائیل از راست و چپ حمایتش می کردند.

فضایل علی علیه السّلام بیشمار و اغلب منحصربه فرد است.شیخ مفید از کتاب ابن دأب، حدیثی نقل می کند که در آن هفتاد منقبت برای علی علیه السّلام ذکر شده که کسی در آنها بهره ای ندارد. (1)-فضایل علی علیه السّلام،اولین مسلمان،سلونی قبل آن تفقدونی،مولود کعبه.

خطبۀ شقشقیّه

خطبۀ سوم نهج البلاغه که شکوه و انتقاد حضرت علی علیه السّلام از غصب خلافت است و بیان شایستگی خود برخلافت و زعامت و صبر تلخ و جانکاه وی در آن دوران،همچون کسی که خار در چشم و استخوان در گلو دارد:«صبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجی»آن حضرت در این خطبه،علاوه بر تصدّی ناروای خلافت از سوی ابو بکر،از شیوۀ انتقال آن به عمر بن خطاب و سپس به عثمان انتقاد می کند و از غارت و حیف ومیل بیت المال مسلمانان از سوی عثمان سخن می گوید.اشاره به پیکار خود با ناکثین و قاسطین و مارقین دارد و اینکه خودش به دلیل حضور حاضر و وجود ناصر که حجّت را تمام می کند و تعهّدی که خدا از دانایان گرفته است در برابر ظلم ظالمان سکوت نکنند،بار خلافت را به

ص:244

1- 1) .الاختصاص،ص 144.

دوش کشید،وگرنه دنیا در نظر او بسی بی ارزش است.در شرحها علّت شهرت این خطبه به شقشقیّه آمده است.

این خطبه از منابع مهم و صریحی است که از زبان امیر المؤمنین،به نقد سه خلیفه و عملکرد اجتماعی و اقتصادی آنان و ناشایستگی شان برای خلافت و سزاواری خویش پرداخته است.به لحاظ لحن تند و گزندۀ خطبه و انتقاد صریح از خلفا،بعضی از اهل سنّت گفته اند که این خطبه از سخنان آن حضرت نیست،بلکه از بافته های سیّد رضی(گردآورندۀ نهج البلاغه)است.ابن ابی الحدید و دیگران با دلایل متقن ثابت کرده اند که این خطبه از سخنان مولاست و از سبک و سیاق کلام سیّد رضی برنمی آید که چنین سخن بگوید.ابن ابی الحدید،در ردّ این ادعا،از قول ابن خشّاب نقل می کند که این خطبه را در کتابهایی مطالعه کرده که 200 سال قبل از تولد سیّد رضی نگاشته شده است و از منابع کهن تر از نهج البلاغه نیز آن را نقل می کند. (1)علامۀ مجلسی علاوه بر نقل این خطبه از منابع شیعی،می گوید در منابع اهل سنّت همچون«مناقب»ابن جوزی،«العقد الفرید»ابن عبدربّه (2)و در آثار ابو علی جبائی و ابن خشّاب و در«المواعظ و الزواجر»حسن بن عبد اللّه هم آمده است. (3)نیز علامۀ امینی در اثبات صحّت انتساب آن به امیر مؤمنان،بحثی جامع دارد. (4)-غصب خلافت،شورا،اقیلونی،فلته،انتخاب و انتصاب.

خطبۀ غدیریّه

خطبه ای که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در سال دهم هجری،در بازگشت از آخرین حج(حجّة الوداع)در منطقۀ«غدیر خم»ایراد کرد و در آن خطبه،خلافت امیر المؤمنین علیه السّلام را با آشکارترین صورت در حضور بیش از صدهزار نفر از مسلمانان اعلام نمود.

پیش از خطبه،آیۀ قرآن نازل شده و پیامبر را مأمور به ابلاغ پیام مهمّی کرده بود که اگر آن را به مردم نرساند،رسالت الهی خویش را انجام نداده است یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما

ص:245

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 1 ص 205.
2- 2) .همان،ج 4 ص 71 و ج 7 ص 80.دربارۀ بحث تفضیلی از سند و محتوای آن ر.ک:«کیهان فرهنگی»،شمارۀ 170،ویژۀ بزرگداشت امام علی،مقالۀ کویر خاطره.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 29(فتن و محن)ص 506.
4- 4) .الغدیر،ج 9 ص 380.

أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ.. . (1)و پس از اعلام امامت علی علیه السّلام آیۀ دیگری نازل شد که اکمال دین و اتمام نعمت و پسندیده بودن اسلام را به عنوان دین خدا در آن روز تاریخی بیان می کرد: اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ.. .. (2)در این میان،خطبۀ غدیریّۀ پیامبر جایگاه خود را می یابد.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله وقتی در 18 ذی حجّه در بازگشت از مکه به سوی مدینه به جحفه رسید(که محلّ جدا شدن کاروانهای شام و عراق و مصر از یکدیگر بود)در منطقۀ غدیر خم فرود آمد.در آن هوای گرم نیمروز دستور داد تا رفتگان برگردند و ماندگان برسند.

در آن جمع انبوه،به سخنرانی پرداخت و خطبه ای طولانی ایراد کرد که هم خبر از نزدیک شدن رحلتش می داد،هم فشرده ای از معارف دین را بیان کرد،معارف بلندی از توحید و قرآن و رسالت خویش را بازگو نمود،از تأکیدی که خداوند بر اعلام خلافت علی علیه السّلام داشته سخن گفت (3)و ضمن اعتراف گرفتن از آنان که آن حضرت از خودشان اولی و شایسته تر به تصدّی امورشان است و مولای همه محسوب می گردد،ضمن برشمردن فضایل امیر المؤمنین و سوابق ایمان و هجرت و جهاد او و اینکه امامتش از سوی خداست و علی علیه السّلام افضل از همگان است،با عبارات گوناگون امامت و ولایت آن حضرت را به همه ابلاغ فرمود و دست علی علیه السّلام را بالا برد و جملۀ معروف«من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله...»را بیان کرد و علی علیه السّلام را برادر،وصیّ،وارث علم،خلیفۀ بر امّت،مفسّر کتاب خدا،پیشوای هدایتگر و ناصر دین خدا شمرد و تاج امامت بر سر حضرت نهاد و او را به افتخار ولایت بر مسلمانان پس از پیامبر خدا مفتخر ساخت.

برای حضرت علی علیه السّلام خیمه ای زدند و همه به ترتیب آمدند و با علی علیه السّلام بیعت کردند و به او به عنوان امیر المؤمنین سلام کردند.حتی بزرگان صحابه که برخی بعدها پیمان شکسته و خلافت را غصب کردند،از جملۀ نخستین کسانی بودند که خلافت را به وی تبریک گفتند و سه روز مردم آنجا بودند،سپس کوچ کردند.

ص:246

1- 1) .مائده،آیه 67.
2- 2) .مائده،آیه 3.
3- 3) .در کتاب«آیات الغدیر»علی کورانی ص 101 محورهایی چون:مساوات انسانها،وحدت امت اسلامی،وحدت شریعت اسلام و فرهنگ مسلمانان،ریشه های حکومت اسلامی پس از پیامبر،کیفر مخالفت با وصیت پیامبر نسبت به اهل بیت و... برای خطبۀ حجة الوداع بیان شده است.

خطبۀ غدیر،طولانی است و در منابع تاریخی و حدیثی بسیاری نقل شده است.

عالمان بسیاری در اثبات امامت علی علیه السّلام با استناد به این حدیث و واقعه و نقل مستند آن واقعه و بررسی اسناد فراوان آن حدیث و بیان دلالت آن بر ولایت و امامت،کتابها نوشته و بحثها کرده اند و صدها نفر از صحابه و تابعین،آن حدیث را روایت کرده اند و در کتب مربوط آمده است.علامۀ امینی در«الغدیر»،110 نفر از بزرگان صحابه را نام برده که راوی این حدیث اند و از روایات متواتر و قطعی و خدشه ناپذیر به شمار می رود.بحثهای فراوانی نیز در دلالت واژۀ«مولی»بر خلافت و امامت انجام گرفته که در کتب کلامی و اعتقادی آمده است.خطبۀ غدیر بنا به اهمیتش پیوسته مورد توجّه شیعه بوده و به زبانهای فارسی،اردو،ترکی و انگلیسی ترجمه شده و مضمون آن خطبه از سوی شاعران به صورت شعر عربی و فارسی هم درآمده است.کافی است به کتابهایی که غدیریه های فارسی و عربی را گردآوری کرده اند،مراجعه شود(-کتابشناسی غدیر،شعرای غدیر) خطبۀ غدیر،از برجسته ترین اسناد فضیلت امام علی علیه السّلام و امامت او و تفکّر شیعی است. (1)

اصطلاح دیگر«خطبۀ غدیریه»مربوط به حضرت علی علیه السّلام است.یک بار روز جمعه مصادف با عید غدیر بود.آن حضرت خطبه ای خواند و در ضمن آن به مسأله غدیر و ولایت هم اشاره کرد:(و لا یقبل دینا إلاّ بولایة من امر بولایته)و به سنن و آداب مستحب در این روز توصیه فرمود. (2)

-امیر المؤمنین،احتجاج به غدیر،کتاب شناسی غدیر،مولی،حدیث ولایت،حدیث غدیر،آیۀ تبلیغ،غدیر خم.

خطبۀ فدکیّه

خطبه ای که حضرت فاطمه علیها السّلام در مسجد مدینه در حضور ابو بکر و جمعی از مهاجران و انصار ایراد کرد.از آنجا که آن سخنرانی در پی غصب فدک از حضرت زهرا علیها السّلام توسّط

ص:247

1- 1) .در زمینۀ این خطبه و حدیث غدیر و مباحث مربوط به مولی...کتابهای بیشماری است،از جمله ر.ک:«الغدیر»،ج 1،«عبقات الأنوار»،ج 1،«المراجعات»،نامه های 54 تا 60،«نفحات الازهار»،مجلدات 6 تا 9،«بحار الأنوار»،ج 21 ص 378 و ج 37 ص 108،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 2 ص 59 و 251،«فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر» (خلاصۀ عبقات،جلد غدیر)،«حماسۀ غدیر»محمّد رضا حکیمی،«خطاب غدیر»محمّد باقر انصاری،«الروض النضیر فی معنی حدیث الغدیر»فارس حسّون کریم،«پیمانه ای از غدیر»علی رضا مهرپرور.
2- 2) .الغدیر،ج 1 ص 284.

خلیفه انجام گرفت و وی به عنوان اعتراض و دادخواهی سخنرانی کرد و در ضمن آن به مسألۀ فدک که میراث او از پدرش بود پرداخت،به«خطبۀ فدکیّه»معروف شده است.این خطبۀ غرّاء و عمیق که سرشار از فصاحت و بلاغت و از ذخائر عظیم فکری و فرهنگی شیعه و یادگار ماندگار دختر پیامبر است،نوعی استیضاح حکومت وقت است و در ضمن آنکه به مباحث توحیدی و معارفی و بعثت پیامبر و جایگاه قرآن و احکام آن می پردازد،از زیرپا گذاشتن وصیت پیامبر و غصب خلافت و سستی مهاجران و انصار در دفاع از حق و ولایت و ممانعت خلیفه از فدک و علل بروز آن رجعت سیاسی و احیای تفکّرات جاهلی به شدّت انتقاد می کند و سرشار از استدلالهای قرآنی است و از منابع و مستندات حقانیّت حضرت علی علیه السّلام و خلافت بر حقّ اوست.عالمان برجسته شرحهای متعدّدی بر این خطبه نوشته و دقایق و ظرایف آن را تشریح کرده اند، (1)و در منابع فراوانی نقل شده است. (2)

-فدک،احتجاج و مناشده.

خطّ معلّی

نوعی خط به سبک جدید که توسّط خوشنویس معاصر حمید عجمی ابداع شد.از آنجا که این خط با نگارش و عرضۀ انواع گوناگون و جذاب کلمۀ«علی»در سال امام علی علیه السّلام آغاز شد به نام معلّی شهرت یافت.خود وی می گوید:

«من در آن دوره ای که خط معلّی را شروع کردم،چون از وجود مبارک حضرت امیر متأثر بودم و به این شخصیت بزرگ در تاریخ،همیشه یک حسّ خاصّی داشتم و همواره بحث وجود مبارک ایشان در منزل ما بود،یقینا همۀ جانم شیفتۀ وجود ایشان بود...

امدادهایی که در جانم مهیّا می شد و از وجود مبارک ایشان کسب می کردم،باعث شد خط معلّی از وجود ایشان نشأت گرفته شود...من با دانستن حقایقی که در بطن کار خوشنویسی

ص:248

1- 1) .از جمله:«ملکۀ اسلام»میرزا خلیل کمره ای،«شرح خطبۀ حضرت زهرا»عز الدین حسینی زنجانی،«سوگنامۀ فدک» سید محمّد تقی نقوی،«شرح خطبه حضرت فاطمه»احمد مدرسی وحید تبریزی،«شرح خطبة الصدیقه فاطمة الزهراء» محمّد طاهر آل شبیز خاقانی،«سخنرانی حضرت فاطمه در مسجد پیامبر»علی رضا اللهیاری،«اللّمعه البیضاء»محمّد علی انصاری قراچه داغی.
2- 2) .از جمله:«مناقب ابن شهر آشوب»،ج 2 ص 208،«کشف الغمه»،ج 2 ص 105،«بحار الأنوار»،ج 29 ص 215، «العوالم»،ج 11 ص 467،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 16 ص 212،«بلاغات النساء»،ص 23 و...

هست،متوجّه شدم که حقیقت خطّ معلّی از کجا آمد.بر همین اساس نام خط معلّی را از نام حضرت علی گرفتم و اسم آن را گذاشتم معلّی.» (1)-نام«علی»،علی علیه السّلام در آثار هنری.

خلافت

به معنای جانشینی.در فرهنگ اسلامی به کسی که جانشین پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله باشد «خلیفه»گویند.کلام پیامبر خدا به حضرت علی علیه السّلام که«أنت خلیفتی»گویای این سمت است.خلافت بر حق و حکومت بر مردم،از آن امامان معصوم است که از سوی خداوند تعیین شده اند و پیامبر،مأمور ابلاغ آن به مردم بوده است و امری الهی است (2)،نه انتخابی (-امامت)و آنان که أئمه را کنار زدند و خود به جای پیامبر نشستند،هرچند با رأی گروهی از مردم،غاصب اند و ظلمی بزرگ به خاندان پیامبر و امت محمّدی روا داشتند.

«وصایت»و«امامت»،طرحی برای نظام سیاسی در اسلام است که از سوی خدا و رسول تعیین می شود و از اهمیت خاصّی برخوردار است.

حاکمان اسلامی در عصور مختلف،به تناسب شرایط زمانی یا مناطق گوناگون لقبهای خاصّی برای خود به کار می گرفتند.دایرۀ این الفاظ و القاب بسیار گسترده است و می توان از واژه هایی چون:خلیفه،امیر،حاکم،والی،ولیّ،سلطان،امام،زعیم،ملک،خدیو،شاه، پاشا،خان،خاقان،زعیم و...یاد کرد و عنوان حاکمیت آنان را با تعابیری چون:امارت، خلافت،سلطنت،حکومت،امامت،دولت،ولایت،ملک و...برشمرد.آنان معمولا می کوشیدند که به حکومت خود رنگ قداست و مشروعیت ببخشند.

خلافت منصبی الهی است و خلیفۀ پیامبر باید در علم و ایمان و تقوا و فضایل دیگر همچون پیامبر باشد و مقام عصمت داشته باشد.رسول خدا بارها در طول حیات خویش، امیر المؤمنین را به امر خداوند،خلیفۀ خود خواند و معرفی کرد.از جمله فرمود:«یا علیّ! أنت خلیفتی،إستخلفتک بأمر ربّی»، (3)یا علی تو جانشین منی و من تو را به فرمان

ص:249

1- 1) .هفته نامۀ حرم،آستان قدس رضوی،شماره 5،هفتم شهریور 1383.
2- 2) .به بحث الهی بودن خلافت در«الغدیر»مراجعه شود،ج 7 ص 131 تا 136.
3- 3) .من لا یحضره الفقیه،ج 4 ص 179.

پروردگارم جانشین خود ساختم.و فرمود«أیّها النّاس إنّ علیّا إمامکم من بعدی و خلیفتی علیکم» (1)ای مردم،پس از من پیشوای شما علی است و او جانشین من بر شماست.

احادیث فراوانی با این تعبیر و مضمون نقل شده است. (2)

این منصب والا و مقدس،جامه ای است که بر اندام ولیّ خدا برازنده است، همانگونه که علی علیه السّلام در خطبۀ شقشقیه فرمود:پسر ابو قحافه جامۀ خلافت را به بر کرده است،در حالی که می داند من شایسته ترین فرد برای آنم«أما و اللّه لقد تقمّصها ابن أبی قحافة...». (3)امامان شیعه،همواره مدّعی آن بوده اند و تصدّی خلافت از سوی دیگران را غصب و ناروا می دانستند.حتی امام حسین علیه السّلام در مدینه پس از مرگ معاویه،در پاسخ مروان که از آن حضرت می خواست با یزید بیعت کند،به سخن پیامبر استناد فرمود که شنیدم جدّم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می فرمود:«ألخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان» (4)خلافت بر دودمان ابو سفیان حرام است.از جرائم معاویه نیز این بود که در حال حیات خویش، می کوشید مردم را به پذیرش خلافت یزید پس از خودش وادارد و از بزرگان و چهره های سرشناس بیعت می گرفت و همین کار مورد نقد برخی از صحابۀ پیامبر،از جمله خود امام حسین علیه السّلام قرار گرفت. (5)

با توجّه به بار محتوایی و اهمیت سیاسی این واژه،بی جهت نیست که در طول تاریخ، قدرت طلبان درپی تصدّی و غصب آن بوده اند و آن را در عمل به حکومت و سلطنت تبدیل کرده اند.خلیفه،از بزرگترین لقبهای حکّام در تاریخ اسلام بوده و حاکم مطلق جهان اسلام از آن فهمیده می شد و خلفای راشدین و خلفای اموی و عباسی و دیگر سلسله ها پیوسته عنوان«خلیفه»را(گاهی خلیفۀ رسول اللّه و گاهی خلیفة اللّه)برخود می نهادند و بر سکّه ها و در اسناد رسمی می آوردند تا از این طریق،قداست و وجهه کسب کنند.جایگاه عنوان خلافت و خلیفه،فراز و نشیبهایی داشته و بتدریج از قدرت آن کاسته شده است.

سلاطین عثمانی سلطۀ خود را با عنوان دورۀ خلافت عثمانی به ثبت رسانده اند.«آنچه

ص:250

1- 1) .معانی الأخبار،ص 372.
2- 2) .از جمله ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 2 ص 137.
3- 3) .نهج البلاغه،خطبۀ 3.
4- 4) .موسوعة کلمات الامام الحسین،ص 285.
5- 5) .همان،ص 256(و أخذک النّاس ببیعة ابنک غلام حدث یشرب الخمر...).

ارزش مضاعفی به استفادۀ عثمانی ها از این عناوین می داد،قدرت نظامی و دریایی امپراتوری عثمانی و نیز موقعیت آنها به عنوان مدافعان اسلام در برابر اروپای مسیحی از یک سو و ایران شیعی از سوی دیگر بود.به نظر می رسد به جهت چنین موقعیّتی بارها رهبری-و نه حاکمیّت-عثمانی بر جهان اسلامی سنّی در دیگر دولتهای اسلام پذیرفته شد...دیگر عصر خلافت جهانی به سر رسیده بود و هیچ حاکم اسلامی نیز چنین ادعایی نداشت.چنین روندی ادامه یافت تا آنکه این ایده در اواخر قرن هیجدهم میلادی مجدّدا از سوی سلاطین عثمانی مطرح شد.» (1)

خلافت،از موضوعات بحث انگیز در تاریخ اسلام بوده و اهل سنّت کوشیده اند به نوعی خلافت سه تن را پیش از امام علی علیه السّلام مشروعیت بخشند.خلافت رفته رفته از مسیر خود خارج شد و همانگونه که پیامبر خدا پیش بینی کرده بود که خلافت پس از من است،بعد از آن امارت خواهد شد،سپس به ملوکیّت و پادشاهی تبدیل شده و نهایتا به جبابره و دیکتاتوری خواهد رسید(سیکون بعدی خلفاء،و من بعد الخلفاء امراء و من بعد الأمراء ملوک جبابرة...)، (2)روند حاکمیّت،مشروعیت خود را از دست داد و خلفای اموی و عباسی با ظلم و عیاشی و غارت بیت المال و...به حکومت پرداختند.ابتدا خلفا خود را خلیفة النبی می گفتند،امّا در دوره های بعد،خود را خلیفة اللّه نامیدند و آغاز این حرکت از زمان معتصم عباسی بود. (3)

در زمان أئمه،تقابل روشنی میان«خطّ خلافت»و«خط امامت»پدید آمد، (4)چراکه از زمان امیر المؤمنین علیه السّلام به بعد،امامان معصوم را از صحنۀ سیاسی کنار زدند و بلکه سیاست حذفی با امامان پیش گرفتند و معمولا طرفداران خطّ امامت،خلفا را به رسمیت نمی شناختند.در روایات شیعه،اغلب با عنوان«الأمر»به مسألۀ حکومت و خلافت اشاره می شود.

«خلافت»مفهوم دیگری هم دارد که در انسان شناسی قرآنی مطرح است و مقام

ص:251

1- 1) .زبان سیاسی اسلام،برنارد لوئیس،ترجمه غلامرضا بهروز لک،ص 98.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 51 ص 84 و 96.
3- 3) .دائرة المعارف تشیّع،ج 7 ص 201.
4- 4) .کتاب«معالم المدرستین»3 جلد از علامه سیّد مرتضی عسکری به تبیین دیدگاه مکتب خلافت و مکتب اهل بیت در زمینه های مختلف اعتقادی،سیاسی و اخلاقی پرداخته است.

خلیفة اللّهی انسان که در قرآن به آن اشاره شده و خارج از موضوع این کتاب است. (1)نیز در اصطلاح تصوّف،خلافت مقامی است که سالک بعد از قطع مسافت و رفع بعد میان خود و حق،بر اثر تصفیه و تجلیه و نفی خاطر و خلع لباس صفات بشری از خود و تعدیل و تسویۀ اخلاق و اعمال و جمیع آن منازل که ارباب تصفیه معلوم کرده اند و طیّ منازل سائرین و وصول به مبدأ حاصل کرده به اصل و حقیقت واصل گشته،سیر الی اللّه و فی اللّه تمام شده و از خودی محو و فانی و به بقای احدیّت باقی گشته،آنگاه سزاوار خلافت است. (2)

-خلیفۀ بلافصل،خلافت بی دلیل،خلفای راشدین،امامت،غصب خلافت،ولایت،اولو الأمر،از خلافت تا سلطنت.

خلافت بی دلیل

پس از وفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله،خلیفه شدن ابو بکر نه به نصّ و فرمان و تعیین پیامبر خدا بود،چون اهل سنت معتقدند پیامبر کسی را جانشین تعیین نکرد،نه مستند به اجماع بود، چون کسانی مثل علی بن ابی طالب علیه السّلام،همۀ بنی هاشم،سعد بن عباده،زبیر،طلحه،خالد بن ولید،مقداد،سلمان،ابو ذر،عمّار یاسر،براء بن عازب،ابیّ بن کعب،عتبه،ابو سفیان در آغاز کار بیعت نکردند،نه متّکی به شورا بود،چون خود عمر هم گفت:بیعت مردم با ابو بکر، «فلته»و تصمیم بدون حساب و بی مشورت با مسلمانان بود،نه مستند به اهل حلّ و عقد از مسلمانان بود،چون چهره های برجسته ای از بزرگان اسلام حضور و رضایت نداشتند و عموم مهاجران هم در سقیفه نبودند،پس دلیل مشروعیت آن خلافت چیست؟با اینکه ابو بکر از همۀ مسلمانان صلاحیّت و علم و مجاهدت بیشتر و نسب والاتر و خویشاوندی نزدیک تر نداشت.

برعکس،خلافت و امامت علی علیه السّلام هم به نصّ آیۀ تبلیغ و آیۀ اکمال دین و آیۀ ولایت، از سوی خدا بود،هم احادیث متواتر از پیامبر خدا مبنی بر خلافت و وصایت و ولایت و شایستگی او بود،هم سابقۀ ایمان و جهاد و فضایل علمی و اخلاقی او برتر از همه بود، هم برادر،پسر عمو و داماد پیامبر و بزرگ شدۀ دامان رسول خدا بود و هم سابقۀ بت پرستی

ص:252

1- 1) .از جمله ر.ک:«خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنت»،محمّد تقی شریعتی،«حماسۀ غدیر»،محمّد رضا حکیمی،«معالم المدرستین»علامه مرتضی عسکری.
2- 2) .گلشن راز،شبستری،ص 388.

نداشت.حدیث ولایت،حدیث ثقلین،حدیث منزلت،حدیث غدیر و...احادیث دیگر هم تصریح بر خلافت او دارد.با این حال،چرا آنان،علی علیه السّلام را که هم برتر بود و هم خلافتش مشروع،رها کردند و درپی دیگری رفتند؟ملاک ترجیح و تقدیم مفضول بر افضل چه بود؟

-سقیفه،تسنّن،اجتهاد در مقابل نصّ،غدیر خم.

خلفای راشدین

راشد،به معنای رشدیافته،هدایت یافته،دیندار و متدیّن است.خلفای راشدین عنوانی است که اهل سنّت بر چهار خلیفۀ پس از پیامبر(ابو بکر،عمر،عثمان و علی علیه السّلام)اطلاق می کنند و اگر بر رفتار دیگران هم خلل وارد بدانند،سیره و عمل این چهار خلیفه را حق می شمرند.از دید شیعه،خلفای راشدین و جانشینان برحق پیامبر،دوازده امام معصوم اند که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آنان را به جانشینی خود تعیین و نصب کرده و از یکایک آنان نام برده است و این از طریق روایات شیعه و سنّت نیز به حدّ متواتر نقل شده است.

در زیارت جامعه است:«أشهد أنّکم الأئمّة الرّاشدون المهدیّون»،نیز این سخن پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله خطاب امیر مؤمنان:«یا علیّ،الأئمّة الرّاشدون المهدیّون المغصوبون حقوقهم من ولدک أحد عشر إماما و أنت». (1)یا علی،امامان راشد و هدایت یافته از فرزندان تو که حقّشان غصب می شود یازده نفر امامند با تو.در سخنی هم امیر مؤمنان علیه السّلام به طارق بن شهاب،اوصاف فراوان و بلندی برای امامان حق می شمارد،از جمله می فرماید:«فهم الأئمّة الطّاهرون و العترة المعصومون و الذّریة الأکرمون و الخلفاء الرّاشدون و الکبراء الصّدّیقون و...» (2)که تعبیر خلفای راشدین از زبان آن حضرت بر أئمه معصوم از اهل بیت پیامبر گفته شده است.-اهل بیت،خلافت،أئمۀ اثنی عشر.

خلیفۀ بلافصل

عنوان،لقب و عقیده ای است که شیعه دربارۀ علی بن ابی طالب علیه السّلام دارد و این به استناد آیات و روایاتی است که امامت و خلافت را خاصّ آن حضرت می داند.گرچه اهل سنّت نیز امیر المؤمنین را خلیفۀ پیامبر می شناسند،امّا به عنوان چهارمین خلیفه از خلفای راشدین.

ص:253

1- 1) .بحار الأنوار،ج 36 ص 259 ح 78.
2- 2) .همان،ج 25 ص 174.

شیعیان،جانشین واقعی و حقیقی پیامبر را بدون فاصله شدن کسان دیگر،علی علیه السّلام می شناسند،چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بارها دربارۀ علی علیه السّلام تعبیر«أنت خلیفتی من بعدی» فرموده،امّا دربارۀ آن سه نفر دیگر،چنین چیزی نیست.

-خلفای راشدین،خلافت،حدیث غدیر.

خمسۀ طیّبه-اصحاب کساء

خمّ غدیر-غدیر خم

خوارج نهروان

کسی که از اطاعت امام و حاکم شرعی بیرون رود و سرپیچی و طغیان کند،«خارجی» است،یعنی از بیعت و طاعت حاکم بیرون رفته و بر او خروج کرده است.خوارج،لقب کسانی از سپاه علی علیه السّلام است که در جنگ صفین و پس از ماجرای حکمیّت،از فرمان و طاعت امام سر برتافتند و علیه او شوریدند و با شعار«لا حکم إلاّ للّه»که به تعبیر حضرت امیر سخن حقّی است که ارادۀ باطل از آن کرده اند. (1)،علم مخالفت با حکومت علوی برافراشتند.فتنه انگیزیهای آنان از سوی حضرت علی علیه السّلام تا وقتی که بیم خطری نبود و فسادی نکرده بودند،قابل تحمّل بود،امّا وقتی دست به جنایت زدند و آشوب به پا کردند، حضرت در نهروان با آنان جنگید و هلاکشان ساخت(-جنگ نهروان).

آنان ظاهری فریبنده داشتند،پیشانیهای پینه بسته از فرط سجود،اهل تلاوت قرآن و تهجّد و امر به معروف و نهی از منکر،ولی به سبب جهل و تعصّب و کوته فکری،حق امام را نشناختند و با امیر المؤمنین درافتادند و هلاک شدند و آخرتشان هم تباه شد. (2)

ص:254

1- 1) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 198.
2- 2) .برای شناخت پیدایش،پیشینه،عملکرد،ویژگیها و سرانجام آنان،از جمله ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 9 مقالۀ «مارقین»،«جاذبه و دافعۀ علی»،شهید مطهری،ص 105،«الخوارج عقیدة و فکرا و فلسفة»عامر النّجار،«الخوارج، اصول و عقاید»،حبیب طاهر الشمری،«الخوارج،اول الفرق فی تاریخ الاسلام»ناصر بن عبد الکریم العقل«الخوارج» ناصر بن عبد اللّه السعوی«الخوارج»علی جفّال،«الخوارج فی العصر الاموی»،نایف محمود اسماعیل،«علل شکل گیری خوارج»،شکر اللّه خاکرند،«خوارج و علل پیدایش آنان»،صادق احسان بخش،«الخوارج فی الاسلام»عمر ابو النصر، «خوارج از دیدگاه نهج البلاغه»،حسین نوری،«تاریخ ولایت در نیم قرن اول»،حسین ذاکر خطیر«خوارج در تاریخ»، یعقوب جعفری.

خارجیگری به عنوان یک فکر،پس از نابودی خوارج در نهروان ادامه یافت و کسانی را که همان اعتقادات را داشتند،هرچند خروج و شورشی هم نکرده باشند،خوارج می گویند. (1)

نبرد با خوارج بسیار دشوار بود،چراکه سیمای ظاهری و شعارهای فریبندۀ آنان افراد ساده و کم عمق را فریب می داد.این است که امیر المؤمنین فرمود:چشم این فتنه را من در آوردم و جز من کسی جرأت چنین کاری نداشت. (2)

-جنگ نهروان،قتال بر تأویل،بیعت و بیعت شکنان،مارقین،لا حکم إلاّ للّه.

خیبر

امیر المؤمنین علیه السّلام را«فاتح خیبر»می دانند و این از افتخارات و فضایل اوست.خیبر، منطقه ای یهودی نشین و حاصلخیز در 120 کیلومتری مدینه بود،با زمینهای زراعی، چشمه های جاری و هفت قلعۀ محکم که هزاران مرد جنگجو با خانواده در آن می زیستند و پیرو فرمان رئیس قلعۀ قموص بودند.نبرد مسلمانان با یهودیان خیبرنشین در سال ششم یا هفتم اتفاق افتاد.سپاه اسلام قلعه های خیبر را محاصره کردند.در چند نوبت عملیات نظامی و ناکامی مسلمانان در گشودن قلعه ها،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پرچم را به دست علی علیه السّلام سپرد.علی علیه السّلام شجاعانه حمله کرد و قلعۀ قموص را پس از بیست روز که در محاصره بود فتح نمود و مرحب خیبری را کشت و یهودیان تسلیم شدند و مصالحه نامه ای میان آنان و مسلمانان امضا شد.خیبر امروز،فلاتی در 120 کیلومتری شمال مدینه در وادی زیدیّه است و یک قلعۀ قدیمی و چشمه های آب و بیش از سه هزار سکنه دارد. (3)

خیبرگشایی علی بن ابی طالب علیه السّلام،بخصوص پس از جملۀ معروفی که پیامبر دربارۀ وی فرمود(فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند و او حتما پیروز خواهد شد)از فضایل برجستۀ آن حضرت به شمار می آید:«لأعطینّ الرّایة غدا رجلا یحبّه اللّه و رسوله و یحبّ اللّه و رسوله،کرّارا غیر فرّار،لا یرجع حتّی یفتح اللّه علی یدیه». (4)حضرت،در سنگین قلعۀ خیبر را کند و از

ص:255

1- 1) .جاذبه و دافعۀ علی،ص 115.
2- 2) .نهج البلاغه،صبحی صالح،خطبه 93.
3- 3) .فصلنامۀ«میقات حج»،شماره 34 ص 140.
4- 4) .ینابیع المودّه،ص 48،ارشاد،مفید،ج 1 ص 64.

آن پلی برای عبور فاتحان قرار داد. (1)تعبیر«فتح خیبر»،معمولا در مورد کارهای عظیم و دشوار به کار می رود.از امام علی به عنوان فاتح خیبر،خیبرگشا،خیبرگیر،خیبرستان هم یاد می شود.به قول فرّخی:

راست گفتی که آن حصار بلند خیبرستی و میر ما حیدر

و به قول مولوی دربارۀ خیبرگشایی آن حضرت:

آن قلعه گشایی که در قلعۀ خیبر برکند به یک حمله و بگشود،علی بود

-فدک،پرچمدار پیامبر.

ص:256

1- 1) .کشف الغمّه،ج 1 ص 215.از جمله ر.ک:«حیدر،فاتح خیبر»،نادر فضلی،1376 ش.

د

دار التّقریب-تقریب بین مذاهب

دانشنامۀ امام علی علیه السّلام

نام یک مجموعۀ 13 جلدی پیرامون شخصیت امیر المؤمنین علیه السّلام و حوادث و موضوعات مربوط به آن حضرت و کلمات و سیرۀ او و پدیده های معاصر و پس از آن حضرت است که به نوعی با شخصیت و مکتب او پیوند دارد.

این دائرة المعارف موضوعی که در مجموع،شش هزار صفحه است و 130 مدخل اصلی و حدود 3000 مدخل فرعی دارد،با همکاری بیش از 200 تن از نویسندگان تدوین یافته است و هرمقاله و مدخل،به قلم یک نویسنده است.موضوعات اصلی مجلدات این مجموعه عبارت است از:حکمت و معرفت،مبدأ و معاد،نبوت و امامت،اخلاق و سلوک، حقوق،سیاست،اقتصاد،تاریخ،سیره،مرجع شناسی.یک جلد هم با عنوان«درآمد»، حاوی مقدمۀ اصلی اثر،فهرستها،نمایه ها،چکیدۀ مقالات،شناختنامۀ نویسندگان و همکاران است.این اثر در سال 1380 در«پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی»در تهران تهیّه و منتشر شد.در پنجمین دورۀ«کتاب سال ولایت»در سال 1382 ش.مورد تشویق قرار گرفت.-دانشنامۀ امیر المؤمنین علیه السّلام،موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السّلام.

ص:257

دانشنامۀ امیر المؤمنین علیه السّلام

مجموعه ای 13 جلدی پیرامون شخصیت و زندگی و سیره و سخنان امیر مؤمنان و حوادث مرتبط با آن حضرت است.این اثر ترجمۀ«موسوعة الامام علی بن ابی طالب» است که در سال 1380 از سوی دارالحدیث در قم منتشر شد.ترجمه که در سال 1382 انتشار یافت،به قلم نویسندگان مختلف است(جواد محدثی،ابو القاسم حسینی ژرفا، محمّد علی سلطانی،مهدی مهریزی و عبد الهادی مسعودی).جلد 13 اختصاص به نمایه ها،فهرست آیات و اعلام و منابع و مآخذ دارد.برای شناخت بیشتر از محتوای کتاب، به توضیحات ذکرشده در معرفی متن عربی رجوع شود. (1)

-دانشنامۀ امام علی علیه السّلام،موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السّلام.

درویش

معنای اصلی آن فقیر و محتاج و بی بضاعت است.امّا به معنای انسان خاکی و متواضع و وارسته و بی تکلّف و تعلّق هم به کار می رود«درویش هرکجا که شب آید،سرای اوست».به سائلانی که با آواز خوش و پرسه زنان شعر و مدح علی علیه السّلام می خوانند و تبرزین و کشکول دارند و پشمینه پوشند نیز گفته می شود که گاهی با موی بلند و پریشانند.از همین رو به صوفیان و اهل معرفت هم گاهی اطلاق می شود و درویش مسلکی و درویش مشربی،داشتن خلق وخوی دراویش است. (2)به قول سعدی:

حاجت به کلاه وبری داشتنت نیست درویش صفت باش و کلاه تتری دار

جز این اصطلاحات،به آنان که ارادتی خاص به امیر مؤمنان دارند و او را مقتدا و سرمشق خود می دانند و با شعر و نثر و زمزمۀ نام علی علیه السّلام،عشق خود را به آن امام ابراز می دارند درویش گفته می شود،(مولای درویشان علی!).-حبّ علی علیه السّلام،غلوّ.

دعای کمیل

از دعاهای مشهور حضرت علی علیه السّلام که به صحابی وفادارش کمیل بن زیاد نخعی

ص:258

1- 1) .این ترجمه در ششمین دورۀ کتاب سال ولایت(1383 ش)به عنوان اثر تشویقی جایزه گرفت.
2- 2) .لغت نامه،دهخدا،واژۀ درویش.

آموخت.آن حضرت این دعای عارفانه و پرمعنی را در شب نیمۀ شعبان می خواند.آن را به کمیل آموخت و توصیه فرمود که هرشب جمعه بخواند.به این دعا«دعای خضر»هم گفته می شود و فضیلت بسیار دارد و از بهترین دعاهاست.شرحهای متعددی هم بر آن نوشته شده است،از جمله«انیس اللیل»محمّد رضا کلباسی اصفهانی،«شرح دعای کمیل» محقق اصطهباناتی،«شرح دعای کمیل»عبد الأعلی سبزواری،«علی و کمیل»احمد زمرّدیان.چندین مورد نیز دعای کمیل به صورت نظم درآمده است.خواندن این دعا در شبهای جمعه در سرزمینهای شیعه نشین متداول است.-سخنان علی علیه السّلام.

دعای ندبه

از دعاهایی که در صبح جمعه در استغاثه و ندبه نسبت به حضرت مهدی علیه السّلام خوانده می شود.گرچه موضوع و مناسبت آن استغاثه به حضرت مهدی علیه السّلام است،لیکن حاوی فضایل اهل بیت و ماجرای مظلومیت خاندان رسالت و ذکر جایگاه حضرت امیر و فضایل اوست.در سلسلۀ پیامبران به حضرت رسول می رسد و ماجرای مودّت اهل بیت به عنوان اجر رسالت و حادثۀ غدیر و نصب امیر مؤمنان به امامت و ولایت و اشاره به حدیث غدیر، حدیث منزلت،حدیث مدینة العلم،موضوع وصایت و اخوّت آن حضرت با پیامبر و اینکه او ساقی کوثر است و شیعیانش رستگارند و اینکه پس از پیامبر،دورۀ«قتال بر تأویل»بود و وی با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگید و سران کفر و شرک و نفاق را درهم کوبید و در دل آنان کینه های بدر و خیبر و حنین را نهاد و سرانجام به دست شقی ترین فرد به شهادت رسید.

سپس اشاره به قضایای پس از پیامبر و دشمنی قریش با او و کنار زدنش از خلافت و آواره ساختن فرزندانش و مظلومیتهای خاندان رسالت دارد.در بخش مربوط به امام زمان نیز از انتقام گیری او از خونهای به ناحق ریختۀ اهل بیت و احیاگری او نسبت به دین خدا و اعادۀ شکوه مکتب و قبله و نبرد با بدعتها و تحریفها و تجدید عدالت علوی سخن به میان می آید.دعای ندبه را می توان منشور خط علوی و مظلومیت شیعه دانست که به فلسفۀ غیبت امام زمان و اعتقاد به ظهور منجی و احیای کتاب و سنّت گره می خورد.

ص:259

دفن شبانه و مخفیانه

از نشانه های مظلومیت اهل بیت و علی علیه السّلام،دفن شبانۀ فاطمۀ زهرا علیها السّلام و علیّ مرتضی علیه السّلام است.فاطمۀ زهرا وصیت کرده بود که پنهانی و شبانه دفن شود تا آن دو نفر که بر او ستم کردند در مراسم حضور نداشته باشند:«إذا أنا متّ فادفنّی لیلا و لا تؤذننّ رجلین ذکرتهما». (1)در نقل دیگری در وصیت آن حضرت است:«و ادفنی لیلا و لا تعلن أحدا» (2)و به این وصیت عمل شد.ازاین رو مدفن آن حضرت نیز پنهان است.این شیوه دربارۀ امیر المؤمنین علیه السّلام نیز به کار رفت و طبق وصیّت آن حضرت به امام حسن و امام حسین علیهما السّلام:«إذا متّ فغسّلانی و حنّطانی و احملانی باللّیل سرّا...» (3)و به نقل اربلی:

«...حمل و دفن فی جوف اللّیل بالغریّ». (4)و این از بیم جسارت خوارج و دشمنان نسبت به پیکر آن امام مظلوم بود.به تعبیر مقام معظم رهبری:«امیر المؤمنین علیه السّلام وصیت کرده است که بدن طیّب و طاهر او را هنگام شب غسل دهند و دفن کنند.به راستی در خاندان پیغمبر عجب سنّتی قرار داده شد!همانگونه که بدن فاطمۀ زهرا علیها السّلام را شبانه غسل دادند و غریبانه در نیمه شب دفن کردند،بدن امیر المؤمنین علیه السّلام را نیز شبانه غسل دادند و غریبانه به خاک سپردند.کسانی که سالها برفراز منبرها علی علیه السّلام را لعن کردند،اگر می دانستند محلّ دفنش کجاست بعید نبود بروند قبر را بشکافند و اهانتی به جسد مطهّر امیر المؤمنین علیه السّلام روا دارند.» (5)

قبر حضرت زهرا علیها السّلام همچنان پنهان است،لیکن قبر امام علی علیه السّلام تا زمان هارون الرشید مخفی بود و جز خواصّ اهل بیت از آن خبر نداشتند و در یک ماجرا محلّ آن کشف شد.این دفن شبانه و مخفیانه و مدفن پنهان و نامعلوم،بسیاری از حقایق را آشکار می سازد و پرده از ظلم مخالفان اهل بیت و مظلومیّت خاندان پیامبر برمی دارد و این سنّت دفن شبانه در این خاندان،نمادی از مظلومیّت است.

عمر کوتاه تو ای فاطمه،فهرست غم است قبر پنهان تو روشنگر اوج ستم است

ص:260

1- 1) .معانی الأخبار،ص 355.
2- 2) .معانی الأخبار،ص 355.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 42 ص 219.
4- 4) .کشف الغمه،ج 1 ص 436.
5- 5) .خطبه های نماز جمعه 13 اسفند 72،رمضان 1414 ق.

باغ،تاراج شده،عطر اقاقی مانده است سنّت دفن شبانه ز تو باقی مانده است

داغ ما آتش و میخ در و سینه است هنوز مدفن گمشده در شهر مدینه است هنوز (1)

-قبر پنهان علی علیه السّلام،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ.

دکّة القضاء

سکو و جایگاه قضاوت.نام محلّی در مسجد کوفه که امیر المؤمنین علیه السّلام در ایام خلافت آنجا می نشست و به قضاوت و داوری می پرداخت. (2)این نشان اهتمام آن حضرت به مسأله قضاوت و رسیدگی به دعاوی و دادرسی مردم بود که با همۀ مشکلات و گرفتاریها شخصا به امر قضا می پرداخت.این جایگاه،در میان صحن مسجد کوفه اکنون هم مشخّص است و نماز و عبادت خاص دارد. (3)«بیت الطشت»نیز که جایی است متصل به دکة القضاء و کرامت علی علیه السّلام با قضاوت عجیب دربارۀ دختری که متّهم به بارداری از طریق نامشروع بود آشکار شد و داوری آن حضرت به بیگناهی او بود،همانجا قرار دارد.به دستور حضرت طشتی پر از لجن آوردند و دختر را در پشت پرده در آن نشاندند،پس از مدتی زالویی که به رحم او رفته بود بیرون آمد و آن دختر از اتّهام تبرئه شد.تفصیل داستان در کتابهای تاریخ آمده است.-قضاوتهای امیر المؤمنین علیه السّلام،مسجد کوفه.

دلدل

نام مرکب حضرت علی علیه السّلام،استری سفید رنگ که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به آن حضرت بخشیده بود. (4)ماده استری سفید که رنگ آن به سیاهی مایل بود و یکی از حاکمان مصر در اسکندریه(مقوقس)برای پیامبر فرستاده بود،رسول خدا هم آن را به علی علیه السّلام بخشید. (5)

ازاین رو در اشعار فارسی از آن حضرت با لقب«شه دلدل سوار»یاد شده است.

اولین آفتاب برج شرف شاه دلدل سوار دریا کف

ص:261

1- 1) .برگ و بار،ص 88.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 4 ص 258.
3- 3) .ر.ک:مفاتیح الجنان،اعمال مسجد بزرگ کوفه.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 42 ص 59.
5- 5) .لغت نامه،دهخدا.

سعدی هم از علی علیه السّلام به عنوان خلیفۀ چهارم«چهارم علی،شاه دلدل سوار»یاد کرده است. (1)معنای دلدل،یعنی در حال رفت و آمد و بی قراری.به علی علیه السّلام گفتند:چرا اسب سوار نمی شوی،در حالی که بسیاری در تعقیب تواند؟فرمود:اسب برای تعقیب یا فرار است،من نه آن را که بگریزد تعقیب می کنم و نه از آنکه روی می آورد،روی گردان می شوم پس استر برای من بس است:«لا أکرّ علی من فرّ و لا أفرّ ممّن کرّ،و البغلة تزجینی». (2)

دوستی دشمنان و دشمنی دوستان

ابتلا و آزمون،نشان دهندۀ صدق مؤمن و صحّت ادّعاست.امیر مؤمنان،هم شدیدترین ابتلاءات و آزمونها را داشته و در روایات است که آن حضرت در راه خدا بیشترین بلا و امتحان را داشته و به بالاترین ثواب می رسد (3)،هم مردم به وسیلۀ آن حضرت مورد آزمایش قرار می گیرند.امیر مؤمنان هم خودش مبتلاست،هم وسیلۀ ابتلا و آزمون دیگران.پیامبر خدا به او فرمود:«یا علیّ إنکّ مبتلی و النّاس مبتلون بک». (4)

اعلام جانشینی آن حضرت در روز غدیر،عظیمترین آزمون برای مردمی بود که مدّعی اطاعت از خدا و رسول بودند و گروهی نتوانستند امامت او را بپذیرند و در این امتحان ردّ شدند.و چه تعبیر زیبایی سیّد بن طاووس از کتاب«النشر و الطیّ»نقل می کند:«و روی أنّ اللّه تعالی عرض علیّا علی الأعداء یوم الإبتهال فرجعوا عن العداوة،و عرضه علی الأولیاء یوم الغدیر فصاروا أعداء،فشتّان ما بینهما» (5)،روایت شده که خدای متعال، علی علیه السّلام را در روز مباهله بر دشمنان عرضه کرد،از دشمنی برگشتند،و او را در روز غدیر بر دوستان عرضه کرد،دشمن شدند و میان این دو چه اندازه فاصله است!

خوش بود گر محک تجربه آید به میان تا سیه روی شود هرکه در او غش باشد

پاگذاشتن روی حبّ و بغضهای شخصی و مطیع فرمان الهی بودن و معیاری جز «حق»نداشتن و امر خدا و رسول را هرچند برخلاف خواستۀ دل باشد گردن نهادن،

ص:262

1- 1) .همان.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 42 ص 59.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 39 ص 135 ح 7 و ج 6 ص 239.
4- 4) .همان،ج 40 ص 64 ح 98.
5- 5) .همان،ج 37 ص 135.

موفقیت در امتحان است و کسانی در این آزمون،شکست خوردند و کینه های بدر و احد و افکار عصر جاهلیت،مانع شد که به خلافت علی علیه السّلام تسلیم شوند.

-حدیث تهنیت،بیعت و بیعت شکنان،مباهله.

دولتهای شیعی

در تاریخ اسلام از آغاز تاکنون،سلسله های حکومتی بسیاری تشکیل شده است،از آن میان برخی دولتها و حکومتها افکار و انگیزه های شیعی داشتند و به برپایی حکومت شیعی دست یافتند،یا محدود یا گسترده،یا کوتاه مدّت یا درازمدّت.اغلب آنها در مناطق دور دست تر از حکومت عباسیان در بغداد بود و گاهی متعرّض حکومت مرکزی هم می شدند.

اینگونه حکومتها سعی در برپایی مرام شیعه و گسترش ولایت اهل بیت علیهم السّلام داشتند و میزان موفقیت و تطابق آنها با آرمانهای شیعی متفاوت بوده است.برخی معتقدند آنها حکومتهایی بودند با حاکمان شیعی و اطلاق«حکومت شیعی»را بر آنان خالی از مسامحه نمی دانند و شیعه و نیک بودن افراد یک خاندان را ضامن شایستگی آنان در طول تاریخ نمی شمارند و حتّی صالح بودن یک دولت یا دولتمرد را در مقطعی از تاریخ،به معنای مشروع بودن همۀ آنان در طول زندگی نمی دانند.در مقدمۀ مجموعۀ«دولت ابرار»آمده است:«تاریخ تشیّع،دولتهای فراوانی بوده اند،مثل علویان طبرستان،آل حمدان و بنی مزید در حلّه و حلب،مختار بن ابی عبیده ثقفی در کوفه،برخی از شاهان صفوی در ایران،آل بویه و صاحب بن عبّاد در بغداد،سربداران در سبزوار،ادریسیان در مغرب، تیپوسلطان در هندوستان،آل منصور در بحرین و وزیران و امیرانی مثل علی بن یقطین، امیر کبیر،قائم مقام فراهانی نیز بوده اند که در حیطۀ اقتدار خویش برای حاکمیّت دین الهی تلاش کرده اند.» (1)

با توجّه به همۀ اینها،جهت آشنایی با اینگونه دولتهای شیعی می توان به سلسله های حکومتی زیر اشاره کرد:

1-«ادریسیان»،منسوب به ادریس بن عبد اللّه،که در قرن دوم در مغرب و مراکش به

ص:263

1- 1) .آل بویه،حامیان فرهنگ تشیّع،ص 13(مقدمۀ پژوهشکده).

حکومت رسیدند و مدّت حکومتشان 140 سال از 170 هجری به بعد بود.

2-«علویان»در منطقۀ طبرستان(شمال ایران)از سال 250 تا 316 هجری حکومت داشتند و تأسیس حکومت آنان به دست حسن بن زید(داعی کبیر)بود.

3-«حمدانیان»در منطقۀ عراق و شام در قرن چهارم به حکومت رسیدند و مدّت 100 سال حکومتشان به درازا کشید.

4-«فاطمیان»در مصر در سال 296 حکومت تشکیل دادند و پس از دو قرن و نیم حکومت در سال 567 هجری منقرض شدند.

5-«بریدیان»که در قرن چهارم(316-338 ق)در منطقۀ اهواز و بصره و واسط حکومت یافتند.

6-«آل بویه»در منطقۀ فارس به مدّت 70 سال حکومت داشتند(از 322 تا 448 ق)و دامنۀ حکومتشان بخشهای وسیعی از ایران و عراق تا مرز شام را دربر می گرفت.

7-«دولتهای علوی یمن»که بیشتر زیدی مذهب بودند.از قبیل:امامان بنی رسّی، بنی صلیح،بنی مهدی،دولت امامان یمن،که تا تاریخ معاصر حکومت داشته اند.

8-«سربداران»که در بخشهایی از خراسان در قرن هشتم حکومت داشتند و در سال 788 ق.این سلسله منقرض شدند.

9-«مرعشیان»که به رهبری سادات مرعشی در بخشهایی از مازندران به حکومت رسیدند(از 760 تا 795 ق).نسب آنان به امام سجّاد علیه السّلام می رسید.

10-«کیائیان»نیز سلسله ای شیعه مذهب بودند که در مناطق از گیلان بیش از دو قرن حکومت کردند(از 769 تا 1000 ق)شجره نامۀ آنان را منتسب به امام سجّاد علیه السّلام می دانند.

11-«مشعشعیان»در خوزستان در قرن نهم هجری به حکومت رسیدند و پس از 70 سال حکومتشان پایان یافت(از 845 تا 914 ق)،هرچند آن دودمان به صورت پراکنده در بخشهایی فرمانرواییهای محدود داشتند.

12-«صفویان»در اوایل قرن دهم،حکومتی شیعی مذهب تشکیل دادند و ایرانی مستقّل بنا نهادند.آنان منسوب به جدّ بزرگشان صفی الدین اردبیلی اند.نسب آنان را به امام هفتم می رسانند.حکومت آنان از 907 تا 1145 ق ادامه یافت.

ص:264

پس از صفویان هرچند حکومتها و دولتهای موجود در ایران شیعه مذهب بودند،صدق «حکومت شیعی»بر اینگونه سلسله ها چندان دقیق نیست.آنچه به صورت«جمهوری اسلامی ایران»در بهمن 1357 ش در ایران شکل گرفت،ناب ترین و استوارترین حکومت شیعی است که بر محور«ولایت فقیه»پدید آمد و عظیم ترین تحوّل را در سیاست جهانی و منطقه ای صورت داد.به امید آنکه در سایۀ خون شهدای عزیز و وحدت ملی و آگاهی عمومی و عزم استوار ملّت و دولت،پاینده بماند و پرچم آن را به دست حضرت ولی عصر علیه السّلام بدهد و از زمینه سازان حکومت جهانی مهدوی گردد. (1)

-نهضتهای شیعی،صفویه.

دین علی علیه السّلام

هرچند امام علی علیه السّلام بر آیین محمّد صلّی اللّه علیه و آله بود و دینی جداگانه نداشت،امّا از سویی نماد و سمبل و تجسّم دین اسلام و خطّ روشن و بی ابهام دین خدا بود و«صراط مستقیم»که در قرآن آمده،بر طریق و دین و روش علی بن ابی طالب علیه السّلام تأویل شده است، (2)از سوی دیگر خطّ قاطع و درست و بی تحریف علی علیه السّلام در مسلمانی،به عنوان«دین علی»مطرح بود و در زبان أئمه و یاران آنان،رمزی از تشیّع راستین و مقابله با خطوط انحرافی و باندهای اموی و مروانی محسوب می شد که با ظالمان و منحرفان هرگز سازش نمی کند.امام حسین علیه السّلام در نامۀ تندی که در جواب معاویه نوشت و ظلمهای او را برشمرد،از جمله اینکه:مگر تو نبودی عبد اللّه حضرمی و یارانش را کشتی،آنگاه که پسر سمیه دربارۀ آنان به تو نوشت که آنان بر آیین و مرام علی علیه السّلام اند«إنّهم کانوا علی دین علیّ»و در نامه به او نوشتی:«اقتل من کان علی دین علیّ»،هرکه را بر دین علی علیه السّلام باشد به قتل برسان،او هم به فرمان تو آنان را به شهادت رساند و مثله کرد،در حالی که دین علی علیه السّلام به خدا قسم همان دینی است که براساس آن با تو و پدرت ابو سفیان می جنگید و با همان دین برجای او تکیه زده ای. (3)

ص:265

1- 1) .در این زمینه ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ذیل مدخل تشیّع(جنبشها و دولتها)و سلسله کتابهای«دولت ابرار»،شامل حکومتهای:مختار ثقفی،علویان طبرستان،حمدانیان،صفویان،تیپوسلطان،آل بویه.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 24 ص 24 ح 50.
3- 3) .همان،ج 44 ص 213.

این مرام ناب و الهی علی علیه السّلام در سالهای بعد نیز به عنوان«دین علی»شاخص و شناخته شده بود.در صحنۀ نبرد عاشورا نیز می بینیم که در رجزهای شهدای کربلا مطرح است و در معرّفی خود،از عقیده به دین علی علیه السّلام یاد می کنند.نافع بن هلال که به میدان می رود،چنین رجز می خواند:

«أنا ابن هلال البجلی،أنا علی دین علیّ،و دینه دین النّبیّ» (1)،من فرزند هلال بجلی ام و من بر دین علی علیه السّلام هستم و دین علی همان دین پیامبر است.و در مورد هلال بن نافع این رجز نقل شده است:

انا الغلام الیمنیّ البجلی دینی علی دین حسین و علیّ (2)

یگانگی آیین و روش علی علیه السّلام و محمّد صلّی اللّه علیه و آله در دعاها و روایات و زیارات هم آمده است.

از جمله از امام صادق(یا امام باقر)روایت است که هنگام صبح این دعا را بخوانید:

«أصبحت باللّه مؤمنا علی دین محمّد و سنّته و دین علیّ و سنّته و دین الأوصیاء و سنّتهم» (3)که ایمان به خدا و دین و سنّت پیامبر،دین و سنت علی علیه السّلام و دین و سنت اوصیا در کنار هم آمده و پیوند آنها را با یکدیگر می رساند.

-علی علیه السّلام و حق،فلته،غصب خلافت،حزب علی حزب اللّه.

دیوان امام علی علیه السّلام

نام مجموعۀ شعرهای منتسب به حضرت علی علیه السّلام.آن حضرت در فصاحت و بلاغت و فنون سخن،سرآمد همگان بود و بحق،امیر بیان و ادب بود و مجموعۀ کلماتش الگو و شیوۀ بلاغت(-نهج البلاغه).شعر نیز یکی از چشمه های علوم بلاغت است.حضرت علی علیه السّلام در شعر نیز الگو بود. (4)هم خودش قریحۀ شعری داشت،هم پدرش ابو طالب سروده های فراوانی داشته که مولا علیه السّلام دوست داشت آنها تدوین و آموخته شود:«کان

ص:266

1- 1) .همان،ج 45 ص 19.
2- 2) .همان،ص 27،در مناقب ابن شهر آشوب(ج 4 ص 104)این رجز به نام نافع بن هلال آمده است.
3- 3) .اصول کافی،ج 2 ص 522 ح 4.
4- 4) .در«ترجمة الامام علی بن ابی طالب»(تاریخ دمشق 296/3)آمده است:ابو بکر و عمر شاعر بودند،امّا علی علیه السّلام در شعر از آنان برتر بود.

أمیر المؤمنین یعجبه أن یروی شعر ابی طالب و أن یدوّن و قال:تعلّموه و علّموه أولادکم،فإنّه کان علی دین اللّه و فیه علم کثیر». (1)علاوه برآن،شعرشناس و نقاد شعر هم بود و گاهی در مقام داوری و ارزیابی نسبت به شاعران نظر می داد. (2)مجموعۀ اشعار منتسب به آن حضرت در مجموعه ای به نام«دیوان الامام علیّ»منتشر شده است. (3)

مجموعه های متعددی با همین نام گردآوری شده است.

دیوان امام علی علیه السّلام،کتابی است که حاوی 1500 بیت دربارۀ موضوعات اخلاقی و اندرز آمیز است.کسان متعدّدی به گردآوری اشعار آن حضرت پرداخته اند.کتاب«انوار العقول فی اشعار وصیّ الرّسول»نیز که گردآوری بیهقی است،به«دیوان امام علی»شهرت دارد.

این دیوان به دفعات متعدّد و صورتهای مختلف و با تفاوتهایی در میزان اشعار چاپ شده است.یک مورد هم تدوین«قطب الدین محمّد کیدری»است که با تصحیح و ترجمه و مقدمۀ دکتر ابو القاسم امامی به انجام رسیده است.شیخ آقا بزرگ تهرانی از 17 نفر یاد می کند که دیوان اشعار حضرت علی علیه السّلام را گردآوری یا شرح کرده اند. (4)علامۀ مجلسی نیز از «دیوان امام علی»یاد کرده و انتساب این اشعار را به حضرت مشهور دانسته و افزوده است که بسیاری از این اشعار،در کتب دیگر هم آمده است. (5)البته برخی هم در صحّت انتساب اشعار این دیوان به آن حضرت،ابراز تردید کرده اند.

مرحوم علامۀ امینی در«الغدیر»،وقتی از سروده های شاعران دربارۀ حادثۀ غدیر و فضایل امیر المؤمنین بحث و یاد می کند،به عنوان تبرک از نام مقدّس علی بن ابی طالب علیه السّلام آغاز می کند که فصیح ترین عرب و داناترین مردم به مفاهیم کلام عرب است و اشعاری هم از او می آورد. (6)در کتاب«معجم اشعار المعصومین» (7)نیز که مجموعۀ اشعار

ص:267

1- 1) .مستدرک وسائل الشیعه،ج 2 ص 625.اشعار ابو طالب تدوین شده و به نام«دیوان ابی طالب بن عبد المطلب»،با تحقیق شیخ محمّد حسن آل یاسین چاپ شده است،دار مکتبة الهلال.
2- 2) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 455.
3- 3) .با شرح و توضیحات عمر فاروق الطباع.
4- 4) .الذریعة الی تصانیف الشیعة،ج 9 ص 101 از جمله شرحهای تازه چاپ،«شرح دیوان منسوب به امیر المؤمنین»از قاضی کمال الدین میبدی است،نشر میراث مکتوب.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 1 ص 42.
6- 6) .الغدیر،ج 2 ص 25(چاپ دار الکتاب العربی).
7- 7) .کار مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی(دفتر تبلیغات اسلامی)چاپ اول 1378 قم،527 صفحه.

أئمّه معصوم است که در بحار الأنوار آمده،مفصّل ترین بخش آن(حدود 90 صفحه)به اشعار علی بن ابی طالب اختصاص دارد.

سروده های آن حضرت،عمدتا روان،دلنشین و سرشار از موعظه است.دیوان امیر المؤمنین،در گذشته میان علاقه مندان به اهل بیت علیهم السّلام بیشتر مطرح بود و در مکتبهای درسی طلبگی اشعار آن را حفظ می کردند.این دیوان ترجمۀ فارسی دیگری به قلم «مصطفی زمانی»دارد.به عنوان تبرک،چند بیت از سروده های آن حضرت آورده می شود که شکوه از تغییر روزگار و مردم و شوق به رهایی از این غمکدۀ دنیا در رسیدن به بهشت است:

تغیّرت البلاد و من علیها فوجه الأرض مغبرّ قبیح

تغیّر کلّ ذی لون و طعم و قلّ بشاشة الوجه الملیح

أری طول الحیاة علیّ غمّا و هل أنا من حیاتی مستریح

تنح عن البلاد و ساکنیها ففی الفردوس ضاق بک الفسیح (1)

-فصاحت و بلاغت،شعر غدیر،ابو طالب،سخنان علی علیه السّلام.

ص:268

1- 1) .دربارۀ دیوان امام علی علیه السّلام از جمله ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 12 ص 213 به بعد.

ذ

الذّریعة إلی تصانیف الشیعة

اثری عظیم در 26 جلد،از شیخ آقابزرگ تهرانی(1293-1389 ق)که به معرفی تألیفات علما و نویسندگان شیعه در طول 14 قرن تاریخ اسلام پرداخته است و نظام الفبایی بر طبق نام کتابها دارد.

انگیزۀ تألیف آن،احساس تکلیف و پاسخ به سخن جرجی زیدان بود که در کتاب «تاریخ آداب اللغة العربیة»نوشته بود:«شیعه طایفه ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه ای در دنیا وجود ندارد.» (1)این کتاب،مستدرکی عظیم نیز دارد که اثر محقق و کتابشناس معاصر،مرحوم سیّد عبد العزیز طباطبایی است. (2)

ترجمه و تلخیص از آن با عنوان«مصنّفات شیعه»در 6 جلد به اهتمام محمّد آصف فکرت انجام گرفته است.-شیخ آقا بزرگ تهرانی،شیعه شناسی.

ص:269

1- 1) .ر.ک:«شیخ آقا بزرگ تهرانی»،محمد رضا حکیمی،ص 23.
2- 2) .دربارۀ«الذریعه»،ر.ک:«شیخ آقا بزرگ تهرانی»،محمّد رضا حکیمی.

ذو الثّدیه

از سران خوارج که در جنگ نهروان کشته شد.نامش حرقوص بن زهیر بود.ازاین رو به او ذو الثّدیه(صاحب پستان)می گفتند که پستانش مثل پستان زنان بود و کشیده می شد و به اندازۀ دست می رسید و چون رها می کردند،به حال اوّل برمی گشت. (1)

حضرت علی در نهج البلاغه از او به عنوان شیطان ردهه(گودالی که جنازه اش آنجا افتاده بود)یاد کرده است که با بانگ صاعقه ای از پای درآمد. (2)پس از پایان یافتن نبرد نهروان،امیر مؤمنان بشدّت در میان کشتگان میدان درپی او می گشت و می فرمود:به خدا به من دروغ گفته نشده است،بگردید او را پیدا کنید،او در میان این گروه بود.تا آنکه جنازۀ او را در زیر کشته های دیگر یافتند و آوردند.امام و دیگران تکبیر گفتند و علی علیه السّلام سجدۀ شکر کرد. (3)

در برخی منابع از او به عنوان«ذو الخویصره»هم نام برده شده است.

-جنگ نهروان،خوارج نهروان.

ذو الفقار

نام شمشیری که امیر المؤمنین علیه السّلام با آن در جنگ احد می جنگید و از جان پیامبر دفاع می کرد و مشرکان را بر خاک می افکند.گویند:اصل آن شمشیر،از آن منبّه بن حجّاج بود که در جنگ بدر کشته شد و شمشیر او در اختیار پیامبر قرار گرفت.روز جنگ احد،علی علیه السّلام چنان سخت می جنگید که شمشیرش شکست.نزد پیامبر آمد.رسول خدا آن شمشیر را به حضرت داد و حضرت جنگی نمایان کرد.اینجا بود که ندای«لا سیف إلاّ ذو الفقار و لا فتی إلاّ علیّ»از زبان حضرت جبرئیل در آسمان پیچید،یعنی شمشیری جز ذو الفقار و جوانمردی جز علی علیه السّلام نیست. (4)

ص:270

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 2 ص 276.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 192 بند 113(صبحی صالح).
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 2 ص 276.
4- 4) .همان،ج 14 ص 251،بحار الأنوار،ج 42 ص 57،احقاق الحق،ج 6 ص 21.

در اصل و ریشۀ آن نقلهای مختلف است:روایتی از علی علیه السّلام نقل شده که:جبرئیل نزد پیامبر آمد و خبر داد که در یمن،بتی از سنگ است که در قابی آهنین قرار دارد،بفرست تا نزد تو آورند،پیامبر مرا به یمن فرستاد.حضرت،بت را شکست و آهن آن بت را به شمشیر سازی دادیم تا دو شمشیر از آن ساخت،یکی به نام ذو الفقار،دیگری به نام مخذم،مخذم را پیامبر برداشت و ذو الفقار را به من داد. (1)

معنای ذو الفقار،یعنی شمشیری که دارای مهره ها باشد«گفته اند چون بر پشت ذو الفقار،خراش های پست و هموار بود،ازاین رو او را ذو الفقار گفته اند.» (2)از امام صادق علیه السّلام پرسیدند:چرا به آن شمشیر،ذو الفقار گفته اند؟فرمود:چون در وسط آن به طول شمشیر خطّی و نقشی شبیه مهره های پشت بود و به گمان اصمعی 18 مهره داشت. (3)در تاریخ ابو یعقوب هم آمده که طول آن هفت وجب و عرض آن یک وجب بود و وسط آن مانند مهره ها بود. (4)در حدیثی هم از امام صادق آمده:به این علت ذو الفقار می گفتند که هرکس را که علی علیه السّلام با آن شمشیر می زد،در دنیا از زندگی و در آخرت از بهشت،فقیر و تهیدست می شد. (5)

ناگفته نماند:در برخی نقلها و روایتها از امام رضا علیه السّلام هم آمده که ذو الفقار،شمشیری بود که جبرئیل آن را از آسمان برای پیامبر آورد و او هم به علی علیه السّلام بخشید و آیۀ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ.. .اشاره به آن شمشیر است که از بهشت همراه آدم بر زمین آمد و پیامبران با آن با دشمنان خدا می جنگیدند،تا آنکه به حضرت امیر علیه السّلام رسید. (6)پس اینکه ذو الفقار، شمشیری دو سر بوده،بی اساس است.«ذو الفقار،مانند همۀ شمشیرهای عربی قدیم دو دم بوده ولی بعدها تصوّر کرده اند که نوک آن دو شاخه داشته است و در تصاویر آن را به

ص:271

1- 1) .بحار الأنوار،ج 26 ص 211 و ج 42 ص 57.
2- 2) .لغت نامه،دهخدا.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 42 ص 58،معانی الأخبار،ص 63،علل الشرایع،ص 160 ح 2،دائرة المعارف تشیّع،ج 8.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 42 ص 58.
5- 5) .همان.
6- 6) .همان،ص 57،معانی الأخبار،ص 63،امالی صدوق،ص 364(مجلس 48).

این صورت کشیده اند.» (1)

به هرحال،ذوالفقار،از شمشیرهای مختص حضرت علی علیه السّلام بود که در جنگ احد با آن حماسه آفرید و در شأن او و شمشیرش،آن جملۀ معروف بیان شده است.در ادبیات شعری هم فراوان به کار رفته است و گاهی هم کنایه از مطلق شمشیر،یا جنگاوری و شجاعت یا زبان آوری و سخنوری به کار می رود.

علی داد،یزدان بدو ذو الفقار که از جان کافر برآرد دمار

نه هرعلمی گه حکم از شرف چون علم او باشد نه هرتیغی گه جنگ از هنر چون ذو الفقار آید (2)

-لا فتی إلاّ علی علیه السّلام.

ذوی القربی

به معنای خویشاوندان،نزدیکان صاحبان قرابت و خویشاوندی.

در اصطلاح قرآنی به خویشاوندان پیامبر خدا گفته شده است.به آن«قربی»و «ذی القربی»هم گفته می شود.آیۀ قرآن اجر رسالت پیامبر را مودّت ذوی القربی دانسته است: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی . (3)ابن عباس نقل می کند:چون این آیه نازل شد،گفتند:یا رسول اللّه،این خویشاوندان تو که مودّت آنان بر ما واجب شده چه کسانی اند؟فرمود:علی و فاطمه و پسران آن دو. (4)این همان«لکم المودّة الواجبة» است که در زیارت جامعه نیز آمده است.

مهرورزی نسبت به خاندان رسول یکی از واجبات به شمار می رود.

در روایات متعددی نیز مقصود از آنان،أئمه،اهل بیت،عترت پیامبر،اصحاب کساء شمرده شده است.در حدیثی از امام علی علیه السّلام نقل شده است:«علیکم بحبّ آل نبیّکم

ص:272

1- 1) .دائرة المعارف تشیّع،ج 8.نیز ر.ک:فصلنامۀ«مشکوة»،شمارۀ 44 مقالۀ«ذو الفقار،میراثی از پیامبران گذشته».
2- 2) .دیوان لامعی گرگانی،ص 33.
3- 3) .شوری،آیه 23.
4- 4) .مجمع البیان،ج 9 ص 43،الغدیر،ج 2 ص 307.

فإنّه حق اللّه علیکم و الموجب علی اللّه حقّکم،ألا ترون إلی قول اللّه تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» (1)،بر شما باد محبّت به دودمان پیامبرتان،که این حق الهی بر شماست و حق شما را بر خدا حتمی ساخته است،آیا سخن خداوند را نمی بینید که فرمود:بگو:از شما چیزی بر ابلاغ رسالت نمی خواهم مگر دوستی دربارۀ خویشاوندان؟

در پرداخت خمس نیز،یکی از مصارف آن«ذوی القربی»است که این نام در کنار خدا و رسول قرار گرفته است: فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی (2)و در روایات متعددی مقصود از ذی القربی در آیه،خویشاوندان پیامبر و سادات از نسل او به شمار آمده است.

مهرورزی و محبت به اهل بیت پیامبر که پاداش رسالت قرار داده شده،ثمره اش به خود امّت برمی گردد و از این مودّت،در دنیا و آخرت بهره مند می شوند و مورد رحمت الهی و شفاعت عترت قرار می گیرند.در آیه ای به این حقیقت چنین اشاره شده است: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ.. . (3)در قرآن،نیکی به ذوی القربی نیز به عنوان یک کار پسندیده مطرح است. (4)

خاندان پیامبر و امامان معصوم برای اثبات فضایل خویش و نکوهش از ظلم دیگران به اهل بیت،پیوسته به این آیه استشهاد می کردند.به عنوان نمونه وقتی امام سجّاد علیه السّلام را به صورت اسیر وارد دمشق کردند،مردی از شامیان زخم زبان زد و بر کشته شدن مردان این قافلۀ اسیر شادمانی نمود.امام سجّاد علیه السّلام به او فرمود:آیا قرآن خوانده ای؟گفت:آری.

فرمود:آیا آیۀ «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» را خوانده ای؟گفت:مگر شما همانانید؟فرمود:آری. (5)

-عترت،اهل بیت،مودّت.

ص:273

1- 1) .غرر الحکم،ج 4 ص 307 ح 6169.
2- 2) .انفال،آیه 41،حشر،آیه 17.
3- 3) .سبأ،آیه 47.
4- 4) .بقره،آیه 83.
5- 5) .الغدیر،ج 2 ص 309.

ذی قار

نام محلّی نزدیک بصره(میان کوفه و واسط)که حضرت علی علیه السّلام در سال 36 هجری هنگام عزیمت به بصره برای جنگ با اصحاب جمل،در آنجا توقّف داشت و کسانی را از آنجا به کوفه فرستاد تا به مدد سپاه او بیایند و یکی از خطبه های خود را آنجا ایراد کرد و ضمن بیان جایگاه والای خود،از دشمنیهای قریش با او انتقاد کرد. (1)در منابع تاریخی چندین سخنرانی برای آن حضرت در مدّت اقامتش در ذی قار نقل کرده اند. (2)

ص:274

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 33.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 5 ص 189.

ر

راشدین-خلفای راشدین

رافضی

رفض به معنای ترک کردن و ردّکردن است.در مباحث کلامی«رافضیه»به شیعه اطلاق شده است،آن هم از سوی اهل سنّت و به قصد طعن و نکوهش.اهل سنّت و دشمنان شیعه با به کار بردن این تعبیر،قصد اهانت و تحقیر داشتند و اثبات اینکه شیعیان مسلمان نیستند!از دید آنان اسلام در رویّه و سیرۀ شیخین(ابو بکر و عمر)متبلور است و چون شیعه سنّت آن دو را قبول ندارد و مردود می شمرد به عنوان«رافضی»از آنان یاد می شود.شیعه،چون خلافت را منوط به نصّ پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله می داند و قائل به مشروعیت خلافت آن سه نفر پیش از علی علیه السّلام نیست و علی علیه السّلام را افضل از خلفای پیشین می داند،به این تعبیر از آنان یاد می کنند و در کتب کلامی و شناخت فرقه های اسلامی مقصودشان از «رافضیّه»،معتقدان به امامت و خلافت بلافصل امیر المؤمنین است.

رافضه در عصر أئمّه به کسانی هم که با حکومت وقت مخالف بودند گفته می شد،ولی دربارۀ شیعه دلیل خاصّ داشت.«اطلاق اصطلاح رافضه در مورد شیعیان اوّلا به صورت

ص:275

عام به کار رفته و همۀ گروهها و فرقه های شیعی را دربر می گیرد و اختصاص به گروه خاصّی ندارد،ثانیا:اطلاق این اصطلاح در مورد شیعیان از جانب حکومتهای جابر و مستبد وقت و بعضی از بزرگان اهل سنّت انجام می گرفته تا دستشان در مورد شکنجه و آزار آنان باز باشد...وقتی شیعیان را به این لقب می خواندند،منظورشان آن بوده است که شیعیان عموما از دین اسلام خارج هستند و افکار و عقاید انحرافی دارند.ازاین رو می بینیم در کتابهای ملل و نحل و منابع تاریخی اهل سنّت آشکارا عقاید شیعیان و افکار و اندیشه های آنان را با اندیشه ها و افکار باطل غالیان،خوارج و مخالفان اسلام درهم آمیخته اند و سپس به عنوان اعتقادات شیعه به خود مسلمانان عرضه کرده اند.» (1)البته جز این،دلیلهای دیگری نیز بر این عنوان گذاری ذکر شده است. (2)

بار فکری و محتوایی این تعبیر از دید شیعه،مثبت است و از افتخارات پیروان مکتب اهل بیت به شمار می رود که چیزی را جز قرآن و عترت و خلافتی را جز خلافت امامان معصوم علیهم السّلام پس از پیامبر خدا مشروع ندانستند.گاهی هم در تاریخ،دوستداران اهل بیت را به عنوان«روافض»و«رفضه»مورد نکوهش قرار می دادند و در مقابل،متّهمین به این علاقه و محبت به آن افتخار می کردند،مثل آنچه دربارۀ امام شافعی نقل شده است که چنین سروده است:

قالوا:ترفّضت،قلت کلاّ ما الرّفض دینی و لا اعتقادی

لکن تولّیت دون شکّ خیر إمام و خیر هادی

إن کان حبّ الوصیّ رفضا فإنّنی ارفض العبادی (3)

به من گفتند:تو رافضی شده ای،گفتم:نه،رفض دین و اعتقادم نیست،لیکن من بی شک بهترین امام و هادی را به دوستی برگزیده ام،اگر محبّت وصیّ رفض باشد،پس من رافضی ترین بندگانم.

ص:276

1- 1) .دائرة المعارف تشیّع،ج 8 ص 104.
2- 2) .همان،مدخل«رافضی».
3- 3) .الفصول المهمّه،ابن صبّاغ،مقدّمه.

از روایات شیعه برمی آید که از این لقب به توصیۀ امامان استقبال می کردند.امام صادق علیه السّلام به یکی از شیعیان به نام عیینه فرمود:به خدا قسم خوب نامی را خداوند به شما بخشیده است،تا وقتی که به سخنان ما پایبندید و بر ما دروغ نمی بندید.این را وقتی امام به او فرمود که وی به آن حضرت خبر داد که شخصی به من گفت:مبادا رافضی باشی! (1)در مورد دیگری وقتی در حضور امام باقر علیه السّلام گفته شد که به فلانی نام«رافضه»نهاده اند، حضرت سه بار فرمود:من نیز از رافضیانم و او از من است. (2)ابو بصیر نیز می گوید:به امام باقر علیه السّلام گفتم:فدایت شوم نامی بر ما نهاده اند که به سبب آن،حاکمان خون و مال ما و شکنجۀ ما را حلال می شمرند،امام پرسید:چه نامی؟گفت:رافضه،حضرت فرمود:هفتاد مرد از لشکر فرعون،فرعون را رفض و ترک کردند و نزد حضرت موسی آمدند.در قوم موسی کسی همانند آنان کوشاتر و علاقه مندتر به حضرت هارون نبود.قوم موسی آن گروه را«رافضه»نامیدند.خداوند به موسی وحی کرد:این نام را بر آنان ثابت بگردان که من آن را بر ایشان داده ام.این نامی است که خدا به شما عطا کرده است. (3)این نشان می دهد که أئمّه نیز از این عنوان ناخرسند نبودند.

روزی عمّار دهنی از شیعیان امام صادق علیه السّلام،نزد قاضی کوفه شهادتی داد و شهادت او را به خاطر اینکه«رافضی»است نپذیرفتند.عمار دهنی نگران و ناراحت و با حالت گریه برخاست.قاضی که ابن ابی لیلی بود به او گفت:تو مردی دانشمند و اهل حدیثی،اگر از اینکه به تو رافضی گفته شود ناراحتی،از رافضیان تبرّی بجوی تا از برادران ما باشی،عمار گفت:گریه ام بر این است که مرا به مرتبه و درجۀ والایی نسبت دادی که شایستۀ آن نیستم.امام صادق علیه السّلام به من فرموده است:اولین گروهی که به«رافضه»نامیده شدند، ساحران دربار فرعون بودند که با دیدن معجزۀ حضرت موسی علیه السّلام به او ایمان آورده و پیرو او شدند و آیین و قدرت فرعونی را رها کردند و در برابر هرسختی که بر آنان وارد شود

ص:277

1- 1) .المحاسن،برقی،ص 111.
2- 2) .همان،ح 91.
3- 3) .همان،ح 92،بحار الأنوار،ج 65 ص 49 و 97 و ج 47 ص 391.

تسلیم گشتند،فرعون هم به آنان رافضه گفت.پس رافضی هرکسی است که کارهای ناپسندیدۀ از سوی خدا را ترک کند:«فالرّافضیّ کلّ من رفض جمیع ما کره اللّه و فعل ما أمره اللّه»،اکنون مگر چنین کسی پیدا می شود؟وقتی این ماجرا به گوش امام صادق علیه السّلام رسید،فرمود:گناهان عمّار هرچند هم بسیار باشد،به خاطر این سخنانش آمرزیده شد و حسناتش نزد خدا افزوده گشت. (1)

آن حضرت در سخنی دیگر فرمود:آیا از شما عیبجویی می کنند و می گویند رافضی هستید؟آری به خدا،شما دروغ را ردّ کرده و پیرو حق شده اید:«یقولون:ألرّافضة؟نعم و اللّه رفضتم الکذب و اتّبعتم الحقّ...» (2)در داستان حضرت ادریس نیز آمده است که یارانی داشت که حاکم جبّار زمان خود را ترک کرده و دور ادریس نبی گرد آمده بودند«کان لإدریس أصحاب من الرّافضة مؤمنون یجتمعون إلیه فی مجلس له»، (3)پس برای پیروان اهل بیت،افتخار است که رفض کنندۀ قدرت جور و فکر باطل و حکومت نامشروع باشند.

امام صادق علیه السّلام در دلداری دادن به شیعیان به اینکه از این نام و لقب ناراحت نباشند، می فرمود:اینها این نام را بر شما ننهاده اند،بلکه خداوند در تورات و انجیل به زبان موسی و عیسی شما را به این نام نامیده است.آنگاه داستان گروه جداشده از فرعون و پیوسته به موسی را نقل می کند و می فرماید:«فرفضتم الشّرّ و استقمتم مع أهل بیت نبیّکم فذهبتم حیث ذهب نبیّکم و اخترتم ما اختار اللّه و رسوله...» (4)،شما شرّ را ترک کردید و همراه خاندان پیامبرتان بر راه درست استوار ماندید و به راهی رفتید که پیامبرتان رفت و چیزی را برگزیدید که خدا و پیامبرش برگزید.

-تشیّع،فرقۀ ناجیه،شیعه شناسی،تسنّن،غصب خلافت،سقیفۀ بنی ساعده.

ص:278

1- 1) .بحار الأنوار،ج 65 ص 157.
2- 2) .همان،ج 26 ص 36 ح 66.
3- 3) .همان،ج 11 ص 273.
4- 4) .همان،ج 65 ص 97.نیز عنوان«باب فضل الرافضة و مدح التسمیة بها»و احادیث آن را بنگرید،ص 96.

راویان غدیر

حادثۀ غدیر خم و خطبۀ غدیریّۀ حضرت رسول و نصب امیر المؤمنین علیه السّلام به خلافت از سوی پیامبر در آن روز و تعبیر«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه»،از نقلهای متواتری است که در روایات شیعه و اهل سنت و منابع هردو فرقه نقل شده است.حدیث غدیر و آیۀ اکمال دین و ابلاغ،در منابع بیشماری آمده و امیر مؤمنان و أئمّۀ دیگر و علمای شیعه به آن استناد و احتجاج کرده اند.

علمای شیعه برای ردّ سخن آنان که با قبول اصل روایت،منکر تواتر آن شده اند،به ارائۀ منابع و اسنادی دست زده اند که تواتر آن را اثبات می کند.علامه سیّد شرف الدین در «المراجعات»،تواتر آن را از منابع شیعی و اهل سنّت اثبات کرده است. (1)علامه میرحامد حسین نیز در«عبقات الأنوار»ناقلان و راویان حدیث غدیر را معرفی کرده و به شبهات هم پاسخ داده است. (2)

با وجود آن همه چهره های سرشناس از صحابه و تابعین که واقعۀ غدیر و سخنان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را شاهد بوده و آن را نقل کرده اند،شبهه ای در این روایت و دلالتش بر امامت حضرت علی علیه السّلام باقی نمی ماند،آشنایی با اسامی آنان خالی از فایده نیست.

علامۀ امینی در جلد نخست الغدیر،نام و مشخصات 110 نفر از صحابۀ پیامبر را که حدیث غدیر را روایت کرده اند،نام می برد،از این قرار: (3)ابو هریره دوسی،ابو لیلی انصاری، ابو زینب بن عوف،ابو فضالۀ انصاری،ابو قدامه،ابو عمرة بن عمرو،ابو الهیثم بن تیهان، ابو رافع قبطی،ابو ذویب خویلد،ابو بکر بن ابی قحافه،اسامة بن زید،براء بن عازب،بریدة بن

ص:279

1- 1) .المراجعات،نامۀ 56(ص 184).در حواشی تحقیقی حسین الراضی بر المراجعات،نام 116 نفر از صحابه و 84 نفر از تابعین که این حدیث را نقل کرده اند،آمده است(المراجعات،ص 414،تعلیقۀ 642)و افزوده است که علمای سنّت نیز در تألیفات خود آن را روایت کرده اند و عدد آنان را از قرن 2 تا 14 هجری 360 نفر می داند که علامۀ امینی در الغدیر(ج 1 ص 73 تا 151)نقل کرده است.
2- 2) .ر.ک:«فیض القدیر»(خلاصۀ عبقات دربارۀ حدیث غدیر)،شیخ عباس قمی،«نفحات الازهار»(خلاصه عبقات الأنوار) ج 15 و 16،نیز در کتاب«علیّ من المهد الی اللّحد»قزوینی،ص 196 نام راویان غدیر آمده است،نیز«بحار الأنوار»،ج 37 ص 181.
3- 3) .الغدیر،ج 1 ص 14 تا 61(نقل به تلخیص و اختصار در اسامی و مطالب).

حصیب اسلمی،ثابت بن ودیعه،جابر بن سمرة،جابر بن عبد اللّه انصاری،جبلة بن عمرو، جبیر بن مطعم،جریر بن عبد اللّه بجلی،جندب بن جناده(ابو ذر غفاری)،جندع بن عمرو، حبّۀ عرنی،حبشی بن جناده،حبیب بن بدیل بن ورقاء،حذیفه بن اسید،حذیفة بن یمان، حسّان بن ثابت،حسن بن علی(امام مجتبی)،حسین بن علی(سید الشهدا)،خالد بن زید (ابو ایّوب انصاری)،خالد بن ولید،خزیمة بن ثابت،خویلد بن عمرو،رفاعة بن عبد المنذر، زبیر بن عوام،زید بن ارقم،زید بن ثابت،زید بن شراحیل،زید بن عبد اللّه انصاری،سعد بن ابی وقاص،سعد بن جناده،سعد بن عباده،سعد بن مالک،سعید بن زید،سعید بن سعد بن عباده،سلمان فارسی،سلمة بن عمرو،سمرة بن جندب،سهل بن حنیف،سهل بن سعد،صدی بن عجلان،ضمیرۀ اسدی،طلحة بن عبید اللّه،عامر بن عمیر نمیری،عامر بن لیلی بن ضمره،عامر بن لیلی غفاری،عامر بن واثله،عایشه،عباس بن عبد المطلب، عبد الرحمان بن عبد ربّ،عبد الرحمان بن عوف،عبد الرحمان بن یعمر،عبد اللّه بن ابی عبد الأسد،عبد اللّه بن بدیل،عبد اللّه بن بشیر،عبد اللّه بن ثابت،عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب،عبد اللّه بن حنطب،عبد اللّه بن ربیعه،عبد اللّه بن عباس،عبد اللّه بن ابی أوفی، عبد اللّه بن عمر،عبد اللّه بن مسعود،عبد اللّه بن یامیل،عثمان بن عفّان،عبید بن عازب، عدیّ بن حاتم،عطیّة بن بسر،عقبة بن عامر جهنی،علی بن ابی طالب علیه السّلام،عمّار یاسر، عمارۀ خزرجی،عمر بن ابی سلمه،عمر بن خطّاب،عمران بن حصین،عمرو بن حمق خزاعی،عمرو بن شراحیل،عمرو بن عاصی،عمرو بن مرّه،فاطمۀ زهرا علیها السّلام،فاطمه بنت حمزه،قیس بن ثابت،قیس بن سعد بن عباده،کعب بن عجره،مالک بن حویرث لیثی، مقداد بن عمرو کندی،ناجیة بن عمرو خزاعی،فضلة بن عتبۀ اسلمی،نعمان بن عجلان، هشام مرقال،وحشی بن حرب،وهب بن حمزه،وهب بن عبد اللّه،یعلی بن مرة ثقفی.

علامۀ امینی می افزاید:این 110 نفر از بزرگان صحابه اند که روایتشان نسبت به واقعۀ غدیر را یافتیم و شاید بسیار بیش از اینها باشد و طبع قضیه هم ایجاب می کند که راویان حدیث غدیر چندین برابر باشند،چون شنوندگان حدیث بیش از صدهزار نفر بودند و طبعا هرکدام به وطن خود برگشته اند،مثل هرمسافری از حوادث شگفتی که در مسافرت

ص:280

دیده اند خبر داده اند،مگر اندکی که به خاطر کینه هایشان از نقل آن پرهیز کرده اند و همین مقدار،برای اثبات تواتر حدیث غدیر کافی است. (1)

وی سپس راویان غدیر از«تابعین»را نیز به ترتیب الفبا برمی شمارد که شمار آنان 84 نفرند و نامهایشان از این قرار است:

ابو راشد حبرانی،ابو سلمه،ابو سلیمان مؤذن،ابو صالح سمّان،ابو عنفوانۀ مازنی، ابو عبد الرحیم کندی،ابو لیلی کندی،اصبغ بن نباته،ایاس بن نذیر،جمیل بن عماره،حارثة بن نصر،حبیب بن ابی ثابت،حرث بن مالک،حسین بن مالک،حکم بن عتیبه،حمید بن عماره،حمید طویل،خیثمة بن عبد الرحمان،ربیعۀ جرشی،ریاح بن حارث،زاذان بن عمر، زرّ بن حبیش،زیاد بن ابی زیاد،زید بن یثیع،سالم بن عبد اللّه بن عمر،سعید بن جبیر، سعید بن ابی حدّان،سعید بن مسیّب،سعید بن وهب،سلمة بن کهیل،سلیم بن قیس هلالی،سلیمان بن مهران،سهم بن حصین،شهر بن حوشب،ضحّاک بن مزاحم،طاووس بن کیسان،طلحة بن مصرف،عمر بن سعد بن ابی وقّاص،عایشه بنت سعد،عبد الحمید بن منذر بن جارود،عبد خیر بن یزید،عبد الرحمان بن ابی لیلی،عبد الرحمان بن سابط، عبد اللّه بن اسعد،عبد اللّه بن زیاد،عبد اللّه بن شریک،عبد اللّه بن محمّد،عبد اللّه بن یعلی، عدی بن ثابت،عطیّة بن سعد،علی بن زید،عمارة بن جوین،عمر بن عبد العزیز،عمر بن عبد الغفار،عمر بن علی بن ابی طالب،عمرو بن جعده،عمرو بن مرّه،عمرو بن عبد اللّه سبیعی،عمرو بن میمون،عمیرة بن سعد،عمیرة بن سعد،عیسی بن طلحه،فطر بن خلیفه،قبیصة بن ذؤیب،قیس ثقفی،محمّد بن عمرو بن علی،مسلم بن صبیح،مسلم ملائی،مطلب بن عبد اللّه،مطر ورّاق،معروف بن خرّبوذ،منصور بن ربیعی،مهاجر بن مسمار،موسی بن اکتل،میمون بصری،نذیر ضبّی،هانی بن هانی،یحیی بن سلیم فزاری، یحیی بن جعده،یزید بن ابی زیاد،یزید بن حیّان،یزید بن عبد الرحمان و یسار ثقفی.

سپس 360 نفر از علمای راوی حدیث را به ترتیب قرنهای بعدی(از قرن 2 تا قرن 14)نام می برد، (2)نیز نام شماری از آنان که به نقل حدیث غدیر بسنده نکرده،بلکه دربارۀ

ص:281

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 60.
2- 2) .الغدیر،ج 1 ص 73 تا 151.

آن به تألیف مستقلّ پرداخته اند برمی شمرد،از قبیل محمّد بن جریر طبری،ابن عقده، جعابی،عبید اللّه بن احمد انباری،احمد بن محمّد زاری،شیبانی،دارقطنی،نیشابوری، غضایری،سجستانی،کراجکی،مهلبی،منصور رازی،ذهبی،جزری دمشقی،قزوینی، میرحامد حسین هندی،غریفی بحرانی،شیخ عباس قمی،سیّد مرتضی خسروشاهی و دیگران. (1)

این همه نقل و روایت و تألیف،واقعۀ غدیر و امامت امیر المؤمنین علیه السّلام و تواتر حدیث غدیر را اثبات می کند و به قول ضیاء الدین مقبلی(م 1108)پس از نقل اسناد حدیث:«اگر حدیث غدیر،مسلّم نباشد،پس هیچ امر مسلّمی در اسلام وجود ندارد.» (2)

-شاهدان غدیر،غدیر خم،عید غدیر،حدیث ولایت،آیۀ تبلیغ،آیۀ اکمال دین،آیات غدیر،احتجاج به غدیر.

راه غدیر-غدیر خمّ

رجعت

از موضوعات اعتقادی شیعه،عقیده به«رجعت»است،به معنای بازگشت به دنیا پس از مرگ و قبل از قیامت.رجعت تاریخی به معنای عدول از ارزشهای مکتبی نیز وجود دارد که اشاره خواهد شد.رجعت به معنای حیات دوباره،مخصوص بعضی از افراد است نه امری همگانی.کسانی همچون پیامبر،امامان و بعضی از شیعیان أئمّه،پس از ظهور امام زمان علیه السّلام زنده می شوند و به صحنۀ دنیا برمی گردند.اصل آن از اعتقادات مورد اتّفاق و محکم شیعه است،هرچند در جزئیات و کیفیّت و زمان آن اختلاف نظر است.برخی در اثبات آن به آیاتی از قرآن استدلال کرده اند که شاهدی بر زنده شدن دوبارۀ انسان در همین دنیا و پیش از برپایی قیامت است،مثل آیات 95 تا 97 سورۀ انبیاء،31 یس،11 مؤمن،41 تا 43 ص.براساس این عقیده،گاهی به شیعه،«رجعیّه»هم گفته شده است.

شیخ مفید می گوید:«خداوند،کسانی را از مردگان به همین صورت دنیایی شان به دنیا

ص:282

1- 1) .همان،ص 152.
2- 2) .همان،ص 307،حماسۀ غدیر،ص 34.

برمی گرداند،بعضی را عزت می بخشد،برخی را خوار می کند،اهل حق از اهل باطل و مظلومین از ظالمین انتقام می گیرند و این هنگام قیام مهدی آل محمّد است.اهل رجعت، یا در ایمان و عمل صالح،رتبه ای بسیار بالا دارند که خداوند دولت حق را به آنان نشان می دهد،یا در فساد و گمراهی و ظلم به اولیای خدا و انجام گناهان به حدّ بالا رسیده اند که خدا از آنان انتقام می گیرد.هردو گروه پس از آن می میرند تا در رستاخیز عمومی دوباره برای ثواب و عقاب زنده شوند.قرآن و روایات بسیار بر این موضوع دلالت می کند و امامیه بر این عقیده اتفاق نظر دارند.» (1)

دشمنان شیعه،عقیده به رجعت را حمل بر«تناسخ»کرده اند که چنین نیست.بعضی از بزرگان دربارۀ رجعت،آراء عرفانی خاصّی دارند.تألیفات مستقلی نیز دربارۀ این موضوع اعتقادی شیعه نگاشته شده است،همچون:«الایمان و الرجعه»محمّد علی شاه آبادی، «رسالۀ رجعت»سیّد ابو الحسن رفیعی قزوینی،«رجعت»محمّد باقر بهبودی،«الرجعة و ظهور الحجّه»میرزا محمّد مؤمن الأسترآبادی،«الایقاظ من الهجعه»شیخ حرّ عاملی، «الامامیّة و الرجعة»میرزا عبد اللّه رزاق همدانی،«دلائل الرجعه»حسن علاّمی،«اثبات الرجعه»علامه مجلسی،«اثبات الرجعه»آقا جمال خوانساری، (2)«بشارة الفرج»ملا محمّد بن عاشور،«تفریج الکربه»سیّد محمود حسینی کاظمی،«الجواهر المنضود»شیخ احمد بیان اصفهانی،«دحض البدعه»محمّد علی همدانی سنقری،«دلائل الرجعه»غلامعلی عقیقی کرمانشاهی.کسانی همچون عیاشی سمرقندی،فضل بن شاذان،صدوق، ملا حبیب اللّه کاشانی نیز کتابهایی با عنوان«الرجعه»دارند.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«لیس منّا من لم یؤمن برجعتنا...». (3)کسی که ایمان به رجعت ما نداشته باشد از ما نیست.در دعاها و زیارتهای متعددی نیز بحث رجعت مطرح است.در

ص:283

1- 1) .اوائل المقالات،شیخ مفید،ص 77(چاپ کنگرۀ هزاره شیخ مفید)،حق الیقین،سیّد عبد اللّه شبّر،ج 2 ص 4.
2- 2) .با عنوان«اثبات الرجعه»کتابهای دیگری از میر محمّد عباس شوشتری،نور الدین عبد العالی،ملا سلطان محمود طبسی، شیخ یحیی بحرانی،میرزا حسن بن ملا عبد الرزاق لاهیجی،محمّد رضا طبسی،شیخ سلیمان قطیفی،فضل بن شاذان وجود دارد(مقدمۀ الایقاظ من الهجعه).
3- 3) .بحار الأنوار،ج 100 ص 320.

زیارت جامعه تعبیر«مؤمن بإیابکم مصدّق برجعتکم»آمده است و درخواست رجعت و بازگشت به دنیا در دولت امام زمان علیه السّلام در زیارتهای فراوانی آمده است،همچون«أحیانی فی رجعتکم». (1)از این رجعت در روایات با عنوان«یوم الکرّه»هم یاد شده و فرموده اند:

«أیّام اللّه ثلاثة:یوم الظّهور و یوم الکرّة و یوم القیامة.» (2)

«رجعت»،معنای دیگری هم دارد،یعنی واپس گرایی،ارتجاع،بازگشت به ایّام و فرهنگ جاهلیّت که پس از پیامبر اتفاق افتاد و نوعی ارتداد به شمار می رود(در مدخل «ارتداد سیاسی»از این نوع رجعت بحث شده است،مراجعه کنید.)احیای دوبارۀ اشرافیت جاهلی و روی آوردن مسلمانان به دنیادوستی و تجمّل پرستی و قومیّت گرایی و به تعبیر قرآن،«تولّی(پشت کردن)و انقلاب علی عقب» (3)از اینگونه رجعت است و عامل پیدایش آن در یک امت،گاهی عوامل ساخته نشده و غیر مهذّب است،گاهی عناصر نفوذی و منافق،گاهی هم به خاطر ریشه دار بودن عقیده و عادات قدیم است.قرآن از تلاش کفّار و اهل کتاب برای بازگرداندن مؤمنین به کفر و دست کشیدن از دین و روی آوردن به نیاکان جاهل و مشرک سخن می گوید. (4)متأسفانه پس از رحلت پیامبر،مرام اصیل اسلامی به سبب کنار گذاشتن اهل بیت پیامبر از سوی رجعت طلبان،درهم ریخت و اشرافیت جاهلی حیات دوباره یافت و دین به صورت دستاویزی برای حکومتها درآمد و خلافت به سلطنت تبدیل شد و آن روحیۀ سلحشوری و قهرمانی در دفاع از اسلام و قرآن،به دنیاخواهی، زراندوزی،صرّافی،قدرت طلبی،شهوت رانی و قومیّت عربی تغییر یافت و«حقیقت» مغلوب گشت و«فریب»،غالب.و این رجعت سیاه و تلخ،حرکت اسلام را از اهداف اصلی اش بازداشت.-ارتداد سیاسی،از خلافت تا سلطنت.

ص:284

1- 1) .برای مطالعه دربارۀ آن ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 53(باب الرجعه)و ج 25 ص 108،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 8 ص 180،فصلنامۀ«وقف،میراث جاویدان»شمارۀ 13 ص 108 مقالۀ«رجعت در اندیشۀ شیعی»محمّد هادی معرفت و منابعی که در متن کتاب نام آنها برده شد.
2- 2) .المیزان،ج 2 ص 112.
3- 3) .آل عمران،آیه 144،بقره،آیه 143 و 144.
4- 4) .آل عمران،آیه 100 و 149،بقره آیه 109 و 217،انعام،آیه 71،مائده،آیه 21.

رجعت سیاسی-ارتداد سیاسی

رحبه

به معنای جای وسیع و فضای باز است.محوطۀ جلوی مسجد کوفه که سکویی هم داشته و علی علیه السّلام گاهی آنجا می نشست و مردم حضور می یافتند و امام یا سخنرانی می کرد، یا به سؤالها پاسخ می داد.رحبه نام محلّه ای در کوفه نیز بوده است. (1)

ردّ شمس-حدیث ردّ الشمس

رزیّة یوم الخمیس-پنج شنبۀ شوم

رضوان

نام فرشته ای که در جنگ بدر،پس از رشادتهای علی علیه السّلام و نبردی که با شمشیر ذو الفقار،مشرکان را می کشت و از پیامبر دفاع می کرد،ندای«و لا فتی إلاّ علیّ لا سیف إلاّ ذو الفقار»در آسمان سرداد. (2)در نقل دیگری،این ندا را جبرئیل نیز در جنگ احد در ستایش از مبارزات علی علیه السّلام در آفاق طنین افکن ساخت. (3)رضوان نام خازن و نگهبان اصلی بهشت نیز می باشد.به خود بهشت هم رضوان گفته می شود.روضۀ رضوان نام بهشت است.به قول حافظ:

پدرم روضۀ رضوان به دو گندم بفروخت ناخلف باشم اگر من به جوی نفروشم

-لا فتی إلاّ علیّ...

روزشمار فتنۀ سقیفه

حوادث تلخی را که در روزهای آخر عمر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و چند روز پس از رحلت او در مدینه واقع شد و سیاست بازان سقیفه،امام حق و پیشوای نور را کنار زدند و اهل بیت را از

ص:285

1- 1) .مجمع البحرین،واژۀ رحب.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 1 ص 188 به نقل از مناقب خوارزمی.
3- 3) .همان،ص 191 و 194،نیز«احقاق الحق»ج 6 ص 13 به منابع حدیث از کتب اهل سنت پرداخته است.

جایگاه خود دور ساخته و وصایای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را نادیده گرفتند،می توان«فتنۀ سقیفه» نام نهاد.سیر آن دو هفته به صورت زیر بود: (1)

1-روز یک شنبه(27 صفر 11 هجری)عایشه و حفصه در حالی که پیامبر بیهوش بود، به آن حضرت دوایی خوراندند که به بدتر شدن حال پیامبر انجامید و روز دوشنبه وفات نمود(بخاری 143/5 و 17/7).

2-تعدادی از افراد،از جمله ابو بکر و عمر از پیوستن به سپاه اسامه سرپیچی کردند و بعضی از آنان هم که رفته بودند،روز یک شنبه به مدینه برگشتند.

3-بعدازظهر دوشنبه تا صبح سه شنبه،علی علیه السّلام مشغول تجهیز و غسل و کفن پیامبر بود.مسلمانان اجازه یافتند از ظهر تا عصر سه شنبه،تک تک بر پیامبر نماز بخوانند،و عصر همان روز بر علی علیه السّلام فشار آوردند که بیعت کند،وگرنه به خانه اش هجوم می آورند.

4-یکی دو ساعت پس از رحلت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله،قریش و کسانی از اوس و خزرج در سقیفه جمع شدند و گفتگوها برای انتخاب خلیفه آغاز شد.در نهایت،حاضران با ابو بکر بیعت کردند.

5-سعد بن عباده،با حالت بیماری که داشت،نسبت به انتخابات سقیفه اعتراض کرد، امّا مورد هجوم و دشنام قرار گرفت و هوادارانش او را به خانه بردند.سقیفه پایگاه سلطه و برنامه ریزی برای سرکوب مخالفان شد.

6-ابو بکر،عمر و دیگر افراد قریش و باند سقیفه،جنازۀ پیامبر را برای دودمانش واگذاشتند و درپی تحکیم پایه های قدرت خود بودند.

7-روز دوّم،همراهان ابو بکر و عمر،با سلاح و سروصدا ابو بکر را به مسجد پیامبر آوردند و با نیروی اسلحه و تهدید،از افراد خواستند بیعت کنند.ابو بکر بر منبر نشست، عدّه ای بیعت کردند،ابو بکر نماز مغرب را با آنان خواند،و بی آنکه خانۀ پیامبر را دیدار کنند و بر جنازه اش نماز بخوانند،ابو بکر به سقیفه برگشت.

ص:286

1- 1) .برگرفته و تلخیص از«جواهر التاریخ»علی الکورانی(دار الهدی)،ج 1 ص 167 تا 175.

8-شب چهارشنبه،پس از نیمه شب،علی علیه السّلام بر جنازۀ پیامبر نماز خواند و بنی هاشم و بعضی از انصار در مراسم دفن آن حضرت شرکت داشتند و هیچ یک از سران قریش و طلقاء حضور نداشتند.

9-شب پنج شنبه،امیر المؤمنین،همراه فاطمه و حسنین علیهما السّلام به در خانه های انصار رفتند و از آنان خواستند که به بیعت و عهدی که با پیامبر بسته بودند که از او و خاندانش دفاع و یاری کنند وفا کنند.چهل و چهار نفر پاسخ مساعد دادند.حضرت از آنان خواست که فردا با سرهای تراشیده و آمادۀ شهادت نزد او بیایند،جز چهار نفر نیامدند.شب جمعه و شنبه باز هم در خانه های مردم رفت امّا جز همان چهار نفر(مقداد،عمّار،ابو ذر،و سلمان) نیامدند.

10-قدرت حاکم در این مدّت،کسانی را نزد اسامه و سپاه او فرستاد که از اردوگاه به مدینه بیایند و با ابو بکر بیعت کنند.اسامه می گفت:وقتی پیامبر درگذشت،من فرمانده ابو بکر بودم،او هنوز سرباز تحت فرمان من است و حاضر نبود برگردد و بیعت کند.

11-قریش،از بیم آنکه علی علیه السّلام قدرت یابد و بر ضدّ آنان اقدام کند،پیاپی کسانی را نزد آن حضرت می فرستادند و می خواستند که به سقیفه آید و بیعت کند.حضرت هم عذر می آورد که مشغول مراسم پس از دفن پیامبر و جمع آوری قرآن هستم.امّا فشار زیاد شد و مسلّحانه به خانه هجوم آوردند و علی علیه السّلام را دست بسته به سقیفه بردند.امیر المؤمنین آنجا با اقتدار تمام با آنان بحث و احتجاج کرد،آن روز او را واگذاشتند و این هجوم اول به خانۀ علی و فاطمه علیهما السّلام بود که احتمالا چهارشنبه یا پنج شنبه بود.

12-دوازده نفر از مهاجرین و انصار،هماهنگ شدند که در نخستین جمعۀ پس از وفات پیامبر،در مسجد حاضر شوند و بر ضدّ غصب خلافت حرف بزنند و وصایای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را در روز غدیر یادآوری کنند.آنان عبارت بودند از:خالد بن سعید،سلمان،ابو ذر، مقداد،عمار یاسر،بریدۀ اسلمی،ابو الهیثم بن تیهان،سهل بن حنیف،عثمان بن حنیف، خزیمة بن ثابت،ابیّ بن کعب،ابو ایّوب انصاری(و به قولی:ابن مسعود).وقتی ابو بکر به

ص:287

منبر رفت،تصمیم داشتند او را از منبر پایین بکشند،امّا چون با حضرت علی علیه السّلام مشورت کردند،امام آن را صلاح ندانست و به زیانشان ارزیابی کرد،امّا فرمود:هرکدامتان آنچه را از پیامبر شنیده اید،بیان کنید تا حجّت تمام باشد.آنان یکایک برخاستند،شنیده های خود را دربارۀ امیر المؤمنین و خلافت او یادآور شدند و ابو بکر را مورد توبیخ و ملامت قرار دادند و به تقوا و خداترسی دعوت کردند.

13-هجوم دوم به خانۀ علی علیه السّلام و آسیب رساندن به حضرت زهرا علیها السّلام و سقط جنین آن حضرت،پس از این واقعۀ مسجد و احتجاج اصحاب بود،که علی علیه السّلام را به سقیفه کشاندند و تهدید کردند که اگر بیعت نکند او را می کشند.

14-درپی تأثیر سخنان و احتجاجات آن دوازده صحابی که موجی بر ضدّ توطئۀ سقیفه برانگیخت و ابو بکر پاسخی نداشت،سه روز در خانه ماند،ولی عمر و دیگران او را سرزنش کردند و دوباره تحریک کردند که بر سر کار بیاید و خلافت را ادامه دهد.

15-جمعۀ دوم پس از وفات پیامبر،حضرت علی علیه السّلام در مسجد مدینه خطبۀ معروف به «خطبۀ وسیله»را خواند و با اهل سقیفه احتجاج کرد و از حق خلافت خود و جایگاه اهل بیت دفاع نمود.

16-پس از قضایای سقیفه و غصب فدک و فشار اقتصادی به اهل بیت،حضرت زهرا علیها السّلام به مسجد مدینه آمد و در حضور مهاجران و انصار،آن خطبۀ معروف را در نقد عملکرد غاصبان خلافت و فدک ایراد کرد و آنان را رسوا ساخت.

17-حادثۀ کتک زدن حضرت زهرا علیها السّلام توسط عمر در کوچه،باید یکی دو روز پس از خطبۀ آن حضرت باشد که جداگانه پیش ابو بکر رفت و با او احتجاج کرد،ابو بکر دستخطی نوشت که فدک را به او برگردانند.عمر فهمید،در راه خود را به حضرت زهرا علیها السّلام رساند و او را کتک زد و نامه را از او گرفت و پاره کرد.

-سقیفۀ بنی ساعده،غصب خلافت،فدک،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،فلته،مطاعن،فتن و محن.

ص:288

ز

زبیر

زبیر بن عوام،برادرزادۀ حضرت خدیجه،پسر عمۀ پیامبر و داماد ابو بکر بود.پس از رحلت پیامبر،از معترضان به خلافت ابو بکر به شمار می رفت.عضو شورای شش نفرۀ خلافت عمر بود.مال دوستی و جاه طلبی او،وی را از خط صحیح اسلام جدا کرد،در دورۀ عثمان به ثروتهای بادآورده دست یافت و صاحب زمینها و اموال و زروسیم فراوان گشت. (1)در زمان خلافت امیر المؤمنین،از بیعت شکنان شد و در فتنۀ جمل شرکت داشت و در همین جنگ کشته شد.پسرش عبد اللّه بن زبیر نیز در جنگ جمل و فتنه های بعدی نقش فعال داشت و از دشمنان اهل بیت و بنی هاشم بود.به تعبیر حضرت امیر علیه السّلام:زبیر همواره مردی از ما خاندان بود،تا آنکه پسرش عبد اللّه بزرگ شد و او را فاسد کرد. (2)

-جنگ جمل،ناکثین،عبد اللّه بن زبیر.

زره علی علیه السّلام

معروف است که امام علی علیه السّلام در جنگها زرهی می پوشید که پشت نداشت و چون علّت

ص:289

1- 1) .مروج الذهب،ج 2 ص 342.
2- 2) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 4 ص 79.

را می پرسیدند می فرمود:من که پشت به دشمن نمی کنم و نمی گریزم تا نیاز به زره داشته باشم (1).دربارۀ زره علی علیه السّلام داستان مخاصمۀ آن حضرت با یک نصرانی دربارۀ زره نزد شریح قاضی معروف است.این حادثه در دوران خلافت آن حضرت اتفاق افتاد و چون امام،شاهدی برای اثبات اینکه زره از آن اوست نداشت،قاضی به سود نصرانی حکم کرد.

و همین سبب شد که آن مسیحی تحت تأثیر قرار گیرد و مسلمان شود. (2)

مردی که در مصاف،زره پیش بسته بود تا پیش دشمنان ندهد پشت بر غزا

از سعدی

زهد علی علیه السّلام

امام علی علیه السّلام،جلوه گاه همۀ فضایل و صفات نیک بود.در ترسیم اوصاف شایستۀ او کتابها نگاشته شده است،امّا برخی از صفات او جلوه و درخشندگی خاصّی دارد که شجاعت، عدالت و زهد آن حضرت از آن جمله است.زهد و پارسایی و وارستگی از تعلّقات دنیوی و دل نبستن به جاه و مقام و ثروت و حتّی رهایی از تعلّق به زندگی و جان که از نمادهای زهد به شمار می رود،جاذبۀ فراوانی دارد و سبب پیدایش فرقه ها،گرایشها و مسلکهایی نیز شده است و جاذبۀ تصوّف و درویشی و پشمینه پوشی در طول تاریخ،ریشه در مفهوم «زهد»دارد.در قرون گذشته نیز داعیه دارانی که بسیاری را جذب و مرید خود ساخته اند،از این صفت برخوردار بوده اند،یا چنان وانمود می کردند که به دنیا و زخارف و مقام و جاه، بی اعتنایند و سخنانی که می گفتند،از چنان روحیه ای خبر می داد و زهد انحرافی هم به ترک دنیا و گوشه گیری و رهبانیّت می کشاند.

زهد واقعی و راستین در سیرۀ و صفات پیامبر و علی علیه السّلام تجلّی دارد و بی رغبتی آن حضرت به دنیا و ریاست و مقام و ثروت و ساده زیستی و قناعت او تا آنجا بارز است که صوفیه هم او را پیشوای خود می شمرند و از او دم می زنند.امام علی علیه السّلام دربارۀ زهد می فرماید:«الزّهد کلّه بین کلمتین من القرآن،قال اللّه سبحانه:«لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما

ص:290

1- 1) .بحار الانوار،ج 101 ص 290.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السّلام،ج 9 ص 428.

آتاکم»و من لم یأس علی الماضی و لم یفرح بالآتی،فقد اخذ الزّهد بطرفیه». (1)زهد میان دو سخن قرآنی گرد آمده است،خداوند می فرماید:تا بر آنچه از دست داده اید غصّه نخورید و بر آنچه به شما می دهد خوشحال نشوید.هرکس بر از دست رفته ناراحت نشود و بر به دست آمده خوشحال نگردد،زهد را با هردو طرفش داراست.

علی علیه السّلام مظهر تام این صفت بود.برای رسیدن به قدرت و ریاست تلاش نمی کرد،با آنکه حاکم جهان پهناور اسلام بود،امّا ساده می زیست و ساده می خورد و می پوشید،به زر و سیم خطاب می کرد که:دیگری را بفریبید،می فرمود:دنیا را سه طلاقه کرده ام،حکومت در نظر او بی ارزش تر از لنگه کفش پاره بود،سیم وزری هم نمی اندوخت.عبادتش هم عاشقانه بود،نه تاجرانه یا غلامانه.نامۀ عتاب آمیزی که به عثمان بن حنیف والی بصره نوشت،گویای دیدگاه و عمل او دربارۀ زهد است(نامۀ 45 نهج البلاغه).از دسترنج خود غلامان بسیاری خرید و آزاد کرد،چاه و قناتهای متعدد حفر کرد و باغها و نخلستانها احداث نمود و همه را وقف فقرا کرد.

از پیامبر خدا پرسیدند:زاهدترین و فقیرترین مردم کیست؟حضرت فرمود:وصیّ و پسرعمو و برادر و تیغ برّان و شیر صف شکن من علی! (2)از قول عمر بن عبد العزیز نقل شده که:ما در این امّت پس از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله کسی را زاهدتر از علی بن ابی طالب نمی شناسیم. (3)همین که اموالی به دستش می رسید،فوری آنها را میان نیازمندان تقسیم می کرد.اهل لذّت جویی از دنیا نبود،از چرب و شیرین دنیا پرهیز داشت و خود را با محروم ترین افراد هم سطح می ساخت.فرمانداران و خانوادۀ خود را هم به پارسایی و زهد سفارش می کرد.

در نامه اش به عثمان بن حنیف،ضمن بیان گوشه ای از زندگی زاهدانه اش در عین حاکمیت و قدرت،افزوده است:«ألا و انّکم لا تقدرون علی ذلک،و لکن أعینونی بورع و اجتهاد و عفّة و سداد» (4)،شما قدرت و توان عمل به شیوۀ مرا ندارید،لیکن با

ص:291

1- 1) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 439.
2- 2) .مناقب،ج 3 ص 259.
3- 3) .محجّة البیضاء،ج 4 ص 190.
4- 4) .نهج البلاغه،نامۀ 45.

پرهیزگاری و تلاش و با عفاف و درستکاری مرا یاری کنید.آنچه از زهد علی علیه السّلام باید آموخت،تنها در زندگی فردی و شؤون شخصی نیست،بلکه زهد در حکومت و فرمانروایی و دوران مسؤولیت و زمامداری مهمتر است،چراکه اینها بیشتر عامل دلبستگی و دنیازدگی می شود و هنر،پارسایی در عین قدرت و ثروت و شهرت است. (1)کنیۀ زیبای ابو تراب که حاکی از تواضع و خاکساری و زهد اوست،محبوب ترین کنیه ها برای آن حضرت بود.

-سیرۀ علوی،فضایل علی علیه السّلام،ابو تراب.

زهرا علیها السّلام-فاطمه علیها السّلام

زیاد بن ابیه

وی فرزند سمیّه(آن زن زناکار)و پدرش نامعلوم بود.در سال اول هجری به دنیا آمد، در دوران ابو بکر مسلمان شد،در زمان عمر مأمور جمع آوری صدقات و برخی کارها در بصره شد،در زمان امیر المؤمنین علیه السّلام نیز به پیشنهاد بعضی از اصحاب،والی فارس و کرمان شد،امّا خلافهایی از او سر زد.پس از شهادت علی علیه السّلام به معاویه پیوست.معاویه او را برادر خود خواند و از آن پس او را زیاد بن ابی سفیان خواندند. (2)در دربار معاویه مقرّب شد و به امارت کوفه گماشته گشت.در دوران زمامداریش،علاوه بر فساد مالی و سخت گیری بر مردم و ظلم فراوان،شدیدترین رفتار سرکوبگرانه را با شیعیان علی بن ابی طالب علیه السّلام داشت و هزاران نفر را کشت و به زندان افکند و مردم را واداشت تا از امام علی علیه السّلام برائت جویند و او را لعن و دشنام دهند.در نهج البلاغه،نامۀ تند حضرت امیر به او آمده (3)و به برخی خیانتهای او اشاره شده است.وی در سال 53 درگذشت. (4)

ص:292

1- 1) .دربارۀ زهد علی علیه السّلام از جمله ر.ک:«کیهان فرهنگی»شمارۀ 170 ص 98 مقالۀ سودمند و مبسوط«زهد عالی،علی زاهد»،«حیاة امیر المؤمنین»ناظم زاده،ص 229،«مناقب»ج 2 ص 93،«فضائل الخمسة من الصحاح السته»ج 3 ص 7. و دربارۀ زهد از دیدگاه علی علیه السّلام ر.ک سیری در«نهج البلاغه»شهید مطهّری،بخش ششم و هفتم.
2- 2) .این موضوع که به«استلحاق زیاد»معروف است،از بدعتهای معاویه است که خیلیها به او ایراد گرفتند.
3- 3) .نهج البلاغه،صبحی صالح،نامۀ 21 و 44 و شرح ابن ابی الحدید،ج 16 ص 196.
4- 4) .دربارۀ او ر.ک:«شرح ابن ابی الحدید»،ج 16 ص 179،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 12 ص 112،«سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب»ج 1 ص 373.

زیارت

(1)

دیدار،به دیدن کسی یا مرقدی و حرمی رفتن،به عنوان ادای حق امامان و پیشوایان دین،کنار تربت پاک آنان حضور یافتن و ادای احترام کردن و سلام دادن و زیارتنامه خواندن.زیارت،سنّتی دینی است که مورد سفارش پیامبر خدا و أئمه است.پیامبر اکرم به امام حسین علیه السّلام فرمود:«من زارنی حیّا أو میّتا،أو زار أباک أو زار أخاک أو زارک،کان حقّا علیّ أن أزوره یوم القیامة و اخلّصه من ذنوبه» (2)هرکس مرا در حال حیات یا پس از مرگم زیارت کند،یا پدرت یا برادرت یا تو را زیارت کند،بر من است که روز قیامت او را دیدار کنم و از گناهانش برهانم.

زیارت هرامام،حقّ او بر گردن پیروان و دوستان اوست و از نشانه های وفای به این عهد و ادای این حق،زیارت قبر اوست.این کلام حضرت رضا علیه السّلام است که فرمود:«إنّ لکلّ إمام عهدا فی عنق أولیائه و شیعته،و إنّ من تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم...». (3)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:هرکس برای حج به مکّه آید و مرا در مدینه زیارت نکند،روز قیامت بر او جفا می کنم و هرکس به زیارت من آید،شفاعت او بر من واجب می شود و هرکه شفاعتش بر من واجب شود،وارد بهشت می گردد. (4)

در منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت،احادیث فراوان در مورد زیارت نقل شده است.در سنّت و سیرۀ عملی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و امامان و صحابه و تابعین و بزرگان دین و عالمان و راویان و محدّثان نیز در طول قرون،رفتن به زیارت قبر اموات،شهدا و اولیای خدا مرسوم و رایج بوده است.رهاورد اینگونه زیارتها،تقرّب به خدا،الهام گرفتن از اولیای دین،پاک شدن از گناهان و پالایش و صفا یافتن روح است.متأسفانه جاهلان بی خبر از سنّت نبوی و کج فهمان دور از روح متعالی دین،زیارت و بنای قبور را نوعی بدعت و شرک می دانند و

ص:293

1- 1) .به مدخل«زیارت»در کتاب«فرهنگ عاشورا»نیز مراجعه شود.
2- 2) .من لا یحضره الفقیه،ج 2 ص 577.
3- 3) .همان.
4- 4) .همان،ص 565.

وهّابیان با عشق و علاقۀ مسلمانان نسبت به اولیای دین و حرم نبوی و قبور امامان مبارزه می کنند،در حالی که به گواهی تاریخ،بسیاری از علما و بزرگان اهل سنّت نیز اهل زیارت قبور و تبرک جستن به مرقد اولیاء اللّه بوده اند و این را عمل به توصیۀ پیامبر خدا و پیروی از عمل او و صحابۀ بزرگ می دانستند.روایات فراوانی دربارۀ زیارت خانۀ خدا، مدینۀ منوّره،قبر حضرت رسول و امامان معصوم،حتّی امامزادگان وارد شده و زیارتنامه های مخصوص از پیشوایان دین در منابع حدیثی نقل شده است،که در این مختصر نمی گنجد. (1)عالمان بسیاری کوشیده اند با استناد به منابع حدیثی اهل سنّت،هم مشروعیّت زیارت را اثبات کنند،هم نمونه های فراوانی از عملکرد پیامبر و أئمّه و بزرگان دین و مشایخ طریقت و پیشوایان مذاهب گوناگون اسلامی نقل کنند که پاسخی محکم به یاوه های وهابیان است. (2)

اصل زیارت و آثار تربیتی آن و برکات این سیرۀ عبادی و آموزشهای امام شناسی و معارف نهفته در زیارتنامه ها،از مسلّمات آیین اسلام است و تألیفات بسیاری هم دربارۀ این سنّت دینی نگاشته شده است. (3)کتابهای تألیفی دربارۀ زیارت،در محورهای مختلفی است،همچون ماهیت و مشروعیت زیارت،آداب زیارت،متن زیارتنامه های چهارده معصوم،کتب مستقل ادعیه و زیارات،شرح برخی زیارتنامه های مأثور،تاریخچۀ شهرهای زیارتی. (4)-وهابیّت،سنّت و بدعت.

ص:294

1- 1) .بحث زیارت و روایات آن از جمله در این منابع است:«من لا یحضره الفقیه»،ج 2،«تهذیب»،ج 6،«وسائل الشیعه»،ج 9،«بحار الأنوار»،ج 97،98 و 99،«میزان الحکمه»،واژۀ زیارت،«کامل الزیارات»ابن قولویه،«جواهر»،ج 19 و چندین«کتاب المزار»از علمای شیعه مثل شیخ طوسی و شهید اول و شیخ مفید و دیگران.
2- 2) .از جمله کتابهای ردّ شبهات و پاسخ به وهابیون می توان این نمونه ها را ذکر کرد:«سیرتنا و سنتنا»و«الغدیر»ج 5 علامۀ امینی،«کشف الأرتیاب»سیّد محسن امین،«الشیعة و الوهابیّه»سیّد مهدی موسوی قزوینی«کشف اسرار»امام خمینی، «شیعه شناسی و پاسخ به شبهات»ج 2 علی اصغر رضوانی،«الزیارة و التوسّل صائب عبد الحمید،جزوۀ«زیارت»از سری آشنایی با معارف الغدیر،«زیارة القبور»،شبهات وردود»بدر الدین الحوثی.
3- 3) .از جمله ر.ک:«زیارت»،سیّد محمّد حسینی،«زیارت»جواد محدثی،«شوق دیدار»محمّد مهدی رکنی،«فلسفۀ زیارت و آیین آن»مرتضی جوادی آملی،«دائرة المعارف تشیّع»ج 8 ص 564 مدخل زیارت.
4- 4) .در بخش الحاقی کتاب«زیارت»سیّد محمّد حسینی(دفتر نشر فرهنگ اسلامی)فهرست مفصّلی است که صدها کتاب در محورهای یاد شده را معرّفی کرده است.

زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام

زیارت مرقد هریک از امامان،بویژه حضرت علی علیه السّلام ثواب و فضیلت بسیار دارد و ادای حق آنان و وفا به پیمان شمرده می شود.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به آن حضرت فرمود:خداوند،قبر تو و فرزندانت را از بقعه ها و عرصات بهشتی قرار داده و قلوب بندگان برگزیده و نجیب خود را به سوی شما متمایل ساخته است،بگونه ای که در راه شما شکنجه و آزار و تحقیر را متحمّل می شوند،ولی قبور شما را آباد می کنند و به عنوان تقرّب به خداوند و دوستی با پیامبر،فراوان به زیارت آن قبور می آیند.آنان اختصاص یافتگان به شفاعت منند:«إنّ اللّه قد جعل قبرک و قبر ولدک بقاعا من بقاع الجنّة...». (1)فیض کاشانی گوید:

ایستادن نفسی نزد مسیحا نفسی به ز صد سال نماز است به پایان بردن

یک طواف سر کوی ولی حق کردن به ز صد حجّ قبول است به دیوان بردن

زیارت قبر علی علیه السّلام در نجف و حضور در کنار تربت حضرت ابو تراب،بیعت با ولایت و اعلام وفاداری به حق و نفس کشیدن در فضای معنویت و عرفان علوی است.امام صادق علیه السّلام فرمود:هرکس جدم امیر المؤمنین را حق شناسانه و از روی معرفت زیارت کند، خداوند برای هرقدمش پاداش حج و عمرۀ مقبول می نویسد و هرقدمی که-پیاده یا سواره-در راه زیارتش غبارآلود شود،به آتش دوزخ نمی سوزد:«من زار جدّی عارفا بحقّه کتب اللّه له بکلّ خطوة حجّة مقبولة و عمرة مبرورة...» (2)

تأکید بر زیارت امام علی علیه السّلام،احیای حق مکتوم و مبارزه با سیاست کتمان و حذفی است که امویان نسبت به او داشتند و اکنون نیز مخالفان خطّ علی علیه السّلام آن را برنمی تابند.

برای آن حضرت زیارتهای متعدد در مناسبتهای مختلف نقل شده است،همچون:

13 رجب روز ولادتش،

21 رمضان روز شهادتش،

شب اول ربیع الاول که شب خفتن او در بستر پیامبر در شب هجرت است،

روز 17 رمضان روز فتح جنگ بدر،

ص:295

1- 1) .وسائل الشیعه،ج 10 ص 298 ح 1.
2- 2) .همان،ص 294 ح 3.

روز 17 شوال روز مواسات حضرت در جنگ احد،

روز 27 رجب روز فتح خیبر به دست آن حضرت و روز مبعث،

روز 20 رمضان روز بالا رفتن او بر دوش پیامبر برای شکستن بتها،

15 جمادی الاول فتح بصره،

17 شوال روز ردّ الشمس،

اول ذی حجّه روز مأموریت یافتن برای قرائت آیات برائت بر مشرکین،

9 ذی حجّه روز بسته شدن همۀ درها به مسجد پیامبر مگر در خانۀ علی،

24 ذی حجّه روز مباهله و روز صدقه دادن انگشتر در نماز،

25 ذی حجّه روز نزول سورۀ هل اتی،و روز ازدواجش با فاطمه علیها السّلام و روز بیعت مردم با او برای خلافت. (1)

بوسه زدن بر آستان مولا و زیارت نجف اشرف و پیمودن این وادی عشق با پای مودّت و رسیدن به سایه سار حریم آن حرم،زمینه ساز سیراب شدن از کوثر ولایت و نوشیدن از بادۀ محبت علی علیه السّلام و تماشای آینۀ حق نمای علوی است.علی علیه السّلام فرزند کعبه و شهید محراب است،مزارش نیز کعبۀ ولایت است و حریم حرمت و مطاف اهل دل (2)،به قول صائب تبریزی:

اگر از حسن عالمگیر او واقف شدی،زاهد پرستیدی به جای کعبه،هرسنگ نشانی را

براساس همین فلسفه و تأثیر و جایگاه ویژۀ زیارت مولای متقیان،در کتب روایت و دعا زیارتهای متعددی برای آن حضرت نقل شده است،چه زیارتهای مطلقه چه مخصوص،مانند زیارت رحبیّه،زیارت آن حضرت در روز ولادت پیامبر و در مبعث حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله. (3)زیارتنامۀ وی در روز میلاد و مبعث پیامبر،سرشار از تعابیر زیباست که همه اشاره به مناقب،فضایل و حوادث زندگی آن حضرت دارد و صدها منقبت مورد اشاره قرار

ص:296

1- 1) .بحار الأنوار،ج 97 ص 383.
2- 2) .دربارۀ زیارت حضرت امیر علیه السّلام ر.ک:«کربلا کعبۀ دلها»از نویسنده،فصل 3(نجف،کوی ولایت).
3- 3) .به مفاتیح الجنان رجوع شود،که 7 زیارت مطلقه و 3 زیارت مخصوصه نقل کرده است،افزون بر زیارت امین اللّه و جامعۀ کبیره.

گرفته است،همچنین زیارت او در روز عید غدیر،آکنده از فضایل بی نظیر آن امام است.

-زیارت امین اللّه،زیارت امیر المؤمنین در روز غدیر،قبر پنهان علی علیه السّلام.

زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام در روز غدیر

یکی از زیارتهای مخصوص علی علیه السّلام که امام هادی علیه السّلام آن حضرت را در روز غدیر در سالی که معتصم عباسی او را طلبیده بود،با این متن زیارت کرده است، (1)زیارتی است بسیار مفصّل و مضامین بلند که بسیاری از فضایل آن حضرت در آن بیان شده و به آیات متعدّدی که دربارۀ امیر مؤمنان است اشاره شده است.تعابیر و اوصاف و القابی که در این زیارت است،مجموعه ای از ویژگیها و فضایل امیر المؤمنین است که در صدها حدیث و کتب مناقب و سیره و سنن برای او بیان شده است،سلام دادن بر او به عنوان امین خدا، سفیر حق،صراط مستقیم،مجاهد با مشرکین،مدافع از پیامبر و دین،مولا و یعسوب مؤمنان،وارث علم پیامبر،اولین مؤمن به رسول خدا و دهها صفت دیگر،همچنین اشاره به مواقف و صحنه هایی چون غدیر خم،لیلة المبیت،نزول هل اتی،حدیث منزلت،نزول آیۀ تطهیر،جنگهای مختلف او با مشرکان،غصب خلافت و فدک،صبر بی نظیر او،خلافت حقه،فتنۀ قرآن بر نیزه کردن از سوی دشمن و ماجرای حکمیّت،نبرد با ناکثین و قاسطین و مارقین،شهادت او و رنگین شدن محاسن وی با خون سر،و بسیاری حوادث دیگر،از جمله مطالب این زیارتنامه است و فهرستی گویا و فشرده از صحنه های زندگی آن حضرت است و درس«علی شناسی»می دهد.زیارتهای دیگری هم برای حضرت امیر در روز غدیر خم نقل شده است.در بسیاری از زیارتهای مطلقه و مخصوصۀ آن حضرت،فضایل او برشمرده شده است.-زیارت امین اللّه،فضایل علی علیه السّلام،عید غدیر،مناقب.

زیارت امین اللّه

«امین اللّه»،از اوصاف حضرت علی علیه السّلام است که در زیارت امین اللّه آمده است،یعنی

ص:297

1- 1) .مفاتیح الجنان،زیارت مخصوصۀ دوم در روز غدیر.

کسی که امین خدا برای حفظ شریعت،وحی،احکام الهی و امانت پروردگار است.این وصف،برای امامان دیگر چه به صورت مفرد یا جمع(امناء الرّحمان)و برای حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله نیز در زیارتها به کار رفته است.این زیارت که با«السّلام علیک یا أمین اللّه فی أرضه و حجّته علی عباده»شروع می شود،هرچند مختصر است،امّا مضامینی بلند دارد و از نظر متن و محتوا و سند،از معتبرترین زیارتهاست و امام باقر علیه السّلام آن را از حضرت زین العابدین روایت کرده که نزد قبر امیر المؤمنین خوانده است.البته خاصّ امام علی علیه السّلام نیست و هرامام معصومی را می توان با آن زیارت کرد.

محدّث قمی می گوید:این زیارت شریفه هم از زیارات مطلقه محسوب می شود،هم از زیارت مخصوصۀ روز غدیر،هم از زیارات جامعه که در جمیع روضات مقدسۀ أئمه خوانده می شود. (1)برای این زیارت،شرحهای متعدّدی نگاشته شده است.مثل«شرح زیارت امین اللّه»سیّد هاشم رسولی محلاتی و محمّدی گیلانی.

-زیارت امیر المؤمنین در روز غدیر،زیارت جامعۀ کبیره.

زیارت جامعۀ کبیره

از زیارتهای بسیار معتبر،عمیق،پرنکته و بافضیلت است که امام هادی علیه السّلام آن را به موسی بن عبد اللّه نخعی آموخته است.با این زیارت هریک از أئمّۀ معصومین را می توان زیارت کرد و به همین جهت«جامعه»نام گرفته است،و چون زیارتهای جامعۀ دیگری هم هست و این مبسوطترین آنهاست،به آن«جامعۀ کبیره»گفته می شود.

این زیارات که مورد عنایت علمای بزرگ بوده است،یک دوره عقاید شیعه دربارۀ اهل بیت و أئمه را داراست و مباحث عمدۀ امام شناسی و مقامات اهل بیت و ویژگیها و خصایص و فضایل و مناقب خاندان پیامبر در آن نهفته است.شرحهای متعدّدی از سوی محقّقان و عالمان بر این زیارت شریف نوشته شده است،همچون شرح شیخ احمد احسایی،سیّد عبد اللّه شبّر،میرزا عباسقلی خان،محمّد تقی مجلسی،و اخیرا آیة اللّه جوادی

ص:298

1- 1) .مفاتیح الجنان،زیارت حضرت علی علیه السّلام.

آملی. (1)شؤون امامت و رهبری پیشوایان حق و برتری آنان در همۀ جهات بر مردم دیگر و مباحث محبّت اهل بیت،مودّت،اطاعت،عصمت،فضیلت و سبقت آنان از جمله مضامین بلند این زیارت است. (2)-فضایل اهل بیت،زیارت.

زیارت عاشورا

از زیارتهای مشهور و مأثور است که فضیلت بسیار دارد و علاوه بر روز عاشورا، سفارش شده با این زیارت،امام حسین علیه السّلام را از دور و نزدیک،در هرمناسبت و هرروز زیارت کنند.متن این زیارتنامه را امام باقر علیه السّلام به علقمة بن محمّد حضرمی آموخت.کیفیت و آداب آن در کتب دعا و زیارت آمده است. (3)محتوای عمومی زیارت عاشورا،سلام و درود بر اهل بیت،بویژه امام حسین علیه السّلام و شهدای کربلا و لعن و نفرین بر بنیانگذاران ظلم بر خاندان پیامبر از اولین روز تا به آخر است.این زیارتنامه،منشور جاویدان شیعه و ادّعانامه ای علیه کسانی است که خاندان رسالت را از جایگاهی که خداوند برایشان قرار داده بود کنار زدند و با غصب خلافت،ستم بر اهل بیت را بنیان نهادند،چه آنان که مستقیما دخالت در این ظلم داشتند،چه زمینه سازان،یاری کنندگان،پیروان و راضیان به آن ظلم بزرگ.در این زیارتنامه،عنصر«تولّی»و«تبرّی»به آشکارترین وجهی مطرح است و مدار و محور جنگ و صلح و برائت و ولایت و محبّت و عداوت شیعه،بر حبّ آل محمّد نهاده شده است و تقابل خط«اهل بیت»و خط امویان و مروانیان را نشان می دهد.تأکید بر خواندن پیوستۀ این زیارت،ضمن تجدید عهد با خون شهدای کربلا و فرهنگ عاشورا،افشاگری مداوم علیه ستمگران و بازخوانی و مرور پروندۀ مظلومیّت اهل بیت است،تا آنکه منتقم خونهای پاک عاشوراییان ظهور کند.-زیارت،تولّی و تبرّی.

زید بن علی-زیدیّه

ص:299

1- 1) .با نام«ادب فنای مقرّبان».نیز«فی رحاب الزیارة الجامعه»سید علی الحسینی الصدر،«علی و زیارت جامعه»عبد العلی گویا.
2- 2) .این زیارت در مفاتیح الجنان است و از«من لا یحضره الفقیه»ج 2 ص 609 و«عیون اخبار الرضا»ص 375 نقل شده است.
3- 3) .مفاتیح الجنان،زیارت هفتم امام حسین علیه السّلام.

زیدیّه

یکی از فرقه های اصلی شیعه که پس از امام حسین علیه السّلام به امامت زید بن علی (79-122 ق)معتقدند.این فرقه معتقد به مبارزه بر ضدّ ظلم بودند و«خروج بالسّیف»و قیام مسلّحانه را از شرایط امام می دانستند،ازاین رو به امامت زید بن علی که بر ضدّ امویان قیام کرد و پس از او به امامت یحیی بن زید معتقد بودند.آنان به سه فرقۀ جارودیه، سلیمانیه و بتریّه تقسیم شدند.زیدیه در اعتقاد،معتزلی اند و در فقه،حنفی مسلک. (1)

-فرقه های شیعی.

ص:300

1- 1) .دربارۀ آنان ر.ک:«شخصیت و قیام زید بن علی»،«جنبش زیدیّه در ایران»،«سیره و قیام زید بن علی»،حسین کریمان، «الامام زید»،«تاریخ الفرقه الزیدیّه»،«الزیدیّه:نظریة و تطبیق»،«تاریخ الفرق الزیدیّه»،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 8، «لغت نامۀ دهخدا»،«تاریخ دولتهای اسلامی»ج 1،«مقاتل الطالبیین».

س

سادات،شاخ و برگ شجرۀ طیّبه

درخت پربرگ وبار رسالت و ولایت که در قرآن از آن به«شجرۀ طیّبه»یاد شده است، تحقّق عینی«کوثر»است و نسل پرخیر و برکت حضرت رسول،همه جا و در همۀ زمانها گواه صدق این آیه و امتداد وجودی پیامبر است.این نسل پربرکت از تلاقی دو دریای علوی و فاطمی ازدیاد یافت و شرق و غرب جهان را فراگرفت.سادات هاشمی،شاخ و برگ آن شجرۀ طیّبه اند که«آل علی»بر تارک آنان می درخشد.

ساداتی که فرزندان علی و فاطمه علیها السّلام اند در کشورهای مختلف پراکنده اند و به میلیونها نفر می رسند.سادات کشور مغرب،علوی اند و سلسلۀ ادریسیان که آنجا به حکومت نیز رسیدند،از نسل ادریس بن عبد اللّه از نوادگان نفس زکیّه اند.خاندانهای«العلوی»نیز در آنجا فراوانند.در اندونزی هم خاندانهای بزرگی با عنوان«علویها»به سر می برند که سیّدند و موقعیت خوبی در آن کشور دارند و از اعقاب علی بن جعفر عریضی اند و از حضرموت به آنجا هجرت کرده اند.سادات یمن از فرزندان امام حسن و امام حسین و اغلب زیدی مذهب اند.سادات عراق نیز که خاندانهای ریشه دار و بزرگند،بیشتر در شهرهای بغداد، نجف،کربلا،کاظمین،حلّه،بصره و سامرّا زندگی می کنند.شرفای مکه که بیش از هزار

ص:301

سال در این شهرند از اولاد امام مجتبی علیه السّلام اند.در مدینه و ینبع و جاهای دیگر عربستان هم خاندانهای سادات فراوانند.در مصر،خاندانهای نقیبان و مشایخ طریقت و طایفۀ جعافره از ساداتند و فاطمیان مصر خود را از فرزندان حضرت زهرا می دانند.در سودان نیز تیره هایی از سادات به سر می برند که سلسلۀ«میرغنی»از آنان است.در افغانستان و آسیای میانه و ترکیه نیز خاندانهای سادات(شیعه یا سنّی)فراوانند.در شبه قارّۀ هند نیز خاندانهای سیّد بسیارند که میرحامد حسین(صاحب عبقات)از آنان است.سادات حسینی هند از نسل امام سجاد علیه السّلام اند.سلسله های سادات رضوی و نقوی هم در هند و پاکستان فراوانند و در شهرهای مختلف پراکنده اند.در چین و یونان هم نشانه هایی از خاندانهای سیّد دیده می شود.در ایران نیز میلیونها سیّد وجود دارد و هیچ شهر و دهی نیست مگر آنکه شاخه ای از این درخت سیادت در آنجا سایه افکن است و فامیلهای حسینی، طباطبایی،موسوی،علوی،رضوی،بطحایی،هاشمی،کاظمی،و خاندانهایی که با پیشوند «میر»آغاز می شود،همچنین سادات اخوان،جزایری،امامی،برقعی و...اغلب از ساداتند.

کلیّۀ سلسله های طریقت و تصوّف نیز در جهان تبار خود را به نحوی به حضرت علی علیه السّلام می رسانند.این نسل گسترده و بابرکت،تحقق وعدۀ الهی در قرآن است که: «إِنّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» و به برکت این کوثر،تبار رسالت و نسل ولایت تداوم و گسترش یافته و شخصیتهای بزرگی در طول قرنهای متوالی،فرهنگ شیعه و معارف غدیر و اهل بیت را حفظ کرده اند. (1)-فرزندان علی علیه السّلام،بنی هاشم،شجرۀ طیّبه،عترت،آل علی.

ساقی کوثر

کوثر یعنی خیر فراوان.به مقتضای روایات،حوضی است که در قیامت و در بهشت، مردم نیک و پیروان علی علیه السّلام از آن سیراب می شوند،رسول خدا هم کنار آن خواهد بود و یکی از جاهایی است که در محشر،میعادگاه پیامبر با امّت خویش است.روایات،امام

ص:302

1- 1) .ر.ک:«مشکوة»،شمارۀ 43،تابستان 1373 مقالۀ عالمانه و مفصّل«جایگاه اهل بیت در جوامع اسلامی»از محمّد واعظزادۀ خراسانی.

علی علیه السّلام را ساقی مردم از آن حوض خوشگوار معرفی می کند.در حدیث است:«یا علیّ! أنت صاحبی علی الحوض غدا» (1)یا علی!فردای قیامت کنار حوض،تو همراه منی.در دعای ندبه چنین است:«و أنت غدا علی الحوض خلیفتی».در حدیثی پیامبر خدا پنج ویژگی برای علی علیه السّلام برشمرده است،یکی هم ایستادن کنار حوض کوثر و سیراب کردن هرکس را از امّت که بشناسد:«أمّا الثالثة فواقف علی عقر حوضی یسقی من عرف من امّتی» (2).در روایات دیگر از آن امام به عنوان نگهبان کوثر،امین پیامبر بر کوثر،جانشین پیامبر بر کوثر و ساقی کوثر هم یاد شده است.این لقب،در ادبیات شیعی و اشعار فارسی هم بازتاب گسترده ای دارد.

تشنگان وادی ایمان چو در کوثر رسند از شعف دست طلب در دامن حیدر زنند (3)

اگر از تشنگی روز قیامت ترسید دامن مرحمت ساقی کوثر گیرید (4)

و حافظ گوید: (5)

مردی،ز کنندۀ در خیبر پرس اسرار کرم ز خواجۀ قنبر پرس

گر طالب فیض حق به صدقی،حافظ سرچشمۀ آن ز ساقی کوثر پرس

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام.

سال امام علی علیه السّلام

سال 1379 ش از سوی رهبر معظم انقلاب،آیة اللّه خامنه ای سال امام علی علیه السّلام اعلام شد،تا زمینه ای برای آشنایی بیشتر با شخصیت آن حضرت و پیروی از سیرۀ او باشد.وی در پیام نوروزی آن سال چنین فرمود:«سال 1379 دو عید غدیر دارد (6)،خیلی مناسب است که ما این سال را به این مناسبت سال امام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب بدانیم و بنامیم و خودمان را به آن بزرگوار نزدیک کنیم.امیر المؤمنین یک الگوی کامل برای همه

ص:303

1- 1) .بحار الأنوار،ج 39 ص 93،نیز ص 211(باب انّه ساقی الحوض...)
2- 2) .همان،ص 219 ح 13.
3- 3) .دیوان خواجوی کرمانی،ص 134.
4- 4) .دیوان ابن یمین،ص 45.
5- 5) .دیوان حافظ،به تصحیح محمّد قزوینی و دکتر غنی،ص 381.
6- 6) .یکی روز 6 فروردین،دیگری در 24 اسفند،به لحاظ تفاوت ده روز میان سال شمسی و قمری.

است.جوانی پرشور و پرحماسۀ او،الگوی جوانان است،حکومت سراسر عدل و انصاف او الگوی دولتمردان است،زندگی سراسر مجاهدت و سراپا مسؤولیت او الگوی همۀ مؤمنان است...».به همین مناسبت در طول سال،اجلاسها،سمینارها،نمایشگاهها،مسابقات علمی فرهنگی،جشنها،یادبودها،کتابها،شعرها،مقالات و آثار هنری فراوانی به وجود آمد.

در پیام نوروزی سال 1380 ش نیز،مجددا مقام معظم رهبری این سال را هم سال امام علی علیه السّلام نامید و فرمود:«در سال 79 یاد و نام مبارک امیر مؤمنان بر بسیاری از تلاشها و فعالیتهای علمی و فرهنگی حاکم بود،لیکن آنچه مهمّ است علی وار شدن،یا اگر این را برای خودمان مبالغه آمیز بدانیم،حرکت به سوی علی وار شدن است...سال 80 هم باید سال امیر المؤمنین حساب بیاید و شناخته شود.در این سال سعی کنیم به کار فرهنگی و علمی اکتفا نکنیم،تلاش کنیم رفتار و عملکردمان را بخصوص در حوزۀ مسایل اجتماعی و به طور اخصّ در زمینۀ مسایل حکومتی به عملکرد آن بزرگوار نزدیک کنیم...». (1)

کارهای ذوقی و ابتکاری در این دو سال در همۀ عرصه ها فراوان انجام گرفت،حتی طرح کویرزدایی در مناطقی از حاشیۀ کویر مرکزی به صورت کاشتن 22 هزار اصلۀ درخت در 22 هکتار زمین با طرح نگارش نام مبارک امام علی علیه السّلام (2)و کارهای عمرانی و اقتصادی دیگر.تشکیل ستاد بزرگداشت سال امام علی علیه السّلام برای برنامه ریزی و هماهنگی کارهای مرتبط با این سال بود و بودجه ای هم برای آن تخصیص یافت.

-ستاد بزرگداشت سال امام علی علیه السّلام،سالن امام علی علیه السّلام.

سالن امام علی علیه السّلام

در سال امام علی علیه السّلام(1379 ش)در سیزدهمین نمایشگاه و جشنوارۀ بین المللی کتاب تهران،سالنی به نام امام علی علیه السّلام برپا شد که 1400 عنوان کتاب در خصوص شخصیت آن حضرت و آثار مکتوب دربارۀ او داشت که بیش از 200 عنوان کتاب با معرفی غدیر خم و

ص:304

1- 1) .روزنامه جمهوری اسلامی،7 فروردین 80 و مطبوعات دیگر.
2- 2) .همان،صفحۀ 1.

بیش از 100 عنوان با موضوع معرّفی نهج البلاغه را شامل می شد،همراه با تازه ترین آثار مکتوب دربارۀ آن امام.فضای درونی و بیرونی سالن که 1600 مترمربع مساحت داشت به گونه ای طرّاحی شده بود که بیننده خود را در محیط اجتماعی و فرهنگی عصر خلافت آن حضرت احساس کند،فضای بازسازی شدۀ شهر کوفه،دیوارهای کاهگلی،خانه های کوچک این شهر،منزل امام علی،سکوهایی کنار دیوارها که اقلام موزه ای روی آن ها قرار داشت،مسجد کوفه،دیوار نوشته ها و تابلوهای ویژه،همراه معرّفی 14 شخصیت از 14 قرن که هرکدام سهمی عمده در معرفی امام علی علیه السّلام داشته اند،تصاویر شاعران 14 قرن که دربارۀ آن حضرت شعر سروده اند و...از جمله محتوای این سالن خاطره انگیز و پر احساس بود. (1)-سال امام علی علیه السّلام،ستاد بزرگداشت سال امام علی علیه السّلام.

سبقت به اسلام-اوّلین مسلمان

سبّ و لعن علی علیه السّلام

کینۀ دیرینۀ امویان با بنی هاشم و اسلام،پس از وفات پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بیشتر بروز کرد و بخصوص نسبت به امیر المؤمنین علیه السّلام این کینه و عداوت بیشتر بود.وقتی امویان به قدرت رسیدند،از جمله کارهایی که کردند،انتقام گیری از اسلام و اهل بیت پیامبر و هواداران آنان،بخصوص از حضرت علی علیه السّلام و شیعیان او بود.بدگویی از علی علیه السّلام و ترویج لعن و دشنام و سبّ نسبت به آن حضرت،یکی از جلوه های این دشمنی بود.این شیوۀ شوم، بیشتر به دست معاویه اعمال می شد،که اجداد و نیاکان وی در جنگهای صدر اسلام با تیغ مسلمانان،بویژه علی ابن ابی طالب علیه السّلام به هلاکت رسیده بودند.

معاویه،همۀ عوامل تبلیغی و فرهنگی و اقتصادی را که در اختیار داشت،برای این انتقام گیری به کار گرفته بود.وقتی به قدرت رسید،به همۀ کارگزاران خویش نوشت از نقل فضایل علی علیه السّلام جلوگیری کنند و دربارۀ فضایل عثمان،حدیث بگویند و بسازند.از کشته شدن عثمان نیز بهانه ای برای کینه پراکنی در دلها و ترویج سبّ و لعن علی علیه السّلام ساخت و خون او را به گردن علی علیه السّلام انداخت و حادثه را تحریف کرد و به تحریک احساسات علیه

ص:305

1- 1) .گلستان قرآن،شمارۀ 1،اردیبهشت 1379.

آن حضرت پرداخت و جنگ صفین را به راه انداخت و بذر دشمنی علیه امام را خارج از شام،در حجاز و عراق و بخصوص در کوفه پراکند.معاویه،ولید،حجّاج،مروان،زیاد و مغیره نیز از جمله فعالان این عرصه بودند.علاوه بر آنکه خطیبان وابسته بر منبرها علی علیه السّلام را لعن می کردند،هریک از شیعیان علی علیه السّلام در سالهای بعد،توسّط معاویه و عمال او دستگیر می شد،تحت فشار قرار می گرفت که در ملاء عام،علی علیه السّلام را لعن کند و چه انسانهایی که جان خود را در راه محبّت علی علیه السّلام و تسلیم نشدن به خواستۀ امویان باختند و به شهادت رسیدند.شهادت حجر بن عدی و یارانش یکی از نمونه هاست.سیاست پلید معاویه سالهای سال ادامه یافت.وقتی به او اعتراض می کردند و خواستار قطع آن می شدند،می گفت:آن قدر ادامه می دهم تا بزرگان بر این روش بمیرند و کودکان بر این آیین بزرگ شوند. (1)در اوایل کار،کسانی مقاومت و امتناع می کردند،امّا تبلیغات سوء و بخشنامه های پیاپی و پیگیریهای مدام از سوی معاویه،به جایی رسید که ناسزاگویی به علی علیه السّلام و لعن او در منابر و خطبه ها و جلسات و همه جا،به عنوان یک وظیفۀ دینی و اعتقاد راسخ و سنّت رایج،متداول گشت،تا آنکه عمر بن عبد العزیز جلوی آن را گرفت و به این بدعت شوم پایان داد. (2)وی دو سال حکومت یافت،از سال 99 تا 101 هجری،ولی پس از مرگ او دوباره آن برنامه ها ادامه یافت.

همۀ اینها در شرایطی بود که پیامبر خدا،علاوه بر تأکید نسبت به حبّ علی علیه السّلام(حبّ علی علیه السّلام)،بارها بغض و دشمنی با علی علیه السّلام را دشمنی با خدا و رسول دانسته بود:«من أبغض علیّا فقد أبغضنی و من أبغضنی فقد أبغض اللّه» (3)و از سبّ علی علیه السّلام نهی کرده بود:

«لا تسبّوا علیّا و لا تحسدوه،فإنّه ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة بعدی» (4)و سبّ و ناسزا به علی علیه السّلام را دشنام به خویش و خدا معرفی کرده بود:«من سبّ علیّا فقد سبّنی و من سبّنی فقد سبّ اللّه تعالی». (5)

خود حضرت علی علیه السّلام می دانست و پیشگویی کرده بود که پس از او،وی را لعن و سبّ خواهد کرد و یاران او را هم به آن وادار خواهند نمود.به آنان فرموده بود:پس از من

ص:306

1- 1) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 2 ص 222.
2- 2) .الغدیر،ج 10،ص 257 تا 271.
3- 3) .موسوعة الامام امیر المؤمنین،ج 11،ص 253.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 39،ص 292.
5- 5) .عیون اخبار الرضا،ج 2 ص 67،احقاق الحق،ج 6،ص 423.

معاویه شما را به سبّ من وامی دارد و از شما می خواهد که از من تبرّی و بیزاری بجویید.

امّا سبّ،(از روی تقیّه)مرا سبّ کنید،ولی از من تبرّی نجویید،چراکه من بر فطرت توحیدی زاده شده ام و در ایمان و هجرت،پیشتازم. (1)

این گونه پیشگوییها را به کسانی همچون میثم تمّار هم فرموده بود. (2)از جملۀ این روایات به فرمودۀ امام صادق علیه السّلام چنین است:«...فإن أمروکم بسبّی فسبّونی،و إن أمروکم انّ تبرّؤا منّی فإنّی علی دین محمّد»، (3)که از این حدیث،نهی از برائت هم فهمیده نمی شود.شاید اجازۀ امام به سبّ خود از سوی یاران تحت فشار،برای حفظ جان آنان بوده، چون امویان با این بهانه و برنامه،می خواستند شیعیان امیر المؤمنین را ریشه کن سازند. (4)

پایه های حکومت امویان،جز با درهم کوبیدن جناح طرفدار علی علیه السّلام استوار نمی شد.وقتی امام سجاد علیه السّلام به مروان حکم اعتراض کرد که با توجّه به دفاع علی علیه السّلام از عثمان،چرا آن حضرت را در منبرها سبّ می کنند،وی پاسخ داد:لا یستقیم الأمر إلاّ بذلک (5)،حکومت جز بدین وسیله برپا نمی ماند!و این نهایت کینه و خصومت آنان را با اهل بیت نشان می دهد.

-لعن صحابه.

ستاد بزرگداشت سال امام علی علیه السّلام

در سال 1379 ش که به عنوان سال امام علی علیه السّلام اعلام شد،در ایران مراکز و نهادهای فراوانی به فعالیتهای گوناگون در این زمینه پرداختند.از جمله«ستاد بزرگداشت سال امام علی»در تهران،با تصویب مجلس شورای اسلامی و زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد و با بودجه ای که به فعالیتهای آن تخصیص یافت،هماهنگ سازی برنامه های مربوط به این بزرگداشت را عهده دار شد.تشکیل این ستاد در خرداد 79 بود و با محوریت نهج البلاغه و کلام و سیرۀ حضرت علی علیه السّلام چهارده کمیتۀ این ستاد به فعالیت در زمینه های تبلیغی،تحقیقی،تألیفی و اجرایی پرداخت.شعبه هایی هم در شهرستانهای

ص:307

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 57،مناقب،ج 2 ص 272.
2- 2) .خصائص الأئمه،ص 54.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 39 ص 326.
4- 4) .در این زمینه ها ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 11،ص 243 تا 365،«دانشنامۀ امام علی»،ج 9، ص 295،مقاله سبّ،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 4،ص 54 به بعد.همچنین برای مباحث کلّی تر«سبّ»و احکام فقهی و انواع آن ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»ج 9،ص 44.
5- 5) .ترجمة الامام امیر المؤمنین،(از:تاریخ دمشق)،ج 3 ص 127.

دیگر زیر نظر همین ستاد،تشکیل شد و به فعالیت پرداخت.مسابقات،برنامه های رادیویی و تلویزیونی،نمایشگاهها،نشر کتاب،طرحهای پژوهشی،سفرۀ افطار امام علی و...از جمله برنامه های این ستاد بود.-سال امام علی علیه السّلام،کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه.

سخنان علی علیه السّلام

جز آنکه این نام،ترجمۀ بخشهایی از نهج البلاغه به قلم جواد فاضل است،کلمات حضرت علی علیه السّلام در طول قرون،(حتی پیش از نهج البلاغه هم)گردآوری شده است. (1)از جمله این مجموعه ها می توان از آثار زیر نام برد:«نهج البلاغه»،سیّد رضی،«غرر الحکم و درر الکلم»،آمدی،«نثر اللّئالی»،طبرسی،«مأة کلمه»،جاحظ،«عیون الحکم و المواعظ»، آمدی«الحکم من کلام الامام امیر المؤمنین علی»،کاظم مدیر شانه چی،«مسند الامام علی»،11 جلد،سیّد حسن قپانچی.کلمات قصار حضرت علی علیه السّلام که در عین کوتاهی، بسیار گویا،عمیق و حکمت آمیز است،در بین همۀ علاقه مندان به پندهای دینی مقبولیت خاصّی دارد و به زبانهای مختلف نیز ترجمه شده است.

-نهج البلاغه،کتابشناسی نهج البلاغه،نهج السعاده،بهج الصباغه.

سدّ ابواب-حدیث سدّ ابواب

سربداران

نام یکی از نهضتهای شیعۀ اثنی عشری با گرایشهای صوفیانه بر ضدّ حکومت مغولان.

این نهضت شیعی که به تشکیل حکومت مستقلّ نیز انجامید،در منطقۀ سبزوار در سال 736 ق آغاز شد.حرکت سربداریّه با الهام از تعالیم شیخ خلیفه و شیخ حسن جوری شکل گرفت.آنان بیرون شهر،داری برافراشته بودند و همگی خود را سربدار می نامیدند،از این رو به سربداران شهرت یافتند.شهید اوّل کتاب«لمعۀ دمشقیّه»را به عنوان دستورالعمل فقهی و دینی این گروه تدوین کرد. (2)-نهضتهای شیعی،دولتهای شیعی،شیعه در تاریخ.

ص:308

1- 1) .در این زمینه:ر.ک:«نشریه گلستان قرآن»،شمارۀ 1 و 2 مقالۀ عزیز اللّه عطاردی،«دانشنامه امام علی»،ج 12.
2- 2) .دربارۀ سربداران از جمله ر.ک:«قیام شیعی سربداران»،ج ماسون ترجمۀ آژند،«نهضت سربداران خراسان»، پطروشفسکی،ترجمۀ کریم کشاورز،«تاریخ جنبش سربداران»،عبد الرفیع حقیقت،«نگرشی تحلیلی بر نهضت سربداران»،کیهان اندیشه،سال 1369،«دائرة المعارف تشیّع»،ج 9 ص 130.

سریال امام علی علیه السّلام

نام یک مجموعۀ تلویزیونی در 28 قسمت که در سال 1375 ش از سیمای جمهوری اسلامی پخش شد و بسیار مورد توجّه مردم قرار گرفت.این سریال،حوادث ده سال پرفراز و نشیب زندگانی حضرت علی را(پنج سال دورۀ عثمان و پنج سال دوره خلافت آن حضرت)به تصویر کشیده بود و جنگها،فتنه ها و آشوبهای زمان امام و نقش تزویر و فریب معاویه و عمروعاص و جهل و کوته بینی نهروانیان و دنیاطلبی طلحه و زبیر را بخوبی نشان داد و شاهدی بر مظلومیّت علی علیه السّلام بود و تنهایی حق.نویسنده و کارگردان آن داود میرباقری بود و موسیقی آن که بسیار مقبولیت عمومی یافت،از فرهاد فخر الدینی.-علی علیه السّلام در آثار هنری.

سعد بن عباده

وی رئیس قبیلۀ خزرج در مدینه و از شخصیتهای مشهور در زمان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بود.

پس از رحلت آن حضرت که ماجرای سقیفه پیش آمد،وی از کسانی بود که حاضر نشد با ابو بکر بیعت کند و سوگند خورد تا پای جان و تا آخرین تیر ترکش خود بر این مخالفت بماند (1)و هوادارانی هم داشت که آمادۀ دفاع از جان او بودند.در مدینه نماند و به سمت شام رفت.در غسّان بود که خالد بن ولید(که آن موقع در شام بود)با همدستی کسی دیگر شبانه در کمین او نشسته و با پرتاب دو تیر او را کشتند و شعری هم سرودند و آن را به اجنّه نسبت دادند:

نحن قتلنا سیّد الخزرج سعد بن عباده و رمیناه بسهمین فلم نخط فؤاده (2)

ترور سعد بن عباده،با توجّه به موقعیت و نفوذ اجتماعی او،نوعی تصفیۀ فیزیکی و حذف چهره های رقیب و مخالفت بود و با اینگونه شیوه ها پایه های حکومت غاصبانه و نامشروع خود را استحکام بخشیدید.-سقیفۀ بنی ساعده،غصب خلافت.

ص:309

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 2 ص 39.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 30 ص 495،مروج الذهب،ج 2 ص 307،موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 3 ص 30.

سقیفۀ بنی ساعده

سقیفه،سایه بانی در محلۀ بنی ساعده در مدینه بود که گاهی زیر آن تجمّع و گفتگو می شد.پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گروهی از مهاجرین و انصار آنجا گرد آمدند و گفتگوهای بسیاری دربارۀ تعیین جانشین پیامبر انجام گرفت و در نهایت با ابو بکر بیعت شد.

پس از وفات پیامبر،علی علیه السّلام و بنی هاشم در خانه و مشغول مقدّمات خاکسپاری آن حضرت بودند.تعدادی از انصار،چون می دانستند که مهاجران قریشی به سبب کینه و حسد نخواهند گذاشت علی علیه السّلام به خلافت برسد،در سقیفۀ بنی ساعده گرد آمدند تا شخصی را از میان خود برگزینند.تصمیمشان هم بر انتخاب سعد بن عباده بود که بعدا ترور شد.ابو بکر و عمر و ابو عبیدۀ جرّاح که باخبر شدند،خود را به سقیفه رساندند و کار را به سود ابو بکر فیصله دادند.در انتخاب خلیفه و اینکه از مهاجرین باشد یا انصار،بحثهای طولانی بین حاضران درگرفت که در کتب تاریخ و حدیث آمده است. (1)

قرائن متعدّدی نشان می دهد که به قدرت رساندن ابو بکر و کنار گذاشتن علی علیه السّلام برنامه ای از پیش تعیین شده بود و مخالفان خلافت علی علیه السّلام از مدّتها قبل برای آن برنامه ریزی کرده بودند.اینکه از پیوستن به سپاه اسامه سرباز زدند،از نوشتن چیزی توسّط پیامبر در آخرین روز حیاتش جلوگیری کردند،در راه بازگشت از حجة الوداع،همدست شدند که دربارۀ ولایت امیر المؤمنین به توصیۀ پیامبر عمل نکنند،پس از رحلت پیامبر،اعلان کردن عمر به اینکه پیامبر نمرده است بلکه مثل حضرت موسی غایب شده است و حوادث دیگر نشان می دهد که این توطئه،از قبل طرّاحی شده بود (2)و چیزی شبیه کودتا به شمار می رفت که رنگ مشروعیّت به آن زدند.

سقیفه ساعد ماتم شد آن روز نصیب و سهم شیعه غم شد آن روز

دوباره بو لهب آتش برافروخت در بیت النبی در شعله اش سوخت

سران توطئه با هم نشستند دل و پهلوی عصمت را شکستند

ص:310

1- 1) .از جمله ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 8 ص 405،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 2 ص 21 تا 60 و ج 6 ص 5 تا 45،«بحار الانوار»،ج 28،«اختصاص»،ص 185.
2- 2) .بحار الانوار،ج 28 ص 85.در آنجا اشاره شده که ابو بکر و عمر و ابو عبیده در کعبه گرد آمده و میثاقی میان خود نوشتند که پس از درگذشت پیامبر،خلافت را از خاندان او بگیرند.

هزاران دست بیعتگر کجا رفت؟ وفا با آل پیغمبر کجا رفت؟ (1)

آنچه در سقیفه گذشت،بدعتی نامشروع و اجتهاد در مقابل نصّ و بی اعتنایی به فرمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود.البته کسانی هم مخالف تصمیم اتّخاذ شده در سقیفه بودند،ولی باند سقیفه بعضی را با تهدید و قتل و بعضی را با تطمیع و وعده،خاموش کردند.تلاشهای امیر المؤمنین و حضرت زهرا علیها السّلام هم در آن شرایط آشوب زده و غوغاسالارانه به جایی نرسید.حضرت علی علیه السّلام مصلحت را در سکوت دید و طبق برخی نقلها تا فاطمۀ زهرا علیها السّلام زنده بود،در خانه نشست و بیعت نکرد.بیشتر مخالفان جریان سقیفه در نهایت تن به بیعت دادند.اینگونه بود که در سقیفه،غصب خلافت علی علیه السّلام و محروم کردن امّت از امامت علی علیه السّلام و ائمّه پایه ریزی شد و به عنوان سمبل ظلم به خاندان پیامبر در طول تاریخ،باقی ماند و ستمهای بعدی نیز ریشه در همین ظلم نخستین داشت و حادثۀ تلخ کربلا هم یکی از میوه های تلخ سقیفه بود. (2)در شعر باقلانی(3.4 ق)آمده است:«إنّ الحسین اصیب فی یوم السّقیفة». (3)آنچه در دعاها و زیارتنامه ها لعن و نفرین بر اولین ظالمی است که به آل محمّد ظلم کرد اشاره به همین جریان شوم است. (4)

سقیفه،نمادی از ظلم است و در ادبیات عامیانه«سقیفه بندی»به دروغ پردازی و فریب گفته می شود. (5)این ستم در تاریخ صدر اسلام اتفاق افتاد.به روایت امام صادق علیه السّلام، نزول آیۀ«نجوی» ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ.. . (6)دربارۀ ابو بکر،عمر،ابو عبیدۀ جرّاح،عبد الرحمن بن عوف،سالم موسی ابی حذیفه و مغیرة بن شعبه نازل شد که

ص:311

1- 1) .از مؤلف.(برگ وبار،ص 59).
2- 2) .به بحث«عاشورا و سقیفه»در کتاب«فرهنگ عاشورا»از نویسنده مراجعه کنید.
3- 3) .از سقیفه تا نینوا.ص 9 به نقل از اربلی در کشف الغمّه.
4- 4) .دربارۀ سقیفه از جمله ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 3،«بحار الأنوار»،ج 28 ص 85 به بعد«الخلافة المغتصبه»ادریس الحسینی،«اسرار و آثار سقیفه بنی ساعده»،حشمت اللّه قنبری،«دانشنامه امام علی علیه السّلام،ج 3،«سقیفه» علامه عسکری،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 2 و 6،«سیاه ترین هفتۀ تاریخ»،علی محدث،«اسرار سقیفه»محمّد رضا مظفّر «خاستگاه خلافت»،عبد الفتاح عبد المقصود ترجمه حسن افتخارزاده،«مظلومی گمشده در سقیفه»،شهید پاک نژاد، «میراث ربوده»،مصطفی دلشاد تهرانی،«السقیفه و الخلافه»،عبد الفتاح عبد المقصود،«دائرة المعارف تشیّع»ج 9 ص 203،«از سقیفه تا نینوا»،موسی خسروی و...کتابهای دیگر تاریخ صدر اسلام.
5- 5) .لغت نامه،دهخدا.
6- 6) .مجادله،آیۀ 7.

جمع شدند و معاهده ای بین خود نوشتند و بر این امر توافق کردند که«لئن مضی محمّد صلّی اللّه علیه و آله لا تکون الخلافة فی بنی هاشم و لا النّبوّة أبدا».این آیه،و آیۀ دیگری که می فرماید:«آیا پنداشتند که ما اسرار و رمزگویی و نجوای آنان را نمی شنویم؟» 1دربارۀ آنان و توطئه آن روزشان نازل شد.امام صادق علیه السّلام می فرماید به حضرت رسول این خبر رسید که گروهی از قریش می گویند:محمّد،حکومت را در خاندان خود محکم ساخته است.اگر بمیرد، خاندانش را از قدرت کنار می زنیم و در غیر آنان قرار می دهیم. 2امام صادق علیه السّلام فرمود:هیچ روزی جز روز کشته شدن امام حسین علیه السّلام،شبیه آن روز توطئه نبود.خدای متعال هم پیشتر پیامبر عزیزش را از این واقعه آگاه ساخته بود که آن روز که آن معاهده نامه نوشته شد،حسین علیه السّلام به شهادت رسید و حکومت از بنی هاشم بیرون رفت:«إذا کتب الکتاب قتل الحسین علیه السّلام و خرج الملک من بنی هاشم». 3

و این،ماجرایی است شگفت!همان حقیقتی است که در شعر باقلانی آمده بود و ریشۀ حوادث عاشورا را در روز سقیفه نشان می دهد.شهید پاک نژاد می نویسد:«سقیفه را در قلب غدیر خم فرو برید،تا همچنان که گریز و پرهیزهای معشوق در دل عاشق محو می شود و هرچه فاقد اتصال است فرومی ریزد،همه و همه در روحانیت غدیر فرو رود و بریزد و تطهیر شود و اگر سقیفه را در خلسه هایی از اشتباهات،از غدیر بزرگتر و مهمتر تصور کردید،غدیر را چون نشتر در قلب سقیفه فروکنید تا از این غدّۀ ملتهب هرچه ردّ پای جاه طلبیها و کهنه پردازیهاست بیرون ریزد.» 4

مرحوم کاشف الغطاء دربارۀ پیامد سقیفه و ریشه ظلم و قتل کربلا در حادثۀ سقیفه می گوید:

تاللّه ما کربلا،لولا سقیفتهم و مثل هذا الفرع ذاک الأصل أنتجه 5

به خدا اگر سقیفه نبود،کربلا هم نبود،این شاخه،نتیجه همان ریشه است.

ص:312

آنچه در سقیفه اتفاق افتاد،بنای کجی بود که آثار شومش تاکنون باقی است.چه نیکو گفته است شهید پاک نژاد:«در سقیفه،ورشکستگی«إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیکم»اعلام گردید و برتری اشرافیت و دربارهای اموی و عباسی تأیید شد.در سقیفه،«منّا أمیر و منکم وزیر»جای«منّا أهل البیت»را گرفت.در سقیفه،ابا بکر،عمر،عثمان،ابو عبیده، عبد الرحمان بن عوف،سالم مولی حذیفه،خالد بن ولید،سعد وقّاص و معاویه غالب شدند و علی،عباس،سلمان،ابو ذر،مقداد،حجر،عمّار،میثم و صعصعه مغلوب گردیدند...در سقیفه،صدها اجتهاد در مقابل نصّ،شرعی شناخته گردید...در سقیفه گفته شد آن کس که خیبر را گشود،نگذاشتند سقیفه را بگشاید...در سقیفه گفته شد بنی هاشم و پیروان علی بهتر است همان نبوّت را بچسبند و خلافت از نبوّت جداست...در سقیفه به تصویب رسید،هرکس بر مسلمانان امیر شود،مشمول«منّا امیر»بوده و اولو الأمر شناخته می شود، ولو آنکه سبط نبیّ گرامی و تمام یاران و فرزندانش را گرسنگی و تشنگی دهد و به قتل برساند و زنانش را اسیر،شهر به شهر بگرداند...در سقیفه می گویند ابا بکر که تعیین جانشین کرد و نبیّ گرامی که جانشینی معین نکردند،هردو درست بوده است!...در سقیفه، این مطلب را وارد و جالب دانستند که نه سر فرماندهی اسامۀ جوان انتخاب خوبی بود،نه انتخاب کردن علی جوان به خلافت کاری درست است!» (1)

-مظلومیت علی علیه السّلام،غصب خلافت،فلته،نامۀ نانوشته.

سکوت 25 ساله

امیر المؤمنین علیه السّلام پس از غصب شدن خلافت،موضع ستیزجویانه و مخاصمت آمیز با خلفا نگرفت و به خاطر حفظ وحدت امت اسلام و جلوگیری از خطر فروپاشی امّت و اساس دین و سیطرۀ دشمنان،دم فروبست و دوران 25 سالۀ صبر و سکوت و خانه نشینی را تحمّل کرد،آنچنان که خار در چشم و استخوان در گلو مانده باشد. (2)

البته تعبیر سکوت و سازش چندان دقیق نیست.آن حضرت برای اثبات حقانیّت خود،

ص:313

1- 1) .مظلومی گمشده در سقیفه،ج 1 ص 63 تا 71(با تلخیص و گزینش).
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 3 شقشقیّه.

بارها با دیگران احتجاج کرد و نسبت به خلافهای خلفای سه گانه،برخوردی انتقادآمیز و نصیحت گرانه داشت و از امر به معروف و نهی از منکر فروگذار نمی کرد،تا جایی که گاهی حضور آن حضرت،بخصوص در دوران عثمان برای حکومت قابل تحمّل نبود و از او می خواستند که در مدینه نباشد.آنچه مسلّم است،برای گرفتن حقّ خود از غاصبان،دست به شمشیر نبرد و بر سر قدرت و خلافت با آنان درگیر نشد و کوتاه آمد،یکی به خاطر حفظ و بقای اسلام،دیگری برای حفظ وحدت.در جایی فرموده است:اگر بیم تفرقۀ امّت و نابود شدن اساس اسلام نبود،وضع و موضع دیگری داشتیم«و أیم اللّه لو لا مخافة الفرقة بین المسلمین و أن یعود الکفر و یبور الدّین لکنّا علی غیر ما کنّا لهم علیه»، (1)که اشاره به هردو انگیزه برای ترک منازعه با غاصبان خلافت دارد.آنچه هم نقل شده که در پاسخ به استمداد حضرت زهرا علیها السّلام از وی در مورد غصب فدک و ظلم به حضرت زهرا،فرمود:اگر دوست داری این صدای اذان و فریاد توحید خاموش شود،اقدام کنم، (2)اشاره به سیاست صبر و سکوت برای حفظ دین است.

امام باقر علیه السّلام نیز دربارۀ آن می فرماید:مردم که آن کارها را کرده و با ابو بکر بیعت کردند، چیزی مانع نشد که علی علیه السّلام مردم را به خود فراخواند جز اینکه مراعات مردم را کند،چون بیم آن داشت که از اسلام برگردند و بت پرستی شوند و شهادت بر توحید و رسالت را کنار بگذارند.برای آن حضرت،اینکه بر آن حال باقی بمانند بهتر از آن بود که از اسلام برگردند...«و کان الأحبّ إلیه أن یقرّهم علی ما صنعوا من أن یرتدّوا عن الإسلام». (3)

سلفیّه،سلفی گری

سلفی گری به معنای بازگشت به افکار و رفتار و روش پیشینیان است.گروههایی از وهابیّون خود را سلفی می دانند و معتقدند که بهترین دوره و بهترین شیوه،عصر پیامبر اکرم و دوران نزول وحی و عمل به سنّت پیامبر خداست.وهابیان مدّعی اند که روش

ص:314

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 1 ص 307.
2- 2) .سیری در نهج البلاغه،ص 184 به نقل از شرح ابن ابی الحدید.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 28 ص 255 ح 38.

گذشتۀ امت اسلامی را که به زمان نزول وحی و عصر پیامبر نزدیک تر است انتخاب کرده اند و در فهم دین و شریعت،پیرو سلف اند،یعنی آنان که در قرون اوّلیۀ اسلام می زیستند.تعریفهای دیگری نیز از«سلفیه»بیان شده است و آن را از نظر لفظی، اصطلاحی،تاریخی،اعتقادی مورد بحث قرار داده اند. (1)

این ادعا،ظاهر پسندیده ای دارد،لیکن باطن آن نوعی تعطیل کردن عقل و جمود بر بعضی ظواهر و مخالفت با اجتهاد و پذیرش هرچیزی است که در احادیث آمده است.

«ابن تیمیّه»از سران چنین تفکّری است و وهابیّون با چنین دیدگاههایی به افکار عمومی مسلمانان و بخصوص شیعه حمله می کنند و بنیانگذار وهابیت جدید(محمّد بن عبد الوهّاب)نیز چنین تفکراتی داشته است.

گاهی سلفی گری به عنوان نواندیشی در تفکرات دینی و پیراستن باورها از خرافات و بازگشت به اسلام راستین و اصول گرایی مطرح می شود.این نگرش در جوامع شیعی و اهل سنّت پیامدها و نتایج گوناگونی داشته است.پیدایش برخی متفکرین و صاحبان اندیشه های اصلاحی و دعوتهای انقلابی و گرد آمدن اقشاری از جوانان با انگیزه های دینی بر محور چنین اندیشه های اجتماعی سیاسی از رهاوردهای سلفی گری نوین است.کسانی همچون شوکانی،محمّد عبده،سیّد جمال الدین اسد آبادی،رشید رضا، عبد الرحمان کواکبی،احمد امین،عقّاد،طه حسین و حرکتهایی به رهبری«سید احمد باریلی در پنجاب و«سنوسی»در لیبی و«عثمان بن فودی»در غرب آفریقا و گروههایی همچون«جمعیة العلماء»در الجزایر،«اخوان المسلمین»در مصر،«الجماعة الاسلامیه» در هند،از این دسته است. (2)هرچند افکار و اندیشه های برخی از اینان جای نقد فراوان دارد،لیکن تفکّر نوین اینان موجی از اسلام گرایی در نسل معاصر پدید آورده است.

ص:315

1- 1) .دربارۀ سلفی گری می توان به منابع زیر مراجعه کرد:«الفکر السلفی»،«السلفیة مرحلة زمنیّه»محمّد سعید رمضان البوطی، «العقاید السلفیّه»آل ابو طامی،«عقیدة السلف و اصحاب الحدیث»صابونی،«العقیدة السلفیه»،«السلفیه و اعلامها فی موریتانیا»،شیخ طیب بن عمر،«العقیدة السلفیه بین الامام ابن حنبل و الامام ابن تیمیّه»،سیّد عبد العزیز السیلی،«الرسائل السلفیه فی احیاء سنّة خیر البریّه»،محمّد بن علی شوکانی،«السلفیه بین اهل السنّة و الامامیه»،سیّد محمّد الکثیری، «سلفیه،بدعت یا مذهب»ترجمۀ حسین صابری از«السلفیه مرحلة زمنیه».
2- 2) .در این زمینه ر.ک:«السلفیّة فی المجتمعات المعاصره»،محمّد فتحی عثمان،دار القلم،کویت.

در کشورها و مجامع شیعی،نهضت بازگشت به خویشتن و اسلام ناب و تکیه بر اصول و آرمانهای دین،به نوعی دیگر و با صبغۀ خاصّ خود مطرح بوده و با تفکر سلفی گری که در حال حاضر در جهان اسلام مطرح است،تفاوت دارد.-وهابیت،ابن تیمیّه.

سلم و حرب-تولّی و تبرّی

سلونی قبل أن تفقدونی...

کلامی از امیر المؤمنین علیه السّلام و نشانۀ علم فراوان اوست،یعنی پیش از آنکه مرا از دست بدهید،از من بپرسید،که من به راههای آسمانها بیش از آگاهی شما از راههای زمین، دانایم:«سلونی قبل أن تفقدونی،فإنّی بطرق السّموات أخبر منکم بطرق الأرض». (1)و کسی جز علی علیه السّلام چنین نگفت و چنین ادعایی نکرد و هرکس هم مغرورانه چنین ادعا کرد، رسوا شد. (2)خود آن حضرت فرمود:پس از من هرکس چنی بگوید مدعی جاهل یا دروغگویی اهل افتراست. (3)سخن آن حضرت،با تعبیرات مشابه و مختلف،در موارد متعدّد و منابع گوناگون نقل شده است. (4)موارد فراوانی هم در برابر این ادّعا مخاطبان حضرت، سؤال کرده اند و فی المجلس پاسخ شنیده اند. (5)در اشعار فارس و عربی هم به این منقبت علمی حضرت اشاره شده است:

جز علیّ مرتضی در بارگاه مصطفی هیچ کس دیگر به دعویّ«سلونی»برنخاست (6)

سلطان تخت گاه«سلونی»،شه نجف سبط خلیل و وصف صف خیل اصفیا (7)

نه هرکو بر فراز منبر آید «سلونی»گفتن او را در خور آید

«سلونی»گفتن از ذاتی برآید که شهر علم احمد را بود در (8)

-فضایل علی علیه السّلام.

ص:316

1- 1) .بحار الأنوار،ج 40 ص 153،امالی مفید،ص 152،سنن الامام علی،ص 55،احقاق الحق،ج 7 ص 610.
2- 2) .شرح ابن ابی الحدید،ج 7 ص 46.نمونه هایی از کسانی که سلونی گفتند و رسوا شدند در کتاب«الأسرار العلویّه»محمّد فاضل المسعودی،ص 441 آمده است.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 54 ص 231.
4- 4) .ر.ک:«سلونی قبل ان تفقدونی»،2 جلد،شیخ محمّد رضا الحکیمی،منشورات الأعلمی.
5- 5) .حیاة امیر المؤمنین علی علیه السّلام،ناظم زاده،ص 156.
6- 6) .دیوان ابن یمین،ص 39.
7- 7) .دیوان خواجوی کرمانی،ص 571.
8- 8) .وحشی بافقی،گلواژه،ج 2 ص 86.

سلیم بن قیس هلالی

از شیفتگان اهل بیت پیامبر،که بیشتر با کتاب معروفش«اسرار آل محمّد»شناخته می شود.وی اهل عراق بود.در سال رحلت پیامبر،دوازده سال داشت.از اصحاب باوفای امام علی،امام حسن،امام حسین و امام سجاد علیهم السّلام بود.وقتی به مدینه آمد و انحرافات را دید،به جمع آوری احادیث مربوط به ولایت و تشیّع پرداخت.وی بین کوفه و مدینه در رفت وآمد بود.در عصر حجّاج ثقفی از کوفه گریخت.کتاب او که به«کتاب سلیم»و «کتاب السقیفه»هم معروف است مورد عنایت شیعه و علما و یکی از کهن ترین کتب تألیف شدۀ شیعی در قرن اول هجری است و دهها بار چاپ و به چند زبان ترجمه شده است.وی در سال 76 هجری در نوبندجان فارس درگذشت. (1)

-اسرار آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله.

سنّت و بدعت

از مسائل مورد بحث میان شیعه و اهل سنت و نسبت ناروای بدعت به برخی کارهای پیروان اهل بیت از سوی وهابیان،موضوع بدعت و سنّت است.سنّت به معنای روش و سیره است.در اصطلاح فقهی،«سنت»عبارت است از قول،فعل و تقریر پیامبر یا امام.از آنجا که پیامبر و أئمه معصومند،سخن و رفتارشان برای مردم حجّت است و سنت به شمار می رود و عمل به آن جایز است.البته سنّت به مضای مستحب هم به کار می رود که خارج از این بحث است.

«بدعت»به معنای نوآوری و احداث یک پدیدۀ بی سابقه است.در اصطلاح،هرکار و حرف و مرامی که در دین اسلام سابقه ندارد و انجام آن برخلاف شریعت و سنّت نبوی است،بدعت شمرده می شود.ازاین رو بدعت در مقابل شریعت و سنّت است،یعنی چیزهای نوظهوری که ریشه در دین و شرع ندارد،چه به صورت افزودن در دین یا کاستن از آن بدون مستند شرعی.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«کلّ بدعة ضلالة و کلّ ضلالة فی

ص:317

1- 1) .تنقیح المقال،مامقانی،ج 2 ص 53،مجله کوثر،شماره 48،مقدمۀ کتاب«اسرار آل محمّد».

النّار» (1)،هربدعت گمراهی است و هرگمراهی در آتش است.حضرت امیر علیه السّلام نیز تقابل سنت و بدعت را چنین فرموده است:«ما أحد إبتدع بدعة إلاّ ترک بها سنّة» (2)هیچ کس نیست که بدعتی می گذارد،مگرآنکه با آن بدعت،سنّتی را ترک می کند.

تا اینجای مسأله،اتفاقی است و بدعت در میان همۀ فرق اسلامی نکوهیده است و بدعتگذار ملعون است و عالمان دین در مقابل بدعتگذار باید علم خود را آشکار کنند،و گرنه ملعونند و امام حسین علیه السّلام به آن جهت قیام کرد که سنّتها مرده و بدعتها زنده شده بود.

مهم آن است که کدام کار سنّت است و کدام کار بدعت؟و آیا می توان هرکاری را به راحتی بدعت نامید و انجام دهنده را طرد کرد یا تفکیر و تفسیق نمود؟

وهابیون که خودشان ترک سنت می کنند و افکار بدعت آلود را منتشر می سازند،شیعه را به بدعت نسبت می دهند.کارهایی همچون:زیارت،توسّل،تبرّک،سجده بر تربت اولیاء، جشن گرفتن برای میلاد پیامبر و أئمه،برگزاری مراسم سوگواری و نوحه خوانی،ساختن قبّه و حرم بر قبور امامان و اولیاء،تبرک جستن به کعبه و ضریح معصومین و مقام ابراهیم، بوسیدن حرمها و ضریحها و...بسیاری از این قبیل کارها را بدعت می پندارند و به شیعیان نسبت شرک می دهند،در حالی که در بسیاری از منابع خود اهل سنّت،روایات فراوان و نیز عمل پیامبر و اصحاب نقل شده که زیارت و توسّل و تبرک می جستند و جشن می گرفتند و این سنّتها ریشۀ قرآنی،حدیثی و سیره ای دارد و عالمان و محققان در این زمینه کتابهای بسیار نوشته اند و مشروعیت و سنّت بودن آنها را بر اساس منابع قطعی و فراوان اثبات کرده اند. (3)

ص:318

1- 1) .اصول کافی،ج 1 ص 57 ح 12(ص 74 باب البدع...ملاحظه شود).
2- 2) .همان،ص 58،نهج البلاغه،خطبه 145(صبحی صالح،با اندکی تفاوت در عبارت).
3- 3) .از جمله ر.ک:«کشف الارتیاب»،علامه سیّد محسن امین،«سیرتنا و سنّتنا»و«الغدیر»،علامۀ امینی،«البدعة و آثارها الموبقه»جعفر سبحانی:«السنّة و البدعه»عبد اللّه محفوظ محمّد حدّاد،«البدعة»جعفر الباقری،«حقیقة التوسّل و الوسیلة علی ضوء الکتاب و السنه»موسی محمّد علی،«التبرک»علی الأحمدی،«التوسّل،او الأستغاثة بالأرواح المقدسه»جعفر سبحانی،«التبرک،انواعه و احکامه»ناصر بن عبد الرحمن الجدیع،«البدعة؛تحدیدها و موقف الاسلام منها»عزت علی عطیه،«الزیاره»محمّد الحسّون،«السجود علی التربة الحسینیّه»سیّد محمّد مهدی موسوی الخرسان،«الإستشفاء بالتربة الحسینیّه»محمّد الکلباسی الاصفهانی،«زیارت»و«تبرک و توسّل»ترجمه جواد محدثی،«زیارت»،مرتضی جوادی آملی،«دائرة المعارف تشیّع»ج 3 ص 145 واژۀ بدعت،«البدعة،مفهومها و حدودها»مرکز الرساله.

از سوی دیگر،بزرگترین بدعتها را پیشوایان اهل سنت بنیان نهاده اند.در مورد کارهای خلیفۀ دوم،بدعتهایی همچون:تحریم متعه و تمتّع در حج،سه طلاقه کردن زن در یک جلسه،به جماعت خواندن نمازهای مستحبی در شبهای رمضان(تراویح)،هشتاد ضربه شلاق برای شرابخوار،گفتن«الصّلاة خیر من النوم»در اذان صبح(تثویب)و...یادکردنی است.بدعتهای معاویه نیز نباید مخفی بماند. (1)

اگر ملاک سنّت،عمل به سنن دینی و فرموده های رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ست و اگر بدعت، ترک سنّت و واردکردن غیر دین به دین است،معادله عوض می شود و متّهمین به بدعت از سوی وهابیون،عاملان به سنّت می شوند و مدعیان سنّت گرایی،مبتدعان سنّت گریز.

با این حساب،آیا شیعه بیش از دیگر فرقه ها به سنت نبوی پایبند نیست؟«تشیّع علوی، سنّی ترین نهضت و فرقۀ اسلامی است،سنّی ترین یعنی وفادارترین فرقه ها نسبت به سنّت پیغمبر...» (2)شگفتا که شیعه به عنوان بدعت ستیزترین جناح اسلام ناب،که عاشورایی با انگیزۀ مبارزه با بدعت دارد،به بدعت متّهم گردد! (3)

«سنّت»معنای دیگری نیز دارد،قوانین تخلف ناپذیر الهی در آفرینش و سرنوشت مردم و امّتها که در آیات قرآن مکرّر یاد شده است. (4)معنای دیگر«سنّت»اعمال و رفتار پایه گذاری شده توسّط مردم است که دیگران به آن عمل می کنند،یا سنّت زشت،یا سنّت نیکو،که از سنّتهای بد به عنوان بدعت هم یاد می شود.به فرمودۀ حضرت امیر علیه السّلام:«أظلم النّاس من سنّ سنن الجور و محا سنن العدل». (5)ستمگرترین مردم کسی است که سنّتهای ظالمانه را پایه گذاری کند و سنّتهای عدل را محو کند.

-تسنّن،تشیّع علوی و تشیّع صفوی،حجت شناسی،تشیّع،فرقۀ ناجیه.

سنّی-تسنّن

ص:319

1- 1) .الغدیر،ج 2 ص 101.
2- 2) .تشیّع علوی و تشیّع صفوی(مجموعه آثار«9»)ص 216.
3- 3) .در این زمینه ر.ک:«الشیعة هم اهل السنة»تیجانی و ترجمه اش:«اهل سنّت واقعی».
4- 4) .مانند آیه های:آل عمران 137،نساء 26،غافر 85،احزاب 38 و 62،انفال 38،فتح 23 و...در این زمینۀ این سنت از جمله ر.ک:«جامعه و تاریخ»شهید مطهری،«سنّت»شکوری.
5- 5) .قصار الجمل،ج 1 ص 327.

سند حقانیت علی علیه السّلام

اعتقاد شیعه بر آن است که امیر المؤمنین علی علیه السّلام خلیفۀ برحق و امام مسلمین و جانشین بلافصل پیامبر و افضل مردم پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله است.عمدتا آنچه در این کتاب می خوانید،بر محور همین عقیده و اثبات حقانیت تشیّع و مذهب اهل بیت و فرهنگ غدیر،براساس آیات قرآن و احادیث مسلّم و نقلهای تاریخی است.دلیل حق بودن علی علیه السّلام در خلافت و امامت،یا عقلی است یا نقلی.نقلی هم یا براساس آیات قرآن است، یا روایات و احادیث فریقین،یا کتب تاریخ و سیره.

مطالعۀ مدخلهای زیر،به گونه های مختلف اثبات کنندۀ همین باور است که در این کتاب،تبیین شده است:

آیات غدیر،آیۀ اکمال دین،آیۀ اولی الأمر،آیۀ تبلیغ،آیۀ تطهیر،آیۀ سئل سائل،آیۀ مباهله،آیۀ ولایت،آیۀ مودت،أئمّۀ اثنی عشر،اثبات الوصیّة،اجتهاد در مقابل نصّ،اجماع، احادیث غدیر،احتجاج به غدیر،ارتداد سیاسی،استبصار،اصحاب کساء،اطاعت،افضلیت علی علیه السّلام،اقیلونی،امامت،امام شناسی،امیر المؤمنین،انتخاب و انتصاب،اولو الأمر،اهل سنت و جماعت،بیعت اجباری،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،پنج شنبۀ شوم،پیدایش شیعه، تشیّع،ثقلین،جهاد با اهل بغی،جیش اسامه،حجّت شناسی،حجّة الوداع،حسبنا کتاب اللّه، حدیث امامت،حدیث ثقلین،حدیث خلافت،حدیث دوازده جانشین،حدیث سلسلة الذهب،حدیث منزلت،حدیث وزارت،حدیث ولایت،حدیث یوم الدّار،حق،خاتم بخشی، خطبۀ غدیریّه،خلافت،خلیفۀ بلافصل،ذوی القربی،رافضی،راویان غدیر،سقیفۀ بنی ساعده،سنّت و بدعت،شاهدان غدیر،شعرای غدیر،شورای خلافت،شیعه در تاریخ، شیعه شناسی،صراط مستقیم،عصمت،علی علیه السّلام در قرآن،علی علیه السّلام و حق،عید غدیر، غدیر خمّ،الغدیر،غدیر و فرهنگ مکتوب،غصب خلافت،فرقۀ ناجیه،فرهنگ غدیر، فریضۀ ولایت،فلسفۀ سیاسی اسلام،قرآن و عترت،مباهله،مذهب جعفری،مرجعیت دینی و علمی اهل بیت،مظلومیت علی علیه السّلام،مولی،میراث نبوت،میزان حق،نامۀ نانوشته، نقد کتابهای ضدّ شیعه،نماز سیاسی،واقعۀ غدیر خم،ودایع رسالت و امامت،وصیّ،ولایت و...برخی مدخلهای دیگر.

ص:320

هرچند توضیحات این کتاب در ذیل مدخلهای یادشده،فشرده و گاهی گذرا آمده است،لیکن مراجعه به منابع معرّفی شده در مورد هریک از آنها،لازم و مفید است.

سواد کوفه-کوفه

سوء القضاء،حسن القضاء

خداوند مقدر کرده بود که پس از پیامبر،علی علیه السّلام به خلافت و پیشوایی امّت برسد،داستان سقیفه و غصب خلافت و مظلومیت اهل بیت،سرنوشت دیگری را برای این خاندان و علی علیه السّلام رقم زد.برخی کوشیده اند هم خلافت آن سه خلیفه را به قضای الهی نسبت دهند،هم خلافت علی علیه السّلام را،لیکن خلافت آنان را به عنوان سوء القضاء مطرح کرده اند و خلافت امیر مؤمنان را حسن القضاء،از جمله در شعری از مولانا چنین آمده است:

راز بگشا ای علیّ مرتضی ای پس از سوء القضا،حسن القضا (1)

این تعبیر،به طور ضمنی اشاره به مظلومیت حضرت علی علیه السّلام و نادرستی شیوۀ غاصبان خلافت دارد و خلافت او را تقدیر نیکی پس از آن تقدیر بد می شمارد.

-امامت مفضول،مظلومیّت علی علیه السّلام،اجتهاد در مقابل نصّ.

سورۀ هل اتی

سورۀ 76 قرآن که نامهای دیگرش انسان،دهر و ابرار است.درپی نذری که علی و فاطمه علیها السّلام برای شفای دو فرزند بیمار خود(حسن و حسین)کردند تا سه روز روزه بگیرند، هنگام افطار در سه روز پیاپی،مسکین و یتیم و اسیر به در خانۀ آنان آمد و ایشان افطار خود را به آنان ایثار کردند.این سوره در پی این انفاق خالصانۀ این خانواده و تجلیل از آنان نازل شد. (2)آیات 7 تا 10 تصریح به این موضوع دارد: «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً، وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً. إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً» .به این موضوع با عنوان«آیۀ ابرار»هم اشاره شده

ص:321

1- 1) .مثنوی معنوی،دفتر اول،بیت 3757.
2- 2) .تفسیر«مجمع البیان»،ج 5 ص 404.

است،چون پیش از این،از اهل بیت به عنوان ابرار یاد شده و در کتب و روایات اهل سنت نیز آمده است. (1)

این واقعه که نهایت ایمان،ایثار و اخلاص علی علیه السّلام را می رساند،از مناقب و فضایل مهمّ اوست.شاعران نیز در سروده های خود به آن اشاره کرده اند.سعدی می گوید:

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند؟ جبّار در مناقب او گفته«هل اتی»

دربارۀ انفاق غذای افطار به مسکین و یتیم و اسیر نیز محمود شاهرخی(جذبه)چنین گفته است:

کرده عطا فقیر و اسیر و یتیم را نان جوی که بود غذای تو،یا علی

-فضایل علی علیه السّلام.

سیاست علوی

سیاست به معنای تدبیر امور و کشورداری و ادارۀ جامعه است.هرسیاستی پایه ها و اصولی دارد.برخی سیاست خود را برپایۀ زور،فریب،نفاق و فساد پایه گذاری می کنند،امامان شیعه که به تعبیر روایات«ساسة العباد»ند،ضوابط دینی و معیارهای قرآنی را در شیوۀ کشورداری و رتق و فتق امور،قانونگذاری،عزل و نصب،اجرای احکام و حدود،جنگ و صلح،تأمین بودجه و هزینه کردن بیت المال در نظر می گیرند.

در سیاست علوی،مبنا عدالت اجتماعی و احقاق حقوق و اجرای احکام قرآن است،چه مردم بپسندند چه نپسندند.در این شیوه،هدف وسیله را توجیه نمی کند،«اصول مکتبی» مورد معامله قرار نمی گیرد،با ظلم و جور،پیروزی و موفقیت به دست نمی آید و مبنای به دست گرفت حکومت نیز اقبال و بیعت مردم است و مدیریت جامعه براساس«کتاب و سنت»انجام می گیرد.امام علی علیه السّلام فرمود:معاویه هوشمندتر از من نیست،لیکن او فریب می دهد و فجور می کند و اگر نبود اینکه من از فریبکاری خوشم نمی آید،از هوشمندترین مردم بودم. (2)

ص:322

1- 1) .ر.ک:«فضائل الخمسه من الصحاح السته»ج 1 ص 254.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 200.

ابن ابی الحدید دربارۀ سیرۀ سیاسی امام علی علیه السّلام می گوید:«سیاستمدار،وقتی می تواند بر امور مسلّط باشد که در کشورداری به آنچه به فکرش می رسد عمل کند و صلاح حکومتش را در هرچه می شناسد عمل کند،چه موافق شرع باشد چه مخالف.و اگر در سیاست به این شیوه عمل نکند،بعید است که کارش سامان بگیرد و وضعش استحکام یابد.امیر المؤمنین علیه السّلام مقیّد به قیود و حدود شرع و پیروی از ضوابط دین بود و شیوه ای را که در جنگ و نقشۀ اجرایی و تدبیر امور با دین موافق نبود به کار نمی بست،ازاین رو مبنای او در خلافت با مبنای دیگران(مثل معاویه)که متعهّد به ضوابط شرعی نبودند فرق می کرد.سپس می افزاید:آن حضرت در سیاست شدید و در راه خدا و دین سرسخت بود، کاری را که به پسرعمویش سپرد و درخواستی را که برادرش عقیل داشت،ملاحظه نکرد، گروهی را(که اهل غلوّ دربارۀ او بودند)به آتش سوزاند،خانۀ بعضی را خراب کرد،کسانی را دست برید و دیگرانی را به دار کشید.» (1)وی با باطل یک لحظه هم سازش نکرد،معاویه را یک روز هم بر سر کار نگه نداشت،در راه اجرای حق و عدل،از هیچ کس ملاحظه نداشت (إنّه خشن فی ذات اللّه)،حکومت و قدرت را برای اجرای عدالت می خواست،در راه دین با کسی مداهنه و سازشکاری نمی کرد.

می توان چهارچوب«سیاست علوی»را در:خدامحوری،اصول گرایی،عدالت گستری،صداقت و شفافیّت،فروتنی با زیردستان و قاطعیّت با مخالفان و دشمنان و نگاه ابزاری به حکومت نه هدف دانستن آن دانست.وی پیروزی در سایۀ گناه را پیروزی نمی دانست و غلبۀ یافتن با شرّ را شکست می دید (2)و می فرمود:من می دانم که چه چیزیی شما را روبه راه می کند،امّا اصلاح شما را به بهای تباهی خویش قبول ندارم:

«و إنّی لعالم بما یصلحکم و یقیم أودکم،و لکنّی لا أری إصلاحکم بإفساد نفسی» (3).

هدف او از پذیرش بار سنگین زمامداری و خلافت،احیای ارزشهای دینی و دفاع از مظلومان و اجرای حدود الهی بود.خود او می فرمود:«اللّهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسة فی سلطان و لا التماس شییء من فضول الحطام،و لکن لنردّ المعالم من

ص:323

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 1 ص 28.
2- 2) .همان،حکمت 327.
3- 3) .نهج البلاغه،خطبه 69.

دینک و نظهر الإصلاح فی بلادک،فیأمن المظلومون من عبادک و تقام المعطّلة من حدودک» (1)،خدایا!تو خوب می دانی که آنچه از سوی ما بود و از ما سرزد،برای رقابت و کشمکش در قدرت و ریاست یا برای دستیابی به اموال ناچیز دنیا نبود،بلکه برای این بود که اصول روشن دین تو را برگردانیم و در سرزمین تو اصلاح پدید آوریم،تا در نتیجۀ آن، بندگان ستمدیده ات امنیت یابند و حدود تعطیل شدۀ تو اجرا گردد.

سیاست علوی را در قالب سیاست اداری می توان در این محورها شناساند:صدق در سیاست تعهّد نسبت به حق،پایبندی به قانون،سازش ناپذیری،سازماندهی و نظم کارها، انتخاب کارگزاران شایسته،به کار نگرفتن افراد خائن و ناصالح و ناتوان،تأمین کارگزاران، گزینش مراقبین بر عملکرد مسؤولان،تشویق و تنبیه،برخورد قاطع با کارگزاران متخلّف، برکنار کردن مسؤولان خیانتکار،مجازات کارگزاران خائن،نهی مسؤولان از دریافت هدیه، آمیختن شدّت و نرمش. (2)

اینها گوشه ای از چهارچوب سیاست علوی بود و بیش از این در اینجا نمی گنجد. (3)

-حکومت علوی،عدل علی علیه السّلام،عدالت،عهدنامۀ مالک اشتر،فلسفۀ سیاسی اسلام.

سیّد رضی

از علمای بزرگ و نامور شیعه،گردآورندۀ«نهج البلاغه»(359-406 ق)که علاوه بر احاطه به علوم مختلف اسلامی،در شعر و ادب چهره ای درخشان بود و دیوان شعر او معروف است.با همان قریحۀ ادب و ذوق سلیم بود که بخشهایی از سخنان حضرت علی علیه السّلام را که شیواتر و بلاغتش بیشتر بود برگزید و نام آن گزیده را نهج البلاغه گذاشت.

وی و برادرش سیّد مرتضی در محضر شیخ مفید علم آموختند و هردو از مفاخر شیعه گشتند و خدمات علمی شایانی به فرهنگ شیعی داشتند و با عهده داری منصب«نقابت»، به امور اجتماعی شیعیان نیز رسیدگی می کردند.در 47 سالگی درگذشت.قبر او در کاظمین

ص:324

1- 1) .همان،خطبه 131.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 4 ص 127 تا 157.
3- 3) .به مدخل«حکومت علوی»در همین کتاب مراجعه کنید،نیز کتاب«حکومت علوی»4 جلد،پژوهش دبیرخانۀ خبرگان رهبری،فصلنامۀ«مشکوة»،شمارۀ 68-69(ویژه نامه امام علی)ص 34.

نزدیک قبر برادرش سیّد مرتضی در کنار حرم حضرت کاظم علیه السّلام است.

-نهج البلاغه،سخنان علی علیه السّلام.

سیرۀ علوی

سیرۀ امام علی علیه السّلام،به مجموعۀ رفتارها و سلوک فردی و اجتماعی آن حضرت در مسائل شخصی،عبادی،حکومتی،معاشرتی،تربیتی،جهادی و...گفته می شود.یادکرد سیرۀ علوی در این مختصر نمی گنجد.هم باید به منابع حدیثی و تاریخی مراجعه کرد،هم به کتابهای مستقلّی که در این موضوع نگاشته شده است، (1)ولی به نمونه هایی از سیرۀ اخلاقی او اشاره می شود:

برای مؤمنان پدری مهربان،برای کافران دشمنی سرسخت بود.به نیازمندان رسیدگی می کرد،چشمانش از خوف خدا اشک ریز بود،با آن همه عظمت،فروتن بود،همه نزد او در برابر حق و عدل،برابر بودند.شبها از عبادت بیدار و روزها در جهاد پیگیر بود،زندگی اش حتی در دوران زمامداری زاهدانه و ساده بود،با همۀ شجاعت و دلاوری قلبی رؤوف داشت.وقت نماز،رنگ از چهره اش می پرید.خود را عادت داده بود که از لذایذ دنیا کمتر سود جوید.دل به دنیا نمی بست،اخلاص او نمونه بود،انفاقهای بسیار و صدقات پنهانی و موقوفات فراوان بر محرومین داشت.در مبارزه با ظلم و فساد،سازش ناپذیر بود.با سوء استفاده کنندگان از بیت المال برخوردی شدید داشت.خوشرو و خندان،در عین حال با مهابت و عظمت بود.در نبرد،پشت به دشمن نمی کرد،گذشت او بی نظیر بود.به آنچه می گفت،پیش از گفتن عمل می کرد.نماز،آرامش جانش بود.خود را بندۀ خدا می دید،هر چند امیر مؤمنان بود.

بعضی از محققین،سیرۀ او را به طور مبسوط کاوش کرده اند که سرفصل آنها از این قرار است:

ص:325

1- 1) .از جمله:«سنن الامام علی»،پژوهشکده باقر العلوم،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 4 و 9،«بحار الأنوار»،ج 40،«ویژگیهای اخلاقی در شخصیت امام علی»سیّد هادی مدرسی،ترجمه محمّد صادق پارسانیا،«دانشنامۀ امام علی»، ج 10 و 11،«سیرۀ علوی»،محمّد باقر محمودی،«سیرۀ علوی»جواد محدثی،«المحجة البیضاء»،ج 4 ص 187 و منابع فراوان دیگر.

سیرۀ عبادی:خداشناسی،اخلاص،نماز،خشوع و حضور قلب و...

سیرۀ خانوادگی:شیوۀ همسرداری،رفتار با فرزندان و خویشاوندان.

سیرۀ اجتماعی:احترام به حقوق و کرامت انسانها،مروت و مدارا با دوست و دشمن، سهل انگاری نکردن در امور دین،عدالت اجتماعی،برابری اجتماعی و طبقاتی و حقوقی، برابری در تقسیم بیت المال،برابری در مقابل قانون و قضا،مشورت در امور اجتماعی.

سیرۀ سیاسی و حکومت:راستگویی و راست کرداری،حق مداری و باطل ستیزی،قانون مداری،سازش ناپذیری با باطل،نظم و انضباط،شایسته سالاری،مراقبت و نظارت بر کارگزاران،پرهیز از استبداد،نقدپذیری،ارتباط دائم و بی واسطه با مردم،رعایت حقوق اقلیّتها،تعلیم و تربیت.

سیرۀ قضایی:قاضی رکن اول داوری،قضا و آداب آن،رعایت طرفین دعوا،مصالح جامعه.

سیرۀ نظامی:تنظیم و آمادگی دفاعی سپاه،تاکتیکهای جنگی،حفظ عدالت و رعایت اخلاقیات جنگ. (1)-عدل علی علیه السّلام،قضاوتهای علی علیه السّلام،حکومت علوی.

سیزده رجب

روز جمعه سیزدهم رجب 23 سال پیش از هجرت(در سال 30 عام الفیل)،علی علیه السّلام در مکه در خانۀ کعبه به دنیا آمد.تولد آن حضرت در کعبه،فضیلت منحصر به فرد آن حضرت است. (2)این روز در نظر شیعه بسیار فرخنده است و دعا و زیارت و روزه و شادمانی در این روز،از مستحبّات دینی و سنتهای مردمی شیعیان است.در ایران به عنوان«روز پدر»هم شناخته می شود و از زحمات و مهربانیهای پدران در این روز تجلیل به عمل می آید.

-مولود کعبه.

ص:326

1- 1) .دانشنامۀ امام علی،ج 10 مقالۀ سیرۀ امام علی علیه السّلام،از:علی رفیعی علامرودشتی.
2- 2) .کشف الغمه،ج 1 ص 59.

ش

شاعران فارسی شیعی

شعر شیعی در ادبیات فارسی به صورتهای گوناگون جلوه کرده است.برخی از شاعران، با بهره گیری از سخنان حکیمانه و کلمات قصار حضرت امیر علیه السّلام و به نظم درآوردن مضامین آنها وارد صحنه شده اند،بعضی در اشعار خود به فضایل و مناقب حضرت علی علیه السّلام و اهل بیت پرداخته و در دوره ای که مناقب خوانی و فضایل خوانی رواج داشت،آثار ارزشمندی پدید آورده اند،برخی هم با سرودن مرثیه های جانسوز برای اهل بیت،یا طرح مسائل غدیر و امامت،به ادبیّات فارسی غنا بخشیده اند.در قرنهای نخست،شاعران شیعی پارسی گوی اندک بودند،لیکن از زمان آل بویه به بعد،شاعران بیشتری به سرودن مفاهیم غدیری و مدایح و مراثی اهل بیت روی آوردند و از عصر صفویه به بعد،افزایش چشمگیرتری یافت تا به عصر حاضر رسید.

در اینجا مجال پرداختن به شاعران فارسی شیعی نیست،لیکن به اختصار از شاعران شیعی قرن چهارم و پنجم می توان از رودکی،کسایی مروزی،فردوسی،ناصر خسرو یاد کرد.در قرن ششم کسانی همچون انوری،سنایی غزنوی،قوامی رازی درخشیدند.در قرن هفتم به نامهایی چون رکن الدین دعویدار قمی،سعید هروی،نصرت علوی برمی خوریم.

نام ابن حسام خوسفی،جامی،لطف اللّه نیشابوری،کاتب نیشابوری و نعمت اللّه ولی در

ص:327

قرن نهم می درخشد.در عصر صفویه که رونق تشیّع در ایران بود،شاعرانی همچون محتشم کاشانی،نظیری نیشابوری،مجذوب تبریزی،فضولی بغدادی،شیخ بهایی،صائب تبریزی،ثابت اللّه آبادی،ظفر خان احسن تربتی،شاه طاهر دکنی در سروده هایی ولایی پیشگام بودند.از صفویه به بعد نیز،نام شاعرانی شیعی مانند هاتف اصفهانی،سحاب اصفهانی،مجمر زواره ای،صبای کاشانی،نشاط اصفهانی،قائم مقام فراهانی،وصال شیرازی،قاآنی شیرازی و یغمای جندقی مطرح است. (1)از آن پس تا دورۀ معاصر،شاعران شیعی که در قلمرو ادبیات ولایی و آیینی شعر سروده اند بسیار و بی شمارند.

-شعر شیعی،شعر غدیر،شعرای غدیر.

شامیان

مردم شام.شام نام منطقه ای بود در غرب عراق که شامل سوریه،لبنان،اردن و فلسطین می شد.معاویه از زمان خلافت عمر استاندار آن منطقه بود و پس از به خلافت رسیدن امیر المؤمنین علیه السّلام نیز در آنجا ماند و زیر بار حکومت آن حضرت نرفت و بر ضدّ آن حضرت و حکومت مشروعش،جنگهای صفین و فتنه های بسیاری برانگیخت.مردم شام تحت تأثیر تبلیغات و القاءات معاویه،و به دلیل دور بودن از مرکزیّت اصلی اسلام،در موضع خصومت با علی و آل علی علیه السّلام و اهل بیت قرار داشتند.بین مردم شام و عراق نیز از دیرباز خصومت بود و معاویه از این مسأله در تحریک مردم آن دیار علیه امام سود می جست.البته از شیعیان علی علیه السّلام هم در آن منطقه بودند و گاهی میان آنان و طرفداران معاویه،مجادلات و مباحثات درمی گرفت.در جنگ 18 ماهۀ صفین،معاویه بطور عمده شامیان را به نبرد با سپاه امام علی علیه السّلام می فرستاد.در نهج البلاغه،حضرت علی علیه السّلام شامیان را با این خصلتها و اوصاف یاد کرده است:ستمگر،کوردل،سرگردان،روی گردان از حق و قرآن(خطبه 125)،هماهنگ در راه باطل و اطاعت از پیشوای باطل(خطبه 25)،جفاکاران طغیانگر،بردگانی فرومایه،گردآمدگانی از همه سوی و بی بهره از افتخارات مهاجران و انصار(خطبه 238)نادانان و نافرمانان در برابر خدا(خطبه 180)،آمیزندگان حق به باطل، ناشنوایان و کورباطنان،فرمانبرداران مخلوق در راه معصیت خالق،دین به دنیافروشان

ص:328

1- 1) .در این زمینه از جمله ر.ک:«تشیّع»،دائرة المعارف تشیّع،ص 230 تا 247.

(نامه 33)و...آنان چشم و گوش بسته مطیع معاویه بودند.

امام علی علیه السّلام در اواخر عمر بارها مردم کوفه را برای نبرد با شامیان و دفع تجاوزاتشان فرامی خواند و از سستی سپاه خود در نبرد با آن گمراهان می نالید.در دوره های بعد نیز پیوسته از«سپاه شام»برای سرکوبی نهضتهای مردمی یا ترساندن مردم از قیام بر ضدّ امویان استفاده می شد و«لشکر شام»رعب و وحشت از غارتگری و خونریزی در دلها می آفرید. (1)-جنگ صفین.

شاهدان غدیر

آنچه در غدیر خم با حضور هزاران نفر اتفاق افتاد و پیامبر خدا،امیر مؤمنان را به امامت و خلافت نصب کرد،به عنوان یک سند و حجّت،بارها مورد استناد و احتجاج و استشهاد قرار گرفت،چه از سوی حضرت علی علیه السّلام چه از سوی دیگران.هرچند برخی با آنکه در صحنه حاضر بودند،از شهادت دادن در هنگام نیاز سرباز زدند(-نفرین مستجاب)،کسانی هم متعهدانه دیده ها و شنیده های خود را بازگو کردند و از گواهان غدیر گشتند.از جمله شهادت دادن یک گروه دوازده نفری در حساس ترین موقعیّت،حائز اهمیّت بود.

پس از وفات پیامبر و پیش آمدن ماجرای سقیفه و خلافت ابو بکر،جمعی دوازده نفره از مهاجران و انصار،جلوس او را بر تخت خلافت مورد انتقاد قرار دادند.وقتی ابو بکر بر منبر نشست،آنان تصمیم گرفتند که او را از منبر پیامبر پایین بکشند،برخی شان هم با این کار موافق نبودند.نزد حضرت علی علیه السّلام رفتند و نظر او را جویا شدند.حضرت فرمود:این کار شما نوعی جنگ با حکومت است و شما اندکید و این جماعت هم فرمان پیامبر را زیر پا گذاشتند و خونخواه جاهلیّت اند،اگر چنان کنید با شمشیر شما را از بین می برند،آنگونه که مرا مقهور و مغلوب ساختند و به اجبار وادار به بیعتم کردند.بهتر است شما نزد او بروید و آنچه را از پیامبر شنیده اید-به عنوان اتمام حجّت-بازگو کنید.

ص:329

1- 1) .نیز ر.ک:«فرهنگ عاشورا»،مدخل«شام».دربارۀ امویان و عملکرد خصومت آمیز آنان با جبهۀ علوی،ر.ک:«حزب علوی و حزب اموی»محسن حیدری.«تحلیل نیم قرن سیاستهای تبلیغی امویان در شام»فهیمه فرهمندپور.

آن دوازده نفر عبارت بودند از:خالد بن سعید بن عاص،مقداد،ابیّ بن کعب،عمّار یاسر،ابو ذر غفاری،سلمان فارسی،عبد اللّه بن مسعود،بریدۀ اسلمی(از مهاجرین)و خزیمة بن ثابت ذو الشهادتین،سهل بن حنیف،ابو ایّوب انصاری و ابو الهیثم بن تیّهان.روز جمعه بود که آنان اطراف منبر پیامبر نشستند و به ترتیب از جا برخاستند و به ابو بکر نسبت به تصدّی خلافت هشدار دادند،واقعۀ غدیر خم و حدیث غدیر را یادآور شدند و از کنار گذاشتن علی بن ابی طالب علیه السّلام از خلافت و مخالفت با دستور پیامبر انتقاد کردند و این نحوه حکومت و خلافت را بدون مستند شرعی دانستند.جز این دوازده نفر،دیگرانی هم برخاسته و سخن گفتند.

نتیجۀ گواهی این شاهدان غدیر،شکست سیاسی ابو بکر بود،ازاین رو ابو بکر که دلیل و جوابی نداشت سه روز در خانه نشست.روز سوّم عمر،طلحه،زبیر،عثمان،عبد الرحمان بن عوف،سعد بن ابی وقّاص،و ابو عبیدۀ جرّاح(از کارچاق کنان سقیفه و خلافت ابو بکر) هرکدام با ده نفر از مردان عشیرۀ خود با سلاحهای آخته سراغ ابو بکر آمده او را از خانه بیرون آورده به مسجد بردند و بر منبر نشاندند و مردم را نیز تهدید کردند که اگر کسی باز هم از آنگونه سخنان بگوید،با شمشیر جواب خواهد شنید.مردم هم ترسیدند و در خانه ها نشستند. (1)-احتجاج به غدیر،احتجاج و مناشده،نفرین مستجاب،حدیث ولایت،راویان غدیر.

شاه نجف-علی بن ابی طالب،القاب و کنیه های علی علیه السّلام

شبهات ضدّ شیعه-نقد کتابهای ضدّ شیعه

شبهای پیشاور

نام کتابی است مفصّل(1059 صفحه)که حاوی مباحثات مفصّل«سلطان الواعظین شیرازی»با علمای اهل سنّت است.این بحثها که در جلسات متعدد و زمانی طولانی انجام یافته در شهر پیشاور پاکستان و بر محور دفاع از حریم تشیّع و اثبات خلافت حضرت امیر علیه السّلام و مباحث مربوط به غدیر خم و اعتقادات شیعه است. (2)ترجمۀ آن به عربی نیز به نام«لیالی پیشاور»منتشر شده است.-الانتصار،احتجاج و مناشده.

ص:330

1- 1) .بحار الأنوار،ج 28 ص 208.
2- 2) .انتشارات دار الکتب الاسلامیه،تهران،1346 ش.

شجرۀ طیّبه

دودمان پاک و پرثمر و بالندۀ حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله،در روایات بسیاری به درخت ریشه دار و پرشاخ و برگی تشبیه شده که مردم از ثمرات آن بهره مند می شوند.قرآن،کلمۀ طیبه و سخن و باور پاک را همچون درخت پاکی می داند که ریشه اش ثابت و شاخه اش در آسمان است و هرلحظه ثمر می دهد «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ...» (1)

در روایاتی این شجرۀ طیّبه به پیامبر و حضرت علی و فرزندان آنان منطبق شده است.

این خاندان،هم ریشه دارند،هم ریشۀ همۀ خوبیها و پاکیها و فضایلند و سایه سار لطف و فضلشان بر سر مردم سایه افکن است.در احادیث،اهل بیت پیامبر خود را با تعابیری همچون شجرۀ علم،شجرۀ نبوت،شجرۀ طوبی،شجرۀ عصمت،شجرۀ ندی،شجرۀ تقوا، شجرۀ اصفیا و...ستوده اند.

در آیۀ قرآن از درخت طوبی یاد شده است که نام درختی در بهشت است.اهل بیت فرموده اند:طوبی درختی در بهشت است که ریشه اش در خانۀ محمّد،و در روایتی در خانۀ علی است.حضرت رسول فرمود:«یا علیّ...أنت صاحب شجرة طوبی فی الجنّة». (2)نیز امام باقر علیه السّلام در ذیل آیۀ یادشده،فرمود:«أمّا الشّجرة فرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و فرعها علیّ علیه السّلام و غصن الشّجرة فاطمة بنت رسول اللّه و ثمرها أولادها علیهم السّلام و ورقها شیعتنا...»، (3)درخت، رسول خداست،تنه اش علی علیه السّلام و شاخه اش فاطمه دختر پیامبر است و میوۀ این درخت فرزندان فاطمه اند و برگ آن شیعیان مایند.امام صادق علیه السّلام نیز دربارۀ درخت طوبی می فرماید:«شجرة فی الجنّة،أصلها فی دار علیّ بن ابی طالب علیه السّلام و لیس مؤمن إلاّ و فی داره غصن من أغصانها»، (4)درختی است در بهشت که ریشۀ آن در خانۀ امام علی علیه السّلام است و هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه شاخه ای از آن در خانۀ اوست.در حدیث دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمده است:من آن درختم،فاطمه شاخۀ آن است،علی باروری آن درخت است و حسن و حسین میوۀ آن،و دوستداران اینان از امتم،برگهای آن درختند. (5)در روایات و دعاها هم این سخن حضرت رسول نقل شده است که:«أنا و علیّ من شجرة واحدة و

ص:331

1- 1) .ابراهیم،آیه 24.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 38 ص 140.
3- 3) .همان،ج 16 ص 363،احقاق الحق،ج 7 ص 180.
4- 4) .معانی الأخبار،ص 112.
5- 5) .امالی،مفید،ص 245.

سائر النّاس من شجر شتّی» (1)،من و علی از یک درختیم و مردم دیگر از درختهای پراکنده.

در اصول کافی بابی به این عنوان است که أئمّه،معدن علم و شجرۀ نبوّت اند. (2)

از مجموع این احادیث و روایات بسیاری که در این باره است،برمی آید که خاندان رسالت و شجرۀ طیّبۀ نبوت،باید منشأ تغذیۀ فکری و روحی و اصل و ریشۀ ایمان و سلوک و عمل مردم باشند،به نحوی با این خانواده پیوند داشته باشند،به شاخ و برگ این درخت تناور بیاویزند و به شاخۀ محبت و مودّت و ولایت آنان تمسّک جویند.هرچه فیض به مردم و جهان می رسد،به برکت وجود آنان است و عترت مصطفی و آل اللّه،اصل و فرع و شاخه و ریشۀ هرخیر و فضیلت اند.برعکس این خاندان،از دشمنانشان به عنوان «شجرۀ خبیثه»و«شجرۀ ملعونه»یاد شده که منشأ هرفساد و آلودگی و گمراهی اند. (3)

-اهل بیت،عترت،فضایل اهل بیت،شجرۀ ملعونه.

شجرۀ ملعونه

درخت نفرین شده،دودمان و خاندان ملعون.در روایات،شجرۀ ملعونه و شجرۀ خبیثه که در قرآن کریم آمده است (4)،به بنی امیّه و آل مروان تفسیر شده است.پیامبر خدا هم به مروان و هم به جدّ او ابی العاص بن امیه فرمود:«إنّکم الشّجرة الملعونة فی القرآن». (5)

شما همان شجرۀ ملعونه اید که در قرآن است.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در خواب دید که بنی امیّه از منبر او بالا و پایین می روند،ناراحت شد.آیه نازل شد و اشاره به این خواب و شجرۀ ملعونه کرد.ابن عباس هم نقل کرده که«إنّ الشّجرة الملعونة هو بنو امیّة» (6).

علامۀ امینی منابع این موضوع را از کتب اهل سنّت آورده و به فتنه ها و فجایعی که امویان و مروانیان نسبت به اسلام و مسلمین و مقدّسات داشتند اشاره کرده است.این دودمان،همچون درختی ریشه در کفر و فساد بودند که شاخ و برگشان جز ظلم و گناه نمی پراکند و سایۀ آن هم شوم بود.

-شجرۀ طیبه.

ص:332

1- 1) .بحار الأنوار،ج 35 ص 301،و مفاتیح الجنان،دعای ندبه.
2- 2) .اصول کافی،ج 1 ص 221.
3- 3) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 24 ص 136(باب انهم الشّجرة الطیّبة فی القرآن و اعدائهم الشجرة الخبیثه).
4- 4) .اسراء،آیه 60،ابراهیم،آیۀ 26.
5- 5) .الغدیر،ج 8 ص 248.
6- 6) .همان.

شرطة الخمیس

عنوانی برای گروه پنج شش هزار نفری از یاران مخلص و فداکار علی علیه السّلام که با او پیمان بر جهاد و اطاعت و شهادت بسته بودند،امیر المؤمنین علیه السّلام نیز برای آنان بهشت را تضمین کرده بود.کسانی همچون:اصبغ بن نباته،بشر بن عمرو همدانی،یزید بن قیس ارحبی، قیس بن سعد،عمار یاسر،حبیب بن مظاهر،عبد اللّه بن یحیی خضرمی،سلمان فارسی، مقداد،ابو ذر،ابو ساسان،ابو عمرو انصاری،سهل بدری،عثمان بن حنیف،جابر بن عبد اللّه انصاری،سلیم بن قیس هلالی،عبیدۀ سلمانی مرادی و...از جملۀ آنان بودند.که فدایی و گارد ویژۀ او محسوب می شدند و نسبت به امام مخلص تر و آمادۀ شهادت بودند، توانایی های خاصّی هم داشتند.امام در خطبه ای خطاب به آنان فرمود:«أنتم الأنصار علی الحقّ و الإخوان فی الدّین و الجنن یوم البأس و البطانة دون النّاس» (1)،شما یاوران حق و برادران دینی و سپرهایی در روز سختی و محرم رازید.بر آنکه روی گردان شود با شما ضربت می زنم و آنکه روی می آورد.علّت نامگذاری این گروه به«شرطة الخمیس»آن است که:خمیس به لشکر گفته می شود،چون از پنج بخش تشکیل می شود:مقدمه،ساق، میمنه،میسره و قلب (2)و شرطه به آن گروه پیشتاز و پیشگام گفته می شود که در اولین رویارویی با دشمن حضور می یابد و به عنوان نیروی زبده و برگزیدۀ حاکم وارد عمل می شود. (3)

گروه شرطة الخمیس با امیر مؤمنان پیمان مرگ و شهادت بسته بودند و همیشه گوش به فرمان و آماده و پادررکاب بودند و در پی هرمأموریتی فرستاده می شدند،بی درنگ می رفتند.این گروه،نشان مشخص داشتند که با آن شناخته می شدند.شمار آنان را تا چهل هزار هم گفته اند (4).ابی الجارود می گوید:به اصبغ بن نباته گفتم:جایگاه امیر المؤمنین میان شما چگونه بود؟گفت:نمی دانم چه می گویی!جز اینکه شمشیرهای ما بر دوش ما بود و هرکه را اشاره می کرد،از پا درمی آوردیم. (5)و مردی به اصبغ گفت:چه شد که شما

ص:333

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 118.
2- 2) .نهایۀ ابن اثیر،مجمع البحرین.
3- 3) .تاج العروس،نیز تنقیح المقال،مامقانی،ج 1 ص 195(فایدۀ دوازدهم).
4- 4) .الغدیر،ج 2 ص 71.
5- 5) .اختصاص،ص 65.

شرطة الخمیس نامیده شدید؟گفت:ما شهادت را برای آن حضرت تضمین کردیم،او هم فتح را برای ما. (1)امام صادق علیه السّلام آن یاران جان برکف و فدایی را شش هزار نفر دانسته است:«کانوا شرطة الخمیس ستّة آلاف رجل أنصاره». (2)بشر بن عمر همدانی می گوید:

امیر مؤمنان علیه السّلام بر ما گذر کرد و به ما فرمود:در این گروه بمانید،به خدا قسم پس از اینان، گروهی پیمان بسته بر دوزخ به حکومت خواهند رسید.نیز آن حضرت در روز نبرد جمل به عبد اللّه بن یحیی حضرمی فرمود:بشارت باد تو را ای پسر یحیی!همانا تو و پدرت به راستی از شرطة الخمیس هستید،پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نام تو و پدرت را در ضمن شرطة الخمیس به من خبر داده است،به خدا قسم،خداوند بر زبان پیامبرش این نام را بر شما نهاده است. (3)

از برجسته ترین چهره های این گروه،اصبغ بن نباته بود که در جنگها از جمله در جنگ صفین در رکاب علی علیه السّلام بود و از طبع شعر برخوردار بود و در نبرد صفین،حضرت امیر او را به فرماندهی گروه ویژۀ شرطة الخمیس نصب کرده بود،وی از ذخیره های علی علیه السّلام بود و با آن حضرت پیمان بر مرگ و شهادت بسته بود:«...کان من ذخائر علیّ،ممّن قد بایعه علی الموت» (4).ابن اثیر گوید:شرطة الخمیس،نخستین کسانی بودند که به جنگ رو می کردند و پیمان و شرط می نهادند که از جنگ بازنگردند،جز با پیروزی و غلبه. (5)و به تعبیر علامۀ مجلسی:«أوّل طائفة من الجیش تشهد الوقعة،أوّل کتیبة تشهد الحرب و تتهیّأ للموت»، (6)اولین گروه و گردان از لشکر که در میدان نبرد حضور می یابد و آمادۀ مرگ است.

این یاران ویژه و گردان ضربت که فداییان حضرت علی علیه السّلام و نیروهای زبدۀ او بودند،از موقعیّت ویژه ای برخوردار بودند و از سوی آن حضرت به مأموریتهای ویژه فرستاده می شدند و در جنگها نقش خطشکنی و محافظت از لشکر را برعهده داشتند و در اعزام نیروها در پیشاپیش لشکر حرکت می کردند و آمادگی کامل برای برخورد با دشمن داشتند.

ص:334

1- 1) .تنقیح المقال،مامقانی،ج 1 ص 196،اعیان الشیعه،ج 3 ص 465.
2- 2) .همان،اختصاص،ص 2.
3- 3) .اختصاص،ص 2،بحار الأنوار،ج 42 ص 150.
4- 4) .اعیان الشیعه،ج 3 ص 465.
5- 5) .نهایه،ابن اثیر،ج 2 ص 460.
6- 6) .بحار الأنوار،ج 42 ص 151 به نقل از نهایه و قاموس.

در شأن والای این گروه کافی است بدانیم حضرت به آنان می فرمود:شرط و پیمان ببندید، به خدا قسم این عهد و شرط بستن شما براساس طلا و نقره نیست،بلکه پیمان برای کشته شدن است.کسانی از بنی اسرائیل نیز پیش از شما باهم عهد و پیمان بستند،هیچ کدام از آنان جان نباختند مگر آنکه پیامبر قوم خود یا آبادی خود یا پیامبر بر خویش بودند، شما نیز همانند آنانید و همان منزلت را دارید،جز آنکه پیامبر نیستید. (1)

-اصحاب علی علیه السّلام،اطاعت.

شرف الدّین

سید عبد الحسین شرف الدین موسوی از علمای بزرگ شیعه و مؤلّفان برجسته و مدافعان تشیّع،در سال 1290 قمری در کاظمین به دنیا آمد،در حوزۀ سامرّا و نجف درس خواند،در 32 سالگی به منطقۀ جبل عامل لبنان رفت و در مبارزات سیاسی و فرهنگی نقش عظیمی ایفا کرد و مدّتی هم در شام،فلسطین و مصر زیست.کتابهای مهمّی در زمینۀ مباحث اعتقادی،تاریخی و حدیثی دارد،از جمله:الفصول المهمّه،الکلمة الغرّاء، المراجعات،النصّ و الأجتهاد.وی در سال 1377 ق در سنّ 87 سالگی درگذشت.مرقد او در نجف در حرم امیر المؤمنین علیه السّلام است. (2)در سال 1383 ش کنگره ای در قم در بزرگداشت شخصیت علمی و اجتماعی او برگزار شد.-المراجعات،اجتهاد در مقابل نصّ.

شعار امام علی علیه السّلام

در میدانهای نبرد،شعار رزمندگان نقش عمده ای در روحیۀ خودیها و شکست روحیۀ دشمن دارد.حضرت علی علیه السّلام فرمود:پیامبر خدا دستور داد که قبل از جنگ،شعار سربدهند و فرمود:در شعارهایتان یکی از نامهای خدا باشد.اصبغ بن نباته نقل می کند:پیوسته علی علیه السّلام در کارزار،ندا می داد:«کهیعص». (3)امام صادق علیه السّلام می فرماید:شعار ما خاندان«یا

ص:335

1- 1) .بحار الأنوار،ج 42 ص 150.
2- 2) .دربارۀ وی از جمله ر.ک:«شرف الدین»،محمّد رضا حکیمی،«شرف الدین عاملی،چاووش وحدت»،مصطفی قلیزاده، «الإمام السید عبد الحسین شرف الدین»،عبد الحمید الحرّ.
3- 3) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 4 ص 299.

محمّد یا محمّد»است.در جنگ بدر و احد شعار مسلمانان«یا نصر اللّه،إقترب»بود،در جنگ با بنی نضیر شعارشان«یا روح القدس ارح»بود،در نبرد طائف«یا رضوان»،در جنگ احزاب«حم،لا یبصرون»،در جنگ حدیبیّه«الا لعنة اللّه علی الظّالمین»و در روز فتح مکه«نحن عباد اللّه حقّا حقّا».امیر مؤمنان در جنگها شعار«اللّه أکبر»سر می داد و ندا می داد:«اللّه اکبر،و اللّه اکبر،یا اللّه یا أحد یا صمد لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه العلیّ العظیم». (1)از آنجا که نقش نگین انگشتر نیز نوعی شعار به شمار می رود،یادآوری می شود که انگشترهای مختلف او نقشهای گوناگونی داشت،از قبیل:«اللّه الملک»،«نعم القادر اللّه»،«علیّ یؤمن باللّه»،«الملک للّه»،«اللّه ولیّ علیّ»و... (2)-غدیریه سرایان،شعرای غدیر.

شعر امام علی علیه السّلام-دیوان امام علی علیه السّلام

شعرای غدیر

شاعران غدیر،آنانند که با زبان شعر،به واقعۀ مهم غدیر خم پرداخته و اشعاری دربارۀ امامت و وصایت علی بن ابی طالب و حدیث غدیر و فضایل مولا سروده اند.اینگونه شعرها را«غدیریّه»می نامند و معمولا در غدیریه ها نام غدیر،یا غدیر خم و اشاره به حدیث پیامبر در آن روز و احادیث فضایل امیر المؤمنین علیه السّلام دیده می شود.از زمان حسّان بن ثابت که در روز غدیر خم به اذن پیامبر برخاست و واقعۀ غدیر را سرود،تا زمان حاضر،اشعار فراوان دربارۀ آن حادثه و امامت علی علیه السّلام سروده شده و شاعران عرب و فارسی دربارۀ آن ادای حق کرده اند(-مدایح علوی).

مجموعه های متعددی نیز گردآوری شده که حاوی اشعار عربی یا فارسی دربارۀ غدیر خم است و در اصطلاح ادبی به غدیریّه شهرت یافته است.اسکلت کتاب عظیم«الغدیر» علامۀ امینی،بر غدیریه هایی استوار است که شاعران از عصر پیامبر تا زمان مؤلف سروده اند و قرن به قرن،«شعرای غدیر»و نمونه هایی از آثار آنان و مستندات منقبتهای مطرح شده در آن اشعار را مطرح کرده است. (3)چنین مجموعه هایی در زبان فارسی نیز

ص:336

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 5 ص 176.
2- 2) .سنن الامام علی علیه السّلام ص 238.
3- 3) .نام تعدادی از شاعران مشهور عرب و فارس در مدخل«مدایح علوی»آمده است.

نگارش یافته است،که به نام تعدادی از آنها اشاره می شود: (1)

1-«آیینۀ جمال و جلال»،تدوین و نشر:آستان قدس رضوی.

2-«آیینۀ مهر»،بهداروند،تهران،سازمان تبلیغات اسلامی.

3-«بیعت با خورشید»،گردآوری اداره کل ارشاد اسلامی مشهد،1376.

4-«پاسداران غدیر»،پرویز عباسی داکانی،انتشارات نور فاطمه،1364.

5-«جلوه های ولایت در شعر فارسی»،احمدی بیرجندی،بنیاد آستان قدس رضوی.

6-«چکامۀ کوثریّه»،سیّد رضا هندی و دیگران،1370،انتشارات طور.

7-«حضرت علی در قصه های عامیانه»،احمد وکیلیان-خسرو صالحی ارشاد.

8-«حماسۀ غدیر»،محمّد رضا حکیمی،1355،دفتر نشر فرهنگ اسلامی. (2)

9-«خطبه غدیر خم»،عباس جبروتی،1378،قم.

10-«خطبة الغدیر»،صغیر اصفهانی،1329،تهران.

11-«در خلوت علی علیه السّلام»،معصومی،تهران،انتشارات حافظ نوین.

12-«در ساحل غدیر»،احمد احمدی بیرجندی،1377،آستان قدس.

13-«دریا در غدیر»،سهیل محمودی،1365.

14-«دسته گل محمّدی»،علی اکبر پیروی،1354 تهران،شرکت طبع کتاب.

15-«دسته گلی از شعرای نامی ایران در مدح علی علیه السّلام»،صابر کرمانی،1363،تهران.

16-«رشک ملک»،میرزا حبیب اللّه خراسانی،1408 ق،انتشارات طور.

17-«روزنامۀ خراسان»،(ویژۀ غدیر)،شماره 13816(1376/2/4).

18-«ستایشگران خورشید»،محمّد جواد غفورزاده،1380،آستان قدس رضوی.

19-«سرود غدیر»،سیّد احمد اشکوری(2 جلد).

20-«سرودهایی برای مولا علی»،کتابسرا،1363.

21-«سرور آزادمردان جهان»،شمس آبادی،فروغی،تهران،1356.

ص:337

1- 1) .کتاب«نسمة السحر بذکر من تشیّع و شعر»سیّد ضیاء الدین الحسنی نیز دربارۀ شاعران شیعه است،نیز«شعراء الغدیر» 10 جلد،تألیف محمّد هادی الأمینی،مرکز الغدیر للدّراسات الاسلامیه.
2- 2) .بخشی از این کتاب،در چاپهای اولیه حاوی اشعار غدیری بود.

22-«سیمای علی در آینه شعر»،(ج 1 و 2)ثابتی و پورمصطفی،ارشاد،تهران 1379.

23-«شعرای غدیر از گذشته تا امروز»،محمّد هادی امینی(10 جلد).

24-«علوم الحدیث»،(فصلنامه)،شمارۀ هفتم،بهار 1377.

25-«علی در شعر و ستایش فارسی»،جواهری وجدی،بو علی،تهران 1366.

26-«غدیر خم»،مرتضی سرافراز،1348،انتشارات طهوری.

27-«غدیر در ادب پارسی»،(از قرن چهارم تا چهاردهم)،سازمان تبلیغات اسلامی.

28-«غدیر در شعر فارسی»،از کسایی تا شهریار،محمّد صحتی سردرودی.

29-«غدیر در شعر فارسی»،مصطفی موسوی گرمارودی،نشر الهادی،1374.

30-«غدیر،روز کمال دین»،علی اصغر مروّج الشریعه،1369،انتشارات امید.

31-«غدیریّه»،سیّد محمّد نصیر حسینی،1325 تهران.

32-«غدیریّه»،محمّد علی مجاهدی،1341،اصفهان.

33-«غدیریه های فارسی»،صحتی سردرودی،1379،وزارت ارشاد اسلامی.

34-«قصیدۀ غدیریه»،ملا علی خویی نجفی،1375،انتشارات انصاریان.

35-«گلبانگ غدیر»،محمّد مهدی بهداروند،1375،انتشارات پیام آزادی.

36-«گوهر عشق»،ضیاء الدین ترابی،1375،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

37-«مناقب علوی در آینۀ شعر فارسی»،ابو القاسم رادفر،پژوهشگاه علوم انسانی،1381.

38-«مناقب علوی در شعر فارسی»،احمدی بیرجندی،آستان قدس رضوی 1371.

39-«مهر آب خم»،(چهارده غدیریّه)،سیّد علی رضوی،1369.

40-«نسیم غدیر»،علی رضا میرزا محمّد 1378،سازمان تبلیغات اسلامی.

41-«ولایت نامه»،محمّد علی فدوی خوئی،1376،انتشارات انصاریان.

42-«همای رحمت»،محمّدزاده،تبریز،انتشارات منشور.

43-«یادنامۀ علامه امینی»،محمّد رضا حکیمی،مقالۀ غدیریه های فارسی،1361، مؤسّسه انجام کتاب.

44-«یک جرعه از غدیر»،شورای شعر شهرستان قم،1376.

45-«یک قطره،از دریا»،محمّد علی مجاهدی،قم،1370.

ص:338

البته برخی از کتابهای یادشده،جز موضوع غدیر،به مدایح و فضایل دیگر حضرت علی علیه السّلام نیز پرداخته است.کتاب«جلوه های ولایت در شعر فارسی»که زیر نظر احمد احمدی بیرجندی گردآوری شده (1)،از جمله کتابهایی است که به بررسی شعر شاعران پارسی گوی تا قرن 9 پرداخته و اشعار آنان را در موضوعاتی چون:شیعه،ولایت،غدیر خم،امامت،عدل،شفاعت،تولّی و تبرّی،مناقب حضرت علی،ذو الفقار،حیدر،خمسۀ طیّبه،علی و آل علی و منقبت یکایک أئمۀ دیگر آورده است.اشعاری که به طور تلویحی و تلمیحی به فضایل حضرت علی علیه السّلام اشاره دارد فراوان است،به نمونه ای توجّه کنید:

شرح مدایح تو کجا حدّ ممکنات مدحت سرای توست خداوند ذو الجلال

عقد برادری است میان تو و رسول نور تو متّحد به همان منبع جلال

ذکر مناقب تو و نظّارۀ رخت هریک بود عبادت معبود بی زوال

گر هفت دوزخ است،و گر هشت باغ خلد بر شیعۀ تو اوست حرام،این بود حلال

در روز حرب خندق از آن ضربتت بود مزد عبادت ثقلین ای خجسته فال

کردی تو فتح خیبر و هنگام قلع باب افتاد شور و غلغله در قلعه و جبال

روز احد شنیده شد آواز«لا فتی» از قدسیان به شأن تو در معرض قتال

لا سیف،نقش قائمۀ ذو الفقار توست و از نعل دلدل تو به غیرت بود هلال

گفتا نبی،علی زمن است و من از علی الحق که هست حیدر کرّار،بی همال

خاتم که در رکوع بدادی به مستحق بود از سحاب مکرمتت کمترین نوال

آمد دلیل وصف سخای تو«هل أتی» با این گواه عدل چه حاجت به قیل وقال

هرشب هزار مرتبه تکبیر می شنید از خلوت تو مستمع ای سرور رجال

در لیلة الهریر میان دو صف نمود تا صبح بر نماز جناب تو اشتغال... (2)

-مدایح علوی،فضایل علی علیه السّلام،کتاب شناسی امام علی علیه السّلام تلمیحات غدیری و علوی.

ص:339

1- 1) .چاپ بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،سال 1380،248 ص.
2- 2) .دیوان قصاید،ملا محسن آرانی،ص 67(گزیده ای از قصیدۀ 80 بیتی).

شعر شیعی

شعر شیعی از شعر غدیر جدا نیست.از آنجا که«غدیر خم»و ولایت علوی سرچشمۀ جوشش غدیریه های شیعی است و از آنجا که امامت امیر مؤمنان علیه السّلام،نشان کمال دین و ارائۀ الگوی شایسته برای هدایت جامعه است،شاعران شیعه نیز همین جوهرۀ ناب را در سروده های آیینی خود بر محور ولایت مطرح کرده و فرهنگ غنی«شعر شیعی»را بنیاد نهاده اند.شعر شیعی نشأت گرفته از باورهای ناب معتقدان به ولایت علی بن ابی طالب است و آبشخور آن غدیر است،با پیشینه ای درخشان و پیش کسوتانی نامور و محتوایی غنی و متأثّر از آیات قرآن و معارف اهل بیت و سرشار از اشارات قرآنی و حدیثی به مناقب صاحب ولایت.

شعر شیعی هم بعد مدیحه دارد هم مرثیه و هم حماسه.بارزترین شاخصۀ شعر شیعی، پرداختن به مسأله امامت اهل بیت و هدایتگری خاندان عصمت و احیای یاد مظلومیّتهای خاندان رسالت و افشای جنایات ظالمان نسبت به دودمان حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله است.ازاین رو در آیینۀ شعر شیعی،تصویری از فضیلتها،پاکیها،مبارزات حق طلبانه،مظلومیّت عترت و حماسۀ عاشورا و غدیر دیده می شود.از آنجا که حقیقت تشیّع،ریشه دار و ماندگار است شعر شیعی نیز جاویدان و فروغ بخش و حرکت ساز است و گنجینه ای از علوم و معارف اهل بیتی و قرآنی است.-شعرای غدیر،شعر غدیر،مدایح علوی،غدیر و فرهنگ مکتوب.

شعر غدیر

شعر غدیر،سروده هایی است که شاعران شیعه در آن به یادکرد حادثۀ غدیر خم و امامت حضرت علی علیه السّلام و ذکر مناقب و فضایل آن حضرت و آیات و روایاتی که در شأن اوست پرداخته اند و از این رهگذر،انبوهی از غدیریّه ها پدید آمده است.به اینگونه شعرها «شعر ولایی»نیز گفته می شود.شاعران غدیر،ادبیات و شعر را در مسیر هدف متعالی تبیین آرمانهای شیعی و اثبات حقانیّت علی علیه السّلام و ولایت او و گسترش شور علی دوستی و علی جویی به کار گرفتند و اینگونه حادثۀ غدیر را زنده نگه داشتند.یکی از نویسندگان می نویسد:

ص:340

«شعر غدیر با نام علی علیه السّلام جان می گیرد،با نام علی علیه السّلام اوج می پذیرد و با نام علی علیه السّلام مکانت و منزلت می یابد.تصویر غدیر بدون توصیف علی علیه السّلام ناممکن است.هرکجا سخن از عظمت این روز به میان می آید،ناگزیر سخن از عظمت علی علیه السّلام به میان می آید.هرگاه شعر می خواهد از جوشش خمّ غدیر بسراید،پیش از آن باید گویشی از کوثر ولایت علوی بنمایاند.شعر غدیر فقط یک واقعه را تصویر نمی کند،که یک«معرفت»را تفسیر می کند.

شعر غدیر به تبیین یک حقیقت می پردازد،حقیقتی که سرحلقۀ هرمعرفت دیگری است.

شعر غدیر تنها پرداختن به یک رویداد نیست که نمود یک نماد بینش است،آن هم یک بینش ارزشی،ارزشی که ریشه در ملکوت دارد.یعنی کسی که از غدیر می گوید،نه تنها از محمّد صلّی اللّه علیه و آله و علی علیه السّلام می گوید که از خدا می گوید.یعنی شعر او زبان گویای حقیقت میشود در مجرای زمان.شعر غدیر اگر طراوتی دارد،از آن جهت است که در سبزه زار معرفت روییده است.شعر غدیر اگر تازگی دارد،از آن جهت است که صاحب غدیر کهنگی ندارد و چونان آفتاب عالمتابی است که جهانیان از او هستی می گیرند،شعر غدیر اگر جوششی دارد،از آن جهت است که غدیر چشمۀ جوشانی است که هرگز نمی خشکد و شعر غدیر اگر جاویدان است،از آن جهت است که بیان کنندۀ یک بنیاد عظیم فکری است که«ارادۀ الهی»بر فراز آن متجلّی است.بنابراین،شاعر غدیر هم مروّج آن تفکّر شیعی است که با جدّ و جهدش می کاود تا بذر این تفکّر را در دل هراندیشه وری بکارد و جوانه های اندیشه را از آبشخور این جویبار همیشه جاری سیراب سازد.پس شعر غدیر ترسیم و تجلّی یک فرهنگ و آیین است،فرهنگی پویا و آیینی نوین:فرهنگ دین الهی و آیین راستین محمّدی.» (1)-شاعران غدیر،شعر شیعی،مدایح علوی.

شفاعت

شفاعت به معنای واسطه شدن برای انجام کاری است.طبق اعتقادات اسلامی، خداوند برای پیامبران،اوصیا،امامان و اولیای الهی،شهدا و مقرّبان درگاهش این«حق»را قرار داده که در پیشگاه الهی وساطت و شفاعت کنند،برای آمرزش گناهان یا برآمدن

ص:341

1- 1) .کیهان فرهنگی،شمارۀ 170(ویژۀ امام علی علیه السّلام)،ص 109.

حاجات،در دنیا یا آخرت.اصل شفاعت در قرآن بارها مطرح شده و آن را منوط به اذن الهی دانسته است و هرکه را خداوند اذن دهد یا بپسندد،می تواند دربارۀ دیگران شفاعت کند(ر.ک:انبیاء آیۀ 28،یونس آیۀ 3،سبأ آیۀ 23،بقره آیۀ 255 و...)در بعضی آیات هم این مطرح شده که برای منکران قیامت و بت پرستان و...شفاعتی پذیرفته نمی شود.مفسران و روایات نیز«مقام محمود»را که خداوند به پیامبرش وعده داده است عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً (1)به مقام شفاعت تفسیر کرده اند.

اصل شفاعت امری مسلّم و قرآنی است و احادیث بسیاری از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و امامان نیز دربارۀ آن نقل شده است.پیروان ابن تیمیّه و وهابیان در این مسأله نیز دچار کجروی شده و اعتقاد به شفاعت را با توحید ناسازگار می دانند و شیعه را که به این مقام برای اولیای الهی عقیده دارند و آنان را وسیله و شفیع در آستان خدا قرار می دهند،به شرک نسبت می دهند و درخواست شفاعت از شافعان را شرک می دانند.درصورتی که اگر قرآن می گوید:جز خدای یگانه کسی را نخوانید،یا از مشرکان انتقاد می کند که بتها را شفیع درگاه خدا می دانند،با شفاعتی که خود قرآن مطرح می کند جداست.

در شفاعت،حق کسی تضییع نمی شود،شفیعان مقرّبان درگاه الهی اند،با اذن او شفاعت می کنند،دایرۀ شفاعتشان محدود است،خودشان صالح و مأذون در شفاعتند، دربارۀ آنان که شفاعت در حقشان پذیرفته نیست شفاعت نمی کنند.اعتقاد به شفاعت زمینه ساز اصلاح و امید به بخشایش است،نه مشوّق گناه.اعطای مقام و حق شفاعت از سوی خدا به بندگان شایسته،مقام آنان را نشان می دهد و پذیرش شفاعتشان تکریم ایشان است.درواقع،در شفاعت هم دعا و خواستن از آستان پروردگار انجام می گیرد،چون بندۀ گنهکار به خاطر معصیت،خود را لایق درخواست مستقیم نمی بیند،واسطه هایی را که نزد خداوند آبرو و تقرّب دارند شفیع قرار می دهد،تا خداوند به حرمت آنان حاجتش را برآورد و از گناهش درگذرد.

بحث شفاعت با بحث توسّل هم ریشه است و هیچ کدام با توحید در عبادت ناسازگار نیست.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«شفاعتی یوم القیامة حقّ فمن لم یؤمن بها لم یکن من

ص:342

1- 1) .اسراء،آیه 79.

أهلها» (1)،شفاعتم در قیامت حق است،هرکه به آن ایمان نداشته باشد،از اهل شفاعت نخواهد بود.امام صادق علیه السّلام نیز فرمود:«ما من أحد من الأوّلین و الآخرین إلاّ و هو محتاج إلی شفاعة محمّد صلّی اللّه علیه و آله یوم القیامة». (2)هیچ کس از اولین و آخرین نیست مگر اینکه در قیامت به شفاعت پیامبر نیازمند است.شیخ مفید دربارۀ شفاعت می نویسد:«پیامبر خدا و امیر المؤمنین و ائمۀ معصومین در روز قیامت در مورد گنهکاران شیعه شفاعت می کنند، خداوند هم شفاعتشان را می پذیرد.مؤمن نیکوکار هم دربارۀ برادر مؤمن گنهکارش شفاعت می کند و این اعتقاد عموم امامیّه است و قرآن و روایات هم درستی این عقاید را می رساند.» (3)دربارۀ شفاعت و ردّ شبهات مخالفین،کتابهای متعدد و مقالات فراوان و مباحث سودمند نگاشته شده است. (4)-تبرّک و توسّل،نقد کتابهای ضد شیعه.

شمایل علی علیه السّلام

شمایل به معنای خلق وخوی و خصوصیات چهره و اندام و سیمای ظاهری هرکس است.دربارۀ امیر المؤمنین و شمایل او در روایات و تواریخ،نکاتی آمده است.از جمله اینکه:علی علیه السّلام چهارشانه بود و نسبتا کوتاه قد و کمی فربه.چهره اش زیبا و صورتش همچون ماه تابان بود،رنگ چهره اش گندمگون بود،چشمانی سیاه و درشت داشت، جلوی سرش مو نداشت(اصلع)و موهای اطراف سرش تا لالۀ گوش می رسید.گردنش نقره گون،محاسنش پرپشت،میان دو شانه اش پهن،کف دستانش پرگوشت،عضلات بازو و ساعدش سطبر،سینه اش فراخ و استخوانهای مفاصلش درشت بود.هنگام راه رفتن متمایل به جلو بود و هنگام رفتن به جنگ،هروله می کرد.همچون شیر غرّان بود،اغلب خنده رو بود،محاسن سفیدش را رنگ نمی زد.در سینه اش تا ناف،خطّی از مو بود،

ص:343

1- 1) .کنز العمال،حدیث 39059.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 8 ص 42.برای احادیث شفاعت ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 8 ص 29 تا 63،ج 91 ص 1 تا 47،«میزان الحکمه»،فصل 271 واژۀ شفاعت.
3- 3) .اوائل المقالات،شیخ مفید،ص 79.
4- 4) .از جمله ر.ک:«کشف الارتیاب»،سیّد محسن امین،ص 238«المیزان»علامه طباطبایی،ج 1 ص 156، «معالم المدرستین»علامه عسکری،ج 1 ص 37،«العقاید الاسلامیه»علی الکورانی ج 3 و 4،«دائرة المعارف تشیّع»، ج 10 ص 6.

شجاعت و قدرتی فوق العاده داشت،بازوی هرکس را می گرفت و می فشرد،نفسش بند می آمد. (1)

«شمایل»به تصویری که از آن حضرت براساس ویژگیهای مطرح شده در روایات نقاشی و ترسیم شده نیز گفته می شود.شمایل ساز و شمایل گردان به کسی گفته می شود که تصویر بزرگان دین را نقاشی می کند،یا آنها را قاب کرده و در معرض تماشای دیگران قرار می دهد. (2)شمایل امیر المؤمنین علیه السّلام هرچند که تصویر واقعی آن حضرت نیست،بلکه نقّاشان براساس ذوق خویش و با استناد به شواهد روایی کشیده اند،امّا چون منتسب به آن امام است،از دیرباز مورد علاقۀ شیعیان بوده و آن را در خانه ها،مغازه ها،زورخانه ها نصب می کردند.شمایل نگاری در فرهنگ ایرانی سابقه ای دیرینه دارد که براساس مفاهیم و مضامین برگرفته از روایات مذهبی و مناقب شیعی،شکل گرفته و شمایل اهل بیت و صحنه های تاریخی آنان را بر روی کتیبه ها،کاشیها،فلز و پرده و دیوار ترسیم می کردند. (3)-فضایل علی علیه السّلام.

شورا

به معنای مشورت و رایزنی در کارها و تصمیمها،تبادل نظر و پرهیز از استبداد به رأی و خودمحوری.شورا به این معنی یک مفهوم اخلاقی و اجتماعی است و قرآن هم بر آن تأکید دارد و به پیامبر هم دستور می دهد با مسلمانان مشورت کند.شورا یک مفهوم سیاسی هم دارد و منظور از آن مشورت در انتخاب خلیفه است که اهل سنّت به آن تکیه می کنند و شیعه مسأله خلافت را انتصابی می داند نه انتخابی و از سوی مردم.کتابهایی همچون«نشأة التشیّع و الشیعه»محمّد باقر صدر،«عون المعبود»عظیم آبادی،«مسند» ابی یعلی،«طرق حدیث الأئمه ألاثنی عشر»آل نوح،«معالم المدرستین»علامه عسکری و...این واژه را در مفهوم سیاسی آن به کار برده و مسائل سقیفه و انتخاب خلیفه را مطرح

ص:344

1- 1) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 1 ص 86 تا 90،سنن الامام علی علیه السّلام،ص 25 تا 31.
2- 2) .لغت نامه،دهخدا.
3- 3) .ر.ک:«کتاب ماه هنر»شمارۀ 31-32،مقالۀ«شمایل نگاری در حوزۀ هنرهای عامۀ ایران».

کرده اند. (1)عنوان«شورای خلافت»از همین جا وارد فرهنگ سیاسی در اسلام شده است.

-شورای خلافت،انتخاب و انتصاب،خلافت بی دلیل،سقیفۀ بنی ساعده.

شورای خلافت

شیوۀ انتخاب خلیفه پس از عمر به صورت«شورای شش نفره»بود که از سوی عمر تعیین شد.عمر پس از ضربت ابو لؤلؤ و قبل از مرگ خویش شش نفر را به عنوان اعضای شورا تعیین کرد:علی علیه السّلام،عثمان،عبد الرحمان بن عوف،طلحه،زبیر و سعد بن ابی وقّاص و دستور داد این گروه ظرف سه روز یکی را از میان خود به خلافت برگزینند.گفتگوهای زیادی میان آنان گذشت و عمر نظر خود را دربارۀ روحیات و اخلاق و ویژگی تک تک آنان گفت و برای هریک عیوبی برشمرد و عیب علی علیه السّلام را هم شوخ طبع بودن دانست،اعتراف کرد که اگر علی علیه السّلام خلیفه شود،همه را بر راه روشن و نورانی خواهد کشاند. (2)و در نهایت عبد الرحمان بن عوف در جمع مردم انحصار خلافت را میان علی علیه السّلام و عثمان اعلام کرد و از علی علیه السّلام خواست که بپذیرد تا براساس کتاب خدا و سنت پیامبر و عمل ابو بکر و عمل عمر کند و با او بیعت کنند.امام،کتاب خدا و سنت پیامبر را قبول داشت ولی رویّۀ شیخین را نه.امّا عثمان پذیرفت و نتیجۀ آن شورای شوم،خلافت عثمان شد،شورایی که نتیجۀ آن از قبل معلوم بود.

علی علیه السّلام در خطبۀ شقشقیّه(خطبه 3 نهج البلاغه)از شورا گله مندانه یاد می کند«فیا للّه و للشّوری»و از قرار گرفتن خود در کنار دیگرانی که لیاقت نداشتند،ابراز ناراحتی می کند.

حضرت از آغاز نیز شورا و نتیجۀ آن را قبول نداشت،لیکن آنگونه که در زمان ابو بکر و عمر صبری تلخ را پیش گرفت،اینجا هم برای حفظ وحدت و نداشتن یاور و قوی بودن توطئه، کوتاه آمد.

اصل ماجرای شورا از خلافهای آشکار است.اگر خلافت تعیینی و انتصابی است،چرا تعیین پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را قبول نکردند و چرا ابو بکر برای خود خلیفه تعیین کرد؟و اگر به رأی آزاد عموم است،چرا آن را در شش نفر منحصر ساختند و تهدید کردند که یکی را از میان خود

ص:345

1- 1) .ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 10 ص 75.
2- 2) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 1 ص 185.

انتخاب کنند؟ترکیب شورا نیز بگونه ای بود که اکثریت با مخالفان علی علیه السّلام بود و روشن بود که کسی جز علی علیه السّلام رأی خواهد آورد.شورا،نمونۀ دیگری از مظلومیّت امیر المؤمنین بود و اعتراض برخی از اصحاب هم سودی نبخشید. (1)-خلافت بی دلیل،شورا،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ.

شهادت ثالثه

غیر از«شهادتین»در اذان و اقامه،گفتن«أشهد أنّ علیّا ولیّ اللّه»یا«حجّة اللّه»را «شهادت ثالثه»گویند.شیعه را متهم می کنند که با گفتن آن،مرتکب بدعت می شود.لیکن گفتن این شهادت اگر به قصد جزئیّت در اذان و اقامه باشد،حرام و بدعت است،امّا اگر به قصد عدم جزئیت و به قصد تیمّن و تبرّک و اعلان ولایت حضرت علی علیه السّلام باشد هیچ اشکالی ندارد و بدعت هم نیست و خداوند هم در آیۀ ولایت «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ...» بر ولایت آن حضرت اشاره دارد.

شاید تقیّد شیعه بر اعلان ولایت علی بر بالای منبرها و مأذنه ها و علنی ساختن این شهادت،مقابله ای باشد با جریان سبّ و لعن علی علیه السّلام بر منابر در دوران امویان.برخی هم قائل به استحباب آنند،همچون علامۀ مجلسی که می گوید:بعید نیست شهادت به ولایت از اجزای مستحب اذان باشد،چون شیخ،علامه،شهید و دیگران گواهی داده اند که در این مورد روایاتی هست. (2)آیة اللّه سیّد محسن حکیم نیز آن را از شعائر ایمان و رمز تشیّع می شمارد و از این جهت آن را راجح شرعی بلکه واجب می داند،امّا نه به قصد جزئیت در اذان. (3)علمای دیگر نیز گفتن آن را نیکو شمرده اند. (4)

شهداء الفضیله

اثری بدیع و محققانه از علامۀ امینی دربارۀ عالمان شیعه که در راه عقیدۀ خود و دفاع از اهل بیت و حقانیت علی علیه السّلام به دست حکّام جور و دشمنان ولایت به شهادت رسیده اند.

این کتاب که در سال 1355 ق در 409 صفحه در نجف منتشر شد،دربردارندۀ شرح حال

ص:346

1- 1) .همان،ج 9 ص 55.دربارۀ شورای خلافت از جمله ر.ک:«حیاة الامام الحسین بن علی»،ج 1 ص 311 و 318.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 81 ص 111.
3- 3) .مستمسک العروة الوثقی،ج 5 ص 545.
4- 4) .ر.ک:«شیعه شناسی و پاسخ به شبهات»علی اصغر رضوانی،ج 2 ص 387.

130 شهید از قرن چهارم تا زمان مؤلف است،کسانی از قبیل:ناصر کبیر،ناشی صغیر،ابن زهره،شهید اول و ثانی،قاضی نور اللّه شوشتری،میرزا محمّد کشمیری و... (1)این شهدا از ناصر اطروش از نوادگان امام سجاد علیه السّلام شروع می شود و به شیخ عبد الکریم مجتهد تبریزی ختم می گردد.ترجمۀ فارسی آن به نام«شهیدان راه فضیلت»منتشر شده است. (2)

فرزند علامۀ امینی در تکمیل این اثر،«تتمّة شهداء الفضیله»را نگاشته است.

-علامۀ امینی،شهیدان راه ولایت.

شهر علم

ترجمۀ«مدینة العلم»است،یکی از اوصاف رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در حدیثی که خود را شهر علم نامید و امیر المؤمنین را در ورودی آن شهر:«أنا مدینة العلم و علیّ بابها،فمن أراد المدینة و الحکمة فلیأتها من بابها» (3)من شهر علم هستم و علی علیه السّلام در آن است،پس هرکس خواستار این شهر و جویای حکمت است،از در آن وارد شود.فردوسی به همین حدیث و فضیلت اشاره کرده است:

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی خداوند امر و خداوند نهی

که من شهر علمم علیّم در است درست این سخن گفت پیغمبر است

و نیز فرموده است:«علیّ باب علمی...».رسیدن به سرچشمۀ علوم حضرت رسول،از طریق امام علی علیه السّلام است و واسطه بودن آن حضرت برای رسیدن به فیض ربوبی و علم الهی،فضیلت بزرگ اوست.باب بودن علی علیه السّلام برای شهر علم نبوی،اشاره به حافظ شرع و نگهبان بودن مواریث رسالت نیز دارد.

چون تو بابی آن مدینۀ علم را چون شعاعی آفتاب حلم را

باز باش ای باب بر جویای باب تا رسد از تو قشور اندر لباب (4)

ص:347

1- 1) .دربارۀ کتاب و مؤلف آن از جمله:ر.ک:«جهشها»و«یادنامه علامه امینی»محمّد رضا حکیمی،«علامه امینی،مصلح نستوه»،سیّد کباری.
2- 2) .به قلم جلال الدین فارسی،انتشارات روزبه،1363 چاپ چهارم.
3- 3) .مفاتیح الجنان،دعای ندبه،حیاة امیر المؤمنین علی،(ناظم زاده)،ص 106.
4- 4) .مثنوی،دفتر یکم،ص 185 بیت 3764.

به حکم قاطع کشورگشای مصطفوی نبی مدینۀ علم آمد و علی در او (1)

گر شهر علم ذات احد،احمد است و بس احمد به شهر علم،تو را خوانده در،علی (2)

شهیدان راه ولایت

آنان که در راه دفاع از ولایت امیر المؤمنین و اثبات حقانیّت آن حضرت،یا به جرم محبّت علی و شیعه بودن،به شهادت رسیده اند.نخستین شهیدۀ راه ولایت،حضرت فاطمۀ زهرا علیها السّلام است که آن همه آسیب جسمی و روحی دید و پس از غصب خلافت و حمله به آن خانۀ مقدّس،باز هم پیوسته از حق علی علیه السّلام دم می زد و از غاصبان نکوهش می کرد،تا آنکه در حال غضب بر آنان به دیدار خدا شتافت.

پس از سلطۀ معاویه و زیاد بن ابیه و حجّاج و...بر مقدّرات مسلمین،بسیاری از شیعیان و شیفتگان ولایت علوی به دست حکّام جور دستگیر و شهید شدند.علی علیه السّلام برخی را پیشگویی کرده بود که دستگیر و مجبور خواهند شد که از علی علیه السّلام بیزاری بجویند و آنان جان خود را در این راه خواهند داد.میثم تمّار یک نمونۀ آن بود.در قرنهای بعد نیز بسیاری از عالمان و محبّان علی علیه السّلام گرفتار ناصبیان و مخالفان شدند و به جرم شیعه بودن، به شهادت رسیدند.مرحوم علاّمۀ امینی شرح حال برخی از آنان را در کتاب«شهداء الفضیله»آورده است.شیخ آقا بزرگ تهرانی دربارۀ این تألیف و آن شهیدان می نویسد:

«...یاد پرافتخار مردانی را ثبت کرده که سر برابر ستم فرود نیاوردند و دامن شرف پیراسته نگه داشتند و پلیدی ذلّت بر تن هموار نیافتند و زندگی جاویدان بر دنیای ننگین ترجیح نهادند و شکوه پایدار بر ماندن خوار برگزیدند و کفن شهادت در بر و عروس سعادت به بر درگذشتند.» (3)

به یک معنی همۀ کسانی را که در همۀ دورانها و همۀ سرزمینها در راه دین حق و حکومت علوی و به فرمان ولایت مبارزه کرده و جان باخته اند،می توان شهیدان راه ولایت نامید.-شهداء الفضیله،علامۀ امینی.

ص:348

1- 1) .دیوان خواجوی کرمانی،ص 615.
2- 2) .ژولیدۀ نیشابوری.
3- 3) .شهیدان راه فضیلت(ترجمۀ شهداء الفضیله)،ص 17(مقدمه).

شهید محراب

از لقبهای حضرت علی علیه السّلام است،چون در حال نماز و در محراب عبادت ضربت خورد.

به نقل تواریخ،حضرت در سپیده دم نوزدهم رمضان وارد مسجد کوفه شد.خفتگان را برای نماز بیدار کرد،به نماز صبح ایستاد،وقتی سر از سجدۀ اول برداشت و خواست به سجدۀ دوم برود،ابن ملجم بر فرق مبارک او ضربت زد، (1)ضربتی که به شهادت او انجامید.

دربارۀ او گفته اند:«قتل فی محراب عبادته لشدّة عدله»،به خاطر شدّت عدالتش در محراب عبادتش به شهادت رسید.

ندیده کسی در جهان این سعادت به کعبه ولادت به مسجد شهادت

همۀ شهدای محراب که در حال عبادت و در مسجد و نماز به دست دشمن به شهادت رسیده اند،تأسّی به آن نخستین شهید محراب کرده اند.

ای نخستین شهید در محراب ای کشیده ز خون به چهره نقاب

مسجد کوفه سوگوار از تو خون و محراب،یادگار از تو (2)

-فزت و ربّ الکعبه،محراب خونین کوفه،مولود کعبه،مسجد کوفه.

شیخ آقا بزرگ تهرانی

کتابشناس بزرگ شیعه،مؤلف«الذریعة الی تصانیف الشیعه»و«طبقات اعلام الشیعه» (3)(1293-1389 ق)در تهران به دنیا آمد،برای ادامۀ تحصیلات به حوزۀ نجف و سامرا رفت.تألیف«الذریعه»را در سامرا آغاز کرد و در سال 1354 ق دوباره به نجف بازگشت و تا پایان عمر طولانی خود(نزدیک به صد سال)در آنجا زیست.نگارش کتاب 26 جلدی الذّریعه که فهرست و معرفی تألیفات نویسندگان و علمای شیعه است و پژوهشی عظیم و اعجاب آور به شمار می رود،پاسخی به حرف بی اساس جرجی زیدان بود که در یکی از تألیفاتش نوشت:«شیعه طایفه ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت

ص:349

1- 1) .موسوعة شهادة المعصومین،ج 1 ص 361 به نقل از«فتوح»ابن اعثم.
2- 2) .برگ وبار،ص 83.
3- 3) .برای شناخت این دو کتاب ر.ک:«شیخ آقا بزرگ تهرانی»و«یادنامۀ علامه امینی»،مقالۀ بیستم.

و اکنون شیعه ای در دنیا وجود ندارد.»شیخ آقا بزرگ نگارش فهرستی برای تألیفات شیعه را عهده دار شد. (1)به قول استاد محمّد رضا حکیمی:«الغدیر می گوید،حق با علی است.

الذریعه می گوید:فرهنگ پهناور اسلام در گرو شیعۀ علی است و بیان الفرقان می گوید:

معارف حقّه و علوم الهیّه در نزد علی و اولاد علی است.» (2)

-الذریعه الی تصانیف الشیعه،طبقات اعلام الشیعه.

شیخین

به معنای دو شیخ،دو بزرگ مرد.مقصود از آن شیخ مفید و شیخ طوسی از علمای قرن چهارم و پنجم شیعه است.به دو خلیفۀ نخست از خلفای راشدین(ابو بکر و عمر)هم گفته می شود.

شیخیّه

نام فرقه ای از شیعۀ اثنی عشریّه که منسوب به شیخ احمد احسائی(1166-1241 ق) است.پیروان این فرقه،نسبت به امام زمان،معاد،حدیث،معراج،امامت و...دیدگاههای خاصّی دارند که در کتب بزرگان شیخیّه آمده است. (3)-فرقه های شیعه.

شیر خدا-اسد اللّه

شیعه-تشیّع

شیعه در تاریخ

از بدو شکل گیری شیعه و پیروان اهل بیت و معتقدان به امامت علی علیه السّلام (4)،حوادث و تحوّلات گوناگونی بر این«فرقۀ ناجیه»گذشته است.اغلب،پیروان اهل بیت،از نعمت پیشوایی امامان محروم بودند و با انحرافی که در جریان رهبری پس از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله پیش

ص:350

1- 1) .شیخ آقا بزرگ تهرانی ص 23.
2- 2) .همان،ص بیست و یک(مقدمه).
3- 3) .ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 10 ص 185،«شیخی گری و بابیگری»و«مکتب شیخی گری از حکمت الهی شیعی».
4- 4) .به مدخل«پیدایش شیعه»مراجعه شود.

آمد و با حادثۀ سقیفه،امیر مؤمنان علیه السّلام از حق خود محروم شد و مظلومیت شیعه نیز آغاز گشت.سلطۀ امویان بر مقدّرات امّت اسلامی زمینه ساز احیای جاهلیّت گشت.شهادت امام علی و امام حسن و امام حسین در همان نیم قرن اول پس از پیامبر،عمق این مظلومیّت را می رساند.گرچه رفته رفته فکر شیعی گسترش می یافت،امّا محدودیتهای اعمال شده از سوی امویان و عبّاسیان نیز تشدید می شد.حکومت تاریک هزارماهۀ بنی امیّه،لطمه های جبران ناپذیری به اسلام و مسلمانان و مکتب اهل بیت وارد ساخت.

بررسی«شیعه در تاریخ»و«تاریخ شیعه»در این مختصر نمی گنجد و به کتابهای مبسوطتر باید مراجعه کرد.امّا نگاهی اجمالی به این تاریخ،براساس نوشتۀ علامۀ طباطبایی می تواند مفید باشد.وی پس از پرداختن به برخی نهضتهای شیعی پس از عاشورا و برشمردن فجایع امویان،تاریخ شیعه را از قرن دوّم به بعد چنین بازگو می کند: (1)

شیعه در قرن دوم هجری

در اواخر ثلث اول قرن دوم هجری به دنبال انقلابات و جنگهای خونین که در اثر بیدادگری و بدرفتاریهای بنی امیه در همه جای کشورهای اسلامی ادامه داشت،دعوتی نیز به نام اهل بیت پیغمبر اکرم در ناحیۀ خراسان ایران پیدا شد.متصدی دعوت ابو مسلم مروزی سردار ایرانی بود که به ضرر خلافت اموی قیام کرد و شروع به پیشرفت نمود تا دولت اموی را برانداخت.این نهضت و انقلاب اگرچه از تبلیغات عمیق شیعه سرچشمه می گرفت و کم وبیش عنوان خونخواهی شهدای اهل بیت را داشت و حتی از مردم برای یک مرد پسندیده از اهل بیت(سربسته)بیعت می گرفتند،با این همه به دستور مستقیم یا اشارۀ پیشوایان شیعه نبود.به گواهی اینکه وقتی ابو مسلم بیعت خلافت را به امام ششم شیعۀ امامیه در مدینه عرضه داشت وی جدا رد کرد و فرمود:«تو از مردان من نیستی و زمان نیز زمان من نیست».

بالأخره بنی عباس به نام اهل بیت خلافت را ربودند و در آغاز کار روزی چند به مردم و علویین روی خوش نشان دادند حتی به نام انتقام شهدای علویین،بنی امیه را قتل عام

ص:351

1- 1) .شیعه در اسلام،ص 26 تا 32(با تلخیص و حذف منابع).

کردند و قبور خلفای بنی امیه را شکافته هرچه یافتند آتش زدند،ولی دیری نگذشت که شیوۀ ظالمانۀ بنی امیه را پیش گرفتند و در بیدادگری و بی بندوباری هیچگونه فروگذاری نکردند...هارون خلیفۀ عباسی که در زمان وی امپراتوری اسلامی به اوج قدرت و وسعت خود رسیده بود و گاهی خلیفه به خورشید نگاه می کرد و آن را مخاطب ساخته می گفت:به هرکجا می خواهی بتاب که بجایی که از ملک من بیرون است نخواهی تافت.از طرفی لشکریان وی در خاور و باختر جهان پیش می رفتند ولی از طرفی در جسر بغداد که در چند قدمی قصر خلیفه بود بی اطلاع و اجازۀ خلیفه،مأمور گذاشته از عابرین حق عبور می گرفتند،حتی روزی خود خلیفه که می خواست از جسر عبور کند جلوش را گرفته حق العبور مطالبه کردند...

ثروت سرسام آوری که همه ساله از اقطار کشورهای اسلامی به عنوان بیت المال مسلمین به دار الخلافه سرازیر می شد به مصرف هوسرانی و حق کشی خلیفه وقت می رسید.شمارۀ کنیزان پریوش و دختران و پسران زیبا در دربار خلفای عباسی به هزاران می رسید.وضع شیعه از انقراض دولت اموی و روی کار آمدن بنی عباس کوچکترین تغییری پیدا نکرد،جز اینکه دشمنان بیدادگر وی تغییر اسم دادند.

شیعه در قرن سوم هجری

با شروع قرن سوم،شیعه نفس تازه ای کشید و سبب آن اولا این بود که کتب فلسفی و علمی بسیاری از زبان یونانی و سریانی و غیر آنها به زبان عربی ترجمه شد و مردم به تعلیم علوم عقلی و استدلالی هجوم آوردند،علاوه برآن مأمون خلیفۀ عباسی(195- 218)معتزلی مذهب به استدلال عقلی در مذهب علاقه مند بود و در نتیجه به تکلم استدلالی در ادیان و مذاهب رواج تام و آزادی کامل داده بود و علما و متکلمین شیعه از این آزادی استفاده کرده در فعالیت علمی و در تبلیغ مذهب اهل بیت فروگذاری نمی کردند.

و ثانیا مأمون عباسی به اقتضای سیاست خود به امام هشتم شیعۀ امامیه ولایت عهد داده بود و در اثر آن علویین و دوستان اهل بیت تا اندازه ای از تعرض اولیای دولت مصون بوده و کم وبیش از آزادی بهره مند بودند،ولی باز دیری نگذشت که دم برّنده شمشیر به سوی شیعه برگشت و شیوۀ فراموش شده گذشتگان به سراغشان آمد،خاصه در زمان متوکل

ص:352

عباسی(232-247 هجری)که مخصوصا با علی و شیعیان وی دشمنی خاصی داشت و هم به امر وی بود که مزار امام سوم شیعۀ امامیه را در کربلا با خاک یکسان کردند.

شیعه در قرن چهارم هجری

در قرن چهارم هجری عواملی به وجود آمد که برای وسعت یافتن تشیّع و نیرومند شدن شیعه کمک بسزایی می کرد،از آن جمله سستی ارکان خلافت بنی عباس و ظهور پادشاهان آل بویه بود.پادشاهان آل بویه که شیعه بودند کمال نفوذ را در مرکز خلافت که بغداد بود و همچنین در خود خلیفه داشتند و این قدرت قابل توجّه به شیعه اجازه می داد که در برابر مدعیان مذهبی خود که پیوسته به اتکاء قدرت خلافت آنان را خورد می کردند، قد علم کرده آزادانه به تبلیغ مذهب بپردازند.

در این قرن همۀ جزیرة العرب یا قسمت معظم آن به استثنای شهرهای بزرگ،شیعه بودند و با این وصف برخی از شهرها نیز مانند هجر و عمان و صعده در عین حال شیعه بودند.در شهر بصره که پیوسته مرکز تسنن بود و با شهر کوفه که مرکز تشیّع شمرده می شد رقابت مذهبی داشت،عده ای قابل توجّه شیعه بودند و همچنین در طرابلس و نابلس و طبریه و حلب و هرات شیعه بسیار بود و اهواز و سواحل خلیج فارس از ایران مذهب شیعه داشت.

در آغاز این قرن بود که ناصر اطروش پس از سالها تبلیغ که در شمال ایران به عمل آورد به ناحیۀ طبرستان استیلا یافت و سلطنت تأسیس کرد که تا چند پشت ادامه داشت و پیش از اطروش نیز حسن بن زید علوی سالها در طبرستان سلطنت کرده بود.در این قرن فاطمیین که اسماعیلی بودند به مصر دست یافتند و سلطنت دامنه داری(296-527) تشکیل دادند.بسیار اتفاق می افتاد که در شهرهای بزرگ مانند بغداد و بصره و نیشابور کشمکش و زدوخورد و مهاجمه هایی میان شیعه و سنی درمی گرفت و در برخی از آنها شیعه غلبه می کرد و از پیش می برد.

شیعه در قرن پنجم تا نهم هجری

از قرن پنجم تا اواخر قرن نهم،شیعه به همان افزایش که در قرن چهارم داشت ادامه می داد و پادشاهانی نیز که مذهب شیعه داشتند به وجود آمده از تشیّع ترویج می نمودند.در

ص:353

اواخر قرن پنجم هجری دعوت اسماعیلیه در قلاع«الموت»ریشه انداخت و اسماعیلیه نزدیک به یک قرن و نیم در وسط ایران در حال استقلال کامل می زیستند و سادات مرعشی در مازندران سالهای متمادی سلطنت کردند.شاه خدابنده از پادشاهان مغول، مذهب شیعه را اختیار کرد و اعقاب او از پادشاهان مغول سالیان دراز در ایران سلطنت کردند و از تشیّع ترویج می کردند و همچنین سلاطین آق قویونلو و قره قویونلو که در تبریز حکومت می کردند و دامنۀ حکمرانی شان تا فارس و کرمان کشیده می شد و همچنین حکومت فاطمیین نیز سالیان دراز در مصر برپا بود.

البته قدرت مذهبی جماعت با پادشاهان وقت تفاوت می کرد،چنانکه پس از برچیده شدن بساط فاطمیین و روی کار آمدن سلاطین آل ایوب صفحه برگشت و شیعۀ مصر و شامات،آزادی مذهبی را بکلی از دست دادند و جمع کثیری از شیعه از دم شمشیر گذشتند.

از آن جمله شهید اول محمّد بن محمّد مکی،یکی از نوابغ فقه شیعه سال 786 هجری در دمشق به جرم تشیّع کشته شد.و همچنین شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی در حلب به جرم فلسفه به قتل رسید.

روی هم رفته در این پنج قرن،شیعه از جهت جمعیت در افزایش،از جهت قدرت و آزادی مذهبی تابع موافقت و مخالفت سلاطین وقت بوده اند و هرگز در این مدت مذهب تشیّع در یکی از کشورهای اسلامی،مذهب رسمی اعلام نشده بود.

شیعه در قرن 10-11 هجری

سال 906 هجری جوان سیزده ساله ای از خانوادۀ شیخ صفی اردبیلی(متوفای 735 هجری)که از مشایخ طریقت در شیعه بود با سیصد نفر درویش از مریدان پدرانش به منظور ایجاد یک کشور مستقل و مقتدر شیعه از اردبیل قیام کرده شروع به کشورگشایی و برانداختن آیین ملوک الطوایفی ایران نمود و پس از جنگهای خونین که با پادشاهان محلی و مخصوصا با پادشاهان آل عثمان که زمام امپراتوری عثمانی را در دست داشتند،موفق شد که ایران قطعه قطعه را به شکل یک کشور درآورده و مذهب شیعه را در قلمرو حکومت خود رسمیت دهد.پس از درگذشت شاه اسمعیل صفوی پادشاهان دیگری از سلسلۀ صفوی تا اواسط قرن دوازدهم هجری سلطنت کردند و یکی پس از دیگری

ص:354

رسمیت مذهب شیعۀ امامیه را تأیید و تثبیت نمودند،حتی در زمانی که در اوج قدرت بودند (زمان شاه عباس کبیر)توانستند وسعت ارضی کشور و آمار جمعیت را به بیش از دو برابر کنونی(سال 1384 هجری قمری)برسانند.گروه شیعه در این دو قرن و نیم تقریبا در سایر نقاط کشورهای اسلامی به همان حال سابق با افزایش طبیعی خود باقی بوده است.

شیعه در قرن 12-14 هجری

در سه قرن اخیر پیشرفت مذهبی شیعه به همان شکل طبیعی سابقش بوده است و فعلا که اواخر قرن چهاردهم هجری است، (1)تشیّع در ایران مذهب رسمی عمومی شناخته می شود.در یمن و در عراق،اکثریت جمعیت را شیعه تشکیل می دهد و در همۀ ممالک مسلمان نشین جهان،کم وبیش شیعه وجود دارد و روی هم رفته در کشورهای مختلف جهان نزدیک به صد میلیون شیعه زندگی می کنند.»

این اطلاعات،حدودا تا 40 سال قبل است.برای تکمیل این مبحث،به آمار و ارقامی از«دائرة المعارف تشیّع»اشاره می شود: (2)

تشیّع در جهان امروز

«منابع مختلف،عدّۀ کل مسلمانان جهان را در آخرین سالهای قرن نوزدهم میلادی/سیزدهم قمری،از 157 میلیون نفر در سال 1894 م تا 300 میلیون نفر در سال 1903 م تخمین زده اند...مهمترین کشور شیعه یا شیعه نشین جهان یعنی ایران،در آن سالها 9/5 میلیون جمعیت داشته که چهارپنجم از این مسلمین شیعه بوده اند...اینک در اواخر قرن بیستم میلادی علی رغم آنکه دست کم حدود یک قرن از آشنایی جهان اسلام با امر آمارگیری و ضرورت آن می گذرد،هنوز آمار متقن و مطمئن و یکدستی دربارۀ عدۀ مسلمانان در سرزمینهای مختلف و به طریق اولی دربارۀ عدۀ شیعیان این سرزمینها در دست نیست...امروز عدۀ شیعیان بالغ بر 20 درصد کلّ عدۀ مسلمانان جهان را تشکیل می دهد و روی هم رفته دست کم به 200 میلیون نفر بالغ می شود.»

ص:355

1- 1) .نگارش این متن در سال 1345 ش بوده است.
2- 2) .دائرة المعارف تشیّع،واژۀ«تشیّع در جهان امروز»و«تشیّع»،ص 416،با تلخیص.

برای آگاهی از تاریخ شیعه و وضعیت شیعیان در دورانهای گوناگون و بلاد مختلف،به منابع مفصّل تر مراجعه شود. (1)

شیعه شناسی

شناخت شیعه به عنوان«فرقۀ ناجیه»و تجسّم اسلام ناب،توجّه بسیاری را جلب کرده است.این شناخت شامل مقوله های اقتصادی،فرهنگی،آداب و سنن،فقه و حدیث،رجال و شخصیتها،کتب و آثار علمی،شهرها و کشورها،مراکز و مؤسّسات می شود.دربارۀ شناخت شیعه در زمینۀ بحثهای کلامی و اعتقادی،باید به کتابهای علمای شیعه یا کتبی که پیرامون مسائل اعتقادی تشیّع نوشته شده مراجعه کرد.در زمینۀ آثار علمی و تألیفات نیز به کتب خاصّ این موضوع.در دائرة المعارفهای مختلف نیز در مدخلهای گوناگون به شیعه شناسی پرداخته شده است. (2)

در کتاب«یادنامۀ علامۀ امینی» (3)مقاله ای است با عنوان«400 کتاب در شناخت شیعه»به قلم استاد محمّد رضا حکیمی،که افزون بر آن چهارصد کتاب،کتابهای فراوان دیگری را که اهل سنّت دربارۀ اهل بیت و حضرت مهدی علیه السّلام،نیز برخی نویسندگان غیر مسلمان نوشته اند نام می برد.

ص:356

1- 1) .از جمله ر.ک:«تاریخ الشیعه»محمّد حسین المظفّری،«اطلس فرهنگی اسلام»،«الشیعه و التشیّع»محمّد جواد مغنیه، «اعیان الشیعه»سیّد محسن امین،ج 1 ص 26،«شیعه در تاریخ»محمّد حسین زین عاملی،ترجمۀ عطایی،«الشیعة فی موکب التاریخ»جعفر سبحانی،«امامان شیعه و جنبشهای مکتبی»محمّد تقی مدرسی،ترجمه آژیر،«تاریخ تشیّع در ایران»رسول جعفریان،«الأنتفاضات الشیعیّه»هاشم معروف الحسنی،و ترجمه اش به نام«جنبشهای شیعی در تاریخ اسلام»،محمّد صادق عارف،«سیری در تاریخ تشیّع»داود الهامی،«الشیعة فی مصر،من الامام علیّ الی الامام الخمینی» صالح الوردانی،«الشیعة فی التاریخ»سیّد عبد الرسول الموسوی،«تاریخ الشیعة فی ساحل بلاد الشام»هاشم عثمان،«دولة التشیّع فی بلاد المغرب»نجیب زینب،«معارف و معاریف»ج 3 ص 1371 مدخل تاریخ شیعه،«تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیّه»فون فلوتن آلمانی ترجمه سیّد مرتضی هاشمی،«شیعه در هند»عباس اطهر رضوی،«تاریخ الشیعه»حسین علی محفوظ،«تاریخ الشیعة الامامیّة»عبد اللّه فیاض و ترجمه اش به نام«تاریخ شیعۀ امامیه»از حمید خوشنویس،«تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران»،پرویز ترکمنی آذر،«تاریخ تشیّع از آغاز تا پایان غیبت صغری»،غلامحسین محرمی.
2- 2) .مثل«دائرة المعارف تشیّع»که در مدخل«تشیّع»،بحثی مستوفی و عمیق دربارۀ تشیّع دارد،که جداگانه نیز با نام«تشیّع» در 461 صفحه منتشر شده است.
3- 3) .ص 513،شرکت سهامی انتشار،1352 ش.

مؤلفان نیز در طول تاریخ به معرفی چهره های علمی و شخصیتهای برجسته شیعه پرداخته اند،همچون سیّد محسن الأمین در«اعیان الشیعه»و شیخ آقابزرگ تهرانی در «طبقات اعلام الشیعه»و سیّد عبد اللّه شرف الدین در«مع موسوعات رجال الشیعه».

پژوهشگرانی نیز به شناساندن آثار و تألیفات شیعه پرداخته اند،همچون شیخ آقا بزرگ تهرانی در«الذریعة الی تصانیف الشیعه»و سیّد حسن صدر در«تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام» (1)و عامر الحلو در«معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعة الامامیّه».

برخی هم به معرفی معتقدات شیعه در اصول و فروع و...پرداخته اند،مانند کاشف الغطاء در«اصل الشیعة و اصولها»،و علامۀ طباطبایی در«شیعه در اسلام»و محمّد جواد مغنیه در«الشیعة و التشیّع»و مهدی سراج در«شیعه چه می گوید؟»و محمّد حسین مظفّر در «عقائد الامامیّه».افزون بر مطالبی که در فرهنگنامه ها آمده است،معرفی شیعه در زمینۀ مسائل خاص امامت و پاسخگویی به شبهات و ردّ ادعاهای بی اساس معاندین انجام یافته است.کتابهای رجالی و بیوگرافیهای مجموعه ای یا تک نگاریها هم جای خاصّ خود را دارد.

به دلیل اهمیت و نقش آفرینی فکر و فرهنگ شیعی در طول تاریخ و در عصر حاضر و نهضتهای مهم برخاسته از این تفکّر و باور،به ویژه آنچه به صورت«انقلاب اسلامی»در ایران شکل گرفت،توجّه دوباره به«شیعه شناسی»را برانگیخت و در غرب و آمریکا و حتّی اسرائیل،تلاشهای جدیدی برای شناخت ماهیت این اندیشه و پیروانش صورت گرفت. (2)در سالهای اخیر نهضت شیعه شناسی در اروپا و آمریکا شدّت و گسترش بیشتری یافته و تحوّلات جدید در کشورهای اسلامی و عربی بر دامنۀ آن افزوده است.

به هرحال،شیعه را یا باید از رجال و شخصیتهایش شناخت،یا از آثار علمی فرهنگی در زمینه های مختلف،یا از گفتار دیگران دربارۀ این مجموعه و فرقه،یا از عمل و رفتار آنان در جامعه و تاریخ.شناخت شیعه از بعد تاریخی،پیدایش فرقه ها،ویژگیهای فکری و

ص:357

1- 1) .ترجمه اش با عنوان«شیعه،بنیانگذاران فرهنگ اسلام»از مشتاق عسکری،دار الکتب الاسلامیه.
2- 2) .از جمله در دانشگاه تل آویو اسرائیل،در سال 1363 سمیناری برگزار شد و شخصیتهای مهمی در آن سخنرانی کردند و موضوع این کنفرانس،«بررسی تشیّع»بود(ر.ک:کیهان 63/10/6).مجموعۀ مقالات و مباحث آن کنفرانس بین المللی به نام«تشیّع،مقاومت و انقلاب»در 425 صفحه در زمستان 1368 به فارسی منتشر شد.

اعتقادی و مکتب اهل بیت علیهم السّلام بحث مبسوطی می طلبد که خارج از حوصلۀ این اثر است.

کتابشناسی در ابعاد مختلف تشیّع نیز،کاری عظیم است و تألیفی مستقل می طلبد، (1)همچنان که افرادی چون شیخ آقا بزرگ تهرانی،سیّد محسن امین،سیّد حسن صدر و...در این عرصه آثار جاویدان عرضه کرده اند،لیکن یادکرد شماری از آثار عالمان و محقّقان به عنوان نمونه،تقدیری از زحمات آنان است:

1-آثار الشیعة الامامیة،عبد العزیز جواهر کلام،تهران،1307 ش.

2-اسرار آل محمّد،سلیم بن قیس.

3-الاسلام علی ضوء التشیّع(ترجمه فارسی اش:اسلام در پرتو تشیّع،حسین خراسانی).

4-الاسلام و الشیعة(2 جلد)محمود شهابی،دانشگاه تهران،1361 ش.

5-اسلام و تشیّع،ضیاء الدین استرآبادی،تهران،1358 ش.

6-اصل الشیعة و اصولها،محمّد حسین کاشف الغطاء،قم،1415 ق (2).

7-اعیان الشیعة،سیّد محسن امین،بیروت،1406 ق.

8-الإمامة فی اهمّ الکتب الکلامیة،سیّد علی المیلانی،قم،1372 ش.

9-الامامة و الامامیّة،محمّد رضا البحرینی،بنیاد بین المللی غدیر،1421 تهران.

10-این است آیین ما(ترجمۀ«اصل الشیعه و اصولها»کاشف الغطاء)ناصر مکارم،قم.

11-بشارة المصطفی لشیعة المرتضی،طبرسی،مؤسسه نشر اسلامی،1402 ق.

12-تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام،سیّد حسن الصدر،اعلمی.

13-تشیّع(برگرفته از دائرة المعارف تشیّع)،تهران،1373 ش.

14-تشیّع در مسیر تاریخ،سیّد حسین محمّد صفری،ترجمه سیّد محمّد تقی آیت اللهی.

15-تشیّع و اسلام(ترجمۀ«التشیّع و الاسلام»شهید صدر)علی حجتی کرمانی،1354 ش.

16-التشیّع،نشأتة...،معالمه،هاشم الموسوی،مرکز الغدیر،قم،1414 ق.

17-التشیّع،نشوؤه،مراحله،مقوّماته،عبد اللّه الغریفی.

18-تصوّف و تشیّع،هاشم معروف الحسنی،آستان قدس،1369 ش.

ص:358

1- 1) .دربارۀ کتابشناسی موضوعی شیعه در ابعاد مختلف ر.ک:فصلنامۀ«شیعه شناسی»شمارۀ 1،بهار 82.
2- 2) .دو ترجمۀ آن به نامهای«ریشۀ شیعه و پایه های آن»و«این است آیین ما»چاپ شده است.

19-تعالیم و عقاید شیعه،محمّد رضا مظفر،ترجمه محمّد مجتهدی شبستری،تهران،1347 ش.

20-چرا مذهب تشیّع را انتخاب کردم؟(ترجمة«لماذا اخترت مذهب التشیّع»محمّد امین الأنطاکی)،تهران، 1349 ش.

21-چرا مذهب شیعه را انتخاب کردم؟ترجمه حسین حقانی،تهران،1350 ش.

22-چگونه شیعه باشیم؟(ترجمۀ«اخلاق الأئمه و آداب الشیعه»فیض کاشانی)،تهران،انتشارات محمّدی، 1353 ش.

23-حماسۀ غدیر،محمّد رضا حکیمی.دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران.

24-دائرة المعارف الشیعیّة العامّة،محمّد حسین الأعلمی،بیروت،1413 ق.

25-دائرة المعارف تشیّع،گروهی از نویسندگان،تهران.

26-درآمدی بر شیعه شناسی،علی ربّانی گلپایگانی،مرکز جهانی علوم اسلامی،قم،1382.

27-الذریعة الی تصانیف الشیعة،شیخ آقا بزرگ تهرانی،بیروت،1403 ق.

28-روح التشیّع،عبد اللّه نعمه،بیروت،1405 ق.

29-رهبری در تشیّع،روح اللّه حسینیان،سازمان تبلیغات اسلامی،تهران 1371.

30-شبهات حول الشیعة،ابو طالب تجلیل،قم،1417.

31-شبهای پیشاور در دفاع از حریم تشیّع،سلطان الواعظین شیرازی،تهران،1344 ش.

32-الشیعة بین الحقایق و الأوهام،سیّد محسن امین،بیروت.

33-الشیعة،محمّد صادق الصدر،بغداد،1352 ق.

34-الشیعة و الامامیّة،محمّد حسین المظفّر،1370 ق.

35-الشیعة و التشیّع،محمّد جواد مغنیه،بیروت،1409 ق.

36-شیعه چه می گوید؟سراج انصاری،کتابفروشی بنی هاشمی،تهران،1385 ق.

37-شیعه در اسلام،علامه محمّد حسین طباطبایی،انتشارات قائم،تهران.

38-شیعه در پیشگاه قرآن و اهل بیت،(ترجمۀ جلد 15 بحار الأنوار)،تهران،1397 ق.

39-شیعه در تاریخ،محمّد حسین زین عاملی،ترجمه محمّد رضا عطایی.

40-شیعه شناسی از نظر فریقین،سیّد محمّد علی کاظمینی،مشعل،تهران،1353.

41-شیعه شناسی و پاسخ به شبهات(2 جلد)،علی اصغر رضوانی،مشعر،تهران 1383 ش.

ص:359

42-شیعه،علامه طباطبایی(مباحثه با هانری کربن)،هجرت،قم.

43-شیعه کیست و تشیّع چیست؟(ترجمۀ«الشیعه و التشیّع»مغنیه)تهران،1344 ش.

44-شیعه و تهمتهای ناروا،محمّد جواد شری،ترجمه محمّد رضا عطایی،بنیاد پژوهشهای آستان قدس،1366 ش.

45-شیعه،یک حزب تمام،علی شریعتی،حسینیۀ ارشاد،تهران.

46-صفات الشیعه،شیخ صدوق،قم،1410 ق.

47-طبقات اعلام الشیعة،شیخ آقا بزرگ تهرانی،مشهد،1404 ق.

48-عقائد الامامیة،محمّد حسین المظفر.

49-عقائد الشیعة الامامیة الاثنی عشریّة،سیّد ابراهیم موسوی،نجف،1387 ق.

50-عقیدة الشیعة الامامیة،هاشم معروف الحسنی.

51-الغدیر،عبد الحسین امینی،دار الکتاب العربی،بیروت.

52-الفوائد البهیّة فی شرح العقاید الامامیة(2 جلد)شیخ محمّد جمیل حمود.

53-فی ظلال التشیّع،محمّد علی الحسنی.

54-گفتار شیعه در اصول و فروع،شمس الدین نجفی،1349 ش.

55-المراجعات،سیّد عبد الحسین شرف الدین،مجمع جهانی اهل بیت،416 ق.

56-مسائل اعتقادی از دیدگاه تشیّع(ترجمۀ«عقائد الامامیّة»مظفر)،محمّدی اشتهاردی،قم،1364 ش.

57-معارف امامیّه،(2 جلد)،علی رضا مسجد جامعی.

58-معالم العلماء فی فهارس کتب الشیعة،ابن شهر آشوب،نجف،1380 ق.

59-معالم المدرستین،علامه مرتضی عسکری،مؤسسه بعثت،تهران،1408 ق.

60-منشور عقاید امامیة،جعفر سبحانی،مؤسسه امام صادق،قم،1376 ش.

61-منهج فی الإنتماء المذهبی،صائب عبد الحمید،مرکز الغدیر،قم،1414 ق.

62-نشأة الشیعة الامامیّة،نبیله عبد المنعم داود.

63-یادنامۀ علامۀ امینی،مقالۀ هیجده:«تحقیق در عقاید و علوم شیعی»عبد الجواد فلاطوری.

«شیعه شناسی»نیز نام مؤسسه ای است در قم که فصلنامه ای به همین نام منتشر می کند(-مؤسسۀ شیعه شناسی).

-تشیّع،کتابشناسی غدیر،مذهب جعفری،شیعه در تاریخ،غدیر و فرهنگ مکتوب.

ص:360

ص

صاحب لواء-پرچمدار پیامبر

صبر علی وار-سکوت 25 ساله

صحابه

اصحاب و یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،اصطلاحا آنان که زمان رسول خدا را درک کرده و او را دیده اند.شمار آنان را تا سی هزار نفر هم گفته اند که البته رقم دقیقی نیست،چون تنها در حجّة الوداع،بیش از صدهزار نفر با آن حضرت حج انجام دادند و سخنان او را در غدیر شنیدند.برخی هم صحابی را کسی دانسته اند که او را دیده و از او حدیث نقل کرده یا مدّتی با او مصاحبت داشته است.در مقابل صحابه،«تابعین»اند که نسل پس از صحابه اند.

بحث از صحابه از آنجا ریشه می گیرد که اهل سنّت معتقدند همۀ صحابه عادل و منزّه اند و دلیلشان هم آیاتی است که از مؤمنان و مهاجران و انصار ستایش می کند و این اعتقاد،برای تصحیح خلافت ابو بکر و عمر و عثمان و نیز توجیه خلافهای عملی آنان است.در حالی که در آیات متعدّدی از برخی افراد آن زمان نکوهش شده و به گواهی تاریخ نیز خطاهای بزرگی از برخی سرزده و اعتقاد به عدالت همۀ صحابه،چیزی جز چشم نهادن بر واقعیات تاریخی و توجیه ظلم و انحراف برخی نیست.آیا علی علیه السّلام که در همۀ صحنه های نبرد علیه باطل و شرک حضور داشته،و ابو سفیان که در همۀ توطئه ها علیه

ص:361

اسلام فعالیّت داشته و اواخر عمر پیغمبر منافقانه مسلمان شده است برابرند؟ (1)

-عدالت صحابه،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،خلافت بی دلیل،مطاعن،لعن صحابه.

صحیفۀ علویّه

عنوان کتابی است که مجموعۀ دعاهایی از علی علیه السّلام را دارد.دعاهای امام علی،در مجموعه هایی به نام«کتاب دعاء علیّ»از جلودی بصری و«معالم الحکم»از قاضی قضاعی،و«الصحیفة العلویه»از سماهیجی(متوفای 1135 و مؤلف کتاب حاضر)گردآمده است. (2)در این کتاب 156 دعا از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل شده است.بر این کتاب،تکمله هایی هم نگاشته شده و جامع ترین آنها«الصحیفة العلویة الجامعه»است،از سیّد محمّد باقر ابطحی اصفهانی در 758 صفحه که دعاهای روایت شده از امام را به 497 رسانده و حاوی فهرستهای مختلف و مفید است،نشر مؤسسۀ امام مهدی،قم 1418 ق. (3)

-کتاب علی،مصحف علی علیه السّلام.

صد و ده،صد و بیست و یک

طبق حساب ابجد،نام علی علیه السّلام«110»است(ع-70،ل-30،ی-10)و کلمۀ «یا علی»به همین حساب«121»است(با افزودن ی-10،الف-1).ازاین رو برای اهل ادب و عدد،شمارۀ 110 و 121 به سبب آنکه مرادف با«علی»و«یا علی»است، قداست و جاذبۀ خاصّی دارد و به خجستگی این نام به شکلهای مختلف از این شماره استفاده می کنند.این نکته در میان دراویش و صوفیان بیشتر رواج دارد.

-یا علی،نام علیّ علیه السّلام.

صراط مستقیم

راه راست.در چندین آیه،خداوند از«صراط مستقیم»و صراط خدا یاد کرده و مردم را

ص:362

1- 1) .در این باره ر.ک:«نظریة عدالة الصحابه»،احمد حسین یعقوب،«معالم المدرستین»،ج 1 ص 87،«الصحابة فی القرآن و السنّة و التاریخ»مرکز الرساله.
2- 2) .با ترجمۀ سیّد هاشم رسولی محلاتی،تهران،1376.
3- 3) .دربارۀ این کتاب ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 12 ص 275،همچنین نمونه های متعددی از دعاهای آن حضرت در «موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 9 ص 210 تا 238 آمده است.

به پیمودن آن فراخوانده است. (1)همچنین در آیاتی«سبیل اللّه»و«سبیلی»آمده است.

مفهوم اینها یعنی دین خدا،آیین حق،اسلام،خداشناسی،توحید.ولی در روایات متعددی، سبیل خدا و صراط مستقیم،پیامبر و امامت أئمّه و امامان اهل بیت معرفی شده و بخصوص منظور از آن،امیر مؤمنان دانسته شده است.امام صادق علیه السّلام در ذیل آیۀ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» می فرماید:«هو أمیر المؤمنین علیه السّلام و معرفته». (2)و امام سجاد علیه السّلام می فرماید:«نحن أبواب اللّه و نحن الصّراط المستقیم» (3)و امام باقر علیه السّلام فرمود:«علیّ بن ابی طالب و الأئمّة من ولد فاطمة». (4)از میان راههای گوناگون عملی و تفکرات رنگارنگ فلسفی و کلامی،صراط مستقیم علی علیه السّلام حق است و راست و بی انحراف و نجات بخش.در دعای ندبه نیز از امام زمان علیه السّلام به عنوان فرزند نبأ عظیم و صراط مستقیم یاد شده است (یابن النّبأ العظیم،یابن الصّراط المستقیم).راه علی و أئمه،راه درست و حق است و پیروان را به رضای خدا و به بهشت می رساند.راههای دیگر همه بیراهه است.

ما دلسپردگان پی قرآن و عترتیم هر راه و دعوت دگری جز فریب نیست

صراط مستقیم،از افراط و تفریط هم دور است و بر محور«حق»است و چون از طریق حق عبور می کند،به خاطر خطرها،لغزشها و سقوطها دشوار است و باریک و پرگزند و نیاز به نور معرفت دارد،تا انسان را از روی جهنّم شهوات و شبهات و تمایلات نفسانی بگذراند.در کلام امام سجاد علیه السّلام است:صراط در دنیا آن است که از غلوّ و از تقصیر دور باشد،یعنی بدون افراط و تفریط.در آخرت نیز،صراط راه مؤمنان به سوی بهشت است.

امام صادق علیه السّلام نیز فرموده است:صراط،طریقی است به سوی شناخت خدا،و دو صراط است:یکی در دنیا،دیگری در آخرت.صراط دنیا همان«امام»است که اطاعتش واجب است و هرکس او را شناخته،از وی پیروی کند،از صراطی که پل جهنّم در آخرت است، خواهد گذشت و کسی که در دنیا امام مفترض الطّاعه را نشناسد،در آخرت قدمش می لغزد

ص:363

1- 1) .از جمله:آل عمران 101،نساء 67 و 68،انعام 87 و 153،حج 54،ابراهیم 2،مؤمنون 73.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 24 ص 12.
3- 3) .همان.
4- 4) .همان،ص 16.روایات این موضوع را در«بحار الأنوار»،ج 24 ص 9 به بعد(انّهم علیهم السّلام السبیل و الصراط و شیعتهم المستقیمون علیها)و«معانی الأخبار»،ص 32 مطالعه کنید.

و در آتش دوزخ سرنگون می شود. (1)با این تحلیل،تفاوت عبور مردم از صراط نیز بستگی به تفاوتشان در امام شناسی و پیروی آنان از أئمه دارد.در نتیجه،مخالفان با امام معصوم، هرگز نمی توانند از آن عبور بکنند.

از صراط مستقیم،به صراط اقوم و صراط سویّ هم تعبیر شده است.

-القاب علی علیه السّلام،فضایل علی علیه السّلام علی در قرآن.

صفات أئمه علیهم السّلام

در مناقب ابن شهر آشوب،مباحث سودمند و نکات جالبی دربارۀ امامت و أئمّه است.از جمله با عنوان«صفات الأئمّه»،فهرستی از صفات امامان را براساس آنچه در روایات شیعه آمده برشمرده و پنجاه صفت ذکر کرده است،از جمله این اوصاف و ویژگیها: (2)

عصمت،نصّ بر امامت،داناترین،فصیح ترین،بردبارترین،دادگرترین،باتقواترین، شجاع ترین،باشرافت ترین،خیرخواه ترین،وفادارترین،شکیباترین،پارساترین، بخشنده ترین،عابدترین،مهربان ترین مردم،متواضع ترین آنان در برابر خدا باشند،بیش از همه مطیع امر و نهی الهی باشند،از همه به خودشان سزاوارترند،ختنه شده و پاک به دنیا می آیند،عهده دار ولادت و وفاتشان امام معصوم است،اموال در اختیار آنان است،به خاطر فراست و تیزهوشی از روبه رو پشت سر می بینند،چون از نور خدا آفریده شده اند سایه ندارند،هرکه از آنان متولد شود مؤمن می شود،چون از شکم مادر بر روی زمین قرار گیرند، با کف دو دست بر زمین می آیند و صدایشان به گفتن«شهادتین»بلند است،قلبشان نمی خوابد،محدث می شوند،دعایشان مستجاب می شود،بویشان معطّر است،دارای وصیّت آشکارند،با خرق عادات،دلیل و معجزه دارند،از حوادث پیش از وقوع خبر می دهند،سلاح و شمشیر پیامبر نزد آنان است،زره او برایشان اندازه است،صحیفه ای در اختیار دارند که نام شیعیانشان تا روز قیامت در آن است،و صحیفه ای که نام دشمنانشان تا روز قیامت در آن است،نزد آنان«جامعه»است که صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع که همۀ نیازهای بنی آدم در آن است،به املای پیامبر و خطّ امیر المؤمنین است،نیز

ص:364

1- 1) .معانی الاخبار،ص 32.
2- 2) .مناقب،ج 1 ص 253.

«جفر احمر»نزد آنان است،جعبه ای که سلاح پیامبر در آن است و تا خروج حضرت قائم علیه السّلام بیرون نخواهد آمد و«جفر ابیض»نزد آنان است،جعبه ای که تورات موسی و انجیل عیسی و زبور داود و کتب آسمانی در آن است،دارای الهام و شنیدن صدای غیبی اند و آنچه بر دلهایشان می افتد و صدایی می شنوند،همچون صدای زنجیر در طشت،و گاهی چهره ای بزرگتر از جبرائیل و میکائیل و اسرافیل نزد آنان آشکار می شود و گاهی آن را می بینند و مورد خطاب قرار می دهند و گفته اند از صفات امام،شناخت همۀ احکام است.»-امام شناسی،امامت،علم بلایا و منایا.

صفویّه

سلسله ای از سلاطین ایران که شیعه مذهب و با مسلک تصوّف بودند و در قرن دهم هجری حکومتی مذهبی در ایران بر سر کار آوردند.صفویان منسوب به جدّشان صفی الدین اردبیلی اند و شاه اسماعیل صفوی اولین پادشاه این سلسله،مذهب شیعۀ اثنی عشری را به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام کرد و مدّتها با حکومت سنّی مذهب عثمانیها و ازبکها جنگید و حکومتی متمرکز و شیعی در ایران ایجاد کرد.اوج اقتدار این سلسله در زمان شاه عباس صفوی بود.ساختار دینی حکومت در آن دوره بر مذهب شیعه شکل گرفت و شماری از علمای بزرگ شیعه نیز با حکومت صفوی همکاری و تفاهم داشتند و از این رهگذر،به نشر مبانی شیعه و ترویج روایات اهل بیت و فقه جعفری پرداختند،همچون:محقّق کرکی،شیخ بهایی،میرداماد،ملاّ صدرا،فیض کاشانی و دیگران. (1)-شیعه در تاریخ،نهضت های شیعی،دولتهای شیعی.

صفّین-جنگ صفین

صلوات

درودی ستایشگرانه و حق شناسانه بر حضرت محمّد و خاندان او،با جملۀ«اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد»یا مشابه آن.صلوات،ریشه ای قرآنی دارد.خداوند می فرماید:

ص:365

1- 1) .ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 10 ص 354،«پیدایش دولت صفوی»ترجمۀ آژند.

إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً (1)خداوند و فرشتگان بر پیامبر صلوات و درود می فرستند،ای آنان که ایمان آورده اید،بر او صلوات و سلام بفرستید،درودی فراوان.در نماز هم واجب است در تشهّد،بر آن حضرت و خاندانش صلوات بفرستند.از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله روایت است که:«من صلّی صلاة لم یصلّ فیها علیّ و لا علی أهل بیتی لم تقبل منه» (2)،هرکس نمازی بخواند که در آن بر من و خاندانم صلوات نفرستد از او پذیرفته نمی شود.شافعی نیز با اشاره به همین نکته در فضیلت اهل بیت،وجوب مودّت اهل بیت و صلوات در نماز و مردودی نماز بی صلوات را یاد کرده و چنین سروده است:

یا اهل بیت رسول اللّه،حبّکم فرض من اللّه فی القرآن انزله

کفاکم من عظیم القدر،أنّکم من لم یصلّ علیکم لا صلاة له (3)

این یادکرد،هم حق شناسی و تکریم است،هم الهام و تأسّی.به قول استاد محمّد رضا حکیمی:«ذکر آل محمّد درهرحال،مایۀ ثبات ایمان و روشنی دل و سرافرازی امّت و حریّت فکر و وسیلۀ قرب به خداوند است.از این گذشته،آل محمّد تنها از آن شیعه نیستند، از آن همۀ مسلمانانند،فرزندان و اوصیای پیامبر مسلمانانند و وارثان علوم و معارف پیامبر، و ذکر مناقب و حقوق آنان برای هرمسلمانی اهمیت دارد.» (4)آنچه مطرح است و گاهی میان شیعه و اهل سنّت موجب بحث،این است که آیا در کنار نام پیامبر،آل و اهل بیت و صحابه را هم باید آورد یا نه؟خود پیامبر چگونه صلوات می فرستاده؟صیغۀ خاصّی دارد یا هرکس هرگونه که مایل بود؟تا آنجا که یاد نکردن از آل گاهی گواه سنّی بودن گوینده یا نویسنده به شمار می آید.

شیعه،صلوات بدون«آل محمّد»را ناقص و ابتر می شمارد و این به استناد احادیث نبوی در کتب شیعه و اهل سنت است،که فرمود:بر من درود ابتر و ناقص نفرستید، پرسیدند:صلوات ابتر چیست؟فرمود:نگویید:«اللّهمّ صلّ علی محمّد»،بلکه بگویید:

ص:366

1- 1) .احزاب،آیه 56.
2- 2) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 388 به نقل از سنن دارقطنی و احقاق الحق و مستدرک الوسائل.
3- 3) .همان،به نقل از الصواعق المحرقه ص 148.
4- 4) .حماسۀ غدیر،ص 161،نیز کتاب«نان و کتاب»از ایشان،ص 135،مقالۀ«صلوات و الفاظ آن در اسلام».

«أللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد». (1)فخر رازی هم همین صورت را برای صلوات ذکر می کند که از پیامبر خدا روایت شده است. (2)خود پیامبر نیز در نماز و غیر نماز،صلوات بر خود و آل محمّد را به صورت یادشده می فرمود. (3)

یادکرد«آل محمّد»در صلوات و دعا و ذکرها و خطبه ها و صلوات بر خاندان پیامبر،به تدریج جنبۀ سیاسی هم یافت و در مقابل خط امویان که سیاست حذف این خاندان را حتی در ذکر و یادکردن پیش گرفته بودند،خطّ اهل بیت،بر تأکید مکرّر و مداوم بر «آل محمّد»بود.شاید اصرار امام سجاد علیه السّلام بر آوردن آن همه«أللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد»در اوّل هرفقره از دعاهای بسیاری در صحیفۀ سجّادیه، (4)در راستای همین خطّ و احیای نام و یاد این خاندان بوده است.امام صادق علیه السّلام می فرماید:پدرم امام باقر علیه السّلام شنید مردی را که به کعبه چسبیده و می گفت:«أللّهمّ صلّ علی محمّد»،فرمود:ای بندۀ خدا،آن را ناقص مگو و در حق ما ظلم نکن،بگو:«أللّهمّ صلّ علی محمّد و أهل بیته». (5)

در مقابل،اصرار اهل سنّت بر افزودن صحابه بر نام پیامبر در صلوات(و علی آله و صحبه اجمعین)نیز جنبۀ سیاسی دارد و به قصد تطهیر همۀ صحابه در همۀ عملکردشان و استحقاق صلوات و درود نسبت به آنان است.-اهل بیت،عدالت صحابه،حقوق اهل بیت.

صیغۀ برادری

روز هیجدهم ذی حجّه،روز غدیر خم و از بزرگترین اعیاد اسلامی است.به پاس گرامیداشت این روز مبارک،میان مردم رسم است که با هم عقد اخوّت می بندند و با خواندن«صیغۀ اخوّت»یا«صیغۀ برادری»متعهّد می شوند که مثل دو برادر،حقوق برادری را دربارۀ هم مراعات کنند و در آخرت نیز از همدیگر شفاعت کنند.این رسم میان مردان شیعه،بیشتر رایج است.به نقل محدث قمی از مستدرک الوسائل،شیوۀ آن چنین است که

ص:367

1- 1) .شیعه شناسی،ص 268 به نقل از الصواعق المحرقه،ص 225،«فضائل الخمسه من الصحاح السته»ج 1 ص 09 و 223.
2- 2) .تفسیر کبیر،فخر رازی،ج 25 ص 227.
3- 3) .شیعه شناسی،ص 265.
4- 4) .به عنوان نمونه،دعای 20 صحیفۀ سجّادیه(مکارم الاخلاق)و دعاهای دیگر را بنگرید.
5- 5) .کافی،ج 2 ص 295 برای روایات صلوات،ر.ک:«وسائل الشیعه»،ج 4 ص 1213،«بحار الأنوار»،ج 82 ص 277،«احقاق الحق»،ج 9 ص 524 تا 620.

شخص دست راست خود را بر دست راست برادر مؤمن خود بگذارد و بگوید:«و آخیتک فی اللّه و صافیتک فی اللّه و صافحتک فی اللّه و عاهدت اللّه و ملائکته و کتبه و رسله و أنبیائه و الأئمّة المعصومین علیهم السّلام علی أنّی ان کنت من أهل الجنّة و الشّفاعة و اذن لی بأن أدخل الجنّة لا ادخلها الاّ و أنت معی»(با تو در راه خدا برادری کردم و صفا و مصافحه کردم و با خدا و فرشتگان و کتابها و پیامبرانش و امامان معصوم عهد بستم که اگر من از اهل بهشت و شفاعت بودم و به من اجازۀ ورود به بهشت دادند،جز همراه تو وارد بهشت نگردم)آنگاه برادر دیگر با گفتن«قبلت»این برادری را می پذیرد.سپس بگوید:

«اسقطت عنک جمیع حقوق الأخوّة ما خلا الشّفاعة و الدّعاء و الزّیارة»(همۀ حقوق برادری را از تو ساقط نمودم مگر حق شفاعت و دعا و زیارت را)آنگاه او هم بپذیرد. (1)

در برخی مناطق،سنتی عامیانه میان زنان است که در روز غدیر خم با آداب خاصّی مراسم«خواهرخواندگی»برپا می کنند که نوعی از همان صیغۀ اخوّت بین آنان است.

-عید غدیر،غدیر خم،مؤاخات.

ص:368

1- 1) .مفاتیح الجنان،اعمال روز غدیر.

ض

ضحّاک بن قیس

از چهره های غارتگر و مفسد و دستیار معاویه و از فرماندهان سپاه دمشق که در ایجاد بلوا و فتنه در قلمرو حکومت امیر المؤمنین علیه السّلام کوشا بود.

وی همراه چند هزار نفر در مرز غربی عراق،در منطقۀ حکومت حضرت علی علیه السّلام به تاخت وتاز و حمله به مردم و حاجیان و غارت اموالشان پرداخت و عمرو بن قیس-والی منصوب از سوی آن حضرت-را کشت.پس از این واقعه،امیر مؤمنان سخنرانی کرد و مردم را به مقابله فراخواند،امّا پاسخ سرد مردم سبب شد که حضرت خطبه ای انتقادی و گلایه آمیز از سستی و بی حالی یارانش ایراد کند. (1)

وی مدتی هم پس از مرگ زیاد بن ابیه والی کوفه بود و بر جنازۀ معاویه نیز نماز خواند.

در جنگ صفین و قیام حجر بن عدی و بسیاری از حوادث آن روزگار،در خط امویان بود و بر ضدّ جبهۀ حق می کوشید. (2)

ص:369

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 29.
2- 2) .دانشنامۀ امیر المؤمنین،ج 11 ص 352.

ضرار بن ضمره

وی از یاران باوفای امیر المؤمنین بود.پس از شهادت آن حضرت،معاویه در برخوردی که با او داشت،از وی خواست علی علیه السّلام را برایش توصیف کند.ابتدا عذر آورد،امّا با اصرار معاویه زبان به سخن گشود و از فضایل و مناقب حضرت علی علیه السّلام و شب زنده داری، پارسایی،تهجّد،اشکهای شبانه،یتیم نوازی و عدالت و علمش گفت. (1)وی در شهادت امیر مؤمنان بسیار اندوهگین شد و غم خود را در فقدان مولایش همچون اندوه مادری دانست که تنها فرزندش را در دامانش سر بریده باشند. (2)

-اصحاب علی علیه السّلام.

ص:370

1- 1) .نهج البلاغه،حکمت 77(صبحی صالح)،مروج الذهب،ج 2 ص 421.
2- 2) .فضائل الخمسة من الصحاح السته،ج 3 ص 28(به نقل از منابع اهل سنّت).

ط

طاغوت

از ریشۀ طغیان است،به معنای تجاوزکار،بت،باطل،سرکش و متمرّد،هرمعبودی جز خدا،هرپیشوای ضلالت و گمراهی،شیطان،کافر. (1)در قرآن هم توصیه شده که برای محاکمه،نزد طاغوت نروید و از طاغوت بپرهیزید،گاهی نیز طاغوت همراه با جبت آمده که معنایشان تقریبا یکی است (یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطّاغُوتِ) . (2)

در تعابیر دینی واژه های طاغوت،طاغی،طغات،طاغیه،طواغیت،در مورد خلفای جور، سرکردگان فتنه و آشوب بر ضدّ خطّ امامت و والیان دست نشانده و ستمگر به کار رفته است،آنان که در برابر امر خداوند و فرمان قرآن و سفارشهای پیامبر خدا،گردن فرود نیاوردند و رفتاری جبّارانه و فرعونی با بندگان صالح خدا داشتند.ازاین رو هم مستحقّ لعن خدا و رسولند،هم اطاعتشان حرام و مبارزه با آنان لازم است،هم هواداری و همبستگی با آنان،شرکت در جرم و جنایاتشان به شمار می رود.

ص:371

1- 1) .مفردات راغب و مجمع البحرین.
2- 2) .نساء،آیه 51.

امام حسین علیه السّلام به سران سپاه کوفه که به جنگ او آمده بودند خطاب فرمود:«أنتم من طواغیت الأمّة...» (1)شما از طاغوتهای این امتید.در زیارت امام حسین علیه السّلام،بر جبتها، طاغوتها و فرعونهای امت اسلام نفرین شده است و این نشان می دهد که سرکردگان حزب اموی و ضدّ اهل بیت که دست به قتل امیر المؤمنین علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام زدند نیز طاغوت و فرعونند و مستحق لعن و نفرین:«اللّهمّ العن جوابیت هذه الأمّة و العن طواغیتها و العن فراعنتها و العن قتلة أمیر المؤمنین و العن قتلة الحسین» (2)

گاهی از دو بت و دو طاغوت قریش یاد شده است که مقصود از آنان بر شیعه پنهان نیست. (3)علامۀ مجلسی می گوید:طاغوت به معنای شیطان و بتها و هر معبود غیر خدا و هر اطاعت شدۀ باطلی جز اولیای الهی است و امامان از دشمنان خودشان در بسیاری از روایات و زیارات با«جبت»و«طاغوت»و«لات»و«عزّی»یاد کرده اند. (4)چراکه پذیرش رهبری و ولایت آنان،مسلمان را به نامسلمانی و امّت را به انحراف می کشد.

«هرولایتی بجز ولایت خدا و جانشینانش،ولایت شیطان و طاغوت است.پذیرش ولایت شیطان موجب آن است که شیطان بر همۀ نیروهای سازنده و آفریننده ای که در وجود آدمی نهاده شده،تسلّط یافته و آنها را در مجرای هواها و هوسهای خویش درآورد.

طاغوت از آنجا که جز برای بهره مندیهای خود برای هیچ چیز دیگر اصالتی قائل نیست و منافع جامعه را جز از دریچۀ سود شخص نمی نگرد و اساسا به نیازهای انسانی و امکانات وی در طبیعت واقف نیست،رهبری اش برای جامعۀ انسانی،منشأ زیان و خسارت و بر باد رفتن بسی از انرژیهای ارزندۀ اوست...در جامعه و جهان تحت ولایت طاغوت،انسانها از نور معرفت و انسانیت و از فروغ زندگی آفرین آیین خدا محروم مانده در ظلمات جهل و هوس و شهوت و غرور و طغیان،محبوس و اسیر می گردند.» (5)-ولایت،امامت.

ص:372

1- 1) .بحار الأنوار،ج 45 ص 8.
2- 2) .همان،ج 98 ص 158.
3- 3) .همان،ج 82 ص 260.
4- 4) .همان،ج 24 ص 83.
5- 5) .طرح کلّی اندیشه اسلامی،سیّد علی حسینی(خامنه ای)ص 131.

طبقات اعلام الشّیعه

نام کتابی از کتابشناس بزرگ،شیخ آقا بزرگ تهرانی(م 1389 ق)است،در شرح حال رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم و معرّفی آثار آنان.در این اثر،علمای شیعه براساس 11 قرن مورد پژوهش قرار گرفته و به 11 دوره تقسیم شده و هرکدام را نام مخصوصی نهاده است،مثلا«نقباء البشر فی القرن الرابع عشر».در کلّ مجلّدات آن 2228 نفر معرفی شده اند.-الذریعه الی تصانیف الشیعه،شیخ آقا بزرگ.

طلحه

طلحة بن عبد اللّه،ابتدا از اصحاب پیامبر و عضو شورای خلافت هنگام مرگ عمر بود، تمایلات ثروت اندوزی فراوانی داشت و از عثمان پولهای بسیاری گرفت و از سرمایه داران بزرگ شد. (1)در دوران خلافت امیر مؤمنان چون به خواسته های ریاست طلبانه اش نرسید به پیمان شکنی برخاست.وی از فتنه انگیزان و از سران جنگ جمل بود که در همان جنگ در 64 سالگی کشته شد. (2)-جنگ جمل،بیعت و بیعت شکنان،ناکثین.

ص:373

1- 1) .مروج الذهب،ج 2 ص 342.
2- 2) .طبقات ابن سعد،ج 3 ص 119.

ص:374

ظ

ظلم اوّل

اگر ظلم را زیر پا گذاشتن حق دیگران بدانیم،بالاترین حق امّت،حق برخورداری از امامت پیشوای معصوم است و والاترین حق علی علیه السّلام،خلافت و جانشینی او برای پیامبر خداست،پس بزرگترین ظلم نیز،ظلم به خاندان رسول و غصب خلافت و خانه نشین ساختن عترت و فجایع بعدی دربارۀ دودمان پیامبر است که تا کربلا و دورۀ امویان و عباسیان و پس از آن را شامل می شود.ریشۀ همۀ این حق کشیها نیز به جریانات پس از رحلت پیامبر خدا و داستان سقیفه و ماجرای محروم ساختن امیر المؤمنین علیه السّلام از حق مسلّم و الهی خویش برمی گردد.در دعاها،زیارتنامه ها و روایات،از اولین ظلم و اولین ظالم نکوهش و بر آنان لعنت شده است.در زیارت عاشورا می خوانیم:«أللّهمّ العن أوّل ظالم ظلم حقّ محمّد و آل محمّد و آخر تابع له علی ذلک».نیز لعنت خدا بر کسانی قرار داده شده که پایه گذار ظلم و جور بر اهل بیت شدند و آنان را از جایگاه و مراتب خود که خداوند برایشان قرار داده بود کنار زدند و آنان را کشتند یا با تمکین خود از ظالمان،زمینه ساز آن ستم و کشتار شدند.علی علیه السّلام نیز خود را اولین مظلوم می دانست.وقتی او اولین مظلوم باشد،پس غصب خلافت هم ظلم اوّل خواهد بود. (1)

-غصب خلافت،سقیفۀ بنی ساعده،مظلومیت علی علیه السّلام،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،حقوق اهل بیت،غدیر و عاشورا.

ص:375

1- 1) .در این زمینه و ارتباط آن ظلم نخستین به مظلومیتهای بعدی،ر.ک:«فرهنگ عاشورا»مدخل«عاشورا و سقیفه»،نیز مدخل«غدیر و عاشورا»در کتاب حاضر.

ظلم به علی علیه السّلام-مظلومیّت علی علیه السّلام

ظلمه

به معنای ظالمان و ستمگران.از دیدگاه شیعی،به حکومتها و حاکمانی که منصب رهبری و خلافت را که خاصّ أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام است،غصب کردند و به خاندان پیامبر و شیعیانشان ستم روا داشتند،خلفای اموی و عباسی و دودمانهای ظالم دیگر گفته می شود.

سفارش امامان،دوری گزیدن از دربارهای ظالمان و«مبارزۀ منفی»با خلفای جور بود.

داستان نهی امام کاظم علیه السّلام نسبت به صفوان جمّال برای کرایه دادن شترانش به هارون الرشید،حتّی برای سفر حج که مشهور است یک نمونه از آن است. (1)دیدگاه عدالتخواهانۀ تشیّع،با حکومت جور سر ناسازگاری داشته و هرگونه همکاری با آن را حرام می داند.در کتابهای فقهی،عناوینی چون:حکومت جور،حاکم جائر،ظلمه،اعوان الظّلمه و ابوابی چون«حرمت مسؤولیت پذیری از سوی حکومت ظالم»دیده می شود. (2)مردی از امام صادق علیه السّلام پرسید:کسانی از شیعه وارد دستگاه حکومتی می شوند،برای آنان کار می کنند و هوادار آنان می شوند.حضرت فرمود:«لیس هم من الشّیعة،و لکنّهم من أولئک» (3)،آنان شیعه نیستند،بلکه از همانانند!

این دیدگاه از آنجا سرچشمه می گیرد که حکومت و خلافت،باید در تداوم رسالت و در مسیر«ولایت اللّه»باشد و مجری احکام الهی گردد.مشروعیّت چنین حکومتی با نصّ خاص یا به نیابت عامّ است.از دیدگاه أئمّه،حتّی منصبهایی چون امامت جمعه و نماز عید، خاصّ برگزیدگان و خلفای الهی است که دیگران با قهر و غلبه آن را تصرّف کرده و حکم خدا را تغییر داده و کتاب الهی و فرائض دین را پشت سر انداخته اند.امام سجاد علیه السّلام از این ظلم یاد می کند و دشمنان اهل بیت را لعنت می کند. (4)-غصب خلافت.

ص:376

1- 1) .حیاة الامام موسی بن جعفر علیه السّلام،ج 2 ص 266،وسائل الشیعه،ج 12 ص 131.
2- 2) .مکاسب شیخ انصاری،باب«حرمة الولایة من قبل الجائر»،«المکاسب المحرّمه»امام خمینی،ج 2 ص 105(الولایة من قبل الجائر).
3- 3) .وسائل الشیعه،ج 12 ص 138.ر.ک:«باب تحریم معونة الظالمین»،وسائل الشیعه،ج 12 ص 127.
4- 4) .صحیفۀ سجّادیه،دعای 48(...اللّهم انّ هذا المقام لخلفاءک و اصفیاءک و مواضع أمناءک...)

ع

عامّه و خاصّه

مقصود از«عامّه»اهل سنّت است و از«خاصّه»،شیعه.اصطلاحی است که در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز آمده است.از آنجا که در عصر أئمه و پس از آنان نیز،اهل سنّت در اکثریت بودند و همۀ امکانات علمی و حکومتی و قضایی در دست سنّیان بود،به آنان عامه گفته می شد.شیعه هم به لحاظ در اقلیّت بودن،هم به خاطر دارا بودن عقاید و مرام خاصّ بویژه در مسائل خلافت و امامت،خاصّه نامیده می شدند.

چون امامان شیعه در آن دوره،گاهی به علّت تضییقات و فشارهای حکام بر شیعه و اهل بیت،سخنانی را(دربارۀ احکام،اشخاص و موضوعات دیگر)به خاطر تقیّه،مطابق مذاق و مذهب اهل سنّت بیان می کردند،یکی از معیارهای تشخیص روایات صحیح و حکم واقعی،آن بود که روایت،مخالف عامّه باشد.در حدیثی عمر بن حنظله از امام صادق علیه السّلام می پرسد:اگر دو خبر مشهور از شما برسد و هردو را راویان موثّق نقل کرده باشند و متعارض باشند،کدام یک را باید پذیرفت؟امام می فرماید:آنچه که حکمش با حکم قرآن و سنت موافق باشد و با«عامه»مخالف،آن را بگیرید و آنچه را که مخالف قرآن و سنّت یا موافق عامّه باشد،رها کنید.می پرسد:اگر دو فقیه،حکم آن مسأله را از کتاب و سنّت می دانستند،امّا یکی از دو خبر موافق با عامّه بود و دیگری مخالف با آنان،

ص:377

کدام را بگیرند؟فرمود:«ما خالف العامّة ففیه الرشّاد»، (1)آنچه که مخالف با عامه باشد، هدایت و درستی در آن است.

طبق این تعریف و اصطلاح،به سنّی نیز«عامّی»گفته می شود و به روایاتی که از راویان اهل سنّت نقل شده باشد،از«طرق عامّه»اطلاق می گردد و به اسناد شیعی، «طرق خاصّه».-فریقین.

عایشه

دختر ابو بکر،همسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که نسبت به امیر المؤمنین علیه السّلام حسد و کینه داشت و پیوسته علیه آن حضرت تلاش می کرد.وی زمان خلیفۀ اوّل و دوم،از حکومت طرفداری می کرد،در زمان عثمان از مخالفان خلیفه شد و در شورش علیه عثمان نقش عمده داشت،ولی با به خلافت رسیدن حضرت علی علیه السّلام به مخالفان او پیوست و سوار بر شتر ماده(جمل)شد و جنگ جمل را پدید آورد و به نام دفاع از عثمان،اوضاع را بر ضدّ امیر المؤمنین آشفته ساخت.در جنگ جمل،طلحه و زبیر کشته شدند،عایشه را هم حضرت علی علیه السّلام بخشید و او را محترمانه روانۀ مدینه کرد. (2)گرچه بارها از حادثۀ جمل اظهار پشیمانی کرد،ولی به دشمنی خود با امام ادامه داد و از شهادت امیر مؤمنان شاد شد و سجدۀ شکر کرد. (3)پس از شهادت امام مجتبی علیه السّلام،از دفن او در کنار قبر پیامبر جلوگیری کرد.وی در سال 57 یا 58 هجری درگذشت.-ناکثین،جنگ جمل.

عبد اللّه بن زبیر

فرزند زبیر بن عوام و از مخالفان اهل بیت علیهم السّلام.وی وابستگی به امویان داشت و از عوامل عمدۀ انحراف پدرش زبیر از خطّ امام علی علیه السّلام و افروختن جنگ جمل بود.حضرت علی علیه السّلام می فرمود:زبیر پیوسته مردی از ما خاندان بود،تا آنکه فرزند شوم او عبد اللّه بزرگ

ص:378

1- 1) .اصول کافی،ج 1 ص 68.
2- 2) .دربارۀ او ر.ک:«نقش عایشه در تاریخ اسلام»،علاّمه عسکری.
3- 3) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 5 ص 87 به نقل از«الجمل»ص 159 و«مقاتل الطالبین»ص 55.

شد:«ما زال الزّبیر رجلا منّا أهل البیت حتّی نشأ إبنه المشؤوم عبد اللّه» (1)و این نشان دهندۀ تأثیر منفی پسر بر پدر است.در جنگ جمل،زبیر تصمیم گرفت از جنگ کناره گیری کند،امّا پسرش با شیوه های مختلف او را به جنگ واداشت.در همین جنگ،عبد اللّه بن زبیر زمام ناقۀ عایشه را در دست داشت و از او دفاع می کرد.وی در سال 73 هجری در زمان عبد الملک مروان و حملۀ حجّاج به مکّه،به دار آویخته شد. (2)-زبیر،جنگ جمل.

عبد اللّه بن سبا

از تهمتهای مخالفان به شیعه آن است که تشیّع را مولود افکار«ابن سبا»ی یهودی می دانند که مسلمان شد و دارای افکار خاصّی بود و پیروانی پیدا کرد و شیعه پدیدۀ افکار اوست.متأسفانه کسانی از معاصرین نیز مانند رشید رضا،احمد امین،فرید وجدی،دکتر حسن ابراهیم و...چنین حرفها را پذیرفته و نقل کرده اند.

محققان ثابت کرده اند که«عبد اللّه بن سبا»یک شخصیت موهوم و خیالی است و دشمنان شیعه آن را ساخته و پرداخته اند.علامه مرتضی عسکری با دلایل متعدد،موهوم بودن شخصیت او را اثبات کرده است. (3)قبل از او نیز کسانی در وجود او تشکیک کرده اند، مثل طه حسین در«الفتنة الکبری»و«علیّ و بنوه»علی الوردی در«وعّاظ السلاطین»، کاشف الغطاء در«اصل الشیعة و اصولها».مرحوم کاشف الغطا می نویسد:«اصولا هیچ بعید نیست بگوییم عبد اللّه بن سبا و مجنون بنی عامر و ابی هلال و امثال اینها مردمان موهوم و افسانه های خرافی هستند که قصّه گوها و داستان سراها اسامی آنها را جعل کرده اند.» (4)نقلهای متناقض تاریخی دربارۀ او آن قدر زیاد است که موهوم بودن شخصیت او را تقویت می کند. (5)-تشیّع،نقد کتابهای ضد شیعه.

ص:379

1- 1) .نهج البلاغه،حکمت 453(صبحی صالح).
2- 2) .مروج الذّهب،ج 3 ص 122.
3- 3) .در کتاب«عبد اللّه بن سبا»دو جلد،به فارسی نیز ترجمه شده است.
4- 4) .اصل الشیعه و اصولها،ص 57.
5- 5) .دربارۀ این موضوع،از جمله ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 3 ص 291،«الغدیر»،ج 9 ص 218،«عبد اللّه بن سبا»ابراهیم بیضون،«عبد اللّه بن سبا»مرتضی عسکری،«شیعه شناسی و پاسخ به شبهات»ج 1 ص 97،«شیعه و تهمتهای ناروا»محمّد رضا عطایی،«عبد اللّه بن سبا و اثره فی احداث الفتنة فی صدر الاسلام»سلیمان عوده،«لماذا انا شیعی؟»،ص 59،مجلۀ«حوزه»،شماره 82 مقالۀ تهاجم نو با شبهۀ کهنه.

عبد اللّه بن عامر

وی پسردایی عثمان بود.عثمان او را به حکومت بصره و خراسان گماشت.از سران فتنه انگیز و پیمان شکن در حادثۀ جمل بود.پس از جنگ جمل به معاویه پیوست و داماد او شد.از ثروت اندوزان بزرگ بود.در دوران خلافت حضرت علی علیه السّلام از توطئه گران بر ضدّ امام به شمار می رفت.در سال 59 هجری در مکّه درگذشت. (1)-ناکثین،جنگ جمل.

عبقات الأنوار

یکی از مبسوطترین تحقیقات عظیم در اثبات ولایت علی علیه السّلام و فضایل او که در مجلّدات متعدّد،براساس منابع اهل سنّت نوشته شده است.مؤلف سختکوش و متتبع آن مرحوم علامه میرحامد حسین هندی(1246-1306 ق)آن را در پاسخ به شبهات کتابی با نام«تحفۀ اثنی عشریّه»نگاشته است. (2)خلاصۀ این کتاب عظیم در 20 جلد با تحقیق ویژه به نام«نفحات الأزهار»از سیّد علی میلانی منتشر شده است.نیز خلاصۀ مجلّدات مربوط به حدیث غدیر،به نام«فیض القدیر»توسّط مرحوم محدث قمی تدوین و منتشر شده است. (3)عمده ترین مباحث کتاب عبقات دربارۀ حدیث غدیر،حدیث منزلت،حدیث ولایت،حدیث طیر،حدیث مدینة العلم،حدیث اشباه،حدیث مناصبه،حدیث نور،حدیث رایت،حدیث علیّ مع الحق و الحق مع علی،حدیث قتال به تأویل،حدیث ثقلین و حدیث سفینه است.-میر حامد حسین هندی،کتابشناسی غدیر.

عترت

عترت،خاندان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت اوست که مودّتشان اجر رسالت است و اطاعت از آنان اطاعت از خداست و پیامبر اکرم عترت را عدل و در کنار قرآن کریم قرار داده و به تبعیت از این دو میراث عظیم،یعنی ثقل اصغر و ثقل اکبر و دو امانت نبوی

ص:380

1- 1) .مروج الذهب،ج 2 ص 366.
2- 2) .نقدها و ردّیه های متعددی بر این کتاب نوشته شده است.
3- 3) .برای آشنایی بیشتر با کتاب و مؤلف،از جمله ر.ک:«میر حامد حسین»و«یادنامۀ علامه امینی»محمّد رضا حکیمی، مقالۀ بیستم.«دانشنامۀ امام علی»،ج 12 ص 293،«مشعل جاوید»محمّد علی مهدوی راد،مقالۀ«عبقات الأنوار،کاری کارستان»،محمّد صحّتی،ص 133 و 162.در این مقاله،عبقات الأنوار را به«گلهای معطر و مهتابی»ترجمه کرده است.

دستور داده است. (1)در روایاتی مقصود از عترت،خاندان پیامبر،علی علیه السّلام،امام حسن و امام حسین و أئمۀ دیگر به شمار آمده اند. (2)در حدیث ثقلین که با عبارتهای مختلف از پیامبر خدا نقل شده است چنین آمده است:«انّی مخلّف فیکم الثقلین:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض»، (3)من دو امانت سنگین میان شما می گذارم،کتاب خدا و عترت و خاندانم،این دو از هم جدا نخواهند شد تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.مرحوم صدوق می گوید:عترت،علی بن ابی طالب و نسل او از فاطمۀ زهرا و سلالۀ پیغمبر است،آنان که خداوند از زبان پیامبرش بر امامت آنان تصریح فرموده و آنان دوازده نفرند،اولین آنان علی علیه السّلام و آخرینشان قائم است،طبق همۀ معانی که عرب برای عترت قائل است،چراکه امامان از بین بنی هاشم و فرزندان ابو طالب، همچون پاره های مشک در نافۀ آهویند و از شجرۀ طیّبه ای اند که ریشه اش پیامبر و شاخه اش علی و امامان اند... (4)

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله عترت را به عنوان معیار شناخت صحیح اسلام و قرآن معرّفی کرده است،که هم در ایمان و فکر،هم در عمل و تعهّد،نمونۀ یک خاندان کامل و اسوه است.

«هرجا خانواده ای پیدا کنید که مردش علی علیه السّلام و زنش فاطمه علیها السّلام و دخترش زینب و پسرانش حسنین علیهما السّلام باشد،آن خانواده(عترت)اصالت دارد و ما برای شناخت اسلام،به چنین خانواده ای احتیاج داریم...».مرحوم صدوق،پس از نقل احادیث عترت و تبیین مفهوم آن،عترت را همان شجره ای می داند که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:من ریشۀ آنم و امیر المؤمنین،تنۀ آن است و امامان شاخه های آن و پیروان و شیعیان أئمه،برگهای آنند و علم آنان میوۀ آن درخت است،اهل بیت،هم مرکز اصلی اسلامند،هم هدایتگران خلق و پناه مردم... (5)

-حدیث ثقلین،اهل بیت،شجرۀ طیبه،

قرآن و عترت،فضایل اهل بیت،آیۀ تطهیر،مظلومیت علی علیه السّلام،مناقب.

ص:381

1- 1) .ر.ک:«فرهنگ عاشورا»از نویسنده،مدخل«عترت».
2- 2) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 25 ص 212«باب معنی آل محمّد و اهل بیته و عترته...»
3- 3) .معانی الأخبار،ص 91.
4- 4) .همان،ص 92.
5- 5) .معانی الأخبار،ص 93.

عثمان بن عفّان

از طایفۀ بنی امیّه و نوادۀ حکم بن عاص بود.در سالهای اولیۀ دعوت اسلام،مسلمان شد.با یکی از دختران پیامبر ازدواج کرد.خصلت اشرافیگری او همواره با او بود.پس از عمر بن خطاب از طریق شورای شش نفره به خلافت رسید و حدود 12 سال خلیفه بود.

در دورۀ او همۀ عمّال و کارگزاران و والیان از بنی امیّه انتخاب شدند و او دست آنان را در هرخلاف و ظلم و سوءاستفاده از بیت المال باز گذاشت و نسبت به اعتراضهای مکرّر مسلمانان اعتنایی نکرد و مغیره را که از دشمنان سرسخت پیامبر و رانده شدۀ او بود پناه داد و ابو ذر را تبعید کرد و کسانی همچون عمار یاسر و ابن مسعود را مورد آزار و اهانت قرار داد.علی علیه السّلام یکی از منتقدان جدّی حکومت او بود.شیوۀ غلط او در کشورداری و بدعتهای او،تعطیل احکام الهی و ظلمهای والیانش جوّی از اعتراض و شورش را پدید آورد و مسلمانان بویژه انقلابیون مصری،تحریک شده او را در خانه اش محاصره کرده و در سال 35 هجری در هشتاد و چند سالگی به قتل رساندند.

وی در پدید آمدن رجعت در امّت محمّدی و حاکم ساختن نظام سلطنت و اشرافیگری و طرد مسلمانان دلسوز و بروز فتنه های بعدی و سلطه یافتن امویان بر مقدّرات اسلام و مسلمین نقش عمده داشت.حضرت علی علیه السّلام در خطبۀ شقشقیّه با تندترین عبارت از شیوۀ خلافت او در حیف و میل و غارت بیت المال انتقاد کرده است. (1)عثمان نیز بدترین برخوردها را با امیر مؤمنان داشت و گاهی حضرت را به بیرون مدینه تبعید می کرد.یک بار که می خواست از زروسیم بیت المال به حضرت علی علیه السّلام حق السکوت بدهد تا حضرت اعتراض نکند و امام نپذیرفت،عثمان عصبانی شد و با چوبی که در دستش بود علی علیه السّلام را زد.تعبیر حضرت در گزارش این واقعه چنین است:«...ثمّ قام الیّ بالقضیب فضربنی،و اللّه ما اردّ یده،حتّی قضی حاجته،فتقنّعت بثوبی و رجعت إلی منزلی و قلت:اللّه بینی و بینک ان کنت أمرتک بمعروف أو نهیت عن منکر» (2)،سپس برخاست و به طرف من آمد

ص:382

1- 1) .نهج البلاغه،خطبۀ 3«شقشقیّه»:(الی ان قام ثالث القوم،نافجا حضنیه،بین نثیله و معتلفه،و قام معه بنو ابیه یخضمون مال اللّه خضمة الإبل نبتة(الرّبیع).
2- 2) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 9 ص 16.

و با چوبی که در دست داشت تا آنجا که دلش می خواست مرا زد،به خدا قسم من دستش را برنگرداندم،سپس جامه به روی خود کشیدم و به خانه ام برگشتم و قسم خوردم که دیگر او را امر به معروف و نهی از منکر نکنم. (1)

مخالفان اهل بیت،عمدتا طرفداران بنی امیّه و وابسته به حکومت عثمان بودند،و تا سالها بعد وقتی گفته می شد فلانی«عثمانی»است نشان دهندۀ خط فکری و دشمنی او با آل علی بود.فتنه هایی همچون جنگ جمل و جنگ صفین اغلب با پوشش خونخواهی عثمان صورت می گرفت و جبهه ای متّحد بر ضدّ فرهنگ غدیر و حکومت علوی تشکیل می داد.صاحبان این تفکّر و گرایش را که در بصره و شام بیش از جاهای دیگر بودند «عثمانی مذهب»می گفتند و حکومت یافتن بنی امیّه در واقع غلبۀ عثمانی مذهبان بر خطّ پیروان ولایت علوی بود.

-از خلافت تا سلطنت،شورای شش نفره،خلفای راشدین،خطبۀ شقشقیّه.

عدالت

از مهمترین ویژگیهای حکومت علوی«عدالت»بود.عدالت در اندیشۀ سیاسی اسلام و شیوۀ حکومت،جایگاه مهمّی دارد و قلمرو آن در حکومت،قضاوت،بیت المال و...

گسترده است و نام علی علیه السّلام هم در تاریخ،قرین با عدالت است.به تعبیر حضرت علی علیه السّلام عدالت،هرچیز را در جایگاه خودش قرار می دهد«ألعدل یضع الأمور فی مواضعها...». (2)

رعایت عدالت،در جامعه تعادل و امید و خلاقیّت می آفریند و ریشۀ فساد را قطع می کند.

خداوند به«عدالت»فرمان داده است، (3)آن حضرت هم به فرمان خدا،مجری قاطع عدل در جامعه بود و قضات و ولات را به عدل دستور می داد و مردم را به گردن نهادن به عدالت فرامی خواند و عدالت را میزان و ترازوی الهی در میان مردم می دانست:«إنّ العدل

ص:383

1- 1) .دربارۀ برخوردهای حضرت علی علیه السّلام و عثمان از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 31 ص 449 تا 506،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 9 ص 3 تا 18.دربارۀ خلافها و مطاعن بیست گانۀ او ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 31 ص 150 تا 252، «الغدیر»،ج 8 و 9،«السیف و السیاسة»صالح الوردانی،«مروج الذهب»ج 2.
2- 2) .نهج البلاغه،حکمت 429.
3- 3) .انّ اللّه یأمر بالعدل و الإحسان(نحل،آیه 90).

میزان اللّه سبحانه الّذی وضعه فی الخلق و نصبه لإقامة الحقّ،فلا تخالفه فی میزانه و لا تعارضه سلطانه»، (1)نیز آن حضرت،عدالت را در رأس دینداری و ایمان و نیکی دانسته،می فرماید:«ألعدل رأس الإیمان،جماع الإحسان و أعلی مراتب الإیمان». (2)

نقطه مقابل آن،استبداد،حق کشی،تبعیض و خودکامگی و تن ندادن به انصاف و حق است که ریشه در غرور و خودپسندی و تکبّر دارد و حکایت از سلطۀ نفسانیات بر انسان می کند.در کلمات امیر المؤمنین،تعابیر و توصیفهای گوناگون و فراوان و نغزی دربارۀ عدالت است و آن را مایۀ آبادانی کشور می داند:«ما عمّرت البلدان بمثل العدل» (3)سرزمین ها به چیزی همچون عدالت،آباد نمی گردد.این حقیقت ناب از کلام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باقی است که«الحکم یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظّلم»،حکومت با کفر می ماند،ولی با ستم،برجا نمی ماند.

عدالت،هم از صفات خداوند است،هم در شاهد و قاضی و امام جماعت معتبر و شرط است،هم در پیشوا و رهبر باید باشد،تا بتواند قسط و عدالت را در جامعه نیز تحقّق بخشد.

عدالت به معنای ملکۀ نفسانی در انسان،نتیجۀ تهذیب نفس و پاکسازی قوۀ عملیه و ایجاد تعادل میان قوّۀ عاقله،عامله،شهویّه و غضبیّه است،یعنی انقیاد عقل عملی در برابر خرد و عقل نظری (4).-عدل علی علیه السّلام،حکومت علوی،عدل خداوند.

عدالت صحابه

از مسائل داغ و مورد نزاع میان شیعه و اهل سنّت در طول تاریخ،این بوده که آیا همۀ صحابه عادل اند؟صحابه چه کسانی اند؟آیا می توان از آنان انتقاد کرد یا برخی را لعنت کرد؟ آنان که مدّعی عدالت همۀ صحابه اند،می خواهند بر خلافهای عظیم و انحرافها و بدعتها و فتنه جویی های برخی از سیاست بازان صدر اسلام،سرپوش بگذارند و اگر هم در

ص:384

1- 1) .غرر الحکم،ج 2 ص 508.
2- 2) .میزان الحکمه،ج 6 ص 81.
3- 3) .غرر الحکم،ج 6 ص 68،مستدرک الوسائل،باب جهاد النفس،باب 37 ح 8.
4- 4) .تعبیر از مرحوم نراقی در«جامع السعادات»،ج 1 ص 51.

مواردی،گناه و خلافشان قطعی و انکارناپذیر است،با یک کلمۀ«توبه کرده اند»،آنان را تطهیر کنند و حتّی کشتن أئمّه و اولیای الهی و انسانهای پاک را نادیده بگیرند و چیزی در مذمّت صحابه نگویند و نشنوند.

بی شک،در میان آنان که«صحابه»محسوب می شوند،افراد فاسق،منافق و مجرم، تارک زکات،تارک جهاد هم بوده اند.کسانی همچون ولید و شرابخواریش،حاطب بن بلتعه و جاسوسی اش،حکم بن عاص و لعنت شدنش از زبان پیامبر،بسر بن ارطاة و جنایاتش، مغیره و زنای او،خالد بن ولید و کشتن مالک بن نویره و تجاوز به همسرش،معاویه و جنگ او با حضرت علی و...بسیاری از اینگونه موارد که در تاریخ اسلام فراوان است و آن همه آیات قرآن دربارۀ اهل فسق و نفاق و توطئه و پیمان شکنی و شایعه پراکنی و...ناظر به آنهاست. (1)نتیجۀ کلّی آنکه نمی توان دربست عدالت همۀ صحابه را پذیرفت و روایتی را که می گوید«اصحاب من همچون ستاره اند،به هرکدام اقتدا کنید،هدایت می شوید»، مستند و درست دانست. (2)

طبیعتا کار کسانی که وصیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را نادیده گرفتند،منکر حادثۀ غدیر شدند،جلوی نوشتن وصیت پیامبر را گرفتند،از جیش اسامه تخلّف کردند،با علی علیه السّلام و امام حسن علیه السّلام جنگیدند و آنان را به شهادت رساندند،بر ضدّ حکومت علوی که مورد بیعت مردم مسلمان قرار گرفته بود،فتنه انگیزی و لشکرکشی کردند،برخلاف آنچه پیامبر خدا سنّت نهاده بود، بدعت در دین گذاشتند همه و همه مورد اشکال قرار می گیرد و با«عادل»بودن آنان که «صحابی»بودند،منافات دارد.

شهید پاک نژاد می نویسد:«آیا هرکس مصاحب نبیّ گرامی شد،نمی تواند همانند پسر نوح باشد؟ابو لهب کیست؟منافقینی که آیاتی درباره شان آمد کیستند؟آنها که از جنگ فرار کردند،محصنات مؤمنات را قذف نمودند،صدای سازوآواز شنیدند و نبیّ گرامی را رها کرده دویدند (وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً...) از سر تراشیدن و نحر شتر سر باززدند،از وراء

ص:385

1- 1) .از جمله ر.ک:آیات:توبه 38،39،61 و 109،احزاب 12،حجرات،6،سجده 18،بقره 9،محمّد 16.
2- 2) .احقاق الحق،ج 2 ص 391.

حجرات بر نبیّ گرامی فریاد برآوردند،از ورود به جیش اسامه سرپیچی کردند و...کیستند؟ آیا این همه کسان که در حیات نبیّ گرامی و زمان باز بودن راه وحی،سبب نزول آیات تهدید به وعید می شدند،با رفتن نبیّ گرامی همه و همه اهل ایمان شدند؟این که عثمان عمّار را زد تا به فتق دچار شد،این که طلحه و یا زبیر با علی بیعت کردند و بعد جنگیدند،کدام بر راه درست بودند؟» (1)

بحث از«عدالت صحابه»و نقد این نظریه،از دیرباز مطرح بوده و اهل سنّت پیوسته کوشیده اند دست وپا بزنند و پروندۀ همۀ صحابه را کاملا سفید و بی اشکال جلوه دهند،مستندات تاریخی را چه می توان کرد؟این عقیده با حقایق تاریخی در تعارض جدّی است.برخی از علمای منصف اهل سنت نیز عقیده به عدالت دربست همۀ صحابه ندارند.

کسانی همچون:سعد تفتازانی،مارزی،ابن عماد حنبلی و از متأخرین:محمّد عبده،محمّد بن عقیل علوی،محمّد رشید رضا،سیّد قطب،سیّد مقبلی،محمود ابوریّه،مصطفی صادق رافعی،محمّد غزالی،معتقدند عدالت ویژۀ آن عدّه از صحابه است که به روش اسلامی استقامت داشته و در دین تغییر و تبدیل ایجاد نکرده اند. (2)

از علمای معاصر،برخی در تألیفاتشان به نقد رفتار و عملکرد کسانی که عنوان «صحابی»را یدک می کشند پرداخته و کارهای نکوهیدۀ آنان را از منابع اهل سنّت آورده اند، برخی هم در این موضوع،تألیف مستقلّی ارائه کرده اند. (3)

-لعن صحابه،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ.

عدل خداوند

از اصول مذهب تشیّع،عقیدۀ به«عدل»دربارۀ خداوند است،یعنی خداوند به هیچ کس ظلم نمی کند و آنچه که از نظر عقلی زشت و قبیح باشد از او صادر نمی شود.مبنای

ص:386

1- 1) .مظلومی گمشده در سقیفه،ج 1 ص 47.
2- 2) .شیعه شناسی و پاسخ به شبهات،ج 1 ص 321.
3- 3) .ر.ک:«الغدیر»،جلدهای 5،6،8،9،10،«نظریة عدالة الصحابه»،احمد یعقوب(و ترجمه اش:نظریۀ عدالت صحابه)، «گفتگوی مذاهب»(عدالت صحابه)محمّد حسن زمانی،«الف سؤال و اشکال»ج 2،علی الکورانی،«پاسخ شبهاتی پیرامون مکتب تشیّع»،عباس علی موسوی،ترجمه احمد بهشتی،«معالم المدرستین»علامه عسکری،ج 1 ص 95.

این اعتقاد شیعی اوّلا پذیرفتن«حسن و قبح عقلی»است،ثانیا نفی عقیده به جبر.

«اشاعره»(پیرامون ابو الحسن اشعری از فرقه های اهل سنّت)معتقدند که عقل ما قادر به درک خوب و بد نیست و برای حسن و قبح،منشأ ذاتی که با عقل درک شود قائل نیستند و می گویند هرچه را خدا انجام دهد(مثلا مؤمنان صالح را به دوزخ ببرد و گنهکاران فاسد را به بهشت)این عین عدالت و خوبی است.امّا در مقابل آنان،«عدلیّه»(شیعه و جمعی از اهل تسنّن به نام معتزله که پیروان«واصل بن عطایند،به درک عقلی نسبت به حسن و قبح قائلند و معتقدند محال است خداوند کار قبیح انجام دهد یا ظلمی در حق بندگان کند و کاری برخلاف«حکمت»انجام دهد.از اینجاست که عقیده به عدل دربارۀ خداوند،از معتقدات خاصّ شیعه محسوب می شود.اشاعره نیز گرچه منکر عدالت خدا نیستند،وقتی می گویند هرکاری را خداوند انجام دهد عین عدالت است و مبنایی برای حسن و قبح و عدل و ظلم قائل نیستند،نتیجۀ حرفشان به انکار عدل الهی می انجامد.بحث جبر و اختیار و نظریۀ أئمه شیعه که نه جبر است نه تفویض،بلکه«امر بین الأمرین»است به این نکته برمی گردد. (1)

از امام صادق علیه السّلام دربارۀ توحید و عدل پرسیدند،دربارۀ عدل الهی فرمود:«و أمّا العدل فأن لا تنسب إلی خالقک ما لامک علیه» (2)عدل آن است که به آفریدگار خود چیزی را نسبت ندهی که تو را بر همان چیز،سرزنش کرده است(که فقدان عدل هم یکی از آنهاست).امام علی علیه السّلام هم دربارۀ حقیقت صفت عدل دربارۀ خداوند می فرماید:«ألعدل أن لا تتّهمه» (3)عدالت آن است که خدا را مورد تهمت قرار ندهی.و چه تهمتی بالاتر از نفی صفت عدل از خداوند؟

بحث از عدل خداوند و نزاع معتزله و اشاعره،از مباحث کلامی دیرینی است که از اوایل قرن دوم آغاز شد و هنوز هم در بحثهای کلامی جای خود را دارد.

-تشیّع،فرقه های شیعه،عدلیّه.

ص:387

1- 1) .دربارۀ این بحث ر.ک:«اصل الشیعة و اصولها»،کاشف الغطاء،«خدا را چگونه بشناسیم»،ناصر مکارم،«عدل الهی» شهید مطهری.
2- 2) .توحید،صدوق،ص 96 ح 1.
3- 3) .نهج البلاغه،حکمت 407(صبحی صالح).

عدل علی علیه السّلام

عدالت و برخورد یکسان با مردم از سوی دستگاه حکومتی و مراعات حقوق انسانها و پرهیز از ستم و تبعیض از نشانه های عادلانه بودن یک حکومت است.«عدل علی»در دورۀ خلافتش از بارزترین ویژگیهای ارزشمند حکومت علوی بود که در همۀ ادوار تاریخ ضرب المثل و الگو گشته است.این عدالت،در زمینۀ محاکمه و داوری،کیفر مجرمان، تقسیم بیت المال،اجرای حدود الهی و تأمین رفاه برای مردم مشهود بود.سخنان آن حضرت و سیرۀ حکومتی وی،ترسیم کنندۀ این عدالت است.در عهدنامۀ مالک اشتر، حاکمیت عدل را مایۀ چشم روشنی والیان و حاکمان می شمارد:(انّ أفضل قرّة عین الولاة إستقامة العدل فی البلاد...)و به رفع زمینه های سوءاستفادۀ نزدیکان و خلوت نشینان فرمان می دهد:(ثمّ إنّ للوالی خاصّة...)و به مراعات حال و رعایت حقوق طبقات مستضعف و محروم و درماندۀ جامعه توصیه می کند(اللّه اللّه فی الطّبقة السّفلی...). (1)

در اولین سخنرانی خویش پس از بیعت مردم با وی،بر مساوات همگان در برابر حق و اجرای عدالت تأکید دارد(و إنّما أنا رجل منکم...) (2)و اعلام می کند که همۀ ثروتهای به ناحق گرفته شده را به بیت المال باز خواهد گرداند(الا و انّ کلّ قطیعة اقطعها عثمان...) (3)و از تبعیضها و بی عدالتیها و غارت بیت المال در دورۀ حکومت عثمان بشدّت انتقاد می کند. (4)

و اعلام می کند که حکم خدا را بدون تفاوت بین خویش و بیگانه و دور و نزدیک،اجرا خواهد کرد،هرچند مجرم،فرزندان خودش باشند:(و اللّه لو انّ الحسن و الحسین...) (5)وی، بی تفاوت نبودن در برابر طبقاتی بودن جامعه را عهدی می داند که خداوند از آگاهان گرفته است:«و ما أخذ اللّه علی العلماء...» (6)و در طول زمامداری هم با تلاش و قاطعیّت برای ایجاد توازن و تعادل در سطح معیشت افراد و تأمین رفاه نسبی برای همگان می کوشد و این را از نتایج عدل علوی می شمارد.در توصیف جامعۀ علوی در کوفه می فرماید:در کوفه

ص:388

1- 1) .نهج البلاغه،نامۀ 53،خطاب به مالک اشتر.
2- 2) .شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 7 ص 36.
3- 3) .نهج البلاغه،خطبه 15.
4- 4) .همان،خطبه 3(شقشقیّه).
5- 5) .همان،نامۀ 41.
6- 6) .همان،خطبۀ 3.

کسی نیست مگر آنکه خانه و سرپناهی دارد و آب و خوراکش تأمین است و از سطح مطلوب معیشت برخوردار است:«ما أصبح بالکوفة أحد إلاّ ناعما...». (1)اینکه حضرت به افزون خواهی برادرش عقیل توجّهی نمی کند، (2)و به عبد اللّه بن زمعه که به امید سود نزد آن حضرت رفته بود،پاسخ منفی می دهد و بیت المال را متعلّق به عموم می داند:«انّ هذا المال لیس لی و لا لک...» (3)و خود را در سطح معیشت مردم،بلکه پایین تر قرار داده و در سختیهای زندگی با آنان شریک می سازد:«أ أقنع من نفسی بأن یقال أمیر المؤمنین و لا اشارکهم فی مکاره الدّهر...» (4)نشانۀ عدل علی علیه السّلام است،نتیجه اش هم تحمّل ناپذیری چنین روشی برای دنیاطلبان و امتیازخواهان و پیوستن آنان به کیسه های زر و سفره های چرب معاویه هاست.خود امام می فرماید:آنان وقتی عدالت را شناختند و دیدند و شنیدند و فهمیدند و دانستند که مردم در برابر حق،پیش من یکسانند،به جایی گریختند که بتوانند به امتیازها و برخورداریها برسند:«و قد عرفوا العدل و رأوه و سمعوه...». (5)

در تاریخ آمده است که رأی دهندگان به عثمان در شورای شش نفرۀ خلافت،وقتی سخنان روشن و دلایل منطقی علی علیه السّلام را شنیدند،باهم به رایزنی و مشورت و اشاره پرداختند و گفتند:ما فضل و دانش علی علیه السّلام را می دانیم و به شایسته تر بودن او به خلافت آگاهیم،ولی او کسی است که شخصی را بر دیگری ترجیح نمی دهد.اگر او را به حکومت برسانید،شما و همۀ مردم را یکسان قرار خواهد داد.ولی اگر عثمان را بر سر کار آورید،او متمایل و هواخواه کسانی است که مورد علاقه و دلخواه شماست. (6)

علی علیه السّلام در دوران حکومتش همانگونه عمل کرد که پیش بینی می کردند،گرچه«عدل علوی»عده ای را رنجاند و زمینه ساز برخی معارضه ها و دشمنیها و گسستنها گشت،ولی معیار روشنی برای حکومت اسلامی ارائه کرد و نکاتی همچون:تبعیض زدایی،مصادرۀ اموال حیف و میل شده،جلوگیری از پیدایش ثروتمندان نامشروع و ثروتهای بادآورده،

ص:389

1- 1) .بحار الأنوار،ج 40 ص 327.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 224.
3- 3) .خطبۀ 232.
4- 4) .همان،نامۀ 45.
5- 5) .همان،نامۀ 70.
6- 6) .احتجاج طبرسی،ج 1 ص 320(چاپ اسوه).

توسعه و آبادانی و عمران کشور،تأمین عدالت اجتماعی،مساوات حقوق شهروندان، مراعات صلاحیت و تقوا در گزینش مسؤولان و...رهاورد چنین سیاستی بود. (1)عدالت آن حضرت چنان جاذبه ای داشته که جرج جرداق مسیحی در کتابی که پیرامون شخصیّت آن حضرت نوشته،آن را در عنوان کتاب آورده و نامش را«الإمام علیّ،صوت العدالة الإنسانیّة»گذاشته است. (2)

ای علی ای عدالت مظلوم ای علی ای امید هرمحروم

شهرت عدل،از قضاوت توست جاودان جلوۀ عدالت توست

کشتۀ عدلی و شهید شرف در ره دین نهاده جان برکف (3)

-حکومت علوی،عدالت،قضاوتهای علی علیه السّلام.

عدلیّه

معتقدان به صفت«عدل»دربارۀ خداوند متعال،دیدگاه معتزله و شیعه دربارۀ خداوند، در مقابل جبریّه و اشاعره(پیروان ابو الحسن اشعری)که معتقد به حسن و قبح عقلی و صفت عدل در خدا نیستند.دهخدا می نویسد:«معتزله خود را عدلیه نامند،زیرا گویند:

چون خداوند حکیم است و از حکیم جز خیر و صلاح نیاید و به حکم عقل،رعایت مصالح عباد بر او واجب است،قبیح است بر او که بنده را مجبور کند بر عملی قبیح یا حسن،پس او را بدان عقوبت نماید یا ثواب دهد و این اصل را«عدل»نامند،برخلاف اشعریّه که گویند از روی عقل چیزی بر خداوند واجب نیست،نه صلاح و نه اصلح،و خداوند فعّال ما یشاء است،اگر همۀ بندگان خود را به بهشت برد یا خود همه را به دوزخ فرستد،حیف و جوری نکرده است.» (4)-عدل خداوند،تشیّع.

ص:390

1- 1) .در این زمینه،از جمله ر.ک:«ویژه نامۀ حکومت علوی»(فصلنامه حکومت اسلامی)دفتر دوّم،مقالۀ عدالت اجتماعی در حکومت علوی و مقالات دیگر این مجموعه،فصلنامۀ«فرهنگ جهاد»،شمارۀ 21 و 22 ص 109 مقالۀ عدالت علوی. نیز کتاب«سیاست نامۀ امام علی»که ترجمۀ جلد پنجم از کتاب«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»از محمّدی ری شهری است.
2- 2) .این کتاب در 5 جلد به فارسی هم ترجمه شده است،به نام«امام علی صدای عدالت انسانی»،سیّد هادی خسروشاهی.
3- 3) .از مؤلف.
4- 4) .لغت نامه،دهخدا،ص 13907(به نقل از تعلیقات چهار مقالۀ قزوینی).

عرفان علوی

عرفان ناب اسلامی که در معرفت خدا و هستی و حرکت در مسیر عبودیّت و تعبّد محض در برابر مکتب وحی است،در سیرۀ اهل بیت علیهم السّلام و حیات حضرت امیر علیه السّلام متجلّی است.هرچه مرتبۀ معرفت کسی بالاتر و تسلیم او در برابر امر حق بیشتر باشد،او عارف تر است و کیست که در معرفت و عبادت و محبّت به علی علیه السّلام برسد؟

عرفان علوی،هم در معرفت به مرتبۀ شهود رسیدن است که بالاتر از برهان عقلی است،هم در اطاعت به رتبۀ عشق رسیدن است که فراتر از انجام فرمان برای اسقاط تکلیف است.امام علی علیه السّلام خدایی را که می پرستید،با چشم دل می دید«لم أعبد ربّا لم أره»هم قیامت را با همان دید،مشاهده می کرد و هم خدا را با هرپدیده و قبل و بعد از هرچیز می دید،خدا را برتر از هرچیز می دید و در برابر عظمت خدا چیزی در نگاه او عظیم نبود.وی به راستی معتقد بود که«اللّه اکبر».

مبدأشناسی امام علی علیه السّلام شاهدانه بود و با شهود قلبی خدا را دیده و شناخته بود و می پرستید،هم معادشناسی او شاهدانه بود و در همین دنیا مقامات متقین را در بهشت و درکات فاسقان را در دوزخ مشاهده می کرد و تعبیر«لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا» (1)حاکی از چنین بصیرتی بود.رسالت شناسی او هم عارفانه بود و آنچه را پیامبر می دید و می شنید،او هم می دید و می شنید«أری نور الوحی و الرّسالة و أشمّ ریح النّبوّة» (2)و پیامبر خدا هم به او فرموده بود:«إنّک تسمع ما أسمع و تری ما أری،الاّ أنّک لست بنبیّ». (3)آن حضرت،فرشتگان را می دید و عالم ملکوت را مشاهده می کرد،به حقانیت دین و وحی،ایمانی روشن و شفّاف و یقینی بی تزلزل داشت و می فرمود از آن لحظه که حق را نشانم دادند،هرگز شک نکرده ام:«ما شککت فی الحقّ مذ أریته». (4)عبادت او هم عارفانه و شاهدانه بود و فارغ از بیم دوزخ و شوق بهشت، (5)و چنان در نماز مجذوب حق می شد که

ص:391

1- 1) .بحار الأنوار،ج 40 ص 153.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 192(قاصعه).
3- 3) .همان.
4- 4) .همان،خطبه 4.
5- 5) .همان،حکمت 237.

از غیر خدا فارغ می گشت و«کمال الإنقطاع»که خواستۀ او در مناجات شعبانیه بود،برای حضرتش محقّق بود و حجابهای نور از دیدگان دلش کنار رفته به معدن عظمت الهی واصل شده بود.

عرفان آن حضرت،در متن جهاد و مبارزه و همراه با تولّی و تبرّی بود و اگر حکومت را می پذیرفت و شمشیر می زد همه و همه«برای خدا»بود و شاهدش نبرد مخلصانۀ او در غزوۀ خندق،با عمرو بن عبدودّ و سر بریدن او به خاطر خدا:

گفت:من تیغ از پی حق می زنم بندۀ حقّم نه مأمور تنم

شناخت باطن بی ارزش دنیا و فریب نخوردن از جلوه گریهای این عجوزۀ مکّار و بی وفا و شعار«غرّی غیری»آن حضرت و همواره نگاه به آخرت داشتن و مفتون دنیا نشدن،از شاخصه های دیگر عرفان علوی است.این گوشه ای از گسترۀ عرفان علوی است.مطالعۀ کلمات آن حضرت و خطبه هایش،مواعظ و پندهایش،دعای کمیل و صباح و مناجات مسجد کوفه،سیره و زندگی اش،ابعاد دیگری از این عرفان ناب و الهی و در متن عمل و تعهّد اجتماعی را نشان می دهد و فرسنگها با آنچه دراویش و صوفیان می پندارند و خود را به او منتسب می کند،فاصله دارد. (1)-لو کشف الغطاء.

عصمت

از معتقدات شیعه دربارۀ پیامبران و امامان،«عصمت»است،به این معنی که این حجتهای الهی چون هادیان بشر و پیشوایان امّت اند و امام کسی است که به گفتار و کردار او اقتدا می شود و این تبعیت در همۀ شؤون است،ناچار باید مصون از هرخطا و خلاف و گناه باشد.عصمت،یک نیروی درونی حفاظت از گناه و مصونیت از اشتباه است که مایۀ اعتماد و اطمینان پیروان به درستی گفته ها و اعمال پیامبر و امام و انطباق آنها با حق و دین خداست.

ص:392

1- 1) .در زمینۀ عرفان علوی،از جمله ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 4،مقالۀ اول از آیة اللّه جوادی آملی.

برای اثبات آن به آیاتی از قرآن نیز استدلال شده است،همچون آیۀ «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ.. .بقره124/»، «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً.. .سجده24/»، «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا.. .انبیاء73/»، «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ.. .احزاب33/»، «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی.. .نجم3/».حدیث ثقلین و احادیث دیگر نیز مستند این عقیده است،چون أئمه و عترت،همتای قرآن قرار داده شده اند و قرآن هم معصوم و مصون از خطاست و امر به تمسّک به هردو شده است،اگر خطا در أئمه بود،مثل قرآن امر به تمسّک به آنان نمی شد.معنای تمسّک این است که حرفها و کارهایشان حجّت است و اگر معصوم نباشند،امر به تمسّک موجب گمراهی مردم می شود. (1)

عقیده به عصمت امامان و حضرت زهرا علیها السّلام مورد اتفاق علمای شیعه است.شیخ مفید می گوید:همۀ امامیه معتقدند که پیشوای دین نمی تواند کسی جز معصوم از مخالفت با خدا و دانای به همۀ علوم دین و کامل در فضیلت و برتر از همه باشد. (2)یکی از تفاوتهای امام با مردم عادی،برخورداری او از عصمت است.در توقیعی که حضرت مهدی علیه السّلام در پاسخ نامۀ احمد بن اسحاق اشعری نوشت،ضمن برشمردن صفات أئمه و اوصیای پیامبر تأکید فرمود که فرق میان امام و مأموم،همین عصمت از گناهان و پاکی از عیبها و آلودگیها و منزّه بودن از اشتباه است و امامان خزانه داران علم الهی و امین حکمت و راز خداوندند و اگر چنین نبود،آنان با مردم فرقی نداشتند و حق و باطل شناخته نمی شد و هرکس به دروغ ادعای امامت می کرد:«...بأن عصمهم من الذّنوب و برّأهم من العیوب و طهّرهم من الدّنس و نزّههم من اللّبس و جعلهم خزّان علمه و مستودع حکمته و موضع سرّه و أیّدهم بالدّلائل،و لو لا ذلک لکان النّاس علی سواء...» (3)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله امامان از نسل حسین بن علی علیه السّلام را امین و معصوم دانسته است:

«الأئمّة بعدی إثنا عشر،تسعة من صلب الحسین،امناء معصومون» (4)و اینگونه روایات،

ص:393

1- 1) .اعیان الشیعه ج 1 ص 370 دربارۀ عصمت از جمله ر.ک:«العصمة،حقیقتها،ادلّتها»مرکز الرساله.
2- 2) .اوائل المقالات،مفید،ص 47.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 25 ص 182.
4- 4) .همان،ج 36 ص 291.

بسیار است. (1)در زیارت جامعۀ کبیره نیز می خوانیم:«عصمکم اللّه من الزّلل و آمنکم من الفتن و طهّرکم من الدّنس و أذهب عنکم الرّجس و طهّرکم تطهیرا»نیز با عنوان «المهدیّون المعصومون»در همین دعا از امامان یاد شده است.

برای رهروی در مسیر حق،اقتدا به پیشوایان صالح که از هرلغزش و گناهی معصومند، شرط رسیدن به مقصود است و این عقیدۀ مترقّی دربارۀ پیامبران و امامان مایۀ فخر شیعه است که کسانی را به امامت پذیرفته اند که نه تنها معصیت نمی کنند،حتی فکر گناه هم در ذهن آنان خطور نمی کند.امام سجاد علیه السّلام فرمود:«الإمام منّا لا یکون الاّ معصوما...» (2)امام از ما اهل بیت،جز معصوم نمی باشد و عصمت امری نیست که در ظاهر خلقت باشد و از ظاهر شناخته شود،بلکه باید از روی نصّ و دلیل خاصّ باشد و معصوم،یعنی آنکه به ریسمان الهی یعنی قرآن چنگ بزند و خود را با آن قرین سازد و امام و قرآن از یکدیگر جدا نمی شوند،امام به سوی قرآن هدایت می کند و قرآن به سوی امام.

از امام صادق علیه السّلام پرسیدند:معنای عصمت در امام چیست؟فرمود:معصوم کسی است که با توفیق الهی از همۀ محرّمات خدا پرهیز می کند. (3)لزوم اطاعت از معصوم نیز به اطاعت از خدا منتهی می شود،چون امام معصوم،هدایتگر انسان به سوی خداوند است و به فرمودۀ امام علی علیه السّلام،خداوند از آن رو به اطاعت اولی الأمر در کنار خدا و رسول فرمان داد،چون که آنان معصوم و پاکند و به نافرمانی خدا امر نمی کنند:«...انّما أمر بطاعة اولی الأمر،لأنّهم معصومون مطهّرون لا یأمرون بمعصیته». (4)

مرحوم صدوق تصریح می کند:اعتقاد ما دربارۀ پیامبران و امامان این است که آنان معصوم و پاک از هرآلودگی اند و هرگز گناه نمی کنند،نه صغیره نه کبیره،در امر خدا نافرمانی نمی کنند و آنچه را فرمان یافته اند اطاعت می کنند،هرکس عصمت را از آنان نفی کند حتی در حالی از حالاتشان از آنان نفی کند،آنان را نشناخته است و دربارۀ آنان بر این

ص:394

1- 1) .ر.ک:«بحار الأنوار»ج 25 ص 191،«اصول کافی»ج 1،«التنبیه بالمعلوم»شیخ حرّ عاملی،«احقاق الحق»قاضی نور اللّه،ج 2 ص 286.
2- 2) .بحار الأنوار:ج 25 ص 194.
3- 3) .همان.
4- 4) .همان،ص 200 حدیث 11.

باوریم که ایشان موصوف به کمال و تمام و علم اند،از آغاز کارشان تا پایان و در هیچ حالی به هیچ نقص و عصیان و جهل متّصف نمی شوند. (1)این از بزرگترین عنایتها و موهبتهای الهی به انسانهاست که رهبران آنان را دارای«عصمت»قرار دهد و از درخشان ترین ابعاد اعتقادی شیعه است که در پیامبران و امامان،عصمت را شرط می دانند و این عقیده،حدّ اعلای قابلیت اعتماد به رهبران الهی را تضمین و فراهم می کند.

به تعبیر شهید مطهری:پیامبران از درون خود با واقعیّت هستی ارتباط و اتّصال دارند و در متن واقعیّت هرگز اشتباه معنی ندارد.انسانهایی که از نظر آگاهیها در متن جریان واقعیت قرار می گیرند و با بن هستی و ریشۀ وجود و جریانها متّصل و یکجا می شوند، دیگر از هرگونه اشتباه،مصون و معصوم خواهند بود. (2)اعتقاد به عصمت،درواقع ارزش نهادن به انسان است و انسان را تا حدّی بالا می برد که تنها و تنها از خدا و یا کسی که خداوند به او عصمت داده اطاعت می کند و زیر بار هرکسی نرود،و چه اهتمامی بالاتر از این برای مقام انسان؟-امامت.

عقد اخوّت-صیغۀ برادری،مؤاخات

علاّمه امینی

علامه بزرگوار،مرحوم عبد الحسین امینی(1287-1390 ق)مؤلف کتاب عظیم و جهانی«الغدیر»در 11 جلد،از دلباختگان اهل بیت و عالمان تلاشگر و مخلص و از فانیان در محبّت امیر المؤمنین علیه السّلام و از مصلحان فکری در جهان اسلام است.عشق مولا او را به هجرت به حوزۀ علمیه نجف واداشت و عمر خود را در دفاع از آرمان شیعه و غدیر و ردّ تهمتها و اثبات حقانیت تشیّع و مکتب اهل بیت صرف کرد.

وی علاوه بر تلاشهای قلمی و تألیفی،بیانی قوی و خطابه ای مهیّج داشت و در

ص:395

1- 1) .اعتقادات صدوق،ص 108 به نقل از بحار الأنوار،ج 25 ص 211.
2- 2) .وحی و نبوّت،ص 13.

محافل مختلف منبر می رفت و نطق پرشور و منطق استوارش مخاطبان را تحت تأثیر قرار می داد.

از کتابهای دیگر او«شهداء الفضیلة»،«سیرتنا و سنّتنا»،«ادب الزائر»،«ریاض الانس»، «ثمرات الأسفار»و«العترة الطاهرة فی الکتاب العزیز»است.وی در نجف اشرف کتابخانۀ عمومی امیر المؤمنین علیه السّلام را تأسیس کرد تا محققان در قلمرو پژوهش های دینی و تاریخی، در دسترسی به منابع چاپی و خطی مشکلی نداشته باشند.نام کتابخانه اش،«مکتبة الامام امیر المؤمنین العامة»است.وی سرانجام در 12 تیرماه سال 1349 ش در 68 سالگی پس از مدتی بیماری و بستری بودن،در تهران درگذشت،و پس از تشییع باشکوه به عراق منتقل شد.قبر او در نجف کنار کتابخانۀ عمومی خویش است. (1)

-الغدیر،شهداء الفضیله،کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین علیه السّلام.

علاّمۀ مجلسی-بحار الأنوار

علم بلایا و منایا

بلایا جمع بلیّه به معنای رنجها و گرفتاریهاست،منایا هم جمع منیّه است،به معنای مرگ ومیرها،یکی از فضایل علی بن ابی طالب علیه السّلام در بعد علم،آگاهی او پیشاپیش از حوادث آینده و گرفتاریهایی که برای اشخاص پیدا خواهد شد و زمان مرگ و نحوۀ مردن یا کشته شدن اشخاص است که وی آگاه بود و از آیندۀ اشخاص خبر می داد و این اسرار را به بعضی از یاران خود نیز آموخته بود.حضرت علی علیه السّلام می فرمود:«سلونی قبل أن تفقدونی،ألا تسئلون من عنده علم المنایا و البلایا و الأنساب؟» (2)،پیش از آنکه مرا از دست بدهید از من بپرسید.چرا از کسی نمی پرسید که علم منایا و بلایا و نسبها نزد اوست؟

این موضوع به«علم امامت»مربوط می شود که دانش امامان به علم الهی وصل است و چیزی از آنان پوشیده نیست و احادیث بسیاری است که آنان محدّث و مفهم و خزّان

ص:396

1- 1) .دربارۀ وی ر.ک:«یادنامه علامۀ امینی»و«حماسه غدیر»،محمّد رضا حکیمی،«علامه امینی،مصلح نستوه»، سید کباری،مجله«کوثر»،شماره 2 ص 42،«علامه امینی،جرعه نوش غدیر»،مهدی لطفی.
2- 2) .سنن الامام علی علیه السّلام،ص 56،59 و 60،بحار الأنوار،ج 26 ص 147.

علم پروردگارند و چیزی از علم آسمانها و زمین از آنان محجوب نیست و دانش همۀ فرشتگان و پیامبران نزد آنان است. (1)امام باقر علیه السّلام هم می فرمود:«انّا أهل بیت علّمنا المنایا و البلایا و الأنساب...» (2)ما خاندانی هستیم که علم منایا و بلایا و نسبها را به ما آموخته اند.اسحاق بن عمّار شنید که امام کاظم علیه السّلام خبر از شهادت کسی می داد.پیش خود گفت:عجبا!او می داند که مردی از شیعیانش کی می میرد!حضرت با حالتی شبیه غضب آلود به او رو کرد و فرمود:ای اسحاق!رشید هجری علم منایا و بلایا می دانست، امام سزاوارتر است که آن را بداند. (3)امام علی علیه السّلام به رشید هجری می گفت:رشید بلایا.علم بلایا و منایا را به او آموخته بود،هرگاه رشید کسی را می دید،می گفت:فلانی اینگونه خواهد مرد و تو اینگونه شهید خواهی شد و همانطور می شد که رشید خبر داده بود. (4)

عمار یاسر و حبیب بن مظاهر و میثم تمّار نیز از مولایشان امیر المؤمنین علیه السّلام این علوم و اسرار را آموخته بودند و شهادت خود و دیگران و نحوۀ شهادت را پیشگویی می کردند و از اصحاب سرّ آن حضرت به شمار می رفتند.

امام علی علیه السّلام می فرمود:«عندی علم المنایا و البلایا و الوصایا و الأسباب،و فصل الخطاب و مولد الإسلام و موارد الکفر و أنا صاحب المیسم و أنا الفاروق الأکبر و أنا صاحب الکرّات و دولة الدّول،فسئلونی عمّا یکون الی یوم القیامة و عمّا کان علی عهد کلّ نبیّ بعثه اللّه». (5)این حدیث،گستردگی دانش او را در زمینه ها و زمانهای مختلف می رساند. (6)چنین امامی شایسته ترین فرد برای نیابت و خلافت پیامبر خداست.

-فضایل علی علیه السّلام،سلونی قبل ان تفقدونی،حدیث مدینة العلم.

علویان

منسوبین به«علی»،آنان که تفکّر علوی دارند،یا از نسل علی بن ابی طالب اند.

اصطلاحا فرزندانی از علی بن ابی طالب که از نسل پنج پسر او(امام حسن،امام حسین،

ص:397

1- 1) .احادیث آن را در بحار الأنوار،ج 26 ببینید.
2- 2) .احادیث آن را در بحار الأنوار،ج 26 ببینید.
3- 3) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 207.
4- 4) .مرآة العقول،ج 6 ص 67.
5- 5) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 10 ص 63،مناقب،ج 2 ص 39.
6- 6) .برای آگاهی از شاخه های مختلف علم امام علی،ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 10.

عباس،محمّد حنفیّه و عمر اطرف)باشند،علویان نامیده می شوند. (1)

سادات علوی،در دورۀ امویان و عباسیان،هم تحت تعقیب و آزار حکّام بودند،هم علیه حکومتهای جور مبارزه می کردند.زید بن علی در زمان هشام بن عبد الملک قیام کرد و به شهادت رسید،پسرش یحیی بن زید در خراسان و جوزجان قیام کرد و شهید شد و شهیدانی چون«نفس زکیّه»و«شهید فخّ»از علویانی بودند که بر ضدّ خلافت قیام کردند.

موضع أئمّه علیهم السّلام نسبت به نهضتهای آنان چندان جانبدارانه نبود،چون شرایط را برای قیام مسلّحانه مناسب و مساعد نمی دیدند.پس از روی کار آمدن عباسیان،گرایش به علویان در ایران افزایش یافت و نخستین حکومت شیعی توسّط علویان در منطقۀ طبرستان ایران در سال 250 ق پدید آمد و کسانی همچون داعی صغیر،داعی کبیر،اطروش،ناصر کبیر و...

حکومت کردند.آنان شیعه بودند(هرچند عده ای ایشان را زیدی مذهب می دانند)و بر احیای ارزشهای دینی پای می فشردند. (2)علویان یا نصیریّه،نام فرقه ای است که در مناطقی از سوریه به سر می برند و حاکمان دولت سوریه هم از آنان شمرده می شوند.

-دولتهای شیعی.

علی بن ابی طالب علیه السّلام

دربارۀ شخصیت،فضایل،سخنان و مباحث مربوط به امیر المؤمنین علیه السّلام،در موارد مختلفی از این فرهنگنامه مطالبی آمده است.در اینجا مروری بر زندگی آن حضرت داریم:

علی بن ابی طالب علیه السّلام،امام نخست شیعه و وصیّ پیامبر اسلام،در روز 13 رجب سال 30 عام الفیل(10 سال پیش از بعثت)در مکّه و درون کعبه به دنیا آمد(-مولود کعبه).

پدرش ابو طالب،از چهره های بانفوذ و محبوب بنی هاشم و مادرش فاطمه بنت اسد بود.

دوران کودکی را در کنار حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله گذراند.وقتی پیامبر خدا به نبوت معبوث شد، نخستین مردی بود که به او ایمان آورد و در روزی که پیامبر مأمور شد دعوت خود را نسبت به خویشاوندان علنی کند،ایمان خود را به پیامبر اظهار کرد،پیامبر هم او را وصیّ و

ص:398

1- 1) .لغت نامه،دهخدا،ج 10 ص 14202.
2- 2) .در این زمینه ر.ک:«علویان طبرستان»،بهاء الدین قهرمانی نژاد،«علویان طبرستان»،ابو الفتح حکیمیان.

جانشین خود خواند(-یوم الدّار).سالهای نخست دوران مکّه را در کنار رسول خدا بود و هنگامی که پیامبر می خواست به مدینه هجرت کند،در شب توطئه قریش برای کشتن پیامبر،در بستر آن حضرت خوابید(-لیلة المبیت).علی علیه السّلام هم چند روز پس از پیامبر اسلام،به مدینه هجرت کرد.در نبرد بدر،شرکت داشت،در سال دوم هجرت،با دختر پیامبر،فاطمه علیها السّلام ازدواج کرد.ثمرۀ این ازدواج چهار فرزند بود:حسن،حسین،زینب و ام کلثوم علیهم السّلام.توطئه های کفار آغاز شد و علی علیه السّلام در کنار پیامبر،به دفاع از اسلام و مبارزه با مشرکان و منافقان پرداخت و در غزواتی چون بدر،احد،خیبر،خندق،حنین،...حماسه ها آفرید و ذو الفقار او صف دشمنان را می شکافت و کفار کین توز را به هلاکت می رساند.

در آخرین سال عمر پیامبر،وقتی که حضرت رسول از واپسین حجّ خویش که حجة الوداع نام دارد برمی گشت،در منطقۀ غدیر خم،پس از خطبه ای طولانی در حضور نزدیک به صد و پنجاه هزار نفر،علی علیه السّلام را به جانشینی خود تعیین کرد و جملۀ تاریخی خویش(من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه)را فرمود،همه با علی علیه السّلام بیعت کردند.و ماه پس از این واقعه، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله وفات نمود،امّا گروهی از مردم به دنبال توطئه ای در سقیفۀ بنی ساعده (-سقیفه بنی ساعده)با ابو بکر بیعت کردند و علی علیه السّلام را از خلافت کنار زدند.با آنکه امیر المؤمنین،خود را از همه سزاوارتر برای خلافت می دانست و این حق شرعی او بود،به خاطر مصلحت اسلام و حفظ وحدت،با حاکمان به منازعه برنخاست و 25 سال دوران سه خلیفه را با تلخکامی و مظلومیّت تحمّل کرد(-مظلومیّت علی علیه السّلام).پس از کشته شدن عثمان،مردم دور آن حضرت جمع شدند و با اصرار بر او قبولاندند که خلافت را برعهده بگیرد.با او بیعت کردند و وی خلافت را عهده دار شد.

دنیاطلبان و کین توزان،خون عثمان را بهانه قرار دادند و بر ضدّ حکومت علوی آشوب به راه انداختند.پیمان شکستند و به نزاع پرداختند.این بود که سه جنگ جمل،صفین و نهروان پیش آمد و علی علیه السّلام با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگید.حکومت علی علیه السّلام حکومت عدالت و قسط و حق بود(-حکومت علوی)و این بر خیلی از امتیازخواهان گران بود و تحمّل عدل علوی را نداشتند.معاویه دسیسه های گوناگونی تدارک دید و علاوه بر جنگ صفین،شورشها و فتنه های زیادی را به راه انداخت.گروهی که از سپاه خود او جدا شده و

ص:399

بنای ناسازگاری نهادند(-خوارج نهروان)عامل بروز جنگ نهروان شدند و اغلب آنان در آن جنگ کشته شدند.در نهایت،در 19 رمضان سال 40 هجری،امیر المؤمنین به دست یکی از همان خوارج که جان سالم به در برده بود،به نام ابن ملجم ضربت خورد و در 21 رمضان به شهادت رسید.

امام علی علیه السّلام هنگام شهادت 63 سال داشت و مدّت نزدیک به 5 سال حکومت کرد و شهید عدالت خویش گشت.پس از شهادت،پیکر او را در بیرون کوفه(-نجف)در محلّی به نام غریّ دفن کردند.جای قبر او تا سالها پنهان بود(-قبر پنهان علی علیه السّلام).اکنون در شهر نجف از شهرهای عراق،مرقد نورانی او جلوه گاه محبّت و ولایت و عدالت است و زیارتگاه عاشقان مولی. (1)-امیر المؤمنین،فضایل علی،القاب و کنیه های علی، کتاشناسی علی،سیرۀ علوی،مدایح علوی و...

علی علیه السّلام از زبان دیگران

اشاره

«عطر آن است که خود ببوید،نه آنکه عطّار بگوید».شخصیت علی علیه السّلام در زندگی و گفتار و کردارش و در آیات قرآن و احادیث نبوی و روایات أئمۀ معصوم و هزاران کتاب و اثر،آن چنان مشهود و روشن است که نیازی به استناد به سخنان دیگران نیست.امّا برای آنکه نشان داده شود این ابرمرد بی نظیر تاریخ،چشم و دل غیرمسلمانان و غیر شیعه را نیز مسحور و مسخّر خویش ساخته است،به عنوان نمونه جملاتی را از دیگران(غیر مسلمانان و مسلمانان غیر شیعه)می آوریم:

در گفتار غیرمسلمانان:

شبلی شمیّل(از پیشتازان مکتب مادیگری):

پیشوا علی بن ابی طالب،بزرگ بزرگان،یگانه نسخه ای است که نه شرق و نه غرب،نه

ص:400

1- 1) .دربارۀ زندگینامۀ آن حضرت،کتاب بیش از آن است که در اینجا بتوان یاد کرد.می توانید به«کتابشناسی حضرت علی علیه السّلام»اثر زهرا میرزاخانی مراجعه کنید.به عنوان نمونه:«حماسۀ خورشید»،هادی دستباز،«زندگانی امیر المؤمنین»، رسولی محلاّتی،«فروغ ولایت»،جعفر سبحانی،«راه علی»،سیّد رضا صدر،«امام علی»عبد الفتاح عبد المقصود،«علی کیست؟»فضل اللّه کمپانی،«مظهر ولایت»،علی اصغر ناظم زاده،«مرد نامتناهی»،حسن صدر،«قصۀ کوفه»علی نظری منفرد،«خاطرات امیر المؤمنین»صبوری.

در گذشته و نه امروز،صورتی مطابق این نسخه ندیده است. (1)

جبران خلیل جبران(از نویسندگان و متفکّران مسیحی عرب):

من معتقدم که فرزند ابو طالب نخستین عرب بود که با روح کلّی رابطه برقرار نمود.او اولین شخصیت از عرب بود که لبانش نغمۀ روح کلّی را در گوش مردمی طنین انداز نمود که پیش از او آن را نشنیده بودند...او از این دنیا رخت بربست،در حالی که رسالت خود را به جهانیان نرسانده بود،او چشم از این جهان پوشید،مانند پیامبرانی که در جوامع بشری مبعوث می شدند که گنجایش آن پیامبران را نداشتند و به مردمی وارد می شدند که شایستۀ آن پیامبران نبودند و در زمانی ظهور می کردند که زمان آنان نبود. (2)

میخائیل نعیمه(نویسنده و صاحب نظر مسیحی عرب):

هیچ مورّخ و نویسنده ای هراندازه هم که از امتیاز نبوغ و رادمردی برخوردار باشد، نمی تواند از انسان بزرگی مانند پیشوا علی علیه السّلام یک چهرۀ کلّی در مجموعه ای که حتّی هزار صفحه هم باشد ترسیم نماید و دورانی پر از رویدادهای بزرگ مانند دوران او را توضیح دهد.تفکرات و اندیشه های آن ابرمرد عربی و گفتار و کرداری را که او میان خود و پروردگارش انجام داده است،نه گوشی شنیده و نه چشمی دیده است.هرصورتی که ما از او ترسیم و نقاشی کنیم،مسلّما تصویر ناقصی خواهد بود. (3)

جرج جرداق(دانشمند و نویسندۀ عرب زبان مسیحی):

آیا انسان بزرگی مانند علی را می شناسی که حقیقت انسانی را به عقول و مشاعر بشری آشنا سازد؟آن حقیقت انسانی که سرگذشتی چون ازل و آیندۀ باقی چون ابدیت و ژرفایی بس عمیق دارد که هریک از صاحبان عقول و نفوس بزرگ مطابق روش و طبع خود،آن را درک می کند و دیگر انسانهای عادی بدون اینکه خود بدانند در سایۀ آنان زندگی می کنند...علی بدین سان تجسّم یافتۀ آن قدرت شگفت انگیز است که او را در پیروزیها و شکستها یکسان نشان می دهد،زیرا عامل ملاک او در پیروزیها و شکستها همان قدرت

ص:401

1- 1) .صوت العدالة الانسانیه،جرج جرداق،ص 19.
2- 2) .الامام علی،عبد الفتاح عبد المقصود،ج 1 مقدمه.
3- 3) .صوت العدالة الانسانیه،ص 7.

است که در میدان جنگ چه با چهرۀ پیروزمند بیرون آید چه با شکست روبه رو شود،و همچنین در میدان سیاست و هرمیدان دیگری که برای تکاپوی زندگی تصوّر شود یکسان است. (1)

سلیمان کتّانی(نویسنده و ادیب مسیحی لبنانی):

فضیلتها در کرانۀ شخصیت تو دوش به دوش هم صف کشیده اند و رابطۀ آنها با همدیگر چنان است که گویی قافله ها در طول خط منظّمی ردیف شده و آرام آرام،سینۀ جاده ها را می شکافند و به سیر خود ادامه می دهند،منظم و حساب شده،با وضعی موزون و هماهنگ،پس باید تو را بخشایشگری نامید که از بالای قلّه های زهد و پارسایی همچنان می جوشی و می خروشی،تا جویبارهای سخاوت و جود از اطرافت به هرسو ریزش کند. (2)

در گفتار اهل سنت:

حسن بن یسار بصری(از علمای مشهور قرن اوّل):

علی تیری به هدف خورده از کمان الهی به سوی دشمنانش بود.او ربّانی این امّت بود و از میان امّت،صاحب فضل و سابقه و خویشاوندی با پیامبر بود.از دستور خدا غافل نمی شد و در دین خدا،مورد ایراد و سرزنش نبود.از مال خدا سرقت نکرد و حقّ قرآن را ادا کرد و از جانب آن به بهشتی دل انگیز دست یافت. (3)

ابن ابی الحدید(شارح معتزلی مذهب نهج البلاغه):

امتیازات انسانی علی علیه السّلام از لحاظ عظمت و جلال و شهرت در آن حدّ اعلاست که شرح کردن آن و بحث و تفصیل دادن آنها ناروا و بیهوده است.من چه بگویم دربارۀ مردی که دشمنانش نتوانستند عظمتها و فضایل او را منکر شوند و همۀ آنان به برتری شخصیت او اعتراف کردند،من چه بگویم دربارۀ مردی که همۀ فضیلتها به او منتهی می شود و هر مکتب و هرگروهی خود را به او منسوب می سازد.آری اوست رئیس همۀ فضیلتها. (4)

ص:402

1- 1) .همان،ج 1 ص 23 و 24.
2- 2) .امام علی پیشوا و پشتیبان،ص 436.
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،مقدمه،ص 5،دانشنامۀ امیر المؤمنین،ج 8 ص 421.
4- 4) .همان،ص 16 و 17(همۀ مقدمۀ وی خواندنی و شگفت است).

محمّد ابو الفضل ابراهیم(محقق بزرگ مصری):

در شخصیت امام علی بن ابی طالب علیه السّلام آن قدر کمالات و عناصر پسندیده و عظمتهای روحی و نورانیت تکاملی و شرافت عالی توأم با فطرت پاک و نفس محبوب خداوندی جمع شده است که در هیچ یک از انسانهای بزرگ دیده نمی شود. (1)

محمّد عبده(شارح نهج البلاغه و شاگرد سیّد جمال اسدآبادی):

هنگام مطالعۀ نهج البلاغه،گاهی یک عقل نورانی را می دیدم که شباهتی به مخلوق جسمانی نداشت.این عقل نورانی از گروه ارواح و مجرّدات الهی(ملکوتیان)جدا شده و به روح انسانی پیوسته و آن روح انسانی را از پوشاکهای طبیعت تجرید نموده،تا ملکوت اعلا بالا برده و به عالم شهود و دیدار روشن ترین انوار نایل ساخته است و با این وصف شگفت انگیز،پس از رهایی از عوارض طبیعت در عالم قدس آرمیده است و لحظات دیگری صدای گویندۀ حکمت را می شنیدم که واقعیات درست را به پیشتازان و زمامداران گوشزد می کرد و موقعیتهای تردیدآمیز را به آنان نشان می داد و آنان را از لغزشهای اضطراب آور برحذر می داشت و به دقایق سیاست و طرق کیاست راهنمایی می کرد و آنان را با مقام واقعی ریاست آشنا می ساخت و به عظمت تدبیر و سرنوشت شایسته بالا می برد. (2)

ابو جعفر اسکافی(از متکلّمان بزرگ معتزلی قرن سوم):

بنی امیه از بیان فضایل علی علیه السّلام منع می کردند و راوی فضایل وی را مجازات می کردند...و اگر خداوند در این مرد سرّی نمی نهاد-که آنکه می داند،می داند!-در فضیلت او حدیثی نقل نمی شد و منقبتی از او شناخته نمی گشت. (3)

جاحظ بصری(ادیب بزرگ معتزلی،متوفای 255 ق):

آنگاه که سخن از پیشتازان اسلام یا دین شناسان و زاهدان در اموال مردم باشد و هرگاه که سخن از بخشندگان به گرسنگان به میان آید،نام کسی جز علی-که رویش درخشان باد-بر زبان نیاید. (4)

ص:403

1- 1) .همان،مقدمه به قلم محمّد ابو الفضل ابراهیم.
2- 2) .شرح نهج البلاغه،محمّد عبده،مقدمه،ص 7.
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 4 ص 73.
4- 4) .رسائل الجاحظ،ج 4 ص 125.

سفیان ثوری(از بزرگان اصحاب حدیث در قرن دوّم):

علی بن ابی طالب علیه السّلام در میان مسلمانان و مشرکان همچون کوه بود.خداوند به وسیلۀ او مسلمانان را عزّت بخشید و مشرکان را خوار ساخت. (1)

فخر رازی(مفسّر بزرگ اهل سنّت در قرن ششم):

هرکس در دین خود به علی بن ابی طالب علیه السّلام اقتدا کند،هدایت یافته است،چراکه پیامبر خدا فرمود:خدایا حق را با علی بچرخان،هرجا که او باشد. (2)

مسعودی(مورّخ بزرگ و مؤلف«مروج الذّهب»):

آنچه اصحاب پیامبر به خاطر آنها شایستۀ برتری اند عبارت است از:سبقت به ایمان، هجرت،یاری رسول خدا،نزدیکی و خویشاوندی با پیامبر،قناعت،جان نثاری در راه پیامبر،آگاهی به کتاب خدا،جهاد فی سبیل اللّه،پارسایی،زهد،داوری،فقه،دانش،و در همۀ این ها علی علیه السّلام بیشترین بهره و بزرگترین سهم را داشت،تا آنجا که پیامبر خدا او را برادر خویش قرار داد. (3)

ابو الفرج اصفهانی(مؤلف«الأغانی»و«مقاتل الطالبیّین»):

فضایل وی بیش از آن است که بتوان شمرد...امیر مؤمنان به اجماع مخالفان و پیروان، دشمنان و دوستداران،به خاطر فضایل مشهور وی در بین عامّه-و نه آنچه در بین خواصّ مکتوب است که جای سرپوش گذاشتن و بی اعتنایی کردن ندارد-به گونه ای است که ما را از سخن گفتن و استشهاد به روایات،باز می دارد. (4)

ابو نعیم اصفهانی(مؤلف«حلیة الأولیاء»از عالمان قرن پنجم):

سرور قوم،دوستدار مشهود،محبوب معبود،دروازۀ شهر دانشها،مخاطب اصلی خطابها و اشارات،پرچم هدایت یافتگان،فروغ اطاعت کنندگان،ولیّ پرواپیشگان،پیشوای دادگستران،نخستین ایمان آورندگان،استوارترین داوران اهل یقین،«علی بن ابی طالب»، پیشوای متقیان و زینت عارفان،خبردهنده از حقایق توحید،صاحبدل فرزانه،زبان

ص:404

1- 1) .مناقب،ج 2 ص 68.
2- 2) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 8 ص 421.
3- 3) .مروج الذهب،ج 2 ص 425(در شیعه یا سنّی بودن مسعودی بحث است).
4- 4) .دانشنامۀ امیر المؤمنین،ج 8 ص 412.

پرسشگر و گوش شنوا،وفادار به پیمان،کورکنندۀ چشم فتنه ها و سرافراز همۀ آزمونها، دفع کنندۀ ناکثین،خوارسازندۀ قاسطین و کوبندۀ مارقین،استوار در راه دین خدا و شیفتۀ ذات آفریدگار. (1)

احمد بن حنبل(پیشوای مذهب حنفی،متوفای 241 ق):

برای هیچ کدام از اصحاب پیغمبر خدا،فضایلی که برای علی بن ابی طالب نقل شده، نقل نشده است.علی همواره با حق بود و حق با او بود هرجا که بود. (2)

سخن بزرگان علم و ادب و حکمت و سیاست دربارۀ آن حضرت بسیار است.آنچه یاد شد نمونه ای از آن بسیار بود. (3)

علی علیه السّلام از زبان علی علیه السّلام

یکی از راههای شناخت زندگی و شخصیت هرکس،مطالبی است که خود او بیان کرده است.در مورد امیر المؤمنین علیه السّلام احادیث فراوانی وجود دارد که آن حضرت،هم از فضایل و مناقب خویش سخن گفته است،هم خاطراتی از گذشته و نکاتی از زندگی خویش و ترسیمی از تفکّر و حالات و احساسات خود ارائه نموده است.این است که علی علیه السّلام را از زبان خودش بهتر و بی پرده تر و بی واسطه تر می توان شناخت.نهج البلاغه هم گوشه هایی از آن را بیان می کند.گرچه خودستایی ناپسند است،امّا اینکه حضرت علی علیه السّلام از فضایل خویش می گوید،نه به عنوان مدح و ستایش از خویش،بلکه هم یادکردی از نعمتهای خداست،هم بیان حقایق تاریخی برای روشنگری افکار مردم است،هم دفاع از حقانیت مظلومی است که دشمنان از روی حسد،فضایل او را کتمان می کردند،هم دفاع از حقّ مردم است که می بایست با چنین شخصیتی آشنا باشند و مهر او را در دل بپرورند،هم دفاع از خویش است در برابر تهمتها و تهاجمهای مخالفان که شخصیت والای او را تخریب می کردند.آنچه هم که خود حضرت دربارۀ خویش فرموده،قطره ای از دریا و در

ص:405

1- 1) .حلیة الاولیاء،ج 1 ص 61.
2- 2) .دانشنامۀ امیر المؤمنین،ج 8 ص 414.
3- 3) .در این زمینه از جمله ر.ک:«امام علی و دیگران»از گودرز نجفی که جملاتی از مشاهیر اسلام و مسیحیّت را گردآوری کرده است و«المقتطفات»ابن رویش،ص 440 که سخن 33 نفر از بزرگان علم را دربارۀ آن حضرت و اهل بیت آورده است.

خور فهم و ظرفیّت مخاطبان بوده است،وگرنه:

کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست که تر کنیم سرانگشت و صفحه بشماریم

ترسیم شخصیت و سیمای آن حضرت از زبان خودش در این مختصر نمی گنجد،گوشه ای از بیانات حضرت دربارۀ خویشتن چنین است:من نزدیکترین خویشاوند پیامبرم که از دوران طفولیت با او بوده ام و همچون جزئی از وجود رسول خدا و بازوی او،فروغ تابان او،شاخه ای از درخت وجود او بودم.دین من دین اوست و شرافتم شرافت پیامبر،در حال زنده بودن پیامبر و پس از وفاتش،از همه به او نزدیک تر و سزاوارتر بودم،آخرین کسی بودم که وی را دیدم و رسول خدا سرش بر دامن من بود که به ملکوت خدا پرکشید.من بنده ای از بندگان محمّدم،هرگز با او مخالفت نکرده ام،در هیچ فضیلتی کسی جز پیامبر بر من تقدّم ندارد.اولین فردم که دعوت حق را پذیرفت.من،آیت کبری،صدّیق اکبر،فاروق اعظم،قرآن ناطق،داناترین فرد به کتاب و سنّت،تقسیم کنندۀ بهشت و دوزخ،صاحب علم بلایا و منایا،حیدر کرّار و فصل الخطاب و وصیّ پیامبرم و...(که همۀ اینها مضمون احادیثی از آن حضرت است).

در خطبه هایی شگفت و احادیثی طولانی آن حضرت مناقب مهمّی برای خویش برشمرده است،مثل حدیثی که در کتاب«اختصاص»روایت شده و در پاسخ به سؤال یکی از بزرگان یهود،منقبتهای ویژه برای حضرت بیان شده است، (1)یا حدیث دیگری در خصال صدوق که مکحول روایت کرده که امام،هفتاد فضیلت اختصاصی برای خویش بیان کرده است. (2)و احادیث فراوان دیگر.به عنوان نمونه یک حدیث می آوریم:«أنا حجّة اللّه،و أنا خلیفة اللّه،و أنا صراط اللّه،و أنا باب اللّه و أنا خازن علم اللّه و أنا المؤتمن علی سرّ اللّه و أنا امام البریّة بعد خیر الخلیقة محمّد نبیّ الرّحمة صلّی اللّه علیه و آله»، (3)منم حجّت خدا،منم خلیفۀ خدا،منم راه خدا،منم در خدا،منم گنجینه دار علم خدا،منم امین سرّ خدا،منم پیشوای مردم پس از بهترین مخلوقات،محمّد صلّی اللّه علیه و آله پیامبر رحمت.بجز احادیث آن حضرت،در

ص:406

1- 1) .الاختصاص،ص 163 تا 183 و بحار الأنوار،ج 38 ص 167.
2- 2) .خصال،ص 572،موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 8 ص 234.
3- 3) .امالی صدوق،ص 88،روضة الواعظین،ص 114.

برخی سروده های منسوب به او نیز معرفی خود دیده می شود،چه آنچه به صورت رجز در میدانهای نبرد می خوانده است،چه آنجا که صحبت از افتخارات به میان آمده و از او خواسته اند تا او نیز مفاخر خویش را برشمارد. (1)

کتاب«علی از زبان علی»،تألیف دکتر سیّد جعفر شهیدی (2)در 28 فصل،از تولد تا شهادت،زندگی آن حضرت را از زبان خودش بیان کرده است.کتاب«خاطرات امیر مؤمنان»،گردآوری شعبان صبوری (3)،در 8 فصل مفصّل،خاطراتی از دورانهای مختلف زندگی حضرت،از طفولیت تا شهادت،از زبان خود او و با استناد به نهج البلاغه و کتب روایی دیگر،همراه با نقل متن عربی کلمات آورده است.کتاب«من علی ام»،نگارش حسین اسکندری (4)شرحی بر مناظره و مناشدۀ امیر المؤمنین علیه السّلام با ابو بکر،در 32 فصل،که فضایل آن حضرت از زبان خودش بیان شده است.این حدیث طولانی به«حدیث مناشده» معروف است.و کتاب«حیاة امیر المؤمنین عن لسانه»،7 جلد،نگارش محمّد محمّدیان (انتشارات جامعۀ مدرسین). (5)

شعر زیبای ژولیدۀ نیشابوری با همین مضامین و از زبان امام علی علیه السّلام چنین است:

من غلامی از غلامان امیر المؤمنینم

عاشق عشقم به عالم عاشق آن بی قرینم

رشتۀ میثاقم از مهر علی شد سدّ محکم

شادمان از عشق او در روز سخت واپسینم

دوش اندر خواب دیدم عالم آرا دلبری را

گفتمش برگو،که باشی؟گفت:من علم الیقینم

گفتمش از بوستان کیستی؟گفتا چنینم

من یگانه شهریار روضۀ خلد برینم

ص:407

1- 1) .بخشی از این اشعار در«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 8 ص 257 آمده است.
2- 2) .از انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی،207 صفحه،سال 1376 ش.
3- 3) .نشر بوستان کتاب،قم،455 صفحه،1378 ش.این کتاب قبلا به نام«مشاهدات و خاطرات امیر مؤمنان»از سوی انتشارات الهادی در سال 1374 چاپ شده بود.
4- 4) .نشر از سوی مؤلف،362 صفحه،1379 ش،تهران.
5- 5) .در مورد شناخت علی از زبان علی علیه السّلام از جمله ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 8 ص 187 تا 261 فصل «علیّ عن لسان علیّ»،مجلۀ«علوم الحدیث»شمارۀ 8 مقالۀ«أنا»،«آفتاب آمد دلیل آفتاب»مجید حیدری فر.

گفتمش نام و نشانت؟گفت:سازم بهرت افشا

آدمم،نوحم،خلیلم،عیسی گردون نشینم

انبیا را رهنمون و اولیا را رهنمایم

سرور و سالار دین،استاد جبریل امینم

بو العجائب،بو ترابم،بو الحسن جنّت مکانم

من علیّم،عالیم،داماد ختم المرسلینم

شاه شاهان،شیر یزدان،فاتح میدان عشقم

حیدرم،اژدر درم،مرحب کش سالار دینم

باعث ایجاد هستی،صاحب طوبی و کوثر

بعد احمد من به اورنگ خلافت جاگزینم

منبع جود و سخایم،چشمۀ آب بقایم

عالمی را شاه و بر تخت ولایت جانشینم

معدلت گستر امیر و شهسوار پاک بینم

پرده دار محرم اسرار ربّ العالمینم

شافع صحرای محشر،قاسم نار و جحیمم

ناخدای بحر علمم،من علی حبل المتینم

یاور بیچارگانم،زوج زهرای بتولم

بینوایان را انیس و بر یتیمان من معینم

گر بپرسی از نشانم،در نهان و در عیانم

در شمال و در جنوب و در یسار و در یمینم

من محمّد را وصیّم،حق تعالی را ولیّم

آبیار دین حقّم،رهنمای مسلمینم

قدرت اللّه و ولیّ اللّه و سرّ اللّه،وصفم

مظهر کلّ عجایب،شهریار راستینم

یکّه تاز و تکسوار عرصۀ جنگ و جهادم

هرچه هستم،نقشی از کلک خداوند مبینم

یاور ژولیدگانم،غمگسار بی کسانم

فارغ از چون و چرایم،هم بری از آن و اینم (1)

-فضایل علی علیه السّلام،مناقب،علی علیه السّلام از زبان دیگران.

ص:408

1- 1) .نقل از:«من علی ام»،ص 70 به نقل از«گلزار خونین»،مجموعه شعر ژولیده نیشابوری.

علیّ اللّهی

گروه و فرقه ای که از روی غلوّ،به الوهیت و خدا بودن علی علیه السّلام معتقد بودند.این عقیدۀ کفرآمیز در زمان خود حضرت علی علیه السّلام هم بود،در زمان أئمّۀ دیگر هم برخی چنین عقیده ای داشتند.موضع خود آن حضرت و امامان دیگر،برخورد شدید با صاحبان این تفکّر و انحرافی دانستن این عقیده از توحید بود. (1)

ریشۀ پیدایش این تفکّر،گاهی محبّت فوق العاده و گاهی مشاهدۀ برخی معجزات و کارهای خارق عادت و کرامات از آن حضرت بود و این گرایش،ریشه در جهل نسبت به خدا و افراط در علاقه به حضرت علی داشت.دربارۀ حضرت عیسی هم پیروانش برای او به الوهیّت قائل شدند،یا او را در الوهیت،شریک خدا پنداشتند.این فرقه که«غلات» گفته می شود،از فرقه های گمراه به شمار می آیند و با نامهای دیگری همچون نصیریّه و «اهل حق»هم مشهورند.علی اللّهی ها علی علیه السّلام را مظهر تام و تمام ذات حق می دانند و خدا را حلول کرده در وجود او می پندارند و آداب و مراسم و سنن خاصّی دارند. (2)اهل حق بیشتر در مناطق غربی ایران مثل ذهاب،کرند،همدان و در میان کردهای کرکوک و سلیمانیّۀ عراقند.

به نوشته یکی از محققان (3):«غلاة شیعه که غالبا از موالی و غلامان آزادشدۀ ایرانی و ملل دیگرند،از دو دسته بیرون نبودند،یا مردمانی ساده دل و عامی بودند که تحت تأثیر سیمای جذّاب و چشمان نافذ و رفتار متین و کردار پسندیدۀ أئمّۀ شیعه قرار می گرفتند و چون افکار غلوّآمیز را از دین پدران و نیاکان خود به ارث برده بودند،از این جهت مشاهدۀ أئمه و فضیلت و سیادت اخلاقی ایشان بر دیگر بزرگان اسلام آنان را تحت تأثیر قرار می داد...امّا دستۀ دیگر از غلاة را شیّادانی مانند ابو الخطّاب تشکیل می دادند که برای رسیدن به مقامات دنیوی و نفوذ و تأثیر در نفوس مردم و پیداکردن مرید،خود را به أئمّه بسته و در حالی که نسبتهای غلوّآمیز به ایشان می دادند،خود را نیز در مرتبت با

ص:409

1- 1) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 25 ص 261 تا 350،«باب نفی الغلوّ فی النبی و الأئمّه».
2- 2) .برای آشنایی بیشتر ر.ک:«لغت نامۀ دهخدا»،واژۀ علی اللّهی(ج 10 ص 14255)،«اسرار العقاید»،میرزا ابو طالب شیرازی،ص 194.
3- 3) .محمّد جواد مشکور.

آنان شریک می پنداشتند...» (1)-غلوّ،حبّ علی علیه السّلام،فضایل علی علیه السّلام.

«علی»در آثار هنری

هنرمندان مؤمن و متعهد،عشق خود را به امام علی علیه السّلام به صورتهای گوناگون ابراز کرده اند.در آثار معماری،کتیبه ها و کاشیکاریهای مدارس و مساجد،خوشنویسیها و مرقّعات،تابلوهای نقاشی فراوان می توان به نام«علی»یا احادیث کوتاه دربارۀ او یا احادیثی که نام«علی»دارد برخورد.حتّی گاهی هنرمندان شیعه به طور ظریف و دقیق غیرآشکار،نام علی را در بناهای عظیمی که در عصر سلطۀ سلاطین غیرشیعه ساخته شده گنجانده اند تا تعهّد ولایی خود را نشان دهند.

این نام،زیبایی و جلوه و انعطاف پذیری خاصّی دارد که به خوبی قابل نقش آفرینی در کتیبه ها و خوشنویسیها و تذهیبها و هنرهای ظریف است. (2)حدیث معروف«أنا مدینة العلم و علیّ بابها»در کاشیکاریها و خطوط کتیبۀ سردر مدارس دینی در شهرهای مختلف مشهود است.در موزه های مختلف،آثار هنری زیبایی که با استفاده از همین نام و احادیث مربوط به آن پدید آمده،یافت می شود. (3)قلمرو شعر،ادبیات داستانی،تآترها،تعزیه ها و حتّی فیلم و سریالهایی که با عشق مولا و ترسیم شخصیت او ساخته شده،گویای این واقعیّت است.

ناگفته نماند که جایگاه علی علیه السّلام در هنر و سخنان او در زمینۀ شعر،کلام و بلاغت،خطّ، همچنین خطابه ها و کلمات قصار و نهج البلاغۀ او جلوۀ دیگری از ارتباط صاحب این نام مقدّس با هنر است. (4)-علی علیه السّلام در فرهنگ عامیانه،خط معلّی،نام علی علیه السّلام.

علی علیه السّلام در فرهنگ عامیانه

محبّت علی علیه السّلام از عمیق ترین و فراگیرترین محبّتها در دل انسانها بوده و خواهد بود.

ص:410

1- 1) .دائرة المعارف تشیّع،ج 8 ص 201.
2- 2) .ر.ک:ماهنامۀ«کوثر»،شمارۀ 1 مقالۀ«تجلّی نام امیر المؤمنین در معماری اسلامی»از حجّت کشفی.
3- 3) .ر.ک:«کتاب ماه هنر»شمارۀ 31-32 مقالۀ«تجلّی علی بر سفالینه های نیشابور»و«نام علی بر گنبد سلطانیه».
4- 4) .ر.ک:«امام علی و هنر»جواد محدّثی.

جایگاه خاصّ او نزد شیفتگان،همۀ اقشار را دربر می گیرد.ازاین رو در فرهنگ مردم و فولکلور و آیینهای شفاهی و سنّتهای مردمی و مراسمی که در خانه ها،خانواده ها،جشنها، سوگها،تولّدها،مرگ ومیرها و برخوردها،برگزار می شود،همچنین در مراسم و مناسبتهای مختلف در طول سال،در قصّه ها،افسانه ها،ترانه های عامیانه،نمایشهای بومی و محلّی، تکیه کلامها،نام و یاد«علی»مطرح است. (1)ذکر«ناد علی»(ناد علیّا مظهر العجائب)در مواقع نیاز و حاجت و دشواری و گرفتاری رواج دارد.در ماتم و حمل جنازه،از علی یاد می شود،هنگام قسم خوردن به«مرتضی علی»سوگند می خورند.در باور عوام، رنگین کمان را شمشیر حضرت علی علیه السّلام می دانند،در بسیاری جاها ردّپای علی علیه السّلام یا جای پای اسب او دلدل را به عنوان«قدمگاه»مقدس می شمرند.در مواقع مختلف، کشتی گیران،ورزشکاران باستانی،درویشان و صوفیان،پهلوانان و زورخانه چیان،از آن حضرت استمداد می جویند و یاد می کنند.این معتقدات،در شکل گیری فرهنگ پهلوانی در عصر مغول نقش ایفا می کرده است.

آیین فتوّت و جوانمردی با نام آن پیشوا گره خورده است و باستانی کاران هنگام ورود به زورخانه،«یا علی»می گویند و هنگام ورزش،مدح علی می خوانند،قوّالان و پرده خوانان به شمایل و تصاویر حضرت علی علیه السّلام عشق می ورزند و احترام می کنند.ذو الفقار در این فرهنگ،سمبل سلاح حق بر ضدّ باطل است.در بسیاری نامها«علی»پسوند قرار می گیرد(شیر علی،زلف علی،چراغعلی،عبد العلی،فقیر علی،مجذوب علی،غلامعلی و...) حتی در منطقۀ لرستان که فرهنگی آمیخته از عشق به طبیعت و روح تشیّع و خصلت مردانگی و سلحشوری دارند،تعابیری همچون گرگ علی و ببر علی هم دیده می شود.کوچۀ علی چپ،علی سیاه،سفرۀ علی،علی آباد و...نیز بخشی از این تعابیر عامیانه است.گاهی برای خداحافظی از کلمۀ«یا علی»،یا«علی یارت»یا اگر علی ساربان است می داند شتر را کجا بخواباند یا ببرد،گوشه های دیگری از این فرهنگ است. (2)از دید دیگر،اعتقادات

ص:411

1- 1) .ر.ک:نشریه«گلستان قرآن»،شمارۀ 1 ص 38 و شمارۀ 2 ص 43،نیز«علی،امیر غدیر»،ص 52 و«کتاب ماه هنر»، ماهنامۀ وزارت ارشاد اسلامی،شمارۀ 31-32(ویژه نامۀ:امام علی در هنر عامّه).
2- 2) .شاید«پلیس 110»در نیروی انتظامی هم با الهام از این نام باشد،چون علی به حساب ابجد،110 می شود.

شیعی و باورها و گرایشهای پیروان امیر المؤمنین علیه السّلام به نحوی در کارهای هنری،معماری ابنیه و آثار تاریخی،نقاشیها و تذهیبها،سنّتهای مردمی و بومی انعکاس یافته است. (1)

-ناد علی،یا علی،فتوّت،علی علیه السّلام در آثار هنری،خط معلّی.

علی علیه السّلام در قرآن

هرچند نام حضرت علی علیه السّلام به صراحت در قرآن نیامده است،امّا آیات متعدّدی در شأن او و عملکرد خاصّ آن حضرت،یا دربارۀ ولایت،یا اهل بیت نازل شده که شامل او نیز می باشد. (2)نزول این آیات دربارۀ آن حضرت یا اهل بیت قطعی است و در منابع متعدد و کتب مفصّل اسناد آنها آمده است:

1-آیۀ مربوط به انفاق او در شب و روز و آشکار و نهان: «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً...» (بقره،آیۀ 274).

2-آیۀ مربوط به فداکاری او در خوابیدن در بستر پیامبر در شب هجرت: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ...» (بقره،آیه 207)

3-آیۀ مربوط به انفاق انگشتر در حالت رکوع به فقیر «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ...» (مائده،آیه 55).

4-آیۀ مربوط به تبلیغ ولایت او در غدیر خم:«یا أیّها الرّسول بلّغ ما انزل إلیک من ربّک...»(مائده،آیه 67).

5-آیۀ مربوط به تکمیل دین پس از ابلاغ امامتش در غدیر خم: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ...» (مائده،آیه 3).

6-آیۀ لزوم اطاعت از«اولی الأمر»در کنار اطاعت از خدا و رسول: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا

ص:412

1- 1) .در این زمینه ر.ک:مقالۀ«تأثیر تشیّع بر ابنیه،اماکن و زیارتگاههای مذهبی ایران»جابر عناصری،فصلنامۀ شیعه شناسی،شمارۀ 7،پاییز 83.
2- 2) .شهید قاضی نور اللّه در«احقاق الحق»ج 2 و 3 حدود 84 آیه را نقل می کند که دربارۀ علی علیه السّلام است و منابع آنها را از کتب اهل سنّت می آورد.نیز در«پرتوی از فضایل امیر المؤمنین در قرآن»ابو الحسن مطلبی حدود 160 مورد از آیات قرآن که دربارۀ علی علیه السّلام و اهل بیت است،براساس روایات معرفی شده است نیز«فضائل الخمسه من الصحاح السته»ج 1 ص 265.

أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» (نساء،آیه 59).

7-آیۀ مربوط به انفاق افطار به مسکین و یتیم و اسیر: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً» (انسان،آیه 6 تا 9).

8-آیۀ مربوط به مباهله پیامبر و اهل بیت با نصارای نجران: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ...» (آل عمران،آیه 61).

9-آیۀ تطهیر اهل بیت از پلیدی،مربوط به اهل کساء: «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ...» (احزاب،آیه 33).

10-آیۀ مربوط به مودّت اهل بیت به عنوان اجر رسالت: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» (شوری،آیه 23).

11-آیۀ دعوت کننده به همراه بودن با صادقان «...وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» (توبه،آیه 119).

و آیات فراوان دیگر،که به گفتۀ روایات،دربارۀ حضرت علی علیه السّلام نازل شده است،مثل:

(ق 21،فصلت 40،عبس 38 و 39،رعد 29،اعراف 46،نحل 43،رعد 7 و 43،آل عمران 146،صف 4،احزاب 23 و 25، یونس 25،هود 12 و 17،شعراء 214،ابراهیم 27،حدید 28،نبأ 1 و 2 و 38،یوسف 184،انفال 64،اسراء 80،تحریم 4، توبه 19،حشر 9،10،واقعه 10 و 11،لقمان 22،انعام 82،بقره 43،مریم 96،سجده 18،حجرات 15،نساء 69،بیّنه 7، رحمن 19 تا 22). (1)

علاوه بر اینها برخی کلمات و تعابیر در آیات قرآن به وجود علی علیه السّلام و امامان تفسیر شده و در تفاسیر روایی آمده است،از قبیل تعابیر امام مبین،سابق بالخیرات،امانت، بئر معطّله و قصر مشید،طوبی،وسیله،آل یاسین،کلمات،کلمة التقوی و برخی کلمات قرآنی دیگر. (2)-مصحف علی علیه السّلام آیات غدیر.

ص:413

1- 1) .در این زمینه ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»علیه السّلام،ج 10 مقالۀ«امام علی در قرآن»علامه عسکری،«شواهد التنزیل»ابن رویش،«آیات الفضائل»سیّد محمّد حسینی بهارانچی«علی فی الکتاب و السنّه»حسین شاکری،«نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار»،ج 20،«سیمای امام علی در قرآن»،حسکانی ترجمه یعقوب جعفری،«احقاق الحق»،ج 2 و 3، «آیات الأئمّه»،محمّد علی حسنی لاریجانی«پرتوی از فضایل امیر المؤمنین در قرآن»،ابو الحسن مطلّبی،«آیات الولایه» سید باقر محمّدی نسب،«دلائل الصدق»،ج 2،نیز تفسیر«البرهان»و«نور الثقلین».
2- 2) .در روایاتی در کتاب«معانی الأخبار»،به ترتیب در صفحات 95،105،108،111،112،116،122،125،و 126، نیز«بحار الأنوار»،ج 35 و 36.

علیّ منّی و أنا من علیّ علیه السّلام

کلام حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله است،یعنی علی علیه السّلام از من است و من از علی ام.این حدیث،که ارتباط عمیق پیامبر و امیر المؤمنین و هم روحی و همراهی و همدلی آن دو و پیوند استوار رسالت و امامت را می رساند،بارها در موقعیتهای مختلف از زبان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیده شده است و عبارت دیگری از همان«جان پیامبر»بودن حضرت علی علیه السّلام است که در آیۀ مباهله هم مطرح است.در مأموریتی که امام علی علیه السّلام از سوی پیامبر به یمن رفته بود،پس از بازگشت،عدّه ای از همراهانش از سختگیری او نسبت به اموال بیت المال که استفاده کرده بودند،نزد پیامبر انتقاد کردند.حضرت برآشفت و از عیبجویی آنان خشمگین شد و فرمود:

«من فارق علیّا فقد فارقنی،إنّ علیّا منّی و أنا منه» (1)،هرکس از علی علیه السّلام جدا شود از من جدا شده است،علی از من است و من از اویم،به این تعبیر نیز بیان فرموده که:«علیّ منّی و أنا من علیّ»،«انت منّی و أنا منک». (2)این سخن همسویی محبت علی علیه السّلام را با محبت رسول خدا می رساند و مفهوم دیگری از«سلمک سلمی و حربک حربی»است و حمایت بیدریغ خود را از مواضع امیر مؤمنان نشان می دهد.هردو پشتیبان هم و هردو پدر امّت و الگوی بشریتند،یکی هادی است،دیگری منذر.این،افزون بر قرابت و خویشاوندی سببی و نسبی است که آن دو را به هم پیوند می داد و رسول خدا همواره و همه جا از امیر المؤمنین ستایش و پشتیبانی می کرد و او را چون خودش می دانست.به تعبیر میرزا حبیب خراسانی:

چون علی عین محمّد شد،محمّد از علی آفریدند و علی باز از محمّد ساختند

این معیّت پیامبر و علی علیه السّلام و اینکه امیر المؤمنین به گواهی آیۀ مباهله،نفس رسول خداست،سبب شده که فیّاض لاهیجی چنین بسراید:

علی را قدر،پیغمبر شناسد که هرکس خویش را بهتر شناسد

-مباهله،اصحاب کساء،علی علیه السّلام و حق.

ص:414

1- 1) .فضائل الخمسه من الصحاح الستّه،ج 1 ص 341(به نقل از منابع اهل سنّت).
2- 2) .همان،ص 338 و 339.

علی علیه السّلام و جمع اضداد

صفات گوناگون علی بن ابی طالب علیه السّلام،که اغلب در یک فرد جمع نمی شود،سبب شده است که آن حضرت را«جامع اضداد»بنامند.سخنانش در عرصه های عرفان،فلسفه،پند و موعظه،جهاد و حماسه،تفسیر قرآن،نیایش و دعا،و...و صفات متضادّش که تلفیقی از حماسه و عرفان،علم و عمل،شجاعت و اشک،قاطعیّت و عفو،سخاوت و حفظ بیت المال،و...گواه این سخن است.نویسندگان بسیاری دربارۀ این وجوه متضاد و شگفت در شخصیّت آن حضرت،سخن گفته اند (1).-فضایل علی علیه السّلام.

علی علیه السّلام و چاه

دل طوفانی علی علیه السّلام،هم آکنده از درد و رنج بود،هم انباشته از دانش و معارف ربانی.

گاهی تحمّل آن همه رنج و درد پا دانش بی کران برایش دشوار می شد و به نوعی با بازگو کردن آن،خود را سبک می ساخت.یکی از محرمان رازهای علی علیه السّلام کمیل بود.حضرت دست او را گرفت و به صحرا برد و نفس عمیق و آه دردمندانه ای کشید و با اشاره به سینۀ خود فرمود:«إنّ هاهنا لعلما جمّا لو أصبت له حملة» (2)در اینجا دانش فراوانی موج می زند،کاش حاملانی برای آن می یافتم.

از میثم تمّار روایت شده که شبی حضرت علی علیه السّلام از شهر کوفه خارج شد و به مسجد جعفی رفت.رو به قبله کرد و چهار رکعت نماز خواند و دست به دعا گشود،به سجده رفت، چهره برخاک نهاد و صد بار«العفو»گفت،آنگاه برخاست و بیرون رفت.من در پی او به راه افتادم.رفت و به صحرا رسید.برای من خطّی کشید و گفت:از این خط جلوتر نیا،و...

خودش رفت.شبی تاریک بود.پیش خود گفتم چگونه مولای خودم را رها کنم،او که این همه دشمن دارد و چه عذری نزد خدا و پیامبر خواهم داشت؟دنبال او بروم ببینم کجا رفت و چه شد،هرچند برخلاف فرمانش باشد.در پی او رفتم.دیدم آن حضرت تا نیمۀ بدن

ص:415

1- 1) .از جمله ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه ج 1 ص 50 تا 53،نیز مقدمۀ همان کتاب ص 16 تا 30،نمونه هایی از برجستگیهای او را در صفات و فضایل بیان کرده است.
2- 2) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 147.

خود سر در چاهی فرو برده است و با چاه حرف می زند و جواب می شنود.حضور مرا حسّ کرد.رو به من کرد و فرمود:کیستی؟گفتم:میثم.فرمود:مگر نگفتم از آن خط جلوتر نیا؟ گفتم:چرا،ولی از دشمنان بر جان تو بیمناک بودم،دلم آرام نگرفت،فرمود:از حرفهایم چیزی شنیدی؟گفتم:نه،ای سرور من،فرمود:ای میثم!در دلم خواسته هایی است که هرگاه سینه ام احساس تنگی کند،با دستانم زمین را می کاوم و راز دلم را با آن در میان می گذارم،زمین اگر می روید،آن گیاه از بذری است که من کاشته ام!:

و فی الصّدر لبانات اذا ضاق لها صدری

نکتّ الأرض بالکفّ و ابدیت لها سرّی

فمهما تنبت الأرض فذاک النبت من بذری (1)

این نقل تاریخی،دستمایۀ تعبیرات ادبی فراوانی شده که از درد دل کردن آن حضرت با چاه و نداشتن هم سخن و غربت و تنهایی و مظلومیّت علی علیه السّلام بنویسند و بسرایند و دلهای شیعیان را هم چاهی بدانند،انباشته از رنجنامه های علی علیه السّلام (2)و جوشش چاه را از آن زمان بدانند که علی در آن گریست. (3)

آن آه که در چاه دمیدی،خون شد چون شیرۀ غم بر آب چاه،افزون شد

و آن آب دوید در رگ خاک و سپس از خاک دمید و لالۀ گلگون شد

تنها سر چاه می روم،گاه به گاه سر می نهم اندوهگنان،چون تو به چاه

می گریم و با یاد غمت می گویم: لا حول و لا قوّة الاّ باللّه (4)

سنایی غزنوی نیز در اشاره به رازگویی و گفتگوی امام با چاه،گوید:

عالم علم بود و بحر هنر بود چشم و چراغ پیغمبر

بحر علم اندر او بجوشیده چاه را به ز مستمع دیده (5)

این شیوه(راز دل گفتن با چاه)برای هرکسی که دانشها و اسراری می داند که مخاطب مناسب نمی شناسد،به کار برده می شود.سنایی در داستانی پیشنهاد حکیمی را به مردی

ص:416

1- 1) .بحار الأنوار،ج 97 ص 451 و ج 40 ص 199.
2- 2) .روایت انقلاب،ج 3 ص 30.
3- 3) .چاه،از آن زمان که تو در آن گریستی،جوشان شد(دستچین،موسوی گرمارودی،ص 73).
4- 4) .همان،ص 158.
5- 5) .حدیقة الحقیقه،ص 249.

که حجّام اسکندر بود و از او رازی می دانست که گفتنش را خطرناک می دید آورده و چنین گوید:

گفت مرد حکیم،رو تنها بی علایق نهان سوی صحرا

چاهساری ببین خراب شده گشته مطموس و خشک از آب شده

اندر آن چاه گوی راز دلت تا بیاساید این سرشته گلت... (1)

جابر جعفی که از اصحاب امام باقر علیه السّلام است،می گوید:من از امام باقر علیه السّلام هفتادهزار حدیث آموختم،ولی هرگز نتوانستم به کسی اظهار کنم،به امام باقر علیه السّلام عرض کردم که بار سنگینی را بر دوش من نهاده ای و آن همه اسرار که به من آموخته ای نمی توانم برای کسی بیان کنم،سینه ام تنگ می شود و حالتی شبیه جنون پیدا می کنم،چه کنم؟امام فرمود:هروقت چنین حالتی پیدا کردی به صحرا برو،گودالی بکن و سر را در آن بگذار و احادیث را به آن بگو. (2)

چاههای کوفه را هم چون فقیران قسمتی است از نگاه مهربانش،از دل دریایی اش (3)

یکی از شاعران معاصر (4)رازگویی آن حضرت را با چاه،اینگونه سروده است:

یک گوش حق شناس،دریغا نشناخت ناله های علی را

در گوش چاه،نالۀ حیدر باشد حدیث چاه و کبوتر

یعنی که نیست برج وفایی گوش براستی شنوایی

نالیدن شبانۀ مولا در عین روشنی است معمّا

یعنی مرا نکشت همانا جز درد این دو فرقه،فغانا:

همراه دون،منافق دانا فهم ضعیف و جهل توانا

-مظلومیّت علی علیه السّلام.

علی علیه السّلام و حق

«حق»،معیار سنجش اشخاص،احزاب،اعمال و اقوال است و میزانی است که با

ص:417

1- 1) .برگزیدۀ اشعار سنایی(به اهتمام برات زنجانی)،ص 32.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 46 ص 340.
3- 3) .علی رضا قزوه.
4- 4) .قادر طهماسبی(فرید).

عرضه کردن هرسخن و هرعمل بر آن،حقانیت یا بطلانش روشن می شود.در احادیث متعدّد،امیر المؤمنین علیه السّلام و حق،همراه و با هم و یکی دانسته شده است،این،هم عصمت امام علی علیه السّلام را می رساند،هم بر حق بودن او را در همۀ جبهه ها و در تعارض با همۀ اشخاص.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ یدور معه حیثما دار» (1)، علی با حق است و حق با علی است،هرجا که او باشد،حق هم همانجا و بر محور او می گردد.

یا علی تو محو مطلق بوده ای با تو حق بود و تو با حق بوده ای

همراهی علی علیه السّلام با حق و این«معیّت»،روشن ترین دلیل بر حقانیّت او و گمراه بودن دشمنان اوست.این حقیقت،هم به صورت خبری نقل شده است،مثل حدیثی که گذشت، هم به صورت دعا و خواسته از درگاه،خدا،مثل این تعبیر:«أللّهمّ أدر الحقّ مع علیّ حیثما دار». (2)خدایا هرجا که علی علیه السّلام بود،حق را بر مدار او بگردان.چنین سخنانی دربارۀ عمّار یاسر هم از زبان پیامبر خدا نقل شده است و این معیاری بود که برای افراد مردّد در جبهۀ صفین،طرف حق را نشان می داد.حدیث«علیّ مع الحقّ...»وسیله ای برای حق شناسی و باطل شناسی در صحنه های فتنه و موارد مشتبه است و دلیلی بر امامت آن حضرت است.

چون تو با حقّی و چو حق با توست راه حق را هم از تو باید جست (3)

این حدیث،علاوه بر منابع شیعی،در کتب اهل سنّت هم آمده است. (4)هماهنگی و با هم بودن علی علیه السّلام و قرآن نیز که همین مفاهیم و نتایج را دربر دارد،در احادیث متعدّدی آمده است،از جمله حدیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله:«علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ،لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض». (5)در حدیث دیگری از قول پیامبر خدا،همراه بودن علی علیه السّلام با

ص:418

1- 1) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 2 ص 237 به نقل از الفصول المختاره،اعلام الوری و...نیز«احقاق الحق»،ج 5 ص 623 و ج 16 ص 384 با عبارتهای مختلف از منابع اهل سنّت.
2- 2) .همان،ص 238 به نقل از الجمل.
3- 3) .از نویسنده.
4- 4) .کتاب«حق با علی است»از مهدی فقیه ایمانی،انتشارات بوستان کتاب،به بررسی مستند حدیث یاد شده از منابع اهل سنّت و استدلال به آن بر امامت امیر المؤمنین علیه السّلام پرداخته است.
5- 5) .کشف الغمّه،ج 1 ص 148.

حق و با قرآن یکجا بیان شده است:«علیّ مع الحقّ و القرآن،و الحقّ و القرآن مع علیّ، و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض». (1)

آنچه در فرهنگ عامیانه و زبان مردم رایج است(حق با علی است)با تکیه بر همین پشتوانه های حدیثی است.-قرآن ناطق،میزان حق.

علی علیه السّلام و خلفا

پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،علی رغم توصیه های او و تعیین علی بن ابی طالب به امامت و خلافت،جریان سقیفۀ پیش آمد و آن حضرت را کنار زده،قدرت را به دست گرفتند.این توطئه،از پیش طرّاحی شده بود.حضرت علی علیه السّلام هم از پیامبر خدا شنیده بود که به آن حضرت ظلم خواهند کرد و حق او را غصب خواهند نمود.

امیر المؤمنین علیه السّلام،برای حفظ امّت از گمراهی و از دین به در شدن و برای جلوگیری از کشمکشهای داخلی و نابودی اسلام و ریخته شدن خون مسلمانان،با رعایت مصلحت کلّی اسلام و مسلمین با غاصبان ستیز و نزاع نکرد.اگر با ابو بکر هم بیعت کرد،اجباری بود.

موضع آن حضرت،از یک سو،تبیین حق و روشنگری افکار نسبت به وصایای پیامبر و مسألۀ مهمّ امامت و استناد مکرّر به حادثۀ غدیر خم برای اثبات حقانیّت خود بود،از سوی دیگر خیرخواهی و دلسوزی و راهنمایی خلفای سه گانه در مشکلاتی که از حلّ آن عاجز بودند،و از دیگر سو جلوگیری از خونریزی و جنگ داخلی در شرایطی که آغاز اسلام بود و بسیاری تازه از جاهلیت رسته و به اسلام گرویده بودند.هرگاه هم مقتضی بود،از انتقاد نسبت به عملکردهای خلاف و انحرافها و بدعتها فروگذار نمی کرد،بخصوص در دورۀ عثمان که تخلّف او و کارگزارانش از سنّت نبوی و احکام قرآن،بیشتر بود.گاهی هم اعتراض ها و مواضع وی بر دستگاه خلافت سنگین بود و در دوران عثمان برخوردهای نامناسبی با آن حضرت شد و از انتقادهای امام به پیدایش طبقۀ اشراف و حیف و میل بیت المال،ناراحت بودند.

امام علی علیه السّلام در شورای شش نفره برای تعیین خلیفه پس از عمر هم حضور داشت،

ص:419

1- 1) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 2 ص 237،به نقل از ربیع الأبرار،ج 1 ص 828،احقاق الحق،ج 16 ص 398.

هرچند می دید که سیر حوادث و گفتگوها به گونه ای بود که او را کنار بزنند و امویان را به حکومت برسانند.وقتی هم مسلمانان علیه عثمان شورش کردند و خانه اش را محاصره کرده و او را به قتل رساندند،امام علی علیه السّلام تلاش بسیاری کرد تا جان او را حفظ کند و میان عصیانگران خشمگین از ظلمها و خلافهای عثمان و والیانش و خلیفه،میانجیگری می کرد،امّا اینها اثر نکرد و عثمان کشته شد.امیر مؤمنان علیه السّلام اگر انتقاد می کرد،جنبۀ امر به معروف و نهی از منکر داشت و اگر سکوت می کرد،برای حفظ وحدت مسلمین بود.نه اعتراضش جنبۀ ریاست طلبی داشت و نه سکوت و دم فروبستن و خانه نشینی اش از روی ترس یا سازشکاری و سودجویی و منفعت شخصی بود.در عین حال،هم به ریاست طلبی متهم شد هم به ترس.خود او فرمود:«فإن أقل یقولوا:حرص علی الملک و ان اسکت یقولوا:جزع من الموت...» (1)اگر(دربارۀ خلافت)سخنی بگویم،می گویند بر حکومت حریص است و اگر سکوت کنم،می گویند از مرگ ترسید.

در خطبۀ شقشقیّه،ضمن بیان غصب خلافت و دلیل سکوت و صبرش در آن دورۀ 25 ساله،انتقادهای تندی بخصوص از اسرافکاری و حیف ومیل بیت المال در دورۀ عثمان دارد. (2)اگر او در زمان دو خلیفۀ اول،کمی همراهی و حالت مشاوره و همکاری خیرخواهانه داشت،در عصر خلیفۀ سوم به دلیل انحراف اساسی به تقابل کشیده شد.

به تعبیر استاد محمّد رضا حکیمی:«امام بیش از هرچیز نقش یک ناظر مراقب را داشت و همین که حضور او در میان امّت حسّ می شد،جلوی بسیاری از تحریفهای بنیادی را می گرفت.برخی از پاکترین صحابۀ پیامبر که اکنون از دوستان نزدیک و پیروان امام بودند،او را در نگهبانی اصل و اصول اسلام یاری می کردند و مسائل را به اطلاع او می رساندند.هرجا حکمی تحریف می شد،هرجا حدّی نابجا تعیین می گشت،هرجا قضاوتی ناحق می کردند،هرجا تعلیمی نادرست می دادند،علی علیه السّلام به این همه رسیدگی می کرد.در کار فتوحات اسلامی نظارت داشت.به علمای ادیان که برای سؤال از وصیّ پیامبر به مدینه سرازیر می شدند،تنها او بود که پاسخ می داد و...چنانکه خود می فرمود در این دوره تا هنگامی حاضر بود دست از درگیری جدّی بردارد که امور مسلمانان به گونه ای

ص:420

1- 1) .نهج البلاغه،خطبۀ 5.
2- 2) .همان،خطبۀ 3.

سالم فیصله یابد.» (1)این نحوه رفتار و موضع،شأن امامی است که او را از منصب سیاسی و اجرایی کنار زده اند،امّا مسؤولیت هدایت دینی امّت همچنان برعهدۀ اوست.

امام خمینی در تحلیل سیرۀ علوی چنین می فرماید:«حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام با خلفا همکاری می کردند،چون ظاهرا مطابق دستور دین عمل می نمودند و تشنّجی در کار نبود، تا موقعی که معاویه روی کار آمد و از طریقه و روش خلفا منحرف گشته و خلافت را مبدّل به سلطنت نمود.در این موقع حضرت ناچار شد قیام کند،چون نمی توانست قیام نکند،زیرا روی موازین شرع و عقل نمی توانستند معاویه را یک روز بر مقام خلافت پایدار ببینند.ناصحینی که حضرت را از روی غفلت نصیحت می کردند و می گفتند«بگذار معاویه بماند تا پایه های سلطنت و خلافت شما محکم شود،بعدا او را از مقامی که دارد پایین بیاورید»نمی دانستند که اگر حضرت صبر می کرد،بعدا مورد اعتراض مسلمین واقع می شد و پس از محکم شدن کار،ممکن نبود او را خلع کرد.» (2)شناخت مواضع سیاسی و عملکرد او و یارانش در مقابل سه خلیفۀ پیشین همچنین نحوۀ عمل در مقابل مخالفان و میزان همکاری یا عدم همکاری و آزادی دادن یا سخت گرفتن،حایز اهمیت است و آموزنده که در این خلاصه نمی گنجد. (3)

-خطبۀ شقشقیه،سقیفه،احتجاج و مناشده،غصب خلافت،از خلافت تا سلطنت.

علی علیه السّلام و قرآن

امام علی علیه السّلام از نخستین روزهای نزول وحی،در کنار پیامبر بود و آیات قرآن و صدای جبرئیل را می شنید و معارف قرآن را از پیامبر می آموخت و فکر و جانش،کلام و زندگی اش،گفتار و کردارش همه قرآنی بود.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله دربارۀ او فرمود:«علیّ مع

ص:421

1- 1) .امام در عینیّت جامعه(چاپ چهاردهم)ص 19.
2- 2) .صحیفه نور،ج 1 ص 16.
3- 3) .در این زمینه ها از جمله ر.ک:«علیّ و الخلفاء»2 جلد،جعفر بن محمّد العسکری،«امام علی و زمامداران»علی محمّد میرجلیلی،«تحلیلی بر مواضع سیاسی علی بن ابی طالب»اصغر قائدان،«مواضع سیاسی حضرت علی علیه السّلام در قبال مخالفین»جلال درخشه،«امیر المؤمنین اسوۀ وحدت»محمّد جواد شری ترجمه محمّد رضا عطایی،«تاریخ و سیرۀ سیاسی امیر مؤمنان»و«تاریخ سیاسی اسلام»رسول جعفریان،«علیّ و الحاکمون»محمّد صادقی،«انقلاب تکاملی اسلام» جلال الدین فارسی،بخش 2 و 3،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»و ترجمه آن،ج 3.

القرآن و القرآن مع علیّ،لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض». (1)علی با قرآن است و قرآن با علی است،از هم جدا نمی شوند تا آنکه کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.تعبیر«معیّت» دربارۀ علی و حق نیز آمده است:«علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ»،دربارۀ قرآن و عترت هم آمده است(-حدیث ثقلین)و این گویای آن است که علی علیه السّلام و عترت،عدل قرآن و حقّ اند و میان آنان جدایی نیست.

سیمای علی علیه السّلام در قرآن و آیاتی که دربارۀ او و فضایل بزرگ آن حضرت است،جای دیگر بحث شده است. (2)سخنانی که امیر مؤمنان دربارۀ قرآن و اهمیّت آن و تشویق به خواندن و فهمیدن و تدبّر و عمل کردن و معیار بودن قرآن دارد بسیار است و محور دیگری برای بحث از علی علیه السّلام و قرآن است.نقش امیر مؤمنان در آموزش قرآن،کتابت قرآن،تفسیر قرآن،شاگردان قرآنی آن حضرت و روایاتی که در تفسیر و تأویل آیات قرآن از آن حضرت نقل شده است،موضوع دیگری برای پژوهش است.قرآن بر نیزه کردن در جنگ صفین و بهره گیری از کتاب خدا بر ضدّ قرآن ناطق،موضوع دیگری است که در همین کتاب به آن اشاره شده است.

یکی از محقّقان میان نقش آفرینی قرآن و ویژگیهای آن،با حضرت علی علیه السّلام مقایسه ای انجام داده و این همانندی را در ابعادی مختلف از این قرار،تبیین کرده است:

1-قرآن«کتاب صامت»است و علی«قرآن ناطق»است.2-کتاب اللّه،فرقان است و علی نیز،3-قرآن بیانگر حقایق است و علی نیز.4-قرآن حق است و علی تبلور عینی حق.5-قرآن گواه رسالت است و علی نیز. (3)

-مصحف علی علیه السّلام،علی علیه السّلام در قرآن،قرآن بر نیزه کردن،قرآن ناطق،علیّ مع الحق.

علیّ ولیّ اللّه

از شعارهای بارز شیعه در اعتقاد به امامت و ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام است که در اذان و اقامه هم می گویند.برگرفته از آیۀ ولایت (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ...) و احادیث فراوانی است که

ص:422

1- 1) .حیاة امیر المؤمنین علی علیه السّلام،ناظم زاده،ص 111 به نقل از مستدرک حاکم و کنز العمّال.
2- 2) .به مدخل«علی در قرآن»مراجعه شود.
3- 3) .ر.ک:«مشعل جاوید»محمّد علی مهدوی راد،ص 73 تا 82.

پیامبر خدا آن حضرت را ولیّ خدا و ولیّ هرمؤمن معرفی کرده است.این شعار،در بناهای اسلامی و معماریهای شیعی در کتیبه ها و کاشیکاریهای مساجد و آثار قدیم و در سکّه های کهن نیز نقش می بست.در دوران حکومت سلطان محمّد خدابنده نیز،وقتی او با ارشادات علامۀ حلّی شیعه شد،نام علی علیه السّلام را بر سردر مساجد و اماکن مشرّفه ثبت کرد،حتّی در سال 707 هجری نقش سکّه ها را عوض کرد و اسامی سه خلیفه را از آنها حذف کرد و سه جملۀ«لا إله إلاّ اللّه،محمّد رسول اللّه،علیّ ولیّ اللّه»را نقش سکّه ها قرار داد. (1)سه جمله ای که طبق روایت پیغمبر،بر سردرهای هشتگانۀ بهشت نوشته شده است:«...علی کلّ باب من أبواب الجنّة الثّمانیة:لا إله إلاّ اللّه،محمّد رسول اللّه،علیّ ولیّ اللّه» (2)و به فرمودۀ امام علی علیه السّلام:«انّ العرش لم یستقرّ حتّی کتب علیه بالنّور:لا إله إلاّ اللّه،محمّد رسول اللّه،علیّ ولیّ اللّه» (3)پیامبر خدا نیز آن حضرت را ولیّ خود و ولی خود را ولیّ خدا دانسته است:«انت ولیّی و ولیّی ولیّ اللّه». (4)-آیۀ ولایت،مولی،ولایت،شهادت ثالثه.

عمّار یاسر-اصحاب علی علیه السّلام

عمامه

عمامه،دستاری است که برسر می بندند.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و أئمّه عمامه برسر می بستند.

نشان نوعی کرامت و آقایی بود و عمامه بر سر کسی نهادن،عزت بخشیدن به او به شمار می آمد.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله عمامه های متعدّد داشت.یکی از آنها به نام«سحاب»بود (5)،به معنای ابر،به سبب رها بودن گوشۀ آن در فضا،مثل ابر در آسمان.رسول خدا عمامۀ خویش را که سحاب نام داشت،در جنگ احزاب بر سر علی علیه السّلام نهاد که نه دور پیچیده شده بود و وی را به میدان فرستاد. (6)عمامۀ پیامبر که نشان و رمزی از سیادت و پیشوایی بود،به امامان دیگر به ارث رسید.این میراث نمادین مورد استفادۀ أئمّه قرار می گرفت.علی علیه السّلام آن را برسر می گذاشت،امام حسین علیه السّلام در عاشورا خطاب به دشمنان می فرمود:عمامۀ

ص:423

1- 1) .علامۀ حلّی رایت ولایت،محمّد حسن امانی،ص 80 به نقل از ارشاد الاذهان علامه حلی.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 27 ص 11 ح 24.
3- 3) .همان،ج 25 ص 174.
4- 4) .همان،ج 38 ص 135 ح 91.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 16 ص 99.
6- 6) .همان،ج 20 ص 203 و ج 41 ص 88،نیز«احقاق الحق»،ج 6 ص 562.

رسول اللّه بر سر من است.این نشانه،رمز تداوم رهبری رسول خدا و خلافت حقّه در نسل پاک او بود.از جمله رجزهایی که حضرت علی علیه السّلام در جنگ احزاب می خواند،این بود:

قد قال اذ عمّمنی العمامه انت الّذی بعدی له الإمامه (1)

پیامبر خدا آنگاه که عمامه بر سرم نهاد،فرمود:تویی آنکه امامت پس از من از آن اوست.این نشان می دهد که عمامه گذاری همراه با مسؤولیت دادن به کسی است که به این زینت آراسته می شود.

عمامۀ سحاب،یکی از شاخصۀ امام علی علیه السّلام بود.رسول خدا برای تأکید بر مفهوم نمادین آن،وقتی علی علیه السّلام را می دید که با آن عمامۀ اهدایی حضرتش می آید،می فرمود:

«اتاکم علیّ فی السّحاب» (2)،علی علیه السّلام با عمامۀ سحاب نزد شما آمد.با توجّه به اینکه «تاج»،نماد حکومت و زمامداری است،از سویی هم عمامه،مظهر هیبت و شکوه است و وقتی پیامبر عمامه بر سر علی علیه السّلام گذاشت و مقداری از یک طرف آن را به جلو و مقداری از طرف دیگرش را به پشت سر او افکند،فرمود:«هکذا تیجان الملائکة» (3)،تاجهای فرشتگان نیز همین گونه است،می توان نتیجه گرفت که عمامه نهادن رسول خدا بر سر امیر المؤمنین،کنایه از اعطای مقام سیادت و پیشوایی و خلافت به آن حضرت است.به همین مناسبت،یکی از نامهای روز غدیر،«یوم التّتویج»است،روزی که تاج امامت و پیشوایی بر سر شایسته ترین فرد برای رهبری پس از پیامبر نهاده شد.-یوم التّتویج.

عمران-ابو طالب

عمر بن خطّاب

وی چهل سال پیش از هجرت در مکه متولّد شد،بیشتر عمر خویش را در جاهلیت گذراند.در مکّه پنج سال پیش از هجرت مسلمان شد و دخترش حفصه همسر پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بود.وی در ماجرای سقیفۀ بنی ساعده و روی کار آمدن ابو بکر،نقش اساسی داشت و پس از مرگ ابو بکر،خود در سال سیزده هجری با وصیت ابو بکر به خلافت رسید و ده

ص:424

1- 1) .همان،ج 41 ص 88.
2- 2) .همان،ج 38 ص 297.
3- 3) .سفینة البحار،ج 6 ص 519(چاپ اسوه).

سال حکومت کرد و در سال 23 هجری با خنجر ابو لؤلؤ مجروح شد و درگذشت.وی از نخستین کسانی بود که در روز غدیر خم با علی علیه السّلام بر مسألۀ ولایت،بیعت کرد و به وی تهنیت گفت،امّا پس از پیامبر بیعت شکست و خلافت را از اهل بیت پیامبر دور ساخت.او بود که نگذاشت پیامبر در آخرین روزهای زندگی،سندی مکتوب دربارۀ خلافت علی علیه السّلام برجای بگذارد و شعار«حسبنا کتاب اللّه»سرداد.تلاش وی برای بیعت مردم با ابو بکر، زمینه سازی برای خلافت خود بود.وقتی در ماجرای وادارکردن امیر المؤمنین علیه السّلام به بیعت اجباری با خلافت ابو بکر،عمر بن خطاب آن حضرت را تهدید کرد که:تو را رها نمی کنیم تا بیعت کنی،چه بخواهی چه نخواهی،حضرت با اشاره به همین نکته فرمود:«احلب حلبا لک شطره،اشدد له الیوم لیردّ علیک غدا» (1)بدوش دوشیدنی که بخشی از آن سهم توست و امروز برای آن به سختی بکوش و آن را محکم کن،تا فردا به خودت بازگردد.

هنگام مرگ نیز شورای شش نفره ای برای انتخاب خلیفۀ بعدی تعیین کرد که نتیجۀ آن قدرت یافتن عثمان و کنار گذاشتن علی بن ابی طالب علیه السّلام بود. (2)

-بیعت اجباری،سقیفۀ بنی ساعده،لولا علیّ لهلک عمر،حسبنا کتاب اللّه،پنج شنبۀ شوم.

عمروعاص

از دشمنان سرسخت و حیله گر اهل بیت و امیر المؤمنین علیه السّلام که مادرش«نابغه»از زنان بدنام جاهلیّت بود.وی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و مسلمانان را بسیار آزرد.از تعقیب کنندگان مهاجران حبشه بود.تا سال 8 هجری در صف مشرکان بود.در زمان خلفای پیش از امیر مؤمنان، موقعیت و حکومت داشت،به معاویه پیوست و در جنگ صفین،فرمانده سپاه و مشاور معاویه در جنگ با علی علیه السّلام بود.

دشمنیهای او با خاندان رسالت و مکر و خدعۀ او بیش از آن است که به شمار آید.در نهج البلاغه،سخنان متعدّدی از امیر مؤمنان دربارۀ او و سیاست مکّارانه و نفاق و پلیدی او نقل شده است،از جمله خطبۀ 84(عجبا لابن النّابغة...)و نامۀ 39.وی در ایجاد جوّ

ص:425

1- 1) .بحار الأنوار،ج 28 ص 185.
2- 2) .برخی از قضایای او را در شرح ابن ابی الحدید،ج 1 ص 173 و بحار الأنوار،ج 31 مطالعه کنید،نیز کتاب«من حیاة الخلیفه عمر بن خطاب»عبد الرحمان احمد البکری.

تبلیغاتی علیه امام،تلاش بسیار می کرد تا حکومت علوی را به مشکل دچار سازد.او در سال 43 درگذشت،در حالی که نزد پسرش اعتراف می کرد که برای آبادانی دنیای معاویه، دین خود را تباه کرده و آخرتش را از دست داده است. (1)-جنگ صفین.

عهد-پیمان الهی

عهدنامۀ مالک اشتر

وقتی اوضاع مصر،با دسیسه های معاویه آشفته شد،حضرت علی علیه السّلام حکومت آن سامان را به سردار رشید و یار فداکار و باکفایت خود«مالک اشتر»سپرد.هرچند مالک نتوانست برای فرمانروایی به آنجا برسد و در راه،شهید شد.نامه ای که امیر مؤمنان به مالک اشتر نوشت،هم اعطای حکم فرمانروایی مصر به او بود،هم دستورالعمل حکومتی و منشور کاملی از شیوۀ زمامداری.این نامۀ مهم و مفصّل و عمیق(نامۀ 53 نهج البلاغه) به عهدنامۀ مالک اشتر شهرت یافته است و از اوراق درخشان بینش علوی و حکومت اسلامی است که به همۀ والیان و کارگزاران حکومتی،آیین حکمرانی می آموزد و همین یک نامه،در نشان دادن عظمت روح و فکر و دانش و آگاهی و سیاست امام علی علیه السّلام کافی است.

به دلیل اهمیت این عهدنامه و رهنمودهای بلند و سازنده و جامعی که در این منشور حکومتی است،مورد عنایت اندیشمندان و سیاستمداران و مؤلفان قرار گرفته و دهها شرح و تفسیر و ترجمه به زبان فارسی و عربی و دیگر لغات بر آن نوشته اند.برخی از شرحها و ترجمه های فارسی اینگونه است:«عهدنامۀ مالک اشتر»،علی اصغر فقیهی،«آیین کشورداری از دیدگاه علی»،محمّد فاضل لنکرانی،«حکمت اصول سیاسی اسلام»، محمّد تقی جعفری،«فرمان حکومتی پیرامون مدیریّت»،محمود قوچانی،«نامه ای روح افزا»،علی محمّد تاکندی،«نظامنامۀ حکومت»محمّد کاظم فاضل مشهدی.از شرحهای عربی از جمله می توان از این کتب نام برد:«الرّاعی و الرعیّه»،توفیق الفکیکی، «مع الامام علیّ فی عهده لمالک الأشتر»،محمّد باقر ناصری،«النظام السیاسی فی عهد

ص:426

1- 1) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 5 ص 324.

الإمام لمالک الأشتر»،حاتم نوری،«نظریة الحکم و الإداره فی عهد الامام علی للأشتر» عبد الحسین فضل اللّه،«دراسات النهج»،محمّد مهدی شمس الدین و دهها کتاب دیگر.

البته جز این موارد که به شرح مستقل این منشور پرداخته اند،شرحهای فارسی و عربی نهج البلاغه هرکدام در جای خود که به این نامه رسیده اند،آن را شرح کرده و نکات اجتماعی و بدیع آن را روشن ساخته اند. (1)

در این عهدنامۀ طولانی،حضرت علی علیه السّلام ضمن بیان اهمیّت مصر و حساسیّت نقش والی در برخورد با مردم،دستورهای اخلاقی که به خود والی مربوط می شود می دهد و لغزشگاههای گوناگون پیش پای او را برمی شمارد.دسته بندی طبقات و اقشار مختلف جامعه مثل سپاهیان،قضات،کارگزاران،مالیات بگیران،تجّار و صنعتگران،اهل خراج، مسلمانان و اهل ذمّه،توانگران و طبقات محروم،خواص جامعه و توده های مردم و بیان نحوۀ برخورد با هریک،نیز کیفیت اجرای حدود و ستاندن جزیه و داوری میان مردم و برگزیدن مشاوران و اعزام نیروها و صرف درآمدها و عملکرد قاضیان و لشکریان و منشیان و...در فرازهای این عهدنامه به چشم می خورد.شیوه های اجرای عدالت و رعایت حقوق انسانها و برخورد شایسته با رعیت و ساده زیستی در دوران زعامت و برخورد عاطفی با مردم و...از مهمترین توصیه های آن حضرت در این منشور حکومتی است و بحق،مایۀ فخر شیعه و سند اعتلای اسلام و قطره ای از اقیانوس عظمت و شخصیت بی نظیر امیر مؤمنان است و می سزد که پیوسته نصب العین مسؤولان جامعه و متولّیان امور مردم قرار گیرد.-حکومت علوی،عدل علی علیه السّلام،مالک اشتر،نهج البلاغه.

عید غدیر

یکی از مهمترین اعیاد اسلامی،«عید غدیر»در روز هیجدهم ذی حجّه است،روزی که پیامبر در بازگشت از حجّة الوداع،در غدیر خم حضرت علی علیه السّلام را به امامت و جانشینی خود تعیین کرد و اطاعت از او را بر همگان واجب ساخت.عید غدیر،عید ولایت و رهبری

ص:427

1- 1) .برای آشنایی بیشتر با ترجمه ها و شروح دیگر این عهدنامه از جمله ر.ک:نشریۀ«گلستان قرآن»شمارۀ 3،«ویژه نامۀ حکومت علوی»شمارۀ 18 از مجلۀ حکومت اسلامی،دفتر دوّم.

و عید انسانیّت و کمال دین و اتمام نعمت الهی است و از اعیاد اسلامی به شمار می رود و مخصوص شیعه نیست.امام صادق علیه السّلام عید غدیر را بزرگتر و شریف تر از جمعه و عید فطر و قربان می شمارد و از قول پیامبر خدا روایت می کند که به امیر المؤمنین توصیه فرمود مردم این روز را عید بگیرند.پیامبران نیز همه چنین می کردند و به جانشینان خود وصیّت می کردند که روز تعیین جانشین را عید بگیرند. (1)و فرمود:«یوم غدیر خمّ افضل أعیاد امّتی». (2)

این عید،مورد عنایت خاص خدا و رسول بوده،امامان نیز پیوسته یادآوران آن واقعۀ مهم بودند و به پیروان خود دستور می دادند که این روز را عید گرفته،دور هم جمع شوند، به یکدیگر تبریک و شادباش گویند و برای این روز،برنامه هایی عبادی از قبیل دعا، زیارت،روزه و نماز خاصّ است،تا حرمت این روز و مظلومیّت اهل بیت و حقانیت آنان برای رهبری امت فراموش نشود.پس این عید،سابقۀ کهن دارد و به عهد رسول خدا بازمی گردد و ساخته و پرداختۀ شیعه یا پدید آمده از زمان آل بویه نیست(آنگونه که مخالفان مغرض ادّعا می کنند). (3)به فرمودۀ امام صادق علیه السّلام،خداوند هرپیامبری را که برانگیخت،این روز را عید گرفت و حرمتش را شناخت،نام این عید در آسمان«یوم العهد المعهود»است و در زمین«یوم المیثاق المأخوذ و الجمع المشهود». (4)

فضیلت این عید بسیار است و در روایات،از آن به عنوان عید اللّه اکبر،عید آسمانی، عید ولایت،عید میثاق و بیعت،روز روشنگری و فرج،روز کمال دین،روز صیام و قیام و اطعام و روز شادی یاد شده است. (5)

علی علیه السّلام در یکی از سالها که عید غدیر با روز جمعه مصادف شده بود،در خطبۀ عید، ضمن برشمردن اهمیت جمعه و غدیر و نقش جمعه در پاکسازی دلها از آلودگی و بیان جایگاه والای توحید و نبوت و قبول ولایت به امر الهی،فضیلت روز غدیر را یادآور شد و

ص:428

1- 1) .الکافی،ج 1 ص 204.
2- 2) .الکافی،ج 1 ص 204.
3- 3) .در این زمینه از جمله ر.ک:«الغدیر»،ج 1 بحث مفصل تحت عنوان«عید الغدیر فی الإسلام»،نیز جزوۀ«عید غدیر در اسلام»به قلم نویسنده،از سری جزوات آشنایی با معارف«الغدیر»،نیز«عید ولایت»،جوادی آملی،نشر اسراء، «عید الغدیر فی الإسلام»کمال السیّد.
4- 4) .وسائل الشیعه،ج 5 ص 224.
5- 5) .چهل حدیث غدیر،محمود شریفی.

در ادامه فرمود:«پس از پایان این تجمّع،به خانه هایتان برگردید،به خانوادۀ خود وسعت و گشایش دهید و به برادران خود نیکی کنید و خداوند را بر نعمتی که برشما ارزانی داشته است سپاس گویید.با هم باشید تا خداوند متّحدتان سازد،به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند هم الفت شما را پایدار کند.از نعمت الهی به یکدیگر هدیه دهید،آنگونه که خداوند برشما منّت نهاد و پاداش آن را در این روز چند برابر عیدهای گذشته و آینده قرار داد.نیکی در این روز،ثروت را می افزاید و عمر را طولانی می کند.ابراز عاطفه و محبّت به هم در این روز،موجب رحمت و لطف خدا می شود.تا می توانید در این روز از دارایی تان خرج خانواده و برادرانتان کنید و در برخوردها و ملاقاتها ابراز شادمانی و سرور کنید.» (1)

به فرمودۀ امام صادق علیه السّلام این اهتمام از سوی امیر مؤمنان به توصیۀ حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله بوده که در حدیث پیامبر است که انبیای پیشین نیز جانشینان خود را توصیه به گرامیداشت آن روز و عید گرفتن آن می کردند:«إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أوصی أمیر المؤمنین علیه السّلام ان یتّخذوا ذلک الیوم عیدا،و کذلک کانت الأنبیاء تفعل،کانوا یوصون أوصیاءهم بذلک فیتّخذونه عیدا.» (2)

زنده نگه داشتن این عید،از وظایف معتقدان به ولایت علوی است و برگزاری جشن در این روز،سنّتی دینی و مقدس به شمار می رود.زیارت حضرت علی علیه السّلام در این روز نیز، نوعی تجدید عهد با اوست. (3)در زمانهای بعد بخصوص دورۀ آل بویه در ایران و عراق و همچنین در دورۀ حکومت فاطمیان در مصر و شام و یمن،زمینۀ بهتری برای برگزاری جشن عید غدیر فراهم شد و در مناطق شیعی جزء سنتهای رایج گشت.

در سالهای اخیر و به برکت جمهوری اسلامی،آوازۀ تشیّع و جایگاه پیروان غدیر و ولایت در جهان بیشتر طنین افکند.«در سال 1410 هجری به مناسبت چهاردهمین قرن غدیر،کنگرۀ باشکوهی در شهر لندن برگزار شد که چند روز ادامه داشت.این کنگره تحت عنوان«مهرجان الإمام علی،بمناسبة مرور 14 قرنا علی یوم الغدیر الأغرّ»در روزهای 19 تا 21 ذی حجه سال 1410 ق-1368 ش در مرکز شهر لندن برگزار شد و کنفرانسهای

ص:429

1- 1) .الغدیر،ج 1 ص 284 به نقل از مصباح المتهجّد،ص 524.
2- 2) .همان،ص 286.
3- 3) .ر.ک:«آداب عید غدیر»،خانه کتاب،نشر دلیل.

علمی با مباحث تحقیقی دربارۀ غدیر ارائه شد.در کنار آن،مجالس فرعی،نمایشگاه کتاب، مسابقۀ تألیف کتاب،نمایشگاه فنّی و لوحه های خط عربی و لوحه های تذهیب شده نقوش اسلامی و آثار معماری و...برپا شد و در این کنفرانس،علما و دانشمندان بزرگ از سراسر جهان دعوت شدند.» (1)

بزرگداشت روز غدیر خم،توصیۀ معصومین است.شاعران عرب و عجم در ستایش این روز و احیای خاطرۀ آن یوم اللّه عظیم،سنگ تمام گذاشته و به اقتضای باورهای دینی و تعهّد مکتبی در قالبهای مختلف و به زبان عربی،فارسی،ترکی،اردو و...اشعار بلند و نغز فراوان سروده اند که در مجموعه هایی چند گرد آمده است. (2)چند بیت از یکی از قصاید «صادق سرمد»را می آوریم:

ایّام اگرچه همه از حیّ قدیر است پاکیزه ترین روز خدا عید غدیر است

ایام کثیر است،ولی زان همه ایّام بسیار قلیل است که با خیر کثیر است

امروز از آن،روز بزرگ است که امروز روز علی،آن خسرو بی تاج و سریر است

امروز پیمبر به علی داد وصایت وین نیز به تقدیر خداوند قدیر است (3)

-غدیر خم،شعرای غدیر،صیغۀ برادری،کنگرۀ ولایت و اهل بیت،کنگرۀ امام علی علیه السّلام.

ص:430

1- 1) .چهارده قرن با غدیر،محمّد باقر انصاری،ص 227.
2- 2) .به مدخل«شعرای غدیر»در همین کتاب نگاه کنید.
3- 3) .غدیر در شعر فارسی،مصطفی موسوی گرمارودی،ص 99.

غ

الغارات

غارت به معنای هجوم و شبیخون است.بعد از پایان جنگ صفین و ماجرای حکمیّت، معاویه پیوسته کسان و گروههایی را به قلمرو حکومت امیر المؤمنین علیه السّلام در عراق و حجاز و یمن می فرستاد و آنان بی رحمانه غارت و کشتار می کردند و با ایجاد ناامنی و آشفتگی، حکومت حضرت را تضعیف می کردند.

«الغارات»،نام کتابی کهن و معتبر از ابراهیم بن محمّد ثقفی(قرن سوم)است که به تفصیل این حملات و شبیخونها و اخبار و روایات آن را آورده است.از این کتاب ترجمه هایی هم منتشر شده،از جمله به قلم عزیز اللّه عطاردی که همراه با شرح حال اعلام کتاب است(انتشارات عطارد،1373)،نیز ترجمه عبد المحمّد آیتی و محمّد باقر کمره ای.-جنگ صفین.

غدر امّت

در روایات متعددی پیشگویی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نسبت به«غدر امّت»دربارۀ علی علیه السّلام دیده می شود.پیامبر،بارها به امیر مؤمنان خبر داده بود که گروهی از امت،پس از وی با او سر ناسازگاری و مخالفت و دشمنی خواهند داشت و مانع رسیدن خلافت به آن حضرت

ص:431

خواهند شد.در این احادیث سخن از مظلومیّت علی علیه السّلام و غصب خلافت و آسیب دیدن فاطمۀ زهرا و مسمومیت امام مجتبی و شهادت سیّد الشهدا است.قضایای پس از رحلت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پیشاپیش به علی علیه السّلام گفته شده بود و آن حضرت از توطئه های قریش خبر داشت و بنابرآن بود که بر سر مسألۀ خلافت به نزاع نپردازد و خون دل بخورد و به خاطر حفظ اسلام تحمّل کند.پیامبر فرموده بود:امّت با تو نیرنگ خواهند زد،کینه هایشان را آشکار خواهند ساخت و اوضاع را به هم خواهند زد.گاهی هم امیر مؤمنان در برخی حوادث که می فرمود:اگر نبود عهدی که با پیامبر خدا دارم چنین و چنان می کردم،اشاره به این قضایاست.یکی از سخنان پیامبر به امام چنین است:«انّ أمّتی ستغدر بک بعدی و یتّبع برّها فاجرها» (1)امتم پس از من با تو نیرنگ خواهند زد،نیکان هم از بدان پیروی خواهند کرد.نیز فرمود:«اذا متّ ظهرت لک ضغائن فی صدور قوم یتمالئون علیک و یمنعونک حقّک». (2)آنگاه که بمیرم،کینه هایی در سینه های گروهی آشکار خواهد شد که بر ضدّ تو همدست شوند و تو را از حق خودت بازدارند.در اینگونه احادیث،حوادث یاد شده امتحانی هم برای امّت و هم برای اهل بیت به شمار آمده و خاندان پیامبر هم قول داده اند که بر آن صبر کنند. (3)

-قتال بر تأویل،سقیفۀ بنی ساعده،جیش اسامه،پنج شنبۀ شوم،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،علم بلایا و منایا،فلته.

الغدیر

کتاب«الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب»،معروف ترین اثر پژوهشی علامه امینی (1349 ش)دربارۀ اثبات امامت حضرت علی علیه السّلام و بررسی روایات مربوط به غدیر خم و فضایل امیر مؤمنان از منابع اهل سنّت است.وی حدود 40 سال برای تألیف این کتاب 11 جلدی تحقیق و مطالعه کرد و بیش از ده هزار کتاب را تمام خواند و به حدود صدهزار کتاب،مراجعۀ مکرّر داشت. (4)سفرهای متعدّد او برای یافتن منابع به کشورهای مختلف و

ص:432

1- 1) .بحار الأنوار،ج 28 ص 50 ح 17،اثبات الهداة،ج 2 ص 32.
2- 2) .همان،ح 16،در منابع اهل سنت هم آمده است.ر.ک:«فضائل الخمسة من الصحاح السته»،ج 3 ص 51.
3- 3) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 28 ص 37 تا 84.
4- 4) .دانشنامۀ امام علی،ج 12 ص 326.

کاوش در کتابخانه های هند،ترکیه،ایران،عراق و...نشانۀ شوق و همّت او در این راه است.چاپهای متعدّدی از این کتاب انجام شده و چاپ جدیدی با تحقیق و حروفچینی نو و توضیحات و ارجاعات به عمل آمده است. (1)

کتاب«الغدیر»به فارسی،انگلیسی و اردو هم ترجمه شده و خلاصه هایی از آن نیز تدوین گشته است.هرچند محور کتاب،موضوع غدیر خم است،لیکن دائرة المعارفی از اطلاعات گسترده پیرامون موضوعات تاریخی،اعتقادی،رجال،کتابشناسی،شعر و ادب و نقد دیدگاهها و کتابهای مغرضان است.اساس مباحث،بر محور معرفی شاعران غدیر از قرن اوّل تا عصر حاضر است و مباحث گوناگون در ضمن این تحقیق ارائه شده است. (2)

تعابیری که عالمان و ناقدان از کشورهایی چون مصر،سوریه،عراق،لبنان،ایران و...

دربارۀ این کتاب عظیم داشته اند جای تأمّل است.«الغدیر»را با اوصافی چون:آرزوگاه پژوهشگران،دایرة المعارف بزرگ،کتابی که هرمسلمانی باید آن را به دست آورد، آبشخواری گوارا و دایرة المعارفی طرفه و نادر،جهان پهناور شناخت،کتاب اطمینان بخش تاریخ و گشایشگر آفاق معرفت،دریای موج خیز،همۀ وقایع تاریخ و صور زمان،کوشش علمی بی نظیر،کتابی دهشت آفرین،کتابی نه چون دیگر کتابها،دریایی خیزابه گرفته و...

ستوده اند. (3)

استاد محمّد رضا حکیمی نیز پس از تحلیلی از جایگاه تاریخی و حقگرایانۀ این کتاب، می نویسد:«الغدیر»،نیز همان امتداد خطبۀ عرفات و غدیر پیامبر است،و سخنرانی بانوی اکرم حضرت زهرا،و خطبۀ شقشقیّه،و حرکات اجتماعی ابو ذر غفاری و سخنرانی عمار یاسر و مالک اشتر و هاشم مرقال در صفّین،و خطبۀ شب عاشورا و پاسخهایی که اصحاب حسین به او دادند،و شمشیرهای روز عاشورا و خطبۀ ناتمام ماندۀ امام

ص:433

1- 1) .از سوی«مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه»،در قم،سال 1416 ق.
2- 2) .دربارۀ الغدیر،از جمله ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»ج 12 ص 311،«حماسه غدیر»،محمّد رضا حکیمی،«الغدیر فی التراث الاسلامی»،سیّد عبد العزیز طباطبایی،«غدیر در آینه کتاب»،محمّد انصاری و مدخل«کتابشناسی غدیر»در همین کتاب.
3- 3) .صاحبان این تعبیرها در«حماسۀ غدیر»ص 186 یاد شده اند.

زین العابدین در مسجد اموی دمشق،و سخنرانیهای سران نهضت توّابین در نهضت سلیمان بن صرد خزاعی،و قیام مختار ثقفی،و اقدام عالم بزرگ شیعی سعید بن جبیر تابعی علیه حجاج بن یوسف ثقفی و...» (1).بی شک،شوقی فوق العاده و انگیزه ای نیرومند،اساس تدوین این کتاب بوده است.یکی از دانشمندان از قول علامۀ امینی چنین نقل می کند:«من سالها در نجف به تحصیل و تدریس پرداختم.یک روز به حرم حضرت امیر علیه السّلام مشرّف شدم و عرض کردم:آقا!من سالها در خدمت شما بودم و به تحصیل و تدریس مشغول بودم،امّا شما یک کاری محوّل کنید.به دنبال آن توسّل،وقتی از حرم به بیرون آمدم،به فکر نوشتن کتاب«الغدیر»افتادم و این کار به نتیجه رسید.» (2)

الغدیر،فهرستهای موضوعی و راهنما هم دارد،همچون:«المنیر»مرکز تحقیقات بعثت،و«علی ضفاف الغدیر»فاضل الحسینی المیلانی،«نظرة الی الغدیر»،علی اصغر مروّج خراسانی و«اعلام الغدیر».فشرده ای از مباحث آن نیز با عنوان«خلاصة الغدیر»، گزیده و ترجمۀ محمود رضا افتخارزاده در یک جلد 850 صفحه ای چاپ شده است.

-علامه امینی،کتابشناسی غدیر،غدیر و فرهنگ مکتوب.

غدیر خمّ

نام محلّی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در بازگشت از حجّة الوداع در سال دهم هجری،در روز 18 ذی حجّه،امیر المؤمنین علیه السّلام را به خلافت و امامت نصب کرد.غدیر به معنای برکه و آبگیر و خمّ نام منطقه ای بین مکه و مدینه در وادی اراک،در چهار میلی جحفه است که این واقعه در آنجا روی داد.این حادثه،سرفصلی نو در تاریخ اسلام شد و آن روز مهم به عنوان«عید»شناخته شد و فرهنگ شیعی براساس پیمان با مولایی که در آن روز و آن مکان به عنوان جانشین رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تعیین گشت،شکل گرفت و ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام به صورت روشن و بی تردید،اعلام شد.غدیر خم،هم به عنوان یک

ص:434

1- 1) .همان،ص 216.
2- 2) .صحیفۀ حوزه(ضمیمۀ جمهوری اسلامی)،شماره 20(22 اسفند 1379)مصاحبه با حجة الاسلام دین پرور.

منطقۀ جغرافیایی قابل ذکر است،هم به عنوان یک روز مهمّ و تاریخی در اسلام و در فرهنگ شیعه.

از نظر جغرافیایی،منطقۀ غدیر خم در سرزمین جحفه و در مسیر سیلابهایی بوده که تا دریای سرخ ادامه می یافت و«غدیر»(برکه و آبگیر)،به صورت طبیعی در آن منطقه پدید می آمد.نام آبگیری که در آن منطقه بوده به«خمّ»شهرت داشته است و کنار آن چشمۀ آبی و درختانی بوده که پیامبر در آن محدوده فرود آمد،هرچند اکنون اثری روشن از آن موقعیّت،بویژه مسجد غدیر که آنجا بنا شده بود،باقی نمانده است.این منطقه در 200 کیلومتری مکّه در نزدیکی شهر«رابغ»و کنار روستای جحفه است که میقات حجّاج است و اینک هم به نام غدیر شناخته می شود. (1)

«هم اکنون راه رسیدن به وادی غدیر از دو طریق است:1-راه جحفه،از کنار فرودگاه رابغ تا اوّل روستای جحفه،سپس 45 کیلومتر به سمت شمال در ریگزار تا قصر علیا، سپس 2 کیلومتر در سمت راست جاده با عبور از تپه های شنی،سپس بیابانی کوتاه به سمت راست جاده وادی غدیر،که فاصله اش تا میقات جحفه از سمت طلوع آفتاب،8 کیلومتر است.2-راه رابغ،از تقاطع جادۀ مکّه-مدینه-رابغ به سمت مکّه در طرف چپ جاده 10 کیلومتر سپس به سمت راست،جادۀ فرعی به طرف غدیر که فاصلۀ آن از جنوب شرقی تا رابغ 26 کیلومتر است.» (2)

به نوشتۀ یکی دیگر از محقّقان:در آن منطقه،ارتفاعات کوهستانی وجود دارد که راهی را که به یک دشت گسترده منتهی می شود مشخّص ساخته است،جایی که راهها از آنجا جدا می شود.از آنجا می توان به سمت«غربه»روی آورد که به سبب پخش شدن توده های شن،راه یافتن به آن منطقه دشوار است.ولی منطقۀ غدیر نزدیکیهای حرّه است،سرزمینی پر از سنگهای سیاه و غیرقابل کشت.در انتهای حرّه،دشت گسترده ای باز

ص:435

1- 1) .از دانشمندان جغرافیدان معاصر در حجاز،«عاتق بن غیث بلادی»در دو کتاب خویش به نامهای«علی طریق الهجره»و «معجم معالم الحجاز»آنجا را همراه با نقشه هایی توضیح داده و خودش نیز به آنجا سفر کرده است.نیز دکتر شیخ عبد الهادی فضلی از علمای شیعه شرق عربستان طی مقاله ای(تراثنا،شمارۀ 21)منطقۀ غدیر را توصیف کرده و خود به آنجا رفته است.
2- 2) .چهارده قرن با غدیر،ص 219.

می شود که چشمه های غدیر آنجاست.در همین سرزمین بود که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله توقّف کرد، تا آخرین پیامهای آسمانی را به کاروانهای حجّاج و امت اسلامی برساند. (1)

امّا از نظر تاریخی و اعتقادی،«غدیر خم»یکی از برجسته ترین اعیاد اسلامی و شاخصهای فکری تشیّع است،روزی که آیۀ تبلیغ ولایت امیر المؤمنین در 18 ذی حجّه نازل شد و خطبۀ پیامبر در آن روز که به خطبۀ غدیریّه معروف است،بیانگر ولایت علی علیه السّلام است.این حادثه و حدیث«من کنت مولاه...»مبنای امامت و خلافت بلافصل حضرت علی علیه السّلام است و خود آن حضرت و أئمۀ دیگر و علمای شیعه پیوسته به آن استناد کرده اند.آن روز تاریخی به نامهای دیگری نیز شناخته می شود،همچون:یوم الغدیر،یوم البلاغ،یوم التّمام،یوم التّتویج،یوم الجحفه،یوم المناشده،یوم الحجّ الأکبر،یوم عید الغدیر، یوم خمّ،یوم الدّوح،یوم الفرح،یوم الشکر،یوم البرهان،یوم العهد المعهود و...که هرکدام اشاره به آیه یا حدیث یا نکتۀ خاصّی در ارتباط با این روز است. (2)غدیر خم،در طول تاریخ مورد توجّه بوده و برپایی جشنهای مفصّل در گرامیداشت این روز و اهتمام أئمه و بزرگان دین به این روز،نشان جایگاه والای آن است.

ای غدیر خم که هستی روز بیعت با امام بر تو ای روز امامت از همه امّت سلام

از تو محکم شد شریعت،وز تو نعمت شد تمام ما به یاد آن مبارک روز و آن زیبا پیام

از ولای مرتضی،دل را چراغان می کنیم با علی،بار دگر تجدید پیمان می کنیم (3)

کلمۀ«خمّ»نام آن وادی میان مکه و مدینه است و به دلیل شباهت لفظی آن با خم در فارسی،سوژه ای برای تعبیرات ادبی خاص شده که نشانۀ سرمستی شیعه از این بادۀ ولایت است،مثل:«باده بده ساقیا،ولی ز خمّ غدیر».به این قطعۀ ادبی دقت کنید:«از خم غدیر،می ولایت می نوشیم و در کوچه های امامت،همراه نبوّت جاری می شویم و به یاد غدیر و ذی حجّه،هیجده آیه تلاوت می کنیم،غدیر،برکه نیست،بلکه دریایی است

ص:436

1- 1) .برگرفته از کتاب«الطریق الی غدیر خم»،اثر کمال السیّد.ترجمۀ این نوشتۀ مختصر،در شمارۀ 27 فصلنامۀ میقات حج (بهار 78)به قلم جواد محدثی با عنوان«راه غدیر»چاپ شده است.
2- 2) .در این زمینه ر.ک:«ماهنامۀ کوثر»،شمارۀ 2 ص 29 که پنجاه نام برای روز غدیر ذکر کرده و مستندات روایی آنها را آورده است.
3- 3) .سیّد رضا مؤیّد.

موّاج،که کشتی نجات در ساحل آن پهلو گرفته است.غدیر،ادامۀ مکّه است و از غدیر تا خدا،فاصله ای نیست.غدیر،تجلّی«علی»و تجلّی«خدا»ست.غدیر،بهانه ای برای کوچاندن غربت از قاب نگاه خستۀ شیعه است،نامی است درخشان بر تقویم شیعه.غدیر، مقدمۀ جوشش سبز در آخر الزّمان است.روزی از انتهای تاریخ،مردی غدیری خواهد آمد.» (1)و از این نمونه ها در تعابیر شعر و نثر فراوان است.

«غدیر علی»هنوز هم چشمه ای لبریز از آب حیات و دریایی موّاج از کرامتهاست.

«غدیر»دریایی از باور و بصیرت،در کویر حیرت و هامون ضلالت است،تا کام جانها از آن سیراب شود.«غدیر»یک«کتاب مبین»است،سندی برای تداوم خطّ«رسالت»در جلوۀ «امامت».«غدیر»،برای تشنگان،چشمۀ زلال هدایت است،و برای ره گم کردگان، صراطی است که به«سنّت پیامبر»منتهی می شود.غدیر،عید ولایت است.

روز اکمال دین و اتمام نعمت،برنامه ای الهی برای حیرت زدایی از اذهان و اعمال امّت، در افقهای آیندۀ تاریخ.«غدیر»،تداوم خطّ رسالت،در آیینۀ«امامت»است.

پس...«عاشورا»با«امامت»پیوند دارد،و«غدیر»با«کربلا»پیوسته است.اگر امّت، «غدیر»ها را پاس بدارند،«عاشورا»های مظلومیّت و کربلاهای خون و شهادت پیش نمی آید و خورشید امامت،در محاق خلافت قرار نمی گیرد.امّت بی امام،رمۀ بی چوپان است و گلۀ بی شبان و راه بی علامت و شب بی چراغ،کشتی بی ناخدا،دشت بی چشمه، قنات خشکیده و بی آب!...

رهشناس تر از«مولود کعبه»کیست؟و قاطع تر از«ابو تراب»و پسندیده تر از«مرتضی» و والاتر از«علی»کدام است؟علی علیه السّلام،«غدیر خم»را از دریای فضائلش به موج نشانده است و رسول گرامی اسلام،دست روی چهرۀ خوب و شایسته ای گذاشته است.علی، برگزیدۀ محمّد نیست،بلکه منتخب خداست و پیامبر فقط ابلاغگر پیام الهی نسبت به امامت اوست.

غدیر،کاشتن بذر ولایت در جانهاست.غدیر،نشان دادن خورشید به گرفتاران

ص:437

1- 1) .صحیفۀ حوزه(ضمیمۀ جمهوری اسلامی)شمارۀ 43(اسفند 1380).

ظلمتهاست.روز تکمیل دین و اتمام نعمت است.«عید اللّه الاکبر»است.عید آل محمّد، عید هواداران حق و وفاداران به پیامبر.غدیر،عید عدالت و رهبری است،عید انسانیت و کمال طلبی است،عید شعله افکنی بر اندیشه ها،عید امیدآفرینی در دلهاست.غدیر،روز بشریت و روز«انسان»است.غدیر،تداوم«رسالت محمّد»در«ولایت علی»است.غدیر، عید«پیمان»و«میثاق»و«عهد»است.» (1)

غدیر چشمۀ پاکی است در دل تاریخ روان به بستر آینده،نی به وادی پار

پیام صحنۀ آن روز،بانگ هشداری است طنین فکنده در آفاق هستی اعصار

-غدیر خمّ،حجّة الوداع.

غدیر و عاشورا

حادثه ای که در عاشورا اتفاق افتاد،پیامد تلخ زیر پا نهادن پیام غدیر از سوی امّت محمّدی بود.آنان که سر از اطاعت ولیّ خدا و امام معصوم برتافتند و با غیر حجّت الهی بیعت کردند،در بستری از جاهلیت و نفاق افتادند و رفته رفته آن سیر،سرعت گرفت و آن فاصله افزون گشت،تا آنجا که در عاشورای سال 61 هجری(پنجاه سال پس از حادثۀ غدیر خم)امّت فریب خورده،بر محور سیاستهای خصمانۀ امویان گرد آمدند و حجت خدا را لب تشنه در کربلا به شهادت رساندند و آل اللّه را به عنوان اسیر شهر به شهر گرداندند.

اگر پیام غدیر در سقیفه دفن نمی شد و اگر امام حق،پس از وفات رسول خدا خانه نشین نمی گشت و اگر آن ظلم نخستین توسّط اولین ظالم در حق آل محمّد صورت نمی گرفت، در عاشورا تیغ به روی فرزندان پیامبر نمی کشیدند.

اگر عاشورا را با غدیر پیوندی استوار است،چون از سوی جبهۀ حق در هردو حادثه، تأکید بر امامت امام معصوم و ولایت صالحان است،سقیفه را هم با عاشورا ارتباطی تنگاتنگ است،چون حادثۀ تلخ عاشورا نتیجۀ آن ظلم نخست و انحراف اوّلیه در سقیفه است.وقتی«آل علی»را کنار زدند،«آل سفیان»سلطنت یافتند و بدعت به جای سنّت

ص:438

1- 1) .قطعات،از نویسنده،ص 121.

نشست و کینه های بدر و احد و احزاب،در کربلا سرباز کرد و فرزندان جاهلیّت از فرزندان وحی،انتقام گرفتند.این درس را باید عمیق تر آموخت و این رابطه ها را بهتر باید شناخت. (1)

-ظلم اوّل،مطاعن،ملاحم و فتن.

غدیر و فرهنگ مکتوب

حادثۀ مهم«غدیر خم»به دلیل نقشی که در اعتقاد،اندیشه،عمل،جهتگیری سیاسی و اجتماعی،جایگاه علمی و احتجاج و پژوهش داشته،پیوسته مورد توجّه و بحث عالمان دین بوده است.نگاهی گذرا به سیر تلاشهای معتقدان به غدیر در عرصۀ فرهنگ مکتوب می تواند مفید باشد.ازاین رو گوشه ای از این سیر آورده می شود: (2)

کتاب و قلم سابقۀ هزار و چهارصد ساله با غدیر دارند،از روزی که پیامبر، امیر المؤمنین علیه السّلام را به عنوان جانشین خود به جهانیان معرفی کرد،کار حفظ و ثبت آن نیز آغاز شد و در هرزمانی حقایق آن انعکاس یافت.خداوند مردانی را برای ثبت این واقعۀ عظیم برانگیخت تا در کتابهای خود«غدیر»را به عنوان یک اصل اسلام ثبت کنند.غدیر، با به کارگیری قلم،از دست دشمنان مصون ماند و کسی نتوانست مانع این حقیقت بزرگ شود،به طوری که مؤلفین بزرگی از غیر شیعه هم دربارۀ غدیر کتابهایی نوشتند.

رسوخ غدیر در جهات مختلف دین در حدی است که در موضوعات متعددی مورد بحث قرار گرفته است.در کتب حدیثی بعنوان سند و متن آن،در کتب تاریخی بعنوان مهمترین واقعۀ اسلام،در کتب کلامی بعنوان مؤثرترین بحث اعتقادی که همان ولایت و خلافت است،در کتب تفسیر بعنوان تفسیر آیاتی که به خلافت برمی گردد،در کتب لغت بعنوان معنای کلمۀ«مولی»و در کتب ادب و شعر بعنوان قطعۀ زیبای تاریخ اسلام که در قالب نظم و نثر ارائه شده است.

مسیر فرهنگی غدیر در چهارده قرن را می توان در چهارده مرحله ترسیم نمود:

مرحله اول فرهنگ غدیر:روایت

ص:439

1- 1) .در زمینۀ پیوند عاشورا و سقیفه به مدخل«عاشورا و سقیفه»در کتاب«فرهنگ عاشورا»از نویسنده مراجعه شود.
2- 2) .خلاصه شده از مقاله ای در«گلستان قرآن»،شمارۀ 4،اردی بهشت 1379 به قلم محمّد انصاری.

در قرن اول هجری که تدوین معارف اسلام ممنوعیت رسمی داشت و اگر هم کتابی نوشته می شد مخفیانه بود،بهترین کتاب برای غدیر سینه های امین و حافظه های قوی افراد بود که به مثابۀ کتاب عمل کرد و به خوبی توانست این راه صدساله را بپیماید و این ودیعۀ آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله را در خود حفظ کند.بیش از صد و بیست نفر از صحابه و عدۀ بسیاری از تابعین،واقعۀ غدیر را در محافل بیان می کردند و آن را به نسلهای بعد از خود انتقال می دادند،به طوری که زید بن ارقم و حذیفة بن یمان متن کامل خطبۀ غدیر را که بیش از یک ساعت به طول انجامیده،حفظ کرده و برای مردم بازگو کرده اند.

از سوی دیگر صاحب غدیر امیر المؤمنین علیه السّلام برای اتمام حجت و برای آنکه نسلهای آینده راه خود را بیابند،در مناسبتها و فرصتهای گوناگون مسأله غدیر را مطرح می ساخت و دربارۀ آن از شاهدان عینی اقرار می گرفت،حتی در بحبوحۀ جنگ صفین بر فراز منبر رفت و در آن سخنرانی غدیر را به طور مفصل مطرح ساخت،و یا در روز عید غدیر در کوفه سخنرانی مفصلی درباره آن ایراد فرمود.فاطمه زهرا علیها السّلام در عمر کمتر از سه ماهۀ خود پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بارها جریان غدیر را برای مردم متذکر شد.أئمه علیهم السّلام نیز از هرفرصت مناسبی برای تبلیغ پیام غدیر استفاده می کردند و آن را برای مردم بیان می نمودند،تا آنجا که امام باقر علیه السّلام متن کامل خطبه غدیر را برای مردم بازگو فرمود و امام رضا علیه السّلام مناظراتی در این باره برقرار نمود و حقایق مهمی از آن را بیان فرمود.

از سوی دیگر اصحاب أئمه حاملان پیام غدیر بودند و در حضور امامان اقدام به حفظ و نشر غدیر نمودند.شعر شاعران نیز نقش مهمی در حفظ غدیر در طول زمانهای ظلمانی داشته چه آنکه قالب شعر محفوظتر است و مردم علاقه خاصی به آن دارند.از ساعتی که خطبه پیامبر پایان یافت حسّان بن ثابت اولین شعر را در حضور آن حضرت سرود و دلیل روشنی شد تا شاعران در طول چهارده قرن در قالب شعر که تبلیغ نافذی است غدیر را حفظ کنند و براحتی به نسلهای بعد برسانند.اینها شکلهای مختلف فرهنگی بود که غدیر را در قرن اول حفظ کرد و البته این طرق در قرنهای بعد نیز ادامه یافت.

مرحله دوم فرهنگ غدیر:از روایت به تألیف

ص:440

از اوایل قرن دوم هجری تبلیغ غدیر شکلی تازه به خود گرفت و کم کم از شکل روایت به صورت تألیف درآمد.در اواسط قرن دوم به اولین تألیف مستقل درباره غدیر برمی خوریم که از فراهیدی است.این مسیر ادامه یافت و کتابهای مختلفی به صورت مستقل یا ضمنی در موضوع غدیر تدوین شد،به طوری که ابو المعالی جوینی از قرن پنجم می گوید:در بغداد در دست صحّافی کتابی دیدم که بر جلد آن نوشته بود:«جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث«من کنت مولاه فعلیّ مولاه»و بعد از این جلد بیست و نهم خواهد بود»!همچنین ابن کثیر دمشقی می گوید:«کتابی در دو جلد ضخیم دیدم که محمّد بن جریر طبری احادیث غدیر خم را در آن جمع آوری کرده بود»!آنچه در این مرحله مشهود است اینکه اکثر کتب،مربوط به اسناد و رجال خطبه است و هدف اول مؤلفین استحکام اصل مطلب بوده است.آنان که جو خاص فرهنگی را به خوبی لمس می کردند در مرحله اول دست به کار محکم کاری در اسناد و حفظ متون شدند،تا نسلهای آینده مدارک لازم برای تحقیق و موشکافی و بحث و بررسی داشته باشند.

مرحله سوم فرهنگ غدیر:تحقیق در سند و متن

از قرن چهارم تحقیق و بحث در متن و سند حدیث غدیر آغاز شده و قطعۀ اصلی خطبۀ غدیر که جملۀ«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه»است در مناظرات مطرح شده و رجال اسناد و ناقلین حدیث غدیر نیز به دقت مورد بررسی قرار گرفته اند.کتب شیخ صدوق و سیّد مرتضی و شیخ مفید بهترین شاهد بر این مدعا هستند.این تحقیقات در قرنهای چهارم و پنجم و ششم اوج داشته و تا سال هزار همچنان پیش رفته،و آثار برجسته ای از این قرون در دست است.

مرحلۀ چهارم فرهنگ غدیر:شکوفایی علمی غدیر

از اوایل قرن یازدهم هجری تا به امروز با ایجاد میدان باز علمی،محققین و اندیشمندان اسلام تألیفات بسیار مهمی درباره غدیر تألیف کرده و به خوبی از زحمات هزار ساله نتیجه گیری نمودند.در این دوران تمام جوانب غدیر مورد جمع و بررسی و تحقیق قرار گرفت و در هرجنبه ای بطور جداگانه کتاب نوشته شد.ارتباط غدیر با قرآن،بحثهای

ص:441

مفصل در اسناد غدیر،بررسیهای عمیق در متن حدیث غدیر،جمع آوری و تدوین اشعار مربوط به غدیر و جوانب دیگر آن مورد توجّه خاص واقع شد و در هرمورد کتبی تدوین گردید.

تحقیقات بزرگانی همچون قاضی شوشتری،علامه مجلسی،شیخ حرّ عاملی، سید هاشم بحرانی،میرحامد حسین هندی،علامه امینی،و بسیاری دیگر از علما،بهترین شاهد این مدعاست.علامه مجلسی نیمی از یک جلد از«بحار الأنوار»را به مسأله غدیر اختصاص داده است.سیّد هاشم بحرانی کتابی مستقل به نام«کشف المهم»تالیف نموده است.شیخ عبد اللّه بحرانی در بخشی از کتاب«عوالم العلوم»احادیث غدیر را مطرح ساخته است.سیّد حامد حسین هندی در 10 جلد 400 صفحه ای از کتاب«عبقات الانوار» به بحثهای تحقیقی درباره غدیر پرداخته است!علامه امینی طی 11 جلد کتاب«الغدیر» جوانبی از غدیر و نیز شعرای غدیر و شعرهای آنان را جمع آوری نموده و مطالب مهمی درباره آن آورده است.کتابهایی از قبیل«التکمیل»از سیّد مرتضی حسین،و«الغدیر فی الاسلام»از شیخ محمّد رضا فرج اللّه نیز نمونه های دیگری از این تحقیقات علمی است.

در یک نگاه به فرهنگ مکتوب غدیر،جلوه های آن را به صورتهای مختلفی می بینیم.

گذشته از کتابهای بزرگ و کوچک،بصورت جزوه ها،بروشورها،مقالات مجلات و روزنامه ها،برنامه های علمی کامپیوتری،خطاطی های زیبا در کاشیها و تابلوها و به صورت کارتها و پوستر جلوه کرده است.این روند هرساله اوج بیشتری از خود نشان می دهد. (1)

-فرهنگ غدیر،کتابشناسی غدیر،شعرای غدیر.

کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین،سال امام علی علیه السّلام،بنیاد نهج البلاغه.

«الغدیر»و وحدت اسلامی

عنوان مقاله ای است از شهید مطهری (2)و بحثی از خود علامۀ امینی در الغدیر،با

ص:442

1- 1) .نیز ر.ک:«غدیر در احساس ملّتها»،نشر دلیل ما،نوشته هایی از طلاب غیر ایرانی از 36 کشور جهان.
2- 2) .یادنامۀ علامۀ امینی،محمّد رضا حکیمی،ص 231.استاد حکیمی می نویسد:«من خواندن این مقاله و دقت در آن را به

عنوان«الغدیر یوحّد الصفوف فی الملأ الإسلامی» (1)و پاسخی است به توهم کسانی که می پندارند طرح اینگونه مسائل،اختلاف انگیز است.مضمون این مقاله آن است که اگر مباحث اعتقادی به صورت منطقی و عالمانه و با متانت و دور از دشنام و دروغ طرح شود و بر منابع مورد اعتماد فریقین استناد شود،نه تنها عامل اختلاف نیست،بلکه می تواند محوری برای وفاق باشد و علامۀ امینی در کتاب الغدیر،با طرح منطق مستدل شیعه به تفرقه انگیزیهای معاندان پاسخ می دهد.به عنوان نمونه،یکی از علمای اهل سنت پس از مطالعۀ الغدیر،چنین نوشته است:«کتاب الغدیر و محتویات غنی آن،چیزی است که سزاوار است هرمسلمانی از آن آگاهی یابد،تا دانسته شود چگونه مورّخان کوتاهی کرده اند و حقیقت کجاست.ما به این وسیله باید گذشته را جبران کنیم و با کوشش در راه اتحاد مسلمین به اجر و ثواب نایل گردیم.» (2)

نه کتاب الغدیر،بلکه خود غدیر و امامت علی بن ابی طالب علیه السّلام و عمل به توصیۀ حضرت رسول دربارۀ وصایت مولا،می توانست و می تواند وحدت آفرین باشد و بذر فتنه و تفرقه مجال رشد نیابد،چون امامت،عامل وحدت صفوف و انسجام نیروها و تمسّک به حبل المتین الهی است.غدیر،قبله ای بود و هست که اگر امت در محراب اسلام،به آن روی می آوردند و جهت را از غدیر می گرفتند،سقیفه رنگ می باخت و جهت سیاسی مسلمان را ترسیم نمی کرد.

اگر پیمان مردم با«ولی»بود اگر پیوند با«آل علی»بود

غدیر خم اگر سایه فکن بود «ولایت»اهرمی دشمن شکن بود

صفوف ما جدا از هم نمی شد شکوه و عزّت ما کم نمی شد

نه بذر فتنه می پاشید دشمن نه«ما»تقسیم می شد بر«تو»و«من»

ص:443

1- 1) .الغدیر،ج 8(مقدمه).
2- 2) .یادنامه علامه امینی،ص 242.نیز ر.ک:«امیر المؤمنین اسوۀ وحدت»،محمّد جواد شری،و«الوحدة الاسلامیه»،شهید سید محمّد باقر حکیم.

نه صدها بار می مردیم هرروز نه جام زهر می خوردیم هرروز (1)

نویسنده ای در بیان شیوۀ طرح مسائل اعتقادی شیعه به گونه ای که وحدت آفرین باشد نه تفرقه افکن،می نویسد:«معتقدم اگر این مسائل را با بینش خاص شیعه،روح شیعه و شیوۀ علمی شیعه ارزیابی و معرّفی کنیم و بکوشیم تا به تشیّع علی علیه السّلام دست یابیم،در همان حال،برادری اعتقادی و وحدت صفوف و تفاهم با برادران اهل سنّت را نیز به دست خواهیم آورد،چه تشیّع علی علیه السّلام،همان اسلام محمّد صلّی اللّه علیه و آله است و علی خود بنیانگذار اصل وحدت در جامعۀ اسلامی است و بیست و پنج سال زندگیش را قربانی حفظ این وحدت کرد و بنابراین،شیعه نه از کنار تشیّع،بلکه از متن تشیّع علوی اگر قدم بردارد،بی شک به برادرانش خواهد رسید.چنانکه اگر برادران نیز از متن تسنّن محمّدی به راه افتند،به شیعه خواهند رسید و راه تأمین وحدت علمی و ریشه دار میان این دو«برادر دشمن شده»در برابر این«دشمن برادر شده»این است.» (2)

وحدتی که سخن از آن است،قطعا وحدت دینی و اعتقادی نیست،که نشدنی است، بلکه وحدت سیاسی در برابر دشمن مشترک و پرهیز از شکستن شکوه اهل قبله است.

-تقریب بین مذاهب.

غدیریّه

غدیریّه،شعری است که دربارۀ واقعۀ غدیر خم و فضایل امیر المؤمنین علیه السّلام و امامت او به خصوص با ذکر نام غدیر و غدیر خم سروده شود.از دیرباز تاکنون غدیریّه های فارسی و عربی فراوانی سروده شده است. (3)-شعرای غدیر.

غدیریّه های فارسی-شعرای غدیر

ص:444

1- 1) .از منظومۀ اهل بیت آفتاب،از نویسنده،«برگ وبار»،ص 60.
2- 2) .تشیّع علوی و تشیّع صفوی(مجموعه آثار«9»)،ص 87.
3- 3) .از جمله ر.ک:«یادنامه علامۀ امینی»،مقالۀ غدیریه های فارسی،ص 414.

غرر الحکم و درر الکلم

نام کتابی از عبد الواحد تمیمی آمدی(قرن ششم)است که گردآوری کلمات قصار حضرت علی علیه السّلام را برعهده دارد.نام کتاب به معنای«حکمت های درخشان و سخنان درگونه»است که با کلمات نغز و حکیمانۀ مولا متناسب است.این کتاب 10760 حدیث کوتاه دارد و ترتیب آن تقریبا الفبایی براساس کلمۀ آغاز حدیث است.موضوع احادیث، عمدتا مواعظ و اخلاق و عقاید و حکمتهای گوناگون است.از این کتاب چندین ترجمه و تصنیف و تنظیم موضوعی و واژگانی (1)و شرح چاپ شده که معروف ترین ترجمه و شرحها از جلال الدین محدّث ارموی در 7 جلد است. (2)-سخنان علی علیه السّلام،کتابشناسی نهج البلاغه.

غریّ

یکی از نامهای نجف است.غریّ و غریّین به معنای زیباروی یا بنای زیبا،یا آلوده به خون است.در تاریخ آمده که منذر بن امرء القیس حاکم حیره،در حال مستی دو ندیم خویش را کشت و چون به هوش آمد،دستور داد بر سر قبر آن دو دو گنبد یا مناره بسازند و داستان مفصّلی دارد. (3)این منطقه در پشت کوفه قرار داشته و پیکر مطهر امیر المؤمنین علیه السّلام را هم پس از شهادت در آن منطقه به خاک سپردند. (4)ازاین رو به نجف،غریّ هم گفته می شد و کتابهایی همچون«شعراء الغریّ»یا«فرحة الغریّ»منسوب به آن است.اهل نجف و ساکنان نجف را به همین جهت«غروی»می گویند.تواریخ از کشف محل قبر مخفی حضرت علی علیه السّلام در زمان هارون الرشید خبر می دهند که وقتی او به طرف غریّین و ثویّه برای شکار رفته بود،از تجمّع و پناه بردن آهوان به تپه ای شگفت زده شد.یکی از پیرمردان بنی اسد را آوردند و ماجرا را پرسیدند،وی گفت قبر امیر المؤمنین علیه السّلام در آن منطقه

ص:445

1- 1) .از قبیل:«معجم الفاظ غرر الحکم»و«تصنیف غرر الحکم»،درایتی،«المعجم المفهرس لألفاظ غرر الحکم»علی رضا برازش.
2- 2) .دربارۀ این کتاب(غرر الحکم)ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 12 ص 213 تا 258.
3- 3) .مروج الذهب،ج 3 ص 320.
4- 4) .معجم البلدان،ج 3 ص 790،شرح ابن ابی الحدید،ج 1 ص 16.

قرار دارد. (1)سیّد بن طاووس کتابی دارد به نام«فرحة الغریّ»که به موضوع تعیین قبر علی بن ابی طالب علیه السّلام پرداخته است.-نجف،قبر پنهان علی علیه السّلام.

غصب خلافت

جانشینی پیامبر اکرم و پیشوایی امّت پس از آن حضرت،امری تعیینی از سوی خداست.بارها از جمله در غدیر خم،رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله جانشین خود را تعیین کرد و علی علیه السّلام را به خلافت نصب نمود و از مردم هم بیعت گرفت.پس از پیامبر،توطئه ای در سقیفه شکل گرفت و امیر المؤمنین را از صحنه کنار زدند و با دیگری بیعت کردند و این نقطۀ انحراف،سبب شد که امامان معصوم از اهل بیت در دوره ها و قرنهای بعدی هم مظلوم و از حق خود محروم شدند.

امامان،پیوسته مدّعی این حق بودند و برای اثبات آن برای خود و غصب آن توسط دیگران احتجاج می کردند.حضرت علی علیه السّلام در خطبۀ شقشقیّه می فرماید:«اری تراثی نهبا» (2)میراث خلافت را که از آن من بود،غارت شده می بینم.در جای دیگر می فرماید:

«اجمعوا علی منازعتی أمرا هو لی» (3)با من به منازعۀ حق و حکومتی برخاستند و هماهنگ شدند که از آن من است.در جای دیگر خود را به خلافت شایسته تر می داند و کوتاه آمدن خود را برای مراعات مصلحت مسلمین و حفظ وحدت می داند (4)و در موردی اهل بیت را محور و مدار دین و رهبری و شایستۀ وصایت و وراثت معرفی کرده،و به خلافت رسیدن خویش را بازگشت حق به صاحب حق می داند. (5)

غصب خلافت از آل پیغمبر،بزرگترین ظلمی بود که هم به اهل بیت شد،هم به امّت محمّدی،چراکه زیان آن به همۀ مسلمین رسید و مصالح اسلام و امّت در پای ریاست طلبی و قبیله گرایی عدّه ای قربانی شد.شیعه پیوسته بر ضدّ این غصب خروشیده و

ص:446

1- 1) .ارشاد مفید،ج 1 ص 26،مفاتیح الجنان،فصل زیارت امیر المؤمنین.
2- 2) .نهج البلاغه،صبحی صالح،خطبۀ 3.
3- 3) .همان،خطبۀ 172.
4- 4) .همان،خطبه،74.
5- 5) .همان،خطبۀ 2.

شاعران متعهد شیعی سقیفه را به محاکمه کشیده اند.حتی در خطبۀ حضرت زهرا علیها السّلام در مسجد نبوی نیز از آن غصب و کنار نهادن علی علیه السّلام انتقاد شده است. (1)امام حسین علیه السّلام نیز به نقل از رسول خدا که فرموده است«انّ الخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان» (2)،خلافت یزید را نامشروع می دانست و با او بیعت نکرد.

«خانه نشینی علی،آغاز یک تاریخ هولناک و خونین است و بیعت سقیفه،که آرام و هوشیارانه آغاز شد،بیعتهای خونینی را به دنبال خواهد داشت و فدک،سرآغاز غصبهای بزرگ و ستمهای بزرگ فردا خواهد بود.فردا،سیاه و هولناک و خونین است و فرداها و فرداها و فرداها و غارتها و قتل عامها،و«خلافتهای فردا»مصیبتی بزرگ برای اسلام، فاجعه ای سنگین برای بشریّت.» (3)-سقیفه بنی ساعده،مظلومیت علی علیه السّلام،خلافت،ملاحم و فتن.

غلات-غلوّ

غلوّ

به معنای تجاوز از حدّ و زیاده روی.گاهی غلوّ در دین است،گاهی در محبت اهل بیت، گاهی نسبت به امیر المؤمنین علیه السّلام.هم در قرآن،هم در روایات،از غلوّ در دین و نسبت به أئمّه نهی و نکوهش شده است(لا تغلوا فی دینکم) (4)پیامبر اسلام هم فرموده است:

«إیّاکم و الغلوّ فی الدّین» (5)،از غلوّ در دین بپرهیزید.

آنچه بیشتر به کار می رود،غلوّ نسبت به مقام و جایگاه أئمّه اطهار،بخصوص حضرت علی علیه السّلام و اعتقاد به الوهیّت او(-علی اللّهی)است،که کفر است و مورد نهی قولی و عملی أئمّه علیهم السّلام.هم اعتقاد داشتن به الوهیّت نسبت به اشخاصی مثل پیامبر و امام،غلوّ است،هم اعتقاد به مقام نبوت دربارۀ أئمّه(غلوّ در ذات).اعتقاد به اینکه کارهایی همچون خلقت و رزق هم در دست أئمّه است نیز غلوّ است(غلو در صفات)،همچنین نوع دیگر از

ص:447

1- 1) .دربارۀ فتنه های پس از پیامبر،ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 28 به بعد(فتن و محن).
2- 2) .موسوعة کلمات الامام الحسین،ص 285.
3- 3) .فاطمه فاطمه است،شریعتی،ص 179.
4- 4) .نساء،آیه 6.
5- 5) .مسند احمد بن حنبل،ج 1 ص 347.

غلوّ،نسبت دادن صفات و فضایل و معجزات به پیامبر و أئمّه،از نوع کارهایی که مخصوص به خداوند است می باشد(غلوّ در فضایل)و هرسه مورد در میان غلات وجود داشته است و امامان معصوم،غلات را ملحد و خارج از دین معرفی کرده اند.

هرچند خلقت خاصّ معصومین و علم لدنّی آنان و ولایت تکوینی ایشان و فضایل و کمالات بسیار والای اهل بیت و حضرت امیر علیه السّلام برتر از آن است که درک انسانهای عادی به آن برسد و شخصیت آنان همچنان ناشناخته مانده است،امّا افراط در مورد آنان نیز به حدّ غلوّ می رسد که نوعی انحراف در عقیده است و خود آن معصومین در مقابل اینگونه گرایشها و قاطعانه ایستادند و اهل غلوّ را طرد کردند.مسألۀ علم غیب أئمّه و ولایت تکوینی آنان و طینت و خلقت نور پاک ایشان و کرامات و خوارق عادات و معجزاتی که داشتند،پیوسته در کتابهای کلامی بحث و حدّ و حریم آن ترسیم شده است.مقتضای حدیث امام علی علیه السّلام که فرمود:«إیّاکم و الغلوّ فینا،قولوا انّا عبید مربوبون و قولوا فی فضلنا ما شئتم» (1)،یا اینکه فرمود:«لا تتجاوزوا بنا العبودیّة،ثمّ قولوا ما شئتم و لن تبلغوا» (2)و سخن امام صادق علیه السّلام:«اجعلونا مخلوقین و قولوا فینا ما شئتم» (3)،همه می فهماند که اوّلا مقام آنان بسی ارجمند است و هرچه دربارۀ آنان بگوییم و بیندیشیم،به کنه ذات و مقام والایشان نخواهیم رسید،ثانیا نباید آنان را از حدّ بندگی و مخلوق بودن و مربوب بودن بالاتر برد.

نسبتهای غلوآمیز دربارۀ امیر المؤمنین علیه السّلام بیش از دیگر أئمّه بوده است و اغلب،اینگونه اعتقادات،یا از افراط در علاقه و دوستی سرچشمه می گیرد،یا از ضعف بینشهای اعتقادی و جهل به مبانی دین.به تعبیر دیگر،گاهی علل روانی دارد،گاهی علل اجتماعی و گاهی علل دینی و گاهی هم سیاسی.حضرت علی علیه السّلام به دو گروه افراطی در دوستی و دشمنی نسبت به خود اشاره فرموده و هردو را مورد هلاکت معرفی می کند:«هلک فیّ رجلان:

ص:448

1- 1) .بحار الأنوار،ج 25 ص 270.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 25 ص 270.
3- 3) .همان،ص 279.

محبّ غال و مبغض قال» (1)،دربارۀ من دو گروه نابود شدند،یکی دوستداران اهل غلوّ، دیگری دشمنان کین توز.عباراتی دیگر نزدیک به سخن فوق نیز از آن حضرت روایت شده است. (2)گروههای غلوکننده در زمان خود آن حضرت هم وجود داشتند و وی بعضی از آنان را که به الوهیت علی علیه السّلام قائل بودند،چون نه توبه کردند نه دست از باور خویش برداشتند،تهدید به قتل کرد یا از بین برد. (3)

گرایشهای افراطی،با سوءاستفاده از روحیۀ لطیف و عرفانی جوانان دامن زده می شود و بهانه به دست مخالفان برای هجوم به شیعه و پیروان اهل بیت می افتد.حضرت علی علیه السّلام هشدار می داد که مواظب جوانانتان باشید تا در دام غلات نیفتند و فکرشان منحرف نشود، چراکه آنان با ادّعای ربوبیّت برای بندگان خدا،عظمت پروردگار را تحقیر می کنند:

«إحذروا علی شبابکم الغلاة لا یفسدونهم،فإنّ الغلاة شرّ خلق اللّه،یصغّرون عظمة اللّه و یدّعون الرّبوبیّة لعباد اللّه». (4)

پس هرگونه تعبیری هم که بوی غلوّ بدهد،ناپسند و مردود است،مثل علی اللّهی، حسین اللهی،زینب اللهی و...که متأسّفانه گاهی از سوی مدّعیان عشق به اهل بیت،در محافل دینی یا سروده های مذهبی ابراز می شود. (5)غلات،با تفکّری که در ابتدا گفته شد، هنوز هم یافت می شوند،به نقل از یکی از علما«در عصر حاضر نیز از پیروان این تفکر در مناطق مختلف جهان پراکنده اند،از جمله در مناطق اطراف کوه دماوند و مردم کرند و حوالی کرمانشاه.به این فرقه نصیریّه هم گفته می شود،به لحاظ محمّد بن نصیر نمیری از سران این فرقه.معتقدند همانگونه که جبرئیل به صورت بشری به شکل دحیۀ کلبی ظاهر

ص:449

1- 1) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 117.
2- 2) .همان،حکمت 469 و خطبۀ 127،بحار الأنوار،ج 25 ص 272 و 285.
3- 3) .رجال کشی،ج 1 ص 323،بحار الأنوار،ج 25 ص 284.
4- 4) .امالی،شیخ طوسی،ص 650.
5- 5) .برای مطالعه در این زمینه ها:ر.ک:«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»،ص 529،«بحار الأنوار»،ج 25 ص 261(باب نفی الغلوّ فی النبی و الأئمه)،مقالۀ غلوّ،«الامام الصادق و المذاهب الاربعه»ج 4 ص 369(مشکلة الغلاة)،«غالیان»(کاوشی در جریانها و برآیندها)،نعمت اللّه صفری فروشانی،نشر آستان قدس،«دانشنامۀ امام علی»،ج 3 ص 375.«الغلوّ و الغلاة» سامی الغریری.

می شد،خداوند هم در جنس بشر در پیکر علی ظاهر گردید و ازاین رو به برتری علی علیه السّلام بر پیامبر معتقدند.» (1)

موضع أئمه و علمای شیعه نسبت به آنان شدید است.مجموعه ای از نوشته های عالمان شیعه در ردّ غلات در قرنهای 4 و 5 هجری با عنوان«الردّ علی الغلاة»نگاشته شده است،از سوی کسانی چون:یونس بن عبد الرحمان،علی بن مهزیار،فضل بن شاذان، حسن بن علی بن فضّال،ابو اسحاق کاتب،حسین بن سعید اهوازی،حسن بن موسی نوبختی و دیگران. (2)

-علی اللّهی،فرقه های شیعه.

ص:450

1- 1) .اسرار العقاید،میرزا ابو طالب شیرازی(انتشارات مکتب الاسلام)ص 194.
2- 2) .دائرة المعارف تشیّع،ج 8 ص 201،مدخل«الردّ علی الغلاة».

ف

فاتح خیبر-خیبر

فاطمۀ زهرا علیها السّلام

دختر بزرگوار پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و همسر مظلومه و شهیدۀ امام علی علیه السّلام که در سال 5 بعثت در مکّه متولد شد و در سال 11 هجری در مدینه در پی مصدومیتهایی که در راه دفاع از ولایت و حماسۀ غدیر متحمّل شد،به شهادت رسید.قبر پنهان او گواه نارضایی وی از حکومت وقت است و وصیتش بر دفن پنهانی و مخفی بودن مدفن،مبارزه ای مستمر با باطل و سند مظلومیّت او و خاندان پیامبر است.او جوانی و عمر خود را نثار«راه ولایت»و حمایت از«فرهنگ غدیر»کرد و از راویان حدیث غدیر بود و خطبۀ بلند او در مسجد پیامبر در حضور خلیفه و مهاجران و انصار،محاکمۀ خلیفه و انتقاد از رجعتهای پدیدآمده در امّت پس از پیامبر خدا و غصب خلافت و غصب فدک که به«خطبۀ فدکیه»معروف است،نشان دهندۀ علم و فضل و بینش و صلابت اوست.برای آشنایی با شخصیت این کوثر جاوید و شهید ولایت و نقش او در حمایت از امیر المؤمنین باید به کتابهای مفصّل تر رجوع کرد. (1)-خطبۀ فدکیّه،فدک،اصحاب کساء،بیت الأحزان،خانۀ علی و فاطمه،دفن شبانه.

ص:451

1- 1) .«فاطمه در آئینۀ کتاب»،از اسماعیل انصاری بیش از دوهزار کتاب دربارۀ حضرت فاطمه را شناسایی و معرّفی کرده است.

فتوای شیخ شلتوت

در پی مجاهدات عالمان شیعه و مناظرات و احتجاجهای علمی و منطقی،برخی از مفتیان اهل سنّت که از انصاف برخوردار بودند،انحصارشکنی کردند و عمل به فقه جعفری و طبق مذهب شیعه را هم صحیح و جایز اعلام کردند و این تحوّل عظیمی به شمار رفت.

از جملۀ آنان شیخ محمود شلتوت،رئیس دانشگاه الأزهر مصر(1310-1383 ق)بود که فتوای او به جواز تعبّد به مذهب شیعۀ اثنی عشریه در سال 1960 م مشهور است.در فتوای او چنین آمده است:«إنّ مذهب الجعفریة المعروف بمذهب الشّیعة الإمامیّة الإثنی عشریة،مذهب یجوز التّعبّد به شرعا کسائر مذاهب أهل السّنّة،فینبغی للمسلمین ان یعرفوا ذلک و یتخلّصوا من العصبیّة بغیر الحقّ لمذاهب معیّنة...» (1)،مذهب جعفری معروف به مذهب شیعۀ اثنی عشری مذهبی است که شرعا می توان متعبد و عامل به آن بود،مثل مذاهب اهل سنت.پس سزاوار است مسلمانان این را بشناسند و از تعصّب ناحق نسبت به مذاهب معیّنی خود را رها سازند.این تحوّل،از برکات تأسیس«دار التقریب بین المذاهب»در قاهره بود.پیش از او نیز شیخ سلیم البشری(1285-1335 ق)که رئیس قبلی الازهر بود و با سیّد عبد الحسین شرف الدین با نامه نگاریهایی که داشت بحث علمی می کرد،در آخرین نامه اش (2)تصریح کرد که:گواهی می دهم شما شیعیان در اصول و فروع، بر همان مذهبی هستید که خاندان پیامبر بودند و تو این حقیقت را آشکار ساختی و جایی برای شکّ و تشکیک نیست.

این از برکات جهاد علمی و خالصانۀ عالمان خالص و ژرف اندیش در نشر مکتب اهل بیت و تبیین حقانیّت ولایت علوی است.-تقریب بین مذاهب،استبصار.

فتوّت

جوانمردی،آیین مردانگی و عیّاری.فتوّت و مردانگی گرچه یک واژۀ دینی و اخلاقی است و از نشانه های آن،ایمان به خدا،جهاد،کمک به مظلوم،یاری مستمندان،ایثار و

ص:452

1- 1) .مسائل خلافیّه،علی آل محسن،ص 270.
2- 2) .المراجعات،نامۀ 111،ص 318.

وارستگی از پلیدیهاست،امّا اصطلاحا جوانمردان به طیفی از پهلوانان،شجاعان و عیّاران گفته می شود که صفت مردانگی و ایثار دارند و حامی محرومان و مظلومانند.در اصطلاحات صوفیه نیز کاربرد فراوان دارد و برای«فتوّت»،معنا و نشانه ها و مراحل و رسوم مختلف می دانند.کتابهای بسیاری نیز با عنوان«فتوّت نامه»به شعر و نثر نوشته شده و آنها آداب ویژگیهای جوانمردی و خصال جوانمردان برشمرده شده است.

شاید این عناوین،برگرفته از نام اصحاب کهف باشد که خداوند از آن جوانمردان با ایمان با عنوان «فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ» (کهف13/)یاد کرده است،یا از کار ابراهیم بت شکن گرفته باشند که از او نیز با عنوان«فتی»یاد شده است «سَمِعْنا فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ» (انبیاء60/)یا از لقب«فتی»برای امیر مؤمنان گرفته شده،که دربارۀ ایشان«لا فتی إلاّ علیّ...»گفته شده است. (1)ازاین رو در«فتوّت نامۀ»ملا حسین کاشفی آمده است:

«ابراهیم خلیل،به عقیدۀ اهل فتوت اول نقطۀ دایرۀ فتوت و ابو الفتیان است.از پس او یوسف صدّیق،سه دیگر یوشع بن نون،چهارم اصحاب کهف و پنجم مرتضی علی.امّا از فتی مطلق،مراد علی بن ابی طالب است و سند سلسلۀ فتوّت به آن حضرت منتهی می گردد.» (2)

حقّا که علی علیه السّلام در صفات کمال و جوانمردی و پارسایی و دفاع از مظلومان و دلسوزی برای بیچارگان و ترحّم بر درماندگان،سرآمد همگان است و نامش به مردانگی شهرۀ آفاق.جوانمردان،هرگاه«فتی»می گفتند مقصودشان علی علیه السّلام بود و سلسلۀ خود را هم به آن حضرت منتهی می ساختند،در همان فتوت نامه آمده است:«مبدأ فتوّت و مظهر آن ابراهیم خلیل است و قطب فتوت مرتضی علی علیه السّلام و خاتم فتوت مهدی هادی علیه السّلام خواهد بود و چنانچه ابراهیم که قطب نبوت بود،هرپیغمبری که بعد از او آمد،متابعت او کرد که «اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً» (نحل123/)و همچنین هرصاحب فتوّتی که بعد از شاه ولایت باشد،هرآینه او را متابعت وی باید کرد.پس هرعلمی که مبدأ آن ابراهیم

ص:453

1- 1) .ر.ک:مدخل«لا فتی الا علی»از همین کتاب.
2- 2) .لغت نامه،دهخدا،ج 10 ص 14970.

خلیل علیه السّلام باشد و قطب آن علیّ ولیّ علیه السّلام و خاتم آن مهدی هادی علیه السّلام در شرف آن چه توان گفت؟» (1)

در نقل دیگری چنین آمده است:«علت اعتقاد و پیروی عیّاران و جماعت زورخانه رو، به مولای متقیان علی علیه السّلام در آن است که وی را مظهر آرزوهای انسانی،و دادگری و برادری و برابری می شناختند.اینان آن حضرت را برای آن پیشوای خود می خواندند که در عین دولت،جامۀ فقیران می پوشید و در خانه ای ساده زندگی می کرد و حتّی غذایش در دورۀ خلافت و جهانداری هم از حدود نان جو و خرما درنمی گذشت و آنچه هم اضافه داشت به مردم فقیر و یتیم دار می بخشید...به این دلایل بود که پهلوانان و عیّاران آن حضرت را مظهر عالی ترین آمال انسانی می دانستند و همیشه از فرزندان و القاب آن حضرت(علویان)در مقابل بنی امیه و بنی عباس حمایت می کردند و احترامی هم که هنوز در زورخانه ها به سادات می گذارند از این انگیزه ناشی می شود.» (2)

لقب«شاه مردان علی»هم که بر آن حضرت نهاده اند،بی اشاره به بعد مردانگی و فتوّت او نیست.داستان«جوانمرد قصّاب»هم بی ارتباط به این موضوع نیست. (3)

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند جبّار در مناقب او گفته:هل اتی

زورآزمای قلعۀ خیبر که بند او در یکدگر شکست به بازوی لا فتی

مردی که در مصاف،زره پیش بسته بود تاپش دشمنان ندهد پشت بر غزا

شیر خدای و صفدر میدان و بحر جود جانبخش در نماز و جهانسوز در وغا

دیباچۀ مروّت و سلطان معرفت لشکرکش فتوّت و سردار اتقیا

فردا که هرکسی به شفیعی زنند دست ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی (4)

-لا فتی الاّ علی علیه السّلام،فضایل علی علیه السّلام.

ص:454

1- 1) .فتوّت نامه،مولا حسین واعظ کاشفی(به اهتمام محمّد جعفر محجوب)ص 6،بنیاد فرهنگ ایران،1350 دربارۀ«فتوت» به مقدمۀ مبسوط همین کتاب مراجعه شود،نیز«کتاب ماه هنر»شمارۀ 31-32 مقالۀ پژوهشی دربارۀ اهل فتوّت.
2- 2) .کتاب ماه هنر،شمارۀ 31-32 ص 14 به نقل از«تاریخ و فرهنگ زورخانه».
3- 3) .همان،ص 42.
4- 4) .کلیّات سعدی،ص 702(قصاید فارسی).

فدک

فدک،نماد مظلومیت اهل بیت و غصب حق آنان از سوی خلافت سقیفه و رژیمهای اموی و عباسی است.فدک نام منطقه ای حاصلخیز در 130 کیلومتری مدینه است که در شرق خیبر قرار گرفته است.در سال هفتم هجری وقتی مسلمانان با پرچمداری امیر مؤمنان قلعه های خیبر را فتح کردند و یهودیان تسلیم شدند،ساکنان فدک نمایندگانی نزد پیامبر فرستاده،نیمی از حاصل باغها و اراضی فدک را با پیامبر مصالحه کردند.چون اراضی فدک بدون جنگ به دست آمده بود،ملک ویژۀ پیامبر می شد و اختیارش با آن حضرت بود. (1)آیات قرآن هم در چنین مواردی صراحت دارد و از آن به عنوان«فیئ»یاد می کند که از آن خدا و رسول و ذی القربی و یتیمان و مساکین است (2)و مسلمانان دیگر حقّی در آن ندارند.به فرمودۀ امام باقر و امام صادق علیهما السّلام پس از نزول آیۀ «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ...» پیامبر فدک را به فاطمۀ زهرا بخشید و در سه سال پیش از وفات پیامبر در دست فاطمه علیها السّلام بود. (3)

دستگاه خلافت،فدک را از دست حضرت زهرا علیها السّلام بیرون آورد و کارگران وی را اخراج نمود و حضرت فاطمه که مصرّانه پیگیر بازپس گیری فدک بود،در این راه کتک خورد و آسیب دید.غصب فدک جنبۀ سیاسی داشت و می خواستند دست اهل بیت را از امور مالی کوتاه کرده و پشتوانۀ اقتصادی آنان را ضربه بزنند.امام صادق علیه السّلام به این نکته در روایتی تصریح فرموده است. (4)علی علیه السّلام در نهج البلاغه از فدک و آزمندی دیگران نسبت به آن یاد می کند:«بلی کانت فی أیدینا فدک ممّا اظلّته السّماء...» (5)،حضرت زهرا هم در خطبۀ معروف خویش از غصب آن انتقاد می نماید و با استناد به آیات قرآن،ادعای آنان را در اینکه پیامبر ارث باقی نمی گذارد ردّ می کند. (6)

فدک پیوسته در تاریخ به عنوان نشانه ای روشن از ظلم به اهل بیت مطرح بوده و

ص:455

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 4 ص 108.
2- 2) .حشر،آیه 6 و 7.
3- 3) .تفسیر مجمع البیان،ذیل آیه 26 اسراء،نیز کافی،ج 1 ص 443.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 29 ص 194.
5- 5) .نهج البلاغه،نامۀ 46.
6- 6) .یا بن ابی قحافه!افی الکتاب ان ترث اباک و لا ارث ابی؟لقد جئت شیئا فریّا(کفایة الموحدین،ج 2 ص 361).

ابعادی فراتر از تصرّف یک مزرعه و باغ یافته است.کوتاه کردن دست اهل بیت از آن، نمادی از کنار گذاشتن سیاسی بوده و فدک مترادف با حکومت شده است.ابن ابی الحدید می گوید:به یکی از متکلمان امامیه به نام علی بن تقی اهل کوفه گفتم:مگرنه آنکه فدک، چند نخل و قطعه زمین ناچیزی بود؟گفت:چنان نیست،بلکه خیلی بزرگ بود،نخلهای آن به تعداد نخلهای کوفۀ امروز بود و ابو بکر و عمر هدفشان از جلوگیری فاطمه از تصرّف آن این بود که علی علیه السّلام به کمک محصولات و غلّۀ آن در مخاصمه ای که دربارۀ خلافت داشت قدرت نگیرد،ازاین رو در پی فدک،فاطمه و علی و سایر بنی هاشم و بنی مطلّب را از حقّشان نسبت به خمس جلوگیری کردند،چراکه انسان تهیدست،همتش هم سست و خودش خوار می شود و در پی کسب وکار می رود و ریاست طلبی و حکومت را رها می کند! (1)

گواه این مطلب،سخن موسی بن جعفر علیه السّلام به خلیفۀ وقت است.هارون الرشید به امام کاظم علیه السّلام می گفت:حدّ فدک را تعیین کن تا به تو برگردانم،حضرت نمی پذیرفت.وی اصرار کرد،امام فرمود:من فدک را جز با همۀ محدوده اش نمی گیرم.گفت:مگر حدود آن چیست؟امام فرمود:اگر حدّ آن را تعیین کنم برنمی گردانی،گفت:به حقّ جدّت قسم بر می گردانم.موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود:حدّ اول آن عدن است،رنگ چهرۀ هارون دگرگون شد.گفت:خوب!فرمود:حدّ دوّم آن سمرقند است.چهرۀ هارون تیره و غضب آلود شد.

امام فرمود:حدّ سوّم آن آفریقاست.چهرۀ مأمون سیاه شد و گفت:خوب دیگر چه؟امام فرمود:حدّ چهارم آن کنارۀ دریای خزر و ارمنستان است.هارون گفت:پس چیزی برای ما نماند!پس بیا به جای من بنشین!امام کاظم فرمود:من گفتم که اگر محدودۀ آن را مشخص کنم آن را پس نمی دهی.اینجا بود که هارون بر کشتن امام مصمّم شد. (2)این یعنی همۀ قلمرو وسعت اسلام،که حقّ خاندان پیامبر بوده و دیگران غصب کرده اند.

ماجرای فدک همواره به عنوان یک بحث داغ و سیاسی مورد مناقشه و بحث بوده و بر سر غصب یا مصادره شدن آن و اینکه آیا پیامبر ارث باقی می گذارد یا نه،سخنهاست. (3)به

ص:456

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 16 ص 236.
2- 2) .مناقب،ج 4 ص 320،بحار الأنوار،ج 29 ص 200.
3- 3) .ر.ک:«فدک در تاریخ»،شهید محمّد باقر صدر،فصلنامۀ«میقات حج»،شمارۀ 34«دانشنامۀ امام علی»،ج 8 ص 345، «فدک،ذو الفقار فاطمه»سیّد محمّد واحدی،«اسرار فدک»محمّد باقر انصاری،«خطابه فدک»(دربارۀ خطبۀ فدک)،

تعبیر دکتر شریعتی:«فدک مزرعۀ کوچکی است و اگر بزرگ هم بود،برای فاطمه کوچکتر از آن بود که بر سر آن به کشمکش پردازد،امّا فدک به عنوان نشانه ای از غصب و زور رژیم تازه برایش اهمیت یافته بود.با طرح مسألۀ فدک می کوشید تا حکومت را محکوم کند...فدک برای فاطمه یک مسأله سیاسی شده بود و وسیلۀ مبارزه،و پافشاری فاطمه از این رو بود،نه به خاطر ارزش اقتصادی آن.» (1)

فدک در حال حاضر به نام«الحائط»در مرز شرقی خیبر قرار دارد و شامال تعدادی روستا و بیش از 11 هزار سکنه و سرزمینی پوشیده از نخلستان و برخوردار از امکانات کشاورزی است. (2)

فرزندان علی علیه السّلام

از آنجا که پیامبر و علی علیه السّلام پدران روحی و معنوی امّت اند، (3)همۀ معتقدان به رسالت نبوی و ولایت علوی،فرزندان آن بزرگوارند.امّا فرزندان نسبی آن امام را گوناگون نقل کرده اند.در طبقات ابن سعد 33 نفر،در انساب الأشراف 34 یا 35 نفر ذکر شده است.شیخ مفید تعداد آنان را 27 نفر ذکر کرده است،امّا نسل علی بن ابی طالب علیه السّلام از پنج پسر تداوم یافته است:امام حسن و امام حسین،محمّد حنفیّه،عبّاس و عمر. (4)نام برخی از فرزندان آن حضرت که در کتب آمده است:حسن،حسین،زینب و ام کلثوم(از حضرت فاطمه)، محمّد حنفیه(از خوله)،رقیّه و عباس(از صهباء)،عباس،جعفر،عثمان و عبد اللّه(از امّ البنین)،یحیی و عون(از اسماء بنت عمیس)،ابو بکر و عبید اللّه(از لیلی دارمیّه)،خدیجه، امّ هانی،میمونه و فاطمه(از یک کنیز)،امّ الحسن و رمله(از ام شعیب دارمی). (5)

-آل علی علیه السّلام،علویان.

ص:457

1- 1) .فاطمه فاطمه است،ص 169.
2- 2) .معجم معالم الحجاز،ج 7 ص 27.
3- 3) .احادیث آن در بحار الأنوار،ج 36 ص 4 آمده است.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 42 ص 74.
5- 5) .همان،ص 74 و 91،دربارۀ فرزندان علی علیه السّلام به صورت تحلیلی ر.ک:«علیّ و بنوه»طه حسین.

فرقۀ ناجیه

گروه نجات یافته و رستگار،شیعۀ اهل بیت و معتقدان به ولایت و امامت علی علیه السّلام و امامان دیگر.در روایات،از تفرقۀ امت بر فرقه های متعدد سخن به میان آمده است،هفتاد و دو یا هفتاد و سه،و اینکه همه باطل و گمراه و اهل دوزخند،مگر یک فرقه.هرچند هر فرقه ای از فرقه های مسلمین خود را همان فرقۀ ناجیه می پندارد، (1)ولی روایات،پیروان اهل بیت را نجات یافته معرفی می کند.حافظ شیرازی می گوید:

جنگ هفتاد و دو ملّت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت،ره افسانه زدند

پیشگویی از تفرقۀ امّت،هم از زبان پیامبر خدا نقل شده است،هم از زبان علی علیه السّلام، آنچه امیر مؤمنان فرموده این است:«لتفرقنّ هذه الامّة علی ثلاث و سبعین فرقة،و الّذی نفسی بیده إنّ الفرق کلّها ضالّة إلاّ من اتّبعنی و کان من شیعتی»، (2)این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهد شد.سوگند به آنکه جانم در دست اوست همۀ فرقه ها گمراهند، مگر آنکه از من پیروی کند و از شیعیان من باشد.

روی گردانی از دین حق و دچار تفرقه شدن در آیین،گویا از سنّتهای تاریخ است و ریشه در هواپرستی و خودخواهی و جهل دارد.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:امّت موسی به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که تنها یکی اهل بهشت است،امت عیسی به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که تنها یکی اهل نجات است،امت من بر هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد،تنها یک فرقه اهل نجات اند،بقیه در دوزخند و آن«فرقۀ ناجیه»را پیروان اهل بیت و رهروان راه خود و خاندانش معرفی فرمود:«هو ما نحن علیه الیوم أنا و أهل بیتی». (3)

آنچه سبب این تشتت و پراکندگی شده است،جدایی از اهل بیت و مخالفت با وصیّت

ص:458

1- 1) .حتی کتابهایی با عنوان«الفرقة الناجیه»نوشته و هرکدام از نگاه خود به مسأله نگریسته اند.از مؤلفان شیعه ابراهیم بن سلیمان القطیفی کتاب«الفرقة الناجیه»را نوشته که به نام«ره پویان حقیقت»ترجمه شده است،به قلم محمّد حسن محمّدی مظفر.
2- 2) .امالی،مفید،ص 213.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 28 ص 3.علامه مجلسی در باب«إفتراق الأمة بعد النبی»در همین جلد،37 حدیث در این موضوع نقل کرده است،نمونه هایی هم از منابع اهل سنّت آورده است،نیز ر.ک:«احقاق الحق»،ج 7 ص 185،فصلنامۀ«مشکوة»، شمارۀ 75-74 تابستان 1381 مقالۀ مبسوط«تأملّی در حدیث هفتاد و سه ملّت»از حسین صابری.

پیامبر و رهاکردن فرهنگ غدیر بود.این آسیب اجتماعی و پراکندگی دینی،پیامد آن خطای نخستین بود که امت را از مسیر اصلی خود به انحراف کشیدند.ابن عباس در بصره برای مردم سخن می گفت،رو به آنان کرد و چنین گفت:ای امّت سرگردان و حیرت زده در دین،اگر آنکه را خدا مقدّم داشته بود مقدم می داشتید و آنکه را خدا مؤخّر داشته،مؤخّر می داشتید و اگر وراثت و ولایت را در جایی و خاندانی قرار می دادید که خدا قرار داده است، احکام خدا تعطیل نمی شد و ولیّ خدا دچار تنگدستی نمی گشت و هرگز دو نفر در حکم خدا دچار اختلاف نمی شدند و امّت در چیزی از کتاب خدا به منازعه نمی پرداختند،پس بچشید وبال کاری را که خودتان کردید«...فذوقوا وبال ما فرّطتم فیه بما قدّمت أیدیکم.» (1)

این محنتی که می کشم از تنگی قفس کفران نعمتی است که در باغ کرده ام

-تشیّع،اهل بیت،امامت،اثنی عشریه.

فرقه های شیعه

همۀ فرقه هایی که به امامت بلافصل امیر المؤمنین علیه السّلام معتقدند و امامت را به نصّ الهی و تعیین پیامبر می دانند شیعه اند.در عین حال،اختلافاتی هم در میان است که موجب پیدایش فرقه های مختلف شده است،فرقه هایی که برخی هم از بین رفته و تنها نامی از آنها باقی است.مهمترین فرقه ها که نام شیعه دارند عبارتند از:

1.«اثنی عشریه»که به امامت دوازده امام معتقدند و به مجموعه هایی همچون «اخباریّه»،«اصولیّه»،«شیخیّه»و...تقسیم می شوند.

2.«غلاة»که دربارۀ پیامبر و أئمّه،بخصوص حضرت علی علیه السّلام اعتقادهای غلوّآمیز دارند و به فرقه های فرعی تری همچون«سبائیه»،«بیانیّه»،«مغیّریه»،«منصوریّه»و...تقسیم می شوند.

3.«کیسانیه»که علت نامگذاری اینان،پیروی ایشان از کیسان است(غلام امیر المؤمنین که شاگرد محمّد حنفیّه،امام حسن و امام حسین بود)،یا پیروان مختار بن

ص:459

1- 1) .امالی،مفید،ص 48.

ابی عبیدۀ ثقفی که ملقب به کیسان بود،یا پیروان کیسان،فرماندۀ پلیس مختار.

4-«زیدیّه»که به امامت زید بن علی،فرزند امام سجّاد علیه السّلام به جای امام محمّد باقر علیه السّلام معتقد بودند.آنان معتقدند که امامت در اولاد فاطمه است و از شرایط آن شجاعت، سخاوت،خروج مسلّحانه و ادّعای امامت است.خود اینان هم به چند فرقه تقسیم می شوند،همچون«جارودیّه»،«مرئیه»،«یعقوبیّه»،«جریریّه»،«یمانیّه»و...

5-«اسماعیلیه»،معتقدان به امامت اسماعیل فرزند امام صادق علیه السّلام به جای موسی بن جعفر علیه السّلام.این فرقه در مناطق مختلف نامهای گوناگونی دارد مثل:باطنیّه،تعلیمیه،ملاحده، سبعیه،حشیشیّه،اساسیّه و قرامطه.بخشی از اسماعیلیه که معتقد به غیبت اسماعیلند «واقفیه»نام دارند،چون بر امامت او توقّف کرده اند.

همچنان که گفته شد.هرکدام از این فرقه ها،انشعابات فراوان دارد که معتقداتشان هم در زمینه های مختلف فرق دارد و در کتب کلامی و فرقه شناسی بحث شده که می توان به آنها مراجعه کرد.

علامه طباطبائی در مورد پیدایش این فرقه ها می نویسد:«مذهب شیعه در زمان سه پیشوای اول از پیشوایان اهل بیت(حضرت امیر المؤمنین علی و حسن بن علی و حسین بن علی علیهم السّلام)هیچ گونه انشعابی نپذیرفت،ولی پس از شهادت امام سوم اکثریت شیعه به امامت حضرت علی بن حسین سجاد قائل شدند و اقلیّتی معروف به کیسانیه پسر سوّم علی علیه السّلام محمّد بن حنفیّه را امام دانستند و معتقد شدند که محمّد حنفیّه پیشوای چهارم و همان مهدی موعود است که در کوه رضوی غایب شده و روزی ظاهر خواهد شد.پس از رحلت امام سجاد علیه السّلام اکثریت شیعه به امامت فرزندش امام محمّد باقر علیه السّلام معتقد شدند و اقلیّتی به زید شهید که پسر دیگر امام سجّاد بود گرویدند و به«زیدیّه»موسوم شدند.پس از رحلت امام محمّد باقر علیه السّلام شیعیان وی به فرزندش امام جعفر صادق علیه السّلام ایمان آوردند و پس از درگذشت آن حضرت،اکثریت فرزندش امام موسی کاظم علیه السّلام را امام هفتم دانستند و جمعی اسماعیل پسر بزرگ امام ششم را که در حال حیات پدر بزرگوار خود در گذشته بود، امام گرفتند و از اکثریت شیعه جدا شده به نام اسماعیلیه معروف شدند و بعضی پسر دیگر آن حضرت عبد اللّه افطح و بعضی فرزند دیگرش محمّد را پیشوا گرفتند و بعضی در خود

ص:460

آن حضرت توقف کرده،آخرین امامش پنداشتند.پس از شهادت امام موسی کاظم علیه السّلام اکثریت شیعه فرزندش امام رضا علیه السّلام را امام هشتم دانستند و برخی در امام هفتم توقّف کردند که به«واقفیّه»معروفند.دیگر پس از امام هشتم تا امام دوازدهم که پیش اکثریّت شیعه مهدی موعود است،انشعاب قابل توجّهی به وجود نیامد و اگر وقایعی نیز در شکل انشعاب پیش آمده،چند روز بیش نپاییده و خودبه خود منحل شده است...اختلافات دیگری در میان رجال شیعه در مسائل علمی کلامی و فقهی وجود دارد که آنها را انشعاب مذهبی نباید شمرد.فرقه های نامبرده که منشعب شده و در برابر اکثریت شیعه قرار گرفته اند،در اندک زمانی منقرض شدند،جز دو فرقۀ زیدیّه و اسماعیلیّه که پایدار مانده اند و هم اکنون گروهی از ایشان در مناطق مختلف زمین مانند یمن،هند،لبنان و جاهای دیگر زندگی می کنند. (1)

شناخت عقاید فرقه های شیعه از کتب خود آنان،بهترین و مطمئن ترین راه است و داوری برخی مؤلفان غیرشیعه دربارۀ پیروان اهل بیت،اغلب غرض ورزانه یا ناشی از کم اطّلاعی است. (2)-فرقۀ ناجیه،تشیّع.

فرهنگ غدیر

آنچه در«غدیر خم»اتفاق افتاد،تنها یک«حادثه»نبود که مشمول مرور زمان شود.

اصراری را هم که شیعه برای پاسداشت«غدیر»دارد،تنها یادکرد یک واقعۀ تاریخی نیست.آنچه در ورای آن واقعه نهفته بود و پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله با نصب امیر مؤمنان علیه السّلام به

ص:461

1- 1) .شیعه در اسلام،ص 32(چاپ اول،1346 ش).
2- 2) .در زمینۀ آشنایی با فرقه های اسلامی و شیعی از جمله ر.ک:«فرهنگ فرق اسلامی»محمّد جواد مشکور،«فرق الشیعه»نوبختی،«الملل و النحل»شهرستانی،«المقالات و الفرق»اشعری،«الفرق بین الفرق»عبد القاهر بغدادی(و ترجمه اش: تاریخ مذاهب اسلام،محمّد جواد مشکور)،«تاریخ شیعه و فرقه های اسلامی»،محمّد جواد مشکور،«المقالات»ابن ورّاق بغدادی،«فرهنگنامۀ فرقه های اسلامی»شریف یحیی الأمین،ترجمه محمّد رضا موحّدی،«الفصل»ابن حزم اندلسی، «مقالات الاسلامیّین»،اشعری،«مذاهب الاسلامیّین»،عبد الرّحمن بدوی»،«دبستان المذاهب»فانی کشمیری «دائرة المعارف تشیّع»واژۀ تشیّع،«معجم الفرق الإسلامیه»شریف یحیی الامین،«فهرس مصادر الفرق الاسلامیه»علی اکبر ضیائی،مقالۀ«شیعه و فرقه های شیعی از نگاه ارباب ملل و نحل»فصلنامۀ شیعه شناسی،شمارۀ 7(پاییز 83)، «بحار الانوار»،ج 37 ص 1 تا 31(فی ذکر مذاهب الّذین خالفوا الفرقة المحقّه).

امامت،درصدد آن بود،ارائۀ یک الگوی متعالی در رهبری جامعه و امامت امّت و ساختن «جامعۀ قرآنی»بود.مطرح ساختن علی علیه السّلام به عنوان امام،خلیفه،ولیّ و مولا،نشان دادن دروازۀ«مدینۀ فاضله»ای بود که با ولایت و حکومت علی علیه السّلام و تبعیّت و اطاعت مردم از حکومت علوی قابل تحقّق بود.افسوس که جریان زلال رهبری معصوم را به انحراف کشیدند و امّت را از هدایت امام محروم ساختند،امّا برای شیعه،حادثۀ غدیر خم و محتوای آن روز بزرگ به صورت یک«فرهنگ»باقی ماند.این فرهنگ،همیشه قابل طرح،قابل دفاع و مناسب برای پیگیری برای رسیدن به جامعۀ آرمانی است.

با این حساب،«فرهنگ غدیر»را می توان عبارت دانست از:

شایسته سالاری،رهبری معصومین،بیعت با پیشوایان عدل،پیوند قرآن با اهل بیت، تمسّک به ثقلین،پای بندی به سنت نبوی،احیای فضایل عترت،وفا به میثاق الهی،تداوم خط رسالت بر اساس وصایت،عمل به وصیت پیغمبر،پاسداری از امامت،مدینۀ فاضلۀ قرآن،جوهرۀ تفکّر شیعی،تولّی و تبری با دوستان و دشمنان خدا،پرده برداشتن از چهرۀ نفاق،ارج نهادن به نقل راویان غدیر،بازخوانی خطبۀ غدیریّۀ پیامبر،رجوع به عترت در تفسیر کتاب خدا،نفی تفکّر«حسبنا کتاب اللّه»،نفی اجتهاد در مقابل نصّ،اطاعت مطلق از رسول،مرجعیّت علمی و سیاسی خاندان پیامبر،عقیده به افضلیّت علی علیه السّلام،ولایت و رهبری،معرّفی الگوهای برتر برای هدایت جامعه،روی کرد به نخبگان برگزیدۀ خدا،عمل به آیۀ«مودّت ذی القربی»،اجر زحمات پیامبر در ادای رسالت،آموختن دین از سرچشمۀ اصلی و زلال،مقابله با سنن جاهلی و فرهنگ قوم گرایی،گردن نهادن به امامت معصوم، ورود در دژ استوار ولایت،ایمان به فضیلتهای مجسّم،مقدّم داشتن خاندان وحی بر دیگران،میزان جدایی حق از باطل،نفی بدعتها و تحریفها از دین،مبارزه با خانه نشین ساختن أئمّۀ نور،افشای توطئه های سقیفه،تبیین مظلومیّت علی علیه السّلام،برافراشتن نشانه های درست برای گم نکردن راه،پیمودن راه منتهی به خدا.ورود به شهر علم از در خاصّ آن،هدایت جویی از هادیان به حق.

اینهاست جوهرۀ اصلی«غدیر خم»که اصلی ترین باور شیعه پس از عقیده به توحید و نبوت و معاد است.این فرهنگ را باید عمومی ساخت،گسترش داد،تبیین کرد،غبار از

ص:462

چهره اش زدود و پیرایه های آن را کنار گذاشت تا«اسلام ناب»،از رهگذر ولایت أئمّه و حاکمیت عترت و همراهی«ثقلین»جهانگیر شود و زمینۀ حکومت مهدوی فراهم آید.

-پیام غدیر،غدیر خم.

فریضۀ ولایت

اعلام ولایت امیر مؤمنان از سوی پیامبر،تکلیف الهی او بود که در آیۀ «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ...» بیان شده است،پذیرش این ولایت و اطاعت از امر ولیّ نیز،تکلیف واجب مسلمانان بود که در آیۀ اطاعت از اولی الأمر آمده است.بنابراین،خلافت و ولایت،یک فریضه است،هم در بعد اعتقادی،هم در بعد عملی.در روایاتی هم به فریضۀ ولایت تصریح شده است.امام باقر علیه السّلام فرمود:«آخر فریضة أنزلها اللّه تعالی الولایة،ثمّ لم ینزل بعدها فریضة» (1)آخرین تکلیف واجبی که خداوند آن را نازل فرمود«ولایت»است و پس از آن فریضه ای نازل نکرد.تاریخ هم گواهی می دهد که پس از حادثۀ غدیر خم که آن حکم از سوی خدا ابلاغ شد،دیگر حکمی و دستوری نازل نشد تا آنکه پیامبر درگذشت.

امام باقر علیه السّلام در سخنی دیگر فرمود:پیامبر خدا از مدینه به قصد حج بیرون آمد،درحالی که همۀ احکام الهی را برای قوم خود بیان کرده بود،مگر حج و ولایت را.جبرئیل نازل شد و به آن حضرت گفت:ای محمّد!خداوند سلام می رساند و می فرماید:جان هیچ پیامبری از پیامبرانم را نگرفته ام تا آنکه دینم را کامل و حجّتم را استوار سازم.برعهدۀ تو دو فریضه باقی مانده است که نیاز است آن دو را به قوم خود برسانی،یکی فریضۀ حج،دیگری فریضۀ ولایت و جانشینی پس از خود:«قد بقی علیک من ذلک فریضتان ممّا یحتاج ان تبلّغها قومک:فریضة الحجّ و فریضة الولایة و الخلافة من بعدک...» (2)آنگاه دستور می دهد که حج انجام دهد و مسلمانان هم با او حج گزارند تا پیامبر،حج را نیز مثل نماز و روزه و زکات به آنان نیکو بیاموزد،سپس فرمان می دهد که موضوع ولایت ولیّ خدا را هم مطرح کند و مولی بودن علی علیه السّلام را بر هرزن و مرد مؤمن یادآور شود(در ادامه،داستان غدیر خم و خطبۀ غدیریّۀ حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله به تفصیل آمده است).

ص:463

1- 1) .بحار الأنوار،ج 37 ص 112.
2- 2) .همان،ص 201.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به تکلیف خود عمل کرد.مردم نیز آن روز به تکلیف عمل کردند و پذیرفتند و به حضرت علی علیه السّلام به عنوان«امیر المؤمنین»تهنیت و تبریک گفتند،هرچند پس از وفات پیامبر خدا و بروز فتنۀ سقیفه و پیمان شکنی مردم،حقّ این فریضه ادا نشد و مردم بسیاری از منهاج صحیح و صراط مستقیم کنار ماندند.ابن هارون عبدی می گوید:

من هم عقیده با خوارج بودم.روزی نزد ابو سعید خدری نشسته بودم،شنیدم که می گوید:

مردم به پنج چیز مأمور شدند،به چهارتا عمل کردند و یکی را واگذاشتند.کسی گفت:ای ابو سعید،آن چهار چیز که به آنها عمل شد کدام است؟گفت:نماز و زکات و حج و روزه.

گفت:آن یکی که به آن عمل نشد کدام است؟گفت:ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام،پرسید:

مگر آن هم مثل آنها واجب و فرض است؟گفت:آری.گفت:پس مردم راه کفر پیش گرفته اند!پاسخ داد:گناه من چیست؟ (1)این،همان ارتداد سیاسی و بازگشت به جاهلیت و ترک سنّت نبوی است که در مقابل نصّ پیامبر،به اجتهاد پرداختند و وصیت حضرت رسول را نادیده گرفته،جامعه را از امامت علی علیه السّلام محروم ساختند و با کنار گذاشتن آن حضرت از خلافت،بزرگترین«ترک واجب»را مرتکب شدند.اگر ولایت،فریضۀ الهی نبود، خداوند با آن لحن شدید به پیامبر خطاب نمی فرمود که اگر آن را به مردم ابلاغ نکنی، رسالت الهی را انجام نداده ای.هم ولایت فریضه است،هم اطاعت ولیّ خدا فرض است، هم امامان«مفترض الطّاعه»اند.

در شعر ابو نواس با اشاره به فریضۀ ولایت چنین آمده است:

أنا مولیّ لامام حبّه فرض علینا و اوالی ولدیه حسنا ثمّ حسینا

فهم عترة شخص جاء مبعوثا إلینا جبل إنفجرت منه اثنتا عشرة عینا (2)

دیانت بی شما کامل نگردد بجز با عشقتان دل،دل نگردد

تولاّی شما فرض خدایی است قبول و ردّ آن مرز جدایی است

هرآن کس را که در دین رسول است ولایت مهر و امضای قبول است (3)

-ولایت،اطاعت،امامت،آیۀ تبلیغ،غدیر خم.

ص:464

1- 1) .همان،ص 178.
2- 2) .اثبات الهداة،ج 3 ص 277.
3- 3) .برگ وبار،ص 59.

فریقین

یعنی دو گروه.مقصود گروه شیعه و اهل سنّت است.این اصطلاح در روایات هم آمده است.گاهی هم با عنوان«جانبین»از شیعه و سنّی یاد شده است.امام عسکری علیه السّلام فرمود:

«قبری بسرّ من رأی امان لأهل الجانبین» (1)،قبر من در سامرا برای هردو طرف(شیعه و سنی)موجب امان است.و براساس همین اصطلاح،گفته می شود:کتب فریقین،روایات فریقین،علمای فریقین،فقهای فریقین،معتقدات فریقین و امثال اینها.

-فرقۀ ناجیه،عامّه و خاصّه.

فزت و ربّ الکعبه

این جمله که به معنای«به پروردگار کعبه سوگند،رستگار و کامیاب شدم»است،از زبان حضرت علی علیه السّلام پس از ضربت خوردن در صبح نوزدهم رمضان نقل شده است.وقتی ابن ملجم تیغ بر فرق مبارکش فرو آورد،این جمله را فرمود و افزود که:این مرد،فرار نکند! (2)

آرزوی آن حضرت شهادت بود و پیوسته برای آن لحظه شماری می کرد و از زبان پیامبر شنیده بود که محاسنش با خون سرش خضاب خواهد شد.ازاین رو منتظر آن حادثه بود.قبل از شهادتش در بستر بیماری در ضمن وصیّتی که داشت،از جمله فرمود:این حادثه برایم ناشناخته و ناخوشایند نبود،و من همچون جویای آبی بودم که به آب رسیدم و طالبی بودم که گمشده ام را یافتم:«...و ما کنت الاّ کقارب ورد و طالب وجد». (3)برای کسی که عمری در ایمان و جهاد و بندگی زیسته است،پایان یافتن عمر با افتخار شهادت در راه خدا،کامیابی و فوز عظیم است،چون خود آن حضرت نیز شهادت را بهترین نوع مرگ می دانست:«إنّ أکرم الموت القتل.» (4)

برق شمشیر درخشید و از آن خرمن دانش و تقوا همه سوخت

نالۀ«فزت و ربّ الکعبه» آتشی در دل محراب افروخت

-محراب خونین کوفه،شهید محراب.

ص:465

1- 1) .بحار الأنوار،ج 99 ص 59.
2- 2) .موسوعة شهادة المعصومین،ج 1 ص 368(به نقل از مقتل ابن ابی الدنیا و تاریخ ابن عساکر)،الامامة و السیّاسة،ج 1 ص 16.
3- 3) .نهج البلاغه،نامه 23.
4- 4) .همان،خطبه 123(صبحی صالح).

فضایل اهل بیت علیهم السّلام

دودمان پاک پیامبر اسلام و أئمّۀ معصوم شیعه که از آنان با«اهل بیت»یاد می شود، سرچشمه و عصاره و مجموعۀ همۀ خوبیها،ارزشها،صفات برجسته و فضایل اخلاقی اند.

در خلقت و طینت،در روح و جان،در علم و اندیشه،در اخلاق،در معجزات و کرامات،در مقام و منزلتی که نزد خدا دارند،بر دیگران برتری دارند.چه آیات قرآن و چه روایات، فضایل و جایگاه آنان را برشمرده است و راویان و مؤلّفان بیشماری در طول چهارده قرن، به جمع و تدوین روایات و تألیف کتب دربارۀ آن پرداخته اند که این مختصر را مجال ذکر آنها نیست.در اینجا تنها به فهرست برخی از این فضایل و عناوین آنها اشاره می شود.

طالبان به کتب مفصّلتر و منابع خاص مراجعه کنند:

أئمّه و اهل بیت عصمت،روح و نور و طینت متعالی دارند،تأییدشدۀ روح القدس اند، معصوم و مصون از خطا و گناه و اشتباه اند،از علم لدنّی و قدرت و ولایت تکوینی برخوردارند،خازنان علم خدا،واسطه های فیض الهی،شفیع امت و حجّت پروردگارند،از حال و اعمال پیروان خود خبر دارند،علم بلایا و منایا و اسم اعظم الهی در اختیارشان است،علم همۀ ملائکه و انبیا را دارند،به همۀ کتب انبیا آشنایند،همۀ زبانها را می فهمند و می توانند به آنها تکلّم کنند،فرشتگان در خدمت آنهایند،نامهایشان بر عرش و کرسی و لوح و درهای بهشت نگاشته است،قدرت احیای مردگان و شفابخشی بیماران دارند، مودّتشان واجب و ولایتشان موجب قبولی اعمال و طاعت و محبتشان مایۀ ایمنی از عذاب دوزخ است،از حوادث گذشته و آینده و از زمان مرگ خویش و دیگران باخبرند، مقام شفاعت دارند،وجودشان مایۀ امنیت عالم وجود و امان برای مردم از عذاب الهی است،حوض کوثر و جواز عبور از صراط و ورود به بهشت در اختیار آنان است،نصرت و یاری آنان واجب است و بغض و نافرمانی آنان موجب عذاب خداست،بر پیامبران دیگر برتری دارند،عدل و همتای قرآنند،طهارت مولد دارند،در کودکی هم مثل بزرگی دانای علوم و خلیفۀ خدا در زمین اند،افضل خلایق،و اولو الأمر،ارکان هستی،پایه های حق، وارثان انبیا،راسخان در علم و دانا به دانش جفر و جامعه اند،در ایثار،تواضع،عفو،حلم، جود،عبادت،شجاعت،پارسایی و زهد،تقوا و خداترسی،ذکر خدا،صبر و رضا،علم و

ص:466

سیاست و تدبیر،از همه برترند و هیچ فضیلتی را نمی توان یافت و شناخت مگر آنکه در بالاترین درجه،آنرا دارایند و کتاب فضایلشان آن قدر عظیم است که نمی توان انگشت به دریا زد و آن را ورق زد. (1)

حضرت علی علیه السّلام در نهج البلاغه در موارد متعدّدی از آل محمّد و اهل بیت و فضایل و مکانت علمی و شأن والای آنان سخن به میان آورده است. (2)درخشندگی فضایل به حدّی است که غیر شیعه نیز دربارۀ امامان و اهل بیت پیامبر به تألیف پرداخته اند. (3)

-فضایل علی علیه السّلام،اهل بیت.

فضایل علی علیه السّلام

کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست که تر کنیم سر انگشت و صفحه بشماریم

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:اگر درختان قلم شوند و دریاها مرکّب،و جنّیان حسابگر شوند و آدمیان نویسنده،نمی توانند فضایل علی علیه السّلام را برشمارند. (4)با آنکه در دوران صدر اسلام، دوستان علی علیه السّلام از ترس و دشمنان از روی حسد،فضایل او را کتمان کردند،امّا فضایل او شرق و غرب جهان را پر کرده است(مضمون کلام خلیل بن احمد فراهیدی) (5)و به قول ابن ابی الحدید،نام و فضایل او همچون مشک،هرچه پنهان تر می شد،بوی دل انگیزش

ص:467

1- 1) .فضایل اهل بیت را از جمله در این منابع ملاحظه کنید:«بحار الأنوار»،ج 23 تا 27،«اثبات الهداة»،شیخ حر عامّلی، «مناقب»ابن شهر آشوب،«اصول کافی»کلینی ج 1،«خصائص الائمه»سیّد رضی،«مدینة المعاجز»بحرانی، «نور الأبصار»شبلنجی،«ینابیع المودّة»قندوزی،«اهل البیت فی الکتاب و السنّه»ری شهری،«ارشاد»شیخ مفید و دهها کتاب معتبر دیگر.«زیارت جامعۀ کبیره»و«دعای ندبه»نیز گوشه هایی از مناقب و ویژگیهای اهل بیت را بیان کرده است.
2- 2) .در خطبه های 2،4،93،97،98،144،145،148،154،187،200،237(نقل از کتاب«امامت»،حسن حسن زاده، ص 15).
3- 3) .ر.ک:«اهل البیت فی المکتبة العربیّه»،سیّد عبد العزیز طباطبایی،که 856 کتاب از دانشمندان غیر شیعه را دربارۀ أئمه و اهل بیت معرفی کرده است.
4- 4) .مناقب،خوارزمی،ص 2.
5- 5) .تنقیح المقال،ج 1 ص 403،فیض کاشانی چنین نقل کرده است که از دانشمندی دربارۀ فضایل علی علیه السّلام پرسیدند،گفت: «ما اقول فی رجل کتم اعداؤه فضائله حسدا و عداوة،و کتم اولیاؤه فضائله خوفا و تقیّة ثمّ ظهر من بین الکتمانین فضائل طبّقت الخافقین»(محجة البیضاء،ج 1 ص 245).این مضمون در شعری به این صورت آمده است: لقد کتموا آثار آل محمّد محبّهم خوفا و اعدائهم بغضا فأبرز من بین الفریقین نبذة بها ملأ اللّه السّموات و الأرضا منتخب التواریخ،ص 786 و 147.

به مشام جانها بیشتر می رسید و مثل خورشید زیر ابر نور می افشاند و مانند روشنایی روز، آشکار می شد. (1)با آنکه مناقب آن حضرت بی شمار است و حجم عظیمی از کتب روایی را آکنده است،امّا به اختصار،برخی از آنها یاد می شود:

1-تولّد در کعبه،افتخاری که از آغاز خلقت تا پایان برای کسی اتفاق نیفتاده است و نخواهد افتاد.(-مولود کعبه).

2-شرافت خانوادگی،به لحاظ انتساب به بنی هاشم و داشتن پدری چون ابو طالب و مادری چون فاطمۀ بنت اسد،که جلالت هردو بسیار والاست(-ابو طالب).

3-پروردۀ دامان رسول خدا.وی از کودکی و نوجوانی در دامان پیامبر بزرگ شد و همواره با او بود.خود امام،به این ویژگی ممتاز اشاره دارد و به آن افتخار می کند. (2)

4-سبقت در اسلام آوردن،به اتفاق عالمان و مورّخان مهمّ،اولین کسی که از مردان به پیامبر خدا ایمان آورد،علی علیه السّلام بود. (3)همچنین جزء اولین پیشگامان در نماز بود و چند سال،جز خدیجۀ کبری و علیّ مرتضی همراه پیامبر کسی نماز نمی خواند.

5-خفتن در بستر پیامبر.از این حادثه و ایثار با عنوان«لیلة المبیت»یاد می شود.آنگاه که مشرکان برای قتل پیامبر همدست شدند،وی در بستر رسول خدا خوابید و پیامبر همان شب از مکه بیرون رفت و آغازی برای هجرت به مدینه بود.قرآن به این فداکاری و معاملۀ جان با خدای جان آفرین اشاره دارد: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ...» (4)(-لیلة المبیت).

6-هجرت با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله.در قرآن و اسلام،هجرت یک فضیلت است و مهاجران از وجهۀ خوبی برخوردار بودند.حضرت علی علیه السّلام هم افتخار مهاجرت از مکّه به مدینه را داشت.

7-گشوده ماندن در خانۀ او به مسجد پیامبر.در اوایل هجرت،پیامبر همۀ درهایی را که از خانه ها به مسجد گشوده می شد بست،تنها در خانۀ علی علیه السّلام بازماند«و سدّ الأبواب

ص:468

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 1 ص 17.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 192(قاصعه).
3- 3) .الغدیر،ج 3 ص 237.
4- 4) .بقره،آیه 207.

الاّ بابه» (1)و پیامبر این کار را به امر خدا انجام داد.

8-جان پیامبر خدا.در واقعۀ مباهله و آیه ای که دراین باره نازل شده،حضرت علی علیه السّلام همچون جان پیامبر به شمار آمده است: «وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ» (2)(-مباهله،آیۀ مباهله).

9-حبّ علی علیه السّلام ایمان است.در احادیث فراوان،محبّت به علی علیه السّلام نشانۀ ایمان به شمار آمده و دوستی با او دوستی با خدا و رسول.از سوی دیگر،بغض او نشانۀ کفر و نفاق شمرده شده است(-میزان حق،حبّ علی علیه السّلام).

10-حق و علی علیه السّلام.علی با حق است و حق با علی است«علیّ مع الحقّ و الحقّ معه». (3)این محوریت برای شناخت و پیروی از حق،از فضایل برجستۀ اوست که در روایات متعدد آمده است(-علی علیه السّلام و حق).

11-پدر امّت.حضرت در حدیث پیامبر اسلام به منزلۀ پدر امّت به حساب آمده است «أنا و أنت أبوا هذه الأمّة» (4)و این پدری،حق عظیمی برعهدۀ فرزندان معنوی او می گذارد.

12-ولیّ مؤمنان.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بارها او را به عنوان امام مسلمین،وصیّ خود،خلیفۀ پیامبر،ولیّ خدا،ولیّ مؤمنان معرفی کرده و امامت خلق را پس از خویش برعهدۀ او نهاده است.آیۀ ولایت و آیۀ ابلاغ و آیۀ تکمیل،اشاره به این مقام والا و فضیلت جاودانه دارد (-ولایت).

13-قسیم بهشت و جهنم.در روایات بسیاری حضرت امیر به عنوان«قسیم الجنّة و النّار»معرفی شده است(قسیم الجنة و النار).

14-میزان اعمال.میزان کمال و صحّت عمل انسانها با وجود حضرت امیر سنجیده و حساب می شود.در برخی زیارتها به آن حضرت به عنوان میزان الأعمال سلام می دهیم.

در حدیث است:«انّ أمیر المؤمنین و الأئمّة من ذریّته هم الموازین» (5).

15-رستگاری پیروان.روایتی با این مضمون که«علیّ و شیعته هم الفائزون»به

ص:469

1- 1) .دعای ندبه.
2- 2) .آل عمران،آیه 63.
3- 3) .الغدیر،ج 7،احقاق الحق،ج 5،بحار الأنوار،ج 38 ص 26 به بعد.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 36 ص 8.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 7 ص 252.

صورت متواتر نقل شده است.

16-در حدیث منزلت که بسیار معروف است«أنت منّی بمنزلة هارون من موسی الاّ أنّه لا نبیّ بعدی»آن حضرت وزیر و جانشین پیامبر معرفی شده است،همان منزلتی که هارون نسبت به موسای کلیم داشت(-حدیث منزلت)و همۀ مقامات مربوط به پیامبر را (جز رسالت و پیامبری)داراست.

17-دانای بی نظیر.علوم آن حضرت و پیشگوییهای متعدد او در حوادث مختلف و اینکه هرچه می پرسیدند پاسخ می فرمود و می گفت:پیش از آنکه مرا از دست دهید از من سؤال کنید و...نشان دانش فراوان اوست. (1)او در شهر علم نبوی است(که من شهر علمم، علیّم در است).

18-پارسایی.دلبسته نبودن به دنیا و فریب جلوه گریهای دنیا را نخوردن،از فضایل برجستۀ مولاست و ساده زیستی در لباس و خوراک و مسکن و...از نشانه های آن است (-زهد علی علیه السّلام).

19-عدالت.دادگری در حکومت و قضاوت و مبارزه با ظلم و تبعیض و حیف ومیل بیت المال،تقسیم بیت المال،دادخواهی مظلوم و...از ویژگیهای بارز زندگی اوست و عدالت،از حکومت و قضاوت او آبرو دارد.

شهرت عدل،از قضاوت توست جاودان جلوۀ عدالت توست

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هم بارها او را عادل ترین مردم دانسته است،زندگی او بخصوص در دوران خلافت،بهترین شاهد بر این فضیلت است(-عدل علی علیه السّلام).

20-جهاد و شهادت.مبارزۀ او در میدان ها در رکاب پیامبر و فتوحات شجاعانۀ او و سرانجام شهادت خونین وی،ترسیم خط جهاد و شهادت است و حیات اسلام در سایۀ شمشیر اوست(-لا فتی إلاّ علیّ)

در رکاب رسول،پا به رکاب فاتح بدر و خیبر و احزاب

عشق به شهادت و انس با مرگ و هراس نداشتن از مرگ سرخ،فضیلت برجستۀ

ص:470

1- 1) .نمونه هایی از این پیشگوییها،در«دانشنامۀ امام علی علیه السّلام»ج 11 ص 185 آمده است.

اوست و علاقۀ خود را به مرگ بیش از علاقۀ کودک به سینۀ مادر می داند. (1)

این چند نمونه از فضایل او،هرگز گوشه ای و قطره ای از دریای فضایلش را هم نمی تواند نشان دهد و در هرفضیلتی همچون شجاعت،سخاوت،جوانمردی،حلم،صبر، ایثار،تواضع،عاطفه و ترحّم،قاطعیّت و صلابت دینی،عبادت،خداترسی،عفو و گذشت و...که حساب کنیم،وی پیشتاز و برتر از همه است.

«عاطفۀ علی،یتیمان را رویاند و شکوفاند،حلم علی،آتشفشانها را به خاموشی فراخواند.

جوانمردی علی،اشکهای چشم خواهر عمرو بن عبدودّ را بر بالین کشتۀ برادر خشکاند.

بزرگواری علی،ابن ملجم را به زندگی امیدوار کرد.گذشت و عفو علی،دشمنان کین توز را از شرم،آب کرد.شجاعت علی،نام شجاعان را به فراموشی سپرد.جود علی،حاتمها را از یادها زدود.وجود علی،محمّد را تفسیر کرد.سجود علی،تجسّم عبودیت و بندگی بود.زندگی علی، حیات را معنی کرد،حیات علی،به زندگی روح بخشید.راه علی،میزان رفتن و بودن بود.سخن علی،بلاغت را بارور ساخت.رفتار علی،سنّت پیامبر را احیا کرد.کار علی،نخلستانهای کوفه را سرسبز و پربار نمود.علم علی،چشمۀ نخستین همۀ دانستنیها بود.خشم علی، جهنّمی کافرسوز و منافق کش بود.قاطعیت علی،شمشیرها را از برندگی انداخت.تیغ علی، بر هردشمن یک بار فرود می آمد.قضاوت علی،به عدالت آبرو بخشید.زهد علی،بی قدری دنیا را نشان داد.حکومت علی،مدل جهانداری و الگوی رهبری بود.جهاد علی،قامت دین را استوار داشت.مظلومیّت علی،تسلّی بخش همۀ مظلومان تاریخ شد...» (2)

سخن از فضایل علی علیه السّلام در این مختصر نمی گنجد،باید به منابع و کتب مفصّل تر مراجعه کرد. (3)

ص:471

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 5.
2- 2) .بخشی از مقالۀ«نگین کعبه»،جواد محدثی،«روایت انقلاب»ج 3 ص 26.
3- 3) .از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 35 تا 41،«مناقب»ابن شهر آشوب،ج 2«مناقب»ابن مغازلی»،«اسنی المطالب» جزری،«کشف الیقین»علامۀ حلّی،«الغدیر»،علامه امینی،«مناقب مرتضویه»،کشفی،«المعیار و الموازنه»،اسکافی، «مرد نامتناهی»،حسن صدر،«سیمای پرفروغ»،ناظم زاده،«مرد نامتناهی»،حسن صدر،«دانشنامۀ امام علی»،ج 11، «موسوعة الامام علی بن ابی طالب»ج 8 و 9«اکسیر اعظم»میرشکرایی،«احقاق الحق»،ج 7،«امام علی بن ابی طالب»، رحمانی همدانی،«تجلّی فضیلت»،میرلوحی،«علی آینۀ حق نما»سیّد ابراهیم الحسینی،«فضایل الامام علی»محمّد جواد مغنیه و بسیاری منابع دیگر.

راز دل افلاک به یک مشت گل و خاک بنهفته به صورت بشرش نام نهادند

گه یوسف و یعقوب،گهی شیث و گه ایوب گه نوح و گهی بو البشرش نام نهادند

گه خواجۀ لولاک و گهی خسرو افلاک گه باب شبیر و شبرش نام نهادند

خواندند گهی خواجۀ هرمنعم و درویش گه خالق هرخیر و شرش نام نهادند

القصّه که از پرتو رخسار علی علیه السّلام بود یک جلوه که شمس و قمرش نام نهادند

زاده ز دمش آدم و او زاده ز آدم گاهی پدر و گه پسرش نام نهادند

در خاک نهان ریشه و از چرخ عیان شاخ گاهی شجر و گه ثمرش نام نهادند. (1)

-امامت مفضول،اولین مسلمان،حدیث منزلت،علی از زبان علی علیه السّلام،علی در قرآن.

فلته

انجام کاری یا وقوع حادثه ای بدون برنامه و آینده نگری و تدبّر کافی«فلته»است. (2)

این تعبیر را بارها عمر برفراز منبر دربارۀ خلافت ابو بکر و بیعت مردم با او در سقیفه به کار برد:«کانت بیعة أبی بکر فلتة وقی اللّه شرّها» (3)بیعت مردم با ابی بکر،کار شتابزده و حساب نشده ای بود که خداوند مردم را از شرّ آن حفظ کرد.در برخی نقلها هم به جای بیعت، امامت و زمامداری ابو بکر آمده است. (4)آنچه در سقیفه و به صورت غوغاسالاری و بدون حضور چهره های برجستۀ اصحاب و اهل بیت پیامبر به نام«بیعت اهل حلّ و عقد» صورت گرفت و ابو بکر به خلافت رسید،کاری شتابزده و دور از تدبّر بود که خلیفۀ دوم هم از این لغزش یاد می کرد.

ابن ابی الحدید،پس از نقل این سخن و پیامدهای پذیرش آن،در بحثی مفصّل کوشیده تا پاسخی به آن بدهد و اشکالاتش را برطرف سازد.در پایان هم می افزاید:بدان که شیعه،این سخن عمر را که بیعت با ابو بکر،به صورت فلته و بی حساب و تدبّر بود،قبول

ص:472

1- 1) .سرمایۀ سخن،محمّد ابراهیم آیتی،ص 276.
2- 2) .مجمع البحرین.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 90 ص 124،کفایة الخصام،ج 3 ص 372،مصادر نهج البلاغه و اسانیده،ج 2 ص 302،نقل دیگر:کانت بیعة الناس لأبی بکر فلتة من فلتات الجاهلیّه،وقی اللّه المسلمین شرّها،فمن عاد الیه فاقتلوه(مواقف الشیعه،احمدی میانجی،ج 3 ص 99).
4- 4) .بحار الأنوار،ج 10 ص 348.

ندارد و ابیاتی از شاعران عرب می آورد که آنان،حادثۀ سقیفه را چیزی از پیش تعیین شده و با برنامه ریزی قبلی دانسته اند،از جمله این دو بیت:

زعموها فلتة فاجئة لا و ربّ البیت و الرّکن المشید

انّما کانت امورا نسجت بینهم اسبابها نسج البرود

از محمّد بن هانی شاعر عرب نیز نقل شده است:

و لکنّ امرا کان ابرم بینهم و ان قال قوم فلتة غیر مبرم (1)

امری بود که میان خودشان ابرام و طرح ریزی شده بود و اگر گروهی گفته اند که بیعت با ابو بکر«فلته»بود،سخنی نادرست است.و حق همین است و اصحاب سقیفه با توطئه ای حساب شده،بنا داشتند خلافت را از اهل بیت منع کنند و خود گفته بودند که نبوت و خلافت نباید در بنی هاشم جمع شود! (2)هرچند اگر بیعت و خلافت ابو بکر،به همان صورت هم که عمر ادعا کرده باشد،باز هم شیوه ای غلط و حادثه ای شوم است که در مقابل نصّ خدا و رسول انجام گرفته و شرّ آن دامن امّت محمّدی را تا قیامت گرفته است.«اگر فعل و انفعالاتی که در سقیفه انجام می گیرد درست است،چرا عمر آن را«فلته»خواند؟و چرا ابو بکر کار را به وصیت بدون پرسش از اجماع برگزار نمود؟و چرا عمر بدون مشورت با اجماع انتخابات را به شورای شش نفری محوّل داشت،با طرح نقشه ای که علی در آن کشته شود؟و من نویسنده،به همین مناسبت همیشه این شورا را شورای شمشیری می گویم.و آیا روش انتخاب ابا بکر درست است،یا عمر،یا عثمان؟» (3)

مرحوم سیّد شرف الدین پس از نقل ماجرای فلته و سخن ابو بکر که گفت:خدا مسلمانان را از شرّ آن نگه داشت و حفظ کرد،می گوید:این حفظکردن به دست علی علیه السّلام بود،با صبری که بر آن آزارها کرد و پلک چشمانش را بر آن خارها بست و از حق خود برای حیات اسلام گذشت. (4)اگر آن صبر بر مظلومیّت و درایت و مصلحت اندیشی نبود،اگر

ص:473

1- 1) .شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 2 ص 26 تا 37.
2- 2) .نظریة عدالة الصحابه،ص 93.
3- 3) .شهید پاک نژاد در«مظلومی گمشده در سقیفه»،ص 27.
4- 4) .النصّ و الاجتهاد،ص 92.دربارۀ بی برنامه نبودن بیعت با ابو بکر از جمله ر.ک:«سیاه ترین هفتۀ تاریخ»علی محدّث، ص 370.عبد الفتاح عبد المقصود هم غصب خلافت و سقیفه را امری از پیش طرّاحی شده می داند(ر.ک:«خاستگاه خلافت»،ترجمه سیّد حسن افتخارزاده،ص 281).

مردم سر به شورش می زدند و اگر تیغها بر سر این مسأله از نیام کشیده می شد و جنگی داخلی پدید می آمد،شرّی بدتر و بزرگتر از خلافت بدون اجماع و مشورت و رأی عمومی مردم پیش می آمد،و آن هدم اسلام و نابود شدن زحمات حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله بود.

-سقیفۀ بنی ساعده،اجتهاد در مقابل نصّ،پنج شنبۀ شوم،اقیلونی،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ.

فلسفۀ سیاسی اسلام

شیوۀ ادارۀ جامعۀ اسلامی و سبک حکومت دینی پس از پیامبر،در قالب«امامت» است.اساس حکومت دینی«خدامحوری»است و اطاعت از پیامبر و امام نیز ریشه در «ولایة اللّه»دارد.از انواع رژیمها و حکومتهای گذشته و فعلی،آن چه نوع حاکمیت در اسلام را معین می کند متفاوت با همۀ آنهاست.پس می توان فلسفۀ سیاسی اسلام را در قالب امامت دانست و«غدیر»،صحنۀ ارائۀ عینی این شیوه و بیعت گرفتن از امّت برای امامت بود.این شیوه،مبتنی بر قرآن است و بر محور صالح ترین فرد برای تداوم راه پیامبر و اجرای کتاب خدا استوار است و سیاست مدن و مدینۀ فاضلۀ اسلامی و مبانی نظری و عملی حکومت دینی با«فلسفۀ غدیر»صورت می پذیرد.

در این نگاه و شیوه،قانون حاکم«قرآن»است و پیشوای مردم«امام».مبنای مشروعیّت حکومت امام هم تشریع الهی و نصب نبوی است،نه انتخاب و رأی مردم و بیعت آنان بیعت تنها پشتوانۀ اجرایی برای امام است،نه آنکه برای او مشروعیت بیاورد.

نوع حکومت و شرایط حاکم در اسلام،بارها از زبان پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله به صورتهای مختلف بیان شد و وی بر«ولایت علوی»و خلافت اهل بیت و وصایت امیر المؤمنین تأکید فرمود تا شیوۀ حکومتی خودش پس از او نیز با امامت علی بن ابی طالب علیه السّلام تداوم یابد.اگر حضرت رضا علیه السّلام امامت را شیرازۀ دین و نظام بخش مسلمانان می دانست(انّ الإمامة زمام الدّین و نظام المسلمین) (1)برای بیان همین اسلوب از رهبری بود،تا مکلّفین بدانند که نظام دین و دنیای خود را به چه کسی باید بسپارند و با که بیعت کنند و از چه کسی فرمان

ص:474

1- 1) .اصول کافی،ج 1 ص 200.

برند،تا اطاعت از او اطاعت خدا باشد و حکومت او جامعه را به کمال آرمانی برساند.ازاین رو،مسألۀ غدیر و امامت،یک موضوع کهنه و تاریخی نیست،بلکه مسأله ای همیشه نو و سرنوشت ساز است و تشکیل حکومت و برعهده گرفتن زمام امور مسلمانان،برای تحقق بخشیدن به اهداف بلند انبیاست.

«در قرآن کریم نیز آیات چندی دربارۀ رهبری آمده است...در اسلام،فلسفۀ سیاسی به جدّی ترین صورت و از آغاز کار دعوت مطرح بوده است و جزء ارکان اصلی قرار داده شده است و علما و سلف شیعه از آغاز و از میان خود صحابه،به اهمیّت مسألۀ رهبری توجّه داشتند و عدالت را در آن،شرط قطعی می دانستند.در طول تاریخ هیچ گاه از اهمیّت آن و پراکندن و یاد دادن این اهمیت غفلت نکردند و تن نزدند و بجز آنچه از نظر عملی انجام دادند و بزرگان شیعه از روز سقیفه تا روز عاشورا و...همواره با حکومت غیرعادل درگیر شدند،تا جایی که خون خود را دادند،بجز اینها،در عرصه های فکری نیز دربارۀ اهمیّت آن همی کار کرده اند و کتاب نوشته اند.» (1)-امامت،وصایت،پیام غدیر،فرهنگ غدیر،امر،خلافت،ولایت.

فیض الإسلام

مترجم نهج البلاغه به زبان فارسی.در میان فارسی زبانان نام فیض الإسلام با نهج البلاغه قرین است و او با ترجمه و شرح این کتاب به فارسی گامی مهم در آشنا ساختن فارسی زبانان با شخصیت حضرت علی علیه السّلام و معارف بلندی که در کلام اوست برداشت و این اثر را در جامعۀ ما مطرح ساخت و پیش از انقلاب اسلامی،در گرایش نسل انقلابی به اسلام علوی مؤثّر بود.

سید علی نقی فیض الاسلام در سال 1290 ش در«سده»اصفهان به دنیا آمد.علوم دینی را در اصفهان،تهران،مشهد و نجف فراگرفت و به درجۀ اجتهاد رسید.سالها تحقیق و ترجمه و تدوین این کتاب عظیم و ماندگار طول کشید و عرضۀ آن در شش جلد در سال 1371 ق(پنجاه و پنج سال پیش)به انجام رسید.وی در سال 1364 ش در سن 73

ص:475

1- 1) .حماسۀ غدیر،ص 55.

سالگی درگذشت.فیض الاسلام،علاوه بر نهج البلاغه،کتاب صحیفۀ سجادیّه و قرآن کریم را نیز ترجمه کرده است. (1)شیوۀ او،ترجمه به اضافۀ اندکی توضیح مختصر همراه آن است.هرچند ترجمه های متعددی در سالهای اخیر بر نهج البلاغه منتشر شده است،سابقه و ابتکار او در این زمینه،نامش را ماندگار ساخته است.وی در مقدمۀ کتابش انگیزه و اندیشۀ ترجمۀ این کتاب را به فارسی توضیح داده است.برای وی در مهر 1383 بزرگداشتی در استان اصفهان برگزار شد.

-نهج البلاغه،فصاحت و بلاغت،سخنان علی علیه السّلام.

ص:476

1- 1) .برگرفته از«جمهوری اسلامی»2 اردی بهشت 80،ص 10.

ق

قاسطین

قاسطین هرچند از ریشۀ قسط(به معنی عدل)است،امّا معنای آن ستمگرانی اند که با قسط و عدل مخالفند.قرآن نیز قاسطین را هیزم دوزخ شمرده است. 1در تاریخ،مراد از قاسطین کسانی اند که زیربار حکومت عدل علوی نرفتند و با شکستن بیعت با او ستیز کردند و امیر المؤمنین با آنان جنگید(-جنگ صفین).قاسطین،عمدتا دشمنان آن حضرت بودند که بر محور حکومت شام و امویان گرد آمدند و جنگ صفین را به راه انداختند.معاویه،عمروعاص،عبید اللّه بن عمر،عبد الرحمن بن خالد،عبد اللّه بن عمروعاص،مروان حکم،معاویة بن خدیج،ضحاک بن قیس،بسر بن ارطاة،ابو الأعور سلمی،حبیب بن مسلمه،و شرحبیل بن سمط کندی از چهره های شاخص قاسطین و از سران و فرماندهان سپاه معاویه در جنگ صفین بودند. 2

جنگ صفین،یکی از فتنه های آنان بود.قتلها،غارتها،تفرقه افکنیها،جاسوسیها و دروغ پراکنیها و نیز آشفته ساختن اوضاع بر ضد حکومت مشروع امیر المؤمنین علیه السّلام از جمله

ص:477

کارهای دیگرشان به شمار می رود. (1)پیامبر اکرم به امیر المؤمنین خبر داده بود که با قاسطین و مارقین و ناکثین نبرد خواهد کرد:

«ستقاتل بعدی النّاکثین و القاسطین و المارقین» (2)و خود آن حضرت نیز می فرمود من مأمور به نبرد با این سه گروهم:«امرت بقتال النّاکثین و القاسطین و المارقین» (3)و اشاره به سه جنگ جمل،صفین و نهروان است.

-جنگ صفین،شامیان.

قاضی نور اللّه-احقاق الحق

قاعدین

به معنای نشستگان از قیام و جهاد،آنان که در شرایط حساس و هنگام مبارزه و جهاد، در خانه و شهر می نشینند و در بسیج عمومی شرکت نمی کنند و وارد میدان نبرد نمی شوند و در صحنۀ درگیری حق و باطل،خود را کنار می کشند و دیگران را هم به عدم شرکت در نبرد تشویق می کنند و گاهی هم تماشاچی صحنه می شوند.چنین گروههایی هم در زمان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله وجود داشتند که به بهانه های مختلف از حضور در جهاد تخلّف می کردند، هم در زمان امیر المؤمنین،که او را در نبرد با باطل،یاری نمی کردند.قرآن،قاعدین را در مقابل مجاهدین قرار می دهد و پیکارگران مجاهد را بر آنان برتر می شمارد:«...فضّل اللّه المجاهدین علی القاعدین أجرا عظیما». (4)گاهی هم از آنان با عنوان«خوالف»یاد می کند،یا«مخلّفون».البته خوالف،بیشتر صاحبان عذرند.

قاعدین،علی علیه السّلام را در جنگ جمل و صفین یاری نکردند و به بهانۀ فتنه و شبهه،خود را از صحنه کنار کشیدند.کسانی همچون سعد بن ابی وقاص،عبد اللّه بن عمر،ابو موسی

ص:478

1- 1) .از جمله ر.ک:«الغارات»،ثقفی،«الفتنة الکبری»طه حسین،«بحار الأنوار»،ج 32،«دانشنامۀ امام علی»،ج 9،مقالۀ قاسطین.«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 5 ص 289.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 32 ص 309،احقاق الحق،ج 6 ص 60(امرنی رسول اللّه بقتال النّاکثین و القاسطین و المارقین).
3- 3) .همان.
4- 4) .نساء،آیه 95.

اشعری،اسامة بن زید،زید بن ثابت از سران این گروه بودند که حتی با علی علیه السّلام حاضر به بیعت هم نمی شدند. (1)قعود آنان از نبرد در رکاب امیر المؤمنین،ضربه ای از پشت بر اردوی حق بود.در جنگ صفین نیز قاعدین به اسم بی طرفی خود را از یاری حق کنار کشیدند.کار آنان بر افراد دیگر هم اثر منفی و سست کننده می گذاشت و گلایه های فراوان حضرت که در خطبه های نهج البلاغه آمده است،ناظر به اینگونه روحیّات است.پس از جنگ امام با خوارج نهروان که حضرت می خواست مبارزه با معاویه را ادامه دهد،باز هم موضع انفعالی آنان آزاردهندۀ علی علیه السّلام بود.قضاوت حضرت امیر دربارۀ آنان که به اصطلاح می خواستند وارد فتنه نشوند و در برادرکشی!شرکت نکنند،چنین بود که ایشان،هرچند باطل را یاری نکردند،ولی با کنار کشیدن خود،حق را تنها گذاشتند و ضعیف ساختند:«خذلوا الحقّ و لم ینصروا الباطل». (2)ابو موسی که والی کوفه بود،از سران قاعدین بود و مردم را به نشستن در خانه دعوت می کرد و با موقعیّتی که در کوفه داشت،سخنان و مواضع تخریبی او در جلوگیری از عزیمت مردم به جبهه مؤثر بود.امام در آستانۀ نبرد نامه ای به او نوشت،او نامۀ امام را هم پاره کرد.حضرت نامۀ دیگری نوشت و با چند نفر فرستاد،باز هم کارشکنی کرد و به اسم«فتنه»و اینکه پیامبر خدا فرموده است در فتنه ها در خانه بنشینید و شمشیرها را غلاف کنید،مردم را از یاری امیر المؤمنین بازمی داشت.در نهایت علی علیه السّلام مالک اشتر را به کوفه اعزام کرد و او توانست تبلیغات قاعدانۀ ابو موسی را خنثی سازد و سپاهی برای یاری امام از کوفه بسیج کند. (3)

موضع قعود به جای قیام و خانه نشینی به جای شرکت در جبهه و جهاد،بخصوص از سوی چهره های سرشناس و خواصّ،مردم را دچار ذهنیّت می کند و موجب ترک نصرت حق و تقویت باطل است و چنین موضع و عملکردی با شیعه گری ناسازگار است،هرچند به بهانه و با عنوان پرهیز از وقوع در فتنه باشد.

ص:479

1- 1) .دربارۀ قاعدین،از جمله ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 9 ص 9.
2- 2) .نهج البلاغه،صبحی صالح،حکمت 18.
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 14 ص 10 تا 21.

«فتنه جایی است که حق با باطل/جور با عدل و خدا با طاغوت/گردد آمیخته آنگونه که هرگز نتوان بازشناخت/لیک در صحنۀ پیکار امام/با ستم پیشه و پیمان شکن و فاسق خارج از دین (1)/حق چنان روشن و بی ابهام است/همچو خورشید به پیشانی روز/در چنین کورۀ افروخته از ظلمت و نور/نور آزادگی و ظلمت ظلم/خائن آن است که خود را به کناری بکشد/نشتابد به سوی نصرت حق،جبهۀ نور/چونکه در صحنۀ درگیری حق با باطل/بی طرف بودن در جمع تماشاچیها/خود گناهی است عظیم...» (2)

-خذلان حق،اطاعت.

قبر پنهان علی علیه السّلام

محلّ دفن امیر المؤمنین علیه السّلام سالها مخفی بود.زمان هارون الرشید جای آن معلوم شد و بقعه ای بر آن ساختند.فرزندان علی علیه السّلام پس از شهادت آن حضرت،تصمیم بر پنهان نگه داشتن قبر او گرفتند،تا بنی امیّه و خوارج نسبت به آن بی حرمتی نکنند.در شب دفن، تابوتی را بر شتری بستند و همراه افراد موثّق از کوفه بیرون بردند،تا وانمود کنند که به مدینه می برند.استری را نیز با جنازه ای پوشانده بیرون بردند،تا وانمود کنند که در«حیره» دفن می کنند.در مسجد و دار الإماره و منزل یکی از اصحاب و در«کناسه»و«ثویّه»چند قبر کندند و بدین صورت مردم از محلّ دقیق دفن آن حضرت در ابهام ماندند و جز اصحاب خاصّ و فرزندان وی کسی نمی دانست. (3)

علامۀ مجلسی می نویسد:علّت پنهان بودن قبرش ترس از خوارج و منافقین بوده و کسی جز خواصّ شیعه از جای مخفی آن اطلاع نداشت،تا اینکه در زمان سفّاح خلیفۀ عباسی،امام صادق علیه السّلام به حیره برآمد و موضع قبر را نمایاند و از آن پس تاکنون شیعه،قبر امام را در همان موضع زیارت می کند. (4)

ص:480

1- 1) .یعنی قاسطین و ناکثین و مارقین.
2- 2) .برگ وبار،ص 258.
3- 3) .معجم القبور،سیّد محمّد مهدی موسوی اصفهانی،ج 1 ص 367.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 42 ص 338.

امام سجاد علیه السّلام به طور مخفیانه آن را زیارت می کرد،امام باقر علیه السّلام در عهد بنی مروان از آن خبر داشت و گاهی به زیارت می رفت.امام صادق علیه السّلام در عصر عباسیان که چندین بار به عراق احضار شد در مسیر راه موضع قبر شریف را به یاران مخصوص که همراهش بودند نشان می داد.بتدریج برای همه جایگاه آن آشکار شد و محل زیارت و رفت وآمد گشت و در زمان هارون کاملا از آن حالت پنهانی درآمد. (1)هارون به شکار رفته بود،در منطقۀ«غریّین»آهوانی را دیدند.باز و سگ شکاری در پی آنها روان ساختند.پس از مدتی آهوان به تپه ای پناهنده شدند.بازها و سگها برگشتند.هارون تعجب کرد،آهوان از تپه پایین آمدند،بازها و سگها دوباره در پی آنها روان شدند،باز هم به آن تلّ پناه بردند.

سه بار این صحنه تکرار شد.به دستور هارون پیرمردی را از بنی اسد در آن منطقه یافته آوردند.هارون ماجرای تپه را پرسید.او امان خواست،سپس به نقل از پدرانش گفت که در این تپه،قبر علی بن ابی طالب علیه السّلام است،خداوند آن را حرم و پناهگاه قرار داده و هرکه به آنجا پناه آورد ایمن است.هارون متأثّر شد و گریست... (2)-نجف،غریّ،دفن شبانه.

قتال بر تأویل

فرمان خدا بر جنگ با کافران،در آیات متعدّدی از قرآن آمده است،آیاتی صریح و روشن،قتالی صریح با کافرانی صریح.نبرد با مشرکین طبق فرمان آیات قرآن،«قتال بر تنزیل»است.نبرد دیگری هم با کسانی است که در ظاهر مسلمانند و در باطل کافر.نبرد با آن کافران مسلمان نما و اهل بغی و تجاوز که براساس تأویل آیات قرآن و از سوی ولیّ خدا انجام می گیرد،«قتال بر تأویل»است که بسی دشوار است،زیرا در ظاهر،دو گروه مسلمان باهم می جنگند،امّا یک طرف حق است و طرف دیگر باطل و تشخیص جبهۀ حق و نصرت آن جبهه،نیازمند بصیرت است.

ص:481

1- 1) .تاریخ الشیعه،محمّد حسین المظفری،ص 94.
2- 2) .ارشاد،شیخ مفید،ج 1 ص 26،من لا یحضره الفقیه،ج 2 ص 586.

قریش،کسانی بودند که مدّتی در جبهۀ کفر بودند و تیغ امیر المؤمنین از آنها کشته ها گرفت.سرانجام مسلمان شدند،یا تسلیم گشتند و در کنار پیامبر و صفوف مسلمین قرار گرفتند.امّا روزی هم آمد که امیر المؤمنین با همانها بر سر دین جنگید و از مسلمان نمایی آنان نهراسید.این،نبرد براساس تأویل آیات بود.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بارها این نکته را یادآوری کرده و به علی علیه السّلام فرموده بود که با دشمنان براساس تأویل خواهی جنگید.وقتی آیۀ «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا...» (1)نازل شد(که اشاره به درگیری دو گروه از مسلمانان و ضرورت جنگ با گروهی دارد که تجاوزکارند)،پیامبر فرمود:بعضی از شما پس از من بر تأویل خواهد جنگید،آنگونه که من بر تنزیل جنگیدم.پرسیدند:کیست؟فرمود:

امیر مؤمنان. (2)

در حدیث دیگری به روایت ابو ذر،پیامبر خدا فرمود:میان شما مردی است که با مردم براساس تأویل قرآن خواهد جنگید،آنگونه که من براساس تنزیل جنگیدم،با کسانی می جنگد که به یکتایی خدا شهادت می دهند،ولی بیشترشان به خدا اعتقاد ندارند،کشتن آنان بر بعضی گران می آید،تا آنجا که به ولیّ خدا طعنه می زنند و ایراد می گیرند،آنگونه که موسی به کار حضرت خضر ایراد گرفت.در حدیث دیگری رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ضمن پیشگویی از پیدایش کسانی که به زبان شهادتین می گویند ولی در عمل با عترت پیامبر دشمنی می کنند و جهاد با آنان در فتنه ای که پدید می آورند واجب است،امیر المؤمنین علیه السّلام را به عنوان کسی یاد می کنند که بر سر دین با آنان می جنگد تا دین خدا را احیا کند. (3)نیز آن حضرت فرمود:«أنا اقاتل علی التّنزیل و علیّ یقاتل علی التّأویل». (4)عمّار یاسر از جمله کسانی بود که بصیرتی روشن و شناختی عمیق و ایمانی قوی داشت و خطّ را گم نکرد و کافران را در چهره های گوناگون شناخت و با آنان مبارزه کرد تا شهید شد.از رجزهای او در میدان صفین این بود:

ص:482

1- 1) .حجرات،آیه 9.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 32 ص 293 و 296.
3- 3) .همان،ص 296،297 و 300.
4- 4) .همان،ص 203 و صفحات بعد،احقاق الحق،ج 6 ص 24.

نحن ضربناکم علی تنزیله الیوم نضربکم علی تأویله

با شما براساس تنزیل قرآن جنگیدیم و امروز براساس تأویل آن با شما می جنگیم.و وقتی چشم عمار یاسر به پرچم عمرو عاص افتاد گفت:به خدا سوگند ما با این پرچم در زمان پیامبر سه بار جنگیده ایم و این بار چهارم است.اینان در این جنگ هم هدایت شده نیستند و در همان کفر سابق به سر می برند. (1)امام خمینی چه زیبا از آن ستمکاران مسلمان نما و جبّاران غاصب حقوق اللّه و حقوق النّاس و کج فهمان داغ بر پیشانی یاد می کند و می افزاید:«درود بی پایان بر علی بن ابی طالب که با دژخیمان به صورت مسلمان و مقدّس نماهای بدتر از کفّار جنگید و از هیچ قدرتی نهراسید.» (2)و این،بصیرتی علوی و نگاهی حیدری می طلبد!

ای بشر!خانه نهادی و نگفتی خام است کفر کردی و نگفتی که چه در فرجام است

چشم بستی و ندیدی که در آن یوم شگفت چه پدید آمد از این پرده بر این قوم شگفت

ترس جان،پشت در مکّه مسلمانت کرد نعمتی آمد و آمادۀ طغیانت کرد

پس از آن پیشرو بو الهوسان دیدیمت پشت پیراهن خونین کسان دیدیمت

هبلی گشته به صحرای حجاز استاده مست و مخمور به محراب نماز استاده

راهزن با طبق زر چه کند؟آن کردی گله با سبزۀ نوبر چه کند؟آن کردی

چه توان کرد فراموشی گُل در گِل را دین کامل شده و مردم ناکامل را

غول گرمازده را چشمه و مرداب یکی است کور بیناشده را گوهر و شبتاب یکی است

شعب نادیده،دگر اصل و بدل نشناسد بدر نشناسد و صفّین و جمل نشناسد

شعب نادیده چه داند که مسلمانی چیست؟ فرق تیغ علوی با زر سفیانی چیست؟ (3)

-جنگ صفین،جهاد با اهل بغی.

ص:483

1- 1) .همان،ص 293،الاختصاص،ص 14.
2- 2) .صحیفۀ نور،ج 20 ص 16.
3- 3) .از محمّد کاظم کاظمی.

قرآن بر نیزه کردن

نیرنگی که معاویه و عمروعاص در آخرین فرصتهای قبل از شکست نهایی به کار بستند و پیش خود گفتند:ما قرآن را بر نیزه می کنیم و سپاه علی علیه السّلام را به حکمیّت قرآن و گردن نهادن به حکم کتاب خدا فرامی خوانیم،اگر بپذیرند،برای ما فرصتی است و اگر نپذیرند،میان آنان اختلاف می افتد.به نقل مسعودی:نزدیک به پانصد قرآن بر نیزه ها بالا رفت (1)آنان با هدف اختلاف افکنی در سپاه علی علیه السّلام چنان کردند و چنان نیز شد و عدّه ای فریب خوردند و دست از جنگ کشیدند و رودرروی امیر المؤمنین ایستادند.به قول نجاشی شاعر:

فأصبح اهل الشّام قد رفعوا القنا علیها کتاب اللّه خیر قران

و نادوا علیّا یا ابن عمّ محمّد اما تتّقی ان یهلک الثّقلان؟ (2)

شامیان کتاب خدا را بر نیزه ها بالا بردند و علی علیه السّلام را ندا دادند که:ای پسر عمّ پیامبر! آیا پروا نمی کنی که دو گروه سنگین(اهل شام و اهل عراق)همه نابود شوند؟

علی علیه السّلام به آنان هشدار داد که فریب این نقشه را نخورند،امّا ساده لوحانی از سپاه او زیربار نرفتند و حاضر به ادامۀ جنگ نشدند.در سپاه تفرقه افتاد و کار به حکمیّت کشیده شد (3).

قرآن بر نیزه کردن،تمثیل و نماد و نمونه ای از فریب توده ها با دستاویز قرار دادن مقدّسات است و همیشه بوده و شکلهای مختلفی داشته است و مقابله با چنین فتنه گران مردم فریب و مقدّس نما،بصیرت و هوشیاری می طلبد.

-قرآن ناطق،جنگ صفین،حکمیّت،لیلة الهریر،قتال بر تأویل،پیراهن عثمان.

قرآن ناطق

تجسّم عینی قرآن کریم،در وجود و زندگی و گفتار و رفتار امام معصوم است.قرآن

ص:484

1- 1) .مروج الذهب،ج 2 ص 390.
2- 2) .همان.
3- 3) .دراین باره ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السّلام»،ج 6 ص 183 تا 190.

صامت،همین کلام اللّه مکتوب بر اوراق است و قرآن ناطق،امام است.این تعبیر بخصوص دربارۀ حضرت علی علیه السّلام به کار رفته و خود آن حضرت نیز خود را قرآن ناطق شمرده است.وقتی در جنگ صفّین،شامیان به نیرنگ قرآن بر سر نیزه کردند و عدّه ای ساده لوح در سپاه امام،فریب خوردند،حضرت فرمود«انا القرآن النّاطق». (1)نیز نقل شده که:«انا کلام اللّه النّاطق». (2)

وقتی زندگی کسی چون علی علیه السّلام تبلور و تجسّم احکام و معارف قرآن باشد،شناخت او شناخت قرآن می شود و همچنان که کلام الهی مبیّن اسلام و خواستۀ دین و پروردگار است، وجود امام نیز مفسّر و مبیّن و ترجمان قرآن است و در موارد شبهه و شک و در فتنه ها و ضلالتها آن کس که از امام معصوم و علی بن ابی طالب پیروی کند،از حق پیروی کرده است،ازاین رو حضرت علی علیه السّلام در جنگ صفین وقتی دید برخی از سطحی نگران،فریب قرآن بر نیزه کردن دشمن را خورده اند و در نبرد با قاسطین سست شده اند،فرمود:قرآن ناطق و تجسّم قرآن منم،قرآن صامت را(که وسیلۀ فریب شده)واگذارید و دنبال من آیید، چراکه جز من تعبیرکننده و مفسّری برای قرآن نیست:«هذا کتاب اللّه الصّامت و أنا المعبّر عنه،فخذوا بکتاب اللّه النّاطق و ذروا الحکم بکتاب اللّه الصّامت،اذ لا معبّر عنه غیری». (3)این مضمون در سخنی چنین بیان شده است:«اسلام با کلمات،«قرآن»است و با انسان ها،«امام»و با حرکات،«حج»...». (4)-قتال بر تأویل،قرآن بر نیزه کردن،علی علیه السّلام و حق.

قرآن و عترت

«قرآن»،کتاب آسمانی مسلمانان و«عترت»،خاندان پاک پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله است که مفسّران قرآن و یادگاران حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و حجت الهی اند.در سخنان و وصایای پیامبر، عترت و قرآن عدل یکدیگر قرار گرفته اند و تبعیت و تمسّک به هردو لازم و نجات بخش است و از هم جدایی ناپذیرند.این دو ودیعه و امانت نبوی را«ثقلین»هم می گویند،یعنی

ص:485

1- 1) .ینابیع المودّة،ج 1 ص 214.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 79 ص 199.
3- 3) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 8 ص 207.
4- 4) .تحلیلی از مناسک حج،شریعتی،ص 31.

دو وزنۀ سنگین،یکی کتاب خدا،دیگری اهل بیت پیامبر،که قرآن را«ثقل اکبر»گویند و عترت را«ثقل اصغر». (1)سخنی که از پیامبر در این مورد نقل شده،به«حدیث ثقلین» معروف است.حدیث ثقلین با عبارات مختلف در منابع فراوان نقل شده و پیامبر خدا در موقعیّتهای متعدّدی همچون:در حجة الوداع،در روز عرفه،در مسجد خیف،در غدیر خم، در خطبه ای بر منبر،در روزهای بیماری در خانۀ خود و...بر آن تأکید کرده است.یکی از نقل ها چنین است:

«انّی قد ترکت فیکم الثّقلین،و أحدهما أکبر من الآخر:«کتاب اللّه»،حبل ممدود من السّماء الی الأرض و«عترتی»أهل بیتی،الا و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» (2)من در میان شما دو چیز سنگین و نفیس برجای نهادم،یکی بزرگتر از دیگری است،کتاب خدا که ریسمانی است کشیده شده از آسمان به سوی زمین و خاندان و عترتم، آگاه باشید که این دو از هم جدا نخواهند شد تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.

در روایات دیگر سخن از سؤال و بازخواست دربارۀ این دو،لزوم تمسّک به آن دو، عمل به وظیفه دربارۀ آنها،برخورد شایسته با آنان،هدایت جویی از این دو امانت و ودیعه است.ابو ذر هم متن حدیث را اینگونه نقل کرده است:«انّی تارک فیکم الثّقلین،أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه و أهل بیتی،ان تمسّکتم بهما لن تضلّوا». (3)مهم،آموختن و مهرورزی و اطاعت و تسلیم در برابر قرآن و عترت است که عامل نجات و کامیابی است. (4)

در برخی منابع اهل سنت،«کتاب اللّه و سنّتی»نقل شده،لیکن تکیه بر«قرآن و عترت» در منابع فراوانی از روایات عامه و خاصّه دیده می شود.

-حدیث ثقلین،علی علیه السّلام در قرآن،فضایل اهل بیت،عترت،ثقلین.

ص:486

1- 1) .امام علی علیه السّلام:یا کمیل،نحن الثقل الأصغر و القرآن الثقل الأکبر(بشارة المصطفی،ص 29،و سفینة البحار،به نقل از ارشاد).
2- 2) .بحار الأنوار،ج 23 ص 113،نیز با عبارتهای گوناگون ج 34 ص 322،ج 5 ص 68،ج 22 ص 475،ج 36 ص 329.
3- 3) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 122.
4- 4) .دربارۀ«عترت»،به این مدخل در کتاب«فرهنگ عاشورا»از نویسنده مراجعه کنید.

قسیم الجنّة و النّار

از لقبهای معروف علی علیه السّلام است،یعنی تقسیم کنندۀ بهشت و جهنم.در این مورد حدیثهای بسیاری است و آن حضرت با این وصف،مشهور بوده است و معنای آن،تأثیر محبت و ولایت علی علیه السّلام در بهشتی شدن مردم در روز قیامت است،چون آن حضرت،حق است و معتقدان به ولایت او به بهشت خواهند رفت و مخالفان و منکرانش اهل دوزخ اند.

روایات متعددی با این عنوان نقل شده که حبّ او ایمان است و بغض او کفر،و همین،مرز بهشتیان و دوزخیان را ترسیم می کند.

روزی مأمون از امام رضا علیه السّلام پرسید:معنای اینکه جدّت امیر مؤمنان،قسیم بهشت و دوزخ است چیست؟فکرم بسیار به این نکته مشغول است.حضرت فرمود:این روایت را که از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده اند که فرمود:«حبّ علیّ إیمان و بغضه کفر»شنیده ای؟ گفت!آری.حضرت رضا علیه السّلام فرمود:وقتی تقسیم شدن بهشت و جهنم بر مبنای دوستی و دشمنی با علی باشد،پس او تقسیم کنندۀ بهشت و جهنم است:«فقسمة الجنّة و النّار إذا کانت علی حبّه و بغضه فهو قسیم الجنّة و النّار». (1)

خود آن حضرت هم فرموده است:«أنا قسیم النّار».ابن اثیر در معنای آن گفته است:

مقصود حضرت آن است که مردم دو قسم اند،گروهی با من هستند،پس آنان برحق و هدایتند،گروهی بر ضدّ منند،آنان گمراهند،پس نیمی از آنان با من در بهشتند و نیم دیگر بر ضدّ من و در آتش. (2)این مضمون در اشعار بسیاری آمده است،از جمله:

آن شاه که او قسیم نار است و جنان در ملک و ملل،صاحب سیف است و سنان

ملک دو جهان مسخّر اوست،بلی این را به سنان گرفت و آن را به سه نان (3)

علیّ حبّه جنّه قسیم النّار و الجنّه

وصیّ المصطفی حقّا امام الإنس و الجنّه

-فضایل علی علیه السّلام،مناقب.

ص:487

1- 1) .بحار الأنوار،ج 39 ص 193 ح 3.
2- 2) .نهایه،ج 3 ص 253(به نقل از بحار الأنوار).احادیث این بحث را در بحار الأنوار،ج 39 ص 193(باب انّه قسیم الجنة و النار)نگاه کنید،نیز امالی مفید،ص 328.
3- 3) .از:نعمت اللّه کرمانی(یک قطره از دریا،ص 220).

قضاوتهای علی علیه السّلام

قضاوت،داوری و فصل خصومت،علم و درایتی فوق العاده می طلبد و شناختی دقیق از حکم خدا و موضوع داوری و استقلال رأی و مبنا قرار دادن حق و عدالت.همۀ اینها در امیر مؤمنان علیه السّلام در بالاترین حدّ وجود داشت و او در قضاوت نیز«برترین»بود و قضاوتهای شگفت و حیرت آور او دلیل این ادّعاست.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«أقضی امّتی علیّ بن أبی طالب»،برترین شما در قضاوت،علی بن ابی طالب است.این حدیث،با عبارتهای گوناگون در منابع فراوانی آمده است (1)و از برترین فضیلتهای آن حضرت به شمار می رود.

نمونه های عجیب قضاوتهای امام،آن قدر زیاد و فوق العاده است که کتابهای مستقلّی دربارۀ آنها نوشته شده و در منابع حدیثی و تاریخی نیز انبوهی از این داوریها آمده است.

بعضی از آنها مربوط به عصر پیامبر است،برخی در زمان خلفای پس از پیامبر و بخش عمده اختصاص به دوران حکومت او دارد.حق را به حق دار رساندن و کشف واقعیّت در خصومتها و فیصله دادن در امور پیچیده و داوری عادلانه از ویژگیهای قضاوت آن حضرت است.

شهرت عدل،از قضاوت توست جاودان جلوۀ عدالت توست

آن حضرت در دوران خلافت در مسجد کوفه می نشست و به داوری می پرداخت.محلّ خاص آن قضاوتها با عنوان«دکّة القضاء»هم اکنون نیز باقی است.در موارد متعدّدی نیز صحنه هایی پیش می آمد که عمر در دوران خلافتش از قضاوت عاجز می شد یا داوری نادرست می کرد،علی علیه السّلام وارد میدان می شد و قضاوت به حق می کرد.

تعبیر«لو لا علیّ لهلک عمر»که از گفته های مکرّر عمر است،نتیجۀ چنین صحنه های اعجاب آور است. (2)-دکّة القضاء.

ص:488

1- 1) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 11 ص 7.
2- 2) .در زمینۀ قضاوتهای آن حضرت از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 40 ص 218 تا 317،«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 11 ص 7 تا 59،«قضاوتهای امیر المؤمنین»و«قضاء امیر المؤمنین»شیخ محمّد تقی شوشتری،«قضاوتهای امیر المؤمنین»ذبیح اللّه محلاّتی،«قضاوتهای محیّر العقول»،سیّد محسن العاملی،«قضاء امیر المؤمنین».

قلمرو حکومت امیر المؤمنین علیه السّلام

پس از قتل عثمان،حکومت اسلامی به حضرت علی علیه السّلام رسید و چون آن حضرت با جنگهای داخلی روبه رو شد،فتوحات تازه ای در عصر وی انجام نگرفت و همان محدودۀ پیشین،قلمرو حکومت حضرت بود،یعنی حجاز،عراق،شام،مصر و ایران.اینها هرکدام یکی از ایالتهای حکومت آن روزگار محسوب می شد.

منطقۀ شام به دلیل طغیان و نافرمانی معاویه و بروز جنگ صفین،بیرون از قلمرو فرمانروایی حضرت باقی ماند.

«حجاز»،شامل مکّه،مدینه،طائف،تهامه،یمن،نجد و یمامه می شد که در هریک از اینها شهرهای زیادی هم بود.

ابو قتادۀ انصاری و قثم بن عباس،والیان مکّه بودند.

در مدینه کسانی چون سهل بن حنیف،تمیم بن عروه،ابو ایّوب انصاری،حارث بن ربیع از سوی امام،ولایت داشتند.

عبید اللّه بن عباس در یمن حکومت داشت.

در مصر هم قیس بن سعد،محمّد بن ابی بکر،مالک اشتر از سوی حضرت علی علیه السّلام به ولایت گماشته شدند(هرچند مالک اشتر در مسیر راه با توطئۀ معاویه کشته شد و به مصر نرسید).

در منطقۀ عراق که بصره و کوفه از مهمترین مراکز آن به شمار می رفت،عمارة بن شهاب،ابو موسی اشعری،قرظة بن کعب انصاری در کوفه به ولایت منصوب شدند و در بصره نیز عثمان بن حنیف و عبد اللّه بن عباس امارت یافتند.

در منطقۀ مدائن نیز که مجموعۀ هفت شهر آباد و نزدیک به هم بود و مرکز آنها تیسفون نام داشت،حذیفة بن یمان و یزید بن قیس ارحبی ولایت داشتند و در بخشی از عراق هم کمیل بن زیاد و مالک اشتر و دیگران امارت داشتند.

ص:489

در منطقۀ وسیع ایران که شامل چند استان همچون اهواز،اصفهان،ری،قزوین، همدان،ماهان،فارس،آذربایجان و سیستان بود،والیانی از سوی حضرت علی علیه السّلام حکومت می کردند.

بحرین نیز یکی دیگر از محدوده های تحت حکومت آن حضرت بود. (1)

-حکومت علوی،کارگزاران حکومت علی علیه السّلام.

ص:490

1- 1) .با استفاده از مقالۀ«کارگزاران و موقعیّت جغرافیایی حکومت علی»،ویژه نامۀ فصلنامۀ حکومت اسلامی،دفتر دوّم. برای آشنایی با کارگزاران حکومت علوی،از جمله ر.ک:«سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب»،علی اکبر ذاکری، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

ک-گ

کارگزاران حکومت علی علیه السّلام

در حکومت پنجسالۀ امیر المؤمنین علیه السّلام کسانی از سوی آن حضرت در مسؤولیتهای مختلفی مشغول بودند و کارگزاران او به شمار می آمدند،چه کسانی که به عنوان استاندار و فرماندار خدمت می کردند،چه آنانی که کارگزاران بیت المال و گردآورندگان مالیات(صدقات و زکاتها)بودند،چه آنان که به عنوان قضات و بازرسان،کاتبان و دبیران کار می کردند،چه به عنوان حاجبان و دربانان،چه فرماندهان سپاه و امیران لشکر.

به طور خلاصه:استانداران مکه عبارت بودند از:ابو قتاده و قثم بن عباس.فرمانداران مدینه عبارت بودند از:تمیم بن عمرو،سهل بن حنیف انصاری،تمّام بن عباس،ابو ایوب انصاری،حارث بن ربیع.کارگزاران کوفه چه به عنوان استاندار،یا جانشین آن حضرت در مقطعی خاصّ عبارت بودند از:ابو موسی اشعری،قرظة بن کعب انصاری،عقبة بن عمرو انصاری،هانی بن هوذه.کارگزاران یمن:حبیب بن منتجب،سعید بن نمران،عبید اللّه بن عباس.در نهروان و فرات نیز عبد اللّه بن خبّاب و عبیدۀ سلمانی خدمت می کردند.آنان هم که به فرمانداری مدائن گماشته شدند عبارت بودند از:حذیفة بن یمان،یزید بن قیس،لام

ص:491

بن زیاد،سعد بن مسعود ثقفی.در جزیره و اطراف آن نیز ابو حسان بن حسان بکری، مالک بن کعب ارحبی،کمیل بن زیاد نخعی،مالک اشتر و شبیب بن عامر فرماندار بودند.

سلیمان بن صرد خزاعی،قدّابمه بن عجلان و قعقاع بن شور نیز در جبّل و کسکر کارگزار بودند.در منطقۀ بحرین،عمان و اهواز نیز کسانی همچون:عمر بن ابی سلمه،نعمان بن عجلان،عمرو بن سلمه،حلو بن عوف و خرّیت بن راشد فرماندار بودند.در فارس، فرمانداران او عبارت بودند از:منذر بن جارود،مصقلة بن هبیره،زیاد بن ابیه و در منطقۀ اصفهان،ری،قزوین و همدان:مخنف بن سلیم،یزید بن قیس،یزید بن حجیه و ربیع بن خثیم.در خراسان،سجستان و کرمان:جعدة بن هبیره،خلید بن قرّه،حریث بن جابر حنفی،عون بن جعده،ربعی بن کأس،عبد اللّه بن اهتم.در آذربایجان و حلوان:اشعث بن قیس،اسود بن قطبه،قیس بن سعد،عبد اللّه بن شبیل،سعد بن حارث.در مصر نیز محمّد بن ابی حذیفه،قیس بن سعد،مالک اشتر،محمّد بن ابی بکر استاندار بودند.عثمان بن حنیف،عبد اللّه بن عباس و ابو الأسود دوئلی هم از سوی آن حضرت در بصره در سمت استانداری بودند. (1)

بجز 57 نفر استاندار و فرماندار،کسانی همچون:علی بن ابی رافع،ابو رافع و وهب بن عبد اللّه کارگزار بیت المال بودند،مخنف بن سلیم،مصعب بن یزید،عبد اللّه بن زمعه،قرظة بن کعب،مسیب بن نجبه،عبد اللّه بن ابی کرب،از کارگزاران مالیات بودند،مالک بن کعب و سعد بازرس بودند،شریح،ابو الأسود و رفاعه از قضات بودند،و عبید اللّه بن ابی رافع،علی بن ابی رافع،سعید بن نمران،عبد اللّه بن جعفر،عبید اللّه بن عبد اللّه بن مسعود،عبد اللّه بن حسن،سمّاک بن حرب و ابو ثروان از کاتبان و دبیران بودند.سلمان فارسی،قنبر،میثم تمّار،سعد،نصر،غزوان،ثبیت،میمون و احمر هم از حاجبان و دربانان به شمار می روند.

«مجموع کارگزاران حضرت به 91 تن می رسد،بدون احتساب افرادی که دارای دو سمت بودند.» (2)

-قلمرو حکومت امیر المؤمنین علیه السّلام.

ص:492

1- 1) .برگرفته از«سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب»،علی اکبر ذاکری،ج 1 و 2.
2- 2) .همان،ج 1 ص 29.

کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین علیه السّلام

در این موضوع،دو کار عظیم انجام شده است:یکی کتابخانۀ عمومی امیر المؤمنین در نجف اشرف،که به همّت علامۀ امینی در سال 1373 قمری(حدود نیم قرن قبل)تأسیس شد،به نام«مکتبة الامام امیر المؤمنین العامّه»،که منبع مهمّی برای موضوعات غدیری جهت استفادۀ محقّقان گشت.افتتاح رسمی آن کتابخانه طیّ مراسمی در عید غدیر 1379 قمری انجام گرفت.شامل دهها هزار کتاب و نیز 4000 جلد کتاب خطّی و منابع دیگر بود و از طرف کتابخانه،مجله ای به نام«صحیفة المکتبه»هم منتشر می شد. (1)

با الهام از آن کار و اقدام،در ایران نیز در غدیر سال 1379 ش(سال امام علی علیه السّلام)در مشهد مقدس«کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین علی علیه السّلام»گشایش یافت و با هدف گردآوری کلیّۀ منابعی که به موضوعهای:زندگانی حضرت علی علیه السّلام،فضایل و مناقب حضرت،سخنان امام،امامت،غدیر و شیعه مربوط می شود،سامان یافت.کتابهای این کتابخانه،شامل آثار مستبصرین،کتابهایی به زبانهای خارجی،کتب کودک و نوجوان،آثار نویسندگان غیرمسلمان،شعر،دعا،عکس نسخه های خطّی،تاریخ،همایشها و...است و در بخش اطلاع رسانی هم مجهّز به کتابهای مرجع و نشریات مربوط است و در عرصۀ مطبوعات و نشر ویژه نامه ها و گردآوری آثار هنری،منابع سمعی-بصری،نوارهای صوتی و ویدیویی،فیلم و رایانه و ارائۀ خدمات به مراجعین فعّال است و تاکنون چند نمایشگاه هم در مشهد،تهران و جاهای دیگر برگزار کرده است.چاپ و نشر جزوات و کتابهایی پیرامون موضوع غدیر و امام علی علیه السّلام از فعالیتهای دیگر این کتابخانه به شمار می رود. (2)

مراکز دیگری نیز به فراخور کار خود به تأسیس کتابخانه های موضوعی و تخصّصی دربارۀ غدیر و تشیّع و امیر المؤمنین علیه السّلام پرداخته اند،مانند بنیاد نهج البلاغه.

-کتابشناسی غدیر،کتابشناسی نهج البلاغه،کتاب سال ولایت.

ص:493

1- 1) .جهت اطلاع بیشتر از این کتابخانه ر.ک:«حماسه غدیر»،محمّد رضا حکیمی،ص 305.
2- 2) .برگرفته از جزوۀ«معرفی کتابخانه تخصّصی امیر المؤمنین علی علیه السّلام».نشانی کتابخانه:مشهد،خیابان آزادی،کوچۀ بیمارستان شاهین(بازارچه سراب)مقابل مسجد فاضل،صندوق پستی 3975-91375.

کتاب سال ولایت

در سال 1379 ش در پی نامگذاری این سال به نام امام علی علیه السّلام،تلاشهای علمی و فرهنگی فراوانی شکل گرفت.از جملۀ آنها تشکیل«ستاد کتاب سال ولایت»و بررسی کتابهای فارسی دربارۀ حضرت علی علیه السّلام و موضوع ولایت و امامت بود.140 کتاب برگزیده از میان کتب مربوط به تاریخ زندگی،سیره،فضایل و مناقب،امامت امام علی علیه السّلام،تشیّع، غدیر،خاندان پیامبر،نهج البلاغه،حکومت و...که تعداد آنها به هزاران می رسید،مورد بررسی قرار گرفت و به برترینهای آنها جوایزی تعلّق گرفت و نویسندگان مورد تقدیر قرار گرفتند.در ادامۀ این تلاش،روزی هم به نام«کتاب و انتظار»برگزار شد و از کتابهای مرتبط با موضوع امام زمان،تعدادی برگزیده و معرفی گشت(چه تألیف و چه ترجمه).

سال دوم انتخاب«کتاب سال ولایت»نیز برگزار شد و از میان 4000 کتاب شناسایی شده، ابتدا 200 اثر و از میان آنها 13 اثر انتخاب شد و به مرحلۀ نهایی راه یافت.در برگزاری این مراسم،وزارت ارشاد اسلامی و مؤسسۀ آل البیت بیشترین سهم را داشتند.دبیرخانۀ دائمی کتاب سال ولایت،منزل مرحوم آیة اللّه حایری یزدی(مؤسس حوزه علمیه قم)است. (1)

سومین دوره در یزد و چهارمین سال کتاب سال ولایت با محوریّت امام حسین علیه السّلام و آثار مرتبط با عاشورا به مناسبت اینکه سال 1381 سال عزت و افتخار حسینی نام گرفته بود در یزد برگزار شد و به کتابهای برگزیده جوایز و تقدیرنامه تعلّق گرفت.پنجمین دوره در رشت و ششمین دوره با محوریت امام مجتبی علیه السّلام در سال 1383 در کرمان برگزار شد.

محور کتاب سال ولایت در سال 1384 هم امام سجّاد علیه السّلام بود.

-سال امام علی علیه السّلام،کتابشناسی غدیر،کتابشناسی نهج البلاغه،کتابشناسی امام علی علیه السّلام.

کتابشناسی امام علی علیه السّلام

شخصیت استثنایی امیر المؤمنین علیه السّلام در طول تاریخ،شیفتگان را واداشته تا دربارۀ او و

ص:494

1- 1) .گزارش برگزاری این دو نوبت کتاب سال ولایت و اسامی کتابهای برگزیده را در کتاب«مشعل جاوید»،به کوشش محمد علی مهدوی راد،ص 555 و 587 مطالعه کنید.

عظمتش در قالب تألیف و تحقیق و شعر و داستان در سطوح مختلف و از زوایای گوناگون، آثار ارزشمندی بیافرینند.گردآوری آن آثار،کتابخانه ای عظیم خواهد شد و فهرستی از آن آثار،کتابی قطور که در این مختصر نمی گنجد.در همین کتاب،ذیل برخی از مدخلها همچون:شعرای غدیر،فضایل علی،کتابشناسی غدیر،نهج البلاغه،کتابشناسی نهج البلاغه،مدایح علوی،مناقب،استبصار،حکومت علوی،دیوان امام علی علیه السّلام،و...بعضی از کتابهای مرتبط با آن حضرت،به تناسب موضوع آورده شده است.در زمینۀ کتابشناسی امام علی علیه السّلام نیز تألیفاتی تاکنون عرضه شده است،از قبیل:

کتابشناسی امام علی علیه السّلام،آستان قدس رضوی،1379 ش. (1)

کتابشناسی حضرت علی علیه السّلام،زهرا میرزاخانی،وزارت ارشاد،1379 ش (2).

کتابشناسی توصیفی امام علی علیه السّلام،محسن مقدسی،مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، 1380 ش (3).هرسه کتاب،به مناسبت سال امام علی علیه السّلام به معرفی کتابهای فارسی یا عربی پرداخته است.

همچنین«امام علی در آینۀ قلم»از سوی خانۀ پژوهش قم نیز آثار قلمی پیرامون آن حضرت را معرفی کرده است.کتابهای فراوانی که دربارۀ آن حضرت است،شامل محورهای زیر است:کلیات و زندگینامه،سیرۀ اخلاقی و عملی،فضایل و مناقب و معجزات،قضاوتهای علی،دعاها،غدیر خم،حکومت،جنگها،سخنان و احادیث،اصحاب و یاران،علی علیه السّلام و اهل سنت و منابع آنان،شیعه،نهج البلاغه و شرحها و گزیده ها،امامت و ولایت،داستان،مدایح و مراثی،خوارج و دشمنان،شهادت و مقتل و... (4)

کتابهایی که دربارۀ آن حضرت است،اختصاص به شیعه ندارد.بسیاری از کتابها را هم اهل سنّت یا حتی بعضی مسیحیان و مستشرقین نگاشته اند.از تعداد 4956 کتابی که در

ص:495

1- 1) .با معرفی 1061 عنوان کتاب فارسی و عربی.
2- 2) .معرفی 790 عنوان کتاب در 24 موضوع در این کتاب انجام گرفته است.
3- 3) .معرفی توصیفی و اشاره به فصول و مباحث 159 کتاب.
4- 4) .دربارۀ آن حضرت نباید به کتاب بسنده کرد.مقالات عالمانه و سودمند فراوانی هم دربارۀ شخصیت او از ابعاد مختلف نوشته شده است.به مدخل«مقاله شناسی امام علی علیه السّلام»در همین کتاب مراجعه کنید.

مجموعۀ«معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت» (1)دربارۀ امیر المؤمنین و اهل بیت علیهم السّلام معرفی شده است،حدود 200 اثر،نگاشتۀ اهل سنّت است. (2)

به هرحال،موضوع شخصیت علی علیه السّلام و ولایت و امامت او،از موضوعاتی است که آثار فراوانی به آن اختصاص یافته و کتابهای این موضوع،متنوع و بسیار است. (3)کتابهای اشاره شده،عمدتا به زبان عربی و فارسی است،نیز آثاری که به زبان اردو،ترکی و زبانهای خارجی است بسیار است و از قلمرو این کتاب و مخاطبانش بیرون است.به غیر از کتابهایی که مخصوص آن حضرت نگاشته شده،کتابهای بسیاری نیز که دربارۀ اهل بیت، چهارده معصوم،امامت،تشیّع،و امثال اینگونه موضوعات است،مطالب سودمند و فراوانی دربارۀ امام علی علیه السّلام دارد.علاقه مندان را به کتابشناسیهای یادشده ارجاع می دهیم.امّا به عنوان نمونه،از بیست کتاب عربی و بیست کتاب فارسی دربارۀ آن حضرت یاد می کنیم:

(بعضی از کتابهای عربی:)

1-إحقاق الحق،قاضی نور اللّه شوشتری،الاسلامیّه،تهران.

2-أعیان الشیعة،سیّد محسن الأمین،ج 1،دار التعارف،بیروت.

3-الإمام علی،صوت العدالة الأنسانیة،جورج جرداق،بیروت.

4-الإمام علی علیه السّلام نبراس و متراس،سلیمان کتّانی،

5-امام علی بن ابی طالب علیه السّلام،احمد رحمانی همدانی،مکتبة صدوق،تهران.

6-امام علی بن ابی طالب علیه السّلام،عبد الفتاح عبد المقصود،

7-بحار الأنوار،علامۀ مجلسی،مجلّدات 35 تا 42 مؤسسة الوفاء.

8-ترجمه الإمام علی علیه السّلام من تاریخ دمشق،ابن عساکر،دار التعارف،بیروت.

ص:496

1- 1) .تألیف عبد الجبار الرفاعی.
2- 2) .جزوه ای به نام«گزیدۀ کتابشناسی امیر المؤمنین»که معرفی این 205 اثر است،در سال 1374 و ایّام غدیر خم،از سوی دفتر تبلیغات اسلامی قم،منتشر شده است.نیز در کتاب«مشعل جاوید»(گزارش سال 1 و 2 کتاب سال ولایت)مقاله ای در معرفی 140 اثر برگزیدۀ فارسی دربارۀ امیر المؤمنین چاپ شده است،ص 555 به قلم محمّد دشتی.
3- 3) .از جمله ر.ک:«دفتر آفتاب»از سوی دبیرخانه کتاب سال ولایت که کتابشناسی توصیفی 156 اثر برگزیده و فهرست منابع تحقیقی دربارۀ امیر المؤمنین علیه السّلام است.

9-سنن الإمام علی علیه السّلام،پژوهشکدۀ باقر العلوم،قم.

10-سیرة رسول اللّه و اهل بیته جلد اول مؤسسة البلاغ،مجمع جهانی اهل بیت،تهران.

11-عبقریة الامام علی علیه السّلام،عباس محمود العقّاد،دار الکتاب العربی.

12-علیّ علیه السّلام من المهد الی اللّحد،سیّد محمّد کاظم قزوینی،مطبعة الآداب،نجف.

13-علیّ و الحاکمون،محمّد الصادقی،دار الغدیر،بیروت.

14-علیّ و بنوه،طه حسین،دار المعارف،مصر.

15-الغدیر،علامۀ امینی،دار الکتاب العربی،بیروت.

16-کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب،گنجی شافعی،دار احیاء تراث اهل البیت، تهران.

17-مناقب آل ابی طالب،ابن شهر آشوب،ج 2،انتشارات علاّمه.

18-مناقب علی علیه السّلام،خوارزمی،جامعۀ مدرسین،قم.

19-موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السّلام،محمّدی ری شهری،دار الحدیث،قم.

20-نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار،سیّد علی المیلانی،دلیل ما،قم.

(و از کتاب های فارسی:)

1-امام علی علیه السّلام از ولادت تا شهادت(ترجمۀ کتاب محمّد کاظم قزوینی)،دلیل ما،قم.

2-امام علی علیه السّلام پیشوا و پشتیبان،(ترجمۀ کتاب سلیمان کتّانی)،رسالت،قم.

3-امیر المؤمنین علیه السّلام اسوۀ وحدت،محمّد جواد شرّی،ترجمه:عطایی،آستان قدس رضوی.

4-تجلّی امامت،همان.

5-جاذبه و دافعۀ علی علیه السّلام،شهید مرتضی مطهّری،صدرا،قم.

6-حماسۀ خورشید،هادی دستباز،تهران.

7-خاطرات امیر المؤمنین علیه السّلام،شعبان صبوری،بوستان کتاب،قم.

8-راه علی علیه السّلام،سیّد رضا صدر،بوستان کتاب،قم.

9-زندگانی امیر المؤمنین علیه السّلام،سیّد هاشم رسولی محلاّتی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران.

10-سیاست نظامی امام علی علیه السّلام،علی اصغر قائدان،فروزان،تهران.

ص:497

11-شگفتیهای نهج البلاغه،جرج جرداق،ترجمه فخر الدین حجازی،بعثت،تهران.

12-علی کیست؟فضل اللّه کمپانی،دار الکتب الاسلامیه،تهران.

13-علی علیه السّلام و فرزندانش(ترجمه علیّ و بنوه)،محمّد علی شیرازی،گنجینه،تهران.

14-فروغ ولایت،جعفر سبحانی،مؤسسه امام صادق علیه السّلام،قم.

15-قضاوتهای حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام،ذبیح اللّه محلاّتی،کتابخانه ارشاد،تهران.

16-مرد نامتناهی،حسن صدر،امیر کبیر،تهران.

17-مظلومی گمشده در سقیفه،شهید سیّد رضا پاک نژاد،تهران.

18-مظهر ولایت،سیّد اصغر ناظم زاده،بوستان کتاب،قم.

19-معصوم دوّم،امیر المؤمنین علیه السّلام،جواد فاضل،انتشارات کتب ایران،تهران.

20-مینای قلم،جواد محدثی،بوستان کتاب،قم.

آنگونه که گفته شد،اینها فقط قطره ای از آثار فراوان دربارۀ شخصیت آن پیشوای بی نظیر است.-مدایح علوی،کتابشناسی غدیر،کتابشناسی نهج البلاغه،

فضایل علی علیه السّلام،مقاله شناسی امام علی علیه السّلام.

کتابشناسی غدیر

اشاره

همواره حادثۀ غدیر خم،به دلیل جایگاه مهمّ فکری و اعتقادیش،توجّه بسیاری را جلب کرده،هزاران کتاب در سطوح مختلف و زبانهای گوناگون و از محورها و دیدگاههای متفاوت دربارۀ آن نگاشته شده است.برخی از این کتابها به شرح تاریخی واقعۀ غدیر پرداخته،بعضی به اثبات وقوع آن،بعضی به نقل خطبۀ غدیر،شرح خطبۀ غدیر،اسناد و مدارک آن،کیفیّت استدلال به غدیر بر امامت،غدیریه های فارسی و عربی،معنای مولی و جهات دیگر.مؤلفان پیرامون غدیر نیز از شیعه و اهل سنّت و اندیشمندان دیگر بوده اند.

تدوین همۀ این اسامی و آثار،کتابی عظیم می شود و برخی از محقّقان نیز به گردآوری اسامی آنها و معرفی کتب مربوط به غدیر پرداخته اند. (1)به عنوان نمونه به چند کتاب

ص:498

1- 1) .از جمله:«غدیر در آیینۀ کتاب»،محمّد انصاری(معرفی 511 تألیف مستقل چاپی و خطی دربارۀ غدیر به هشت زبان)، «غدیر در مآخذ اسلامی»،«کتابشناسی حضرت علی»،زهرا میرزاخانی،«کتابشناسی توصیفی امام علی»،مرکز تحقیقات اسلامی سپاه و«الغدیر فی التراث الاسلامی»،سیّد عبد العزیز طباطبایی.

اشاره می شود:

«الغدیر»،علامه امینی،«عبقات الأنوار»،میر حامد حسین،«المراجعات»،سیّد شرف الدین،«حماسۀ غدیر»،محمّد رضا حکیمی،«حساس ترین فراز تاریخ»،جمعی از دبیران،«اسرار غدیر»،محمّد باقر انصاری،«احقاق الحق»،قاضی نور اللّه شوشتری،«النصّ و الاجتهاد»،شرف الدین،«پاسداران حماسۀ غدیر»،پرویز عباسی،«شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم در غدیر»،محمّد تقی نقوی،«فیض الغدیر»،شیخ عباس قمی،«نفحات الأزهار»(خلاصۀ عبقات)،سیّد علی حسینی میلانی،«آیات الغدیر»،علی کورانی،«الغدیر و المعارضون»سیّد جعفر مرتضی.

یکی از محققین معاصر (1)در زمینۀ کتابنامه های غدیر،تحقیقی سودمند دارد که فشردۀ آن چنین است:

«معرفی کتابهایی که طی چهارده قرن دربارۀ غدیر تألیف شده به دو صورت دیده می شود:

الف:کتابشناسی ضمنی

با توجّه به اهمیت خاص غدیر در اسلام و ارتباط مستقیم آن با مسألۀ امامت و خلافت،از دیرزمان علمای بزرگ به اهمیت کتب مربوط به غدیر توجّه داشته اند.ابن شهر آشوب از قرن ششم در کتب مناقب آل ابی طالب:ج 3 ص 25،و سیّد بن طاووس از قرن هفتم در کتاب اقبال الاعمال:ص 453-454 اقدام به معرفی تعدادی از کتابهای مربوط به غدیر نموده اند.در سدۀ اخیر که مسألۀ کتابشناسی رسما مطرح شده اولین قدم را علامه حاج آقا بزرگ تهرانی برداشته و کتابهای بسیاری در ارتباط با غدیر در کتاب «الذریعة»معرفی نموده است.بعد از ایشان هم کسانی که تألیفات مهمی دربارۀ غدیر داشته اند کتب مربوط به غدیر را معرفی کرده اند که شرح آن چنین است:

1.الذّریعه،آقا بزرگ تهرانی:ج 16 ص 25-28 و موارد دیگر.

2.الغدیر فی الکتاب و السنّة و الأدب،عبد الحسین امینی:ج 1 ص 152-157.

ص:499

1- 1) .محمّد باقر انصاری در کتاب«چهارده قرن با غدیر»،ص 144.

3.الغدیر فی الإسلام،محمّد رضا فرج اللّه:ص 5-7.

4.پیامی بزرگ از بزرگ پیامبران،حسین عمادزاده:ص 45.

5.امام شناسی،سیّد محمّد حسین حسینی تهرانی:ج 7 ص 156-162.

6.در صحنۀ غدیر،محمّد مهدی رکنی:ص 40-41.

7.معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت،عبد الجبار رفاعی:ج 6 ص 190-220 و موارد دیگر.

8.تجلّی ولایت در خطبۀ غدیر،مهدی جعفری،ص 78-90.

9.نگرشی بر غدیر خم،عبد الصالح انتصاری،ص 85-86.

ب:کتابشناسی مستقل

1-الغدیر فی التراث الإسلامی،علامه سیّد عبد العزیز طباطبائی.

این کتاب که نامش به معنای«غدیر در میراث فرهنگی اسلام»است،ابتدا با معرفی 125 کتاب مستقل دربارۀ غدیر در شمارۀ 21 مجلۀ«تراثنا»بمناسبت چهاردهمین قرن غدیر در سال 1410 ق در قم به چاپ رسید.سپس توسط مؤلف تکمیل شد و به صورت کتابی مستقل با معرفی 164 کتاب در سال 1413 ق در بیروت چاپ شد.در سال 1415 ق پس از تکمیل دوم مؤلف با معرفی 184 عنوان کتاب مستقل در قم به چاپ رسید.

2-غدیر در مآخذ اسلامی،ترجمه و تلخیص:مهدی جعفری.این کتاب ترجمۀ ملخص و فارسی کتاب«الغدیر فی التراث الإسلامی»است.

3-کتابنامۀ غدیر خم،نادر مطلّبی و سیّد محسن دین پرور،توسط بنیاد نهج البلاغه در غدیر سال 1415 ق منتشر شد.

4-کتابنامۀ غدیر(حجة الوداع)،پژوهشکدۀ باقر العلوم علیه السّلام قم.

5-غدیر در آئینۀ کتاب،محمّد انصاری.در زمینۀ کتابشناسی غدیر آخرین و کاملترین کتاب است.این کتاب ابتدا در سال 1416 ق با معرفی 267 عنوان مستقل دربارۀ غدیر در قم به چاپ رسید.بار دوم پس از تکمیل با معرفی 414 عنوان در سال 1420 ق در قم منتشر شد.

ص:500

ج:زمینۀ کتابشناسی غدیر

اشاره

کتابشناسی غدیر از سه جهت زمینۀ باز دارد:

1-کتابهای خطی بسیاری در کتابخانه های عمومی و خصوصی دربارۀ غدیر وجود دارد که از یک سو اطلاع بر بسیاری از آنها در طول زمان صورت می گیرد و از زوایای کتابخانه ها بیرون می آید،و از سوی دیگر فهرستهای موجود کتابخانه های خطی جهان نیز تاکنون به طور کامل در این باره مورد مطالعه قرار نگرفته است.احتمال اضافه شدن کتابهای خطی زیادی به آمارهای موجود بسیار است.

2-با توجّه جهانی به مکتب اهل بیت در سدۀ اخیر،گرایش خاصی به تألیف کتب مربوط به آل محمّد علیهم السّلام مشهود است و شاهد کتابهای پرمحتوا و تحقیقی چه از نظر تاریخی و حدیثی و چه از نظر ادبی و شعری هستیم که غدیر نیز یکی از همین زمینه هاست.

3-با توجّه به گسترش روزافزون ذخایر کامپیوتری و ارتباطات سریع مراکز کامپیوتری با یکدیگر،به خصوص شبکۀ جهانی اینترنت،از یک سو شاهد کتابهایی هستیم که فقط به صورت نرم افزار منتشر شده،از سوی دیگر دسترسی به کتابخانه های بزرگ جهان و مراکز علمی و مؤسسات انتشاراتی به سهولت انجام می پذیرد و اطلاع از کتابهای زیادی که در آرشیوهای خود نگهداری می کنند،یا در دست انتشار دارند بسیار آسان خواهد بود.

آماری در رابطه با کتابشناسی غدیر

با در دست داشتن اطلاعات وسیع از کتب تألیف شده دربارۀ غدیر آمارهای سودمند و متعددی به دست می آید.این آمارها در محاسبات مذهبی نسبت به مکانها،زمانها و ملتها بسیار مؤثر بوده و بیانگر عظمت کارهای انجام شده در موضوع است.بعضی از آنها به صورت چند جلدی است،از جمله«عبقات الانوار»و تلخیص آن«نفحات الازهار»و«الغدیر» را می توان نام برد.بعضی از کتابهای مربوط به غدیر به عنوان یک جلد از مجموعه ای بزرگ است،نمونۀ آن جلد 3/15 از مجموعۀ مفصل کتاب«عوالم العلوم»است.

در اینجا فقط چهار جهت به عنوان نمونه آمار اشاره می شود:کتب چاپی و خطی و محل چاپ مطبوعات یا نگهداری کتب خطی،مؤلفین،زبانهای مختلف،موضوعات و

ص:501

گرایشهای تحقیقی.

آمار کتابهای چاپی

کتابهای چاپی مربوط به غدیر که در کشورهای مختلف طبع شده 290 کتاب است و تفصیل آن به ترتیب کثرت تعداد کتابها چنین است:

ایران:180 کتاب،هند:32 کتاب،پاکستان:27 کتاب،عراق:17 کتاب،لبنان:24 کتاب، بحرین:1 کتاب،بنگلادش:1 کتاب،تانزانیا:1 کتاب،انگلستان:2 کتاب،مصر:1 کتاب و نروژ:1 کتاب.

همچنین در 68 کتاب چاپی،کشور محل نشر و یا چاپ آنها مشخص نیست.

آمار کتابهای خطی

در این مجموعه کتابهایی که چاپ نشده باشند«خطی»تلقی شده،اگرچه مربوط به قرنهای گذشته نباشد و به عنوان دست نویس نزد مؤلف باشد.کتابهای خطی این مجموعه 126 کتاب است که به جز دست نویس مؤلفان که 24 کتاب است و 68 کتاب که محل نگهداری آنها مشخص نیست،بقیه بدین شرح در مراکز زیر نگهداری می شود:

ایران،کتابخانۀ دانشگاه تهران،5 کتاب،کتابخانۀ گوهرشاد(مشهد)،1 کتاب،کتابخانۀ شاهچراغ علیه السّلام(شیراز)،3 کتاب،کتابخانۀ آستان قدس رضوی،3 کتاب،کتابخانۀ مجلس شورا(تهران)،2 کتاب،کتابخانۀ مجلس سابق(تهران)،1 کتاب،کتابخانۀ آیة اللّه مرعشی (قم)،4 کتاب،کتابخانۀ وزیری(یزد)،1 کتاب،کتابخانۀ سیّد محمّد علی روضاتی(اصفهان)، 3 کتاب،کتابخانۀ مدرسۀ شهید مطهری(تهران)،1 کتاب،کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات تهران،1 کتاب و کتابخانۀ نوربخش(تهران)،1 کتاب.

سوریه،کتابخانۀ ظاهریّه(دمشق)،1 کتاب.

یمن،کتابخانۀ جامع کبیر صنعاء(یمن)،1 کتاب.

هند،کتابخانۀ فیضی(بمبئی)،1 کتاب کتابخانۀ خدابخشی(پتنه)،1 کتاب.کتابخانۀ شیخ عبد القیوم(بمبئی)،1 کتاب.

پاکستان،کتابخانۀ جمعیت اسماعیلیه(کراچی)،1 کتاب.

ص:502

آلمان،کتابخانۀ برلین،2 کتاب.

آمار مؤلفین:
اشاره

تألیفات مربوط به غدیر بیشتر به صورت فردی انجام شده،و گاهی به صورت گروهی یا با نام هیئت تحریریه به چشم می خورد.در میان این خدمتگزاران غدیر که به نام امیر المؤمنین علیه السّلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زده اند،علمای بزرگ و محدثین طراز اول دیده می شوند.همچنین خطبای مشهوری که مستقلا دربارۀ غدیر تألیف داشته اند یا متن خطابه های پرمحتوای آنان دربارۀ غدیر به صورت کتاب عرضه شده است.

اکثر مؤلفین کتب مربوط به غدیر از شیعۀ اثنا عشری اند.در این میان چند مؤلف از اسماعیلیه و چند نفر از عامه نیز دیده می شوند.

مجموع مؤلفین بیش 419 نفرند که ذیلا آمار مربوطه ذکر می شود:

از نظر مذهب:

شیعه:348 نفر،اسماعیلی:14 نفر و عامه:10 نفر.

مؤلفانی که مذهب آنان مشخص نیست:24 نفر.

کتابهایی که مؤلفان آنها مشخص نیست(مجهول المؤلف):23 کتاب.

از نظر زبان و ملیت:

در مؤلفین غدیر،عرب و فارس و هندی و پاکستانی و ترک و ترکمن و کرد و اروپایی دیده می شوند.

از نظر تعداد تألیف

بعضی از مؤلفین دو کتاب یا بیشتر دربارۀ غدیر تألیف کرده اند،مانند شیخ مفید و شیخ کراجکی و غیر ایشان.در بعضی موارد نیز دو یا چند مؤلف در تألیف یک کتاب مشارکت کرده اند.

مؤلفین مشهور چهارده قرن

از مؤلفین مشهور چهارده قرن می توان نامهای زیر را معرفی کرد:

خلیل بن احمد فراهیدی متوفای 175،علی بن حسن طاطری متوفای حدود 200،

ص:503

ابو جعفر بغدادی متوفای حدود 300،محمّد بن جریر طبری متوفای 310،شیخ کلینی متوفای 328،ابو العباس ابن عقده کوفی متوفای 333،حسن بن ابراهیم علوی نصیبی متوفای حدود 350،علی بن هلال مهلبی متوفای 350،ابو بکر جعابی متوفای 355، ابو طالب انباری متوفای 356،ابو جعفر محمّد بن علی بن دحیم شیبانی متوفای حدود 400،ابو الحسن دارقطنی متوفای 385،ابو المفضل شیبانی متوفای 387،حاکم نیشابوری متوفای 405،ابو عبد اللّه غضائری متوفای 411،شیخ مفید متوفای 413،ابو الحسن علی القنانی متوفای 413،منصور لائی رازی قرن 5،سیّد مرتضی علم الهدی متوفای 436، محسن خزاعی نیشابوری(قرن 5)،ابو الفتح کراجکی متوفای 449،هبة اللّه بن موسی شیرازی متوفای 470،حافظ سعید بن ناصر سجستانی متوفای 477،حاکم حسکانی متوفای(قرن 5)،ابو طالب فارسی(قرن 6)،شمس الدین ذهبی متوفای 748،زین الدین کردی رازیانی متوفای 725،مولی عبد اللّه قزوینی قرن 10،ابن طولون دمشقی متوفای 953،سیّد علی خان مدنی متوفای 1088،سیّد هاشم بحرانی متوفای 1107،ملا مسیحا فسوی متوفای 1127،میر حامد حسین هندی متوفای 1306،حاج شیخ عباس قمی متوفای 1359،سیّد مرتضی حسین متوفای 1400،شیخ عبد الحسین امینی متوفای 1390 ق.

آمار زبانهای مختلف

تألیفات مستقل دربارۀ غدیر تاکنون به 8 زبان دنیا به دست آمده است.اکثر کتابها به زبانهای فارسی،عربی و اردوست و این دقیقا به علت گسترش مذهب تشیّع در اهل این زبانهاست.اکثر کتابهایی که به غیر این سه زبان است،ترجمه از فارسی یا عربی یا اردوست.مخاطبین خاص این کتابها یا مسلمانانی اند که به یکی از این زبانها سخن می گویند،یا از ادیان و ملل غیر مسلمانند که چنین کتابهایی به عنوان هدایت و راهنمایی آنان تألیف شده است.به همین جهت در این کتابها رعایت اختصار و پرداختن به مسائل کلی مشهود است.

طبق شمارش تعداد کتابها در هرزبانی چنین است:

ص:504

فارسی:171 کتاب،عربی:154 کتاب،اردو:84 کتاب،انگلیسی:5 کتاب،ترکی آذری:

1 کتاب،ترکی استانبولی:1 کتاب،بنگالی:1 کتاب و نروژی:1 کتاب.

آمار موضوعات و گرایشهای تحقیقی

دربارۀ غدیر موضوعات بسیاری باید مورد تحقیق و تألیف قرار گیرد که جای آنها خالی است.موضوعاتی که تاکنون در کتابهای تألیف شده درباره غدیر مورد نظر مؤلفین قرار گرفته چنین است:

1-اعتقادی:در کتابهای غدیر موضوع خلافت و امامت محور اصلی است.

2-تفسیری:تحقیق در مورد آیاتی که در غدیر یا در رابطۀ با غدیر نازل شده است.

3-تاریخی:تحقیق در جزئیات تاریخی واقعۀ غدیر و حجة الوداع.

4-جغرافیایی:موقعیت منطقۀ غدیر از نظر جغرافیایی و تاریخچۀ آن در طول تاریخ و موقعیت آن در زمان حاضر.

5-رجالی:جمع آوری اسناد و طرق حدیث غدیر از صحابه و تابعین و راویان و ناقلین حدیث غدیر از شیعه و عامه و بحثهای سندی و رجالی دربارۀ آنها.

6-دلالت حدیث غدیر:بحث در دلالت حدیث غدیر بر امامت و خلافت امیر المؤمنین علیه السّلام،بخصوص معنای کلمۀ مولی.

7-متن شناسی:مقابله،ویرایش،ترجمه،شرح و تفسیر خطبۀ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در غدیر،کتب مربوط به غدیر،شاهد آوردن برای فرازهای خطبه از آیات و روایات،بررسی مدارک و منابع و نسخه های خطبه.

8-احتجاج به غدیر:احتجاجات معصومین علیهم السّلام،صحابه و تابعین،اصحاب ائمه علیهم السّلام، علمای شیعه و دیگر افراد در طول تاریخ دربارۀ غدیر.

9-ردّ شبهات و جواب مخالفان:پاسخ به سؤالات و اشکالاتی که دشمنان تشیّع و علمای عامه در مسألۀ غدیر و معنای کلمۀ«مولی»و سایر موارد القاء نموده اند.

10-شعر و ادبیات:شعرهای بسیاری،چه از شاعران عرب یا فارسی یا اردو،و چه شعرای شیعه و یا مذاهب دیگر دربارۀ غدیر سروده شده است.این اشعار که به اصطلاح

ص:505

«غدیریه»نامیده می شوند بسیار مورد توجّه بوده و کتابهای مستقلی برای جمع آوری این اشعار تألیف شده است. (1)

11-عبادی:اهمیت روز غدیر،دعاهای روز غدیر،زیارات روز غدیر.

12-کتابشناسی غدیر:جمع آوری کتب،فهرست موضوعی کتابهای غدیر،فهرست مؤلفین،فهرست زبانها،آمارهای مختلف در مورد کتب غدیر.

13-اقتباس از آثار بزرگان:برداشت از کتابهای مرجع و تألیفات علمای گذشته.

14-کتاب کودک و نوجوان:تدوین مجموعه های تفریحی و سرگرم کننده یا علمی و پرسش و پاسخ،یا داستان نویسی عامیانه و مجموعه های مسابقه ای و پرسشنامه و نظایر آن برای کودکان و نوجوانان.

15-ترجمه:برگردان کتابهای ارزشمند به زبانهای دیگر راهی سریع برای توسعۀ فرهنگی در تبلیغ غدیر است.گاهی متون قدیمی به صورت بازنویسی به زبانهای دیگر برگردانده می شود.اشتیاق فارسی زبانان و عرب زبانان و اردوزبانان به آثار یکدیگر با توجّه به یگانگی مذهب از نشاط خاصی برخوردار است.همچنین مجتمعهای آموزشی نابینایان، کتابهایی دربارۀ غدیر به خط«بریل»مخصوص نابینایان تهیه کرده اند.

16-خلاصه نویسی:خلاصه نمودن آثار بزرگان و کتابهای مرجع و تألیفات قدیم به چند صورت دیده می شود:تلخیص کتابهای بزرگ،تلخیص احادیث و قطعه های تاریخی، داستان پردازی تلفیقی با برداشت از چند متن،تدوین چهل حدیثها،انتخاب یک قطعه از کتب مؤلفین و نشر جداگانۀ آن به خاطر اهمیت محتوا.

17-تنظیم سخنرانیها:بیانات و سخنرانیهای ارزشمندی که به صورت مکتوب درآمده و منتشر می گردد.

18-جمع آوری مقالات و قصائد:تنظیم چندین مقاله و نوشته و نشر آنها بعنوان مجموعه ای دربارۀ غدیر چه به صورت کتاب و یا شماره ای از مجله.

19-یادنامه ها:که به چند صورت دیده می شوند:

ص:506

1- 1) .به مدخل«شعرای غدیر»از همین کتاب مراجعه شود.

آنچه همه ساله در عید غدیر به عنوان یادبود همان سال منتشر می شود،مجموعه ای از حدیث،تاریخ،شعر و گاهی به صورت شمارۀ مخصوص یک مجله.کتابهایی که در کنگره های مربوط به غدیر انتشار می یابد و شامل مقالات ارائه شده در کنگره و نیز کتابهای تدوین شده به مناسبت کنگره است.سخنرانیهایی که به مناسبت غدیر ایراد شده و به خاطر محتوای ارزشمند آن به صورت کتاب درآمده است.

نگاهی به ترجمه های خطبۀ غدیر

«خطبۀ غدیر»به صورت ترجمۀ فارسی،اردو،ترکی و انگلیسی،و به صورت شعر عربی و فارسی و اردو و ترکی،بطور مکرر برگردانده شده و بسیاری از آنها به چاپ رسیده است.ترجمۀ خطبۀ غدیر به زبان فارسی اولین بار در قرن ششم هجری توسط شیخ محمّد بن حسین رازی در کتاب«نزهة الکرام»انجام گرفته است.از ترجمه های فارسی خطبه به چهار عنوان چاپی اشاره می شود:

1-خطبۀ پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در غدیر خم،تألیف حسین عمادزاده اصفهانی.

2-غدیریه،تألیف ملا محمّد جعفر بن محمّد صالح قاری.

3-غدیر پیوند ناگسستنی رسالت و امامت،شیخ حسن سعید تهرانی.

4-خطابۀ غدیر،تألیف محمّد باقر انصاری.

نظم عربی حدیث غدیر در کتاب«الغدیر»طی 11 جلد به صورت جامعی تدوین گردیده است.همچنین کتاب«شعراء الغدیر»مؤسسۀ الغدیر بیروت در دو جلد چاپ شده است.نظم فارسی خطابۀ غدیر توسط عده ای از شعرای فارسی زبان انجام گرفته و در کتابهای«سرود غدیر»:2 جلد،«شعرای غدیر از گذشته تا امروز»:10 جلد،«غدیر در شعر فارسی از کسائی مروزی تا شهریار تبریزی»به صورت مبسوطی جمع آوری شده است.

با توجّه به اهمیت مسألۀ غدیر در بعد اعتقادی شیعه،جا دارد که از جمله اولین کتابهایی که به زبانهای مختلف ترجمه و تألیف می شود،تألیفاتی در رابطه با غدیر باشد.به دلیل سابقۀ طولانی زبانهای عربی،فارسی و اردو با مسألۀ غدیر،اکثر تألیفات مربوط به آن در این سه زبان است.در غیر این زبانها تألیف و نشر،هنوز در آغاز راه است.

ص:507

در زبان انگلیسی تاکنون شش کتاب منتشر شده است.از این تعداد،چهار مورد ترجمۀ خطبۀ غدیر است که مقدمه ای دربارۀ واقعۀ غدیر هم ضمیمۀ آنهاست.یک مورد ترجمۀ جلد اول الغدیر علامه امینی است.یک مورد هم ترجمۀ مطالبی از چند مؤلف دربارۀ غدیر است.این کتابهای انگلیسی از سال 1353 شمسی تاکنون در سالهای مختلفی،در انگلستان،تانزانیا،پاکستان و ایران منتشر شده است.

در مجلۀ«حوزه»مقاله ای با عنوان«گواهان غدیر» (1)آمده است که به معرفی 100 کتاب پرداخته که واقعۀ غدیر را ثبت کرده و دربارۀ آن بحث کرده اند.دربارۀ کتب مربوط به غدیر،گفتنی بسیار است،به همین مقدار اکتفا می شود.

-کتابشناسی غدیر،غدیر و فرهنگ مکتوب.

کتاب شناسی نهج البلاغه

نهج البلاغۀ امیر المؤمنین علیه السّلام از دیرباز مورد توجّه محافل علمی و ادبی و رهجویان اخلاق و معنویت بوده و پیرامون آن،سخنها گفته،تألیفها به انجام رسانده،بحثها کرده و ترجمه ها و شرحهایی ارائه کرده اند.کتابهایی که به نحوی دربارۀ نهج البلاغه است،به محورهای زیر قابل دسته بندی است:1-شرحهای نهج البلاغه(به فارسی و عربی)2- ترجمه های نهج البلاغه(به فارسی،اردو،انگلیسی و زبانهای مختلف دنیا)3- برگزیده هایی از نهج البلاغه(به زبان عربی،فارسی و زبان های دیگر)4-شرح برخی خطبه ها یا نامه های نهج البلاغه به صورت مستقلّ،مثل شرح خطبۀ شقشقیّه،خطبۀ متقین،خطبۀ قاصعه،نامۀ آن حضرت به مالک اشتر،نامه به امام حسن علیه السّلام،نامه به والی بصره 5-نهج البلاغه و مباحث خاصّ اجتماعی،سیاسی،تربیتی،کلامی،ادبی و...6- فهرستها و معجمهای موضوعی و الفبایی دربارۀ نهج البلاغه 7-اسناد و منابع نهج البلاغه 8-آثار کلّی پیرامون نهج البلاغه (2)9-نهج البلاغه از دیدگاه دیگران.

ص:508

1- 1) .شمارۀ 39 ص 150.
2- 2) .برگرفته از مقالۀ«کتاب شناسی نهج البلاغه»،نشریۀ گلستان قرآن،شمارۀ 3 ص 18.

شرحهای نهج البلاغه به دهها عنوان می رسد که ذکر آن ها در اینجا نمی گنجد.چند نمونه:معارج نهج البلاغه،منهاج البراعه،شرح ابن ابی الحدید،شرح نهج البلاغه ابن میثم، شرح نهج البلاغه شیخ بهایی،شرح نهج البلاغه محمّد عبده،مصباح الأنوار آل کمونه،فی ظلال نهج البلاغه،بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه،شرح نهج البلاغۀ فیض الأسلام، شرح نهج البلاغه محمّد تقی جعفری. (1)

ترجمه های نهج البلاغه هم بسیار است،به چند نمونه بسنده می کنیم:ترجمۀ نهج البلاغه محمّد علی انصاری،ترجمۀ اسد اللّه مبشری،محمّد جواد شریعت،جواد فاضل، سید جعفر شهیدی،حسین انصاریان،محمّد علی شرقی،مصطفی زمانی،داریوش شاهین، حسین عمادزاده،محسن فارسی،عبد المجید معادیخواه،عبد المحمّد آیتی،محمّد دشتی، محمّد مقیمی و دیگران. (2)در هریک از محورهای نهگانۀ یاد شده نیز دهها کتاب وجود دارد که باید به منابع مربوط مراجعه کرد. (3)-سیّد رضی،نهج البلاغه،کتابشناسی امام علی علیه السّلام.

کتاب علی علیه السّلام

در قلمرو علوم أئمّه،گاهی سخن از کتاب یا صحیفه ای است که به نام علی علیه السّلام یا فاطمه علیها السّلام یا کتاب جفر و جامعه و...مشهور است.آنچه در روایات با عنوان«کتاب علی» آمده،مجموعه ای از علوم و حکمتهاست که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله املا فرموده و حضرت علی علیه السّلام به خط خود آنها را نوشته است.به گفتۀ احادیث،آن نوشته که به هفتاد ذراع می رسیده، حاوی همۀ چیزهایی بوده که به آن ها نیاز بوده،از حلال و حرام و خبرهای مختلف،و نزد

ص:509

1- 1) .در این زمینه ر.ک:«دانشنامۀ امام علی»،ج 12 مقاله«شرحهای نهج البلاغه».
2- 2) .در الغدیر،ج 4 ص 186(چاپ دار الکتاب العربی)،ضمن شرح حال سیّد رضی و معرفی نهج البلاغه حدود 81 کتاب دربارۀ شرحها و ترجمه های نهج البلاغه معرفی شده است.
3- 3) .به کتاب«کتاب شناسی نهج البلاغه»،محمّد مهدی علیقلی که 800 کتاب را پیرامون نهج البلاغه معرفی کرده است. مراجعه شود.دربارۀ نهج البلاغه،مقاله های سودمندی هم نوشته شده است،از جمله در کتاب«مقاله شناسی امام علی» تنظیم خانۀ پژوهش قم،بخش دوم،به معرفی بیش از 100 مقاله دربارۀ نهج البلاغه پرداخته است.نیز فصلنامه«وقف، میراث جاویدان»شمارۀ 26-25(ویژۀ نهج البلاغه)اطلاعات سودمندی از ابعاد مختلف دربارۀ این کتاب دارد.

أئمه معصوم محفوظ بوده است.امام صادق علیه السّلام فرمود:«عندنا کتاب علیّ علیه السّلام سبعون ذراعا» (1)،کتاب علی علیه السّلام که هفتاد زراع است،نزد ماست.

این نوشته دست به دست میان امامان می گشت و گاهی به آن استناد،یا احادیثی را از آن نقل می کردند. (2)از این مجموعۀ علمی گاهی با نام«مصحف علی»هم یاد شده است (3)و این غیر از نسخه ای از قرآن است که حضرت علی علیه السّلام می نگاشته و نزد خود نگاه می داشته است که به مصحف علی علیه السّلام مشهور است.

-مصحف علی علیه السّلام،صحیفۀ علویه،ودایع رسالت و امامت.

کتاب و سنّت-قرآن و عترت

کتمان فضایل علی علیه السّلام

رویارویی جناح علوی و اموی که از دیرباز دایر بود،ریشه در باورهای دینی داشت.

امویان از روی جهل و حسد و بغض نسبت به اسلام،پیوسته نسبت به خاندان رسالت سیاست حذفی داشتند و یکی از راههای این مقابله،کتمان فضایل خاندان عصمت و مناقب اهل بیت و جلوگیری از نقل روایات دربارۀ علی علیه السّلام و آل علی بود.البته خطّمشی اهل بیت نیز تأکید بر نقل و روایت کردن منقبتها و تشویق به آن و ثواب شمردن مجالسی که از اهل بیت و فضایلشان سخن گفته شود بود.اوج سیاست کتمان و منع،در زمان معاویه بود که به جلوگیری از نشر فضایل علی علیه السّلام اکتفا نکرد،بلکه لعن و سبّ علی علیه السّلام را در برنامه های تبلیغی و فرهنگی خود قرار داد(-سبّ و لعن علی علیه السّلام). (4)

شرایط خاصّی پدید آوردند که دوستان علی علیه السّلام از روی ترس و دشمنانش از روی حسد،فضایل او را پنهان می داشتند،با این حال،آوازۀ فضایلش شرق و غرب عالم را فرا گرفت.به قول واقدی:«ما بین الکتمانین قد ملأ الخافقین». (5)ابن ابی الحدید معتزلی

ص:510

1- 1) .بحار الأنوار،ج 26 ص 34.
2- 2) .ر.ک:«کتاب علی»،مصطفی قصیر العاملی،مجمع جهانی اهل بیت.
3- 3) .بحار الأنوار،ص 33 ح 50.
4- 4) .نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 1 ص 11 و 17.
5- 5) .منتخب التواریخ،ص 147.

می گوید:چه بگویم دربارۀ مردی که دشمنانش نیز به مناقبش اعتراف داشتند و نمی توانستند انکار کنند.بنی امیّه چون به قدرت رسیدند،دست به هرکاری زدند تا فروغ او را خاموش سازند.دیگران را بر ضدّ آن حضرت تحریک می کردند،برای او معایب و زشتیهایی جعل می کردند،بر منابر لعنتش می کردند،ستایشگران او را تهدید و زندانی می کردند،بلکه گاهی می کشتند،از نقل روایاتی که فضیلتی از او را دربر داشت جلوگیری می کردند و مانع از آن می شدند که نام«علی»بر فرزندان گذاشته شود،امّا همۀ اینها او را والاتر و بالاتر برد.او همچون مشک بود که هرچه آن را بپوشانند عطرش بیشتر منتشر می شود و همچون خورشید بود که قابل پوشاندن نیست و همچون روشنایی روز بود که اگر چشمی آن را نبیند،چشمهای بسیاری آن را مشاهده می کند...» (1)

جلوگیری از بیان و ذکر فضایل او،مقابله با قرآن است،چون هم قرآن کریم فضایل او را برشمرده است(-علی در قرآن)هم امیر مؤمنان تجسّم فضایل قرآنی است.روزی معاویه به ابن عباس گفت:ما به همۀ اطراف نامه نوشته ایم و از ذکر مناقب علی و خاندان او نهی کرده ایم،پس تو هم زبانت را ببند.گفت:ای معاویه،یعنی می گویی قرآن نخوانیم؟... (2)آن همه سختگیری و اصرار بر دشمنی و بدگویی و سیاست کتمان فضایل برای آن بود که به قول مروان حکم،حکومتشان جز با این سیاست،استقرار نمی یافت! (3)امّا علی رغم آن همه تلاش مخالفان،امیر مؤمنان با فضایل بی بدیل خود همۀ زمین و زمان را پرکرد و نقشه های امویان نقش برآب شد.

-فضایل علی علیه السّلام،فضایل اهل بیت،سب و لعن علی علیه السّلام،مظلومیت علی علیه السّلام.

کرّار غیر فرّار-حیدر کرّار

کرخ بغداد

محلّۀ کرخ در بغداد در غرب رود دجله که از این شهر می گذرد،از مناطق شیعه نشین و مذهبی بغداد است و قبرستان قریش در آن جا بوده است.عواملی چون وجود مسجد براثا،

ص:511

1- 1) .همان،ص 16.
2- 2) .مناقب،ج 2 ص 351.
3- 3) .در این مورد ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 11 ص 343 تا 396.

قبر مطهر امام کاظم علیه السّلام،حضور مؤثّر و سکونت شیخ مفید در این محلّه،حضور نوّاب چهارگانۀ امام عصر علیه السّلام در این شهر و...در جوّ مذهبی و شیعی این منطقه مؤثر بوده است.

شیخ مفید که از بزرگترین متکلمین شیعه و شخصیت ادبی،فقهی،حدیثی بود،محلّۀ کرخ را به صورت پایگاه علوم و معارف اهل بیت درآورد و مجالس درس او یا در خانه اش بود یا در محلاّت دیگر کرخ.در مسجد محلّۀ درب ریاح بود که مادر سیّد رضی و سیّد مرتضی، این دو را خدمت او آورد تا به آنان تعلیم دهد و تربیت کند.کتابخانۀ بزرگی هم که سید مرتضی تأسیس کرد در همین ناحیه بود.مجموعۀ این عوامل،کرخ بغداد را مرکز تشیّع و نشر علوم اهل بیت ساخت. (1)

کرّم اللّه وجهه

جملۀ دعا و درود که اهل سنّت دربارۀ امیر المؤمنین علیه السّلام به کار می برند،یعنی خداوند چهره اش را گرامی بدارد و بر مقامش بیفزاید.آنان دربارۀ سایر صحابه«رضی اللّه عنه»به کار می برند(خدا از او راضی باشد)امّا دربارۀ حضرت علی علیه السّلام پس از نامش«کرّم اللّه وجهه»می گویند.جلال الدین دوانی دربارۀ علّت آن به دو نکته اشاره کرده،می گوید:در میان صحابه تنها علی علیه السّلام بود که قبل از بلوغ،اسلام آورد و هرگز بت پرستی نکرد.زمانی که فاطمۀ بنت اسد به آن حضرت حامله بود،هرگاه حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را می دید به احترامش برمی خاست و احترام می کرد.حضرت روزی به او گفت:تو حامله ای،من راضی نیستم برای من اینگونه از جا برخیزی،گفت:سوگند به خدا،هرگاه شما را می بینم،بچه ای که در رحم دارم به گونه ای جابه جا می شود که مرا ناگزیر می سازد تا از جا بلند شوم. (2)

کلمات قصار-سخنان علی علیه السّلام،نهج البلاغه

کنگرۀ امام علی علیه السّلام

در سال 1410 ق به مناسبت گذشت چهارده قرن بر واقعۀ غدیر خم،از سوی آیة اللّه

ص:512

1- 1) .دراین باره ر.ک:فصلنامۀ«وقف،میراث جاویدان»،شمارۀ 25-26(ویژۀ نهج البلاغه)مقالۀ عالمانۀ«کرخ،مرکز تشیّع در بغداد»از محمّد علی جاویدان.
2- 2) .آئینۀ حق نما،ص 22 به نقل از«نور الهدایه»علامه دوانی.

خویی کنگره ای در«لندن»برگزار شد.در آن کنفرانس سه روزه از طرف،اندیشمندانی از ایران و دیگر کشورها،سخنرانیها و ارائه مقالات انجام گرفت.مجموعۀ مقالات،آثار و اشعار آن کنگره با عنوان«مهرجان الإمام علیّ»در سه جلد چاپ شد.در ایران نیز به مناسبت عید غدیر،کنگره ای در سال 1416 ق برگزار شد،نیز در سال 1379 ش.

-سال امام علی علیه السّلام،کنگرۀ بین المللی امام علی علیه السّلام،کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه.

کنگرۀ بین المللی امام علی علیه السّلام

در اسفندماه سال امام علی علیه السّلام کنگره ای بین المللی با حضور اندیشمندان و محققان داخلی و خارجی در تهران برگزار شد(10 اسفند 1379 ش)،با عنوان«امام علی علیه السّلام و عدالت،وحدت و امنیّت».برگزاری آن از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی و ستاد بزرگداشت سال امام علی علیه السّلام و به اهتمام و دبیری دکتر محمود گلشنی بود.محورهای مقالات و سخنرانیهای کنگره عبارت بود از:عدالت اجتماعی،آزادی سیاسی،مبانی حکومت اسلامی،حقوق متقابل رهبری و مردم،عدالت علوی،سیاست در سیرۀ عملی امام علی،وحدت اسلامی،امنیت ملّی،مدیریت امام علی،جنگ و صلح از دیدگاه امام علی علیه السّلام.از دانشمندان داخلی از کسانی همچون آیات عظام:جوادی آملی،جعفر سبحانی، نوری همدانی و محققانی چون بی آزار شیرازی و پرفسور حمید مولانا برنامه داشتند و از محققان عرب زبان کسانی همچون:حسن الزّین،صدر الدین قبانچی،محمّد طیّ،هانی فحص،صالح الوردانی،عبد الکریم الأشتر،نبیل حلباوی.در پی آن«مرکز تحقیقات امام علی»تشکیل شد و از جمله کارهای آن انتشار مجموعۀ مباحث کنگره در دو جلد فارسی و دو جلد عربی در سال 1381 بود.

در بهمن 1383(غدیر 1425 ق)نیز مراسمی با عنوان«کنگرۀ بین المللی غدیر،در قم برگزار شد.این کنگره که از سوی حوزۀ علمیه بود،با نشر کتابهای ویژه،مسابقات،مقالات، ترجمۀ خطبۀ غدیر به 13 زبان و برنامه های جنبی دیگر به منظور فرهنگ سازی و نشر تفکّر اهل بیت انجام یافت.-سال امام علی علیه السّلام،کنگرۀ ولایت و اهل بیت،عید غدیر.

ص:513

کنگرۀ ولایت و اهل بیت علیهم السّلام

در خرداد 1373 ش در دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبانهای خارجی دانشگاه تبریز، همایشی ادبی ولایی با عنوان«کنگرۀ ولایت و اهل بیت در گسترۀ ادب فارسی»برگزار شد و آثار نظم و نثر بر محورهایی همچون:استمرار نبوت در ولایت،ولایت و امامت در ادب فارسی،سیمای اهل بیت در ادب فارسی،منقبت گویی و فرق آن با مدیحه سرایی،رثای اهل بیت در ادب فارسی،حماسه های مذهبی،توسّل،تعزیه،ولایت و اهل بیت در دیباچه نگاری،اهل بیت در متون ادبی،ولایت فقیه در ادبیات معاصر و تعهّد در ادبیات و معرفی شاعران و نویسندگان متعهد ارائه گشت و نویسندگان و شاعران،قرنها حضور موضوع ولایت و اهل بیت را در پهنۀ ادبیات منظوم و منثور فارسی بررسی کردند.

-کتاب سال ولایت،سال امام علی علیه السّلام،عید غدیر.

کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه

در هزارمین سال گردآوری نهج البلاغه توسّط سیّد رضی،در سال 1360 ش در تهران کنگره ای جهانی برگزار شد.اندیشمندانی از داخل و خارج کشور ایران،که دربارۀ نهج البلاغه کاوش کرده بودند،در این کنگره سخنرانی و ارائۀ مقاله کردند.

همایش با پیام امام خمینی قدس سره به کنگره آغاز شد (1)و طیّ جلسات متعدد سخنرانانی ابعاد گوناگون نهج البلاغه و شخصیّت سیّد رضی را مورد بحث قرار دادند.این کنگرۀ جهانی در سالهای بعد هم برگزار شد و بخشی از مقالات و مباحث و سخنرانیهای آن تحت عنوان«یادنامۀ کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه»از سوی بنیاد نهج البلاغه به صورت کتاب منتشر گشت.

-بنیاد نهج البلاغه،نهج البلاغه،نازلۀ روح علی علیه السّلام.

ص:514

1- 1) .متن پیام امام راحل در«صحیفۀ نور»،ج 14 ص 224 آمده است.

کوفه

از شهرهای مهم و تاریخی عراق،که پیشتر در قلمرو حکومت ساسانیان بود و در زمان خلیفۀ دوم به تصرف مسلمانان درآمد و ابتدا نقشۀ مسجد جامع طرّاحی شد و گسترش شهر بر محور آن انجام گرفت و محلّ استقرار نیروهای رزمنده و قبایل عرب مسلمان گشت و عظمت یافت.در تاریخ اسلام،شاهد حوادث بسیار و تحوّلات شگفت بوده است.

امیر المؤمنین علیه السّلام کوفه را مقرّ خلافت خویش قرار داد.و بنا به روایات،امام زمان علیه السّلام نیز پس از ظهور،در کوفه مستقر خواهد شد و سپاهیان خویش را از آنجا به اطراف اعزام خواهد نمود. (1)از این شهر با نام«کوفان»هم یاد شده است.

کوفه شهر بافضیلتی است و در روایات از آن ستایش شده و امام صادق علیه السّلام دربارۀ آن سرزمین فرموده است:«...تربة تحبّنا و نحبّه» (2)،خاکی است که دوستدار ماست،ما هم آن را دوست داریم.کوفه سرزمین شیعیان اهل بیت بوده و چهره های درخشانی از این شهر و قبایل اطرافش در راه علی علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام و اهل بیت پیامبر جانفشانی کرده اند و امویان پیوسته بغض و کینۀ شیعۀ علی علیه السّلام را در این سرزمین در دل داشته و به سرکوبی آنان پرداختند.قیامهای متعددی در این شهر به هواداری اهل بیت و مبارزه با جبّاران اموی و عباسی شکل گرفته است؛گرچه در تاریخ،مردم کوفه به تلوّن و بی ثباتی و بی وفایی شهرت یافته اند و شعار«ما اهل کوفه نیستیم،علی تنها بماند»،ناظر به این سوءپیشینۀ تاریخی است. (3)منابع فراوانی دربارۀ تاریخ،پیشینه،بزرگان،حوادث،فضایل و قبایل این شهر وجود دارد که طالبان به آنها مراجعه کنند. (4)دربارۀ بی وفایی کوفیان و محرومیت کوفه از شناخت علی علیه السّلام و شهادت مولا در این شهر،به ابیاتی از یکی از شاعران معاصر اشاره می شود:

ص:515

1- 1) .ارشاد،مفید،ج 2 ص 379.
2- 2) .سفینة البحار،ج 2 ص 499.
3- 3) .در این زمینه ر.ک:«فرهنگ عاشورا»،مدخل کوفیان و کوفه.
4- 4) .از جمله ر.ک:«فضل الکوفه و مساجدها»مشهدی،«تاریخ الکوفه»براقی،«کوفه از نظر مذهبی»سیّد عباس حسینی، «العتبات المقدسه فی الکوفه»طریحی،«معجم البلدان»حموی،ذیل نام این شهر،«دانشنامۀ امام علی»،ج 9 مقالۀ کوفه، «سیمای کوفه»گلی زواره ای،«فرهنگ عاشورا»،ذیل عنوان کوفه،«کوفه،پیدایش شهر اسلامی»،هشام جعیط،ترجمه ابو الحسن سروقد مقدم،فصلنامۀ«مشکوة»،شمارۀ 53 مقالۀ«مردم شناسی کوفه».

ای کوفه،ای کتیبۀ بیداد وی گور دادخواهی و فریاد

ای لوحۀ سیاه ضلالت وی سرنوشت راه ضلالت

ای پایگاه بازی شیطان وی شرح خاطرات پریشان

خوردی فریب دیو هوی را کشتی به جهل،شیر خدا را

کشتی دو عاشق ازلی را نشناختی حسین و علی را

پشت علی ز درد تو خم شد نام تو در فساد،علم شد

تو از صنم،صمد چه شناسی؟ تو خوب را ز بد چه شناسی؟

ای کوفه!شرمسارترینی وی ننگ،آشکارترینی

در هفت رنگ تفرقه،تاقی بیتوته گاه جهل و نفاقی

دوشینه،ای سیاهی یکدست خورشید،میهمان تو بوده است

تو سرگران نفس پرستی بی روی آفتاب نشستی

ای شب نشین!ز شرم نمردی خورشید را به خاک سپردی؟

ای قتلگاه غیرت و رادی دانی که با ستاره چه کردی؟

ای زشت در نقاب نشسته محکوم بی جواب نشسته

دوشینه غنچۀ گل صدبرگ خندیده صد دهان به رخ مرگ

دیشب شکفته است به محراب یک بوستان اقاقی سیراب... (1)

کیسانیّه-فرقه های شیعه

گواهان غدیر-شاهدان غدیر

ص:516

1- 1) .گزیده ای از ابیات«کتیبۀ بیداد»،از قادر طهماسبی(فرید).

ل

لا حکم الاّ للّه

این جمله شعار خوارج نهروان بود،یعنی حکومت جز از آن خدا نیست.آنان برای اینکه از حکومت علوی و ولایت حق او بیرون روند چنان شعاری می دادند که ظاهرش حق بود و منطبق با آیات قرآن،چون در قرآن مکرّر آمده است:«ان الحکم الاّ للّه» (1)و درست است،یعنی حکومت و داوری از آن خداوند است.حضرت علی علیه السّلام وقتی شنید چنین می گویند،فرمود:«کلمة حقّ یراد بها باطل»سخنی حق است که ارادۀ باطل با آن می شود.و افزود:آری درست است،حکم جز از آن خدا نیست،لیکن اینان می گویند که هیچ فرمانروایی نیست مگر برای خدا،در حالی که مردم ناچارند فرمانروا داشته باشند، نیکوکار یا تبهکار،چراکه در سایۀ وجود یک حکومت و نظام است که هم مؤمن عمل می کند،هم کافر بهره می برد و کارها سروسامان می گیرد و راهها ایمن می شود. (2)

اگر امر دایر باشد میان حکومت فاسد یا هرج ومرج و آشوب،مسلّما زیان آشوب بیشتر

ص:517

1- 1) .سورۀ یوسف،آیه 40 و 67،انعام آیه 57.به بحث ژرف علامه طباطبایی دربارۀ«معنای انحصار حکم در خدا»مراجعه شود(المیزان،ج 7 ص 116،ذیل آیه 57 انعام).
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 40(صبحی صالح).

است.خوارج به خاطر کج فهمی و جهالتشان بر حاکم عادل و امام هدایت خروج کردند و بهانه شان این بود که حکومت از آن خداست،نه مردم!در حالی که آن امام را هم خدا به امامت و حکومت تعیین کرده بود.-خوارج نهروان،قتال بر تأویل،حکومت علوی،مارقین.

لا فتی إلاّ علیّ...

در جنگ احد،وقتی در یک مرحله مسلمانان شکست خوردند و یاران پیامبر پراکنده گشتند،علی علیه السّلام با فداکاری بی نظیری به دفاع از پیامبر خدا و دفع هجوم مشرکان پرداخت.

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نیز او را دعا کرد.ندایی از آسمان شنیده شد که صدای جبرئیل بود، چهارهزار فرشتۀ همراهش،می گفت:«لا فتی الاّ علیّ و لا سیف إلاّ ذو الفقار» (1)جوانمردی جز علی علیه السّلام و شمشیری جز ذو الفقار نیست.در ادبیات،مسألۀ«لا فتی»و«ذو الفقار»فراوان مطرح شده و از فضایل امیر المؤمنین است.

شیردل«لا فتی»،شیر خدا مرتضی حیدر خیبرگشا،صفدر عنترفکن (2)

در جوانمردی بسی بودند با شمشیر و تیر لا فتی الاّ علی،لا سیف الاّ ذو الفقار (3)

«لا فتی إلاّ علی»گویند اهل روزگار ساکنان آسمان«لا سیف إلاّ ذو الفقار» (4)

«...ای لوای لا فتی،ای قدمگاه ردّ الشمس،ای ردّپای الهی،ای کلیددار کائنات،ای خزانه دار خلوص،ای فرق شکافتۀ عشق،ای حلاوت حقیقت،ای باء بسم اللّه،ای تاء تمّت الکتاب.» (5)-ذو الفقار.

لعن صحابه

از افتراهایی که مخالفان شیعه به پیروان مکتب اهل بیت می بندند آن است که اینان اصحاب پیامبر را لعن می کنند و این را گناهی بزرگ و نابخشودنی می شمارند و به خاطر

ص:518

1- 1) .بحار الأنوار،ج 20 ص 105،کشف الغمّه،ج 1 ص 259،احقاق الحق،ج 6 ص 12 و ج 16 ص 411.
2- 2) .دیوان خواجوی کرمانی،ص 104.
3- 3) .دیوان امیر معزّی،ص 66.
4- 4) .محتشم کاشانی.
5- 5) .مینای قلم،ص 140.

آن هرگونه اهانت و هتک حرمت به شیعه را روا می شمرند و چنان وانمود می کنند که لعن یکی از صحابه موجب خروج از دین است.اولا همۀ آنان که اصحاب پیامبر بودند و آن حضرت را دیده بودند،افراد صالح و باایمانی نبودند.در میان آنان انسانهای منافق،فاجر، دروغگو و فاسق هم بودند.در آیات قرآن نیز لعنت خدا بر برخی افراد آمده است.پیامبر خدا نیز برخی را لعنت کرده است.پس به صرف صحابه بودن،کسی عادل نمی شود و حرمت نمی یابد.همۀ منافقانی هم که پیامبر مأمور به جهاد با آنان بود،در زمرۀ صحابه بودند.افزون بر این به شهادت تاریخ،بعضی از صحابه در حق اهل بیت پیامبر ستم کردند، بدعت در دین گذاشتند،خون پاکان را ریختند،با امام معصوم و حجت خدا جنگیدند، مرتکب فسق و فجور شدند،به نوامیس مسلمانان تجاوز کردند(داستان خالد بن ولید)،با فرمان صریح پیامبر مخالفت کردند و بسیاری خلافهای دیگر.پس قول به عدالت و پاکی همۀ صحابه،هم با قرآن مخالف است،هم با سنّت نبوی،هم با حقایق تاریخی.مگر معاویه در حضور مردم علنا شراب نمی خورد؟مگر امام مجتبی علیه السّلام را با زهر مسموم و شهید نکرد؟مگر با علی علیه السّلام نجنگید؟در حالی که پیامبر فرموده بود:یا علی جنگ با تو جنگ با من است و جنگ با من جنگ با خدا؟

پس اگر شیعه،برخی از صحابه را به دلیل فسق و ظلم و معصیت و بدعت و نفاق،لعن کند،چه اشکالی دارد؟خدا هم فاسقان و ظالمان و منافقان را لعن کرده است.به علاوه، آنان که نسبت به لعن بعضی صحابه از سوی شیعه این همه حساسیّت نشان می دهند،چرا نسبت به معاویه که سبّ و لعن بر افضل صحابه یعنی امیر المؤمنین علیه السّلام را علنی و رایج ساخت و سالها بر منابر به دستور او حضرت علی علیه السّلام را لعن می کردند،چیزی نمی گویند؟

ابن ابی الحدید،خلاصه ای از نوشتۀ ابو جعفر یحیی بن محمّد علوی را در پاسخ به ابو المعالی جوینی نقل کرده که بطور مبسوط و مستدل،صحّت لعن و ابراز برائت از کسانی را که خلافکار،ظالم و فاسق بودند بیان می کند (1)و اینکه صرف صحابی بودن،موجب

ص:519

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ج 20 ص 10 تا 24،هرچند خود ابن ابی الحدید می کوشد از خلفا دفاع کند و خلافهای صحابۀ مستحقّ لعن را توجیه نماید(ص 34).

تبرئۀ آنان نمی شود.

خود صحابه هم یکدیگر را لعن می کردند و به خاطر خلافها و انحرافها،یکدیگر را به بدترین صفات متّهم می ساختند و میان آنان رایج بود و صرف لعن یک صحابی را موجب خروج از اسلام نمی دانستند.مگر خود عایشه،عثمان را لعن نکرد؟مگر معاویه،امام علی و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام را آشکارا بر منابر لعن نمی کرد؟مگر بسیاری از صحابه عثمان را لعن نمی کردند؟ابو بکر و عمر هم سعد بن عباده را لعن کردند.اگر برخی صحابه مستحق لعن باشند،به اقتضای امر الهی به دوستی با اولیای خدا و دشمنی با دشمنان خدا،لعن آنان جایز است و خدا همانگونه که از تولّی می پرسد،از تبرّی هم سؤال می کند.(این بحث خواندنی است،به آنجا مراجعه شود).

شیعه،صحابۀ پاک و متعبد و صالح و بزرگوار را تکریم می کند و لعن آنان را حرام می داند و خود نیز لعن نمی کند.امّا آنان که با کارشکنیها،ظلمها،بدعتها و گناهانشان حرمتی برای خود باقی نگذاشتند تا محترم باشند،چه انتظار است که شیعه آنان را تقدیس کند و از هرگونه نقد و انتقاد،مصون بشمارد؟امّا اینکه چه کسانی چه خلافهایی کرده اند، بحثی است جدا،که در این مختصر نمی گنجد.تولّی و تبرّی هم از فروع دین و واجبات عملی است و برائت از دشمنان دین خدا و کافران و منافقان واجب است و مهرورزی به کسانی که سنت پیامبر را تغییر دادند و به اهل بیت ظلم کردند و همواره درصدد توطئه بر ضدّ اسلام ناب و عترت مصطفی و مسلمانان راستین بودند،هرچند نام«صحابی»داشته باشند،غلط است. (1)

-عدالت صحابه،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،

پنج شنبۀ شوم،سنّت و بدعت،مطاعن،مظلومیّت علی علیه السّلام.

لو کشف الغطاء...

از فضایل علی علیه السّلام و ویژگیهای عرفان علوی،بصیرت کامل و معرفت ناب و والای او نسبت به خدا و هستی و اسرار عالم و جهان غیب و شهود بود و عالم غیب هم برای

ص:520

1- 1) .ر.ک:«للّه و للحقیقه»،علی آل محسن،«نظریة عدالة الصّحابه»احمد حسین یعقوب،«الغدیر»علامۀ امینی،ج 7،8 و 9، «بحار الأنوار»،ج 28 تا 32.

حضرتش شهود و مشهود بود،آنچنان که خود می فرمود:اگر پرده کنار رود،چیزی بر یقین من افزوده نمی شود:«لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا». (1)این فضیلت،در ادبیات هم مطرح است و در تلمیحات شعری به آن اشاره شده است.از جمله:

کاشف سرّ خلافت،رازدار«لو کشف» قاضی دین نبی،مسندنشین«هل اتی» (2)

آن کس که در یقینش نگنجد زیادتی صدبار اگر ز پیش برافتد غطا،علی است. (3)

-عرفان علوی،سلونی قبل ان تفقدونی.

لو لا علیّ لهلک عمر

سخنی که عمر بن خطّاب بارها در مقام اعتراف به جهل خود و دانایی علی بن ابی طالب علیه السّلام بر زبان راند،یعنی«اگر علی نبود،عمر هلاک می شد».از شرایط امام،علم به دین و قرآن و احکام است.امیر المؤمنین علیه السّلام حامل علم پیامبر بود و کلام او که بارها می فرمود«سلونی قبل ان تفقدونی»گواه علم وسیع اوست.در مقابل،خلیفۀ دوم که حامیانش ادعا می کنند«افقه و اعلم صحابه در زمان خود»بود (4)،بارها در برابر سؤالاتی که از او می کردند درمی ماند و خودش اعتراف داشت که همۀ مردم،حتّی زنان پرده نشین از عمر آگاه تر و دین شناس ترند:«کلّ النّاس أفقه من عمر،حتّی ربّات الحجال». (5)

علامۀ امینی در الغدیر،در فصلی با عنوان«نوادر الأثر فی علم عمر»صد مورد را با استناد به منابع متعدد اهل سنّت آورده که عمر در برابر سؤالات فقهی،اعتقادی،تاریخی، لغوی و قضاوت،درمانده است (6)و در بعضی موارد که سراغ امیر المؤمنین علیه السّلام رفته و آن حضرت جواب صحیح و قضاوت به حق نموده،گفته است:«لولا علیّ لهلک عمر» (7)یا«لا أبقانی اللّه بعد ابن ابی طالب»،«لو لا علیّ لضلّ عمر»،«لا ابقانی اللّه بأرض لست فیها یا

ص:521

1- 1) .بحار الأنوار،ج 40 ص 153،سنن الامام علی،ص 55.
2- 2) .دیوان خواجوی کرمانی،ص 134.
3- 3) .ابن یمین فریومدی،یک قطره از دریا،ص 44.
4- 4) .ر.ک:الغدیر،ج 6 ص 82،نیز ر.ک:ص 328.
5- 5) .همان.
6- 6) .همان،ص 83 تا 325.
7- 7) .همان،ص 110.

ابا الحسن»،«اعوذ باللّه من معضلة لا علیّ بها»،«کاد یهلک ابن الخطّاب لو لا علی بن ابی طالب»،«اللّهم لا تنزل بی شدیدة الاّ و ابو حسن الی جنبی»،«لولاک لا فتضحنا»و... (1)

که همه گویای کم اطلاعی او از مسائل علمی و دینی و نیازمندی اش به علوم کارگشا و مشکل زدای حضرت امیر علیه السّلام است.-مطاعن،عمر بن خطّاب.

لیلة المبیت

شبی که علی علیه السّلام در بستر پیامبر خدا خوابید و رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله از مکه بیرون رفت و پس از چند روز درنگ در غار ثور،به مدینه هجرت کرد.آن شب،چهل نفر از مشرکین به نمایندگی از قبایل مختلف قصد داشتند به خانۀ پیامبر هجوم آورده،او را به قتل برسانند.

خفتن علی علیه السّلام در آن شب هجرت در جای پیامبر که نمونۀ اعلای فداکاری و نوعی عملیات استشهادی بود،از فضایل برجستۀ آن حضرت است و آیۀ قرآن این جانفشانی را فروختن جان در برابر کسب رضای خدا دانسته است:«و من النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه و اللّه رؤف بالعباد». (2)به گفتۀ مورّخان و مفسّران،این آیه به مناسبت«لیلة المبیت»و در شأن علی علیه السّلام نازل شده است.این فداکاری،نظیر فداکاری اسماعیل ذبیح و عبد اللّه پسر عبد المطلب بود که آمادۀ فدا شدن بودند. (3)این فضیلت،در شعرهای عربی و فارسی متعددی مطرح شده است.خود امیر المؤمنین علیه السّلام نیز در ابیاتی به این واقعه اشاره فرموده که خواهد آمد. (4)

از جمله آیاتی که بر امامت آن حضرت به آن استدلال شده،یکی هم همین آیه است که گویای فضیلت خاصّ اوست. (5)ماجرای خوابیدن حضرت علی علیه السّلام در بستر پیامبر را در مورد شب رفتن آن حضرت به شعب هم نقل کرده اند.شیخ مفید احتمال می دهد که دوبار

ص:522

1- 1) .همان،ص 327.
2- 2) .بقره،آیه 207.
3- 3) .مناقب،ابن شهر آشوب،ج 2 ص 60.
4- 4) .همان.روایات مربوط به لیلة المبیت و این آیه را در«بحار الأنوار»،ج 36 ص 40 ببینید.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 36 ص 45.

در رختخواب پیامبر خوابیده باشد. (1)

امام علی علیه السّلام دربارۀ این فضیلت و فداکاری خود چنین سروده است:

وقیت بنفسی خیر من وطیء الحصی و من طاف بالبیت العتیق و بالحجر

محمّد لمّا خاف ان یمکروا به فوقاه ربّی ذو الجلال من المکر

و بتّ اراعیهم متی ینشروننی و قد وطّنت نفسی علی القتل و الأسر

و بات رسول اللّه فی الغار آمنا هناک و فی حفظ الإله و فی ستر (2)

با جانم از کسی نگه داری کردم که بهترین انسان بر روی زمین و بهترین کسی است که خانۀ خدا و حجر اسماعیل را طواف کرده است.محمّد صلّی اللّه علیه و آله چون از نیرنگ آنان بیمناک شد، پروردگار باشکوهم او را از نیرنگ نگه داشت.و من به جای او خوابیدم،مراقب بودم که چه زمانی مرا پاره پاره کنند و خود را برای مرگ و اسارت آماده کرده بودم.پیامبر خدا در غار ایمن آرمید،در حفاظت خدا و پوشش او.-فضایل علی علیه السّلام.

لیلة الهریر

یکی از شبهای سخت و پرنبرد در جنگ صفّین،که درگیری خونین و شدیدی بود و به نقل روایات،حضرت علی علیه السّلام آن شب 523 بار تکبیر گفت و در هرتکبیر،دشمنی را به خاک افکند.به نقل ابن ابی الحدید،حضرت خطبه ای حماسی خواند و یاران را به نبرد برانگیخت و خود نبردی سخت کرد و بیش از 500 نفر از بزرگان عرب را کشت،بارها شمشیرش کج شد،آن را راست می کردند،حضرت می گرفت و دوباره حمله می کرد. (3)

ضربات چنان سهمگین بود که معاویه دید اگر وضع در روزهای بعد آنگونه ادامه یابد،نابود خواهند شد.ابتدا به فکر فرار شبانه افتاد.ولی نیرنگ«قرآن بر سر نیزه کردن»را همان شب پرداختند و صبح،قرآنها را برفراز نیزه کردند و سبب اختلاف در سپاه علی علیه السّلام و پیش

ص:523

1- 1) .همان،به نقل از الفصول.
2- 2) .علیّ من المهد الی اللّحد،سیّد محمّد کاظم القزوینی ص 40،مناقب،ج 2 ص 60.
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 2 ص 211.

آمدن ماجرای حکمیّت شدند. (1)

هریر به معنای زوزۀ سگ است. (2)آن شب ضربات علی علیه السّلام و کشته ها و زخمیهای سپاه شام آن قدر زیاد بود که صدای زوزه از جبهۀ باطل به گوش می آمد.ازاین رو آن شب حماسی و بی نظیر را که از افتخارات امیر المؤمنین است،«لیلة الهریر»نام نهاده اند.

-قرآن بر نیزه کردن،جنگ صفین.

ص:524

1- 1) .همان،ص 215.
2- 2) .مجمع البحرین.

م

مؤاخات

به معنای برادری و عقد اخوّت بین افراد است.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله چند ماه پس از هجرت به مدینه،بین مسلمانان مهاجر و انصار،عقد اخوّت ایجاد کرد و آنان را که حدود صد نفر می شدند،دوبه دو با هم برادر ساخت.تنها علی علیه السّلام مانده بود که خود را برادر او قرار داد.

این است که علی علیه السّلام برادر پیامبر به شمار می رود و در احادیث فراوانی رسول خدا دربارۀ او «انت أخی و وصیّی و وارثی و خلیفتی و...»تعبیر کرده است. (1)خود آن حضرت هم بارها از خویش با عنوان«أنا عبد اللّه و أخو رسوله»یاد کرده است. (2)

برادری علی علیه السّلام با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از ازل بوده است،نه آنکه از روز عقد اخوّت ایجاد شده باشد.از قول پیامبر خدا روایت شده که در معراج دید بر در بهشت نوشته است:

«محمّد رسول اللّه و علیّ أخو رسول اللّه»،و این دوهزار سال قبل از خلقت آسمانها بوده است. (3)

به نقل روایات،غیر از روز مؤاخات،در مواقع دیگر نیز،همچون روز خیبر،روز مباهله و

ص:525

1- 1) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 38 ص 330 تا 348«باب الأخوّة»و کتاب«حدیث برادری در سیرۀ نبوی»محمّد رضا هدایت پناه.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 38،ص 332.
3- 3) .همان،ص 330.

صحنه های گوناگون،پیامبر خدا آن حضرت را برادر خویش خوانده است.حدیث مؤاخات، یکی از بزرگترین افتخارات علی علیه السّلام و از برجسته ترین فضایل آن حضرت است. (1)

-صیغۀ برادری.

مارقین

در احادیث متعددی آمده است که پیامبر به علی علیه السّلام فرمود:پس از من با سه گروه می جنگی:با ناکثین،قاسطین و مارقین. (2)در نهج البلاغه نیز آمده است:«فلمّا نهضت بالأمر،نکثت طائفة و مرقت اخری و قسط آخرون» (3)چون به حکومت و خلافت برخاستم،گروهی پیمان شکستند(جنگ جمل)،گروهی از دین به در رفتند(خوارج نهروان)و گروهی ستم پیشه کردند(شامیان و جنگ صفین).مارقین بخشی از سپاه امیر المؤمنین بودند که در جنگ صفّین،از روی جهل و ساده لوحی فریب قرآن بر نیزه کردن معاویه را خوردند و خواستار حکمیّت شدند،وقتی فهمیدند نیرنگ بوده است،به اصطلاح توبه کردند و از علی علیه السّلام هم خواستند که از قبول حکمیت که کفر بوده توبه کند.

سر از اطاعت امام معصوم برتافتند،بر ضدّ امام خروج کردند و در نهایت در نهروان با علی علیه السّلام جنگیدند.اندیشۀ خارجیگری بعدها هم ادامه یافت،هرچند خوارج نابود شدند.

«مارقین»از واژۀ مرق است،یعنی بیرون جستن تیر از کمان.مارقین نیز به همان سرعت و شدّت،از دین و ولایت و اطاعت امام معصوم خارج شدند.

-خوارج نهروان،جنگ نهروان،جهاد با اهل بغی،قرآن بر نیزه کردن،قتال بر تأویل.

مالک اشتر-اصحاب علی علیه السّلام

مباهله

مباهله آن است که دو شخص یا دو گروه یکدیگر را لعنت کنند.از ریشۀ بهل به معنای ملاعنه،نفرین کردن شخص دروغگو و ظالم،ابتهال و تضرّع به درگاه خدا برای دفع بلا از

ص:526

1- 1) .در این مورد،ر.ک:«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ج 9 ص 387،«احقاق الحق»،ج 7 ص 441،«دائرة المعارف تشیّع»،مدخل«حدیث مؤاخات»،«فضائل الخمسه من الصحاح السته»ج 1 ص 333.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 32 ص 309.
3- 3) .بحار الأنوار،ج 32 ص 309.

خود یا نزول بلا بر ظالم است.این کار از دیرباز بین عرب متداول بوده است و می گفتند:

لعنة اللّه علی الظّالم منّا. (1)

حادثه ای که به نام«مباهله»در تاریخ اسلام رخ داد و از برجسته ترین فضایل علی علیه السّلام و اهل بیت و سند حقّانیت پیامبر است،مربوط به سالهای پس از فتح مکّه و مکاتبات پیامبر اسلام با سران ادیان و قبایل و زمامداران برای پذیرش اسلام بود.از جملۀ نامه های رسول خدا،به مسیحیان نجران(منطقه ای بین حجاز و یمن)بود که آنان را به خداپرستی و ولایت خداوند دعوت کرد. (2)هیئت بلندپایه ای از سوی آنان به مدینه آمد و چون در گفتگوهای شفاهی به نتیجه ای نرسیدند،به پیشنهاد پیامبر،مباهله را پذیرفتند فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ . (3)

روز موعود،مصادف با 24 ذی حجّه بود.تعداد مسیحیان را دهها نفر(تا هفتاد نفر)نقل کرده اند که با هیئتی آراسته و باشکوه وارد مدینه شده بودند.قرار بود در روز تعیین شده برای مباهله،هردو گروه،طرف مقابل را نفرین کنند که اگر باطل و ظالمند دچار غضب الهی شوند.مسیحیان چون دیدند پیامبر اسلام تنها با چند تن از نزدیکترین افراد خویش (علی،فاطمه،حسن و حسین علیهم السّلام)با حالتی سرشار از خشوع آمده است،از مباهله بیمناک شدند و او را صادق یافتند،و الاّ نزدیکترین افراد اهل بیت خود را در معرض خطر قرار نمی داد.با آن حضرت صلح کردند و قراردادی مبنی بر پرداخت جزیه به حکومت اسلامی امضا کردند که داستان آن مفصّل است. (4)

این حادثه،موقعیّت والای اهل بیت علیهم السّلام را نزد خدا نشان می دهد و از فضایل روشن علی بن ابی طالب علیه السّلام است که در آیه،جان پیامبر به شمار آمده است و نشان می دهد که او افضل صحابه است.خود امام علی علیه السّلام هم به این واقعه استشهاد و احتجاج کرده

ص:527

1- 1) .مجمع البحرین.
2- 2) .مکاتیب الرّسول،ج 2 ص 502.
3- 3) .آل عمران،آیه 61.
4- 4) .ر.ک:«ارشاد»،مفید،ج 1 ص 226،«اختصاص»،ص 112،«بحار الأنوار»،ج 21 ص 276 و کتب تاریخ در حوادث سال دهم و تفاسیر ذیل آیۀ یادشده.

است. (1)امامان دیگر نیز به آن احتجاج کرده اند. (2)این واقعه و فضیلت در آثار شعرای عرب و عجم نیز انعکاس یافته است.وقتی مأمون از امام رضا علیه السّلام خواست که بزرگترین فضیلت علی علیه السّلام را بیان کند،حضرت به این فضیلت اشاره فرمود،چونکه پیامبر برترین آفریدۀ خداست،علی علیه السّلام هم در این آیه همچون جان رسول خدا به شمار آمده است. (3)داستان مباهله در منابع تاریخی و حدیثی مفصّل آمده است،آنچه گذشت اشاره ای فشرده به آن حادثۀ فضیلت آفرین برای امیر المؤمنین علیه السّلام و اهل بیت پیامبر بود و اینکه امام علی علیه السّلام در این آیه مصداق«أنفسنا»(جان ما،خود ما)به شمار آمده است.پیامبر خدا با تعابیر مختلفی به یکی بودن در فضایل و پیوند عمیق او با امیر مؤمنان تصریح فرموده است،از جمله:«أنت منّی و أنا منک»،«علیّ منّی مثل رأسی من بدنی»،«أنت منّی کروحی من جسدی»،«أنت منّی کالضّوء من الضّوء». (4)در منابع اهل سنّت هم احادیثی با همین مضمون نقل شده است،از جمله در صحیح بخاری و ترمذی،خصائص نسائی و کتب دیگر. (5)

مسجدی که در مدینه،شمال بقیع به نام«مسجد الأجابه»و«مسجد مباهله»معروف است،بنا به برخی نقلها همان جایی است که مباهله انجام گرفته است. (6)

-آیه مباهله،مسجد مباهله.

متشیّع

کسی که خود را به تشیّع می چسباند و وانمود می کند که شیعه است،شیعه نما،شیعگی به معنای تبعیّت و پیروی از سخنان و رفتار و شیوۀ علی علیه السّلام و أئمه هدی است و عمل

ص:528

1- 1) .احتجاج،ج 1 ص 118،نیز ر.ک:«اسرار مباهله»،محمد رضا انصاری.
2- 2) .از جمله مناشده و احتجاج امام حسین علیه السّلام،در بحار الأنوار،ج 33 ص 181.
3- 3) .نفحات الازهار،ج 20 ص 258.
4- 4) .ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 35 ص 257،ج 21 ص 276،«دانشنامۀ امام علی»،ج 10 ص 193،«نفحات الأزهار»ج 20 ص 215،«منتهی الآمال»،ج 1،«فروغ ابدیت»،ج 2،«احقاق الحق»،ج 8 ص 67 و ج 14 ص 131،«مناقب»،ج 2 ص 217،«از نجران تا مدینه»،محمّد رضا انصاری.
5- 5) .فضائل الخمسه من الصحاح السته،ج 1 ص 339.
6- 6) .سیری در اماکن سرزمین وحی،علی اکبر حسنی،ص 59.

می خواهد و به گفتن و شعار نیست.این حقیقت را امامان نیز یادآور شده اند و معیار شیعه بودن را«عمل»دانسته اند.امام باقر علیه السّلام فرمود:«...فو اللّه ما شیعتنا إلاّ من أطاع اللّه عزّ و جلّ» (1)،به خدا قسم شیعۀ ما نیست مگر آنکه فرمانبردار خداوند باشد.علامۀ مجلسی در بیان این حدیث می فرماید:بیراهه نروید و به اتّکای ادّعای تشیّع و محبت و ولایت، جرأت بر گناه پیدا نکنید،چراکه شیعۀ آنان کسی است که در گفتار و کردار،پیرو آنان باشد، نه آنکه تنها به لفظ،ادعای تشیّع کند (2).

تعبیری که برای این«شیعه نمایی»در روایات آمده،«انتحال التشیّع»است،یعنی خود را به تشیّع نسبت دادن و اگر در کسی ویژگیهای شیعه نباشد ولی خود را به آنان ببندد، نوعی نفاق است.امام صادق علیه السّلام فرمود:آیات قرآن دربارۀ منافقین دربارۀ کسانی است که خود را به دروغ به تشیّع نسبت دهند:«هی فی من ینتحل التّشیّع» (3).در حدیثی از امام باقر علیه السّلام آمده است که وقتی ابن کوّاء(از سران خوارج)معنای«و علی الأعراف رجال...»را پرسید،حضرت فرمود:«اصحاب اعراف،ماییم که یاران خود را از چهره هاشان می شناسیم و هرکه ما را نشناسد و ما او را انکار کنیم اهل دوزخ است».در ادامه آمده است که حضرت امیر همیشه در خطابش به ابن کوّاء،می فرمود:وای بر تو!در حالی که ابن کوّاء ادعای شیعه گری داشت،امّا در روز نهروان به جنگ علی علیه السّلام آمد! (4).

شیعۀ راستین،هم در اخلاق و تقوا و ترک گناه،به امامانش شبیه است،هم در موضع ضدّ باطل و مبارزه با ظلم و سازش ناپذیری با طاغوت.اینها همه در مواضع و عملکرد باید محسوس و ملموس باشد و ادعا و حرف،کافی نیست.

شیعه و تن به بیداد دادن؟ شیعه و مهر بر لب نهادن؟

شیعه و خفتن و آرمیدن؟ شیعه و در مذلّت فتادن؟

شیوۀ شیعه هرگز نه این است شیعه نبود هرآن کس چنین است (5)

-اوصاف شیعه،شیعه شناسی،ابن کوّاء.

ص:529

1- 1) .بحار الأنوار،ج 67 ص 95.
2- 2) .همان،ص 96.
3- 3) .همان،ج 65 ص 166 ح 20.
4- 4) .همان،ج 42 ص 17.
5- 5) .شعر از:محمّد حسین بهجتی(شفق)،بهار آزادی،ص 72.

مثنویهای ولایی

بهره گیری از شعر در قالبهای مختلف آن و سرودن مدایح علوی،یکی از راههای ترویج فضایل اهل بیت و فرهنگ شیعی بوده است.برخی از شاعران،مضامین امامت، ولایت،زندگی حضرت علی علیه السّلام،جنگها و معجزات و کرامات آن حضرت را در قالب «مثنوی»سروده اند.در کتاب الذّریعه(ج 19،واژه مثنوی)نام برخی از آنها دیده می شود، همچون مثنوی اسرار الولایه،اسرار الأنوار،انوار الولایه،جذبۀ حیدری،حربۀ حیدری،حملۀ حیدری،صولت حیدری،غزوات حیدری،خلافت نامۀ حیدری،درّ نجف،مظهر العجائب، ولایت نامه،هفت خوان حیدری.توضیح هریک از اینها در جای خودش در مجلّدات همان کتاب آمده است.این گوشه ای از انعکاس فضایل امیر مؤمنان علیه السّلام در آثار شعری شاعران فارسی گوی است که در مثنوی نامه های آنان آمده است.

-مدایح علوی،شاعران فارسی شیعی،شعرای غدیر،ادبیات شیعی.

مجمع جهانی اهل بیت علیهم السّلام

نام یک تشکّل جهانی غیردولتی است که از سوی جمعی از نخبگان جهان شیعه تأسیس شد و اولین اجلاس آن در 31 اردیبهشت 1369 با شرکت بیش از 300 نفر از اندیشمندان جهان اسلام و پیروان اهل بیت در تهران تشکیل گردید.اولین اجلاس مجمع عمومی در 11 بهمن 1372،دومین اجلاس در بهمن 1376 و سومین اجلاس در 17 مهر 1382 در تهران با حضور 500 نفر از 80 کشور تشکیل شد.اهداف این مجمع عبارت است از:احیا و گسترش فرهنگ و معارف اسلام ناب محمّدی صلّی اللّه علیه و آله و دفاع از حریم قرآن و عترت و ایجاد و تقویت وحدت در میان پیروان اهل بیت برای مقابله با توطئه های استکبار و دفاع از کیان و حقوق پیروان اهل بیت و کمک به ارتقاء و رشد وضعیت فرهنگی و تبلیغی و سیاسی شیعه.اجلاسهای بین المللی مجمع هرچهار سال یک بار تشکیل می شود.از فعالیتهای دیگر آن تألیف و انتشار کتاب و مجلات و فصلنامه به زبانهای مختلف و اعزام مبلّغ و برگزاری همایشهای گوناگون است.بنیاد بین المللی جوانان پیرو اهل بیت علیهم السّلام نیز از زیرمجموعه های این مجمع است که در سال 1379 برپا شد.-مراکز غدیری.

ص:530

محراب کوفه

مسجد کوفه،یکی از بافضیلت ترین مساجد اسلام است که عبادت و اعمال خاصّی دارد.در محراب این مسجد،امام علی علیه السّلام به نماز می ایستاد و در همین محراب بود که در صبحدم 19 رمضان سال 41 هجری ضربت خورد و به شهادت رسید.آن محراب مقدّس همچنان باقی بود تا در زمان زیاد بن ابیه که مسجد تجدیدبنا شد.مسجد و محراب کوفه بارها تعمیر و مرمّت شده است.

منبر و محراب کشد انتظار تا که زند بوسه به پای علی

-شهید محراب،مسجد کوفه.

محمّد بن ابی بکر-اصحاب علی علیه السّلام

محمّد تقی قمی-تقریب بین مذاهب

مدارس آیات

عنوان قصیدۀ معروف دعبل خزاعی(شاعر شیعی متوفای 246 ق)است.وی این قصیدۀ ولایی و ظلم ستیز و افشاگر مظالم طاغوتها را در محضر حضرت رضا علیه السّلام در خراسان خواند و در آن از غصب خلافت و شهادت اولاد علی و فاطمه علیها السّلام و مظلومیّت خاندان رسالت و ستایشی از حضرت مهدی علیه السّلام داشت و مورد ستایش و دعای آن حضرت قرار گرفت و خلعت و جایزه ای از امام دریافت کرد.این قصیدۀ تائیّه که بارها از سوی اهل علم و ادب شرح و ترجمه شده است،چون یکی از مصرعهایش«مدارس آیات خلت من تلاوة»است به قصیدۀ«مدارس آیات»شهرت یافته که با حسرت از مکتب اهل بیت و خانه های نزول آیات قرآن که مهجور و متروک مانده است سخن می گوید (1).

-شعرای غدیر،فضایل اهل بیت.

ص:531

1- 1) .ر.ک:«دعبل خزاعی،شاعر دار بردوش»،مصطفی قلیزاده،ص 63.

مدایح علوی

شاعران شیعه و حتی اهل سنت،فضایل و مناقب حضرت علی علیه السّلام را به زبان شعر(چه عربی،چه فارسی)سروده و شعر خود را به مدح علی علیه السّلام آراسته اند.هرشیعۀ متعهّد احساس وظیفه می کرده که از قدرت و طبع شعری خود در مسیر ولایت بهره بگیرد.ازاین رو حجم عظیمی از مدایح علوی پدید آمده است.مبنای شکل گیری مباحث کتاب«الغدیر»،بر غدیریه های شاعران عرب و فضایل امیر المؤمنین در قالب شعر از صدر اسلام تا زمان مؤلف آن کتاب است و قرن به قرن شاعران غدیر را معرفی و به نقل و مستندسازی اشعارشان پرداخته است.

اینگونه سروده ها،هم مفاهیم اعتقادی تشیّع را در عواطف شیعیان ریشه دارتر ساخته و هم آن فضایل را که در روایات آمده،با زبان شعر،جذاب و فراگیر و ماندگار کرده است.

پیامبر اسلام و أئمۀ معصومین علیهم السّلام نیز مدافع و مروّج اینگونه مدایح بوده اند و شعر شاعران هم در سایۀ مدایح علوی و ولایی،ارزش و اعتبار و جاودانگی یافته است(مادح خورشید، مدّاح خود است).به عنوان نمونه،برخی از شاعران عرب را یاد می کنیم:

کعب بن زهیر،بشر بن منقذ،حسّان بن ثابت،کمیت اسدی،سیّد حمیری،عبدی کوفی،شافعی،دعبل خزاعی،ابن رومی،محمّد کشاجم،متنبّی،ابو فراس حمدانی،ناشی صغیر،صاحب بن عبّاد،ابن حجّاج بغدادی،مهیار دیلمی،سیّد رضی،سید مرتضی،ابن مکّی نیلی،خطیب خوارزمی،ابن ابی الحدید،علاء الدین حلّی،ابن عرندس،سیّد علی خان مدنی،شیخ حرّ عاملی،مقری کاظمینی،کاظم ازری،شیخ حسین نجف،ابراهیم مخزومی، عبد المسیح انطاکی،عبد الکریم جزایری،مصطفی جمال الدین و... (1).از جمله مجموعه هایی که اشعار غدیری را به زبان عربی گردآوری کرده است می توان به این آثار اشاره کرد:

«الغدیر،فی الکتاب و السنّة و الأدب»،علامۀ امینی

ص:532

1- 1) .این شاعران و شعرای دیگری با نمونه هایی از سروده های علوی شان در ج 9«موسوعة الامام علی بن ابی طالب»،ص 8 تا 101 و در مجلّدات متعدد«الغدیر»و منابع دیگر آمده است.

«شعراء الغدیر»،مؤسسۀ الغدیر،بیروت

«الغدیر،فی الأدب الشعبی»،حسین بن حسن بهبهانی

«غدیریّات»،علامۀ امینی،برگزیده از الغدیر

«غدیریّات هادفه»،سیّد طالب خرسان (1).

در ادب فارسی نیز از دیرباز،شاعران شیعی به مدیحه سرایی اهل بیت،بویژه امیر مؤمنان پرداخته اند و فضایل آن حضرت را با زبان شعر،جاودانه ساخته اند.در این زمره،می توان از کسانی همچون:کسایی مروزی،دقیقی طوسی،منوچهری دامغانی، خواجه عبد اللّه انصاری،ناصر خسرو،سنایی،قوامی رازی،عطار نیشابوری،ابن یمین فریومدی،آذری طوسی،بابا فغان شیرازی،واعظ کاشفی،وحشی بافقی،نظیری نیشابوری،فیاض لاهیجی،صائب تبریزی،طبیب اصفهانی،حزین لاهیجی،هاتف اصفهانی،وصال شیرازی،میرزا حبیب اصفهانی،محیط قمی،عمّان سامانی،ادیب الممالک فراهانی،خوشدل تهرانی،غروی اصفهانی،ملک الشعرای بهار،صغیر اصفهانی، الهی قمشه ای،مفتون همدانی و دهها شاعر دیگر نام برد.از معاصران و شاعران یکی دو دهۀ اخیر،به دلیل فراوانی آنان باید گذشت.کدام شاعر اهل ولا و محبّ اهل بیت است که دربارۀ علی علیه السّلام مدیحه و مدایحی نسروده باشد؟ (2)این،عمل به توصیه و رهنمود امامان شیعه است که شاعران مکتبی را به سرودن دربارۀ اهل بیت فراخوانده و برای آن پاداشهای فراوان برشمرده اند.به فرمودۀ امام صادق علیه السّلام:«من قال فینا بیت شعر بنی اللّه له بیتا فی الجنّة»،هرکه بیتی شعر دربارۀ ما بگوید،خداوند در برابر آن خانه ای در بهشت برایش بنا می کند.احادیث فراوان از این دست،نشان دهندۀ فضیلت پرداختن به«مدایح علوی»و اشعار آیینی و ولایی است (3).-غدیریه های فارسی.

مدینة العلم-شهر علم،حدیث مدینة العلم

ص:533

1- 1) .چهارده قرن با غدیر،ص 167.
2- 2) .در این زمینه از جمله ر.ک:«غدیریه های فارسی»،محمّد صحّتی،«در ساحل غدیر»و«مناقب علوی در شعر فارسی» احمد احمدی بیرجندی.
3- 3) .عیون اخبار الرضا،ص 5،المحجّة البیضاء،ج 5 ص 229،الغدیر ج 2 ص 3.

مذاهب اربعه

اهل سنّت که یکی از«ثقلین»را کنار گذاشتند و از منبع زلال علوم معارف«اهل بیت» محروم گشتند،در پی سلطۀ امویان و عباسیان و میدان یافتن آنان که با عترت میانۀ خوبی نداشتند،از روایات و سخنان و آراء دیگران بهره گرفتند و در برداشتهای دینی با عمل به قیاس و رأی،مکتبهای فقهی و فکری جدیدی یافتند.مذاهب بسیاری پدید آمد و در هر شهری کسانی داعیۀ دین شناسی و فهم حدیث و بیان فقه و طرح عقاید داشتند و هرکدام نیز پیروانی می یافتند که اغلب آنها یا از بین رفتند،یا طرفداران اندکی داشتند.تنها چهار مذهب از مذاهب اهل سنّت باقی ماند،به نامهای:حنفی،شافعی،مالکی و حنبلی.

پیشوایان این چهار مذهب تسنّن عبارت بودند از:1-ابو حنیفه،نعمان بن ثابت(80-150 ق)2-محمّد بن ادریس شافعی(150-198 ق)3-مالک بن انس(93-179 ق)4- احمد بن محمّد بن حنبل(164-241 ق). (1)

همچنان که از تاریخ ولادت و وفات آنان برمی آید،اغلب در قرن دوم هجری زیسته و نشو و نما یافته و علم و حدیث آموخته اند.پیشوای مذهب حنفی و مالکی از محضر امام صادق علیه السّلام بهره های فراوان گرفته اند.دستگاههای حکومت و خلافت،نقش اساسی در شکل گیری،رواج و شهرت این مذاهب داشتند و به این مذاهب در مقابل مکتب اهل بیت و مذهب جعفری و شیعیان،بال وپر و قدرت و امکانات می دادند و رسمیت می بخشیدند و مشروعیت خود را در سایۀ این مذاهب و حمایتهای علمای وابسته به خلافت تأمین می کردند.پیروان این مذاهب و دستگاه خلافت،رفته رفته بیش از خود أئمّۀ مذاهب چهارگانه،برای آنان و آراءشان ارج نهادند و ایشان را مطلق ساختند و چنان شد که هیچ مذهبی جز آن چهار مذهب،نه رسمیت داشته باشد،نه اجازۀ نشر و تبلیغ.

امامان معصوم که پروردۀ خانۀ وحی و داناترین افراد به قرآن و دین و برخوردار از عصمت و علم لدنّی و وارث علوم پیامبر بودند،در انزوا قرار گرفتند و دیگران که بعضی نزد أئمۀ شیعه شاگردی کرده بودند،به عنوان امام مطرح شدند،تا آنجا که اگر کسانی از اهل علم

ص:534

1- 1) .الأمام الصادق و المذاهب الأربعه،ج 1 ص 160.

و روایت و درایت،خطایی هم در اندیشه و فتوای پیشوایان مذاهب اربعه می دیدند،جرأت مخالفت نداشتند.ازاین رو نوعی جمود فکری و تعصّب و تقلید بر آنان حاکم شد.

کشمکشهایی نیز بین خود مذاهب اربعه پیش آمد که ناشی از تعصّبات مذهبی پیروان آنها بود. (1)

دریغ،که از فروغ هدایت و امامت اهل بیت محروم ماندند و به دیگران روی آوردند.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«نحن شجرة العلم،و نحن أهل بیت النّبیّ،و فی دارنا مهبط جبرائیل،و نحن خزّان علم اللّه و نحن معادن وحی اللّه،من تبعنا نجی و من تخلّف عنّا هلک.» (2)،ما درخت دانش و خاندان پیامبریم،فرود آمدن جبرئیل در خانۀ ما بود،ما گنجینه داران علم خدا و سرچشمه های وحی الهی هستیم،هرکس از ما پیروی کند نجات می یابد و هرکس از ما تخلّف کند،هلاک می شود.-فرقۀ ناجیه،تسنّن،فتوای شیخ شلتوت.

مذهب جعفری

به شیعیان،پیروان«مذهب جعفری»می گویند.مذهب جعفری نام دیگر مذهب شیعۀ اثنی عشری است که پیرو مکتب فقهی امام جعفر صادق علیه السّلام اند.نقش عمده ای که امام صادق علیه السّلام در دورۀ آغازین عباسیان در نشر فقه و فرهنگ اهل بیت و حوزه های درسی شیعه در عراق و مدینه و تربیت شاگردان بسیار داشت و روایات فراوان در زمینه های مختلف از آن حضرت نقل شد،همچنین بهره های فراوانی که هم راویان شیعه،هم بزرگان فرقه ها و مکاتب و مذاهب دیگر از علوم امام صادق علیه السّلام بردند و به شاگردی او افتخار می کردند،سبب شد که نام امام صادق علیه السّلام به عنوان رئیس مذهب شیعه مطرح شود.

عمر طولانی آن حضرت،فرصتی پیش آورد تا اندیشه های مدوّن فقه اهل بیت را ارائه کند.درواقع،مذهب جعفری همان مذهب علوی و حسینی و نبوی و فاطمی است،لیکن نقش حضرت صادق را در ارائۀ سیمای پرجاذبه و درخشان و عمیق مکتب اهل بیت

ص:535

1- 1) .ر.ک:«الأمام الصادق و المذاهب الأربعه»،اسد حیدر،ج 1 تا 4.
2- 2) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 178به نقل از امالی صدوق.

نمی توان انکار کرد (1).

در زمینۀ اخلاقی و سلوک اجتماعی نیز«جعفری بودن»تمایز خاصّی داشت و امام صادق علیه السّلام می کوشید که مکتب اخلاقی خود را نیز که مکتب اهل بیت است،بارز سازد.به زید شحّام توصیه فرمود که به دوستان و هواداران مطیع ما سلام برسان و توصیۀ مرا در مورد تقوا و تلاشگری برای خدا و راستگویی و امانت داری و طول سجود و خوش همسایگی به آنان برسان،که این از آیین محمّدی است،با مردم گرم بگیرید و رابطۀ خوب داشته باشید،چراکه اگر شما دیندار،پرواپیشه،راستگو،امین و خوش رفتار باشید،مردم می گویند که:این جعفری است،این ادب جعفر است و این مرا خوشحال می کند و اگر جز این باشد،ننگ و عار آن بر من خواهد بود و گفته می شود که ادب و تربیت جعفر همین است!«قیل هذا جعفریّ،فیسّرنی ذلک و یدخل علیّ منه السّرور و قیل هذا أدب جعفر،و إذا کان علی غیر ذلک دخل علیّ بلائه و عاره و قیل:هذا أدب جعفر!» (2)این همان آموزشی است که می فرمودند برای ما مایۀ زینت باشید،نه وسیلۀ سرافکندگی و عیبجویی.-فتوای شیخ شلتوت،فرقۀ ناجیه،تشیّع.

المراجعات

کتاب بسیار غنی،مستند و منطقی در دفاع از تشیّع و اثبات ولایت علی علیه السّلام و فضایل اهل بیت،نوشتۀ علامۀ بزرگ سیّد عبد الحسین شرف الدین(متوفای 1377 ق).این کتاب در قالب مناظرۀ علمی و مکاتبه میان شرف الدین و شیخ سلیم،رئیس دانشگاه الأزهر است که در سال 1330 قمری ردّوبدل شده و حاوی 112 نامه است.در همۀ موارد، مؤلف محترم پاسخها و بحثهای خود را مستند به کتب مورد قبول اهل سنّت می کند و از نظر استدلال بسیار قوی و متین است.به فارسی نیز ترجمه های متعددی دارد،به نامهای:

ص:536

1- 1) .دربارۀ نقش علمی و ویژگیهای مکتب فقهی و کلامی فقهی و تربیتی امام صادق علیه السّلام ر.ک:«الإمام الصادق و المذاهب الأربعه»اسد حیدر،«الإمام الصادق»محمّد ابو زهره،«عقیدة الشیعه فی الإمام الصادق»حسین یوسف مکّی،«الإمام الصادق»عبد الحلیم جندی و....
2- 2) .اصول کافی،ج 2 ص 631 ح 5.

«مناظرۀ دو رهبر مذهبی»،«رهبری امام علی علیه السّلام در قرآن و سنّت (1)»،از محمّد جواد امامی و«مذهب و رهبر ما»از مصطفی زمانی.-شرف الدین،کتابشناسی غدیر.

مراکز غدیری

مؤسسات و مراکز متعدّدی در جهان اسلام وجود دارد که براساس نشر عقاید شیعه، دفاع از مذهب اهل بیت علیه السّلام،پاسخ به شبهات،سؤالات و تهمتها دربارۀ شیعه،نقد کتابهای ضدّ شیعی،اطلاع رسانی در زمینۀ تشیّع،احیای متون و آثار شیعی،معرفی علما و چهره های برجستۀ شیعه،تاریخ و سیرۀ أئمّه،آشنایی با مستبصرین،ترجمۀ آثار مفید شیعی به زبانهای مختلف،اعزام مبلغ شیعی به مناطق مختلف و...فعالیت می کنند.این مراکز،برخی دولتی است،برخی شخصی یا نیمه شخصی یا نیمه دولتی.بعضی از این مراکز نیز سایتهای اینترنتی و فعالیتهای رایانه ای دارند.از جمله می توان از مراکزی چون:

«مجمع جهانی اهل بیت»،«بنیاد نهج البلاغه»،«مؤسسۀ شیعه شناسی»،«بنیاد بین المللی غدیر»،«مرکز الغدیر للدراسات الأسلامیّه»،«مرکز المصطفی للدراسات الإسلامیه»،«مؤسسۀ تحقیقاتی امیر المؤمنین»،«مؤسسۀ آل البیت»،«مرکز پژوهشهای اعتقادی»و«مرکز الأبحاث العقائدیه»نام برد.برخی از این مراکز در همین کتاب در جای خود معرفی و نوع فعالیت و اهداف و منشورات آنها تشریح شده است.

-پایگاههای شیعی در اینترنت،شیعه شناسی،کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین علیه السّلام.

مرتضی

از القاب و اوصاف امیر المؤمنین علیه السّلام است،به معنای پسندیده و مورد رضایت و خشنودی خداوند،همچنان که در حدیث پیامبر دربارۀ وی آمده است.نیز از آنجا که آن حضرت،همواره در پی کسب رضای الهی بوده و خشنودی خدا و رسول را در هرکاری در نظر داشته است،«مرتضی»نام گرفته است.ابن عباس گفته است:علی علیه السّلام در همۀ

ص:537

1- 1) .خلاصه ای از این ترجمه با عنوان«حق جو و حق شناس»نیز منتشر شده است.

کارهایش در پی رضای خدا و رسول بود،ازاین رو مرتضی نامیده شد.در حدیثی هم آمده که جبرئیل بر پیامبر خدا فرود آمد و گفت:ای محمّد!خدای متعال،علی را برای فاطمه و فاطمه را برای علی پسندیده و راضی شده است،او را مرتضی نامید. (1)از آن امام،با عنوان «علیّ مرتضی»و«مرتضی علی»هم یاد می شود.

دل با تو همیشه منجلی خواهد بود خورشید حریم ازلی خواهد بود

تا هستم و هست این دل شیدایی در سایۀ مرتضی علی خواهد بود (2)

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام،نام علی علیه السّلام.

مرجعیت دینی و علمی اهل بیت علیهم السّلام

معرفت دینی ضرورت یک زندگی مکتبی است.در عصر پیامبر،این معرفت و علم را از آن حضرت می آموختند.برای استمرار این فیض پس از رسول خدا،مجرای زلال و مطمئن برای رسیدن به معرفت دینی و علم مفید و شناخت احکام خدا،اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.آنان مفسّران قرآن،خازنان علم خدا و وارثان علوم انبیایند و ثقل اصغر و عدل قرآنند.توصیۀ پیامبر آن بود که امّت از آنان علم بیاموزند و مرجعیت علمی و دینی آنان را بپذیرند.این حقیقت در روایات بسیاری از زبان أئمّه نیز بیان شده است.

امام باقر علیه السّلام به سلمة بن کهیل و حکم بن عتیبه فرمود:«شرقّا و غربّا،فلا تجدان علما صحیحا إلاّ شیئا خرج من عندنا أهل البیت» (3)،به شرق و غرب بروید،هیچ دانش درستی نمی یابید جز آنکه از ما خاندان برآمده است.و در اصالت و ارزش و اعتبار علوم آل محمّد و غیرقابل اعتماد بودن علوم دیگران،آن حضرت فرمود:«کلّ ما لم یخرج من هذا البیت فهو باطل» (4)هردانشی که از این خانه و خاندان بیرون نیامده باشد،باطل است.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«اذا أردت العلم الصّحیح فخذ من أهل البیت...» (5).اگر علم درست می خواهی از اهل بیت فراگیر.وقتی اهل بیت به حکم آیۀ تطهیر پاک و معصوم اند و علم

ص:538

1- 1) .مناقب،ج 3 ص 110،بحار الأنوار،ج 35 ص 59،سنن الأمام علی علیه السّلام،ص 24.
2- 2) .محمود تاری.
3- 3) .کافی،ج 1 ص 399.
4- 4) .اهل البیت فی الکتاب و السّنه،ص 186.
5- 5) .بحار الأنوار،ج 26 ص 158.

خدا و رسول نزد آنان است،لازم است امت به آنان رجوع کنند و دین خود را از آنان بیاموزند و در موارد اختلاف،نظر آنان را حکم و فصل الخطاب قرار دهند.از بزرگترین ستمها به اهل بیت،آن بود که با وجود آنان،دیگرانی دکان گشودند و دیگرانی هم مشتری کالاهای آنان شدند،دریا را رها کرده،به برکه ای کوچک روی آوردند.سیاست خلفا هم بر آن بود که چهرۀ علمی و دین آموزی و هدایتگری أئمّه،مطرح نشود و در خانۀ آنان بسته بماند.در عین حال،چه بسیار اتّفاق می افتاد که در مشکلات علمی و پاسخ به سؤالات،دست به دامن اهل بیت می شدند و عملا آنان را به مرجعیت دینی قبول می کردند.

غفلت نگر که پشت به محراب کرده ایم در کشوری که قبله نما موج می زند

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود:کجا می روید؟چگونه دروغ می بافید؟در حالی که هنوز نشانه ها برپا و آیه ها روشن و نورافشان استوار است؟کجا سرگردانتان می کنند؟بلکه چگونه حیرت زده می شوید در حالی که خاندان پیامبرتان میان شماست،در حالی که آنان زمامداران حق و نشانه های دین و زبانهای صدق اند!پس آنان را به بهترین جایگاههای نزول قرآن فرود آورید و همچون تشنگان به آبشخور زلال آنان فرود آیید:«فأین تذهبون و انّی تؤفکون؟و الأعلام قائمة...» (1).در سخن دیگری فرمود:«انظروا أهل بیت نبیّکم، فالزموا سمتهم و اتّبعوا أثرهم،فلن یخرجوکم من هدی و لن یعیدوکم فی ردیّ» (2)،به خاندان پیامبرتان بنگرید،همراه با راه و روش آنان باشید و از آنان پیروی کنید،آنان نه شما را از هدایت بیرون می کنند،نه در گمراهی وارد می سازند.

از مجموع احادیث فراوانی که در این زمینه است،برمی آید که خواستۀ خدا و رسول،آن بوده که مردم در امر دین و دنیا و علم به حکم اللّه و آموختن قرآن و پیمودن صراط مستقیم و سلوک اخلاقی و معنوی،با فروغ تابان اهل بیت پیش روند و آن حجّتهای الهی را الگو و پیشوا و مرجع خود قرار دهند،تا هم با دین صحیح آشنا شوند،هم عملشان برمدار

ص:539

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 87(صبحی صالح).
2- 2) .نهج البلاغه،خطبه 87(صبحی صالح).

حق باشد،هم نزد خداوند حجّت داشته باشند. (1)دریغا که با وجود امام صادق علیه السّلام سراغ شاگرد او ابو حنیفه بروند!اگر شیخ شلتوت فتوا می دهد که عمل به مذهب جعفری هم مجزی است،بر این اساس است که وقتی به فتوای ابو حنیفه بتوان رجوع و عمل کرد،به فتوای استادش حضرت صادق علیه السّلام به طریق اولی می توان مراجعه و عمل کرد و این پذیرش مرجعیت علمی آن حضرت است.

البته وقتی این مسأله به کمال می رسد که امامان را در هرعصر،اعلم امّت و داناترین فرد به شریعت بشناسیم و باوجود آنان سراغ دیگران نرویم.آنچه در صدر اسلام اتفاق افتاد،«برخورد حذفی»با ائمّه بود.علی علیه السّلام را«حذف سیاسی»کردند که از خلافت کنار گذاشتند،امام صادق و أئمۀ دیگر را«حذف علمی»کردند که مجال به ابو حنیفه ها و راویان و مفتیان درباری دادند،تا بر کرسی دین و افتاء بنشینند.گرچه حذف سیاسی ائمه قابل جبران نیست،ولی«مرجعیت علمی و دینی أئمه»،هم اکنون هم عملی و قابل اجراست و آن آموختن دین خدا از مکتب عترت و اهل بیت است.

-حجّت شناسی،فضایل اهل بیت،اهل بیت،حدیث مدینة العلم،فرقۀ ناجیه.

مرقد امیر المؤمنین علیه السّلام-نجف اشرف

مروان بن حکم

مروان فرزند حکم بن ابی العاص و پسرعموی عثمان،از دشمنان سرسخت اهل بیت و امیر مؤمنان بود و در همۀ فتنه ها و توطئه ها علیه آن حضرت و خاندان رسالت شرکت داشت.به معاویه پیوست،در قتل عام مردم مدینه و به قدرت رساندن امویان کوشا بود.

سرانجام به خلافت رسید و پس از 9 ماه،در سال 65 هجری به دست زنش کشته شد. (2)

-ناکثین،جنگ جمل.

مروّت و مردانگی-فتوّت

ص:540

1- 1) .ر.ک:«اهل البیت فی الکتاب و السّنه»ری شهری،«اهل البیت،منزلتهم و مبادئهم عند المسلمین»محمّد جواد مغنیه.
2- 2) .مروج الذهب،ج 3 ص 94،نیز ر.ک:«فرهنگ عاشورا»،ص 450.

مزارشریف

آستان مقدسی در شهر بلخ افغانستان،منسوب به علی بن ابی طالب علیه السّلام.حرمی که در شهر مزارشریف وجود دارد،به اعتقاد بعضی از شیعیان افغانستان،هندوستان و چین قبر امیر المؤمنین علیه السّلام است و با این اعتقاد آنجا حضور می یابند و زیارت می کنند و معتقدند که در زمان ابو مسلم خراسانی،جسد حضرت امیر علیه السّلام به بلخ منتقل شد تا پس از فرونشستن فتنۀ امویان،آن را به مدینه برگردانند.محققان را نظر بر این است که این موضوع،صحّت و مستند ندارد و لوحی که بر سنگ قبر بوده و نام علی بن ابی طالب بر آن بوده،نام یکی از نوادگان امام حسن مجتبی علیه السّلام است. (1)مرقد کنونی در این شهر،در آغاز قرن نهم هجری (802 ق)بنا شده است. (2)عبد الرحمان جامی دربارۀ مزار شریف گفته است:

گویند که مرتضی علی در نجف است در بلخ بیا،ببین که بیت الشّرف است

جامی،نه عدن گوی،نه بین الجبلین خورشید یکی و نور آن هرطرف است (3)

-نجف،قبر پنهان علی علیه السّلام.

مسجد امام علی علیه السّلام

به نام امیر المؤمنین علیه السّلام،هزاران مسجد در گوشه و کنار شهرهای اسلامی وجود دارد،آنچه جنبۀ تاریخی دارد یکی«مسجد علی»است در مدینه،در منطقۀ مساجد سبعه، آنجا که جنگ احزاب اتفاق افتاده است،که در جنوب غربی مسجد فتح،روی کوه سلع قرار دارد،دیگری در محدودۀ جنوب غربی مسجد النبی نزدیک مسجد غمامه،که هردو محلّ نماز گزاردن امیر المؤمنین بوده است. (4)

مسجد براثا

از مساجد بزرگ،تاریخی و مقدس و مورد توجّه شیعیان و زائرانی که به عتبات عراق

ص:541

1- 1) .دائرة المعارف تشیّع،ج 1 ص 71،دربارۀ این مزار و موقوفات آن از جمله ر.ک:فصلنامۀ«وقف،میراث جاویدان»، شماره 9 ص 60.
2- 2) .لغت نامۀ دهخدا،ج 12 ص 18316.
3- 3) .فصلنامۀ«مشکوة»،شمارۀ 44 ص 165.
4- 4) .آثار اسلامی مکه و مدینه،ص 88،سیری در اماکن سرزمین وحی،ص 58 و 74.

می روند.اکنون این مسجد در بغداد قرار گرفته و در قدیم بیرون شهر بوده است.سابقه ای کهن و تاریخچه ای مفصّل دارد.حضرت علی علیه السّلام در بازگشت از جنگ با خوارج نهروان در سال 37 ق در این محلّ نماز خوانده است و به معجزه و کرامت آن حضرت،چاه آبی پدید آمده است.بنای این مسجد به عصر عباسیان بازمی گردد.فضیلت و اعمال خاصّی دارد. (1)

مسجد ردّ الشّمس

مسجدی در جنوب شرقی مدینه،بین قبا و العوالی که به نام مسجد شمس هم معروف است،نیز مسجد نخل و مسجد بوعی هم گفته می شود و عدّه ای مسجد ردّ الشمس و مسجد فضیخ را یکی دانسته اند.گویا مسجد در محلّی بنا شده که روزی سر پیامبر بر دامن علی علیه السّلام بود و وحی نازل می شد و وقت نماز عصر گذشت و چون علی علیه السّلام نماز عصر نخوانده بود،به پیشنهاد پیامبر دعا کرد تا خورشید برگردد و چنان شد.و این یکی از فضایل معروف امیر المؤمنین است که در روایات بسیاری نقل شده است. (2)بنای مسجد به قرن اول هجری می رسد و در زمانهای بعد،بازسازیهای متعددی انجام گرفته است. (3)

-ردّ الشمس.

مسجد غدیر

مسجدی که در محلّ واقعۀ«غدیر خم»،نزدیکی میقات جحفه بوده است،جایی که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله،حضرت علی علیه السّلام را به ولایت و امامت نصب کرد و فرمود:«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه». (4)امام صادق علیه السّلام هنگام عبور از آنجا از حادثۀ غدیر یاد کرد و با اشاره به سمت چپ مسجد،فرمود:آنجا جای قدم رسول خداست،آنگاه که فرمود:«من کنت مولاه...».امام کاظم علیه السّلام و امام صادق علیه السّلام در حدیثی فضیلت و ثواب نماز در آن را بیان

ص:542

1- 1) .دربارۀ آن و اعمال این مسجد به«مفاتیح الجنان»مراجعه شود.
2- 2) .دربارۀ مباحث مبسوط پیرامون واقعه،ر.ک:«الغدیر»،ج 3 ص 127.
3- 3) .ر.ک:«عرشیان»،جعفر شهیدی،ص 119،«سیری در اماکن سرزمین وحی»،حج و زیارت،ص 63،«آثار اسلامی مکه و مدینه»،جعفریان،ص 85.
4- 4) .تفسیر نور الثقلین،ج 5 ص 399.

فرموده اند،چراکه آنجا جایی است که خداوند،حق را آشکار ساخته است. (1)

علمای بزرگ در قرون گذشته،با شناخت آن مسجد،در محلّ آن حاضر می شدند و در آن نماز می خواندند و آنچه در آثارشان به آن اشاره کرده اند،گویای بقای این مسجد در زمان آنان است،مثل آنچه علی بن مهزیار،شیخ طوسی،ابن حمزه،شهید اوّل،علامۀ حلّی،سیّد حیدر کاظمی،محدّث نوری یاد کرده اند. (2)این مسجد در عصر حاکمیّت وهابیها تخریب و آثار آن از بین برده شد.-غدیر خم.

مسجد کوفه

یکی از عظیم ترین مساجد جهان اسلام،با وسعتی بیش از 40 هزار متر مربع،که از قداست خاصی برخوردار است،مسجد کوفه است.بنای مسجد در سال 17 ق در زمان خلیفۀ دوم بود،امام علی علیه السّلام پس از آنکه به کوفه منتقل شد،این مسجد عظیم را مقرّ اصلی خویش قرار داد و نمازها،خطبه ها،جلسات و تجمّعها آنجا انجام می گرفت.فضیلت این مسجد بسیار است و نماز در آن ثواب بسیار دارد و یکی از چهار مسجدی است که توصیه شده به سفر و هجرت به آنجا و نماز خواندن در آن،مثل مسجد الحرام، مسجد النبی و مسجد الأقصی. (3)در روایات است که امام زمان علیه السّلام پس از ظهور،کوفه را مقرّ حکومت خویش می سازد و در این مسجد نماز می خواند و نیروها را از آنجا به شهرهای دیگر اعزام می کند. (4)

امام صادق علیه السّلام فرمود:نماز در مسجد کوفه برابر با هزار نماز در جای دیگر است:

«صلاة فی مسجد الکوفة تعدل ألف صلاة فی غیره من المساجد». (5)به مقتضای روایات،مسجد کوفه باغی از بوستانهای بهشت است،هزار و هفت پیامبر در آن نماز خوانده اند،عصای موسی و شجرۀ یقطین و خاتم سلیمان در آن است،جوشش آب در طوفان نوح از آنجا بوده است،مسجد کوفه جایگاه و پایگاه پیامبران بوده است،امامان

ص:543

1- 1) .وسائل الشیعه،ج 3 ص 548.
2- 2) .چهارده قرن با غدیر،محمّد باقر انصاری،ص 212.
3- 3) .وسائل الشیعه،ج 3 ص 520 و 525.
4- 4) .ارشاد،مفید،ج 2 ص 379.
5- 5) .وسائل الشیعه،ج 3 ص 526.

معصوم نیز به آن اهتمام ورزیده و در آن نماز می خواندند.برای عبادت در این مسجد آداب و سننی است که در کتب دعا به طور مفصّل آمده است. (1)در محراب مسجد این بزرگ بود که در صبحدم نوزدهم رمضان،حضرت امیر ضربت خورد و به شهادت رسید و محراب به خون فرق امیر المؤمنین علیه السّلام رنگین شد.

مسجد کوفه داغدار از تو خون و محراب،یادگار از تو

-کوفه،محراب کوفه.

مصحف علی علیه السّلام

علی علیه السّلام برجسته ترین کاتب وحی و نخستین گردآورنده و حافظ آیات قرآن در زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود.آن حضرت پس از رحلت پیامبر،سوگند یاد کرد که جامه از تن برنگیرد و ردای خویش بر زمین ننهد مگر پس از جمع قرآن،و در خانه نشست و به تدوین قرآن پرداخت. (2)نسخه ای که علی علیه السّلام از قرآن فراهم آورد و به«مصحف علی»معروف گشت،بی آنکه در محتوا و متن قرآن،تفاوتی با قرآن موجود داشته باشد،مشتمل بر بیان شأن نزولها،تأویلها،ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و تفسیر آیات بود که در حاشیه نوشته شده بود و با قرائت پیامبر منطبق بود.

پس از آنکه حضرت،مصحف نگاشتۀ خویش را به مسجد آورد و عرضه کرد،با آن برخورد سیاسی کردند و عمر برخاست و گفت:اگر نزد تو قرآن است،همانند آن نزد ما هم هست و ما به قرآن شما نیازی نداریم.حضرت پس از این اتمام حجّت آن را به خانه برد. (3)

علّت نپذیرفتن قرآن آن حضرت را آن می دانند که مشتمل بر برخی تفسیرها و تبیینها بود که با منافع خلفا و منافقان ناسازگار بود.مصحف علی علیه السّلام را از آن پس کسی ندید و در خاندان پیامبر محفوظ بود و از امامی به امام دیگر می رسید و اکنون نزد دوازدهمین امام است (4)و چون ظهور کند،آن قرآن را برای مردم ظاهر می سازد و مردم را در اطراف آن گرد

ص:544

1- 1) .مفاتیح الجنان،اعمال مسجد بزرگ کوفه.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 89 ص 52.
3- 3) .همان.
4- 4) .تاریخ جمع قرآن کریم،محمّد رضا جلالی نایینی،ص 168 به نقل از فهرست ابن ندیم.

می آورد و سنّت الهی را براساس آن جاری می کند. (1)

از جهت دیگر،امام علی علیه السّلام که خودش یک مصحف مبین و کلام اللّه ناطق است، برترین مفسّر قرآن کریم بود و آنچه ابن عباس در تفسیر دارد،آموخته هایی از آن حضرت است.از امیر المؤمنین،احادیث تفسیری بسیاری برجای مانده است که نشانگر علم بی پایان اوست.آیات متعددی هم مستقیم یا غیرمستقیم دربارۀ آن امام معصوم و فضایل اوست.-علی علیه السّلام در قرآن.

مطاعن

مطاعن از ریشۀ طعن(ضربه زدن با نیزه)است و معنای آن بیان عیوب اشخاص است. (2)آنچه مایۀ ننگ و عیب در زندگی و رفتار و سخنان کسی است،مطاعن نامیده می شود.مثالب نیز تعبیر دیگری از این بیان عیوب است.در برخی کتب روایی و تاریخی مطاعنی از خلفا ذکر شده که شامل انتقاد از عملکرد و بیان نقطه ضعفهای آنان است.

علامۀ مجلسی در بحار الأنوار (3)بابی گشوده و مفصلا هفت نمونه از مطاعن ابو بکر را از کتب اهل سنّت آورده است،مثل اینکه پیامبر،قرائت سورۀ برائت را ابتدا به ابو بکر سپرده بود،امّا از او گرفت و برعهدۀ علی علیه السّلام نهاد،یا تخلّف ابو بکر از حضور در سپاه اسامه، ماجرای فدک،فلته بودن بیعت با ابو بکر،ترک اجرای حدّ بر خالد بن ولید که مالک بن نویره را کشت و با همسرش در همان شب همبستر شد...و مفهوم و نتایج هریک از اینها و مباحثی که پیرامون آن وجود دارد.نیز باب دیگری در مطاعن عمر گشوده و نوزده طعن برای او برشمرده است، (4)نیز بیست طعن برای عثمان ذکر کرده است.

ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغه پس از شرح مبسوط زندگینامۀ عمر،به ده

ص:545

1- 1) .بحار الأنوار،ج 89 ص 43.در این زمینه ر.ک:«مشکوة»،آستان قدس رضوی،شمارۀ 68 و 69(ویژه نامۀ امام علی) مقالۀ مبسوط«مصحف امام علی از منظر قرآن پژوهان»ص 11،«دانشنامه امام علی»،ج 12 مقالۀ«مصحف امام علی»، نشریه«گلستان قرآن»شمارۀ 1 مقالۀ«علی بن ابی طالب و قرآن».
2- 2) .مجمع البحرین،واژۀ طعن.
3- 3) .بحار الأنوار ج 30 ص 411 باب 22.
4- 4) .همان،ص 529،ادامۀ طعنها در جلد 31 است و مطاعن عثمان نیز در همان جلد(ص 149 تا 252)است.

مورد از طعنها و انتقادهایی که به عمر وارد شده پرداخته و کوشیده تا از آنها جواب دهد و از عمر دفاع کند. (1)علامۀ امینی نیز در«الغدیر»در فصلی مبسوط با عنوان«نوادر الأثر فی علم عمر» (2)،صد مورد را نقل می کند که وی به احکام دین و سؤالاتی که از او شده جاهل بود و در برخی از اینها علی علیه السّلام به کمک او شتافت و عمر بارها گفت:«لو لا علیّ لهلک عمر».در کتاب«من حیاة الخلیفة عمر بن الخطاب» (3)نیز نمونه های فراوان از مطاعن عمر آمده است،نیز در«معالم المدرستین»از علامۀ عسکری،جلد دوم و«محجّة البیضاء» فیض کاشانی،ج 1 ص 236.این نمونه ها و موارد،شاهد بر آن است که آنان در حدّی نبوده اند که امامت مسلمین و خلافت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله را برعهده بگیرند و باوجود امیر المؤمنین علیه السّلام که اعلم امّت و افضل از همه بود،با غصب خلافت،ظلمی بزرگ به اسلام و امّت محمّدی و بشریت انجام گرفت.

-نامۀ نانوشته،فدک،پنج شنبۀ شوم،سقیفه،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ.

مظلومیّت شیعه و اهل بیت علیهم السّلام

ستمی که بر اهل بیت و پیروان حق و شیعیان عترت صورت گرفت،مانند«مظلومیّت حق»در تاریخ همۀ انبیاست.در همۀ امّتها ابتلای هواداران واقعی به دسیسه های دشمنان و قهر و غلبۀ پیروان باطل و سیطره بر سرنوشت اهل ایمان وجود داشته است.

آیات قرآن هم از وقوع فتنه ها و رجعتها و بازگشت به جاهلیت خبر داده است.آنچه در قرآن با تعبیر «انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» (4)آمده،اشاره به همین رجعت سیاسی و بازگشت به دوران پیش از اسلام است.پس از رسول خدا شجرۀ ملعونۀ امویان مسلّط شدند و بنای بدعت و انحراف و احیای جاهلیت را پایه گذاشتند و مظلومیت شیعه و اهل بیت در طول تاریخ ادامه یافت.

یکی از محققان معاصر،ریشه های تاریخی انحرافات فکری و ستم فرهنگی به

ص:546

1- 1) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 12 ص 195.
2- 2) .الغدیر،ج 5 ص 83 تا 325.
3- 3) .نگاشتۀ عبد الرحمان احمد البکاری،الإرشاد للطباعة و النشر،بیروت-لندن.
4- 4) .آل عمران،آیه 144.به مدخل«رجعت»(معنای دوم)مراجعه کنید.

مسلمانان و مظلومیّت امامان شیعه را در پانزده موج تقسیم بندی کرده و تاریخ مظلومیت آنان را به این امواج پانزده گانه رسانده است:

موج اوّل:موج سقیفه و هجوم قریش بر خاندان پیامبر.

موج دوم:شورش قریش بر ضد اسلام،با سردمداری عایشه و طلحه و زبیر.

موج سوم:فتنۀ بنی امیه،موجی که به شهادت امام علی و امام حسن و تسلّط معاویه انجامید.

موج چهارم:شهادت امام حسین علیه السّلام و نقشۀ بنی امیه برای نابود ساختن خاندان نبوی و شیعه تا زمان امام باقر علیه السّلام.

موج پنجم:موج منصور دوانقی و پایه گذاری بنی عباس و تقدیس شیخین و آزار پیروان علی و آل علی و تأسیس مذاهب ضدّ شیعه و شهادت امام صادق علیه السّلام.

موج ششم:تلاشهای هارون الرشید و استحکام روش منصور و کشتن امام کاظم و امام رضا علیهما السّلام به دست او و پسرش مأمون.

موج هفتم:فعالیتهای معتصم با نقض تعهدات مأمون و ابراز نرمش نسبت به اهل بیت و در نهایت به شهادت رساندن امام جواد علیه السّلام.

موج هشتم:فعالیتهای متوکّل عباسی و خلفای پس از او با هدف ریشه کن ساختن و کشتن امامان تا زمان امام عسکری علیه السّلام.

موج نهم:تلاشهای حزب متوکل و حنبلیان بغداد در شیعه کشی و هجوم به مراسم دینی عاشورا و امتداد این موج تا حکومت سلجوقیان.

موج دهم:فعالیت سلجوقیان و پشتیبانی از حنبلیهای حزب متوکّل تا یک ونیم قرن.

موج یازدهم:تلاشهای صلاح الدّین ایّوبی و از بین بردن حکومت فاطمیان در مصر و شام و نابود ساختن شیعه.

موج دوازدهم:تلاشهای پاشاها و ممالیک در مصر در به قدرت رساندن مذاهب چهارگانه و نابودی شیعه.

موج سیزدهم:فعالیت ترکهای عثمانی بر ضدّ شیعه و مبارزه با تشیّع.

موج چهاردهم:تلاشهای روس و انگلیس و غربیها بخصوص بر ضد شیعه.

ص:547

موج پانزدهم:فعالیتهای پیروان جدید«ابن تیمیّه»که احیاگر حزب متوکّل و نشر دهندۀ خصومت با اهل بیت و تکفیر مخالفان و هدر دانستن خون آنان بخصوص شیعه و هجوم به مراسم مذهبی و حرمهای امامت... (1).این سیاست ضد شیعه و تبلیغات علیه مذهب اهل بیت و پیروانشان به گسترده ترین شکل و با بهره گیری از جدیدترین شیوه ها و امکانات ارتباطی ادامه دارد و ادامۀ همان موجهای نخستین است که در امتداد تاریخ گسترده می شود.-مظلومیّت علی علیه السّلام،پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،دفن شبانه،ظلم اول.

مظلومیت علی علیه السّلام

چون حقّ علی علیه السّلام را در مورد امامت و خلافت غصب کردند،هم به آن حضرت ستم شد،هم به امّت اسلامی.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله خطاب به امیر المؤمنین فرمود:«یا علیّ!أنت المظلوم من بعدی،فویل لمن ظلمک و اعتدی علیک» (2)یا علی،پس از من تو مظلوم می شوی،پس وای بر آنکه به تو ستم و تعدّی کند.خود امام علی علیه السّلام نیز به مظلومیت خویش تصریح کرده است:«ما زلت مظلوما منذ قبض رسول اللّه»، (3)از آن دم که رسول خدا وفات یافت،من پیوسته مظلوم بوده ام.و مکرّر این حقیقت را در منبر و مواقع دیگر بیان می کرد.در زیارتنامۀ آن حضرت نیز که از امام هادی علیه السّلام روایت شده است،از وی به عنوان«اولین مظلوم»یاد شده که حقش را غصب کردند:«یا ولیّ اللّه،أنت اوّل مظلوم و أوّل من غصب حقّه». (4)

جلوه ها و نمونه هایی از مظلومیت امیر المؤمنین،از این قرار است: (5)

1-غصب خلافت.خود آن حضرت در خطبۀ شقشقیّه به آن اشاره فرموده و خود را شایسته ترین فرد برای آن دانسته که دیگران به ناحق،جامۀ خلافت را به بر کردند و

ص:548

1- 1) .نقل به تلخیص از:«جواهر التاریخ»،علی الکورانی،ج 1،ص 63.
2- 2) .عیون اخبار الرضا،ج 1 ص 303.
3- 3) .امالی،شیخ طوسی،ص 726.
4- 4) .مفاتیح الجنان،زیارت پنجم امیر المؤمنین.
5- 5) .با الهام از مقالۀ مظلومیت امام علی،«دانشنامۀ امام علی»ج 11 ص 227.

میراث نبوت را غارت نمودند. (1)در خطبۀ دیگری نیز به تعدّی قریش به حق آن حضرت و وارونه ساختن کار بر ضدّ او و منازعه بر سر حق مسلّم وی،اشاره دارد. (2)

2-غصب فدک.حضرت امیر علیه السّلام در نامه به عثمان بن حنیف،اشاره به این ظلم دارد که دیگران در آن طمع کرده،از اهل بیت غصب کردند. (3)هدفشان از بین بردن پشتوانۀ مالی خاندان پیامبر و ضربۀ اقتصادی به علی علیه السّلام بود(-فدک).

3-شهادت همسر جوان.پس از وفات پیامبر،هواداران جریان شوم سقیفه به قصد درهم کوبیدن پایگاه مقاومت در برابر غصب خلافت،به خانۀ فاطمه علیها السّلام ریختند،در را آتش زدند،فاطمۀ زهرا علیها السّلام آسیب دید،فرزندش سقط شد و بر سر قضیّۀ فدک،کتک خورد و آسیبهای فراوان جسمی و روحی آن بانوی بزرگ را شهید کرد و علی علیه السّلام با شهادت همسر جوانش،بزرگترین مایۀ دلگرمی و همدم خویش را از دست داد.در سوگ زهرای اطهر، سخنان علی علیه السّلام نشان از شدّت اندوه او بر این ظلم دارد:«قلّ یا رسول اللّه عن صفیّتک صبری و رقّ عنها تجلّدی...». (4)کتک زدن همسری چون فاطمه در برابر شوهری چون علی،از بزرگترین مصیبتهای اهل بیت و مظلومیتهای علی علیه السّلام بود.

4-لعن علی علیه السّلام.سالهای سال با تبلیغات امویان و به دستور معاویه،حضرت علی علیه السّلام را در خطبه ها و منبرها لعن می کردند و هواداران آن حضرت را دستگیر کرده و وامی داشتند که به او ناسزا بگویند.حتی در حضور امام حسن مجتبی علیه السّلام نیز خطبای وابسته،امام علی علیه السّلام را سبّ و لعن می کردند.معاویه می کوشید تا لعن بر علی علیه السّلام را وارد فرهنگ عمومی جامعه سازد و کودکان را هم با این مرام بارآورد. (5)این پدیدۀ شوم،تا زمان عمر بن عبد العزیز،به مدّت هشتاد سال ادامه داشت. (6)(-سب و لعن علی علیه السّلام).

5-جلوگیری از نشر فضایل علی علیه السّلام.امویان و مروانیان،سالها جلوی بیان و نشر فضایل حضرت علی علیه السّلام را گرفتند.علاقه مندان جرأت نقل احادیثی را که در منقبت او بود نداشتند.

ص:549

1- 1) .نهج البلاغه،خطبۀ 3.
2- 2) .همان،خطبه 217.
3- 3) .نهج البلاغه،نامۀ 45.
4- 4) .همان،خطبه 202.
5- 5) .الغدیر،ج 2 ص 102.
6- 6) .شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 4 ص 220،59،58.

6-تبلیغات سوء.علاوه بر لعن علی علیه السّلام و جلوگیری از نقل فضایل او،راویانی با دریافت پول،به جعل حدیث علیه آن حضرت می پرداختند و چهرۀ زشتی از وی ترسیم می کردند. (1)

7-تخلّف و نافرمانی یاران و سربازان.خون دل خوردنهای علی علیه السّلام از دست مسلمانان و امّت تحت فرمان بسیار بود و بیعت شکنی عده ای و رودررو شدن عده ای دیگر با او و جهالت گروهی دیگر از پیروان و بی اعتنایی به دستورهای او برای جنگ با دشمن و تنها گذاشتن حضرت،نمونه هایی از این مظلومیّت است که حضرت را به ستوه آورد. (2)

8-شهادت مظلومانه و قبر پنهان.کیفیّت شهادت آن امام در محراب عبادت و دفن شبانه و مخفیانۀ او در بیرون کوفه(نجف)و مخفی بودن قبر آن حضرت از بیم نبش قبر و توهین از سوی خوارج و امویان تا زمان هارون الرشید،از نمونه های دیگر مظلومیّت اوست. (3)

این مظلومیّتها برای خاندان پیامبر علیهم السّلام سابقۀ دیرینه دارد و پیامبر اکرم بارها به علی علیه السّلام نسبت به حوادث آینده و ناجوانمردیها،بی وفاییها و ستمهای امّت خبر داده بود و آن حضرت هم خود را به سلاح«صبر»مجهز ساخته بود. (4)مظلومیت علی علیه السّلام،هم در زمان پیامبر خدا بود،هم با رحلت او شدّت یافت.

شهید پاک نژاد می نویسد:«بگویید:اگر به سقیفه خبر می آوردند که آنچه دربارۀ رحلت نبیّ گرامی شنیده شد خلافت بوده و امروز روز رحلت علی است،نه روز رحلت محمّد،آیا سقیفه چه می کرد و دربارۀ علی چه می گفت؟اگر به سقیفه خبر می آوردند که آنچه دربارۀ رحلت نبیّ گرامی شنیده شد خلاف بوده و نبیّ گرامی در یک ضعف شدیدی بوده که

ص:550

1- 1) .نمونه هایی از آنها در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 4 ص 63 به بعد آمده است.
2- 2) .از جمله ر.ک:خطبۀ 27،3،25،182 و 70 از«نهج البلاغه»صبحی صالح.
3- 3) .شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،ج 4 ص 82.
4- 4) .در زمینۀ مظلومیت علی،از جمله ر.ک:«موسوعة الأمام علی بن ابی طالب»،ج 9 ص 408 تا 419،نیز کتابی در زندگینامه آن حضرت به نام«علی علیه السّلام اولین مظلوم تاریخ»،عطایی خراسانی،«مظلومی گمشده در سقیفه»،شهید پاک نژاد،«علی،ابرمرد مظلوم»،محمّد تقی رهبر،«بر علی چه گذشت؟»،سیّد حسین حسینی.

اینک خارج شده اند،آیا سقیفه چه می کرد؟ (1)علی به همین جهت«مظلومی گمشده در سقیفه»است که باید همه اقرار به اعلمیّتش کنند،امّا نه کسی را بتوانند به در خانه اش برسانند و نه کسی به سراغش برود،و نه وی بتواند به میان اجتماع و به متن اجتماع افتد...مظلومی گمشده در سقیفه که 23 سال همه جا همچون سایۀ پیامبر بود و اینک 25 سال باید در سایۀ ستون کج سقیفه بنشیند.مظلومی گمشده در سقیفه که باید اوّل مسلمان و اقرب به محمّد و«أولی بأنفسهم»و...باشد و آخر منتخب از سقیفه.فرزند رسول خدا خطاب شود و مطرود سقیفه.برادر نبیّ گرامی در جنگ خندق خوانده شود و جانشین عثمان در سقیفه.وزیر و شریک نبوّت معرفی گردد و مردود در شورای شمشیری.

گنجی از شجاعت و هدایت باشد در 23 سال ارتباط آسمان با مسلمانان،و کنجی به عزلت باشد در زمان ارتباط سقیفه با مسلمانان...» (2)

-ظلم اوّل،مظلومیت شیعه و اهل بیت،غصب خلافت،سقیفۀ بنی ساعده.

مقاله شناسی امام علی علیه السّلام

تدوین فهرستی از مقالات نگاشته شده دربارۀ امیر المؤمنین علیه السّلام،با توجّه به وسعت و کثرت آن نسبت به تألیف کتاب،دشوار است و اگر چنان پژوهشی انجام گیرد،کتاب قطوری در چند جلد خواهد شد.در سال امام علی علیه السّلام(-سال امام علی علیه السّلام)برخی مجلاّت،به ارائۀ فهرستی از بخشی مقالات در محدودۀ زمانی خاصّی پرداختند که برای پژوهشگران مفید است.در مجلّۀ«مشکوة» (3)،ضمن اشاره به تعدادی از کتاب شناسیهای علی علیه السّلام به فهرست ویژه نامه هایی از مجلاّت و روزنامه ها برمی خوریم که به مناسبت یاد شده،مقالاتی دربارۀ حضرت امیر علیه السّلام داشتند،همچون مجلات:حوزه،مبلّغان،کیهان فرهنگی،پاسدار اسلام،معرفت،معارف،وقف میراث جاویدان،علوم حدیث،فرهنگ کوثر و حکومت اسلامی.سپس به معرفی 491 مقاله می پردازد که در یک دهۀ اخیر(79-

ص:551

1- 1) .مظلومی گمشده در سقیفه،ص 19.
2- 2) .همان،ص 33.
3- 3) .مربوط به بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،شمارۀ 68 و 69(پاییز و زمستان 1379)مقاله ای به قلم محمّد حسین صادق پور.

1369)در مطبوعات و مجلاّت ایران به زبان فارسی نگاشته شده است،مطبوعاتی همچون:اطلاعات،کیهان،صبح امروز،مشارکت،جمهوری اسلامی،کاروکارگر،جام جم، همشهری،ابرار،خراسان،رسالت،ایران،پرتو سخن،حریم،حیات نو،قدس،پیام صادق، عصر ما،بسیج،بهار،شما،سلام،کیهان هوایی و مجلاتی مانند:پاسدار اسلام،اندیشۀ حوزه،فرهنگ کوثر،معرفت،علوم حدیث،حکومت اسلامی،گلستان قرآن،سروش، مکتب اسلام،حوزه،ادبستان،ارزشها،مسجد،مشکوة،معارف،علوم سیاسی،مبلغان،زائر، وقف میراث جاویدان،رشد،نور علم،بیان،بصائر،موعود،اهل قلم،زن روز،کتاب ماه، حوزه و دانشگاه،کلمۀ دانشجو،فرهنگ جهاد،ندای صادق،کیهان اندیشه،فقه،صفّ، اسوه و...

این فهرست،براساس ترتیب الفبایی عناوین مقالات تنظیم شده است.علاوه بر آن به همان ترتیب و از همان منابع،فهرستی از مقالات مرتبط با نهج البلاغه را در 143 عنوان آورده است که در محدودۀ زمانی همان ده سال نگاشته شده است.

مقالۀ مبسوط دیگری در کتاب«مشعل جاوید» (1)آمده که به معرّفی تفصیلی و توصیفی مقالات 22 مجله و نشریه پرداخته که به مناسبت سال امام علی علیه السّلام ویژه نامه منتشر کردند.

این مجلاّت و فصلنامه ها عبارت اند از:حکومت اسلامی،آینۀ پژوهش،دانشگاه انقلاب، فرهنگ،مشکوة،علوم حدیث،حوزۀ اصفهان،پژوهشهای قرآنی،علوم سیاسی،نامۀ قم، پیام حوزه،بیّنات،مبین،اندیشۀ حوزه،تربیت اسلامی،میقات حج،معارف اسلامی،نگاه حوزه،میقات الحج عربی،علوم الحدیث و فرهنگ جهاد.در معرفی هریک از این مجلات،عنوان کلیّۀ مقالات و نام نویسندگان آنها آمده است.

در کتاب«چهارده قرن با غدیر» (2)نیز بخش 13(میراث مکتوب غدیر)به طور عمده به معرفی کارهای انجام شده دربارۀ غدیر از ابعاد مختلف،بویژه آثار تألیفی پرداخته شده است.ماهنامۀ«فرهنگ کوثر»در شماره 48 خود به ارائۀ فهرست همۀ مقالاتی که در

ص:552

1- 1) .کتابی گزارش گونه در 680 صفحه دربارۀ برگزاری کتاب سال ولایت و کتب انتخاب شده در سال اول و دوّم که 28 مقالۀ مبسوط دارد،به کوشش محمّد علی مهدوی راد(-«کتاب سال ولایت»در همین کتاب).
2- 2) .از محمّد باقر انصاری،نشر دلیل،1379.

طول 47 شماره به حضرت علی علیه السّلام و غدیر خم و نهج البلاغه و سیرۀ امام و یارانش مربوط بوده پرداخته است،با عنوان«امام علی علیه السّلام در فرهنگ کوثر»که به 179 مورد می رسد.کتاب«مقاله نامۀ امام علی علیه السّلام»نیز به معرفی 6063 مقاله از مطبوعات و مجلات دربارۀ حضرت علی علیه السّلام پرداخته است. (1)کتاب«مقاله شناسی امام علی علیه السّلام» (2)نیز به معرّفی 2328 مقاله در نشریات مختلف ایران همراه با توصیف اجمالی محتوای مقاله ها پرداخته است.آوردن ریز این فهرستها در این کتاب،میسّر نیست،طالبان به چند منبع یاد شده مراجعه کنند.-کتاب شناسی امام علی علیه السّلام،کتاب شناسی نهج البلاغه،

کتاب شناسی غدیر،غدیر و فرهنگ مکتوب.

مکتبة الامام امیر المؤمنین الخاصّه-کتابخانۀ تخصّصی امیر المؤمنین علیه السّلام

ملاحم و فتن

این دو واژه،جمع ملحمه و فتنه است و مقصود از آنها،حوادث و فتنه ها و آشوبهای اجتماعی است.در روایات پیامبر و حضرت علی علیه السّلام خبر از وقوع ملاحم و فتن و رخدادهای تلخ داده شده است.غصب خلافت،رجوع به جاهلیّت،مظلومیت خاندان پیامبر،شهادت انسانهای پاک،سلطه یافتن امویان و مروانیان و بروز بدعتها در امت اسلامی و فراموش شدن سنّت نبوی و تبدیل شدن خلافت به سلطنت موروثی و...از جمله حوادثی است که از زبان پیامبر خدا و وصیّ او گفته شده و امام علی علیه السّلام در دوران خلافت خویش به آنها اشاره فرموده و هشدارهای لازم را جهت آگاهی مردم داده است. (3)جلد هشتم بحار الأنوار چاپ قدیم به«جلد فتن و محن»معروف است که به همین قضایا پرداخته است. (4)سیّد بن طاووس نیز کتابی به نام«الملاحم و الفتن»دارد.

-پنجاه و پنج سؤال از تاریخ،علم بلایا و منایا،مظلومیت علی علیه السّلام.

مناشده به غدیر-احتجاج و مناشده

ص:553

1- 1) .از حمیرا رئیسیان زاده،نشر آستان قدس رضوی،1380،تعداد صفحات 573.
2- 2) .تهیّه و تنظیم از«خانۀ پژوهش قم»،1383،542 صفحه.
3- 3) .همچون خطبه های 5،50،93،101،102،105،151،156،187(از نهج البلاغۀ صبحی صالح).
4- 4) .در چاپ های جدید،جلد 28 تا 33.

مناقب

فضایل و مناقب اهل بیت پیامبر و خصوصا امیر المؤمنین علیه السّلام در احادیث فراوانی آمده است.مناقب علی علیه السّلام به حدی فراوان و بی بدیل است که کسی به مرتبۀ او نمی رسد.در دعای ندبه می خوانیم:«لا یلحق فی منقبة من مناقبه».هم آشنایی با این فضایل و هم بیان و نشر آنها از مهمترین وظایف شیعیان است.در طول قرنهای گذشته،تعدادی از علمای شیعه،حتّی برخی از اهل سنّت،به نگارش کتابهایی پیرامون احادیث مناقب و فضایل علی علیه السّلام و اهل بیت پرداخته اند.«مناقب»،نام کتابهایی از این دست است که به چند نمونه از نویسندگان آنها اشاره می شود:

«مناقب آل ابی طالب»،ابن شهر آشوب،«مناقب الأسد الغالب»،محمّد بن جزری، «مناقب الأمام امیر المؤمنین»،محمّد بن سلیمان کوفی،«مناقب الأمام علی بن ابی طالب»،ابن مغازلی،«مناقب امیر المؤمنین»،خوارزمی،«مناقب مرتضوی»،کشفی ترمزی.

-فضایل علی علیه السّلام.

منع نگارش حدیث-جلوگیری از تدوین حدیث

من کنت مولاه-حدیث ولایت

موالیان یمنی

قبایل یمنی،از بزرگترین مجموعه هایی بودند که چه در پذیرش و گسترش اسلام،چه در گسترش تشیّع و مکتب اهل بیت و چه در عرصه های همبستگی با خاندان رسالت و دفاع از امامان شیعه،به ایفای نقش پرداختند.در میان یاران خالص و کارگزاران پرتوان حضرت علی علیه السّلام به چهره های برجستۀ بسیاری از آنان برمی خوریم.قبایلی همچون:

بجیله،خثعم،حمیر،ازد،غامد،همدان،مراد،خزاعه،طیّ،کنده،مذحج،خولان،اشعر همه یمنی اند که افراد بسیاری از آنها،هم از صحابۀ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله،هم از یاران علی علیه السّلام هم از اصحاب امام حسن مجتبی و شهدای کربلا و یاران أئمّۀ دیگر بودند.در آخر الزّمان نیز بخش عمده ای از یاران امام زمان علیه السّلام از یمن خواهند بود و نقش یمنی ها در قیام حضرت

ص:554

مهدی علیه السّلام و زمینه سازی ظهور بسیار درخشان است و در روایات نیز آمده است. (1)

در مقطعی که کوفه مقرّ خلافت امیر المؤمنین بود و پس از آن در دهه های دیگر،افراد بسیاری از قبایل مختلف یمن ساکن کوفه بودند و در جنگهای حضرت امیر و از آن پس در حادثۀ کربلا و قیامهای بعدی حضور و نقش داشتند.پیدایش زمینۀ تشیّع در یمن،با مأموریّتی بود که حضرت علی علیه السّلام از سوی پیامبر به آن دیار رفت.محبّت و معرفت آنان به علی علیه السّلام از همان دوران آغاز شد.از چهره های مشهوری که یمنی بودند،در قیام بر ضدّ عثمان نیز دیده می شوند.پس از کشته شدن عثمان،در بیعت با امیر المؤمنین و تحکیم پایه های حکومت علوی نیز نقش بارزی داشتند و در جنگهای جمل،صفین و نهروان در رکاب علی علیه السّلام جانفشانیهای عظیم از خود نشان دادند و اینها همه بر افتخارات قبایل یمن در نصرت ولیّ خدا و حمایت از امام معصوم،افزود.در میان کارگزاران حکومت امیر المؤمنین در مناطق مختلف و سمت های گوناگون به چهره های بارز شیعیان یمنی برمی خوریم،همچو:قیس بن سعد خزرجی،حارث بن ابی حارث ازدی،مصقلة بن هبیره، نعمان بن عجلان،سلیمان بن صرد خزاعی،مالک بن حارث اشتر نخعی،شبیب بن عامر ازدی،اشعث بن قیس کندی،مالک بن کعب همدانی،قدامة بن عجلان ازدی،حذیفة بن یمان،سعد بن وهب ازدی،کمیل بن زیاد نخعی،عدیّ بن حاتم طایی،حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی،رفاعة بن شداد ازدی،حارث همدانی،بریر بن خضیر.

اینها نشانۀ فضیلت یمن و قبایل آن و پیشتازی در ولایت أئمّه و اعتقاد به امامت شیعی است و وجود برکت در این مردم را نشان می دهد. (2)

مؤسسۀ شیعه شناسی

مؤسسه ای فرهنگی،آموزشی،پژوهشی که در سال 1380 ش در قم تأسیس شد.

هدف آن شناختن وضع شیعیان در جهان و شناساندن عقاید و آموزه های شیعی در

ص:555

1- 1) .از جمله ر.ک:«عصر الظهور»علی الکورانی،فصل«الیمن و دورها فی عصر الظهور».
2- 2) .دربارۀ شناخت قبایل یمنی و نقش آنان در تشیّع ر.ک:«نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت»اصغر منتظر القائم.

قالبهای متنوّع به جهانیان،اطلاع رسانی دربارۀ سنن شیعی نقد دیدگاهها و نوشته های مستشرقان دربارۀ تشیّع است،با پژوهشهای جامعه شناسانه از شیعه و ارتباط با مؤسسّات اسلام شناسی و شیعه شناسی و برگزاری کنفرانسها و دوره های کارورزی تربیت پژوهشگر.

تدوین کتاب در مسیر اهداف یاد شده و چاپ فصلنامه ای با عنوان شیعه شناسی که تاکنون 7 شماره از آن منتشر شده،از فعالیتهای دیگر این مؤسسه است. (1)

-مراکز غدیری،شیعه شناسی.

موسوعة الإمام علی بن ابی طالب علیه السّلام

دایرة المعارفی 12 جلدی دربارۀ امیر المؤمنین علیه السّلام است که از سوی«دار الحدیث»و با اشراف محمّد محمّدی ری شهری تنظیم شده و به ابعاد مختلف شخصیت علی علیه السّلام و حوادث زندگی او پرداخته است.این کتاب جمعا حدود 4500 صفحه دارد و حاوی هزاران حدیث و نقل تاریخی از منابع فراوان است.این کتاب به فارسی هم ترجمه شده است،در 12 جلد،با نام«دانشنامۀ امیر المؤمنین». (2)هم اصل کتاب و هم ترجمۀ آن از کتابهای برگزیدۀ«کتاب سال ولایت»در دورۀ دوم و ششم بود. (3)

-کتابشناسی امام علی علیه السّلام،کتاب سال ولایت.

مولود کعبه

از فضیلتهای منحصربه فرد امیر مؤمنان،تولّد او در داخل کعبه است،که روز جمعه 13 رجب در سال 30 پس از واقعۀ فیل اتفاق افتاد.مادرش فاطمه بنت اسد در مسجد الحرام بود که درد زایمان گرفت.به درگاه خدا دعا کرد تا آن زایمان بر او آسان شود.

ص:556

1- 1) .شناسه(معرفی مراکز پژوهشی حوزه علمیّه قم)،ص 205.
2- 2) .به قلم مترجمان:حسینی ژرفا،سلطانی،مهریزی،مسعودی و جواد محدّثی.
3- 3) .در معرفی تفصیلی این مجموعه ر.ک:«مشعل جاوید»،مهدوی راد،ص 225 تا 258.در این معرفی،مطالب کتاب را در 16 بخش ترسیم کرده است:شخصیت خانوادگی،همراه با پیامبر،تلاشهای پیامبر برای پیشوایی او،امام علی پس از پیامبر،مبانی اصلاحات علوی،فتنه های داخلی،واپسین ماههای حکومت،شهادت امام،امام از دیدگاههای گوناگون، ویژگیهای امیر المؤمنین،دانشها،داوری و دادگری،نشانه های قدرت معنوی،دوستی امام،دشمنی با امام،دشمنی با امام، اصحاب و کارگزاران.

به امر خدا دیوار کعبه شکافته شد،وی درون کعبه رفت و دیوار به هم آمد.هرچه کردند در کعبه گشوده نشد.روز چهارم در حالی که وی«علی»را روی دست داشت از کعبه بیرون آمد. (1)خبر همه جا پیچید و ابو طالب خوشحال بود و بانگ برآورد که:ای مردم!امشب ولیّ خدا در کعبه به دنیا آمد. (2)این حادثۀ شگفت،از مسلمات تاریخ است و راویان آن را روایت کرده و شاعران آن را سروده اند و میان عالمان اهل سنت،همچون جاحظ،قندوزی، مسعودی،حاکم نیشابوری،ابن فتّال،سبط بن جوزی،گنجی شافعی و بسیاری دیگر نیز قطعی است و علمای شیعه نیز بر این سخن همداستانند. (3)تألیفهای مستقلّی هم در همین موضوع وجود دارد. (4)

کسی را میسّر نشد این سعادت به کعبه ولادت،به مسجد شهادت

شاعران عرب زبان بسیاری از متقدمان و متأخران آن فضیلت را در شعرهای خویش آورده اند و در اشعار فارسی هم بازتاب گسترده ای دارد.مفاهیمی مثل اینکه:تولّد حضرت علی در کعبه به آن شرافت بخشیده،برتری مادر علی بر مادر عیسی از جهت مکان تولّد فرزند،قبله بودن زادگاه علی برای موحّدان عالم،پیوند کعبه با امیر المؤمنین،گشوده شدن در کعبه به روی مادر علی،قبله نما بودن علی،در سروده های فارسی فراوان مورد توجّه قرار گرفته است.چند بیت به عنوان نمونه از شاعران مختلف آورده می شود:

حرم کعبه تو را مولد از آن شد،یعنی ای مهین بنده،تویی صاحب این خانۀ ما

روزی که علی به کعبه آمد به وجود از بهر علی خدا در کعبه گشود

دربست بداد خانۀ خود به علی حقّا که علی است خانه زاد معبود

ص:557

1- 1) .امالی صدوق،ص 114.
2- 2) .الغدیر،ج 7 ص 347.
3- 3) .فصلنامۀ میقات،شماره 34 مقاله طلوع خورشید از درون کعبه.نیز«احقاق الحق»،ج 7 ص 486 به نقل از منابع اهل سنت.
4- 4) .از جمله:«مولد امیر المؤمنین»،صدوق،«مولد الإمام امیر المؤمنین»،گروهی از نویسندگان،«علیّ ولید الکعبه»، اردوباری،«علیّ و الکعبه»سیّد مهدی نقوی،«مولود کعبه»ترجمۀ کتاب«علیّ ولید الکعبه»،«کعبه مادر می شود»،یحیی مقدّسیان و...در کتاب«مولد امیر المؤمنین نصوص مستخرجة من التراث الأسلامی»،تحقیق احمد پاکتچی،نشر بنیاد نهج البلاغه به معرفی چهار اثر از قاضی ابو البختری،صدوق،ابو العلاء همذانی و ابن شاذان پرداخته که با عنوان«مولد امیر المؤمنین»تألیف کرده اند.

خانه و زادگاه تو بیت خداست یا علی چهرۀ دلگشای تو قبله نماست یا علی

زمزمۀ ولادتت،سورۀ مؤمنون بود روز نخست بر لبت ذکر خداست یا علی (1)

یک بند از مخمّس زیبای سیّد اسماعیل شیرازی به عربی هم آورده می شود:

إن یکن یجعل للّه البنون و تعالی اللّه عمّا یصفون

فولید البیت أحری أن یکون لولیّ البیت حقّا ولدا

لا عزیر لا و لا ابن مریم (2)

تولد حضرت علی علیه السّلام را در کعبه،دارای معانی و اسراری می دانند.این حادثه می رساند که آن حضرت اگرچه فرزند جسمی فاطمه بنت اسد است،امّا فرزند روحی و معنوی کعبه است.توجّه ما در نماز به سوی کعبه،حقیقتش توجّه به مولود کعبه و ولایت اوست.جسم رو به کعبه است و دل رو به مولود کعبه.او در خانۀ کعبه زاده شد،تا نشان دهد آنکه این کعبه را از لوث بتها پاک می سازد و ابراهیم گونه به بت شکنی در معبد توحید می پردازد، مولود کعبه است.-فضایل علی علیه السّلام،بت شکنی علی علیه السّلام.

مولی

به معنای سرپرست،پیشوا،صاحب اختیار.تعبیری که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در حجّة الوداع،در روز غدیر خم ضمن خطبه ای مفصّل دربارۀ علی بن ابی طالب علیه السّلام به کار برد و او را مولای مردم دانست و فرمود:«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه».واژۀ مولی و معنای آن و دلالتش بر خلافت و ولایت امیر المؤمنین،از مباحث جنجالی در تاریخ شیعه است.

منکران امامت علی علیه السّلام و خلافت بلافصل آن حضرت،یا واقعۀ غدیر خم را انکار می کنند،یا حدیث غدیر را نمی پذیرند،یا اگر هم نتوانند ردّ کنند،معنای مولی را«دوست»بیان می کنند و اگر هم نتوانند معنای روشن مولا را انکار کنند،مدعی می شوند که اهل حلّ و عقد در سقیفه صلاح دیدند کس دیگری غیر از علی علیه السّلام خلیفه شود.

ص:558

1- 1) .در زمینۀ بازتاب تولّد او در کعبه در اشعار فارسی،ر.ک:مقالۀ«علی،خانه زاد کعبه»،جواد محدثی،فصلنامۀ میقات حج، شماره 34(ویژه نامه).
2- 2) .سرمایۀ سخن،ج 3 ص 281.

علامۀ امینی در«الغدیر» (1)بحث مبسوط،مستدلّ و عالمانه ای دربارۀ معنای مولی دارد و 27 معنی برای آن در کاربردهای مختلف می آورد(مثل پروردگار،عمو،پسرعمو،فرزند، غلام،آزادشده،مالک،پیرو،هم پیمان،همسایه،خویشاوند،ولیّ،اولی به یک چیز،یاور، تصرّف کننده در کار،عهده دار امر و...)و با بحثی استدلالی همۀ معانی را در کاربرد آن در غدیر خم ردّ می کند مگر دو معنای«اولی به تصرّف»و«امیر و سرور»و می گوید قرائنی که در خود جمله است و آنچه در قبل و بعد آن در خطبۀ غدیر بیان شده،برداشتی که حاضران در آن صحنه داشتند،معنایی را که کسانی مثل سیّد حمیری،کمیت بن زید، عبدی کوفی،ابو تمام و دیگر ادبا و شعرا از آن فهمیده و آن را در قالب شعر بیان کرده اند، تهنیت گویی ابو بکر و عمر و دیگران به حضرت امیر در همان روز و بیعت با او و سلام دادن آنان به حضرت به عنوان امیر المؤمنین،احتجاجها و استدلالهایی که به حدیث غدیر بر اثبات امامت و ولایت شده،آیات قرآن که پیش و پس از این خطبه نازل شده و اهمیّت آن روز و حادثه را بیان کرده و...دهها قرینۀ داخلی و خارجی دیگر،همه نشان می دهد که آن ولایتی که برای امیر المؤمنین در روز غدیر با کلمۀ«مولی»تعیین و جعل شد،به معنای سرپرست مسلمانان و جانشینی پیامبر خدا بود. (2)این حقیقت گاهی هم با کلمۀ«ولیّ»بیان شده است:«علیّ ولیّ کلّ مؤمن بعدی».عالمان بسیار دیگری نیز در معنای مولی و نحوۀ استدلال به آن و مستندات این حدیث در کتب شیعه و اهل سنّت بحث کرده اند. (3)

-خطبۀ غدیر،غدیر خم،احتجاج به غدیر،آیۀ تبلیغ،حدیث غدیر،حدیث ولایت.

میثاق-پیمان الهی

میثم تمّار-اصحاب علی علیه السّلام

ص:559

1- 1) .جلد 1 ص 340 تا 400(و در چاپ جدید،ص 609 تا 677).
2- 2) .فشرده ای از بحث طولانی علامۀ امینی در الغدیر،در جزوه ای فارسی به نام«معنای مولی»به قلم جواد محدثی،از انتشارات مرکز پژوهشهای فارسی الغدیر،چاپ شده است،در 58 صفحه جیبی.
3- 3) .از جمله«رسالة فی معنی المولی»شیخ مفید،«فضائل الخمسة من الصّحاح الستّه»ج 1 ص 392،«عبقات الأنوار»ج 1، «المراجعات»نامۀ 54 تا 60،«بحار الأنوار»،ج 21 و 37،«فیض القدیر»و....

میراث نبوّت

مقام ولایت و امامت حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله پس از وفاتش به وصیّ او حضرت علی علیه السّلام منتقل شد و آن حضرت،وارث علم و فضل و حکمت پیامبر بود.وراثت انبیاء،همان مقام خلافت و وصایت است که به امام می رسد.میراثی که علی علیه السّلام از پیامبر خدا برده است،زر و سیم و متاع دنیوی نبود،بلکه همان مقام خلافت و ویژگی طهارت و عصمت و حق ولایت بر امّت بود که مخالفان بر آن سلطه یافتند و حضرت را از آن«ارث معنوی»محروم ساختند.امام علی علیه السّلام در خطبۀ شقشقیّه با اشاره به غصب خلافت و تحمّل آن دوران سخت همچون کسی که استخوان در گلو و خار در چشم داشته باشد،از خلافت به عنوان میراث غارت شدۀ خویش یاد می کند«أری تراثی نهبا» (1)و در جای دیگر از حق کشی و ستم بنی امیّه دربارۀ آن حضرت نسبت به میراث محمّد صلّی اللّه علیه و آله سخن می گوید (2)و در سخن دیگر،حق ولایت و وصایت و وراثت را مخصوص اهل بیت می داند که دیگران به آن دست درازی کردند:«و لهم حقّ الولایة و فیهم الوصیّة و الوراثة» (3).تعبیر«و میراث النّبوّة عندکم»در زیارت جامعه نیز به این وراثت مقدّس و حق مسلّم اهل بیت اشاره دارد.

امام علی علیه السّلام وارث راستین پیامبر خدا بود و باوجود عموی پیامبر عباس بن عبد المطلب،حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله،امیر مؤمنان را به وصایت خویش برگزید و وارث خود گردانید و عهده دار امور خود پس از وفاتش ساخت.هنگام وفات،انگشتر از دست خود بیرون آورد و به علی علیه السّلام داد.او هم آن را به انگشت دست راست خود کرد،سپس پیامبر به بلال فرمود تا کلاه خود،زره،پرچم،شمشیر،عمامه،برد،ابریق و عصای حضرت را بیاورد.

همه را به علی علیه السّلام داد،حتّی کلاه سفر و مرکب سواری(شهباء و دلدل،عضباء و صحباء) و چیزهای دیگر را به علی علیه السّلام داد و فرمود:یا علی،اینها را تا من زنده ام بگیر،تا پس از من کسی دربارۀ آنها با تو نزاع نکند. (4)سپردن این میراثها به امیر مؤمنان نیز گواه دیگری بر خلافت و جانشینی او به شمار می رود.-ودایع رسالت و امامت،وصایت،خلافت،غصب خلافت.

ص:560

1- 1) .نهج البلاغه،خطبه 3.
2- 2) .همان،خطبه 77(صبحی صالح).
3- 3) .همان،خطبۀ 2.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 22 ص 456.

میرحامد حسین هندی

میرحامد حسین هندی(1246-1306 ق)از بزرگترین غدیرپژوهان و مدافعان حریم ولایت،مؤلف کتاب عظیم«عبقات الأنوار»است.وی از سادات موسوی و از خانواده علم و ادب بود و در مسیر دفاع از اهل بیت آثار متعددی نگاشت که مهمترین آنها عبقات،در پاسخ کتابی به نام«تحفۀ اثنی عشریّه»بود.دوازده جلد از این اثر 30 جلدی دربارۀ دوازده حدیث مربوط به ولایت است یعنی حدیث منزلت،حدیث ولایت،حدیث طیر،حدیث انا مدینة العلم...،حدیث تشبیه،حدیث من ناصب علیّا...،حدیث نور،حدیث رایت،حدیث قتال بر تأویل،حدیث الحقّ مع علیّ،حدیث ثقلین.وی با استناد به منابع اهل سنّت، حقایق شیعی و فضایل علی علیه السّلام را اثبات کرده است. (1)-عبقات الأنوار،کتاب شناسی غدیر.

میزان حق

از ویژگیهای حضرت علی علیه السّلام،«میزان»بودن اوست و معیار و ملاک بودن وی برای شناخت حقیقت.این جنبه در روایات فراوانی مورد تأکید قرار گرفته است که خلاصۀ آنها چنین است که امام علی علیه السّلام میزان و معیار است در:معرفت مؤمن از منافق،معرفت دوست خدا از دشمن خدا،معرفت آزاردهندگان خدا و رسول،شناخت مطیع از عاصی و دیندار از بی دین،شناخت محارب با دین خدا و مسالم،معرفت ولیّ اللّه و عدوّ اللّه،حامیان دین و باغیان بر ضدّ دین،معرفت حق و باطل،هدایت و ضلالت.وقتی در حدیث است:«علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علی» (2)این میزان بودن او در شناخت حق است و وقتی در حدیث نبوی است که:«یا علیّ!لا یحبّک إلاّ مؤمن و لا یبغضک إلاّ منافق» (3)میزان بودن او را در شناخت مؤمن و منافق بیان می کند و از اینگونه روایات بسیار است که نقش محوری و الگویی و میزانی او را می رساند و از آن عصمت امام نیز فهمیده می شود. (4)در زیارتها با

ص:561

1- 1) .دربارۀ وی از جمله ر.ک:«میرحامد حسین»،محمّد رضا حکیمی.
2- 2) .احقاق الحق،ج 5 ص 623 و ج 16 ص 384.
3- 3) .تاریخ دمشق،ج 42 ص 271.
4- 4) .در این زمینه ر.ک:«علیّ میزان الحق»محمّد گوزل الآمدی،مجمع جهانی اهل بیت،1424 ق.و«حق با علی است»از مهدی فقیه ایمانی.

عنوان«میزان الأعمال»نیز به آن حضرت سلام می دهیم.در روایاتی آمده که«سبیل»، «صراط»،و«میزان»در قرآن،علی علیه السّلام است. (1)

صفت«میزان بودن»،مخصوص امام علی علیه السّلام نیست،بلکه همۀ امامان شیعه و اهل بیت پیامبر میزانند و معیار.حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله دربارۀ اهل بیت خود،می فرماید:

«فلا تقدّموهم فتهلکوا،و لا تقصّروا عنهم فتهلکوا،و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم»، (2)از آنان جلو نیفتید که هلاک می شوید،از آنان عقب هم نیفتید که هلاک می شوید و به آنان یاد ندهید،که آنان از شما داناترند.این خصوصیات نیز نشانۀ دیگری بر میزان بودن عترت برای حق و اسلام و دین خداست.فرزدق هم در بخشی از شعر بلند خود دربارۀ اهل بیت به میزان بودن حبّ و بغض آنان برای دین و کفر و الگو و پیشوا بودن آنان برای تقوا و خیر اشاره می کند:

من معشر حبّهم دین و بغضهم کفر و قربهم منجی و معتصم

إن عدّ اهل التّقی کانوا أئمّتهم او قیل من خیر أهل الأرض؟قیل:هم (3)

حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله نیز در سخنی خاندان خود را چنین معرّفی می کند:«لا یحبّنا إلاّ مؤمن تقیّ و لا یبغضنا إلاّ منافق شقیّ» (4)،جز مؤمن تقواپیشه ما را دوست نمی دارد و جز منافق بدبخت ما را دشمن نمی دارد.این نیز میزان بودن محبت و عداوت اهل بیت را در ایمان یا نفاق افراد بیان می کند.

-علی علیه السّلام و حق.

ص:562

1- 1) .بحار الأنوار،ج 35 ص 363(باب انّه علیه السّلام السّبیل و الصراط و المیزان فی القرآن).
2- 2) .منابع آن در«المراجعات»،نامۀ 8 آمده است.نیز«بحار الأنوار»،ج 23 ص 130.
3- 3) .مناقب،ج 4 ص 171.
4- 4) .المراجعات،نامه 10.

ن

ناد علی علیه السّلام

به معنای«علی را صدا کن»،برگرفته از دعا و ذکری است که میان مردم رایج است و به ختم نادعلی معروف است.آن دعا چنین است:

ناد علیّا مظهر العجائب تجده عونا لک فی النّوائب (1)

کلّ همّ و غمّ سینجلی بنبوّتک یا محمّد و بولایتک یا علیّ یا علیّ یا علیّ.

البته میان فرقه های صوفیه بیشتر رواج دارد.این ذکر و ورد را به دفعات،برای برآمدن حاجتها می خوانند و مضمون آن این است که علی را که مظهر العجائب است صدا بزن،او را در گرفتاریها یاور خودخواهی یافت.هر غم و اندوهی به برکت نبوّتت ای محمّد و ولایتت ای علی،برطرف می شود.دعای«ناد علی»دعای مفصّلی است با این آغاز:«الهی صمدی، من عندک مددی و علیک معتمدی...» (2)

هستیم ز جان بندۀ اولاد علی هستیم همیشه شاد،با یاد علی

چون سرّ ولایت از علی ظاهر شد کردیم همیشه ورد خود،ناد علی (3)

ص:563

1- 1) .لغت نامه،دهخدا،واژۀ ناد علی.
2- 2) .دائرة المعارف تشیّع،ج 7 ص 535.
3- 3) .فصلنامۀ مشکوة،شماره 68 و 69 ص 78.

حجة الاسلام نیّر تبریزی نیز به این مفهوم اشاره دارد:

یا رب به علی،سینجلی را برسان درمانده منم،شاه ولی را برسان

وقتی که اجل دامن عمرم گیرد قبل از ملک الموت،علی را برسان (1)

شاعری دیگر گفته است:

در مذهب ما،کلام حق ناد علی است طاعت که قبول حق بود،یاد علی است

از جملۀ آفرینش کون و مکان مقصود خدا،علیّ و اولاد علی است

در فرهنگ عامه،گاهی از«پیراهن ناد علی»یاد می شود،منظور پیراهنی است که دارای حرز و تعویذ و دعاها و آیات قرآن باشد که جهت حفاظت و پیروزی می پوشیدند یا هدیه می کردند.نمونه های جالب اینگونه جامه ها مربوط به شاه عباس صفوی بوده که در موزه ها هم نمونه هایی از آن دیده می شود.به آنها«جامۀ فتح»هم می گفتند و هنگام گرفتاری و بیماری از آن استفاده می کردند،یا هنگام جنگ،آن را زیر زره می پوشیدند و آیات نگاشته بر آن هم اغلب آیات فتح و ظفر بود. (2)

-علی علیه السّلام،در فرهنگ عامیانه،یا علی علیه السّلام،علی در آثار هنری،توسّل.

نازلۀ روح علی علیه السّلام

تعبیری که امام خمینی قدّس سرّه در پیام خود به نخستین کنگرۀ جهانی نهج البلاغه(60/2/27) دربارۀ این کتاب جاویدان به کار برد و کلمات حضرت علی علیه السّلام را مرتبۀ تنزّل یافتۀ روح بلند امیر مؤمنان برای مخاطبه با مردم دانست.بخشی از آن پیام چنین است:«و امّا نهج البلاغه که نازلۀ روح او برای تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر منیّت و در حجاب خودخواهی خود، معجونی است برای شفا و مرهمی است برای دردهای فردی و اجتماعی و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازۀ یک انسان و یک جامعۀ بزرگ انسانی از زمان صدور آن تا هرچه تاریخ به پیش رود و هرچه جامعه ها به وجود آید و دولتها و ملّتها متحقّق شوند و

ص:564

1- 1) .یک قطره از دریا،گردآوری مجاهدی،ص 220.
2- 2) .ر.ک:«کتاب ماه هنر»شمارۀ 31-32(ویژه نامۀ امام علی در فرهنگ عامه)مقالۀ پیراهن ناد علی.

هرقد متفکّران و فیلسوفان و محققان بیایند و در آن غور کنند و غرق شوند.» (1)

-نهج البلاغه،سخنان علی علیه السّلام،کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه.

ناصبی-نواصب

ناکثین

به معنای پیمان شکنان.کسانی که با علی علیه السّلام بیعت کردند،سپس بیعت و پیمان را شکسته،با آن حضرت جنگیدند.طلحه و زبیر به سرکردگی عایشه و جمعی دیگر از مردم بصره،به بهانۀ خونخواهی عثمان،فتنه ای را به راه انداختند و جنگ جمل را پیش آوردند.

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله این واقعه را به علی علیه السّلام فرموده و از حوادث بعدی خبر داده بود.امیر المؤمنین می فرمود:«امرت أن اقاتل النّاکثین و القاسطین و المارقین»،من مأمورم که با ناکثین و قاسطین و مارقین بجنگم.

طلحه و زبیر که عضو شورای تعیین خلیفۀ پس از عمر بودند،خودشان طمع در ریاست و خلافت داشتند،ازاین رو تمایل به خلافت علی علیه السّلام پس از قتل عثمان نداشتند.وقتی مردم با حضرت علی علیه السّلام بیعت کردند،آن دو نیز جزو بیعت کنندگان بودند،امّا علی علیه السّلام، خوشبین نبود و آیندۀ بیعت شکنی آنان را به وضوح می دید.یکی از نویسندگان،عوامل عمدۀ پیمان شکنی و فتنه انگیزی آنان و بروز جنگ جمل را چنین برمی شمارد:

1-ذمائم اخلاقی،همانند حسد و حقد و جهل و تعصب کورکورانه.

2-روش حضرت امیر علیه السّلام در تقسیم عادلانۀ بیت المال و عدالت اقتصادی او.

3-ردّ درخواست طلحه و زبیر در به دست گرفتن پستهای کلیدی به خاطر عدم شایستگی آنان.

4-ایفای نقش فعال بنی امیّه در تحریک پیمان شکنان و مشارکت مستقیم در پدید آمدن غائلۀ جمل.

5-اصرار عایشه برای رسیدن به مطالع سیاسی و اقتصادی اش و لجاج و عناد وی با امیر مؤمنان علیه السّلام (2).

ص:565

1- 1) .صحیفۀ نور،ج 14 ص 224.
2- 2) .دانشنامۀ امام علی،ج 9 ص 51 مقالۀ«ناکثین».

ناکثین که در مکّه گرد آمده و زیر پوشش انجام عمره به آنجا رفته و علیه حضرت علی علیه السّلام تبلیغ و سمپاشی می کردند،آنجا بر ضدّ امام هماهنگ گشتند.کسانی چون عبد اللّه بن عامر،مروان بن حکم،یعلی بن منیه،عبد اللّه بن ابی ربیعه،مغیرة بن شعبه،ولید بن عقبه و سعید بن عاص از جملۀ آنان بودند. (1)از آن پس،دامنۀ فتنه را به بصره کشیدند و در کوفه هم تحرّکاتی داشتند.خبر حرکت آنان به سوی بصره به حضرت علی علیه السّلام رسید.وی سپاهی را از مدینه حرکت داد(هنوز امام در کوفه مستقر نشده بود)و در ذی قار در جنوب عراق مستقر شد.نبرد در حوالی بصره میان سپاه امیر المؤمنین و سپاه جمل در گرفت/(-جنگ جمل).جنگ جمل با پیروزی سپاه امیر المؤمنین و شکست پیروان عایشه و جمل پایان یافت و طلحه و زبیر کشته شدند و عایشه را نیز به مدینه برگرداندند. (2)

-طلحه،زبیر،عایشه،جنگ جمل،بیعت و بیعت شکنان.

نام«علی»علیه السّلام

علی علیه السّلام نام نخستین پیشوای معصوم شیعه،امیر المؤمنین است.این نام که به معنای والا و بلندمرتبه است،از نام خدای متعال برگرفته شده است«علیّ اشتقّ من العلیّ».

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:خداوند از نامهای خودم دو نام برای من و علی پدید آورد،خدا محمود است و من محمّد،خدا اعلی است و او علی:«شقّ لنا إسمین من أسمائه، فذو العرش محمود و أنا محمّد و اللّه الأعلی و هذا علیّ». (3)در خطبه ای طولانی که امیر المؤمنین علیه السّلام پس از بازگشت از نهروان ایراد فرمود،ضمن برشمردن شماری از فضایل و ویژگیهای خویش،نامهای خود را در کتابهای آسمانی و اقوام و طوایف دیگر هم برشمرد،از جمله فرمود:نام من در انجیل«ایلیا»و در تورات«برئ»است و در زبور

ص:566

1- 1) .الجمل،شیخ مفید،ص 226.
2- 2) .دربارۀ ناکثین،از جمله ر.ک:«الجمل»،شیخ مفید و ترجمۀ آن«نبرد جمل»،«امام علی بن ابی طالب»،عبد الفتاح عبد المقصود،ج 3،«دانشنامۀ امام علی»،ج 9،«موسوعة الأمام علی بن ابی طالب»،ج 5،«نقش عایشه در تاریخ اسلام»، علامه عسکری،«شرح ابن ابی الحدید»،ج 9،«مروج الذهب»،ج 2 ص 357،«بحار الأنوار»،ج 32 ص 5 تا 148.
3- 3) .معانی الأخبار،ص 56،سنن الأمام علی،ص 18.

«اریّ»و نزد هندیان«کبکر»و پیش رومیان«بطریسا»و نزد ایرانیان«جبتر»و پیش قوم ترک«بثیر»است،زنگیان مرا«حیتر»و کاهنان«بویئ»می دانند و اهل حبشه«بثریک»، مادرم مرا«حیدره»می داند،دایه ام«میمون»می نامد،نزد عرب«علیّ»هستم و پیش ارمنیان«فریق»و نزد پدرم«ظهیر»...»آنگاه جابر جعفی که راوی حدیث از امام باقر علیه السّلام است،معنای یکایک این واژه ها را توضیح می دهد. (1)

نام«ایلیا»نزدیکترین نامهای یاد شده به نام حضرت علی علیه السّلام است که در برخی روایات و متون آمده است.برخی پژوهشهای نو نشان می دهد که این نام و نامهای اهل بیت علیهم السّلام به صورت رمزی یا عبارات مختلف در کتاب مقدس یا آثار یافت شده وجود دارد.نوشته ای از حکیم سیالکوتی وجود دارد که نام امیر المؤمنین علیه السّلام را به صورت«ایلیا»و«ایلی»(که همان علی است)در لوحی به نام«لوح سلیمانی»نشان می دهد،یا تخته پاره ای از بقایای کشتی نوح که نام پنج تن به زبان عبرانی(محمّد،ایلیا،شبر،شبیر،فاطمه)بر آن نگاشته شده است. (2)نیز براساس پژوهشهای انجام شده،نام اهل بیت و أئمّۀ اثنی عشر به لفظ عبرانی در«کتاب مقدس»آمده است. (3)اینها تأییدی بر درستی سخنانی است که در روایات شیعه نیز آمده است.

برای آن حضرت،اسامی فراوان و القاب متعدّد است که در روایات و تواریخ آمده و برخی در همین کتاب ذکر شده است.هنرمندان و خطاطان نیز با نام علی علیه السّلام خوشنویسیها و هنرنماییهای فراوان داشته اند و در بناهای دینی و کتیبه ها و کاشیکاریها و...فراوان به کار برده اند،از جمله در بنای تاریخی«سلطانیه»یادبود سلطان محمّد خدابنده،این موضوع جلوۀ ویژه ای دارد. (4)

-القاب و کنیه های علی علیه السّلام،امیر المؤمنین،ابو تراب،علی در آثار هنری،مرتضی.

ص:567

1- 1) .همان،59.
2- 2) .تفصیل آن در جزوه ای به نام«علی و پیامبران»ترجمه و تحقیق سیّد محمّد مختاری آمده است.
3- 3) .ر.ک:«اهل البیت فی الکتاب المقدس»،احمد الواسطی،نشر در سال 1997 م.
4- 4) .کتاب ماه هنر،ویژه نامۀ امام علی در فرهنگ عامه،شمارۀ 31-32 ص 120 مقالۀ«نام علی بر گنبد سلطانیه»و ماهنامۀ «کوثر»شمارۀ 4 ص 70 مقالۀ«تجلی نام امیر المؤمنین علی در معماری اسلامی»حجّت کشفی.

نامۀ نانوشته

نامه ای که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در روز پنج شنبه ای از اواخر عمر خویش می خواست بنویسد و امر خلافت حضرت علی علیه السّلام را صراحتا بیان کند و فرمود:«هلمّ،أکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده»،بیاورید تا نامه ای برایتان بنویسم که پس از آن گمراه نشوید.عمر با بیان اینکه قرآن هست و برای ما کافی است(حسبنا کتاب اللّه)نگذاشت کاغذ و قلم بیاورند و گفت که پیامبر،در اثر درد هذیان می گوید و...بالأخره آن نامه نوشته نشد و ابن عباس پیوسته از آن روز،با حسرت یاد می کرد که نگذاشتند رسول خدا آنچه می خواست بنویسد.این نکته در منابع فراوانی از کتب شیعه و سنّی آمده و غیرقابل انکار است. (1)هدف از نگارش متن مورد نظر حضرت رسول،تحکیم پایه های وصایت و خلافت حضرت امیر بود،امّا چون در حضور وی سروصدا و نزاع کردند،پیامبر رنجید و برای نوشتن آن پافشاری نکرد و از بیم بروز فتنه ای دیگر دم فروبست،ولی تاریخ و آیندگان واقعیت آنچه را که آن روز گذشت، شناختند. (2)-پنج شنبه شوم،حسبنا کتاب اللّه،جلوگیری از تدوین حدیث.

نامه های امیر المؤمنین علیه السّلام

علاوه بر آنچه در مدخل«سخنان علی»و«نهج البلاغه»یاد شده است،گفتنی است که نامه های حضرت علی علیه السّلام که عمدتا مربوط به دوران خلافت اوست،بیش از 79 نامه ای است که در نهج البلاغه آمده،یا 89 نامه ای که در جلد اول«معادن الحکمه»نقل شده است.پژوهشهای استاد محمّد باقر محمودی در کتاب«نهج السعاده»،شمار آنها را به 182 نامه رسانده که در جلد 4 و 5 از این کتاب ده جلدی،درج شده است.مخاطبان این نامه ها یا اهالی مصر و بصره و برخی شهرهایند،یا والیان و کارگزاران و قاضیان و فرماندهان سپاه منصوب از طرف آن حضرت،یا معاویه و برخی دشمنان یا دوستان و اصحاب.بعد سیاسی حکومت حضرت علی علیه السّلام را از این نامه ها و حکمها و وصایای

ص:568

1- 1) .ر.ک:«المراجعات»شرف الدین،نامۀ 86 تحت عنوان رزّیة یوم الخمیس و منابعی که برای آن آورده است.
2- 2) .ر.ک:«فروغ ابدیت»،ج 2،بحث«نامه ای که نوشته نشد»،«امام شناسی»،علامه حسینی طهرانی،ج 1 و«نامه ای که نانوشته ماند»غلامحسین زینلی،بوستان کتاب،«الوصیّة الممنوعه»علی صادق الزبیدی.

مکتوب بهتر و بیشتر می توان شناخت. (1)

-سخنان علی علیه السّلام،نهج البلاغه،کتابشناسی نهج البلاغه،عهدنامۀ مالک اشتر.

نبأ عظیم

یعنی خبر بزرگ و مهمّ،که در آیۀ عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ (2)آمده است.غیر از مفهوم آن که رستاخیز و روز قیامت است،در روایات متعدّدی بر وجود امام علی علیه السّلام تأویل شده است.امام باقر علیه السّلام فرموده:آنچه مردم دربارۀ آن از یکدیگر می پرسند،دربارۀ حضرت علی علیه السّلام است و آن حضرت می فرمود:خداوند را آیت و نشانه ای بزرگتر از من و خبری عظیم تر از من نیست:«ما للّه آیة هی أکبر منّی و لا للّه من نباء أعظم منّی». (3)علامۀ مجلسی روایات مربوط به آن را با عنوان«باب انّه علیه السّلام النبأ العظیم و الآیة الکبری» (4)آورده که مضمون این روایات آن است که مردم دربارۀ این خبر بزرگ(ولایت علی علیه السّلام)با هم گفتگو و از هم سؤال می کنند و دربارۀ آن اختلاف دارند،برخی به ولایتش ایمان دارند،برخی هم منکر آنند.در سخنی حضرت علی علیه السّلام در جنگ صفین به یکی از شامیان که به نبرد او آمده بود فرمود:«أنا و اللّه النّبأ العظیم الّذی فیه اختلفتم و علی ولایتی تنازعتم و عن ولایتی رجعتم بعد ما قبلتم...» (5).پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله هم خطاب به حضرت علی علیه السّلام فرموده بود:«یا علیّ...و أنت النّبأ العظیم و أنت الصّراط المستقیم.» (6)

هو النّبأ العظیم و فلک نوح و باب اللّه،و انقطع الخطاب

-علی علیه السّلام در قرآن،علی علیه السّلام و قرآن،فضایل علی علیه السّلام.

نجف آباد

نام شهری در استان اصفهان که در سال 1022 ق.بنا شد.از جمله شهرهایی که نام آن نشان از فرهنگ غنی اسلام دارد.نقل شده که شاه عباس مقداری پول و جواهرات

ص:569

1- 1) .دربارۀ نامه های آن حضرت،از جمله ر.ک:«بحار الأنوار»،ج 33 ص 465 تا 529.
2- 2) .سورۀ نبأ،آیه 1 و 2.
3- 3) .کافی،ج 1 ص 207.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 36 ص 1.
5- 5) .همان،ص 3.
6- 6) .همان،ص 4.

جهت مقبرۀ حضرت علی علیه السّلام اختصاص داد و تصمیم به ارسال آن به نجف اشرف گرفت.با تدبیر شیخ بهایی از خروج این ذخایر از کشور جلوگیری شد و به کمک آن،بنیان شهر جدیدی به نام نجف آباد گذارده شد. (1)

نجف اشرف

نجف که مرقد امیر المؤمنین علیه السّلام در آن است یکی از شهرهای عراق نزدیک کوفه است.

این شهر از زمان طوفان نوح بود.آن سرزمین بلند را که آب آن را نمی گرفت و به کوفه وصل بود«نجف»می گفتند.

نجف،مخفف«نی جفّ»است:یعنی دریا خشک شد. (2)نامهای دیگر این منطقه، غریّ،وادی السّلام،براثا،جودی،ربوه،طور،مشهد،حیره و ظهر الکوفه بود.طبق روایات، نجف مهبط اولیای خدا و خانۀ هجرت انبیا و محلّ قرار کشتی نوح بوده و ابراهیم خلیل در این سرزمین زیسته است.علی علیه السّلام نگاهی به آن وادی مرتفع پشت کوفه(ظهر الکوفه) افکند و فرمود:چه قدر منظره ات زیبا و ژرفای درونت پاکیزه و معطّر است.خدایا قبر مرا در این سرزمین قرار بده. (3)

وقتی در سال 40 هجری حضرت امیر شهید شد،امام حسن و امام حسین علیهما السّلام طبق دستور آن حضرت،پیکرش را شبانه و پنهانی تشییع کردند و در بقعه و مرقد پاکش در نجف به خاک سپردند تا خوارج نسبت به بدن مطهر او جسارت نکنند، (4)جایی که چند کیلومتر از کوفه فاصله داشت.قبر آن حضرت مدتهای مدیدی پنهان بود و جز خواص شیعه کسی از آن خبر نداشت.«پس از آشکار شدن جای قبر امیر المؤمنین در نجف در عصر هارون الرشید،در نجف آبادانی و عمارتها در اطراف مرقد مقدّس از سال 170 هجری شروع شد و علویان بخصوص شیعیان آنجا ساکن شدند و با گذشت زمان آبادتر و

ص:570

1- 1) .فصلنامۀ«مشکوة»،شماره 56 و 57 ص 231،به نقل از:«تأثیر فرهنگ اسلامی بر پیدایش و دگرگونی شهرها»ص 84.
2- 2) .موسوعة العتبات المقدسه،ج 1(بخش نجف،ص 12).
3- 3) .بحار الأنوار،ج 97 ص 237.
4- 4) .ارشاد القلوب،دیلمی،ج 2 ص 386.

پرجمعیّت تر شد و یک قرن نگذشته بود که در نجف،غیر از شیعیان بیش از 1900 نفر از سادات علوی می زیستند و بتدریج رونق بیشتری یافت و در قرن هفتم و هشتم،در عصر حکومتهای شیعی جلایری و ایلخانی در عراق،رونق درخشانی یافت و با صرف مبالغ هنگفت،در آنجا مدرسه ها،مساجد،تکیه ها و...احداث شد.» (1)

در قرون گذشته و اولیه به نجف«مشهد امیر المؤمنین»یا«مشهد علی»هم می گفتند.

نام این سرزمین چو«غریّ»هم بوده،به ساکن یا اهل آنجا«غروی»گفته می شد. (2)در روایات،با نامهای الطور،الظهور،الجودی،الربوه،بانقبا،وادی السّلام و اللسان هم از آن یاد شده است.

با گذشت زمان،نجف به شهری آباد تبدیل شد که عاشقان حق و شیفتگان اهل بیت به آنجا روی آوردند.شیخ طوسی در قرن پنجم حوزۀ علمیه نجف را تأسیس کرد (3)و این شهر،مهد علم و کانون معارف اهل بیت گشت و از حوزۀ هزارسالۀ نجف،هزاران دانشمند و فقیه و محدّث برخاست.قبر بسیاری از علمای اسلام در نجف است،کسانی چون:شیخ طوسی،علامۀ حلّی،مقدس اردبیلی،بحر العلوم،نراقی،صاحب جواهر،شیخ مرتضی انصاری،میرزای شیرازی،محقّق ثانی،میرداماد،شیخ جعفر شوشتری،محمّد کاظم خراسانی،محمّد کاظم یزدی،میرزا حسین نوری، (4)علامۀ امینی،آیة اللّه حکیم و دهها چهرۀ برجسته و معروف دیگر.

امروز نجف،هم یک شهر مقدّس و زیارتی است،هم بعد علمی و حوزۀ دیرپای آن، شهرۀ آفاق است و هم در سده های اخیر تربیت کنندۀ صدها فقیه و مرجع تقلید بوده است.

امام خمینی قدس سره سالهای تبعیدی خود را در نجف گذراند و پایه های نظری حکومت اسلامی و ولایت فقیه را در درسهای خارج فقه این حوزه استوار ساخت.نجف به عنوان یک دانشگاه عظیم علمی دینی با ریشه های کهن و تأثیرات روشن در زمینۀ فقه و اصول

ص:571

1- 1) .ماضی النجف و حاضرها،شیخ جعفر آل محبوبه نجفی،ج 1 ص 18.
2- 2) .موسوعة العتبات المقدّسه،ج 7 ص 12 و 14.
3- 3) .همان،ص 31.
4- 4) .منتخب التواریخ،ص 173.

و ادبیات و فرهنگ دینی به شمار می رود و مدارس علمی متعدّد و کتابخانه های غنی و معتبر دارد. (1)

حرم امیر المؤمنین در این شهر،در طول قرون بارها تجدیدبنا و مرمّت شده است.

نجف اشرف،مساجد تاریخی،مدارس دینی و کتابخانه های عظیم و ارزشمند دارد.روایات فراوانی در فضیلت این شهر آمده است،از جمله خود امام علی علیه السّلام فرموده است:«أوّل بقعة عبد اللّه علیها ظهر الکوفة،لمّا أمر اللّه الملائکة أن یسجدوا لآدم فسجدوا فی ظهر الکوفة». (2)اولین بقعه ای که در آن عبادت خدا صورت گرفته،پشت کوفه(نجف)است، آنگاه که خداوند به فرشتگان فرمان داد که برای آدم سجده کنند،در پشت کوفه سجده کردند.

تا که شد ارض نجف آرامگاه بوتراب عرش گوید هرزمان«یا لیتنی کنت تراب»

این شهر،همواره قداست و حرمت داشته و پناهگاه دوستداران اهل بیت و شیعیان جهان بوده است.متأسّفانه در اشغال کشور عراق توسط نیروهای آمریکایی (3)و به دنبال مقاومت دلیرانۀ شیعیان غیور در شهرهای مختلف عراق از جمله نجف اشرف بر ضدّ نیروهای اشغالگر در تابستان 1383 ش.چندین بار مورد هجوم هوایی و زمینی ارتش آمریکا قرار گرفت و خونهای بسیاری از شیعیان مدافع شهر و حرم بر زمین ریخت و بارها قبرستان قدیمی وادی السّلام و محدودۀ قدیم نجف و اطراف حرم مقدس،بمباران و گلوله باران شد و خسارتها و ویرانیهایی بر این شهر و حرم حضرت امیر علیه السّلام وارد گشت.

پرداختن به نجف و شخصیتها،اماکن،تاریخ و سابقه اش در این مختصر نمی گنجد.به چند بیت از اشعار«ابن حجّاج»،شاعر معروف شیعه دربارۀ بارگاه امام علی علیه السّلام در نجف اشرف اشاره می شود:

ص:572

1- 1) .برای آشنایی بیشتر با نجف و حوزۀ آن،ر.ک:«موسوعة العتبات المقدسه»،ج 6،«ماضی النجف و حاضرها»و«شعراء الغریّ».
2- 2) .بحار الأنوار،ج 11 ص 149.
3- 3) .ارتش آمریکا و نیروهای ائتلاف در آغاز سال 1382 ش با صدها هزار سرباز وارد عراق شد و در پی اشغال عراق،رژیم بعث و حکومت«صدام حسین»سرنگون شد،امّا مقاومت مردم بر ضدّ اشغالگران و جنایات جنگی آمریکاییها و انگلیسیها همچنان ادامه یافت.

یا صاحب القبّة البیضاء فی النّجف من زار قبرک و استشفی لدیک شفی

زوروا ابا الحسن الهادی لعلّکم تحظون بالأجر و الإقبال و الزّلف

حتّی اذا طفت سبعا حول قبّته تأمّل الباب تلقا وجهه فقف

و قل سلام من اللّه السّلام علی أهل السّلام و اهل العلم و الشّرف (1)

چه معطّر است یاد علی علیه السّلام و چه مصفّاست مرقد علوی و چه لذت بخش است با پای محبّت،وادی مودّت را پیمودن و به آن رسیدن و در سایه سار حریم آن حرم آرامش یافتن و بوسه بر آن بارگاه زدن،سفرۀ دل را پیش مولا گستردن و جام جان را از کوثر ولایت پر کردن.آن کس که علی علیه السّلام را آیینۀ جمال نمای خدا می داند و جلوۀ ایزدی را در سیمای این ولیّ خدا می بیند،بارگاهش را هم کعبۀ ولایت می داند و نجف را برتر از طور سینا می شناسد.کوی علی علیه السّلام کوی حقّ است و تکریم این آستان،عبودیت خداست. (2)

-کوفه،غریّ،قبر پنهان علی علیه السّلام،مزار شریف.

نخاوله

نام طایفه ای است از شیعه که در حومۀ مدینه زندگی می کنند و مورد بی مهری از سوی اهالی مدینه قرار می گیرند.اینان خود را از فرزندان انصار می دانند و مدّعی اند پیشینیان آنان در نخلستانهایی که ملکیّت آنها از امام حسن مجتبی علیه السّلام بوده کار می کرده اند.

ریشۀ نخاوله از نخل است و نشان کار اصلی آنان یعنی نخل کاری است.امروز هم این گروه در جنوب مدینه در وضع نامناسبی زندگی می کنند و از بسیاری از حقوق اجتماعی محرومند و ارتباطشان بیشتر با زائران شیعه است. (3)

ص:573

1- 1) .الغدیر،ج 4 ص 88.
2- 2) .برای آشنایی بیشتر با نجف،از جمله ر.ک:«ماضی النجف و حاضرها»جعفر آل محبوبه،«تاریخ نجف»،عبد الحجة بلاغی،«النجف الأشرف،اسهامات فی الحضارة الإسلامیه»،مرکز اسلامی لندن،«دلیل النجف الأشرف»،عبد الهادی فضلی،«فرحة الغریّ»،سیّد بن طاووس،«مدینة النجف الکبری»،محسن عبد الصاحب المظفر،«موسوعة العتبات المقدسه»ج 6 و 7،جعفر خلیلی،«موسوعة النجف الأشرف»22 جلد،جعفر دجیلی،«موسوعة المصطفی و العتره»ج 3 ص 346 تا 410«جنات ثمانیه»،محمّد باقر حسینی خلخالی.
3- 3) .در این زمینه:ر.ک:«فصلنامه میقات»،شمارۀ 34،مقالۀ«جامعۀ شیعه در مدینه»از رسول جعفریان،نیز«جامعۀ شیعۀ نخاوله در مدینۀ منوره»از ورنراند،ترجمۀ رسول جعفریان.

«آنچه امروز به نام نخاولۀ مدینه شناخته می شود،همان نخل کاران و خرمادارانی اند که در منطقۀ نخلستانی جنوب مدینه ساکنند،قدیمی ترین گروه مستضعف و بقایای وفاداران به محبّت اهل بیت که بر«حبّ آل محمّد»ثبات ورزیده اند...در منطقۀ عوالی حدود 30 قریه بوده که در گذشته شیعه بودند.در اثر فشار وهّابیها پراکنده شدند و عده ای کوچ کرده و بادیه نشینی را برگزیدند.شیعیان موجود در مدینه و در منطقۀ عوالی،از بقایای همانهایند و جمعیتشان به 15 هزار نفر می رسد.» (1)

نخیله

نام سرزمینی نزدیکی کوفه که جنبۀ پادگان نظامی داشته و در زمان امیر المؤمنین علیه السّلام محلّ اردوی نیروهای رزمی او به شمار می رفت.در همین محدوده با خوارج نهروان جنگید و هنگام عزیمت به جنگ صفین نیز در نخیله فرود آمد و سخنرانی کرد.در همانجا بود که خبر کشته شدن فرماندار«انبار»به حضرت رسید و وی خطبۀ خویش را در نکوهش از سستی و بی تفاوتی همراهان کوفی ایراد کرد که با جملۀ«ما هی إلاّ الکوفة...»آغاز می شود. (2)

نصّ و اجتهاد-اجتهاد در مقابل نصّ

نضر بن حارث

وقتی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در غدیر خم علی علیه السّلام را به امامت معرفی کرد،نضر بن حارث فهری نزد پیامبر آمد و گفت:ما را به توحید و رسالت و نماز و روزه و حج فراخواندی پذیرفتیم.

حالا پسرعمویت را به ولایت بر ما می گماری.آیا این از سوی خود توست یا از سوی خدا؟ فرمود:از سوی خدا.وی در حالی که می رفت،می گفت:خدایا اگر آنچه محمّد صلّی اللّه علیه و آله می گوید حق است،از آسمان بر من سنگ بباران.هنوز به مرکب خود نرسیده بود که سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را کشت.آنگاه آیات سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ (سورۀ

ص:574

1- 1) .سفرنامۀ«در حریم حرم»،جواد محدثی،ص 56.
2- 2) .نهج البلاغه،خطبۀ 25.

معارج)نازل شد که اشاره به این واقعه است. (1)نزول این سوره و وقوع آن حادثه گواه حقانیت علی علیه السّلام و یکی از فضایل اوست. (2)نضر بن حارث،از شیاطین قریش و از آزاردهندگان پیامبر بود که پیوسته با او دشمنی می کرد و وقتی پیامبر خدا از مجلسی که خدا را به یادها می آورد و آیات قرآن را بر مردم می خواند برمی خاست،او می نشست و می گفت:من قصه های بهتری می دانم.و آنچه را از داستانها و افسانه های پادشاهان ایران شنیده بود بازمی گفت و آیات قرآن را افسانه می پنداشت. (3)-آیۀ سأل سائل،آیات غدیر.

نفرین مستجاب

با آن که حادثۀ غدیر خم،با حضور جمع بسیاری اتفاق افتاد و گواهان غدیر بسیار بودند،امّا برخی در ادای شهادت و گواهی دادن به نصب علی علیه السّلام بر ولایت،تعلّل می ورزیدند و آن حادثه را کتمان می کردند.امیر المؤمنین علیه السّلام بارها در مناشدات و احتجاجهای خود به حدیث پیامبر و واقعۀ غدیر خم استشهاد می کرد و از افراد هم می خواست که گواهی دهند.گاهی کسانی با بهانۀ پیری و نسیان،اظهار می کردند که یادمان نیست.علی علیه السّلام هم چند نفر را نفرین کرد،نفرین علی علیه السّلام مستجاب شد و آنان به دردها و بیماریهایی دچار شدند.یکی از آنان انس بن مالک بود،دیگری براء بن عازب ،سوّمی جریر بن عبد اللّه بجلی.حضرت بر منبر بود و حاضران را قسم داد که هرکس سخن پیامبر را در روز غدیر(اللّهم وال من والاه...)شنیده است بایستد و شهادت دهد.از این سه نفر هم به نام خواست که گواهی دهند،سکوت کردند و بهانه آوردند،با آنکه بودند و می دانستند.امام نفرین کرد که:خدایا هرکس این گواهی را کتمان کند در حالی که آگاه است،او را از دنیا مبر،تا آنکه نشانی بر او بگذاری که شناخته شود.در نهج البلاغه،نفرین حضرت با این عبارت آمده است:«إن کنت کاذبا فضربک اللّه بها بیضاء لامعة لا تواریها

ص:575

1- 1) .مجمع البیان،ج 5 ص 352،الفصول المهمّه،ابن صبّاغ مالکی،ص 42(در این کتاب،نام او حارث بن نعمان آمده است).
2- 2) .ر.ک:«الغدیر»ج 1 ص 239«العذاب الواقع».
3- 3) .سیرۀ ابن هشام،ج 1 ص 195،به نقل از«آیات الغدیر»کورانی،ص 345.

العمامة»، (1)اگر دروغ می گویی،خداوند به بیماری برص مبتلایت کند که عمامه هم آن را نپوشاند.انس به بیماری برص مبتلا شد،براء نابینا گشت و جریر بادیه نشین شد. (2)نام زید بن ارقم،عبد الرحمان بن مدلج و یزید بن ودیعه هم در شمار آنان ذکر شده است.انس برای آنکه برص او دیده نشود،همواره عمامه ای برسر می نهاد و سروصورت خود را می پوشاند،امّا سفیدی برص همیشه پیدا بود.-نضر بن حارث.

نقد کتابهای ضدّ شیعه

از دیرباز،نویسندگانی یا مغرض و معاند،یا جاهل و کم اطّلاع،مطالب و اتّهامات و دروغهایی دربارۀ شیعه نوشته اند و می نویسند و در مباحث اعتقادی،تاریخی،آداب و سنن،احکام و فقه،نسبتهای ناروا به شیعیان داده اند.عالمان محقّق نیز پیوسته برای دفاع از حق و ردّ تهمتها و ارائۀ سیمای صحیح اعتقادات شیعی،دست به تألیف زده اند و «ردّیه»و نقد نوشته و به شبهات پاسخ داده اند. (3)

شیخ آقا بزرگ تهرانی،نگاشتن ردیّه را طبیعی می داند و اینگونه کتابها را خارج از حدّ و شمار می شمارد و برخی از آنها را که اطلاع یافته است در کتاب«الذریعه»می آورد. (4)آنچه در اینجا مطرح است،صرفا کتابهایی است که در دفاع از شیعه و پاسخ به شبهات و نقد آثار در این زمینه است.برشمردن فهرست اینگونه آثار،خود کتابی مفصّل خواهد شد.

بخصوص آنچه در نقد وهابیّت و افکار ابن تیمیّه نوشته شده،بسیار است.به عنوان نمونه برخی از اینگونه آثار یاد می شود:

ابن تیمیّه،حیاته،عقایده،موقفه من الشیعة و اهل البیت.

ص:576

1- 1) .نهج البلاغه،حکمت 311دلائل الصدق،ج 2 ص 539.
2- 2) .الغدیر،ج 1 ص 192(نظرة فی حدیث اصابة الدعوه)بحار الأنوار،ج 37 ص 200،بهج الصباغه،ج 4 ص 572.
3- 3) .کلا ردّیه نویسی همیشه میان اصحاب علم و اندیشه و علمای فرق و مذاهب و ادیان و مکاتب رایج بوده است.شیخ آقا بزرگ تهرانی در«الذریعه»در حرف راء(ج 10 ص 173 به بعد)حدود چهارصد کتاب را نام می برد که به این موضوعات اختصاص دارد،این علاوه بر کتابهای فراوانی است که در عنوان آن«الردّ»نیامده و با کلمات دیگری آغاز شده است،یا در حرف نون با عنوان«نقض»و«نقد»آمده است.نیز ر.ک:«دائرة المعارف تشیّع»،ج 8 مدخل«ردیّه».
4- 4) .ر.ک:«الذریعة الی تصانیف الشیعه»،ج 10 ص 173.

اجوبة مسائل جار اللّه،سیّد عبد الحسین شرف الدین،مجمع جهانی اهل بیت.

پاسخ به بداندیشان،یا حمایت از اسلام و تشیّع،محمّد علی انصاری،1347 ش،قم.

پاسخ شبهاتی پیرامون مکتب تشیّع،عباس علی موسوی،ترجمه دکتر احمد بهشتی،سازمان تبلیغات اسلامی.

تاریخ معارف امامیّه،محمّد صالح مازندرانی،کتابفروشی معصومی،تهران.

تصویر شیعه در دائرة المعارف آمریکانا،(ترجمه و نقد مقالات شیعی دائرة المعارف آمریکانا)،محمود تقی زاده،مؤسسه شیعه شناسی.

الجزم،فی الرّد علی ابن حزم،شیخ کاظم حلّی.

الدعوة الأسلامیه الی وحدة السنة و الامامیة،ابو الحسن الخنیزی.

دفاع عن الکافی(2 جلد)،ثامر هاشم حبیب الحمیدی،مرکز الغدیر للدراسات الأسلامیه.

الردّ علی ردّ السقیفة،سیّد امیر محمّد موسوی کاظمینی.

الردّ علی کتاب«اصول مذهب الشیعة»،دکتر عبد القادر عبد الصّمد.

الشیعة المفتری علیه،خالد ابا ذر العطیّه.

الشیعة بین الحقایق و الاوهام،سیّد محسن الأمین،مؤسسة الاعلمی،بیروت،1397 ق.

شیعه پاسخ می دهد،سیّد رضا حسینی نسب،نشر مشعر.

شیعه و تهمت های ناروا،محمّد جواد شری،ترجمه محمّد رضا عطایی،آستان قدس رضوی.

الغدیر(ج 3)،علامۀ امینی،دار الکتاب العربی.

غدیر خم و پاسخ به شبهات از اهل سنّت(2 جلد)،عبد الصالح انتصاری،نشر داوری،قم.

غدیر خم و پاسخ به شبهات،عباسعلی انتصاری.

کتاب النقض،عبد الجلیل القزوینی.

کذبوا علی الشیعة،محمّد الرضی الرضوی(نقد ده کتاب).

للّه و للحقیقه،شیخ علی آل محسن،نشر مشعر.

مأة مسألة مهمّة حول الشیعة،سیّد مهدی محمّد السویج.

مع الخطیب فی خطوطه العریضة،لطف اللّه صافی گلپایگانی.

مع الدکتور علی احمد السالوس فی کتابه«فقه الشیعة الامامیة»،مرکز الغدیر.

ص:577

مع الدکتور موسی الموسوی فی کتابه«الشیعة و التصحیح»،مرکز الغدیر...

المقالات السنیّه فی کشف ضلالات احمد بن تیمیّه،شیخ عبد اللّه الهرری.

مناظرات علمی بین شیعه و سنّی،سیّد علی حسینی قمی،انتشارات نصر،قم 1382.

منهاج الشریعة،سیّد مهدی موسوی قزوینی.

منهج الرشاد لمن اراد السداد،شیخ جعفر الجناجی النجفی،مجمع جهانی اهل بیت.

منهج فی الانتماء المذهبی،صائب عبد الحمید،مرکز الغدیر.

نقض الوشیعة،سیّد محسن الأمین.

مرحوم علامۀ امینی در خلال مجلدات الغدیر،نقدهای علمی بر برخی کتابهای حدیثی،تاریخی و اعتقادی دارد که داوریهای غیرمنصفانه ای نسبت به شیعه داشته اند.

این کتابها شامل آثار کهن و قرون گذشته و تألیفات معاصرین می شود.نام بعضی از کتابهای نقدشده در«الغدیر»از این قرار است:«طبقات کبیر»ابن سعد،«سنن»ابن ماجه، «انساب الأشراف»بلاذری،«تاریخ الأمم و الملوک»طبری،«عقد الفرید»ابن عبد ربّه، «الفرق بین الفرق»عبد القاهر بغدادی،«الملل و النحل»شهرستانی،«تاریخ دمشق»ابن عساکر،«النهایه»ابن اثیر،«معجم الادباء»یاقوت حموی،«وفیات الأعیان»ابن خلّکان، «نهایة الإرب»نویری،«طبقات الحفّاظ»ذهبی،«البدایة و النهایة»ابن کثیر،«منهاج السّنه»ابن تیمیّه،«العبر»ابن خلدون،«الخظط المقریزیّه»مقریزی،«تاریخ الخلفاء» سیوطی،«ارشاد الساری»قسطلانی،«محاضرات تاریخ الأمم الاسلامیّه»محمّد الخضری.«الصواعق المحرقه»ابن حجر،«شذرات الذهب»ابن عماد،«نیل الأوطار» شوکانی،«روح المعانی»آلوسی،«الفتوحات الإسلامیه»زینی دحلان،«السنّة و الشیعه» رشید رضا،«الوشیعه»موسی جار اللّه،«حیاة محمّد»هیکل،«الصّراع بین الاسلام و الوثنیّه»قصیمی،«الجولة فی ربوع الشرق الأدنی»محمّد ثابت مصری،«تاریخ آداب اللغة العربیه»جرجی زیدان،«فجر الاسلام»،«ضحی الاسلام»و«ظهر الاسلام»احمد امین،«حیاة محمّد»امیل درمنگام،«عقیدة الشیعه»دانالدسن و دهها کتاب دیگر. (1)

ص:578

1- 1) .حماسۀ غدیر،ص 188.

گرچه بی مناسبت نیست فهرستی از کتابهای ضدّ شیعه نیز که هرروز نوشته می شود یاد شود،لیکن به خاطر آنکه«اشاعۀ فحشاء»و نشر اکاذیب نشود از آنها نام برده نمی شود،به علاوه از قرون اولیّه تا زمان حاضر،پیوسته این«شجرۀ خبیثه»شاخ و برگ خود را گسترده و حنظل دروغ و افترا،رویانده است و روزی نیست که عقده های ضد شیعی وهابیّون،به صورت کتابها و جزوه ها و مقاله هایی بر ضدّ مکتب اهل بیت و فرقۀ ناجیۀ شیعه،سر باز نکند و عفونت تهمتها و مجعولاتشان،مشام را نیازارد.ازاین رو اینگونه آثار،بی شمار است و محقّقان با آنها آشنایند و در کتابخانه های تخصّصی در دسترس پژوهشگران قرار می گیرد.-شیعه شناسی،اوصاف شیعه،کتابشناسی غدیر،

احتجاج و مناشده،کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین،کتابشناسی امام علی علیه السّلام.

نقش نگین-شعار امام علی علیه السّلام

نماز سیاسی

در روزهای واپسین عمر پیامبر و بیماری آن حضرت،هنگام صبح پس از اذان به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گفتند تا برای نماز به مسجد آید.حضرت فرمود:یکی با مردم نماز بخواند من در این حالم.در اینکه چه کسی به جای پیامبر نماز خواند،میان شیعه و اهل سنّت اختلاف است.برخی از اهل سنّت معتقدند که ابو بکر به مسجد رفت و امامت جماعت را بر عهده گرفت و این را گواه فضیلت او و دلیل بر جانشینی اش می دانند و آن نماز را دارای بار سیاسی می دانند.

امّا شیعه این را قبول ندارد.نقل شیخ مفید در این باره چنین است:«پس از آنکه پیامبر فرمود:کسی با مردم نماز بخواند،من حال ندارم،عایشه گفت:به ابو بکر بگویید.حفصه گفت:به عمر بگویید:پیامبر چون سخن آن دو را شنید و فهمید که آنان چه حرصی دارند که هرکدام پدر خود را خبر دهند و در این مورد دچار فتنه شده اند در حالی که هنوز پیامبر خدا زنده است!فرمود:دست بردارید،شما زنان همان فتنه انگیزان برای یوسفید.سپس از بیم آنکه مبادا یکی از آن دو(ابو بکر و عمر)پیش افتد و به نماز ایستد،خودش برخاست به

ص:579

مسجد رفت.پیامبر آن دو را دستور داده بود که به سپاه اسامه بپیوندند و فکر نمی کرد که در مدینه مانده باشند.چون سخنان عایشه و حفصه را شنید،فهمید که آنان نرفته اند.برای جلوگیری از فتنه و زدودن شبهه با همان ضعف حال که نمی توانست روی پا بایستد، برخاست،علی علیه السّلام و فضل بن عباس دستان آن حضرت را گرفتند،در حالی که از ضعف پایش به زمین کشیده می شد به سوی مسجد رفت و دید که ابو بکر پیشتر رفته و در محراب ایستاده است.با دستش اشاره فرمود که عقب برود.ابو بکر عقب رفت خود رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به جای او ایستاد و تکبیر گفت و نماز خواند،سپس به خانه برگشت و ابو بکر و عمر و جمعی از حاضران در مسجد را فراخواند و به آنان اعتراض کرد که:مگر نگفته بودم به سپاه اسامه بپیوندید،چرا از دستورم تخلف کردید؟و بعد،داستان خواستن قلم و کاغذ برای نوشتن چیزی که گمراه نشوند و جلوگیری عمر از انجام دستور و باقی قضایا. (1)

این قضیّه و حسّاسیتهای سیاسی آن نماز،محلّ بحث و جدلهای فراوانی میان شیعه و اهل سنّت است و منابع تاریخی اهل سنت اغلب می نویسند که پیامبر به ابو بکر گفت با مردم نماز بخواند...با توجّه به آنچه نقل شد،اصلا پیامبر خودش نماز خواند و ابو بکر را عقب زد و هیچ فضیلتی برای ابو بکر پدید نیامد،تا آنان بخواهند از نماز خواندن ابو بکر به جای پیامبر،بهره برداری سیاسی و تبلیغاتی به سود کاندیدای سقیفه کنند. (2)

-جیش اسامه،پنج شنبۀ شوم.

نماز هزار رکعت

از فضیلتهای مشهور علی بن ابی طالب علیه السّلام خواندن هزار رکعت در شب،یا در شبانه روز است.امام صادق علیه السّلام فرموده است:«إنّ علیّا آخر عمره کان یصلّی فی کلّ یوم و لیلة ألف رکعة» (3)علی علیه السّلام در آخر عمر،در هرشبانه روز هزار رکعت نماز می خواند.نماز هزار

ص:580

1- 1) .ارشاد ج 1 ص 183،بحار الأنوار،ج 22 ص 467.
2- 2) .به گفتار ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه،ج 13 ص 34 مراجعه شود.
3- 3) .تهذیب الأحکام،ج 3 ص 71 ح 215.

رکعت دربارۀ امام حسین علیه السّلام و امام سجاد علیه السّلام هم نقل شده است. (1)

علامۀ امینی در الغدیر،ضمن نقل تشکیک کسانی همچون ابن تیمیّه در این باره و فضیلت ندانستن آن و غیرممکن بودن هزار رکعت نماز در شب،به تحلیل زیبایی در این موضوع پرداخته،با نقل احادیث از پیامبر،فضیلت نماز خواندن بسیار را یادآور می شود و با بیان اینکه چنین عبادتهایی میان اهل نیایش و تهجّد پیوسته جاری بوده،نام کسانی را براساس منابع اهل سنّت می آورد که نقل شده هرشب نماز بسیار می خواندند،مثل صد رکعت،دویست رکعت،پانصد رکعت و...نام 14 نفر از بزرگان اهل سنّت را می برد که دربارۀ آنان،هزار رکعت نماز در شبانه روز در منابع اهل سنّت نقل کرده اند و آن را از فضایل ایشان شمرده اند.سپس می افزاید:ما خودمان از اصحاب خودمان کسانی را می شناسیم که هزار رکعت نماز در شب یا در شبانه روز در کمتر از هفت ساعت می خوانند،آن هم به صورت کامل و همراه با سورۀ توحید،هرچند ابن تیمیّه می پندارد این محال است!و می نویسد:چنین عبادتی چنان نیست که همۀ وقت شبانه روز را بگیرد،مخالف سنّت هم نیست،بلکه سنّت نبوی است و علما و اولیا هم چنان می کرده اند و هرکه بخواهد بیشتر بخواند. (2)

هرشب هزار مرتبه تکبیر می شنید از خلوت تو مستمع،ای سرور رجال

هریک علامتی ز ادای دوگانه ای طاعت چگونه ناطقه از وصف اوست لال (3)

-فضایل علی علیه السّلام.

نواصب

جمع ناصبی،یعنی کسانی که با ائمّه،با علی علیه السّلام یا با شیعیان آن حضرت و پیروان اهل بیت،دشمنی دارند.نصب به معنای دشمنی است.ناصب کسی است که به دشمنی اهل بیت یا پیروانشان تظاهر می کند.نواصب گروهی اند که آیین آنان بغض علی علیه السّلام است. (4)

ص:581

1- 1) .الغدیر،ج 5 ص 25.
2- 2) .همان،ص 30.
3- 3) .دیوان قصائد،ملا محسن آرانی،ص 68.
4- 4) .مجمع البحرین،واژه نصب.

در روایات،مخالفان اهل بیت و ناصبیان کافر به شمار آمده اند (1)و نیز محبّت علی علیه السّلام نشانۀ ایمان و دشمنی با او کفر و نفاق معرفی شده است. (2)به همین لحاظ،از رذالتهای باورنکردنی است که کسانی نسبت به خاندان پیامبر و حضرت علی علیه السّلام دشمنی و کینه داشته باشند.ازاین رو در بعضی احادیث،سعی شده که ناصبیان به دشمنان شیعه تفسیر شوند،نه دشمنان پیامبر و عترت او.از امام صادق علیه السّلام روایت است:«لیس النّاصب من نصب لنا أهل البیت،لأنّک لا تجد رجلا یقول:أنا ابغض محمّدا و آل محمّد،و لکنّ النّاصب من نصب لکم و هو یعلم أنّکم تتولّونا و تتبرّؤن من عدوّنا و إنّکم من شیعتنا» (3)ناصبی کسی نیست که دشمن ما خاندان پیامبر باشد،چراکه کسی را نمی یابی که بگوید من محمّد و آل محمّد را دشمن می دارم،بلکه ناصبی کسی است که دشمن شما باشد، چون می داند که شما همبستگی و ولایت ما را دارید و از دشمن ما بیزاری می جویید و از شیعیان مایید.

در عین حال،واقعیّت این است که هم کسانی بغض اهل بیت را داشته اند،هم دشمن پیروان آنان بوده اند و اکنون نیز کسانی یافت می شوند که یا به دلیل جهل و بی خبری،یا در اثر تبلیغات سوء و مغرضانه یا جوسازیهای دشمنان اسلام و مسلمین،به گروهی که شیعه و پیرو اهل بیت اند،کینه و عداوت داشته باشند.روایات فراوانی که دشمنی و عداوت با امیر المؤمنین و ائمه و اهل بیت را کفر و نفاق دانسته و اعمالشان را تباه شمرده،گویای این نکته است.امیر المؤمنین در حدیثی طولانی می فرماید:«أشدّ العمی من عمی عن فضلنا و ناصبنا العداوة بلا ذنب سبق اللّه إلیه منّا...و اللّه لا یحبّنی إلاّ مؤمن و لا یبغضنی الاّ منافق» (4)بدترین کوری آن است که کسی از درک فضیلت ما کور باشد و بی آنکه از ما سابقۀ گناهی سراغ داشته باشد با ما دشمن باشد.به خدا سوگند جز مؤمن کسی مرا دوست

ص:582

1- 1) .بحار الأنوار،ج 69 ص 131(باب کفر المخالفین و النصّاب).
2- 2) .همان،ج 39 ص 265(باب انّ حبّه ایمان و بغضه کفر و نفاق).
3- 3) .همان،ج 8 ص 369،ج 27 ص 233،ج 69 ص 131 و معانی الأخبار،ص 365.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 10 ص 111.

نمی دارد و جز منافق با من دشمنی نمی کند.ناصبیان گناه شیعه را همین می دانند که پیرو آیین و مرام اهل بیت اند.به قول ابن حمّاد در شعر خویش:

و ما ذنبنا عند النّواصب ویلهم سوی أنّنا قوم بما دنتم دنّا (1)

از سخنان پیامبر به علی علیه السّلام آن است که فرمود:«إنّ الشّقیّ کلّ الشّقیّ من عاداک و نصب لک و أبغضک» (2)شقی ترین فرد،کسی است که با تو دشمنی کند و بغض و کینۀ تو را در دل داشته باشد.احادیثی از این دست فراوان است و بدفرجامی و تیره دلی و بدسرشتی کسانی را نشان می دهد که نسبت به این انوار پاک دشمنی دارند.همچنانکه در احادیث آمده،عده ای هم با پیروان اهل بیت دشمن اند،چراکه آنان نسبت به تولّی و تبری پایبندند و از مخالفان ائمّه بیزار و این در نظر آن کوردلان،کم گناهی نیست!

هرکس که بغض شیر خدا در درون اوست آن سگ،پلیدنفس تر از ابن ملجم است. (3)

خوارج نهروان و اباضیّه از جمله ناصبیان بودند که به امیر المؤمنین دشنام می گفتند.

فرهنگ ناسزاگویی به امیر مؤمنان و دشمن ساختن مردم با آن حضرت از سوی معاویه و مروان و مغیره و...ترویج می شد.علاّمۀ امینی در جابه جای الغدیر،از کسانی همچون عبد اللّه بن علقمه،پدر و مادر سیّد حمیری،علی بن جهم،عبد اللّه بن معتز،سندی بن شاهک،اسد بن وداعه،خالد قسری،حریز بن عثمان،مغیرة بن شعبه،سعید بن مسیّب، مروان حکم،محمّد بن زیاد،عبد اللّه بن شقیق عقیلی و...یاد می کند که نسبت به امیر مؤمنان و شیعیان او و آل ابی طالب،دشمنی و عداوت و ناسزاگویی و هتّاکی داشتند. (4)

امروز نیز در سطح جهان،برخی نواصب وهّابی علیه اهل بیت و شیعه تلاش می کنند و دشمنی پایان ناپذیر با پیروان عترت دارند و در مناظرات آنان در شبکه های اینترنتی، خصومت و عناد و عداوتشان آشکار است. (5)-سبّ و لعن علی علیه السّلام،خوارج.

ص:583

1- 1) .الغدیر،ج 4 ص 159.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 38 ص 109،ج 39 ص 265.
3- 3) .دیوان سلمان ساوجی،ص 158.
4- 4) .ر.ک:«علی ضفاف الغدیر»،فاضل الحسینی المیلانی،ص 173.
5- 5) .از جمله ر.ک:«الأنتصار»،العاملی،مجموعۀ مناظرات شیعه با مخالفان در شبکه های اینترنت که تاکنون آن مباحث به

نهج البلاغه

نام کتابی که سیّد رضی(م 406)از خطبه ها،نامه ها و کلمات کوتاه و نغز امیر المؤمنین علیه السّلام گردآوری کرده است.دیگران هم پیش از سیّد رضی مجموعه هایی از سخنان آن حضرت را جمع کرده بودند، (1)امّا کار سیّد رضی جامع تر و منظّم تر بود.امام علی علیه السّلام،در دانش و فصاحت و زیبایی گفتار،سرآمد همگان بود و سخن او را بالاتر از کلام بشر و پایین تر از کلام خدا دانسته اند.نهج البلاغه به معنای روش بلاغت است.این کتاب 239 خطبه،79 نامه و 472 سخن کوتاه دارد و محتوای آن مسائل مختلف اعتقادی، اخلاقی،سیاسی و اجتماعی است.بیشتر خطبه ها و نامه ها مربوط به دوران زمامداری و خلافت آن حضرت است.این کتاب،از اعتبار و موقعیّت خاصّی برخوردار است و در طول قرنها صدها شرح و ترجمه به زبانهای مختلف بر آن نوشته شده است.مشهورترین ترجمه و شرح آن از مرحوم«فیض الأسلام»است.هزاران نفر با حفظ خطبه ها،نامه ها و فرازهای درخشان این کتاب،هم بهره های معنوی از آن برده اند و هم بر قدرت کلام و فصاحت گفتار خویش افزوده اند و نویسندگان،هزاران مقاله با الهام از محتوای غنی آن در مسائل اسلامی نگاشته اند.نهج البلاغه،کتاب حکمت و حکومت،عقاید و عرفان،اخلاق و تربیت،ادب و بلاغت،سیاست و جهانداری،تقوا و خودسازی،حکایت گذشتگان و عبرت از تاریخ،حالات قبر و برزخ و قیامت،معرفی اسوه های نیک و سرانجام خوبان و بدان و در یک کلمه کتاب زندگی و«برادر قرآن»است. (2)

«نهج البلاغه،سوگنامۀ فراق یاران و غربت دین باوران است،شقشقۀ رها شده از فرط

ص:584

1- 1) .استاد عزیز اللّه عطاردی در یک پژوهش سودمند،به 70 مورد اشاره و آن مجموعه ها را معرفی می کند.ر.ک:نشریۀ «گلستان قرآن»،شمارۀ 1 و 2،مقالۀ«کلام علی ما قبل نهج البلاغه».
2- 2) .برای آشنایی بیشتر با این کتاب،از جمله ر.ک:«شگفتیهای نهج البلاغه»،ترجمه فخر الدین حجازی،«کلام جاودانه»، محمّد رضا حکیمی«دانستنیهای نهج البلاغه»،حسین اسرار،«اسناد و مدارک نهج البلاغه»،محمّد دشتی،«شناخت نهج البلاغه»،همان،«نهج البلاغه چیست؟»هبة الدین شهرستانی،«یادنامۀ کنگرۀ نهج البلاغه»،«دانشنامۀ امام علی»،ج 12، فصلنامۀ«وقف،میراث جاویدان»شماره 25 و 26(ویژۀ نهج البلاغه).

اندوه است،بغض شکسته در گلو و آه افسرده در سینه است،بازتاب عهدشکنیهای دوستان ناآگاه و هم پیمانان سست اراده است،غمنامۀ«مظلومیّت عدل»و«محرومیّت حق»است.کلمات نهج البلاغه،قطرات شمع سوزان وجود علی علیه السّلام است که در شبهای تار «کوفه»سوخته و بر صفحۀ تاریخ چکیده است.جملات نهج البلاغه،لخته های خون دل مولاست.صفحات نهج البلاغه،لوح غم آگین و دردآجین«صبر جمیل»یعقوب یوسف از دست داده است.نهج البلاغه،منشوری چند بعدی است که هرزمان یک چهره اش می درخشد و برای هرکس یک بعد و برش آن متجلّی است،از هرمقوله ای مقاله ای دارد و برای هردردی درمانی،و برای هرنیازی پاسخی!» (1)

نهج البلاغه پیوسته اعجاب بزرگان اندیشه و سخن و قلم را برانگیخته و آنان را به ستایش این منشور جاویدان واداشته است که در این مختصر نمی گنجد. (2)

چند بیت از سرودۀ استاد محمّد حسین بهجتی شفق:

اندیشه غرق لذّت نهج البلاغه عالم رهین منّت نهج البلاغه

جان و دل و ادراک آگاهان عالم افتاده مست از نکهت نهج البلاغه

جوشد هزاران چشمه آب زندگانی از بندبند قامت نهج البلاغه

فقه و سیاست،اقتصاد و زهد و پرهیز گرد آمده در ساحت نهج البلاغه

اخلاق و ایمان،حکمت و اخلاق و عرفان باشد بار و بری از جنّت نهج البلاغه

-فیض الأسلام،سیّد رضی،کتابشناسی نهج البلاغه،بنیاد نهج البلاغه،کنگره هزاره نهج البلاغه،سخنان علی علیه السّلام.

نهج السّعاده

کتاب«نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه»،اثر محمّد باقر محمودی،در ده جلد، در پاسخ به شبهۀ مستند نبودن نهج البلاغه تألیف شده و همۀ خطبه ها،نامه ها،دعاها،

ص:585

1- 1) .مینای قلم،جواد محدثی،ص 192،بخشی از مقالۀ«نهج البلاغه کتاب دل».
2- 2) .ر.ک:فصلنامۀ«فرهنگ جهاد»،شمارۀ 21 و 22(ویژه نامۀ امام علی)،مقالۀ«نهج البلاغۀ امیر بیان از نگاه عالمان»،و «نهج البلاغه در بیان و قلم عالمان غیرشیعی»صحیفۀ حوزه(ضمیمۀ جمهوری اسلامی)اسفند 1379،شمارۀ 20.

وصیّتها و کلمات قصار امیر المؤمنین علیه السّلام را با ذکر سند و مدرک آنها و برخی سخنان مرسل را نیز استخراج و گردآوری کرده است. (1)این کتاب نوعی تکمله و مستدرک برای نهج البلاغه است و از سوی وزارت ارشاد اسلامی چاپ شده است.

-سخنان علی علیه السّلام،کتابشناسی نهج البلاغه،نهج البلاغه.

نه خدا،نه جدا-ها علیّ بشر کیف بشر

نهروان-جنگ نهروان،خوارج نهروان

نهضتهای شیعی

از آنجا که شیعیان دربارۀ حکومت،نظر خاصّ دارند و خلافت را ویژۀ امامان معصوم از اهل بیت می دانند،ازاین رو حکّام جور و خلفای غاصب را به عنوان«امام جائر» می شناسند و زیر بار آنان نمی روند.این تفکّر از صدر اسلام وجود داشت و نهضتهایی را پایه ریزی کرد.در عراق و حجاز و سرزمینهای دیگر،شیعه بر ضدّ حکّام جور شورش می کرد.نهضتهایی که بر ضدّ امویان و عباسیان در سده های آغاز در تواریخ ثبت شده بسیار است.گاهی شورشهای فردی بوده،گاهی حرکتهای عمومی که به فتح شهرها و مناطقی انجامیده و حکومتهایی هم برپا شده است.

در دورۀ امویان،قیام حجر بن عدی در کوفه،نهضت امام حسین علیه السّلام در عاشورا،قیام مردم مدینه و واقعۀ حرّه،قیام توابین در کوفه،خروج مختار و قیام ابراهیم پسر مالک اشتر را می توان نام برد.در دورۀ عباسیان هم شاهد حرکتهای انقلابی و نهضتهای شیعی هستیم،از قبیل:قیام نفس زکیّه(عبد اللّه محض)در حجاز،قیام ابراهیم بن عبد اللّه در بصره،قیام حسین بن علی(شهید فخّ)،جنبش زید بن علی و یحیی بن زید،قیام صاحب

ص:586

1- 1) .پژوهش در مورد اسناد نهج البلاغه و سخنان امام،سابقه ای دیرین دارد،از جمله کتابهای تألیف شده در این موضوع عبارتند از:«پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه»محمّد مهدی جعفری،«بحثی کوتاه پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن»رضا استادی،«استناد نهج البلاغه»امتیاز علی خان،«مصا در نهج البلاغه و اسانیده»4 جلد،عبد الزهرا الخطیب، «روشهای تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه»محمّد دشتی.

الزّنج(احمد بن عیسی)،قیام ابو مسلم خراسانی،قیام ابن طباطبا در کوفه،قیام ابو السّرایا و خروج محمّد دیباج. (1)امامان شیعه اغلب با این نهضتها که فرزندان فاطمه علیها السّلام در شهرها و آبادیها انجام می داند همراهی نمی کردند و به دلیل شرایط تقیّه یا آگاهی از اینکه آن قیامها به ثمر مطلوب نخواهد رسید،موضع طرفدارانه نمی گرفتند،هرچند ستایشهایی از برخی سران این قیامها(همچون مختار و زید بن علی)از سوی ائمّه نقل شده است.

-شیعه در تاریخ،صفویّه،دولتهای شیعی.

نیاز به حجّت الهی

انسان برای رسیدن به کمال بشری،حقایق دینی،صراط مستقیم و عمل صحیح به شریعت الهی نیازمند الگو و معیار و راهنماست.انبیای الهی و پیشوایان معصوم،حجتهای پروردگارند.هم شناخت آنها ضروری است،هم تبعیت از آنان.قرار دادن«حجت»برای بشر،از سنتهای الهی است و هرقومی هدایتگری لازم دارد «وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ» .امام، حجّت شناخته شدۀ پروردگار است و جعل امامت،نصب حجتها و نشانه ها و آیات برای آن است که انسان«راه»را گم نکند و با هدایت امام به«مقصد»برسد.مناظرۀ هشام بن حکم با عمرو بن عبید و تمثیلی که به جایگاه قلب برای هدایت اعضا زد و افزود که خدایی که برای اعضا و جوارح،امامی قرار داده است،چگونه انسانها را بدون پیشوای هادی رها می کند،معروف است. (2)

آنکه از سوی خدا حجّت قرار داده می شود،باید از جهت علم،عصمت،عدالت،تقوا، آگاهی،فکر و قدرت هدایتگری برتر از همه باشد و اینها اوصاف و شرایطی است که در «امام عادل»است.زمین هرگز خالی از حجّت نمی ماند.خدا بندگان را بی حجّت وانمی گذارد.بدون وجود امام،حجّت خدا بر مردم تمام نیست.اگر در روی زمین دو نفر هم

ص:587

1- 1) .در این زمینه ها از جمله ر.ک:«الانتفاضات الشیعیّه عبر التاریخ»هاشم معروف الحسنی،«جهاد الشیعه»سمیره مختار اللیثی،«تشیّع»برگرفته از دائرة المعارف تشیّع،ص 315(جنبشها و دولتها)،«امامان شیعه و جنبشهای مکتبی»محمّد تقی مدرسی،ترجمه حمید رضا آژیر.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 23 ص 7 و اصول کافی،ج 1 ص 169.

باشند،یکی حجت بر دیگری است.اگر حجّت نباشد،زمین مردم را در کام خود فرو می برد.اینها مضمون احادیثی است که نیاز انسان به حجّت را می رساند.امام صادق علیه السّلام می فرماید:کسی که بداند پروردگاری دارد،سزاوار است که موارد خشم و رضای آن پروردگار را هم بشناسد.خشم و رضای خدا هم جز با وحی یا گفتۀ پیامبر شناخته نمی شود.

پس اگر به کسی وحی نشود،باید درپی رسولان خدا برود و چون آنان را دیدار کند،در می یابد که ایشان حجّت خدایند و اطاعتشان واجب است.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله حجّت بر مردم بود،پس از او نیز«قرآن»و علی علیه السّلام حجت الهی بر مردم بودند... (1)در کتب حدیث،عنوانی خاص نیاز بشر به حجّت دیده می شود«باب الإضطرار إلی الحجّة»که اهمیت این موضوع را می رساند. (2)

-حجّت شناسی،امام شناسی،امامت،قرآن و عترت.

ص:588

1- 1) .اصول کافی،ج 1 ص 168 ح 2.
2- 2) .اصول کافی ج 1 ص 168 و بحار الأنوار،ج 23 ص 1 تا 56.

و

وارث پیامبر-میراث نبوّت

واقعۀ غدیر خم

موضوع امامت علی علیه السّلام و حدیث ولایت و حادثۀ غدیر خم به صورت گذرا از این قرار است:

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله چون دانست که وفات او نزدیک شده است،تصمیم گرفت به سفر حج برود و در آنجا با عموم مسلمانان دیدار کند و رهنمودهای کلّی را دربارۀ خط صحیح دین و انجام حج و پیشگیری از انحرافات ارائه دهد.آن آخرین حج پیامبر که در سال دهم هجری اتفاق افتاد،«حجة الوداع»نام گرفت.پیامبر اعلام کرده بود که این آخرین دیدار عمومی وی با مسلمانان است.جمع بسیاری از مدینه و مناطق دیگر آن سال به حج رفتند.پیامبر،بارها در مواقع گوناگون با آنان سخن گفت،از جمله در کنار چاه زمزم خطبه ای خواند.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در بازگشت به سوی مدینه،چون به منطقۀ غدیر خم در نزدیکی جحفه رسید،جایی که کاروانها از هم جدا می شدند و راه مدینه،عراق،یمن از هم جدا می شد،جبرئیل امین پیام مهمّی از سوی خدا آورد،تا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آن را به مردم ابلاغ کند،پیامی آن چنان حسّاس و حیاتی که اگر آن را نرساند،رسالت خدا را به انجام

ص:589

نرسانده است و آن نصب علی علیه السّلام به عنوان جانشین خود بود.آیۀ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ.. . (1)حامل همین پیام بود.پیامبر دستور داد همه درنگ کنند.خود فرود آمد،به کاروانها هم فرمود تا فرود آیند،رفتگان برگردند،بازماندگان برسند و همه آن روز(که روز 18 ذی حجّه بود)در آن صحرای گرم گرد آیند.جمعیّت حاضر در وادی غدیر خم را تا 120 هزار هم نقل کرده اند.پس از نماز،دستور داد تا از جهاز شتران منبری برافرازند.همه با اشتیاق آمادۀ شنیدن سخنان پیامبر بودند.حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله از زحماتی که در راه هدایت آنان و تبلیغ دین خدا کشیده بود با آنان سخن گفت،توصیه های فراوانی کرد،نسبت به مراعات حقوق ثقلین(قرآن و عترت)تأکید نمود.از آنان اقرار گرفت که طبق آیۀ قرآن برآنان ولایت دارد و از خودشان نسبت به آنان اولی است.سپس دست علی علیه السّلام را گرفت و بالا برد تا آنکه همه او را دیدند و شناختند و با صدای بلند و رسا فرمود:«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه...».امیر المؤمنین علیه السّلام را رسما و با آن مراسم باشکوه و جلوه های به یادماندنی به جانشینی خود و امامت بر مسلمین نصب کرد و آنان را ملزم ساخت که از او اطاعت کنند و از فرمانش سرپیچی نداشته باشند.آن روز،روز مهمّی بود و عید به شمار می آمد،مردم دسته دسته آمدند و به علی علیه السّلام تبریک گفتند.این به فرمان حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله بود که برای علی علیه السّلام خیمه ای زدند و همه آمدند و به آن حضرت با عنوان«امیر المؤمنین»سلام دادند و تهنیت گفتند.ابو بکر و عمر در صدر کسانی بودند که برای تهنیت گویی آمدند و سخن عمر(بخّ بخّ لک یا علی...)در تواریخ آمده است.دست دادن مردم با امیر مؤمنان و تهنیت گویی برای امامت،همراه بود با بیعت با آن حضرت.

همسران پیامبر و زنان دیگری که در کاروان بودند،با قرار دادن دست خود در ظرف آبی که دست علی علیه السّلام هم در آن بود،با وی بیعت کردند.

پس از انجام این مراسم،آیۀ اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (2)نازل شد و پیامبر،خدا را شکر کرد و بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت الهی به ادای رسالت و تعیین علی علیه السّلام برای ولایت،شاکرانه تکبیر گفت.

ص:590

1- 1) .مائده،آیه 67.
2- 2) .مائده،آیۀ 3.

در همان صحنه،حسّان بن ثابت از پیامبر اجازه خواست تا این واقعه را به شعر بسراید و قصیدۀ معروف خود را«ینادیهم یوم الغدیر نبیّهم...»خواند و پیامبر دعایش کرد.کاروانها هرکدام به سوی مقصد خویش حرکت کردند.امّا آیا آن پیمانها و بیعتها استوار ماند؟و آیا به فرمان خدا و رسول در مورد جانشینی حضرت امیر عمل شد و وصیت پیامبر مورد توجّه قرار گرفت؟حوادث پس از رحلت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله نشان داد که بسیاری پیمان شکستند و به بیعت وفادار نماندند و حادثۀ غدیر را انکار کردند و در سقیفه،خلافت را به دیگران سپردند و اهل بیت و علی بن ابی طالب علیه السّلام را خانه نشین و منزوی ساختند. (1)

-آیة اکمال دین،حدیث ولایت،امیر المؤمنین،غدیر خم،مولی،عید غدیر،آیۀ تبلیغ،خطبۀ غدیریّه.

والیان علی علیه السّلام-کارگزاران حکومت علوی

ودایع رسالت و امامت

رسالت و امامت،منصبی الهی و از سوی خداوند است.همۀ مسؤولیتها،اختیارات و ولایتی که پیامبر خدا دارد،به امام و جانشین می رسد و منصب امامت از سوی هرامام به امام بعدی سپرده می شود و بشر نقشی در انتخاب پیامبر و امام معصوم ندارد.در روایات فراوان،از تحویل دادن وسایلی از سوی پیامبر به حضرت علی علیه السّلام و از طرف او به امام حسن و همچنین امامان بعدی یاد شده،نیز از انتقال علوم و معارف الهی به حجت بعدی، که نشان دهندۀ خطّ خدایی در این مسأله است.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هنگام وفات،هزار باب علم به حضرت علی آموخت و سپرد که از هرباب،هزار باب دیگر گشوده می شد.همچنین پیامبر،در آن لحظات،انگشتر خویش را درآورد و به علی علیه السّلام داد،همچنین شمشیر،زره و همۀ سلاحهای خود را درخواست کرد و همه را به علی علیه السّلام داد،حتی شالی را که هنگام جنگ،از روی زره بر کمر خویش می بست،آن را هم به علی علیه السّلام داد و فرمود:به نام خدا برخیز و به خانه ات برو. (2)

ص:591

1- 1) .واقعۀ غدیر را به طور تفصیل در کتب تاریخ ذکر کرده اند،نیازی به ذکر منبع نیست.ر.ک:«الغدیر»،ج 1،«بحار الأنوار»، ج 37 ص 108 تا 253.«موسوعة الأمام علی بن ابی طالب»ج 2 ص 251 و«حسّاسترین فراز تاریخ».
2- 2) .ارشاد مفید،ج 1 ص 185.

امامان معصوم،پیوسته از این سخن می گفتند که انگشتر پیامبر،ذو الفقار علی،جامۀ آن دو بزرگوار،عمامۀ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و...پیش ماست و پس از هریک از ما به امام بعدی می رسد.این نشانۀ پیوند گسست ناپذیر امامان با یکدیگر و آنان با رسالت و نبوت و بیانگر خواست و مشیت و سنّت الهی در انتقال ولایت و هدایت امت به آن بزرگواران است و هر یک از آن وسایل هم سمبل و رمز یکی از جهات و شؤون پیشوایی است،مثل سیاست و حکومت،شجاعت،سیادت و شرافت خانوادگی که در شمشیر و زره و انگشتر و عمامه و ردا و جامه و علوم الهی تبلور می یابد.حتی در واقعۀ کربلا،سیّد الشهدا در آستانۀ شهادت، نامه ای را به دخترش فاطمه سپرد که او آن را به امام سجّاد تحویل داد،نیز به فرزندش امام سجاد وصیت کرد و او را وصیّ خود قرار داد،اسم اعظم و میراثهای انبیا را به او تسلیم کرد و به وی یادآور شد که علوم،مصاحف،و سلاح را به امّ سلمه(در مدینه)تحویل داده و سفارش کرده که همه را به وی تحویل دهد. (1)-کتاب علی علیه السّلام،میراث نبوت،وصایت.

وصایت

به معنای جانشینی از کسی در انجام همۀ اموری که برعهده و در حیطۀ قدرت و اختیارات او بوده است و معمولا این منصب به پس از فوت موصی مربوط می شود. (2)آن کسی که عهده دار این مسؤولیت می شود،«وصیّ»است.در بعد اعتقادی،پیامبران الهی اوصیایی داشته اند که پس از آنان بار تبلیغ دین و بیان شریعت را برعهده داشتند.مثلا شیث،وصیّ آدم،سام وصیّ نوح،یوحنّا وصیّ هود،اسحاق وصیّ ابراهیم،یوشع وصیّ موسی،شمعون وصیّ عیسی و امام علی علیه السّلام وصیّ حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله بوده اند و سلسلۀ اوصیای پیامبران،شأن و منزلتی والا داشته اند.در جانشینی پیامبر اسلام و امامت امامان پس از او همین سمت و منصب الهی بوده است و ائمّه،اوصیای پیامبر بوده اند و حضرت علی علیه السّلام سیّد الأوصیاء و وصیّ محمّد صلّی اللّه علیه و آله به شمار می آمد و این لقب برای او مشهور بوده است.علامۀ مجلسی بابی مستقل گشوده و احادیث مربوط به«وصیّ»بودن و سرور

ص:592

1- 1) .موسوعة کلمات الامام الحسین،ص 487.
2- 2) .ر.ک:«مجمع البحرین»،واژۀ وصیّ.

اوصیا بودن امام علی علیه السّلام و کاربرد این لقب در اشعار شعرای صدر اسلام را آورده است (1)و می گوید بیشتر این روایات تصریح دارد که مقصود از وصایت،همان«خلافت عظمی» است. (2)در تاریخ انبیا،برای تداوم این خطّ نورانی،سلسلۀ اوصیا عهده دار تداوم راه پیامبران بوده اند و انتخاب وصیّ هم به امر الهی بوده است و نام یکایک اوصیا در منابع روایی آمده است. (3)-وصیّ،القاب و کنیه های علی علیه السّلام،خلافت.

وصیّ

به معنای کسی که حق حفظ و تصرّف در چیزی به او داده می شود.«وصیّ»از لقبهای حضرت علی علیه السّلام است و پیامبر بارها او را به عنوان وصیّ خویش معیّن و معرّفی کرده است؛چه در اوایل بعثت و ماجرای اطعام قریش و حدیث یوم الدّار و چه در واپسین روزهای عمر خویش. (4)تعبیر«هذا أخی و وارثی و وصیّی»از آن جمله است.

وصایت در اسلام،همان خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است که امیر مؤمنان و ائمۀ دیگر هم این نقش و سمت را داشته اند و از حضرت علی علیه السّلام در روایات به عنوان سیّد الأوصیاء،سیّد الوصیّین،وصیّ النبّی و...یاد شده است:«إنّ أفضل الأوصیاء وصیّ محمّد». (5)اطلاق این لقب بر آن حضرت چنان شهرت داشته که گاهی به تنهایی به کار می رفته و با گفتن«وصیّ»،ذهنها به آن امام متوجّه می شده است.خود علی علیه السّلام در شورای انتخابات خلیفه به آنان فرمود:شما را به خدا قسم،آیا برای پیامبر خدا جز من«وصیّ» می شناسید؟گفتند:نه. (6)در اشعار و گفته های دیگران نیز از آن حضرت با همین لقب بسیار یاد شده است. (7)

ص:593

1- 1) .بحار الأنوار،ج 38 ص 1.
2- 2) .همان،ص 20.
3- 3) .همان،ج 23 ص 57.نیز ر.ک:«امام شناسی»،حسینی تهرانی،ج 2 ص 229 تا 275.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 38 ص 1 تا 26(باب انّه الوصیّ و سیّد الاوصیاء).
5- 5) .کافی،ج 1 ص 450.
6- 6) .بحار الأنوار،ج 38 ص 1.
7- 7) .به مواردی از اشعار شاعران در کتاب«امامت»حسن زاده آملی ص 146 به بعد و«موسوعة الامام علی بن ابی طالب» ج 2 ص 121 مراجعه کنید.

وصیّت و وصایت و وصیّ،بار اعتقادی و ولایی دارد و تعدادی از محقّقان در موضوع امامت،به نگارش کتابهایی در اثبات وصیّ بودن علی علیه السّلام نوشته اند که به معنای اثبات امامت بلافصل اوست. (1)مقام وصایت،ضرورت اطاعت از وصیّ را هم همراه دارد.به فرمودۀ امام صادق علیه السّلام:«اشرک بین الأوصیاء و الرّسل فی الطّاعة»،اوصیا و پیامبران در اطاعت،مشترک قرار داده شده اند. (2)

علی به جای محمّد،به انتخاب خدا خبر دهید بشیری نذیر می آید

کسی به سختی سوهان،به سختی صخره کسی به نرمی موج حریر می آید

خبر دهید:که دریا به چشمه خواهد ریخت خبر دهید به یاران،غدیر می آید (3)

-وصایت،خلیفه،ولایت.

ولایت

دوستی کردن،یاری دادن،همبستگی،به دست گرفتن کاری،فرماندهی داشتن،حق تصرّف و دخالت در کاری داشتن و...معانی دیگر.آنچه در کاربرد شیعی و کلامی از آن فهمیده می شود داشتن حقّ سرپرستی و اولویّت در تصرّف نسبت به کسی یا چیزی و نوعی حقّ حاکمیّت و ادارۀ امور است.صاحب این حق را«ولیّ»و«مولی»گویند و طبق این تعریف،لزوم اطاعت از حرفها و اوامر صاحب ولایت نیز روشن است.انواع ولایتها عبارت است از:ولای محبت و قرابت،ولای امامت،ولای زعامت و ولای تصرّف. (4)

حق ولایت در درجۀ نخست،از آن خداست،او ولیّ و مولای اهل ایمان است اَللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا (5)،در درجۀ بعد ولایت از آن پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله است و قرآن او را از خود مؤمنان نسبت به خودشان سزاوارتر می شمارد اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ (6)و در مقابل حکم و داوری و تصمیم پیامبر خدا کسی اختیار ندارد که مخالفت کند و همه باید

ص:594

1- 1) .مثل«اثبات الوصیة»مسعودی،«اثبات الوصیّه»هشام بن حکم،«اثبات الوصیّة»علامه حلّی و...
2- 2) .اصول کافی،ج 1 ص 186.
3- 3) .مرتضی امیری،کیهان فرهنگی،شماره 170 ص 89.
4- 4) .برای توضیح بیشتر،ر.ک:«ولاءها و ولایتها»از شهید مطهری.
5- 5) .بقره،آیه 257،نیز سوره محمّد،آیه 11 دربارۀ مولی و سورۀ مائده آیه 55 دربارۀ ولایت خدا و رسول و آنانکه درحال رکوع انفاق می کنند.
6- 6) .احزاب،آیه 6.

تسلیم محض باشند وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ.. .. (1)در نوبت بعد،این ولایت به امامان معصوم می رسد که جانشینان پیامبرند و اطاعت آنان به عنوان«اولو الأمر»،در کنار اطاعت خدا و رسول،واجب است (2)در عصر غیبت امام زمان علیه السّلام نیز آنچه به نام«ولایت فقیه»مطرح است،ریشه در ولایت امام دارد و رهبری جامعه با فقیه جامع الشرایط عادل و آگاه است و اطاعت از او نیز لازم است.آنچه امامت ائمّه را استوار می سازد،همان«ولایت»ایشان است و حقّی است که خدا برای آنان قرار داده و پیوند امامت و ولایت را نشان می دهد.

ولایت،به معنای محبت قلبی و علاقه مندی تنها نیست،نوعی پیوند مستحکم مرامی و هم خطی و همسویی در فکر و عمل میان مجموعه ای از انسانها و میان آنان و رهبرشان است که به جبهه گیری و صف آرایی فکری و عملی در مقابل مخالفان تفکّر توحیدی و امّت اسلامی می انجامد.

«جبهۀ واحد و پیوسته ای که در حقیقت،بانی مدینۀ فاضله اسلامی است،پس از تشکیل واحد عظیم«امّت»،در سطح عمومی مؤمنین و معتقدین به دین گسترش می یابد و اصل«ولایت»در موضعگیریهای داخلی و خارجی امت اسلام تجلّی می کند...حفظ و رعایت این هردو رویۀ«ولایت»(اتصال و ارتباط و وابستگی داخلی و جدایی و تأثیر ناپذیری و عدم وابستگی خارجی)مستلزم وجود یک قدرت متمرکز و مسلّط است که در حقیقت،واحد تبلوریافته ای از همۀ عناصر مثبت و سازندۀ اسلام باشد(امام-حاکم اسلامی)و نیز مستلزم آن است که رابطه ای عمیق و نیرومند همۀ آحاد امت را به شخص حاکم(امام)یعنی محور اساسی فعالیت و نشاط عمومی جامعه پیوند زند و آنان را با او وابسته سازد...یک جامعه در صورتی دارای«ولایت»است که در آن«ولیّ»مشخص بوده و عملا مصدر و الهام بخش همۀ نشاطها و فعالیّتهای زندگی باشد و یک فرد در صورتی دارای ولایت است که شناخت درستی از«ولی»داشته و برای هرچه بیشتر وابسته و مرتبط ساختن خود به او-که مظهر«ولایت خدا»ست-دائما در تلاش و کوشش به سر برد...«ولیّ»جامعۀ اسلامی-یعنی آن قدرتی که همۀ فعالیتها و نشاطهای

ص:595

1- 1) .همان،آیه 36.
2- 2) .نساء،آیه 59.

فکری و عملی را رهبری و اداره می کند-خداست،و هرآنکه خدا وی را-به نام یا به نشان-به ولایت بگمارد.» (1)

ولایت و تولّی،رابطه ای دو جانبه است،چراکه ولاء و تولّی،نوعی همبستگی و نزدیکی بین دو چیز است،به نحوی که فاصله ای میان آن دو نباشد.«ولایت علی را پذیرفتن»،یعنی التزام به حکومت علوی با همۀ ابعاد و ضوابط و شرایطش با پیروی از او به عنوان یک سرمشق و الگو،تسلیم بودن تنها در برابر او،پیوند با او و گسستن و رها شدن از هرولایتی دیگر و دفع نیروها و قطبها و عوامل مخرّب و ناهمساز با ولایت امام.در این ولایت دوجانبه،از یک سو امامان معصوم و حجّتهای الهی بر امّت«ولایت»دارند،از سویی پذیرش ولایت آنان و تبعیت و تسلیم بودن و موالات و تولّی با آنان،تکلیف و وظیفه است و چنین ولایتی،هم موجب سعادت اخروی و ورود به بهشت است،هم مایۀ نجات و وحدت و قدرت امت اسلام در دنیاست و قطعا ولایت باید همراه با برائت از دشمنان هم باشد.به فرمودۀ امام رضا علیه السّلام:«کمال الدّین ولایتنا و البرائة من عدوّنا». (2)

آنچه حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در غدیر خم و موارد متعدد دیگر با عبارتهای گوناگون بر آن تأکید داشت،بیان همین حقیقت بود و«حدیث ولایت»که آن روز از زبان آن حضرت شنیده شد،اثبات امامت علی بن ابی طالب علیه السّلام بود که فرمود:«إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم،فمن کنت مولاه فعلیّ مولاه،أللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه...»، (3)خداوند مولای من است و من مولای مؤمنانم و من از خود آنان برایشان شایسته ترم،پس هرکه را من مولای او بودم،علی علیه السّلام مولای اوست،خدایا هرکه را با او دوستی و ولایت داشته باشد دوست بدار و با هرکس که با او دشمنی کند دشمنی کن....نیز فرمود:«من آمن بی و صدّقنی فلیتولّ علیّ بن ابی طالب،فإنّ ولایته ولایتی و ولایتی ولایة اللّه» (4).

بحث ولایت،بحثی گسترده است،ولایت تکوینی و تشریعی نیز در این موضوع

ص:596

1- 1) .طرح کلّی اندیشۀ اسلامی در قرآن،سیّد علی حسینی(خامنه ای)،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1377،صفحات 111، 116،126(با تلخیص).
2- 2) .اهل البیت فی الکتاب و السنّه،ص 378.
3- 3) .الغدیر،ج 1 ص 11.
4- 4) .کنز العمّال،ج 11 ص 611.

می گنجد. (1)رابطۀ ولایت با محبت و عمل نیز از نکات مهمّ است،معنای ولایت و مولی از دیرباز مورد مناقشۀ بسیار میان شیعه و اهل سنّت در کتابهای کلامی بوده است که باید به منابع مفصّل تر رجوع کرد. (2)-اولو الأمر،آیۀ اولی الأمر،امامت،مولی،امام شناسی،ولایتی،ولایت فقیه.

ولایت علوی،حیات محمّدی علیه السّلام

زیستن و مردن بر روال حیات و ممات نبوی،آرزوی هرمسلمان است.در خواسته های ما در ادعیه نیز آمده است که:«أللّهمّ أحینا حیاة محمّد و أمتنا ممات محمّد»،ما را به حیات محمّد زنده بدار و به ممات او بمیران.امّا چگونه و با چه شرایط و زمینه هایی؟در احادیث،از جمله آنچه که حیات و ممات انسان را در این مدار قرار می دهد،«ولایت علی و امامان»به شمار آمده است.حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن غرسها ربّی،فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بالأئمّة من بعدی...»، (3)هرکس دوست دارد که بر حیات من زندگی کند و بر ممات من بمیرد و در بهشت جاودانی که خدا آن را کاشته و رویانده ساکن شود،پس از من با علی علیه السّلام و دوستدار او دوستی کند و به امامان پس از من اقتدا کند.در حدیث دیگری آمده که فرمود:«من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت میتتی...فلیتمسّک بولایة علیّ بن أبی طالب» (4)که تمسّک به ولای علی علیه السّلام موجب دست یافتن به حیات محمّدی شمرده شده است.این مضمون در روایات متعددی آمده (5)و تولای اهل بیت و اوصیای پیامبر و تسلیم بودن در مقابل فضایلشان و دشمنی با دشمنانشان را یادآور شده و تعلیل آورده که اینان عترت من و پارۀ تن منند،شما را گمراه نمی کنند و با علم و دانشی که دارند به خدا و

ص:597

1- 1) .دربارۀ ولایت تکوینی به بحث مبسوطی در«امام شناسی»علامه حسینی طهرانی،ج 1 مراجعه کنید.
2- 2) .از جمله:«الغدیر»ج 1 ص 362،«نفحات الأزهار»(خلاصۀ عبقات)ج 15 و 16،«موسوعة الإمام علی بن ابی طالب»، ج 2 ص 197،«فیض القدیر»(خلاصۀ عبقات)شیخ عباس قمی.
3- 3) .احقاق الحقّ،ج 5 ص 111،بحار الأنوار،ج 23،اثبات الهداة،ج 3 ص 19.
4- 4) .بحار الأنوار،ج 40 ص 81.
5- 5) .از جمله در بحار الأنوار،ج 23 صفحات 110،123،136،137،153،248 و...نیز در ج 36 صفحات 247،248، 227،269.

بهشت راهنمایی می کنند.اینگونه است که حیات محمّدی در سایۀ ولایت علوی پدید می آید و رسیدن به رضای خدا با تمسّک به ولایت و اطاعتشان فراهم می گردد.

-حقوق اهل بیت،ولایت.

ولایت فقیه

جهانی و همیشگی بودن آیین اسلام،ایجاب می کرد که پس از رحلت پیامبر،حکومت دینی آن حضرت تداوم یابد و رهبری امت اسلامی پس از او در قالب امامت و ولایت امام معصوم،برعهدۀ«اولی الأمر»باشد.«غدیر»،فلسفۀ سیاسی اسلام بود و ضامن تداوم آن اهداف و نظام.به همان دلیل که با درگذشت پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله اسلام پایان نیافت و رهبری به دوش امیر مؤمنان و امامان دیگر قرار گرفت،در عصر غیبت امام زمان علیه السّلام نیز این رهبری بر دوش صالح ترین و دین شناس ترین و آگاه ترین رهبران اسلامی است که از آن به «ولایت فقیه»تعبیر می شود.حقّ سرپرستی امّت از سوی ولیّ فقیه و هدایت و رهبری مردم در این روزگار،هم به دلایل نقل و روایی و هم به دلیل عقلی با فقیهان جامع الشرایط است.آنگونه که امامان حجّت الهی بر مردمند،فقها نیز از سوی ائمّه به عنوان «حجّت»بر مردم معرفی شده اند و به تعبیر امام زمان در حدیث حوادث واقعه:«فإنّهم حجّتی علیکم و أنا حجّة اللّه» (1)،که می رساند آنان حجت آن حضرت بر مردمند و او حجت خداست بر مردم.دلیل عقلی آن نیز از خود قوانین دین و کیفیّت آیین اسلام برمی آید.

امام خمینی می فرماید:«ولایت فقیه از موضوعاتی است که تصوّر آنها موجب تصدیق می شود و چندان به برهان احتیاج ندارد.به این معنی که هرکس عقاید و احکام اسلام را حتّی اجمالا دریافته باشد،چون به«ولایت فقیه»برسد و آن را به تصور آورد،بی درنگ تصدیق خواهد کرد و آن را ضروری و بدیهی خواهد شناخت.» (2)

ولایت فقیه به معنای ادارۀ جامعۀ اسلامی در عصر غیبت زیر نظر و رهبری فقیهی است که هم علم به قانون خدا داشته باشد و هم عدالت و پاکی و لیاقت و مدیریّت و

ص:598

1- 1) .وسائل الشیعه،ج 18 ص 101.
2- 2) .حکومت اسلامی،امام خمینی.(مقدّمه).

کفایت داشته باشد و این همان«تداوم غدیر در عصر غیبت امام معصوم»است.در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز مشروعیت نظام در سایۀ ولایت فقیه دانسته شده و حدود و اختیارات آن ترسیم گشته است. (1)در زمینۀ ولایت فقیه،مباحثی از این قبیل وجود دارد:فقیه کیست؟مجتهد کیست؟مرجع تقلید کدام است؟چه کسی می تواند مجتهد و فقیه شود و کدام فقیه و با چه شرایطی ولایت دارد؟ولیّ فقیه چگونه انتخاب می شود و حدود و اختیارات و مدّت آن کدام است و...که در کتابهای مفصّل تر و اختصاصی به این مباحث پرداخته است. (2)-حجت شناسی،امام خمینی و غدیر،فلسفۀ سیاسی اسلام.

ولایت نامه

عنوان برخی آثار به نظم و نثر است که دربارۀ مسائل اعتقادی،عرفانی،ولایی و گاهی فقهی است.شیخ آقا بزرگ در«الذریعه»(ج 19 و 25)،تعدادی از آنها را در عنوان«ولایت نامه»یا«مثنوی ولایت نامه»نام برده است.نیز در ذیل عنوان«ولایت»یا«رسالة فی الولایه»یا«کتاب الولایه»و...نام برخی از تألیفات شیعه در این زمینه را آورده است.

-ادبیات شیعی،مثنویهای ولایی،مدایح علوی.

ولایتی

منسوب به ولایت،طرفدار ولایت،کسی که دم از ولایت می زند و خود را طرفدار ولایت علی علیه السّلام و اهل بیت معرفی می کند.این اصطلاح در فرهنگ سیاسی معاصر به کسانی گفته می شود که با شعار ولایت،با خط مبارزه با طاغوت و جهاد با دشمن و حکومت ولایت فقیه و نظام جمهوری اسلامی و جریانات وابسته به انقلاب اسلامی و نظام،برخوردی بی تفاوت و گاهی خصومت آمیز داشته و دارند.در دوران مبارزه و پس از پیروزی انقلاب این تعبیر بیشتر به کار می رفت.یک نماد از آن تفکر،در«انجمن حجّتیه»

ص:599

1- 1) .قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،اصلهای 5 و 107 تا 112.
2- 2) .از جمله ر.ک:«حکومت اسلامی»امام خمینی،«سرچشمه های قدرت»شهید صدر،«حاکمیت در اسلام»موسوی خلخالی«ولایت فقیه و حاکمیت ملّی»طاهری خرّم آبادی،«نظریة ولایة الفقیه»حیدر آل حیدر،«حکومت اسلامی و ولایت فقیه»مصباح یزدی،«ولایت فقیه به زبان ساده»جواد محدثی.

نمایان بود.

امام راحل قدس سره دربارۀ اینگونه روحانی نمایان که قبل از انقلاب،دین را جدا از سیاست می دانستند و سر بر آستانۀ دربار می ساییدند و پس از انقلاب،به روحانیون انقلابی تهمت وهّابیت می زدند،می فرماید:«دیروز حجتیّه ای ها مبارزه را حرام کرده بودند و در بحبوحۀ مبارزات مردم،تمام تلاش خود را نمودند تا اعتصاب چراغانی نیمۀ شعبان را به نفع شاه بشکنند (1)،امروز انقلابی تر از انقلابیون شده اند!ولایتیهای دیروز که در سکوت و تحجّر خود آبروی اسلام و مسلمین را ریخته اند،در عمل پشت پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت را شکسته اند و عنوان«ولایت»بر ایشان جز تکسّب و تعیّش نبوده است،امروز خود را بانی و وارث ولایت نموده و حسرت ولایت دوران شاه را می خورند...» (2)

ولای علی علیه السّلام-حبّ علی علیه السّلام

وهّابیت

یک فرقۀ انحرافی که پیروان افکار«محمّد بن عبد الوهّاب»به آن معتقدند و با عقاید افراطی که عمدتا برگرفته از سخنان«ابن تیمیّه»است،در مقابل اکثریت مسلمانان قرار دارند.مؤسس این فرقه،محمّد بن عبد الوهاب(1111-1206 ق)اهل نجد در عربستان بود،پس از آموختن دانش در مدینه،بصره،بغداد و ایران به حجاز بازگشت و دعوت خود را که الهام گرفته از اندیشه های ضدشیعی«ابن تیمیّه»بود آغاز کرد و به سرزمینهایی لشکر کشید و به بهانۀ گسترش توحید و مبارزه با بدعتها و عقاید شرک آلود به غارت و خونریزی پرداخت.افکار او در میان جمعی رواج یافت و با تأثیرگذاری بر حاکمان عربستان،حکومت وهابی در آن کشور قدرت گرفت.

در سالهای بعد،در نقد افکار آنان،حتی از سوی اهل سنّت کتابهایی نوشته شد و

ص:600

1- 1) .اشاره به تصمیم خط انقلاب در دوران مبارزه که به عنوان افشای جنایات شاه و بزرگداشت شهدا و اعتراض به رژیم طاغوت،جشنهای نیمۀ شعبان برگزار نشود و حجتیه ای ها با تعطیل آن برنامه های جشن،مخالفت و کارشکنی کردند.
2- 2) .صحیفۀ نور،ج 21 ص 93.

بی پایه بودن معتقداتشان تبیین گشت.از مجموعۀ رفتارها،کتابها،سخنان و مواضع وهابیان چنین برمی آید که آنان همۀ این کارها را بدعت و شرک و حرام می دانند:زیارت قبور اولیای الهی،گنبد و بنا ساختن بر قبرها،نماز و دعا کنار قبور اولیا،تبرّک به آثار انبیا و اولیا و حرمهای مقدس،صدا زدن انبیا و اولیا پس از فوتشان و استغاثه به آنان،کمک خواستن از مردگان و توسل به اولیای الهی،شفاعت خواستن،قسم خوردن به غیر خدا،نذر برای پیامبر یا ولیّ خدا،برپایی جشن و عزا در اعیاد و وفیات،تعمیر و تزیین قبور،سجده بر تربت یکی از اولیا،روشن کردن چراغ بر سر قبرها،اقامۀ عزا و فاتحه برای مردگان و....

وهابیان،نوعی جمود فکری و قشری گری و تحجّر دارند و بخصوص با شیعیان خصومت بیشتری می ورزند و با دستاویز قرار دادن«سنّت»،بسیاری از اعمالی را که شیعیان و مسلمانان دیگر با تمسّک به سنّت عملی پیامبر و ائمّه و صحابه و مسلمانان صدر اسلام انجام می دهند شرک می دانند و با بدترین عبارتها می کوبند.این فرقه که از آغاز پیدایش آن در قرن دوازده هجری با مساعدت انگلیسیها به سرعت گسترش یافت، همواره نقش تفرقه افکنی در بین مسلمانان داشته و با ایجاد سازمانهای تبلیغی و سیاسی، در تبلیغ اندیشه های خود در جهان اسلام کوشش کرده و از پشتیبانی با واسطه یابی واسطۀ دشمنان اسلام برخوردار بوده است و از اهل سنّت نیز بسیاری در مقابل آنان موضع دارند و در نقد اعمال و افکارشان سخن گفته و کتاب نوشته اند.از جمله کتابهایی که در معرفی و نقد آنان و پاسخ به شبهات وهابیت علیه تشیّع است،عبارت است از:

«الغدیر»،علامۀ امینی،«کشف الارتیاب فی اتباع محمّد بن عبد الوهاب» (1)سیّد محسن امین،«هذه هی الوهابیّه» (2)،محمّد جواد مغنیه،«تحلیلی نو بر عقاید وهّابیان»، محمّد حسین ابراهیمیان،«آیین وهابیت»و ترجمۀ عربی آن«الوهّابیة فی المیزان»جعفر سبحانی،«شیعه شناسی و پاسخ به شبهات»،علی اصغر رضوانی،«الأنتصار»،العاملی، «الف سؤال و اشکال»،علی الکورانی،«للّه و للحقیقه»،علی آل محسن،«الوهابیّه و

ص:601

1- 1) .ترجمۀ فارسی آن به نام«تاریخچۀ،نقد و بررسی وهابیها»از سیّد ابراهیم سیّد علوی است.
2- 2) .ترجمۀ فارسی آن به نام«این است آیین وهابیت»از سیّد ابراهیم سیّد علوی است.

التوحید»،علی الکورانی،«الصواعق الالهیّه فی الردّ علی الوهابیّه»،سلیمان بن عبد الوهاب،«رسالة فی ردّ مذهب الوهابیه»،سیّد محمّد العصار،«وهابیت در ترازوی نقد»، علی محمّد آشنایی،«الوهابیة،دعاوی وردود»،نجم الدین الطبسی،«وهابیت و ریشه های آن»،نور الدین چهاردهی،«الوهابیّه و اصول الإعتقاد»،محمّد جواد البلاغی«پیشینۀ سیاسی فکری وهابیت»،محمّد ابراهیم انصاری لاری«وهابیت و آل سعود»(توطئه استعمار)سیّد محمود اسلامی،«الوهابیون و البیوت المرفوعه»،محمّد علی بن حسن همدانی،«تجزیه و تحلیل عقاید فرقۀ وهّابی»،محمّد حسن قزوینی،ترجمه:علی دوانی.

-نقد کتابهای ضد شیعی،نواصب،سلفیه،تبرّک و توسّل.

ص:602

ه

هادی-آیۀ منذر و هادی

هاشمیّات

قصیده های هفتگانۀ بلند و معروف کمیت بن زید اسدی(شاعر بزرگ شیعی متوفای 126 هجری)که در مدح خاندان پیامبر و مسائل اعتقادی شیعه و انتقاد از مخالفان شیعه و افشای ظلمهای حکّام ظالم است،به نام«هاشمیات»شهرت یافته است که تعداد ابیات آن 578 بیت است و شرحها و ترجمه هایی چند بر آن نگاشته شده،حتّی به زبان آلمانی هم ترجمه شده است. (1)آغاز آن«من لقلب متیّم مستهام»است.وقتی وی این قصیده را در حضور امام باقر علیه السّلام خواند،حضرت چند بار او را دعا کرد و فرمود«أللّهمّ اغفر للکمیت».یک بار هم وقتی در مدینه در حضور امام آن را خواند،حضرت جمله ای را که پیامبر دربارۀ حسّان بن ثابت فرموده بود به وی فرمود:«لا زلت مؤیّدا بروح القدس ما ذببت عنّا أهل البیت» (2)،تا وقتی که از ما اهل بیت دفاع می کنی،روح القدس پشتیبانت باد.-شعرای غدیر،شعر شیعی.

ص:603

1- 1) .جهشها،محمّد رضا حکیمی،ص 212.
2- 2) .الغدیر،ج 2 ص 187.

ها علیّ بشر کیف بشر!

یعنی علی علیه السّلام بشر است،امّا چه بشری!مقام والا و شخصیّت عظیم و ابعاد شگفت انگیز وجود آن مظهر العجائب،آن چنان حیرت انگیز و والاست که تصوّر«بشر» بودن او برای برخی غیرقابل هضم شده و بعضی از غالیان افراطی نیز به الوهیّت و خدایی او معتقد شده و علیّ اللّهی گشته اند که این«غلوّ»است و انحراف.امّا آنان که راه اعتدال پیموده اند،حیرت خویش را از عظمت او به این صورت ابراز کرده اند که او را نه خدا دانسته اند،نه جدا از خدا،نه بشر توانسته اند بخوانند،که فوق بشر عادی است و نه خدایش نامیده اند که عقیده ای شرک آلود است و میان این دو مرتبه،به حیرت دچار شده اند.

شاعران عرب و عجم،از این«مرتبۀ»ویژه در سروده های خویش سخن گفته اند.شهریار در قصیدۀ معروف«همای رحمت»گفته است:

نه خدا توانمش خواند،نه بشر توانمش گفت متحیّرم چه نامم،شه ملک لا فتی را

میرزا حبیب خراسانی در چند جا از اشعارش به این نکته اشاره می کند:

بی پرده بگو علی خدا نیست لیکن ز خدای هم جدا نیست (1)

اگر گویی:علی عین خدا نیست بگو:نیز از خدا هرگز جدا نیست (2)

اگر شهریار هم در شعر«شب و علی»اشاره دارد که:

در جهانی همه شور و همه شر ها علیّ بشر،کیف بشر

برگرفته از شعر زیبا و بلند«ملا محمّد خویی»(فدوی)است که ابیاتی از آن آورده می شود:

ها علیّ بشر کیف بشر ربّه فیه تجلّی و ظهر

هو و المبدء شمس و ضیاء هو و الواجب نور و قمر

ما هو اللّه و لکن مثلا معه اللّه کنار و حجر

علّة الکون و لولاه لما کان للعالم عین و اثر

ص:604

1- 1) .در محفل روحانیان،محمّد علی مجاهدی،ص 65.
2- 2) .همان،ص 60.

و له أبدع ما تعقله من عقول و نفوس و صور

فلک فی فلک فیه نجوم صدف فی صدف فیه درر

اسد اللّه اذا صال و صاح ابو الأیتام إذا جاد و برّ

حبّه مبدء خلد و نعیم بغضه منشأ نار و سقر

بو تراب و کنوز العالم عنده نحو تراب و مدر (1)

امیر مؤمنان،پیوسته می کوشید گرایشهای غلوّآمیز را نسبت به خود از بین ببرد.وقتی آن حضرت از مدائن دیدار کرد و مردم آنجا سخنان و کارهای شگفت و معجزه آسا از حضرت شنیدند و دیدند،در بازگشت به ساباط،بعضی او را خدا پنداشته و گفتند:اگر خدا نیست،چگونه مردگان را زنده می کند؟حضرت به آنان اعتراض کرد و خود را بندۀ خدا دانست که افتخار ولایت و وصایت پیامبر را دارد و افزود: «إِنْ نَحْنُ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ...» (2)عدّه ای از کفر برگشتند و عدّه ای بر آن عقیدۀ غلوّ باقی ماندند.

-فضایل علی علیه السّلام،غلوّ،علی اللّهی.

هجدهم ذی حجّه-عید غدیر

هزار باب علم

دربارۀ علوم گستردۀ علی علیه السّلام حدیث و سخن بسیار است،یکی از آنها آموختن هزار باب علم از سوی پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله به آن حضرت است که با تعابیر مختلفی نقل شده است،مثل این که:پیامبر خدا به من هزار حرف یا کلمه آموخت که هرحرفی هزار حرف و کلمه را می گشاید،امام باقر علیه السّلام فرمود:«إنّ النّبیّ حدّث علیّا ألف کلمة،کلّ کلمة یفتح ألف کلمة» (3)یا:«علّم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علیّا علیه السّلام ألف حرف کلّ حرف یفتح ألف حرف» (4)یا:

سخن امام علی علیه السّلام در جمع مردم مدائن که فرمود:«أیّها النّاس!إنّ رسول اللّه اسرّ إلیّ

ص:605

1- 1) .همان،ص 54.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 41 ص 215.
3- 3) .خصال،ص 650.
4- 4) .کافی،ج 1 ص 296 ح 5.

ألف حدیث فی کلّ حدیث ألف باب،لکلّ باب ألف مفتاح» (1)،ای مردم،پیامبر خدا هزار سخن به من راز گفت که در هر حدیث و سخن هزار در است و هردری هزار کلید دارد.اینها همه نشان دهندۀ وسعت علومی است که آن حضرت از پیامبر فراگرفته و بحق، شهر علم پیامبر خدا را در بود. (2)-حدیث مدینة العلم.

هزار منقبت

می توان از علی علیه السّلام به عنوان مرد هزار منقبت یاد کرد.در فرهنگ عامّه نیز واژۀ هزار که کثرت را می رساند دربارۀ فضایل مختلفی از آن حضرت آمده است.زخمهای فراوانی که در نبرد بدر و احد و حنین بر پیکر او وارد شده بود،از او رزمنده ای با هزار زخم پدید آورد.

علم فراوان او نیز هزار شعبه داشت و خود وی نقل می کند که رسول خدا در آخرین لحظۀ حیات،هزار در علم به من آموخت که از هردری،هزار در دیگر گشوده می شد. (3)در عبادت نیز کسی به علی علیه السّلام نمی رسید.

به فرمودۀ امام صادق علیه السّلام حضرت علی علیه السّلام در آخر عمر خویش در هرشب و روز هزار رکعت نماز می خواند:«إنّ علیّا علیه السّلام کان فی آخر عمره یصلّی فی کلّ یوم و لیلة ألف رکعة» (4).در شجاعت نیز آن حضرت بی نظیر بود و کسی همچون عمرو بن عبدودّ را در جنگ خندق به هلاکت رساند که با هزار مرد جنگی برابر بود.خود حضرت فرموده است:

«إنّی قتلت عمرو بن عبدودّ و کان یعدّ بألف رجل» (5).در رسیدگی به محرومان و صدقات

ص:606

1- 1) .خصال،ص 644.
2- 2) .در زمینۀ ابعاد مختلف علم علی علیه السّلام ر.ک:«موسوعة الأمام علی بن ابی طالب»،ج 10.
3- 3) .ارشاد مفید،ج 1 ص 186.
4- 4) .تهذیب،ج 3 ص 71 ح 215.هزار رکعت نماز در شبانه روز،عبادتی است که دربارۀ امام حسین و امام سجّاد هم نقل شده است.چون این موضوع برای برخی باورنکردنی و اغراق آمیز جلوه نموده،علامۀ امینی در بحثی مبسوط،هم اسناد و مدارک مفصّل آن را آورده و هم پاسخی مستدل به شبهه آفرینان داده و هم از نظر عملی ثابت کرده که امکان دارد،در یک شب یا یک شبانه روز هزار رکعت نماز خواند.ر.ک:«الغدیر»،ج 5 ص 25.
5- 5) .موسوعة الامام علی بن ابی طالب،ج 1 ص 219 به نقل از خصال 1/579.

جاریه و امور خیریّه نیز پیشقدم بود و به نقل امام صادق علیه السّلام و روایات دیگر،از دسترنج خویش هزار برده را خرید و در راه خدا آزاد کرد:«أعتق علیّ علیه السّلام ألف مملوک ممّا عملت یداه» (1).نیز آن حضرت صدهزار هستۀ خرما کاشت (2)،و آنچه را می کاشت و به دست می آمد،وقف فقرا می کرد،یا صدقه می داد.نیز معروف است که علی علیه السّلام هزار اسم دارد و خداوند هزار و یک اسم.

اینها گوشه ای از فضایل بیشمار آن حضرت است که در فرهنگ مردمی با رقم هزار شکل گرفته و از او چهره ای هزار منقبت ساخته است.

-فضایل علی علیه السّلام،مناقب،نماز هزار رکعت.

هفتاد و دو ملّت-فرقۀ ناجیه

هل اتی-سورۀ هل اتی

همای رحمت

عنوان یکی از زیباترین،غنی ترین و مردمی ترین سروده های مذهبی دربارۀ امیر مؤمنان علیه السّلام و فضایل و کمالات او از«محمّد حسین شهریار»(1282-1367 ش)شاعر معاصر ایران.به دلیل شیوایی این شعر،در این مجموعه آورده می شود.گفتنی است که بسیاری از شاعران بر این وزن و قافیه،آثاری دربارۀ مولا سروده اند،امّا هیچ کدام به مقبولیت«همای رحمت»نرسیده است:

علی ای همای رحمت،تو چه آیتی خدا را

که به ما سوی فکندی همه سایۀ هما را

دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین

به علی شناختم من به خدا قسم خدا را

ص:607

1- 1) .بحار الأنوار،ج 67 ص 119.مناقب،ج 2 ص 122.
2- 2) .موسوعة الإمام علی بن ابی طالب،ج 9 ص 370.

به خدا که در دو عالم،اثر از فنا نماند

چو علی گرفته باشد،سرچشمۀ بقا را

مگر ای سحاب رحمت،تو بباری ارنه دوزخ

به شرار قهر سوزد،همه جان ما سوی را

برو ای گدای مسکین در خانۀ علی زن

که نگین پادشاهی،دهد از کرم گدا را

بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من

چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا؟

بجز از علی که آرد پسری ابو العجائب

که علم کند به عالم شهدای کربلا را؟

چو به دوست عهد بندد،ز میان پاکبازان

چو علی که می تواند که به سر برد وفا را؟

نه خدا توانمش خواند،نه بشر توانمش گفت

متحیّرم چه گویم،شه ملک لا فتی را

به دو چشم خونفشانم،هله ای نسیم رحمت

که ز کوی او غباری به من آر،توتیا را

به امید آنکه شاید برسد به خاک پایت

چه پیامها سپردم همه سوز دل صبا را

چو تویی قضای گردان،به دعای مستمندان

که ز جان ما بگردان ره آفت قضا را

چه زنم چو نای هردم،ز نوای شوق او دم

که لسان غیب خوشتر،بنوازد این نوا را

ص:608

«همه شب در این امیدم،که نسیم صبحگاهی

به پیام آشنایی،بنوازد آشنا را»

ز نوای مرغ یا حق،بشنو که در دل شب

غم دل به دوست گفتن،چه خوش است شهریارا (1)

در آبان سال 1380 ش(سال امام علی علیه السّلام)به منظور آشنایی با ابعاد شخصیتی حضرت علی علیه السّلام همایش«همای رحمت»در تبریز برگزار شد. (2)

-سال امام علی علیه السّلام،مدایح علوی،شعرای غدیر،شعر شیعی.

همگام با اهل بیت علیهم السّلام

جایگاه اسوه و حجت و امام بودن اهل بیت و أئمّه،ایجاب می کند که نسبت به آنان «پیرو»و«مطیع»باشیم،نه از آنان جلو بیفتم،نه عقب بمانیم،نه تندتر حرکت کنیم نه کندتر.این همگامی و همراهی و همدلی و همرنگی،در احادیث بسیاری که موضوع ولایت،اطاعت،تبعیّت،تمسّک و تقدیم را بیان می کند آمده است و معنای واقعی «ولایت»همین است.امام علی علیه السّلام در مورد نقش محوری خاندان پیامبر می فرماید:

«انظروا أهل بیت نبیّکم،فالزموا سمتهم و اتّبعوا أثرهم،فلن یخرجوکم من هدی و لن یعیدوکم فی ردی،فإن لبدوا فالبدوا و إن نهضوا فانهضوا و لا تسبقوهم فتضلّوا و لا تتأخّروا عنهم فتهلکوا» (3)،به خاندان پیامبرتان بنگرید،همراه راه و روش آنان باشید و از آنان پیروی کنید،آنان نه از هدایت بیرونتان می کنند و نه در گمراهی واردتان می سازند، اگر در جای خود نشستند،بنشینید و اگر برخاستند برخیزید،از آنان جلو نیفتید که گمراه می شوید و از آنان عقب نمانید که هلاک می گردید.

ص:609

1- 1) .کلیات دیوان شهریار،ص 76.
2- 2) .برای آشنایی با سروده های ولایی شهریار،ر.ک:«امام علی در نگاه شهریار»،مهدی مجتهدی.
3- 3) .نهج البلاغه(صبحی صالح)خطبه 97.

این مضمون در دعاها و زیارتنامه ها نیز آمده است،از جمله در صلوات شعبانیه که نسبت به خاندان محمّد صلّی اللّه علیه و آله این کشتی نجات در طوفانها می گوییم:«المتقدّم لهم مارق و المتأخّر عنهم زاهق و اللاّزم لهم لاحق» (1)،هرکه از آنان پیشی جوید از دین خارج می شود و هرکه عقب بماند نابود می گردد و هرکه ملازم و همراه آنان باشد(به آنان و به هدف)می رسد.

-اطاعت،حقوق اهل بیت،حجت شناسی،تشیّع.

ص:610

1- 1) .مفاتیح الجنان،اعمال مشترکۀ ماه شعبان.

ی

یاران علی علیه السّلام-اصحاب علی علیه السّلام

یا علی علیه السّلام

تکیه کلام پیروان اهل بیت،هنگام مددخواهی برای انجام کاری دشوار،یا برداشتن باری سنگین،یا برخاستن از زمین.شیعه،این تمرین را با کودکان نیز دارد و از آنجا که امیر المؤمنین علیه السّلام را مظهر قدرت الهی می داند،هنگام استغاثه،علی علیه السّلام را فریاد می کند.شیفتگان حضرت،عاشقانه نام و یاد او را در هرمناسبت و مقامی بر زبان می آورند.

«شب وروز،ساعت و دقیقه ای نیست که نام حضرت علی علیه السّلام در نقطه ای از این مرزوبوم از زبان پیر و جوان و هرطبقه از مردم طنین نیفکند.کارگری که با پتک بر آهن و فولاد می کوبد«یا علی»می گوید.پیرزنی ضعیف و رنجور که می خواهد از جای خود برخیزد، کوهنوردی که پای بر صخره های عظیم می گذارد،از«علی»مدد می جوید.راننده ای که پشت فرمان اتومبیل نشسته است و در این روزگار سرشار از حادثه و جنجال از خیابانهای شلوغ یا گردنۀ کوهستانها می گذرد«علی»را به یاری می طلبد.شناگری که در آب غوطه می خورد،کشتی گیری که در جستجوی افتخار و سربلندی برای ملت و مملکت خویش است،تازه عروسی که در انتظار تولّد نوزاد است،سیاستمداری که در تعیین سرنوشت

ص:611

دولت و ملّتی سهیم است،پزشکی که کارد جرّاحی را در قلب و سینۀ نوجوانی آرزومند فرو می برد،همه و همه با بانگ«یا علی»دست به کار می شوند و جای شگفتی نیست که تمام موفقیت و پیروزی خود و بستگان خویش را مدیون همین نام مقدس می دانند.دلبستگی و باور مردم به مولا علی علیه السّلام به حدّی است که همواره مورد تعجّب کسانی قرار گرفته که از فرهنگ و زندگی و باور این مردم دور می باشند.یکی از حریفهای مرحوم تختی،قهرمان کشتی ایران و جهان روزی به وی می گوید:تو چرا هرگاه در کشتی در مخمصه می افتی، «یا علی»می گویی؟تختی در جواب گفت:این نام،زور مرا دوبرابر می کند.آن حریف می پرسد:هرکسی«یا علی»بگوید زورش دوبرابر می شود؟مرحوم تختی گفت:فقط کسی که از سر اخلاص و باور نامش را ببرد و کمک بخواهد.» (1)

در دعای فرج(الهی عظم البلاء...)نیز با تعبیر«یا محمّد یا علیّ»از این دو حجت الهی کمک خواسته می شود،چراکه مجرای فیض الهی اند.به فرمودۀ پیامبر،«یا علی» طنین صدایی است که هنگام کوبیدن کوبۀ در بهشت به گوش می رسد:«إنّ حلقة باب الجنّة من یاقوتة حمراء علی صفائح الذّهب فإذا دقّت الحلقة علی الصّفحة طنّت و قالت:«یا علیّ». (2)

در باب جنان دست ولا کوبیدم از حلقۀ آن نام علی بشنیدم

یعنی که خدای دو جهان فرماید: در بست جنان را به علی علیه السّلام بخشیدم

از آنجا که علی علیه السّلام در فرهنگ دینی ما مظهر یاری رسانی و حمایت از درماندگان است، ندای«یا علی مدد»ورد زبان شیعه است و چه در ناتوانی جسمی و چه در آزردگی و خستگی روحی از او مدد می گیرند:

اگر ناتوانی بگو:یا علی وگر خسته جانی بگو:یا علی

در تاریخ حکومتهای شیعی در جنوب هند نیز آمده است که وقتی«رام جیا»با ارتشی قدرتمند و متشکّل از دویست هزار سرباز هندو برای نابودی کامل حکومتهای شیعه و ایرانی روانۀ مرزهای حکومتهای شیعه شدند،لشکر شیعه و ایرانی که تعداد آنها مقابل

ص:612

1- 1) .گلستان قرآن(ویژه نامۀ سیزدهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران)شمارۀ 1 ص 33.
2- 2) .بحار الأنوار،ج 8 ص 122.

لشکر قدرتمند«ویجانگر»محدود بود،با رمز مبارک«یا علی»به ارتش ویجانگر حمله بردند و توانستند مهاجمان را تنها در چهار ساعت تارومار نمایند.این پیروزی تاریخی لشکر شیعه و ایرانی که با نام مقدّس«یا علی»به دست آمد،مسیر تاریخ قرون وسطای هند را کاملا تغییر داد. (1)

این اعتقادات و سنّتهای مردمی،ریشه در باورهای دینی و احادیث اسلامی دارد و در روایات،یاد علی علیه السّلام هم عبادت به شمار آمده است و هیچ منافاتی با توحید ندارد.هرچند وهّابیان،صدا زدن غیر خدا را در دعا شرک می پندارند،ولی در فرهنگ شیعی،توحید محض،توجّه به ابواب فیض الهی است و نام مقدس ائمّه از جملۀ این ابواب است.

-علی علیه السّلام و فرهنگ عامیانه،نادعلی،صد و ده.

یعلی بن منیه

از جنگ افروزان جمل بر ضدّ امیر المؤمنین علیه السّلام.وی در دورۀ سه خلیفۀ پیش از علی علیه السّلام بر یمن امارت داشت.پس از کشته شدن عثمان،بیت المال یمن را غارت کرد و به مکّه رفت،سپس به عایشه و طلحه و زبیر پیوست و بخش عمده ای از هزینۀ جنگ جمل و امکانات آن را برعهده گرفت. (2)پس از پایان جنگ جمل گریخت و سالها بعد درگذشت.

-جنگ جمل.

ینبع

«شهری است در هفت منزلی مدینه،کنار دریای سرخ که در راه قدیم حجّاج مصر بوده و قلعه ای در آن است.هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فییء آن جا را قسمت نمود،قطعه زمینی سهم علی علیه السّلام شد.حضرت چاهی در آن حفر کرد.آب از آن چاه به سان گردن شتر جوشیدن گرفت. (3)علی علیه السّلام در آنجا باغهایی احداث نمود و معیشت خود را از آن باغستانها تأمین می کرد،حتی در دورانی که در کوفه،متصدّی حکومت اسلامی بود.گاهی اسامة بن زید از آن حضرت مالی طلب کرد.حضرت فرمود:از بیت المال چیزی به تو نرسد،که آن

ص:613

1- 1) .مجلۀ«مشکوة»،آستان قدس رضوی،شمارۀ 68،69،ص 80.
2- 2) .الجمل،ص 232.
3- 3) .مجمع البحرین،واژه نبع.

ویژۀ رزمندگان است،ولی اگر خواهی از درآمد املاک شخصی ام در ینبع به تو دهم.» (1)

حضرت علی علیه السّلام آن چاه را وقف زائران خانۀ خدا و رهروان راه خدا و در راه ماندگان کرد و اظهار امیدواری نمود که خداوند پاداش اخروی آن را نجات از آتش قرار دهد.متن مفصّل وقفنامۀ حضرت امیر علیه السّلام در کتب روایی آمده است. (2)-آبار علی علیه السّلام.

یوم الإنذار،یوم الدّار-حدیث یوم الدّار

یوم البرائه-ابلاغ آیات برائت

یوم التّتویج

نام دیگری برای روز عید غدیر است.تتویج یعنی تاجگذاری.از آنجا که عمامه گذاشتن در عرب نشانۀ شکوه و مقام بود و روز غدیر،رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پس از تعیین علی بن ابی طالب علیه السّلام به خلافت و امامت،عمامۀ خویش را که«سحاب»نام داشت،بر سر حضرت امیر گذاشت،نشانۀ آن بود که همان موقعیتی را که پیامبر در میان مردم داشت،به جانشین خود علیّ مرتضی علیه السّلام واگذاشت.عمامه گذاری در روز غدیر،به مثابۀ تاجگذاری امیران بود و چون پیامبر آن عمامه را بر سر آن حضرت گذاشت فرمود:«یا علیّ!العمائم تیجان العرب» (3)یا علی،عمامه ها،تاجهای قوم عرب است.علامۀ امینی در پایان بحثی که دربارۀ«تتویج در روز غدیر»دارد،می نویسد:پس این روز تاجگذاری،خجسته ترین روز در اسلام و بزرگترین عید برای دوستدار امیر مؤمنان علیه السّلام است،همچنانکه دشمنان ناصبی او را کینه و دشمنی برمی انگیزد! (4)-عمامه،عید غدیر.

***

خدا را سپاس،که چراغ شوق ولایت در دلهایمان افروخت و ما را از متمسّکان به ولایت حضرت علی علیه السّلام و امامان شیعه و از معتقدان به«فرهنگ غدیر»قرار داد و توفیق انجام این خدمت ناچیز علمی و فرهنگی را به آستان ولای عترت عطا فرمود.

و آخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین.

ص:614

1- 1) .معارف و معاریف،ج 5 ص 2437.
2- 2) .کافی،ج 7 ص 49 حدیث 7(دانشنامۀ امیر المؤمنین،ج 9 ص 440).
3- 3) .الغدیر،ج 1 ص 291.
4- 4) .همان،ص 293.

فهرستهای موضوعی

اشاره

(1)

آیات 616

احادیث 619

اشعار فارسی 629

اشعار عربی 632

اشخاص 633

موضوعات و مفاهیم 634

جاها و شهرها 639

ابزار و وسایل 640

حادثه ها 641

اصطلاحات 642

کتابها 643

گروهها 644

مؤسسات و مراکز 645

منابع و مآخذ 646

ص:615

1- 1) .غیر از آیات و احادیث و اشعار،این فهرستها مربوط به مدخلهای کتاب است، نه آنچه در متن کتاب آمده است.

آیات

اِتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً، 453

أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ، 31،82،413

اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ...، 115

اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً...، 412

اَللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا، 594

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، 594

اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی...، 30،246،412،590

إِنّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ، 302

إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ...، 101

إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ، 517

وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ...، 177

إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً، 366

إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ، 37

إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ...، 40،221،239،412.

ص:616

إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ...، 35،78،393،413.

سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ، 53،574

سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ، 28

سَمِعْنا فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ، 453

ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ...، 331

عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً، 342

عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ، 569

فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ، 32،228

فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی...، 121

فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی، 273

فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ، 453

فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً، 478

فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی...، 28

فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا...، 36،413،527

قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی، 38،272،273،413

قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ...، 273

لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ، 447

لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ، 154

ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ...، 311

مَنْ کَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلاّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ، 171

وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ، 157

ص:617

وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ...، 455

وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ...، 393

وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ، 110

وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما، 190،482

وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ، 223

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا...، 98،393

وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النّارِ، 98

وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ، 413

وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ...، 158

وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ...، 595

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی...، 393

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ...، 412،468

وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ، 28

وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً، 413

یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ...، 30،33،246،412،463،590

یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً، 321

یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ، 98

ص:618

احادیث

آخر فریضة انزلها اللّه تعالی الولایة...،463

آل محمّد کلّ تقیّ...،28

آتاکم علیّ فی السّحاب،424

اتأمرونی ان اطلب النّصر بالجور فیمن ولّیت علیه؟،80

اجعلونا مخلوقین و قولوا فینا ما شئتم،448

اجمعوا علی منازعتی آمرا هولی...،446

إحذروا علی شبابکم الغلاة لا یفسدونهم...،449

احلب حلبا لک شطره،اشدد له الیوم لیردّ علیک...،425

اذا اردت العلم الصحیح فخذ من أهل البیت...،538

إذا أنا متّ فادفنّی لیلا و لا تؤذننّ رجلین ذکرتهما...،260

اذا متّ ظهرت لک ضغائن فی صدور قوم...423

إذا متّ فغسّلانی و حنّطانی و احملانی باللّیل سرّا...،260

اری تراثی نهبا...،446

اری نور الوحی و الرّسالة و أشمّ ریح النبوّه،391

اسد اللّه الغالب،مطلوب کلّ طالب،70

إشتدّ غضب اللّه علی من آذانی فی عترتی،117

اشدّ العمی من عمی عن فضلنا و ناصبنا العداوة...،582

اشرک بین الأوصیاء و الرّسل فی الطّاعة...،594

اشهد انّکم الأئمّة الرّاشدون المهدیّون...،253

اظلم النّاس من سنّ سنن الجور و محاسنن العدل،319

اقضی امّتی علیّ بن ابی طالب،488

الائمة بعدی إثنا عشر،تسعة من صلب الحسین...،90، 393

الأئمّة خلفاء اللّه عزّ و جلّ فی أرضه،90

الأئمّة من بعدی اثنا عشر،اوّلهم انت یا علی...،42

الا انّ بلیّتکم قد عادت کهیئتها یوم بعث اللّه نبیّه،63

الإثنا عشر الامام من آل محمّد،کلّهم محدّث...،41

الإمام منّا لا یکون الاّ معصوما...،394

الا و انّ کلّ قطیعة اقطعها عثمان...،388

الا و انّکم لا تقدرون علی ذلک،و لکن أعینونی...،291

الإیمان اقرار و عمل،و الاسلام اقرار بلا عمل،114

ص:619

الایمان معرفة بالقلب و اقرار باللّسان و عمل بالأرکان، 114

التقیّة دینی و دین آبائی،172

الحقّ مع علیّ و علیّ مع الحقّ،139

الحکم یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظّلم،384

الخاشعون هم الشیعة المستبصرون،68

الخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان،250

الخلفاء بعدی إثنا عشر کعدّة نقباء بنی اسرائیل،211

الزّهد کلّه بین کلمتین من القرآن...،290

السّلام علیک یا امین اللّه فی أرضه و حجّته علی عباده،298

العدل ان لا تتّهمه،387

العدل رأس الإیمان،جماع الإحسان،384

العدل یضع الأمور فی مواضعها...،383

القتال قتالان:قتال الفئة الکافرة حتّی یسلموا...،191

اللّه اللّه فی الطبقة السّفلی...،388

اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یأکل معی،217

اللّهم ادر الحقّ مع علیّ حیثما دار،418

اللّهم العن اوّل ظالم ظلم حقّ محمّد و آل محمّد،375

اللّهم العن جوابیت هذه الامّة و العن طواغیتها...،372

اللّهم إنّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسة...،323

اللّهمّ أحینا حیاة محمّد و أمتنا ممات محمّد،597

اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد،365

اللّهم صل علی محمّد و اهل بیته،367

اللّهمّ عرّفنی نفسک...اللّهمّ عرّفنی حجّتک،...،201

اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره...، 176

اللّهم هؤلاء اهل بیتی و خاصّتی،فأذهب عنهم الرّجس،35

المتقدّم لهم مارق و المتأخّر عنهم زاهق...،610

الولایة افضل،لأنّها مفتاحهنّ و الوالی هو الدلیل علیهنّ، 64

الیمین و الشّمال مضلّة و الطریق الوسطی هی الجادّة،195

امرت أن اقاتل النّاکثین و القاسطین و المارقین،133، 565

امرت بقتال الناکثین و القاسطین و المارقین،478

امرنی رسول اللّه بقتال النّاکثین،133

انا القرآن الناطق،485

انّا اهل البیت شجرة النّبوّة و موضع الرّسالة و...،112

انّا اهل بیت علّمنا المنایا و البلایا و الأنساب...،397

إنّا توجّهنا و استشفعنا و توسّلنا بک إلی اللّه،158

إنّ افضل الأوصیاء وصیّ محمّد،593

إنّ افضل عباد اللّه إمام عادل...،99

انّ افضل قرّة عین الولاة استقامة العدل فی البلاد...،388

انا قسیم النار،487

إنّ اکرم الموت القتل،465

انا کلام اللّه النّاطق،485

انّ الارض لا تخلو الاّ و فیها امام،90

انّ الامامة زمام الدّین و نظام المسلمین،474

إنّ الإمامة هی منزلة الأنبیاء و إرث...،90

إنّ التقیّة ترس المؤمن و لا ایمان لمن لا تقیّة له،172

إنّ الحسین مصباح الهدی و سفینة النّجاة،214

ص:620

انّ الخلافة محرّمة علی آل ابی سفیان،447

إنّ الشّجرة الملعونة هو بنو امیّة،332

إنّ الشّقیّ کلّ الشقیّ من عاداک و نصب لک و أبغضک، 583

إنّ العدل میزان اللّه سبحانه الّذی وضعه فی الخلق،384

انّ العرش لم یستقرّ حتّی کتب علیه بالنّور:لا اله الاّ اللّه، ...،423

إنّ اللّه اخذ عهد النبیّین بولایة علیّ،154

إنّ اللّه أمرنی بسدّ ابوابکم و ترک باب علیّ،214

انّ اللّه تبارک و تعالی خلق اربعة عشر نورا...،196

انّ اللّه تبارک و تعالی ردّ علی الشمس مرّتین و...،212

إنّ اللّه قد جعل قبرک و قبر ولدک بقاعا...،295

إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم،596

إنّ النبیّ حدّث علیّا الف کلمة،کلّ کلمة یفتح الف کلمة، 605

انّ النبیّ لمّا قبض ارتدّ النّاس علی أعقابهم کفّارا،61

انّ امّتی ستغدر بک بعدی و یتّبع برّها فاجرها،432

إنّ امرنا سرّ مستور فی سرّ،102

إنّ امرنا صعب مستصعب،102

إنّ امیر المؤمنین و الأئمّة من ذریّته هم الموازین،469

انا و انت ابوا هذه الأمّة،469

انتم الأنصار علی الحقّ و الإخوان فی الدّین،333

انت منّی کالضّوء من الضّوء،528

انت منّی کروحی من جسدی،528

انت منّی و أنا منک،414

انت ولیّی و ولیّی ولیّ اللّه،423

إنّ حزبک حزبی و حزبی حزب اللّه،224

إنّ حلقة باب الجنّة من یاقوتة حمراء،612

إنّ رسول اللّه أمر بسدّ الأبواب إلاّ باب علیّ،213

إنّ رسول اللّه رضینی لنفسه أخا و اختصّنی له وزیرا،221

إنّ رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)رفع یدی علیّ بغدیر خمّ،205

انّ شرّ النّاس عند اللّه إمام جائر ضلّ و ضلّ به،99

إنّ شیعتنا حواریّونا،237

انظروا اهل بیت نبیّکم،فالزموا سمتهم و اتّبعوا اثرهم، 82،539،609

إنّ علیّا کان فی آخر عمره یصلّی فی کلّ یوم...،580،606

إنّ علیّ بن ابی طالب کان صاحب لواء رسول اللّه،136

إنّک تسمع ما اسمع و تری ما اری،الاّ أنّک لست بنبیّ، 391

إنّکم الشّجرة الملعونة فی القرآن،332

إن کنت کاذبا فضربک اللّه بها بیضاء لامعة لا تواریها...، 576

إنّ لکلّ إمام عهدا فی عنق أولیائه و شیعته،293

إنّ للّه علی الناس حجّتین:حجّة ظاهرة و حجّة باطنة، 201

انّما أمر بطاعة اولی الأمر،لأنهم معصومون،394

انّما سمّوا آل اللّه لأنّهم فی بیت اللّه الحرام،23

إنّما شیعة علیّ من صدّق قوله فعله،108

إنّما یعرف اللّه عزّ و جلّ و یعبده من عرف اللّه،90

إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من قومه،214

ص:621

إن نحن إلاّ بشر مثلکم...،605

إنّ هاهنا لعلما جمّا لو اصبت له حملة،415

إنّه خشن فی ذات اللّه،323

انّ هذا المال لیس لی و لا لک...،389

إنّ هذا أخی و وصیّی و خلیفتی فیکم،فاسمعوا له،223

انّی تارک فیکم الثقلین،کتاب اللّه و عترتی،180،208، 227،486

إنّی قتلت عمرو بن عبد ودّ و کان یعدّ بألف رجل،606

انّی لعالم بما یصلحکم و یقیم اودکم،و لکنّی...،79

إنّی لکم الیوم علی ما کنت علیه أمس و لستم لی...،179

انّی مخلّف فیکم الثقلین:کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی، 381

اوّل بقعة عبد اللّه علیها ظهر الکوفة،لمّا أمر اللّه الملائکة،572

اولو الأمرهم الائمّة من أهل البیت،109

ایّاکم و الغلوّ فی الدّین...،447

ایّاکم و الغلوّ فینا،قولوا انّا عبید مربوبون و...،448

ایّام اللّه ثلاثة:یوم الظهور و یوم الکرّة و یوم القیامة،284

ایتونی بدواة و کتف اکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده ابدا، 145

ایّکم یوازرنی علی هذا الأمر علی أن یکون أخی...،223

ایّها النّاس!إنّ رسول اللّه أسرّ إلیّ الف حدیث،606

أیها النّاس إنّ علیّا إمامکم من بعدی و خلیفتی علیکم، 250

أ أقنع من نفسی بأن یقال امیر المؤمنین...،389

أدّبوا اولادکم علی حبّی و حبّ اهل بیتی و القرآن،39

أدّبوا أولادکم علی حبّی و حبّ اهل بیتی و القرآن،160

أصبحت باللّه مؤمنا علی دین محمّد و سنّته...،266

أعتق علیّ(علیه السلام)الف مملوک ممّا عملت یداه،607

أفسدتم علیّ رأیی بالعصیان و الخذلان،242

ألا و قد امرنی اللّه بقتال أهل البغی و النکث،122

أمّا الثالثة فواقف علی عقر حوضی یسقی من عرف،303

أمّا الشّجرة فرسول اللّه و فرعها علیّ...،331

أما و اللّه لقد تقمّصها ابن أبی قحافة...،250

أنا ابن هلال البجلی،أنا علی دین علیّ،266

أنا احقّ بهذا الأمر منکم،لا أبایعکم و أنتم أولی...،132

أنا اقاتل علی التنزیل و علیّ یقاتل علی التأویل،482

أنا الّذی سمّتنی أمّی حیدرة،237

أنا المنذر و علیّ الهادی من بعدی،یا علیّ!...،38

أنا باب حطّة،206

أنا حجّة اللّه،و أنا خلیفة اللّه،و أنا صراط اللّه،و انا باب اللّه،406

أنا عبد اللّه و أخو رسوله،525

أنا مدینة العلم و علیّ بابها،410

أنا مدینة العلم و علیّ بابها فمن اراد البیت...،218،347

أنا و اللّه النّبأ العظیم الّذی فیه اختلفتم و علی ولایتی...، 569

أنا و علیّ من شجرة واحدة و سایر النّاس...،332

أنت خلیفتی فی أهلی و دار هجرتی و قومی،219

أنت صاحب لوائی فی الدّنیا و الآخرة،136

ص:622

أنتم حزب اللّه و أعداؤکم حزب الشّیطان،225

أنتم من طواغیت الأمّة...،372

أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه...،219،470

أنت منّی و أنا منک،528

أوّل من أسلم علیّ بن أبی طالب،110

بأن عصمهم من الذّنوب و برّأهم من العیوب،393

برز الایمان کلّه إلی الشّرک کلّه،185

بشروطها و أنا من شروطها،127

بعث النبیّ(صلی الله علیه و آله)یوم الإثنین و أسلمت یوم الثلثاء،110

بغض بنی هاشم نفاق،129

بلی کانت فی أیدینا فدک ممّا اظلّته السّماء...،455

بمعصیتکم امامکم فی الحقّ و طاعتهم إمامهم فی الباطل،99

بنی الإسلام علی خمس:علی الصّلاه و الزّکاة و...،64

بیت علیّ و فاطمة حجرة رسول اللّه...،240

تقتله الفئة الباغیه،192

تمسّکوا بطاعة ائمّتکم و لا تخالفوهم،فإنّ طاعتهم طاعة اللّه،82،91،231

ثمّ قام الیّ بالقضیب فضربنی،و اللّه ما اردّ یده،382

جعل اللّه آل محمّد الأبواب الّتی یؤتی منها،27

جلسوا مجلسا کان آل محمّد احقّ به منهم،27

جهّزوا جیش اسامة،لعن اللّه من تخلّف عنه،193

حبّ علیّ ایمان و بغضه کفر،487

حبّ علیّ عبادة،200

حبّنا ایمان و بغضنا کفر،115

حتّی یکون بعضکم أئمّة لأهل الضّلالة،100

حجّة اللّه علی العباد النبیّ و الحجّة فیما بین العباد،201

حرّمت الجنّة علی من ظلم أهل بیتی و آذانی فی عترتی، 117

حزب علیّ حزب اللّه و حزب أعدائه حزب الشّیطان، 224

حقّ و باطل و لکلّ اهل،113،228

خذلوا الحقّ و لم ینصروا الباطل،242،479

ستقاتل بعدی الناکثین و القاسطین و المارقین،478

ستقاتلک الفئة الباغیة،122

سدّوا الأبواب إلی المسجد إلاّ باب علیّ،213

سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم،175

سلّموا علی علیّ بامرة المؤمنین،104

سلونی قبل ان تفقدونی،316،396،521

سیکون بعدی خلفاء،و من بعد الخلفاء امراء،251

شجرة فی الجنّة،أصلها فی دار علیّ بن ابی طالب...،331

شرقّا و غربّا،فلا تجدان علما صحیحا إلاّ...،538

شفاعتی یوم القیامة حقّ فمن لم یؤمن بها...،343

شقّ لنا اسمین من أسمائه،فذو العرش محمود،566

شیعتنا المتباذلون فی ولایتنا،المتحابّون فی مودّتنا...، 102

شیعتنا،المسلّمون لأمرنا،الآخذون بقولنا،المخالفون لأعداءنا،83

شیعتنا أهل الهدی و أهل التقوی و أهل الخیر و...،107

صبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجی،244

ص:623

صلاة فی مسجد الکوفة تعدل الف صلاة،543

طوبی لمن احبّهم و الویل لمن ابغضهم،117

عجبت لمن یتصدّی لإصلاح النّاس و نفسه اشدّ...،79

عصمکم اللّه من الزّلل و آمنکم من الفتن،35،394

علّم رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)علیّا(علیه السلام)الف حرف...،605

علیّ آیة الحقّ و رایة الهدی،137

علیّ اخی و صاحب لوائی،136

علیّ اوّل من آمن بی و صدّقنی،110

علیّ اولی المؤمنین بالمؤمنین بعدی،222

علیّ باب علمی...،347

علیّ بن أبی طالب اقدم امّتی سلما و أکثرهم علما،84

علیّ بن أبی طالب باب حطّة من دخل منه کان مؤمنا، 206

علی کلّ باب من أبواب الجنّة الثّمانیة:لا اله الا اللّه،...، 423

علیکم بحبّ آل نبیّکم،فإنّه حقّ اللّه علیکم،160،273

علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ،113،229،418،422،469

علیّ مع الحقّ و القرآن،و الحقّ و القرآن مع علیّ...،419

علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ،لن یفترقا...،418،422

علیّ منّی مثل رأسی من بدنی،528

علیّ منّی و أنا من علیّ،414

علیّ و سبطای و تسعة من ولد الحسین...،26

علیّ و شیعته هم الفائزون،469

علیّ ولیّ کلّ مؤمن بعدی،559

عندنا کتاب علیّ سبعون ذراعا،510

عندی علم المنایا و البلایا و الوصایا...،397

عنوان صحیفة المؤمن حبّ علیّ بن أبی طالب،200

فالحقّ ما رضیتموه و الباطل ما سخطتموه،229

فالرّاغب عنکم مارق،و اللاّزم لکم لاحق...،203

فالرّافضیّ کلّ من رفض جمیع ما کره اللّه...،278

فالقرآن آمر زاجر و صامت ناطق،حجّة اللّه علی خلقه، 203

فإن اقل یقولوا:حرص علی الملک و ان اسکت...،420

فإن أمروکم بسبّی فسبّونی،...،307

فإنّه لا سواء إمام الهدی و إمام الرّدی،99

فإنّهم حجّتی علیکم و أنا حجّة اللّه،598

فأین تذهبون و انّی تؤفکون؟و الأعلام قائمه...،539

فذوقوا و بال ما فرّطتم فیه بما قدّمت أیدیکم...،459

فرفضتم الشّرّ و استقمتم مع أهل بیت نبیّکم...،278

فقسمة الجنّة و النّار اذا کانت علی حبّه و بغضه...،487

فلا تقدّموهم فتهلکوا،و لا تقصّروا عنهم...،562

فلمّا نهضت بالأمر،نکثت طائفة و مرقت...،526

فنظرت فاذا لیس لی معین إلاّ اهل بیتی،70

فو اللّه لا یقتل منکم عشرة و لا یسلم منهم عشرة،190

فو اللّه ما شیعتنا إلاّ من اتّقی اللّه و أطاعه و ما کانوا...،107

فو اللّه ما شیعتنا الاّ من أطاع اللّه عزّ و جلّ...،529

فو اللّه ما کنزت من دنیاکم تبرا،178

فهم الأئمّة الطّاهرون و العترة المعصومون و الذّرّیة،253

فیا عجبا!بینا هو یستقیلها فی حیاته إذ عقدها...،85

فیا للّه و للشّوری...،345

ص:624

قبری بسرّ من رأی امان لأهل الجانبین،465

قد بقی علیک من ذلک فریضتان ممّا یحتاج...،463

قرأت فی کتاب أبی:الأئمّة فی کتاب اللّه إمامان...،99

قلّ یا رسول اللّه عن صفیّتک صبری...،549

قوم یقاتلون علیّا و هو علی الحقّ و هم علی الباطل،191

قیل هذا جعفریّ،فیسّرنی ذلک و یدخل علیّ منه...،536

کان أمیر المؤمنین یعجبه أن یروی شعر ابی طالب...،267

کان لإدریس أصحاب من الرّافضة مؤمنون...،278

کلّ بدعة ضلالة و کلّ ضلالة فی النّار،318

کلّما اراد جبّار من الجبابرة هلکة آل محمّد قصمه اللّه، 118

کلّ ما لم یخرج من هذا البیت فهو باطل،538

کلّ من دان اللّه عزّ و جلّ بعبادة یجهد فیها نفسه و لا إمام،216

کلمة حقّ یراد بها الباطل،229،517

کمال الدّین ولایتنا و البرائة من عدوّنا،175،216،596

کنّا نری لنا فی هذا الأمر حقّا فاستبددتم به علینا،131

کنتم جند المرأة و أتباع البهیمة،73

لا إله إلاّ اللّه حصنی،فمن دخل حصنی أمن من عذابی، 215

لا أکرّ علی من فرّ و لا أفرّ ممّن کرّ،و البغلة تزجینی،262

لا تأخذنّ معالم دینک عن غیر شیعتنا،115

لا تتجاوزوا بنا العبودیّة،ثمّ قولوا ما شئتم و لن...،448

لا تسبّوا علیّا و لا تحسدوه،فإنّه ولیّ کلّ مؤمن،306

لا زلت مؤیّدا بروح القدس ما ذببت عنّا اهل البیت،603

لا سیف إلاّ ذو الفقار و لا فتی إلاّ علیّ،270

لأعطینّ الرّایة رجلا...کرّار غیر فرّار،211،238،255

لا فتی إلاّ علیّ و لا سیف إلاّ ذو الفقار،518

لا یبلغ احد من شیعتنا حدّ الإستبصار حتّی یعرفنی،68

لا یحبّنا إلاّ مؤمن تقیّ و لا یبغضنا إلاّ منافق شقیّ،562

لا یذهب بها الاّ رجل من اهل بیتی،فبعث علیّا...،43

لا یزال الدّین قائما حتّی تقوم السّاعة او...،210

لا یلحق فی منقبة من مناقبه،554

لا ینتفع عبد بعمله إلاّ بمعرفته بحقّنا،231

لا یؤدّی عنک الاّ انت او رجل منک،43

لضربة علیّ لعمرو یوم الخندق تعدل عبادة الثقلین،185

لنا علی النّاس حقّ الطّاعة و الولایة...،232

لو أحبّنی جبل لتهافت،200

لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا،391،521

لیس النّاصب من نصب لنا اهل البیت،لأنّک...،582

لیس امیّة کهاشم و لا حرب کعبد المطلب،129

لیس منّا من لم یؤمن برجعتنا،283

لیس هم من الشیعة،و لکنّهم من اولئک...،376

ما احثّکم علی طاعة الاّ و أسبقکم الیها،80

ما اسلموا و لکن استسلموا و اسرّوا الکفر،فلمّا...،63

ما اصبح بالکوفة احد إلاّ ناعما...،389

ما أحد إبتدع بدعة إلاّ ترک بها سنّة،318

مات ابو طالب بن عبد المطلب مسلما مؤمنا،49

ما خالف العامّة ففیه الرّشاد،378

ما زال الزّبیر رجلا منّا اهل البیت حتّی...،379

ص:625

ما زلت مظلوما منذ قبض رسول اللّه،548

ما شککت فی الحقّ مذ اریته،391

ما عبد اللّه بشئ مثل البداء،124

ما عظّم اللّه بمثل البداء،124

ما عمّرت البلدان بمثل العدل،384

ما للّه آیة هی أکبر منّی و لا للّه من نباء أعظم منّی،569

ما من أحد من الأوّلین و الآخرین الاّ و هو،343

مثل أهل بیتی مثل باب حطّة فی بنی اسرائیل،206

من آذی فاطمة فقد آذانی و من آذانی فقد کفر،143

من آمن بی و صدّقنی فلیتولّ علیّ بن ابی طالب،596

من اتّقی منکم و اصلح فهو منّا اهل البیت،27

من احبّنا فهو منّا اهل البیت،27

من اذاع علینا شیئا من أمرنا فهو کمن قتلنا،102

من اطاعکم فقد اطاع اللّه و من عصاکم فقد عصی اللّه،82

من أبغض علیّا فقدا بغضنی و من ابغضی فقد أبغض اللّه، 306

من أحبّ أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و...،175

من أحبّه فقد أحبّنی و من أحبّنی فقد احبّ اللّه،200

من أراد أن یحیی حیاتی و یموت میتتی و...،175

من أراد أن ینظر إلی آدم فی علمه و إلی نوح...،206

من زار جدّی عارفا بحقّه کتب اللّه له بکلّ خطوة حجّة، 295

من زارنی حیّا او میّتا،او زار أباک او زار أخاک او...، 293

من سبّ علیّا فقد سبّنی و من سبّنی فقد سبّ اللّه...،306

من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن...،597

من صارع الحقّ صرعه،117

من صلّی صلاة لم یصلّ فیها علیّ و لا علی اهل بیتی...،366

من فارق علیّا فقد فارقنی،إنّ علیّا منّی و أنا منه،414

من کمال السعادة السّعی فی إصلاح الجمهور،79

من کنت إمامه فعلیّ إمامه،205

من کنت مولاه فعلیّ مولاه،53،142،222،246،399، 558،590

من مات و لا امام له مات میتة جاهلیّة،89

من مات و لیس له إمام فمیتته میتة جاهلیّة،202

من یؤاخینی و یؤازرنی و یکون ولیّی و وارثی...،221

موال لکم و لأولیاءکم مبغض لأعداءکم و معاد لهم،175

مه،هذا اسم لا یصلح إلاّ لأمیر المؤمنین،اللّه سمّاه به، 103

مؤمن بایابکم مصدّق برجعتکم،284

نحن آل اللّه و ورثة رسوله،24

نحن ابواب اللّه و نحن الصّراط المستقیم،363

نحن اصحاب الأعراف،نعرف أنصارنا بسیماهم،72

نحن الأعراف،نوقف بین الجنّة،فلا یدخل،72

نحن الفلک الجاریة فی اللّجج الغامرة یأمن من رکبها، 214

نحن النّجباء و أفراطنا أفراط الأنبیاء و حزبنا حزب اللّه، 224

نحن اهل الذّکر،32

نحن اهل بیت طهّرهم اللّه،35

ص:626

نحن شجرة العلم،و نحن أهل بیت النّبیّ...،535

نحن و شیعتنا حزب اللّه و حزب اللّه هم الغالبون،225

نحن ولاة امر اللّه و خزنة علم اللّه و عیبة وحی اللّه،90

نشدتکم باللّه هل فیکم احد نصبه رسول اللّه...،54

و ادفنّی لیلا و لا تعلم أحدا،260

و الإمامة نظاما للامّه،89

و الحقّ معکم و فیکم و منکم و إلیکم و أنتم أهله...،229

و الطّاعة تعظیما للأمامة،82

و اللّه لو انّ الحسن و الحسین...،388

و اللّه لو ولّوا علیکم لعملوا فیکم بعمل کسری و قیصر، 65

و اللّه یا علیّ...لولاک لم یعرف حزب اللّه...،225

و امّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة أحادیثنا، 203

و امّا العدل فأن لا تنسب الی خالقک ما لامک علیه، 387

و انت غدا علی الحوض خلیفتی،303

و انّما أنا رجل منکم...،388

و انّی لعالم بما یصلحکم و یقیم اودکم...،323

و ایم اللّه لو لا مخافة الفرقة بین المسلمین و...،314

و أخذوا یمینا و شمالا ظعنا فی مسالک الغیّ...،195

و روی انّ اللّه تعالی عرض علیّا علی الأعداء...،262

و شیعته هم المؤمنون حقّا،116

و قد عرفوا العدل و رأوه و سمعوه...،389

و کان الأحبّ الیه ان یقرّهم علی ما صنعوا من آن...،314

و کان کمال الدّین بولایة علی بن ابی طالب(علیه السلام)،30

و لا تذیعوا أمرنا و لا تحدّثوا به إلاّ أهله...،103

و لا فتی إلاّ علیّ لا سیف إلاّ ذو الفقار،285

و لا یقبل دینا إلاّ بولایة من امر بولایته،247

ولایة علیّ بن ابی طالب حصنی،فمن دخل...،127

و لکن لا رأی لمن لا یطاع،83

و لهم حقّ الولایة و فیهم الوصیّة و الوراثة،560

و ما اخذ اللّه علی العلماء...،388

و ما کنت الاّ کقارب ورد و طالب وجد،465

و من أخذ یمینا و شمالا ذمّوا الیه الطّریق و...،196

و میراث النبوّة عندکم،560

هذا أخی و وارثی و وصیّی...،593

هذا علیّ إمامکم و ولیّکم...،205

هذا علیّ أخی و وصیّی و وزیری و وارثی و خلیفتی...، 221

هذا کتاب اللّه الصّامت و انا المعبّر عنه،فخذوا...،485

هذه بیعة عامّة من رغب عنها رغب عن دین الإسلام، 133

هکذا تیجان الملائکة،424

هلک فیّ رجلان:محبّ غال و مبغض قال،449

هلمّ اکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده،145،568

هم الأئمّة من عترة رسول اللّه،32

هو ما نحن علیه الیوم أنا و اهل بیتی،458

هو یوم عبادة و صلاة و شکر للّه و حمد له و سرور...،22

هی و اللّه فریضة من اللّه علی العباد لمحمّد،39

ص:627

یاسین محمّد(صلی الله علیه و آله)و نحن آل یاسین،28

یا علیّ،الأئمّة الرّاشدون المهدیّون المغصوبون...،253

یا علیّ!العمائم تیجان العرب،614

یا علیّ!انت المظلوم من بعدی،فویل لمن ظلمک...،548

یا علیّ...انت صاحب شجرة طوبی فی الجنّة،331

یا علیّ!انت صاحبی علی الحوض غدا،303

یا علیّ إنّک مبتلی و النّاس مبتلون بک،262

یا علی!إنّک و الأوصیاء من بعدک اعراف...،73

یا علیّ!أنت الامام و الخلیفة من بعدی،210

یا علیّ!...أنت خلیفتی إستخلفتک بأمر ربّی،210،249

یا علیّ!أنت منّی بمنزلة هبة اللّه من آدم،و بمنزلة سام...،220

یا علیّ!أنت وصیّی و خلیفتی علی أهل و امّتی...،210

یا علیّ!أنت وصیّی و خلیفتی و إمام أمّتی بعدی،205

یا علیّ!أنت ولیّ النّاس بعدی فمن أطاعک...،222

یا علیّ!شیعتک الّذین یخافون اللّه فی السّر و العلانیه،107

یا علیّ!لا یحبّک إلاّ مؤمن و لا یبغضک إلاّ منافق،561

یا علیّ...و انت النّبأ العظیم و انت الصّراط المستقیم،569

یا کمیل نحن الثقل الأصغر و القرآن الثّقل الأکبر،209

یا معلّی!اکتم امرنا و لا تذعه فانّه من کتم...،102

یا ولیّ اللّه،أنت اوّل مظلوم و اوّل من غصب حقّه،548

یقولون:الرّافضه؟نعم و اللّه رفضتم الکذب و...،278

یکون بعدی اثنی عشر امیرا کلّهم من قریش،210

یوم غدیر خمّ افضل اعیاد امّتی...،428

ص:628

اشعار

الف:اشعار فارسی

اولین آفتاب برج شرف، 261

اولین پیشتاز در ایمان109

آسمان بار امانت نتوانست کشید، 101

ایام اگرچه همه از حئ قدیر است، 430

آن آه که در چاه دمیدی، خون شد 416

این بشرا خانه نهادی و نگفتی خام است، 483

آن شاه که او قسیم نار است و جنان، 487

ایستادن نفسی نزد مسیحا نفسی،295

آن طفل شیردل که به توفیق ایزدی، 237

ای علی ای عدالت مظلوم، 390

آن قلعه گشایی که در قلعه خیبر، 256

سر ای غدیرخم که هستی روز بیعت با امام، 436

آنکو به تو بگزید خسی را زسر جهل، 106

ای کوفه، ای کتیبه بیداد، 516

آنکه در حین سلات از مال خود دادی زکات، 0 24

ای نخستین شهید در محراب، 349

آنکه در مغرب به مشرق کره رجعت آفتاب، 212

این محنتی که میکشم از تنگی نفس، 259

از خلقت ما خلق که امری ازلی است، 111

بارها گفت محمد که علی جان من است، 37

از علی آموز اخلاص عمل، 71

با عترتیم و چون غزل عاشقانه ایم، 112

اسدالله در وجود آمد، 71

برق شمشیر درخشید و از آن، 465

اسیر نفس نشد یک نفس علی ولی،104

برو ای گدای مسکین در خانه علی زن، 240

اگر از تشنگی روز قیامت ترسید، 303

بزرگ ماپه ایجاد قادر ازلی، 37

اگر از حسن عالمگیر او واقف شدی، زاهد، 296

بگو تراب ببالد که بوتراب آمد، 123

اگر پیمان مردم با «ولی» بود،443

به حکم قاطع کشور گشای مصطفوی، 348

اگر ناتوانی بگو: یاعلی، 612

به فره، گر نظری لطفی بوتراب کند، 48

اندیشه غرق لذت نهج البلاغه، 585

بی پرده بگو علی خدانیست، 604

ص:629

پایی که نیست همره مولا، شکسته باد، 39

پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت، 285

پس از مصطفی مدح شیرخدا، 236

تا که شد ارض نجف آرامگاه بوترابه، 572

تشنگان وادی ایمان چو در کوثر رسند، 303

تولای شما فرض خدایی است، 39، 164

جز علی مرتضی در بارگاه مصطفی، 396

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه، 458، 229

چاههای کوفه را هم چون فقیران قسمتی است، 417

چون تو بابی آن مدینه علم را 347،218

چون تو با حقی و چو حق باتوست، 418

چون علی عین محند شد، محمد از علی، 414

چه غم دیوار امت را که باشد چون تو پشتیبان، 215

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی، 347

ای حاجت به کلاه وتری داشتنت نیست، 258

حرم کعبه تو را مولد از آن شد، یعنی، 557

خاکم و از مهر او آیینه ام، 48

خورشید به فرمان تو برگشت زمغرب، 213

خوش بود گر محک تجربه آید به میان، 262

در باب جنان دست ولاکوبیدم، 612

در جوانمردی بسی بودند با شمشیر و تیر، 518

در جهانی همه شور و همه شر، 604

در رکاب رسول، پا به رکاب، 470

درست این سخن، گفت پیغمبر است، 217

در مذهب ما، کلام حق نادعلی است، 564

دلایل قوی باید و معنوی، 55

دل با تو همیشه متجلی خواهد بود، 538

دوباره بولهب آتش برافروخت، 241

دیانت بی شما کامل نگردد، 464

دیدی که خون ناحق پروانه شمع را، 117

راز بگشا ای علی مرتضی، 321

راز دل افلاک به یک مشت گل و خاک، 472

راست گفتی که آن حصار بلند، 256

رومی، نشد از سر علی کس آگاه، 87

سقیفه ساعد ماتم شد آن روز، 310

سلطان تخت گاه «سلونیه شه نجف، 316

شرح مدایح تو کجا حد ممکنات، 339

شهرت عدل، از قضاوت توست، 4887470

شیر خدا و مخزن اسرار «لوکشف» 71

شیرخدای وصفدر میدان وبحر جود، 79

شیردل «لافتی»، شیرخدا مرتضی، 518

شیعه و تن به بیداد دادن، 529

عالم علم بود و بحر هنر، 416

علی، احمد، علی موسی و عیسی، 207

علی أی همای رحمت، تو چه آیتی خدا را، 607

علی به جای محمد، به انتخاب خدا، 594

علی داد، یزدان بدو ذوالفقار، 272

علی را قدر، پیغمبر شناسد، 414

عمر کوتاه توای فاطمه، فهرست غم است 260

غدیر چشمه پاکی است در دل تاریخ، 438

ص:630

غدیر، حاصل تبلیغ انبیا همه عمر، 55

نه خدا توانمش خواند، نه بشر توانمش گفت، 604

غفلت نگر که پشت به محراب کرده ایم، 539

به هر علمی گه حکم از شرف چون علم او باشد، 272

فارغ از باب و أم و اعمام باش، 171

نه هرکو بر فراز منبر آید، 316

فاش میگوید به ما لوح و قلم، 196

هر شب هزار مرتبه تکبیر میشنید، 581

فروزان مشعل همواره جاوید، 230

هرکس که بنض شیر خدا در درون اوست، 583

قسم به خالق بی چون و صدر بدر انام، 97

هزاران دست بیعتگر کجا رفت؟ 148

کاشف سر خلافت، رازدار «لوکشف»، 521

هستیم زجان بنده اولاد علی، 563

کتاب فضل تو را آبه بحر کافی نیست، 467 ، 406

همچنان در فهر جباران به نیغ ذوالفقار، 238

کرده عطا قیر و اسیر و یتیم را، 322

یارب به علی، سینجلی را برسان، 564

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند؟، 454،322

یا علی تو محو مطلق بوده ای، 418

کسی را میسر نشد این سعادت، 557

یک گوش حق شناس، دریغا، 417

کوی نداشت حضرت صدیقه، 238

گر شهر علم ذات احد، احمد است و بس 48

گفت مرد حکیم، رو تنها، 417

گفت، من تیغ از پی حق میزنم، 392، 186

گویند که مرتضی علی در نجف است، 541

لافتی إلأعلی» گویند اهل روزگار،518

ما دلسپردگان بی قرآن و عترتیم، 363، 195

مردی، زکننده در خیبر پرس، 303

مسجد کوفه داغدار از تو، 544

مسلم استی، دل به اقلیمی مبند، 170

منبر و محراب کشد انتظار، 531

من غلامی از غلامان امیرالمؤمنینم، 407

ناریان مناریان را جاذباند،18

ندیده کسی در جهان این سعادت، 349

ص:631

ب: اشعار عربی

آل علی شیعة الرحمان، 25

الحرب إن باشرتها فلا یکن من الفشل، 136

انا الغلام الیمنی البجلی، 266

ان الحسین أصیب فی یوم السقیفه، 311

انا و جمیع من فوق التراب، 48

إن یکن یجعل الله البنون، 558

أنا مولی لامام به فرض علینا، 464

بال محمد عرف الصواب، 27

تالله ما کربلا، لولا سقیفهم،312

تغیرت البلاد ومن علیها، 268

عموما قلتة فاجئة، 473

سبقتکم إلی الإسلام طرا، 110

علی الله فی کل الأمور توکلی، 79

علی ته جنه، 487

فإن کنت بالشوری ملکت امورهم،143

فأصبح اهل الشام قد رفعوا القنا، 484

فقال له قم یا علی فانی، 226

قالوا: ترفضت، قلت کلا 276

قد قال إذ منی الیمامه، 424

تو شق قلبی تبدا وشطه، 200

من قلب متیم مستهام، 603

من معشر هم دین و بغضهم، 562

نار علیا مظهرالعجائب، 563

نحن ضرینا کم علی تنزیله،483

نن قتلنا سید الخزرج سعد بن عباده، 309

وعلی واضع أقدامه، 122

وفی الصدر لبانات، 416

وی بنفسی خیر من وطیء الحصن،523

ولکن امرة کان أبرم بینهم، 473

وما ذنبنا عندالنواصب ویلهم،583

ها علی بشر کیف بشر، 604

هذا علی والدی یقوده 136

هوالحبیب الذی ترجی شفاعه، 242

هوالنبأ العظیم و فلک نوح، 569

یا اهل بیت رسول الله حبکم، 366

یا صاحب القبة البیضاء فی النجف، 573

ینادیهم یوم الغدیر نبیهم، 591،226

ص:632

اشخاص

(1)

آمدی

ابن ابی الحدید

ابن تیمیّه

ابن کوّاء

ابن ملجم

ابن میثم بحرانی

ابو بکر

ابو تراب

ابو طالب

ابو عبیدۀ جراح

اسامة بن زید

اسد اللّه

امام زمان علیه السّلام

امام علی علیه السّلام

امیر المؤمنین علیه السّلام

بسر بن أرطاة

بو تراب

ثابت بن دینار

حجر بن عدی

حسّان بن ثابت

حیدر

حیدر کرّار

ذو الثّدیه

رضوان

زبیر

زهراء

زیاد بن ابیه

زید بن علی

سعد بن عباده

سلیم بن قیس

سید رضی

شرف الدین

شیخ آقا بزرگ

ضحاک بن قیس

ضرارة بن ضمرة

طلحه

عایشه

عبد اللّه بن زبیر

عبد اللّه بن سبا

عبد اللّه بن عامر

عثمان بن عفان

علاّمه امینی

علاّمه مجلسی

علی بن ابی طالب علیه السّلام

عمّار یاسر

عمران

عمر بن خطاب

عمرو عاص

فاطمه زهرا علیها السّلام

فیض الاسلام

قاضی نور اللّه

مالک اشتر

محمّد بن ابی بکر

محمّد تقی قمی

مرتضی

مروان بن حکم

میثم تمّار

میر حامد حسین

نضر بن حارث

یعلی بن منیه

ص:633

1- 1) .از اینجا به بعد،فهرست موضوعی مدخلهاست،نه آنچه در متن کتاب و توضیحات آمده است.

موضوعات و مفاهیم

آداب و اعمال روز غدیر

آیات برائت

آیات غدیر

آیۀ ابرار

آیۀ اکمال دین

آیۀ انذار

آیۀ اولی الامر

آیۀ اهل ذکر

آیۀ تبلیغ

آیۀ تطهیر

آیۀ ارسال رسل

آیۀ لیلة المبیت

آیۀ مباهله

آیۀ منذر و هادی

آیۀ مودّت

آیۀ ولایت

ابلاغ آیات برائت

اتمام نعمت

اثنی عشریه

اجتهاد در مقابل نص

اجماع

احادیث غدیر

احتجاج به غدیر

احتجاج و مناشده

اخوت اسلامی

ادبیات شیعی

ادبیات ضدشیعه

ادبیات غدیر

اذان بلال

ارتداد سیاسی

ارکان پنجگانه اسلام

از خلافت تا سلطنت

استبصار

استنصار

اصلاحات علوی

اصول مذهب

اطاعت

افضلیت علی علیه السّلام

القاب و کنیه های علی علیه السّلام

امامان شیعه

امامت

امامت مفضول

امام خمینی و غدیر

امام شناسی

امامیّه

امانت و عرضۀ امانت

امر

انتخاب و انتصاب

ص:634

اوصاف شیعه

اوصاف علی علیه السّلام

اولو الامر

اوّلین مسلمان

اوّلین مظلوم

اهل الذکر

اهل بغی

اهل بیت

اهل حلّ و عقد

اهل سنّت و جماعت

ایمان

بازی با خلافت

بت شکنی علی علیه السّلام

بداء

بدعت

بیعت اجباری

بیعت شکنان

پنجاه و پنج سؤال از تاریخ

پنج شنبۀ شوم

پیام غدیر

پیمان الهی

تاریخ شیعه

تبرک و توسّل

تجربۀ غدیر برای عاشورا

تربیت ولایی

تسنّن

تشیّع

تشیّع علوی و تشیّع صفوی

تشیّع و ایران

تقریب بین مذاهب

تقیّه

تلمیحات غدیری و علوی

توسّل

تولّی و تبرّی

ثروت اندوزی

جلوگیری از تدوین حدیث

جهاد با اهل بغی

چهارصد کتاب در شناخت شیعه

حبّ علی

حجّت شناسی

حدیث اخوت

حدیث امارت

حدیث امامت

حدیث انذار

حدیث اوصیای دوازده گانه

حدیث باب حطّه

حدیث بدء دعوت

حدیث تشبیه

حدیث تهنیت

حدیث ثقلین

حدیث خاتم

حدیث خلافت

حدیث دار

حدیث دوازده جانشین

حدیث رایت

حدیث ردّ الشمس

حدیث سبقت به اسلام

حدیث سدّ ابواب

حدیث سفینه نوح

حدیث سلسلة الذهب

حدیث طیر مشویّ

حدیث علی مع الحقّ

حدیث غدیر

حدیث قلم و کاغذ

حدیث کساء

حدیث کسر اصنام

حدیث لا فتی

حدیث مباهله

حدیث مدینة العلم

حدیث منزلت

حدیث وزارت

حدیث وصایت

حدیث ولایت

حدیث هدایت

حدیث هزار باب علم

ص:635

حدیث یوم الانذار

حدیث یوم الدّار

حرکت استبصار

حزب علی حزب خدا

حسبنا کتاب اللّه

حقّ

حقّ با علی است

حقوق اهل بیت علیهم السّلام

حکومت علوی

حملۀ حیدری

خذلان حقّ

خصایص امام علی علیه السّلام

خطبۀ شقشقیّه

خطبۀ غدیریّه

خطبۀ فدکیّه

خط معلّی

خلافت

خلافت بی دلیل

خلیفۀ بلافصل

دعای کمیل

دعای ندبه

دفن شبانه

دوستی دشمنان،دشمنی دوستان

دولتهای شیعی

دین علی علیه السّلام

ذوی القربی

راشدین

رافضی

راویان غدیر

رجعت

رجعت سیاسی

رزیّۀ یوم الخمیس

روزشمار سقیفه

زهد علی علیه السّلام

زیارت

زیارت امیر المؤمنین علیه السّلام

زیارت امین اللّه

زیارت جامعه کبیره

زیارت عاشورا

ساقی کوثر

سبقت به اسلام

سبّ و لعن

سخنان علی علیه السّلام

سریال امام علی علیه السّلام

سکوت 25 ساله

سلم و حرب

سلونی قبل ان تفقدونی

سنّت و بدعت

سند حقانیت علی علیه السّلام

سنّی

سوره هل اتی

سیاست علوی

سیره علوی

شاهدان غدیر

شبهات ضد شیعه

شعار امام علی علیه السّلام

شعر امام علی علیه السّلام

شعرای غدیر

شعر شیعی

شعر غدیر

شفاعت

شمایل علی علیه السّلام

شورا

شورای خلافت

شهر علم

شهیدان راه فضیلت

شیعه در تاریخ

شیعه شناسی

صبر علی وار

صحابه

صراط مستقیم

صفات ائمه

صلوات

صیغۀ برادری

طاغوت

ص:636

ظلم اوّل

ظلم به علی علیه السّلام

ظلمه

عزّت

عدالت

عدالت صحابه

عدل خداوند

عدل علی علیه السّلام

عرفان علوی

عصمت

عقد اخوت

علم بلایا و منایا

علی از زبان دیگران

علی از زبان علی علیه السّلام

علی در آثار هنری

علی در فرهنگ عامیانه

علی در قرآن

علی منی و انا من علی علیه السّلام

علی و جمع اضداد

علی و چاه

علی و حق

علی و خلفا

علی و قرآن

عهد

عهدنامه مالک اشتر

عید غدیر

عید امّت

غدیر و عاشورا

غدیر و فرهنگ مکتوب

الغدیر و وحدت اسلامی

غدیریه های فارسی

غصب خلافت

غلوّ

فتوای شیخ شلتوت

فتوت

فرقه های شیعه

فرهنگ غدیر

فریضه ولایت

فزت و ربّ الکعبة

فضایل اهل بیت علیهم السّلام

فضایل علی علیه السّلام

فلسفه سیاسی اسلام

قتال بر تأویل

قرآن و عترت

قضاوتهای حضرت علی علیه السّلام

قلمرو حکومت علی علیه السّلام

کارگزاران حکومت علی علیه السّلام

کتابشناسی امام علی علیه السّلام

کتابشناسی غدیر

کتابشناسی نهج البلاغه

کتاب و سنّت

کتمان فضایل علی علیه السّلام

کلمات قصار

گواهان غدیر

لا فتی الاّ علی علیه السّلام...

لعن صحابه

لو کشف الغطاء

لو لا علی علیه السّلام لهلک عمر

مؤاخات

مباهله

مدارس آیات

مدایح علوی

مذاهب اربعه

مذهب جعفری

مرجعیت دینی و علمی اهل بیت

مروّت و مردانگی

مطاعن

مظلومیت شیعه و اهل بیت علیهم السّلام

مظلومیت علی علیه السّلام

مقاله شناسی امام علی علیه السّلام

ملاحم و فتن

مناشده به غدیر

مناقب

منع نگارش حدیث

من کنت مولاه

ص:637

مولی

میثاق

میراث نبوّت

میزان حقّ

ناصبی

نام علی علیه السّلام

نامۀ نانوشته

نامه های امیر المؤمنین علیه السّلام

نص و اجتهاد

نقد کتابهای ضدّ شیعه

نقش نگین

نماز سیاسی

نماز هزار رکعت

نهضت های شیعی

نیاز به حجّت الهی

وارث پیامبر

واقعۀ غدیر خم

ودایع رسالت و امامت

وصایت

وصیّ

ولایت

ولایت علوی،حیات محمّدی

ولایت فقیه

ولایت علی علیه السّلام

وهّابیّت

هادی

ها علیّ بشر کیف بشر

هزار باب علم

هزار منقبت

هل أتی

همای رحمت

همگام با اهل بیت علیهم السّلام

یا علی علیه السّلام

ص:638

جاها و شهرها

آبار علی

اعراف

باغ غدیر

بصره

بیت الأحزان

بیت الطّشت

ثویّه

جحفه

جرف

چاه

چشمۀ علی

حوض کوثر

حیدرآباد

خانۀ علی در کوفه

خانۀ فاطمه و علی علیهما السّلام

خم غدیر

خیبر

دکّة القضاء

ذی قار

راه غدیر

رحبه

سالن امام علی علیه السّلام

سقیفۀ بنی ساعده

سواد کوفه

صفین

غدیر خم

غریّ

فدک

قبر پنهان علی علیه السّلام

کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین علیه السّلام

کرخ بغداد

کوفه

محراب کوفه

مرقد امیر المؤمنین علیه السّلام

مزارشریف

مسجد امام علی علیه السّلام

مسجد براثا

مسجد ردّ الشمس

مسجد غدیر

مسجد کوفه

نجف آباد

نجف اشرف

نهروان

ینبع

ص:639

ابزار و وسایل

آهن گداخته

انگشتر

پیراهن عثمان

جهاز شتران

دلدل

ذو الفقار

زره علی علیه السّلام

عمامه

ص:640

حادثه ها

پیدایش شیعه

تاجگذاری ابلیس

جشنوارۀ شعر علوی

جنگ جمل

جنگ خندق

جنگ خیبر

جنگ صفین

جنگ نهروان

حجة الوداع

حکمیّت

خاتم بخشی

دفن شبانه و مخفیانه

ردّ الشمس

سال امام علی علیه السّلام

سدّ ابواب

سیزده رجب

عید غدیر

قرآن بر نیزه کردن

کنگرۀ امام علی علیه السّلام

کنگرۀ ولایت و اهل بیت

کنگرۀ هزاره نهج البلاغه

لیلة الهریر

مباهله

نهضت های شیعی

واقعۀ غدیر خم

هیجدهم ذی حجه

ص:641

اصطلاحات

آل اللّه

آل یاسین

اقیلونی،اقیلونی

امامزاده

امام نور،امام نار

امامی

امر

اهل حق

اهل حل و عقد

ایمان

با آل علی...

باغی

بخّ بخّ لک یا علی

برادر قرآن

بشرطها و شروطها

پرچمدار پیامبر

پنج تن آل عبا

پیراهن عثمان

ثقلین

جان پیامبر

چپ و راست

خمسۀ طیّبه

درویش

سوء القضاء،حسن القضاء

شاه نجف

شجرۀ طیّبه

شجرۀ ملعونه

شرطة الخمیس

شهادت ثالثه

شهید محراب

شیخین

شیر خدا

صاحب لواء

صد و ده(110)

عاّه و خاصّه

غدیریه

فاتح خیبر

فرقۀ ناجیه

فریقین

فلته

قرآن ناطق

قسیم النّار و الجنّه

کرّار غیر فرّار

کرّم اللّه وجهه

لا حکم الا للّه

متشیّع

مدینة العلم

مولود کعبه

ناد علی

نازلۀ روح علی علیه السّلام

نبأ عظیم

نفرین مستجاب

نه خدا،نه جدا

ولایتی

هاشمیّات

هفتاد و دو ملّت

یا علی

یوم الإنذار

یوم البرائه

یوم التتویج

ص:642

کتابها

اثبات الوصیّه

احقاق الحق

استبصار

اسرار آل محمّد

اصول اربع مأة

اعیان الشیعة

الإنتصار

بحار الأنوار

بهج الصباغة

پایگاههای شیعی در اینترنت

تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام

دانشنامۀ امام علی علیه السّلام

دانشنامۀ امیر المؤمنین علیه السّلام

دیوان امام علی علیه السّلام

الذریعة الی تصانیف الشیعة

سخنان علی علیه السّلام

شبهای پیشاور

شهداء الفضیلة

صحیفۀ علویّه

طبقات اعلام الشیعة

عبقات الأنوار

الغارات

الغدیر

غرر الحکم

کتاب سال ولایت

کتابشناسی امام علی علیه السّلام

کتاب علی علیه السّلام

المراجعات

مصحف علی علیه السّلام

موسوعة الامام علی بن أبی طالب علیه السّلام

نهج البلاغة

نهج السعادة

ولایت نامه

ص:643

گروهها

آل اللّه

آل بویه

آل علی علیه السّلام

اصحاب کساء

آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله

ائمۀ اثنی عشر

اصحاب جمل

اصحاب شورا

اصحاب صفّین

اصحاب علباء

اصحاب علی علیه السّلام

اهل بیت علیهم السّلام

باطنیّه

بنی هاشم

پیشمرگان امام علی علیه السّلام

پیمان شکنان

تفضیلیّه

ثقات امیر المؤمنین علیه السّلام

جعفریّه

جیش اسامه

چهارده معصوم علیهم السّلام

حروریّه

حواریّون علی علیه السّلام

خلفای راشدین

خوارج نهروان

راویان غدیر

زیدیّه

سادات

سربداران

سلفیّه

شاعران فارسی شیعی

شامیان

شرطة الخمیس

شیخیّه

صحابه

صفویّه

عدلیّه

علویان

علی اللّهی

غلات

فرزندان علی علیه السّلام

قاسطین

قاعدین

کیسانیّه

مارقین

موالیان یمنی

ناکثین

نخاوله

نواصب

والیان علی علیه السّلام

یاران علی علیه السّلام

ص:644

مؤسّسات و مراکز

بنیاد نهج البلاغه

دار التقریب

ستاد بزرگداشت امام علی علیه السّلام

کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین علیه السّلام

مجمع جهانی اهل بیت

مراکز غدیری

مکتبة الامام امیر المؤمنین الخاصّة

مؤسّسۀ شیعه شناسی

ص:645

منابع و مآخذ

1-آداب الصلاة،امام خمینی،مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی،1370 ش.

2-آل بویه،حامیان فرهنگ تشیّع،سیف اللّه نحوی،پژوهشکده باقر العلوم،قم.

3-آل بویه،علی اصغر فقیهی.

4-آیات الغدیر،علی الکورانی،مرکز المصطفی،قم،1419 ق.

5-ابن تیمیه،حیاته،عقائده،...صائب عبد الحمید،مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه،قم.

6-ابو طالب،تجلی ایمان،مجید پورطباطبایی،وزارت ارشاد اسلامی،تهران،1372 ش.

7-اثبات الهداة،شیخ حرّ عاملی،المطبعة العلمیه،قم.

8-احتجاج،طبرسی،اسوه،تهران،1416 ق.

9-احقاق الحق،قاضی نور اللّه شوشتری،کتابخانۀ آیة اللّه مرعشی،مطبعة الخیام،قم،1405 ق.

10-اختصاص،شیخ مفید،انتشارات اسلامی،قم 1363 ش.

11-الآدب فی ظلّ التشیّع،عبد اللّه نعمه.

12-ارشاد القلوب،حسن بن محمّد دیلمی،منشورات الشریف الرضی،قم.

13-ارشاد،شیخ مفید،چاپ کنگره هزارۀ شیخ مفید،قم،1413 ق.

14-از سقیفه تا نینوا،موسی خسروی،مشهد،چاپخانه طوس،1340 ش.

15-الاستبصار،علی الکورانی،دار السیره،قم،1421 ق.

ص:646

16-اسرار آل محمّد،سلیم بن قیس،1360 ش.

17-اسرار العقائد،میرزا ابو طالب شیرازی،انتشارات مکتب اسلام،قم.

18-الاسرار العلویّه،محمّد فاضل المسعودی،المؤسسة الاسلامیة،قم.

19-الاسلام و الشیعه،محمود الشهابی،انتشارات دانشگاه تهران،1361 ش.

20-الاصابه فی تمییز الصحابه،ابن حجر عسقلانی،دار الکتب العلمیه،بیروت،1415 ق.

21-اصل الشیعة و اصولها،محمّد حسین کاشف الغطاء،قم،1415 ق.

22-اصول کافی،محمّد بن یعقوب کلینی،دار الکتب الاسلامیه،1388 ق.

23-اضواء علی السنّة المحمّدیة،محمود ابوریّه،دار المعارف،مصر.

24-اعیان الشیعه،سیّد محسن الامین،دار التعارف للمطبوعات،بیروت،1403 ق.

25-اکمال الدین،شیخ صدوق،انتشارات اسلامی،قم،1363 ش.

26-القاب و صفات مولای متقیان،فرزین ثابت،نشر سبحان.

27-امالی،شیخ صدوق،مؤسسۀ بعثت،تهران،1417 ق.

28-امالی،شیخ طوسی،مؤسسۀ بعثت،قم 1414 ق.

29-امالی،شیخ مفید،جامعۀ مدرسین،قم،1403 ق.

30-الامام الصادق و المذاهب الاربعه،اسد حیدر،دار الکتب العربی،بیروت،1390 ق.

31-الامام علی(علیه السلام)،عبد الفتاح عبد المقصود،ترجمه،انتشار 1351 ش.

32-الامامة و السیاسة،ابن قتیبۀ دینوری،مکتبة الشریف الرضی،قم،1413 ق.

33-الامامة و اهل البیت،محمّد بیومی مهران،مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة،قم 1415 ق.

34-انقلاب تکاملی اسلام،جلال الدین فارسی،چاپ اول،1349 ش.

35-اهل البیت فی الکتاب و السنّة،محمّدی ری شهری،دار الحدیث،قم 1375 ش.

36-اهل البیت،منزلتهم و مبادئهم،محمّد جواد مغنیه.

37-ایمان ابی طالب،شیخ مفید،کنگرۀ هزارۀ شیخ مفید،قم.

38-بانوان شیعه(فصلنامه)،1383 قم.

39-بحار الأنوار،علامۀ مجلسی،مؤسسة الوفاء،بیروت،1403 ق.

ص:647

40-بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة،محمّد تقی شوشتری،امیر کبیر،تهران،1376 ش.

41-پایگاههای اینترنتی شیعه،انتشارات دلیل ما،1382 قم.

42-تاریخ الشیعه،محمّد حسین المظفری،مکتبة بصیرتی،قم.

43-تاریخ المدینة المنورة،ابن شبّه،دار التراث،بیروت،1410 ق.

44-تاریخ جمع قرآن کریم،محمّد رضا جلالی نایینی،نشر نقره،تهران،1365 ش.

45-تاریخ یعقوبی،احمد بن ابی یعقوب،دار صادر،بیروت.

46-التبرّک،احمد میانجی،بنیاد بعثت،تهران،1404 ق.

47-تبرّک و توسّل،جواد محدثی،مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه،قم.

48-تحف العقول،ابن شعبۀ حرّانی،انتشارات اسلامی،1363 ش.

49-التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،حسن مصطفوی،مرکز نشر الکتاب،قم،1397 ق.

50-تدوین السنّة الشریفة،محمّد رضا الجلالی،بوستان کتاب،قم،1418 ق.

51-ترجمة الامام علی بن ابی طالب(تاریخ دمشق)،دار الفکر،بیروت،1415 ق.

52-تشیّع علوی و تشیّع صفوی،علی شریعتی،مجموعه آثار«9».

53-تشیّع و تصوّف،کامل مصطفی شیبی،ترجمه علی رضا ذکاوتی،امیر کبیر،1374 ش.

54-تصحیح الاعتقاد،شیخ مفید،چاپ کنگره هزارۀ شیخ مفید،قم.

55-تفسیر عیاشی،محمّد بن مسعود عیاشی،المکتبة العلمیة،تهران،1380 ق.

56-تفسیر کبیر،فخر رازی،دار الفکر،بیروت،1410 ق.

57-تفسیر مرآة الانوار.

58-تفسیر نور الثقلین،ابن جمعۀ حویزی،المطبعة العلمیه،قم.

59-تقیّه،امر به معروف و نهی از منکر،احمد طیبی شبستری،تهران.

60-تنقیح المقال،مامقانی،مطبعۀ مرتضویه،نجف،1352 ق.

61-توحید،شیخ صدوق،انتشارات اسلامی،قم.

62-جاذبه و دافعۀ امام علی(علیه السلام)،شهید مرتضی مطهری،حسینیۀ ارشاد،تهران،1349 ش.

63-جلوه های ولایت در شعر فارسی،احمد احمدی بیرجندی،بنیاد پژوهشهای اسلامی،مشهد،1380.

ص:648

64-الجمل،شیخ مفید،کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه،قم.

65-جواهر التاریخ،علی الکورانی،دار الهدی للطباعة و النشر،قم،1425 ق.

66-جهشها،محمّد رضا حکیمی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران،1362 ش.

67-چشمه در بستر،مسعود پورآقایی،حضور،قم 1374 ش.

68-چهارده قرن با غدیر،محمّد باقر انصاری،انتشارات دلیل،قم،1379 ش.

69-حق الیقین،سیّد عبد اللّه شبّر.

70-حکومت اسلامی،امام خمینی،چاپ نجف.

71-حلیة الاولیاء،ابو نعیم اصفهانی،دار الکتاب العربی،بیروت،1387 ق.

72-حماسۀ غدیر،محمّد رضا حکیمی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران.

73-حیاة الامام الحسین،باقر شریف القرشی،دار الکتب العلمیه،قم،1396 ق.

74-حیاة الامام الهادی،باقر شریف القرشی،دار الکتاب الاسلامی،قم 1409 ق.

75-حیاة الامام موسی بن جعفر،باقر شریف القرشی،دار الکتب العلمیه،قم 1389 ق.

76-حیاة امیر المؤمنین علی(علیه السلام)،علی اصغر ناظم زاده،کوثر ولایت،قم،1377 ش.

77-حیاة سیّدة النساء فاطمة الزهراء(س)،باقر شریف القرشی.

78-خدمات متقابل اسلام و ایران،شهید مرتضی مطهری،چاپ اول،انتشار،1349 ش.

79-خصائص الائمّه،سیّد رضی،مرکز البحوث الاسلامیه،مشهد،1406 ق.

80-خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنت،محمّد تقی شریعتی.

81-دائرة المعارف تشیّع،گروهی،بنیاد اسلامی طاهر،1363 ش.

82-دانشنامۀ امام علی(علیه السلام)،گروهی،پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

83-دانشنامۀ امیر المؤمنین،گروهی،دار الحدیث،قم 1382 ش.

84-الدرّ المنثور،سیوطی،دار الفکر،بیروت،1414 ق.

85-در حریم حرم،جواد محدثی،نشر مشعر،تهران،1375 ش.

86-در محفل روحانیان،محمّد علی مجاهدی،هجرت،قم،1372 ش.

87-دعبل خزاعی،شاعر دار بردوش،مصطفی قلیزاده،پژوهشکده باقر العلوم،قم،1373 ش.

ص:649

88-دفتر آفتاب،دبیرخانۀ کتاب سال ولایت،گروهی،تهران،1381 ش.

89-دلائل الصدق،محمّد حسین المظفری،مکتبة النجاح،تهران،1396 ق.

90-دیوان امیر المؤمنین،امام علی(علیه السلام).

91-الذریعة الی تصانیف الشیعه،شیخ آقا بزرگ تهرانی،دار الاضواء،بیروت،1403 ق.

92-راهنماشناسی،محمّد تقی مصباح یزدی،امیر کبیر،تهران،1375 ش.

93-زبان سیاسی اسلام،برنارد لوئیس،ترجمه غلامرضا بهروز لک،بوستان کتاب،قم،1378 ش.

94-زبدة الاثار،محمّد علی طبری،امیر کبیر،تهران،1372 ش.

95-سفینة البحار،شیخ عباس قمی،فراهانی،تهران.

96-سنن الامام علی(علیه السلام)،گروهی،پژوهشکده باقر العلوم،قم 1380 ش.

97-سیرتنا و سنّتنا،علامه عبد الحسین امینی.

98-سیری در اماکن سرزمین وحی،نشر مشعر،تهران.

99-سیری در نهج البلاغه،شهید مرتضی مطهری،انتشارات صدرا،قم.

100-سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب،علی ذاکری،بوستان کتاب،قم.

101-شرح نهج البلاغه،ابن ابی الحدید،دار احیاء الکتب العربیه،1378 ق.

102-شرح نهج البلاغه،ابن میثم بحرانی،دفتر تبلیغات اسلامی،قم،1362 ش.

103-شیعه در اسلام،علامه محمّد حسین طباطبایی،چاپ اول،1346 ش.

104-شیعه شناسی و پاسخ به شبهات،علی اصغر رضوانی،نشر مشعر،1383 ش.

105-الشیعه هم اهل السنّة،محمّد التیجانی،شمس المشرق،بیروت،1413 ش.

106-صحیفۀ سجادیه،امام زین العابدین(علیه السلام)،ترجمۀ جواد فاضل،انتشارات امیر کبیر،تهران.

107-صحیفۀ نور،امام خمینی،وزارت ارشاد اسلامی،1362 ش.

108-صوت العدالة الانسانیة،جرج جرداق.

109-طبقات،محمّد بن سعد،دار الکتب العلمیه،دار صادر،بیروت.

110-طرح کلی اندیشۀ اسلامی،سیّد علی حسینی خامنه ای،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران،1377.

111-الطریق الی غدیر خم،کمال السید.

ص:650

112-طلوع(فصلنامه)،مدرسه عالی امام خمینی،قم،1381 ش.

113-عبقات الانوار،میر حامد حسین هندی،مدرسة الامام المهدی،قم،1405 ق.

114-عقائد الامامیه،محمّد رضا المظفر،چاپ اول،تهران.

115-علل الشرایع،شیخ صدوق،مکتبة الداوری،قم،1385 ق.

116-علیّ من المهد الی اللّحد،سیّد محمّد کاظم القزوینی،مؤسسة النور،بیروت.

117-عوالم العلوم،بحرانی،مؤسسة الامام المهدی،قم،1365 ش.

118-عوالی اللئالی،ابن ابی جمهور احسائی،مطبعة سیّد الشهداء،قم،1405 ق.

119-عیون اخبار الرضا،شیخ صدوق،تهران،منشورات جهان،1378 ق.

120-الغارات،ابراهیم بن محمّد ثقفی،دار الکتاب،قم 1410 ق.

121-غدیر در آیینۀ کتاب،محمّد انصاری،دلیل ما،قم.

122-غدیر در شعر فارسی،مصطفی موسوی گرمارودی،نشر الهادی،قم،1374 ش.

123-الغدیر،علامۀ عبد الحسین امینی،دار الکتب العربی،بیروت،1378 ق.

124-غرر الحکم،آمدی،عبد الواحد آمدی،دانشگاه تهران،1366 ش.

125-فاطمه فاطمه است،علی شریعتی،چاپ ارشاد،تهران،1350 ش.

126-فتوّت نامه،مولا حسین واعظ کاشفی،بنیاد فرهنگ ایران،1350 ش.

127-فرهنگ عاشورا،جواد محدثی،نشر معروف،قم،1374 ش.

128-الفصول المهمه،ابن صبّاغ مالکی،دار الاضواء،بیروت،1401 ق.

129-فضائل الخمسه من الصحاح الستّه،سیّد مرتضی فیروزآبادی،دار الکتب الاسلامیه،تهران،1392 ق.

130-فنون بلاغت،جلال الدین همایی،نشر هما،تهران،1371 ش.

131-فیض القدیر،(تلخیص عبقات)،شیخ عباس قمی،بوستان کتاب،قم،1376 ش.

132-القاموس الفقهی،سعدی ابو حبیب،دار الفکر،دمشق،1408 ق.

133-قصار الجمل،علی مشکینی اردبیلی،قم،1355 ش.

134-الکامل،ابن اثیر،دار احیاء التراث العربی،1408 ق.

135-کتاب علی(علیه السلام)،مصطفی قصیر العاملی،مجمع جهان اهل بیت.

ص:651

136-کتاب ماه هنر،وزارت ارشاد،شمارۀ 31-32.

137-کشف الارتیاب،سیّد محسن الامین،تهران،1362 ش.

138-کشف الغمّه،علی بن عیسی اربلی،دار الکتاب الاسلامی،بیروت،1401 ق.

139-کفایة الخصام،محمّد تقی دزفولی،تحقیق محمّد حسین صفاخواه،آمه،1380 ش.

140-کلیات اقبال لاهوری،اقبال،انتشارات جاویدان،تهران،1359 ش.

141-کلیات دیوان شهریار،محمّد حسین شهریار.

142-کلیات سعدی،انتشارات امیر کبیر،تهران،1376 ش.

143-کنز العمال،علاء الدین علی الهندی،مؤسسة الرساله،1405 ق.

144-کیهان فرهنگی(ماهنامه)تهران،مؤسسه کیهان،1373 ش.

145-گلستان قرآن(نشریه)ویژه نامه امام علی(علیه السلام)،تهران،وزارت ارشاد اسلامی.

146-لغت نامه،علی اکبر دهخدا،مؤسسۀ دهخدا،1373 ش.

147-للّه و للحقیقة،علی آل محسن،نشر مشعر،تهران،1383 ش.

148-ماضی النجف و حاضرها،شیخ جعفر آل محبوبه نجفی.

149-ماهنامۀ کوثر،آستانۀ مقدسه حضرت معصومه،قم،1376 ش.

150-مثنوی معنوی،جلال الدین بلخی رومی،امیر کبیر،تهران،1353 ش.

151-مجمع البیان،فضل بن حسن طبرسی،کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی،قم،1403 ق.

152-المحاسن،محمّد بن خالد برقی،دار الکتب الاسلامیه،طبع دوم،قم.

153-المحجّة البیضاء،فیض کاشانی،انتشارات اسلامی،قم.

154-مرآة العقول،محمّد باقر مجلسی،دار الکتب الاسلامیه،تهران،1363 ش.

155-المراجعات،عبد الحسین شرف الدین،تحقیق شیخ حسین الراضی،مجمع جهانی اهل بیت،قم،1416 ق.

156-مروج الذهب،مسعودی،دار الاندلس،بیروت،1385 ق.

157-مسائل خلافیه و الرأی الحق فیها،علی آل محسن،نشر مشعر،تهران،1383 ش.

158-مستدرک وسائل الشیعه،میرزا حسین نوری،مؤسسة آل البیت،قم،1408 ق.

159-مشعل جاوید،محمّد علی مهدوی راد،دلیل ما،قم،1381 ش.

ص:652

160-مشکات(فصلنامه آستان قدس رضوی)مشهد،بهار 1370 ش.

161-مصادر حدیث الطیر،محمّد جعفر الطبسی،کتابخانه تخصص امیر المؤمنین،مشهد،1423 ق.

162-مصادر نهج البلاغه و اسانیده،عبد الزهراء الحسینی الخطیب،دار الاضواء،بیروت.

163-مظلومی گمشده در سقیفه،شهید سیّد رضا پاک نژاد،ج 1،یزد.

164-معادن الحکمه،محمّد بن فیض کاشانی،جامعۀ مدرسین،قم،1407 ش.

165-معارف و معاریف،سیّد مصطفی حسینی دشتی،اسماعیلیان،قم 1369 ش.

166-معالم المدرستین،مرتضی العسکری،بنیاد بعثت،تهران،1406 ق.

167-معانی الاخبار،شیخ صدوق،انتشارات اسلامی،قم،1361 ش.

168-معجم الالفاظ و الاعلام القرآنیه،محمّد اسماعیل ابراهیم.

169-معجم البلدان،یاقوت حموی،دار احیاء التراث العربی،1399 ق.

170-معجم القبور،سیّد محمّد مهدی موسوی اصفهانی.

171-معجم معالم الحجاز،عاتق بن غیث البلادی،نادی للمطبوعات،مکه،1398 ق.

172-مفاتیح الجنان،شیخ عباس قمی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران.

173-مفردات،راغب اصفهانی،مکتبة المصطفوی،تهران،1373 ق.

174-مقتل الحسین،خوارزمی،مکتبة المفید،قم.

175-مکاتیب الرسول،علی احمدی میانجی،انتشارات اسلامی،قم.

176-مکاسب،شیخ انصاری،انتشارات اسلامیه،تهران.

177-الملاحم و الفتن،سیّد بن طاووس،مؤسسة صاحب الامر،1416 ق.

178-الملل و النحل،شهرستانی،دار المعرفة،بیروت،1395 ق.

179-المناشدة و الاحتجاج بحدیث الغدیر،کمال السید.

180-منتخب التواریخ،ملا هاشم خراسانی،کتابفروشی اسلامیه،1347 ش.

181-من لا یحضره الفقیه،شیخ صدوق،جامعۀ مدرسین،قم،1404 ق.

182-مواقف الشیعه،علی احمدی میانجی،انتشارات اسلامی،قم.

183-موسوعة الامام علی بن ابی طالب،محمّدی ری شهری،دار الحدیث،قم،1381 ش.

ص:653

184-موسوعة العتبات المقدسه،جعفر الخلیلی،مؤسسة الاعلمی للمطبوعات،1407 ق.

185-موسوعة شهادة المعصومین،گروهی،پژوهشکده باقر العلوم،قم،1382 ش.

186-موسوعة کلمات الامام الحسین(علیه السلام)،گروهی،پژوهشکدۀ باقر العلوم،قم 1373 ش.

187-میزان الحکمه،محمّدی ری شهری،دار الحدیث،قم 1416 ق.

188-المیزان،علامه محمّد حسین طباطبایی،دار الکتب الاسلامیه،تهران،1386 ق.

189-میقات حج(فصلنامه)مرکز تحقیقات حج،قم.

190-مینای قلم،جواد محدثی،بوستان کتاب،قم،1380 ش.

191-النصّ و الاجتهاد،سیّد عبد الحسین شرف الدین،مطبعة النعمان،نجف،1384 ش.

192-نظریة عدالة الصحابه،احمد حسین یعقوب،انصاریان،قم 1413 ق.

193-نفحات الازهار،سیّد علی حسینی المیلانی،قم،1418 ق.

194-نقش عایشه در تاریخ اسلام،علامه مرتضی عسکری.

195-النکت الاعتقادیه،شیخ مفید،کنگره هزاره شیخ مفید،قم.

196-النهایه،ابن اثیر،مؤسسه اسماعیلیان،قم،1367 ش.

197-نهج البلاغه،سیّد رضی،فیض الاسلام،تهران.

198-وحی و نبوت،شهید مرتضی مطهری،انتشارات صدرا،قم.

199-وسائل الشیعه،شیخ حر عاملی،دار احیاء التراث العربی،بیروت.

200-وقف،میراث جاویدان،(فصلنامه)سازمان اوقاف و امور خیریه،تهران.

201-ویژه نامۀ فصلنامه حکومت اسلامی،دبیرخانۀ مجلس خبرگان،قم،1381 ش.

202-یادنامۀ علامۀ امینی،محمّد رضا حکیمی،جعفر شهیدی،انتشار،1352 ش.

203-الیقین،سیّد بن طاووس،مؤسسة دار الکتاب،قم،1413 ق.

204-یک قطره از دریا،محمّد علی مجاهدی،قم،1370 ش.

205-ینابیع المودّة،سلیمان بن ابراهیم قندوزی،مکتبة الحیدریة،نجف،1384 ق.

206-یوم الدّار،سیّد طالب الحسینی الرفاعی.

ص:654

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109