ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

ص :4

جزئیت حی علی خیرالعمل در اذان

تالیف گروه پژوهش عبدالامیر سلطانی

ترجمه حسین علی عربی

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

محوریت ولایت فقیه، افق های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جدیدی را برای انسان های آزاده به ویژه مسلمانان و پیروان و محبّان اهل بیت(علیهم السلام) گشود و توجه بسیاری از نخبگان و مستضعفان جهان را به خود معطوف کرد.

مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام)، مولود این دگرگونی مبارک است که به ابتکار مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظلّه العالی) در سال 1369 شمسی/ 1990میلادی تأسیس شد و تاکنون خدمات شایانی را در تبلیغ معارف قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) و حمایت از پیروان اهل بیت(علیهم السلام) در سراسر جهان انجام داده است.

معاونت امور فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام) در راستای رسالت خود جهت ارتقای شناخت و آگاهی پیروان اهل بیت(علیهم السلام) در موضوعات، سطوح، مخاطبان و عرصه های مختلف، در حوزه های تولید کتاب و مجلات به زبان های متعدد و سائر محصولات فرهنگی به فعالیت پرداخته است .

این اثر با هدف معرفی معارف اهل بیت(علیهم السلام) و پاسخ به شبهات مخالفین به ویژه وهابیان و سلفی ها تهیه شده و حاصل تلاش علمی و پژوهشی گروهی از پژوهشگران و نویسندگان فرهیخته و صاحب نظر و ارجمند می باشد.

ص:10

در اینجا بر خود لازم می دانم از دبیرکل محترم مجمع، حضرات اعضای محترم شورای کتاب، مدیران محترم اداره کل پژوهش و ترجمه، رئیس محترم گروه مطالعات بنیادی، دبیر محترم شورای کتاب و گروه مطالعات بنیادی، مترجمین عزیز و همکاران اداره ی ترجمه تقدیر و تشکر نمایم. همچنین از برادرانی که در ویرایش، تایپ، مقابله، تصحیح، آماده سازی، نشر و چاپ این کتاب تلاش کردند، تشکر می کنم و توفیق همگان را از خداوند متعال مسئلت دارم.

معاونت امور فرهنگی مجمع در راستای تعمیق و پویایی آثار منتشره در حوزه ی معارف اهل بیت(علیهم السلام) در سراسر جهان، از دیدگاه ها و پیشنهادهای اساتید، فرهیخته گان، صاحب نظران و پژوهش گران ارجمند استقبال می کند تا زمینه های بسط و گسترش هرچه بیشتر معارف اهل بیت (علیهم السلام)فراهم گردد.

به امید تعجیل در ظهور و فرج منجی عالم بشریت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف).

نجف لک زایی

معاون امور فرهنگی

ص:11

ص:12

«همه با هم، به حبل الله چنگ زنید و پراکنده نشوید و یاد بیاورید آن زمانی را که با هم دشمنی می کردید. پس خداوند دل های شما را به هم نزدیک کرد و الفت و برادری بر شما حاکم نمود و (نیز) یاد بیاورید آن زمانی را که شما، در لبۀ پرتگاه آتش قرار داشتید، پس خداوند شما را از آن نجات داد و خداوند این چنین آیات خود را تبیین می کند، شاید به هدایت دست یابید».

و نیز پیامبر اکرم؛ حضرت محمّد بن عبدالله(صلی الله علیه و آله) می فرماید:

«المؤمن للمؤمن کالبنیان یشدّ بعضه بعضاً». (1)

«نسبت فردِ با ایمان با مؤمن دیگر، همانند اجزای یک ساختمانند که هر جزئی از ساختمان، جزء دیگر را نگه داشته و محکم می نماید».

و نیز حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) می فرماید:

«المؤمن أخو المؤمن، کالجسد الواحد، إن اشتکی شیئاً منه وجد ألَم ذلک فی سائر جسده». (2)

«مؤمن برادر مؤمن است ، مانند آنکه یک جسد می باشند؛ اگر عضوی از آن به درد آید، درد و رنج آن به دیگر اعضاء خواهد رسید».

بنابر این تفرقه، کینه توزی، نزاع و خون ریزی، هرگز مشروعیت و مصونیت نداشته و از کبائر و زشتی هاست که وجدان و عقل سلیم، آن را بی اساس و بی فرهنگی معرّفی کرده و در دین اسلام هم شدیداً مورد نکوهش و توبیخ قرارگرفته و مرتکب آن را به عذاب الهی، وعده داده است.

جهالت جاهلان و دسیسۀ دسیسه گران و فتنه انگیزان، در طول تاریخ مسلمین، کوشیده است که وحدتِ صفوف و یک پارچگی مسلمین، به جنگ و

ص:14

خون ریزی تبدیل شده و کینه و بغض و بد بینی و اتّهام به خروج از دین و ورود در شرک را گسترش دهد. بنابر این بر مسؤلان و رهبران امّت و برآحاد جامعۀ اسلامی، فرض و حتم است که اجازه ندهند چنین فضائی بر جامعه اسلامی حاکم گردد و در نتیجه ذخائر و ثروت های امت اسلام، توسّط مستکبران روزگار و کافران خوش رنگ و نگار و صاحبان تراست ها و کارتل ها به راحتی و سهولت، غارت شود.

ما پیروان اهل بیت(علیهم السلام)، برخود لازم می دانیم جهت وحدت بیشتر مسلمین و زدودن موانع این اتّفاق و انسجام، نسبت های ناروائی که در طول تاریخ، به ویژه در این سال های اخیر، به مکتب اهل بیت(علیهم السلام) و به صورت ناجوانمردانه نسبت داده شده، از خود دورکنیم و با تمام وجود، از این تهمت ها و نسبت ها توسّط تکفیری ها و جریاناتی که آلت دست انگلیسی ها، صهونیست ها، و غارتگران امریکا و ... هستند، اعلان انزجار و تبرّی بجوییم.

از باب نمونه:

1 - ما که کتاب آسمانی مصون از تحریف، یعنی قرآن کریم را تنها کتاب هم مسلمین و بدون آن که کم و زیاد شده باشد و عیناً، همان قرآن کریم حضرت خاتم الأنبیاء محمّد مصطفی(صلی الله علیه و آله) و ثقل اکبر و سرتاسر آن را داعی توحید و یکتاپرستی می دانیم؛

- ما که بزرگ ترین موفّقیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را نفی بتها (اصنام) و نفی عبادت لات و عزّی و اعلان و تحقّق کلمۀ توحید «لا إله إلا الله» می دانیم؛

- ما که خطبه های غرّای توحیدی مولی الموحدین امیر المؤمنین(علیه السلام) را - شبانه روز - در مراکز آموزشی و پژوهشی، دانشگاه ها و حوزه ها و محافل علمی و تربیتی مان به تلاوت و تدریس و استضائه می نشینیم؛

ص:15

- ما که در مساجد و مراکز عبادتی مان ، متون سراسر توحید اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را همانند دعای کمیل از امام علی(علیه السلام)، دعای عرفه از امام حسین(علیه السلام) و دعای ابو حمزه ثمالی از امام سجاد(علیه السلام) و ده ها دعای توحیدی دیگر تلاوت می شود و طنین انداز است:

«... متی غِبْتَ حتّی تَحْتاجَ إلی دلیلٍ یَدلُّ علیکَ... عَمِیَتْ عینٌ لا تراکَ... ماذا وَجَدَ مَنْ فَقَدَک وَما الّذی فَقَدَ مَنْ وَجَدَک...». (1)

- ما که هزاران اثر معرفتی و توحیدی همچون کتاب توحید شیخ اقدم «صدوق» را داریم، ما که ...

با هم این اوصاف، به صورت جاهلانه و مزوّرانه و مزدورانه به هدف بدبین کردن سایر مسلمین ناجوانمردانه به شرک متّهم شده و می شویم!!! (فما لهم کیف یحکمون)؟؟!!.

2- اعتقاد به امام مهدی (علیه السلام) و مهدویت، ریشه قرآنی دارد و مذاهب و فرق اسلامی - روی هم رفته - به آن اعتراف دارند تا جائی که انکار آن را موجب قتل منکر آن دانسته اند. (2)

و نیز جایگاه رفیعی از سنّت و معرفت اسلامی را برای آن حضرت ذکر کرده اند و قاطبۀ علمای اهل بیت(علیهم السلام) و بسیاری از علمای مذاهب اسلامی، روایات و احادیث و اخباری که در شأن و ولادت آن حضرت است، مورد تصریح و تصحیح و اعتراف قرارداده اند؛ مانند صاحب سنن ترمذی، قرطبی مالکی، ابوجعفر عقیلی، سیوطی، ابن حجر عسقلانی، حاکم نیشابوری، بیهقی، ابن اثیر، بغوی، ابن قیم، ذهبی، تفتازانی، ابن کثیر دمشقی، جزری شافعی، عبدالوهّاب شعرانی، متّقی هندی، عبدالباقی زرقانی، سفارینی حنبلی، محمّد امین

ص:16

سویدی، شوکانی، مؤمن شبلنجی، قنوجی بخاری، کتانی مالکی، خضر مصری، غماری شافعی، ناصر الدین البانی، ابواعلی مودودی، کمال الدین ابن طلحه شافعی، یاقوت حموی، ابو نعیم اصفهانی، ابن جوزی حنبلی، گنجی شافعی، جوینی شافعی، ابن علی شافعی همدانی، حمد الله مستوفی، ابن شحن حلبی حنفی، خواجه پارسا حنفی، ابن صبّاغ مالکی، سراج رفاعی، ابن طولون دمشقی، ابو عبّاس قرمانی حنفی، ابن عامر شبراوی، ساباط قاضی حنفی، قندوزی حنفی، حمزاوی شافعی مصری، زرکلی سلفی، یونس سامرایی، احمد طوسی بلاذری، ابن شاکر بدری شافعی، عبدالکریم یمانی، صبان شافعی، ابن عماد دمشقی حنبلی و غیر اینان... .

حال نگاه بیندازید و ببینید:

امام مهدی(علیه السلام) و مهدویّت - که در کتاب و سنّت، محکم ترین ریشه و اساس و برهان و این همه معترف به تواتر و صحت و ولادت و حیات از جمیع فرق اسلامی دارد- چگونه با زشت ترین تعبیرها مورد استهزاء و تمسخر و افتراء و نسبت های ناروا قرار گرفته است؟!.

از این عصارۀ انبیاء و خلف اوصیا، گاهی به «امام مزعوم» و گاهی به «معدوم» و ... تعبیر می شود !! و گاهی می نویسند که شیعیان کنار سرداب حلّه یا سرداب بغداد، یا سرداب سامرّا (1) و یا ... مرکبی را آماده می کنند تا آن که او وقتی که از آن سرداب خارج شد، سوار آن مرکب شود!. اینان هنگام نماز هم، هم چنان در کنار مرکب باقی می مانند، زیرا ممکن است که در همان وقت از سرداب خارج شود و کسی کنار مرکب نباشد تا او را سوار کنند!!.

ص:17

وارونه نشان دادن حقایق، تحریف و سیاه نمایی در زمین اعتقادات و معارف حقّه اهل بیت(علیهم السلام) توسّط دشمنان و بقاء بر میت های آکلة الاکباد و آنان که گوینده «لااله الاّ الله و محمّدٌ رسول الله» و معتقدان معاد و محشر و اهل قبله و قرآن را همانند گوسفند سر می برند و جهت جلب رضایت سردمداران کفر و غاصبان قدس، همه گونه خوش خدمتی دارند و در تمام دوران ننگین رژیم جعلی و سفّاک صهیونیستی، در حمایت از مظلومین فلسطین، و مقدسات مسلمین حتی یک فشنگ و یا تیری رها نکرده اند، امّا هر روز شاهد آنیم که دسته دسته اهل قبله و توحید و بعثت و معاد را با کمال شقاوت و بی رحمی، قطعه قطعه و به آتش می کشند و فتنه و تفرقه را بین امّت اسلام می گسترانند.

لازم به تذکر است: این دو مورد به عنوان نمونه بود و گرنه مسلمانان هر روزه شاهد نشر و بسط صدها مورد دیگر با هزاران سایت و کتاب و مقالات و نرم افزار، توسّط این مجموعۀ فاقد عاطفه و رحم و متحجّر و تکفیری با هدف شوم تفرقه افکنی و جنگ و جدال در امّت اسلامی می باشند، فإلی الله المشتکی.

در هر صورت، ما به عنوان این که به حفظ وحدت مسلمین و قطع ید اجانب از بلاد اسلامی و زدودن اتّهامات و افتراءات از مکتب اسلام و معارف اهل بیت(علیهم السلام) مکلّفیم، بر خود واجب می دانیم جهت زایل کردن بدبینی از ذهنیّتی که اینان در بین عموم مسلمین با دروغ، نفاق، افتراء و بهتان ساخته اند، اقدام نماییم و انزجار و بی زاری خود را از این تفرقه افکنان و جنگ افروزان وابسته به استکبار و کفر جهانی، اعلان نماییم.

ص:18

مجموعۀ «فی رحاب اهل البیت(علیهم السلام)» (1)حدود چهارده سال پیش، جهت زدودن این ذهنیّت و زدودن برخی از موانع وحدت، در معاونت امور فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام و با کمک، مساعدت و همکاری گروهی از فضلا و محققین (2)، طرّاحی و سپس مورد تنظیم و تدوین قرار گرفت.

بحمدالله به سرعت و به طور گسترده و چشمگیر، مورد استقبال محافل علمی و پژوهشی و علاقه مندان و دوستداران وحدت مسلمین، قرار گرفت.

شخصیّت های علمی و دست اندرکاران نشر و قلم و گروه های محاوره و مناظره، در همان زمان تدوین و نشر، پیشنهاد ترجمه ی این مجموعه را به زبان های زنده دنیا دادند که بحمدالله ترجمۀ فارسی آن توسّط ادارۀ ترجمۀ

ص:19

معاونت امور فرهنگی، آماده گردید و اینک مورد بررسی مجدّد و ویراستاری قرار گرفت و تقدیم علاقه مندان می شود.

امید است که این تلاش و جهاد فرهنگی، مورد قبول پروردگار متعال و عنایت حضرت بقیّة الله الأعظم(عجل الله تعالی فرجه الشریف) قرار گرفته باشد.

گروه مطالعات بنیادی

ابوالفضل اسلامی (علی)

1392/8/28

ص:20

ابی بکر حضرمی و کلیب اسدی از امام صادق(علیه السلام) و روایت ابوبصیر از امام باقر(علیه السلام) یا امام صادق(علیه السلام) و روایت محمّد بن ابی عمیر از ابوالحسن و روایت عکرمه از ابن عبّاس. (1)

با وجود این اختلاف، فقط به اجماع و روایات ائمۀ شیعه(علیهم السلام) اکتفا نمی کنیم بلکه در کنار آن، ادلّه و شواهدی را که اهل سنّت بر جزئیّت این فقره آورده اند، نقل می کنیم، ولی قبل از شروع بحث، «مسألۀ چگونگی تشریع اذان» را مورد بررسی قرار می دهیم؛ چون این فقره جزئی از اذان است و در خلال بررسی چگونگی تشریع اذان، بسیاری از مسائل روشن می شود.

ص:22

خطّاب هم که این خواب را قبلاً دیده بود، ولی آن را بیست روز کتمان کرده بود، در این هنگام به پیامبر(صلی الله علیه و آله) عرض کرد: من هم بیست روز پیش چنین خوابی دیده ام. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: چه چیزی باعث شد که آن را به اطّلاع ما نرسانی؟!

عرض کرد: عبدالله بن زید بر من پیشی گرفت و من حیا کردم که آن را بگویم!

رسول الله(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای بلال! برخیز و ببین که عبدالله بن زید اذان را چگونه می گوید، آن را یاد بگیر و همان را بگو، پس از آن، بلال برای جمع کردن مردم اذان می گفت.

ابوبشر می گوید: ابوعمیر گفته است: انصار مطمئن بودند که اگر در آن روزها عبداللّه بن زید مریض نبود، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) او را موذّن قرار می داد».

2- محمّد بن منصور طوسی، از یعقوبی، از پدرش، از محمّد بن اسحاق، از محمّد بن ابراهیم بن حارث تیمی، از محمّد بن عبدالله بن زید بن عبد ربّه نقل کرده است پدرم عبدالله بن زید گفت:

«هنگامی که رسول الله(صلی الله علیه و آله) دستور داد تا برای جمع کردن مردم در وقت نماز، ناقوسی بسازند وآن را به صدا درآورند، من در خواب مردی را دیدم که به سوی من می آید و ناقوسی در دست دارد. از او پرسیدم: آیا ناقوس را نمی فروشی؟

گفت: آن را برای چه می خواهی؟

ص:24

گفتم: می خواهیم به وسیلۀ آن مردم را برای نماز جمع کنیم.

گفت: آیا تو را به چیزی بهتر از ناقوس راهنمایی نکنم؟

گفتم: چرا.

گفت: برای جمع کردن مردم با صدای بلند بگو:

الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر، اشهد ان لا اله الّا الله، اشهد ان لا اله الّا الله، اشهد انَّ محمّداً رسول الله، اشهد انَّ محمّداً رسول الله، حی علی الصلاة، حی علی الصلاة، حی علی الفلاح، حی علی الفلاح، الله اکبر، الله اکبر، لا اله الّا الله.

سپس کمی از من دور شد و گفت: هنگام اقام نماز بگو:

الله اکبر، الله اکبر، اشهد ان لا اله الّا الله، اشهد انَّ محمّداً رسول الله، حی علی الصلاة، حی علی الفلاح، قد قامت الصلاة، قد قامت الصلاة، الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله.

هنگامی که صبح شد، خدمت رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) رفتم و خواب خود را برای او بازگو کردم. آن حضرت(صلی الله علیه و آله) فرمود: به خواست خدا این رؤیای صادقه ای است. برخیز و آنچه را دیده ای برای بلال بیان کن تا با آن اذان بگوید؛ زیرا او از تو خوش صدا تر است.

پیش بلال رفتم و اذان را به وی گفتم و او آن را تکرار می کرد. عمر بن خطّاب که در منزلش بود، صدای اذان را شنید و در حالی که عبایش بر زمین کشیده می شد، از منزل خارج شد و می گفت: به

ص:25

خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده است، من هم خوابی همانند خواب عبدالله بن زید دیدم.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: پس خدا را شکر می کنیم». (1)

همین روایت را ابن ماجه با این دو سند، بیان کرده است.

3- ابو عبید محمّد بن میمون مدنی، از محمّد بن سلمه حرّانی، از محمّد بن اسحاق، از محمّد بن ابراهیم تیمی، از محمّد بن عبدالله بن زید، از پدرش نقل کرده است:

«رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در صدد بود که با وسیله ای مردم را به نماز جماعت دعوت کند. برای همین دستور داد تا ناقوسی تهیّه شود که عبدالله بن زید در خواب دید...».

4- محمّد بن خالد بن عبدالله واسطی، از پدرش، از عبدالرحمن بن اسحاق، از زهری، از سالم، از پدرش نقل کرده است:

«پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) با مردم به مشورت پرداخت که چگونه وقت نماز را اعلام کنند. عدّه ای شیپور را پیشنهاد کردند که رسول الله(صلی الله علیه و آله) آن را قبول نکرد؛ چون مال یهودیان بود. عدّۀ دیگری ناقوس را پیشنهاد کردند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) قبول نکرد؛ چون مال نصارا بود، پس در همان شب، مردی به نام عبدالله بن زید از انصار و عمر بن خطّاب از مهاجرین، چگونگی اذان را در خواب دیدند...

ص:26

زهری می گوید: بلال در نماز صبح فقرۀ: الصلاة خیرٌ من النوم را اضافه کرد که رسول الله(صلی الله علیه و آله) هم آن را تأیید کرد». (1)

ترمذی هم آن را با این سندها نقل کرده است.

5- سعد بن یحیی بن سعید اموی، از پدرش، از محمّد بن اسحاق، از محمّد بن ابراهیم بن حارث تیمی، از محمّد بن عبداللّه بن زید، از پدرش نقل کرده است:

«پس از آن که صبح شد، پیش رسول الله(صلی الله علیه و آله) رفتم و خواب خودم را برای او تعریف کردم...».

6- ترمذی می گوید:

«این حدیث را ابراهیم بن سعد، از محمّد بن اسحاق به صورت کاملتری نقل کرده است. سپس افزوده است: عبدالله بن زید، همان ابن عبد ربّه می باشد و ندیده ایم که خبر صحیحی از او، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده باشد، مگر همین خبر واحد دربارۀ اذان». (2)

اینها مطالبی است که در صحاح ستّه نقل شده است و از آن جا که صحاح ستّه از منابعی چون: سنن دارمی، یا دارقطنی، یا آنچه ابن سعد در طبقات و بیهقی در سنن خود نقل می کند، مهمتر و مستندتر می باشند، لذا به اقوال صحاح ستّه اکتفا کرده ایم.

ص:27

و مقصود از «فضل» به قرینۀ عبارت قبل از آن، «علم» می باشد؛ چنان که می فرماید:

... وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ.

«آنچه را که نمی دانستی، به تو آموخت».

نماز و روزه از امور عبادی هستند و همانند جنگ و جهاد نیستند که گاهی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دربارۀ آن به مشورت با اصحاب خود می پرداخت. و مشورت آن حضرت(صلی الله علیه و آله) با اصحاب به خاطر جهل به بهترین راه نبود بلکه برای به دست آوردن دل اصحاب بود؛ چنان که خداوند می فرماید:

وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ.... ) (1)

«اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند، پس آنان را ببخش و برای ایشان استغفار کن و با آنان در کارها مشورت کن و هنگامی که تصمیم گرفتی، بر خدا توکّل نما».

آیا این اهانت به دین نیست که رؤیا و خواب بعضی از افراد عادی، منبع تشریع بعضی از امور عبادی بسیار مهم همانند «اذان» و «اقامه» باشد؟!

ص:29

این امر باعث می شود که در این روایات، تردید کنیم و احتمال قوی بدهیم که اینها به دروغ به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نسبت داده شده است. و به احتمال بسیار قوی، اقوام و خویشاوندان عبدالله بن زید، این دروغ را ساخته و شایع کرده اند تا فضیلتی برای خاندان و قبیله شان باشد و از این رو، در بعضی از سندها تنها پسر عموهای ابن زید، راوی حدیث هستند و متأسّفانه عدّه ای به خاطر حسن ظن، این روایات را از ایشان قبول کرده اند.

3- این در حالی است که عمر بن خطّاب خودش از پیشنهاد دهندگان چگونگی دعوت مردم بوده است، نه از کسانی که رؤیا را دیده است. او پیشنهاد کرده بود که مردم را با صدای بلند برای نماز دعوت کنند که به عبارتی همان «اذان» بوده است؛ چنان که ترمذی در سنن خود می نویسد:

«هنگامی که مسلمانان وارد مدینه شدند...» تا این که می نویسد: «و بعضی گفتند: شیپوری مانند شیپور یهودیان تهیّه کنیم، امّا عمر بن خطّاب گفت: آیا مردی را نمی فرستید که مردم را با صدای بلند به نماز دعوت کند؟ پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای بلال! برخیز و با صدای بلند مردم را برای نماز دعوت کن».

ابن حجر در تفسیر این حدیث گفته است:

«منظور از دعوت برای نماز، همان الصلاة جامعة (1) می باشد، امّا دلیلی بر این تفسیر نیست».

4- مبدأ این تشریع، خود پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بوده است.

بیهقی روایت کرده است:

«...عدّه ای گفتند که ناقوسی را به صدا درآورند، یا آتشی را روشن کنند، امّا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به بلال فرمود که اذان را به صورت جفت و اقامه را به صورت فرد بگوید. وی می گوید که: این را بخاری از محمّد بن عبدالوهاب و مسلم از ابن اسحاق بن عمّار روایت کرده اند». (2)

ص:31

با این اختلاف فاحشی که در نقل روایات وجود دارد، چگونه می توان به آنها اعتماد کرد؟!

او در حالی که عبایش بر زمین کشیده می شد، از منزل خارج شد و می گفت: «قسم به خدایی که تو را به حق مبعوث کرده است! رؤیایی شبیه آنچه ابن زید دیده است، در خواب دیدم».

ما دلیلی نداریم که روایت بخاری را به دعوت «الصلاة جامعة» و احادیث رؤیا را بر اذان گفتن حمل نماییم. این کار، جمع بدون شاهد است و اگر پیامبر(صلی الله علیه و آله) به بلال دستور داد که با صدای بلند اعلام کند: «الصلاة جامعة»، در این صورت این شک و تردید رفع می شد، به خصوص اگر عبارت «الصلاة جامعة» چندین بار تکرار می شد. همۀ این قراین، دلیل بر آن است که دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) دربارۀ دعوت کردن به وسیل اذان مشروع برای نماز بوده است. (1)

این وجوه چهارگانه، باعث عدم اعتماد به این روایات می شود و ما را ملزم می کند که به بررسی متن و سند آنها بپردازیم.

بعضی از این روایات، مرسل است و سند آن به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) وصل نمی شود و برخی مشتمل بر افراد ضعیف، یا مجهول است که به بررسی آنها می پردازیم.

1- روایت به یک یا چندین مجهول منتهی می شود؛ چون در متن آن آمده است:

«عن عمومة لَهُ من الانصار».

«از عموهایش که از انصاربودند».

2- ابوعمیر بن أنس از «عمومه» روایت می کند. ابن حجر این را نقل می کند و دربارۀ راوی می گوید:

«از عموهای خودش که از انصار و از اصحاب پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بوده اند، دربارۀ رؤیت هلال و اذان روایت می کند».

ابن سعد درباره اش می نویسد:

«او ثقه و قلیل الحدیث بوده است».

ابن عبدالبّر می نویسد:

«وی مجهول است و به روایت او احتجاج نمی شود». (1)

مزّی می نویسد:

«از این شخص در دو موضوع روایت نقل شده است؛ رؤیت هلال و اذان و تمام آنچه از او روایت شده همین دو حدیث است». (2)

ص:35

3- عبدالله بن زید. وی بسیار کم حدیث است.

ترمذی می گوید:

«چیزی از او نشنیده ایم که صحیح باشد، مگر حدیث اذان. حاکم می گوید: قول صحیح این است که او در احد شهید شد و تمام روایات او منقطع می باشد».

ابن عدی می گوید:

«چیزی از او ندیده ایم که صحیح باشد، مگر حدیث اذان که از پیامبر نقل کرده است». (1)

ترمذی از بخاری نقل کرده است:

«روایتی از او ندیده ایم، مگر حدیث اذان». (2)

حاکم گفته است:

«عبدالله بن زید همان کسی است که رؤیای اذان را در خواب دید و فقهای اسلام آن را قبول کردند و این روایت در کتابهای صحیحین نیامده است؛ زیرا ناقلان در سندهای آن اختلاف دارند». (3)

ص:37

ابوحاتم گفته است: حدیثهای وی نوشته می شود، ولی بدان احتجاج نمی شود.

بخاری نوشته است: او از کسانی نیست که بتوان به وی اعتماد کرد و شاگردی غیر از موسی زمعی برای وی در مدینه شناخته نشده است. موسی زمعی خبرهایی را از او نقل کرده است که برخی از آنها مضطرب است.

دارقطنی گفته است: وی ضعیف و به قَدری بودن متّهم است.

احمد بن عدی گفته است: در احادیث وی اشیای منکری وجود دارد و از آنها پیروی نمی شود». (1)

2- محمّد بن عبدالله واسطی.

جمال الدین مزّی می گوید:

«ابن معین دربارۀ وی گفته است: او قابل اعتنا نیست و روایتهای وی، از پدرش را انکار کرده است.

و ابوحاتم گفته است: از یحیی بن معین دربارۀ وی سؤال کردم که گفت: او مردی بد و دروغگو است و مطالب منکری را نقل کرده است.

و ابوعثمان سعید بن عمر بردعی گفته است: از محمّد بن خالد دربارۀ وی سؤال کردم که گفت: او مرد بدی است.

ص:39

و ابن حبان در کتاب ثقات دربارۀ گفته است: «او مردی است که خطا می کند و دچار اشتباه می شود». (1)

شوکانی بعد از نقل روایت می نویسد:

«در سند این روایت، ضعف جدّی وجود دارد». (2)

امام احمد، دارمی، دارقطنی در مسانید خود و امام مالک در موطّأ و ابن سعد در طبقات و بیهقی در سنن خود، روایاتی را نقل کرده اند که آنها را بیان می کنیم.

از او نقل نشده است که این هم در تعریف و تمجید از خاندانش می باشد؛ از این رو، قابل اعتماد نمی باشد.

علاوه بر این، روایت دوّم مشتمل بر محمّد بن اسحاق بن یسار می باشد که حال او را بیان کردیم.

روایت سوّم علاوه بر محمّد بن اسحاق، مشتمل بر محمّد بن ابراهیم حارث تیمی می باشد و روایت به عبدالله بن زید منتهی می شود که او بسیار کم حدیث است.

در روایت دوّم، پس از ذکر رؤیا و تعلیم اذان به بلال آمده است:

«بلال نزد رسول الله(صلی الله علیه و آله) آمد و دید که آن حضرت(صلی الله علیه و آله) در خواب است، پس با صدای بلند فریاد زد: الصلاة خیرٌ من النوم، بدین ترتیب این فقره در اذان نماز صبح گنجانده شد».

3- محمّد بن یحیی، از یعقوب بن ابراهیم بن سعد، از ابن اسحاق... که بقیّ آن. همان چیزی است که در سلسلۀ سند دوّم آمده است. (1)

سلسلۀ سند اوّلی مقطوع است و دوّمی و سوّمی، مشتمل بر محمّد بن ابراهیم بن حارث تیمی است که ضعف او را شناختی؛ چنانچه شناختی ضعف محمّد بن اسحاق را.

روایت اوّل: به نافع بن جبیر ختم می شود که در سال 90 و به قولی در سال 99 فوت کرده است است.

روایت دوّم: به عروۀ بن زبیر ختم می شود که در سال 29 متولّد شده و در سال 93 هجری از دنیا رفته است.

روایت سوّم: به زید بن اسلم ختم می شود که در سال 136 هجری فوت کرده است.

روایت چهارم: به سعید بن مسیّب ختم می شود که در سال 94 هجری از دنیا رفته است و به عبدالرحمن بن ابی لیلی ختم می شود که در سال 82 یا 83 هجری فوت کرده است.

ذهبی در شرح حال عبدالله بن زید نوشته است:

«سعید بن مسیّب و عبدالرحمن بن ابی لیلی از او روایت کرده اند». (1)

همچنین با سند ذیل نقل کرده است:

«احمد بن محمّد بن ولید ازرقی، از مسلم بن خالد، از عبدالرحیم بن عمر، از ابن شهاب، از سالم بن عبدالله بن عمر، از عبدالله بن عمر روایت کرده است: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) تصمیم گرفت تا به وسیله ای مردم را برای نماز دعوت کند... تا این که مردی از انصار به نام

ص:44

عبدالله بن زید رؤیایی را در خواب دید و در همان شب عمر بن خطّاب نیز این رؤیا را دید... تا این که بلال در اذان صبح، فقرۀ: الصلاة خیرٌ من النوم را اضافه کرد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هم آن را تأیید کرد».

این سند مشتمل بر افراد ذیل است:

1- مسلم بن خالد بن قره که به وی ابن جرحه هم می گفتند.

یحیی بن معین او را ضعیف دانسته است و علی بن مدینی هم گفته است:

«به او اعتنایی نمی شود».

و بخاری هم گفته است: «او احادیث منکر را نقل می کند».

نسایی گفته است: «او قوی نیست».

ابوحاتم گفته است: «او قابل اعتنا نیست؛ زیرا احادیث منکر را نقل کرده است؛ احادیث وی نوشته می شود، ولی بدانها احتجاج نمی شود». (1)

2- محمّدبن مسلم بن عبیدالله بن عبدالله بن شهاب زهری مدنی (51 -123 ه- .ق.).

انس بن عیاض، از عبیدالله بن عمر نقل کرده است:

ص:45

«زهری را دیدم که کتابهای روایی را به افراد می داد، بدون آن که کتاب را برای ایشان قرائت کند، یا به قرائت آنان گوش کند. از او پرسیده می شد: آیا در این صورت، این کتاب را از تو روایت کنیم؟ می گفت: بله».

ابراهیم بن ابی سفیان قیسرانی از فریابی روایت کرده است:

«از سفیان ثوری شنیدم: پیش زهری رفتم ،امّا مرا تحویل نگرفت! به او گفتم: آیا اگر تو پیش شیوخ ما بیایی، این گونه با تو رفتار می کنند؟!

پاسخ داد: همان گونه که تو هستی! سپس وارد خانه شد و کتابی را آورد و گفت: این را بگیر و از من روایت کن، امّا من حتّی یک حرف آن را از او روایت نکردم». (1)

«او مجهول است و روایتهایی را که نقل کرده است، مورد احتجاج واقع نمی شوند؛ چون از افراد مجهول با عنوان: عموهایش روایت می کند». (1)

و دلیلی وجود ندارد که این عموهای مجهول وی از صحابه باشند وحتّی اگر فرض کنیم که تمام صحابه عادل باشند و بر فرض که عموهایش از صحابه باشند، امّا موقوفات صحابی، حجّت نیست؛ زیرا علم به این که از صحابی روایت کرده است، وجود ندارد.

دوّم: این روایت دربردارندۀ افرادی است که به احادیث آنان احتجاج نمی شود و این افراد عبارتند از:

1- محمّد بن اسحاق بن یسار. 2- محمّد بن ابراهیم بن حارث تیمی.

3- عبدالله بن زید. که شرح حال همه را توضیح دادیم.

سوّم: این روایت مشتمل بر ابن شهاب زهری است. او از سعید بن مسیّب (متوفّای سال 94 هجری) از عبدالله بن زید روایت می کند و قبلا گفته شد که وی عبدالله بن زید را درک نکرده است. (2)

ص:47

3- ابو محمّد بن ساعد، از حسن بن یونس، از اسود بن عامر، از ابوبکر بن عیاش، از اعمش، از عمرو بن مره، از عبدالرحمن بن ابی لیلی، از معاذ بن جبل نقل کرده است:

«مردی از انصار؛ یعنی عبدالله بن زید پیش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) رفت و عرض کرد: من در خواب دیده ام...». (1)

این سند هم مقطوع است؛ چون معاذ بن جبل در سال 20، یا 18 هجری از دنیارفته است، در حالی که عبدالرحمن بن ابی لیلی، در سال 17 هجری به دنیا آمده است.

علاوه بر این، دارقطنی، عبدالرحمن را تضعیف کرده و گفته است: «او مردی ضعیف الحدیث و بد حافظه است و ثابت نشده است که ابن ابی لیلی، از عبدالله بن زید چیزی را شنیده باشد». (2)

تا این جا معلوم شد که نمی توانیم بگوییم مبدأ تشریع اذان، رؤیای عبدالله بن زید، یا عمر بن خطّاب، یا شخصی دیگر بوده است و این روایات، تعارض ذاتی داشته و سند کاملی ندارند و نمی توان چیزی را به وسیلۀ آنها ثابت کرد.

علاوه بر این، عقل هم نمی پذیرد که قوانین شریعت به وسیلۀ خواب و رؤیا ثابت شده باشد.

ص:49

«روایاتی نقل شده است مبنی بر این که اذان، قبل از هجرت و در مکّه تشریع شده است؛ از جمله طبرانی، از طریق سالم بن عبدالله بن عمر، از پدرش نقل می کند: هنگامی که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به معراج رفت، خداوند متعال اذان را به او وحی کرد. آن حضرت(صلی الله علیه و آله) پس از مراجعت از معراج، اذان را به بلال تعلیم داد».

در سند این روایت، طلحة بن زید قرار دارد که متروک است.

روایتهایی را که عسقلانی نقل می کند، به وضوح بر مذهب اهل بیت(علیهم السلام) در چگونگی تشریع اذان دلالت می کند و نظریّه ای را که می گوید: «مبدأ تشریع اذان، رؤیای عبدالله بن زید، یا عمر بن خطّاب بوده است»، رد می کند.

روایت شده است که امام صادق(علیه السلام) کسانی را که گمان می کنند پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) اذان را از عبدالله بن زید یاد گرفته است، لعنت کردند و فرمودند:

«ینزل الوحی علی نبیّکم فتزعمون انَّهُ اخذ الاذان من عبداللّه بن زید؟!». (1)

«بر پیامبرتان وحی نازل می شود و با این حال، گمان می کنید که او اذان را از عبدالله بن زید فرا گرفته است؟!».

1- عسقلانی از بزار، از علی(علیه السلام) نقل کرده است:

ص:51

«لمّا اراد اللّه أن یعلّم رسوله الاذان أتاه جبرئیل بدابة یقال لها

البراق فرکبها». (1)

«هنگامی که خدای متعال اراده فرمود تا اذان را به پیامبرش بیاموزد، جبرئیل برای او مرکبی به نام براق آورد و آن حضرت(صلی الله علیه و آله) بر آن سوار شد».

2- از امام باقر(علیه السلام) ضمن حدیث معراج روایت شده است:

«... سپس خداوند به جبرئیل دستور داد تا اذان و اقامه را به صورت فقره های دوتایی بگوید. جبرئیل در اذان، فقرۀ: حی علی خیر العمل را گفت، سپس حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله) پیش رفت و نماز را امامت کرد». (2)

3- از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است:

« هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به معراج برده شد، وقت نماز فرارسید و جبرئیل اذان گفت». (3)

4- عبدالرزاق، از معمر، از ابن حماد، از پدرش، از جدّش، از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در حدیث معراج نقل کرده است: «پس جبرئیل برخاست و انگشت سبّاب راستش را در گوش خود گذاشت و اذان گفت. او همۀ فقره ها را دو تا دو تا گفت و در آخر هم فقرۀ :حیّ علی خیر العمل را دو بار گفت». (4)

ص:52

ب: از لیث بن سعد، از نافع نقل شده است:

«ابن عمر در سفرهایش اذان نمی گفت و فقرۀ: حیّ علی الفلاح را می گفت و گاهی فقرۀ: حیّ علی خیر العمل را می گفت». (1)

ج: از لیث بن سعد، از نافع نقل شده است:

«گاهی ابن عمر، در اذان فقرۀ: حیّ علی خیر العمل را می گفت». (2)

د: همچنین نسیر بن ذعلوق این مطلب را از ابن عمر روایت کرده و گفته است که:

«او این فقره را در سفر می گفته است». (3)

ه- : عبدالرزاق، از معمر، از یحیی، از ابی کثیر، از مردی نقل کرده است:

«ابن عمر در هنگام اذان، پس از فقرۀ: حیّ علی الفلاح، حیّ علی خیر العمل می گفت و سپس می گفت: الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله». (4)

ص:54

این مطلب را ابن ابی شیبه (1) از طریق ابن عجلان و عبیداللّه از نافع، از ابن عمر نقل کرده است.

ص:55

«بلال در اذان صبح، فقرۀ: حیّ علی خیر العمل را می گفت تا این که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به وی دستور داد: به جای آن فقرۀ: الصلاة خیر من النوم را بگوید و حیّ علی خیر العمل را ترک گوید». (1)

لکن ذیل این روایت، محلّ اشکال است؛ زیرا عبارت: الصلاة خیر من النوم، بعد از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به اذان اضافه شده است؛ چنان که روایات بسیاری به این امر تصریح کرده اند و در خلال بحث به آنها اشاره خواهیم کرد. (2)

ب: بلال، اذان صبح می گفت ودر آن، جمل: حیّ علی خیر العمل می گفت. (3)

ص:57

«هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می شنید موذّن می گوید: حیّ علی الصلاة، حیّ علی الفلاح، حیّ علی خیر العمل، می فرمود:

لاحول و لاقوة الاّ بالله...». (1)

امام باقر(علیه السلام) از پدرش امام زین العابدین(علیه السلام) روایت کرده است:

«او هرگاه

حیّ علی الفلاح را می گفت، پس از آن،

حیّ علی خیرالعمل را می گفت». (2)

امام باقر(علیه السلام) فرمود:

«و کانت هذه الکلمة (حیّ علی خیرالعمل) فی الاذان، فامر عمربن الخطّاب أن یکفّوا عنها مخافة ان تثبط الناس عن الجهاد و یتّکلوا علی الصلاة». (3)

«فقرۀ :حیّ علی خیرالعمل جزء اذان بود تا این که عمر بن خطّاب دستور داد آن را نگویند؛ زیرا می ترسید که مردم دست از جهاد بردارند و تنها بر نماز اکتفا نمایند!».

امام باقر(علیه السلام) در روایت دیگری فرمود:

«کان الاذان ب- (حیّ علی خیرالعمل) علی عهد رسول الله(صلی الله علیه و آله) و به أمروا ایّام ابی بکر و صدراً من ایّام عمر، ثمّ امر عمر بقطعه و حذفه من الاذان و الاقامه».

ص:61

«در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل جزء اذان بود و در ایّام ابوبکر و ابتدای حکومت عمر هم چنین بود تا این که عمر دستور داد تا این فقره را از اذان و اقامه حذف کنند! پس از او سؤال شد که چرا این کار کردید؟ جواب داد: وقتی که عوام مردم بشنوند نماز، بهترین عمل است، در جهاد سستی می کنند و آن را کنار می گذارند». (1)

مثل همین روایت از امام جعفر صادق(علیه السلام) نقل شده است. (2)

وضع به گونه ای شده بود که فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل به شعار علویّین و اهل بیت(علیهم السلام) و شیعیان ایشان در طول اعصار تبدیل شده بود. برای مثال در ابتدای قیام حسین بن علی؛ شهید فخ، عبدالله بن حسن؛ معروف به افطس به بالای مناره ای که بالای سر حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) قرار دارد، رفت و به موذّن گفت:

«فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل را بگو. وقتی که موذّن، شمشیر عبدالله بن حسن را دید، فقرۀ مذکور را گفت. عمری که والی مدینه از سوی منصور دوانیقی بود، این را شنید و احساس خطر کرد، لذا فوراً دستور داد: زود درهای دارالاماره را ببندید و مقداری آب به من برسانید». (3)

تنوخی ذکر کرده است که ابوالفرج برای وی نقل کرده است:

ص:62

«او در زمان خودش شنیده است که مردم فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل را در اذان و اقامه می گفته اند». (1)

حلبی گفته است:

«بعضی نقل کرده اند: در دولت آل بویه رافضی ها پس از حیّ علی الفلاح، فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل را می گفتند، پس از آن که سلجوقیان روی کار آمدند، مؤذّنان را از این کار منع کردند و دستور دادند که به جای آن، فقرۀ: الصلاة خیرٌ من النوم را دومرتبه بگویند. این واقعه در سال 448 هجری بوده است». (2)

عامّه روایت کرده اند: (1)

«این فقره در بعضی از ایّام زندگی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) جزء اذان بوده، امّا سپس نسخ شده است».

آنان که ادّعای نسخ می کنند، باید دلیل بیاورند و دلیلی نیاورده اند. (2)

و نیز از جملۀ ایشان شیخ طوسی، (3) قاضی عبدالعزیز بن براج طرابلسی، (4) ابن ادریس حلّی، (5) علّام حلّی، (6) محقّق اردبیلی، (7) شیخ یوسف بحرانی (8) و شیخ محمدحسن نجفی هستند.

صاحب جواهر می نویسد:

«در هر حال، فتوای اشهر نزد ما این است - اگر شهرت روایی هم نباشد - شهرت عظیمی که در حدّ امکان ادّعای اجماع است بلکه در مدارک آمده است: قول به جزئیّت، مذهب اصحاب است و

ص:64

مخالفی در آن ندیده ام. و در تذکره و نهایة الاحکام - طبق نقل - این قول به علمای ما نسبت داده شده است. و در الذکری به عمل اصحاب نسبت داده شده است. و در المسالک آمده است: طایفۀ امامیّه و اصحاب، اختلافی در این مطلب ندارند. این موضوع در مهذّب - طبق نقل - آمده است بلکه ظاهر غنیه این را می رساند که اجماع بر این مطلب منعقد شده است که اذان دارای هجده بند می باشد، نه بیشتر و نه کمتر؛ چهارمرتبه تکبیر، شهادت به توحید، شهادت به رسالت، سپس حیّ علی الصلاة، حیّ علی الفلاح، حیّ علی خیر العمل، تکبیر و تهلیل. هر یک از این فصول دومرتبه تکرار می شود.

در المعتبر، التذکرة، الناصریات، البحار و المنتهی ، اجماع بر دو مرتبه بودن تهلیل در آخر اذان نقل شده است و بلکه در منبع اخیر، اجماع بر چهارتایی بودن تکبیر در اوّل اذان نقل شده است. در مورد بندهای اقامه هم شهرت قابل اعتنایی در میان اصحاب وجود دارد بلکه در التذکره آمده است که نزد تمام طایفۀ امامیّه چنین است.

و در المنتهی و النهایه این شهرت به علمای ما نسبت داده شده است. و بنابر آنچه از المهذّب نقل شده است، اصحاب ما هیچ اختلافی در آن ندارند. و در الذکری آمده است که: اصحاب بر آن اجماع دارند. و در المسالک آمده است که: طایفۀ امامیّه قایل هستند:

ص:65

فقرات اقامه، دوتا، دوتاست و بین فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل و تکبیر، دو مرتبه قدقامت الصلا اضافه و یک مرتبه تهلیل از انتهای آن کاسته می شود و بدین ترتیب بندهای آن هفده فقره می باشد». (1)

حذف کند. برای همین - چنان که قوشچی از بزرگان متکلّمان مذهب اشاعره در اواخر مبحث امامت، در شرح تجرید آورده است - بالای منبر رفت و گفت:

«سه چیز در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بوده است که من آنها را ممنوع می کنم و آنها را حرام کرده و بر انجام آنها حد جاری می کنم: متعۀ زنان و متعۀ حجّ و حیّ علی خیرالعمل».

قوشچی در توجیه این بدعت عمر آورده است:

«مخالفت یک مجتهد با دیگران در مسائل اجتهادی، بدعت محسوب نمی شود!». (1)

ابن شاذان خطاب به اهل سنّت و جماعت گفته است:

«اذان در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ابوبکر و ابتدای حکومت عمر، شامل فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل بوده است تا این که عمر بن خطّاب گفت: می ترسم که مردم فقط به نماز تکیه کنند؛ زیرا وقتی گفته می شود: حیّ علی خیرالعمل، مردم جهاد را کنار می گذارند و به نماز می چسبند، پس دستور داد که این فقره از اذان حذف شود». (2)

و از عکرمه روایت شده است:

«منظور عمر از حذف این فقره آن بود که مردم فقط به نماز اکتفا نکنند بلکه به جهاد هم توجّه نمایند». (3)

ص:67

سعدالدین تفتازانی در حاشیۀ شرح العضدی علی مختصر الاصول، از ابن حاجب گفته است:

«فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) جزء اذان بود تا این که عمر دستور به حذف آن داد؛ زیرا می ترسید که مردم فقط به نماز روی آورند و جهاد را کنار بگذارند». (1)

باید گفت که اگر این فقره باعث بی توجّهی مردم به فریضۀ جهاد می شده است، لازم بود که تشریع نگردد؛ زیرا مفسدۀ دائمی بر آن مترتّب می شد؛ چنان که عامّه تا امروزه آن را کنار گذاشته اند!

همچنین رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که بشارت به سقوط امپراتوری های کسری و قیصر داده بود، سزاوارتر بود که این مشکل را حل کند.

علاوه بر این، شجاعتها و دلاوری صحابه در میدانهای جنگ، این گمان باطل را رد می کند؛ زیرا ایشان در کنار پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در راه خدا جهاد می کردند و فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل مانع از جهاد آنان نمی شد؛ چنان که قرآن کریم بدان تصریح نموده است. (2)

قوشچی از متکلّمان اشاعره عذر آورده است که:

«مخالفت یک مجتهد با مجتهد دیگر در مسائل اجتهادی، بدعت محسوب نمی شود!». (3)

ص:68

این عذر، موجّه نیست؛ زیرا اگر ببینیم که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) بنا به فرمودۀ پروردگار: وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلا وَحْیٌ یُوحَی (1)است، در این صورت دیگران، چگونه می توانند بدون اذن الهی، در احکام الهی دخالت کنند؟!

سیّد شرف الدین در تأویل این کلام گفته است:

«عذر آورده اند که خلیفۀ دوّم می دید که مردم در اذان و اقام نمازهای پنجگانه می شنوند که گفته می شود: نماز بهترین عمل است؛ بنابراین، تنها به نماز اکتفا کرده و از جهاد دست برمی دارند؛ چنان که خود خلیفه به این امر تصریح کرده است.

و ملاحظه می شود که قوشچی در توجیه بدعت گذاری خلیفه گفته است: مخالفت یک مجتهد با مجتهد دیگر، در مسائل اجتهادی، بدعت محسوب نمی شود!

این یک توجیه باطل است؛ زیرا رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) به این امر تصریح کرده و مخالفت با نصّ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) صحیح نمی باشد. همه اتّفاق نظر دارند که مخالفت با احکام صادره از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در مورد اعمال مکلّفین جایز نیست؛ زیرا حلال محمّد(صلی الله علیه و آله) تا روز قیامت حلال است و حرام محمّد(صلی الله علیه و آله) تا روز قیامت حرام است. ونیز سایر احکام صادره از آن حضرت(صلی الله علیه و آله) در زمینۀ احکام تکلیفیّه، یا وضعیّه چنین است. این مطلبی است که تمام مسلمانان بر آن اجماع دارند؛ چنان که بر نبوّت آن حضرت(صلی الله علیه و آله) اجماع دارند و هیچ کس کلمه ای برخلاف آن نگفته است.

ص:69

قرآن کریم نیز به این حقیقت تصریح کرده است، آن جا که می فرماید:

...وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ. (1)

«آنچه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به شما می فرماید، بدان عمل کنید و از آنچه شما را نهی می کند، برحذر باشید و تقوای خدا را داشته باشید که عقاب خداوند شدید است.»

و خدای متعال می فرماید:

وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُّبِینًا. (2)

«هیچ مرد و زن مؤمنی حق ندارد که وقتی خدا و رسولش، دستوری می دهند، از خود اختیار و نظری داشته باشد و هرکس از خدا و رسولش نافرمانی کند، به گمراهی آشکاری مبتلا شده است.»

و فرموده است:

فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا. (3)

ص:70

«به خدای تو سوگند! که ایمان نمی آورند تا وقتی که تو را در منازعات خویش حاکم و قاضی قرار دهند و سپس در آنچه حکم کرده ای، هیچ اعتراض و دلخوری نداشته باشند و به طور کامل، تسلیم و راضی باشند. »

و فرموده است:

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ. (1)

«این گفتارِ فرستادۀ بزرگوار و قدرتمندی است که در پیشگاه صاحب عرش مقرّب و در آن جا فرمانده و امین است.»

و می فرماید:

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلاً مَا تُؤْمِنُونَ * وَلا بِقَوْلِ کَاهِنٍ قَلِیلاً مَا تَذَکَّرُونَ * تَنزِیلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ. (2)

«سوگند که این قرآن کریم گفتار رسول بزرگوار است، نه گفتار یک شاعر. اندکی ایمان می آورید و گفت کاهن نیز نیست لکن اندکی از شما پند می گیرید بلکه آن از جانب پروردگار جهان هستی نازل شده است.»

و می فرماید:

ص:71

و ما ینطق عن الهوی * إنْ هو إلاّ وحی یوحی * عَلَّمهُ شدیدُ القوی. (1)

«از روی هوا و هوس صحبت نمی کند، مگر آن که وحی بر او نازل شده باشد، کسی که سخت نیروست، او را بیاموخت.»

پس سخنان آن حضرت(صلی الله علیه و آله) همانند قرآن کریم است که:

لا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ. (2)

«نه باطل گذشته به آن راه یابد نه آینده؛ چرا که از جانب خداوند حکیم و حمید نازل شده است.»

کسی که به این آیات ایمان داشته باشد و نبوّت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را تصدیق کند، به خود اجازه نمی دهد که به اندازۀ تار مویی نصوص آن حضرت(صلی الله علیه و آله) را تغییر دهد و پناه می بریم به خدا از تغییر و تأویلهایی که ایجاد می کنند». (3)

قایل به إفراد اذان بوده و حیّ علی خیرالعمل را جزء آن می دانسته است». (1)

و در کتاب السنام آمده است:

«صحیح این است که اذان با فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل تشریع شده است...». (2)

و در الروض النضیر آمده است:

«بسیاری از علمای مالکیّه، حنفیّه و شافعیّه قایل هستند که: حیّ علی خیرالعمل جزء اذان است». (3)

شوکانی به نقل از کتاب الاحکام می نویسد:

«برای ما ثابت شده است که فقرۀ: حیّ علی خیرالعمل در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) جزء اذان بوده است و آن را در اذان می گفته اند تا در زمان عمر، از اذان حذف شده است». (4)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، ابوبکر و اوایل حکومت عمر، جزء اذان بوده است تا این که عمر، اجتهاد در مقابل نصّ کرد و دستور داد تا آن را از اذان حذف کنند. این در حالی بود که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بدان حکم کرده بود و عمر با دلیلی سست و غیر عاقلانه آنچه را که پیامبر(صلی الله علیه و آله) ثابت کرده بود، حذف نمود.

حال که امر این گونه بوده و عمر به واسطۀ ترغیب به جهاد، این فقره را حذف کرده است، بجاست که ما با عمل به سنّت رسول الله(صلی الله علیه و آله) آن را جزء اذان قرار دهیم؛ چون دلیلی را که عمر با استناد به آن، این فقره را حذف کرده بود، الآن وجود ندارد، پس چرا همۀ ما مسلمانان به سنّت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمۀ طاهرین باز نگردیم؟!

ص:74