ص :2

ص :3

ص :4

ناحیه جبل عامل یکی از مراکز شیعه در خاورمیانه است و دانشمندان شیعه که از این ناحیه برخاسته اند، بسیارند. پدرش عزالدین حسین از شاگردان شهید ثانی بود که پس از قتل شهید ثانی تصمیم به ترک وطن گرفت و عازم ایران شد. بهاءالدین در کودکی در حالیکه سیزده سال داشت، به همراه پدرش به ایران آمد.

وی میل به سیاحت داشت و به مدت سی سال در بلاد عرب و عجم می گشت و در محافل علمی شرکت می جست. شیخ بهاء مدتی در مصر و بیت المقدس و دمشق و حلب ساکن بود و کسوت ظاهری او جهانگردی بود ولی قصد وی ترویج دانش به صورتی ناشناخته و کسب دانش و معارف از صاحبان علم و معرفت بود.

قصیده او موسوم به «وسیله الفوز والامان فی مدح صاحب الزمان علیه السلام » در 63 بیت است که هر گونه شبهه ای را در اثنا عشری بودن وی مردود می سازد. دوبیتی های عربی شیخ نیز از لطافت زیبائی برخوردار بوده و غالب آنها در جهت تربیت و تعالی روحانی است.

از برجسته ترین آثار چاپ شده بهایی می توان به «مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین»، در ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن، «جامع عباسی»، از نخستین و معروف ترین رساله های عملیه به زبان فارسی، «حبل المتین فی احکام احکام الدین»، در فقه و تا پایان صلوه، «الاثنا عشریه» در برخی ابواب فقه چون طهارت، صلاه، زکات، خمس، صوم و حج، «زبده الاصول»، که تا مدتها کتاب درسی حوزه های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است، «الاربعون حدیثاً» معروف به «اربعین بهایی»، «مفتاح الفلاح» در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سوره حمد، «حدائق الصالحین»، که شرحی بر صحیفه سجادیه است و البته از این اثر تنها الحدیقه الهلالیه در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه) در دست است، «عروهالوثقی»، در تفسیر سوره حمد است، «عین الحیاه»، در تفسیر و شببه تفسیر صافی ملا محسن فیض کاشانی، «شرح تفسیر بیضاوی»، «حاشیه بر تفسیر بیضاوی»، «حل حروف القرآن»، «حواشی تفسیر کشاف»، و نیز «خلاصهالحساب»، «زبده الاصول»، «توضیح المقاصد»، «تشریح الافلاک»، «مخلاه» اشاره کرد.

نامدارترین اثر بهایی «الکشکول»، معروف به «کشکول شیخ بهایی» است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف محسوب می شود. تألیف این کتاب در مصر آغاز و در پنج جلد تنظیم شده است.

الف) همکاری وی با سلاطین صفوی در قالب پذیرش منصب شیخ الاسلامی.

ب) مدح سلاطین معاصر خود و تألیف کتاب یا رساله به نام آنها.

ج) تضاد و دوگانگی در نظر و عمل سیاسی.

شاید بتوان در پاسخ این ایرادها گفت: قصد شیخ ترویج دین و شریعت بوده است. نزدیک شدن او به حکومت به همین علت و برای جلب امکانات در همین راستا قابل ارزیابی است.

نیز نباید از نظر دور داشت که حکومت عثمانی در آن عصر از جمله دشمنان اصلی ایران محسوب می شد و تعریف و تمجید شیخ از سلسله صفویه در قبال حکومت رقیب آنان یعنی دولت عثمانی، امری لازم و اجتناب ناپذیر بود.

از جمله قرآن کریم است که بدور از هر گونه تحریفی به همان شکل نازل شده، باقی مانده است.

بخش دیگر از متون مقدس، متون روائی است که مسانید تفسیر قرآن و احکام فقهی، اخلاقی و...

می باشد. ترجمه این متون به خاطر اهمیت ویژه ای که دارند، حساسیتی خلاص را می طلبد.

گویش عامیانه زبان مقصد آگاه باشد.

میسر نیست. این مهم حساسیت کار مترجم را دو چندان می کند و لذا برای هر چه بهتر شدن کار ترجمه و ارائه ترجمه صحیح تر، شروطی ترسیم شده است. این شروط عبارتند از:

نشده اند. چه اینکه ترجمه این اشعار به نثر فارسی، معنای مورد نظر شاعر را ابلاغ نمی کند و جز عباراتی پراکنده که ذهن مخاطب را بیشتر مشوش کند، معنای قابلی را القاء نمی نماید.

- اشعار عربی ترجمه شده، در متن آمده اند تا خوانندگانی که به اصل اشعار رغبت دارند بی نصیب نمانند.

- برخی اشعار از شعرائی است که نام آنها در متن نیامده است؛ نیز شیوه نگارش برخی اشعار به گونه ای است که تصور می شود از شیخ است، در حالی که در دیوان سایر شعرا دیده می شوند. در برخی از اشعار هم کم و زیادهائی در واژگان دیده می شود که همه را به جهت حفظ امانت به همان صورت که در متن بوده، آمده اند.

- بعضی از واژه ها در اشعاری که شیخ از شاعران مختلف نقل کرده است، با دیوان اشعار در دست از آنان اختلاف اندکی دارد. در این موارد آنچه در متن آمده، رعایت شده است.

- گاه شیخ در کشکول برخی عبارات کتب فارسی را به فارسی آورده است. این عبارت هابدون ویراستاری نقل شده اند.

- هر چند اینجانب بر برخی از نکات مطرح شده از سوی شیخ بهاء نقدهایی دارم، اما هرگز دیدگاه خود را مطرح نکردم و هرگز دوست نداشتم ترجمه نیز به شکلی باشد که ایده خود هرچند به کنایه و تعریض بیاید. البته در موارد معدودی که دیدگاه شیخ ممکن است تشویشی در ذهن مخاطب ایجاد نماید، توضیحی در پاورقی آورده ام.

- از متن اصلی کشکول، چاپ های مختلفی در دست است که گاه بهم ریختگی هائی در آنها مشاهده می شود. در این ترجمه، کشکول چاپ چاپخانه حکمت قم در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره PK6521 ، B151 محور قرار داده شده است.

- لازم است از همه کسانی که تاکنون به ترجمه این اثر درخشان پرداخته اند، به ویژه از دانشمند محقق، آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، تقدیر شود. بی تردید آنچه در این ترجمه هااز قلم افتاده است نمی توان به سادگی از سهو مترجمان دانست.

در پایان این مقدمه، از خدای متعال علو درجات شیخ بهاء و مترجمان و دانش پژوهان در این عرصه را خواستارم.

اللهم وفقنا لما تحب و ترضی

علی غضنفری

ص :16

ص :18

باغستان های آن گردش کن و نور حکمت از مشرق آن بگیر و برای گرفتن آن دندان حرص خود را بفشار و آن را بر کسی که توان درکش ندارد نثار نکن، و این کتاب و برادرش (مخلاه) را همنشین تنهایی و مونس وحشت و باعث راحتی یار خلوت و رفیق مفرد و ندیم حضر قرار ده که این دو کتاب همواره دو همسایه نیکو و دو داستان سرای عالی و دو استاد خاضع و دو معلم متواضع، بلکه دو باغ با بوی خوش گل و دو زن نیکورخسار و دو ترانه خوان زیباپوش و دو خوش بوی در لباس جلال هستند. پس آنها را از غیر طالبانش حفظ کن و جز برای خواستگارانش بذل ننما که هرکس جاهلان را دانش دهد، نابودش ساخته و آنکه دانش را از صاحبان حق منع کند، ظلم نموده است.

فمن منح الجهال علماً اضاعه

و من منع المستوجبین فقد ظلم

ص :20

همه شجاعان مبارزه کردم و کسی جز دوست بد بر من غلبه نکرد. از هر غذای لذیذی خوردم و با زیبا چهرگان همبستر شدم و لذیذتر از عافیت نیافتم. صبر زرد و شربت تلخ خوردم و بدتر از فقر ندیدم. با کوهها کشتی گرفتم و با شجاعان مبارزه کردم و غالب تر از زن سلیطه نیافتم. تیراندازی کردم و تیر خوردم و سخت تر از سخن بد از دهان طالب حق ندیدم. اموال و اندوخته را صدقه دادم و صدقه ای نافع تر از هدایت گمراه نیافتم. به نزدیکی پادشاهان و گرفتن صله از آنان خوشحال شدم و چیزی زیباتر از آزادی از دست آنان نیافتم.

بخواهد تو را شفا می دهد.

فضیل می گوید: من منت دارم بر کسی که بر من بگذرد و سلام نکند.

*

ابوسلیمان دارانی، خدایش بیامرزد؛ گوید: وقتی ربیع بن خیثم بر در خانه اش نشسته بود، سنگی به صورتش خورد و صورتش خونین شد. وی خون از چهره پاک می کرد و می گفت: خوب موعظه ای بود ای ربیع. برخاست و به خانه رفت و تا جنازه اش بیرون نیاوردند از خانه خارج نشد.

*

یکی از عرفا گوید با مردم کمتر معاشرت کنید چه اینکه از حال خود در قیامت با خبر نیستید چه اینکه اگر در قیامت کمتر تو را بشناسند بهتر است و رسوایی تو کمتر.

*

رباب دختر امرءالقیس یکی از زنان امام حسین علیه السلام که در کربلا با امام بود و سکینه از اوست. وقتی به مدینه آمد بزرگان قریش به خواستگاری او رفتند. وی نمی پذیرفت و می گفت: پس از رسول خدا مرا پدر شوهری نباشد. از آندم تا مرگش در محلی که سقف و سایه نداشت زندگی کرد.

به فضیل گفتند: فرزندت می گوید: دوست دارم در جایی باشم که مردم را ببینم و مردم مرا نبینند. فضیل گریست و گفت: وای بر فرزندم. چرا حرفش را درست بیان نکرده و نگفته دوست دارم در جایی باشم نه مردم را ببینم و نه مردم مرا ببینند.

تنهایی خود مؤمن شدم و به خانه نشستم، انس صفا و سرور بدست آوردم. روزگار ادبم کرد و باکی ندارم که دیده نمی شوم و کسی را نمی بینم. تا زنده ام از کسی نمی پرسم آیا لشکر رفت یا امیر سوار شد.

آنست بوحدتی و لزمت بیتی

فطاب الانس لی و صفی السرور

و ادبنی الزمان فلا ابالی

بانی لا ازار و لا ازور

و لست بسائل ما عشتُ یوماً

اسار الجند ام رکب الامیر

شود.

*

یکی از صوفیان می گوید: اگر بگویند چه نزد تو متعجب تر است؟ گویم قلبی که خدا را بشناسد و عصیان کند.

این خانه ها به خاطر ستم صاحبانشان ویران شدند. فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خٰاوِیَهً بِمٰا ظَلَمُوا. (1)

مولوی

گر سعیدی از مناره اوفتید

بادش اندر جامه افتاد و رهید

چون نصیبت نیست آن بخت حسن

تو چرا بر باد دادی خویشتن

سرنگون افتاد کان زیر منار

مینگر تو صد هزار اندر هزار

عطار

چون جدا افتاد یوسف از پدر

گشت یعقوب از فراقش بی بصر

نام یوسف ماند دائم بر زبانش

موج می زد جوی خون از دیدگانش

جبرئیل آمد که هرگز گردگر

بر زبان تو کند یوسف گذر

از میان انبیاء و مرسلین

محو گردانیم نامت بعد از این

چون در آمد امرش از حق آنزمان

گشت محوش نام یوسف از زبان

دید یوسف را شبی در خواب پیش

خواست تا او را بخواند سوی (پیش) خویش

یادش آمد ز آنچه حق فرموده بود

تن زد آن سرگشته ی فرسوده زود

لیک از بی طاقتی آن جان پاک

برکشید آهی نهایت دردناک

چون ز خواب خوش بجنبید او ز جای

جبرئیل آمد که می گوید خدای

گر نراندی نام یوسف بر زبان

لیک آهی برکشیدی آن زمان

در میان آه تو دانم که بود

در حقیقت توبه بشکستی چه سود

عشق بازی بین چه با ما می کند

عقل را زین کار رسوا می کند

بوده ای؟ گفتم نگهداری با خداست و او بهترین نگهدار است. مأمون تبسمی کرد و گفت:

رفیق تو کسی است که با تو باشد و به خود ضرر رساند تا به تو نفع دهد، گرفتاری زمانه را از تو بزداید و برای ایجاد خاطر خوش تو خود را دچار تفرقه نماید. سپس به غلامش گفت چهار صد درهم به من دهند.

ان اخا الهیجاء من یسعی معک

و من یضر نفسه لینفعک

و من اذا ریب الزمان صد عنک

بدّد شمل نفسه لیجمعک

لیک یک باشد همه انوارشان

چونکه برگیری تو دیوار از میان

چون نماند خانها را قاعده

مؤمنان باشند نفس واحده

ان اقبلت من نحوکم ریح الصبا

قلنا لها اهلا و سهلا مرحبا

و الیکم قلب المتیم قد صبا

و فراقکم للروح منذ قد سبا

و القلب لیس بخالی

من حب ذات الخالی

یا حبذا ربع الحمی من مربع

فغزّا له شبّ الغضی فی اضلعی

لم انسه یوم الفراق مودعی

بمدامع تجری والقلب موجع

و الصبر لیس بسالی

عن ثغره السلسالی

زیبای از هر چیزی. به او گفته شد از گفتگو و مجالست با مردم نگفتی؟ گفت: آری آن برتر است.

خسرو

خبرم مپرس از من چو مقابل من آیی

که چه در رخ تو بینم ز خودم خبر نباشد

مردمان در من و بیهوشی من حیرانند

من در آن کس که ترا بیند و حیران نشود

ساکنان سر کوی تو نباشند بهوش

این زمینی است که از وی همه مجنون خیزد

دی که رسوا شده ای دیدی و گفتی این کیست

دامن آلوده به خون خسرو تو دامن بود

قامتت راست چو تیر است و عجائب تیری

که زمن دور و مرا در دل و در جان گذرد

وحشی

مریض عشق اگر صد بود علاج یکی است

مرض یکی و طبیعت یکی علاج (مزاج) یکی است

تمام طالب وصلیم و وصل می طلبیم

اگر یکیم و اگر صد که احتیاج یکی است

بجز فساد مجو وحشی از طبیعت دهر

که وضع عنصر و تألیف و امتزاج یکی است

وحشی

شد وقت آن دیگر که من ترک شکیبایی کنم

ناموس را یک سو نهم بنیاد رسوایی کنم

چندان بکوشم در وفا کز من نپوشد راز خود

هم محرم مجلس شوم هم باده پیمایی کنم

تو خفته و من هر شبی در خلوت جان آرمت

دل را نگهبانی دهم خاطر تماشایی کنم

ص :38

گویند

یک جو غم ایام نداریم و خوشیم

گه چاشت گهی شام نداریم و خوشیم

چون پخته به ما می رسد از عالم غیب

از کس طمع خام نداریم و خوشیم

گویند

گر قسمت ما از تو جفا افتاده است

آن نیز هم از طالع ما افتاده است

داری لب و دندان و دهان شیرین

تلخی زبانت از کجا افتاده است

گویم

از بسکه زدم شیشه ی تقوی بر سنگ

وز بسکه به معصیت فرو بردم چنگ

اهل اسلام از مسلمانی من

صد ننگ کشیدند ز کفار فرنگ

اگر بگویند چند کلمه سه حرفی بدست می آید؟ دو عدد زیر را تقسیم کنید.

19656 \26*756

اگر بگویند چند کلمه رباعی بدست می آید؟ دو عدد زیر را تقسیم کنید.

291400 \25*19656

و...

صحرای دلم عشق تو شورستان کرد

تا مهر کسی دگر نروید هرگز

دست و پایش از کار افتاد و منزوی شد، رؤسا و علماء به خانه او می آمدند و از او کسب دانش می کردند. روزی طبیبی به عیادت او رفت و متعهد شد او را معالجه کند، معالجات مؤثر واقع شد و او می توانست اعضای فلج شده اش را به حرکت اندازد، روزی مقداری دینار به او داد و مرخصش کرد. دوستانش گفتند: چرا نگذاشتی که مراحل بهبودی کامل شود؟

گفت: اگر کاملاً خوب می شدم می بایست منصبهای قبلی را می پذیرفتم ولی تا وقتی به این حال هستم متوجه نفس خود و مطالعه می باشم و با صاحبان منصب همکاری نمی کنم که از همکاری با آنان، خدا را به غضب آورم و آنان را خشنود سازم و البته مطمئن هستم رزق و روزی من هر کجا مقدر باشد می رسد.

آری او به ناراحتی جسمی خود ساخت تا در آن مدت جامع الاصول والنهایه و امثال آن را تحریر کند.

کم من جهول رانی

امشی لاطلب رزقاً

فقال لی صرت تمشی

و کل ماش ملقّی

فقلت مات حماری

تعیش انت و تبقی

فی ذمه اللّٰه و فی حفظه

مسراک والعود بعزم نجیح

لو جاز ان تسلک اجفاننا

اذا فرشنا کل جفن قریح

لکنهابالعبد معتله

و انت لا تسلک الا الصحیح

لکن جهلت مقالتی فعذلتنی

و علمت انک جاهل فعذرتکا

دستور داد تا گردنش را زدند.

وحشی

می نماید چند روزی شد که آزاریت هست

غالباً دل در کف چون خود ستمکاریت هست

در گلستانی نمی جنبی چو شاخ گل زجای

می توان دانست کاندر پای دل خاریت هست

چاره ی خود کن اگر بیچاره سوزی کار تست

وای بر جانت اگر مانند خود یاریت هست

عشق بازان رازداران همند از من مپوش

همچو من بی عزتی یا قدر و مقداریت هست

چونی از شاخ گلت رنگی و بویی می رسد

یا باین خوش می کنی خاطر که گلزاریت هست

در طلسم دوستی کاندر تواش تأثیر نیست

نسخها دارم اشارت کن اگر کاریت هست

بار حرمان برنتابد خاطر نازک دلان

عمر من بر جان وحشی نه اگر یاریت هست

را نمی سوزاند.

سماه ابراهیم مالکه

و لحسنه وصف یصدقه

اضحی کابراهیم یسکن فیه

نار القلوب و لیس تحرقه

دیگری گفته است از آتش در شگفتم که چگونه با علاقه ای که به تو دارد سوزشش باقی است. به آتش گویم سرد و سالم باش که ابراهیم در آن است.

عجبت لنا قلبی کیف تبقی

حرارتها و حبک یحتویه

فیا نیرانه کونی سلاما

و بردا ان ابراهیم فیه

سعدالدین عربی در باره ی ایوب گوید: ملامت کنندگان، مرا به علاقه او ملامت کنند در حالی که گوش عاشق سخن آنان را نمی شنود، محبوبم ایوب نامیده شده و عاشق او گرفتارش گشته است.

یلوم علی حبه العاذلون

و لا سمع للعذل فیه و لا

یسمی بایوب محبوبنا

و لکن عاشقه المبتلی

دیگری در باره ی نام فرح گوید: ای آنکه از معما با خبری و معما می گویی و پاسخ می دهی، بگو آن چیست که چون حرف را وارونه سازند نام او بدست آید.

یا خبیراً بالمعما خبره تعلو و تطفُو

هات قل لی ایّما اسم عندما یقلب حرفُ

عزالدین موصلی در باره ی اسم سعید آورده است: اسم کسی که در من شقاوت ایجاد کرده است و شقاوت من به خاطر او افزوده می شود. هرگاه من و او در جایی جمع شویم، مخالف ما گوید این شقی و آن سعید است.

اسم الذی شاقنی سعید

و لی شقاء به یزید

اذا اجتمعا یقول ضدی

هذا شقی و ذا سعید

اهلی

اگر به دست اشارت کنی به جانب من

برد به سوی تو روحم چون مرغ دست آموز

میخواهی درس شما را با عبارات خودتان بازگو کنم؟ استاد متعجب شد و پاسخ مثبت داد.

بیضاوی درس استاد را بیان کرد و حتی خطاهای وی را اصلاح نمود و پاسخ اشکال های او را مطرح ساخت و اشکالاتی بیان کرد. استاد از پاسخ اشکالات او باز ماند. وزیر در مجلس بود، نام و نشان او را پرسید و وی را در جای خود نشانید و درخواست کرد که قضاوت شیراز را بپذیرد. بیضاوی قبول کرد و وزیر خلعتی به او بخشید. بیضاوی در سال 685 وفات یافت و در تبریز دفن شد. الغایه در فقه و شرح المصابیح، المنهاج، الطالع و المصباح از جمله آثار اوست.

صحرای دلم عشق تو شورستان کرد

تا مهر کسی دگر نروید هرگز

گویند

در عشق هوای وصل جانان نکنم

هرگز گله از محنت هجران نکنم

سوزی خواهم که سازگارش نبود

دردی خواهم که یاد درمان نکنم

عطار

گر تو را دانش اگر نادانیست

آخر کار تو سرگردانیست

ما پنبه ز روی ریش برداشته ایم

وز دل غم نوش و نیش برداشته ایم

فرهاد صفت گذشته از هستی خویش

این کوه بلا ز پیش برداشته ایم

مولوی

کشته و مرده به پیشت ای قمر

به که شاه زندگان جای دگر

ذره یی درد خدا در دل ترا

بهتر از هر دو جهان حاصل ترا

هرکه را این درد نبود مرد نیست

نیست درمان گر ترا این درد نیست

خالقا بیچاره ی کوی توام

سرنگون افتاده دل سوی توام

ای جهانی درد همراهم ز تو

درد دیگر وام می خواهم ز تو

رنج اندر کوی تو رنجی خوش است

درد تو در قعر جان گنجی خوش است

درد تو باید دلم را درد تو

لیک نه در خورد من در خورد تو

درد چندانی که داری می فرست

لیک دل را نیز یاری می فرست

دل کجا بی یاریت دردی کشد

کاینچنین دردی نه هر مردی کشد

عالم اعلی باشند.

اذا کان حبّ الهائمین من الوری

بلیلی و سلمی یسلب اللب والعقلا

فماذا عسی ان یصنع الهائم الذی

سری قلبه شوقا الی العالم الاعلی

گفتم: چقدر دور بود هدف تو.

سهم اصاب و رامیه بذی سلم

من بالعراق لقد ابعدت مرماک

اختلاف است ولی نتیجه نظر او این است که ستارگان از خورشید کسب نور می کنند. حال اگر کسی بگوید چرا جمله او را که می گوید: الاشبه انها ذاتیه مربوط به برخی کواکب نباشد و استخدام صورت نگرفته باشد؟ گوئیم خیلی از ذوق سلیم بعید است، چون یا نور کواکب از خود آنهاست و یا خورشید و راه سومی وجود ندارد.

اگر گفته شود: ممکن است نظر علامه در اختلاف ستارگان مربوط به پنج ستاره مریخ و مشتری و زحل و عطارد و زهره باشد، و مراد از اینکه کسب نور ستارگان و یا نور دهی آنها، اختلافی است به معنای این نیست که اختلافی در همه ی ستارگان نیست تا اینکه کذب گوینده روشن شود زیرا که خلاف در کل مستلزم خلاف در بعض است.

در پاسخ گوئیم: وقتی ما راهی برای نورانیت ستارگان نیافتیم، دلیل را به برخی ستارگان اختصاص می دهیم نه اینکه بخواهیم فقط برخی را بیان کرده باشیم و نه نقل خلاف در بعض و اینکه علامه کاذب نباشد. چه اینکه بی دلیل است این حرف که خلاف در کل مستلزم خلاف در بعض باشد، و البته این از انسان صاحب رأی نیست. چرا که محذور لزوم کذب سخن علامه در این نقل نیست، بلکه محذور این است کلام او بی معنا خواهد شد.

همین شکل در نزاع اشاعره و معتزله نیز هست. این دو اختلاف دارند که آیا افعال بندگان از خود آنهاست یا کسبی بوده و خدا افعال را صادر می کند. کسی ممکن است اشکال کند و بگوید: اختلاف در کل افعال است چگونه به برخی افعال اختصاص پیدا کرده است. وی می تواند پاسخ دهد که اختلاف در کل مستلزم اختلاف در بعض است و اینکه نقل خلاف از بعض کردیم به این دلیل است که راهی برای صدور کل پیدا نکردیم. البته این سخن بی ارزش است و بدور از سخنی حکیمانه می باشد.

همچنین اگر گفته شود که از نشانه های مختلفی در کلام علامه این قول تقویت می شود که نظر وی به پنج ستاره بر می گردد، اگر گفته شود این صحیح است در ستارگانی که زیر خورشید هستند ولی ستارگان روئین...

از جمله این شواهد عبارتند از:

1- مراد از روئین (علویه) که واژه ای اصطلاحی است، ستارگان فوق شمس است نه همه ی آنها.

2- قرینه دیگر در کلام علامه این است که وی وقتی از خسوف قمر و کسب نور وی از خورشید سخن می گوید، چون قمر سیاره است لازم است به احوال او بپردازد نه ستارگان.

ص :58

3- علامه با کمترین فاصله می گوید: دانشمندان اختلاف کرده اند که آیا کواکب دارای رنگ مخصوص هستند؟ اکثر علماء می گویند: رنگ مخصوص دارند مانند رنگ زحل و پرتو مشتری و زهره و قرمزی مریخ و زردی عطارد و در خورشید اختلاف است و رنگ قمر در خسوف آشکار می شود.

از ظاهر بیان علامه بدست می آید که مراد وی اختلاف در رنگ سیارات است و لذا ماقبل آن هم اختلاف انوار آنها بود، چه اینکه ادامه ی کلام قرینه ی ابتدای آن است.

4- نیز علامه می گوید: اگر گفته شود یکی از ستارگان غیر از خورشید به باقی آنها نور می دهد... از این عبارت بدست می آید که اگر مراد علامه عموم بود کسی می تواند چنین اشکال کند که ستاره های ثابت نیز اختلافی از نظر وضع به اینکه قریب یا بعید باشند ندارند لذا دلیل تمام نیست.

می گویم: هیچ کدام از این قرائن دلالت بر بحث ما ندارد چرا که مراد از علویه ستارگان فوق الشمس نیست و علویه معنای اصطلاحی ندارد و این ایرادی نیست.

قرینه دوم نیز صحیح نیست چه اینکه اگر یک ستاره استفاده از نور خورشید کند لازم است ستارگان دیگر نیز مطرح شوند.

قرینه سوم نیز صحیح نیست چرا که مناسبتی با مطلب ندارد. در این عبارت آمده است که مشهور اختلاف دارند از اینکه ستارگان غیر از قمر نور دارند یا نه و بیان هفت ستاره به عنوان تمثیل است نه شاهد خصوصیت.

قرینه چهارم نیز درست نیست چرا ستارگان نور ده اگر ثابت باشند در هیچ وقت هلال و غیر آن نمی شوند و قرب و بعد آنها بی تأثیر است و اگر ثابت نباشند گاهی هلالی و گاهی به شکل دیگر هستند.

از این اشکلات که بگذریم، شواهدی قائم است بر اینکه کلام علامه عام است و شامل همه ی ستارگان ثابت و متغیر می شود. از جمله ی این شواهد این است که وی در آخر بحث گفته است: ستارگان ثابت در طلب نور قسمت مریی آنها با علویه شریکند. حال اگر ذکر ثوابت با علویه در این جمله برای استفاده همگی آنها از خورشید نباشد، خلاف انتظار است.

حال که این را متوجه شدی بدان که: شعاع از دو راه در جسم نفوذ می کند 1- نفوذ عبوری مانند نفوذ چشم که از برخی چیزها می گذرد و به ستاره می رسد. 2- نفوذ وقوفی که به ماوراء تجاوز نمی کند مانند درخشندگی آتش در قرمزی، نفوذ اول محتاج به این نیست که جسم

ص :59

به شکلی در آید که پرتو در آن نفوذ کرده است و نیز مستلزم انعکاس نمی باشد بخلاف نفوذ دوم که جسم از آن اثر می پذیرد و انعکاس ظاهر می باشد.

حال گوئیم کسانی که می گویند ستارگان از شمس نور می گیرند باید نفوذ شعاع شمس را وقوفی بدانند که اعماق آنها از نور خورشید پر شده باشد.

اگر کسی بگوید: اگر خورشید در عمق ستاره نفوذ کند باید خفیف باشد و به همان اندازه باید شعاع چشم هم در آن اثر کند. گوئیم: اگر مراد نفوذ به معنای دوم باشد، لازم نیست ستارگان خفیف باشند، نفوذ چشم هم به معنای دوم است و حاجب ماوراء نمی باشد. البته وجود مانع موجب شده است که چشم نتواند مانند خورشید در جسم نفوذ کند.

نیز گفته شده است: اگر نور چشم از خورشید لطیف تر نباشد، سنگین تر از او نیست در حالی که نفوذ آن مانند نفوذ خورشید نیست.

در جواب می گوئیم: اگر مراد کیفیت نفوذ خورشید نفوذ نکردن چشم باشد، معلوم است و این ضرری به آنچه که ما گفتیم نمی رساند و اگر مراد او این باشد که چرا نور چشم در حال درخشش خورشید نفوذ نمی کند علت آن شدت نور خورشید است چنانچه شدت نور خورشید نمی گذارد نور چشم در برف نفوذ کند، همین علت است که نور چشم در سیارات نافذ نیست و صاحب ماوراء است...

وحشی

بر دری زامد شد بسیار آزاریم هست

گر خدا صبری دهد اندیشه ی کاریم هست

صبر در می بندد اما نیستم ایمن زخود

خانه ی پر رخنه و کوتاه دیواریم هست

گر شود ناچار دندان بر جگر باید نهاد

چاره ی خود کرده ام جان جگر خواریم هست

کی گریزم از درت اما زمن غافل مباش

نقش دیوارم و لیکن پای رفتاریم هست

هر چه گویم در فراقت روز و شب داند دلم

بیش از اینم ناله و صد چند گفتاریم هست

ص :60

گرچه ناید بندگی من به کار کس ولی

گر تو هم خواهی که بفروشی خریداریم هست

خاقانی

خاقانی را مپرس کز غم

ایام چگونه می گذارد

جو جوستد آنچه دادش ایام

خرمن خرمن همی سپارد

خاقانی

عذر داری بنال خاقانی

کاهل کم داری آشنا کمتر

دشمنانت زخاک بیشتراند

دوستانت زکیمیا کمتر

گویند

وقت غنیمت شمار

ورنه چو فرصت نماند

ناله کرا داشت سود

آه کی آمد بکار

صفدی صلاح صفدی گوید: خطای دوستت را بپوشان و کار نیک او را آشکار ساز، در باره دوست چون تاریکی با آتش باش که دود را مخفی و نور آن را آشکار می کند.

صدیقک مهما جنی غَطِّه

و لا تخف شیاً اذا احسنا

و کن کالظلام مع النار اذ

یواری الدخان و یبدی السنا

سنایی

خدایا زخوانی که از بهر خاصان

کشیدی نصیب من بینوا کو

اگر می فروشی بهایش که داده است

و گر بی بها می دهی سهم ما کو

مولوی

آفتی نبود بتر از ناشناخت

تو بر یار و نیاری عشق باخت

یار را اغیار پنداری همی

شادیی را نام بنهادی غمی

اینچنین نخلی که قد یار ماست

چونکه ما دردیم نخلش دار ماست

اینچنین مشکین که زلف میر ماست

چونکه بی عقلیم آن زنجیر ماست

سنایی

صوفیان در دمی دو عید کنند

عنکبوتان مگس قدید کنند

آنکه از دست روح قوت خورد

کی نمک سود عنکبوت خورد

سنایی

زالکی کرد سر برون ز نهفت

کشتک خویش خشک دید چه گفت

ای همه آن تو چه نو چه کهن

رزق بر تو است هر چه خواهی کن

اوحدالدین کرمانی

آن کس که صناعتش قناعت باشد

کردار وی از جمله ی طاعت باشد

زنهار طمع مدار الا زخدا

کین رغبت خلق نیم ساعت باشد

گویم

جور کم به ز لطف کم باشد

که نمک بر جراحتم پاشد

جور کم بوی لطف آید از او

لطف کم محض جور زاید ازو

لطف دلدار اینقدر باید

که رقیبی ازو برشک آید

اوحدی کرمانی

در خانه دلم گرفت از تنهایی

رفتم به چمن چو بلبل شیدایی

چون دید مرا سرو سهی سر جنباند

یعنی به چه دلخوشی به بستان آیی

مجد همگر

مرا ز روی تعجب معاندی پرسید

پدر ز روی چه معنی نداشت روح اللّٰه

جواب دادم و گفتم که او مبشر بود

با حمد قرشی جمع خلق راز اله

مبشر از پی آن تا که مژده آرد زود

روا بود که دو منزل یکی کند در راه

عبدی گنابادی

هرکه سخن را به سخن ضم کند

قطره ای از خون جگر کم کند

ص :64

مولوی

باده نی در هر سری شر می کند

آنچنان را آنچنان تر می کند

گر بود عاقل نکوتر می شود

ور بود دیوانه بدتر می شود

لیک چون اغلب بدند و بد پسند

بر همه می را محرم کرده اند

حکم اغلب راست چون اغلب بدند

تیغ را از دست رهزن استدند

جامی

مجموعه کونین بآیین سبق

کردیم تفحص ورقاً بعد ورق

حقا که نخواندیم و ندیدیم در او

جز ذات حق و شئون ذاتیه ی حق

خاقانی

خاقانیا به تقویت دوست دل نبند

وز غصه شکایت دشمن جگر مخور

بر هیچ دوست تکیه مزن کو به عاقبت

دشمن نماید و نبرد دوستی به سر

گر دوست از غرور هنر بیندت نه عیب

دشمن به عیب کردنت افزون کند هنر

ترسی ز طعن دشمن گردی بلند نام

بینی غرور دوست شوی پست و مختصر

پس دوست دشمن است به انصاف باز بین

پس دشمن است دوست به تحقیق درنگر

گر عقلت این سخن نپذیرد که گفته ام

این عقل را نتیجه دیوانگی شمر

به دوری مکوش ارچه بدخوست یار

که دوری خود افتد سرانجام کار

اگر جامه تنگست پاره مکن

که خود پاره گردد چو گردد کهن

مزن شاخ اگر میوه تلخست نیز

خود افتد چو پیش آیدش برگ ریز

چو لابد جداییست از بعد زیست

بعمدا جدا زیستن بهر چیست

کجا بودی ای مرغ فرخنده پی

چه داری خبر از حریفان حی

بشادی کجا می گذارند گام

سفر تا چه جایست و منزل کدام

فغان زان حریفان پیمان گسل

که یکره زما برگرفتند دل

گویند

کی بود که سر زلف ترا چنگ زنم

صد بوسه بر آن لبان گلرنگ زنم

در شیشه کنم مهر و وفای همه را

در پیش تو ای نگار بر سنگ زنم

رشید وطواط

دور از درت ای شکر لب سیمین بر

از رنج تن و درد دل و خون جگر

حالیست که گر عوض کنم با مرگش

چیز دگرم نهاد باید بر سر

مولوی

فرخ آن ترکی که استیزه نهد

اسبش اندر خندق آتش جهد

چشم خود از غیر و غیرت دوخته

همچو آتش خشک و تر را سوخته

گر پشیمانی بر او عیبی کند

آتش اول در پشیمانی زند

*

هر چه از وی شاد گردی در جهان

از فراق آن بیندیش آن زمان

زانچه گشتی شاد بس گر شاد شد

آخر از وی جست و هم چون باد شد

از تو هم بجهد تو دل بر وی منه

پیش کو بجهد تو پیش از وی بجه

سعدی

تا سگان را وجوه پیدا نیست

مشفق و مهربان یکدیگرند

لقمه یی در میان شان انداز

که تهیگاه یکدگر بدرند

مولوی

هر بلا کاین قوم را حق داده است

زیر آن گنج کرم بنهاده است

لطف او در حق هرکه افزون شود

بی شک آنکس غرقه اندر خون شود

ص :66

دوستان را هر نفس جانی دهد

لیک جان سوزد اگر نانی دهد

گویند

فلک دون نواز یک چشم است

آن یکی هم به فرق سر دارد

هر خری را که دم گرفت به مشت

می نداند که دم خر دارد

می برد تا فراز کله خویش

بیندش دم چو دست بردارد

برزمینش زند که خورد شود

خر دیگر بجاش بردارد

سنایی

این جهان بر مثال مرداریست

کرکسان گرد او هزار هزار

این مرآن را همی زند مخلب

آن مراین را همی زند منقار

آخرالامر بگذرند همه

وز همه باز ماند آن مردار

مولوی

هر چه داری در دل از مکر و رموز

پیش ما پیدا بود مانند روز

که بپوشیمش ز بنده پروری

تو چرا رسوایی از حد می بری

لطف حق با تو مداراها کند

چونکه از حد بگذری رسوا کند

عطار

دعوی خدمت کنی با شهریار

خود ز عشق خویش باشی بی قرار

گرچه خود را سخت بخرد می کنی

درحقیقت خدمت خود می کنی

چند خواهی بود مرد ناتمام

نه بد و نه نیک نه خاص و نه عام

سیف الدین صوفی

هر چند گهی ز عشق بیگانه شوم

با عافیت آشنا و همخانه شوم

ناگاه پری رخی به من برگذرد

برگردم از این حدیث و بیگانه شوم

از سیف الدین نقل شده است که وی بر بالین جنازه ای حاضر شد. حاضران از وی خواستند تا میت را تلقین دهد. او با این رباعی میت را تلقین داد:

گر من گنه جمله جهان کردستم

لطف تو امید است که گیرد دستم

گفتی که بروز (بوقت) عجز دستت گیرم

عاجزتر از این مخواه که اکنون هستم

گویند

گر ندارم از شکر جز نام بهر

آن بسی بهتر که اندر کام زهر

ص :67

آسمان نسبت به عرش آمد فرود

ورنه بس عالیست پیش خاک تود

دارویی برای معالجه بیماران استفاده می کنم.

حزنی این عشق است نه افسانه چندین شکوه چیست

لب بدندان گیر و دندان بر جگر نه باک نیست

خان میرزا

بی درد دل حیات چو ذوقی نمی دهد

آسودگان به عمر خود آیا چه دیده اند؟

حسن دهلوی

حسن دعای تو گر مستجاب نیست مرنج

ترا زبان دگر و دل دگر دعا چه کند؟

شریف

نصیبم گشته چندان تلخ کامی بعد هر کامی

که ممنونم ز گردون گر به کام من نمی گردد

بابا نصیبی

شبها تو خفته من به دعا کز تو دور باد

آه کسان که بهر تو در خون نشسته اند

*

زنده در عشق چسان بود نصیبی مجنون

عشق آن روز مگر این همه دشوار نبود

*

عالمی کشته شد و چشم تو را ناز همان

صد قیامت شد و حسن تو در آغاز هنوز

شبلی

تلخ باشد زهر مرگ اما به شیرینی هنوز

می تواند تلخی هجران زکام من برد

گویند

ز شورانگیز خالی گشته حاصل دانه ی اشکم

که مرغ وصل هرگز گرد دام من نمی گردد

چنان زهر فراقی ریختی در ساغر جانم

که مرگ از تلخی آن گرد جان من نمی گردد

*

غم زمانه خورم یا فراق یار کشم

به طاقتی که ندارم کدام بار کشم

*

عشق تو اندیشه را سوخت که رسوا شدم

ورنه کس از من نبود عاقبت اندیش تر

*

بگذشت بهار و وانشد دل

این غنچه مگر شکفتنی نیست

ص :70

سعدی

هزار جهد بکردم که سر عشق بپوشم

نبود بر سر آتش میسرم که نجوشم

گویند

ساکنان سر کوی تو نباشند بهوش

کان زمینست که از وی همه مجنون خیزد

اهلی

به عاشقان جگر چاک چون رسی اهلی

بیک دو چاک که در جیب پیرهن کردی

*

بجز هلاک خودش آرزو نباشد هیچ

کسی که یافت چو پروانه ذوق جانبازی

مجیر

به غم شاد شوی می دانم

غم دل با تو از آن می گویم

شکیبی

شبهای هجر را گذراندیم و زنده ایم

ما را به سخت جانی خود این گمان نبود

*

ای غائب از دو دیده چنان در دل منی

کز لب گشودنت به من آواز می رسد

حسن دهلوی

یکسر مو دلت سفید نگشت

هیچ مو در تنت سیاه نماند

ای حسن توبه آن گهی کردی

که ترا قوت گناه نماند

صبری

چون دل به شکوه لب بگشاید بگو که من

شرمنده از کدام وفای تو زادمش

یحیی

پاکبازم آرزوی دل نمی دانم چیست

این که مردم وصل می گویند حیرانم که چیست

شرمنده شوم اگر بپرسی عملم

ای اکرم اکرمین بیامرز و مپرس

ابوسعید

در راه یگانگی نه کفر است و نه دین

یک گام زخود برون نه و راه ببین

ای جان جهان تو راه اسلام گزین

با مار سیه نشین و با خود منشین

مولوی

من نگویم زین طریق آمد مراد

می طپم تا از کجا خواهد گشاد

سر بریده مرغ هر سو می طپد

تا کدامین سو دهد جان از جسد

مردنت اندر ریاضت زندگیست

رنج این تن روح را پایندگیست

هان ریاضت را به جان شو مشتری

چون سپردی تن به خدمت جان بری

هر گرانی را کسل خود از تن است

جان ز خفت دان که در پریدنست

*

من ز دیگی لقمه یی بندوختم

کف سیه کردم دهان را سوختم

یوسفم در حبس تو ای شه نشان

هین تو از دست زمانم وارهان

زاری یوسف شنو ای شهریار

یا بر آن یعقوب بی دل رحم آر

ناله از اخوان کنم یا از زبان

دور افتادم چو آدم از جنان

ای عزیز مصر در پیمان درست

یوسف مظلوم در زندان تست

در خلاص او یکی خوابی ببین

زود فاللّٰه یحب المحسنین

جان شود از راه جان جان را شناس

یار بینش شو نه فرزند قیاس

مزد مزدوران نمی ماند بکار

کان عرض وین جوهر است و پایدار

سر غیب آن را سزد آموختن

کوز گفتن لب تواند دوختن

جوش نطق از دل نشان دوستی است

بستگی نطق از بی الفتی است

دل که دلبر دید کی ماند ترش

بلبلی گل دید کی ماند خمش

لوح محفوظست پیشانی یار

راز کونینت نماید آشکار

پنج وقت اندر نمازت رهنمون

عاشقون هم فی صلوه دائمون

نه زپنج آرام گیرد آن خمار

که در آن سرهاست نه با صد هزار

نیست زرغباً میان عاشقان

سخت مستسقی است جان عاشقان

در دل عاشق بجز معشوق نیست

در میانشان فارق و مفروق نیست

ص :73

ابوسعید

دل کرد بسی نگاه در دفتر عشق

جز رویت ندید هیچ رو در خور عشق

چندانکه رخت حسن نهد بر سر حسن

شوریده دلم عشق نهد بر سر عشق

امیدی

افتاده حکایتی در افواه

کآیینه سیاه گردد از آه

این طرفه که آه صبگاهی

زآیینه دل برد سیاهی

گویند

ای نفس دمی مطیع فرمان نشدی

وز کرده خویشتن پشیمان نشدی

صوفی و فقیه و زاهد و دانشمند

این جمله شدی ولی مسلمان نشدی

سعدی

گرش ببینی و دست از ترنج بشناسی

روا بود که ملامت کنی زلیخا را

تا طعامی که هست می نوشند

همچو زنبور بر تو می جوشند

تا بروزی که ده خراب شود

کیسه چون کاسه رباب شود

ترک صحبت کنند و دلداری

دوستی خود نبود پنداری

بار دیگر که بخت باز آید

کامرانی ز در فراز آید

دوغ بایی بپز که از چپ و راست

در وی افتند چون مگس در ماست

راست گویم سگان بازارند

کاستخوان از تو دوستتر دارند

*

کم گریز از شیر و اژدرهای نر

ز آشنایان ای برادر الحذر

خویش را موزون و پست و سخته کن

زاب دیده نان خود را پخته کن

ای کمان و تیرها بر ساخته

صید نزدیک و تو دور انداخته

آنچه حق است اقرب از حبل الورید

تو فکنده تیر فکرت را بعید

هرکه دور اندازتر او دورتر

وز چنین گنجی بود مهجورتر

فلسفی خود را در اندیشه بکشت

گوید و او را سوی گنجست پشت

جاهدوا فینا بگفت آن شهریار

جاهدوا عنا نگفت ای بیقرار

ای بسا علم و ذکاوات و فطن

گشته رهرو را چو غول راهزن

در گذر از فضل و از جلدی و فن

کار خدمت دارد و خلق حسن

بهر آن آورد خالق ما برون

ما خلقت الانس الا یعبدون

عطار

کاف کفر ای دل به حق المعرفه

خوشترم آید ز فای فلسفه

زانکه این علم لزج چون ره زند

بیشتر بر مردم آگه زند

در سفر حجاز آورده ام:

هرکه نبود مبتلای ماهروی

نام او از لوح انسانی بشوی

دل که فارغ باشد از مهر بتان

لته ی حیضی بخون آغشته دان

سینه ی فارغ زمهر گلرخان

کهنه انبانیست پر از استخوان

کل من لم یعشق الوجه الحسن

قرب الجل الیه والرسن

یعنی آنکس را که نبود عشق یار

بهر او پالان و افساری بیار

ص :75

قاسم بیگ حالتی

پیوسته زمن کشیده دامن دل تست

فارغ ز من سوخته خرمن دل تست

گر عمر وفا کند من از تو دل خویش

فارغ تر از آن کنم که از من دل تست

رشید وطواط

ای روی تو فردوس برین دل من

روزان و شبان غمت قرین دل من

گفتم مگر از دست غمت بگریزم

عشق تو گرفت آستین دل من

نظامی

دولت اگر دولت جمشیدیست

موی سفید آیت نومیدیست

صبح برآمد چو سوی مست خواب

گز سر دیوار گذشت آفتاب

رفت جوانی و تغافل بسر

جای دریغست دریغی بخور

گم شده ی هرکه چو یوسف بود

گم شدنش جای تأسف بود

فارغی از قدر جوانی که چیست

تا نشوی پیر ندانی که چیست

گرچه جوانی همه چون آتشست

پیری تلخست و جوانی خوش است

شاهد باغ است درخت جوان

پیر شود برکندش باغبان

شاخ تر از بهر گل نوبر است

هیزم خشک از پی خاکستر است

میرزا سلمان

بلبل اگر مست گلست این ترانه چیست

گرنیست عشق زمزمه عاشقانه چیست

ساقی اگر نه پرده فتادی ز روی کار

می گفتمت که نغمه ی چنگ و چغانه چیست

پرواز کرد طائر ادراک سالها

معلوم او نشد که در این آشیانه چیست

چون در ازل وجود یکی ثابت است و بس

این مبحث وجود و عدم در میانه چیست

ایدل اگر زمانه به کامت نشد منال

از بخت خود بنال گناه زمانه چیست

ص :76

چون در نخست نیک و بد از هم جدا شدند

واعظ بگوشه ای بنشین این فسانه چیست

آدم ز سرنوشت برون آمد از بهشت

بسم اللّٰه ای فقیه بگو عیب دانه چیست

سلمان اگر نه مهر مهی هست در دلت

بر سینه ات زداغ محبت نشانه چیست

میرزا مخدوم شریفی

بشتاب چو داری هوس کشتن اشرف

ترسم که خبر یابد و از ذوق بمیرد

*

کسی را لاف عصمت می رسد پیش خردمندان

که وقت دلربایی تو ایمان را نگهدارد

گویم

فرخنده شبی بود که آن دلبر مست

آمد ز پی غارت دل تیغ بدست

غارت زده ام دید خجل گشت و دمی

با من ز پی رفع خجالت بنشست

این ابیات را در سحر جمعه روز بیستم ماه صفر سال 992 در محروسه تبریز نگاشتم.

مولوی

دائماً غفلت ز گستاخی بود

که برو تعظیم از دیده رود

لا تؤاخذنا نسینا شد گواه

که بود نسیان بوجهی هم گناه

زانکه استکمال تعظیم او نکرد

ورنه نسیان در نیاوردی نبرد

از تهاون کرد در تعظیمها

تا که نسیان زاد با سهو و خطا

گرچه نسیان لابد و ناچار بود

در سب ورزیدن او مختار بود

عبدی گنابادی

زود چو شمعت فتد از سر کلاه

چند کنی موی سفیدت سیاه

موی سیاه گر بصد افسون کنی

قد که دو تا گشت بآن چن کنی

وه که مرا بر چهل افزود پنج

وز پی آن قافیه گردید رنج

من که دو مویم ز سپهر اثیر

پیش حریفان نه جوانم نه پیر

نام نکردند جوانان به من

من نکنم نیز به پیران سخن

ص :77

آنکه در این مرتبه داند مرا

هیچ نداند که چه خواند مرا

در روز عیدی گفتم:

عید هرکس را زیار خویش چشم عیدیست

چشم ما پر اشک حسرت، دل پر از نومیدیست

گویم

تا بود اسباب جوانی به تن

روی چو گل باشد و تن چون سمن

تازه بود مجلس یاران به تو

جلوه کند صف سواران به تو

شیفتگان دیده به رویت نهند

رخت هوس بر سر کویت نهند

ناز کنی ناز کشندت به جان

دل طلبی نیز دهندت روان

نوبت پیری چو زند کوس درد

دل شود از خوشدلی و عیش فرد

موی سپید از اجل آرد پیام

پشت خم از مرگ رساند سلام

خشک شود عمده بازو چو کلک

سست شود مهره گردن چو سلک

کند شود باد هوا را سنان

میل زمعشوقه بتابد عنان

امام سجاد علیه السلام می فرماید: وقتی به بیچارگی افتادی، چون انسان بخشنده شکیبا باش و به بندگان خدا گلایه نکن زیرا گلایه خدا به کسی کرده ای که به تو رحم نمی نماید.

و اذا بلیت بعسره فاصبر لها

صبر الکریم فان ذلک احزم

لا تشکون الی الخلایق انما

تشکو الرحیم الی الذی لا یرحم

دی پیر مغان گرفت تعلیم از او

و امروز دو صد مسئله مفتی آموخت

آتشی از عشق در جان برفروز

سر بسر فکر و عبادت را بسوز

عارفان گر جام حق نوشیده اند

رازها دانسته و پوشیده اند

سر غیب آن را سزد آموختن

کو زگفتن لب تواند دوختن

کمال اسماعیل

بر یاد قدت دلم رهی ناله کند

چون مرغ که بر سرو سهی ناله کند

گویند مکن ناله و این غم که مراست

بر دل نه که بر کوه نهی ناله کند

سنایی

ترا ایزد همی گوید که در دنیا مخور باده

ترا ترسا همی گوید که در صفرا مخور حلوا

زبهر دین نبگذاری حرام از گفته ایزد

زبهتر تن بجا مانی حلال از گفته ترسا

هر زمانی صد بصر می بایدت

هر بصر را صد نظر می بایدت

تا بدان هر یک نگاهی می کنی

صد تماشای الهی می کنی

میراشکی

شدم به عشق تو مشهور و نیستم خوشحال

که هرکه دید مرا آورد ترا بخیال

سنایی

طرب ای عاشقان خوشرفتار

طلب ای نیکوان شیرین کار

در جهان شاهدی و ما فارغ

در قدح باده یی و ما هشیار

بر سر دست عشقبازانند

ملک الموت گشته در منقار

ای هواهای تو خدا انگیز

وی خدایان تو خدا آزار

ره رها کرده یی از آنی گم

عز ندانسته یی از آنی خوار

علم کز تو ترانه بستاند

جهل از آن علم به بود صد بار

ده بود آن نه دل که اندروی

گاو و خر باشد و ضیاع و عقار

کی درآید فرشته تا نکنی

سگ زدر دور و صورت از دیوار

خود کلاه و سرت حجاب دهند

خود میفزا بر آن کله دستار

افسری کان نه دین نهد بر سر

خواهش افسر شمار و خواه افسار

ای سنایی از آن سگان بگریز

گوشه یی گیر از این جهان هموار

هان و هان تا تو را چو خود نکنند

مشتی ابلیس دیده ی طرار

تر مزاجی نگرد در سقلاب

خشک مغزی مپوی در تاتار

گر سنایی زیار ناهمدم

گله یی کرد از او شگفت مدار

آب را بین که چون همی نالد

هر دم از همنشین ناهموار

*

تو به علم ازل مرا دیدی

دیدی آنگه به عیب بخریدی

تو به علم آن و من بعیب همان

رد مکن آنچه خود پسندیدی

حسن دهلوی

ساقیا می ده که ابری خاست از خاور سفید

سرو را سر سبز شد صد برگ را چادر سفید

ابر چون چشم زلیخا بهر یوسف ژاله بار

ژاله ها چون دیده ی یعقوب پیغمبر سفید

عنکبوت غار را گفتم که این پرده چه بود

گفت مهمان عزیزی بود کردم در سفید

ص :83

محضر آزادگان می جستم از ابنای دهر

کاغذی در دست من دادند سرتاسر سفید

ای حسن اغیار را هرگز نباشد طبع راست

راستست این زاغ را هرگز نباشد پر سفید

می رانم، در سفر از آن کمک می گیرم، در راه رفتن تکیه گاه من است تا قدمهای بلند بردارم، با آن از رودخانه می گذرم، از افتادن بازم می دارد، عبایم بر آن می افکنم تا از گرمای آفتاب سایبانی و از سرما محافظتم نماید، هرچه دور است با کمک آن به خود نزدیکش می سازم، مرکب سفر و وسیله باز کردن در خانه ام می باشد، سگ را از خود با کمک آن دور می کنم، مانند شمشیر است در جنگ، از پدرم به من ارث رسیده و از من به فرزندم ارث می رسد، نیز گله ام را با آن می چرانم و کارهای زیادی با آن دارم، حجاج مبهوت شد و بازگشت.

امیر شاهی

اگر در پایت افکندم سری عیبم مکن کاندم

چنان بودم که از مستی ز سر نشناختم پارا

*

حقا که به افسون دگرش خواب نیاید

آنکس که شبی بشنود افسانه ی ما را

نیز می گفت: تصوف صفت حق است که بنده می پوشد. و همچنین می گفت: هرکس خدا را بشناسد، از خلق لذت نمی برد، کسی که دنیا را بشناسد از همنشینی با آن لذت نمی برد، کسی که چشم بصیرتش باز شود مبهوت می گردد و فرصت گفتگو با مردم را ندارد.

نیز می گفت: عبد تا نادان است همواره عارف است، وقتی جهل او از بین رفت، معرفتش از بین می رود.

وی گفت: تا زمانی که انسان گمان برد در دنیا بدتر از او وجود دارد، متکبر است.

به او گفته شد: آیا ممکن است بنده در یک ساعت به خدا برسد، گفت: بلی ولی سود به اندازه سفر است.

کسی به او گفت: با که بنشینم؟ گفت: با کسی که حاجتی نیست آنچه را که خدا از تو به او تعلیم داده است، کتمان کنی.

حرف دوم است. و همینطور. (1)

نه دل دامن دلستان می کشد

که مهرش گریبان جان می کشد

نه خود را بر آتش به خود می زنم

که زنجیر شوق است در گردنم

مرا همچنان دور بودم که سوخت

نه این دم که آتش بمن برفروخت

نه آن می کند یار در شاهدی

که با او توان گفت از زاهدی

مرا بر تلف حرص دانی چراست

که او هست اگر من نباشم رواست

مرا چند گویی که در خورد خویش

حریفی بدست آر همدرد خویش

برآنم که یار پسندیده اوست

که در وی سرایت کند سوز دوست

چو بی شک نوشته است بر سر هلاک

بدست دلارام خوشتر هلاک

چو روزی به بیچارگی جان دهی

همان به که در پای جانان دهی

سبحه الابرار جامی

پیری از نور هدی بیگانه

چهره پر دود زآتشخانه

کرد از معبد خود عزم رحیل

میهمان شد بسر خوان خلیل

چون خلیل آن خللش در دین دید

بر سر خوان خودش نپسندید

گفت با واهب روزی بگرو

یا از این مائده برخیز و برو

پیر برخاست که ای نیک نهاد

دین خود را به شکم نتوان داد

با لبی خشک و دهان ناخورد

روی از آن مرحله در راه آورد

آمد از عالم بالا به خلیل

وحی کای در همه اخلاق جمیل

گرچه این پیر نه بر دین تو بود

منعش از طعمه نه آیین تو بود

عمر او بیشتر از هفتاد است

که در آن معبد کفر آباد است

روزیش وانگرفتم روزی

که ندارد دل دین اندوزی

چه شود گر تو هم از سفره ی خویش

دهیش یک دو سه لقمه کم و بیش

از عقب داد خلیل آوازش

گشت بر خوان کرم دمسازش

پیر پرسید که ای لجه ی جود

از پس منع، عطا بهر چه بود

گفت با پیر خطابی که رسید

و آن جگر سوز عتابی که شنید

پیر گفت آنکه کند گاه خطاب

آشنا را پی بیگانه عتاب

راه بیگانگیش چون سپرم

ز آشناییش چرا برنخورم

رو بدان قبله ی احسان آورد

دست بگرفتش و ایمان آورد

*

ص :89

چهارده ساله بتی بر لب بام

چون مه چهارده در حسن تمام

بر سر سرو کله گوشه شکست

بر گل از سنبل تر سلسله بست

داد هنگامه ی معشوقی ساز

شیوه ی جلوه گری کرد آغاز

او فروزان چو مهی کرده هجوم

بر در و بامش اسیران چو نجوم

ناگهان پشت خمی همچو هلال

دامن از خون چو شفق مالامال

کرد در قبله ی او روی امید

ساخت فرش ره او موی سفید

گوهر اشک به مژگان می سفت

وز دو دیده گهر افشان می گفت

کی پری با همه فرزانگیم

نام رفت از تو به دیوانگیم

لاله سان سوخته ی داغ توأم

سبزه وش پی سپر باغ توأم

نظر لطف به حالم بگشای

زنگ اندوه زجانم بزدای

نوجوان حال کهن پیر چو دید

بوی صدق از نفس او نشنید

گفت کی پیر پراکنده نظر

رو بگردان زقفا باز نگر

که در آن منظره گلرخ ساریست

که جهان از رخ او گلزاریست

او چو خورشید فلک من ماهم

من کمین بنده ی او او شاهم

عشق بازان چو جمالش نگرند

من که باشم که مرا نام برند

پیر بیچاره چو آنسو نگریست

تا ببیند که در آن منظره کیست

زد جوان دست و فکند از بامش

داد چون سایه به خاک آرامش

کانکه باما ره سودا سپرد

نیست لایق که دگر جانگرد

هست آیین دو بینی ز هوس

قبله ی عشق یکی باشد و بس

ابوسعید

پرسید یکی ز من که معشوق تو کیست

گفتم که فلانکس است مقصود تو چیست

بنشست و به های های بر من بگریست

کز دست چنین کسی تو چون خواهی زیست

ولی دشت بیاضی

به قتلم گر بشتابی کرده باشی

چه لطف بی حسابی کرده باشی

اسیران تو بیرون از حسابند

تو هم با خود حسابی کرده باشی

دلا نیکت نکرد آن غمزه بسمل

مبادا اضطرابی کرده باشی

ص :90

نهی گر بر گلو تیغ هلاکم

بحلق تشنه آبی کرده باشی

خواجه افضل ترکه

در دوزخ هجران لب کس کی خندد

یا خاطر او بخرمی پیوندد؟

گر آن دوزخ چو دوزخ هجرانست

حاشا که خدا به کافری بپسندد

ولی دشت بیاضی

آخر ز کفت جام ستم نوشیدم

وز بزم تو دامن طرب درچیدم

روزیکه بکشتنم کمر می بستی

کاش از تو گناه خویش می پرسیدم

خواجه ضیاءالدین علی ترکه

بیخوابی شب جان مرا گرچه بکاست

در خواب شدن از ره انصاف خطاست

ترسم که خیال او قدم رنجه کند

عذر قدمش بسالهانتوان خواست

دیک الجن

یکی از شاعران نامش عبدالسلام و معروف به دیک الجن بود. وی متوفای سال 235 بوده و بیش از هفتاد سال زیسته است. دیک الجن، کنیز و غلامی بسیار زیبا داشت و او آنها را بی نهایت دوست می داشت. روزی آنان را زیر رختخواب دید، هر دو را به قتل رساند و جسدشان را سوزاند و خاکستر آنها را جداگانه با خاک مخلوط کرد و از آن دو کوزه شراب ساخت. وی کوزه ها را در بزم شراب خود حاضر می ساخت و یکی را در طرف راست و دیگری را در طرف چپ می گذاشت. گاهی کوزه ای که از کنیز درست شده بود می بوسید و می گفت:

طلعتی که کبوتر مرگ بر آن نشست و دست ستم میوه اش را چید، از خونش زمین را سیراب کردم، همواره لبهایم را از لبهای او سیراب می کردم.

یا طلعه طلع الحمام علیها

و جنی لها ثمر الردی بیدها

رویت من دمها الثری و لطالما

روی الهوی شفتی من شفتیها

نیز کوزه ای که از خاکستر غلام ساخته بود می بوسید و می گفت: با اینکه او را دوست داشتم و بند دلم بود، کشتم. او مرد و خواب راحت دارد و اشک من در اندوه او بر دامنش می چکد.

و قتلته و به علی کرامه

فله الحشی وله الفؤاد باسره

عهدی به میتا کاحسن نائم

و الحزن یسفح ادمعی فی حجره

ص :91

کسی که عزت خود بخواهد، درهم و دینار نزد او بی ارزش است.

کسی که بر زمین هموار حرکت کند از لغزش در امان است.

کسی که بنده حق باشد آزاد است.

کسی که جزیی از عنایتش را بر تو بخشید، همه ی شکر خود را به او بذل نما.

کسی که در کار خود دقیق باشد، به آرزو رسد.

کسی که حوصله کند به آرزو رسد.

غضب را عذر خواهی می بندد.

چیزی دانش را چون بذل آن برای اهلش، حفظ نمی کند.

گاهی عطا، خطا و عنایت جنایت است.

اگر شمشیر نبود، ستم زیاد می گشت.

اگر راستی را تصویری بود، شیر بود و اگر دروغگویی مجسم می شد روباه می شد.

اگر نادان ساکت شود اختلاث کم گردد.

اگر کارها مقایسه شود، پوشیده ها آشکار گردد.

کسی که بر شنیدن کلمه ای صبر نکند، باید کلمات را بشنود.

کسی که نفس خود را عیبجویی کند، پاکیزه اش گردانیده است.

کسی که می خواهد به آخرین چیزی که دوستش دارد برسد، در انتظار بدترین چیزی که بدش می شمارد باشد.

کسی که در عزت دنیا شریک سلطان گردد، در ذلت آخرت شریک او شده است.

فقر، زیرک را از استدلال باز می دارد.

بیماری، زندان بدن و غصه، زندان روح است.

چیزی که به سبب آن خوشحال هستی بر همان اندوه می خوری.

آغاز حجامت، استوار گردانیدن گردن است.

روزگار بهترین ادب کننده است.

فتنه گرترین، کم حیاترین افراد است.

مرگ به آرزو می خندد.

هدیه بلاء دنیا را می زداید.

صدقه بلای آخرت را می برد.

ص :93

آزاد وقتی طمع ورزد، عبد است، و عبد اگر قناعت پیشه کند آزاد است.

فرصت زود گذرد و دیر تحصیل شود.

مردم طعمه های روزهایند.

زبان کم جِرم و پر جُرم است.

روز اجرای عدل بر ظالم از روزی که وی به مظلوم ستم می کرد سخت تر است.

همنشینی با انسان سنگین، روح را تب دار می کند.

سگ ولگرد از شیر خوابیده بهتر است.

گرفتار دیوانه ی کامل شوی بهتر از این است که گرفتار انسان دیوانه گردی.

گاهی از اوقات یاقوتهای گرانبها، کم ارزش می شوند.

از حق پیروی کن و بدعت نگذار.

رعایت کن حال کسی که بدون حاجت تو را احترام کرده است.

از سم به خاطر تریاکی که نزد توست، ننوش.

از کسانی که به ظاهر ابلیس را لعن کنند و مخفیانه با او باشند، نباش.

با بردباران، سفیهانه و با سفیهان، حلیمانه ننشین.

دوست تو کسی است که به تو راست گوید نه اینکه تو را تصدیق کند.

در کار نیک اسراف روا نیست چنانچه در اسراف خیری نیست.

ابوعلی سینا یا ابوعلی مسکویه

اگر دل از غم دنیا جدا توانی کرد

نشاط و عیش به باغ بقا توانی کرد

و گر به آب ریاضت برآوری غسلی

همه کدورت دل را صفا توانی کرد

ز منزلات هوس گر برون نهی قدمی

نزول در حرم کبریا توانی کرد

وگر ز هستی خود بگذری یقین می دان

که عرش و فرش و فلک زیر پا توانی کرد

ولیکن این عمل رهروان چالاکست

تو نازنین جهانی کجا توانی کرد

نه دست و پای امل را فرو توانی بست

نه رنگ و بوی جهان را رها توانی کرد

چو بوعلی ببر از خلق گوشه یی بگزین

مگر که خوی دل از خلق وا توانی کرد

حافظ

به سر جام جم آنگه نظر توانی کرد

که خاک میکده کحل بصر توانی کرد

گدایی در میخانه طرفه اکسیریست

گر این عمل بکنی خاک زر توانی کرد

ص :94

بعزم مرحله عشق پیش نه قدمی

که سودهاکنی از این سفر توانی کرد

تو کز سرای طبیعت نمیروی بیرون

کجا بکوی طریقت گذر توانی کرد

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی

غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

شاه طاهر

هر آنکس که بر کام گیتی نهد دل

به نزدیک اهل خرد نیست عاقل

چو نقد بقا نیست در جیب هستی

ز دامان او دست امید بگسل

روان است پیوسته از شهر هستی

به ملک عدم از پی هم قوافل

به صد آرزو رفت عمر گرامی

نشد آرزوی دل از دهر حاصل

ندانم چه مقصود داری ز دنیا

که گشتی مقید به دام شواغل

اگر میل کسب کمالات و همی

حریم ضمیر ترا گشت شاغل

همان گیر کز فیض فضل الهی

شدی بهره مند از فنون فضائل

به اصناف آداب گشتی مؤدب

بدانش مقدم شدی در محافل

به قانون مشائیان بر مقاصد

اقامت نمودی صنوف دلائل

ز فرط توجه بسوی مبادی

چه اشراقیان کشف کردی مسائل

چه حاصل که از صوب تحقیق دوری

به نزدیک دانا به چندین مراحل

ندارد خبر فکر کوتاه بینت

ز ماهیت مبتدا در اوائل

ضمیر تو ظاهر پرست است ورنه

چرا کرد در فعل اضمار فاعل

معلل باغراض نفسی است فعلت

که گشتی از آن جوهر فرد غافل

ز اقسام اعراض در فن حکمت

جز اعراض نفسانیت نیست حاصل

تأمل در ابطال دور و تسلسل

نهاد است در پای عقلت سلاسل

اگر قامت همتت را در این ره

شود خلعت خاص توفیق شامل

نگردد سرا پرده چرخ و انجم

میان تو و کعبه اصل حائل

نشینی طربناک در بزم وحدت

بشویی غبار غم کثرت از دل

شوی سرخوش از جام توحید و گویی

تخلصت من سجن تلک الیهاکل

خدایا بآن شمع جمع نبوت

که روشن به نور ویست این مسائل

به شاهی که او در نماز ایستاده

تصدق نموداست خاتم بسائل

به نور دل پاک زهرای ازهر

که در عصمت او است آیات نازل

ص :95

به روشن دلان سپهر امامت

علیهم من اللّٰه رشح الفضائل

بحسن دل افروز خوبان دلکش

به آه جگر سوز عشاق بی دل

که از لجه ی بحر کثرت دلم را

بعون عنایت رسانی بساحل

ز سرچشمه ی وحدتم تر کنی لب

که شد بر من از تشنگی کار مشکل

با ضعیفان آنچه در گنجد مگو

با اسیران هر چه بتوانی مکن

بیش از این جور و جفا و سرکشی

حال مسکینان چو می دانی مکن

ور کنی با دیگران جور و جفا

با عبیداللّٰه زاکانی مکن

مولوی

ظاهرت چون گور کافر پر (بر) حلل

واندرون قهر خدا عزوجل

از برون طعنه زنی بر بایزید

وز درونت ننگ می دارد یزید

هر چه داری در دل از مکر و رموز

پیش ما پیدا بود مانند روز

گرچه پوشیمش ز بنده پروری

تو چرا رسوایی از حد می بری

روز آخر شد سبق فردا بود

روز ما را روزکی گنجا بود

گر بگویم تا قیامت زین کلام

صد قیامت بگذرد وان ناتمام

در نگنجد عشق در گفت و شنید

عشق دریایی بود بن ناپدید

گر بود در ماتمی صد نوحه گر

آه صاحب درد را باشد اثر (کارگر)

برگ کاهم پیش تو ای تند باد

من ندانم تا کجا خواهم افتاد

ناخوش تو خوش بود بر جان من

جان فدای یار دل رنجان من

امروز می رم پیش تو تا شرمسار من شوی

ورنه چه منت جان من فردا چو فرمان در رسد

من خود نخواهم برد جان از سختی هجران ولی

ای عمر چندان صبر کن کان سست پیمان در رسد

و حاشا السامعین یقال عنه

و بالله اکتموا ذاک الحدیثا

صابی

بده ساقیا باده ی ارغوانی

فقد هد عطفی غناء الغوانی

جهان شد نو آیین شراب کهن ده

کزو پیر یابد نوای جوانی

خذ الکأس واصفح عن الدار صفحاً

فقد صافح الورد للار جوانی

دع الروح تأخذ من الراح حظاً

اذا الریح جائت بروح الجنان

فرو ریخت ابر از هوا درّ بحری

بر انگیخت باد از زمین درّ کانی

قیامت مگر شد که کرد آشکارا

زمین گنجهایی که بودش نهانی

بر افروخت چون رایت فتح خسرو

سحاب از هوا حله های دخانی

به آراء مسعود شاه استهلت

سعود بها اشرق المشرقان

و شید له بالمعالی قصور

بها الفرقدان من الفرق دان

جهان شهریارا جهان می بنازد

بتو تا تو دارای ملک جهانی

به رتبت سلیمان آصف صفاتی

به شوکت فریدون رستم نشانی

اگر چشم عدل است در وی تو نوری

و گر جسم ملک است در وی تو جانی

به هندوستان سواد مدیحت

چو طوطی است کلکم بشکر فشانی

فنثری له نثره الجو تعنو

و شعری له یسجد الشعریان

مرا تربیت کن که در وصف ذات

به گردون رسانم بیان معانی

تصانیف سازم به فرخنده نامت

که ماند همه در جهان جاودانی

الا تا بگرید هوا در بهاران

وز آن گریه خندد گل بوستانی

گل دولتت در بهار سعادت

مصون باد از تند باد خزانی

بودم تا جمال او را در رؤیا مشاهده کنم، به من گفت: اگر تو شب وصال را بیدار بوده یی پس چگونه در شب سرور می خوابی.

یقول حبیبی و قد زارنی

فبت لطلعته اشهد

اذا کنت تسهر لیل الوصال

فلیل السرور متی و ترقد

همایون

روز وصلست به یک غمزه بکش زار مرا

به شب هجر مکن باز گرفتار مرا

*

نیز لغزی در باره واژه ی «کلب» سگ دارد، که عبارت است از: آن موجود که پست شمرده شده و نیز صفات بزرگواران چون وفا داشته چیست؟ آن کلمه مجرور می شود و هر حرف آن بدون ضمیمه مجرور می گردد.

و ما سیء یعد من اللئام

له و صف الاماثل والکرام

و جملته تجر و کل حرف

یجر اذا نظرت بلا ضمام

*

لغزی راجع به قلم نیز از اوست. این معما عبارت است از: چه غلامی است که در رکوع است و در سجود لاغر اندامست و گریان؛ همواره در پنج وقت ملازم اوقاتست و معتکف در خدمت نیات.

و ما غلام راکع ساجد

اخو نحول دمعه جاری

ملازم الخمس لاوقاتها

معتکف فی خدمه الباری

*

همچنین لغزی در باره خلخال دارد. وی می گوید: چیست مضروب بی گناهی که قد کشیده ی زیبایی دارد. شکل هلالی از خود ظاهر و زیور کشیده ی اندام معشوقی داراست.

بیشتر اوقاتی که هویدا می گردد بر پاها و در میان بازارهاست.

و مضروب بلا ذنب

ملیح القد ممشوق

حکی شکل الهلال علی

رشیق القد معشوق

و اکثر ما یری ابدا

علی الامشاط فی السوق

می زند، چه بسیار جرعه های اندوهناکی که چشیدم و چقدر دل من تحمل جفاکاری نمود.

ما اجمل من احب ما اجمله

ما اجهل من یلوم ما اجهله

کم جرعنی مدامه من غصص

ما احمل ذالفؤاد ما احمله

شاه شجاع

شاه شجاع در مکه در کنار باب صفا خانقاهی بنیان کرد و دستور داد این دو شعر را که ساخته ی طبع خود او است بر فراز آن بنویسند: در باب صفا خانه ایست که صفا در آن وارد شده آری متعلق به افرادی است که قلبشان از باران زلال عشق، تر است تعدی و دشمنی در آن وجود ندارد و جای عذری نیست و هرکه عذر آورد عاشق نمی باشد.

بباب الصفا بیت احل به الصفا

لمن هو اصفی فی الوداد من القطر

تباعده الاعذار بالملک والعدی

و لیس بصب من تمسک بالعذر

که شیخ صدوق برای حدیث کرده است. معنی دیگری مشهور است و آن اینکه غرض پیامبر این بود نماز ظهر تا زمانی که شدت حرارت فرو نشانده می شود و هوا سرد می گردد، به تأخیر افتد.

مولوی

این جهان همچون درخت است ای گرام

ما بر او چون میوه های نیم خام

سخت گیرد میوه ها مر شاخ را

زانکه در خامی نشاید کاخ را

چون رسید و گشت شیرین لب گزان

سست گیرد شاخ را او بعد از آن

چون از آن اقبال شیرین شد دهان

سرد شد بر آدمی ملک جهان

عاذلا چند این سرایی ماجرا

پند کم ده بعد از این دیوانه را

من نخواهم دیگر این افسون شنود

آزمودم چند خواهم آزمود

هر چه غیر شورش و دیوانگیست

اندرین ره روی در بیگانگیست

هین منه بر پای من زنجیر را

که دریدم پرده ی تدبیر را

عشق و ناموس ای برادر راست نیست

بر در ناموس ای عاشق مایست

وقت آن آمد که من عریان شوم

جسم بگذارم سراسر جان شوم

ای خبر هات از خبر ده بی خبر

توبه ی تو از گناه تو بتر

همچو جان در گریه و در خنده شو

این بده و ز جان دیگر زنده شو

جستجویی از ورای جستجو

من نمی دانم تو می دانی بگو

حال و قالی از ورای حال و قال

غرقه گشته در جمال ذوالجلال

غرقه یی نی که خلاصی باشدش

یا بجز دریا کسی بشناسدش

کماتری صیرنی

قطع القفار الدمن

شرّقنی غرّبنی

ازعجنی عن وطنی

اذا تغیبت بداً

و ان بدا غیبنی

یقول لا تشهد ما

تشهد او تشهدنی

مولوی

ای فقیه این دم خمش کن چند چند

پند کم ده زانکه بس سخت است بند

سخت تر شد بند من از پند تو

عشق را نشاخت دانشمند تو

آن طرف که عشق می افزود درد

بوحنیفه و شافعی درسی نکرد

حالتی

چون از تو ننالد دل غم پرور من

یا بس کند از گریه دو چشم تر من

با اینهمه لاف و آشنایی شبکی

ناخوانده نیامدی درون از در من

گویم

خو کرد به خلوت دل غم فرسایم

کوتاه شد از صحبت هرکس پایم

چون تنهایم هم نفسم یاد کسیست

چون همنفس کسی شوم تنهایم

کاکا قزوینی

بوالهوس را زود از سر وا شود سودای عشق

تهمت آلودی که گیرد شحنه زودش سر دهد

گلخنی

گرد خاکستر گلخن نبود بر تن ما

بر تن از سوز درون سوخته پیراهن ما

کرده جدا شود و به آن باز نگردد، و به آنجا که ویران کرده منتقل شود.

برابر او از نماز استعانت جوی.

دائماً هر گنگ اصلی کر ببود

ناطق آنکس شد که از مادر شنود

عرفی

هر دل که پریشان شود از ناله ی بلبل

در دامنش آویز که با وی خبری هست

*

گفتگوییست بنازم ز لب خاموشی

که اگر لب بگشایم ز سخن باز افتم

*

عرفی سخنت گر چه معما رنگ است

وین زمزمه را به ذوق یاران چنگست

به خروش که مرغان چمن می دانند

کاین نغمه و ناقوس کدام آهنگ است

*

ای دل پس زنجیر چو دیوانه نشین

بر دامن درد خویش مردانه نشین

ز آمد شد بیگانه تو خود را پی کن

معشوقه چو خانگیست در خانه نشین

گویم

دوش از درم آمد آن مه لاله نقاب

سیرش نبدیدم و روان شد بشتاب

گفتم گه دیگر کیت بخواهم دیدن

گفتا که بوقت سحر اما در خواب

چشم را از غیر و غیرت دوخته

همچو آتش خشک و تر را سوخته

گر پشیمانی برو عیبی کند

اول آتش در پشیمانی زند

گویند

دگر ز عقل حکایت به عاشقان منویس

برات عقل به دیوان عشق مجری نیست

مولوی

این ز ابراهیم ادهم آمده است

کوز راهی بر لب دریا نشست

دلق خود می دوخت آن سلطان جان

یک امیری آمد آنجا ناگهان

آن امیر از بندگان شیخ بود

شیخ را بشناخت سجده کرد زود

خیره شد در شیخ و اندر دلق او

که چسان گشته است خُلق و خلق او

ترک کرده ملک هفت اقلیم را

می زند بر دلق سوزن چون گدا

شیخ واقف گشت از اندیشه اش

شیخ چون شیر است و دلها بیشه اش

دل نگهدارید ای بیحاصلان

در حضور حضرت صاحبدلان

شیخ سوزن زود در دریا فکند

خواست سوزن را بآواز بلند

صد هزاران ماهی اللهئی

سوزن زر در لب هر ماهئی

سر برآوردند از دریای حق

که بگیر ای شیخ سوزنهای حق

رو بدو کرد و بگفتش ای امیر

این چنین به یا چنان ملک حقیر

این نشان ظاهر است این هیچ نیست

گر بباطن در روی دانی که چیست

سوی شهر از باغ شاخی آورند

باغ و بستانرا کجا آنجا برند

خاصه باغی کاین فلک یک برگ اوست

آن همه مغز است و دنیا جمله پوست

بر نمی داری سوی آن باغ گام

بوی آن دریاب و کن دفع زکام

تا که آن بو جاذب جانت شود

تا که آن بو نور چشمانت شود

پنج حس با یکدیگر پیوسته اند

رسته این هر پنج از شاخی بلند

چون یکی حس غیر محسوسات دید

گشت غیبی بر همه حسها پدید

چون ز جو جست از گله یک گوسفند

پس پیاپی جمله زان جو برجهند

گوسفندان حواست را بران

در چرای اخرج المرعی چران

تا در آنجا سنبل و ریحان خورند

تا بگلزار حقایق پی برند

ای ز دنیا شسته رو در چیستی

در نزاع و در حسد با کیستی

ص :116

کی از آن باغت رسد بویی بدل

تا بکی چون خر بمانی پا بگل

چون خری در گل فتد از گام تیز

دمبدم جنبد برای عزم خیز

حس تو از حس خر کمتر بداست

که دل تو زین وحلها برنجست

در وحل تأویلها درمیتنی

چون نمی خواهی کزآن دل برکنی

کاین روا باشد مرا من مضطرم

حق نگیرد عاجزیرا از کرم

او گرفتار است و چون گفتار کور

این گرفتن را نبیند از غرور

می بگویند اینجا گفتار نیست

از برون جوئید کاندر غار نیست

این همی گویند و بندش می نهند

او همی گوید ز من کی آگهند

گر ز من آگاه بودی این عدو

کی ندا کردی که این گفتار (آن کفتار) کو

چشم عقل از حقایق ایمان

هست چون چشم اکمه از الوان

از تو سخنی بهر ولایت

خسرو بولایت خموشان

دوست دارد یار این آشفتگی

کوشش بیهوده به از خفتگی

اندرین ره میتراش و میخراش

تا دم آخر دمی غافل مباش

مجیر بیلقانی

سرو امل بباغ عدم تازه گشت هان

پایی برون نه از در دروازه ی جهان

عزلت طلب که از غم این چار میخ در

گردون هفت خانه بعزلت دهد امان

افعی دهر اگر بزند بر دلت مترس

کور است زهر و مهره بیک جای در دهان

از تاب فقرت ار بن ناخن شود کبود

انگشت در مزن بسیه کاسه ی جهان

با تشنگی بساز که در شط کائنات

با هر دو قطره آب نهنگیست جان ستان

جان ده بهای یک شبه ی وحدت ای حریف

گوگرد سرخ کس نستاند برایگان

راحت طمع مدار که عقلت بدست نفس

ماهی در آتشست و سمندر در آب دان

ندارند.

ابنی ان من الرجال بهیمه

فی صوره الرجل السمیع المبصر

فطن فی کل رزیه فی ماله

و اذا اصیب بدینه لم یشعر

لقمه تخمست و برش اندیشه ها

لقمه بحر و گوهرش اندیشه ها

این سخن گفتند اهل دل تمام

جهل و غفلت زاید از نان حرام

زاید از نان حلال اندر دهان

میل خدمت عزم رفتن از جهان

گویم

قد صرفناالعمر فی قیل و قال

یا ندیمی قم فقد ضاق الجمال

واسقنی تلک المدام السلسبیل

اِنهاتهدی الی خیر السبیل

واخلع النعلین یا هذاالندیم

اِنها نار اضاءت للکلیم

هاتها صهباء من خمر الجنان

دع کؤوساً واسقنیه بالدنان

ضاق وقت العمر عن آلاتها

هاتها من غیر عصر هاتها

قم ازل عنی بها رسم الهموم

ان عمری ضاع فی علم الرسوم

علم رسمی سر بسر قیل است و قال

نه از آن کیفیتی حاصل نه حال

طبع را افسردگی بخشد مدام

مولوی باور ندارد این کلام

علم نبود غیر علم عاشقی

مابقی تلبیس ابلیس شقی

هر که نبود مبتلای ماه روی

اسم او از لوح انسانی بشوی

سینه ی خالی ز مهر گلرخان

کهنه انبانی است پر از استخوان

گر دلت خالی بود از عشق یار

سنگ استنجای شیطانش شمار

وین علوم و وین خیالات و صور

فضله ی شیطان بود بر آن حجر

تو بغیر علم عشق از دل نهی

سنگ استنجا به شیطان می دهی

شرم بادت زانکه داری ای دغل

سنگ استنجای شیطان در بغل

لوح دل از فضله ی شیطان بشوی

ای مدرس درس عشقی هم بگوی

چند چند از حکمت یونانیان

حکمت ایمانیانرا هم بخوان

دل منور کن به انوار جلی

چند باشی کاسه لیس بوعلی

سرور عالم شه دنیا و دین

سؤر مؤمن را شفا گفت ای حزین

سؤر رسطالیس سؤر بوعلی

کی شفا گفتش نبی معتلی

سینه ی خود را بر او صد چاک کن

دل از این آلودگیها پاک کن

با دف و نی دوش آن مرد عرب

وه چه خوش می گفت از روی طرب

ایها القوم الذی فی المدرسه

کلما حصلتموه وسوسه

ص :122

فکرکم ان کان فی غیر الحبیب

مالکم فی النشأهالاخری نصیب

فاغسلوا بالراح عن لوح الفؤاد

کل علم لیس ینجی فی المعاد

ساقیا یک جرعه از روی کرم

بر بهایی ریز از جام قدم

تا کند شق پرده ی پندار را

هم به چشم یار بیند یار را

هستم، نامه ای طولانی به من نوشت که پر از پشیمانی و ناراحتی بود و از من درخواست رضایت و چشم پوشی می کرد. من هم در جواب او نوشتم: خدا تو را پاداش دهد از هدیه هایی که برای من فرستادی و روز حساب و میزان، نامه ی حسنات مرا سنگین کردی، از آقای انسانها و شفیع محشر روایتی از پیامبر خدا وارد شده است که روز قیامت بنده را می آورند و حسنات و سیئات او را در دو کفه ترازو گذارند، چون سیئات او بر حسنات برتری یابد، پارچه ای کوچک آورده و در کفه حسنات می گذارند، و کفه حسنات با آن پارچه برتری یابد. عرض می کند پروردگارا این پارچه چه بود؟ خطاب می رسد سخنانی است که در باره تو می گفتند و تو از آن به دور بودی.

منطوق این حدیث شکر این نعمت را بر من واجب می کند. خدا پاداش تو را زیاد فرماید و پاداش جزیل به تو عنایت کند. گذشته از این هرگاه با من به طور علنی بهتان می زدی و با وقاحت با من مواجه می شدی و دشمنی می کردی و شب و روز به کار زشتت ادامه می دادی باز هم جز گذشت و اغماض با تو رفتار نمی کردم، و به غیر از صفا و وفا با تو معامله نمی کردم که این از برترین عادتها و بهترین سعادتها است.

این مدت که از حیاتم باقی مانده است بهتر است به تدارک گذشته بپردازم و این عمر کوتاه را به مؤاخذه کوته فکران صرف نکنم.

خاموش دلا ز تیره گویی

میخور جگری به تازه رویی

چون گل به رحیل کوس می زن

بر دست برنده بوس می زن

چه اینکه اگر عنان انتقام را به مجازات دشمنان و کوتاه فکران بکار برم، به سادگی انتقام گیرم و بآسانی نابود می کنم.

عادت ما نیست رنجیدن ز کس

ور بیازارد نگوئیمش بکس

ور بر آرد دود از بنیاد ما

آه آتش بار نارد یاد ما

ورنه ما شوریده گان در یک سجود

بیخ ظالم را براندازیم زود

رخصت ار یابد ز ما باد سحر

عالمی در دم کند زیر و زبر

بنابراین از ندیمی سلطان و ظاهر حال او مغرور نباش، بلکه با چشم باطن به گرفتاری و سرانجام حال او و نتیجه کردارش بنگر.

آن خون گرفته یی که تو ساقی او شوی

پیدا شراب نوشد و پنهان جگر خورد

پس در این معنی بلا شک ای عزیز

از مؤذن به بود کناس نیز

تا تو خود با نفس و شیطانی ندیم

پیشه خواهی داشت کناسی مقیم

گر درخت دیو از دل برکنی

جان خود زین بند مشکل برکنی

ور درخت دیو می داری بجای

با سگ و با دیو باشی همسرای

گویم

از دست غم تو ای بت حور لقا

نه پای ز سر دانم و نه سر از پا

گفتم دل و دین ببازم از غم برهم

این هر دو بباختم و غم ماند بجا

*

دل درد و بلای عشقت افزون خواهد

او دیده ی خود همیشه در خون خواهد

وین طرفه که این ز آن بحل می طلبد

و آن در پی آنکه عذر این چون خواهد

*

دل جور تو ای مهر گسل می خواهد

خود را به غم تو متصل می خواهد

می خواست دلت که بی دل و دین باشد

بازآ که چنان شدم که دل می خواهد

*

هرگز نرسیده ام من سوخته جان، روزی بامید

وز بخت سیه ندیده ام هیچ زمان، یک روز سفید

قاصد چو نوید وصل با من می گفت، آهسته بگفت

در حیرتم از بخت بد خود که چسان، این حرف شنید

صبح چون شد زان مقام دلپذیر

بهر قوتی آمد آن عابد بزیر

بود یک قریه به قرب آن جبل

اهل آن قریه همه گبر و دغل

عابد آمد بر در گبری ستاد

گبر او را یک دو نان جو بداد

عابد آن نان بستد و شکرش بگفت

وز وصول طعمه اش خاطر شکفت

کرد آهنگ مقام خود دلیر

تا کند افطار بر خبز شعیر

در سرای گبر بد گرگین سگی

مانده از جوع استخوانی و رگی

پیش او گر خط پرگاری کشی

شکل نان بیند بمیرد از خوشی

بر زبان گر بگذرد لفظ خبر

خبز پندارد رود هوشش ز سر

کلب در دنبال عابد پو گرفت

از پی او رفت و رخت او گرفت

زان دو نان عابد یکی پیشش فکند

پس روان شد تا نیابد زو گزند

سگ بخورد آن نان و از پی آمدش

تا مگر بار دگر آزاردش

عابد آن نان دگر دادش روان

تا که باشد از عذابش در امان

کلب آن نان دگر را نیز خورد

پس روان گردید از دنبال مرد

همچو سایه از پی او می دوید

عف و عف می کرد و رختش می درید

گفت عابد، چون بدید این ماجرا

من سگی چون تو ندیدم بی حیا

صاحبت غیر دو نان جو نداد

وان دو را خود بستدی ای کج نهاد

دیگرم از پی دویدن بهر چیست

وین همه رختم دریدن بهر چیست

سگ به نطق آمد که ای صاحب کمال

بی حیا من نیستم چشمت بمال

هست از وقتی که بودم صغیر

مسکنم ویرانه ی این گبر پیر

گوسفندش را شبانی می کنم

خانه اش را پاسبانی می کنم

گه به من از لطف نانی می دهد

گاه مشت استخوانی می دهد

گاه از یادش رود اطعام من

در مجاعت تلخ گردد کام من

روزگاری بگذرد کاین ناتوان

نه ز نان یابد نشان نه استخوان

گاه هم باشد که این گبر کهن

نان نیابد بهر خود نه بهر من

چونکه بر درگاه او پرورده ام

رو به درگاه دگر ناورده ام

هست کارم بر در این پیر گبر

گاه شکر نعمت او گاه صبر

تو که نامد یکشبی نانت بدست

در بنای صبر تو آمد شکست

ص :130

از در رزاق رو برتافتی

بر در گبری روان بشتافتی

بهر نانی دوست را بگذاشتی

کرده ای با دشمن او آشتی

خود بده انصاف ای مرد گزین

بی حیاتر کیست من یا تو ببین؟

مرد عابد زین سخن مدهوش شد

دست خود بر سر زد و بی هوش شد

ای سگ نفس بهایی یاد گیر

این قناعت از سگ آن گبر پیر

بر تو گر از صبر نگشاید دری

از سگ گرگین گبران کمتری

گویم

ترککان چون اسب یغمایی کنند

هر چه بپسندند غارت می کنند

ترک ما برعکس باشد کار او

حیرتی دارم زکار و بار او

کافر است و غارت دین می کند

من نمی دانم چرا این می کند

*

روز از دود دلم تاریک و تار

شب چو روز آمد زآه شعله بار

کارم از هندی و زلفش واژگون

روز من شب شد شبم روز از جنون

آنان گفته اند: اگر ما تنزل کرده و حسن و قبح عقلی را بپذیریم، ما و شما در اعتقاد به این مساوی هستیم، ما می توانیم وجوب عقلی شکر منعم را باطل و سستی اعتقاد شما را واضح کنیم و بگوئیم بدون نقل، شکر منعم اثبات نمی شود. زیرا دلیل شما بر حسن و قبح عقلی، خوف عقاب است و این صحیح نیست چرا که در صورت شکر هم آن خوف وجود دارد زیرا کمترین صاحب عقلی می گوید: هرگاه حاکمی مطلق که شرق و غرب عالم از اوست، وقتی سفره ای برای تمام رعایا افکند و آن را پر از نعمت کند، حال درویشی بر سر سفره حاضر گردد و پادشاه لقمه ای از آن سفره به او دهد و از لقمه خود تعریف کند، تعریف او زشت است. بی شک تمام نعمتهای خدا به ما همانند آن لقمه پادشاه است به بینوا، و بلکه از آن هم به مراتب کوچکتر، بنابراین عقل حکم می کند که شکر او نکنیم.

در پاسخ این دلیل بزرگان ما می گویند: دلیل شما کلامی خیالی و پر عیب بوده که نه تشنه ای را سیراب و نه صلاحیت اصلاح شدن دارد. چه اینکه ستایش از لقمه ناچیز سخریه است ولی مثالی که ما برای دلیل خود می آوریم چنین است: اگر در گوشه ای تنها، و در دخمه ای هولناک، فقیری لال و بیچاره، بی دست و پا و کر و کور که نه شب و روز را می شناسد و نه حواس او چیزی درک می کند و...، اگر پادشاه او را از آن کنج به در آورد، و به او زبان دهد و ارکان جسم او را تقویت کند و چشم و گوش دهد و... فقیر در مقابل آن ملک اگر شکر نگوید و رفتار او چون حالت قبل او باشد، قابل نکوهش همه است و مستوجب اهانت و خذلان می باشد. پس دلیل شما لازم است از صفحه کتابتان حذف شود. و مثالتان می بایست رد گردد و حفظ نشود چه اینکه طبع سالم آنها را نمی پذیرد و ذهن ثابت به آن خشنود نمی شود. سلام بر کسی که از هدایت پیروی کرد و درود بر سید ما پیامبر قرآن و یاران طاهرش.

ادراک انوار قدسی و چشیدن لذات انسانی محروم و محجوب است.

اسیر لذت تن مانده یی و گرنه ترا

چه عیشهاست که در ملک جان مهیا نیست

ابوسعید

مردان رهش میل به هستی نکنند

خودبینی و خویشتن پرستی نکنند

آنجا که مجردان حق می نوشند

خمخانه تهی کنند و مستی نکنند

به ربیع بن خیثم گفتند: چگونه ندیده و نشنیده ایم که از کسی غیبت کنی؟ گفت: از خودم خشنود نیستم چه رسد به نکوهش دیگری بپردازم.

لنفسی ابکی لست ابکی لغیرها

لنفسی عن نفسی عن الناس شاغل

کی نوشتن، پس عمل کجاست؟ گفت: ای ابوالقاسم آیا این عمل نیست؟ ساکت شدم و ندانستم چه جواب دهم.

1-... إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّٰهِ أَتْقٰاکُمْ... (1)

2- تِلْکَ الدّٰارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُهٰا لِلَّذِینَ لاٰ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فَسٰاداً وَ الْعٰاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ . (2)

3-... أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ مٰا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جٰاءَکُمُ النَّذِیرُ... (3)

و چه خوش گفته که: دل را خوش کن که بهار رسیده است، رفیق! دست مرا از جام شراب خالی مگذار که بلبل می گوید: عمر گذشت و گذشته باز نیاید.

هذا زمن الربیع عالج کبدی

یا صاح لا تخل من الراح یدی

البلبل یتلوا و یقول انتبهوا

العمر مضی و ما مضی لم یعد

آن رها کن که نان و هیمه نماند

ریش بابا نگر که نیمه نماند

پیش از آنکه عذاب شوید؛ برای قیامت آماده گردید؛ و پیش از کوچ توشه برچینید. که قیامت ایستگاه عدالت و داوری به حق است و آنکه از پیش بیم داده است، راه عذر را باقی نگذاشته است.

و لباس قناعت ترس از خدا را بر تن خویش بپوشانید و آخرت را برای خود قرار دهید و تلاشتان را برای قرارگاه ابدی اختصاص دهید. بدانید بزودی کوچ می کنید و بسوی خدا می روید و آنجا چیزی جز اعمال صالحی که پیش فرستاده اید بی نیاز نمی کند و گواهی جز آنچه آماده کرده اید به شما نرسد، شما از کردار پیش فرستاده خود بهره مند می شوید و جزای شما از آن چیزی است، که قبلاً فرستاده اید. پس زینتهای دنیا شما را فریب ندهد و از درجات بهشتهای عالی باز ندارد. مثل آن است که پرده ها افتاده و تردیدها زایل شده و هر چیزی به جایگاه خاص خود رسیده و جای آرامش خود را می شناسد.

از قضا همان سال از دنیا رفت و آنچه وصیت کرده بود انجام شد. شیخ روزی برای نماز صبح به مسجد آمد همان نامه را در محراب دید که با خط سبزی بر پشت آن نوشته شده بود. عهد تو را از ضمانتت بری کردیم و خانه را در بهشت به صاحبش دادیم. چندی است آن نامه نزد شیخ است و مریضهایی از اهل اصفهان و غیر آن را با آن نامه علاج می کند. آن نامه بود تا سرقتی که از خانه شیخ صورت گرفت و آن نامه هم مفقود شد.

افعالش نمی خرد.

کرده ای. سگ پاسخش داد: بلی از رحمت خدا دور باد این نان و هرکس که آن را پیش از اینکه نان بهتری بیابد ترک کند.

کجاست؟ یا رب قائله یوما و قد تعبت این الطریق الی حمام منجاب

سبب این حرف از او این بود که روزی زنی عفیف و زیبا عازم حمامی معروف به حمام منجاب بود. چون محل حمام را نمی دانست در پیدا کردن آن خسته شده بود، از این مرد پرسید حمام منجاب کجاست؟ او خانه خودش را نشان داد، وقتی زن داخل خانه شد، در را بست. وقتی زن حیله او را متوجه شد، نهایت رغبت و خرسندی خود را نشان داد، و گفت:

عطری و غذایی بخر و به سرعت نزد من باز گرد. مرد که مطمئن به رغبت زن شد برای خرید از منزل خارج شد. زن نیز خود را رها کرد و از دست او خلاص شد. حال ببین این گناه از سوی مرد، چگونه او را از اقرار به خدا هنگام مرگ بازداشت، از او گناهی جز قصد فحشاء صادر نشده بود بدون اینکه کاری انجام داده باشد.

از خانه اش بسوی خدا و رسول هجرت کند و بمیرد، پاداش او با خداست و خدا غفور رحیم است.

تو شاه جواهر ناسوتی

خورشید مظاهر لاهوتی

تا کی ز علائق جسمانی

در چاه طبیعت تن مانی

صد مَلِک ز بهر تو چشم براه

ای یوسف مصر برآ از چاه

تا والی مصر وجود شوی

سلطان سریر شهود شوی

در روز الست بلی گفتی

و امروز به بستر لا خفتی

ز معارف عالم عقلی دور

به زخارف عالم حس مغرور

از موطن اصلی نیاری یاد

پیوسته به لهو و لعب دلشاد

نه اشک روان نه رخ زردی

اللّٰه اللّٰه تو چه بی دردی

یکدم به خود آ و ببین چه کسی

به چه بسته دلی به که همنفسی

زین خواب گران بردار سری

می پرس ز عالم دل خبری

زین رنج عظیم خلاصی جو

دستی به دعا بردار و بگو

یارب یارب به کریمی تو

به صفات کمال رحیمی تو

یارب به نبی و وصی و بتول

یارب یارب به دو سبط رسول

یارب به عبادت زین عباد

به زهادت باقر علم رشاد

یارب یارب به حق صادق

به حق موسی به حق ناطق

یارب یارب به رضا شه دین

آن ثامن ضامن اهل یقین

یارب به تقی و مقاماتش

یارب به نقی و کراماتش

یارب به حسن شه بحر و بر

به هدایت مهدی دین پرور

کاین بنده ی مجرم عاصی را

وین غرقه ی بحر معاصی را

از قید علائق جسمانی

وز بند وساوس شیطانی