چکیده مقالات همایش ژئوپلیتیک شیعه 16 و 17 آبان ماه 1391 ایران - تهران

اشاره

برگزار کنندگان:

انجمن ژئوپلیتیک ایران - دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران - مرکز مطالعات بین المللی دینی دانشگاه تهران - دانشگاه امام حسین علیه السلام - مجمع جهانی اهل بیت^ - مجمع جهانی شیعه شناسی - جامعة المصطفی العالمیه قم - شهرداری تهران - استانداری خراسان رضوی.

حامیان:

دانشگاه اصفهان - دانشگاه تربیت مدرس - دانشگاه خوارزمی - دانشگاه شهید بهشتی - دانشگاه فردوسی مشهد - سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی - پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی - مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور - دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم (نمایندگی تهران) - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح - معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری - پژوهشکده گردشگری - معاونت فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (دانشگاه تمدن ساز) - خانه اندیشمندان علوم انسانی.

افراد همایش:

1. رئیس همایش: دکتر محمدرضا حافظ نیا - عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس

2. دبیر همایش: دکتر سید عباس احمدی - عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

3. دبیر کمیته علمی: دکتر سید یحیی صفوی - عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین علیه السلام

4. دبیر کمیته اجرائی: دکتر سید علی بدری - عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

5. مسئول دبیرخانه و بخش اداری - مالی: حمیدرضا نصرتی

6. نماینده دبیرخانه و امور اداری: عباس موسوی

7. مسئول روابط عمومی و اطلاع رسانی: سیّد عباس رجایی

8. نمایندگان دبیرخانه کمیته علمی: فؤاد علوی نیا و حسن جعفرآبادی سعادتی

9. مسئول و رابط صدا و سیما: محسن محمدی

10. گروه نشریه و خبرگزاری­ها: زهره پرچکانی و شیما مفیدی راد

11. نمایندگان شاخه دانشجویی: محمدامین نقیب زاده و عهدیه آتشی

ص: 5

سخن ناشر

: به قلم استاد انصاری بویراحمدی(1)

بسم الله الرَّحمن الرَّحیم

{ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ و الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ اْلإِسْلامَ دینًا }(2)

ژئوپلیتیک، دانش مطالعه ارتباط بین جغرافیا، قدرت و سیاست است. مفهوم ژئوپلیتیک به دلیل آن که دارای پهنة وسیع بوده و با رویکردها و تعابیر مختلف از آن یاد شده است، دارای تعریف واحدی نیست.(3) برخی فراسوی مفهوم کلاسیک ژئوپلیتیک، آن را از دیدگاهی گسترده تر از عوامل جغرافیایی و سیاسی، مورد مطالعه قرار داده اند؛ تا آنجا که ژئوپلیتیک را، هنر و فرآیند رقابت جهانی دانسته اند و....

در یک نگرش کلی می توان گفت: برخی تعاریف از یک جامعیت نسبی برخوردارند (4) که امید است با تکامل علم ژئوپلیتیک به تعریف واحدی از آن دست یابیم. انشاءالله.

دنیای ژئوپلیتیکی حضرت آدم و حوا به عمق، عظمت و بزرگی دنیای امروز نبود. اهلی شدن چهارپایان به انسان کمک کرد تا چند فرسخی بیشتر از مکان خود فاصله بگیرد. اختراع چرخ، زندگی انسان را متحول نمود، پیدایش نیروی بخار دگرگونی بیشتری در زندگی انسان ها پدید آورد، که ژئوپلیتیک طبیعت را در پی داشت. ابداع تلگراف، سرعت و مسافت را افزایش داد. اختراع رادیو امتداد گوش ها، تلویزیون امتداد چشم ها، قطار و ماشین و هواپیما، امتداد پاها و با اینترنت باز هم گوش ها و چشم ها و پاها درازتر شده اند؛ که این مهّم ژئوپلیتیک تمدنّی را به دنبال داشت. اما بحث از امتداد گوش و چشم و پا فراتر است و به حق وارد انگاره و دنیای تازه ای شده ایم. امروز بحث بر سر امتداد فرهنگ ها و وسایل فرهنگی است که از آن به عنوان ژئوپلیتیک ایدئولوژی و فرهنگ نام می بریم. همچنان که می توانیم از آن به عنوان ژئوپلیتیک مدرن نیز نام ببریم.

از دیدگاه تشیع نقش عوامل و آثار معنوی و انسانی پررنگ تر از عوامل مادی و جغرافیایی در ژئوپلیتیک است. از نقش دانش بنیادی و هم از نقش دانش کاربردی نباید غافل بود. لذا همانگونه که فضای جغرافیایی در مناسبات بین المللی و روابط دولت ها نقش ژئوپلیتیکی دارد، فرهنگ دین نیز چنین تأثیراتی دارد. همانگونه که اندیشه ها و کنش و واکنش های سیاسی در تمام سطوح(5) تأثیر گذار است. ژئوپلیتیک فرهنگ دینی نیز در قلمرو خاص خود، یک نوع از محصولات سیستم ژئوپلیتیک جهانی است.

ص: 21

مقدمه

به اعتقاد بیشتر صاحب نظران، در اثر پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 و رخدادهای متعدّد بعدی که عمدتاً متأثر از آن بودند و نیز تحولات همزمان آن مثل جنگ های داخلی لبنان، تشیع به یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار دنیای ژئوپلیتیک تبدیل شد. با این دگرگونی کم نظیر در کانون جغرافیایی شیعه، تشیع در کشور بزرگی مثل ایران به قدرت سیاسی دست یافت. پس از آن، ایران با ماهیت انقلابی و شیعی، نقش آفرینی خود را در عرصه بین المللی و عمدتاً در تقابل با قدرت های بزرگ آغاز کرد. پشتوانه معارف غنی اسلام و تشیع که نظام اعتقادی عمیق رهبران و نیروهای انقلاب را شکل داده بود، قدرت مقاومت ایران را در مقابل ناملایمات بین المللی افزایش داد. علاوه بر آن، در کنار این رخداد سیاسی مهم، موهبت های خدادادی نظیر موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی در منطقه سرشار از انرژی خلیج فارس و نیز وجود اقلیت های شیعی در پیرامون، ایران را به بازیگری مهم در عرصه منطقه ای و جهانی تبدیل کرد. در اثر این تحولات، موجی از خودآگاهی و بیداری اسلامی، کشورهای مسلمان، به خصوص جوامع شیعی را در بر گرفت. از آنجا که انقلاب اسلامی در کانون قلمروهای شیعی جهان رخ داده بود، به طور طبیعی تأثیرگذاری های شدیدی را در پیرامونی هایی که به نوعی مکمل های فضایی ایران محسوب می شوند، از خود به جا گذاشت. این تأثیرگذاری اگرچه حساسیت ها و واکنش هایی را در بین حاکمان و دولتمردان آن کشورها بر انگیخت، اما از طرف دیگر منجر به هویت یابی و خودآگاهی مردم، گروه ها و جوامع شیعی در کشورهای منطقه شد. به تدریج شیعیان در کشورهای گوناگون از رخوت بیرون آمدند و در مسیر قدرت یابی و تجدید حیات قرار گرفتند. این فرایند در سال های اخیر، با اشغال عراق توسط ایالات متحده، جنگ سی و سه روزه اسرائیل - حزب الله و خیزش های مردمی اخیر در بسیاری از کشورهای منطقه، به گونه آشکارتری ادامه یافته است. به دنبال این فرایند، موضوع

ص: 23

ایران و ژئوپولیتیک شیعه آیا «هلال شیعی» عامل اصلی تحولات ژئوپولیتیکی خاورمیانه است؟

دکتر پیروز مجتهدزاده

در اولین برخورد با این پرسش که «آیا هلال شیعی عامل اصلی تحولات ژئوپولیتیکی خاورمیانه است» به گمان می آید که پاسخ فرضیه پردازان سازنده این ایده که همان «ژئوپولیتیک شیعه» است، مثبت

باشد. اما باید دید که واقعیات مطالعه شده دانشگاهی هم این فرضیه را تأیید می کند یا اینکه ریشه های حقیقت در این رابطه در ژرفای ژئوپولیتیک رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای خاورمیانه نهفته است. زمزمه های مربوط به طرح این فرضیه ژئوپولیتیکی، (چنان که نگارنده در یک برنامه بحث زنده در یکی از تلویزیون فارسی زبان اروپایی افشا کرد)، از سال 2004 توسط ملک عبدالله اردن شروع شده بود، در سال 2006 در دیدار ایهود اولمرت [Ehud Olmert]، نخست وزیر

وقت اسرائیل از اردن، به ابتکار مشترک آن دو و به کمک حسنی مبارک رئیس جمهور وقت مصر و ملک عبدالله پادشاه عربستان سعودی این ایده در سطح گسترده ای در جهان تبلیغ گردید. هدف از این طرح و تلاش برای واقعی جلوه دادن به آن ایجاد این شبهه بوده است که ایران در یک طرح ژئوپولیتیکی در نواری هلالی شکل در خاورمیانه می خواهد با استفاده از جوامع شیعی مذهب (استان های حصا و قطیف در عربستان سعودی و شیعیان کشورهای بحرین، عراق، سوریه و لبنان) تشیع را بر تسنن در جهان اسلام چیره سازد و هلال شیعه را رو در روی ژئوپولیتیک وهابی گری از یک سو و ژئوپولیتیک اسرائیلی در خاورمیانه عربی از سوی دیگر قرار دهد.

اگرچه تشیع ریشه های ژرفی در ایرانیت و هویت ملی ایران دارد و نیروی نگاهدارنده اصلی ایران در 14 قرن اخیر محسوب می شود و اگرچه، ژئوپولیتیک شیعه در حقیقت خمیر مایه اصلی بازپیدایی کشور ایران در اوایل قرن 16 میلادی شمرده می شود، با این حال در کشمکش های ژئوپولیتیکی دوران معاصر در خاورمیانه نشانه ای از تلاش جمهوری اسلامی ایران برای استفاده ژئوپولیتیکی از هم کیشی شیعی میان ایران و کشورها و گروه های دینی یاد شده برای پیشبرد اهداف سیاسی مورد نظر در منطقه در دست نیست. جمهوری اسلامی ایران حاصل انقلاب اسلامی است که از سال 1979بر اساس بازگشت به مکتب و مفاهیم اولیه و عمومی اسلام در ایران به قدرت رسید و

ص: 27

چشم انداز ژئوپلیتیک شیعه در سیاست خارجی عربستان سعودی

دکتر مرجان بدیعی ازنداهی، استادیار دانشگاه تهران

امروزه جهان اسلام نه تنها در تقاطع بین ستیزه جویی، شورش، دموکراسی و تغییرات اقتصادی قراردارد بلکه در برخی از موارد نیز دستخوش تحول بین جوامع مذهبی رقیب است. به نظر می رسد مجادله بیش از آن که درباره تفاوت های عقیدتی و تعلیماتی باشد بیشتر درباره تمایل به قدرت سیاسی و به رسمیت شناخته شدن است. بحث شیعه به عنوان یکی از دو مذهب اصلی در جهان اسلام، از یک سو در قالب ژئوپلیتیک اقلیت ها و از سوی دیگر در چهارچوب ژئوپلیتیک مذاهب قابل طرح است؛ زیرا از یک سو شیعیان در کشورهایی مانند ایران، عراق و بحرین در اکثریت هستند در حالی که در بسیاری از کشورهای دیگر مانند عربستان به صورت اقلیت زندگی می کنند. عربستان سعودی از جمله کشورهایی است که با بهره گیری از ابزار دین و مذهب، یعنی

ص: 28

تبیین حضور شیعیان در قاره آفریقا با تاکید بر رهیافت ژئوپولیتیک انتقادی

دکتر احمد بخشی استادیار علوم سیاسی دانشگاه بیرجند

سوابق طولانی اسلام در آفریقا به حدی است که آن را به عنوان دین بومی و سنتی این قاره توصیف می کنند. مذهب شیعه نیز در این قاره پیروانی دارد. این قاره با ورود اسلام با مذهب تشیع آشنا شد و برخی از قبایل گرایش شیعه پیدا کردند. در این دوره دولت های شیعی در این قاره به ویژه در شمال آن ظهور و بروز کردند و منشأ اثراتی بودند. تشیع در برخی از کشورها مانند مصر، مغرب (شمال افریقا) و زنگبار (شرق آفریقا) ریشه تاریخی داشته و در سایر کشورها متأخر می باشد. با گسترش اسلام به دیگر مناطق (از جمله غرب) حضور شیعیان نیز تقویت شده و این موضوع با حضور شیعیان خاورمیانه ای به ویژه لبنانی ها در غرب و رنگین پوست های مهاجر از شبه قاره هند در شرق تقویت گردید که با پدیده انقلاب اسلامی ایران و به دلیل ایدئولوژی منحصر به فرد آن، رشد شیعیان در سراسر قاره سرعت بیشتری به خود می گیرد.

این تحقیق درصدد است تا با نگاه تاریخی به مطالعه جایگاه شیعیان در قاره آفریقا

ص: 29

ژئوپلیتیک شیعه یا شیعه هراسی؟

محمدباقر قالیباف، دانشیار دانشگاه تهران

سیدموسی پورموسوی، استادیار دانشگاه امام حسین علیه السلام

اسلام یاری، دانشجوی دکترای دانشگاه تهران

امیر قدسی، دانشجوی دکترای دانشگاه امام حسین علیه السلام

اگر

ژئوپلیتیک را ترکیبی از جغرافیا، سیاست و قدرت بدانیم، ژئوپلیتیک شیعه به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات ژئوپلیتیکی، شایان توجه است. حدود 150 میلیون شیعه که نزدیک به 70 درصد آنان در خاورمیانه زندگی می کنند، یک هویت سیاسی منطقه ای مبتنی بر مذهب را نیز بازتاب می دهند. ژئوپلیتیک شیعه، به مفهوم امتداد جغرافیای سیاسی شیعیان در کشورهای مختلف، با هارتلند ایران، در حال بازتعریف است؛ زیرا در ژئوپلیتیک در حال گذار، تأکید بر متغیرهای (عموماً) ثابت ژئوپلیتیک و تکیه بر نظریه های سنتی آن، راه گشا نبوده و توجه به عوامل فرهنگی، مذهبی و ایدئولوژیک، عرصه های نوینی از همنشینی جغرافیا با سیاست و قدرت را به وجود آورده است.

انقلاب اسلامی با اتکا بر فرهنگ و گفتمان شیعه ثابت کرد که این تفکر از ظرفیت های بالقوه و بالفعلی برای ایجاد تحول در نظام های مسلط جهانی برخوردار است. بدون شک، از مهم ترین جنبه های ژئوپلیتیکی عصر حاضر، نزدیک شدن عوامل فرهنگی و ایدئولوژیک با دسترسی به منابع غنی انرژی و موقعیت حساس، ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی است. به بیان توال، انفجار شیعه، تنها به مواضع ژئوپلیتیکی آن نیست، بلکه در محتوا و پیام فرهنگی و سیاسی آن نهفته است.

سؤال اصلی تحقیق آن است که به رغم برخورداری جوامع شیعی از وزن ژئوپلیتیکی قابل

ص: 30

بازخوانی ژئوپلیتیک شیعه: نگرشی جدید به بحث

دکتر رسول افضلی دانشیار دانشگاه تهران

وحید کیانی، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

واژه «بازخوانی» را نخستین بار «لویی آلتوسر» اندیشمند ساختارگرای قرن بیستم در کتاب «بازخوانی سرمایه» با هدف مکشوف ساختن ساختار های نامرئی حاکم بر اندیشه «کارل مارکس» در نگارش کتاب «سرمایه» به کار برد. این اصطلاح که از مفاهیم بنیادی اندیشه پست مدرن است از آن به بعد برای نقد رویکردهای پوزیتیویستی در علوم انسانی استفاده شده است. بازخوانی در واقع به تبارشناسی مورد نظر «میشل فوکو» اشاره دارد و مراد از آن آشکار ساختن ریشه های مفهومی و یا مصداقی یک اصطلاح که احتمالاً در پس ساختارهای نامرئی پنهان شده اند می باشد. قدرت مهم ترین عنصر تشکیل دهنده این ساختارها است که بدون کاربست روش های پست مدرن قابل کشف نیست. بازخوانی یا تبارشناسی، بخشی از این روش های مطالعاتی است که بیشتر درصدد کشف ساختارهای نامرئی و قدرت گفتمانی حاکم است. اصطلاح ژئوپلیتیک شیعه که در سال های اخیر وارد واژگان ژئوپلیتیکی زبان فارسی شده است نتیجه حاکمیت گفتمان سیاسی خاصی است که توسط اندیشمندان سیاسی آمریکا در دوره پس از جنگ سرد و همزمان با پایان یافتن دوره استعمار مستقیم در کشورهای خاورمیانه ابداع شد. این اصطلاح بخشی از گفتمان واژگانی گسترده تری است که در مقایسه با گفتمان های واژگانی قبل مبتنی بر ساختارها و لایه های نامرئی متمایزی از قدرت استدال محوری و یا مفهوم مرکزی گفتمان واژگانی جدید که مبدأ آن غرب و به ویژه آمریکا است، قدرت نرم است. بر این اساس هر واژه، اصطلاح و یا نظریه ای در پس ساختارهای خود این دال مرکزی را نهفته دارد. بازخوانی اصطلاح ژئوپلیتیک شیعه به عنوان یکی از عناصر مرکزی این گفتمان، نظامی از ساختار قدرت

ص: 31

نجف، جهان شهری در حال ظهور؟

سیروس احمدی دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس تهران، 1391

تصور این که نجف یک جهان شهر باشد شگفت انگیز است. این شهر بیشتر در جهان اسلام شناخته شده است و هنوز نتوانسته وجهه بین المللی خود را باز یابد. همچنین نجف معیارهای اصلی جمعیتی، اقتصادی، مالی و... جهان شهرها را ندارد. اما تحول ژئوپلیتیک نجف، تأثیر آن بر تحولات منطقه و جهان اسلام، مهاجرت بین المللی به این شهر و طرح های اقتصادی گوناگون در آن، اندیشیدن به یک جهان شهر را ممکن می سازد.

درست است که نجف هرگز براساس تعریف «برودل» و یا دیگر متخصصان در خاورمیانه و یا حتی در شرق، جهان شهر نبود. اما از اواخر قرن بیستم، مطالعه پیرامون جهان شهرها افزایش یافت و طبقه بندی هایی مطرح شد و شهرهای گوناگونی براساس معیارهای گوناگون در آن ها طبقه بندی شدند. در یک طبقه بندی که توسط «شبکه مطالعه در مورد جهانی شدن و جهان شهرها»((1)) در سال 2011 انجام شد چند گروه جهان شهر را مشخص گردید؛ 47 جهان شهر آلفا، 60 شهر بتا و به همان میزان شهر گاما. در این طبقه بندی هم شهر نجف حضور ندارد. با معیارهای غربی، نجف را نمی توان جهان شهر دانست، اما نجف دومین شهر اسلام است و برخلاف مکه، بر روی غیر مسلمانان بسته نیست. موقعیت جغرافیایی نجف در نزدیکی دو کانون مهم دینی (تشیع) و تاریخی (منطقه تاریخی بابل) می تواند نجف را تبدیل به جهان شهر نماید و لازم است در معیارهای طبقه بندی جهان شهرها، معیارهای جدیدتری را لحاظ نمود.

در این مقاله سعی شده با توصیف وضعیت نجف به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای آموزش علوم دینی اسلام، جذب فراوان طلاب و دانش پژوهان از کشورهای گوناگون، توان افزایش قابلیت جذب گردشگر، حضور دانش آموختگان این شهر در اقصی نقاط دنیا و پخش اندیشه شیعی از آن، نجف را شهری تأثیرگذار در عرصه جهانی به حساب آوریم. از این رو پارامتر جدیدی برای بررسی شهرها به نام «نفوذ یا اثرگذاری فرهنگی» پیشنهاد داده ایم و برای رقومی کردن و محاسبه میزان اثرگذاری فرهنگی شهر، معیارهایی را نیز ارائه دادیم.

ص: 33

درآمدی بر الگوی مفهومی ژئوپولیتیک شیعه و ژئواستراتژی شیعی

دکتر احمد کلاه مال همدانی، دانش آموخته دوره دکترای جغرافیای محیط زیست دانشگاه سوربن (پاریس 4)

نوشتار حاضر به بررسی مفهومی ژئوپولیتیک شیعه و ژئواستراتژی شیعی پرداخته و ضمن پاسخ به چیستی مفاهیم کلیدی این دو دانش به نقد و بررسی تعاریف ارائه شده پرداخته و سپس به تعاریفی تازه دست یافته که ریشه در اندیشه های شیعی و فلسفه علوم دوگانه فوق از منظر ولایی دارد. مفاهیمی که قبلاً ارئه شده بیشتر با اندیشه های دیالکتیکی غربی و شرقی و به نوعی به مکاتب جبری جغرافیایی مرتبط بوده است اما اندیشه و تعاریف ارائه شده در این تحقیق ریشه الهی ولایی داشته و بر مفاهیم مشارکت و تعامل ملت ها برای مدیریت بهینه سرزمین بنا شده است. پرسش اساسی این نوشتار آن است که ژئوپولیتیک شیعه و ژئواستراتژی شیعی چه ماهیتی دارند؟ آیا این مفاهیم ذهنی می توانند برای زیربنای یک مطالعه کاربردی آن هم در حوزه سیاست و استراتژی بکار گرفته شوند. برای پاسخ به این دو پرسش به لحاظ هدف از روش توصیفی و به لحاظ روش از شیوه تبیینی استفاده شده است که با بهره گیری از متون و منابع حول مفاهیم و الگوی ارائه شده دست به تبیین زده شده است. نتیجه آن که دو تعریف، ارائه و تبیین شده که ماحصل آن ها عبارتند از: الف) ژئوپولیتیک دانش مدیریت سرزمین ها، جوامع و سازمان ها با تأکید بر سیاست در سه سطح محلی (کشوری) منطقه ای و جهانی به منظور ساماندهی مناسبات و روابط سیاسی برای استفاده بهینه از توان ها و ظرفیت های فضایی و جغرافیایی است.

ب) ژئواستراتژی دانشی ماهیتاً جغرافیایی است که از سیاست و تکنیک های مدیریت استراتژیک برای اداره جامعه و سازمان ها در هنگام شکل گیری تهدیدات و ضعف یک سرزمین بهره می جوید از این منظر برای مدیریت سرزمین نیاز به ابزارهای روزآمد برای اعمال مدیریت بهینه بر سرزمین و تنظیم طرحی جامع و کلی دارد. این طرح آینده نگر است و وضعیت مطلوب را ترسیم می کند. در پایان، این مفاهیم، تبین شده و به صورت یک الگوی

ص: 34

جریان های فکری و سیاسی شیعه در جهان. مورد شیعیان اسماعیلی

ابراهیم رومینا، پژوهشگر فرادکترای جغرافیای سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس

تکثر جریان های فکری و سیاسی در فضای جغرافیایی، سازوکارهای تشکیلاتی و نهادی متفاوتی را در پی دارد که با تکیه بر ظرفیت ها و زیرساخت های رقابتی و اثرگذاری خود، بازنمایی متفاوت فضایی خواهند داشت. شیعه به عنوان یکی از مذاهب اسلامی مانند دیگر مذاهب الهی و غیرالهی دارای جریان های فکری و سیاسی متکثری است. این جریان ها و انشعابات مذهبی ریشه در تعابیر متفاوت آن ها نسبت به امام برحق دارد.

فرقه هفت امامی که خود دارای شاخه های مختلفی است که همه ی آن ها با عنوان «اسماعیلیه» شناخته می شوند، نتیجه ی اختلاف در امامت اسماعیل بن جعفر صادق با برادرش موسی بن جعفر می باشد. این شاخه از مذهب شیعه با قدرت گیری فاطمیان مصر، برای مدتی رو به گسترش نهاد. شاخه نزاری اسماعیلیه در پرتو قلاع استراتژیک پراکنده در جهان اسلام، توانست برای مدت بیشتری به حیات سیاسی - اجتماعی خود ادامه دهد. با تصرف قلاع اسماعیلیه در ایران و دیگر قلمرو های جهان اسلام، شیعیان اسماعیلی در فضاهای جغرافیایی خارج از جهان اسلام پراکنده شدند. بدین ترتیب حیات شیعیان اسماعیلی در قلمروهای پراکنده تداوم یافت. در دوره ای که این شاخه از شیعه بر مناطق استراتژیک خاورمیانه مسلط بود، با تکیه بر آموزه های مذهبی، سیاسی و روانشناختی، کارکردهای ژئوپلیتیکی داشت. پس از این دوره پیروان این جریان فکری با تکیه بر بنیان های اقتصادی، بازنمایی های ژئوپلیتیکی متفاوت دیگری را تولید نمودند.

این مقاله با مراجعه به اسناد کتابخانه ای و مدارک تاریخی، شکل گیری این جریان

ص: 35

ژئوپلیتیک شیعه یا هلال شیعه (مبانی، اهداف و رویکردها)

برزین ضرغامی، عضو هیأت علمی جهاد دانشگاهی

سید محمدجواد شوشتری، عضو هیأت علمی جهاد دانشکاهی

سلمان انصاری زاده، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 نظام ژئوپلیتیکی خاورمیانه را برهم زد. با فروپاشی این سیستم تحلیل گران علوم اجتماعی و ژئوپلیتیک به تحلیل چرایی وقوع این رخداد و پیش بینی سیستم های جایگزین پرداختند. اما مؤلفه بارزتر از سایر مؤلفه ها، موضع گیری ها و بیانیه های رهبران انقلاب بود که به صراحت بر اسلامی بودن نظام جایگزین، طرفداری از جنبش های اسلامی و استعمارستیزی تأکید می کردند. موضع گیری ها و اقدامات عملی بعدی، از جمله ی تشکیل و اعلام رسمی یک حکومت شیعی باعث استقبال گروه ها و جبنبش های شیعی در سایر کشورها از انقلاب اسلامی شد. تشکیل یک حکومت شیعی در منطقه ژئوپلیتیکی خاورمیانه باعث همگرایی شیعیان این منطقه و به دنبال آن افزایش وزن ژئوپلیتیکی آنان شد تا آنجا که تحلیل گرانی چون «فولر» و «توال» مفهوم ژئوپلیتیک شیعه را برای بیان اهمیت و نقش شیعیان مورد استفاده قرار دادند و این مفهوم به ترمینولوژی سیاسی وارد شد. تحولات بعدی خاورمیانه از جمله: حمله آمریکا به عراق، فروپاشی حزب بعث و قدرت یابی شیعیان در عراق باعث نگرانی سران کشورهای عربی از بهم خوردن سیستم نظم سنتی و موضع گیری در مقابل نظم جدید شد، تا آنجا که ملک عبدالله پادشاه اردن ضمن انتقاد از افزایش قدرت شیعیان اصطلاح «هلال شیعی» را مورد استفاده قرار داد و به دنبال او سران کشورهای مصر و عربستان سعودی نیر ترس و نگرانی خود را با حمایت از مفهوم هلال شیعی بیان کردند. این مقاله ضمن بحث و بررسی در خصوص چرایی طرح این مفاهیم، به

ص: 36

تبیین علل جغرافیایی ظهور مذهب تشیع در ایران

احسان لشگری، دانشجوی دکترای رشته جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

در جغرافیای فرهنگی همواره یکی از موضوعات مورد مطالعه، بررسی رابطه ی متقابل بین محیط و فرهنگ و چگونگی تأثیرگذاری متقابل آن ها بر یکدیگر می باشد. در این راستا بخشی از علل ظهور عناصر فرهنگی از جمله دین و مذهب در سرزمین های مختلف علاوه بر ریشه های تاریخی، ناشی از ابعاد و ویژگی های طبیعی و انسانی فضای جغرافیایی می باشد که به شکل گیری آن چشم انداز فرهنگی خاص در آن فضا می انجامد. بدیهی است ظهور مذهب تشیع در ایران نیز از این مقوله مستثنا نیست و بخشی از علل بنیادین ظهور این مذهب در فلات ایران متأثر از بنیادهای طبیعی و انسانی این فضای جغرافیایی می باشد. در این مقاله این سؤال مطرح گردیده است که شاخص های جغرافیایی طبیعی و انسانی فلات ایران چگونه بعد از ظهور اسلام و به ویژه پس از ظهور سلسلۀ صفویه به ظهور، قوام و اعتلای مذهب تشیع در این حوزه یاری رسانده است. در این مقاله کوشش گردیده که با رویکردی توصیفی - تحلیلی، بنیادها و علل جغرافیایی ظهور مذهب تشیع در ایران مورد بررسی قرار گیرد. یافته های تحقیق نمایانگر آن است که شرایط و ویژگی های طبیعی و انسانی فلات ایران در قالب پارادایم سیستمی، نقش بسیار مهمی در علل ظهور این مذهب در ایران داشته است. به عبارت بهتر چشم اندازهای فرهنگی موجود در ایران از جمله مذهب تشیع تحت تأثیر مستقیم عامل فضای جغرافیایی ایران قرار داشته است.

ص: 37

بررسی نقش و عملکرد احزاب، تشکل ها و شخصیت های شیعی در مسائل منطقه ای و جهانی

طیبه فرشته منش، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تشکیل نظام اسلامی با محوریت عقاید و افکار شیعه منجر به بروز تغییراتی شگرف در جایگاه و نقش شیعیان در جهان اسلام و مناطق ژئوپلیتیکی پیرامونی شد به نحوی که امروزه حضور و فعالیت احزاب، تشکل ها، شخصیت ها و نخبگان شیعی تأثیر به سزایی در حل مسائل منطقه ای به خصوص در جهان اسلام دارد. نگاهی به نظرات، عقاید و بیانات شخصیت هایی چون حضرت امام رحمه الله، آیت الله خامنه ای، سیدعباس موسوی، سید حسن نصرالله، علامه فضل الله و شهید چمران و همچنین تشکل های شیعی چون حزب الله گواه این مدعاست. این مقاله تلاش دارد با روش توصیفی - تحلیلی و به شیوه اسنادی به بررسی نقش و عملکرد احزاب، تشکل ها و شخصیت های شیعی در مسائل منطقه ای، به ویژه جهان اسلام بپردازد.

واژگان کلیدی: شیعه، شخصیت ها و نخبگان، احزاب، ایران، جهان اسلام، ژئوپلتیک شیعه.

ص: 38

بررسی و تحلیل اهمیت استراتژیک قلمروهای شیعه نشین در جهان اسلام

دکتر سید هادی زرقانی، استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

اسماعیل علمدار، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

شیعیان بخش عمده ای از جمعیت کشور های اسلامی منطقه خاورمیانه را تشکیل می دهند. در برخی کشورها از جمله ایران، آذربایجان، عراق و بحرین اکثریت جمعیت و در کشورهایی مانند لبنان، سوریه، افغانستان، کویت، عربستان و.... بیش از جمعیت را شیعیان تشکیل می دهند. این در حالی است که اساساً قلمرو شیعیان در کشورهای مزبور به دلیل وجود قابلیت ها و مزیت های استراتژیکی چون موقعیت، منابع و... از اهمیت ژئوپلیتیکی، ژئواکونومیکی و ژئواستراتژیکی برخوردار است.

بدیهی است بررسی و شناخت این قابلیت ها و ارائه راهکار هایی به منظور بهره برداری از آن ها در افزایش نقش جایگاه کشور های اسلامی در نظام ژئوپلیتیک جهانی تأثیر بسیار زیادی دارد. خودآگاهی و رشد سیاسی شیعیان به همراه این مؤلفه های مثبت جغرافیایی می تواند آینده ژئوپلیتیکی جدیدی در منطقه رقم بزند. این مقاله درصدد است با روش توصیفی - تحلیلی ضمن تبیین قلمروهای شیعه نشین در منطقه، اهمیت استراتژیکی آن ها را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد.

واژگان کلیدی: قلمرو شیعه نشین، ژئوپلیتیک، خاورمیانه، قدرت، جهان اسلام.

بیداری اسلامی و تأثیر آن بر ژئوپلیتیک شیعه

ابراهیم شفیع پور، دکترای علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

جواد جمالی، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی

تحولات اخیر انقلابی در منطقه خاورمیانه که با تعابیر گوناگونی همچون بیداری اسلامی، بهار عربی و... از آن یاد می شود، ساختار ژئوپولتیکی منطقه را دستخوش دگردیسی عظیمی نموده است. سرعت و نوع تحولات اخیر خاورمیانه به گونه ای رقم خورد که حتی نظریه های سنتی ژئوپولتیک که بر عنصر مکان و مرز تأکید داشتند، قدرت تبیین آن را نداشتند. این تحولات حاوی مؤلفه ها و شاخص هایی است که سبب شده مقاومت و انقلاب به عنوان اصلی ترین مؤلفه گفتمانی در ژئوپولتیک شیعه، در حرکت ها و جنبش های مسلمانان منطقه خاورمیانه دیده شود. به عبارت دقیق تر، ژئوپولتیک شیعی با اشتراک و توسعه گفتمانی مواجه شد که بر اساس آن دیگر مکان و مرز رنگ می بازد و فضای مقاومتی جایگزین آن می گردد. حرکت ها و جنبش های مبتنی بر مقاومت به

ص: 40

تأثیر تحولات سیاسی جدید منطقه خلیج فارس بر ژئوپلیتیک شیعه

ام البنی پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

منطقه خلیج فارس به علت دارا بودن یکی از اصلی ترین منابع انرژی جهان منطقه ای استراتژیک و سیاسی در دنیاست که نقش ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی حساسی در ایجاد امنیت جهانی ایفا کرده و در سه دهه گذشته با بسیاری از چالش های امنیتی، برخوردهای سیاسی و جنگ ها رو به رو بوده است. ظهور اسلام در منطقه خلیج فارس موجب شده که بنیاد فرهنگی و سیاسی کشورهای منطقه بر مبنای اسلام بنا شده و این منطقه به عنوان مرکز دنیای اسلام شناخته شود. جمعیت بیش از 81 میلیون نفر شیعه در این منطقه 58% ذخایر نفت دنیا را در اختیار دارند که نه تنها پتانسیل تأثیرگذاری بر منطقه، بلکه بر جهان را نیز داشته و در جستجوی خیزشی برای ایجاد ژئوپلیتیک شیعه هستند. پویایی سیاست های جدید در منطقه خلیج فارس حاصل منافع ملی و امنیتی قدرت های بزرگ، وابستگی کشورهای مصرف کننده نفت و علایق تجاری آنان و همچنین ترس از افزایش قدرت یابی برخی کشورهای منطقه نه تنها تقسیمات مذهبی و فرقه ای میان شیعه و سنی را افزایش داده بلکه منافع و امنیت ملی بسیاری از کشورهای منطقه و قدرت های جهانی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. هدف از این مقاله افزایش درک ژئوپلیتیک جدید و درحال ظهور منطقه و تأثیر آن در ارتقای ژئوپلیتیک شیعه و ارتباط با امنیت منطقه و جهان است. به نظر می رسد برای توضیح چگونگی منطق خیزش شیعه در مقابل سنی تنها نیاز به تاریخ و هویت اسلام کافی نیست بلکه باید در جستجوی چگونگی و چرایی تأثیر ژئوپلیتیک منطقه و افزایش قدرت سیاسی برخی کشورهای منطقه بر تقویت شکاف مذهبی در منطقه بود.

ص: 41

ایران و ژئوپلیتیک شیعه

مریم امیدی آوج، دانش آموخته دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

سید موسی پورموسوی، استادیار دانشگاه امام حسین علیه السلام

برزین ضرغامی، دانش آموخته دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران×

انقلاب اسلامی ایران بی ثباتی و بحران سال های اخیر در کشور عراق و دیگر کشورهای منطقه خلیج فارس و خاورمیانه، مطالعه درباره تشیع را در غرب گسترش داد. اکنون شیعه شناسی مرکز ثقل اسلام شناسی است که این موضوع بازگوکننده اهمیت ژئوپلیتیک شیعه از دید قدرت های فرامنطقه ای می باشد. از نظر تاریخی، اگرچه شیعه از کشورهای عربی به سوی ایران گسترش یافت اما نسبت به این کشورها در ایران شیوع فراوانی یافته است. این مقاله به بررسی این مسأله پرداخته است که: با توجه به این که مهد مذهب تشیع در خارج از مرزهای ایران بوده است، چرا این مذهب در ایران گسترش بیشتری یافته است؟ نتیجه پژوهش نشان می دهد که: ژئوپلیتیک انرژی، فرهنگ غنی تشیع در ایران و همچنین قدرت گرفتن شیعیان در منطقه، به ویژه عراق به ژئوپلیتیک شیعه در ایران کمک کرده است.

واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک شیعه، ایران، ژئوپلیتیک انرژی، شیعیان عراق، فرهنگ تشیع، شیعیان لبنان.

اهمیت ژئوپلتیک شیعه و نقش آن در ارتباط با تأمین امنیت و ثبات منطقه ای و جهانی

دکتر بهادر صادقی، استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان

علی طاهرخانی، عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مرکز ابهر

امروزه شیعیان یکی از مهم ترین فرق اسلامی را تشکیل می دهند که در کشورهای مختلف اسلامی پراکنده اند. از جمعیت تقریبی یک میلیارد و سیصد میلیون نفر مسلمان جهان، حدود 270 میلیون نفر را شیعیان تشکیل می دهند و در این میان، جمهوری اسلامی ایران به عنوان قطب سیاسی، دینی و هویتی، شیعیان جهان را نمایندگی می کند. واقعیت امر این است که شیعیان در طول تاریخ به لحاظ سیاسی، فرهنگی و برخورداری از قدرت، دارای موقعیت و شرایط متفاوتی بوده اند. متأسفانه درگذشته این جایگاه چندان قوی نبود تا این که با پیروزی انقلاب اسلامی، موقعیت سیاسی شیعیان به طور چشم گیری ارتقا و افزایش یافت و این امر به وضوح درعراق، لبنان، یمن، بحرین، پاکستان، و شمال آفریقا ملموس گردید.

همچنین به لحاظ برخورداری از منابع انرژی و ذخایر نفت و گاز، ژئوپلتیک شیعیان دارای اهمیت مضاعفی است که این ویژگی نیز به نوبه خود بر مباحث امنیتی و تنش ها به لحاظ کمی و کیفی تأثیرگذارست. ایران دارای دومین ذخایر نفت خاورمیانه و عراق با برخورداری از جایگاه سومین دخایر انرژی، نقش مهمی را در منطقه ایفا می کنند و از طرف دیگر، بخش عمده نفت عربستان سعودی (بزرگ ترین صادر کننده نفت جهان) نیز در مناطق شیعه نشین این کشور قرار دارد. به قدرت رسیدن شیعیان در عراق، ارتقای جایگاه سیاسی - اقتصادی آن ها در لبنان و سایر مناطق، باعث واکنش های مختلفی در عرصه خاورمیانه و حتی در سطح بین الملل گردید به گونه ای که پادشاه اردن، ملک عبدالله، با ابراز نگرانی و هراس، از هلال شیعی و خطر ناشی از آن یاد کرد و متعاقباً و بارها این موضوع به نحوی دیگر، از زبان پادشاه عربستان، رهبران مصر و کشورهای اتحادیه عرب نیز شنیده شد.

شیعیان هم اکنون دارای بهترین شرایط ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی در قاره آسیا و افریقا هستند و اگر بحران ناشی از پرونده اتمی ایران با غرب به نوعی حل و فصل شود و فضای سرد و سنگین ایران به عنوان قطب محبان جهان شیعه با دنیای غرب به رهبری آمریکا به وضعیت عادی برگردد، می توان انتطار داشت که معادلات قدرت و موقعیت اسلام به نفع

ص: 44

ژئوپلیتیک شیعه و رابطه آن با ژئوپلیتیک جهانی

سید عباس احمدی، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

مهدی شیرازی، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

فرامرز پالیزبان، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

یکی از مهم ترین شاخص های مؤثر در مطالعه ی ویژگی های نظام بین المللی و واحدهای تشکیل دهنده آن، عوامل جغرافیایی است که معمولأ از آن به عنوان ژئوپلیتیک تعبیر می شود. ژئوپلیتیک

آموزه ای است که به وسیله آن پدیده ی قدرت در چارچوب تمایزات و ویژگی های سرزمینی یا جغرافیایی مورد مطالعه قرار می گیرد. در این راستا، مذهب به عنوان عاملی که مرزهای سرزمینی را در می نوردد، تاکنون در خارج از دامنه مطالعاتی ژئوپلیتیک قرار می گرفت. با این حال، با ظهور ژئوپلیتیک انتقادی، محققین این رشته سعی کردند تا تأثیر حرکت های مذهبی بر سایر موضوعات بنیادین از قبیل سرزمین و امنیت را مورد بررسی قرار دهند. مذهب تشیع به عنوان یکی از مذاهب اصلی دین اسلام، به دنبال وقوع انقلاب اسلامی در جمهوری اسلامی ایران و قدرت گیری شیعیان در عراق، به طور جدی خود را در عرصه سیاسی منطقه و جهان مطرح ساخت. پراکندگی جغرافیایی شیعیان در کشورهای گوناگون منطقه، به گونه ای است که موجبات نزدیکی آنان با منابع عظیم انرژی (نفت و گاز) و مسیرهای ترانزیتی جهان را فراهم ساخته است. این امر موجب شده است که دنیای

ص: 45

هویت و جایگاه سیاسی علویان ترکیه

سید عباس هاشمی، عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه بین المللی امام خمینی رحمه الله

جامعه علویان ترکیه پس از ظهور در صحنه سیاسی و اجتماعی ترکیه فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است. این جماعت دینی، خواسته و ناخواسته، با جامعه شیعه پیوند خورده و این پیوند پیامدهای مرتبط با خود را از دوران حاکمیت دولت عثمانی تا به امروز به همراه داشته است. جایگاه سیاسی این جامعه دینی در بحبوحه تحولات جاری منطقه به ویژه پس از حوادث سوریه ی تحت حاکمیت دولت علوی توجه دولتمردان ترکیه و نیز ناظران سیاسی را به گونه ای مؤکد به خود معطوف نمود. این تأکید برای ایران به عنوان بزرگ ترین مرکز شیعی جهان و کشوری به غایت متأثر و تأثیر گذار در منطقه دوچندان است. بررسی روند درحال تحول نقش علویان در عرصه سیاسی ترکیه بخش های بنیادین این مقاله را تشکیل می دهد.

واژگان کلیدی: علویان، جامعه دینی، ترکیه، شیعه، ایران، جایگاه سیاسی.

ص: 46

ژئوپلتیک شیعه و سیاست خارجی ایران

(بررسی ژئوپلتیک شیعه و سیاست خارجی ایران در تقابل دو راهبرد رقیب ایران و ایالات متحده آمریکا)

دکتر حشمت الله فلاحت پیشه، عضو هیأت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

موضوع ژئوپلتیک شیعه و سیاست خارجی ایران را باید در قالب دو راهبرد رقیب امروز در منطقه خاورمیانه بررسی کرد. راهبرد «خاورمیانه بزرگ ایالات متحده آمریکا» و راهبرد «چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران». آمریکا در طرح خاورمیانه بزرگ، خطر عمده دنیای شیعه را تبدیل شدن آن به یک تهدید تروریستی می داند که کشور ایران با توسل به آن، نظم مورد نظر طراحان طرح خاورمیانه بزرگ را بر نمی تابد. این نظم از لحاظ راهبردی، یک نظم «اسرائیل محور» است. در طرف دیگر، چشم انداز بیست ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران قرار دارد که شاخصه تأثیر گذار آن بر تحولات منطقه ای، اول شدن ایران در منطقه خاورمیانه است. در این چشم انداز، دنیای شیعه به عنوان عمق استراتژیک ایران به حساب می آید.

شکل گیری برخی تحولات عملی، این تقابل را فعال تر ساخته است:

1. ارتباط عملی الگوی مقاومت ضدصهیونیستی با تفکر سیاسی و ژئوپلیتیک سیاسی شیعه؛ 2. تقابل الگوهای شیعه و سنی نظام سازی سیاسی بعد از انقلاب های موسوم به «بهار عربی» در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا؛ 3. تقابل ایران و عربستان در حوزه های ژئوپلیتیک جنبش های مردمی با هدف دفاع از عمق استراتژیک خود؛ ٤.استقرار حکومت دارای اکثریت شیعه در عراق.

در این شرایط ارائه راهکارهایی جهت تعدیل اختلافات مذهبی - سیاسی در دنیای اسلام، جلوگیری از تضعیف راهبرد ایرانی با استفاده از خطوط گسل مذهبی منطقه توسط راهبرد آمریکایی و حفظ و تقویت ژئوپلیتیک شیعه با استفاده از سیاست های نرم و منعطف در قبال تحولات انقلابی تازه ضروری است.

واژگان کلیدی: ژئوپلتیک شیعه، سیاست خارجی ایران، راهبرد «خاورمیانه بزرگ ایالات متحده آمریکا»، راهبرد «چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران».

ص: 47

همگرایی و واگرایی جوامع شیعی ایران و جمهوری آذربایجان

حاکم قاسمی، استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه بین المللی امام خمینی رحمه الله

علی نوازنی، کارشناسی علوم سیاسی دانشگاه بین المللی امام خمینی رحمه الله

جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، با برخورداری از 670 کیلومتر مرز خاکی و همچنین مرز دریایی، در دو منطقه مهم و استراتژیک خاورمیانه و قفقاز و در همسایگی یکدیگر واقع شده اند. دو کشور به ترتیب دارای 75 و 9. 1 میلیون نفر جمعیت هستند. بر

ص: 49

ژئوپلتیک شیعه و ایران هراسی در کشورهای حوزه خلیج فارس

مرتضی نورمحمدی، استادیار روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

حجت کاظمی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات خاورمیانه دانشگاه علامه طباطبایی

یکی از مهم ترین عناصر تفاوت و غیریت بین ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس، عنصر شیعه است. بنابراین فراز و فرود روابط ایران و چالش ها و فرصت های سیاست خارجی کشورهای منطقه، به شدت متأثر از تعارضات هویتی مذهب بنیان بوده است. بر همین اساس، کشورهای

ص: 50

ارزیابی فرصت ها و چالش های ژئوپلیتیکی جوامع شیعی در جهان اسلام با تأکید بر ایران

دکتر حسن ایزدی، استادیار گروه جغرافیای دانشگاه شیراز

علی اکبر دبیری، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

شیعیان که حدود 10 درصد از کل جمعیت مسلمانان جهان را به خود اختصاص داده اند دارای توزیع جغرافیایی نسبتاً پیوسته ای از لبنان تا افغانستان و از جمهوری آذربایجان تا بحرین می باشند. این ویژگی جمعیتی و جغرافیایی در کنار مسائل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی فرصت ها و چالش هایی را از منظر ژئوپلیتیک برای جوامع و کشورهای شیعی فراهم آورده است. در میان فرصت ها می توان به موقعیت جغرافیایی مناسب و قرارگیری در قلب جهان اسلام، در اختیار داشتن ذخایر عظیم فسیلی و ویژگی های اعتقادی و فرهنگی اشاره کرد. از جمله مهم ترین چالش ها نیز می توان شکل گیری اندیشه های ضد شیعی در جهان اسلام (وهابیت، مکتب دیوبندی)، قرارگیری در موقعیت فرودستی کمیّتی در جهان اسلام و برخی کشورهای اسلامی، وجود رژیم های سکولار و وابسته و دخالت قدرت های فرامنطقه ای را نام برد. در این مقاله با استفاده از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی ضمن بررسی جایگاه مذهب تشیع در شکل گیری اندیشه های ژئوپلیتیکی، فرصت ها و چالش های ژئوپلیتیکی جوامع و کشورهای شیعی را با تأکید بر موقعیت جمهوری اسلامی ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.

ص: 51

انقلاب اسلامی ایران و تأثیر آن بر کشورهای منطقه

دکتر عبدالرضا فرجی راد، استادیار گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

زهرا ساعی، کارشناس ارشد جغرافیا سیاسی واحد علوم و تحقیقات

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در آغاز سده بیست و یکم و به دنبال آن تغییر و تحول عمده در ساختار نظام بین الملل، تغییر رویکرد سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا و به وجود آمدن سیاست یک جانبه گرایی، شکل جدیدی از ترتیبات منطقه ای و بین المللی را به وجود آورد که متأثر از نگاه قدرت های جهانی و منطقه ای بود. این امر باعث شد توجه ویژه ای به مسلمانان صورت گیرد و شیعیان به عنوان اقلیتی از مسلمانان از لحاظ ساختار جغرافیای سیاسی و ترکیبات جمعیتی در منطقه خاورمیانه در چشم انداز سیاست خارجی آمریکا و قدرت های منطقه ای از جایگاه ویژه ای برخوردار شوند. این موضوع از آن جهت که به پراکندگی جغرافیایی جمعیت شیعه در منطقه خاورمیانه به عنوان نقطه اتصال سه قاره مهم آسیا، اروپا و آفریقا و نیز به عنوان هارتلند سیاسی و استراتژیک جهان می باشد. حائز اهمیت بوده و همچنین به دلیل دارا بودن بیشترین حجم ذخایر انرژی فسیلی و بازار مصرف کالاهای صنعتی تولیدی مورد توجه قدرت های بزرگ جهانی می باشد. لذا در راستای سیاست خارجی این کشورها، تعامل یا تقابل با این قابلیت بزرگ دارای اهمیت می باشد.

همچنین وجود بزرگ ترین کشور شیعه نشین (جمهوری اسلامی ایران) در منطقه منشأ تحولات مهمی شد و انقلاب اسلامی ایران با تبلور اندیشه سیاسی رهبری این نهضت و با توجه به خصلت دینی و مکتبی، خود را در محدوده ی جغرافیای خاصی محصور ننموده و اهداف و آرمان های سیاسی - اجتماعی فرا مرزی و جهان وطنی را پی ریزی کرده و به همین دلیل سر منشأ تحولات عظیمی در سراسر جهان گشته است.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، ایران، شیعه، ژئویولیتک.

ص: 52

تأثیر عوامل ژئوپلتیکی شیعه بر توسعه نفوذ انقلاب اسلامی

محمدحسین افشردی، دانشیار دانشگاه عالی دفاع ملی

حسین اکبری، دانشجوی دکترای مطالعات بین الملل

انقلاب اسلامی ایران با پشتوانه اندیشه شیعی و نفی سلطه شرق و غرب، ایدئولوژی های موجود را به چالش کشیده و با طرح نظام سیاسی مبتنی بر مردم سالاری دینی و ظلم ستیزی، منافع کشورهای بزرگ جهان را به خطر انداخت و به همین دلیل تأثیرات و پیامدهای بسیاری بر معادلات قدرت در منطقه استرتژیک خاورمیانه بر جای گذارد. عوامل بسیاری در توسعه و نفوذ انقلاب اسلامی ایران نقش داشته اند. این مقاله با مفروض انگاشتن تأثیر

ص: 53

فراملی گرایی نهاد مرجعیت شیعه در پرتو تحول مفهوم حاکمیت؛ چالش ها و فرصت ها

دکتر شهروز ابراهیمی، عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه اصفهان

مختار شیخ حسینی

در زمان حضور معصومین^ به دلیل سلطه حکومت های غیر شیعی، ارتباط با شیعیان باعث تقابل با حاکمیت های مسلطی می شد که سعی در دور نگه داشتن جامعه شیعی از تفکرات رهبران آن داشتند، به همین دلیل در تاریخ سیاسی شیعه، شیوه تأثیر گذاری ائمه و راهنمایی شیعیان به طریق مخفیانه و با گذر از مرزهای حاکمیتی انجام می گرفت و مرز برای سامان دادن شیعیان، مرز عقیدتی تعریف می شد به طوری که هر جا شیعیانی وجود داشتند، نمایندگان و وکلای امام برای تأثیرگذاری حضور می یافتند.

پس از غیبت کبری، در نتیجه اقتدار یافتن تدریجی نهاد مرجعیت در رهبری شیعه، نگاه فراملی برجسته شد به گونه ای که تثبیت مرجعیت یک فرد، شاهد نفوذ رأی او در بین تمام شیعیان هستیم. تأثیرات فراملی مرجعیت همواره با تعارضاتی با حاکمیت ها مواجه بوده است که در دوران پهلوی در ایران و صدام حسین در عراق تلاش هایی برای مقابله با این ظرفیت نهاد مرجعیت شکل گرفت. امروزه با تحول مفهوم حاکمیت در پرتو جهانی شدن، مرزهای جغرافیایی به مراتب فرسایش یافته و از حالت وستفالیاگرایی فاصله گرفته اند. گزاره های شیعه نهاد مرجعیت را یک نهاد فراملی تعریف می کند و تحول مفهوم حاکمیت، فرصت ها و چالش هایی برای این نهاد فراهم می کند که در این مقاله به آن ها پرداخته خواهد شد.

واژگان کلیدی: نهاد مرجعیت، جهانی شدن، حاکمیت، شیعه، فراوستفالیاگرایی.

ص: 55

شیعیان و بیداری اسلامی

دکتر حسین خاکپور، استادیار دانشکده الهیات دانشگاه سیستان و بلوچستان

علیرضا احمدی زاده، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی

بیداری نوین مسلمین که پرتو افشانی های آن در جهان اسلام آغاز شده است، بزرگ ترین حادثه اسلامی نیمه دوم قرن بیستم می باشد. اندیشه پر توان و متعالی اسلام با نگاه شیعی، اولین نمود فکری نوینی است که ریشه در سرچشمه نور و هدایت دارد و بدون تردید همه بر این باورند که راه تعیین شده توسط اسلام، راهی است روشن و هدفمند. شیعه با دو بال «ولایت» و «شهادت» روشی جدید را به عنوان الگوی مبارزه و پیگیری خواسته های جمعی طرح ریزی و برداشتی نوین از اسلام سیاسی با محوریت قرآن و عترت، عرضه نمود. این نگاه باعث شد که حتی موازنه قدرت در میان جنبش های اسلام گرا به نفع جنبش های شیعی با پشتوانه فرهنگ انقلاب اسلامی، تغییر کند. بر این اساس مقاله حاضر به روش توصیفی - اسنادی، ضمن تأمل در بیانات رهبر کبیر انقلاب و مقام معظم رهبری با رویکرد تحلیلی - پس از تأثیر اندیشه های شیعه بر بیداری کشورهای مسلمان، بیان می دارد که: انقلاب اسلامی ایران به عنوان نهضتی الهی، شیعی، فراگیر و مبتنی بر مدار فطرت پاک بشری، توانست اهمیت قدرت دین و مذهب را به منصه ظهور رساند و به عنوان انقلابی در ارزش ها و هنجار ها به فرهنگ سازی در عرصه داخلی، منطقه ای و بین المللی مبادرت نماید. این نهضت فرهنگی توانست ایجاد کننده یک فضای گفتمانی باشد که خورده گفتمان ها را درون خود حل سازد، در ضمن مفهوم سازی و بازسازی فکری و اندیشه ای فرهنگ نوینی را رقم زد که تأثیر آن را می توان در عناوین مختلف بررسی نمود. ترویج فرهنگ مردم سالاری دینی، احیای هویت اسلامی، ترویج استقلال خواهی و استکبار ستیزی، تقویت فرهنگ اصلاح طلبی در جنبش های اجتماعی، تقویت فعالیت فکری فرهنگی و اندیشه ای، افزایش تعامل و تبادل فرهنگی، بازخیزی اسلام در عرصه های حیات اجتماعی،

ص: 57

بررسی عوامل همگرایی و واگرایی ژئوپلیتیک شیعه در کشورهای ساحلی حوزه خلیج فارس

دکتر جواد اطاعت، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین

مسلم نامدارزاده، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی

شیعیان بین 10 تا 12 درصد از جمعیت مسلمانان جهان را تشکیل می دهند. در خاورمیانه کشورهای، ایران، آذربایجان، بحرین و عراق به ترتیب 75،75،90 و 60 درصد دارای اکثریت پیروان شیعه می باشند. کویت با 30 درصد، پاکستان با 20 درصد، قطر با 12 درصد و افغانستان با 17 درصد در مراتب بعدی، جمعیت قابل توجهی از شیعیان را در خود جای داده اند. مهم تر آنکه به طور میانگین بیش از هفتاد درصد از جمعیت سواحل خلیج فارس را شیعیان تشکیل می دهند. حوزه استقرار شیعیان در یکی از مناطق با اهمیت خاورمیانه منابع قدرت عظیمی را از حیث ژئوپلیتیکی در اختیار شیعیان قرار داده به گونه ای که نزدیک به هفتاد درصد از منابع انرژی (نفت وگاز) جهان در همین نوار ساحلی خلیج فارس قرار دارد، منابعی که به طور طبیعی در محدوده جغرافیایی شیعیان قرار دارد. همچنین نقش محوری ایران در جهان تشیع و میزان اثر گذاری شیعیان در معادلات بین المللی و آثار و پیامدهای انقلاب اسلامی در ارتقای موقعیت و میزان اثر گذاری شیعیان در معادلات منطقه ای، اهمیت ژئوپلیتیکی شیعیان را به طور عام، و ایران را به طور خاص مضاعف کرده است. از

طرفی قرابت فکر و اعتقادی شیعیان باعث هم گرایی و از طرف دیگر تفاوت های فکری و اعتقادی بین شیعیان به عنوان اقلیت و اهل سنت به عنوان اکثریت، واگرایی هایی را موجب شده است. همگرایی عبارت است از متحد شدن اجزا برای تشکیل یک کل که این اتحاد در جهت رسیدن به هدف سازماندهی می شود و واگرایی به عدم ترغیب واحد های سیاسی به همکاری و اشتراک مساعی در عرصه سیاست های بین اللملی گفته می شود. در عین حال از نظر اجتماعی همگرایی مذهبی می تواند زمینه ساز همگرایی سیاسی باشد. گرایش شیعیان جنوب

ص: 58

آمریکا و دکترین شیعه هراسی در خاورمیانه: اهداف و پیامدها

دکتر حسین مسعودنیا، استادیار دانشگاه اصفهان

الهه امامی، کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان

شیعیان همواره با دارا بودن ویژگی هایی هم چون عقلانیت مبتنی بر وحی، داشتن روحیه مقاومت و عدالت جو و غیره در طول تاریخ اسلام، در عرصه های مختلف، حضوری فعال و تأثیرگذار داشته اند. این تأثیرگذاری به خصوص با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تأسیس حکومت اسلامی، ابعاد گسترده تری یافت به گونه ای که به عنوان الگوی عملی برای جنبش های اسلامی منطقه خاورمیانه به خصوص جمعیت های شیعه نشین آن و هم چنین جهان مطرح شد. در این میان، برخی قدرت های فرامنطقه ای هم چون آمریکا و برخی دولت های محافظه کار عرب منطقه که همواره نگران افزایش قدرت و نفوذ شیعیان در خاورمیانه هستند، تلاش می کنند به طرق مختلف و در سال های اخیر از طریق پروژه شیعه هراسی و طرح موضوع هلال شیعی، حضور فعال شیعیان را در عرصه های سیاسی و اجتماعی جهان اسلام، هراس آمیز نشان داده و باعث انزوای شیعیان در منطقه و جهان شوند. با توجه به تحولات اخیر منطقه در جریان بیداری اسلامی، به خصوص خیزش ها و اعتراضات شیعیان در کشورهای عربی و هم چنین اهمیتی که این تحولات در آینده کشورهای اسلامی برجای می گذارد، در این مقاله سعی شده به بررسی علت رویکرد آمریکا به سیاست شیعه هراسی و تأثیر آن بر تحولات و امنیت خاورمیانه بپردازیم. یافته های تحقیق حاکی از آن است که هدف اصلی شیعه هراسی، ایجاد اختلاف میان شیعیان و اهل سنت منطقه است که این کار ابتدا مانع از قدرت یابی شیعیان و حضور آنان

ص: 59

تعامل میان ایران و شیعیانِ عراق بعد از صدام و واکنش کشورهای عربی نسبت به آن

دکتر زاهد غفاری هشجین، استادیار علوم سیاسی دانشگاه شاهد

هابیل حیدرخانی، دانشجوی دکترای جامعه شناسی بررسی مسائل اجتماعی ایران

با اشغال عراق در سال 2003 و سقوط صدام، شیعیان این کشور که تا قبل از این همواره در حاشیه قرار داشتند و از قدرت محروم بودند با یک فرصت بی نظیر تاریخی و نقطه عطفی در حیات سیاسی خود مواجه شدند. آنان با توجه به موقعیت اکثری در پرتو انتخابات آزاد، به عنوان قدرت برتر در عرصه سیاست عراق ظاهر شدند. مسلماً به قدرت رسیدن یک دولت شیعی در میان کشورهای عربی و همجواری آن با ایران اسلامی تأثیر چشم گیری در وضعیت ژئوپلیتیک شیعیان و مواضع دیگران در قبال آنان به دنبال داشته است. این مقاله با بهره گیری از روش مطالعات تاریخی و اسنادی در پی پاسخ به این سؤالات است که رابطه ایران با دولت و احزاب شیعی عراقِ بعد از سقوط صدام چگونه بوده است. این رابطه چه واکنشی را از جانب کشورهای عربی به همراه داشته است. در پاسخ به این سؤالات ملاحظه می شود که ارتباط ایران با دولت و احزاب شیعی عراق بعد از صدام به طور کلی مناسب و دوستانه و در جهت تحکیم و توسعه بوده است. گسترش این ارتباط و تعامل و افزایش نفوذ منطقه ای ایران به حدی بوده که موجب نگرانی کشورهای عربی از جمله کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس شده است. مطرح شدن بحث «هلال شیعی» از جانب «ملک عبدالله دوم» پادشاه اردن و اظهار عبارات و بیان ادعاهایی نظیر «تحویل عراق به ایران» و «وفاداری شیعیان عراق به ایران» از جانب رهبران برخی کشورهای عربی در این رابطه بوده است. همچنین در ادامه چنین مواضعی است که کشورهای عربی و رسانه های وابسته به پدیده شیعه هراسی و ایران هراسی به انحاء مختلف دامن می زنند. در ادامه

ص: 60

نقش کانونی ایران و انقلاب اسلامی در الهام بخشی و احیای نقش سیاسی شیعیان جهان

دکتر زاهد غفاری هشجین، استادیار علوم سیاسی دانشگاه شاهد

ابوالفضل اقبالی، کارشناس ارشد جامعه شناسی انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد

انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله در بعد داخلی منجر به تغییر بنیادی ساختار های مختلف از جمله سرنگونی رژیم وابسته پهلوی و استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران شد. این انقلاب در بعد بین المللی سرمنشاء تحولات بزرگی در مناسبات سیاسی منطقه خاورمیانه و جهان از جمله تحکیم موقعیت ژئوپلیتیک شیعیان گردید. با توجه به بعد جهان شمولی انقلاب اسلامی و رسالت جهانی آن، شعارها، ارزش ها، آرمان های انقلاب اسلامی و اندیشه های حضرت امام خمینی رحمه الله مرزهای جغرافیایی را درنوردید و تأثیر به سزایی در احیا و تقویت نقش سیاسی مسلمانان و به خصوص شیعیان جهان در بعد بین المللی به جای گذاشت. بر این پرسش هدف اصلی این مقاله، پاسخ به این سوال اساسی است که «نقش کانونی ایران و انقلاب اسلامی در الهام بخشی و احیای نقش سیاسی شیعیان جهان چه بوده است». روش انجام این پژوهش کیفی و از نوع تحلیل اسنادی و در چارچوب نظری دیپلماسی فرهنگی است. برای گردآوری داده ها از کتاب ها، مقاله ها، اسناد تاریخی و وب سایت های مرتبط با این موضوع از ابزار فیش برداری بهره گرفته شده است. در

ص: 61

مفهوم شناسی ژئوپلیتیک در اندیشۀ سیاسی تشیّع

دکتر محمود واثق، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

واژۀ مرکّب ژئوپلیتیک بیانگر نسبت و رابطه ای عمومی میان دو مفهوم محیط جغرافیایی و سیاست یا رفتار سیاسی حکومت ها است. به عبارت روشن تر، ژئوپلیتیک به مجموعۀ اهداف، طرح ها و عملکردهای سیاسی مبتنی بر وضعیّت محیط جغرافیایی اشاره می نماید. مفهوم ژئوپلیتیک در طول زمان دچار قبض و بسط های معنایی فراوانی بوده و تحت تأثیر نگرش های متفاوت جغرافی دانان، صاحب نظران و سیاست مداران به ویژه در چارچوب نگرش های رئالیستی و ایده آلیستی، معانی و کارکردهای مختلفی یافته است. به همین جهت، تعابیری همچون دانش عینی، دانش قدرت، ایدئولوژی قدرت، چارچوب رقابت یا همکاری، گفتمان و نظایر اینها را در مورد این واژه می توان در آثار جغرافی دانان به وفور ملاحظه کرد. بر همین اساس، طیّ مقالۀ حاضر تلاش به عمل آمده تا به واکاوی و مفهوم شناسی ژئوپلیتیک در نگرش شیعی پرداخته شود. پرسش اصلی مقاله آن است که مفهوم، مؤلّفه ها و کارکرد ژئوپلیتیک بر اساس فلسفه و نظریّه ی سیاسی شیعه چیست. نگارنده در پاسخ به پرسش فوق، ضمن طرح مبانی نظری تفکّر شیعی در خصوص موضوعاتی چون قدرت و حکومت، این فرضیّه را مطرح نموده است که «ژئوپلیتیک از نظر آموزه های شیعی معنایی منطبق بر مفهوم ولایت دینی و قدرت بی قدرتی

ص: 62

تبیین منازعات ژئوپلیتیکی شیعه و سنی بعد از حمله آمریکا به عراق(از سال 2003 میلادی)

مراد کاویانی راد، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی تهران

روح الله نیکزاد، دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

طهمورث حیدری موصلو، دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس تهران

تحولات ژئوپلیتیکی اخیر در خاورمیانه، همچون اشغال عراق توسط ایالات متحده و هم پیمانان غربی اش از سال 2003 و به ویژه جنگ 33روزه جنوب لبنان، موضوع و موقعیت شیعیان منطقه را در کانون توجهات منطقه ای و جهانی قرار داده است. این تحولات موجب شده تا بسیاری بیم آن داشته باشند، با تشکیل «هلال شیعی» خیالیِ توسط شیعیان منطقه خلیج فارس، عملاً عرصه بر حکومت های عمدتاً سنی مذهب تنگ تر و منافع آن ها نیز در آینده به خطر افتد. واقعیت های موجود بیانگر آن است که شیعیان به دلایلی از جمله حضور در مراکز مهم استراتژیک منطقه، مانند میدان های نفتی و مراکز تجاری بالقوه، جایگاه ویژه ای در معادلات منطقه ای بدست آورده اند. بنابراین مؤلفه های مثبت جغرافیایی، ظرفیت های فراوانی جهت ایفای نقش گسترده برای آن ها فراهم می آورد. بدین جهت آگاهی از این واقعیت ها، توجه قدرت های بزرگ صنعتی را به این مذهب جلب نموده است. لذا تقابل اندیشه های شیعی با غرب گرایی به عنوان تعارضی چالش انگیز برای دنیای غرب مطرح می باشد. از طرفی آگاهی از موقعیت ژئوپلیتیک و آموزه های انقلابی شیعیان باعث شده تا ایالات متحده تمام توان خود را جهت عدم موفقیت ایران به عنوان الگوی حکومت شیعی کارآمد در منطقه به کار بندد؛ که این امر در راستای یک استراتژی سیاسی - فرهنگی به کار گرفته می شود. بنابراین، طرح سناریوهای پیش ساخته در قالب هلال شیعی، بیشتر به جنگ و منازعه میان شیعه و سنی در عراق، بحرین، لبنان و دیگر کشورهای منطقه منجر و به تدریج دولت های عربی را به همکاری های پنهان و همسو با سیاست های دلخواه آمریکا و اسرائیل در منطقه علیه شیعیان

ص: 63

بررسی نقش ژئوپلیتیک مذهبی بر واگرایی کشورهای خلیج فارس

هادی ویسی، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه پیام نور

به نظر می رسد در ادبیات سیاسی کنونی ایران استفاده از اصطلاح «ژئوپلیتیک شیعه» به این معنا است که قلمرو جغرافیایی شیعه دارای امتیاز، برتری، مزیت و فرصت های زیادی است که شیعیان باید از آن استفاده کنند. این استفاده می تواند در برابر قدرت های رقیب و به نفع شیعیان به کار گرفته شود. این ادبیات بیش از آن که شیعیان بتوانند از این فرصت ها استفاده کنند، رقیبان و دشمنان را تحریک کرده و بر علیه شیعیان موضع می گیرند. طبیعی است که وزن ژئوپلیتیکی بیشتر قدرت های رقیب (سنی، وهابی و قدرت های فرامنطقه ای) می تواند شیعیان را به چالش بکشد. رویکرد ایدئولوژیکی بر مبنای مذهب و تفسیر سیاسی از آن یکی از چالش های اصلی در منطقه خاورمیانه و به ویژه در منطقه خلیج فارس است. به عبارت دیگر مهم ترین تعارض ژئوپلیتیکی منطقه خلیج فارس، نگاه ایدئولوژی گرا بر پایه تفسیر از مذهب است. امروزه بیش از هر زمانی این تعارض و شکاف منطقه ای در میان کشورهای پیرامون خلیج فارس مشاهده می شود. رقابت های ژئوپلیتیک مذهبی دو قدرت منطقه ای یعنی ایران (برای گسترش حوزه نفوذ شیعه) و عربستان (برای گسترش حوزه نفوذ اهل سنت با قرائت وهابیت)، زمینه حس بی اعتمادی در منطقه و دخالت قدرت های فرامنطقه ای را فراهم کرده است. وجود اقلیت های مذهبی در هر دو کشور (سنی در ایران و شیعه در عربستان) زمینه دخالت مذهبی یکی بر دیگری را فراهم کرده است. قطر

ص: 64

جایگاه متغیر «زائر - توریست» در سیاست و روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با دولت های شیعی عراق پس از صدام

نفیسه واعظ، استادیار گروه روابط بین الملل و مطالعات منطقه ای دانشگاه شهرضا

از مؤلفه های انقلاب ایران که به عنوان صفت بزرگ آن شمرده می شود، ویژگی اسلامی بودن با هرمونتیک های شیعی است و همین مؤلفه خط مشی جمهوری اسلامی ایران در قبال صنعت گردشگری را تعریف و تبیین نموده است. با بازتعریف هایی که با رویکرد معنویت گرای سیاسی و شیعه گرایانه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران صورت گرفت، نوعی از توریسم که به «گردشگری دینی» شهرت دارد، مورد اهتمام خط مشی گذاران پس از انقلاب قرار گرفت و توسعه و ترمیم اماکن مقدس شیعی در ایران و تدارک سفرهای زیارتی به اماکن مقدس اسلامی و شیعی چون عربستان، سوریه و عراق در دستور کار قرار گرفت. سایر اشکال گردشگری با وجود اهمیت گردشگری به عنوان سومین صنعت درآمدزای جهان مورد بی مهری واقع شد. سفر زیارتی به عتبات عالیات یکی از دیرینه ترین آرزوهای هر شیعی ایرانی در گستره تاریخی ایران بوده است که پس از انقلاب این سفر معنوی و آرمانی با فراز و فرودهایی تقریباً بدون انقطاع کامل همراه بوده است. با فروپاشی قدرت خودکامه و شیعه ستیزانه «صدام حسین» و به قدرت رسیدن دولت شیعی در عراق با ضریب جمعیتی بالای 60% زمینه های مساعدی برای ساماندهی جریان «زائر - توریست»های شیعی ایرانی به عراق مهیا شد. این پژوهش به شیوه توصیفی - تحلیلی درصدد طرح این پرسش است که: «زائر - توریست»های ایرانی چه تأثیری بر سیاست و روابط خارجی ایران با عراق پس از صدام داشته اند. فرضیه تحقیق این است که: گردشگران ایرانی که پس از سقوط صدام حسین به زیارت عتبات و عالیات در عراق می روند فرصت کم نظیری را برای پیشبرد قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در عراق و عملی سازی سیاست شیعه نوازانه فراهم نموده اند.

یافته های این پژوهش نمایانگر آن است که، بسترهای مناسبی که زائر - توریست ها

ص: 67

بررسی موقعیت شیعه در پاکستان، مطالعه موردی: آژانس کروم

دکتر نوذر شفیعی، استادیار روابط بین الملل، گروه علوم سیاسی دانشگاه اصفهان

فاطمه رضایی، کارشناس ارشد روابط بین الملل، محقق و پژوهشگر

یکی از این مناطق دارای اهمیت و شیعه نشین در پاکستان را می توان «آژانس کروم»([1])

با مساحت تقریبی 1278 مایل مربع با مرکزیت «پاراچنار» دانست. آژانس کروم یکی از آژانس های منطقه قبایلی پاکستان می باشد که به دلیل سکونت اکثریت شیعیان دارای اهمیت ویژه ای است. این آژانس میزبان قبایل مختلفی است که در یک تقسیم بندی کلی و اولیه به فرقه های شیعه و سنی تقسیم می شود. خصوصیات ژئوپلتیکی این منطقه مهم در حوزه ی ژئوپلتیک شیعه، ساختار طبیعی و انسانی ژئوپلتیک منطقه، قرار گرفتن آن در بین مناطق

ص: 68

تحولات جمعیتی و پراکنش هسته های شیعی جهان در یکصد سال اخیر

وحید ریاحی، استادیار دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی(تربیت معلم تهران)

جمعیت مسلمانان جهان در یکصد سال اخیر با تحوّلات گوناگون کمّی روبه رو بوده است. این جمعیت براساس آمار سازمان های رسمی جمعیت شناسی در کشورهای اروپایی از جمله بنیاد آلمانی جمعیت شناسی جهان در سال 2007 به بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون نفر رسیده است. از این رقم بیش از 91 درصد را اهل تسنن و حدود 9 درصد را شیعیان تشکیل می دهند. بر اساس برآورد ها اگرچه نسبت جمعیت شیعی در جهان رو به کاهش است اما تعداد جمعیت شیعی جهان دارای افزایش است. همچنین در پی تحولات جمعیتی، نسبت جمعیت شیعه در برخی کشور ها رو به رشد بوده و در حال تبدیل به اکثریت نسبی است. تحولات جمعیت شیعی در جهان در مقایسه با جمعیت مسلمانان جهان از یک سو و چگونگی توزیع و پراکندگی شیعیان جهان در دوره معاصر دو محور اصلی تحقیق حاضر است. این تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی است و داده های مورد نیاز با مراجعه به معتبرترین و غنی ترین مستندات رسمی تهیه شده

ص: 69

تشیع و شکل گیری هویت ایرانی

دکتر ساسان طهماسبی، عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه پیام نور

سمیه فرخی، کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه مازندران

دولت صفویه، نقش مهمی در تاریخ ایران داشته است. این دولت را اولین دولت ملی ایرانی پس از ورود اسلام به ایران می دانند؛ زیرا بعد از نه قرن حکومت عناصر بیگانه و تجزیه سیاسی، این صفویه بودند که دوباره توانستند هویت ملی ایرانی را در داخل قلمرو خود که مرکز ثقل آن ایران کنونی بود احیا کنند. آنچه این دولت را در دست یابی به این هدف یاری داد استفاده از مذهب تشیع بود. در این دوره، تشیع نه تنها به عنوان مذهب رسمی ایران، موقعیتی مستحکم به دست آورد و در سرتاسر ایران گسترش یافت، بلکه مهم ترین عامل شکل گیری هویت جدید ایرانی بود. با توجه به اهمیت این موضوع، این پژوهش بر آن است با جمع آوری اطلاعات از منابع موجود به تجزیه و تحلیل این مسأله بپردازد که نقش تشیع در بازیابی و تحکیم دوباره هویت ایرانی چگونه ارزیابی می شود و این که روند انجام این تحول مهم چگونه بوده است. البته پرسش ها و مسائل مهم دیگری نیز مورد بررسی قرار می گیرند از قبیل این که آیا دولت صفویه آگاهانه از مذهب تشیع برای ایجاد یک هویت جدید برای ایرانی ها استفاده کرد یا فقط در پی گسترش تشیع بود و ناخواسته در مسیر شکل گیری این هویت جدید کمک کرد و این که مهم ترین مؤلفه های هویتی ایرانیان در دوره مورد بحث در قیاس با ملل هم جوار کدام بودند.

واژگان کلیدی: ایران، صفویه، تشیع، هویت ایرانی.

ص: 70

تبیین نقش کانونی ژئوایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران در جهانی شدن تشیع؛ فرصت ها و چالش ها

طهمورث حیدری موصلو، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

حمیدرضا نصرتی،کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی

در حال حاضر، توجه به عناصر ژئوپلیتیکی فرهنگی و دینی در قالب مذهب تشیع، حیطه های دیگری از همنشینی جغرافیایی را برای ج. ا. ا. مطرح نموده است. تا پیش از انقلاب اسلامی، دین اسلام یک دین فاقد کارکردهای سیاسی به شمار می رفت؛ اما انقلاب ایران جنبه های بالقوه سیاسی آن را بالفعل ساخت و تفکر اسلام سیاسی در قالب تفکر شیعی با انسجام ساختاری در ایران نشان داد که توانایی به ظهور رساندن یکی از بزرگ ترین انقلاب های تاریخ را دارد. این ظرفیت باعث شد که بسیاری از نهضت های رهایی بخش و جنبش ها توجه خود را به ایران و اسلام معطوف نمایند. به این ترتیب، نقش حساس مذهب تشیع در صحنه سیاسی بین المللی سبب گردید تا رهبران سیاسی حکومت هایی که تمام یا اکثریت جمعیت آن ها مسلمان بودند، در نگرشی مجدد ارزیابی شود. همچنین، تحلیل انقلاب اسلامی ایران در سطح کلان نشان می دهد که انقلاب ایران اساساً در تعارض با نظام بین الملل رخ داد و ارزش ها و هنجارهایی را مطرح نمود که با منافع قدرت های حامی حفظ وضع موجود تعارض داشت. از طرفی، تحقق حاکمیت تشیع در ایران، افق های تازه ای به روی شیعیان منطقه و جهان گشود و شیعیان به عنصری تأثیرگذار در تحولات منطقه ای و جهانی تبدیل شدند. به عنوان نمونه، نهضت حزب الله لبنان، تجلی عینی اندیشه های سیاسی امام خمینی رحمه الله بود که نخستین پیروزی مسلمانان و اعراب را در برابر اسرائیل محقق ساخت و بدین ترتیب راه پیروزی را به همه مسلمانان نمایاند. از طرف دیگر، از نگاه جغرافیای سیاسی، ظهور ژئوایدئولوژی اسلامی به منزله یکی از عوامل متغیر ژئوپلیتیک موجب افزایش حساسیت ها در مورد دیگر عوامل ثابت آن شده است. از این نگاه با توجه به ظرفیت های ژئوپلیتیک و ایدئولوژی خاص جنبش های اسلامی، دستیابی به منابع نفتی، قدرت های سیاسی مناطق جغرافیایی و ترانزیتی آن ها، اهمیت ژئوپلیتیک آن ها را چند برابر می کند. و به همین دلیل هم حکومت های سکولار غربی تلاش می کنند تا مانع نفوذ و گسترش چنین رویدادی شوند که از نظر آن ها تهدیدی جدی نسبت به بقای خود محسوب می شود. عوامل ژئوایدئولوژی (عوامل

ص: 72

بررسی نقش و جایگاه سیاسی آیت الله سیستانی در مسائل عراق

دکتر محمد علی بصیری، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان

الهه سالدورگر، کارشناس ارشد روابط بین الملل

در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه زعامت شیعه به عهده مراجع می باشد و حکم ایشان برای شیعیان مانند حکم امام واجب الاطاعه می باشد. از دید شیعه هر حکومت غیر دینی، نامشروع است و مبارزه با آن واجب می باشد. با توجه به این که 60 درصد جمعیت عراق را شیعیان تشکیل می دهند، شیعیان عراق به حکم مراجع پیوسته در حال مبارزه با استعمار و استبداد حاکم در عراق بودند. در جنگ جهانی اول با فروپاشی دولت عثمانی، عراق توسط بریتانیا اشغال شد. در آن زمان «آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی» مرجع بزرگ شیعیان، علیه اشغالگران حکم جهاد صادر کرد و از مردم عراق اعم از شیعه، سنی، یهودی و مسیحی خواست تا علیه انگلیسی ها قیام کنند. گرچه قیام 1920 عراق شکست خورد اما زمینه ساز واگذاری حکومت به عراقی ها و استقلال عراق شد. در دهه 1970 با روی کار آمدن بعثی ها و اقدامات ضد

ص: 73

نقش گردشگری دینی و زیارتی در افزایش همگرایی و تعامل فرهنگی در جهان اسلام

دکتر محمد علی بصیری، استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه اصفهان

مینا احسانی فرید، کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه اصفهان

صدرالله حسنی بلیانی، دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه اصفهان

صنعت گردشگری عامل مؤثری در توسعه فرهنگی در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی به شمار رفته و در ایجاد صلح و ثبات منطقه ای و بین المللی و افزایش تعاملات علمی، رشد تولیدات اقتصادی و اجتماعی، وحدت جوامع و تحول و تکامل ارزش ها، آداب و سنن مؤثر است؛ بنابراین می توان مفهوم جهانگردی یا صنعت گردشگری را مبتنی بر مجموعه ای از عناصر و پدیده های طبیعی و انسانی و فعالیت های مرتبط به آن ها و ساختار فضایی آن ها که شرایط جابه جایی و گردشگری انسان ها را فراهم می آورد، توصیف نمود. از آنجایی که گردشگری می تواند فضایی پدید آورد که صلح میان ملت ها و حفظ و تکریم هویت های فرهنگی هرچه بیشتر صورت پذیرد، این مقاله در راستای توسعه گردشگری در میان کشورهای اسلامی، و به طبع آن ایجاد و تقویت صلح و دوستی و همگرایی فرهنگی از یک طرف و ارتقای همکاری دولت ها در ایجاد و توسعه امنیت، توسعه زیرساخت ها، اعطای خدمات مناسب جهانگردی، اطلاع رسانی و... گام برمی دارد. در این مقاله نویسنده در پی پاسخ به این پرسش است که «نقش گردشگری دینی در افزایش همگرایی و تعامل فرهنگی در جهان اسلام چیست. محقق در این مقاله فرض را بر این خواهد گذاشت که گردشگری دینی می تواند نقش مؤثری در افزایش همگرایی و تعامل فرهنگی در جهان اسلام داشته باشد. در این مقاله روش تحقیق بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای خواهد بود.

واژگان کلیدی: گردشگری دینی، همگرایی، تعامل فرهنگی، جهان اسلام، دیپلماسی فرهنگی.

ص: 75

تأثیر انقلاب اسلامی بر مشارکت سیاسی شیعیان

دکتر محمد علی بصیری

سمیرا نساجی، کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه اصفهان

سی و سه سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران می گذرد و انقلاب اسلامی در چارچوب جمهوری اسلامی ایران و گفتمان انقلاب اسلامی همچنان استمرار می یابد. مهم ترین تأثیر انقلاب اسلامی بر احیای ارزش ها و آگاهی های اسلامی، القای تفکر اسلام سیاسی بود. این انقلاب بر مسلمانانی که پیرو مکتب اهل بیت علیهم السلام

بودند یعنی بر شیعیان جهان تأثیر شگفتی داشت و می توان ادعا کرد که جایگاه شیعیان جهان را از حاشیه و پیرامون به مرکز ثقل تحولات جهان اسلام منتقل نمود.

بعضی از این شیعیان خواستار مشارکت حداکثری در مسائل حکومتی - سیاسی خود شده و به دنبال تغییر ساختار حکومتی هستند (مانند شیعیان عراق و بحرین)، اما برخی از آنان تنها به دنبال تقسیم قدرت هستند (مانند شیعیان لبنان)، بعضی دیگر نیز خواهان مشارکت حداقلی در قدرت سیاسی کشور خود می باشند مانند (عربستان و کویت). پرسش اصلی این مقاله این است که انقلاب اسلامی ایران چه تأثیری بر شیعیان جهان داشته است. فرض اصلی مقاله بر این است که انقلاب اسلامی ایران بر اساس جمعیت شیعیان در کشورها تأثیر حداقلی و حداکثری بر آن ها داشته است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی با استفاده از ابزار کتابخانه خواهد بود.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی - مشارکت سیاسی - شیعیان - خاورمیانه.

آینده گفتمان سیاسی - فرهنگی شیعی در جغرافیای سیاسی - فرهنگی، محلی - جهانی

محمدعلی توانا، دکترای اندیشه سیاسی (استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یزد)

گفتمان سیاسی - فرهنگی شیعی (که با پیروزی انقلاب اسلامی ایران (1979م) به نیروی سیاسی و فرهنگی تأثیرگذاری در مناسبات منطقه ای و جهانی بدل شده است) چه سرنوشتی را تجربه خواهد نمود؟ آیا این گفتمان در آینده قدرتی بیش از این خواهد یافت یا این که توسط سایر گفتمان ها به حاشیه رانده خواهد شد و به محاق فراموشی خواهد رفت؟ این ها پرسش هایی است که مقاله حاضر تلاش می کند بدان ها پاسخ گوید. برای این منظور ابتدا به

ص: 77

نقش آفرینی سیاسی شهرهای مقدس شیعی (با تأکید بر شهر مشهد)

دکتر هادی اعظمی، استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

مهدی شفیعی نیا، دانشجوی کارشناسی ارشد

جایگاه شهرهای مقدس شیعی، جایگاهی بنیادی برای جهان اسلام می باشد. این شهرها بعنوان مراکز ارتباط با دیگر نقاط شیعی دنیا، می توانند در قالب یک مرکز فرهنگی و دینی نقش والایی را در ایجاد ارتباط بین شیعیان به طور اخص و بین مسلمانان بطور اعم ایفا کنند. جنبه های مختلف ارتباطی می تواند شامل انتقال مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... شیعه در بین مسلمانان جهان باشد. در میان این شهرها می توان از شهر مشهد به عنوان یکی از شهرهای مقدس شیعی یاد کرد که قابلیت های فراوانی برای ارتباطات جهان اسلام دارا می باشد؛ زیرا وقتی صحبت از تمدن اسلامی می شود، می گویند که

ص: 78

عوامل همگرایی و واگرایی میان ملت ها و کشورهای شیعی

دکتر هادی اعظمی، عضو هیأت علمی، دانشگاه فردوسی مشهد

مهدی محمدزاده، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

معصومه ورزدار، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

معصومه نادی، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

یکی از موضوعات و مباحث مهم در جغرافیای سیاسی، بحث همگرایی و واگرایی گروه های قومی و مذهبی می باشد. جهان اسلام به عنوان منطقه حساس ژئوپلیتیکی، دارای گروه های مذهبی متعددی است که همواره زمینه را برای دخالت قدرت های منطقه ای و جهانی فراهم می آورد. شیعیان، از جمله مهم ترین گروه های مذهبی می باشند که مرکز ثقل جغرافیایی آنان در کشورهای خاورمیانه و خلیج فارس می باشد. این کشورها مهم ترین منابع انرژی جهان را در اختیار داشته و از منظر ژئوپلیتیک، ژئواستراتژی، ژئواکونومی و ژئوکالچر از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند. با این حال شیعیان به جز در ایران و عراق و تا حدودی لبنان نتوانسته اند در عرصه ی فعالیت های سیاسی و ایفای نقش مؤثر در سیاست و حکومت کشورها، حضور فعالی داشته باشند. با وجود تأثیرگذاری این منطقه حساس در روابط قدرت، همواره

ص: 79

ژئوپلیتیک شیعه فرصت یا تهدید

دکتر زهرا پیشگاهی فرد، دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

هادی اعظمی، استادیار گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

حجت مهکویی، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

فاطمه رسولی پور، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

نقش

حساس اسلام در صحنه سیاست بین المللی باعث شده که موقعیت ژئوپلتیک کشورهایی که تمام یا اکثریت جمعیت آن ها مسلمان هستند، در نگرشی مجدد ارزیابی شوند. این امر در جایی اهمیت خاص می یابد که پیوستگی جغرافیایی و جایگاه خاص و ویژه ی این

حیطه از جهان به لحاظ دسترسی به عظیم ترین منابع نفتی خود نمایی می کند و مقوله ای به نام جهان اسلام را مطرح می سازد؛ در این چهارچوب، موقعیت حساس ژئوپلیتیک جهان اسلام و جمعیت بیش از یک میلیارد نفری مسلمانان در جهان، صاحب نظران و سیاست مداران غرب را وادار ساخته تا در حوزه ی ژئوپلیتیک، به اسلام، خصوصاً عنصر تشیع بپردازند. صرف نظر از تعارض آموزه های شیعه با مدرنیته ی غرب، موقعیت جغرافیایی آنان نیز در یک الگوی رقابتی با منافع جهان صنعتی می باشد. بنابراین بیش از پیش، حساسیت این کشورها را برانگیخته

ص: 80

تأثیرات اجتماعی - فرهنگی نهاد وقف در حفظ و تحکیم پایگاه تشیع در خاور ایران

(نمونه موردی موقوفات استان خراسان جنوبی)

دکتر مفید شاطری

دکتر عمران راستی، استادیار گروه جغرافیای دانشگاه بیرجند

نهاد وقف در فرهنگ تشیع از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اهمیت نهاد وقف از جنبه های مختلف جامعه شناختی، اقتصادی و فرهنگی می تواند مورد بررسی قرار گیرد. در این پژوهش که به کمک شیوه اسنادی و با رویکرد تاریخی تهیه شده، سعی بر این بوده تا تأثیرات اجتماعی و فرهنگی وقف در دو بخش؛ اثرات مستقیم و غیر مستقیم مورد کنکاش قرار گیرد. نتایج بازخوانی اولیه اسناد مربوطه بیانگر آن است که بر خلاف سایر مذاهب، در فرهنگ تشیع تنوع کارکردی بسیاری در مصارف موقوفات دیده می شود که به پشتوانه مالی همین موقوفات ضمن داشتن تأثیرات مستقیم در حوزه های متعدد از جمله در حوزه بیان و نشر معارف دینی، به انسجام اجتماعی و همگرایی بیشتر در بین مردم به خصوص در جامعه تشیع منطقه خاوری ایران، کمک مؤثری نموده است. نهاد وقف همچنین با تحکیم، تثبیت و تقویت پایگاه های تشیع از جمله مساجد، حسینیه ها، مراسم مذهبی از قبیل عزاداری و مدارس علوم دینی در خاور ایران به افزایش قلمرو مؤثر ملی در دوره حکومت های شیعی و حفظ و تقویت قلمروهای ژئوپلیتیکی و ایدئوپلیتیکی تشیع انجامیده است.

واژگان کلیدی: نهاد وقف، پایگاه های تشیع، ژئوپلیتیک شیعه، خاور ایران.

ص: 81

شیعه و ژئوپولتیک مقاومت

دکتر احمد دوست محمدی، مدیر گروه مطالعات منطقه ای دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

میثم ابوالقاسمی، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا دانشگاه تهران

امیر جعفری، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا دانشگاه تهران

منطقه مسلمان نشین خاورمیانه و شمال آفریقا، یا به تعبیر امروزی خاورمیانه اسلامی، از منظر ژئوپولتیک و استراتژیک در طول تاریخ، همواره از اهمیت و جایگاه منحصر به فردی نزد قدرت های برتر جهان برخوردار بوده است. این منطقه حساس و تعیین کننده، در طول حدود یکصد سال اخیر، یعنی از پایان جنگ جهانی اول و شکست و تجزیه امپراطوری عظیم عثمانی، تا قبل از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در ایران، تقریباً به طور کامل تحت انقیاد و سلطه مجموعه تمدنی غرب به رهبری آمریکا و کنترل و نظارت شبکه جهانی و جهنمی صهیونیسم قرار داشت. پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری مرجعیت شیعه و آموزه های ظلم ستیز و حیات بخش شیعه، این سلطه ظالمانه و غارتگرانه غرب را بر منطقه برای اولین بار به چالش کشید، و ایران با پیروزی و موفقیت های شگفت انگیز و سرنوشت ساز در همه عرصه های رویارویی با جبهه استکباری غرب، به الگوی مقاومت، سربلندی و بالندگی در میان مردم مسلمان منطقه، اعم از شیعه و سنی، تبدیل گردید. ثمره این مقاومت و موفقیت ابتدا در پیدایش و پیروزی خیره کننده مقاومت در لبنان و سپس سرزمین های اشغالی فلسطین، به بار نشست و امروز، با پیرایش و پویایی بیداری اسلامی در منطقه، موج قدرتمند مقاومت، با مرکزیت جمهوری اسلامی ایران، جبهه ای به گستردگی از مصر، تونس، سوریه، عراق تا عربستان، بحرین، یمن و دیگر کشورهای منطقه را تحت تأثیر قرار داده و جبهه استکباری غرب را به عقب نشینی وادار کرده است.

در این مقاله برآن هستیم تا نقش تشیع و شیعیان را در شکل گیری ژئوپولتیک مقاومت در منطقه خاورمیانه اسلامی مورد بررسی و کنکاش قرار دهیم. فرضیه اصلی، این است که آموزه های شیعی، با مرکزیت و محوریت جمهوری اسلامی، نقش تعیین کننده و اصلی را در پیدایش و برپایی ژئوپولتیک مقاومت در منطقه ایفا کرده است.

واژگان کلیدی: خاورمیانه اسلامی، تشیع، ژئوپولتیک، جبهه مقاومت، بیداری اسلامی.

ص: 82

پیدایش مزارها در ری و کارکردهای سیاسی آن ها

دکتر حبیب الله فصیحی، دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری

ایجاد آرامگاه بر روی مدفن پیشوایان و بزرگان از زمان پیش از اسلام و در میان ملل مختلف رایج بوده است. جنبه ای از مهرورزی به بستگان و خویشاوندان پیامبر اسلام| که در قرآن به آن اشاره شده ایجاد و بزرگداشت مرقدهای آنان است. در این میان عشق و محبت شیعیان نسبت به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام موجب گردیده که در پرتو دستورات شریعت، در بلاد شیعه بر ایجاد مقابر و حرم ها و زیارت آن ها اهتمام وافر مبذول گردد. از این رو ری به عنوان یکی از نخستین پایگاه های تشیع در ایران، واجد زیارتگاه های زیادی از این مقوله گردیده است. این اماکن مقدس گذشته از تأثیرات مذهبی، فرهنگی، عمرانی، اقتصادی و روانی و اجتماعی از جنبه سیاسی نیز کارساز و نقش آفرین بوده اند. در این میان استفاده از سنت بست نشینی در امامزاده ها برای حق خواهی در برابر حاکمان جور که نمونه های فراوانی از آن در دوره حکومت قاجار اتفاق افتاده، قابل ذکر است. آمیختگی سیاست با مذهب موجب گردیده که آستانه حضرت عبدالعظیم علیه السلام به صورت گرانیگاه مبارزات سیاسی بر ضد رژیم گذشته نیز عملکرد داشته باشد.

واژگان کلیدی: ری، تشیّع، بارگاه، کارکرد سیاسی، بست نشینی، گرانیگاه مبارزه.

نقش سلسله زندیه در ترویج فرهنگ تشیع و توسعه کالبدی شهر شیراز

دکتر علی اکبر نجفی کانی، استادیار گروه جغرافیای دانشگاه گلستان

رضا بارگاهی، کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه گلستان

محیط زندگی هر انسان برآیندی از نوع اندیشه و جهان بینی اوست؛ به طور مثال ما نمی توانیم بدون فهم ظرایف اندیشه هندو به راز معماری پرپیچ و خم معابدشان پی ببریم. فرهنگ شیعه که به قول «هنری کربن» جلوه گاه اسلام ایران است بر تمامی جلوه های زندگی ایرانی از جمله معماری و شهرسازی به ویژه بعد از دوران صفویه تأثیرگذار بوده است. شهر شیراز به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی از دیرباز یکی از مهم ترین شهرها در عالم اسلام بوده و بیشترین میزان رشد و توسعه را در دوره «زندیه» به دست می آورد. فرهنگ شیعی که گفتمان مسلط دوره زندیه است بر توسعه شهری و ساخت شهر شیراز بیشترین تأثیرات را به جای گذاشته است، به نوعی که این دوره را از دیگر دوران متمایز می سازد.

تحقیق

حاضر به صورت توصیفی - تحلیلی، تأثیر سلسله زندیه بر ترویج فرهنگ تشیع را در کشور ایران به ویژه شهر شیراز که به عنوان پایتخت زندیان محسوب می شد از یک سو و تأثیر سلسله مذکور بر توسعه فضایی و کالبدی اسلامی - شیعی شهر را از سوی دیگر مورد بحث و بررسی قرار می دهد. با توجه به این که در عصر اشاره شده نمادهای اسلامی و شیعی زیادی از قبیل دروازه قرآن، مساجد و تکایای مختلف، بازار و حمام وکیل، قلعه کریم خانی و... با معماری اسلامی بنا گردید، به نظر می رسد زندیان بر توسعه تفکر اسلامی و شیعی و متعاقب آن توسعه فضایی شهر شیراز بسیار تأثیرگذار بوده اند.

واژگان کلیدی: جغرافیا، شیعه، فرهنگ، توسعه کالبدی، زندیه، شیراز، برنامه ریزی شهری.

ص: 85

همگرایی و واگرایی درمیان ملت ها و کشورهای شیعی با تأکید بر ایران و عراق

دکتر محمدرضا علم، دانشیارگروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

دکتر سعید ملکی، استادیارگروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز

اقدس حاتمی، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید چمران اهواز

در دنیایی که روند جهانی شدن در آن سرعت چشم گیری دارد، روند منطقه گرایی بسیار با اهمیت است؛ زیرا روابط درون منطقه ای می تواند تسهیل کننده روند جهانی شدن باشد. عراق به عنوان یک واقعیت پایدار با مجموعه ویژگی های ژئوپلتیکی سرزمینی، قومی، مذهبی، فرهنگی و اقتصادی تعریف مشخصی در منافع ملی ایران داشته و جایگاه خاصی در سیاست خارجی ایران دارا می باشد. سرنگونی صدام زمینه حضور شیعیان و خروج آن ها از انزوا را فراهم ساخت، از آن زمان شیعیان در عرصه سیاسی - اجتماعی به شدت فعال شده اند. این مقاله در پی پاسخ گویی به این پرسش است که آیا تغییر در ساختار سیاسی عراق از متمرکز به فدرالیسم برای امنیت ملی ایران یک فرصت است یا تهدید. به نظر می رسد که ایران با در نظر گرفتن منافع ملی و با اتخاذ استراتژی کارآمد خواهد توانست تهدیدات را به فرصت ها تبدیل نماید.

واژگان کلیدی: همگرایی، واگرایی، شیعیان، ایران و عراق، امنیت ملی، استراتژی.

تحلیل ژئوپلتیکی روابط دو کشور صدر جهان تشیّع: بازنمایی تقابل ژئوپلتیک شیعه با هژمونی آمریکا در منطقه استراتژیک قفقاز جنوبی

زهرا پیشگاهی فرد، دانشیار گروه جغرافیای دانشگاه تهران

سید محمد عیسی نژاد، دانشجوی کارشناسی ارشد

فاطمه بشیریان، دانشیار دانشگاه تهران و مشاور ریاست دانشگاه آزاد در امور زنان

سید عباس حسینی داورانی، دانشجوی کارشناسی ارشد

از میان 57 کشور عضو سازمان همکاری اسلامی، تنها چند کشور دارای اکثریَت نسبی شیعه می باشند. از این بین تنها در دو کشور ج. ا. ایران و ج. آذربایجان هم اکثریَت و هم حکومت در دست شیعیان است. متأسّفانه علی رغم پیشینه تاریخی و اشتراکات فراوان، روابط دو کشور، به طور شایسته ای توسعه نیافته است. هرچند که موقعیت ژئوپلتیکی و جاذبه های ایدئولوژیکی آذربایجان در قفقاز، توجَه به این کشور را برای تهران اجتناب ناپذیر کرده است. بعد از فروپاشی شوروی، آمریکا که خود را در عرصه جهان یکه تاز می دید؛ خواهان ایفای نقشی فعّال در اقمار شوروی سابق بود و البتّه تمایل این کشورها به غرب و بالأخص آمریکا این نفوذ را تسهیل می نمود. در بین این کشورها حضور آمریکا در ج. آذربایجان بر روابط ایران با این جمهوری تأثیرات منفی داشته است به همین سبب رقابت و قلمروخواهی دو طرف در جمهوری آذربایجان اصطکاک شدیدی ایجاد کرده است.

واژگان کلیدی: ژئوپلتیک شیعه، ج. ا. ایران، ج. آذربایجان، قفقاز جنوبی، آمریکا.

ژئوپلتیک جهان تشیع فرصت ها و چالش ها

حجت ا... جهانی

امروزه ژئوپلتیک هر منطقه جغرافیایی به عنوان یکی از مؤلفه های مهم و تأثیر گذار در ارزش گذاری امنیتی و بین المللی آن منطقه مد نظر بوده و اهمیت این مؤلفه (موقعیت ژئوپلتیک) تا آنجاست که نوع نگرش ها و دیدگاه های تصمیم گیرندگان جهانی را به مقدار زیادی تحت تأثیر خود قرار داده و در واقع همین مؤلفه است که در یک منطقه موجب فرصت آفرینی، در یک مکان عامل بروز چالش و یا در محلی دیگر عامل ایجاد توامان این دو وضعیت می گردد. یکی از این مناطق حساس، منطقه ژئوپلتیکی خاورمیانه است که بخش نسبتاً وسیعی از این منطقه حساس به سبب باورهای خاص ساکنان آن به اعتقادات مذهبی شیعی از اهمیت مضاعف ژئوپلتیکی برخوردار شده است. مناطق شیعی جهان که عمده آن ها در جنوب غرب آسیا و در حد فاصل دریای مدیترانه تا مرزهای شرقی فلات ایران گسترش یافته از گذشته های دور تاکنون همیشه کانون بحران و آبستن چالش ها و فرصت های مختلف بوده که این وضعیت در یک قرن اخیر به سبب نمایان تر شدن اعتقادات مذهبی شیعیان حالت ویژه ای به خود گرفته است، به طوری که بررسی ژئوپلتیک منطقه بدون مد نظر داشتن مؤلفه تشیع عملاً نتیجه محاسبات را با اشتباه همراه خواهد ساخت.

لذا در این مقاله تلاش داریم تا با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و به استناد اطلاعات مبتنی بر روش کتابخانه ای به تشریح وضعیت ژئوپلتیکی مناطق شیعه نشین خاورمیانه پرداخته و با تبیین و تشریح فرصت ها و چالش های این منطقه که بسیاری از آن ها ریشه در اعتقادات شیعی دارد، در پایان این فرضیه که بسیاری از چالش ها و فرصت های مناطق شیعه نشین ناشی از موقعیت ژئوپلتیکی آمیخته با اعتقادات مذهبی است را به صورت مستند

ص: 93

نقش و تأثیر حزب الله لبنان در تحولات اخیر منطقه و گسترش بیداری اسلامی

ستار آهنین جان، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

حزب الله لبنان به عنوان یک جریان شیعی معارض با غرب و با اهداف روشنی که برگرفته از نگاه جمهوری اسلامی ایران و اندیشه سیاسی بنیانگذار آن حضرت امام خمینی رحمه الله می باشد پایه گذاری شده است. مقاومت حزب الله در منطقه نزدیک به سه دهه است که شکل گرفته و این مقاومت تأثیرات زیادی را هم در عرصه داخلی لبنان و هم در سطح منطقه ای و جهانی برای امت اسلامی و عربی به وجود آورده است، که از جمله آن ها می توان به تحولات اخیر منطقه و موج گسترش بیداری اسلامی اشاره کرد. نقش و تأثیری که حزب الله لبنان در تحولات اخیر منطقه و موج گسترش بیداری اسلامی ایفا نموده است سخت افزاری نیست بلکه متأثر از فکر، اندیشه و عمل است که حزب الله لبنان در صحنه نشان داده است. مهم ترین تأثیراتی که حزب الله لبنان در تحولات اخیر خاورمیانه و گسترش بیداری اسلامی ایفا نموده است و این پژوهش سعی در تبیین و واکاوی آن ها دارد عبارتند از: 1. تأثیر روانی حزب الله لبنان در شکل گیری این خیزش ها 2. دومین تحول ناشی از تأثیر حزب الله، نگاه کثرت گرا و جهان شمولی است که حزب الله لبنان و مقاومت اسلامی برای ایده مقاومت و مبارزه ارائه می دهد. 3. نوع اعتراض و سازماندهی که به صورت مسالمت آمیز حزب الله لبنان بارها آن را در صحنه های مختلف به نمایش گذاشته است، که در واقع برگرفته از انقلاب اسلامی ایران بوده است. 4. قاطعیت و عدم تسلیم در مقابل دشمن 5. عملیات روانی تحت عنوان جنگ روانی و اهمیت تبلیغات و اطلاع رسانی 6. درس عزت و کرامت که حزب الله از آزادی جنوب لبنان به کل منطقه آموخت.

واژگان کلیدی: حزب الله لبنان، بیداری اسلامی، جریان شیعی، تحولات منطقه.

ص: 94

بررسی نقش شهرهای اسلامی در شکل گیری ژئوپلیتیک شیعه

(مطالعه موردی: شهر قم)

محمدهادی پوینده، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

حسین محمدیان، دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی

ژئوپلیتیک عبارت است از اندرکنش های جغرافیا، سیاست و قدرت. به عبارت دیگر ژئوپلیتیک به مطالعه الگوهای رقابتی، فرصت ها و ابزارهای رقابت آمیز، انگیزه های رقابت، کارکردهای مکان و فضا در شکل دهی به فرایندهای رقابت و تأثیر آن بر فراز و فرود قدرت می پردازد. ژئوپلیتیک شیعه را نیز می توان به مفهوم امتداد جغرافیای سیاسی حوزه نفوذ ایدئولوژی شیعه و نقش آفرینی آن در کشورهای مختلف در نظر گرفت. به عبارت دیگر شکل گیری یک ایدئولوژی خاص معمولاً از مکان ها و نقاط خاصی شروع شده و به سایر مکان ها امتداد می یابد. بر این اساس در طول تاریخ مکان ها و فضاهای شهری خاصی وجود داشته اند که نقش مهمی در انتشار و توزیع یک ایدئولوژی خاص ایفا نموده اند. شهر قم نیز به عنوان یک شهر اسلامی - شیعی از زمان شکل گیری خود نقش مهمی در این زمینه ایفا نموده است.

در این مقاله با روش تحقیق توصیفی - تحلیلی به بررسی نقش شهر قم در شکل گیری و تقویت ژئوپلیتیک شیعه در سطح جهانی خواهیم پرداخت.

واژگان کلیدی: شهرهای اسلامی، ژئوپلیتیک شیعه، ایدئولوژی، قم.

ص: 95

نگرانی های غرب از جایگاه ایران در ژئوپلتیک شیعه

سجاد مرادی نیا، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

حمیده مومنی، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

ایرج حاتمی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام علی علیه السلام

با توجه به موقیعت ژئوپلیتیکی کشور شیعه نشین ایران در خاورمیانه، نگرانی های زیادی در غرب راجع به اندیشه ی شیعه به وجود آمده است که می توان براساس رابطه متقابل ساختار (موقعیت ژئوپلیتیکی شیعیان) و کارگزار (ایدئولوژی انقلابی تشیع) و تأثیر آن بر منافع غرب در منطقه تحلیل و بررسی کرد. در واقع غرب از سویی از موقعیت ژئوپلیتیکی کشور شیعه ایران، به عنوان یک ساختار که قسمت اعظم منابع نفتی خاورمیانه را در اختیار دارد نگران است، و هم از ایدئولوژی انقلابی تشیع، به عنوان یک کارگزار، که همواره بر عدالت تأکید داشته است. همین امر ضرورت انجام این تحقیق را به خوبی نشان می دهد؛ چون با توجه به همین مسائل، برخی از جریان های منطقه ای و بین المللی با طرح موضوع شکل گیری هلال شیعی و خطرهای ناشی از آن، سعی دارند یک نزاع فرقه ای و سیاسی را در خاورمیانه به وجود آورند تا از این طریق بتوانند تغییرات بنیادینی در منطقه به وجود آورده و نفوذ ایران را در حوزه سیاسی و عمومی کاهش دهند. این تحقیق با روشی توصیفی - تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی نگاشته شده است و به این نتیجه رسیده که ایران در مرکز دنیای شیعه می تواند با رفتار سنجیده، بر سازماندهی مناسبات منطقه ای به نحوی اثر گذارد که تعامل مؤثر و سازنده با قدرت های فرامنطقه ای و همزمان فاصله گرفتن از افراطی گری تسنن، ژئوپلیتیک شیعه را کاربردی تر نموده و آن را محور صلح و ثبات منطقه ای قرار دهد.

واژگان کلیدی: ژئوپلتیک شیعه، هلال شیعی، ایران، غرب.

ص: 96

تنش های مذهبی در روابط دو جانبه ایران و افغانستان

(با تأکید بر شیعیان)

سعید جمال، دانشجوی کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

عبدالعظیم شهرکی، دانشجوی کارشناس ارشد حقوق عمومی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان

معصومه دهمرده، کارشناس ارشد علوم سیاسی

رقابت گروه های مختلف با مذاهب گوناگون در یک کشور همواره می تواند یکی از کانون های چالش برانگیز در یک کشور و یا بین کشور با کشور دیگر باشد. مذهب در افغانستان نیز یکی از عوامل ناامنی در این کشور بوده است. تنش های مذهبی به ویژه بین شیعه و سنی یا شیعه با دیگر مذاهب در افغانستان، پیامدهایی را برای ایران در برداشته است. عامل مذهب، همواره در مناسبات ایران و افغانستان ایفای نقش کرده است. هزاره های شیعه مذهب، همواره زیر فشار حکومت های پشتون سنی مذهب، متوجه ایران بوده اند. دست کم در دو مقطع عامل مذهب پر رنگ تر از سایر عوامل بوده است؛ یکی سیاست مذهبی دوران «امیر عبدالرحمان خان» که شیعیان افغانستان به شدت تحت فشار قرار گرفته، دیگری دوره طالبان که باز هم عامل مذهب، برای مردم افغانستان مشکل ساز شد. در این دو دوره، ایران درگیر مشکل افغانستان بود. هزاره ها و خاوری های سیستان و خراسان را می توان بقایای مهاجران هزاره ای دانست که هر وقت تحت فشار قرار داشتند راه ایران را در پیش می گرفته اند. ایران به اقلیت شیعه هزاره و در حد گسترده تر به جبهه متحد شمال و جمعیت اسلامی «برهان الدین ربانی» و «اسماعیل خان» در هرات نظر مثبت داشت. بنابراین، ایران خواسته یا ناخواسته درگیر بحران افغانستان شده است. انتظار شیعیان از ایران برای حمایت مادی و معنوی در مناسبات ایران و افغانستان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. افغانستان و ایران نسبت به سرنوشت گروه ها و جمعیت های سنی و شیعه در کشورهای یکدیگر حساسند. حساسیت ایران به عنوان تنها دولت شیعی جهان از بین 61 کشور اسلامی در قبال مسلمانان شیعه به ویژه در کشورهای همجوار قابل درک است. در مقاله حاضر، در صدد آن هستیم که با روش توصیفی - تحلیلی به شناسایی، بررسی و تحلیل جایگاه شیعیان در دو کشور ایران و افغانستان بپردازیم.

واژگان کلیدی: ایران، افغانستان، مذهب، تشیع، طالبان.

ص: 97

اطلس اقلیت های مسلمان در جهان

وضعیت اقلیت مسلمان در بلغارستان

ضحی ربانی، دانشجوی دکترای روابط بین الملل، پژوهشگر مرکز مطالعات بین المللی دینی

بیش از 10 تا 12 درصد از جمعیت 8 میلیون نفری بلغارستان را مسلمانان تشکیل می دهند که این درصد نسبت به سایر کشورهای اروپای شرقی و غربی بالاترین درصد اقلیت مسلمان

ص: 98

موقعیت اقتصادی و ژئو اکونومیک شیعیان در بریتانیا

محمد جواد بختیاری، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات بریتانیا دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران

انگلستان به عنوان کشوری منفعل در مسائل جهانی و با جمعیت قابل توجهی از گروه های مختلف دینی و مذهبی همواره از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است.

مسلمانان حدود 3/3 درصد از جمعیت شصت میلیونی بریتانیا را تشکیل می دهند و با توجه به این که اسلام دومین دین بزرگ در انگلستان به شمار می رود و شیعیان دومین گروه بزرگ مسلمان آن کشور را تشکیل می دهند، بنابرین موقعیت قابل تاملی در این کشور دارا

ص: 100

انقلاب اسلامی ایران، ژئوپولیتیک شیعه و بیداری اسلامی

(با تأکید بر نگاه علمی - رسانه ای کشورهای آلمانی زبان)

محمد زارعی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات کشورهای آلمانی زبان دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران

مقاومت و ایستادگی ایران اسلامی و حرکت رو به پیش اندیشه مردم سالاری دینی و مکمل بودن جمهوریت و اسلامیت که در اندیشه شیعه از آن به عنوان امتزاج دین و سیاست نام برده می شود، افزون بر اثبات نظریه «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی»، سبب شد این اندیشه در بین ملت های زیر ظلم مانند افغانستان، لبنان و فلسطین، عراق و در سال های اخیر به طور عموم بیداری اسلامی و بهارعربی به گفتمان غالبی تحت عنوان مقاومت و آزادی تبدیل شود.

بیداری اسلامی به عنوان یک پدیده متأثر از نهضت فکری جمهوری اسلامی در عصر امروز در قالب یک جنبش اجتماعی و سازمانی رخ نموده است. این جریان در عرضه منازعات سیاسی

ص: 101

(اطلس اقلیت های مسلمان در جهان) بازخوانی وضعیت مسلمانی در قلب اروپا؛ بوشنیاک ها از گذشته تا حال

میثم میرهادی، پژوهشگر مسایل بالکان، مدیر رادیو بوسنی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، پژوهشگر مرکز مطالعات بین المللی دینی

کشور بوسنی و هرزگوین یکی از کشورهای شبه جزیره بالکان در اروپاست که جمعیت قابل توجهی از مسلمانان را در خود جای داده است. این کشور به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خود از یک سو و حضور مسلمانان در آن - که بوشنیاک ها نامیده می شوند - از سوی دیگر یکی از کشورهایی است که همواره در سطر اول اخبار جهان قرار داشته است هرچند به دلیل اعمال سیاست های خاص جامعه جهانی چند صباحی است حساسیت های پیشین در

ص: 102

اطلس اقلیت های مسلمان در جهان

(اقلیت مسلمان در سوئیس)

خاتون مهربخش - دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی پردیس قم دانشگاه تهران، پژوهشگر مرکز مطالعات بین المللی دینی

«سوئیس» کشوری در اروپای غربی است که در بین کشورهای آلمان، فرانسه، اتریش و لیختن اشتاین محصور شده و از 26 ایالت تشکیل شده است که «کانتون» خوانده می شوند. این کشور تاکنون به اتحادیه اروپا نپیوسته است، بنابراین بسیاری از مهاجران مسلمان و غیرمسلمان به راحتی نمی توانند به این کشور وارد شوند. حضور مسلمانان در دهه های 1950 و 1960 اغلب به صورت حضور دیپلمات های بین المللی و جهانگردان ثروتمند عربستان سعودی در ژنو بود. مهاجرت مسلمانان در دهه 1970 آغاز شد و در دهه های 1980 و 1990 افزایش یافت. اسلام، طی سه دهه گذشته، پیوسته به عنوان قدرتمندترین اجتماع مذهبی غیر مسیحی در سوئیس

ص: 103

اقلیت مسلمان در یونان

خاتون مهربخش، دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی پردیس قم دانشگاه تهران

پژوهشگر مرکز مطالعات بین المللی دینی

یونان در جنوب شرقی اروپا و جنوب شبه جزیره بالکان قرار گرفته است که تمدنی طولانی دارد و به عنوان مهد تمدن مغرب زمین و خاستگاه دموکراسی، فلسفه غرب، بازی های المپیک، علوم سیاسی و نمایشنامه نویسی شناخته می شود. این کشور از شمال با آلبانی، مقدونیه و بلغارستان و از شرق با ترکیه دارای مرز مشترک زمینی است.

یونان کشوری توسعه یافته و یکی از اعضای اتحادیه اروپا است که در سال 1981 میلادی به عضویت آن درآمد. حکومت آن دموکرات و بر پایه مجلس است. رئیس حکومت رئیس جمهور است که با رأی اعضای مجلس برای دوره ای پنج ساله انتخاب می شود. رئیس دولت نخست

ص: 104

شیعیان روسیه

علی افضلی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات روسیه

فتح الله سالمی، لیسانس مترجمی زبان روسی

کشور روسیه به عنوان وسیع ترین کشور جهان جمعیتی بالغ بر 20 ملیون مسلمان را در خود جای داده و دین اسلام بعد از مسیحیت ارتودکس دومین دین رایج در این کشور می باشد. از این تعداد مسلمان حدود 3 ملیون آن مذهب شیعه دارند که به صورت پراکنده در روسیه ساکن می باشند. در این تحقیق سعی می کنیم به این سوالات پاسخ دهیم که شیعیان روسیه در چه مناطقی ساکن هستند؟ ریشه تاریخی آن ها از کجاست؟ برخورد حکومت و دیگر مذاهب با آن ها چگونه است؟ و چه ارتباطی بین آن ها و دیگر شیعیان جهان به ویژه شیعیان ایران وجود دارد؟ نوع تحقیق توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی (ترجیحا منابع روسی) خواهد بود.

واژگان کلیدی: مذهب شیعه، شیعیان روسیه.

اطلس اقلیت های مسلمان در جهان

(اقلیت مسلمانان در کانادا)

علی جعفری، پژوهشگر و دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران، پژوهشگر مرکز مطالعات بین المللی دینی

نرگس سادات اصفا، دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه اصفهان

کانادا کشوری است که بسیاری از ملیت های موجود در جهان در آن دیده می شود. این کشور برای هزاران سال، محل اسکان گروه های متنوع قومی و فرهنگی متفاوت بوده است که این روند تا به امروز ادامه دارد. تقریباً یک پنجم جمعیت کانادا در خارج از آن متولد شده اند. پایین بودن تراکم جمعیتی و زمینه های اقتصادی فراوان و متنوع در این کشور، موجب تشویق دولت مردان برای افزایش تعداد مهاجران شده است. از طرف دیگر، شرایط مناسب شغلی، رفاهی و تحصیلی کانادا، افراد را به مهاجرت به این کشور راغب کرده است. حداقل سه موج مهاجرت عمده پیرامون اقلیت مسلمانان کانادا وجود دارد که هر کدام از دلایل مهاجرت و تنوع ملیتی متفاوتی برخوردار هستند. از این روی هرکدام از این موج های مهاجرتی، مسائل، موضوعات و دغدغه های مربوط به خود را دارند. در نتیجه گروه ها و نسل های مختلف کانادایی، ممکن است نظرات متفاوتی درباره وظایف و اعمال دینی داشته باشند. به طور کلی مهاجران که اکثریت نیز هستند، در فهم و درک خویش از اسلام نسبت مسلمانانی که متولد کانادا می باشند، کمتر سازگاری و انعطاف نشان می دهند. مسلمانان کانادا ناگزیرند برای ادامه ی حیات فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی خود در جامعه ی سکولار کانادا، خود را با نظام حقوقی آن تطبیق دهند. از آنجا که نظام حقوقی کانادا ماهیتی سکولار و غیر مذهبی دارد مسلمانان بنا به درجه ی اعتقاد خود به آموزه های اسلامی با چالش های متنوعی روبرو شده اند. چالشی

که با محیط جدید دارند، نه تنها توسط اشخاص و خانواده ها بلکه به طور کلی، به وسیله اجتماع مسلمانان نیز درک می شود.

بر اساس پیش بینی ها، جامعه کانادا در سال های آتی، شاهد افزایش تعداد مسلمانان خواهد بود که تبعات این موضوع، سیاست مداران این کشور را حساس کرده است. بعد از حادثه یازده سپتامبر، نحوه ی تعامل جامعه و دولت کانادا با اقلیت مسلمان، ابعاد تازه تر و گسترده تری یافته است. با وجود این، بسیاری از مسلمانان کانادایی بر این

ص: 109

تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر جایگاه شیعیان منطقه خاورمیانه

(عربستان، عراق، بحرین، ترکیه، پاکستان و افغانستان)

غلامرضا ابراهیم آبادی، پژوهشگر مسائل سیاسی - اجتماعی، فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد علوم سیاسی از دانشگاه تربیت مدرس

انقلاب اسلامی ایران یکی از بزرگ ترین حوادث نیمه دوم قرن بیستم می باشد که نه تنها سرنوشت ایران را تغییر داد، بلکه تشیع را از حالت یک مذهب صرف خارج کرده و به یک پدیده دارای بار سیاسی و ژئوپلیتیک مبدل ساخت.

انقلاب ایران نقطه ی عطفی در احیای هویت دینی شیعیان و حتی در نگاهی کلی تر، هویت دینی مسلمانان پدید آورد و تشیع و اسلام را در قلب حوادث و اخبار جهانی قرار داد. این انقلاب، با ارائه ی الگویی عملی برای کلیه ی جنبش های اسلامی در سرتاسر جهان، خیزش های متعدد اسلامی را در اقصی نقاط جهان در پی داشت به طوری که جزو عوامل مهم و تأثیرگذار در پیش برد روند بیداری و آگاهی مسلمانان و افزایش فعالیت های مؤثر اسلامی در جوامع مسلمانان در عصر حاضر محسوب می گردد، اما به نظر می رسد به دلیل ایفای نقش اسلام شیعی به عنوان ایدئولوژی و اصلی ترین عامل پیروزی، این انقلاب ضمن انگیزش و ایمان آوردن مجدد جهان اسلام به آیین تشیع، بیشترین تأثیر را بر جمعیت های شیعی کشورهای همسایه ی منطقه که از نظر مذهبی احساس سنخیت و قرابت بیشتری با تشیع در

ص: 110

اطلس اقلیت های مسلمان در جهان

(اقلیت مسلمان در روسیه)

فرناز علی جانی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات روسیه دانشگاه تهران

این مقاله با هدف بررسی وضعیت عمومی اقلیت های مسلمان روسیه و با تأکید بر اقلیت شیعه نگاشته شده است. در این مقاله، پس از آن که کلیاتی درباره کشوری فدراسیون روسیه، جمعیت، حکومت، فرهنگ و ادیان آن کشور آورده شده است به مباحث کلی چون وضعیت آماری و جمعیت مسلمانان به ویژه شیعیان، وضعیت اجتماعی و آموزشی، وضعیت فرهنگی و مراکز اسلامی روسیه پرداخته شده است. در ذیل مبحث وضعیت مسلمانان روسیه به لحاظ وضعیت آماری و جمعیت مسلمانان به ویژه شیعیان، مباحثی چون تاریخ ورود اسلام به روسیه، جمعیت مسلمانان و تغییرات آن، توزیع پراکندگی مسلمانان در استان ها، ترکیب جمعیتی به تفکیک ملیت، و فِرق و مذاهب اسلامی در روسیه مورد بررسی قرار گرفته است. هم چنین مباحثی چون وضعیت آموزشی و میزان تحصیلات مسلمانان، وضعیت بهداشتی زندگی آنان، نرخ بیکاری و مشاغلی که عمدتاً مسلمان به آن ها اشتغال دارند، مسلمانان و دولت و چالش های مربوط به آن مانند اسلام هراسی، حضور مسلمانان در فعالیت های اجتماعی و سیاسی و احزاب، آزادی های دینی مسلمانان در آموزش اسلام در مدارس و در فعالیت رسانه ای و چاپ نشریات اسلامی در ذیل مبحث کلی وضعیت اجتماعی و آموزشی مورد بررسی قرار گرفته است. برای بررسی وضعیت فرهنگی مسلمانان روسیه، مباحثی مانند رواج آداب و رسوم اسلامی، توجه به تهیه و مصرف غذاهای حلال، حجاب بانوان مسلمان و فعالیت های اجتماعی آنان، وضیعیت دینی و اجتماعی جوانان مسلمان، همگرایی مسلمانان و ایجاد اتحادیه های مشترک فرهنگی برای کار مشترک و برنامه ریزی مشترک در حوزه های سیاسی و فرهنگی، حضور مسلمانان در مساجد، بحث اختلافات مذهبی و قومی مسلمان با یک دیگر، همگرایی مسلمانان با جامعه، تغییرات در مذهب مسلمانان، رابطه با نهادهای مسیحی و ادیان دیگر تحت بررسی قرار گرفته است. هم چنین برای بررسی مراکز اسلامی روسیه، مساجد، مؤسسات و سازمان های اسلامی این کشور مورد بررسی قرار گرفته است.

ص: 112

ژئوپلیتیک شیعه و بیداری اسلامی: بررسی تغییرات سامانه نظم منطقه ای

سعید ساسانیان، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای گرایش خاورمیانه

پیروان مکتب فرانفکورت اگرچه مستقیماً در حوزه ژئوپلیتیک ورود پیدا نکردند اما مباحث نظری آنان توانست دست مایه ای برای طرح ریزی ژئوپلیتیک انتقادی یا مقاومت شود. در این شکل نوین از مفهوم ژئوپلیتیک، تقابل با گفتمان رسمی و غالب مبنا قرار می گیرد. بر این اساس می توان تلقی ای از ژئوپلیتیک ارائه داد که برخلاف نظریات مکان محور کلاسیک، فضا محور باشند. بر اساس این قرائت، تز هلال شیعی که مبتنی بر مکان ارائه شده است، توسعه مفهومی می یابد و با محوریت «مقاومت»، قابلیت معنایی بیشتری در خاورمیانه خواهد داشت. بیداری اسلامی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از آن جا که مبتنی بر عامل «مقاومت» در مقابل هژمون ملی و منطقه ای در ابعاد مختلف شکل گرفته است، باعث رشد کمی و کیفی این عامل در میان شیعیان شده است. این مسأله در کنار قرابت های گفتمانی مقاومت محور میان شیعیان و اهل تسنن، منجر به تغییر نظم منطقه ای گردیده است. این مقاله مبتنی بر فهم انتقادی از ژئوپلیتیک شیعه، در پی پاسخ به این سؤال است که بیداری اسلامی چه اثری بر ژئوپلیتیک انتقادی شیعه گذارده و این اثر، چه تغییراتی را در نظم منطقه ای حاصل نموده است. فرضیه ی مقاله بر این اساس استوار است که بیداری اسلامی موجب رشد کمی و کیفی گفتمان مقاومت شده و نظم سیستمی منطقه خاورمیانه اعم از چارچوب کارکردی، الگوهای رفتاری و ساماندهی الگوهای رفتاری در این منطقه را برهم زده است. چارچوب مفهومی در نظر گرفته شده برای اثبات فرضیه، مبتنی بر نگرش سیستمی به مطالعات منطقه ای و هم چنین ژئوپلیتیک انتقادی می باشد.

واژگان کلیدی: بیداری اسلامی، ژئوپلیتیک شیعه، ژئوپلیتیک انتقادی، نظم منطقه ای.

ص: 113

ژئوپلتیک انتقادی و شیعیان: نقدی بر رویکردهای سنتی در مورد ژئوپلتیک شیعه

محسن عسکریان، کارشناسی ارشد دیپلماسی و سازمان های بین المللی - دانشکده روابط بین الملل وزارت امورخارجه

سعید صالحیان، کارشناسی ارشد جغرافیا - دانشگاه شهید بهشتی

اساس همه نظریات ژئوپلیتیک قدرت است. مکیندر به عنوان واضع نظریه ی انگلیسی ژئوپلیتیک، در رقابت با قدرت های دیگر و در مسیر زمینه سازی برای موازنه قوا، هارتلند را مطرح ساخت. هاسوفر و راتزل، چارچوب نظری ژئوپلیتیک آلمانی را بر فضای حیاتی و کارکردی استوار ساختند تا خوی قدرت طلبانه ی آلمان را ارضا نمایند و کوهن در نظریه آمریکایی ژئوپلیتیک، بر حوزه های استراتژیک بازیگران تأکید کرد که باعث نقش دهی به مناطق ژئوپلیتیک می گشتند. همه این نظریات سنتی، بر عنصر مکان و مرزهای جغرافیایی به عنوان عوامل کلیدی در فهم مناطق ژئوپلیتیک اصرار داشتند؛ چرا که مبنای آنان را رئالیسم تشکیل می داد. اما از زمانی که هویت به عنوان عاملی کلیدی در تعیین معادلات امنیتی و همگرایی و واگرایی بازیگران روابط بین الملل مطرح گشت، نظریات سنتی کمتر توان توجیه برخی مسائل را یافتند. ژئوپلیتیک انتقادی به عنوان نظریه ای نسبتاً جدید که توانسته است خود را براساس مؤلفه های حاکم میان بازیگران روابط بین الملل، نظام مند سازد، چارچوبی مناسب برای فهم ژئوپلیتیکی جدید، به دور از عناصر سختی هم چون مرز و مکان ایجاد کرده است. بر این اساس فهم برخی از موضوعات، بدون توجه به بعضی مسائلی که طبق نظریات سنتی غیرمرتبط می نمودند، امری ناقص خواهد بود. در ژئوپلیتیک انتقادی بیشتر از آن که بر عنصر مرز و مکان و بازیگران رسمی تأکید شود، بر گفتمان های نزدیک به یکدیگر نه در یک مکان خاص که در فضایی عام (که دیگر مرز در آن معنای قبلی را ندارد) تبیین می شود. از منظر زئوپلیتیک انتقادی، استراتژی قدرت همیشه نیازمند به کارگیری فضا و به همین سبب گفتمان می باشد. از سوی دیگر برخلاف ژئوپلیتیک سنتی، مناطق از نگاه ژئوپلیتیک انتقادی یک فرض محسوب نمی شوند؛ بلکه مبتنی بر گفتمان های حاکم میان نخبگان شکل می گیرند. به نظر می رسد ژئوپلیتیک شیعه اگرچه قابلیت تبیین با نظریات سنتی را دارد اما ژئوپلیتیک انتقادی چارچوبی دقیق تر و مبتنی بر نزدیکی های فرهنگی و اجتماعی را مهیا می سازد که می توان براساس آن به تغییرات جدید ناشی از

ص: 114

تأثیرات متقابل ژئوپلتیک شیعه و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

سیدحمید سیدجعفری کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

پنج قرن پس از استفاده سیاسی شاه اسماعیل صفوی از مذهب شیعه و اعلام آن به عنوان مذهب رسمی ایران و جلوگیری از گسترش امپراطوری عثمانی به شرق جهان اسلام از این طریق، ژئوپلتیک شیعه بار دیگر با ارائه ی طرح هلال شیعی از سوی کشورهایی مانند اردن موضوعیت پیدا کرد. به استناد این نظریه کشورهای لبنان، سوریه، عراق، بحرین، ایران، افغانستان، پاکستان و هندوستان کمربندی را تشکیل می دهند که مهم ترین فضای فعالیت شیعی در جهان بوده و تقویت آن خطری برای غرب و حکومت های سنی مذهب منطقه تلقی می گردد. بیداری اسلامی، تحولات بحرین و اعتراضات شیعیان در برخی کشورهای عرب این تصور را شکل داده که افق های ارائه شده توسط انقلاب اسلامی ایران در حال الگو شدن برای شیعیان منطقه است و چنان چه سیاست خارجی ایران به نحو ماهرانه ای تنظیم گردد می تواند علاوه بر ارتقای موقعیت ژئوپلتیکی شیعیان منطقه با استفاده از پتانسیل موجود میان آن ها، گام های بلندی را نیز در جهت نیل به آرمان های سیاسی خود بردارد. البته نباید فراموش کرد که این احتمال هم وجود دارد که طرح مسئله ی ژئوپلیتیک شیعه حربه ای برای پیش برد منافع غرب و کشورهای عربی منطقه باشد که هر از چند گاهی با دامن زدن به آن سعی در بزرگ نمایی خطر شیعه در منطقه و به تبع آن ایران هراسی دارد.

در این مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با رویکردی واقعی سعی شده تا به بررسی تأثیر و تأثر موقعیت ژئوپلتیکی شیعیان منطقه و سیاست خارجی ج. ا. ا پرداخته شود. در پایان مشخص گردید با توجه به نقش مهم و تأثیر گذار ایران در تجمیع و

ص: 118

تلاقی ژئوپلتیک شیعه، ژئواکونومی انرژی و نگرانی غرب

سید محمد موسوی، روزان، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی

زهرا بخشی، دکترای دانشگاه پیام نور تهران

جایگاه اسلام و در روندی تکمیل کننده ی جایگاه شیعیان در ژئوپلتیک در حال بازتعریف است. اگر ژئوپلتیک را مطالعه ی اثرگذاری عوامل جغرافیایی در تصمیم گیری صاحبان قدرت بدانیم، این هویت دینی است که نقش تعیین کننده ای در پدیده های ژئوپلتیک دارد. انقلاب اسلامی ایران نقش ایدئولوژی تشیع را در نظام بین الملل به عنوان الگویی قابل تقلید برای مسلمانان مطرح کرد و غرب را به چالش کشید، اما نگرش صرف به چالش های ایدئولوژیک به مثابه عامل جدید قدرت گمراه کننده خواهد بود؛ چرا که بخش وسیعی از شیعیان در کانون ژئواکونومی انرژی قرار دارند و این موضوع باعث دوچندان شدن نگرانی غرب است. گرایش های کاملاً متفاوتی در نگرش به ژئوپلتیک وجود دارد که این مقاله ارزیابی این رابطه را مورد هدف قرار داده است.

واژگان کلیدی: ژئوپلتیک شیعه، انقلاب اسلامی، ژئواکونومی انرژی، کشورهای غربی.

ص: 119

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و تأثیر آن بر ژئوپلتیک شیعه در منطقه خاورمیانه

سید احمد موسوی، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی اگرچه ایران به عنوان کشوری شیعی شناخته می شد، اما همچون کشورهای منطقه دارای حکومتی سکیولار بود و اسلام و مذهب تشیع، علی رغم تأکید بر آن در قانون اساسی مشروطه، جایگاهی در ساختار و عملکرد سیاسی کشور نداشت. سیاست خارجی کشور نیز در دوران نظام بین المللی دوقطبی، در بلوک غرب به رهبری امریکا قرار داشت و حکومت پهلوی متحد استراتژیک امریکا در منطقه محسوب می شد. به علاوه رژیم پهلوی اگرچه به صورت «دوژور» رژیم صهیونیستی را به رسمیت نشناخته بود، اما روابط سیاسی و اقتصادی گسترده ای با این رژیم داشت و آن را به صورت «دوفاکتو» پذیرفته بود.

با پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی و قانون اساسی بر مبنای قرآن، سنت و اصول مذهب تشیع، سیاست خارجی کشور نیز دچار تغییرات اساسی و استراتژیک شد. جمهوری اسلامی با تأکید بر شعار «نه شرقی نه غربی»، به مخالفت با دو ابرقدرت پرداخت و سیاست خارجی مستقل و مبتنی بر عدم تعهد را در پیش گرفت. در قانون اساسی نیز بر تشکیل امّت واحده اسلامی، نفی وابستگی و سلطه گری و سلطه پذیری و حمایت از همه ی مظلومان و مستضعفان جهان، به ویژه مسلمانان تأکید شد. سیاست خارجی کشور نیز در راستای حمایت از مظلومان جهان، به ویژه مسلمانان و شیعیان و جنبش های اسلامی و شیعی قرار گرفت.

پیروزی انقلاب اسلامی و استراتژی سیاست خارجی آن، با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپلتیک ایران در منطقه، تأثیرات زیادی را بر تحولات منطقه، به ویژه کشورهای دارای جمعیت شیعه گذاشت و جنبش های مختلفی در منطقه شکل گرفت که از انقلاب اسلامی تأثیر پذیرفته و خواهان تغییر وضع موجود در کشورهایشان و مبارزه با رژیم صهیونیستی بودند. اگرچه کشورهای منطقه و قدرت های جهانی با همه ی توان سعی کردند از تأثیرات آن جلوگیری کنند.

در این مقاله سعی خواهد شد تأثیر سیاست خارجی ایران بر منطقه خاورمیانه، به خصوص کشورهای دارای جمعیت شیعه و جنبش های شیعی بررسی شود.

ص: 120

چالش های قلمروی شیعیان در مرزهای شرقی ایران

سید سلمان حسینی، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

وجود تنوع قومی و مذهبی در کشورهای مختلف جهان اغلب به عنوان عاملی در جهت کاهش همبستگی ملی کشورها یاد می شود، کشور ایران هم دارای اقوام و مذاهب مختلف می باشد که این امر خود باعث کاهش وحدت ملی شده است با توجه به اهمیت فوق العاده ی موضوع مورد بررسی و لزوم واکاوی دقیق مسئله که اهمیت آن از مسائل منطقه ای و فرامنطقه ای شیعه برای جمهوری اسلامی ایران حیاتی تر می باشد؛ پژوهش حاضر در پاسخ به این سؤال بنا شده است که چالش های قلمروی شیعیان در مرزهای شرقی ایران در رابطه با چه مسائلی می باشد؟ که با توجه به بررسی اسنادی - میدانی در این خصوص راهکارهایی چند ارائه گردیده است. واکاوی تحقیق با استفاده از نظرات کارشناسان محلی و ملی، پرسش نامه، مصاحبه و در تحلیل آماری؛ از نرم افزار spss استفاده شده است که نتایج تحقیق به صورت کلی ما را به این یقین رسانده که قلمرو شیعیان در مرزهای شرقی ایران حالت انقباضی پیدا کرده و ما با کاهش حوزه ی قلمروی شیعیان در شرق روبرو هستیم که باتوجه به استقرار دولت شیعی در ایران با انجام سیاست های خاص به خصوص به صورت نرم و برخی راهکارهای دیگر مانع این امر شود. نتایج این مقاله تحقیقی می تواند برای محققین، کارشناسان و مسئولین به خصوص در حوزه امنیتی مفید باشد. قسمت اعظم این مقاله مستخرج از پایان نامه کارشناسی ارشد نویسنده می باشد.

واژگان کلیدی: شیعه، شیعیان، قلمرو، اهل سنت، مرزهای شرقی ایران، مذهب.

ص: 121

ایران: ام القرای جهان تشیع

سید محمدرضا موسوی، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبایی

حسنعلی توتی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

خضر خدیری، دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

از سال 1357 با پیروزی انقلاب اسلامی، قدرت منطقه ای ایران سیاست ویژه و جدیدی را پیش گرفت. ایران داعیه ی رهبری جهانی انقلاب اسلامی در مبارزه با استکبار جهانی داشت و می خواست این مبارزه را در هیأت یک «اتحادیه ی شیعی» علم کند. هر چند جمهوری اسلامی ایران خواستار وحدت همه ی مسلمانان جهان برای حمایت مستضعفان و مبارزه با مستکبران بود، اما در عمل، به علت برخوردهای شدیدی که بین سیاست خارجی ایران با کشورهای عرب، که غالباً انقلاب اسلامی را یک تهدید ایدئولوژیکی تلقی می کنند، ایجاد شد و جهت گیری آرمان های انقلاب اسلامی به سمت ایجاد یک اتحادیه ی شیعی مسجل گردید. هدف این اتحادیه نه تنها ایجاد هماهنگی میان جوامع شیعی، بلکه استقرار اسلام شیعی در جهان اسلام و قصد اسلامی شدن عمومی جهان بود. در واقع، ایمان آوردن مجدد جهان اسلام به تشیع و خیزش شیعیان در قالب جنبش های اسلامی به معنای اعاده ی اسلام واقعی همراه با پویایی، اخلاص و قدرت انقلابی و متعرض نسبت به تمام نظام های اجتماعی و سیاسی و به منظور اسلامی شدن عمومی جهان است.

به عبارت دیگر، با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، در سایه ی ایدئولوژی انقلاب تشیع، ایران پایگاه مهمی برای جهان تشیع به شمار می آید و از جنبه های گوناگون، می تواند راهی برای تغذیه ی شیعیان نقاط دیگر جهان باشد.

واژگان کلیدی: ایران، انقلاب اسلامی، ام القرا، جهان تشیع، قدرت منطقه ای.

ص: 122

ژئوپلیتیک شیعه؛

(چالش ها و فرصت ها)

سیدمحمدرضا موسوی، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبایی

محمد شمس الدین عبدالهی نژاد، کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه تهران

سجاد احمدیان، کارشناسی ارشد علوم سیاسی داشگاه تهران

جهان اسلام به لحاظ جغرافیایی، وسعت قابل ملاحظه ای از کره ی خاکی را در بر می گیرد. گستره ی آن حدود یازده هزار کیلومتر طول جغرافیایی، از غربی ترین نقطه در شمال افریقا تا جزایر جاوه اندونزی و حدود 6 هزار کیلومتر عرض جغرافیایی، از شمال قزاقستان تا جنوب سودان را در بر می گیرد. جمعیت جهان اسلام براساس برآوردهای خوش بینانه، بیش از یک میلیارد و دویست میلیون نفر می باشد که عمده ی آن ها در گستره پیش گفته در قالب ملیت های مختلف، پیرو دین اسلام هستند. این گستره، دربرگیرنده منطقه اسلام مرکزی و اسلام پیرامونی است. اسلام مرکزی شامل کشورهایی است که در سال های آغازین گسترش اسلام به این دین گرویدند و اسلام پیرامونی، قسمت هایی از جهان اسلام است که در سده های بعدی، اسلام را به عنوان یک آیین آسمانی برای خود انتخاب کردند. علاوه بر این گستره، امروزه مسلمانان در همه ی کشورهای دنیا حضور دارند. جمعیت مسلمانان در برخی کشورهای اروپایی، اگر چه در اقلیت هستند، ولی اقلیتی را تشکیل می دهند که به مثابه ی اکثریت قابل ملاحظه ای می باشند. جهان اسلام، در حال حاضر، دارای مجموعه ای از ویژگی های ژئوپولیتیکی ناهمگون است. از یک سو امکانات فوق العاده مهمی برای هم گرایی منطقه ای و تشکیل نظام منطقه ای با تکیه بر عناصر و آمیزه های بومی دارد و از سوی دیگر با تداوم حضور عوامل واگرا و تقویت آن ها، در دام تقابل درونی و بیرونی افتاده و با وضعیت نامطلوبی رو به رو شده است.

واژگان کلیدی: ژئوپلیتک شیعه، جهان اسلام، فرصت ها، چالش ها.

ص: 123

ایدئولوژی شیعه و حیات خلوت غرب

سید محمدرضا موسوی، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبایی

خضر خدیری، کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

سید قوام الدین فامیل زوارجلالی، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبایی

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران و توفیق اسلام در ایفای نقش ایدئولوژیک برای آن، مذهب و دین به منزله ی عامل جدید قدرت در نظام بین الملل مطرح شد. انقلاب اسلامی با این ایدئولوژی فراملی، ادعای غرب مبنی بر قیادت جوامع بشری را به چالش کشیده است. با این حال، بررسی علل نگرانی غرب از انقلاب اسلامی با رجوع صرف به چالش های ایدئولوژیکی، و نقش مذهب به مثابه ی عامل جدید قدرت، گمراه کننده خواهد بود. به عبارت دیگر، انقلاب اسلامی ایران غرب را با پدیده ای مذهبی مواجه کرد که اگرچه - فی نفسه - جدید نبود و سابقه ی تاریخی بیش از 1400 ساله داشت، اما با شناخت غرب از مسائل بین المللی و برداشت نادرست غربی ها از حرکت های مذهبی به خصوص اسلامی، مطلقاً برای آن ها قابل توجیه نبود و به همین دلیل آن ها را مبهوت و غافل گیر کرد. این پدیده ی جدید، که به نام های گوناگون از جمله «بنیادگرایی اسلامی»، «اصول گرایی اسلام»، «بیداری اسلامی» و «رستاخیز اسلامی» معروف شد، حرکتی مبتنی بر بازگشت به خویشتن خویش و تأکید بر هویت فراموش شده ی اسلامی در جهت برخورد با جوانب متفاوت حیات بشری و در جهت خلاف منافع و اهداف غرب بود. در این نوشتار سعی شده است تا علل نگرانی غرب از انقلاب اسلامی در منطقه در دو سطح تحلیل ایدئولوژیک و ژئوپلتیک مورد توجه قرار گیرد.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، ژئوپلیتیک، ژئوپلیتیک شیعه، تشیع، غرب.

ارزیابی منافع جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در بحران اخیر کشور بحرین

سید محمود حسینی عقدا، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

امروزه خاورمیانه دست خوش تحولاتی شده است که شاهد دگرگونی کلی در منطقه، در قالب خیزش های مردمی و اسلامی هستیم. این رویداد ها زمینه ساز به هم خوردن توازن قوا و ایجاد خلا قدرتی گشته است که هر یک از قدرت های منطقه ای و جهانی در پی حفظ و افزایش منافع و امنیت در قالب نظریه واقع گرایی هستند. در این میان دو کشور جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در نقطه ی بحرانی و شکننده ی بحرین در تقابل با یکدیگر قرار گرفته اند و هرکدام از این کشور ها تفسیر جداگانه ای، از مدیریت بحران در کشور بحرین را بازگو می کنند؛ از یک طرف عربستان سعودی نماینده ی اسلام سلفی، محافظه کار و خواهان حفظ وضع موجود است و حمایت آمریکا را به همراه دارد و از طرف دیگر جمهوری اسلامی ایران نماینده ی اسلام شیعی و خواهان تجدیدنظرطلبی در توازن قوای منطقه ای به نفع خود است.

ص: 125

تحلیل ژئوپلیتیکی منطقه بالکان و حضور اقلیت های شیعی

شهروز فلاحت پیشه، کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی

سعید رضا خلخالی، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز

شبه جزیره ی بالکان به علت موقعیت استراتژیک، ژئوپلیتیک و همین طور جایگاه ویژه درتحولات بین المللی، دارای وزن بالای ژئوپلیتیکی می باشد. این منطقه با دارا بودن تاریخ پر اهمیت و پر فراز و نشیب خود قسمتی از تحولات جهان امروز را مورد توجه قرار داده است. مشابهت های فرهنگی موجود در این منطقه به خصوص در حوزه ی ادیان (مسیحیت و اسلام)، ریشه دار بودن علقه های عمیق دینی، زبانی، فرهنگی، علی رغم تفاوت های نژادی خود از ویژگی های بارز منطقه بالکان می باشد. در بین کشورهای این منطقه، کشور آلبانی به دلیل دارا بودن اکثریت جمعیت مسلمان و عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی، دارای جایگاه ویژه ای می باشد. اگر در گذشته تاریخی آلبانی نگاهی گذرا داشته باشیم خارج از تغییرات وسیعی که در مرزهای جغرافیایی آن طی قرون متمادی، اوایل قرن 20 و چند دهه ی اخیر رخ داده است، این سرزمین مرکز ثقل تجمع گروهی از شیعیان علوی موسوم به بکتاشی می باشد که خارج از

ص: 126

نقش کانونی ایران و انقلاب اسلامی در الهام بخشی و احیاء نقش سیاسی شیعیان جهان

شیدا دیناری، دانشجوی کارشناسی ارشد

دکتر ابوالفتحی، استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه رازی کرمانشاه

انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 هجری شمسی که با مشارکت روحانیون، بازاریان، احزاب سیاسی مخالف، روشنفکران، دانشجویان و مردم عادی انجام پذیرفت، نظام پادشاهی این کشور را سرنگون و زمینه ی روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی به رهبری روحانیون شیعه را فراهم کرد.

متفکران و شخصیت های اسلامی در این انقلاب ضد سلطنتی حضور چشمگیری داشتند و امام خمینی آن را «انقلاب اسلامی» نامیدند. انقلاب اسلامی ایران افزون بر این که تحولی بنیادین در عرصه های فرهنگی سیاسی - اجتماعی انقلابی است (دینی) بر پایه تفکر شیعه بنا شده است که آن را از سایر انقلاب ها متمایز می سازد. لذا به عنوان یک سؤال اساسی می توان پرسید آیا انقلاب ایران که یک انقلاب دینی بر پایه ی تفکر شیعه است تأثیری بر نقش سیاسی شیعیان جهان داشته است؟ انقلاب اسلامی ایران به عنوان پدیده ی مهم قرن بیستم دارای پیامد های زیادی در سطح داخلی، منطقه ای، بین المللی است که از جمله می توان به

ص: 127

ایران و آذربایجان؛ همگرایی یا واگرایی

طاهره دلیران چاپشلو، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

ایران و آذربایجان دو کشوری که بیشترین جمعیت آن ها را شیعیان تشکیل می دهند اما با دو الگوی متفاوت حکومتی یکی بر اساس دین و مذهب و دیگری سکولار است. اما هر دوی این کشورها در پیمان مشترک اکو سعی دارند که بتوانند به یکدیگر نزدیک شوند. اما این پیمان نتوانسته است موجب همگرایی دو کشور شیعی شود پس رو به واگرایی نهاده است. در این مقاله سعی شده است با کمک از روش توصیفی - تحلیلی به این واقعیت پرداخت که این دو کشور چرا نتوانسته اند موجبات همگرایی بیشتری را در خود ایجاد کنند.

واژگان کلیدی: ذهب، سکولار، همگرایی، واگرایی.

ص: 128

انقلاب اسلامی، بیداری سلامی و چالش حقوق شهروندی شیعیان

عارفه محبی، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

انقلاب اسلامی از جمله حوادثی بود که تأثیرات عمیق و ماندگاری در میان شیعیان جهان داشت. در این میان بیداری جوامع شیعه و تلاش آن ها برای برخورداری از حق شهروندی به عنوان یکی از ابتدایی ترین حقوق بشری جایگاه ویژه ای دارد. با توجه به وضعیت ژئوپلتیکی جوامع شیعه این کشورها در اکثر موارد تحت حاکمیت نظام های سیاسی قرار دارند که به جهت دارا بودن منابع عظیم معدنی وابستگی عمیقی به کشور های غربی دارند. علاوه بر وابستگی بسیار شدید، نظام های مزبور از لحاظ سیاسی بسیار اقتدارگرا بوده و حق هرگونه اعلام نظر و زندگی آزادانه تحت قواعد شیعی را در حوزه های مختلف از شیعیان سلب می کنند. در شرایط فعلی با گسترش روند بیداری اسلامی و رسیدن دامنه آن به کشورهایی نظیر عربستان، بحرین و یمن که در آن ها جمعیت قابل توجه شیعه وجود دارد، شاهد سرکوب شدید شیعیان با حمایت کشور های غربی و مخصوصاً آمریکا می باشیم که از موارد واضح حق شهروندی شیعیان در این کشور ها می باشد. با توجه به توضیحاتی که در مورد تأثیر انقلاب اسلامی در مورد احیای حقوق شهروندی و تشدید آن در بیداری اسلامی داده ایم، این سؤال پیش می آید که آیا موقعیت ژئوپلتیکی جوامع شیعه نشین می تواند به عنوان مانعی برای دست یابی به حق تعیین سرنوشت در نظر گرفته شود؟ در پاسخ به این سوال نیز این فرض مطرح می گردد که موقعیت جوامع شیعه به دلیل دارا بودن ارزش ژئوپلتیکی بسیار بالا عاملی برای سلب حق شهروندی از شیعیان می گردد. در این پژوهش با بررسی اسناد بین المللی و بررسی جایگاه حق شهروندی در آن ها به ریشه یابی نقض این حق در کشور های خاورمیانه و رابطه آن با ژئوپلتیک شیعه می پردازیم.

واژگان کلیدی: حق شهروندی، ژئوپلتیک شیعه، بیداری اسلامی، انقلاب اسلامی ایران.

ص: 129

انقلاب اسلامی ایران و فرآیند تسریع سیاسی شدن جهان تشیع

عباس علی بخشی، کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

شیعه در طول تاریخ همواره به عنوان اقلیتی منتقد از وضع موجود در تنگنا و فشار حکومت های وقت بوده است و جز در معدود مواردی تا روی کار آمدن صفویان در ایران حکومت چندان با دوام تشکیل نداده است. اعتقاد شیعه مبنی بر این که حکومت غیرمعصوم علیه السلام غصب و نامشروع است به عنوان مانعی بر سر راه قدرت یابی آن بوده است، اما با روی کار آمدن سلسله ی صفویه در ایران تغییراتی در نظریات علما شیعه مبنی بر همکاری با سلطان عادل روی داد ولی هم چنان حکومت غیر معصوم را قبول نداشت. در جریان انقلاب مشروطه با این که علما نقش مهمی در آن داشتند اما نتوانستند الگوی مورد نظر خود را اجرایی کنند تا این که با زعامت شیعیان به رهبری امام خمینی رحمه الله و طرح نظریه ی ولایت فقیه تحول تازه و مهمی در تاریخ سیاسی تشیع به وقوع پیوست و با پیروزی انقلاب اسلامی به مرحله ی اجرا درآمد. انقلاب اسلامی ایران به عنوان نقطه ی عطفی در تاریخ معاصر جهان تشیع شناخته می شود که توانست الگوی جدیدی در پیوند بین الگوهای مطرح شده تشیع برای حکومت از یک سو و تطبیق با شرایط جدید و همگام با تحولات دموکراسی خواهانه و مردم محوری از سوی دیگر به عنوان نمونه ای برای جوامع شیعه نشین و تکیه گاهی برای آنان گردد. این رویداد مهم باعث شد که در نظریات علما و متفکران سیاسی شیعه در جوامع دیگر تحولی رخ داده و دست به ایده پردازی در چارچوب تفکر شیعه با الگوبرداری از انقلاب اسلامی ایران و نظریه ولایت فقیه بزنند. پژوهش حاضر در پی بررسی تحولات رخ داده در سطح جوامع شیعه نشین و تحرکات سیاسی آن به دنبال وقوع انقلاب اسلامی ایران در بین مردم به طور عام و نخبگان و متفکران آن ها به صورت خاص می باشد. هم چنین می توان جوامع عراق، لبنان، بحرین که اکثریت شیعه هستند و تحولاتی که در عربستان که دارای اقلیت شیعه هستند را مورد بررسی قرار داد.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، ولایت فقیه، جوامع شیعه نشین.

ص: 130

جایگاه انقلاب اسلامی در جهان پسا آمریکائیسم

عباس کشاورز شکری، کارشناس ارشد جامعه شناسی

ابوالفضل اقبالی، استادیار علوم سیاسی دانشگاه شاهد

پس

از جنگ جهانی دوم روابط کشورهای اروپایی با مستعمرات خود دچار دگرگونی شده و به دلایل متعدد، استعمارگران بر آن شدند تا سیاست خود را در برخورد با مستعمرات تغییر دهند و از طریق عوامل و دست نشاندگان خود و با اطمینان از وابستگی کامل حاکمان و پادشاهان، اهداف استعماری خود را دنبال نمایند. وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 مهم ترین موج بیداری اسلامی در قرن بیستم در جهت مبارزه با ظلم و استبداد داخلی و مخالفت با استعمار خارجی بود که از نگاه صاحب نظران در این باره به عنوان مدل بی بدیلی برای جهان اسلام و سایر کشورهای تحت سلطه تلقی گردید. یکی از دغدغه های مهم و اصیل بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران حضرت امام خمینی رحمه الله

همانا معرفی و صدور گفتمان انقلاب اسلامی به سراسر جهان بود که با مطالعه علمی می توان امروزه به آثار کوتاه مدت و درازمدت انقلاب اسلامی در جهان پی برد. امروز پس از گذشت بیش از سی سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حرکت های مردمی در قالب و ماهیت بیداری اسلامی در میان کشورهای عربی منطقه خاورمیانه اسلامی قابل مشاهده است. هدف از این تحقیق آن است تا جایگاه انقلاب اسلامی در این جهانی که به زعم بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران، جهان پسا آمریکائیسم است مورد شناسایی و تبیین قرار گیرد. روش انجام این پژوهش کیفی و از نوع تحلیل تطبیقی تاریخی است. برای گردآوری داده ها از کتاب ها، مقاله ها، اسناد تاریخی و وب سایت های مرتبط با موضوع بهره گرفته شده است.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، بیداری اسلامی، جهان پساآمریکائیسم، خاورمیانه، تمدن اسلامی.

ص: 131

واردات تسلیحات، فقر عمومی و بیداری اسلامی در خاورمیانه

دکتر علی باقری دولت آبادی استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج

علی کرمی دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه یاسوج

منطقه ی خاورمیانه به تنهایی 21 درصد از واردات تسلیحات جهان را در دوره ی زمانی 2004 تا 2008 به خود اختصاص داده است. واردات این حجم عظیم از تسلیحات تحت تأثیر جنگ های مسلحانه فراوان، تنش های متنوع منطقه ای، درآمدهای بالای نفتی، اشغال عراق و افغانستان توسط آمریکا و هراس آفرینی غرب از برنامه ی هسته ای صلح آمیز ایران می باشد. سؤالی که در این پژوهش مطرح می شود این است که واردات تسلیحاتی چه تأثیری بر توسعه نیافتگی و فقر عمومی و در نتیجه بیداری اسلامی در منطقه خاورمیانه داشته است؟ فرضیه ی این پژوهش حاوی دو نکته ی اساسی است؛ اولاً رژیم های منطقه درک درستی از تغییرات مفهوم امنیت در عصر کنونی نظام بین الملل ندارند و نگاه آن ها به امنیت در چارچوب سخت افزاری قرار دارد و ثانیاً این کشورها در برنامه ی امنیتی خود، صرفاً به امنیت خارجی توجه داشته و از امنیت داخلی و اجرای برنامه های توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی غفلت نموده اند. وجود این مسایل با توجه به حضور دین مبین اسلام در میان مردم این کشورها به عنوان الهام بخش مبارزه و قیام در مقاطع گوناگون و نگاه به تجربه موفق این الهام بخشی در ایران روندی را به وجود آورده است که ملت های منطقه با الهام از اسلام مبادرت به حرکات انقلابی از جمله در تونس، مصر، لیبی، بحرین، یمن و اردن نموده اند. این پژوهش با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه ای و اینترنتی و استفاده از روش تحلیلی - تبیینی می کوشد تا تأثیر واردات تسلیحاتی در منطقه خاورمیانه را بر توسعه نیافتگی و فقر عمومی و آغاز بیداری اسلامی در این منطقه تحلیل نماید.

واژگان کلیدی: امنیت، خاورمیانه، واردات تسلیحات، بیداری اسلامی، رژیم های سیاسی.

سبزوار کانون عمده گسترش و استقرار سیاسی مذهب شیعه در شرق کشور

علی رضا حمیدیان، استادیار دانشگاه حکیم سبزواری

به نظر بسیاری از مورخین و محققین، سبزوار یکی از مراکز عمده ی تشیّع در کشور بوه است. برخی این شهر را به همراه قم و کاشان و ری و همدان از نخستین شهرهای شیعه نشین کشور شناخته اند.

این شهر علاوه بر این که به عنوان یک مرکز شیعه نشین از قرون اولیه اسلام قلمداد می شده است، با ایجاد نهضت ملی و شیعی سربداران نقش به سزایی در تحکیم و گسترش جغرافیای سیاسی شیعه در شرق کشور داشته است. نهضت مذکور ضمن آن که بر پشتوانه ی تئوریک فقه و فلسفه و عرفان تشیع متکی بوده، خود به نوعی از جمله جنبش های بیداری ایرانیان علیه تهاجم و استیلای بیگانگان نیز به شمار می رود. هرچند حکومت سربداران حدود نیم قرن بیشتر دوام نیاورد و توسط تیمور ازبک به لحاظ سیاسی از میان رفت، لیکن زمینه های این قیام از طریق نهضت های دیگر شیعی نظیر مرعشیان مازندران و آل کیان استمرار یافته، به گونه ای که در شکل گیری حکومت شیعی صفوی نیز مؤثر واقع گردیده است. در این مقاله سعی بر این است که این کانون سیاسی مورد بازشناسی قرار گرفته و به نقش کلیدی آن در جغرافیای سیاسی کشور پرداخته شود.

واژگان کلیدی: سبزوار، کانون، شیعه.

ص: 136

ویژگی های جغرافیایی مناطق شیعه نشین

علی سرکارگر اردکانی، استادیار دانشگاه امام حسین علیه السلام

محمدحامد یزدانی، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق علیه السلام

عمده ی شیعیان جهان در بین عرض های جغرافیایی 25 درجه ی شمالی الی 45 درجه ی شمالی از خط استوا زندگی می کنند. بخش عمده ای از این منطقه جغرافیایی دارای لحاظ آب و هوایی خشک و نیمه خشک است؛ اما بنا به دلایل مختلف از جمله منابع انرژی عظیم و بازار مصرف، وجود آبراهه و تنگه های آبی مهم جهان، موقعیت های استراتژیکی و ژئواستراتژیک را در خود جای داده است. هم چنین شیعیان از نظر جغرافیایی در جاهایی قرار دارند که اهمیت آن ها فوق العاده استراتژیک است و از نظر ژئوپلیتیکی، این منطقه به خوبی می تواند موازنه قدرت را به نفع یا ضرر قدرت های بزرگ برهم زند. نحوه ی توزیع و پراکندگی جمعیت های شیعی در کشورها، به عنوان پتانسیل از جنبه های مختلف اهمیت دارد. از یک سو زندگی در کنار یکدیگر، به حس مشترک محرومیت زدایی دامن زده و زندگی جمعی، جسارت و شهامت مبارزه را تقویت نموده و نیز در برخی از قلمروهای شیعه نشین و تجمع آنان در مناطق استراتژیک و به ویژه مراکز نفتی، سبب شده نفوذ قابل توجهی در اقتصاد کشورها داشته باشند و این مسأله، از جنبه های مختلف برای شیعه یک پتانسیل و برای دولت ها بحران زاست. ویژگی های جغرافیایی قلمروهای شیعه نشین را می توان از ابعاد مختلفی نظیر قرار گرفتن در مناطق نفتی و استراتژیکی، واقع شدن در مراکز تجاری و پتانسیل های تجاری، نسبت فاصله به پایتخت سیاسی کشور و به لحاظ دوری و نزدیکی به دریا و رودخانه های مهم، که از لحاظ سیاسی اهمیت قابل توجهی دارد، مورد بررسی قرار داد. به لحاظ جغرافیایی، مهم ترین بخش های خلیج فارس در انحصار شیعیان است. این بخش ها هم شامل سواحل شمالی (سواحل ایران) و هم بخش جنوبی است. در بخش جنوب، سواحل عراق، کویت، استان های شرقی عربستان سعودی، سواحل بحرین و قسمت هایی از سواحل قطر و بندر دوبی را در امارات متحده در بر می گیرد و حتی تا سواحل باطنه دریای عمان نیز امتداد می یابد. شیعیان در منطقه ی بسیار حساسی از نظر جغرافیای سیاسی قرار دارند که تمام این پتانسیل های مثبت و منفی تحت تأثیر ویژگی های جغرافیایی به وجود می آید. روش انجام این

ص: 137

نقش و جایگاه مذهبی مشهد در جذب مهاجران شیعه از قفقاز، آسیای میانه تا هندوستان در دوره قاجار

علی نجف زاده، مدرس گروه تاریخ دانشگاه بیرجند

سیاست های مذهبی صفویان باعث توجه ویژه به مشهد شد و آن را به یکی از مهم ترین اماکن مذهبی شیعیان تبدیل کرد. گرایش به زیارت، مجاورت و اقامت در مشهد از دوره ی صفوی افزایش یافت و به تدریج آن را به یکی از مهم ترین شهرهای مذهبی جهان اسلام تبدیل کرد. پراکندگی جغرافیایی و حوزه سکونت شیعیان در دوره ی صفویه تا قفقاز، آسیای میانه و هندوستان گسترش یافته بود و تحولات سیاسی مرزهای شمالی و شرقی ایران در دوره ی قاجار باعث محدودتر و کوچکتر شدن حوزه ی نفوذ سیاسی حکومت شیعی حاکم بر ایران و به تبع آن عقب نشینی از مرزهای سنتی شد. با این عقب نشینی جوامع شیعی خارج از مرزهای ایران در دوره ی قاجار به صورت جزایری در میان ساکنین اهل تسنن درآمدند که روز به روز در تنگنا قرار می گرفتند. شرایط سخت حاکم بر این مناطق و اعمال سیاست های ضد شیعی در قفقاز، آسیای میانه و افغانستان بسیاری از شیعیان را مجبور به مهاجرت و متوجه ایران کرد. جذابیت معنوی و موقعیت مذهبی مشهد باعث شد بسیاری از این مهاجران رهسپار مشهد شوند و پس از مجاورت به ساکنین مقیم تبدیل شوند. در این پژوهش به بررسی مراکز شیعی نشین قفقاز، آسیای میانه، افغانستان تا هندوستان پرداخته می شود. سیاست های مذهبی حکام غیرشیعی و کشمکش ها و تنش های در مناطق شیعه نشین بر مهاجرت شیعیان، علل توجه مهاجران شیعی به مشهد و قابلیت ها و جذابیت های مشهد و سیاست های حکام مشهد و متولیان

ص: 138

ژئوپلیتیک شیعه و تأثیر انقلاب اسلامی بر آن

علیرضا خرم روز، کارشناسی علوم سیاسی دانشگاه بین المللی امام خمینی رحمه الله

پس از به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی ایران و استحکام هرچه بیشتر مبانی اعتقادی با گرایش شیعه اثنی عشری در آن و هم چنین اهمیت ژئوپلیتیک کشور ایران از لحاظ قرار گرفتن در یک منطقه ی حساس به نام خاورمیانه این برآیند را به دست می آورد که قطعاً با توجه به نفوذ ژئوپلیتیکی ایران در مناطق اطراف خود و تأثیرپذیری آن ها از این کشور، این مبانی و اصول اعتقادی به طور اجتناب ناپذیری در منطقه ی خاورمیانه و خلیج فارس تأثیر گذار خواهد بود. آن چه در این مقاله با اتخاذ روش توصیفی - تحلیلی مد نظر است، نگاهی است بر گسترش و عمق ژئوپلیتیک شیعه پس از به ثمررسیدن انقلاب اسلامی ایران و نتایجی که در تحولات منطقه در راستای بسط و گسترش تشیع بر جای گذاشته است.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی ایران، ژئوپلیتیک ایران، ئوپلیتیک شیعه.

اهمیت ژئوپلتیک بحرین در منطقه خاورمیانه

فاطمه رضایی، کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان

سه ویژگی خاص کشور بحرین با مساحت 712 کیلومتر مربعی و جمعیت بیش از یک و نیم میلیونی را از دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس متمایز می نماید و به آن اهمیت دوچندان ژئوپلیتیکی می بخشد: اولین ویژگی ترکیب مذهبی - طایفه ای است که بر خلاف دیگر کشورها، شیعیان در بحرین از اکثریت قابل توجهی برخوردار می باشند در حالی که در بقیه کشورها، شیعیان اقلیت بزرگ آن را به خود اختصاص داده اند. ویژگی دوم فعالیت های سیاسی و حضور مخالفان دربحرین است که یکی از قدیمی ترین تاریخچه مبارزاتی را در میان تمامی کشورهای این منطقه به خود اختصاص داده است. ویژگی سوم حضور بحرین در میان دو کشور بزرگ جهان اسلام به این کشور جایگاهی ژئواستراتژیک و مهم بخشیده، به نحوی که از یک سو با عربستان به عنوان کشور بزرگ اهل تسنن در جهان اسلام و از سوی دیگر با ایران به عنوان کشور بزرگ جهان تشیع در این جهان همسایه است. گرایش این کشور به سوی هر یک از این دو می تواند دامنه ی فعالیت گسترده ای را برای آن کشور در منطقه فراهم کند. همین

ص: 142

نقش شیعه هراسی در تقویت نهضت بیداری اسلامی

فاطمه زهرا قلندری، دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه شاهد تهران

شیعه هراسی که مدت زمانی از ظهور آن نمی گذرد در نتیجه ی دو دنیایِ اسلامی و غیر اسلامی به وجود آمده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که مسأله شیعه هراسی بخشی از برنامه های دیپلماسی آمریکاست و این نشان دهنده ی اهمیت موضوع برای آن ها می باشد. از اهداف غرب در به کارگیری پدیده ی شیعه هراسی می توان به: الف) جلوگیری از شکل گیری ترتیبات امنیتی بومی با توجه به وجود اقلیت های شیعی در برخی کشورها، ب) انعکاس تصاویر مجازی از جنبش های مقاومت شیعی و گزارش های انحرافی، ج) تحریک و تشویق گروه های افراطی سلفی به انجام اقدام های تروریستی علیه شیعیان و د) پیوند زدن تفکرات اهل سنت با وهابیون به منظور ایجاد جنگ فرقه ای میان شیعه و سنی اشاره کرد. این عوامل منجر شده تا خیزش های مردمی خاورمیانه به دنبال رهایی از محدودیت های ماتریالیست غربی باشند و این اعتراضات به خاطر رهایی از دست حاکمان دیکتاتور مآب و وابسته به غرب برپا شده است. نظام سلطه در کنار پروژه ی «اسلام هراسی» در سطح بین المللی، پروژه «شیعه هراسی» را در سطح فرامنطقه ای با هدف تضعیف موج بیداری اسلامی اجرا می کند.

از نتایج تحقیقات چنین به دست آمده که پدیده شیعه هراسی زمینه را برای تقویت

ص: 143

بررسی نقش شیعیان در نهضت بیداری اسلامی و حفظ هویت اسلامی با تاکید بر نهضت بیداری اسلامی در منطقه خاورمیانه

فاطمه زهرا قلندری، دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه شاهد تهران

تحولات اخیر منطقه ی خاورمیانه و خیزش های مردمی علیه نظام های دست نشانده ی استکبار به زعم بسیاری از تحلیل گران نشأت گرفته از نهضت بیداری اسلامی در میان جوامع مسلمان است. این نهضت که بدون رهبری قدرت های غربی هم چون آمریکا صورت گرفته تحولی کاملا مردمی و با رویکردی دینی است. مردمان منطقه خاورمیانه که از نزدیک شاهد این نهضت می باشند به دنبال دموکراسی، مردم سالاری دینی و احیای ارزش هایی اند که در دوران حکومت های گذشته به فراموشی سپرده شده بودند. به رغم وجود تهدیداتی هم چون وهابیت و سلفی گری، تهاجم فرهنگی غرب، محدودیت ها و ممنوعیت های سیاسی، نفوذ نظام سلطه و سکولاریسم، ملاحظات و حساسیت های قومی و مذهبی، فقر فرهنگی مسلمانان، نفوذ صهیونیسم و... نسبت به شیعیان، حضور آنان در این اعتراضات به عنوان طرفداران مذهب شیعه در دین مبین اسلام نشان می دهد که آن ها خواهان رهایی از محدودیت های ماتریالیست غربی بوده و این اعتراضات به خاطر رهایی از دست حاکمان دیکتاتور مآب و وابسته به غرب برگزار شده است. با توجه به حضور شیعیان در این بهار عربی و بیداری اسلامی، باید بیان داشت

ص: 144

بررسی نقش ژئوپلیتیک شیعه در قدرت یابی شیعیان در ساختارهای سیاسی اجتماعی: بررسی مورد عراق و لبنان

فاطمه قربانی، کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

ناهید قمریان، کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

منطقه خاورمیانه متشکل از کشورهای اسلامی می باشد که در اکثر این کشورها قدرت در دست جمعیت اهل تسنن می باشد؛ چنان که در بعضی کشورها در اکثریت و در بعضی در اقلیت هستند، اما قدرت سیاسی را در اختیار دارند و جمعیت اهل تشیع در انزوای سیاسی و اجتماعی بوده اند. این روند مدت هاست که در منطقه حاکم بوده اما طی چند سال اخیر تحولاتی صورت گرفته که در راستای آن جمعیت شیعه نیز خواستار حضور در قدرت و تغییر وضع موجود بوده اند. این خواست در کشورهای مختلف، صورت های گوناگونی به خود گرفته و در بعضی از کشورها مانند شیعیان توانستند به صورت رسمی قدرت را به دست آورده و تشکیل دولت دهند. و در برخی از کشورها مانند لبنان نیز شیعیان توانستند به صورت وزنه ای تأثیرگذار درآیند؛ بطوری که تصمیم سازی بدون توجه به خواست و اراده ی آنان موفقیت آمیز نخواهد بود. رویکرد این نوشتار بر این خواهد بود که نقش شیعیان را در روند قدرت و ساختارهای سیاسی - اجتماعی دو کشور عراق و لبنان بررسی کند که در کشورعراق طی سال ها، اقلیت سنی بر اکثریت شیعه حکومت می کردند و شیعیان در انزوا بودند و در لبنان نیز اقلیت شیعه با شکل گیری حزب الله وارد فرایند قدرت شده بطوری که اینک در سطح بین المللی، بسیاری از دولت -

ص: 145

الگویی روش شناختی برای تخمین وزن شیعیان در منطقه خاورمیانه کنونی

قدیر نصری

نشر شیعه هراسی و نیز حذف سازمان یافته ی شیعیان در مقاطع و مناطق متعدد، برآورد دقیق وزن استراتژیک آنان را ضروری ساخته است. پژوهش حاضر ضمن نقد امنیتی کردن (Securitization) تحولات و تحرکات جاری در مناطق شیعه نشین و نیز با اجتناب از عادی دیدنِ (Routinization) ترویج ادبیات شعیه هراسی در جهان، بر آن است با طرح الگویی آکادمیک به تخمین قابل قبولی از وزن سیاسی - اجتماعی شیعیان مبادرت ورزد.

طبق الگوی پیشنهادی این پژوهش، بلوک تقریباً 200 میلیون نفری شیعه در آسیا را می توان مطابق یازده شاخص سخت و نرم افزاری زیر، مورد سنجش قرار داد:

بخش اول: شاخص های سخت افزاری:

شاخص های سخت افزاری یا ملموس و عینی، نماگرهایی هستند که به راحتی قابل بررسی بوده، کاهش یا افزایش آن ها به تصمیم کارگزاران بستگی دارد. این شاخص ها را می توان به ترتیب زیر برشمرد:

1. تعداد و تراکم جمعیت (جمعیت به عنوان سرباز، شهروند و کارگر)؛

2. عمق استراتژیک و وسعت مناطق شیعه نشین؛

3. منابع طبیعی حیاتی (نفت، گاز، آب و اورانیوم) در مناطق شیعه نشین؛

4. همجوار جغرافیایی و پیوستگی سرزمینی با شیعیان درون و برون مرزی؛

5. برخورداری از حمایت یک یا چند کشور نافذ بین المللی؛

6. فاصله جغرافیایی با اکثریت / مرکز؛

بخش دوم: شاخص های نرم افزاری

این شاخص ها مجموعه ای از قابلیت های تاریخی، فرهنگی و هویتی هستند که ساختارهای

ص: 146

شیعیان گرجستان: مذهب، قومیت و ملیت

مجتبی دمیرچی لو، کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

گرجستان در طول تاریخ در معرض برخورد و تعامل فرهنگ ها، تمدن ها و اقوام مختلفی بوده که بخشی از آثار این امر امروزه در تنوع قومی و مذهبی خود را نمایان می سازد. شیعیان گرجستان

که بزرگ ترین اقلیت مذهبی این کشور محسوب می شوند، با چالش های هویتی

ص: 149

بررسی و تحلیل ساختار فضایی - جغرافیایی مذهب در ایران

معصومه دهمرده، دانش آموخته ارشد علوم سیاسی

دکتر محسن خلیلی، استادیار گروه علوم سیاسی. دانشگاه فردوسی مشهد

منصوره السادات فاطمی، دانش آموخته ارشد علوم سیاسی

سعید جمال، دانشجوی کارشناس ارشد علوم سیاسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

ساختار فضایی - جغرافیایی ملّت ایران از دو بخش به هم پیوسته ی مرکزی و حاشیه ای پدید آمده است. بخش مرکزی، که نسبت به حاشیه و پیرامون خود، فضای گسترده تری از جغرافیای ایران را اشغال می کند و میان اجزای آن پیوند و تجانس نسبی برقرار است، بر کاسه ی فلات ایران و ارتفاعات حاشیه ای آن، یعنی زاگرس و البرز، منطبق است. مردم این بخش از حیث ویژگی ها و خصلت های قومی، زبانی، فرهنگی، مذهبی و فضایی منسجم و همسان اند و در پیکره ی

ص: 150

بررسی نقش کانونی انقلاب اسلامی ایران در احیای بیداری اسلامی مردم مصر در دهه های اخیر

محسن شفیعی سیف آبادی، کارشناس ارشد دانشگاه یزد، پژوهشگر و مدرس دانشگاه

فاطمه فلاح فراغه، کارشناس ارشد دانشگاه یزد، پژوهشگر و مدرس دانشگاه

در این مقاله سعی بر آن شده است تا نقش کانونی انقلاب اسلامی ایران در احیای بیداری اسلامی مردم مصر به خصوص در سه دهه ی اخیر بررسی گردد. در این راستا، سؤال اصلی این پژوهش این است که «انقلاب اسلامی ایران و ماهیت اسلامی آن چه تأثیری بر خیزش های اخیر مصر داشته است؟» جهت پاسخ به سؤال مذکور این فرضیه به آزمون گذاشته می شود که «بیداری اسلامی مصر متأثر از دو عامل خارجی یعنی تأثیرپذیری از ماهیت اسلامی انقلاب اسلامی ایران و داخلی یعنی تحولات درونی خود این کشور بوده است». از این رو، هدف اصلی این تحقیق این است که با

ص: 151

ژئوپولتیک شیعه و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه

دکتر محمد ابوالفتحی، استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه رازی

مجید اسدی، ورمزانی کارشناس ارشد علوم سیاسی

بعد از حادثه 11 سپتامبر و بحران عراق در سال 2003 و ورود عنصر شیعی در ساخت قدرت و سیاست در خاورمیانه، موضوع به کارگیری این عنصر در سیاست خارجی ایران به طور جدی تری مطرح و پیگیری شد. این اقدام منجر به افزایش نقش و نفوذ ایران در سطح منطقه از جمله حضور مؤثر در عراق و لبنان شد. مؤلفه شیعه در صورت پیگیری مستمر و تأکید بر آن، می تواند ایران را به بازیگری فعال در سطح منطقه و جهان تبدیل کند.

کمربند شیعی که از جنوب لبنان، سوریه، عراق، بحرین، ایران به افغانستان و پاکستان می رسد و مهم ترین فضای فعالیت شیعی در جهان است. موقعیت ویژه ای را در اختیار ایران که به عنوان مرکز جهان تشیع مطرح است. قرار می دهد. ایران با به کارگیری این عنصر در سیاست خارجی خود می تواند به عنوان بازیگری فعال در منطقه بدل شود.

واژگان کلیدی: مبانی ژئوپلتیک شیعه، کمربند شیعی، تعاملات منطقه ای، موقعیت استراتژیک شیعیان، فرصت ها، چالش ها.

ص: 152

بررسی نقش شیعه و انقلاب اسلامی در بیداری اسلامی

محمد جنگجو حاجی خواجه لو، کارشناس ارشد جغرافیای نظامی

داوود قبادی، کارشناس زبان انگلیسی

زهرا جنگجو، کارشناس علوم تربیتی

صحبت از بیداری اسلامی است، پدیده ای که در عرصه ی اندیشه و عمل، بخش عظیمی از پویش اندیشه ی اسلامی را به خود اختصاص داده است. سلسله حوادثی که با خودسوزی یک جوان تونسی آغاز شد بعد از گذشت حدود یک سال اکنون در مقیاس وسیعی چون فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و از میان رفتن بلوک شرق در عرصه ی بین المللی قرار گرفته است. به همین ترتیب سیاست مداران و دانش پژوهان حوزه های مختلف علوم اجتماعی اتفاق نظر دارند که در کنار رخدادهایی چون فروپاشی امپراطوری عثمانی، تأسیس رژیم صهیونیستی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نهایتاً حادثه 11 سپتامبر، حوادث یک سال گذشته باید به عنوان نقطه ی عطفی در تاریخ پرفراز و نشیب خاورمیانه معاصر تلقی شود، رویدادهایی که به واسطه ی نتایج و پیامدهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی خود، می تواند منشأ تحولات عظیمی در خاورمیانه قرن بیست و یکم باشد. وقوع انقلاب اسلامی ایران در منطقه پیامدهایی را به دنبال داشت: از جمله این که عوامل مؤثر بر ژئوپلیتیک منطقه را متحول ساخت؛ به طوری که ایدئولوژی اسلام ناب و مفاهیم و آموزه های انقلابی آن، علاوه بر این که رقیبی جدی برای لیبرالیسم غرب محسوب گردید. به عنوان عاملی ژئوپلیتیک، نظر بسیاری از صاحب نظران غربی را به خود جلب نمود. لذا شاید بتوان گفت عنصر تشیع در انقلاب اسلامی ایران و سایر جنبش های شیعی منطقه، سایر عوامل ثابت و متغیر ژئوپلیتیک منطقه را حساس تر و مهم تر کرد. در این مقاله سعی شده است تا به اهمیت ایدئولوژی تشیع، به عنوان یک عنصر مؤثر بر ژئولوپلیتیک شیعه، پرداخته شود؛ امری که مبنای خودآگاهی و بیداری در انقلاب ایران و سایر جنبش های اسلامی منطقه می باشد، هم چنین رویکرد این مقاله از نوع تحقیقی و تحلیلی است.

واژگان کلیدی: بیداری اسلامی، ژئوپلیتیک شیعه، ایدئولوژی، انقلاب اسلامی.

ص: 153

ژئوپولتیک شیعیان افغانستان

محمد حسین خلوصی، کارشناسی ارشد علوم سیاسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

شیعیان افغانستان در نواحی مرکزی این کشور قرار دارند. جغرافیایی سیاسی شیعیان افغانستان متأثر از چهار متغیر است:

1. موقعیت جغرافیایی؛

ص: 154

بررسی نقش اقتصادی جاذبه های گردشگری شیعی شهر اصفهان

محمدحسین سرایی، دانشیار گروه جغرافیا دانشگاه یزد

شیرین مهره کش، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری

فریبا بهرامی

مسافرت کردن همواره در بین مردم به خصوص مردم ایران مرسوم بوده است. این مسافرت ها از دیرباز در ایران گاه به قصد داد و ستد و تجارت و گاه برای سیاحت و گردشگری ولی اکثر مردم به قصد زیارت مسافرت می کردند. وجود عناصر مذهبی در کشورهایی هم چون ایران با مذهب شیعه و اماکن مقدس و متبرکه از جمله مسجد جامع که هسته اولیه شهرها بوده موجب این گونه سفرها می شوند. از میان جاذبه های تاریخی ثبت شده شهر اصفهان 34٪ به جاذبه های مذهبی و مابقی به جاذبه هایی من جمله پل ها، بازارها، حمام ها، خانه ها، کاروانسراها و غیره اختصاص یافته است که حاکی از حائز اهمیت بودن عناصر مذهبی به عنوان جاذبه های گرشگری می باشد. در این پژوهش مهم ترین جاذبه های مذهبی شهر اصفهان از نظر پنج معیار اقتصادی: افزایش درآمد، ایجاد اشتغال، ارزش افزوده قیمت زمین، میزان جذب سرمایه گذاری و میزان سود آوری با همدیگر مقایسه شدند؛ چرا که وجود این عناصر دو نتیجه را در بافت به همراه دارد: یکی این که این عناصر حس تعلق ساکنین به آن عنصر را بالا برده و برای ساکنین محله و هم چنین شهر هویت ساز می گردد و ضریب ماندگاری در محله را افزایش می دهد؛ به علاوه این عناصر موجب رونق صنعت گردشگری در آن شهر می شود. از آنجا که امروزه صنعت گردشگری به عنوان یکی از مؤلفه های توسعه مطرح می شود و در این بین جاذبه های مذهبی به

ص: 155

کنگره های اسلامی، فرصتی برای دفاع از تشیع در جهان اسلام

محمدعلی همتی، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

دکتر سید محمدعلی تقوی، استادیار علوم سیاسی دانشگاه فدردوسی مشهد

در دوران قبل از انقلاب، زمانی که حکومت، تلاش بسیاری برای زدودن دین از عرصه اجتماع داشت، روحانیون ایرانی برای دفاع از تشیع و وفاق با اهل سنت از ابزارهای مختلفی بهره می جستند. آیت الله کاشف الغطاء در سال 1310 شمسی در کنگره ی اسلامی قدس شرکت کرد. آیت الله طالقانی در سال 1331، در کنگره اسلامی در کراچی، در سال 1338 در کنگره اسلامی در قدس و در سال 1340 در کنگره اسلامی قاهره حضور یافت. سید مجتبی نواب صفوی نیز از دیگر روحانیونی است که با سازمان اخوان المسلمین ارتباط برقرار کرد و در کنگره اسلامی در سال

ص: 156

ظرفیت های دیپلماسی عمومی ایران در میان طبقات و جمعیت های شیعی غیرایرانی

محمد علیزاده، دکترای روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

از آن جا که انقلاب اسلامی ایران با ماهیت فرهنگی و مبتنی بر اندیشه دینی و سیاسی شیعه شکل گرفته و دارای رویکرد تبلیغی نسبت به سایر جوامع است، قطعاً دیپلماسی عمومی در جمهوری اسلامی ایران یکی از مهم ترین ابزارهای تحقق اهداف انقلاب این کشور است. در این میان جوامع شیعی دارای بیشترین ظرفیت تأثیرپذیری از دیپلماسی عمومی ایران هستند. این مقاله در صدد است با دسته بندی طبقات و جمعیت های مختلف فکری و اجتماعی شیعیان در جهان، ظرفیت های دیپلماسی عمومی ج. ا. ایران در این جوامع را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی ایران، اندیشه دینی و سیاسی، شیعیان جهان.

ص: 157

مبانی نظری سیاسی شدن و رفتار سیاسی شیعیان

محمد ناصحی، کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

جلیل حبیب پاشا همدانی، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبایی

امروزه بحث اسلام سیاسی به یکی از دامنه دارترین مباحث در حوزه ی علوم سیاسی و روابط بین الملل تبدیل شده است که هر روزه ادبیات زیادی در این رابطه تولید می شود. اگر بخواهیم به تاریخچه ی شکل گیری این بحث در عرصه نظریه پردازی بپردازیم باید به اواخر دهه 1970 برگردیم زمانی که اخرین انقلاب قرن بیستم در خاورمیانه رخ داد و جهانیان را در شوک فرو برد. این انقلاب زمانی روی داد که سیستم دو قطبی بر نظام بین الملل حاکم شده بود و جهان را به دو اردوگاه متخاصم غرب لیبرال و شرق کمونیست تقسیم کرده بود به نحوی که هر رویدادی در عرصه سیاست کشورها رخ می داد یا متأثر از ایدئولوژی لیبرال غربی بود و یا متاثر از ایدئولوژی کمونیست شرقی، اما انقلابی که در سال 1979 در ایران اتفاق افتاد به هیچ کدام از این دو مشرب فکری متمایل نبود بلکه از آبشخور فکری دیگری سیراب می شد که مدت ها پیش از آن اکثر قریب به اتفاق نظریه پردازان شرقی و غربی به ناتوانی آن در بازی قدرت گواهی داده بودند. در انقلاب ایران آن چه که به تحریک و بسیج عمومی علیه نظم مستقر منجر شد مذهب بود. همان عاملی که گمان می رفت در دنیای جدید دیگر هیچ جایگاهی در عرصه ی عمومی نداشته باشد. از اینجا بود که اسلام سیاسی و مذهب شیعه به کانون تحلیل های سیاسی تبدیل شد و از زوایای مختلف مورد واکاوی قرار گرفت. در این راستا سؤالی که در این مقاله قصد داریم به آن پاسخ دهیم این است که چه رابطه ای بین اصول عقاید اسلامی - شیعی و امر سیاسی - اجتماعی وجود دارد که منجر به رفتارهای سیاسی این چنین اثرگذار در جوامع شیعی شده است؟

به نظر نگارندگان این مقاله آنچه که باعث می شود اسلام و بالاخص تشیع بتواند در عرصه قدرت و سیاست اثرگذار ظاهر شود ناشی از اصول و عقاید این مذهب است به این صورت که در تشیع بارها به مسائلی از قبیل: عدالت، حکومت، قدرت و تکلیف سیاسی مومن اشاره شده است. اساساً اسلام به ویژه تشیع دینی است که تنها به آخرت نظر ندارد بلکه در تلاش برای پاسخ گویی به نیازهای اجتماعی - سیاسی مؤمنانش نیز برخاسته است. امر سیاسی در

ص: 159

پارادایم مقاومت و بیداری اسلام در پرتو تحولات شمال آفریقا و خاورمیانه

محمدتقی قزلسفلی، عضو هیات علمی دانشگاه مازندران

سوفی فرخی، کارشناسی ارشد علوم سیاسی

به اعتقاد بسیاری از تحلیل گران و نظریه پردازان انقلاب اسلامی یک نقطه ی عطف در گسست از مبانی تئوریک و عملی توضیح دهنده ی انقلاب ها و جنبش های اجتماعی است. در عین حال رخداد مذکور سرآغاز ورود به یک پارادایم در چالش با نظام بین المللی هم به شمار می رود. هم زمان با وقوع انقلاب اسلامی در عرصه ی عمل، در حوالی سال 1979 دو رویداد سرنوشت ساز در عرصه ی نظریه پردازی نیز رخ داده است. یکی از این دو انتشار کتاب اثرگذار و سرنوشت ساز متفکر فلسطینی الاصل یعنی ادوارد سعید به نام «شرق شناسی» بود که چند ماهی قبل از به فرجام رسیدن انقلاب بهمن 1357 ایران مورد توجه بسیاری قرار گرفت. سعید با این کتاب که البته برخی را نیز عصبانی کرد نه تنها پارادایم مسلط نظریه ی غربی خوانش شرق (از جمله جهان اسلام) را به چالش می کشید بلکه مهم تر با این اثر زمینه ساز جدی مقوله ی مطالعات فرهنگی در عرصه ی علوم اجتماعی شد که مدت ها در حصار نظریه های یک جانبه ی پوزیتیویستی یا مارکسیستی بود. در همان حال در عرصه ی نظریه ی انتقادی کتاب دوران ساز «موقعیت پست مدرن» از فیلسوف معروف فرانسوی ژان فرانسوا لئوتار هم منتشر شد. لئوتار در اثر حاضر به وجهی بینادین و مستدل ضمن توضیح پست مدرنیته به مثابه نفی و نقد فراراویت ها، دوران آن چه هژمونی مدرنیته خوانده می شد را پایان یافته تلقی کرد. بدیهی است پست مدرنیته نیز از یک موقعیت متکثر دفاع می کند که در آن توالی اشکال فرهنگی در مواجهه ی با یکدیگر از ارزش ها و مبانی خود دفاع می کنند.

ص: 160

مطالعه و بررسی شیعه ستیزی عصر معاصر

(مورد: شمال رودخانه ارس)

محمد جنگجو حاجی خواجه لو، فوق لیسانس جغرافیای سیاسی - نظامی دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام

دکتر سید ابراهیم قلی زاده، عضو هیات علمی دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام

وقتی صحبت از وضعیت سیاسی و اجتماعی در جمهوری آذربایجان به میان می آید، به دلیل سیاست های مختلف رژیم این کشور جدیدالتأسیس در تحت فشار قرار دادن دین داران و تضییع حقوق شیعیان که بیش از 80% از جمعیت 95% مسلمان را به خود اختصاص داده اند، بیشتر از هر چیزی اسلام ستیزی یادآور اقدامات رژیم های لائیک آتاتورک و بی دینی کمونیست های سابق است، در کنار این موضوع، احیاء دین و گرایشات رو به افزایش اسلام خواهی در این کشور، نکته ی دیگری است که همراه با فشارهای بیرونی اقدامات سرکوب دولت را به وجود آورده است. مقاله ی حاضر به تبیین احیاءگری تشیع و سرکوب آن ها در ابعاد تخریب مساجد، مبارزه با حجاب و سرکوب مراسمات دینی می پردازد.

ص: 161

انقلاب اسلامی و ژئوپلتیک از منظر غرب و شرق

محمدرضا احمدی یقین کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

تعداد جمعیت مسلمانان بیش از یک میلیارد نفر است که از این جمعیت حدود 30 الی 32 درصد شیعه هستند. انقلاب اسلامی ایران که یک انقلاب شیعی است توانست جهان اسلام را تحت تأثیر قرار داده و برای آن نقش ایدئولوژیکی را ایفا نماید. این انقلاب مذهب و دین را به منزله ی عامل جدید قدرت در نظام بین الملل مطرح نماید. انقلاب اسلامی با این ایدئولوژی فراملی، ادعای غرب مبنی بر سیادت جوامع بشری را به چالش کشیده است. در این نوشتار سعی شده است تا ریشه های تحولات منطقه ای در دو سطح تحلیل ایدئولوژیک و ژئوپلتیک مورد توجه قرار گیرد. با نگاهی به اثرات علایق ژئوپلتیک در رفتار ابرقدرت ها نسبت به ایران تا قبل از انقلاب اسلامی در می یابیم که موقعیت ژئوپلتیک ایران تا این مقطع بیشتر با تأکید بر متغیرهای مطرح در نظریات سنتی ژئوپلتیک، ارزیابی می شد. در این راستا سیاست های آمریکا در منطقه بر مسائل امنیتی تأکید داشتند و ژئوپلتیک منطقه از این جهت که منابع انرژی را برای کشورهای غربی تأمین می کرد، حائز اهمیت بود. در نظریات کلاسیک ژئوپلتیک، تأکید بسیاری بر فاصله، فضا و مرزها شده، ولی در سده ی حاضر، دیگر قدرت نظامی، شاخص قدرت رهبری برای کشورها در صحنه بین المللی نیست؛ زیرا در حال ورود به عصری هستیم که نزاع مستقیم، فرصت بروز نمی یابد و فاکتورها و متغیرهای جدید، روش ما را در ارزیابی موقعیت های ژئوپلتیکی تعیین می کنند. در حال حاضر، توجه به عوامل فرهنگی و اعتقادی در امر ژئوپلتیک، حیطه های دیگری از هم نشینی جغرافیایی را مطرح کرده است. تا پیش از انقلاب اسلامی، دین اسلام تنها یک دین فاقد کارکردهای سیاسی

ص: 162

نقش امام موسی صدر در ارتقای موقعیت سیاسی و اجتماعی شیعیان لبنان

محمدرضا پردلی، کارشناس ارشد دانشگاه زابل

لبنان یکی از کشورهای است که به دلیل وجود گرایش های قومی و مذهبی گوناگون و دخالت های قدرت های خارجی در طی ادوار گذشته، صحنه نابسامانی های سیاسی و اجتماعی بوده است. و در هر دوره از آشوب ها احزاب مختلف لبنانی هر یک به طرقی سعی در کسب قدرت سیاسی می نموده است. احزاب مختلف قومی و مذهبی از طرق مختلف خصوصاً جلب حمایت کشورهای قدرتمند خارجی، در ادوار مختلف از تاریخ لبنان وارد عرصه سیاسی کشور شده و ابراز وجود می کردند. در این میان شیعیان لبنان با وجود این که یکی از پرجمعیت ترین احزاب جامعه بودند، به دلیل عدم حضور رهبر سیاسی قدرتمند و ناکامی در جلب حمایت قدرت خارجی در طی قرون گذشته تا قرن 19 میلادی، از لحاظ سیاسی اکثراً به عنوان یک اقلیت بودند و از سایر طوایف لبنان حقوق کمتری داشتند و به صورت یک قدرت قبیله ای مطرح بودند.

با ورود امام موسی صدر و جمع شدن جمعیت شیعه بر گرد شخصیت فرهمند وی و تلاش او در جهت ورود شیعیان به عرصه سیاسی لبنان و ائتلاف با قدرت های خارجی و ارائه ی

ص: 163

راه کارهای بهبود جایگاه شیعیان چین؛ زمینه ها و چالش ها

محمدرضا دهشیری، دانشیار دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه

حمید سرادار، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه

تشیع در چین مذهب ناشناخته ای است. با این حال عواملی مانند پیروزی انقلاب اسلامی، احیای اسلام گرایی در آسیای مرکزی و فروپاشی شوروی باعث توجه ویژه پژوهشگران به مطالعه ی این مذهب در کشور استراتژیک چین شده است. تاکنون پژوهش های زیادی در مورد فرهنگ و آداب و رسوم شیعیان چین انجام شده است، اما نقش ژئوپلتیکی شیعیان کم تر مورد توجه بوده است. این مقاله سعی دارد به بررسی وزن ژئوپلتیکی شیعیان چین و زمینه ها، موانع و راه کارهای تقویت آن بپردازد. در این راستا ضمن بررسی پراکندگی جمعیتی و فرقه های تشیع، وضعیت کنونی حضور شیعیان در ساختارهای سیاسی - اجتماعی چین بررسی می شود. در ادامه به واکاوی سیاست های دولت چین نسبت به شیعیان در چارچوب حقوق اقلیت ها پرداخته خواهد شد. با توجه به پیشینه ی دیرینه نفوذ فرهنگی - مذهبی تشیع در چین، به نظر می رسد تقویت مبادلات فرهنگی - مذهبی با شیعیان، یکی از مهم ترین راه کاره های افزایش وزن ژئوپلتیکی به شمار می رود.

واژگان کلیدی: شیعیان چین، ژئوپلتیک، مبادلات فرهنگی - مذهبی.

ص: 164

انقلاب اسلامی و ژئوپلیتیک شیعه

محمدرضا لطفی شمامی، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی - واحد رشت

ما در تاریخ شاهد جنبش ها و حرکت های سیاسی فراوانی بوده ایم که دارای آرمان ها و محتوای اسلامی بوده اند. از عصر پیامبر اسلام| تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران از این نوع رویدادها و حرکت های سیاسی - اسلامی بسیار رخ داده است. به راستی این نهضت ها را چگونه باید تفسیر کنیم؟

اولین گام را پیامبر اکرم| با هجرت به مدینه به منظور برقراری نظامات اسلام - در کنار ابلاغ وحی - برداشتند، در تداوم رسالت و نبوت، اقامه ی حجت خدا

بر مردم نیز که یک سنت الهی در هدایت انسان هاست جز با تعیین امام از جانب خدا تحقق نمی پذیرد. بر این اساس تشیع که به معنی راه درست شناخت اسلام - قرآن و سنت - از طریق خاندان پیامبر| و پذیرفتن امامت علی علیه السلام و فرزندان او می باشد هر حکومتی به هر شکل و در هر قالبی را غاصب و ظالم می داند و در طول تاریخ خود، تنها به موضع گیری سیاسی در برابر خلفا و زمام داران جبار زمان اکتفا نکرد بلکه با قیام های خونین، سلسله ی به هم پیوسته ی تاریخ مبارزه ی حق با باطل را تداوم بخشید با بررسی های گذشته این نتیجه به دست می آید که هرگاه به دلیل فساد قدرت سیاسی، استیلای بیگانگان و به مخاطره افتادن اساس دین و اعتقادات مردم و یا به هر دلیل دیگر، آرمان های اسلامی مورد تهدید قرار

ص: 166

ژئوپلیتیک شیعه و سیاست خارجی ایران

محمود نظرنیا، عضو هیأت مدیره جامعه اندیشه وصال مهرگیلان

اگر به مذهب شیعه به مثابه ی یک موضوع ژئوپلیتیکی نگاه کنیم، آنگاه هلال شیعی را در نقشه جهانی مشاهده خواهیم کرد. که بر قدرت و روابط خارجی کشورها در سطح جهان اثرگذار است. در واقع ژئوپلیتیک نقش تعیین کننده در مناسبات خارجی و بین المللی در تمام معادلات و ابعاد داشته و دارد. سیاست خارجی نیز از این مهم مستثنی نبوده و نیست؛ بنابراین ژئوپلیتیک ایران و شیعه عنصری متداوم، پایدار و ساختاری در شکل دادن به رفتار و سیاست خارجی ایران نسبت به سایر بازیگران دارد، و نتیجه این پایداری ژئوپلیتیکی از نوع شیعه این بوده است که ایران همیشه به عنوان یک عامل و سیستم بین المللی و تأثیرگذار مطرح بوده است.

واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک، ژئوپلیتیک شیعه، سیاست خارجی، روابط خارجی، ایران.

ص: 167

جایگاه ایران اسلامی به عنوان ام القری جهان اسلام

مدینه قدیمی فرد، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، رشته حقوق بین الملل

در حوزه ی اندیشه ی سیاسی اسلام، جهان اسلام یک امت واحد است و کشور اسلامی که بتواند با تشکیل حکومت اسلامی سطح رهبری خود را از مرزهای سرزمینی اش فراتر برده و به عنوان محور و رهبر دیگر کشورهای اسلامی مطرح باشد در موقعیت ام القرای جهان اسلام قرار می گیرد. چنان که حضرت امام خمینی رحمه الله حفظ ایران به عنوان ام القرای جهان اسلام را برای حفظ مکتب اسلام ضروری می دانستند. در واقع «ام القری» دکترینی برای تبیین خط مشی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و موقعیت ایران در جهان اسلام است.

طرح نظریه ی ام القری نقطه عطفی در فرآیند اصلاح نگرش در حوزه ی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از آرمان گرایی به واقع گرایی محسوب می گردد و تأکید آن بر رفع نیازها، مشکلات و معضلات داخلی نظام می باشد.

بنابراین با عنایت به وجود امت واحدی اسلامی، اصل شایستگی اسلام مداران برای رهبری جهان اسلام و وجود رهبری حاکم اسلامی، ایران به عنوان ام القری امت اسلام یعنی مرکزیت تصمیم گیری سیاسی مسلمانان مطرح می شود. نقش و جایگاه ایران به عنوان کشوری که جغرافیای سیاسی مستحکمی دارد می تواند دارای فرایند تکاملی قدرت ملی و فراملی و حتی نقش ویژه ای در سطح بین المللی باشد و دیپلماسی پویایی را اتخاذ کند. پس در این راستا ایران باید نقش سیاسی و فرامنطقه ای را به درستی اعمال کند و منافع ملی و مصالح اسلامی را توأم در نظر بگیرد تا در راستای آن سرفصلی را به وجود آورد که ملل مسلمان نیز از آن بهره مند شوند. در این مقاله به شرایط تحقق ام القری و بیان دلایلی که وضعیت ایران را به عنوان ام القری جهان اسلام توجیه می کند می پردازیم.

واژگان کلیدی: ام القری، جهان اسلام، ایران اسلامی، رهبر جهان اسلام.

ص: 168

فرهنگ سیاسی شیعه: الگوی تحولات نوین در ژئوپولیتیک خاورمیانه

احسان معنوی، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

تحولات اخیر در خاورمیانه می تواند مبنای نظری برای تبیین پویش های نوین سیاسی، ژئوپلیتیکی و فرهنگی منطقه خاورمیانه قرار گیرد. موج بیداری اسلامی که هم اکنون جغرافیای سیاسی منطقه را با تحولات شگرف روبرو ساخته است، به زعم ما می تواند الگوی نوینی از کنش سیاسی و فرهنگی فراهم آورد. در حقیقت به نظر ما کهن الگوهای سیاسی و فرهنگی پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 79/57 در منطقه خاورمیانه تدریجاً دچار تحول گشت. انقلاب اسلامی ایران توانست ذهنیت سیاسی مردمان خاورمیانه را با تکانه های معنایی رو به رو سازد؛ به این ترتیب صورت که، جلوه های سنتی سیاست در خاورمیانه، پویش و الگوی های کاملاً متفاوت از تاریخ و ساختار اجتماعیش را تجربه کرد. در این برهه از زمان، ایشان یعنی ملت های خاورمیانه اندک اندک به برکت انقلاب اسلامی و تحولات سیاسی در ایران، ادبیات رفتاری و گفتاری نوینی را تجربه می کردند. این گفتمان نوین در ایران انقلابی ساختار سیاسی و فرهنگی متصلب و انقیادی جهان عرب را عمیقاً به چالش کشید. خصلت الهام بخش انقلاب اسلامی در قالب جنبش های رهایی بخش در منطقه نمود یافت. اما تحولات شگرف تر در سال های بعد، یعنی در میانه ی تابستان 2011 و 2012 روی داد. هم اینک ژئوپولیتیک خاورمیانه در آستانه دگرگونی های بنیادین قرا گرفته است. فرایند هایی که عمیقاً قدرت و سامان سیاسی در خاورمیانه را دست خوش تحول ساخته است. به نظر ما تحولات فوق ابتدا در حوزه ی فرهنگی و معرفتی حادث گشته و سپس توانست زیست سیاسی را دچار تحول کند. یعنی نخست ذهنیت و الگوهای اندیشگی و ایستارهای فرهنگی و سیاسی متحول گشتند و سپس، در حلقه و سطحی دیگر جنبشی در رفتار ها و نمودهای عینی کنش سیاسی مردمان خاورمیانه صورت گرفت. در این مقاله ما بر آنیم ابتدا تحولاتی که در ساحت هویت و الگوهای فرهنگی حادث گشت را تیین کنیم؛ چرا که زیست سیاسی مردمان جهان عرب خاورمیانه ای، ملهم و متأثر از فرهنگ و الگوهای شیعی توانست از فضای انقیادی به فضای انقلابی تبدیل شود. واکاوی خصلت الهام بخش «فرهنگ سیاسی شیعه» و بازنمایی عناصر رهایی بخش در آموزه ها و

ص: 169

ریملند شیعی، و نقش ایران به عنوان نماینده ی تمدن اسلامی در جنگ تمدن ها

احمد نادری، دانشجوی دکترای انسان شناسی سیاسی، دانشگاه فرایه برلین، آلمان

از هالفورد مکیندر تا ساموئل هانتینگتون و زبیگنیو برژینسکی، سنتی یک قرنه از نظریه های غربی در مورد نقش پهنه های جغرافیایی در سیاست بین الملل وجود دارد و این نظریه ها مبنای رفتار قدرت های غربی، از انگلیس و آلمان گرفته تا دوره های متأخر، شوروی و ایالات متحده و اخیراً قدرت های نوظهور منطقه ای بوده است. نکته ی مهم در سیر تحول نظریات ژئوپلیتیکی،گذار از ژئوپلیتیک دولت محور، به ژئوکالچر تمدن محور است و این مسأله، مبنای فکری منازعات جهانی در فضای پس از جنگ سرد تاکنون را تشکیل می دهد.

ص: 170

هنرهای نمایشی در خدمت شهرهای مقدس شیعه و قابلیت های جذب گردشگری

دکتر افشین عموزاده لیچایی، استادیار و عضو هیت علمی دانشگاه گیلان دانشکده معماری و هنر

در هر زمینه ای وقتی سخن از آموزش به میان می آید توجه ویژه ای باید به شیوه ی حساس سازی جامعه نسبت به هنر صورت گیرد. چرا که همه ی هنرها از زبان نمایش گرفته تا یکی از هنرهای نمایشی چون پانتومیم یا هنر دینی چون شمایل گردانی در آشنایی جامعه با مبانی نظری آموزش فعال پیرامون شهرهای شیعه و جذب گردشگری می تواند تأثیر بسزایی داشته باشد.

در این مقاله به بخش های مختلفی چون موارد زیر اشاره خواهد شد.

1. حساس سازی مخاطبان نسبت به تحرک و درک عمیق از عوامل روحی و واکنش های محیطی نسبت به شهرهای شیعه و جذب گردشگری

2. آموزش

اصول آموزشی روان شناسی با شیوه هنر در برابر بی اطلاعی عمومی نسبت به تبلیغ نقش هنر در شهرهای شیعه و جذب گردشگری

3. جذب شهروندان عادی به منظور مشارکت مردمی در همگانی شدن موضوع

4. زبان

هنرها در آگاهی عمومی از امکانات و پتانسیل های موجود در زبان مشترک هنرها

ص: 173

شیعیان و بیداری اسلامی

مرتضی ابراهیمی، دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی

نوع نگاه شیعیان به فلسفه ی سیاسی - اجتماعی و وقوع انقلاب اسلامی در ایران با احیای ارزش های دینی و آرمان های مذهبی، زمینه های حیات دوباره ی معتقدین به نقش بنیادین دین در عرصه ی اجتماعی جوامع لیبرال، التقاطی و سکولار را که همواره به دنبال، حاشیه راندن دین و تعالیم آن بودند، به چالش کشید. موج هایی از بیداری و مقاومت را در میان جوامع اسلامی رقم زده و موجب احیای نقش دین و دین داری از منظر اندیشه ی شیعه گردید. بیداری و آگاهی بخشی از هویت ذاتی تفکر انسان شیعه جهان شمول بوده که در آن تفکر تشیع باعث احیای هویت آگاه بخش و مبارزه با ایدئولوژی تنش زایی مانند ناسیونالیسم انحصاری و انتزاعی شد. ماهیت موجود در مفهوم شیعه نه به معنای آشوب و درگیری بلکه به معنای عدم رضایت به حاکمیت و تسلط ناشایستگان، مبارزه با ظلم، بی عدالتی و استعمارزدگی است که تحقق این امر، عامل بیداری و برگشت به ذات و فطرت (تسلیم محض در برابر خالق هستی و فرامین تشریعی او یعنی نبوت و امامت) شده و

ص: 174

تأثیر بیداری اسلامی بر شیعه هراسی در منطقه خاورمیانه

مریم دژگیر، دانشجوی کارشناسی ارشد انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد

مهناز قنبری حرم آبادی، دانشجوی کارشناسی ارشد انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد

برخی از ویژگی های شیعیان چون پیروی از سیره ی پیامبر اکرم| و ائمه ی اطهار علیه السلام ، اجتهاد علمای وارسته، عقلانیت مبتنی بر وحی و حدیث و... در طول تاریخ اسلام باعث شده است که شیعیان در عرصه های سیاسی، علمی، فرهنگی، ادبی و اجتماعی جهان اسلام حضور فعال و تأثیر گذاری داشته باشند. این تأثیر گذاری با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تأسیس حکومت اسلامی، ابعاد گسترده تر و عمیق تری یافته است. در سال های اخیر، برخی از حاکمان منطقه کوشیده اند تا حضور فعال شیعیان در عرصه ی سیاسی و اجتماعی جهان اسلام را

ص: 175

شیعیان و مناطق نفت خیز جهان، مطالعه موردی منطقه خلیج فارس

مسعود باپیری، کارشناسی ارشد جغرافیا دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام

امروزه انرژی و خصوصاً نفت از مباحث تأثیرگذار در اقتصاد جهانی است، در این میان، مناطق دارای ذخایر نفتی و کانون های تولید آن برای کشورهای صنعتی دنیا از اهمیت فوق العاده ای برخوردار هستند، از جمله مهم ترین مناطق نفت خیز دنیا منطقه خلیج فارس است که کشورهای ایران، عربستان سعودی، عراق، قطر، امارات عربی متحده، عمان، کویت و بحرین که در ساحل آن قرار دارند را شامل می شود و دو درصد جمعیت دنیا و سه درصد وسعت خشکی های کره زمین را به خود اختصاص داده است.

این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و گردآوری اطلاعات از طریق اسنادی در صدد بررسی و تحلیل وضعیت مناطق نفت خیز منطقه خلیج فارس که در محدوده سرزمینی شیعیان قرار دارند می باشد.

با توجه به این که منطقه ی خلیج فارس به تنهایی حدود 61 درصد ذخایر، 27 درصد تولید و 30 درصد صادرات روزانه نفت دنیا را به خود اختصاص داده است، نتایج نشان می دهد به لحاظ جغرافیایی، مهم ترین بخش های این منطقه در انحصار شیعیان بوده و آن ها در یک خط

ص: 176

شیعه، بیداری اسلامی و آینده جهان

سکینه آموزگاری دانشجوی کارشناسی جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

این پژوهش تلاشی است در جهت معرفی مذهب تشیع (چگونگی شکل گیری، ترویج، دوام و پایداری آن تا به امروز) و این که علی رغم وجود مصائب و موانع بسیاری که بر سر راه صیانت از این مذهب قرار گرفته است امروزه شاهد جهان شمولی و توانایی ایجاد خطر (پدیده شیعه هراسی) این مذهب برای ادیان غیر الهی می باشیم. در نگارش حاضر از روش کتابخانه ای و در مواردی میدانی (پرسش) استفاده شده است. با توجه به آن چه در پیش گفته شد و بررسی های صورت گرفته اکنون این گونه تصور می شود که طبق دلایلی که در ذیل می آید مذهب شیعه، تنهاترین و کامل ترین عقیده ای است که هم چون گذشته تاکنون پایدار و پابرجا و به صورت جهان شمول باقی خواهد ماند.

1. اعتقاد راسخ و صحیح شیعیان مبنی بر ظهور منجی و امامی عادل 2. رویه پسندیده ای که تحت عنوان بیداری اسلامی در حال حاضر از سوی مسلمانان در اقصی نقاط جهان در پیش گرفته شده است 3. هم چنین اعتراف به پوچ گرایی و نهیلیسم از سوی معتقدان به ادیان غیر الهی.

واژگان کلیدی: مذهب تشیع، بیداری اسلامی، شیعه هراسی، آیندة جهان.

گردشگری شیعی راه کاری در توسعه ی همگرایی دول شیعی مذهب

مهدی جمالی نژاد

جعفر کریمی

مفهوم همبستگی در تاریخ اندیشه علوم اجتماعی، سیاسی و انسانی سابقه ای طولانی دارد و منظور از آن هماهنگی میان اجزای تشکیل دهنده ی کل نظام اجتماعی می باشد. گردشگری مذهبی یکی از راه کارهای معرفی هرچه بهتر تاریخ، فرهنگ و ارزش های اعتقادی و هم زیستی مسالمت آمیز ادیان در بین کشورهای مسلمان به خصوص شیعی مذهب و همگرایی بین آن هاست. شیعیان به عنوان دومین گروه بزرگ مذهبی در جهان اسلام محسوب می شوند که در یک محدوده جغرافیایی خاص خاورمیانه پراکنده شده اند و ایران به عنوان هارتلند تشیع بر شیعیان منطقه خاورمیانه و پیرامون آن تأثیر زیادی می گذارد. گردشگری مذهبی به خصوص شیعی می تواند افزون بر منافع اقتصادی به عنوان نمادی از هویت و تعاملات فرهنگی و توسعه ی فرهنگی - دینی در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی نیز قلمداد شود و با برنامه ریزی مناسب در جذب و هدایت گردشگران شیعی بین دول شیعی مذهب نقشی اساسی را ایفا نماید. این امر می تواند زمینه ساز آشنایی گردشگران با میراث کشورها و هم چنین مشترکات مذهبی و شیعی بین آن ها گشته و همگرایی و وحدت هرچه بیشتر این کشورها را فراهم آورد.

واژگان کلیدی: گردشگری، شیعه، همگرایی، دول شیعی.

ص: 179

بررسی شرایط و عوامل بهبود در منزلت ژئوپلتیکی شیعیان در خاورمیانه

مهدی داودی دانشجوی کارشناسی ارشد دانگاه تهران

مهرنوش ابوذری دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

اصولاً هنگامی وزن ژئوپلتیکی افزایش می یابد که با مزیت های خاص ژئوپلتیک هم چون تأمین انرژی، موقعیت راهبردی، تحولات خاص و بحران ها و... همراه باشد. از این رو، با توجه به شرایط منطقه خاورمیانه از جهت ابعاد جمعیتی، موقعیت جغرافیایی، منابع، ساختار حکومتی و... می توان به بررسی قدرت تأثیرگذاری و جایگاه شیعیان بر تحولات منطقه ای و فرامنطقه ای پرداخت. فرض اصلی مقاله این می باشد که با توجه به بررسی عوامل ذکر شده می توان به این نتیجه رسید که در آینده وزن و قلمرو ژئوپلتیکی شیعیان در منطقه گسترش و تثبیت خواهد شد. در این خصوص فرانسوا تول در بررسی خود در این خصوص بیان می کند درگیری های اخیر در دنیا همانند انقلاب ایران و رخدادهای لبنان، شیعی گری را به صورت یک عامل ژئوپلتیک در خط مقدم صحنه بین المللی قرار داده است.

لازم به ذکر است حدود هفتاد درصد جمعیت حوزه ی نفتی منطقه ی خلیج فارس را شیعیان تشکیل می دهند. هم چنین برخی از گذرگاه های استراتژیک منطقه از جمله تنگه هرمز در اختیار دولتی شیعی قرار دارد. علاوه بر آن، تحولات و رخدادهای اخیر در این منطقه که به نوعی ملهم از انقلاب اسلامی ایران می باشد، موجب بهبود منزلت منطقه ای دولت ها و گروه های شیعی گردیده است که می توان موارد لبنان و عراق را در این خصوص مطرح نمود. در واقع، جامعه شیعیان لبنان به علت مزیت های خاص هم چون تأثیرگذاری بر روند مسأله فلسطین و هم مرزی با اسرائیل و نیز گسترش نفوذ حزب الله در داخل و خارج از این کشور شده است. در عراق نیز پس از سقوط دولت صدام حسین، شاهد قدرت یابی و پذیرش حکومت اکثریت شیعه و در نتیجه رشد نفوذ منطقه ای جامعه شیعی بر محورهای حیاتی منطقه خاورمیانه می باشد.

واژگان کلیدی: منزلت ژئوپلتیکی، شیعه، خاورمیانه، تحولات منطقه ای.

ص: 181

فرآیند ملت سازی و تأسیس حکومت در شیعه و نقش ایران

حسن شیروانی، کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه تهران

دکتر ابراهیم موسی زاده، کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه تهران

شیعیان در عصر حضور امام معصوم بر نظام امامت مبتنی بر نص اتفاق نظر داشتند، ولی در مورد عصر غیبت نگرش های متفاوتی نسبت به موضوع سیاست و دولت وجود داشت. در ابتدا مسأله تأسیس حکومت مورد پذیرش نبوده است و علمای شیعه عقیده بر رجوع به نائبان خاص و فقها داشتند ولی با گذشت زمان عقایدی مبنی بر تشکیل حکومت برای اجرای احکام الهی بروز کرد که می توان تشکیل حکومت آل بویه را جدای از بی اقبالی علماء شیعه نقطه ی عطفی در این باره دانست. در بین دانشمندان مسلمان نیز حکومت با محتوای دینی همواره مورد بحث بوده و در این مورد دیدگاه های مختلفی ارائه شده است که حکومت دینی مبتنی بر نصوص یا خلافت منتخب امت به وسیله بیعت، تراضی اهل حل و عقد، انتخاب خلیفه ی قبل، شورای نخبگان، استیلاء یا وراثت نمونه هایی از این دیدگاه هاست. با گذشت زمان تحولی در نگرش برخی از پیشوایان شیعه در امور سیاسی عصر غیبت ایجاد شد و اولین گام موثر برای حرکت از تئوری به عمل تشکیل حکومت شیعی صفویه و هجرت علمای جبل عامل برای تقویت دولت شیعی و تقسیم قدرت بین علمای شیعه و دولت های سلسله صفویه برداشته شد. لزوم روزآمدتر و کارآمدتر کردن تئوری های حکومت دینی مستلزم گذشت زمان و تکمیل این نظریه ها بود که نقطه ی اوج آن را در فتوای آخوند خراسانی در پذیرش مشروطیت و دیدگاه های سیاسی امام خمینی در حرمت سکوت و اظهار حق در مسائل سیاسی و تئوری ولایت فقیه می توان دید.

در این مقاله سعی بر آن است که با بررسی فرآیند ایجاد و تأسیس حکومت از دیدگاه شیعه و هم چنین تطبیق آن با فرآیند ملت سازی به ظهور گروه ها و کشورهای شیعه پرداخته و نحوۀ تعامل و ارتباط آن ها با یکدیگر و هم چنین تعامل با سایر کشورهای مسلمان در راستای نظریه ی امت واحده بپردازم.

واژگان کلیدی: ملت سازی، حکومت شیعی، دولت شیعی، سلسلة صفویه، حکومت دینی، امت واحده.

ص: 182

انرژی و منابع طبیعی و نقش آفرینی جوامع شیعی

جمال محمدی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبایی

مهدی پاک نیا، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اواخر قرن بیستم و پایان یافتن نظام دو قطبی یک نظام جدید جهانی شکل گرفت که دارای ویژگی های متفاوتی از نظام پیشین بود. یکی از مؤلفه هایی که در این نظام اهمیت یافت، مؤلفه ی اقتصاد انرژی در عرصه ی جهانی بود. به طوری که کشورها و مناطقی که از این حیث (اقتصاد انرژی) دارای وضعیت مطلوبی هستند، می توانند دارای نقش و جایگاه تعیین کننده ای در عرصه بین المللی باشند. به عبارتی در این راستا مناطقی اهمیت می یابند که از نظر انرژی و منابع طبیعی غنی باشند. بنابراین در نظام جدید جهانی مناطق ژئواکونومیک اهمیت فزاینده ای یافته اند. با توجه به

ص: 183

سیره ی ائمه ی طاهرین مهم ترین مبین ماهیت سیاسی مذهب تشیع

جواد دهقانی، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

برجسته ترین ویژگی و مهم ترین اصل مذهب تشیع مسأله ی امامت و جانشینی پس از پیامبر اسلام می باشد. در عین حال یکی از مسائل اساسی در این میان تبیین رابطه این مذهب با سیاست به طور عام و نوع نگاه امامان شیعه به امر سیاست به طور خاص می باشد. اعتقاد

ص: 184

جایگاه اقلیت شیعیان خوجه اثنی عشری در جهان تشیع

امیر بهرام عرب احمدی، استادیار دانشگاه تهران

شیعیان خوجه اثنی عشری اقلیت کوچک و در عین حال منسجمی به شمار می روند که با وجود جمعیت اندک 125 هزار نفری از نظم و انضباط قابل ملاحظه ای برخوردارند. این اقلیت کوچک در حال حاضر در پنج قاره جهان حضور دارند و در هر کشور دارای جماعات مستقلی می باشند.

خوجه های اثنی عشری اصالتاً مردمانی از ایالت گجرات و شهر کچ هندوستان به شمار می روند که چند صد سال پیش از آئین هندو به مذهب اسماعیلیه گرویده و در حدود یکصد و چهل سال پیش به مذهب شیعه اثنی عشری پیوستند. آنان طی این مدت با عشق و علاقه ی خاصی به تحکیم ساختار دینی جامعه خود پرداخته و سعی کرده اند اعضای جماعت خود را به اصول و تعالیم دین اسلام و مذهب اهل بیت علیه السلام

رهنمون سازند. این امر موجب شده که امروزه خوجه های اثنی عشری در کلیه کشورهای محل اقامت به جایگاه مناسبی دست یافته و با ایجاد جامعه ای سالم و منزه از هرگونه آلودگی های اخلاقی، موجبات تحسین میزبانان خود را فراهم آورند. آنان طی چند دهه گذشته موفق به ایجاد تعادل مناسبی بین سنت ها و آداب و رسوم برجای مانده از اجداد و پیشینیان خود از یک سوی و مقررات و تعالیم دین اسلام شده اند. از این روی هر چند سعی کرده اند از طریق ارتباطات درون گروهی و انزوای نسبی، هویت فرهنگی و ویژگی های قومی خود را به عنوان مردمانی هندی الاصل حفظ کنند ولی همواره بر مذهب خود و عضوی از جهان تشیع تأکید نموده و بر شیعه بودن خود افتخار می کنند. هرگاه بین سنت ها و شرایع دینی خود اختلافی از نظر عدم تطابق برخی آداب و رسوم هندی با اصول اسلامی مشاهده کرده اند برای همیشه از این سنت ها دست کشیده اند.

مردمان این اقلیت کوچک در عین حال جامعه ای متدین و با تقوی را تشکیل می دهند که

ص: 186

شهرهای مقدس شیعه و قابلیت های گردشگری

جواد رحیمی مقدم استادیار مؤسسه آموزش عالی باختر ایلام

سمیه ترناس کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه آزاذ اسلامی واحد گرمسار

فاطمه زالی کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی توریسم، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار

یکی از انواع گردشگری، گردشگری مذهبی است. صاحب نظران صنعت گردشگری بر این باورند که به لحاظ موقعیت فرهنگی - مذهبی خاص ایران در میان کشورهای دیگر، گردشگری مذهبی جای رشد و توسعه بسیاری در کشور ما دارد؛ با این وجود گردشگری مذهبی در ایران با وجود 8 هزار و 919 مکان مذهبی مقدس، هنوز فاقد ساماندهی تخصصی و متمرکز بوده و این وضعیت نابسامان حتی در شهرهای مهمی چون مشهد و قم نیز مشاهده می شود. این در حالی است که از این تعداد، دست کم 4 هزار و 319 اثر در زمره آثار ثبت شده در فهرست میراث ملی نیز قرار دارند. علاوه بر داشتن جاذبه ی زیارتی، دارای جاذبه های فرهنگی - تاریخی هم هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده هم اکنون زیارت، هدف اول سفر بسیاری از مردم کشورهای مسلمان و عربی است، بنابراین می توان از این امکان استفاده کرد و با تبلیغات در این گونه کشورها زمینه ورود گردشگران مذهبی و توسعه توریسم زیارتی را فراهم کرد؛ البته این در شرایطی است که ابتدا زیرساخت های مورد نیاز ورود گردشگران فراهم باشد. در مجموع، در شرایطی که رونق صنعت گردشگری می تواند موجب تحول اقتصادی، کسب درآمد و هم چنین اشتغال زایی در کشور شود و حضور گردشگران به ویژه گردشگران مسلمان در ایران می تواند در زدودن تصویر نامناسب و غیرواقعی که کشورهای غربی با تبلیغات گسترده خود علیه کشورمان ترسیم کرده اند، مؤثر باشد، آیا بهتر نیست مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و برنامه ریزان کشور توجه ویژه ای به ظرفیت های موجود به ویژه در بخش زیارتی و مذهبی داشته باشند تا شاید از این طریق بتوانیم در آینده ای نه چندان دور، شاهد رونق صنعت توریسم و جذب توریست زیارتی بیشتری به کشور باشیم.

امروز بیشتر گردشگران مسلمان گرایش زیادی برای زیارت امام رضا علیه السلام و حضرت معصومه÷ و مسجد مقدس جمکران دارند، به همین دلیل اماکن زیارتی ظرفیت خوبی محسوب می شوند که باید برای جذب گردشگر به آن ها اطلاع رسانی مناسبی انجام داد. در این مقاله

ص: 188

تبیین نقش ژئوپلیتیک بحرین در استمرار حکومت پادشاهی این کشور

مهدی میرزاده کوهشاهی، دکترای دانشگاه تهران

هم زمان با وقوع بیداری اسلامی در جهان عرب تلاش های شهروندان بحرین برای اصلاح ساختار سیاسی این کشور که منجر به خیزش مردمی علیه نظام حاکم بر این کشور شد نیز آغاز شد. این تلاش ها که به طور پیوسته تاکنون ادامه داشته، سبب به شهادت رسیدن شماری از شهروندان این کشور شده است. اما نظام سیاسی حاکم بر این کشور تاکنون از پاسخ به درخواست های مخالفان و معترضین امتناع ورزیده است. از سوی دیگر کشورهای عربی و غربی نیز با حمایت از نظام پادشاهی حاکم بر بحرین مانع از تحقق خواسته های انقلابیون بحرینی شده اند.

این مقاله در صدد است تا با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی ضمن بررسی اهمیت و وضعیت ژئوپلیتیکی بحرین به تبیین حمایت کشورهای غربی و عربی از نظام حاکم بر بحرین پرداخته و دلایل سکوت این کشورها را درباره ی مسائل داخلی بحرین و نقض حقوق بشر و جلوگیری از استقرار دمکوکراسی در آن روشن سازد. به بیانی دیگر نگارنده بر آن است که این فرضیه را به آزمون بگذارد که: به نظر می رسد اهمیت و ویژگی های ژئوپلیتیکی بحرین باعث حمایت کشورهای غربی و عربی از نظام حاکم بر بحرین و به دنبال آن به نتیجه نرسیدن تلاش های انقلابیون در این کشور شده است.

واژگان کلیدی: اهمیت ژئوپلیتیکی، ویژگی های ژئوپلیتیکی، بحرین، کشورهای غربی، کشورهای عربی.

ص: 189

نقش ژئوپلتیک شیعه در تشکیل نظم نوین خاورمیانه

مهدی فرازی، دانشجوی دکترای علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

بیداری اسلامی در منطقه ی خاورمیانه فارغ از تحولاتی که در عرصه ی داخلی بسیاری از کشورهای منطقه به وجود آورد، نظم منطقه ای در خاورمیانه را نیز دست خوش دگرگونی ساخت؛ به نحوی که هم در زمینه ی رقابت میان قدرت های منطقه ای و هم در مورد میزان و نحوه ی اعمال نفوذ قدرت های جهانی در خاورمیانه، شاهد رویکردهای جدیدی هستیم. بیداری اسلامی سبب شد تا بار دیگر ژئوپلتیک شیعه به محوریت ایران و همراهی عراق، سوریه و حزب الله در لبنان و به صورت غیرمستقیم در بحرین و یمن نقشی محوری و اساسی را باز یابد. پرسش اصلی مقاله این است که چگونه ژئوپلتیک شیعه می تواند نقشی اساسی را در تشکیل نظم

ص: 190

تشیع انقلابی با تأکید بر انقلاب ایران

اکبر افراخته

مذهب تشیع مذهبی با آموزه ها، مفاهیم و نمادهایی است که گاه از آنان برداشتی منفعلانه و گاه برداشتی انقلابی صورت گرفته است. مهم ترین این عناصر و مفاهیم از اصل امامت، انتظار، غیبت، اعتقاد به نامشروع بودن حکومت غیر معصوم و غیر مأذون از امام معصوم، شهادت، تقیه، عدالت، و امر به معروف و نهی از منکر می توان نام برد. کوشش ما بر آن است که نشان دهیم چگونه مذهب تشیع در جریان انقلاب اسلامی ایران مردم را به حرکت و تکاپو جهت براندازی وضع موجود ترغیب کرد؟ آنچه در پاسخ آمد چنین است که در جریان انقلاب اسلامی ایران تفاسیر جدید از آموزه های دینی و بهره برداری مناسب رهبران دینی از این آموزه ها عامل بیداری و حرکت مردم شد.

واژگان کلیدی: مذهب تشیع، انقلاب اسلامی ایران، آموزه های دینی.

ص: 191

بررسی شیعه هراسی: دلایل و اهداف

مهدی داودی، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

مهرنوش ابوذری، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

شیعه هراسی پروژه ی راهبردی است با هدف بازدارندگی و مقابله با افزایش جایگاه و منزلت زئوپلتیکی کشورهای شیعه در منطقه خاورمیانه که با محوریت نیروهای فرامنطقه ای و همگامی بعضی از کشورهای منطقه از جمله عربستان و اردن صورت می پذیرد. در واقع، وقوع تحولات منطقه ای از جمله حمله ی آمریکا به عراق و متعاقب آن روی کارآمدن دولت شیعی در آن و نیز وقوع جنگ 33 روزه و تحولات لبنان باعث تغییر جایگاه استراتژیک کشورهای شیعی منطقه شده است. از سوی دیگر نقش اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک دولت شیعی در حمایت از جنبش های شیعی منطقه منجر به تشدید نگرانی نیروهای منطقه ای و فرامنطقه ای شده است. بنابراین، این پژوهش در صدد بررسی دلایل و اهداف تشدید موج شیعه هراسی در منطقه می باشد. فرض اصلی این می باشد که افزایش جایگاه شیعیان در منطقه ی خاورمیانه و به ویژه خلیج فارس با توجه به شرایط خاص ژئوپلتیک آن، منابع انرژی و... منجر به ایجاد شرایط جهت تغییر محیط امنیتی منطقه به سود دولت های شیعی بوده است. این امر و کاهش نقش نیروهای رقیب منجر به تشدید نگرانی این قدرت ها گردیده است. باید توجه داشت منطقه خاورمیانه و به ویژه خلیج فارس که حدود هفتاد درصد جمعیت این منطقه را شیعیان تشکیل می دهند دارای اهمیت حیاتی می باشد. هم چنین مشکلات ساختاری وضعف مشروعیت داخلی موجب شده است تا این کشورها با تصویرسازی و ایجاد فضای مجازی علیه شیعیان، نوعی انسجام داخلی را ایجاد نمایند و با بزرگ نمایی و مطرح نمودن مواردی چون دخالت کشورهای شیعی با محوریت ایران در امور داخلی، تشدید اختلافات مذهبی و... در صدد مهار آن برآیند

واژگان کلیدی: شیعه هراسی، خاورمیانه، محیط امنیتی، تصویر سازی.

ص: 192

تحلیل جمعیتی اقلیت شیعه در جهان

میثم ابوالقاسمی، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته ی مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقای دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

امیر جعفری، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقای دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

شیعیان از گذشته های دور در سرتاسر قلمرو حکومت اسلامی هم چون اقلیت های دیگر مذهبی زیسته اند. در سده های گذشته به سبب فقدان وسایل ارتباطی و نیز مشکلات حمل و نقل این گروه های شیعه از یکدیگر بسیار پراکنده بوده و تعامل کمی با یکدیگر داشته اند. اما امروزه با تغییر محیط جهانی و نیز پیشرفت سریع و فوق العاده تکنولوژی های ارتباطی و وسایل حمل و نقل دنیا بسیار کوچک تر از گذشته به نظر می رسد و گروه های هم فکر و هم جهت در افزایش پیوندهای خویش هم سو شده اند. پیشرفت های تکنولوژیکی تعامل و ارتباط میان گروه های اقلیت را آسان نموده و در جریان زندگی هم قرار می دهد. شیعیانی که تا دیروز در سرتاسر قلمرو سرزمین های اسلامی به دور از هم و چه بسا بی خبر از یکدیگر می زیسته اند، امروز هرچه بیشتر به یک دیگر نزدیک شده و در جهت همگرایی کوشیده اند. از ایران تا عراق و از افغانستان و یمن تا لبنان مصر و عربستان و سوریه و... گروه هایی از شیعیان زندگی می کنند. با توجه به اهمیت پراکندگی شیعیان در کشورهای مختلف بر سرنوشت سیاسی آنان، شناسایی و شناختن گروه ها و جمعیت های شیعه در کشورهای دیگر ضروریست. در این مقاله به بررسی کمی جمعیی اقلیت شیعه در جهان خواهیم پرداخت.

واژگان کلیدی: شیعیان، نفوذ، قدرت، خاورمیانه، جهان، اقلیت.

چالش های ایران در جهان اسلام با تأکید بر توهم ژئوپلیتیکی هلال شیعی

میثم هادی پور کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

وقوع انقلاب اسلامی در ایران یکی از رخدادهای بزرگ اواخر نیمه ی دوم سده بیستم بود که باعث ایجاد چالش های ژئوپلیتیکی فراوانی در ساختار قدرت جهانی شد که توانست با برخورداری از استراتژی ها و دیدگاه های فرامرزی خود، ملت های بسیاری را هم در کشورهای دوردست و هم در کشورهای مجاور به خصوص در خاورمیانه را تحت تأثیر قرار دهد. از اولویت های استراتژی انقلاب اسلامی ایران از آغاز تاکنون همگرایی هرچه بیشتر کشورهای اسلامی و رفع عوامل واگرایی این کشورها جهت مقابله با فرآیند هژمونی گرایی نظام غرب می باشد. زمانی که غرب این رشد اسلامی گرایی را تهدیدی علیه خود دید اقدام به دشمن سازی در جغرافیای سرزمینی جهان اسلام نمود به گونه ای که طرح ژئوپلیتیکی هلال شیعی با ادعای تلاش ایران برای تبدیل شدن به قبله ی عالم یا مرکز سیاسی جهان شدن را نام برد.

از آنجایی که انقلاب اسلامی ایران بر اساس انگیزه های اسلامی گرایی شکل گرفته و نظام اسلامی حاصل از آن پی گیر اسلام گرایی است، به نظر می رسد که شیعه گرایی و خاص گرایی در آن جایگاهی ندارد. بنابراین واضح است هدف از مطرح شدن چنین سناریویی صرفاً می تواند در راستای شکل دهی به درگیری های منطقه ای با رنگ و بوی مذهبی ارزیابی شود تا کنترل کانون های انرژی منطقه ژئوپلیتیکی خاورمیانه در اختیار آمریکا و کشورهای شمال در این منطقه حساس توجیه شود.

ص: 195

ابعاد شیعی فلسفه ی سیاسی فارابی

نادیا مفتونی استادیار دانشگاه تهران

تفکر کلامی شیعی با ویژگی های متعددی شناخته می شود که سه شاخص عصمت، امامت و اجتهاد، از مهم ترین آن ها به شمار می آید. این هر سه عنصر اعتقادی در فلسفه ی فارابی از جایگاه خاصی برخوردارند و بنیان های نظام فلسفی او به ویژه فلسفه ی سیاسی وی را تشکیل می دهند. نظریه ی نبوت وی هم از ناحیه علم و نظر و هم از ناحیه عمل، متضمن عصمت حداکثری است. امامت و اجتهاد نیز در فلسفه ی سیاسی وی به نحو مصرح، مورد تاکید قرار دارد. او نه تنها به اجتهاد پویا پرداخته، بلکه قایل به نقش حکومتی و ریاستی مجتهد واجد شرایط است.

واژگان کلیدی: عصمت، امامت، اجتهاد، ولایت فقیه.

فرایند سیاسی شدن و قدرت یابی شیعیان در منطقه - بررسی تطبیقی عراق و بحرین

ناهید قمریان، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

محسن توکلیان، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

عراق و بحرین دو کشور در منطقه خاورمیانه می باشند که بخش بیشتر جمعیت آن ها شیعه می باشد؛ اما در هر دو کشور تا سال های اخیر قدرت در دست اقلیت سنّی بوده است تا اینکه در سال 2003 و به دنبال سقوط صدام در عراق شیعیان قدرت گرفتند اما در بحرین اقلیت سنی همچنان حاکم ماند. در بحرین اگرچه اقلیت سنی همچنان در قدرت باقی مانده است اما بدنبال رویدادهای سال 2011 در جهان عرب موسوم به بهار عربی؛ قدرت رژیم آل خلیفه اگرچه

ص: 197

ویژگی های جغرافیایی قلمروهای شیعه نشین - هلال شیعی

یحیی معروف، دانشیار گروه عربی و عضو هیات علمی دانشگاه رازی کرمانشاه

قدرت گرفتن شیعیان در حاکمیت عراق و لبنان، توازن مذهبی و مؤلفه قدرت در منطقه را بر هم زده و قدرتهای بزرگ منطقه و جهان، به ویژه آمریکا و اسرائیل و سرسپردگان عرب منطقه را نگران کرده است. در این راستا ایجاد نوعی فشار برای محدود کردن قدرت شیعیان قابل پیش بینی بوده است، امری که بارها تصمیم سازان کاخ سفید به آن مبادرت ورزیده اند. در سال های اخیر واژه «هلال شیعی» از سوی عبدالله دوم پادشاه اردن، مطرح شد که در خلال آن خطر هلال شیعی را در منطقه مطرح کرد. به عقیده آن ها جمهوری اسلامی ایران می تواند با اعمال نفوذ طبیعی در میان شیعیان عراق، تحولات ژئوپلتیک خاورمیانه را هدایت کرده و موازنه قدرت را به نفع شیعیان و علیه منافع آمریکا و اسرائیل تغییر دهد. این مقاله بر آن است تا به سوالهای زیر پاسخ دهد:

1. نقش هلال شیعی در ژئوپلیتیک خاورمیانه چیست؟

2. منظور از هلال شیعی، هلال جغرافیایی است یا سیاسی؟

3. آیا هدف از هلال شیعی، ایران هراسی است؟

4. دغدغه های استراتژیک آمریکا درباره مؤلفه تشیع در خاورمیانه چیست؟

5. آیا هلال شیعی شکل گرفته است؟

ص: 198

دین و دموکراسی اندیشه سیاسی تشیع

(بررسی آرای مرتضی مطهری و محمد تقی مصباح یزدی)

نجف شیخ سرایی، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی

حسین علی توتی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات آمریکای شمالی

اگر چه دموکراسی دارای خاستگاهی غربی است. ولی امروزه به عنوان مطلوب ترین شکل حکومت، گستره ای جهانی یافته است. اما دموکراسی در فرایند جهانی شدن خود در جوامع غیرغربی موجب ایجاد تعارضاتی گردیده است. جوامع اسلامی از جمله جوامعی هستند که در آن ها حل معضل رابطه دین و دموکراسی به یکی از دغدغه های اصلی اندیشمندان تبدیل شده است. این مقاله در صدد آن است که به این مسئله پاسخ دهد که اولاً منابع تعارض بین دموکراسی و اندیشه سیاسی تشیع چیست و دوماً به این تعارض از جانب دو اندیشمند مطرح شده چه پاسخی داده شده است. و به این نتیجه رسیده است که بین اندیشه سیاسی شیعه و دموکراسی در اصولی از جمله حاکمیت، مشروعیت، سکولاریسم و آزادی تعارض وجود دارد و نیز برای حل این تعارض استاد مطهری به تئوریزه کردن دموکراسی اسلامی پرداخته است در حالی که مصباح یزدی ضمن نفی دموکراسی، نظام سیاسی آرمانی اسلام را حکومت ولایت فقیه معرفی کرده است. روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی - تحلیلی می باشد.

واژگان کلیدی: دین، دموکراسی، تشیع، مرتضی مطهری، مصباح یزدی.

شیعه و جهانی شدن

نرجس سادات حسینی نصرآبادی، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

مفهوم جهانی شدن به مجموعه فرآیندهای پیچیده ای اطلاق می شود که به موجب آن دولت های ملی به نحو فزاینده ای به یکدیگر مرتبط و وابسته می شوند. جهانی شدن را در هر مفهومی که به کار ببریم، پدیده ای دو سویه است و به همان نسبت که در جهت یکنواختی و پیوستگی جهانی عمل می کند، فرصت های بروز قوم گرایی، فرقه گرایی و تکثر و تنوع فرهنگ های بومی و محلی را نیز فراهم می کند و در حقیقت باید در انتظار کثرت در وحدت بود و اگر هویت شیعی برای تقویت عوامل مقاوم و بازدارنده، با واقع بینی و شناخت صحیح در جهت بهره گیری مطلوب و تعادل سازنده از سایر فرهنگ ها خود را آماده کند و هویت پویا و با استحکامی، برای عقاید و باورهای مذهبی خود فراهم کند، خواهد توانست از یک فرصت جهانی برای رشد و گسترش فرهنگ شیعی استفاده کند. تشیع می تواند با به کارگیری فناوری های عصر جهانی شدن که مهم ترین آن ها اینترنت و ماهواره است، باورها و ارزش های خود را در کنار سایر فرهنگ ها و تمدن ها و در تعامل و گفتگو با آن ها عرضه و تبلیغ کند ویک منبع با ارزش جهانی برای سایر فرهنگ ها

ص: 200

تبیین اثرگذاری انقلاب اسلامی بر وزن و قلمرو ژئوپلیتیکی شیعیان جهان

ابوالقاسم محمودی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

سید فرید الدین حسینی مرام کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

یکی از رخدادهای بزرگ نیمه دوم سده بیستم که باعث ایجاد تحولات فراوانی در کشورهای منطقه و نیز در ساختار قدرت جهانی شد وقوع انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله بود. انقلابی که از پشتوانه ای معنوی برخوردار بود و دیدگاه فرامرزی اش باعث شد که کشورها و ملت های زیادی تحت تأثیر قرار گیرد. این تاثیرگذاری عمدتاً در پیشبرد روند بیداری و آگاهی مسلمانان و افزایش فعالیت های مؤثر دینی در کشورهای اسلامی و به ویژه جوامع شیعی که هم اکنون نیز قابل مشاهده است می باشد. انقلاب اسلامی باعث مورد توجه قرار گرفتن مذهب شیعه و احساس خودباوری در جوامع شیعی در کشورهای مختلف شد که این خود باعث گسترش وزن و قلمرو ژئوپلیتیکی در ساختارهای سیاسی جوامع و کشورهای یاد شده گردد. این مقاله درصدد است با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی اثرگذاری انقلاب اسلامی بر وزن و قلمرو ژئوپلیتیکی شیعیان جهان بپردازد و ابعاد این موضوع را بررسی نماید.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، شیعیان، قلمرو ژئوپلیتیک، وزن ژئوپلیتیک.

ص: 201

بررسی وضعیت اقلیت شیعیان عربستان سعودی از منظر حقوق بشر با نگاهی به بیداری اسلامی اخیر

یاسر مکرمی قرطاول، دانشجوی حقوق بشر دانشگاه تهران

حسین واحدی، دانشجوی حقوق بشر دانشگاه تهران

مقاله حاضر در خصوص بررسی وضعیت حقوقی اقلیت شیعه عربستان سعودی می باشد. شروع عصر شیعه با ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان بوده و همواره در اقلیت به سر برده اند.

ص: 203

بررسی پیامدهای جهانی شدن در کشورهای در حال توسعه با نگاه ویژه بر ژئوپلیتیک شیعه در کلان شهرها

امیر عباس مفرد

جهان امروز با مسائل و پدیده های جدیدی روبه روست که بسیاری از آن ها زاییده ی تحولات صنعتی و پیچیدگی روز افزون زندگی بشری است. امروزه جهانی شدن به یک اصطلاح کاملاً رایج در رسانه ها، در عرصه ی اقتصاد و تجارت، سیاست، فرهنگ و مجامع روشنفکری تبدیل شده است. استفاده ی گسترده از این واژه در رشته های مختلف علوم سیاسی و علوم اجتماعی، تعاریف و تعابیر متفاوتی از آن به دست می دهد. ولی نکته ی اساسی این است که این مفهوم به صورت یک واقعیت اجتناب ناپذیر درآمده است و به نظر می رسد که گریز از پیامدهای آن ناممکن باشد.

اگر امروزه برخی دولت های قدرتمند خود را سردمدار جهانی سازی می دانند، به این دلیل است که این کشورها دارای ابزارها و لوازم قدرت جهانی بوده و در حقیقت خود زودتر بر موج جهانی شدن سوار و از آن بهره مند گردیده اند. گرچه جهانی شدن در ابتدا ماهیتی اقتصادی داشت، اما این روند فراگیر اکنون می رود تا مرزهای ارتباطی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی زیستی جهان را متأثر ساخته و ضمن تحول در وجوه ظاهری حیات بشری، جنبه های زیرین آن یعنی بُعد فکری را نیز دست خوش تغییراتی بنیادین نماید. در این بین طبیعتاً شهرها به عنوان بستر این تحولات یکی از موضوعات اصلی جریانات حاصل از

ص: 204

معرفی علمای شیعه شمال پاکستان (بلتستان) با توجه به اهمیت ژئو پلوتیکی آن

برکت الله سینوی، کارشناسی ارشد فلسفه دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه

منطقه شمال پاکستان یکی از مهم ترین مناطق از حیث موقعیت ژئوپلیتکی در این کشور می باشد. اهمیت این منطقه به این سبب است که تمامی گذرهای این منطقه مرزی با دو قطب جهان چین و هندوستان را شیعیان تشکیل می دهند. در این تحقیق میدانی بنابر شرایط و نیازهای منطقه ای و جغرافیایی به نقش علمای شیعه این پرداخته شده و در کنار تلاش های تبلیغی و دینی که دارند نقش برجسته آن ها در معادلات سیاسی منطقه و کشور و فعالیت های اجتماعی را مورد بررسی قرار داده شده است.

واژگان کلیدی: علمای شیعه شمال پاکستان، معادلات سیاسی، فعالیت های اجتماعی.

بررسی جایگاه ژئوپلیتیک تشیع در خاورمیانه

ابوطالب احمدی ارکمی، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحدرشت

یوسف زین العابدین، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت

لاله نظری ولنی، کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی توریسم دانشگاه آزاد اسلامی واحدرشت

روشن بابایی همتی، دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی علوم تحقیقات تهران

ژئوپلیتیک تشیع به عنوان مؤلفه ای تأثیر گذار در تبیین تحولات سیاسی، اقتصادی و

ص: 207

ژئوپلتیک شیعه فرصت ها و چالش های پیش رو سیاست خارجی ایران

(با تاکید بر خیزش عربی)

حمیدرضا قنبری، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم، دانشکده علوم انسانی

حسین ابراهیم نیا، دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، دانشکده حقوق و علوم سیاسی

تحولات اخیر در منطقه ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک خاورمیانه مناسبات و تعاملات منطقه ای و فرا منطقه ای را نیز دستخوش تغییر قرار داده است. در واقع می توان بیان داشت که خیزش های مردمی در خاورمیانه عربی و آفریقای شمالی چالش ها و فرصت هایی را برای قدرت های جهانی و منطقه ای رقم زده است که از آن جمله می توان به ژئوپلتیک شیعه

ص: 208

سناریو سازی برای توسعه قدرت شیعه در آینده

(کاربرد آینده پژوهی در فرجام خواهی شیعی)

دکتر گلناز سعیدی، دانشیار دانشگاه پیام نور تهران

محبوبه اصلاح، کارشناس ارشد تاریخ تشیع

فرهاد آریایی جو، کارشناسی ارشد مهندسی صنایع

«آینده پژوهی» شناخت آینده در موضوعات و پدیده ای مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فن آوری است که امکان انتخاب، برنامه ریزی و مواجهه آگاهانه و مدبرانه با آن ها را در حد مطلوب و بایسته فراهم می سازد. در واقع آینده پژوهی در صدد ایجاد دوراندیشی و آینده شناسی در سطوح مختلف زندگی بشری است تا ضمن بیان اهمیت و ضرورت توجه به رویداد ها و تحولات فراروی جهان، توانایی برخورد سنجیده و مناسب با آن ها را فراهم سازد و یا الگوها و سناریوهای مطلوب و موجهی برای آن ارائه دهد. از آنجایی که بخش مهمی از «آموزه مهدویت» توجه به آینده و بایستگی آمادگی، برنامه ریزی و زمینه سازی برای شکل گیری «آینده مطلوب» است، می تواند در بعضی از روش ها و نگرش ها پیوندهایی با «آینده پژوهی» داشته باشد، در ضمن این که خود جامع مؤلفه های مطالعه و کاوش درباره آینده است و می تواند دانش جدیدی را تحت عنوان «آینده پژوهی مهدوی» شکل دهد. این پژوهش عهده دار تبیین این دو بخش است؛ یعنی بیان چیستی آینده پژوهی و شکل گیری آینده پژوهی مهدوی و در نهایت چه برنامه و سناریویی شیعه باید در پیش بگیرد تا آینده مهدوی تحقق بخشیده شود که همان توسعه واقعی قدرت تشیع می باشد.

واژگان کلیدی: آینده پژوهی، مهدویت پژوهی، آینده پژوهی مفهومی، آینده پژوهی مهدوی، سناریو سازی، توسعه قدرت شیعه.

نقش انقلاب اسلامی ایران در احیای شیعیان عربستان

حسین جعفری سیریزی، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

همیشه اقلیت های یک کشور فارغ از نژادی یا دینی بودن، عامل مهمی برای حاکمیت های ملی بوده اند. حال اگر این اقلیت در طی تحولاتی موفق به دست یابی به اکثریت حامی از بیرون مرزها بشود. این امکان وجود دارد آن اقلیت با پشتیبانی از طرف نیروی جدید و پیدا کردن منبع الهام تقویت شده و سعی در بازیابی هویت خود و احقاق حقوق از دست رفته خود نماید. شیعیان عربستان به عنوان یک اقلیت دینی که دارای گذشته تاریخی بوده و با جمعیتی نزدیک به دو میلیون و هفتصد هزار نفر نزدیک به ده درصد جمعیت کشور عربستان را تشکیل می دهند، که در مراکز شرقی، که حیاتی ترین منطقه استراتژیک این پادشاهی می باشد سکونت دارند، منطقه ای که بیشترین میدان های نفتی کشور، از جمله «قوار» و «قطیف» در این منطقه قرار دارد. به عبارت دیگر بزرگ ترین حوزه های نفتی جهان را در خود جای داده است. شیعیان این کشور در تضاد کامل با حکومت مرکزی از جهات ایدئولوژیک

ص: 211

ژئو پولیتیک شیعه و قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران

سمانه شفیع زاده، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

فاطمه دانشور محمد زادگان، کارشناس ارشد روابط بین الملل دانشگاه فردوسی مشهد

قدرت نرم به معنای توانایی تأثیر گذاشتن بر دیگران به منظور رسیدن به نتایج دلخواه می باشد که با استفاده از ابزار های جاذبه ای سعی در پیشبرد اهداف خود را دارد. امروزه با گسترش و افزایش ارتباطات و اطلاعات در سطح دنیا اشکال استفاده از قدرت تغییر کرده است. با پیروزی انقلاب اسلامی و روی کار آمدن حکومت شیعیان برای نخستین بار جمهوری اسلامی ایران در مرکز و موقعیت منطقه با محوریت شیعه قرار گرفت. و توجه به ابعاد ایدئو لوژی مذهب تشیع دارای اهمیت می باشد و بخشی از هویت جمهوری اسلامی ایران را در عرصه سیاست خارجی در بر می گیرد از این رو ژئو پولتیک شیعه نقش مهمی در افزایش قدرت نرم ایران و مقابله با تهدیدات آمریکا در منطقه دارد که با استفاده از روش تحلیلی - توصیفی به آن پرداخته می شود.

واژگان کلیدی: تشیع، ژئوپولتیک، قدرت نرم، جمهوری اسلامی ایران.

مسائل ژئوپلتیکی شیعیان در بحرین

پروین بیگ محمدی، کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه اصفهان

مریم قلیجی، کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه اصفهان

بحرین یکی از مراکز تشیع اثنی عشری در جهان اسلام به شمار می رود و سابقه ی اسلام در این سرزمین به سال 629م/8ق برمی گردد که پیامبر توسط فرستاده اش علاء حضرمی این منطقه را مسلمان نمود. امروزه نیز اسلام دین رسمی دولت و مردم بحرین است و بیش از 98درصداین کشور مسلمان و اکثرا بنابر منابع مختلف شیعه امامی اند. پس از عراق و ایران سومین و بزرگترین حوزه ی علمی شیعه در جهان تشیع، بحرین است. بذر تشیع در این خطه توسط ابان بن سعید بن عاص که از دوستان علی بن ابی طالب بود افشانده شد. هرچند که امروزه اکثریت جمعیت بحرین شیعه هستند اما جایگاه شهروند درجه دوم رادارند و به دلایل اقتصادی و زندگی در مناطق دور از شهر کار سیاسی به دست حکام اهل تسنن افتاده است، امری که بی ارتباط با سیاست های استعمارگران نیز نبوده است. پیروزی انقلاب اسلامی ایران باعث موج عظیمی ازجنبش های شیعی در بحرین گشت که با شدت عمل بسیار از سوی خاندان حاکم(آل خلیفه) سرکوب می شد، اما با توجه به خطر اضمحلال حکومت سنی در بحرین توسط شیعیان سعی نمودند تا حدی با درگیر نمودن آنان در فعالیتهای اقتصادی فرصت مخالفت های سیاسی از آن ها گرفته شود. با توجه به ویژگی های ژئوپلتیکی کشورهای واقع در حوزه ی ژئوپلتیک شیعه، ساختار شیعه صفاتی بدان بخشیده است که به عنوان واحد کارکردی فعال و موثر در نظام جهانی عمل می کند. در تحلیل ژئوپلتیکی بحرین نیز می توان گفت موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن این کشور در قلب منطقه خلیج فارس، به آن جایگاه استراتژیک خاصی بخشیده است. اگر چه بحرین از نظر جمعیت و وسعت کوچک ترین کشور حاشیه خلیج فارس است ولی نزدیکی آن با سواحل ایران و اکتشاف چاههای نفت و وجود چشمه های آب شیرین از دیرباز بر اهمیت موقعیت جغرافیایی آن افزوده است.

واژگان کلیدی: بحرین، شیعه، ژئوپلتیک، انقلاب اسلامی.

ص: 214

ژئوپلیتیک آمریکایی دشمن تازه و رقابت منفی مذاهب در جهان اسلام

جهانگیر حیدری، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

کشورهای جهان اسلام متشکل از موزائیک هایی از قومیت ها و مذاهب مختلف می باشند؛ در چنین مناطقی اگر پیروان یک مذهب یا قومیت احساس نمایند در اثر سیاستهای دینی و نژادی یگ گروه، تحت سلطه و سیطره ی سیاسی و دینی یک گروه دیگر قرار می گیرند با توسل به نظریه ی حقوق طبیعی و برابری انسانها به سمت مقاومت و رقابت منفی پیش رفته و در اثر گذر زمان و کلیشه سازی کشورهای صاحب رسانه و مسلط بر دنیای مجازی دشمنی و دیگر هراسی عمیقی ممکن است شکل بگیرد. در این راستا نیز مدتی است از طرف محافل آکادمیک و نهادهای سیاسی - امنیتی آمریکایی از زمان بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، توجه فزاینده ای به موضوعات اختلافات مذهبی و قومیتی در بطن جهان اسلام و اختلافات ایدئولوژیکی جهان اسلام با جهان غرب در قالب نظریه ی برخورد تمدن ها شده است. این پژوهش در صدد روشن نمودن این موضوع می باشد که سیاسیون آمریکایی به دنبال سیاستی تحت عنوان «ژئوپلیتیک دشمن تازه» می باشند که در راستای گسستهای دینی و مذهبی در جهان اسلام منابع خشونت و منازعه و رقابت منفی ای به عنوان جایگزین جنگ سرد تعبیه نمایند تا بدین صورت هم مباحث مذهب هراسی و دیگر هراسی به ویژه شیعه هراسی را در جهان اسلام رواج داده و هم گسترش و خیزش پیمان های نظامی خود به سمت و سوی برای اسلام را جهت مقابله با مذهب خاصی که در راستای سیاست های جهانی ابرقدرت ها سیاست گزینی نمی نماید توجیه نمایند.

واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک دشمن تازه، شیعه هراسی، جهان اسلام، اختلافات مذهبی و قومی.

دولت از منظر فقه سیاسی تشیع

حسین نورآبادی

رویا سبزه گر

فقه سیاسی چونان رابط بین ایمان و سیاست در جامعه اسلامی تعریف شده است. این موضوع، با توجه به پیوند دین و سیاست، در اندیشه اسلامی (تشیع) در طبقه بندی علوم اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ بدین ترتیب که طراحی نهادها، تدبیر نظامهای سیاسی و دولتهای جهان اسلام به عهده فقه سیاسی اسلامی است. اگر چه غنای فقه شیعه در حوزه عمومی به اندازه وسعت آن در زمینه حقوق فردی بیان نشده است، اما در لابلای اندیشه های فقهی در زمینه چیستی و چگونگی حکومت مشروع در عصر غیبت، ایده های گوناگونی وجود دارد. بررسی ها نشان می دهد پایه دیدگاه همه علمای شیعه این است که مردم احتیاج به دولت دارند، چه خوب باشد چه بد.

بنابراین در این مقاله سعی شده است به نسبت فقه سیاسی با دولت بعنوان یکی از مهم ترین پرسش ها و معماهای جدید سیاسی پرداخته شود. در این راستا، فقه سیاسی تشیع

ص: 217

نقد و بررسی دیدگاه های فرانسوا توال در مورد ژئوپلتیک شیعه با تاکید بر ژئوپلتیک فرهنگی انقلاب اسلامی

حمید سرادار، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای

سیداسماعیل یاسینی، کارشناسی ارشد دیپلماسی و سازمان های بین المللی

کتاب «ژئوپلتیک شیعه» نوشته ی فرانسوا توال جامعه شناس فرانسوی از این جهت که به بررسی نحوه نگرش اندیشمندان غربی به پدیده اسلام­گرایی، انقلاب اسلامی و نهضت جهانی تشیع از دیدگاه ژئوپلتیکی می پردازد، دارای اهمیت زیادی است. در واقع نویسنده ی این کتاب ضمن تجزیه و تحلیل وضعیت کانون های شیعی سعی می کند با در نظر گرفتن مجموعه ای از عوامل گوناگون به بررسی احتمال بروز یک حرکت سیاسی - انقلابی شیعی بپردازد. وی با اشاره به نقش پیروزی انقلاب اسلامی ایران در تحولات سیاسی جهان اسلام، معتقد است از این پس شیعه بازگشتی پایدار و طولانی خواهد داشت. توال در یک جمع بندی کلی با برشمردن عواملی مانند پراکندگی جمعیت شیعه، در اقلیت بودن شیعیان و اختلافات تاریخی - مذهبی میان فرقه ها و مذاهب اسلامی، بروز یک خیزش عظیم شیعی را رد می کند. این مقاله ضمن برشمردن محورهای مهم کتاب مورد اشاره به دنبال نقد دیدگاه های توال با تاکید بر مفاهیم ژئوپلتیک فرهنگی و با نگاهی به خیزش های اخیر در جهان اسلام می باشد. نویسنده معتقد است اگر چه توال در بخشی از کتاب خود به ادعای شیعه در سخنگویی محرومین جهان سوم اشاره کرده است، با این حال تمرکز بیش از حد وی بر اختلافات شیعه و اهل سنت و شاخصه های کلاسیک ژئوپلتیک به جای شاخصه های ژئوپلتیک فرهنگی شیعه و جمهوری اسلامی باعث بروز نارسایی در درک وی از ژئوپلتیک شیعه شده است. در ادامه با طرح مفاهیمی مانند مبارزه با سلطه، وحدت اسلامی و حاکمیت جهانی اسلام به بررسی نقش انقلاب اسلامی در جهان اسلام پرداخته خواهد شد. نویسنده معتقد است نقش غیرقابل انکار الهام پذیری قیام های عربی از جمهوری اسلامی، شاهدی بر

ص: 218

انقلاب اسلامی ایران و بیداری اسلامی در جهان اسلام

حمیدرضا بیات، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی

انقلاب اسلامی ایران به عنوان مهم ترین تحول ژئوپلیتیک جهان اسلام در پایان قرن بیستم، تأثیرات و بازتاب های گسترده ای در ایران، منطقه و جهان داشته است. قرن بیستم با عقب نشینی اسلام در پی ضعف و ناتوانی امپراطوری عثمانی آغاز شد، اما پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال های پایانی این قرن، آغاز دوره جدیدی از ظهور مجدد اسلام را نوید داد. انقلاب اسلامی ایران بر اساس مبانی عقیدتی مکتب تشیع، نارضایتی خود را از نظم کنونی جهان و جایگاه اسلام در دوران معاصر به منصه ظهور گذاشت. تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، دین اسلام تنها یک ایدئولوژی مذهبی محسوب می شد، اما انقلاب اسلامی ایران جنبه های بالقوه سیاسی آن را به فعالیت در آورد و تفکر اسلامی در ایران نشان داد که توانایی ایجاد یکی از انقلاب های بزرگ تاریخ را دارد. این توانایی باعث شد که بسیاری از نهضت های رهایی بخش در جهان اسلام توجه خود را به ایدئولوژی اسلامی معطوف کنند. از این رو می توان گفت مهم ترین عامل تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر جهان اسلام، همان بُعد ایدئولوژیک آن است، به همین دلیل انقلاب اسلامی، با توجه به ایدئولوژی جهان شمول خویش، هدف خود را احیای هویت واحد اسلامی و برقراری اتحاد جهان اسلام در برابر غرب قرار داد.

مطالعه خیزش های اسلامی معاصر در جهان اسلام، نشان دهنده تأثیر گذاری اندیشه ها و مبادی نظری انقلاب اسلامی ایران در آن ها می باشد. هر چند ایران در تنش های داخلی این کشورها مداخله مستقیم نداشت، اما کاملاً واضح است که امواج انقلاب اسلامی تأثیر خود را گذاشته بود. در واقع پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نوعی جذبه اسلامی را در میان مسلمانان ایجاد کرد و از آن پس مردمی که از عظمت و قدرت اسلام و مسلمانان بی اطلاع

ص: 219

ژئوپلتیک شیعه و فرصت های پیش رو

رضا حسنی، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار

اسماعیل عرب معصومی، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار

علیرضا کاشی، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار

کشمکش های سیاسی جهان اسلام عمدتاً از اواسط قرن نوزدهم شروع و از همان زمان مذهب شیعه به عنوان یکی از مذاهب تأثیر گذار در تحولات سیاسی و اجتماعی مورد توجه واقع گردید. از جمعیت بیش از 1. 3 میلیاردی مسلمانان جهان بالغ بر 150 میلیون نفر آن را جمعیت شیعه تشکیل می دهد که بیش از 70 درصد آن در کشورهای ایران، پاکستان، هندوستان، عراق، آذربایجان، بحرین و... در منطقه خاورمیانه متمرکز می باشند. جایگاه ژئوپلتیکی برخی از این کشورها و تأثیر گزاری تفکر شیعی و نقش آفرینی آن در تحولات منطقه ای و بین المللی موجب ایجاد هویت سیاسی منطقه ای مبتنی بر مذهب شده است به طوری که با نگاهی گذرا بر تحولات اخیر در می یابیم که غالب رویدادهای منطقه عمدتا منبعث از جریانات شیعی است.

به طور کلی، می توان دریافت شیعیان در مرحله گذار از تحولات جدید سیاسی در رویکردی متفاوت از دهه های 80 و 90 میلادی قرار گرفته و نقش بسیار تعین کننده ای را در کشورهای حوزه هلال شیعی و همجوار به عهده دارند، از این رو شاهد تأثیرات بسزائی در تحولات جامعه هدف (خاورمیانه) بوده و خواهیم بود.

مقاله حاضر سعی دارد جایگاه ساختاری شیعیان در معادلات اجتماعی و سیاسی خاورمیانه با بهره گیری از ژئوپلیتیک شیعه و تأثیر آن بر منطقه پیرامونی و بین المللی (فرصت های پیش رو) را با روش توصیفی - تحلیلی و کتابخانه ای، اعم از کتب، مقالات، گزارشات و نیز منابع الکترونیک، مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

ص: 220

نقش شیعیان عربستان در پیشبرد منافع ملی ج. ا. ا در منطقه

حسین جعفری سیریزی: کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

اغلب مواقع، اقلیت های یک کشور فارغ از نژادی یا دینی بودن دغدغه ای برای حاکمیت های ملی بوده اند. حال اگر این اقلیت دارای اکثریت حامی از بیرون مرزها باشد. تبدیل به یک مسأله و ناهنجاری برای امنیت ملی کشور میزبان می باشد و بعضاً تبدیل به عنصری در جهت اجرا و پیشبرد اهداف کشور رقیب می شوند. شیعیان عربستان بعنوان یک اقلیت دینی که دارای گذشته تاریخی بوده و با جمعیتی نزدیک به سیصد هزارنفر نزدیک به ده درصد جمعیت کشور عربستان را تشکیل می دهند، که در مراکز شرقی، که حیاتی ترین منطقه استراتژیک این پادشاهی می باشد سکونت دارند، منطقه ای که بیشترین میدان های نفتی کشور، از جمله قوار و قطیف در این منطقه قرار دارد و به عبارت دیگر بزرگ ترین حوزه های نفتی جهان را در خود جای داده است. شیعیان این کشور در تضاد کامل با حکومت مرکزی چه از جهات ایدئولوژیک و سیاسی می باشند. از آغاز تأسیس حکومت آل سعود به عنوان معضلی همیشگی مطرح بوده اند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تشکیل یک حکوت شیعی مذهب در آن این اقلیت با الهام یافتن از انقلاب ایران تقویت شد و نقش غیر قابل انکاری در روابط بین این دوکشور بزرگ و رقیب در منطقه پیدا کرد. نقشی که بین برگ برنده بودن برای ج. ا. ا در پیشبرد منافع ملی و اهداف یا گروگان سیاسی و اهرم فشار بر ایران از سوی عربستان بین تحلیل گران اختلاف نظر وجود دارد.

در این مقاله سعی شده است با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی و تحلیل نقش اقلیت شیعیان عربستان، در روابط دو کشور ج. ا. ا و عربستان پرداخته شود و از طرف دیگر تأثیر این اقلیت در پیشبرد اهداف ج. ا. ا در منطقه مورد واکاوی قرار گیرد.

واژگان کلیدی: شیعیان، عربستان، ایران، منافع ملی.

ص: 221

کارکرد مکانی نجف اشرف در ژئو پولیتیک شیعه

رضا ساغری، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد واحد رشت

اگر ژئو پولیتیک را یک مفهوم ترکیبی از سه عنصر اصلی یعنی جغرافیا، قدرت، سیاست بدانیم که با ترکیب های خود الگوهای رفتاری گروه های متشکل انسانی را نسبت به همدیگر تعیین میکنند. و. ثبات، صلح، همکاری، امنیت، همگرایی، رقابت، بحران، نفوذ، واگرایی، جنگ، ائتلاف، اشکال و الگوهای متداول رفتاری از ترکیب مولفه های سه گانه باشند. و چنانچه مولفه جغرافیا بر سه حوزه فضا، محیط، انسان، و مولفه سیاست بر سه مولفه اید ئولوژی، اندیشه سیاسی، ساختار سیاسی و مولفه قدرت بر سه حوزه تولید، کاربرد، الگو ی پخش تاکید داشته باشند. ما را به مفهوم قلمروژئو پولیتیکی نزدیک می گردانند. شناخت ژئو پولیتیک شیعه نیاز به درک قلمرو آن دارد. و مفهوم قلمرو بدون بررسی نقش مکان که توان تولید و انتشار ارزش ها و الگو های رفتاری در فضای جغرافیایی دارد غیر ممکن میباشد. میدانیم مکان، جای خاصی در سطح زمین است. که محدود به موقعیتی با هویت قابل شناسایی و برخوردار ازارزشهای ویژه و معین میباشد. به عبارتی هر گاه موقعیت دارای اطلاعات معین و خاص بوده وهویت پیدا کند به مکان تبدیل میشود. مکان جغرافیایی نجف دارای موقعیت و محتوای ویژه ای میباشد که درآن درک ویژه و همه جانبه از ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی، حکومتی و عبادی از اسلام توسط دانشمندان در طول تاریخ انجام می پذیرد.

هدف تحقیق حاضر بررسی نقش هویت یابی ژئو پولیتیک شیعه از کارکرد مکانی نجف اشرف با استفاده از اسناد مکتوب در منابع متعدد میباشد.

واژگان کلیدی: جغرافیا، سیاست، قدرت، مکان، قلمرو، شیعه، ژئوپولیتیک.

هویت شیعیان در بحرین؛ رویکردی سازه انگارانه به روابط ایران و بحرین و تأثیر انقلاب اسلامی بر جنبش های مردمی این کشور

روح الله پورطالب کارشناس ارشد مطالعات منطقه ای گرایش خاورمیانه

مسأله ی هویت و شناخت خود و دیگران، از موضوعاتی است که سیاست خارجی کشورها بسیار به آن متکی است. بر مبنای نظریه ی سازه انگاری، هویت دولت ها منافع آن ها را تعیین می کند و در نتیجه به رفتار و سیاست خارجی آن ها جهت می دهد.

پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ضمن ساقط کردن حکومت استبدادی شاهنشاهی، اساس ظلم و استکبار و منافع

ص: 223

ژئوپلیتیک نقش انقلاب اسلامی ایران: طرح فرضیه ای پیرامون سیاسی شدن شیعیان جهان

زهرا سادات کشاورز، کارشناسی ارشد شیعه شناسی گرایش جامعه شناسی دانشگاه اصفهان

وقوع انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله یکی از رخدادهای بزرگ نیمه دوم سده بیستم بود که باعث ایجاد تغییرات و تحولات فراوانی در کشورهای منطقه و نیز در ساختار قدرت جهانی شد. رخ دادن انقلابی در این مقیاس، بدون تردید درون مرزهای ملی کشور مبدا باقی نمی ماند؛ به ویژه اینکه از پشتوانه ای اعتقادی برخوردار باشد و ندای آرمان های انسانی را سر دهد. انقلاب اسلامی از یک طرف باعث شد مذهب شیعه مورد توجه قرار گرفته، به جهانیان معرفی شود و از طرف دیگر، جوامع شیعی در کشورهای مختلف در اثر انقلاب اسلامی احساس خودباوری کرده، در جهت رشد و ارتقای سیاسی گام برداشتند و موفق شدند برخی احزاب و تشکل های سیاسی را تاسیس یا تقویت کنند. این مقاله در صدد است با روش تحلیلی به تبیین ژئوپلیتیکی نقش انقلاب اسلام ایران در سیاسی شدن شیعیان بپردازد و ابعاد این موضوع را مطالعه کند.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، ایران، ژئوپلیتیک، شیعه، جوامع شیعی.

ص: 225

ژئوپلیتیک شیعه و تحول در معادلات جهانی

زهرا فهیمی کارشناسی ارشد دانشگاه شاهد - دبیر آموزش و پرورش

شیعیان علاه بر داشتن موقعیت های ممتاز ایرئولوژیکی و سیاسی، دارای موقعیتی بی نظیر از نظر جغرافیایی و ژئوپولیتیکی هستند که پتانسیل های فراوانی را برای تأثیرگذاری در نظام جهانی در اختیار آنان قرار داده است که با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این پتانسیل ها از قوه به فعل در آمده و تحولات عظیمی را در منطقه و جهان به وجود آورده است. به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، مناطق شیعه نشین با مرکزیت ایران به عنوان هارتلند جهان شناخته شده و بسیاری از تغییرات و تحولات منطقه ای و بین المللی با تأثیرپذیری از این عامل اتفاق می افتد. هدف از این نوشتار شناخت موقعیت های ژئوپلیتیکی شیعیان و چگونگی تأثیرگذاری آن در معادلات و نظم جهانی است که به شیوه توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است. سؤال اصلی پژوهش این است که موقعیت ژئوپلیتیکی شیعیان چگونه است و چه تأثیری بر معادلات جهانی دارد؟ برای پاسخ به این سؤال فرضیه ای مطرح شده که بر طبق آن شیعیان دارای ویژگی های ممتاز ژئوپلیتیکی در منطقه و جهان هستند و بسیاری از تحولات جهانی با تأثیرپذیری از این عامل ژئوپلیتیک صورت می گیرد. بعد از جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آن به این نتیجه رسیدیم که موقعیت ژئوپلیتیکی شیعه در جهان بی نظیر است و با وقوع انقلاب اسلامی در ایران - که با استفاده از ایدئولوژی شیعه صورت گرفت - مناطق شیعه نشین با مرکزیت ایران در کانون تحولات جهانی قرار گرفته و دشمنان اسلام که شیعه را مانعی برای ایجاد نظام جهانی

ص: 226

تحولات منطقه، بیداری اسلامی و ژئوپلتیک شیعه

زهرا محمدی، کارشناسی ارشد روابط بین الملل و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد لامرد

«حرکت جدیدی در منطقه آغاز شده است، حرکت امت اسلامی و با سمت و سوی اهداف اسلامی است و این حرکت، طبق وعده الهی قطعاً به پیروزی خواهد رسید و سلسله شکست های آمریکا در منطقه ادامه پیدا خواهد کرد». مقام معظم رهبری

تاریخ تحولات سیاسی خاورمیانه نشان می دهد، این منطقه در سه دهه ی گذشته، شاهد دو رخداد بزرگ بوده است. یکی پیروزی انقلاب اسلامی ایران به مدیریت و رهبری امام خمینی رحمه الله ، در 22 بهمن 1357 که ساختار منطقه و نظام بین الملل را با تغییر و تحول و دگرگونی همراه ساخت، مهم ترین تحولی بود که جهان نتوانست از آن چشم پوشی کند. دیگری دومینوی تحولات شتابنده و غافلگیرکننده شمال آفریقا و کشورهای عربی خاورمیانه که همچون یک سونامی شدید، جهان عرب را درنوردید و در یک سال اخیر به مهم ترین اخبار و تحلیل­های سیاسی جهان تبدیل شده است. وقوع این حوادث و رویدادها در کارنامه منطقه ی مهم و راهبردی خاورمیانه که سه چهارم ذخایر نفتی جهان در این منطقه واقع شده و به عبارتی منبع سوخت جهان است، از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین شکل و شمایل و نوع شعارهای مردم انقلابی این مناطق، در کنار تلاش غرب و آمریکا برای انحراف ماهیت اسلامی این انقلاب ها، اهمیت این تحولات را چند برابر افزایش داده و باعث ظهور و بروز تحلیل های گوناگون در خصوص آینده این تحرکات در منطقه ی مهم خاورمیانه شده است. با توجه به اهمیت ژئوپلتیکی مناطق شیعه نشین خاورمیانه (به طوری که 80 درصد جمعیت بومی

ص: 227

توسعه پایدار با جذب گردشگر مذهبی

حسین صالحی کارشناسی جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

در فرهنگ اسلامی، سفر به عنوان سیر آفاقی در برابر سیر انفسی مورد توجه قرار گرفته و اسلام به انسان و نیازهای انسان نگاه ویژه ای دارد و آنچه را که به واقع زندگی و حیات را لذت بخش و آسان می کند و در جسم و روح و روان انسان موثر است به رسمیت می شناسد در این میان گردشگری مذهبی از دیر باز تاکنون شاید یکی از مهم ترین و کهن ترین عوامل و انگیزه های مسافرت انسان ها با باورهای مذهبی و احساسات دینی بوده و در این میان، مسلمانان نیز بنا به فرامین قرآنی و مذهبی که ائمه اطهار علیهم السلام در مورد اهمیت گردشگری داشته اند همواره مبادرت به گردشگری مذهبی را ضروری دانسته اند. در این پژوهش، پژوهشگر با روش توصیفی - تحلیلی و از طریق مطالعات کتابخانه ای به بررسی اهمیت و توانمندی های گردشگری مذهبی برای دستیابی به توسعه پایدار و با هدف دستیابی به تجارب و راهکارهایی جهت بهبود شرایط و زمینه های رونق گردشگری مذهبی و پس از آن به بررسی و شناخت نتایج حاصل از گردشگردی مذهبی به ارائه ی پیشنهاداتی برای استفاده بهتر از گزینه ی گردشگری مذهبی پرداخته است.

ص: 228

آموزه های تشیع و نقش آن در دفاع مقدس و تثبیت مرزهای ایران بعد از بارها تغییر

حسین میرزابیگی کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

یکی

از تفاوت های اساسی مذهب تشیع با دیگر مذاهب آموزه های آن می باشد که جایگاه ویژه ای به این مذهب در دنیای کنونی داده و انقلاب اسلامی ایران نیز که بر اساس مبانی تشیع در ایران به وقوع پیوسته است توانسته است با مشکلاتی که از طرف دشمنان بر علیه آن به وقوع پیوسته است به خوبی مبازره کند تا جایی که امروز به عنوان الگویی برای دیگر ملت های منطقه در آمده است، یکی از مشکلات بزرگی که دشمنان بر ضد این انقلاب بزرگ به وجود آوردند جنگ تحمیلی بود که با هدف سرنگونی انقلاب اسلامی یا تجزیه ی مجدد ایران بر ما تحمیل شد، از طرفی با توجه به شواهد تاریخی در دویست ساله ی اخیر دشمنان هر وقت به ایران حمله کرده اند توانسته اند قسمتی از سرزمین آن را جدا کرده و مرزهای آن را کوچک تر نمایند ولی این بار با فراهم بودن همه ی شرایط در این مورد ناکام ماندند که به نظر نویسنده دلیل اصلی آن نقش آموزه های تشیع در این جنگ تحمیلی که امام و رزمندگان آن را به دفاعی مقدس تبدیل نمودند، نهفته است، این مقاله در پی بررسی گوشه ای از این موضوع می باشد.

واژگان کلیدی: آموزه های تشیع، دفاع مقدس، انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، تثبیت مرزها.

بررسی جریان های عمده فکری - سیاسی شیعه در منطقه شامات

زهرا بیگلری، عضو هیت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب قم

معرفی فرقه های شیعه در ناحیه شامات و تنوع جریان های فکری سیاسی موجود در منطقه و با توجه به یافته های حاصل کشف مهم ترین تفکرات شیعی حاکم بر منطقه و تعامل آن ها با جریانات غیر شیعی و بررسی میزان اثر گذاری آن ها در سطح منطقه بررسی شده است.

فصل بندی:

فصل یک - کلیات: شناخت مفاهیم، معرفی و طبقه بندی گروه های شیعی شامات

فصل دو - تبار شناسی تفکرات رایج

فصل سه - بررسی نحوه تعامل گروه های فکری - سیاسی شیعی با دیگر گروه ها و چگونگی اثرگذاری آن ها در منطقه.

واژگان کلیدی: فرقه های شیعه، تفکرات شیعی، جریان های غیرشیعی، منطقه شامات.

شیعیان کویت و فرصت ها و چالش های فراروی آنان جهت دستیابی به رضایت مطلوب در ساختار سیاسی

دکتر محمد جعفر آجورلو، مدیر گروه جغرافیای نظامی دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام

سیدفواد علوی نیا، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای نظامی دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام

وهاب عسگر پور، کارشناس ارشد مدیریت امور دفاعی دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام

هدف اصلی این پژوهش بررسی وضع شیعیان کویت در ساختار سیاسی این کشور است. شیعیان کویت یک چهارم جمعیت این کشور را در اختیار دارند، در حالیکه از سهم و جایگاه مناسب نسبت به وزن جمعیتی خود در اداره کشور برخوردار نیستند. از این رو شناخت وضعیت موجود شیعیان در ساختار سیاسی کویت، مطالعه و بررسی وضعیت مطلوب و چالش ها و فرصت ها برسر راه آنان، با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی حساس آن کشور در نقطه شمال غربی خلیج فارس و همچنین بعنوان یکی از مهم ترین کشورهای صادر کننده نفت بسیار مهم به نظر می رسد.

این تحقیق ترکیبی از روش پیمایشی، توصیفی و تحلیلی و ماهیت آن کاربردی است. نحوه تجزیه و تحلیل با استناد به مطالعات کتابخانه ای و همچنین مصاحبه با کارشناسان مطلع نسبت به وضعیت شیعیان کویت انجام شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که

ص: 232

شیعه هراسی در حوزه دیپلماسی امنیتی آمریکا

محمد جنگجو حاجی خواجه لو، کارشناس ارشد جغرافیای نظامی

زهرا جنگجو، کارشناس علوم تربیتی

داوود قبادی، کارشناس زبان انگلیسی

یکی از آفندهای عدم شکل گیری نظام امنیت منطقه ای پایدار، فراگیر و بومی، تمرکز جنگ تبلیغاتی بر مثلث ایران هراسی (با هدف انزوای جمهوری اسلامی ایران در ساختار امنیتی نظامی منطقه ای)، شیعه هراسی (با هدف جلوگیری از شکل گیری قطب نظامی، امنیتی و اقتصادی در جهان اسلام) و اسلام هراسی (با هدف تنش زایی میان مسلمانان و اقلیتهای سایر ادیان مانند ایجاد جنگ فرقه ای در لبنان) است. افزایش اقدام های تعرضی وهابیون علیه شیعیان در پاچنار پاکستان و دره اسماعیل خان افغانستان، تداوم بی ثباتی های امنیتی ناشی از منازعات فرقه ای در شرق ایران، انفجارهای متعدد تروریستی در عتبات عالیات در عراق لزوم اقدام موثر برای حفاظت از امنیت زائران ایرانی، حمایتهای خزنده برخی رجال سیاسی امارات و عربستان مانند شاهزاده بندر بن سلطان از گروه های تکفیری و ادعاهای تبلیغاتی مکرر اردن و مصر مبنی بر تلاش تهران برای مهندسی امنیتی جغرافیای سیاسی شیعه در خاورمیانه عربی بیانگر ضرورت آسیب شناسی آفند تبلیغاتی شیعه هراسی از رویکرد امنیت ملی است. به همین منظور جمهوری اسلامی ایران بایسته است در سیاست های کلان امنیتی برنامه پنجم توسعه دورنمای آسیب های احتمالی ناشی از آفندهای تبلیغاتی سه گانه ایران هراسی، شیعه هراسی و اسلام هراسی که هر سه بصورت توأم در جریان است را از رویکرد امنیت ملی و منطقه ای مورد کنکاش قرار دهد.. رویکرد این مقاله تحقیقی و

ص: 233

مطالعه و بررسی شیعه ستیزی در عصر معاصر

(مورد: جمهوری آذربایجان)

محمد جنگجو حاجی خواجه لو کارشناس ارشد جغرافیای نظامی

با وجود گذشت بیش از دو دهه از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی هنوز این موضوع و پیامدهای آن یکی از پدیده های اصلی مورد مطالعه در روابط بین الملل است. دیدگاه های متفاوتی میان تحلیل گران وجود دارد که چرا اتحاد جماهیر شوروی با آن عظمتی که از غلبه بر اختلافات و تفاوت های مذهبی و قومی میان ملت ها یافته بود، دچار گسست و فروپاشی شد. وقتی صحبت از وضعیت سیاسی و اجتماعی در جمهوری آذربایجان به میان می آید، به دلیل سیاستهای مختلف رژیم این کشور جدیدالتاسیس در تحت فشار قراردادن دینداران و تضییع حقوق شیعیان که بیش از 80% از جمعیت 95% مسلمان را به خود اختصاص داده اند، بیشتر از هرچیزی اسلام ستیزی یادآور اقدامات رژیم های لائیک آتاتورک و بی دینی کمونیست های سابق است، در کنار این موضوع، احیاء دین و گرایشات رو به افزایش اسلام خواهی در این کشور، نکته دیگری است که همراه با فشارهای بیرونی اقدامات سرکوب دولت را به وجود آورده است. مقاله حاضر به تبیین احیاگری تشیع و سرکوب آن ها در ابعاد تخریب مساجد، مبارزه با حجاب و سرکوب مراسمات دینی می پردازد. رویکرد این مقاله تحقیقی و تحلیلی است که می تواند بخشی از واقعیت های موجود در شمال رود ارس را منعکس کند. این مقاله به لحاظ شکلی و ساختی به شیوه توصیفی و پوزیتیویستی تدوین و جلوه های گفتمانی نیز در آن وجود دارد.

واژگان کلیدی: وضعیت سیاسی و اجتماعی در جمهوری آذربایجان، احیاگری تشیع، سرکوب شیعیان.

ص: 234

نقش شکاف شیعه - سنی در تحولات موسوم به بهار عربی

طاهره اخوان

کشورهای اقتدارگرا با انبوهی از مشکلات و معضلات داخلی روبریند. شکاف های متعدد اجتماعی سیاسی بحران مشروعیت و بحران اقتدار در پی دارد. از جمله شکاف های جنسیتی قومی و مذهبی ویژگی مشترک همه کشورهای درگیر تحولات موسوم به بهار عربی است. آنچه که در این مقاله مورد نظر است تأثیر شکاف شیعه - سنی در این تحولات است. هرچند که تمام این کشورها با شکاف مذهبی روبرویند اما آنچه که محرکه تحولات است استبداد حاکم و عدم رعایت اصول دموکراسی و احترام به حقوق شهروندی است. استبداد اقلیت یا استبداد اکثریت بن مایه همه اعتراضات است. در واقع مسئله شیعه - سنی معضل دولتهای پس از انقلابهای عربی است.

واژگان کلیدی: بهار عربی، شیعه، سنی، جنبش های اجتماعی.

جایگاه شیعه در ژئوپلیتیک پست مدرن

دکتر یوسف زین العابدین عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، رشته جغرافیای سیاسی

زهرا شیرزاد دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

مطالعه ژئوپلیتیکی تشیع مبحثی بسیار پیچیده است؛ چرا که، مطرح ساختن آن به خصوص در حوزه ی ژئوپلیتیک پست مدرن - که تأکید بر توانمندی های فضایی(مکانی - زمانی) ملت ها دارد - با نگرانی هایی همراه است. در این میان، به واسطه آگاهی و اطلاعات پیش آمده در

ص: 236

پدیدۀ شیعه هراسی در جهان معاصر

سید توقیر عباس کاظمی - طلبه و پژوهشگر جامعة المصطفی العالمیه قم

مکتب تشیع در پنجاه سال اخیر و به خصوص بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مورد تهاجم شدید دشمنان قرار گرفته است به طوری که «شیعه هراسی» در این سال ها به روندی رو به رشد تبدیل شده است و به اشکال مختلف در سراسر جهان صورت می گیرد. شیعه هراسی در جهان معاصر پدیده ای امروزی و تازه ای نیست، بلکه ریشه های این پدیده را باید در تاریخ

ص: 237

بیداری اسلامی: بررسی ریشه های جنبش دینی در شیعیان بحرین

دکتر علی باقری دولت آبادی، استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج

نسیم بیداری اسلامی که از قاره آفریقا و کشور تونس در سال 1389 وزیدن گرفت اکنون پس از تحول در ساختار حکومت های تونس، لیبی و مصر به حوزه ی خلیج فارس رسیده است. طی 6 ماه گذشته تحولات سیاسی بحرین وارد فرایند جدیدی شده و خاندان آل خلیفه برای حفظ قدرت بر شدت سرکوب ها افزوده است. پژوهش حاضر به این سوال مهم می پردازد که ریشه های جنبش دینی در شیعیان بحرین به چه رخداد یا عواملی بازمی گردد؟ در پرتو سوال اصلی دو سوال فرعی مطرح خواهد شد نخست این که شیعیان بحرین در ساختار قدرت این کشور چه سهمی دارند؟ و دوم؛ فرایند مشارکت سیاسی آن ها در بحرین چگونه است؟ در فرضیه اصلی به بررسی نقش انقلاب اسلامی ایران به عنوان الهام بخش جنبش های دینی در منطقه و تأثیر کاتالیزور و شتاب دهنده تحولات اخیر کشورهای اسلامی براین جنبش ها پرداخته خواهد شد. برای این منظور از روش توصیفی - تحلیلی با تکیه بر منابع کتابخانه ای و اینترنتی استفاده خواهد شد.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی ایران، بحرین، شیعیان، آل خلیفه، بیداری اسلامی.

نقش کانونی ایران و انقلاب اسلامی در الهام بخشی و احیای نقش سیاسی شیعیان جهان

فتح الله توسلی

امروز چه در مذاکرات مهم بین المللی و منطقه ای و چه در توافقات مربوط به سازمان های بین المللی با دولت ها، درسطح مراکز مطالعاتی بین المللی و دانشگاه ها و در بین پژوهشگران سیاست بین الملل و روابط بین الملل یا در مذاکرات هسته ای بین جمهوری اسلامی ایران و 6 کشور مهم و قدرتمند دنیا، یکی از مسائلی که مورد توجه قرار گرفته و می گیرد نقش و جایگاه جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور قدرتمند مبتنی بر تفکر شیعی و سیاستی است؛ که ناشی از فقه شیعی است، چنانکه یکی از مسائل مهم مطرح شده در گفتگوهای هسته ای اخیر جمهوری اسلامی ایران با 1+5، موضوع فتوای مقام معظم رهبری در تحریم ساخت وتولید سلاح هسته ای است.

این مسائل، بعلاوه تحولات جاری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا؛ از تثبیت جایگاه حزب الله در عرصه ی نظامی و سیاسی لبنان و منطقه گرفته تا جایگاه نوری المالکی و سایر گروه های شیعی در عراق و اجتماعات میلیونی شیعیان در مراسم مولودی یا عزای ائمه اطهار^ در کشورهای اسلامی و.. ؛ همگی نشان دهنده این مسأله است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیعه نقش محوری در سیاست بین الملل ایفا می کند، و اکنون دیگر نمی توان این اقلیت مهم و تأثیر گذار در جهان را نادیده گرفت.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، ژئوپلیتیک شیعه، نقش سیاسی شیعیان، بیداری اسلامی.

ص: 241

بررسی تأثیرات ژئوپلیتیک شیعه بر جهت گیری های سیاسی وایدئولوژیکی درتحولات کنونی خاورمیانه

دکترنبی الله رشنو، عضوپیوسته انجمن ژئوپلیتیک ایران و مدرس دانشگاه

درجریان قیام های گسترده و فراگیر مردمی که ازاوایل سال2011 عرصه جغرافیایی خاورمیانه عربی تا شمال آفریقا را در بر گرفت، آنچه که برای قدرت های ذی نفوذ و خصوصاً قدرت های غربی از اهمیت به سزایی برخوردار است، موضوع مقابله با جهت گیری های سیاسی - ایدئولوژیکی و چگونگی هدایت و کنترل این قیام با هدف ایجاد نوعی از ساختارهای مطلوب استراتژیکی در چشم انداز نظام های سیاسی کشورهای هدف و نیز ممانعت از ایجاد و تقویت سازنده ای جدید (ایدئولوژیکی - ژئوپلیتیکی) در این منطقه می باشد. در شرایط کنونی مسأله اصلی آمریکا و ائتلاف قدرت های غربی در خصوص روند قیام های مردمی و چشم انداز تحولات این حوزه، علاوه بر موضوع بیداری عمومی (اسلامی) عمدتاً از آن جهت است که سبب دگرگونی در سازنده های ژئوپلیتیکی نظم منطقه ای مورد انتظار آنان گردیده است. مهم ترین سازنده ژئوپلیتیکی مطلوب ایالات متحده آمریکا در منطقه خاورمیانه، حفظ نظام های سیاسی و ایدئوِلوژیکی وابسته است، که ضمن تامین امنیت رژیم صهیونیستی، سبب تسلط آمریکا بر مجاری تولید، توزیع و مصرف منابع انرژی در منطقه می گردد. لذا ائتلاف قدرت های غربی با محوریت آمریکا جهت کنترل و هدایت این قیام ها، در قالب استراتژی هراس بین المللی و به خصوص ترویج پروژه ایران هراسی در میان اعراب؛ با تلاش برای جلوگیری از سازماندهی سیاسی - ایدئولوژیک شیعیان در کشورهای هدف و ممانعت از پذیرش الگوی حاکمیت جمهوری اسلامی ایران و نیز شکل گیری ساختارهای قدرت سیاسی - ایدئولوژیکی شیعه در سطح جزیره العرب، تدابیر گسترده ای را بکار گرفتند. در این راستا، با وجود تجربه موفقیت های جنبش شیعی حزب الله لبنان و نیز در پی فعالیت های مؤثر احزاب اسلام گرا در اداره امور کشورهای هدف (از جمله در تونس، مصر و لیبی) که با ترویج مبانی اسلامی و تقویت مواضع جمهوری اسلامی ایران موجب نگرانی های روزافزونی در میان دول غربی گردیده است، قدرت های غربی با همراهی مالی دو کشور عربستان و قطر ضمن تلاش برای بازنگری در روندهای گذشته، از یک سو با اتخاذ سیاست های هدفمند از جمله گسترش بی نظمی و تجزیه در ابعاد گوناگون

ص: 242

تحلیل نقش ژئوپلیتیک شیعی ایران در دست یابی به آرمان های جهان اسلام با بهره گیری از مدل استراتژیک SWOT

دکتر عیسی ابراهیم زاده، دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه سیستان و بلوچستان

منیر یاری کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی توریسم دانشگاه سیستان و بلوچستان

یاسمن یاری دانش آموخته اقلیم شناسی در برنامه ریزی محیطی دانشگاه سیستان و بلوچستان

از تحلیل انقلاب اسلامی در سطح کلان، می توان دریافت که انقلاب ایران اساساً در تعارض با نظام بین الملل رخ داد، و ارزش ها و هنجارهایی را مطرح نمود، که با منافع استکبار جهانی، منافات داشت. آموزه های ایدئولوژیکی شیعه در انقلاب و تحقق حاکمیت تشیع در ایران، افق های تازه ای را پیش روی شیعیان جهان گشود. آنان عزت خویش را باز یافتند و به عنصری تأثیرگذار در تحولات منطقه ای و جهانی تبدیل شدند. موفقیت اسلام شیعی در ایفای نقش ایدئولوژی انقلابی ایران، تشیع را به عنوان مهم ترین کارگزار در سطح ژئوپلیتیک شیعه و حتی جهان اسلام مطرح کرده است؛ به طوریکه بسیاری از جنبش های اسلامی - چه سنی و چه شیعی - انقلاب اسلامی ایران را الگوی مبارزاتی خود قرار دادند. با توجه به این که ترکیب عوامل فرهنگی و اعتقادی، دسترسی به منابع عظیم انرژی و موقعیت های حساس ژئوپلیتیکی و استراتژیکی، موقعیت ممتازی را برای ایران در حوزه ی ژئوپلیتیک شیعه فراهم کرده است. پژوهش حاضر در پی شناسایی و تدوین استراتژی های دست یابی به آرمان های جهان اسلام در بستر ژئوپلیتیک شیعی ایران می باشد. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و بر حسب محتوا از نوع

ص: 243

نقش حکومت های محلی آذربایجان در گسترش مذهب تشیع با تاکید بر دولت قره قویونلوها

دکتر هوشنگ سرور، استادیار گروه جغرافیای دانشگاه مراغه

محمدرضا نعمتی، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و دبیر آموزش و پرورش

بدون شک نقش بلا منازع حکومت ها از گذشته های دور تا به امروز در ایجاد دگرگونی ها و تغییر و تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، در مکان های جغرافیایی غیر قابل انکار است. هرچند حکومت های گسترده و ملی در ایجاد تغییرات در مکان های جغرافیایی نقش پر رنگ تری دارند، اما در این میان نباید نقش حکومت های محلی و ناحیه ای را در ایجاد و پیدایش تحولات تاریخی از یاد برد. این نوع حکومت ها هرچند از نظر بعد فضای سرزمینی در سطح کوچک قرار می گیرند؛ اما به نوبه ی خود می توانند زمینه ساز تحولات بزرگ در سطح کلان و ملی باشند. یکی از دولت هایی که به رغم عمر کوتاه خود توانست تأثیرات زیادی بر اعتقادات و باورهای دینی مردم برجای گذارد، حکومت قره قویونلوها بود؛ این حکومت محلی که در سرزمین آذربایجان قرار گرفت، در تاریخ تشیع ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و نقطه ی مثبتی تلقی می شود. این حکومت نسبتاَ کوتاه توانست، زمینه ی ظهور و باروری مذهب تشیع را به منزله ی مذهب رسمی حکومت صفویه در جغرافیای سرزمینی کشور ایران فراهم سازد. این مقاله به منظور بررسی نقش حکومت های محلی با تاکید بر حکومت

ص: 244

آزادی و دموکراسی؛ دو گوهر گمشده در چاه نفت ژئوپلیتیک شیعه

محمّدتقی ابراهیمی خوجین دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران

این مقاله به بررسی آزادی و دموکراسی از دیدگاه مکاتب سیاسی و رویکرد مذهب شیعه در قبال آن می پردازد و متغیّر نفت را در ژئوپلیتیک شیعه، با توجّه به دو متغیّر یاد شده بررسی می نماید؛ در این میان، با عنایت به پیشتازی ایرانِ مشروطه در این ژئوپلیتیک، از آراء و فتاوای آخوند خراسانی، نظریّات آیت الله نایینی و شیخ فضل الله نوری برای بررسی رویکرد مذهب شیعه به آزادی و دموکراسی بهره می برد. همچنین، نظریّه ی دولت رانتیه برای تبیین موقعیّت استراتژیک و گاه تراژیک شیعیان در ژئوپلیتیک حسّاس و نفت خیز شیعه، و تحلیل رفتار دولت های رانتیه در برابر آزادی و دموکراسی، در فضای سنگین انرژی طلب بین المللی به کار گرفته می شود. بررسی تأثیرات دو سویه ی آزادی و دموکراسی بر دولت متّکی به نفت و عکس آن، و تحلیل سبک بازیگری در نقش نفت جو، از سوی کشورهای قدرتمند انرژی خو، از مباحثات و کندوکاوهای این مقاله است که در فرجام آن، از دلِ آن، استدلال مندانه، در متنی نظریّه مند، روش مندانه، راه هایی به سوی آسمان رهایی برای فَوَران زلال آزادی و دموکراسی گشوده می گردد تا شیعیان با غرورِ آزادی و دموکراسی، راه های رَستن از بلایای سیاه و به دست آوردن طلاهای سیاه را بدون وابستگی به اقتصاد تک محصولی بیابند.

از این منظر، در آغاز ناگزیر از ورود به بحث مجادله انگیز و پُرابهام سازگاری یا عدم سازگاری اسلام با دموکراسی می شویم و در اثبات سازگاری اسلام با دموکراسی، یا به عبارت دقیق تر، امکان دموکراسی در جوامع اسلامی و شیعه، و ظرفیّتِ افزون مذهب شیعه برای تأیید مشروعیّت دموکراتیک حاکمان و عدم مغایرت مبانی مشروعیّت تشیّع و دموکراسی، استدلالات علمی و نظریّات علمای اسلامی یادشده معاصر را همراه با دیدگاه های دانشمندان نامدار غربی، ارائه می کنیم. در بخش دیگر، با در نظر گرفتن پیشینه ی تاریخی به چالش ها و ویژگی های دولت رانتیه و جهت گیری آن در مواجهه با جامعه و طبقات اجتماعی، آزادی، دموکراسی، مشروعیّت و... می پردازیم. به عبارت بهتر، در تلاش برای اثبات این فرضیّه

ص: 246

شهرهای مقدس شیعه و قابلیت های گردشگری

(مطالعه موردی: مشهد مقدس)

دکتر احمد خادم الحسینی، استادیار گروه جغرافیای دانشگاه آزاداسلامی واحد نجف آباد

مهدی روان دوست، کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

حسام عارفی نسب، کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

سرعت خیره کننده تکنولوژی در عصر حاضر دولت ها را برآن داشته است که برای رسیدن به توسعه همه جانبه از تمام امکانات و قابلیت برای رسیدن به مقاصد اقتصادی و اجتماعی استفاده نمایند. به صراحت باید اذعان داشت که راه رسیدن به توسعه ای که نسل های حاضر و آینده از آن بهره مند شوند تنها زمانی امکان پذیر و ممکن است که همه زیر ساخت ها ی لازم مورد عنایت قرار گیرد. امروزه گردشگری به عنوان صنعتی که شاخص های ویژه، توسعه از جمله درآمد و رفاه اجتماعی را یک جا در خود دارد به عنوان موقعیتی خاص توجه دولت ها را به خود معطوف کرده است. این پژوهش به بررسی ضعف ها و پتانسیل های موجود این صنعت گردشگری مذهبی در شهرهای مقدس شیعه و قابلیت های گردش گری آن ها به طور اعم و شهر مشهد مقدس به طور اخص می پردازد. شهری که به عنوان قلب معنوی ایران این پتانسیل عظیم را دارد که شهرتش را فرای مرزهای ملی، به خصوص در بین شیعیان جهان به نمایش بگذارد. روش تحقیق در این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و براساس ماهیت توصیفی و تحلیلی که با استفاده از منابع کتابخانه ای و میدانی و مدل ارزیابی swot صورت گرفته است. نتیجه بررسی و تحقیق

ص: 247

تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر ژئوپلیتیک تشیع

دکتر غلامرضا خواجه سروی، دانشیار علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

نوری صدیقه، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تشیع به سوی هژمونیک شدن پیش رفته و توجه جهانی را به خود معطوف ساخت، به گونه ای که بازیگران عرصه بین المللی به دنبال شناخت جدی تر واقعیت ها و قابلیت های آن برآمدند. در اکثر کشورهای جهان به ویژه کشورهای اسلامی شیعیانی که همواره در اقلیت بوده و آماج تبعیض های گسترده و ناروا بودند، با پیروزی انقلاب ایران به اظهار هویت شیعی خود پرداخته و جانی دوباره گرفتند و به مبارزه با استکبار و استبداد در عرصه داخلی و خارجی پرداختند، که این امر به نوبه خود روند قدرت یابی و گسترش حوزه نفوذ تشیع را در جهان سرعت بخشیده است، که حضور شیعیان در نقاط مهم ژئوپلیتیکی و استراتژیکی بر اهمیت این امر می افزاید و تشیع را به عنوان عاملی که آینده سیاسی جهان به نحوه برخورد با آن بستگی دارد، معرفی می نماید.

واژگان کلیدی: ایران، انقلاب اسلامی، تشیع، ژئوپلیتیک، ژئوپلیتیک تشیع.

ص: 248

بازتاب مفهومی و عملی انقلاب اسلامی ایران بر شیعیان جهان

دکتر علی باقری دولت آبادی استادیار گروه علوم ساسی دانشگاه دولتی یاسوج،

حسین خادم پیر دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه دولتی یاسوج

بدون شک انقلاب اسلامی ایران یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین انقلاب ها در نیمه دوم قرن بیستم بر محیط پیرامون خود و جهان به شمار می رود. آثار این انقلاب بر خلاف آنچه که پیش بینی می شد و تلاش هایی که برای محدود کردن آن صورت پذیرفت به داخل ایران محدود نماند. به طور مشخص می توان این تأثیرات را در دو حوزه ی مفهومی و عملی مورد شناسایی قرار داد. آنچه که در این پژوهش قصد پرداختن با آن را داریم بررسی هر دو تأثیر فوق الذکر بر شیعیان جهان است. سؤال اصلی این پژوهش این است که انقلاب اسلامی ایران چه تأثیری بر شیعیان جهان داشته است؟فرضیه اصلی به روند گسترش بیداری اسلامی در میان شیعیان و در نتیجه پیگیری مطالبات سیاسی خود اشاره دارد. برای تأیید این فرضیه از روش تحلیلی - توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی استفاده خواهد شد.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی ایران، شیعیان، بیداری اسلامی.

بررسی ژئوپلیتیک شیعه پس از سقوط صدام و پیامدهای منطقه ای ناشی از آن

حسین خالدی، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

محمدعلی میرزایی، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی

بهادر غلامی، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

از 5/1 میلیارد مسلمان جهان، 15 - 20 درصد آن ها شیعه هستند. بعد از فروپاشی رژیم بعث، حصر سیاسی - اجتماعی شیعیان این کشور پایان یافت و امروزه آینده ی عراق با مسأله شیعه گره خورده است. سؤالی که در این مقاله مدنظر قرار گرفته، عبارت است از: «تحولات ژئوپلیتیک تشیع بعد از سقوط صدام چه پیامدهایی را در سطح منطقه در پی داشته است؟» نوع تحقیق کتابخانه ای و روش تحقیق به صورت توصیفی - تحلیلی است. یافته های تحقیق نشان می دهد که بعد از حمله آمریکا به عراق، قدرت معنویت و نقش مذهب در حیات تشیع عراق، پیامدهای گسترده ای، نه فقط برای توسعه سیاسی آینده عراق، بلکه برای تحولات مذهبی آینده ی خاورمیانه در پی دارد که موازنه قدرت را به نفع شیعیان برهم خواهد زد. با قدرت یابی شیعیان عراق، آن ها امکان دگرگون کردن چشم انداز سیاسی عراق را پیدا کرده اند و این مسأله به طور قابل ملاحظه ای بر آینده شیعیان سایر کشورها اثرگذار خواهد بود.

ص: 250

طرح هلال شیعی و ژئوپولیتیک شیعه: موانع و پیامدها

حسینعلی توتی، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

نجف شیخ سرایی، دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی سیاسی دانشگاه تهران

وقوع رویدادهای گوناگون در منطقه ژئوپولیتیک خاورمیانه؛ منجر به افزایش نقش و نفوذ جمهوری اسلامی ایران در منطقه شده است. در سال 2004، ملک عبدالله؛ پادشاه اردن درباره ظهور یک هلال شیعی ایدئولوژیک از بیروت تا خلیج فارس هشدار داد که از آن زمان به بعد، بحث مقاصد ایران برای ایجاد یک هلال شیعی یک موضوع مهم برای میزگرد ها و کنفرانس های ب-رگزار شده در م-وض-وعات م-نطقه ای ب-وده است. به طوری که بعد از آن

ص: 251

موقعیت ژئوپلیتیکی شیعیان در خاورمیانه و تاثیر آن بر منافع غرب

محمد حسین سرائی، دانشیار و عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه یزد

سید مصطفی حسینی، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه یزد

سمانه تسلیم، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه یزد

امروزه کمربندی از تشیع، حیات اقتصادی، استراتژیکی و تاریخی اسلام و جهان را در

ص: 253

ریشه های ضدیت طالبانیسم پاکستان با شیعیان و انقلاب اسلامی

مرتضی باقیان زارچی، دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران

صفی الله شاه قلعه، کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه اصفهان

جعفر خاشع، کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

تجارب چند قرن اخیر استعمار نشان می دهد در هر جایی که بحث اختلاف بین شیعه و سنی پدیدار گشته، از همان نقطه اسلام شکست را متحمل شده است و ذهن جهان اسلام و مسلمین را

ص: 254

بررسی نقش نیروهای منطقه ای و فرامنطقه ای در تشدید خشونت های ضد شیعی در پاکستان پس از انقلاب اسلامی ایران

فاطمه سادات میراحمدی، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران

ریحانه عالم، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران

ژئوپلیتیک خفته تشیع که در کانون راهبردی ترین منطقه دنیا واقع شده است، پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران و شوک هایی که به نظام بین الملل وارد کرد، قدرت و اثرگذاری خود را نشان داد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، روحیه انقلابی تکامل یافته در درون

ص: 255

نقش انقلاب اسلامی در الهام بخشی و احیاء نقش سیاسی شیعیان جهان

(با تأکید بر حزب الله لبنان)

محمد ابوالفتحی، استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه رازی

شیدا دیناری، کارشناسی ارشد علوم سیاسی

انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 هجری شمسی که با مشارکت روحانیون، بازاریان، روشنفکران، احزاب سیاسی مخالف، دانشجویان و مردم عادی انجام پذیرفت. نظام پادشاهی این کشور را سرنگون و زمینه روی کار آمدن نظام مقدس جمهوری اسلامی به رهبری روحانیون شیعه را فراهم کرد.

ص: 256

تحلیلی بر رویکردهای شیعی از منظر ژئوپلیتیک انتقادی

علیرضا محرابی، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، تهران

روح الله نیکزاد، دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، تهران

سعید صالحیان، دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه شهید بهشتی، تهران

ژئوپلیتیک سنتی در اوایل دهه 1970 در پی ظهور رویکرد نوینی به نام ژئوپلیتیک انتقادی مجدداً رواج یافت و این رویکرد از دهه ی 1990 گسترش یافت. شروع مبارزات مربوط به حقوق مدنی، مخالفت علیه جنگ ویتنام و نیز تشدید بحران شهری در آمریکا، منجر به شکل گیری جغرافیای رادیکال و آگاهانه و پیامد آن ژئوپلیتیک انتقادی شد. این گرایش در مکتب پساساختارگرایی ریشه داشته و بر ابن باور است که ادراکات ژئوپلیتیک به صورت شناخت هایی جانبدارانه دیده می شود که از دیدگاه ها و منافع بازیگران سیاسی خاصی دنبال

ص: 257

ژئوپلیتیک ایران در محاق ژئوپلیتیک شیعه

(رویکردی انتقادی به نظریه ژئوپلیتیک شیعه)

محمد باقر قالیباف، دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

امیرقدس، کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران و دکتری مطالعات فرهنگی دانشگاه امام حسین علیه السلام

اگر ژئوپلیتیک را ترکیبی از محیط جغرافیایی، سیاست و قدرت بدانیم، ژئوپلیتیک شیعه، به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات ژئوپلیتیکی شایان توجه است. حدود یکصد و پنجاه میلیون شیعه که نزدیک به هفتاد درصد آن ها در خاورمیانه زندگی می کنند، یک هویت سیاسی منطقه ای مبتنی بر مذهب را نیز بازتاب می دهند. ژئوپلیتیک شیعه، به مفهوم امتداد جغرافیای سیاسی شیعیان در کشورهای مختلف، با هارتلند ایران، در حال بازتعریف است، چرا که در

ژئوپلیتیک در حال گذار، تأکید بر متغیرهای (عموماً) ثابت ژئوپلیتیک و تکیه بر نظریه های سنتی آن، راه گشا نبوده و توجه به عوامل: فرهنگی، مذهبی و ایدئولوژیک؛ عرصه های نوینی از همنشینی جغرافیا با سیاست و قدرت را به وجود آورده

ص: 258

شیعه هراسی در جهان امروز

(چرائی و چگونگی)

دکتر مریم معینی نیا، مدرس و پژوهشگر دانشکده تاریخ

وقوع انقلاب اسلامی در کشور ایران، به عنوان کانون اصلی مذهب تشیع، پدیده ای است که در تمام مدت این سی و دو سال، توجه اکثر دولت ها و ملت های جهان را از طریق کانونی شدن آن در خبرگزاری ها و جراید و محافل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، به خود مشغول داشته و به تبعِ آن، توجه عام و خاص را به ابعاد اعتقادی و رفتاری شیعه، حسّاس کرده است.

ص: 259

چرایی و چگونگی بازخیزش و نقش آفرینی شیعیان منطقه

(خلیج فارس)

حبیب زمانی محجوب، دانشجوی دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی

حسین مهربان، پژوهشگر علوم سیاسی

تحولات خاورمیانه در چند دهۀ اخیر شاهد جنبش های اسلامی، متأثر از تغییرات فرهنگی،

ص: 261

تبیین ژئوپلیتیکی اثر گذاری انقلاب اسلامی بر سیاسی شدن شیعیان عربستان

هادی بادینلو، دانشجوی کارناسی ارشد جغرافیای نظامی دانشگاه امام حسین علیه السلام

یکی از رخدادهای بزرگ نیمه دوم قرن بیستم، وقوع انقلاب اسلامی در ایران به رهبری حضرت امام خمینی رحمه الله بود که باعث تحولات بسیاری در کشورهای منطقه و ساختار قدرت جهانی گردید.

وقوع چنین انقلابی، آن هم با مقیاس اثرگذاری جهانی و پشتوانه قوی اعتقادی در درون مرزهای ایران باقی نماند، چرا که ندای انسانی آن مرزهای جغرافیایی را درنوردید و ملت های بسیاری را تحت تاثیر قرار داد. انقلاب اسلامی ایران با ایدئولوژی فرامرزی خود کشورها و ملت های بسیاری را به ویژه در خاورمیانه بیدار نمود و این بیداری و آگاهی امروز به خوبی در اکثر کشورها - اعم از مسلمان و غیر مسلمان - به خوبی مشهود می باشد. انقلاب اسلامی ایران موجب شد مذهب شیعه مورد توجه قرار گرفته و به جهانیان معرفی شود و از طرفی باعث رشد و خود باوری سیاسی شیعیان سراسر جهان گردید.

ص: 262

تشیع از منظر قدرت های جهانی وراه های جلوگیری از نفوذ آن در جهان

ابوذر روئین تن، مربی دانشگاه امام حسین علیه السلام

امروزه فرهنگ تشیع در عرصه جهانی به خصوص جهان اسلام به عنوان مذهبی تأثیر گذار بر تحولات سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی مسلمانان شناخته می شود. به این دلیل و دلایل دیگر مذهب تشیع مورد توجه و هجوم بسیاری از محققان و قدرت های جهانی قرارگرفته است. جهان تشیع به واسطه اصلی ترین آرمان های خود یعنی ولایت پذیری، اعتقاد راسخ به مسأله مهدویت و ظهور مصلح جهانی و الهام از آموزه های عظیم دانشگاه عاشورا یعنی روحیه جهاد و شهادت طلبی هیچ گاه در مقابل قدرت های جهانی سر تعظیم فرو نیاورده است، وجود چنین آموزه های غنی، مذهب تشیع را همواره دشمن اول مستکبرین و ابرقدرت های جهان قرارداده است. قدرت های جهانی با علم و آگاهی همه جانبه از فرهنگ غنی و پویای تشیع همواره در

ص: 263

هجرت و ژئوپلیتیک شیعه

علی اکبر جهانگیری، کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران

پس از رحلت پیامبر اکرم| شرایط سیاسی - اجتماعی آن روز جهان اسلام به گونه ای رقم خورد که شیعیان به مدت نیم قرن از دستیابی به حکومت بازماندند، پس از آن نیز تنها چند سال حاکمیت جغرافیای اسلام تحت نظارت امام علی اداره می شد. در چنین شرایطی که تشیع فاقد دستگاه رسمی حکومت بود به ناچار راههای جایگزین را برای بقا انتخاب نمود. در این مقاله عامل «هجرت» به عنوان یکی از تأثیر گذارترین عوامل گسترش و تبلیغ تشیع در نقاط مختلف آسیای جنوب غربی مورد بررسی قرار گرفته است. هجرت بسیاری از فرزندان و یاران نزدیک ائمه^ و همچنین علما و زعمای شیعه در طول بیش از 12 قرن پراکندگی جغرافیایی و افزایش جمعیت شیعه را رقم زده و این امر سبب افزایش وزن ژئوپلیتیکی شیعه شده است.

در زمان حاضر نیز با بررسی مؤلفه های قدرت مشاهده می کنیم که «هجرت» نقش مهمی در ژئوپلیتیک شیعه ایفا می نماید، نگاهی به کشورهایی که شیعیان در آن جمعیت قابل توجهی را تشکیل می دهند مانند لبنان، پاکستان، عراق و ایران و... مشخص می شود مهاجرت دانشمندان به ویژه علمای دینی نقش بسیار مهمی در تغییر و تحولات داخلی و به تبع آن تغییرات ژئوپلیتیکی منطقه ای داشته است. هجرت های تاریخی که تأثیرات عمیق ژئوپلیتیکی

ص: 264

ریشه های تعارض شیعیان زیدیه و دولت در یمن

محسن ارتضایی، کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

با وجود سابقه تاریخی شیعیان زیدیه در کشور یمن، در سال های اخیر شاهد افزایش تعارضات میان حکومت یمن و رهبران و فعالان سیاسی زیدی بوده ایم؛ تا جایی که تنها در فاصله سال های 2004 تا 2010 شاهد 6 نبرد خونین میان ارتش و مجاهدین موسوم الحوثی بوده ایم. در این بین پرسش اصلی آن است که چه عواملی بروز تعارضات، میان ساختار سیاسی حاکم و شیعیان زیدی را رقم زده است؟ برای پاسخ به سؤال فوق ضمن بر شمردن متغیرهای سطوح داخلی، منطقه ای و بین المللی در بروز این بحران، بر این نکته تأکید می شود که مبانی اندیشه سیاسی زیدیه و تلاش رهبران این جنبش در جهت احیای دوباره آن، بیش از هر عنصر دیگری در ظهور منازعات میان دولت و شیعیان زیدی نقش آفرینی می کند.

واژگان کلیدی: شیعیان زیدیه، یمن، اندیشه سیاسی.

بررسی تطبیقی رویکردهای ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی و ج. ا. ایران در قبال بحران بحرین

محمد مهدی محسنی، کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان

دکتر محمد علی بصیری، استادیار دانشگاه اصفهان

با گسترش اعتراض های مردم بحرین این کشور با یک بحران جدی مواجه شده، به گونه ای که بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای را در آن درگیر کرده است. حضور اکثریت شیعه در این کشور باعث توجه جمهوری اسلامی ایران در قبال حوادث آن شده است. از سوی دیگر عربستان سعودی نیز به دلیل همسایگی و روابط استراتژیک با دولت بحرین حوادث این کشور را با دقت زیادی دنبال کرده و در این زمینه به اقدامات امنیتی نیز متوسل شده است. آمریکایی ها نیز که بحرین محلی برای پایگاه های نظامی آن ها بوده در این کشور دارای منافع زیادی هستند و یکی دیگر از بازیگران فعال در این بحران محسوب می شوند.

در این مقاله به بررسی ریشه های این بحران و عوامل موثر داخلی و خارجی دخیل در آن می پرازیم. سوال اصلی مقاله این است. منافع و نقش سه کشور آمریکا، ایران و عربستان سعودی در بحران بحرین چیست؟ فرضیه اصلی مقاله این است که: بر اساس تعاملات و یا تنش های موجود و محتمل بین آمریکا، عربستان و ایران در قبال این بحران، آینده ی بحرین می تواند دو مسیر متفاوت مهاربحران یا تغییر رژیم را در پی داشته باشد. مهار و برون رفت از بحران در صورت تعامل و همکاری بین ایران، عربستان و آمریکا رخ خواهد داد و در صورت افزایش تنش ها و مناقشات موجود بین این سه کشور وخیم تر شدن اوضاع و احتمال تغییر رژیم سیاسی رخ خواهد داد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و ابزار کتابخانه به تجزیه و تحلیل مباحث پرداخته و ضمن بررسی مواضع این سه کشور، راه حل هایی نیز جهت برون رفت از بحران بحرین ارائه خواهد شد.

واژگان کلیدی: ایالات متحده آمریکا، بحرین، ایران، عربستان سعودی، بیداری اسلامی.

ص: 266

علویان ترکیه، حلقه مفقوده ژئوپلیتیک تشیع

افشین متقی، استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی

محمد رضا عبد اله پور، دانشجوی دکترای روابط بین الملل دانشگاه پیام نور

در کشور ترکیه بین 12 تا 15 میلیون شیعه علوی زندگی میکنند که گرچه گرایشات صوفی گری در آن ها رواج فراوان دارد ولی با توجه به عدم پایبندی حداکثری آن ها به مناسک مذهبی، پذیرای بذر سکولاریسم می باشند. علوی های ترکیه غالباً همان ترکمن هائی هستند که در قرون 12 و 13 از آسیای مرکزی به آناطولی کوچ کرده اند. یکی از عناصر عمده فرهنگ علوی ها، تلفیق خاص و منحصر به فرد بین عقاید شمانیستی آسیای مرکزی با تعالیم صوفی متاثر از اسلام شیعی ایران بوده است که این تقابل ها در برخی اوقات توسط حکومت های حاکم بر ایران دامن زده شده است و از سوئی چه در دوران عثمانی ها و چه در ترکیه مدرن همیشه خطری بالفعل برای این موجودیت بوده اند. در ژئو پلیتیک تشیع خاورمیانه با توجه به قرابت های علویان ترکیه و اتصال آن ها به ترکمن های شیعه کردستان عراق، توجه به آن ها می تواند این ژئو پلیتیک را به داخل کشور ترکیه نیز بگستراند. این تحقیق با رویکردی پوزیتیویستی - هرمونوتیکی در پی اثبات این فرضیه است که توجه به اقلیت های ایزوله شده ای مانند علویان ترکیه می تواند اگر نه حمایتی حداکثری ولی منطقه حایل و قرنطینه ای را در راستای ژئوپلیتیک تشیع داشته باشد. و در این راستا به پرسش اصلی تحقیق یعنی آیا علویان ترکیه می توانند در راستای تحقق این ژئوپلیتیک نقشی ایفاء نمایند؟ می پردازد.

واژگان کلیدی: علویان ترکیه، ژئوپلیتیک تشیع، صوفی گری، شیعة علوی.

ص: 267

نقش انقلاب اسلامی در فرایند سیاسی شدن و قدرت یابی شیعیان در منطقه و جهان

وحید نیکو، کارشناسی ارشد دانشگاه بین المللی امام خمینی رحمه الله

علیرضا عالی خانی

پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 ش، بر پایه ی آموزه های شیعی و پیش رو قرار دادن مشی مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی و دستگیری از طبقات محروم و ستمدیده ی جهان و نجات و اتحاد شیعیان، تحولی عظیم در جهان محسوب می شود که جمهوری اسلامی ایران را با توجه به موفقیت های این کشور در جنبه های مختلف در کانون توجه بین المللی قرار داد. بنابراین امروز شاهد قدرت یابی و شکل گیری حوزه های سیاسی شیعی در میان شیعیان جهان هستیم که ماهیت ژئوپولیتیکی شیعه را در منطقه موجب گردیده است. انقلاب اسلامی ایران به نوعی به شیعیان جهان هویتی تازه بخشید و با برجسته کردن فرهنگ جهاد و شهادت، اندیشه و تفکر آنان را متحول ساخت و شیعیان را در جهت احقاق حقوق تضعیف شده ی خود به صحنه آورد؛ و برای کسب جایگاه واقعی خود امیدوار کرد که از مهم ترین تأثیرات انقلاب اسلامی بر اندیشه های مسلمانان و مخصوصاً شیعیان، می توان به بیداری اسلامی در منطقه اشاره کرد که زمینه های آن را انقلاب اسلامی ایران به وجود آورد. با توجه به ویژگی های انقلاب اسلامی و تحولات و تأثیراتی که در جهان و خصوصاً منطقه به وجود آورده است؛ در این مقاله، سیاسی شدن و قدرت یابی شیعیان جهان و منطقه را به عنوان یکی از موضوعاتی که متأثر از انقلاب اسلامی است، بررسی نموده ایم.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی، فرایند سیاسی شدن، قدرت یابی شیعیان، ژئوپلیتیک شیعه، بیداری اسلامی.

ص: 268

شرایط ژئوپلیتیکی شیعیان افغانستان

حبیب الله احسانی، کارشناسی ارشد فلسفه اسلامی دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه

شیعیان؛ در کشور های مختلف جهان، متناسب با موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی، هرکدام شرایط خاص خودشان را دارند؛ شیعیان افغانستان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. در عین حال، برخی ویژگی هایی مانند: موقعیت جغرافیایی، تاریخ تراژیک، محرومیت از قدرت، مبارزات عدالت خواهانه، رشد سیاسی، بهر مندی از پتانسیل های قوی و در نهایت حضور چشمگیر در مراکز استراتژیکی افغانستان، آنان را متمایز از شیعیان کشور های جهان ساخته است. نگارنده می کوشد ابتدا، ویژگی های انحصاری که شیعیان افغانستان را، به لحاظ سیاسی و ژئوپلیتیکی از دیگر شیعیان جهان متمایز می سازد؛ برجسته، سپس اُفق آینده شیعیان افغانستان را ترسیم نماید.

واژگان کلیدی: شیعیان افغانستان، ژئوپلیتیک، موقعیت جغرافیایی، مبارزات عدالت خواهانه.

قدرت نرم ایران در ژئوپلتیک شیعه و امنیت انرژی در سیاست خارجی خاورمیانه آمریکا

مهرداد حلال خور، دانشجوی دکترای مسائل آمریکای شمالی در دانشگاه تهران

مهدی داودی، دانشجوی کارشناسی ارشد مسائل خاورمیانه در دانشگاه تهران

مناطق شیعه نشین در خاورمیانه همواره به دلیل غنای منابع معدنی به ویژه نفت مورد توجه قدرت های فرا منطقه ای بوده اند. در حال حاضر کشور آمریکا به عنوان نماد این حضور خارجی در مناطق شیعه نشین به شمار می رود. به دلیل وابستگی فراوان این کشور به منابع نفتی، که بیشتر در مناطق شیعه نشین عراق و عربستان قرار دارد، این کشور همواره با نگرانی خاصی به حرکت های آزادی خواهانه مردم شیعه این مناطق توجه کرده است. در برخورد با این موضوع، آمریکا نگرانی خود را با حمایت از حاکمان خود کامه غیر شیعه این کشورها به تصویر کشیده است که خود عامل اصلی تنفر مردم شیعه این مناطق از آمریکا و سیاست های منافقانه این کشور شده است. با توجه به مسائل ذکر شده، ایران به عنوان اصلی ترین و قدرتمندترین کشور شیعه نشین و با نظامی منبعث از احکام شیعی همواره نور امیدی برای این مردم تحت استبداد بوده است. در بسیاری از موارد مردم این مناطق خود را بخشی از نظام شیعی در ایران محسوب می کنند از این رو ایران در این زمینه به عنوان منبع بالفعل قدرت نرم عمل می نماید. بسیاری از اهداف منطقه ای آمریکا به ویژه در اصلی ترین بخش آن یعنی انرژی بدین صورت با حوزه قدرت نرم ایران برخورد می کند به همین دلیل می تواند به عنوان اهرمی مناسب در سیاست خارجی خاورمیانه ای ایران در مقابل

ص: 270

مبانی نظری سیاسی شدن و رفتار سیاسی شیعیان با تأکید بر اندیشه امام خمینی

دکتر نجف لک زایی، دانشیار علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

مبانی نظری شیعی، به ویژه امامت و عدالت، ذاتاً جنبه سیاسی دارد، در نتیجه ظرفیت تأثیرگذاری بر رفتار سیاسی شیعیان را دارا می باشد، اما میزان این تأثیرگذاری تابع نظریه دین شناسی عالمان است. علمای شیعه، در طول تاریخ تشیع، تبیین، ترویج و تعمیق تعالیم و معارف اسلامی و تنظیم رفتار پیروان اهل بیت^، در حوزه های مختلف و از جمله در حوزه سیاست را در دستور کار خویش داشته اند. اما، مقایسه تأثیرات دین شناسی امام خمینی بر رفتار سیاسی شیعیان، با تأثیرات برخی از علمای مورد انتقاد ایشان نشان دهنده ی فزونی ظرفیت سیاسی دیدگاه امام خمینی و در نتیجه تأثیرگذاری بیشتر آن بر رفتار سیاسی شیعیان است. مدعای پژوهش حاضر این است که دین شناسی ویژه ایشان از طریق فعال تر کردن مبانی نظری به ویژه در دو حوزه ی باورها (فلسفه و کلام سیاسی)و گرایش ها (اخلاق سیاسی)، کنش های سیاسی (فقه سیاسی) شیعیان را تحت تأثیر قرار داده است.

واژگان کلیدی: مبانی نظری شیعه، علمای شیعه، دین شناسی، امام خمینی رحمه الله .

ص: 271

بررسی نقش گردشگری در همگرایی مناطق شیعه نشین جهان

محمدرضا رضوانی، استاد دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران

سعید خلیلی، دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی توریسم دانشگاه تهران

همگرایی به لحاظ مفهومی به معنی تقریب و نزدیک شدن افراد و در سطحی وسیع تر به معنای همبستگی کشور ها با هم می باشد. در این بین امروزه گردشگری از مهم ترین عوامل

ص: 272

بررسی نقش کانونی جمهوری اسلامی ایران در صحنه ژئوپلتیک شیعیان در جهان

روح الله موحدی، فارغ التحصیل دکترای علوم سیاسی

امروزه جمعیت مسلمانان در جهان به بیش از یک میلیارد نفر رسیده است و بر طبق برآورد جمعیتی در بیست و پنج سال آینده، این رقم به حدود دو میلیارد نفر خواهد رسید. از این میزان، شیعیان حدود 15 درصد جمعیت مسلمانان در جهان را تشکیل می دهند که در حال حاضر، جمعیتی در حدود 150 میلیون نفر را در بر می گیرد. در این میان؛ می بایست از ایران با جمعیت شیعه ای در حدود 65 میلیون نفر که تقریبا 90 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهد، بعنوان تأثیرگذارترین کشور شیعه در میان جوامع شیعه جهان نام برد.

در واقع؛ پیروزی انقلاب اسلامی در ایران در سال 1979 و تشکیل حکومت شیعی جمهوری اسلامی در این کشور که خوهان صدور انقلاب اسلامی به دیگر جوامع اسلامی بود، نقش مهمی را در ایجاد جنب و جوش در این جوامع بالاخص در میان شیعیان ایجاد کرد که این نقش هر روز بیش از پیش پر رنگ تر می شود به طوری که چشم پوشی از مطالعه آن را ناممکن می سازد. از این رو، در این تحقیق، درصدد خواهیم بود که به بررسی نقش کانونی جمهوری اسلامی ایران در صحنه ژئوپلتیک شیعیان در جهان با توجه به قدرت یابی بیش از پیش شیعیان در کشورهای اسلامی پس از حادثه 11 سپتامبر 2001 بپردازیم.

واژگان کلیدی: انقلاب اسلامی ایران، شیعیان، حادثه 11 سپتامبر 2001.

شیعه و ژئوپلیتیک مقاومت

محمد رادمنش، دکترای تاریخ ایران اسلامی مدرس دانشگاه فرهنگیان؛ مرکز نیشابور

تاریخ شیعه بیانگر فراز و فرودهای بسیار شیعیان در طی دوره های مختلف جامعه ی اسلامی است. مظلومیت شیعیان و شکل گیری فرهنگ مقاومت در بین آنان از همان زمان حکومت پیامبر اسلام شروع شد و در ماجرای سقیفه و فدک مشخص گردید. در کنار این عامل اساسی آنچه به مقاومت شیعی کمک نموده است، همبستگی فکری مردم و وفاق اجتماعی آنان بر اثر توجه به مذهب شیعه در جریان های سیاسی و اجتماعی می باشد. مفاهیم و آموزه های فرهنگ شیعی که روح مقاومت اسلامی محسوب می شود و تأکید شیعیان بر امامت، عدل، انتظار و

ص: 274

عاشورا؛ آموزه، رسانه و الگویی جاودان برای ژئوپلیتیک مقاومت؛

(با تاکید بر جنشهای مقاومت در خاورمیانه)

عمران راستی، استادیار جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانشگاه بیرجند

آرزو خراسانی، دانش آموخته جغرافیا و دبیر آموزش و پرورش خراسان جنوبی

امروزه مباحث ژئوپلیتیک مقاومت و آنتی ژئوپلیتیک از جمله مباحث مهم در پژوهش ها و نوشته های مربوط به ژئوپلیتیک انتقادی می باشد. این رویکرد توجهش را صرفاً به رویه سلطه ژئوپلیتیک معطوف نداشته بلکه به رویه دیگر ژئوپلیتیک که همان مقاومت باشد بیشتر توجه می کند. مقاومت در برابر سلطه بیرونی و سلطه حاکمان جور و ناصالح تاریخی طولانی به درازای رقابت قدرت ها و نیروها دارد اما کمتر موردی از این مقاوت ها بوده است که ماندگار گشته باشد. اما عاشورا به عنوان عالی ترین و متعالی ترین صحنه ژئوپلیتیک مقاومت از چنان ماندگاری و جاودانگی برخوردار بوده و هست که امروزه و در قرن بیست و یکم و هزاره سوم نیز توان تحریک و به غلیان در آوردن جنبش های مقاومت را دارد. بسیاری از نهضت ها و مقاومت ها در دنیای اسلام و حتی غیر اسلام الگوی مقاومت خود را از عاشورا الهام گرفته اند. این مقاله در پی آن است تا با رویکردی تبیینی - تاریخی و با روش توصیفی - تحلیلی، در پنج دهه اخیر الهام بخشی پویای عاشورا را در جنبش های ژئوپلیتیک مقاومت در جهان و به خصوص منطقه خاورمیانه مورد بررسی نماید.

ص: 276

بیداری اسلامی و دورنمای آن با تاکید بر شیعیان

رضا التیامی نیا، دکترای جغرافیای سیاسی وعضو هیات علمی دانشگاه یاسوج

عمران راستی، عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند

حوادث و رویدادهای جاری در جهان اسلام، محیط سیاسی جهان اسلام و جامعه جهانی را به شدت تغییر داده است. این تحولات کشورهای متعدد اسلامی از آفریقای غربی تا جنوب فیلیپین و نیز سایر مسلمانانی که در سایر نقاط جهان پراکنده هستند را تحت تأثیر قرار داده است. جنبش های اسلامی خواهان توجه به آموزه های مذهبی، مقابله با فرهنگ لیبرالیسم و سرمایه داری و خواهان تغییر وضع موجود جوامع خود هستند. مسأله فلسطین و شکست های پی درپی رژیم های حاکم عربی در جنگ با اسرائیل، اشغال سرزمین های اسلامی توسط آمریکا بر بی اعتباری و فقدان مشروعیت رژیم های حاکم و وابسته اسلامی افزوده و در پیدایش بیداری اسلامی سهیم است. دوره طلایی پیشرفت مسلمین با ورود اروپائیان و شروع دوره استعمار و بعد از آن، دوران استعمار نو به افول گرایید. در این دوره رژیم های استعماری و نخبگان حاکم وابسته اسلامی حیات سیاسی و فرهنگی مسلمین را نادیده گرفتند و دوره طولانی رکود و وابستگی تحت حکومت قدرت های غربی در جهان اسلام آغاز شد. اسلام ستیزی، جنگ شش روزه 1967 اعراب با رژیم صهیونیستی، انقلاب اسلامی ایران در سال 1979، تهاجم شوروی به افغانستان، جنگ 1991 خلیج فارس، رکود شدید اقتصادی، ناکامی دولت برای ارائه خدمات مناسب به جمعیت در حال رشد، عدم پاسخگویی، فساد فراگیر، نبود آزادی سیاسی و مدنی، سیستم های آموزشی که ترویج گر سکولاریسم، عدم تساهل و مدارا و وفاداری به ملی گرایی است، ظهور رسانه های جمعی، ناکارآمدی ناصریسم و پان عربیسم از جمله این عوامل هستند. اعراب شکست خوردند چون هفت کشور بودند با اتحاد مجدد می توانند مسأله فلسطین را حل کنند و عصر طلایی تمدن، علم وفرهنگ اسلامی را احیا کنند. شیعیان عمدتاً در کشورهای خلیج فارس و اوپک، جایی که ذخایر نفتی جهان توزیع شده اند، متمرکز هستند.

ص: 277

بررسی استراتژی های کشورهای اسلامی در مقابله با پدیده شیعه هراسی در جهان

صغری شفیعی، کارشناس ارشد

روح الله پور طالب، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد آزادشهر استان گلستان

یکی از مهم ترین مسائل استراژیکی و ژئوپلیتیکی کشور های اسلامی به خصوص کشورهای شیعه نشین که می توان گفت تأثیر بسیار زیادی نیز در روابط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی میان آن ها گذاشته است پدیده شیعه هراسی در جهان به خصوص کشور های غربی می باشد که نقش آن ها نیز در این میان چندان هم بی تأثیر نبوده است. کشورهای غربی از کاربست آفندها یا گسترش شیعه هراسی مهم ترین اهداف عملیاتی و راهبردی را به کار می برند که از جمله می توان جلوگیری از شکل گیری ترتیبات امنیتی، بومی و پایدار - انعکاس تصاویر مجازی از جنبش های مقاومت شیعی- پیوند زدن تفکرات اهل سنت با وهابیون و... را نام برد که این اقدامات ذهن جهانیان را به این پدیده سوق داده است. بنابراین در این مقاله سعی بر آن شده در ابتدا تحلیلی از تاریخ پیدایش پدیده شیعه هراسی و همچنین عاملان بوجود آورنده آن بیان شود. سپس در فصل های بعدی این مقاله نیز به بررسی چگونگی سیاست کشورهای اسلامی و سپس کشور های غربی در مقابل پدیده شیعه هراسی و همچنین اقدامات و استراتژی های لازم کشورهای اسلامی برای مقابله با این پدیده را مورد تحلیل و ارزیابی قرار می دهد. و در فصل آخر نیز به جمع بندی مطالب و مباحث ارائه شده پرداخته خواهد شد. همچنین باید اذعان کرد که این مقاله به صورت توصیفی و تحلیلی می باشد و جمع آوری منابع نیز به شیوه اینترنتی و کتابخانه ای است.

واژگان کلیدی: کشورهای اسلامی، شیعه هراسی، کشورهای غربی.

مبانی نظری رفتار سیاسی شیعیان دوازده امامی عراق

(با تاکید بر سال های 1980 - 2010 میلادی)

سیدابراهیم ربانی، دانش آموخته حوزه علمیه و دانشگاه آزاد اسلامی قم دانشگاه باقر العلوم علیه السلام

برابر آمارها

و اسناد موجود، اکثریت جمعیت عراق را شیعیان دوازده امامی تشکیل می دهند. رفتار سیاسی شیعیان عراق در روزگار گذشته و کنونی، گوناگون بوده است. چنین رفتاری با رفتار سیاسی دیگر شیعیان دوازده امامی در روزگارها و سرزمین های گوناگون، شباهت ها و اختلاف هایی دارد.

اما رفتار سیاسی شیعیان دوازده امامی عراق در سال­های 1980 تا 2010 میلادی از زوایای گوناگون قابل تامل است. تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر شیعیان عراق، مبارزه شیعیان با نظام بعثی عراق، ورود مرجعیت در صحنه سیاسی عراق و... برخی از زوایای با اهمیت این روزگار است.

اما در روزگار میان سال های 1980 تا 2010 میلادی، رفتار سیاسی شیعیان، افت و خیز هایی داشته است؛ که ممکن است ذهن ناظران بیرونی را با پرسش هایی روبرو کند. با پرسش هایی چون، آیا گوناگونی رفتار سیاسی شیعیان عراق از بی سامانی رفتار ایشان برخاسته است؟ یا رفتار سیاسی شیعیان عراق، در دوره های زمانی و رخدادهای گوناگون هدفمند و سازمان یافته است؟ و اگر رفتار سیاسی شیعیان عراق سازمان یافته و هدفمند است؛ مبنا یا مبانی نظری و پشتوانه اندیشه ای آن چیست؟

پژوهش حاضر، برپایه این پرسش بنیادین سامان یافته است که مبانی نظری رفتار

ص: 284

ایران و هراس زدایی از تغییر در خاورمیانه عربی

دکتر علیرضا سمیعی اصفهانی، استاد یار گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج

علی کرمی، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه یاسوج

در چند دهه گذشته تمامی رژیم های اقتدارگرای خاورمیانه به نحوی بر روی «ترس از تغییر» سرمایه گذاری کرده و عامدانه به آن دامن می زدند تا مردم را مطیع و تابع خود نگه داشته و با دستکاری فکری اراده ی مبارزه علیه رژیم های حاکم را از مردم سلب نمایند. در این راستا می توان به ایجاد شبح بنیادگرایی اسلامی متأثر از القاعده و ایران اشاره کرد. شروع بیداری اسلامی در خاورمیانه نشان دهنده ی شبح زدایی از تغییر در میان مردم مسلمان این منطقه می باشد. با توجه به این مطلب پرسشی که در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار می گیرد این است که نقش جمهوری اسلامی ایران را در این شبح زدایی چگونه می توان مورد ارزیابی قرار داد؟ در واقع شکل گیری بنیادگرایی اسلامی در منطقه خاورمیانه و هم ردیف قرار دادن حکومت اسلامی شیعی در ایران با جریاناتی مانند القاعده بن لادن، بهانه مناسبی برای سرکوب آزادی و خواسته های دموکراتیک و مردمی در این کشورها بوده است. بر این اساس فرضیه ی پژوهش حاضر این است که جمهوری اسلامی ایران با به نمایش گذاشتن آزادی و دموکراسی بومی در قالب مردم سالاری دینی و میزان بالای مشارکت مردم در فرایند های سیاسی نقش مهمی در خنثی نمودن تلاش این رژیم ها در

ص: 285

بازشناسی انقلاب اسلامی ایران در ا لگوی بیداری جهان اسلام با تأکید بر نقش احیاگری ولایت فقیه و رهبری شیعی (امام خمینی و امام خامنه ای)

سعید پیغمبر دوست، دانشجوی دکترای امنیت ملی دانشگاه عالی دفاع ملی

انقلاب اسلامی حادثه مهمّ و حیرت انگیزی بود که توانست به رهبری بزرگ پرچم دار و احیاگر اسلام و تشیع حضرت امام خمینی رحمه الله در عصر حاضر معادلات سیاسی جهان و منطقه را دگرگون ساخته و ایفاگر نقش تعیین کننده باشد. این حادثه بزرگ قرن از یکسو معادلات سیاسی استکبار را در ادامه سیاست سلطه و تقسیم استعماری جهان به هم زد و از سوی دیگر یکی از استوارترین رژیم های وابسته را که از حمایت قدرت های بزرگ برخوردار بود، ریشه کن نمود. مهم تر از این دو، روند انقلاب اسلامی با آگاهی های عمیقی که در میان ملت های مسلمان جهان به ویژه در کشورهای اسلامی به وجود آورد، زمینه تحولات سیاسی ریشه دار و بینش ها و گرایش و حرکت ها و سازماندهی های سیاسی چشم گیری را فراهم آورد. این جریان سیاسی یک بار دیگر، اسلام را به عنوان یک قدرت تعیین کننده در جهان مطرح نمود و چشم انداز وحدت بزرگ جهان اسلام و حرکت عظیم بازیابی خویشتن خود و گریز از سلطه و ایستادگی در برابر استعمار کهنه و نو و ایجاد قطب سیاسی جدید در جهان و فروریزی رژیم های وابسته و تحمیلی را در سرزمین های پر نعمت اسلامی، در برابر دیدگان مشتاق یک میلیارد مسلمان گشود و موجی از وحشت و اضطراب در جهانخواران آفرید. فروغ انقلاب اسلامی که پس از صدر اسلام مهم ترین و

ص: 286

حکومت پاکستان، طالبان و اقلیت شیعه

ستار آهنین جان، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

سید احمد موسوی، دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه تهران

پاکستان با بیش از 170 میلیون نفرجمعیت به عنوان دومین کشور اسلامی در جنوب آسیا و در همسایگی ایران، افغانستان، چین و هند قرار دارد. در پاکستان ادیان و مذاهب متعددی وجود دارند؛ اما اکثریت قاطع مردم آن را مسلمانان تشکیل می دهند. در میان مسلمانان، اهل سنّت که بیشتر حنفی مذهب هستند؛ اکثریت دارند. مسلمانان اهل سنّت به سه گرایش مختلف تقسیم شده اند: دیوبندی، بریلوی و اهل حدیث. پس از اهل سنّت، دومین گروه مذهبی عمده را شیعیان تشکیل می دهند. شیعیان پاکستان به دو گروه دوازده امامی و اسماعیلیه تقسیم می شوند. اکثریت قاطع شیعیان جزو گروه اول هستند، اما تعدادی از فرقه اسماعیلیه نیز در کراچی، گلگت، ملتان و سند زندگی می کنند. محققان و کارشناسان مسائل پاکستان ارقام متفاوتی از جمعیت شیعیان این کشور ارائه می دهند، به گونه ای که این ارقام از 15تا 25 درصد متغیر است. اما طبق آمار رسمی حکومت پاکستان در سال2008 شیعیان تقریباً 19 درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند. علیرغم اینکه شیعیان

ص: 287

هویت ملی ایرانی و مذهب شیعه؛ عوامل بقاء ملی

حسین مهدیان، دانشجوی دکترای علوم سیاسی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام علی علیه السلام

در عصر جهانی شدن یکی از اصلی ترین عوامل بقای ملی کشورها حفظ ارزش های هویتی آن ها است. در چنین عرصه ای، آن دسته از ارزش های هویتی که از پویایی و سیالیت و قدرت انتقال بالاتری برخوردار باشند، شانس بیشتری برای بقا دارند.

مذهب شیعه و هویت ایرانی از بازترین شاخصه های هویتی کنونی ملت ایران می باشند که می توانند در برابر پدیده جهانی شدن با حفظ ارزش های هویتی از طریق ایجاد وحدت و همبستگی ملی، بقای ملی ایران را حفظ نمایند.

از دیدگاه جغرافیای سیاسی ملت ایران دارای دو شکاف مذهبی و قومیتی می باشد که در عصر کنونی و به واسطه افزایش آگاهی ها محسوس تر شده اند و می توان گفت، پرداختن به هر یک از شاخصه های هویت کنونی ملت ایران یعنی مذهب تشیع یا هویت ایرانی و نادیده گرفتن دیگری ایجاد شکاف ملی را در پی دارد.

در طول چند دهه اخیر، برخی اندیشمندان جامعه سخت در پروردن هویتی برای ایران هستند که یکسره بر دستاوردها و افتخارت ایران باستان و هویت ایرانی تکیه دارد، بی آنکه مذهب نقش مهمی در آن داشته باشد. در مقابل برخی نیز سرگرم پروراندن هویتی

ص: 288

بررسی توانمندی شهرهای شیعه در توسعه گردشگری

فیروزه پیکانی، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی توریسم دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان

تحقیق حاضر با هدف شناسایی جایگاه و اهمیت شهرهای مقدس شیعه و بررسی ارتباط آن ها با شناسایی توانمندی های گردشگری در این نوع گردشگری و همچنین پیامدهای این نوع گردشگری به نگارش درآمده است. گردشگری وسیله ای است که افراد را با مذاهب و فرهنگ های متفاوت به یکدیگر پیوند می دهد و به آن ها کمک می کند تا همدیگر را با وجود تنش های سیاسی و اجتماعی بهتر درک کنند. مذهب به عنوان یکی از اصلی ترین انگیزه های سفر شناخته شده است. آیین اسلام مکتبی است جامع که در معارف اسلامی برای توان بخشی روحی در کارها سفر را پیشنهاد کرده است. بنابراین کشورهای اسلامی باید بر مفاهیم غنی و بر جاذبه های بی نظیر گردشگری در درون خود تکیه کرده و از باورهای دینی و آموزه های آن در جهت معرفی و ترویج این دین الهی بهره بگیرند و از فرصت حضور گردشگران برای انتقال این تمدن غنی استفاده نمایند. در این تحقیق از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده است و جمع آوری مطالب به صورت کتابخانه ای و منابع الکترونیک صورت گرفته است. از نتایج یافته های این پژوهش می توان انتظار داشت با توجه به مزیت هایی که صنعت گردشگری در زمینه های فرهنگی و اقتصادی دارد؛ می تواند فرصتی برای کشورهای اسلامی و ملل مسلمان برای نزدیکی به یکدیگر از یک سو و رشد اقتصادی آن ها از سوی دیگر باشد.

واژگان کلیدی: شهرهای شیعه، گردشگری، توسعه گردشکری، جهان اسلام.

ص: 289

اصلاحات سیاسی و دموکراسی در کویت و تأثیر آن بر شیعیان

فاطمه حاتم آبادی فراهانی

کویت لیبرال ترین، نوترین و ثروتمندین کشور خلیج فارس است. علی رغم نوسازی سریع کشور، اسلام اساس عمده ی هویت فردی و جمعی به حساب می آید. از هنگام زوال پان عربیسم در دهۀ 1970، کویت شاهد یک رستاخیز اسلامی مهم به ویژه در میان دانشجویان بوده است. شواهد همگی دال بر این است که رشد آگاهی اسلامی غیرسیاسی از سوی دولت مورد تشویق قرار گرفته است. استفاده از اصلاحات و موضوعات اسلامی در سخنان مقامات دولتی و نخبگان سیاسی، اقتصادی، تکنوکرات و روشنفکر افزایش یافته است. پژوهش حاضر با نام اصلاحات سیاسی و دموکراسی در کویت و تأثیر آن بر شیعیان است که هدف از بررسی نقش شیعیان، وجود جمعیت نسبی شیعه در کشور کویت می باشد. سوالی که در رابطه با این موضوع مطرح می شود، چنین است که اصلاحات سیاسی و دموکراسی در کویت چه تأثیری بر موقعیت سیاسی شیعیان این کشور داشته است؟ همچنین فرضیه ای مطرح می شود که اصلاحات سیاسی و دموکراسی در بحرین، باعث عدم نفوذ جایگاه سیاسی شیعیان در ساختار قدرت در این کشور شده است. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی است و روش جمع آوری منابع اسنادی می باشد که از طریق کتابخانه، کتابخانه های دیجیتالی و برخی سایت های اینترنتی جمع آوری شده است. نتایج حاصله موید این است که درکشورهای عرب حوزه خلیج فارس جلوی انتشار و توزیع قدرت به سمت نیروهای اجتماعی و سیاسی در جامعه گرفته شده و با به حاشیه کشیده شدن این نیروها، میزان مشارکت عمومی در آنها، در پایینترین سطح خود قرار دارد.

واژگان کلیدی: دموکراسی، اصلاحات سیاسی، حکومت پادشاهی، کویت، شیعیان.

ص: 290

اصل دعوت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و تأثیرات آن در ژئوپلتیک شیعیان خاورمیانه

محمد تقی جهانبخش، دانش آموخته علوم سیاسی و عضو باشگاه پژوهشگران، دانشجوی دانشگاه آزاد اسلامی

وقوع انقلاب اسلامی در ایران یکی از رخدادهای بزرگ نیمه دوم سده بیستم بود که منشأ تحولات فراوان در ابعاد بین المللی و نیز ساختار قدرت جهانی شد. این تأثیرگذاری در ابتدا موجب پیشبرد روند بیداری و آگاهی مسلمانان و افزایش فعالیت های موثر دینی در کشورهای اسلامی، به ویژه جوامع شیعی شد؛ اما با تحکیم نظام سیاسی و شکل گیری

ص: 291

ژئوپلتیک شیعه و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: بررسی موردی تأثیر دو جنگ اسرائیل با حزب الله و حماس بر روابط ایران و جمهوری آذربایجان

دکتر عبدالرضا فرجی راد، استادیار ژئوپلتیک دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

سید هادی ساداتی، دانش آموخته کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبائی تهران

محمد درخور، دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

جنگ 33 روزه و 22 روزه حزب الله و حماس با اسرائیل باعث شد که سیاست خارجی ایران در تکاپوی ایجاد ائتلافی ضد اسرائیلی برآید و در نتیجه واکنش کشورهای منطقه نسبت به تحولات ذکر شده برای ایران هم ارزیابی گردد.

در این میان کشور آذربایجان که دارای روابط استراتژیک با اسرائیل در حوزه های نظامی، اقتصادی و تکنولوژیک می باشد با چالشی پیرامون این موضوع روبرو شده؛ از یک طرف این کشور با اکثریتی شیعه و احساس قرابت ذهنی با حزب الله با واکنش های مردمی روبرو بود و

ص: 292

سنجش وزن ژئوپلیتیکی شیعیان در ساختار قدرت کشورهای منطقه خاورمیانه

دکتر عباس علی پور((1))، سیدفواد علوی نیا((2))، محمد مرادی((3))

اگر وزن ژئوپلیتیکی را برآیندی از مجموعه نیروهای مثبت و منفی در یک واحد ژئوپلیتیکی در نظر بگیریم، شیعیان در کشورهای منطقه از وزن ژئوپلیتیکی یکسان و برابری برخوردار نیستند. این مسئله را می توان در ساختار قدرت این کشورها به وضوح یافت. این مقاله با روش تطبیقی درصدد شناخت وزن ژئوپلیتیکی شیعیان در ساختار قدرت کشورهای منطقه خاورمیانه خواهد بود. یافته های تحقیق به بررسی متغیرها و مؤلفه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی پرداخته است. همچنین نتایج این پژوهش نشان می دهد رشد و گسترش تفکر سلفی گری در این کشورها طی سال های اخیر یکی از عمده ترین عوامل تضعیف جایگاه شیعیان در کشورهای خاورمیانه محسوب می شود.

ص: 293

نقش و جایگاه انقلابی گری در تفکر شیعه

مجتبی محمدی

مهدی داودی

مهم ترین اصل در نظریه سیاسی تشیع اصل امامت می باشد که یکی از بنیادهای آن بحث اجتهاد و مرجعیت است، اجتهاد بابی است در مذهب تشیع برای هماهنگ شدن دین با مقتضیات زمان، و همین عامل، علت پویایی و تحرک تشیع در طول تاریخ بوده است که با وضع موجود مخالف بوده و به ظلم ستیزی و در سده های اخیر به انقلابی گری پرداخته است و در نهایت توانسته نظام سیاسی منطبق با آموزه های خود را به وجود آورد که نمونه آن انقلاب اسلامی ایران است. روحانیت در تشیع به دلیل عواملی چون سازماندهی، اعتقاد پیروان و خودکفایی مادی و توانایی بسیج بالا از قدرت بالایی برخوردار است که در طول تاریخ فعالیت های آن را در مقابله با استبداد و استعمار و تجاوز مشاهده کرده ایم.

اصل این سرزندگی عامل اجتهاد است که عامل همبستگی برای انطباق با تحولات اجتماعی و سیاسی جدید می باشد. از جمله مراکز سازماندهی مذهب تشیع که آن را منحصر به فرد کرده است؛ می توان به مسجد اشاره کرد که در زمان انقلاب جمهوری اسلامی ایران کار ویژه یک حزب یا سایر تشکیلات نوین را به خوبی ایفا کرده بود. همچنین حوزه ها و مدارس دینی، بقاء و قبور متبرکه از آن جهت که دارای موقوفات بسیار بوده و مدارس دینی و مراجع را در جوار خود پذیرا شده اند و در تقویت روحیه معنوی مردم شیعه بسیار مؤثر بوده و هستند، دسته جات و هیئت های مذهبی و عزاداری و رهبری نیز از عوامل بسیار موثر بوده اند که عامل اخیر را در مبارزات مردم شیعه ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله و پیروزی انقلاب اسلامی ایران شاهد بودیم.

واژگان کلیدی: نظام سیاسی، اجتهاد، سازماندهی، مخالفت با وضع موجود، انقلابی گری.

ص: 294

نقش زنان در ژئوپلیتک شیعه

سید علی شفیع پور حسینی، استادیار گروه معارف و عضو هیأت علمی دانشگاه تفرش

با نگاهی اجمالی به تحولات اخیر خاورمیانه و شمال آفریقا که به حق به «بیداری اسلامی» تعبیر می شود در می یابیم که زنان یکی از مهم ترین مؤلفه های مؤثر و محرک آن به شمار می روند. این حضور گسترده و البته مؤثر که از زنان صدر اسلام (حضرت زهرا÷ و حضرت زینب÷) و ارزش های اسلامی و الاهی، الهام گرفته شده است. هویت اسلامی و انقلابی زنان جهان اسلام را احیاء و بازتولید کرده است. ارزش هایی که بیداری اسلامی آن ها را مجدداً بر تارک و پیشانی تحرکات و جنبش های فرهنگی و سیاسی نشانده مفاهیم و ارزش هایی از قبیل اسلام گرایی، ضدیت با استکبار خارجی و استبداد داخلی و ضدیت با صهیونیسم.

در جغرافیای سیاسی گاهی از یک مکان مثل تنگه هرمز به عنوان منطقه ژئوپلیتیک نام می برند و گاهی از کالای مصرفی مثل نفت و گاهی نیز از آب و مسأله آب به عنوان مسأله ژئوپلیتیک نام می برند؛ امّا در مقاله حاضر به این مقوله می پردازیم که شیعه چه نقش و جایگاهی برای زنان ترسیم کرده است؟ و دیدگاه حضرت امام خمینی و مقام معظم رهبری در مورد نقش زنان در ژئوپلیتیک شیعه و به طور عام بیداری اسلامی چیست؟

دومین جنبش اصلاح گری و بیداری در جهان اسلام پس از صدر اسلام در ایران و به رهبری امام خمینی رحمه الله به وجود آمد که با تأسیس حکومت دینی تحقق ارزش ها و آرمان های مسلمانان در جامعه اسلامی را موجب گردید. از این رو به تبع این پیروزی عظیم، حاکمیت قدرت های سلطه گر بین المللی در همه دنیا به ویژه کشورهای اسلامی به چالش کشیده شد و الگویی الهام بخش را برای وقوع انقلاب های اسلامی دیگر فراهم نمود. بنابراین در این مقاله تلاش می گردد جایگاه و نقش زنان مسلمان و شیعه به عنوان بخش مهمی از جامعه اسلامی در تحقق تمدن بین المللی اسلامی و حکومت امام عصر (ژئوپلیتیک شیعه با محوریت نقش زنان ایران و عراق و بحرین و لبنان)

ص: 295