عنوان و نام پدیدآور:مناسک حج که مطابق است با فتاوی حضرت آیه الله حاج شیخ محمدتقی بهجت دام ظله ، - 1294

مشخصات نشر:دفتر حضرت آیه الله العظمی محمدتقی بهجت ، 1380.

مشخصات ظاهری:[298] ص .جدول ، نمونه ؛ 12 x 17س م

شابک:5000 ریال

موضوع:حج -- رساله عملیه

موضوع:فقه جعفری -- رساله عملیه

رده بندی کنگره: ‫ ‮ BP183/9 /ب 87م 77 1380

رده بندی دیویی: ‫ ‮ 297/3422

شماره کتابشناسی ملی: م 82-20396

برای حج ِ نیکو، پاداشی جز بهشت نیست.

آثار حج پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم : هر کس که برای حج به راه افتد و فقط خدا را قصد نموده باشد، هر آئینه

ص: 3

خداوند هر گناهی که قبلًا انجام داده یا بعداً انجام می دهد، می بخشد و شفاعتش برای هر کس که برای او دعا کند، پذیرفته می شود.

پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم : حج ّ به جای آورید، زیرا که حج گناهان را می شوید چونان که آب پلیدی را.

امام صادق علیه السلام : حج و عمره دو بازار از بازارهای آخرتند؛ و هر کس آن دو را به جا می آورد، در جوار خداست که اگر به آن چه آرزو دارد انجام حج و عمره دست یابد، خداوند او را می بخشد؛ و اگر اجل او را مهلت ندهد، پاداش او بر خداست.

پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم : هر کس خواهان دنیا و آخرت است ، دیدار این خانه کعبه را ، قصد کند؛ و هر کس از مکه بازگردد و بر حج در سال آینده عزم داشته باشد، به عمرش افزون گردد.

هر کس برای حج یا عمره از خانه اش بیرون آید، به هر قدمی که برمی دارد و بر می نهد چنان که برگ از درختان فرو می ریزد، گناهان از بدنش فرو می ریزد؛ پس هنگامی که به مدینه وارد آید و با سلام با من مصافحه کند، ملائکه با سلام با او مصافحه می نمایند؛ و چون به ذو الحلیفه محدوده مسجد شجره در آید و غسل نماید، خداوند او را از گناهان پاکیزه می سازد؛ و وقتی دو جامه احرام نو بر

ص: 4

تن کند، خداوند حسنات را

بر وی تازه کند؛ و وقتی که «لبیک اللّهم ّ لبیک » بگوید، پروردگار او را با لبیک و سعدیک پاسخ می گوید و می فرماید «کلامت را می شنوم و تو

ص: 5

را می نگرم »؛ پس هنگامی که به مکه داخل شود و طواف نماید و بین صفا و مروه سعی کند، خداوند پیوسته خیرات را بر وی عطا کند؛ و هنگامی که در عرفات به وقوف پردازد و فریاد ناله ها به نیازها، برخیزد، خداوند به وسیله ایشان بر ملائکه اش مباهات می نماید و می فرماید: «ای فرشتگان من و ای ساکنان آسمانهایم آیا بر بندگانم نمی نگرید که چگونه از راه های دور، ژولیده و غبار آلوده نزد من آمده اند، مالهایشان را در این راه صرف نمودند و بدنهایشان را در رنج افکنده اند، سوگند به عزت و جلالم که گنه کارشان را به نیکوکارشان ، می بخشم و آنان را از گناهان بدر آورم مانند روزی که از مادر زاده شده اند؛ پس هنگامی که جمرات را رمی کنند و سرهایشان را بتراشند و خانه کعبه را زیارت کنند، فریاد کننده ای از درون عرش فریاد بر می کشد: «باز گردید؛ شما بخشیده شدید؛ عمل را از سر گیرید».

رسول گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم : کسی که حج به جای می آورد، در رفت و بازگشت ، در ضمانت خدای عزّ و جل ّ است ؛ پس اگر در سفرش رنج یا سختی بدو رسد، گناهانش به وسیله آن بخشیده می شود و به هر قدمی که برمی دارد، هزار درجه در بهشت به او عطا می شود؛ و به هر قطره ای از باران که به او اصابت می نماید، پاداش شهید برایش منظور می گردد.

آداب حج

ص: 6

امام صادق علیه السلام : هر گاه اراده حج نمودی ، پس قلبت را برای خداوند عزّ و جل ّ قبل از سفر، از هر مشغول کننده ای و تاریکی ِ هر حجابی ، پاکیزه

ص: 7

کن و همه امورت را به آفریننده ات واگذار، و در همه حرکات و سکنات ،

بر او توکل کن ؛ و بر قضا و حکم و تقدیر او تسلیم شو؛ و دنیا و راحتی و مخلوقین را واگذار؛ و حقوقی که از مخلوقین بر عهده تو است ادا کن ؛ و بر توشه و وسیله مسافرتت و یارانت و نیرویت و جوانیت و مالت ، اعتماد مکن که چه بسا اینان برای تو دشمن و موجب نابودی گردند؛ هر کس ادعای رضایت خداوند نماید و بر غیر او اعتماد کند، خداوند آن غیر را برای او دشمن و وبال قرار می دهد تا بداند نه برای او و نه برای دیگری هیچ نیرو و چاره ای نیست مگر با نگهداری خداوند متعال و توفیق او و آن گاه آماده شو به گونه آمادگی کسی که امید بازگشت ندارد؛ و با دیگران نیک معاشرت کن ؛ و وقتهای نمازهای واجب و سنت های پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم را پاس دار و نیز بر آن چه که از ادب و بردباری و صبر و شکر گزاری و مهربانی و سخاوت و بخشش توشه ، در همه اوقات محافظت نما سپس با آب توبه خالصانه ، خودت را از گناهان بشوی ؛ و لباس راستی و صفا و خضوع و خشوع را بر تن نمای ؛ و بر هر چیز که تو را از یاد خدای عزّ و جل ّ باز می دارد و از بندگیش مانع می گردد،

ص: 8

مُحرِم شو.

اجابت تلبیه گوی به گونه اجابتی صاف و خالص و پاکیزه برای خداوند عزّ و جل ّ در حالی که به ریسمان محکم الهی چنگ زده ای.

و

ص: 9

با قلبت همراه فرشتگان اطراف عرش ، طواف کن همان گونه که با جسمت با مسلمین در گرد کعبه طواف می کنی و از ترس هوای نفست و به خاطر دوری جستن از تمامی نیرو و توان خود، هروله کن.

آن گاه از غفلت ها و لغزشهایت با خارج شدنت به سوی «منی » بیرون شو و آن چه را که بر تو حلال نیست و سزاوار آن نیستی «تمنّی » مکن و در

عرفات به خطاهایت اعتراف کن و پیمانی را که نزد خداوند بر یگانگی او بسته ای ، تجدید کن در مزدلفه مشعر الحرام و به سوی او تقرب جوی و تقوای او را پیشه کن ؛ و هم چنان که بر کوه جبل الرحمه بالا می روی با روح خود به سوی ملأ اعلی بالا رو؛ و گلوی هوا و طمع را هنگام قربانی نمودن ، بِبُر و شهوتها و پستی ها و خسّت ها و کارهای ناپسند را هنگام رمی جمرات ، پرتاب کن ؛ و عیبهای آشکار و نهان را با حلق موی ، از بیخ به رکن ؛ و با داخل شدن در حرم ، در امان خداوند متعال و حمایت و پوشش و حفظ و سرپرستی او، داخل شو و خانه کعبه را در حالی که به بزرگداشت و تعظیم صاحب آن خانه و شناخت و عظمت و سلطنت او مشغولی ، طواف کن و حَجَر را از روی رضایت به قسمت او و با خضوع برای عظمتش ، ببوس ؛ و از غیر او با طواف ِ وداع ، خدا حافظی ؛ کن و روح و درون

ص: 10

خود را برای دیدار خداوند در روز ملاقات ، با ایستادنت بر کوه صفا، پاکسازی کن ؛ و در نزد مَروه برای خداوند با مُروّت

ص: 11

باش با فانی نمودن صفاتت در خداوند؛ و بر شرط حج خود و وفای به عهدی که بر آن با پروردگارت پیمان بسته ای ، و او را اجابت نموده ای تا روز قیامت استوار باش.

و بدان که خداوند متعال ، حج را واجب نساخت و آن را در میان همه عبادات با فرموده اش «وَ لِلّه ِ عَلَی النّاس ِ حِج ُّ البَیت ِ مَن ِ استَطاع َ إِلَیه ِ سَبِیلًا» به خودش مخصوص نساخت ، و سنّتی را در میان مناسک بر پیامبرش تشریع ننمود، مگر برای آمادگی و اشاره به مرگ و قبر و بعث و قیامت.

اخلاص در حج امام صادق علیه السلام : حج بر دو گونه است : حج برای خدا و حج برای مردم ؛

پس کسی که برای خدا حج کند، پاداش او در نزد خدا بهشت است ؛ و هر کس برای مردم حج کند، پاداش او روز قیامت بر مردم است.

هر کس که برای خدا حج به جا آورد و قصد ریا و شهرت طلبی ، نداشته باشد، خداوند حتماً او را می آمرزد.

نشانه قبولی حج پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم : نشانه قبولی حج آن است که عبد گناهانی را که انجام می داده ، ترک نماید.

ثواب ختم قرآن در مکه امام زین العابدین علیه السلام : هر کس قرآن را در مکه ختم کند، نمی میرد تا این که پیامبر خدا را ببیند و جایگاهش را در بهشت رؤیت نماید.

نور حج امام صادق علیه السلام : حج گزار مادامی که به گناه آلوده نشده ، نور حج همراه

ص: 12

اوست.

حجر الاسود حجر الاسود به منزله دست راست خداوند در روی زمین است ، پس کسی که دستش را بر

ص: 13

آن کشد، هر آینه با خداوند بیعت نموده که او را نافرمانی نکند.

نگاه به کعبه معظمه امام علی علیه السلام : هنگامی که برای حج ، به سوی خانه خدا روانه شدید، به خانه کعبه زیاد بنگرید، زیرا صد و بیست رحمت برای خدا در کنار خانه اش می باشد: شصت رحمت برای طواف کنندگان و چهل رحمت برای نمازگزاران ، و بیست رحمت برای نگاه کنندگان به خانه امام صادق علیه السلام : کسی که به کعبه بنگرد، پیوسته برای او نیکی نوشته می شود و گناه از او محو می شود تا زمانی که نگاهش را از آن برگیرد.

امام صادق علیه السلام : کسی که با معرفت به کعبه بنگرد و حق و حرمت ما را چنان که حرمت کعبه را می شناسد، دریابد، خداوند گناهانش را می بخشد و اندوه دنیا و آخرتش را کفایت فرماید.

ثواب نماز در مسجد الحرام و مسجد النبی پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم : یک نماز در مسجد الحرام ، برابر با صد هزار نماز؛ و یک نماز در مسجد من ، برابر با هزار نماز است ؛ و در بیت المقدس ، برابر با پانصد نماز است.

امام صادق علیه السلام : در این مسجد (مسجد النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم) زیاد نماز بخواهید هر قدر می توانید که تحقیقاً برای شما بهتر است و بدانید که گاهی کسی در امر دنیا زیرک است ، می گویند چقدر فلانی زیرک است ، پس چگونه است کسی که در امر آخرتش زیرک باشد.

ذکر گفتن در حال

ص: 14

حج پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم : حج گزار هیچ تسبیح و تهلیل و

ص: 15

تکبیری نمی گوید مگر آن که به سبب آنها بشارتی دریافت می دارد.

ترک حج امام صادق علیه السلام : در ترک حج ، هیچ خیر و خوبی نیست.

ابو سعید می گوید از امام صادق علیه السلام از تفسیر فرمایش خداوند متعال «مَن کان َ فِی هذِه ِ أَعمی فَهُوَ فِی الآخِرَةِ أَعمی وَ أَضَل ُّ سَبِیلًا» سؤال کردم آن حضرت فرمودند: او کسی است که حج را یعنی حَجّة الاسلام به تأخیر می اندازد تا مرگ او را دریابد.

ثواب طواف و نماز آن امام باقر علیه السلام : هیچ بنده با ایمانی نیست که گرد این خانه هفت بار، بگردد طواف کند و دو رکعت نماز بخواند و طواف و نماز آن را نیکو به جا آورد مگر آن که خداوند او را ببخشد.

مغفرت در عرفات پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم : در میان گناهان ، گناهانی است که بخشیده نمی شوند مگر در عرفات.

خصلت های لازم در سفر حج امام باقر علیه السلام : چه بهره ای برد کسی که این راه را به پیماید اگر سه خصلت در او نباشد: تقوایی که او را از نافرمانی های خداوند، مانع شود، و بردباریی که به وسیله آن بر غضبش چیره آید، و معاشرت نیکو با همراهیان خود.

کمک به همراهان شخصی گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم : هنگامی که ما به مکه می رسیم ، همراهانم به طواف می پردازند و مرا وا می نهند تا وسایلشان را نگهداری نمایم ، ایشان فرمود: تو پاداشت از آنان بیشتر است.

دیدار و مصافحه با حاجی امام زین العابدین

ص: 16

علیه السلام : بر حاجی و عمره کننده به سلام و مصافحه مبادرت کنید قبل

ص: 17

از آن که با گناهان آمیخته شوند.

امام صادق علیه السلام : کسی که حج کننده ای را ملاقات نماید و با او مصافحه کند، مانند کسی است که حجر را استلام کرده است.

کمک و رسیدگی به خانواده حاجی امام سجاد علیه السلام : هر کس در غیاب حج گزار، به خانواده و اموال او

رسیدگی کند، پاداشی چون حج گزار دارد حتی به گونه ای که گویی سنگ های کعبه را استلام نموده است.

ثواب عمره رسول گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم : بدان که عمره حج اصغر است و همانا یک عمره برتر است از دنیا و آن چه در اوست و حج ، برتر از عمره است.

رسول گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم : پاداش حج بهشت است ، و عمره کفّاره هر گناهی است.

رسول گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم : هر کسی برای عمره خارج گردد پس مرگ او را دریابد، برای او پاداش عمره کننده تا روز قیامت ، نوشته می شود.

زیارت مدینه منوّره شخصی از امام محمّد باقر علیه السلام سؤال نمود که آیا ابتدا به مدینه روم یا مکّه ؟ ایشان فرمود: از مکه آغاز کن و به مدینه پایان بخش که این گونه برتر است.

رسول گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم : کسی که حج به جا می آورد و پس از آن قبر مرا بعد از مماتم زیارت کند مانند کسی است که مرا در حال زندگانی ، زیارت کرده باشد.

پیامبر گرامی صلی اللّه علیه و آله

ص: 18

و سلم : ای علی کسی که مرا در حال حیاتم یا

ص: 19

در مماتم زیارت کند، یا تو را در حال حیاتت یا در ممات زیارت کند یا زیارت کند دو پسر تو را در حیاتشان یا در مماتشان ، برای او ضامن می شوم در روز قیامت که او را از هراسها و سختی های قیامت نجات دهم تا او را در رتبه خودم با خودم همراه سازم.

کسی گوید که به امام باقر علیه السلام عرض کردم فدایت شوم کسی که با قصد به زیارت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رود، چه پاداشی دارد؟ فرمود: برای او بهشت است.

زید شحّام گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم چه ثوابی است برای کسی که زیارت کند یکی از شما را ؟ فرمود: مانند کسی است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را زیارت نموده باشد.

امام صادق علیه السلام : حضرت فاطمه علیها السلام در هر صبح شنبه به زیارت قبور شهدا می رفت پس نزد قبر حمزه می آمد و برای او طلب رحمت و آمرزش می نمود.

استثنا که خواهد آمد نیست و بخواهد به

ص: 21

مکّه وارد شود، باید با «احرام ِ» برای عمره مفرده وارد شود و جهت خروج از احرام باید بقیّه اعمال آن را انجام دهد. عمره مفرده از هفت عمل تشکیل می شود

1 احرام 2 طواف 3 نماز طواف 4 سعی بین صفا و مروه 5 تقصیر 6 طواف نساء 7 نماز طواف نساء هر کسی می تواند «عمره مفرده » انجام دهد کسی که می خواهد عمره مفرده انجام دهد، شرط خاصّی برای او نیست حتّی بچّه ای که و اعمال عمره را می فهمد ممیّز است و می تواند مُحرم شود و نیز مُحرم کردن بچّه غیر ممیّز یا شخص غیر عاقل توسّط ولی ّ آنها جایز است ولی جهت خروج از احرام باید اعمال عمره به نحو صحیح انجام شود.

معظّمه می شوند، معمولًا به قصد

ص: 23

انجام دادن حج ّ تمتّع ، مشرف می گردند؛ و حج آنها بر چند گونه است :

الف «حَجّة الاسلام »: افرادی که شرایط وجوب حج را دارا می باشند و «مستطیع » شده اند، حج ّ آنها، «حج ِ واجب » است خواه در سال اوّل استطاعت باشند یا از سابق مستقر شده باشد اگر چه استطاعت باقی نیست. حجة الاسلام در تمام عمر، بر افراد واجد شرایط فقط یک مرتبه ، واجب می شود.

ب «حج مستحبی »: افرادی که شرایط وجوب حج را دارا نیستند، یا قبلًا حج ِ واجب خود را به جا آورده اند، حج آنها «حج مستحبی » است و اختیار حج تمتّع افضل است.

ج «حج نیابی »: افرادی که حج را برای شخص دیگری انجام می دهند، خواه اجیر شده باشند یا به نحو تبرّع باشد حج آنها «حج ّ نیابی » است خواه از زنده باشد یا مرده ، به جهت وصیّت باشد یا استقرار حج بر میّت اگر چه وصیت نکرده ، در حج مستحبی باشد یا واجب ، و دارای شرایط و ضوابط خاصی است که إن شاء اللّه ذکر خواهد شد.

د حجّی که به وسیله نذر یا عهد یا قَسَم ، بر کسی واجب شده باشد.

ه کسی که حج خود را و لو مستحبی یا نیابی بوده ، افساد نموده باشد، باید پس از اتمام حج در این سال در سال بعد هم حج به جا آورد.

تذکّر 1 موارد پنج گانه ای که برای حج ذکر شد، از نظر اصل اعمال یکسان می باشند، و از جهت بعضی شرایط خاص ، اختلافاتی دارند که در جای مناسب ذکر می شود.

2 حج ِ واجب ، منوط به دارا بودن شرایطی است ولی حج مستحبی شرط

ص: 24

خاصی ندارد

ص: 25

غیر از آن که نباید بر عهده شخص ، حَجّة الاسلام باشد.

که حج بر او واجب شده ، در انجام آن کوتاهی کند مستقر شدن حج 1 کسی که دارای شرایط وجوب حج باشد، باید در اولین سال ، حج به جا آورد؛ و اگر در انجام آن کوتاهی کند، علاوه بر این که معصیت نموده حج بر او «مستقر» می شود، یعنی حج بر ذمّه و عهده او ثابت می شود، و باید آن را به هر نحو ممکن در اولین وقت ممکن ، انجام دهد؛ حتی اگر هزینه سفر را از دست داده باشد، باید با قرض یا مثل آن به حج برود هر چند برایش سخت باشد، مگر این که به حدّ غیر مقدور برسد؛ و چنانچه وفات کند و حج را به جا نیاورده باشد، باید از طرف او قضا شود.

2 کسی که حج بر ذمّه و عهده او ثابت و مستقر شده ، یعنی حج بر او واجب شده بوده ولی در انجام آن کوتاهی نموده است ، هنگام مرگش واجب است وصیّت کند که برای او حج به جا آورند.

به

ص: 28

از سر گرفتن ندارد.

3 هر گاه شخصی به گمان این که هنوز بالغ نشده ، حج استحبابی به جا آورد و بعداً معلوم شود که بالغ بوده ، اگر شرایط استطاعت را دارا بوده ، و به نیت امر فعلی به جا آورده حج او کفایت از حج ِ واجب می نماید.

4 احرام شخص نابالغ و حج وی دارای شرایطی است که در بخش احرام ذکر می گردد.

عقل 1 بر دیوانه ، حج واجب نمی شود؛ ولی اگر در اثنا به نحوی که در بلوغ گذشت عاقل شود و استطاعت و قدرت بر انجام دادن اعمال حج را دارا باشد، حج بر او واجب می شود.

2 جایز است که ولی ِّ شخص مجنون او را به گونه ای که در احرام غیر بالغ خواهد آمد مُحرم نماید و عهده دار انجام تکالیف او گردد.

3 شخصی که در زمان بهبودی ، حج بر او واجب شده بوده و به جا نیاورده تا دیوانه شده ، ولی ّ او از طرف وی اگر مال داشته باشد بنا بر احوط، نائب می گیرد با تفصیلی که در مورد یاس از بهبودی و.. خواهد آمد؛ و اگر وفات کند از طرف او قضا می کند.

شرط سوّم وجوب حج : استطاعت

شرط سوّم وجوب حج آن است که شخص ، «مستطیع » باشد؛ و «استطاعت » آن است که توانایی و قدرت از چند جهت برای او حاصل باشد که اجمال آن گذشت ، و اکنون به یاری خداوند متعال ، به تفصیل ، بیان می شود:

1 توانایی زمانی

یکی از شرایط استطاعت آن است که زمان مناسب و کافی برای رفتن به مکه و به جا آوردن اعمال واجب را

ص: 29

داشته باشد، پس :

الف

ص: 30

اگر کسی شرایط وجوب حج را دارا باشد و زمان کافی برای تهیه مقدمات آن داشته باشد ولی در تهیه آنها کوتاهی نماید و حج در همان سال از او فوت شود، حج بر او مستقر و ثابت می شود و باید در اولین وقت ممکن به هر نحو اگر چه با سختی آن را به جا آورد.

ب اگر توانایی بر حج ، در زمانی حاصل شود که وقت لازم برای رفتن به حج باقی نمانده ، یا به قدری کم مانده باشد که امکان حج باشد ولی مشقّت زیاد در آن باشد که عادتاً تحمّل نمی شود، حج واجب نیست و نگهداری هزینه برای سال آینده لازم نیست ، و اگر در سال آینده از همه جهات ، استطاعت حاصل بود، حج واجب می شود.

2توانایی طریقی باز بودن و امن بودن راه حج شرط دیگر استطاعت آن است که راه حج باز باشد، و در راه خطری متوجه خود شخص یا ناموس یا اموال او نشود؛ پس :

الف اگر شخصی استطاعت بر حج از سایر جهات را دارا باشد ولی راه بسته باشد یا خطری متوجّه او باشد که عرفاً به آن اعتنا می کنند، حج واجب نمی شود.

ب اگر رفتن به حج ، متوقّف بر تهیّه مقدماتی باشد، مثل گرفتن گذرنامه و یا ثبت نام برای حج و امثال آنها، باید اقدام نموده و آن مقدمات را تهیّه نماید.

ج اگر برای حج ، دو راه وجود داشته باشد و یکی بی خطر و امن باشد و دیگری امنیّت نداشته باشد، باید از راه امن برود هر چند دور باشد، یا مثلًا

ص: 31

از راه دریا باشد، و وجوب حج ،

ص: 32

ساقط نمی شود.

د کسانی که از کشور خودشان ممکن نباشد به حج بروند اما از کشورهای دیگر هر چند با هزینه بیشتر امکان تشرف به حج باشد، و موجب خطر و ضرری که عادتاً تحمل نمی شود، نشود، مستطیع هستند و باید از آن راه اقدام کنند.

3 توانایی بدنی

افرادی که توانائی بدنی بر انجام حج ندارند ولی سایر شرایط را دارا هستند، به تفصیل ذیل باید نائب بگیرند و بر شخص آنها حج واجب نیست.

افرادی که وضعیّت آنها به گونه ای است که به هیچ وجه قدرت بدنی بر حج ندارند و یا رفتن آنها باعث زحمت و مشقّتی شود که عرفاً قابل تحمل نیست ، بر دو گونه اند:

1 افرادی که قبلًا حج بر آنها واجب شده و در سال اوّل ، توانایی بدنی بر حج داشته اند و در انجام آن کوتاهی کرده اند و حج بر آنها مستقر شده است ، اگر:

امید بهبودی و توانایی انجام دادن حج را نداشته باشند، واجب است فورا نائب بگیرند؛ و اگر عذر برطرف شد، احتیاط در اعاده است.

و اگر امید بهبودی داشته باشند، احوط آن است که فوراً نائب بگیرند و احتیاطات مناسب را بعداً انجام دهند به گونه ای که اطمینان حاصل نمایند که به تکلیف حجّة الاسلام عمل نموده است.

2 و افرادی که در سال اوّل استطاعت در رفتن به حج کوتاهی نکرده اند ولی اکنون توانائی ندارند، اگر:

امید بهبودی ندارند، باید فوراً نائب بگیرند.

و اگر امید بهبودی دارند، احتیاط مستحب آن است که نائب بگیرند و اگر عذر آنها برطرف شد،

ص: 33

حج را خودشان نیز به جا آورند.

4توانایی تأمین هزینه

ص: 34

زندگی در زمان حج و بعد از آن

بر کسی حج واجب می شود که علاوه بر داشتن شرایطی که قبلًا گذشت و بعداً ذکر می شود:

اوّلًا: هزینه اهل و عیال خودش را در زمان حج داشته باشد. ثانیاً: وضعیت زندگی او نسبت به بعد از زمان حج به صورت یکی از حالات ذیل باشد. الف اگر کسی دارای شغل مناسبی باشد که بعد از بازگشت از حج ، قادر باشد زندگی خود و خانواده اش را به راحتی اداره نماید و دچار تهی دستی نگردد با دارا بودن شرایط دیگر که حج بر او واجب است.

ب اگر شخصی دارای شغل مناسبی نباشد ولی رفتن به حج و صرف مبلغ در آن ، تأثیر قابل توجّهی در زندگی او نمی گذارد، یعنی چه به حج برود یا نرود، از حدّ قبلی زندگی خود پایین تر نمی آید در صورت بودن شرایط دیگر، حج بر او واجب است.

ج اگر کسی دارای شغل نیست ، ولی به اندازه ای مال دارد که با آن می تواند زندگی خودش را به راحتی اداره نماید، حج بر او واجب می شود.

د افرادی که در تمام مدت عمر، تحت تکفّل کسی هستند، مانند خانمی که شوهر نموده و نفقه او بر شوهرش می باشد، با تحقق شرایط دیگر بر آنها حج واجب می شود.

ه افرادی که از وجوه شرعی مانند خمس و زکات زندگی خود را اداره می کنند و به صورت عادی ، مخارج زندگی را به صورت حتمی و بدون مشقّت به وسیله آن وجوه تأمین می نمایند، حج بر آنها واجب می گردد.

5استطاعت

ص: 35

مالی یا بذلی

فراهم بودن هزینه سفر پنجمین شرط از شرطهای استطاعت است.

ص: 36

گر هزینه حج به یکی از گونه های ذیل فراهم شود با تحقق شرایط دیگر، حج واجب می شود:

الف اگر خود شخص هزینه سفر حج را دارا باشد، یا مالی داشته باشد که با فروش آن با شرایطی که بعداً ذکر می شود بتواند هزینه حج را تهیّه نماید، حج بر او واجب است. و این گونه توانایی «استطاعت مالی » نامیده می شود.

ب اگر کسی هزینه سفر و حج و مال معادل آن را نداشته باشد اما شخص دیگری به او بگوید: «تو به حج برو، هزینه حج تو و مخارج خانواده تو بر عهده من باشد» در صورتی که اطمینان به گفته بذل کننده داشته باشد، حج بر او واجب می شود، و در آن «رجوع به کفایت » که گذشت شرط نیست.

به این حج «حج ّ بذلی » می گویند و دارای شرایط خاصی است که خواهد آمد.

استطاعت مالی و انواع آن

استطاعت مالی با تحقق یکی از گونه های ذیل ، حاصل می شود:

1 مالک هزینه حج باشد.

2 اگر کسی مالک هزینه سفر و وسیله نقلیّه نباشد ولی نزد او از دیگری مالی باشد که به اندازه حج باشد و ماذون باشد در تملّک آن در هر وقت بخواهد و یا تصرّفش در آن جایز باشد به گونه ای که مالک آن مال نتواند او را منع نماید، مثل این که در ضمن عقدِ لازم شرط شده باشد که او حق تصرف یا تملّک داشته باشد استطاعت مالی برای او حاصل است و باید به حج برود.

ص: 37

اگر کسی مالی به انسان به اندازه هزینه حج ببخشد بدون این که با او شرط

ص: 38

کند که صرف در حج نماید. 4 هر گاه کسی هزینه حج را در اختیار نداشته باشد، ولی وضع او به گونه ای است که در بین راه یا مثلًا خود مکه معظّمه با شغلی که در شأن او باشد، می تواند آن را تهیّه نماید، بنا بر اظهر، حج بر او واجب می شود؛ و هم چنین است اگر از کسی طلبی دارد که در راه یا در مقصد، وصول می شود.

سه مسأله : 1 استطاعت مالی نسبت به مکانی که شخص در آن است لحاظ می شود هر چند آن مکان ، وطن او نباشد؛ پس هر گاه شخصی مثلًا به مدینه منوّره یا جده برود و در آنجا برای او استطاعت حاصل شود، حج بر او واجب می شود هر چند اگر در شهر خودش بود، مستطیع نمی شد.

2 داشتن هزینه بازگشت ، هنگامی معتبر است که کسی قصد بازگشت به وطنش را داشته باشد، در غیر این صورت ، هزینه بازگشت به جایی را باید داشته باشد که می خواهد به آنجا بازگردد، مگر این که آنجا از وطنش دورتر باشد که در این صورت در حالت عادی هزینه بازگشت به وطن معتبر است.

3 تحقق استطاعت ، منوط به داشتن پول قربانی نیست.

فروش اموال برای تهیّه هزینه حج

1 هر گاه کسی زیاده بر احتیاجات مناسب شأن زندگی خود، ملک یا مالی داشته باشد، و آن ملک یا مال ، جهت حج او کافی باشد، اگر دیگر شرایط استطاعت را دارا باشد، باید آن را بفروشد و صرف

ص: 39

در حج نماید.

2 اگر شخصی با شرایطی که در مسأله قبل بیان شد مالی دارا باشد، و فروش

ص: 40

آن ممکن نباشد مگر به کمتر از قیمت به گونه ای که باعث ضرر زیاد بر او شود، فروش آن واجب نمی باشد؛ امّا اگر ضرر به خاطر بالا رفتن هزینه حج باشد و به حدّ غیر عقلایی نرسیده باشد، تأخیر جایز نمی باشد و باید با فروش آن ، به حج برود.

3 فروختن لوازم ضروری زندگی مانند منزل مناسب شأن و اثاث منزل و هر چیزی که برای حفظ شأن و آبروی او لازم است واجب نیست ؛ ولی اگر کسی مثلًا خانه ای دارد که با فروش آن علاوه بر هزینه حج ، قادر

است منزل مناسب شأن تهیّه نماید، لازم است آن را بفروشد و به حج برود.

4 کسی که دو خانه دارد و در یکی از آن دو خانه بتواند بدون ناراحتی و مشقّت زندگی نماید، در صورتی که یکی از آن دو خانه جهت حج او کافی باشد باید آن را بفروشد و صرف در حج نماید، و این حکم در سایر اموال و وسایل نیز جاری است.

کسی که هزینه حج را دارد ولی برای مصارف زندگی به آن نیاز دارد

1 قبل از حرکت کاروان ، اگر مالی به اندازه هزینه حج داشته باشد ولی جهت ِ مصارف زندگی به آن مال ، نیاز داشته باشد، می تواند آن را در آن مصارف صرف نماید و مستطیع نمی شود.

2 اگر کسی پول کافی برای حج داشته باشد ولی به آن پول برای امور زندگی مثل ازدواج نیاز داشته باشد، در صورتی که صرف آن

ص: 41

پول در حج ، موجب ناراحتی و مشقتی در زندگی او شود که عرفاً غیر قابل تحمّل ، یا موجب واقع شدن در حرام

ص: 42

است ، حج بر او واجب نیست و اگر حج نماید کفایت از حج ِ واجب نمی نماید؛ ولی اگر صرف آن مبلغ در حج ، موجب مشقت و ناراحتی نشود، حج بر او واجب است.

وصول طلب برای حج

اگر کسی طلبی داشته باشد و به اندازه هزینه حج ّ او باشد، یا هزینه حج او را کامل کند و دیگر شرایط استطاعت را نیز دارا باشد:

الف اگر وقت وصول طلب نرسیده باشد، وصول واجب نیست ، مگر آن که اگر طلب کند، بدهکار حاضر به پرداخت باشد که در این صورت ، گرفتن واجب است و باید به حج برود.

ب و اگر وقت وصول طلب فرا رسیده باشد، واجب

است وصول کند. و اگر بدهکار بد حساب باشد و حاضر به پرداخت نشود، در صورتی که طلبکار در ضرر و حرج نمی افتد، باید او را مجبور به پرداخت نماید هر چند متوقّف بر مراجعه به حاکم جور باشد.

مواردی که مطالبه طلب برای حج ، واجب نیست

در موارد ذیل ، مطالبه و گرفتن طلب برای حج واجب نمی باشد:

الف بدهکار قدرت بر پرداخت بدهی را نداشته باشد.

ب بدهکار بد حساب باشد و مجبور کردن به پرداخت او ممکن نباشد.

ج بدهکار بد حساب باشد و مطالبه بدهی موجب درد سری شود که عرفاً تحمّل آن مطابق با شأن طلبکار نباشد.

د گرفتن طلب ، متوقّف بر مراجعه به حاکم باشد و این امر، موجب ذلّت و پایین آمدن شأن طلبکار شود به گونه ای که

ص: 43

تن دادن به آن عقلایی نباشد.

ه مهلت وصول طلب نرسیده باشد و بدهکار نیز حاضر به پرداخت نباشد.

و وصول طلب به گونه ای موجب

ص: 44

ضرر باشد که عرفاً به آن تن داده نمی شود.

قرض با اعتماد بر طلب

اگر وقت وصول بدهی فرا نرسیده باشد ولی طلبکار امکان قرض گرفتن به راحتی و بدون کسر شأن برایش ممکن باشد و مطمئن باشد که بدهکار در وقت مقرّرِ برای وصول ، آن را پرداخت می نماید و قرض خودش را با آن ادا می نماید، وجوب حج و تحقّق استطاعت ، خالی از وجه نیست.

آیا بر افرادی که بدهی دارند حج واجب می شود؟

1 افرادی که هزینه حج را دارند و بدهی نیز دارند، بر دو گونه اند:

الف این که اگر آن مبلغ را در حج صرف نمایند، قدرت بر پرداخت بدهی را نیز دارند که با تحقّق دیگر شرایط حج واجب است.

ب این که اگر آن مبلغ را صرف در حج کنند، قدرت بر پرداخت بدهی نخواهند داشت که در این صورت اگر وقت پرداخت بدهی رسیده باشد و طلبکار راضی نیست بدهی در ذمه بدهکار باقی باشد، باید بدهی پرداخت شود و حج واجب نیست ؛ و اگر وقت ِ پرداخت نرسیده یا طلبکار راضی است که دین باقی باشد چنانچه اطمینان دارند که بعداً در وقت مطالبه یا فرا رسیدن وقت پرداخت بدهی ، می توانند دین را ادا کنند، واجب است با تحقق سایر شرایط به حج بروند و گر نه حج واجب نیست.

افرادی که بدهی شرعی مانند خمس و زکات دارند

1 بدهی شرعی مانند خمس و زکات حکم آن مانند

ص: 45

سایر بدهی ها است ، که در مسأله قبل بیان شد، و فرقی نمی کند خمس و زکات در عین مال باشد، یا در ذمّه و عهده شخص ، ثابت شده باشد.

ص: 46

کسی که حج بر او واجب شده و خمس و زکات یا حقوق واجب دیگر بدهکار است ، لازم است آنها را پرداخت نماید و تا پرداخت ننموده جایز نیست به حج برود.

3 خواهد آمد که بدهی در «توانایی بذلی »، مانع واجب شدن حج نیست.

قرض گرفتن برای حج واجب

1 کسی که قدرت مالی بر انجام دادن حج ندارد، لازم نیست برای حج پول قرض نماید، مگر این که با دارا بودن شرایط دیگر قدرت بر پرداخت بدهی را داشته باشد به این نحو که الآن مالی دارد که بعد از حج با فروش آن می تواند بدهی خود را بپردازد، یا این که از کسی طلبی دارد و می داند که اگر قرض کند، بدهکار در وقت مقرّر، بدهی خودش را می پردازد، که در این موارد حج واجب است.

2 اگر کسی بعداً قدرت بر پرداخت دین داشته باشد ولی فعلًا ما به ازای آن را ندارد، در وجوب فعلی حج ، تأمّل است.

استحباب قرض برای حج مستحبی

کسی که شرایط استطاعت را دارا نیست ، مستحب است که قرض کند و به حج برود هر چند که جای حج ِ واجب او، محسوب نمی شود.

کسی که مالی دارد ولی امکان صرف آن در حج نیست

1 اگر هزینه حج برایش فراهم نباشد مگر به وسیله مالی که در دسترس او نیست و نمی تواند به صورت متعارف به آن دسترسی پیدا نماید، حج بر

ص: 47

او واجب نمی شود.

2 کسی که ملک یا مالی به اندازه هزینه حج دارد ولی تبدیل آن به پول و هزینه حج برایش مقدور نباشد مگر به تحمّل ضرر زیادی که

ص: 48

تحمّل آن عقلایی نباشد، حج بر وی واجب نمی شود.

کسی که مالی به اندازه حج داشته ولی اکنون از دست داده

کسی که مالی داشته که برای حج او کافی بوده و اکنون آن را از

دست داده خواه عقیده اش این بوده که آن مال کافی نیست ؛ یا غفلت داشته که چنین مالی دارد یا برای حج کافی است ؛ یا از اصل وجوب حج غافل بوده و غفلت او از روی تقصیر نبوده ، و خواه در وجوب حج شک داشته یا غافل بوده و غفلت او از روی تقصیر بوده و زمانی ملتفت شد که پول و مال را از دست داده و قدرت بر حج ندارد، ظاهر این است که اگر شرایط دیگر را داشته ، حج بر ذمّه و عهده او مستقر شده است.

مستطیع شدن بانوان و مسأله مهریه آنها

1 خانمی که مهریّه او کفاف هزینه حجّش را می دهد یا هزینه حج او را کامل می کند:

الف اگر تقاضای مهر از شوهر، باعث ناراحتی و مشکلات در زندگی نشود و او حاضر به پرداخت باشد، مستطیع است و مطالبه مهر نه تنها مانعی ندارد، بلکه لازم است.

ب اگر تقاضای مهر، موجب ناراحتی و مشکلات در زندگی شود، مطالبه آن لازم نیست و استطاعت حاصل نمی شود.

2 اگر مردی در ضمن عقد، به هم سرش وعده سفر حج داده باشد، صرف وعده ، موجب استطاعت زن نمی

ص: 49

شود، ولی بر شوهرش لازم است به وعده اش وفا کند، و حکم مطالبه آن با فرض این که استحقاق مطالبه کردن ثابت شده باشد مانند مهر است.

3 اگر مردی به هر علتی مهریّه هم سرش

ص: 50

را نپردازد، حج بر هم سرش واجب نمی شود و با ترک آن ، حج بر او مستقرّ نمی شود؛ ولی اگر مرد، حاضر به پرداخت بوده و زن مطالبه نکرده باشد، حج بر عهده زن مستقر می گردد.

4 در صورتی که زن مستطیع شود، اذن شوهر شرط نیست ؛ و حتی اگر اذن ندهد، زن باید به حج برود؛ و شوهر نیز نمی تواند زن را از حج ِ واجب ، منع نماید؛ بلی در صورت سعه وقت ، می تواند رفتن او را تا آخرین کاروان به تأخیر بیاندازد. و زنی که در طلاق رجعی است و عدّه اش تمام نشده ، مانند زن شوهر دار است.

5 استطاعت بانوان ، منوط به امکان همراه داشتن مَحرم نیست ؛ بلی اگر بر خود بترسد، لازم است مَحرمی همراه خود ببرد هر چند مستلزم خرج کردن مبلغی باشد، البته به شرط آن که به حدّ اجحاف نرسد؛ و اگر در فرض اخیر قدرت بر پرداخت هزینه سفرِ مَحرم را ندارد، حج بر او واجب نمی باشد.

6 «رجوع به کفایت »، در خانمهایی که شوهر نموده اند و تحت تکفّل او می باشند، محقّق می باشد و به بیش از آن نیازی نیست.

7 اگر خانمی برای حج ثبت نام نموده باشد و هنوز نوبتش نرسیده شوهرش ورشکست شود، زن می تواند پول خود را پس بگیرد یا فیش حج را بفروشد و به شوهر ببخشد و از استطاعت خارج شود.

مصرف کردن هزینه

ص: 51

حج یا از بین رفتن آن

1 هر گاه کسی هزینه حج یا مالی به مقدار آن را دارا باشد، می تواند قبل از حرکت کاروان ، آن را در مصارف خود خرج نماید، هر چند دیگر نتواند به حج

ص: 52

برود. ولی احتیاط در آن است که برای فرار از حج ، آن مال را به صورت نسیه نفروشد؛ و اگر این کار را انجام داد و در همان سال

نتوانست به حج برود خود را مستطیع محسوب نماید به این که سال آینده به حج برود و احتیاطاتی که لازم است مثل آن که با حال استطاعت برود انجام دهد تا قطع پیدا نماید که حَجّة الاسلام را انجام داده است.

2 اگر بعد از روانه شدن برای حج ، هزینه آن از بین برود دو حالت دارد:

الف اگر از بین رفتن هزینه ، سهوی و بدون اختیار باشد، وجوب حج از او ساقط است و کشف می شود که از اوّل مستطیع نبوده است.

ب و اگر از بین رفتن هزینه از روی عمد و تقصیر باشد، در صورتی که حج از او فوت شود، حج بر او مستقر می شود و باید به هر نحو که ممکن است هر چند به سختی ، در سال آینده حج به جا آورد.

3 اگر بعد از روانه شدن به سوی حج ، مالی را که برای مخارج عائله خودش قرار داده تلف شود، به استطاعت او لطمه وارد نمی شود و حج او حَجّة الاسلام است.

استطاعت بذلی

گذشت که استطاعت بر هزینه حج به یکی از دو حالت ذیل حاصل می شود:

الف : خود شخص هزینه

ص: 53

حج را دارا باشد؛ ب : خود او دارای هزینه نباشد اما شخصی هزینه حج را با شرایطی که می آید به او بذل نماید، توضیح ِ قسم اول آن گذشت ، اکنون به توضیح قسم دوّم آن می پردازیم.

نحوه محقق شدن حج بذلی

به

ص: 54

یکی از گونه های ذیل ، استطاعت بذلی حاصل می شود:

الف هر گاه فردی یا افرادی علاوه بر مصارف و هزینه حج انسان ، مخارج زندگی او را تا بازگشت که در اثر سفر نمی تواند تحصیل نماید، بر عهده گیرند و به او بگویند: «حج برو، و هزینه حج تو و مخارج خانواده تو تا بازگشت بر عهده ما باشد» با فرض اطمینان به گفته آنها، قبول نمودن بر او واجب است و حج بر او واجب می شود و این توانایی ، توانایی بذلی نام دارد؛ و هم چنین است اگر مالی به اندازه هزینه حج و خانواده او به او بدهند که حج نماید.

ب اگر هزینه مذکور را به او ببخشند به شرط این که با آن به حج برود که در این صورت هر چند قبول واجب نیست ولی اگر قبول کرد، توانایی بذلی حاصل می شود.

تذکّر: اگر به کسی که قدرت بدنی بر حج ندارد، بذل حج شود، بنا بر احوط باید نائب بگیرد.

بخششی که موجب استطاعت بذلی نمی شود

هر بذل و بخششی موجب استطاعت بذلی نمی شود؛ اگر چه ممکن است موجب استطاعت مالی و در نتیجه موجب واجب شدن حج شود ولی با استطاعت بذلی ، متفاوت است که این تفاوت ها در مسأله 112 ذکر خواهد شد. پس اگر بخشش به صور ذیل باشد «استطاعت

ص: 55

بذلی » حاصل نمی شود

الف اگر به اندازه هزینه حج به انسان ببخشند و قید نکنند که برای حج باشد، در این صورت قبول واجب نیست ، ولی اگر قبول کرد، استطاعت مالی محقّق می شود و با داشتن سائر شرایط، حج واجب می شود.

ص: 56

اگر کسی مالی داشته باشد که کمتر از هزینه حج باشد و شخصی کمبود آن را با بخشش جبران نماید، واجب است قبول کند؛ ولی رجوع به کفایت از ناحیه خود او شرط است.

تذکر: کسی که حج بر او مستقر شده و اکنون فاقد هزینه حج است ؛ اگر کسی به او پول یا مالی بذل کند، قبول آن واجب است و هم چنین است کسی که به سبب نذر و مانند آن ، حج بر او واجب شده است.

فرق استطاعت مالی با استطاعت بذلی

استطاعت مالی و استطاعت بذلی هر دو، موجب واجب شدن حج می گردند، ولی فرقهایی نیز دارند که به شرح ذیل است :

1 «رجوع به کفایت » که یکی از شرایط وجوب حج است در استطاعت بذلی ، شرط نیست.

2 داشتن بدهکاری برای کسی که توانایی بذلی پیدا می کند، مانع از وجوب حج نمی شود، مگر آن که وقت پرداخت بدهی برسد و طلبکار هم خواهان آن باشد و شخصی که بذل حج نموده یا دیگری ، حاضر به پرداخت آن

نشود و خود شخص در صورتی که به حج نرود بتواند آن بدهی را پرداخت نماید که در این صورت حج واجب نمی شود.

3 در «استطاعت بذلی » اگر دهنده باذل ، انسان را وکیل کند که از طرف او پولی قرض نماید و به حج

ص: 57

برود که بعداً خود باذل آن را بپردازد با اطمینان به گفته او باید، قبول کند و حج واجب می شود.

4 «قربانی » در استطاعت بذلی ، بر عهده باذل است.

حج ّ روحانیون کاروان و خدمه و مواردی از استطاعت بذلی

1 روحانیون و خدمه کاروان و امثال آنها

ص: 58

که حج ِ واجب خود را به جا نیاورده اند و هزینه حج آنها عنوان مزد ندارد، حج ّ آنها از موارد حج ّ بذلی محسوب می شود.

2 اگر شخصی برای دیگری مالی وصیّت کند که او با آن مال حج نماید، در صورتی که آن مال به مقدار هزینه حج و مخارج عائله وی باشد، پس از موت وصیّت کننده ، حج بر آن شخص واجب می شود به شرط این که علی الأحوط قبول وصیّت اگر از نوع تملیک بوده باشد نموده باشد.

3 اگر شخصی مالی را برای حج ، وقف یا نذر یا وصیّت نموده باشد و متولّی وقف ، یا ناذر، یا وصی ّ، آن مال را به کسی بذل نماید، حج بر او واجب شده و موضوع «حج ّ بذلی » محقّق می شود.

رجوع باذل از بذل و غصبی بودن مال

باذل بخشنده مال می تواند قبل از این که گیرنده داخل احرام شود از بخشش خود، برگردد ولی نفقه بازگشت وی از محل اعلام رجوع که زائد

بر نفقه وطن است بنا بر اظهر بر عهده باذل است ؛ و بعد از مُحرم شدن وی بنا بر اظهر باذل نمی تواند از بذل خود برگردد.

از ، از زائل بین رفتن استطاعت مسلمان شود، حج بر وی واجب نیست.

2 حج بر شخص مرتدّ، واجب می شود، ولی قبل از حج اگر توبه نکند، حج ّ او صحیح نخواهد بود.

3 شخصی که شیعه نیست ، اگر حج را طبق مذهب شیعه ، یا طبق مذهب خودش به نحو صحیح

ص: 60

انجام داده باشد، اعاده حج بر او واجب نیست.

نذر حج و تعارض نذر با حج

1 اگر کسی نذر کند که حج به جا آورد، حج بر او واجب می شود؛ و اگر سال نذر، معیّن باشد و بدون عذر به حج نرود، باید علاوه بر قضا، کفّاره نذر را هم بپردازد.

2 کسی که نذر کرده در ایّام حج مثلًا به جایی برای زیارت برود، یا در محل خودش کار خاصی را انجام دهد، و بعد از نذر، مستطیع شود و حج بر او واجب شود، باید به حج برود و به نذر عمل ننماید.

2 اگر کسی در زمانی که مستطیع نبوده نذر نموده که اگر موفق به حج شود، آن را به نیابت یکی از معصومین علیهم السلام یا فرزندان ایشان ، انجام دهد و بعد به نحوی او را به حج بردند، نذر او منعقد و صحیح بوده و باید به نذر خودش عمل نماید و به این صورت مستطیع نمی شود.

اگر کسی که حج بر او واجب بوده وفات کند

قضای حج از طرف میّت کسی که حج بر او واجب شده و وفات نماید:

الف اگر در سال اوّل استطاعت ، وفات نماید یعنی حج بر او مستقر نشده و وظیفه او نائب گرفتن هم

ص: 61

نبوده قضا از طرف او لازم نیست چه قبل از انجام حج وفات کند و چه حین انجام حج ، چون اگر بعد از احرام و دخول حرم وفات نماید حجش صحیح است ؛ و اگر قبل از آن وفات نماید، کشف می شود که از اوّل مستطیع نبوده است.

ب و اگر کسی که حج

ص: 62

بر او مستقر شده ، یعنی در سال اوّلی که مستطیع شده ، کوتاهی کرده و به حج نرفته است ، وفات نماید:

اگر قبل از انجام دادن حج ، وفات نماید، باید از طرف او حج را قضا نمایند و همین طور است بنا بر اقرب اگر بعد از احرام و قبل از داخل شدن در حرم بمیرد.

اگر به حج برود و مُحرم شود و در حَرَم داخل شود و بنا بر احتیاط در داخل حرم وفات نموده ، کفایت از حج او می نماید و قضا از طرف او لازم نیست و اگر از حرم خارج شد و وفات

کرد بنا بر احتیاط از طرف او قضا شود و همین طور اگر بعد از خارج شدن از احرام در حرم وفات نمود.

ج اگر کسی شرایط وجوب حج را دارا بوده غیر از توانایی بدنی و وظیفه اش نائب گرفتن بوده ولی نگرفته و فوت نموده ، باید از طرف او حج به جا آورده شود.

د اگر کسی به سبب نذر، حج بر او واجب شد و می توانست آن را به جا آورد ولی انجام نداد تا وفات کرد از طرف او قضا می نمایند.

زمان فوتش آن را به جا آورد، واجب است وصیّت کند که از طرف او حج به جا آورند.

قضای حج ّ کسی که وصیّت به حج نکرده است

کسی که وفات کرده و حج ِ واجب بر عهده او بوده و وصیّت به حج نکرده است :

الف اگر دارایی او به اندازه هزینه حج یا بیشتر از آن

ص: 64

باشد، باید هزینه حج را از اصل دارایی خارج نمایند و برای او نائب بگیرند.

ب اگر دارایی او کمتر از هزینه حج و لو میقاتی یا اضطراری باشد، نائب گرفتن واجب نمی باشد.

ج اگر دارایی او به اندازه هزینه حج یا بیشتر از آن باشد ولی بدهی هم داشته باشد، دارایی او توزیع بر حج و بدهی می شود و اگر بعد از توزیع ، آن چه برای حج می ماند، کافی برای آن نباشد، مقدم داشتن حج از نزدیکترین راه و کمترین هزینه و صرف بقیه دارایی در بدهی ، خالی از وجه نیست. و اگر به گونه ای باشد که اگر در هر کدام از حج یا بدهی

صرف بشود، صرف در دیگری اصلًا نمی شود، اظهر تخییر است ؛ و اگر به هیچ نحوی صرف در حج نمی شود، صرف در غیر حج می شود.

کسی که وصیّت به حج کرده

کسی که وصیّت به حج کرده چند حالت دارد:

حالت اوّل :

اگر کسی وصیّت به حَجّة الاسلام کرده باشد، یا بدانند حجّی که بر عهده او بوده ، حَجّة الاسلام بوده :

الف اگر دارایی از او باقی نمانده باشد، یا دارایی او به اندازه حج نباشد و لو میقاتی یا اضطراری ، در این صورت نائب گرفتن

ص: 65

واجب نیست ، ولی مستحب است ولی ّ، این عمل را انجام دهد.

ب و اگر دارایی باقی مانده از او به اندازه هزینه حج یا بیش از آن باشد:

اگر وصیّت را مقیّد به ثلث نکرده باشد، هزینه حج از اصل دارایی او خارج می شود.

اگر وصیّت را مقیّد به ثُلث کرده باشد چنانچه ، ثلث او به اندازه حج باشد،

ص: 66

با آن نائب می گیرند؛ و چنانچه ثلث ِ مال ، کمتر از هزینه حج باشد، از بقیّه دارایی او، کمبود آن را جبران می کنند و نائب می گیرند.

حالت دوّم :

کسی که فوت نموده و وصیت به حج نموده ، اگر حجّی که بر گردن او

بوده ، واجب بوده ولی حَجّة الاسلام نبوده ، بلکه به سبب نذر، واجب شده ، یا ندانند که وجوب آن چگونه بوده ، در هر دو صورت ، احوط برای ورثه آن است که هزینه آن را از اصل دارایی خارج نمایند.

حالت سوّم :

اگر کسی وصیت به حج ّ مستحبی نماید، هزینه آن ، از ثُلث خارج می شود، چه وصیّت به اخراج از ثُلث کرده باشد و چه نکرده باشد.

از چه مکانی باید برای میّت ، نائب گرفته شود؟

میقاتی ، بَلَدی به جهت این که نائب گرفتن هم از شهر خود میّت ممکن است و هم از میقات هم ممکن است ، حج بر دو گونه تقسیم شده است :

حج ّ بلدی : یعنی این که برای میّت شخصی را اجیر کنند که از شهر او (میت) به حج برود و به این جهت آن را حج ّ بلدی می گویند و به اجیر هزینه حج از همان شهر پرداخت می شود.

حج ّ میقاتی : یعنی این که برای میّت

ص: 67

شخصی را اجیر کنند که حج را از میقات انجام دهد و به اجیر هزینه حج از میقات به بعد پرداخت می شود.

1 اگر میّت حج بر عهده اش بوده و وصیّت به آن نکرده ، حج ّ میقاتی ، کافی است هر چند از یکی از نزدیکترین مواقیت پنجگانه به مکه معظّمه باشد.

2 اگر میت ، وصیّت به حج ّ بلدی کرده باشد:

چنانچه ثلث اموال

ص: 68

او برای ما زاد هزینه حج ّ بلدی کافی باشد، باید حج ّ بلدی انجام شود و ما زاد بر اجرت میقاتی از ثلث خارج می شود.

اگر ثلث اموال او به اندازه هزینه حج ّ بلدی نباشد، حج ّ میقاتی کافی است.

3 اگر میت ، وصیّت به حج کرده باشد ولی نوع آن را مشخص نکرده باشد بنا بر اظهر به حج بلدی ، منصرف می شود. و هم چنین است اگر قرینه ای بر حج ّ بلدی باشد، که در این دو صورت به اندازه هزینه حج ّ میقاتی ، از اصل دارایی خارج می شود و بقیّه هزینه ، از ثلث خارج می شود.

4 اگر مال میّت به اندازه هیچ کدام از حج ّ بلدی یا میقاتی نباشد، و امکان انجام دادن حج ّ اضطراری ِ صحیح ِ با عذر مثل حج از مکه یا ادنی الحل - فراهم شد، کفایت می کند.

5 در صورتی که نائب گرفتن ممکن نباشد مگر از شهر خود میّت ، یعنی حج ّ بلدی ، باید انجام شود و از اصل دارایی میّت ، هزینه آن خارج می شود.

فوریت نائب گرفتن

1 کسی که وفات کند و حَجّة الاسلام بر عهده وی باشد، واجب است همان سال فوتش نائب بگیرند، و اگر قصد اجیر گرفتن داشته باشند،

ص: 69

قبل از آن ، در دارایی می توانند تصرّف نمایند.

2 هر چند در حالت عادی ، اجیر گرفتن از میقات کافی است ولی اگر در همان سال وفات ، اجیر گرفتن از میقات ممکن نباشد، لازم است از محل ّ خودش نائب بگیرند و هزینه آن از اصل ترکه خارج می شود، و جایز نیست این کار را به تأخیر بیندازند هر چند در سال بعد نائب گرفتن جهت حج ّ

ص: 70

میقاتی ممکن باشد.

3 به صرف اجیر گرفتن ، حج از عهده میّت ساقط نمی شود، بلکه باید اطمینان داشته باشند که به وظیفه عمل کرده است. و اگر بدانند که او به هر دلیلی به وظیفه اش عمل نکرده ، واجب است دوباره اجیر بگیرند و مخارج آن از اصل مال خارج می شود. و اگر اجرتی که به اجیر اوّل داده اند، از مال میّت پرداخت شده ، باید پس بگیرند.

زیاد و کم بودن اجرت

1 کسی که وفات نموده و حج بر او مستقر بوده در صورتی که استنابه ممکن نباشد مگر به اجرت زائد بر متعارف ، باید اقدام شود و از ورثه در مبلغ زائد استجازه شود و اگر در ورثه صغار هست ، احتیاطاً زائد را بین غیر صغار تقسیم نمایند.

2 اگر نائب پیدا نشود مگر به قیمت بیشتر از حدّ معمول ، در وجوب نائب گرفتن اگر چه هزینه آن به اندازه همه دارایی باشد، تأمّل است.

3 بنا بر اظهر جایز است اجیری را انتخاب نمایند که از جهت فضیلت و شرف ، مناسب حال میّت باشد؛ هر چند به مبلغ بیشتری نیاز است و استیجار از مال میّت باشد. هر چند احوط آن است

ص: 71

که کسی را اجیر نمایند که اجرت او از دیگران کمتر باشد.

وارث و نائب به فتوای مرجع خودشان عمل می کنند

1 در نائب گرفتن ، وارث باید به فتوای مرجع خودش عمل نماید، یا

این که خودش مجتهد باشد؛ پس اگر تکلیف وارث ، وجوب حج ّ بلدی نباشد، بر او حج ّ بلدی واجب نیست و لو این که فتوای مرجع شخصی که وفات کرده ، وجوب حج ّ بلدی باشد، مگر این

ص: 72

که وصیّت به حج ّ بلدی کرده باشد که مسائل آن گذشت.

2 نائب چنانکه خواهد آمد باید در اعمال حج ، طبق نظر مرجع خودش عمل نماید و یا اگر مجتهد باشد به اجتهاد خودش عمل نماید؛ و اگر از طرف شخص زنده نائب شده است فی الجمله احتیاط کند.

اگر بر عهده میّت ، حج ، قرض ، خمس ، و زکات باشد

اگر کسی حج بر او واجب بوده وفات نماید و قرض و خمس و زکات نیز بر عهده او باشد، و دارایی او برای همه آنها کافی نباشد:

الف اگر مالی که به آن خمس یا زکات تعلّق گرفته ، موجود باشد، باید اوّل خمس و زکات را بپردازند.

ب اگر مالی که به آن خمس یا زکات تعلّق گرفته ، موجود نباشد و خمس و زکات بر عهده و ذمّه وی منتقل شده باشد، مقدّم نمودن حج به کمترین مبلغ ِ ممکن به تفصیلی که سابقاً گذشت ، و صرف باقی مانده ، در سایر بدهی ها، خالی از وجه نیست.

ج اگر مال باقی مانده از میّت فقط به اندازه یکی از حج یا قرض باشد بنا بر اظهر مخیّر می باشند که آن مبلغ را در هر کدام

ص: 73

که خواستند صرف نمایند.

تعیین مبلغ حج در وصیت و کمی و زیادی آن

1 اگر میّت در وصیّتش اجرت را معیّن نموده باشد، در صورتی که

بیش از هزینه متعارف حج نباشد، عمل به آن واجب است و آن مقدار هم از واجب از اصل مال برداشته می شود. و اگر مبلغی را که مشخص نموده از هزینه متعارف حج بیشتر باشد مقدار اضافی از ثلث اخراج می شود.

2 اگر

ص: 74

مبلغی را که میّت مشخص نموده ، کمتر از متعارف باشد اگر حج ِ واجب باشد، کمبود از ترکه جبران می شود به نحوی که تفصیل آن گذشت.

و اگر حجّی را که وصیّت نموده مستحب باشد، و انجام آن با ثلث مال در صورت انحلال ِ مقصودِ او ممکن نباشد وصیّت باطل می شود و آن مبلغ بنا بر عدم رجوع به ارث ، یا صورت صحیح بودن وصیّت در اوّل امر و باطل شدن آن در مرحله بعد صَرف امور خیر می گردد.

تعیین اجیر یا مکان خاص در وصیّت

اگر میّت مشخص نموده باشد که از مکان خاصّی برای او حج انجام شود، مثلًا از مشهد، و یا شخصی را معیّن نموده باشد که او برایش حج انجام دهد، لازم است که به وصیّت عمل شود و اگر آن شخص قبول نکرد مگر به مبلغی اضافه بر متعارف ، مقدار زیادی از ثلث پرداخت می شود؛ و چنانچه به هر جهت اجیر نمودن آن شخص ممکن نشد، شخص دیگری را به اندازه هزینه متعارف اجیر می نمایند.

معامله یا مصالحه مِلک در زمان حیات برای حج

1 اگر شخصی مثلًا منزلی را به دیگری

ص: 75

بفروشد به مبلغی و با او شرط کند که آن مبلغ را بعد از فوتش صرف در حج ّ از طرف او نماید، آن مبلغ بعد از فوتش از ترکه او محسوب می شود و:

اگر مورد قرارداد، حَجّة الاسلام باشد، عمل به آن

شرط لازم است و باید آن مبلغ صرف در حج شود به شرط این که از حد متعارف خارج نباشد، و گر نه مقدار اضافه ، از ثلث خارج می شود؛ و اگر

ص: 76

از حدّ متعارف کمتر باشد به اندازه مقدار متعارف از اصل ترکه خارج می شود.

و اگر مورد قرارداد، حج ّ مستحبی باشد، نیز عمل به آن لازم است و از ثلث خارج می شود؛ و اگر ثلث کمتر از آن باشد، اگر ورثه اجازه ندهند عمل به شرط مذکور، لازم نخواهد بود.

2 اگر شخصی مثلًا منزلی را به دیگری مصالحه کند به شرط آن که بعد از وفاتش برای او حج ّ به جا آورد، چنین شرطی صحیح و عمل به آن لازم خواهد بود و آن منزل یا مبلغ آن ، از ترکه محسوب نمی شود و ملک شخص طرف ِ مصالحه است ؛ و هم چنین است تملیک و واگذاری ملکی به این قصد.

تلف شدن هزینه حج ّ میّت یا وفات اجیر

1 اگر مالی را که برای حج از طرف میّت منظور نموده اند تلف شود، دو حالت دارد:

الف اگر با سهل انگاری ِ کسی که نائب گرفتن بر او واجب بوده ، تلف شود، وی ضامن است و بر او واجب است که از مال خودش نائب بگیرد.

ب اگر آن مال بدون سهل انگاری تلف شود، ضامن

ص: 77

نمی باشد؛ و اگر حجّی که بر عهده میّت بوده حَجّة الاسلام باشد، واجب است از بقیّه ترکه اجیر گرفته شود؛ و اگر حَجّة الاسلام نباشد اگر از ثلث چیزی موجود باشد از آن باید اجیر گرفته شود؛ و چنانچه بقیّه ثلث بین ورثه تقسیم شده

باشد، از هر یک به نسبت پس گرفته می شود.

2 اگر اجیر قبل از اقدام به حج ّ وفات کند و ترکه ای نداشته باشد، یا داشته باشد ولی گرفتن آن ممکن نباشد، با

ص: 78

تفصیلی که گذشت ، حکم آن مانند تلف بدون سهل انگاری است فرض ب.

3 اگر مال قبل از اجیر گرفتن ، در دست وصی ّ تلف شود و معلوم نشود که در اثر سهل انگاری بوده ، جایز نیست از وصی ّ تاوان گرفته شود.

4 اگر کسی وصیت کند که با مال معینی برای او حج به جا آورند، چنانچه بعد از فوت او این پول صرف در امری دیگر نمایند، ضامن هستند و حتی اگر فوت نموده باشند باید از ترکه آنها مثل سایر دیون حج به جا آورند.

اگر وصی ّ به حج ، وفات کند

1 اگر وصی ّ وفات کند و معلوم نباشد که اجیر گرفته یا نه :

اگر حج ّ مورد وصیّت ، حَجّة الاسلام بوده و از وفات وصیّت کننده حد اقل ّ یک سال گذشته باشد، واجب نیست از ترکه وصیّت کننده ، اجیر گرفته شود هر چند احتیاط در اجیر گرفتن است.

و اگر حج ّ مورد وصیّت ، حَجّة الاسلام نبوده ، از ثلث او باید اجیر گرفته شود.

2 اگر وصی ّ وفات کرده باشد و مبلغی که جهت حج ّ در نظر بوده ، اخذ نموده و موجود هم باشد،

ص: 79

باز پس گرفته می شود، مگر آن که احتمال برود که او از مال خود، اجیر گرفته و بعداً آن مال را به جای مالی که از

خود خرج کرده ، بر داشته است ؛ و با این احتمال حتی در صورتی که اصل مال ، موجود نباشد و یا تلف شده باشد، نیز وصی ّ ضامن نخواهد بود.

اگر امانتی به اندازه هزینه حج ، از میّت در نزد شخصی باشد

1 اگر میتی حَجّة الاسلام بر عهده او بوده و امانتی در نزد شخصی

ص: 80

گذارده باشد و آن امانت برای حج کافی باشد، اگر این شخص علم یا اطمینان داشته باشد که اگر مال را برگرداند، ورثه حج را انجام نخواهند داد، لازم است امانت را برنگرداند و به اجرت متعارف اجیر بگیرد تا حج را انجام دهد و می تواند خودش اجیر شود؛ و اگر چیزی اضافه آمد، آن را به ورثه برگرداند؛ و الحاق خوف به اطمینان ، خالی از وجه نیست.

2 هم چنین اگر مالی به صورت عاریه یا اجاره یا طلب یا حتی غصب ، در نزد شخصی باشد به گونه ای که در مسأله بالا بیان شد دور نیست که ملحق به امانت باشد.

شک یا اختلاف در واجب بودن حج بر میّت

1 اگر شک داشته باشند که بر میّت ، حج واجب شده بوده یا نه ، اجیر گرفتن لازم نیست.

2 اگر بعضی از ورثه اقرار کنند که بر میّت حج واجب بوده و بعضی منکر شوند، افرادی که اقرار به ثبوت حج نموده اند، فقط باید به اندازه سهم خودشان بپردازند که اگر این مقدار به اندازه هزینه حج باشد، اجیر می گیرند

ص: 81

و اگر به هیچ وجه کفاف هزینه حج را ندهد و کسی هم حاضر به تکمیل آن نشود، اجیر گرفتن ، لازم نیست.

که توانایی بدنی انجام حج را ندارد؛ و دیگر شرایط استطاعت را داراست و می تواند نائب بگیرد.

ب کسی که حج به جا آورده ، ولی حج ّ او به دلیلی صحیح واقع نشده و بر عهده وی باقی مانده و قدرت رفتن به حج ّ را ندارد.

تذکّر:

همان گونه که گذشت اگر به کسی که قدرت بدنی بر حج ندارد، حج بذل شود، بنا بر احوط باید نائب بگیرد.

2 نائب گرفتن برای شخصی که وفات کرده نیز، در دو صورت واجب است :

الف کسی که توانایی بدنی انجام دادن حج ّ را نداشته و می توانسته نائب بگیرد و نگرفته تا وفات کرده است.

ب کسی که حج ّ بر عهده او ثابت شده باشد و حج ّ به جا نیاورده باشد تا وفات کرده است.

انجام حج از طرف دیگری بدون اجرت

حج ّ تبرّعی الف در مواردی که نائب گرفتن لازم شده است ، اگر کسی بدون اجرت و بدون این که از طرف او اجیر شود از طرف آن شخص حج ّ به جا آورد، کافی است و حج ّ از عهده آن

ص: 83

شخص ساقط می شود.

ب به صورت کلّی نیابت از طرف شخصی که وفات کرده مانعی ندارد، چه با اجرت باشد و چه بدون اجرت ، چه نیابت در حج ّ واجب باشد و چه مستحب.

پس انجام دادن حج ّ از طرف دیگران حتّی بدون اجرت و بدون اجیر شدن از طرف آنها، در موارد ذیل صحیح است :

1 انجام حج از طرف حضرت ولی ّ عصر أرواحنا فداه مانع ندارد و احتیاط آن است که از طرف خود به جا آورد و ثواب آن را برای آن حضرت اهدا

ص: 84

نماید.

2 انجام دادن حج از طرف معصومین علیهم السلام و فرزندان ایشان مانند حضرت زینب علیها السلام - و حضرت أبا الفضل علیه السلام و حضرت علی بن الحسین علیه السلام و.. صحیح است.

3 از طرف فردی که وفات کرده و معلوم نیست که حج ّ بر او واجب بوده یا نه ، جایز، بلکه مطلوب است که حج به جا آورده شود.

4 از طرف فردی که زنده است ولی توانایی بدنی بر حج ّ ندارد و باید نائب بگیرد بنا بر اظهر به صورت تبرّعی جایز است ، ولی اگر با اذن او باشد احوط است.

5 از طرف فردی که وفات کرده و حج ّ بر او واجب بوده ، انجام دادن حج ّ بدون اجرت از طرف او کافی است و حج ّ از عهده وی ساقط می شود.

6 از طرف فردی که زنده است ولی حج ّ بر او واجب نشده ، انجام حج مستحبّی مانعی ندارد.

با انجام حج تبرّعی بر ورثه نائب گرفتن لازم نیست

در مواردی که بر ورثه لازم بوده نائب بگیرند، اگر کسی

ص: 85

حج ّ را از طرف میّت ، بدون اجرت به جا آورد بر آنها لازم نیست که نائب بگیرند و مقدار هزینه حج ّ که از اصل مال یا ثلث باید برداشته می شد، در جای خود باقی می مانَد و حکم اموال دیگر میّت را دارد.

مورد عدم صحت نیابت در حج

از طرف فردی که زنده است و حج بر او واجب شده و خودش می تواند حج ّ انجام دهد، نیابت صحیح نمی باشد.

انجام عمره مفرده تبرّعی

انجام عمره مفرده به صورت تبرّعی بدون اجرت از طرف هر کسی زنده یا میّت ، کوچک یا

ص: 86

بزرگ ، عاقل یا غیر عاقل ، جائز است.

شرایط نائب

«نائب »، یعنی کسی که برای انجام دادن حج ّ از طرف دیگری در نظر گرفته می شود، باید دارای شرایط خاصی خواه شرط جواز تکلیفی نیابت یا شرط صحّت حج یا شرط صحّت اجاره باشد:

شرط اوّل : «بلوغ » بچّه ای که ممیّز نیست یعنی خوب و بد را نمی فهمد در حج ِ واجب

نمی تواند نائب شود ولی بچّه ای که ممیّز است ، صحت نیابت او بنا بر شرعیّت عبادت صبی ّ ممیّز در حج ِ واجب و غیر آن ، خالی از رجحان نیست.

شرط دوّم : «عقل » نیابت «دیوانه » صحیح نیست ، مگر این که جنون او ادواری باشد و در زمان بهبودی او نیابت صورت گیرد.

تذکّر: نیابت شخص «سفیه » بدون اجیر شدن مانعی ندارد؛ و با اجیر شدن هم با اذن سرپرست او، مانعی ندارد.

شرط سوّم : «ایمان » نائب علاوه بر این که خداوند متعال و حضرت پیامبر اکرم 9 را قبول دارد، باید به امامت دوازده امام علیهم السلام هم معتقد باشد؛ پس نیابت غیر مؤمن صحیح نیست ،

ص: 87

هر چند که اعمال را طبق مذهب حق به جا آورد.

شرط پنجم : «مورد اعتماد بودن نائب و قابلیّت انجام دادن اعمال به نحو صحیح » 1 کسی را که به عنوان نائب ، اجیر می نمایند، باید اعتماد داشته باشند که به وظیفه اش عمل می نماید هر چند عادل بودن وی لازم نیست. و باید به گونه ای باشد که قابلیت انجام دادن اعمال را به نحو صحیح داشته باشد هر چند فعلًا بعضی مسائل را نداند ولی قبل از عمل بتواند یاد بگیرد، یا با راهنمایی دیگران بتواند به نحو صحیح انجام دهد.

2 تا یقین

ص: 88

نداشته باشند که نائب به وظیفه اش عمل نموده یا اماره معتبری نباشد، حج ّ از عهده کسی که از طرف او نیابت صورت گرفته ، ساقط نمی شود.

شرط ششم : «بنا بر احتیاط معذور از بعضی اعمال نباشد» مراد از معذور نبودن آن است که بتواند وظایفی را که در حال اختیار برای به جا آورنده حج مشخص شده ، انجام دهد.

1 اگر ممکن باشد که فردی را اجیر نمایند که عذر و مشکلی ندارد، بنا بر احتیاط نمی توانند کسی را که در ترک بعضی از اعمال حج ّ یا در به جا آوردن آن به طور صحیح ، معذور باشد اجیر نمایند؛ و اکتفا به حج ّ تبرّعی چنین شخصی هم مشکل است.

2 خدمه کاروانها و مانند آنها اگر شب عید قربان را در مشعر الحرام نمی مانند، بنا بر احتیاط نمی توانند نائب شوند.

3 اگر کسی هنگام پذیرفتن نیابت ، بر انجام وظائف کامل قادر بوده ولی در بین اعمال ، عذری برای او پیش آمده ، تمام کردن عمل طبق وظیفه عذری کفایت می کند

ص: 89

و مضرّ به صحیح بودن نیابت نیست.

4 نیابت کسی که به ارتکاب بعضی از محرّمات احرام مثل زیر سایه رفتن مضطرّ باشد، اشکال ندارد.

جواز نیابت مرد از طرف زن و بالعکس

مرد می تواند از طرف زن ، حج ّ نیابی انجام دهد و عکس آن نیز جایز است هر چند مرجوح است.

جواز نیابت کسی که حج ّ نرفته

نیابت کسی که تا کنون به حج ّ نرفته که به او «صَرورَه » می گویند اگر شرایط لازم را دارا باشد، مانعی ندارد، هر چند مکروه است ؛ ولی اگر مزایایی در او باشد از قبیل فقاهت و تقوی و کمالات

ص: 90

دیگر، مکروه نیست ؛ بلکه موجب راجحیّت می شود.

اگر بر نائب حج واجب باشد

اگر نائب در همان سالی که اجیر شده است ، بر او حج واجب و فوری باشد مثل حَجّة الاسلام یا نذر یا غیر آن دو صورت دارد:

الف اگر کسی با علم و آگاهی به این که نباید نائب می شده ، اجیر شده ، خلاف کرده ولی حج ّ او صحیح است و حج ّ از عهده میّت ساقط می شود؛ ولی اگر قائل به صحت اجاره به نحو ترتب نباشیم ، نائب مستحق اجرتی را که معیّن نموده اند نمی باشد؛ بلکه مستحق اجرت متعارف حج ّ است.

ب اگر کسی بدون علم و عمد، یا به خاطر این که نمی دانسته حج ّ بر او واجب بوده ، یا غافل بوده یا فراموش کرده ، نائب شود؛ در همه این صُوَر هم حج ّ او صحیح است و بنا بر کفایت اینها در تحقق شرط اجاره ، مستحق اجرت قرار داده شده هم می باشد.

اگر نائب قبل از اجیر شدن یا بعد از آن ،

ص: 91

مستطیع شود

1 اگر نائب قبل از این که عقد اجاره واقع شده باشد، مستطیع بوده ، عقد اجاره به جهت عدم قدرت شرعی باطل می باشد و باید با هزینه خود برای خودش حج ّ به جا آورد؛ اگر با این فرض نیابت نمود، حکم آن در مسأله 206 و 207 بیان شد.

2 اگر نائب بعد از این که عقد اجاره واقع شد، مستطیع شود، عمل به مفاد اجاره لازم است و در سال بعد برای خود حج ّ به جا آورد. و اگر مباشرت در انجام حج در نظر نبوده ، باید برای منوب عنه نائب بگیرد که حج میقاتی انجام

ص: 92

دهد، و خودش برای خودش حج به جا آورد.

شرایط کسی که از طرف او نیابت صورت می گیرد

1 کسی که از طرف او نیابت صورت می گیرد، باید مسلمان باشد؛ و صحت نیابت از طرف شخص کافر، به احتمال حصول تخفیف عذاب ، محل تأمل است ؛ و اگر کافر مستطیعی وفات کند و ورثه او مسلمان باشند، واجب نیست برای او نائب بگیرند. و نیابت مؤمن از طرف غیر مؤمن نیز محل تأمّل است.

2 گذشت که نیابت از طرف شخصی که حج واجب بر عهده اوست و توان انجام حج را دارد، جائز نیست و نیز گذشت که انجام دادن حج ّ از طرف کسی که وفات نموده چه حج ّ واجب و چه مستحب ، و چه با مزد و چه بدون مزد مانعی ندارد؛ و نیز انجام دادن حج مستحبّی از طرف شخص زنده مطلقاً مانعی ندارد.

3 نیابت از طرف کسی که به سن بلوغ نرسیده و یا شخص دیوانه ، مانعی ندارد؛ بلکه

ص: 93

اگر حج ّ بر عهده شخص دیوانه در حال بهبودیش واجب شده باشد و در حال دیوانگی مرده باشد، واجب است برای او اجیر بگیرند.

نحوه قرارداد نیابت برای حج

1 نیابت هم چنان که با اجاره و نیز به صورت تبرّع و مجانی محقّق می شود با «جُعاله » و «شرط ضمن عقد» نیز صحیح است.

2 اگر در قرارداد قید شده باشد که اجیر شخصاً حج ّ به جا آورد، یا در قرارداد قید نشده باشد ولی نزد طرفین منصرف به آن باشد، اجیر نمی تواند دیگری را به جای خود اجیر نماید مگر این که اجازه بگیرد.

تخلّف از مفاد قرارداد نیابت

1

ص: 94

اگر گونه خاصی برای حج ّ، در ضمن قرارداد در نظر گرفته شود مثل این که نائب از راه خاصی به حج ّ برود وی باید طبق آن عمل نماید، و اگر تخلّف کرد، بر دو گونه است :

الف اگر در نظر گرفتن کیفیّت مورد نظر، به گونه شرطیّت باشد، یعنی شرطِ معامله باشد، اجیر کننده می تواند فسخ نماید و اجرت المثل بپردازد، ولی اگر فسخ نکرد، نائب ، مستحق تمام اجرت می باشد.

ب و اگر در نظر گرفتن کیفیّت مورد نظر، به گونه جزئیّت باشد، یعنی جزء و قسمتی از اعمال بوده ، در این صورت نیز اجیر کننده ، حق ّ فسخ دارد و اجرت متعارف اعمال انجام شده را می پردازد؛ ولی اگر فسخ نکرد، نائب فقط استحقاق اجرت به اندازه اعمال انجام شده ، دارد و نسبت به آن چه که مخالفت کرده حقّی ندارد.

2 اگر نائب به طور اتّفاقی برای انجام دادن حج ّ تمتّع ، وقت کافی پیدا ننمود، و به حج ّ افراد

ص: 95

عدول نمود و بعد از انجام آن عمره مفرده ای انجام داد، حج ّ از عهده منوب ٌ عنه برداشته می شود؛ و اگر نیابت ، این بوده که حج از عهده منوب عنه ساقط شود نائب ، مستحق ِ اجرة المسمّی

می باشد؛ ولی اگر صِرف ساقط شدن حج از عهده میّت ، مقصود از قرارداد نبوده بلکه انجام دادن اعمال به کیفیّت خاص و معهود، مراد از قرارداد باشد، نائب مستحق اجرة المسمّی نیست ، بلکه مستحق ِ اجرت متعارف اعمال انجام شده است اجرة المثل.

اگر نائب وفات کند یا نتواند به حج ّ برود

1 اگر کسی که برای انجام دادن حج ّ، نائب شده وفات کند، دو صورت دارد:

الف اگر نائب بعد

ص: 96

از مُحرم شدن و داخل شدن در حرم ، وفات نماید، حج ّ از عهده شخصی که از طرف او نیابت صورت گرفته شده ، ساقط می شود.

ب اگر نائب قبل از مُحرم شدن یا قبل از داخل شدن در حرم ، وفات نماید، حج ّ از عهده منوب عنه ساقط نمی شود و لازم است دوباره نائب گرفته شود.

2 هر گاه نائب پس از مُحرم شدن به علت جلوگیری دشمن یا به جهت بیماری نتواند به حج ّ برود، حکم آن با کسی که می خواسته از طرف خود حج ّ برود و به یکی از این دو علت نتوانسته حج ّ برود یکی است که بیان خواهد شد. و اگر اجاره مقیّد به همان سال بوده فسخ می شود و از جهت استحقاق اجرت ، با توجه به شرایط در نظر گرفته شده در قرارداد، موارد آن مختلف است که مراعات هر موردی به خصوص می شود؛ و اگر اجاره مقیّد به همان

ص: 97

سال نبوده ، حج ّ بر عهده او باقی می ماند و هیچ کدام حق فسخ ندارند.

حکم استحقاق اجرت در فرض وفات نائب

اگر نائب در حین اعمال حج ّ یا قبل از آن وفات کند:

الف اگر مقصود از قرار داد، این بوده که حج ّ از عهده منوب عنه ، برداشته شود یعنی ذمّه او فارغ شود و تصریح به پس گیری اجرت در صورت وفات نشده باشد، در این صورت اگر نائب بعد از مُحرم شدن و داخل شدن حرم بمیرد، مستحق تمام اجرت می باشد، اگر چه تصوّر آنها محقّق شدن فرد کامل بوده است.

ب اگر منظور از قرارداد این بوده که علاوه بر فارغ شدن ذمه منوب ٌ عنه ،

ص: 98

اعمال نیز انجام شود، که در این صورت ، نسبت به هر اندازه ای که از اعمال انجام داده ، مستحق مزد خواهد بود؛ و اگر مقدمات سفر هم داخل قرار داد بوده ، بر آنها نیز استحقاق اجرت دارد.

قبول دو نیابت در یک سال

اگر شخصی برای انجام دادن حج ّ در سال مشخصی ، اجیر شود، از طرف دیگری برای همان سال ، نمی تواند اجیر شود؛ مگر این که یکی از دو قرارداد به گونه ای باشد که اختیار واگذاری آن را به دیگری داشته باشد.

تقدیم و تأخیر حج از مفاد قرارداد

اگر شخصی جهت حج ّ برای سال معیّن اجیر شود، نمی تواند تأخیر نماید، ولی اگر حج ّ را از سال یاد شده جلوتر انجام داد اظهر صحیح بودن آن است ، مگر این که تصریح شده باشد که جلو و عقب به جا آورده نشود.

و اگر از سال یاد شده حج ّ را تأخیر انداخت ، حج ّ از عهده منوب

ص: 99

عنه برداشته می شود ولی مستحق اجرت نخواهد بود مگر این که منظور از

قرار داد، منحل ّ به دو چیز شود: یکی اصل انجام شدن حج ّ و دیگری حج ّ در سال معیّن ، که بعید نیست نائب مستحق اجرت متعارف حج ّ باشد.

اگر نائب حج ّ خود را فاسد کند یا کفّاره بر او ثابت شود

1 هر گاه شخصی را برای حج ِ واجب یا مستحب اجیر کنند و او حج ِ خود را به جماع قبل از مشعر یعنی بعد از خارج شدن از احرام عمره تمتّع و مُحرم شدن برای حج فاسد نماید، واجب است حج را به آخر برساند و سال بعد حج نموده و یک شتر نیز کفّاره بدهد و

ص: 100

در حج ِ واجب ذمه منوب عنه فارغ نمی شود، مگر این که نائب حج را به طور صحیح اعاده نماید؛ و اگر نیابت مقیّد به سال اول نباشد، ظاهر آن است که استحقاق اجرت دارد. و احکام ذکر شده غیر از استحقاق اجرت در حج تبرّعی نیز جاری است.

2 اگر نائب کاری کند که موجب کفّاره باشد مثلًا در حال احرام زیر سایه برود کفّاره بر عهده خود اوست ، چه نیابت به مزد باشد یا تبرّعی و مجّانی.

قربانی در حج نیابی

گوسفند قربانی بر عهده نائب است مگر آن که در قرارداد شرط شده باشد که پول آن را اجیر کننده بپردازد.

زمان پرداخت اجرت

وقتی که عقد اجاره بر نیابت واقع شد، اجیر استحقاق اجرت را پیدا می نماید و مالک آن می شود ولی زمان پرداخت آن چند حالت دارد:

الف اگر زمان خاصی در ضمن عقد اجاره

ص: 101

مشخص شده باشد، پرداخت در آن زمان لازم است.

ب اگر زمان خاصّی مشخص نشده باشد، با توجّه به این که معمولًا باید اجرت دریافت شود تا قدرت بر حج ّ داشته باشد، اجیر می تواند مطالبه اجرت نماید.

ج اگر قرینه یا انصرافی بر هیچ زمانی وجود نداشت ، پرداخت اجرت به او تا بعد از تمام شدن اعمال حج واجب نیست.

کم و زیادی اجرت

هر گاه مبلغی که به عنوان اجرت ، معیّن شده ، کمتر از اجرت متعارف باشد، یا به هر دلیل ، برای حج ّ کافی نباشد، بر اجیر گیرنده واجب نیست کمبود را تدارک نماید؛ مگر این که انصرافی در بین باشد که کمی اجرت به عهده یکی از طرفین باشد.

و اگر مبلغ

ص: 102

زیاد بیاید، اجیر گیرنده نمی تواند زیادی را پس بگیرد، هر چند که بر نائب معیّن شده ، مستحب است زیادی را اگر به علّت صرفه جویی نبوده ، پس بدهد.

نیابت یک نفر به جای چند نفر

نیابت یک نفر به جای چند نفر، جهت اعمال حج ّ، بر چند گونه است :

الف در حج ّ مستحبی جایز است یک نفر به جای چند نفر چه با اجرت و چه بدون آن حج ّ نماید.

ب در حج ِ واجب ، جایز نیست یک نفر از طرف بیش از یک شخص ، نیابت نماید و فقط از طرف یک نفر می تواند حج ّ انجام دهد.

ج اگر مثلًا دو نفر نذر نموده باشند که به طور شراکت کسی را برای حج ّ بفرستند در این صورت انجام حج از طرف بیش از یک نفر، مانعی ندارد.

نیابت چند نفر از طرف یک نفر

انجام دادن حج ّ توسّط چند

ص: 103

نفر در یک سال از طرف یک نفر، دارای چند صورت است :

الف در حج ّ مستحبی مانعی ندارد که چند نفر هر کدام به طور جداگانه برای یک شخص حج ّ مستحبی به جا آورند.

ب در حج ِ واجب اگر چند حج ّ بر یک شخص واجب شده باشد، نیابت چند نفر مانعی ندارد، مثل شخصی که وفات کرده یا قدرت بر مباشرت اعمال ندارد و حَجّة الاسلام و حج ّ نذری بر عهده اش باشد.

ه: اگر بخواهند برای میت یا زنده غیر متمکّن هم حج ِ واجب و هم حج مستحبی به جا آورند نیز تعدّد نائب مانعی ندارد.

ج در حج ِ واجب ، اجیر نمودن دو نفر به جهت احتیاط، از طرف یک نفر مثل این که احتمال بدهند حج ّ

ص: 104

یکی از این دو ناقص است ، خالی از اشکال نیست مگر به گونه ای باشد که قصد آنها به حج واجب و مستحب منحل ّ باشد.

نیابت در بعضی از اعمال

بر اشخاصی که در مکه نباشند یا حاضر باشند ولی متمکّن ِ از طواف نباشند و لو با حمل نمودن چه به خاطر ناتوانی یا به سبب عذری دیگر، مثل اغما یا مبطون بودن یا مرضی که با آن طهارتش محفوظ نماند، استنابه در طواف واجب است در صورت یأس از بهبودی در وقت آن.

نیّت نائب در اعمال حج ّ

باید شخصی که از طرف او نیابت انجام می شود، معیّن و مشخص باشد و لازم نیست نام او آورده شود اگر چه مستحب است.

که عمره تمتّع را انجام دهد، باید اعمال حج را به دنبال آن انجام دهد چه حج او مستحبی باشد و چه واجب ، چه نیابی باشد و چه غیر آن.

اعمال عمره تمتّع از پنج عمل به ترتیب ذیل تشکیل می شود:

1 احرام در میقات 2 طواف 3 نماز طواف 4 سعی بین صفا و مروه 5 تقصیر یعنی گرفتن مقداری از ناخن یا کوتاه کردن مو و اعمال حج از سیزده عمل به ترتیب ذیل تشکیل می شود:

1 احرام در مکه مکرّمه 2 بودن در «عرفات » وقوف عرفات از اوّل ظهر روز نهم ذی الحجة تا غروب 3 بودن در «مشعر» وقوف مشعر از طلوع فجر روز عید قربان تا طلوع آفتاب و شب آن بنا بر

ص: 106

احتیاط.

4 زدن سنگ ریزه به «جمره عَقَبه » در روز عید قربان در منی 5 قربانی در روز عید در منی 6 تراشیدن سر یا گرفتن مقداری از مو یا ناخن در منی 7 طواف 8 نماز طواف 9 سعی بین صفا و مروه 10 طواف نساء 11 نماز طواف نساء 12 ماندن شب در منی در شب یازدهم و دوازدهم و برای بعضی افراد شب سیزدهم نیز لازم می شود.

13 زدن سنگ ریزه به «جمره اوُلی » و «جمره وُسطی » و «جمره عقبه » در روز یازدهم و دوازدهم. و افرادی که شب سیزدهم را در منی مانده باشند، روز سیزدهم نیز رمی می نمایند.

فاصله و زمان عمره تمتّع و اعمال حج

1 عمره تمتّع باید در ماههای حج : شوّال ذی القعده ، ذی الحجّه ، قبل از اعمال حج واقع شود و اعمال

ص: 107

حج در وقت مقرّر، یعنی از حدود روز هشتم به بعد شروع و در وقت مقرّر یعنی دوازدهم یا سیزدهم ذی الحجه ، خاتمه می یابد.

2 عمره تمتّع و اعمال حج تمتّع ، باید در یک سال به جا آورده شوند و تأخیر اعمال حج تمتّع برای سال بعد صحیح نمی باشد.

جهت نیّت مکان و زمان احرام فرق هایی دارند که احکام خاص هر کدام در جای مناسب ذکر می شود؛ اکنون به توضیح احرام عمره تمتّع می پردازیم :

احرام عمره تمتّع اولین عملی که در عمره تمتّع صورت می گیرد، «احرام » است. احرام ، یعنی پوشیدن لباس احرام و نیّت و گفتن تلبیه ؛ به کسی که این اعمال را انجام داده «مُحرم » می گویند. بعد از احرام ، دوری از محرّمات احرام بر مُحرم ، واجب است و تا اعمال لازم را انجام ندهد، از احرام خارج نمی شود.

پنج میقات است :

محل تامل است ، پس احتیاط ترک نشود.

احرام در داخل مسجد شجره

1 در صورتی که ممکن باشد، احرام می باید در داخل مسجد، صورت گیرد؛ و در حالت عادی ، مُحرم شدن در بیرون مسجد یا محاذات آن ، کافی نیست.

2 احرام در مسجد شجره ، احتیاطاً در مکان مسجد قدیم و اصلی صورت گیرد و در صورتی که قسمت اصلی و قدیمی معلوم نشود، می توانند به نذر مُحرم شوند یا به ظن اکتفا نمایند.

اگر ورود به مسجد ممکن نباشد

اگر در شرایطی امکان ورود به مسجد نباشد، احرام بستن از محاذات کافی است یعنی از طرف راست یا چپ مسجد قدیم.

نحوه مُحرم شدن بانوانی که عذر شرعی دارند

بانوانی که به دلیل عادت ماهیانه حیض نمی توانند داخل مسجد شجره توقّف نمایند، احرام آنها به یکی از

ص: 111

گونه های ذیل ، صورت می پذیرد:

1 این که با نذر مُحرم شوند، یعنی نذر نمایند که قبل از مسجد مُحرم شوند و احرام آنها صحیح است.

2 اگر بتوانند بدون توقف از دربی وارد مسجد شوند و از درب دیگر خارج شوند و در محل ّ اصلی مُحرم شوند، احرام آنها صحیح است.

3 اگر نتوانند داخل مسجد شجره شوند، در خارج مسجد در محاذات آن مُحرم می شوند و بنا بر احتیاط در جحفه یا محاذی آن ، احرام را تجدید می نمایند؛ ولی اگر به علّت خواب یا فراموشی ، تجدید احرام نکنند در صورتی که نمی توانند به میقات برگردند، همان احرام اول کافی است.

توضیح : زنانی که عذر آنها استحاضه است ، می توانند در داخل مسجد توقف نموده و مُحرم شوند ولی نفاس مثل حیض است.

2 «وادی عقیق »

وادی عقیق ، میقات اهل

ص: 112

عراق و نجد و نیز میقات هر کسی است که از آنجا عبور می کند و به حج می رود. این میقات دارای سه قسمت است : 1 «سلخ » 2 «غمره » 3 «ذات عرق ».

3 «جُحفه »

«جحفه » میقات اهل شام و مصر و مغرب و کسانی که از آنجا عبور می نمایند، می باشد. افرادی که به عنوان «مدینه بعد » از ایران به جدّه می روند، از آنجا به جحفه رفته و مُحرم می گردند.

میقات در جحفه ، خصوص مسجد نیست و از هر جای آن می توان مُحرم شد.

4 «یلملم »

«یلملم » نام کوهی است و میقات اهل یمن و هر کسی است که از آنجا عبور می نماید.

5 «قرن المنازل »

«قرن المنازل »، میقات اهل طائف و دیگر افرادی است که از آنجا عبور می نمایند.

می کنند

1 افرادی که در مسیر رفتن به حج ، از خود میقات عبور نمی نمایند ولی از محاذات آن می گذرند، باید از محاذات اولین و نزدیکترین میقات ، مُحرم شوند

محاذات با میقات اگر خود شخص یقین یا اطمینان داشته باشد یا از پرسیدن اهل محل ّ برایش گمان و مظنّه حاصل شود. کافی است.

2 اگر از هیچ راهی نتوانست علم یا اطمینان یا گمان به محاذات پیدا نماید، جواز احرام از اوّلین جایی که احتمال ِ محاذات می دهد و تجدید آن در نزدیکترین میقات به مکه ، محتمل است و بنا بر احتیاط باید اگر می تواند به میقات برود یا به جایی که محاذات به گونه مذکور در مسأله قبل برایش معلوم شود.

افرادی که از میقات یا محاذات آن ، عبور نمی کنند

افرادی که در حج از میقات یا محاذی آن عبور نمی کنند، مکان احرام

ص: 114

آنها یکی از محلهای زیر است :

1 مکّه مکرّمه ، محل ّ احرام اهل مکه و نیز مکان احرام برای حج تمتّع است.

2 منزل خود شخص ، محل احرام برای کسی است که منزل او از میقات به مکّه نزدیکتر باشد.

مُحرم شدن به وسیله نذر

1 گذشتن از میقات بدون احرام جایز نیست ولی مقدّم نمودن آن بر میقات به وسیله نذر جائز است ؛ یعنی هر کسی می تواند نذر نماید که جلوتر مُحرم شود در این صورت اگر نذر او مطلق جلوتر مُحرم شدن باشد، در هر جا که خواست می تواند مُحرم شود و اگر نذر نموده باشد از مکان خاصی مُحرم شود، از همان مکان مُحرم می شود و نیاز به تجدید ندارد و حتی اگر با احرام نذری از

ص: 115

میقات هم عبور نکند مانعی ندارد.

2 چنانکه کسی که نذر نموده از میقات جلوتر مُحرم شود، به نذر خود عمل نکند، اگر چه کفّاره عمل نکردن به نذر بر او ثابت می شود ولی احرام او در میقات صحیح است.

3 کسی که جلوتر از میقات مُحرم می شود، باید از محرّمات احرام دوری نماید.

ثابت شدن میقات

1 برای تشخیص مکان دقیق میقات بنا بر احوط و اقوی ، تحصیل علم لازم است ؛ و اگر علم ممکن نباشد، اکتفا به گمانی که از پرسیدن اهل اطلاع به این اماکن حاصل شود، بعید نیست 2 اگر به هیچ وجه برای او علم و اطمینان یا گمان حاصل نشود، می تواند با نذر جلوتر از میقات مُحرم شود.

گذشتن از میقات بدون احرام با عذر و از روی سهو

اگر کسی به خاطر عُذری ، مانند بیماری یا

ص: 116

فراموشی ، یا ندانستن مسأله یا میقات در صورتی که ندانستن از روی تقصیر نباشد بدون احرام از میقات عبور نماید، یا بعد از عبور از میقات بفهمد احرامش باطل بوده چند صورت دارد:

1 اگر بتواند به میقات برگردد، واجب است برگردد و از آنجا مُحرم شود.

2 اگر نتواند به میقات برگردد:

الف اگر به محدوده حرم نرسیده باشد، از همان جا مُحرم شود.

ب و اگر به محدوده حرم رسیده باشد، چنانچه بتواند از حرم خارج شود، باید خارج شود و مُحرم شود؛ و در این دو صورت بنا بر احتیاط واجب ، هر قدر می تواند به نحوی که حج از او فوت نمی شود از حرم فاصله بگیرد.

و اگر نتواند از حرم خارج شود،

ص: 117

از همان جایی که هست

مُحرم می شود، هر چند وارد مکّه شده باشد.

تذکر: خانمی که حائض بوده و مسأله را نمی دانسته و بدون احرام از میقات عبور نموده بر طبق مسأله بالا عمل می نماید.

انجام دادن عمره بدون احرام

اگر از روی عذر مثل ندانستن مسأله یا فراموشی ، عمره را بدون احرام به جا آورد، بعضی از فقها فرموده اند: «عمره وی صحیح است »، ولی این فرمایش ، خالی از تامّل نیست و احوط بطلان آن است.

گذشتن از میقات بدون احرام عمداً

هر گاه کسی عمداً بدون عذرِ موجّه از میقات بدون احرام عبور نماید و برگشتن به میقات برایش ممکن نباشد بنا بر احتیاط باید به وظیفه شخصی که با عذر احرام را ترک نموده که در مسأله 273 به بعد بیان شد عمل نماید، و سپس قضا کند.

بازگشتن به قبل از میقات بعد از

ص: 118

احرام

افرادی که در میقات مُحرم شده اند، اگر خواسته باشند می توانند به ما قبل میقات بازگردند و بعد از مدتی برای انجام دادن اعمال به مکّه بروند، ولی باید از محرّمات احرام دوری نمایند؛ پس افرادی که در مسجد شجره مُحرم می شوند می توانند به هر جهتی به مدینه منوّره مراجعت و سپس به مکه مکرّمه مشرّف شوند.

غسل و وضو و پاک بودن بدن برای احرام لازم نیست

کسی که می خواهد مُحرم شود، لازم نیست که طهارت از حدث داشته باشد، یعنی اگر جُنب یا حائض یا مستحاضه یا نفساء باشد یا وضو نداشته باشد، احرام او صحیح است ؛ و اگر بدن او پاک هم نباشد، ضرری به

صحّت احرام وارد نمی کند، و حکم

ص: 119

پاک بودن لباس احرام خواهد آمد.

لزوم خروج از احرام برای احرام بعد

1 کسی که برای عمره مُحرم شده است ، باید با انجام اعمال آن از احرام خارج شود تا بتواند برای عمره تمتع مُحرم شود؛ در این فرض اگر ممکن باشد باید برای احرام عمره تمتع به میقات بازگردد.

2 اگر کسی بدون این که از احرام خارج شود، عمداً یا سهواً مجدداً مُحرم شود، احرام دوّم لغو و بی اثر است.

معصیت است.

3 پوشیدن لباس احرام قبل از نیّت و تلبیه واجب است و اگر کسی بعد از نیّت و تلبیه ، لباس احرام را به پوشد بنا بر احتیاط تلبیه و نیّت را اعاده کند.

4 پوشیدن بیش از دو جامه ، مانعی ندارد.

5 پوشیدن لباس احرام بر بانوان واجب نیست و می توانند در لباسهای عادی خودشان هم مُحرم شوند و بنا بر احتیاط لباس آنها در حال احرام پاک باشد.

6 در پوشیدن لباس احرام ، نیت و قصد امتثال فرمان الهی لازم است.

7 گذاردن سنگ در جامه احرام و بستن آن با نخ و امثال آن ، مانعی ندارد ولی بنا بر احوط از گره زدن جامه احرام خودداری شود.

ص: 121

شخصات لباس احرام

1 آن چه دور کمر بسته می شود، به اندازه ای باشد که از ناف تا زانو را به پوشاند و آن چه روی دوش انداخته می شود به اندازه ای باشد که روی دو شانه را به پوشاند به گونه ای که «رداء» بر آن صادق باشد.

2 آن چه دور کمر بسته می شود، بدن نما نباشد و هم چنین است بنا بر احتیاط آن چه روی دوش انداخته می شود.

3 بنا بر احوط مجموع شرایطی که برای لباس نمازگزار شرط شده ، دارا باشد از جهت پاک بودن و زر بافت و حریر خالص نبودن و امثال آن.

4 لباس احرام نباید دوخته شده باشد و پوشیدن لباس دوخته هنگام احرام ، هر چند جایز نیست و با عمد موجب کفّاره است ولی به صحت احرام ، ضرر نمی زند.

در آوردن جامه احرام

واجب نیست که جامه های احرام همیشه در تن باشد بلکه

ص: 122

درآوردن آنها و نیز عوض کردن آنها، مانعی ندارد.

نجس شدن لباس احرام یا بدن

اگر جامه احرام بعد از احرام بستن ، نجس شود، احوط این است که هر چه زودتر تبدیل یا تطهیر نماید و چنانچه بدن نجس شود بنا بر اظهر تطهیر آن از جهت احرام لازم نیست.

واجب دوم احرام : نیّت

نیّت یعنی انجام هر عمل با قصد و کسی که قصد دارد برای خدا مُحرم شود برای انجام دادن اعمال عمره تمتّع ، و قصد ترک محرّمات احرام را داشته باشد، نیّت از او محقق شده و واجب نیست آن را بر زبان آورد ولی اگر بخواهد آن را بر زبان بیاورد می تواند این جمله

ص: 123

را بگوید: «مُحرم می شوم به نیّت عمره تمتع از حج واجب یا مستحب قربةً إلی اللّه ».

1 اگر کسی اعمال عمره و حج را به صورت کامل نداند و بتواند قبل از هر عمل آن را یاد بگیرد، یا کسی او را راهنمایی کند و نیّت او مُحرم شدن برای انجام دادن اعمالی باشد که بر عهده اوست ، کفایت می کند.

2 در احرام علاوه بر قصد قربت ، لازم است که نوع احرام را مشخص نماید که برای عمره است یا حج ، برای حج ِ واجب است یا مستحب یا نذری و امثال آن.

3 شخصی که می خواهد حج تمتّع به جا آورد باید به نیّت احرام عمره تمتّع مُحرم شود و اگر قبل از مُحرم شدن می داند که محتاج به بیرون رفتن از مکه می شود، می تواند اول به عنوان عمره مفرده مُحرم شود و اعمال آن را انجام دهد و از مکه خارج شود و مجدّداً به

ص: 124

نیّت عمره تمتّع از میقات مُحرم شود و فاصله شدن یک ماه معتبر نمی باشد.

4 در تمام اعمال عبادی اعم از نماز روزه حج و غیر آن ، جاری کردن نیّت بر زبان و حتی گذراندن آن از ذهن ، لازم نیست بلکه همین که کار شخص با قصد و داعی باشد کافی است.

واجب سوّم احرام «تلبیه »

1 بعد از پوشیدن جامه احرام و نیّت نمودن ، با گفتن تلبیه ، احرام محقق می شود. تلبیه عبارت است از : «لَبَّیک َ اللّهُم ّ لَبَّیک َ، لبّیک لا شَریک َ لَک َ لَبَّیک َ». و بنا بر احتیاط این جمله بدان اضافه شود:

«إِن َّ الحَمدَ وَ النِعمَةَ لَک َ وَ المُلک َ، لا شَریک َ لک َ لَبَّیک َ» و

ص: 125

جائز است تکرار کلمه «لک » بعد از «و الملک » و ترک تکرار، مطابق اکثر روایات است.

و مضمون ِ معنای آن این است : «پروردگارا با کمال میل ، دعوت و فرمان تو را اجابت و اطاعت می کنم ، برای تو شریکی نیست ، به درستی که ستایش تو را سزاست و نعمت و پادشاهی از آن تو است ، شریکی برای تو نیست ».

2 گفتن تلبیه بیش از یک مرتبه واجب نیست ولی تکرار آن استحباب دارد.

افرادی که قادر بر گفتن صحیح تلبیه نیستند

1 کسی که می خواهد مُحرم شود لازم است که الفاظ تلبیه را یاد گرفته و به طور صحیح ادا نماید و اگر کسی نمی تواند تلبیه را صحیح ادا کند، دیگری به او تلقین نماید؛ و اگر تلقین هم ممکن نشد، آن چه می تواند بگوید، و ترجمه فارسی را به آن ضمیمه نماید. و احتیاط مستحب ّ در این صورت ، جمع بین گفتن به مقداری که می تواند و گفتن ترجمه و نائب

ص: 126

گرفتن است.

2 شخص گنگ و لال همراه با نیّت قلبی ، با انگشت خود برای تلبیه اشاره می نماید و زبان خود را حرکت می دهد و اگر این کار ممکن نباشد، نائب بگیرد.

3 هر گاه بخواهند شخص دیوانه یا بچه غیر ممیّزی را مُحرم نمایند اگر خودشان قادر بر گفتن تلبیه نباشند، دیگری به جای آنها تلبیه می گوید.

شک در تلبیه

1 اگر کسی بعد از پوشیدن لباس احرام و قبل از گذشتن از میقات ، شک نماید که تلبیه را گفته یا نه ، باید بنا بگذارد بر این که تلبیه نگفته و تلبیه بگوید.

2 اگر بعد از گفتن تلبیه ، شک کند

ص: 127

که آن را درست گفته یا نه ، بنا بگذارد که درست گفته و احرام و عمل او صحیح است.

3 اگر بعد از گذشتن از میقات شک نماید که تلبیه گفته یا نه ، بنا بگذارد که تلبیه گفته است.

زمان قطع تلبیه

1 کسی که برای عمره تمتّع مُحرم شده است ، هنگامی که چشمش به خانه های مکه افتاد، تلبیه را قطع می نماید.

2 کسی که برای عمره مفرده ، مُحرم شده است اگر از خارج حرم آمده باشد، هنگام داخل شدن حرم تلبیه را قطع می نماید؛ و چنانچه برای احرام عمره ، از مکّه بیرون رفته هنگام دیدن خانه خدا، تلبیه را قطع می نماید.

3 کسی که برای حج مُحرم شده است ، هنگام ظهر روز عرفه ، تلبیه را قطع می نماید.

حج ّ و احرام اطفال و کودکان

1 جائز است که شخص نابالغ مُحرم شود، یا دیگری او را مُحرم نماید، و اگر به گونه صحیحی مُحرم شد، باید با انجام اعمال به نحو صحیح ، از

ص: 128

احرام خارج شود و گر نه به حالت احرام باقی می ماند، و محرّمات احرام بر وی حلال نمی شود.

2 شخص غیر بالغ بر دو گونه است :

الف اگر به حدّی رسیده که «ممیّز» باشد، می تواند خودش مُحرم شود؛ ولی اگر مُحرم شدن او موجب تصرّف در مال باشد بنا بر احوط اجازه ولی ّ او، معتبر است.

ب اگر غیر ممیّز باشد، ولی ّ او، احرام و دیگر اعمال او را بر عهده می گیرد، لباسهای احرام را به او می پوشاند، و اگر خود طفل بتواند، تلبیه می گوید هر چند با تلقین ؛ و گر نه ولی ّ او به جای او تلبیه

ص: 129

می گوید، و او را از محرمات احرام باز می دارد، و اعمالی را که خودش می تواند، به جا می آورد و ولی ّ از طرف او نیّت می نماید، و هر عملی را که خود طفل نمی تواند انجام دهد، ولی ّ، به نیابت از او انجام می دهد و هم چنین است رمی جمرات ؛ و اگر ممکن باشد که سنگ ریزه را در دست طفل قرار دهد و ولی ّ به آن کیفیت رمی نماید، احوط است.

و نیز اگر ممکن باشد که در حال طواف ، هر دو طاهر باشند و نماز طواف را هر دو بخوانند، احوط است.

3 آن چه از هزینه حج کودک که ما زاد بر نفقه عادی اوست ، بر عهده ولی اوست ، بلی اگر حفظ کودک متوقف بر بردن اوست ، جائز است از مال خود او برایش خرج نمایند.

4 چنانچه کودک به وسیله ولی ّ مُحرم شود، پول قربانی او بر ولی ّ است ؛ و هم چنین بر اوست کفّاره در آن چه که عمد و خطأ آن کفّاره

ص: 130

دارد، بلکه ثبوت سایر کفارات عمدی بر ولی ّ، خالی از وجه نیست.

شکار حیوان صحرایی 2 امور زناشویی 3 استمناء 4 عقد نکاح و شهادت بر آن 5 استعمال بوی خوش 6 پوشیدن لباس دوخته بر مردان 7 سرمه کشیدن 8 نگاه در آینه 9 پوشیدن چکمه و جوراب بر مردان 10 دروغ و دشنام 11 قسم خوردن به لفظ جلاله «اللّه » 12 کشتن و انداختن جانوران بدن 13 زینت نمودن 14 مالیدن روغن به بدن 15 جدا نمودن مو از بدن 16 پوشانیدن سر بر مردان 17 پوشاندن رو بر زنان 18 زیر سایه رفتن برای مردان 19 بیرون آوردن خون از بدن 20 ناخن گرفتن 21 برداشتن سلاح 22 کندن درخت و گیاه حرم تذکر: بعضی از محرمات مانند صید و کندن درخت و گیاه بر همه افرادی که در محدوده حرم باشند چه مُحرم باشند و چه مُحرم نباشند، حرام است.

اگر کسی سهواً و از روی فراموشی یا ندانستن مسأله ، محرّمات احرام را مرتکب شود بر او کفّاره ثابت نمی شود مگر در «صید» که در هر صورت کفاره دارد.

ماهی و نیز ذبح حیوانات اهلی و مرغ خانگی و گوسفند و امثال آن ، مانعی ندارد.

4 ملخ ، جزء حیوان صحرایی است و کشتن و خوردن آن جائز نیست.

حکم حیوانات موذی

1 هر حیوانی که انسان از وی بر خود بترسد، کشتن آن جایز است ؛ پس کشتن امثال مار و عقرب ، مانعی ندارد.

2 کشتن پشه و امثال آن اگر باعث اذیتی شوند که عرفاً قابل تحمّل نباشد، جائز است.

کفاره :

دوّم : امور زناشویی

در حال احرام دوری از امور مربوط به زناشویی و التذاذ، واجب است و این امور چند گونه اند:

گونه 1:

نزدیکی نمودن به هر نحو که باشد، در اثنای عمره تمتّع ، و یا عمره مفرده و نیز در حج پیش از به جا آوردن نماز طواف نساء، بر شخص مُحرم ، حرام است.

اگر در حال عمره واقع شود

اگر شخصی در حال عمره از روی علم و عمد به هر نحو نزدیکی نماید

الف اگر بعد از تمام نمودن سعی بین صفا و مروه باشد، عمره فاسد

ص: 134

نمی شود ولی کفّاره بر او واجب می شود و کفّاره اش یک شتر است.

ب اگر این عمل پیش از سعی واقع شود، عمره اش نیز فاسد است ولی باید عمره را تمام کند و اعاده نماید؛ و اگر عمره تمتّع باشد، پیش از اعمال حج ، باید آن را به جا آورد و اگر وقت تنگ باشد، حج او تبدیل به «حج افراد» می شود و بعد از آن عمره مفرده به جا می آورد و احوط اعاده حج است در سال آینده.

اگر قبل از وقوف مشعر واقع شود

الف اگر این

ص: 135

عمل با علم و عمد و با رضایت هر دو واقع شده باشد، حج هر دو فاسد می شود و باید حج را تمام نمایند و کفّاره دهند و حج را در سال آینده اعاده نمایند، چه حجشان واجب و چه مستحب باشد یا از طرف خودشان باشد یا نائب باشند.

ب اگر زن مجبور بر این عمل بوده ، حج او فاسد نمی شود و بر مرد دو کفّاره ثابت می شود و بر زن چیزی نخواهد بود.

کفّاره : کفّاره این عمل در صورت دارائی یک شتر و در صورت متوسّط بودن یک گاو و در صورت فقر، یک گوسفند است.

تذکر: بنا بر احتیاط لازم است در آن حج و حجّی که سال بعد انجام می دهند از محل ّ وقوع این عمل تا پایان مناسک و نیز در بازگشت تا رسیدن به آن موضع بین زن و مرد جدایی باشد، ولی اگر از راه دیگری بازگردند، ظاهراً تفریق مطلقاً لازم نیست.

اگر بعد از وقوف مشعر واقع شود

الف اگر این کار از روی

ص: 136

علم و عمد پیش از طواف نساء بلکه قبل از اکمال دور سوم آن واقع شود، کفّاره بر او واجب می شود ولی حج فاسد نمی شود و هم چنین است بنا بر احتیاط اگر پیش از اکمال دور پنجم باشد.

ب اگر بعد از دور پنجم طواف نساء، این عمل واقع شود، حج او صحیح است و بنا بر اظهر و اشهر کفّاره هم ندارد اگر چه احتیاط مستحب در کفّاره دادن است.

اگر در عمره مفرده واقع شود

الف اگر این کار از روی علم و

ص: 137

عمد بعد از سعی واقع شود، عمره اش صحیح است ، ولی کفّاره بر او واجب می شود.

ب اگر قبل از سعی باشد، عمره اش فاسد است و کفّاره باید بدهد و ظاهر فتاوای اصحاب این است که عمره تمتّع نیز چنین است و همین موافق احتیاط است. و لازم است علی الاحوط که همان عمره فاسد شده را تمام نماید و بعد از آن اعاده کند.

تذکّر مهم ّ: در تمامی موارد گذشته اگر این کار سهواً یا از روی جهل واقع شود، عمره و حج ، صحیح است و کفّاره هم ندارد و این حکم در تمامی محرّمات احرام جاری است مگر صید.

گونه 2:

1 شخص مُحرم ، جایز نیست که زن خود را از روی شهوت ببوسد و چنانچه این کار واقع شد و منی هم خارج شد، یک شتر کفّاره دارد؛ و اگر خارج نشد، یک شتر بنا بر احتیاط کفّاره بدهد. و اگر بوسیدن زن ، از روی شهوت نباشد، بنا بر احوط یک گوسفند کفّاره دارد؛ و احوط بلکه ظاهر

این است که این حکم در بوسیدن

ص: 138

اجنبیّه هم جاری است.

2 اگر شخصی که از احرام خارج شده ، زن خود را که هنوز از احرام خارج نشده ببوسد اگر چه زن راضی نباشد بنا بر احتیاط باید یک گوسفند کفّاره دهد.

گونه 3:

لمس کردن بدن هم سر بدون شهوت مانعی ندارد و با شهوت بدون این که منی خارج شود، یک گوسفند کفّاره دارد و با خروج منی باید یک شتر کفّاره دهد.

گونه 4:

1 هر گاه مُحرم از روی شهوت به زن خود نگاه کند و منی بیرون آید، باید یک

ص: 139

شتر کفّاره دهد؛ و اگر از روی شهوت نگاه کند ولی منی بیرون نیاید، یا بدون شهوت نگاه کند و منی بیرون بیاید، کفّاره ندارد.

2 اگر به نحو حرام به زن اجنبی نگاه کند و منی خارج شود بنا بر احوط یک شتر کفّاره دارد اگر دارا باشد؛ و اگر وضع او متوسط باشد، یک گاو؛ و اگر فقیر باشد، یک گوسفند کفّاره بدهد؛ و اگر منی خارج نشود، حرام مرتکب شده ولی علی الاظهر کفّاره ندارد.

3 هر گاه مُحرم با هم سر خود ملاعبه و شوخی نماید و منی خارج شود، لازم است یک شتر کفّاره بدهد.

سوم : «استمناء»

استمناء به هر نحوی که صورت گیرد بر مُحرم حرام است ، و یک شتر

کفّاره دهد و بعضی آن را باعث فساد حج دانسته اند و این قول در مورد استمنایی که در حال غیر احرام نیز حرام است ، احوط است.

چهارم : عقد نکاح

1 ازدواج و عقد نمودن در حال احرام برای خود یا دیگری ، حرام است ، چه آن دیگری در حال احرام باشد یا نه ، و چه عقدِ

ص: 140

دائمی باشد یا غیر آن.

2 اگر در حال احرام ، عقدی واقع شد، دارای چند صورت است :

الف اگر شخصی که مُحرم است برای خود زنی را عقد نماید، در صورتی که علم به حرمت داشته باشد، حرمت ابدی برای او حاصل می شود، یعنی هیچ گاه نمی تواند با آن زن ازدواج نماید.

ب هر گاه شخصی زنی را برای شخص مُحرم عقد نماید و شوهر با آن زن نزدیکی کند و علم به حرمت داشته باشند، بر هر کدام یک شتر

ص: 141

واجب می شود و بر زن نیز واجب می شود اگر علم به حرمت داشته است.

3 شاهد شدن در مجلس عقد، بر مُحرم حرام است و نیز بنا بر احتیاط گواهی دادن بر عقدی که قبلًا واقع شده ، جائز نیست اگر چه قبل از احرام شاهد بر آن بوده است.

پنجم : استعمال بوی خوش

1 استعمال بوی خوش و انواع عطر و موادی که مانند زعفران ، بوی خوش دارند، چه به نحو بوییدن یا خوردن و یا مالیدن ، بر مُحرم حرام است و همچنین است پوشیدن لباسی که بوی خوش در آن باشد، لکن حرمت در غیر طیب مسلّم الحرمة مانند روغنهای خوشبو که برای طیب استعمال می شود و مسک و زعفران و عنبر و کافور و ورس ، معلوم نیست بلکه جواز آن شمّاً و استعمالًا خالی از وجه نیست احوط دوری از هر بوی خوشی است.

2 خوردن و بوییدن میوه های خوشبو مثل «سیب » و « به » مانعی ندارد. و نیز بوییدن «خلوق » که عطری مخصوص است که به کعبه معظّمه می مالند، مانعی ندارد.

3 گرفتن بینی از بو، دو حالت

ص: 142

دارد:

الف اگر مُحرم محتاج شود به خوردن یا پوشیدن هر طیب که استعمال آن حرام است بینی خود را بگیرد.

ب شخص مُحرم بنا بر اقوی نباید بینی خود را از بوی بد بگیرد، بلی تند رفتن برای فرار از آن مانعی ندارد.

کفّاره : کفّاره استعمال بوی خوش بنا بر احتیاط واجب یک گوسفند است.

ششم : پوشیدن لباس دوخته بر مردان

پوشیدن اشیای ذیل بر مرد محرم حرام است : پوشیدن لباسهای متعارف ، مثل پیراهن و عبا و شلوار؛

ص: 143

هر لباسی که دکمه دار باشد؛ هر لباسی که آستین دار باشد هر چند دوختنی یا بافتنی نباشد؛ هر لباسی که به هر نحوی دوخته باشد هر چند کم باشد، بنا بر احوط. ساعتی که بند آن دوخته باشد؛ پوشیدن دمپایی دوخته شده. پوشیدن کفش دوخته شده ، بنا بر احتیاط. مواردی که استعمال دوختنی حرمت ندارد به کمر بستن و همیانی که در آن پول گذاشته می شود بنا بر اظهر. پوشیدن فتق بندِ دوخته برای کسی که به آن نیاز دارد، ولی احتیاطاً کفّاره دارد. استفاده از دست و پای مصنوعی اگر پوشش صدق ننماید. لحاف یا پتو جهت استفاده برای خواب ، ولی سر را نپوشاند. گره زدن لباس احرام و وصل آن به هم

احوط ترک گره زدن لباس احرام است و لو بعض آن به بعض دیگر باشد؛ و به وسیله مثل چوب و سنجاق و سوزن نیز بعض آن را به بعض دیگر وصل نکند ولی گذاردن سنگ و امثال آن و بستن آن با نخ و کش و مثل آن ، مانعی ندارد.

تذکّر: پوشیدن لباس دوخته به هر نحوی که باشد، برای زنان

ص: 144

مانعی ندارد، مگر دستکش «قفّازین ».

کفّاره : کفّاره پوشیدن لباس دوخته از روی علم و عمد، یک گوسفند است هر چند پوشیدن آن ضروری باشد؛ مگر کسی که جامه ای را که دور کمر می بندند ندارد که در این صورت اگر به جای آن شلوار به پوشد، در وجوب کفّاره تامّل است.

هفتم : سرمه کشیدن

سرمه کشیدن در حال احرام ، دارای دو صورت است :

الف کشیدن سرمه سیاه به قصد زینت یا با صدق تزیّن ، حرام است ولی

ص: 145

بدون قصد زینت برای مداوا مانعی ندارد.

ب احتیاط در ترک استعمال سرمه ای است که سیاه نباشد با قصد زینت و نیز احتیاط در ترک سرمه ای است که بوی خوش در آن باشد، ولی اگر سرمه ، سیاه نباشد و بوی خوش در آن نباشد، بدون قصد زینت ، استعمال آن مانعی ندارد.

کفّاره : سرمه کشیدن کفّاره ندارد.

هشتم : نگاه در آئینه

1 نگاه کردن در آیینه اگر:

الف جهت زینت باشد حرام است ؛ ب و اگر نگاه کردن به آئینه به منظور زینت نباشد، مانند مریضی که به نگاه کردن نیاز دارد، یا نگاه کردن راننده در آئینه ماشین برای دیدن عقب و امثال آن ، مانعی ندارد.

2 عینک زدن بدون قصد زینت برای زن و مرد بنا بر اقوی مانعی ندارد.

3 نگاه کردن در اجسام صیقلی غیر از آئینه ، مانند شیشه و غیر آن ، مانعی ندارد.

کفّاره : نگاه در آینه کفّاره ندارد.

نهم : پوشاندن تمام روی پا برای مردان

1 پوشیدن چکمه و جوراب بر مرد مُحرم ، حرام است ؛ و احوط ترک پوشیدن هر چیزی است که تمام پشت پا را به پوشاند و لو این که مانند

ص: 146

کمه و جوراب نباشد با صدق پوشیدن ؛ ولی پوشاندن پشت پا بدون صدق پوشش مانعی ندارد.

2 اگر برای مرد مُحرم ، دمپایی و امثال آن که روی پا را نمی پوشاند، پیدا نشد و پوشیدن چکمه و جوراب ضروری شد، احتیاط مستحب آن است که روی آن را بشکافد.

کفّاره : ندارد.

دهم : دروغ و دشنام

1 دروغ و دشنام ِ حرام ، حرمت آن در حال احرام شدیدتر است.

2 فخرفروشی برای اثبات برتری خود

ص: 147

و امثال آن اگر موجب اهانت به دیگران شود، این عمل فی حد نفسه حرام است و اگر موجب نشود، حرام نیست.

کفّاره : ندارد.

یازدهم : قسم خوردن به لفظ جلاله «اللّه »

1 قسم خوردن به لفظ جلاله «و اللّه » و «باللّه » و نیز « لا و اللّه » و «بلی و اللّه » که به آن «جدال » گفته می شود، بر مُحرم حرام است.

2 چند مورد از حرمت قسم خوردن ، استثناء شده است :

الف اگر به وسیله قسم خوردن حقی ثابت شود یا باطلی از بین برود، قسم خوردن مانعی ندارد.

ب اگر قصد او قسم خوردن نباشد، بلکه غرض دیگری داشته باشد، مانند اظهار محبت یا تعظیم ، مثل این که بگوید: «تو را به خدا از این غذا میل کن » مانعی ندارد.

کفّاره قسم خوردن

الف اگر قسم او برای سخن راست باشد و از دو مرتبه نگذشته باشد، کفّاره ندارد و باید استغفار نماید.

ب اگر از دو مرتبه بیشتر قسم خورده باشد به صورت پی در پی ، یک گوسفند کفّاره دارد؛ و اگر پی در پی نباشد، وجوب کفّاره مورد تامّل است.

ج اگر قسم او برای سخن دروغ باشد، در یک

ص: 148

مرتبه یک گوسفند؛ در مرتبه دوم به صورت پی در پی بنا بر احتیاط یک گاو و بلکه خالی از وجه نیست ؛ و در سه مرتبه پی در پی ، تخییر میان گاو و شتر، خالی از وجه نیست. و در صورتی که پی در پی نباشد و در بین آنها کفّاره نداده باشد اثبات این کفّاره محل تأمّل است د در صورتی که قسم خوردن ، جائز باشد، علی الاظهر

ص: 149

کفّاره ندارد.

دوازدهم : کشتن و انداختن جانوران بدن

1 حرمت کشتن شپش و انداختن آن از بدن و لباس مُحرم ، خالی از وجه نیست ؛ و جابجا کردن آن اگر موجب افتادن آن نشود، مانعی ندارد؛ و در غیر شپش مثل کک حرمت کشتن آنها موافق احتیاط است و تاراندن آنها جائز است.

کفّاره : کفّاره کشتن یا انداختن شپش ، بنا بر احتیاط واجب ، دادن یک مشت طعام به فقیر است.

سیزدهم : زینت نمودن

1 به دست کردن انگشتر به قصد زینت ، بر مُحرم حرام است ؛ ولی به قصد استحباب مانعی ندارد.

2 حنا بستن اگر برای زینت باشد، جواز آن مورد تأمّل است ؛ ولی اگر

قبل از احرام حنا ببندد به طوری که اثر آن تا حال احرام باقی بماند بنا بر اظهر مانعی ندارد.

3 آرایش کردن زنان و رنگ کردن موها و مالیدن کِرِم به بدن جهت زینت در حال احرام ، جایز نمی باشد.

4 پوشیدن زیور و طلاجات به قصد زینت بر بانوان ِ مُحرم ، حرام است ولی پوشیدن زیوری که پیش از احرام عادت به پوشیدن آن داشته ، مانعی ندارد ولی نباید آن را به شوهر خود و دیگر مردان نشان دهد.

چهاردهم : مالیدن روغن

ص: 150

به بدن

1 مالیدن روغن به بدن هر چند خوشبو هم نباشد علی الاقوی جایز نیست مگر لازم و ضروری باشد.

2 مالیدن روغن به بدن اگر بوی خوش داشته باشد، قبل از احرام هم به نحوی که قطعاً تا حال احرام بوی آن می ماند جایز نیست ؛ و اگر مالید در صورت امکان ، باید صبر کند تا بوی آن از بین برود.

کفّاره : اگر روغن بوی

ص: 151

خوش داشته باشد کفّاره آن یک گوسفند است هر چند برای ضرورت مالیده باشد علی الاحوط؛ و اگر بوی خوش نداشته باشد، کفّاره ندارد.

پانزدهم : جدا نمودن مو از بدن

1 شخصی که مُحرم است نباید موی خود یا دیگری را هر چند یک مو باشد، جدا کند، چه این که آن دیگری مُحرم باشد و یا نباشد؛ و چه به وسیله ماشین برقی باشد یا دست یا غیر آن.

2 کندن مو در موارد ضرورت ، استثنا شده است مثل این که :

اگر موجب زیاد شدن جانورانی مثل شپش شود؛ بلندی مو موجب سر درد و یا ناراحتی دیگر شود یا مثلًا در چشم باشد.

3 آن چه خود به خود کنده می شود به سبب وضو و غسل مانعی ندارد و اظهر در آن عدم وجوب فدیه است.

4 خاراندن بدن و سر به طوری که مویی نیافتد، مانعی ندارد.

کفّاره : کفّاره کندن و تراشیدن مو بر چند گونه است :

الف اگر سر خود را بتراشد چه ضروری باشد و چه نباشد، کفّاره اش یک گوسفند است ، یا سه روز روزه ، یا سیر کردن ده فقیر اگر چه سیر کردن به بیش از یک مد باشد بنا بر احتیاط

ص: 152

ولی کمتر از یک مد ندهد.

ب اگر موی زیر هر دو بغل خود را بکند، کفّاره اش بنا بر اقوی یک گوسفند است و اگر موی یک طرف را بکَند، سه فقیر را طعام دهد.

ج اگر با عدم اطمینان به افتادن مو به سر و صورتش دست بکشد، و چیزی از مو بیافتد، باید یک مشت طعام به فقیر بدهد.

شانزدهم : پوشانیدن

ص: 153

سر بر مردان

1 پوشانیدن سر یا قسمتی از آن و نیز سر را به زیر آب فرو بردن ، جایز نیست و هم چنین است پوشانیدن گوشها.

و گذاردن و حمل کردن چیزی روی سر، بنا بر احتیاط جائز نیست و هم چنین است فرو بردن سر در غیر آب از مایعات دیگر.

2 مواردی از حرمت پوشانیدن سر، استثنا شده ، یا پوشانیدن صدق نمی کند

الف بستن دستمال به جهت سر درد و نیز انداختن بند مشک ؛ ب گذاردن سر روی بالش و لو این که قسمتی از سر در آن داخل شود؛ ج دوش گرفتن ؛ د خشک نمودن سر البته اگر این کار را به تدریج انجام دهد. 3 احوط و اولی ترک پوشانیدن سر به وسیله اعضای بدن مانند دست است در غیر موارد ضرورت عرفی یا شرعی ، مثل وضو و غسل اگر چه مستحب باشد اگر چه جواز خالی از وجه نیست.

4 بر سر داشتن موی مصنوعی در حال احرام ، اشکال دارد.

کفّاره : کفّاره پوشاندن سر، یک گوسفند است ؛ و اگر پوشاندن تکرار شود و در بین آنها کفّاره داد، اقوی تعدد کفّاره است ؛ و اگر نداد احوط تکرار نمودن کفّاره است خصوصاً اگر بدون عذر پوشانده باشد

ص: 154

و خصوصاً اگر پوشاندن در چند مجلس صورت گرفته باشد.

هفدهم : پوشاندن رو بر زنان

1 بانوان در حال احرام نباید تمام صورت خود و یا قسمتی از آن را به وسیله پوشیه یا نقاب و امثال آن ، به پوشانند.

2 موارد ذیل از حرمت پوشاندن ، استثناء شده است :

الف سر بر بالش گذاردن در حال خوابیدن

ب اگر پوشاندن

ص: 155

لازم باشد، مانند جلوگیری از مگس و امثال آن ، مانعی ندارد.

ج پوشانیدن قسمتی از صورت برای نماز جهت اطمینان حاصل نمودن به رعایت پوشش ِ نمازی ، مانعی ندارد ولی بعد از نماز باید فوراً آن را بردارد.

د آویزان نمودن مثل چادر جلوی صورت در حال نماز یا جهت رو گرفتن از نامحرم بلکه مطلقاً، مانعی ندارد و لازم نیست که از خوردن آن به صورت جلوگیری نمایند.

ه خشک کردن صورت اگر به تدریج انجام شود، جایز است.

کفّاره : در ثابت شدن کفّاره یک گوسفند برای پوشیدن رو بر زنان ، تامّل است.

هجدهم : زیر سایه رفتن

مردان در هنگام سیر در روز، نباید زیر سایه متحرک بروند اگر چه منحرف از بالای سر باشد علی الاحوط، ولی زیر سایه ثابت رفتن ، مانعی ندارد.

1 زیر سایه رفتن برای مردان چند حالت دارد:

الف زیر سایه رفتن یا بر سر گرفتن سایبان هنگام سیر و حرکت در روز چه در ماشین یا هواپیما یا پیاده ، جایز نیست.

ب احوط ترک سایه انداختن است به وسیله چیزی که بالای سر نیست و همراه شخص حرکت می کند مثل سایه محمل و دیواره ماشین ، ولی حرکت در کنار چیزی که سایه دارد مثل ماشین ایستاده یا درخت و

ص: 156

ساختمان مانعی ندارد.

ج استظلال مثل در شب و در ماشین سقف دار حرکت کردن در شب ، مانعی ندارد و ممنوعیّت آن فقط اختصاص به روز دارد.

د هنگامی که مُحرم در جایی منزل نمود، چه در مکه و چه در عرفات و منی یا غیر آن اگر به جهت استراحت در خیمه و خانه برود، مانعی

ص: 157

ندارد، ولی هنگام تردّد و رفت و آمدِ برای حوائج در بیرون خانه و خیمه بنا بر احوط نباید زیر سایه برود.

2 زیر سایه رفتن کودکان و زنان در هیچ صورتی مانع ندارد.

3 اگر مردان به جهت شدّت گرما و سرما و باران و سایر موارد ضروری زیر سایه بروند، حرام نیست ، ولی کفّاره دارد.

4 معلوم شد که حرکت در داخل تونل و مثل آن از جهت زیر سایه رفتن مانعی ندارد.

کفّاره : کفّاره زیر سایه رفتن عمدی ، یک گوسفند است چه اختیاراً رفته باشد و چه اضطراراً؛ و اگر زیر سایه رفتن تکرار شود در هر احرام ، یک کفّاره کافی است.

نوزدهم : بیرون آوردن خون از بدن خود

1 شخص مُحرم نباید کاری که می داند سبب خارج شدن خون می شود، انجام دهد، چه به خاراندن بدن باشد و چه به کندن دندان یا غیر آن باشد.

2 در حالت لزوم و برای رفع ناراحتی ، خاراندن بدن و کندن دندان و لو این که موجب بیرون آمدن خون شود، مانعی ندارد.

3 شخص مُحرم اگر علم داشته باشد که مسواک زدن موجب بیرون آمدن خون می شود، بنا بر احتیاط باید آن را ترک کند.

4 انجام دادن عملی که یقین ندارد موجب بیرون

ص: 158

آمدن خون می شود، مانعی ندارد.

5 تزریق آمپول به مریض در حال ضرورت حتی اگر بدانند خون خارج می شود، مانعی ندارد.

کفّاره : بیرون آوردن خون از بدن در هیچ صورتی کفّاره ندارد.

بیستم : ناخن گرفتن

در حال احرام گرفتن تمام ناخن خود یا قسمتی از آن ، جایز نیست مگر آن که باقی

ص: 159

ماندن آن موجب اذیت باشد.

کفّاره : کفّاره گرفتن ناخن با علم و عمد به ترتیب ذیل است :

الف کفّاره گرفتن یک یا چند ناخن ، برای هر کدام یک مُدّ طعام است.

ب کفّاره گرفتن تمامی ناخنهای دستها یک گوسفند است ؛ ولی اگر در بین ناخن گرفتن برای آنها کفّاره به «مُد» داده باشد، همان دادن مد برای بقیه کفایت می کند، و همین طور است حکم گرفتن تمامی ناخنهای پاها.

ج کفّاره گرفتن تمامی ناخنهای دستها و پاها در یک مجلس ، یک گوسفند است مگر این که در بین ، کفّاره داده باشد.

د اگر مجموع ناخن دست ها در یک مجلس و مجموع ناخن پاها را در مجلس دیگر بگیرد، کفّاره آن دو گوسفند است.

ه: اگر ناخن او مثلًا شکسته باشد و او را اذیت کند جائز است آن را بگیرد ولی برای هر ناخن یک مدّ طعام کفّاره بدهد.

بیست و یکم : برداشتن سلاح

برداشتن و حمل نمودن آن چه که عرفاً به آن سلاح گفته می شود و پوشیدن سلاح بر او، صدق می کند، بر مُحرم حرام است ، و صرف همراه داشتن علی الاظهر حرمت ندارد.

اگر برداشتن سلاح به جهت ضرورت باشد کفاره ندارد.

بیست و دوم : کندن درخت و گیاه حرم

1 کندن و بریدن هر چیزی که

ص: 160

در حرم روییده باشد اعم ّ از درخت و گیاه ، بر همه افراد چه مُحرم باشند و چه نباشند، حرام است.

2 چیزی که در راه رفتن ِ به صورت متعارف ، کنده شود، مانعی ندارد در صورتی که راه رفتن برای او ضروری باشد، یا این که علم به قطع شدن آن نداشته

ص: 161

باشد و الّا محل ّ احتیاط است.

کفّاره : بنا بر احتیاط کفّاره کندن درخت چه شخص مُحرم باشد و چه نباشد: اگر درخت بزرگ باشد، یک گاو؛ و اگر کوچک باشد، یک گوسفند اگر قیمت گوسفند کمتر از قیمت درخت نیست ؛ و اگر قسمتی از درخت باشد، قیمت آن است ؛ و در کندن گیاه کفّاره نمی باشد بجز استغفار.

اگر عمره را بخواهد به جا آورد، نتواند خود را به وقوف عرفات برساند که در اینجا حج او مبدّل به «حج افراد» می شود، و وجوب قضای حج در سال آینده بر این شخص قوی است.

ترک سهوی طواف

1 اگر کسی طواف را سهواً به جا

ص: 163

نیاورد، هر وقت که باشد آن را به جا می آورد و در صورت مشکل بودن یا عدم امکان ، نائب می گیرد؛ و اگر سعی را به جا آورده آن را نیز بنا بر احتیاط اعاده نماید. و در تمامی این صورتها، عمره او صحیح است.

2 هر گاه طواف را فراموش نمود و زمانی یادش آمد که قضایش ممکن است ، با همان احرام ِ اوّل ، قضا نماید و تجدید احرام لازم نیست ؛ واگر از مکه خارج شده و یک ماه یا بیشتر بر آن گذشته ، احتیاطاً برای داخل شدن مکه ، احرام ِ تازه ببندد مانعی ندارد.

6 آن چه بر طواف کننده حلال می شود، بر فراموش کننده طواف تا آن را شخصاً یا نایبش قضا ننموده ، حلال نمی شود.

شرایط طواف

طواف واجب ، دارای شرایط و واجباتی است. ابتدا به بیان شرایط آن می پردازیم :

شرط اوّل طواف : نیّت

1 طواف باید با نیّت و قصد قربت انجام شود.

2 به زبان آوردن نیّت لازم نیست و همین که قصد داشته باشد که طواف انجام دهد برای تقرّب به خداوند، کافی است و حتی گذراندن از ذهن نیز لازم نیست. ولی اگر بخواهد نیّت را بر زبان آورد، می تواند این جمله را بگوید:

«هفت شوط طواف عمره تمتّع انجام می دهم از حَجّة الاسلام یا غیر آن قربةً إلی اللّه ».

شرط

ص: 164

دوّم طواف : طهارت از حدث

شرط دوم ِ طواف عمره تمتّع و هر طواف واجب دیگر، آن است که طواف کننده ، غسل بر او نباشد و وضو هم داشته باشد، یا آن چه برای تحصیل طهارت در حالت اضطرار، به عنوان وظیفه معیّن شده است ، دارا

ص: 165

باشد.

در طواف مستحبی ، داشتن وضو لازم نیست ؛ ولی اگر بخواهد نماز طواف مستحبی را بخواند، باید وضو بگیرد.

اگر در میان طواف حدثی سر زند

اگر در اثنای طواف از طواف کننده ، حدثی سر زند، چند حالت دارد:

1 اگر پیش از رسیدن به نصف ِ طواف باشد، طواف ، باطل است ؛ 2 اگر بعد از رسیدن به نصف باشد و سهواً اتفاق افتاده باشد، طواف را قطع می نماید و تحصیل ِ طهارت می نماید و همان جا آن را ادامه می دهد.

3 اگر بعد از رسیدن به نصف باشد و حدث عمداً به وجود آمده باشد، احتیاط آن است که بعد از تحصیل طهارت آن طواف را تمام نماید و نیز، طواف را اعاده نماید.

شک در وضو و غسل در طواف

1 اگر کسی قبل از طواف یا در اثنای آن ، شک کند که وضو یا غسل را انجام داده یا نه ، باید بنا بگذارد که وضو یا غسل ندارد.

2 اگر قبلًا با طهارت بوده مثلًا وضو گرفته بوده و شک کند که آیا وضوی او باطل شده یا نه ، اعتنا به شک خود نکند و بنا بر طهارت بگذارد.

3 اگر بعد از طواف شک کند که آیا قبل از آن ، طهارت لازم را تحصیل نموده یا نه ، بنا بر صحت طواف بگذارد ولی برای نماز طواف ، وضو بگیرد.

اگر

ص: 166

معلوم شود که وضو یا غسل نداشته است

1 کسی که بعد از طواف یا در اثنای آن بفهمد که وضو یا غسل نداشته ، باید آن را اعاده نماید.

2 زنی که حائض بوده و نمی دانسته و با همان حال ، اعمال عمره

ص: 167

را به جا آورده و بعد از تمام شدن اعمال فهمیده ، لازم است طواف و نماز را اعاده نماید و احتیاطاً سعی و تقصیر را به جا آورد.

کسی که نمی تواند وضو بگیرد یا تیمّم نماید

1 هر گاه کسی نتواند برای طواف وضو بگیرد و لو وضوی جبیره ای باید تیمّم نماید و طواف را به جا آورد.

2 اگر کسی قدرت بر تیمّم هم نداشته باشد، به حکم کسی است که نمی تواند طواف را انجام دهد؛ پس اگر از برطرف شدن عذر خود مأیوس است ، برای طواف نائب بگیرد؛ و احوط آن است که خودش نیز بدون طهارت طواف نماید.

3 اگر کسی به هر علتی مثلًا دست او شکسته یا سوخته و نمی تواند وضو بگیرد یا باید وضوی جبیره ای بگیرد، اگر به وظیفه ای که برای او جهت نماز معین شده عمل نماید، جهت طواف و نماز آن کفایت می کند.

کسی که نمی تواند غسل کند

بانوانی که عذر شرعی مثل حیض یا نفاس داشته اند و عذر آنان پایان یافته و نیز اشخاص جُنب ، اگر قدرت بر غسل نداشته باشند، در آخرین وقت امکان ، با تیمم طواف نمایند و نائب گرفتن لزومی ندارد و اگر از تیمم کردن هم عاجز باشند، باید نائب بگیرند و احوط آن است که خود آنان هم طواف نمایند.

مسلوس و مبطون

کسی که مرضی دارد که بول

ص: 168

او قطره قطره می ریزد یعنی «مسلوس » است اگر به همان دستوری که برای نماز خود عمل می نماید جهت طواف عمل کند، کافی است. اما شخصی که نمی تواند از خارج شدن غایط جلوگیری کند، یعنی مبطون است باید نائب بگیرد.

ص: 169

و کسی که از او باد خارج می شود به حکم مسلوس عمل نماید.

حکم طواف بانوانی که عذر شرعی دارند

بانوانی که عذر شرعی دارند و هنوز عذر شرعی آنان پایان نیافته است ، حال آنان چند صورت دارد:

الف در عمره تمتّع اگر عذر شرعی آنها «حیض » یا «نفاس » باشد، باید صبر کنند تا پاک شوند؛ و چنانچه وقت گنجایش نداشته باشد، یعنی به اعمال حج نمی رسند، نیّت احرام را به احرام حج افراد، نقل می کنند و بعد از تمام شدن اعمال حج ، عمره مفرده ای به جا آورند؛ و اگر به همین نحو عمل نمایند از حج تمتّع آنها کفایت می کند.

ب در طواف حج تمتّع اگر عذر شرعی آنها حیض یا نفاس باشد، باید صبر کنند تا پاک شوند و چنانچه تا آخرین وقت ممکن که در مکّه مکرّمه هستند، پاک نگردند، برای طواف حج و نماز طواف ، نائب بگیرند و سعی را خودشان انجام دهند و مجدداً برای طواف نساء و نماز آن نائب بگیرند.

ج اگر عذر شرعی آنها «استحاضه » باشد، چه در عمره تمتع و چه طواف در حج اگر به دستوری که جهت نماز عمل می نمایند، برای طواف هم عمل نمایند، کفایت می کند و طواف آنها در همان حال هم صحیح است.

رخ دادن عذر شرعی برای بانوان در اثنای طواف

1 اگر زنی در اثنای طواف ، حیض شود، مشهور

ص: 170

بین فقها این است که : ن الف اگر قبل از تمام نمودن دور چهارم طواف ، حائض شود، طواف باطل می شود.

ب و اگر زنی بعد از تمام نمودن دور چهارم حائض شود، آن چه به

ص: 171

جا آورده صحیح است و واجب است اگر وقت گنجایش داشته باشد بعد از پاک شدن و غسل نمودن ، بقیه آن را انجام دهد؛ و اگر وقت تنگ باشد، سعی و تقصیر را انجام دهد و برای حج مُحرم شود و بعد از بازگشت از منی ، بقیه طواف عمره را به جا آورد.

2 اگر برای زن در اثنای طواف ، استحاضه رخ دهد، به دستور بالا عمل می نماید مگر آن که در فرض اول آن بتواند بدون فوت موالات ، تحصیل طهارت نماید؛ و در فرض دوّم آن ، بعد از عمل به دستور استحاضه ، بقیّه طواف را انجام می دهد و لازم نیست صبر کند تا پاک شود.

3 هر گاه زنی بعد از طواف و قبل از نماز آن ، حائض شود، طواف او صحیح است و نماز طواف را ، بعد از پاک شدن به جا آورد؛ و اگر وقت تَنگ بود، سعی و تقصیر را به جا آورد و نماز طواف را پیش از طواف حج قضا نماید.

4 اگر زنی در اثناء طواف حائض شد باید فوراً از مسجد الحرام خارج شود. و هم چنین است زنی که شک کند غسل حیض را انجام داده یا نه و در این دو صورت اگر بتوانند واجب است اول تیمم نمایند سپس خارج شوند؛ و این حکم در مردی که شک در انجام دادن غسل جنابت نماید، جاری است.

شک در

ص: 172

زمان حیض

1 هر گاه زنی پس از طواف و نماز آن ، بفهمد که حائض شده و نداند که پیش از طواف یا نماز آن یا در اثنا بوده یا بعد از نماز

ص: 173

رخ داده ، طواف و نماز او صحیح است. و اگر بداند قبل از نماز حائض شده است و وقت هم تنگ است یعنی اگر بخواهد صبر نماید به اعمال حج نمی رسد سعی و تقصیر نموده و نماز را تا پس از پاک شدن به تأخیر می اندازد و عمره اش صحیح است.

2 اگر کسی شک دارد که یکی از عذرهای شرعی برای او اتفاق افتاده یا نه ، می تواند بنا بگذارد که اتفاق نیفتاده و تحقیق و بررسی لازم نیست ؛ و اگر بعداً متوجه شد که عذری برای او اتفاق افتاده بوده ، بنا بگذارد که در آخرین زمان ِ امکان ، اتفاق افتاده است.

اگر بعد از مسامحه ، برای بانوان عذر شرعی واقع شود

1 اگر زنی به مکه رسید و می توانست اعمال عمره را به جا آورد و می دانست که اگر به جا نیاورد برای او حیض رخ خواهد داد، ولی در به جا آوردن اعمال کوتاهی کرد تا حیض شد و وقت برای اعمال با طهارت نداشت ، عمره اش فاسد است و باید به «حج افراد» عدول نماید، پس از آن عمره مفرده به جا آورد، و حج را در سال آینده بنا بر احوط اگر اقوی نباشد اعاده نماید.

2 در فرض قبل اگر برای او استحاضه اتفاق افتاد اگر به وظیفه مستحاضه عمل نماید، کافی است.

شرط سوم طواف : پاک بودن بدن و لباس

1 شرط سوم طواف آن است که بدن و

ص: 174

لباس طواف کننده پاک باشد، و حتی نجاستی که در نماز هم بخشیده شده بنا بر احتیاط در لباس و بدن طواف کننده ، نباید باشد.

2 هر گاه در اثنای

ص: 175

طواف احتمال دهد که در حال طواف نجاستی به لباس یا بدنش اصابت نموده ، تحقیق لازم نیست ولی اگر علم پیدا نماید، باید به مسأله 492 عمل نماید.

نجاساتی که در طواف بخشیده شده

اگر زخم و دُمَل و امثال آن در بدن باشد و در آن خون یا خونابه باشد و اجتناب از آن در بدن یا لباس سخت باشد، به صحت طواف ضرری نمی زند.

همراه داشتن اشیای نجس در طواف

بودن چیزهای نجس همراه طواف کننده مانعی ندارد، مثل دستمال نجس ؛ و هم چنین است نجس بودن چیزهای کوچکی که در آن نماز خوانده نمی شود، مانند همیان و جوراب و امثال آن.

کسی که نمی دانسته لباس یا بدن او نجس بوده یا فراموش نموده

1 کسی که نجس بودن بدن یا لباس خود را نمی دانسته :

اگر پس از طواف بفهمد بنا بر اظهر طوافش صحیح است و نیاز به اعاده ندارد؛ و هم چنین است نماز طواف.

و اگر در اثنای طواف بفهمد که لباس یا بدن او نجس بوده ، احوط آن است که طواف را قطع نماید و لباس یا بدن را تطهیر کند و طواف را تمام نموده و سپس اعاده نماید.

2 هر گاه کسی می دانسته که بدن یا لباسش نجس بوده ولی فراموش نمود و بعد از طواف یادش آمد، صحت طواف او خالی از وجه نیست.

نجس شدن لباس یا بدن در اثنای طواف

اگر طواف کننده

ص: 176

در اثنای طواف ، لباس یا بدنش نجس شود، طواف خود را قطع نماید و لباس یا بدن را تطهیر نماید و طواف را از همان جایی که

ص: 177

قطع کرده بوده ، تمام نماید و بنا بر اظهر نیاز به اعاده ندارد اگر چه احوط است.

شرط چهارم طواف : ختان

تحقق این شرط در مردان و و نیز بنا بر احتیاط در اطفال ِ پسر، لازم است ، و طواف آنها اعم از طواف عمره و طواف حج و طواف نساء بدون ختان ، صحیح نیست.

شرط پنجم طواف : ستر عورت

1 در هنگام طواف باید مردها و زنها به نحوی که در نماز شرط شده ، بدنشان پوشیده باشد و لباس آنها غصبی نباشد و بلکه بنا بر احوط سایر شرایطی که برای لباس نمازگزار شرط شده ، دارا باشد.

2 اگر سهواً مقداری از موها یا اعضایی که پوشانیدن آن در حال طواف بر بانوان لازم است ، معلوم بوده ، به صحت طواف ضرر نمی زند.

2 حکم همراه داشتن اشیاء غصبی در طواف ، مانند حکم همراه داشتن آن در نماز است.

تعویض لباس احرام

طوافی که در حال احرام انجام می شود، لازم نیست با لباسی باشد که در آن احرام صورت گرفته و تعویض آن مانعی ندارد ولی باید آن چه می پوشد، شرایط لازم را دارا باشد.

طواف با لباس دوخته

1 پوشیدن لباس دوخته بر مردان مُحرم چه در حال طواف و چه

غیر آن حرام است و با عمد کفاره دارد ولی به صحیح بودن طواف ، ضرر نمی زند.

2 پوشیدن لباس دوخته برای مردان در طوافهایی که بعد از خروج احرام انجام می شود مانند طواف نساء و

ص: 178

طواف حج و نسای آن جایز است.

می توانند به خاطر اطمینان مقداری از قبل از آن شروع به حرکت نمایند، و نیّت آنها این باشد که طواف آنها از ابتدای حجر الاسود، آغاز شود. هر چند که بنا بر اقوی اگر به گونه ای باشد که عرفاً بگویند که طواف از حجر الاسود شروع شده است ، کافی است.

یک مسأله : کسی که اشتباهاً طواف را از غیر حجر الاسود شروع نماید مثلًا از رکن یمانی شروع کند و بعد از طواف یا بعد از سایر اعمال متوجه شود، در صورتی که کمبود آن را تا حجر الاسود جبران نماید طوافش صحیح است.

واجب دوّم طواف :

هر دوری به حجر الاسود ختم شود و در دور آخر نیز همان طور که گذشت مقداری از حجر الاسود بگذرد تا اطمینان پیدا نماید که دور را به پایان رسانیده است.

واجب سوّم طواف :

کعبه معظّمه باید در همه احوال طواف ، در طرف چپ طواف کننده باشد؛ و میزان آن صدق عرفی است هم چنان که از عمل حضرت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله که سواره طواف می نمودند، این مطلب استفاده می شود.

دو مسأله : شخصی که کودک را در بغل گرفته و طواف می دهد، شانه چپ کودک نیز حتی الامکان به طرف کعبه باشد.

چنانچه طواف کننده در حال طواف بدون عمد، طرف جلوی او یا پشت سرش یا طرف راست او به طرف کعبه معظّمه شد، آن مقدار از طواف محسوب نمی شود و واجب است همان جزء را

ص: 180

اعاده نماید.

واجب چهارم طواف :

«حجر اسماعیل علیه السلام » در حال طواف ، باید داخل محدوده طواف باشد و طواف کننده داخل

ص: 181

آن نرود و اگر طواف از داخل آن صورت گیرد، باطل است.

1 هر گاه طواف کننده در بین طواف داخل «حجر اسماعیل علیه السلام » برود، آن دور باطل است و لازم است اعاده شود و تدارک ، از موضعی که داخل حجر رفته کفایت نمی کند و بهتر آن است که بعد از آن اصل طواف

را نیز اعاده کند و هم چنین است بالا رفتن بر دیوار حجر بلکه احوط این است که در حال طواف دست بر دیوار حجر نگذارد.

2 اگر کسی یک دور طواف را از درون حجر اسماعیل علیه السلام انجام داده باشد و بقیه اعمال را به جا آورده باشد، باید آن دور و نماز طواف را اعاده کند و احتیاطاً سعی و تقصیر را هم اعاده کند.

3 اگر در ابتدا نیّت طواف کننده بر طواف اصل بیت بوده و «حجر اسماعیل علیه السلام » داخل نیّت او نبوده در این صورت اگر چه در یک دور داخل حجر شده لکن اعاده اصل طواف ، موافق احتیاط است.

واجب پنجم طواف :

محدوده طواف باید بین مقام ابراهیم علیه السلام و خانه خدا باشد، یعنی از هر طرف این مسافت در نظر گرفته شود؛ و مسافت آن بیست و شش ذراع و نیم حدود 5/ 12 - متر برآورد شده است که در محدوده حجر اسماعیل علیه السلام تنها شش ذراع و نیم یعنی حدود سه متر باقی می ماند.

1 اگر در حال طواف شک کند که از محدوده طواف خارج شده

ص: 182

یا نه ، بنا بگذارد که خارج نشده و طواف او صحیح است.

2 افرادی که در این محدوده

ص: 183

نتوانند طواف نمایند، یا طواف برای آنها مشقت داشته باشد، به اندازه توانایی ، لازم است مراعات احتیاط را بنمایند و حتی الامکان طواف را در اوقات خلوت و توانایی انجام دهند و در صورتی که این امر هم ممکن نشد بنا بر اقرب جایز است که از نزدیکترین فاصله ممکن به ملاحظه هر طرف طواف نمایند.

3 اگر طواف کننده بدون عذر از محدوده طواف خارج شود، اگر پی

در پی بودن عرفی از بین برود، طوافش باطل است ؛ و چنانچه پی در پی بودن فوت نشود، واجب است که آن را تمام نماید.

واجب ششم طواف :

طواف باید در بیرون کعبه معظّمه انجام شود؛ پس برآمدگی اطراف خانه که دور تا دور خانه کعبه را احاطه کرده که به آن «شاذروان » می گویند بنا بر احوط از جمیع جوانب ، جزء کعبه معظّمه محسوب می شود و طواف کننده نباید از روی آن طواف نماید.

1 هر گاه طواف کننده از محدوده طواف بیرون برود و داخل خانه کعبه شود، یا بالای شاذروان برود، اگر پی در پی بودن عرفی طواف بهم نخورده باشد، از همان موضعی که طواف را قطع نموده بوده ، آن را تمام می کند؛ و اگر پی در پی بودن عرفی به هم خورده قبل از اتمام چهار دور، دوباره از سر می گیرد و بعد از اتمام چهار دور، احوط آن است که همین طواف را تمام نماید، سپس اعاده کند.

2 هر گاه طواف کننده هنگام طواف روی بلندی اطراف خانه کعبه شاذروان رفت ، آن

ص: 184

مقدار از طواف که روی «شاذروان » بوده باطل است و اعاده آن لازم است ؛ و

ص: 185

احتیاط آن است که هنگام طواف دست خود را از طرف «شاذروان » به دیوار کعبه یا ارکان آن دراز ننماید.

واجب هفتم طواف :

آن که طواف هفت دور باشد و کمتر از هفت دور کافی نیست و بیشتر از هفت دور عمداً، طواف باطل است ؛ و نیز باید در حالت اختیار به صورت پی در پی انجام شود.

قطع طواف بدون عذر

چنانچه کسی بدون عذر، طواف را قطع نماید، اگر موالات آن بهم خورده باشد، طوافش باطل است و اگر نه واجب است همان را تمام نماید.

قطع طواف به سبب مریضی

اگر کسی به جهت عذر مانند مریضی و امثال آن طواف را قطع نماید دو حالت دارد:

اگر موالات طواف بهم خورده و قبل از تمام نمودن دور چهارم باشد، طواف باطل است.

و اگر بعد از دور چهارم باشد چنانچه قدرت بر اتمام دارد، اتمام می نماید؛ و اگر قدرت ندارد بنا بر احوط صبر کند تا وقت طواف تنگ شود که اگر تا آن زمان قادر نشد او را بر دوش طواف دهند تا طواف را تمام کند؛ و اگر ممکن نباشد مباشرت خودش جهت تمام نمودن طواف ، نائب بگیرد.

قطع طواف برای انجام حاجت و عیادت مریض

طواف کننده می تواند جهت عیادت مریض یا انجام حاجت خود یا حاجت برادر دینی از محدوده طواف بیرون برود ولی :

اگر طواف او واجب باشد و پی در پی بودن عرفی بهم خورده و کمتر از چهار دور به جا آورده ، طواف را اعاده نماید.

اگر چهار دور

ص: 186

را به جا آورده ، احتیاط واجب آن است که با فوت موالات

ص: 187

طواف را تمام نماید و بعد از آن اعاده نماید.

نشستن و استراحت در اثنای طواف

نشستن جهت استراحت و رفع خستگی در اثنای طواف :

بعد از دور چهارم مطلقاً مانعی ندارد.

قبل از دور چهارم ، نیز جایز است ولی اگر به اندازه ای باشد که پی در پی بودن طواف از بین برود، طواف باطل می شود.

برقرار شدن نماز جماعت در اثنای طواف

مواردی که بین طواف ، نماز جماعت بر پا می شود و طواف قطع می شود؛ اگر موالات عرفیه به هم نخورده باشد یا بعد از شوط چهارم باشد از هر جا قطع کرده اتمام کند، ولی اگر قبل از اکمال شوط چهارم بوده و موالات به هم خورده آن را اعاده نماید.

مصادف شدن طواف با نظافت مسجد الحرام

زمانی که مأمورین نظافت در کنار خانه کعبه معظّمه به نظافت ، می پردازند و طواف در داخل محدوده ، ممکن نیست ، طواف کننده ، در کناری قرار می گیرد تا بعد از تمام شدن کار آنها، از همان جا که طوافش را قطع کرده آن را ادامه دهد.

حرکت و طواف غیر اختیاری

1 طواف باید با اختیار و توسط خود طواف کننده صورت گیرد؛ پس اگر او را حرکت دهند به نحوی که سلب اختیار شود کافی نیست ؛ ولی اگر در حالی که جمعیت حرکت دارد، خود او با قصد و اختیار به حرکت آنها حرکت می نماید، مانعی ندارد.

2 اگر شخصی در حال طواف در شوط پنجم یقین کند که چند متر در شوط اول و چند متر در شوط سوم بدون

ص: 188

اختیار حرکت کرده است ، دو شوط کامل به احتمال

ص: 189

این که برای اتمام طواف لازم باشد انجام می دهد و طواف او صحیح است.

تذکر:

نحوه تدارک قسمتی از یک دور طواف

در حال طواف اگر کسی قسمتی از طواف را بدون اختیار و اراده با فشار جمعیت انجام داده یا مثلًا سینه یا پشت او به طرف خانه شده اگر بتواند آن مقدار را برمی گردد و از آن جا طواف را ادامه دهد؛ و گر نه بدون نیّت دور می زند تا به محلّی که می باید تدارک نماید برسد و از همان جا به طواف ادامه دهد و لازم نیست که دقیقاً بداند از کجا طواف او مشکل پیدا کرده ، بلکه همین که نیت دارد که از مکانی که وظیفه اوست طواف ادامه پیدا کند، کافی است.

کم کردن از طواف

1 اگر طواف کننده مقداری از طواف را کم کند، دارای چند حالت است :

الف اگر کسی عمداً از طواف کم کند و موالات از بین برود، طواف باطل است ؛ و اگر پی در پی بودن عرفی طواف از بین نرفته باشد، کمبود را جبران نماید.

ب اگر سهواً باشد:

اگر پی در پی بودن عرفی به هم نخورده باشد، کمبود را جبران می نماید و طواف صحیح است.

اگر پی در پی بودن عرفی بهم خورده باشد وحد اقل چهار دور به جا آورده باشد، هر گاه یادش آمد، جبران می نماید؛ و اگر شخصاً نتوانست مثلًا به وطن برگشته نائب می گیرد تا آن را تمام نماید. و اگر کمتر از نصف به جا آورده ، بلکه بنا بر احوط اگر کمتر از چهار دور به جا

ص: 190

آورده باشد باید طواف را از

ص: 191

سر بگیرد؛ و احتیاط مستحب آن است که اگر مقدار فراموش شده ، یک دور باشد، طواف را تمام نماید؛ و اگر بیشتر از یک دور باشد، آن را از سر بگیرد و اگر شخصاً نتوانست ، نائب می گیرد. بلکه احتیاط آن است که مطلقاً بعد از اتمام ِ طواف ، آن را اعاده کند.

زیادی سهوی در طواف

1 اگر کسی از روی سهو و فراموشی کمتر از یک دور به طواف اضافه نماید و قبل از اتمام آن دور یادش آمد، آن را از همان جا قطع نماید و طوافش صحیح است.

2 اگر زیادی سهوی در طواف ، یک دور یا بیشتر باشد، احتیاط آن است که به قصد وظیفه فعلی ، چهارده دور را تمام نماید و دو نماز طواف بعد از آن به جای آورد و احتیاط آن است که دو رکعت را به عنوان واجب ، قبل از سعی به جا آورد و دو رکعت مستحبی را می تواند بعد از سعی به جای آورد.

زیاد نمودن عمدی در طواف

زیاد نمودن در دورهای طواف از روی عمد، چند صورت دارد

الف اگر زیادی را به قصد جزئیت برای همین طوافی که مشغول است یا طواف بعدی ، به جا نیاورده باشد، طوافش صحیح است.

ب و اگر زیادی به قصد جزئیت باشد که در این صورت :

اگر زیادی را جزء برای همین طواف قرار داده باشد اگر این قصد را بعد از تمام شدن طواف نموده باشد طواف دوم محکوم به حکم «قران » است ، که حکم آن ذکر می شود؛ و اگر این قصد در آغاز طواف اول باشد، طوافش باطل

ص: 192

است و باید

ص: 193

اعاده نماید؛ و اگر در اثنا باشد از زمان قصد، طوافش باطل است و از همان جا باید اعاده نماید.

و اگر زیادی را به قصد طواف دیگر انجام داده و طواف را تمام نموده حکم «قران » دارد؛ و اگر طواف دوّم را به پایان نرسانده طواف اول صحیح است و حکم «قِران » را هم ندارد.

شک در دورهای طواف واجب

شک در دورهای طواف واجب ، دارای چند صورت است :

الف اگر بعد از فارغ شدن از طواف شک کند که طواف هفت دور بوده یا کمتر یا بیشتر، اعتنا به شک خود ننماید و طواف او صحیح است.

ب اگر قبل از فارغ شدن از طواف شک کند:

هر گاه یک طرف شک کمتر از هفت باشد، مثلًا بین پنج و شش یا پنج و هشت دور شک نماید، در این صورت حکم به بطلان ، خالی از قوت نیست و فی الجمله هم احوط است. و احوط از این آن است که مثلًا اگر بین شش دور و هفت دور شک نماید بنا بر شش بگذارد و طواف را تمام نماید، و سپس طواف را از سر بگیرد.

هر گاه یقین داشته باشد که هفت دور به جا آورده و شک کند که زیادتر از آن هم به جا آورده یا نه ، در این صورت به شک خودش اعتنا نکند؛ و اگر قبل از تمام شدن دور آخر چنین شکی کند بنا بر احتیاط طواف او باطل است.

تذکر: اگر کسی در دورهای طواف شک کرد و حکم به بطلان نمود و طواف دیگری را شروع نمود و در اثنای آن ،

ص: 194

ص: 195

دد دورهای طواف اول یادش آمد، همان طواف اول را اتمام می کند و آن چه در طواف دوم به جا آورده با حفظ شرائط تتمه طواف اول قرار می دهد.

شک در طواف مستحب

2 شک در عدد دورهای طواف مستحبی در هیچ صورت موجب بطلان آن نیست ، و هر گاه کسی در عدد دورهای طواف مستحبی شک نماید، بنا را بر کمتر بگذارد و طواف او صحیح است.

شک در صحیح بودن طواف یا دورهای آن

1 اگر کسی در اثنای طواف به منظور بوسیدن خانه کعبه یا مثل آن از مسیر طواف خارج شده و نمی داند که آیا در بازگشت طواف را از همان نقطه که قطع نموده شروع نموده یا نه ، طوافش صحیح و حمل بر صحت می شود.

2 اگر کسی بعد از طواف شک کند که آیا طواف را صحیح انجام داده یا نه و شک او ناشی از جهل به مسأله نباشد مثلًا شک کند آیا در حین طواف از محدوده طواف خارج بوده یا نه و امثال آن به شک خود اعتنا نکند.

3 اگر در هنگام طواف در صحیح بودن دور قبل یا اجزای سابق همان دوری که مشغول است شک کند، به شک خود اعتنا نکند.

شک نائب در نیّت طواف

اگر نائب در اثنای طواف شک کند که که آیا این طواف را به نیّت طواف واجب از منوب عنه شروع نموده یا مثلًا به نیّت طواف مستحبی ، بنا می گذارد که طواف نیابی است.

افرادی که قدرت بدنی بر طواف ندارند

1 هر گاه شخصی به جهت بیماری یا شکستگی اعضای بدن یا پیری و امثال

ص: 196

: 98

آن نتواند شخصاً طواف نماید، لازم است به کمک دیگری طواف نماید هر چند بر دوش وی سوار شود یا بر چرخ قرار داده شود.

2 هر گاه شخصی خودش به هیچ وجه و لو با کمک دیگران نتواند طواف نماید، واجب است نائب بگیرد که به جای او طواف نماید؛ و هم چنین نماز طواف که شخص باید خودش به جا آورد و اگر نتوانست نائب بگیرد.

3 زنی که قادر بر طواف نیست و یا باید با تخت روان در خارج محدوده طواف ، طواف نماید و یا باید نامحرم او را بر دوش بگیرد، در صورتی که نمی تواند با کمک کسی خودش طواف نماید، طواف با تخت روان در خارج محدوده کفایت می کند.

معتبر بودن گمان مظنّه در طواف و حکم کثیر الشک

1 کفایت ظن در عدد دورهای طواف و اجزای آن خالی از وجه نیست.

2 افرادی که در طواف کثیر الشک هستند به وظیفه ای که در نماز برای آنها مشخص شده عمل می نمایند.

طواف مستحبی

1 انجام دادن طواف مستحبی قبل از طواف واجب ، مانعی ندارد.

2 محدوده طواف مستحبی همان محدوده طواف واجب است ، ولی در صورت عدم امکان در بیرون آن محدوده نیز مانعی ندارد.

3 طواف مستحبی نیاز به وضو ندارد هر چند برای نماز آن باید وضو بگیرد.

4 هم چنان که گذشت شک در طواف مستحبی موجب بطلان نیست و بنا بر را بر اقل می گذارد.

طواف احتیاطی

1 بعد از این که هفت دور طواف انجام شد، اگر بخواهد هفت دور دیگر احتیاطاً انجام دهد و بعد از آن نماز بخواند، مانعی

ص: 197

ندارد ولی موجب

ص: 198

وسواس نشود.

2 اگر بعد از طواف و نماز طواف ، احتیاطاً یک طواف دیگر و نماز آن را انجام دهد مانعی ندارد.

3 اگر بعد از تمام نمودن طواف و قبل از نماز یک دور دیگر احتیاطاً به قصد جبران کمبود احتمالی انجام دهد، مانعی ندارد.

طواف ممنوع قران

1 بعد از تمام شدن طواف واجب ، باید نماز طواف خوانده شود و قبل از خواندن نماز طواف ، انجام دادن طواف دیگر، جایز نیست.

2 قران در طواف واجب ، حرام است ولی اگر از اول طواف واجب یا در اثنای آن نیّت کند که بلا فاصله طواف دیگری بعد از این طواف به جا آورد یعنی قِران در طواف اگر از باب تعدّد مقصود باشد، مبطل طواف نیست ، اگر چه بر خلاف احتیاط است.

احکام خاص ّ طواف کودکان

1 شخصی که کودک را در بغل گرفته و طواف می دهد، باید شانه چپ کودک را حتی الامکان به طرف کعبه معظّمه قرار دهد.

2 طهارت بدن و لباس کودک در حال طواف ، لازم است ؛ و چنانچه قبل از طواف بدن و لباس او را تطهیر کرده اند و در اثنای طواف هم معلوم نشود که چیزی از او خارج شده ، تطهیر اول کفایت می کند و اگر در اثنا حدثی به وجود آید، احتیاط در تجدید طهارت است مگر این که موجب عسر و حرج باشد.

3 کسی که کودک را طواف می دهد، می تواند در همان حال خودش نیز، طواف نماید.

نماز طواف مانند نماز صبح به

ص: 200

جا آورده شود.

2 بلند یا آهسته خواندن نماز طواف ، جائز است و در آن خواندن هر سوره ای نیز جائز است هر چند مستحب است در رکعت اول بعد از حمد، سوره توحید و در رکعت دوم «قل یا أیّها الکافرون » خوانده شود.

جواز جماعت در نماز طواف

خواندن نماز طواف به صورت جماعت ، جائز است و شخص می تواند به کسی که او هم نماز طواف واجب را می خواند، اقتدا نماید.

زمان نماز طواف

نماز طواف باید بعد از طواف به جا آورده شود و بین آن دو فاصله نشود و تأخیر در حدّ متعارف مانعی ندارد.

مکان نماز طواف

1 مکان نماز طواف ِ واجب ، نزد مقام ابراهیم علیه السلام است و احوط آن است که پشت مقام به جا آورده شود به گونه ای که عرفا صدق کند که نماز را نزد مقام به جا آورده است.

2 خواندن نماز طواف مستحبی در هر جای مسجد الحرام ، جائز است.

وظیفه در هنگام ازدحام

اگر به نحوی که در مسأله قبل بیان شد نتوانست نماز را به جا آورد، باید در یکی از دو طرف مقام به جا آورد.

و اگر آن هم ممکن نشد، حتی الامکان نزدیکترین فاصله را رعایت نماید یعنی نزدیکترین فاصله را به پشت مقام در نظر گیرد.

و اگر آن هم ممکن نشد، نماز را در نزدیکترین فاصله به یکی از دو طرف مقام به جا آورد با رعایت احتیاط در صورت دوران بین فاصله دورتر در پشت مقام و فاصله نزدیکتر در دو طرف ، به این که جمع کند بین نماز

ص: 201

خواندن در پشت مقام و بین یکی از دو

ص: 202

طرف ِ نزدیکتر، بلکه بعداً هر گاه ممکن شد اگر چه در آخرین وقت امکان باشد، نماز را در پشت مقام ، اعاده نماید.

اگر کسی در غیر مقام نماز خواند

1 اگر کسی به خاطر ندانستن مسأله ، نماز طواف را در غیر مقام بخواند، وظیفه اش آن است که نماز را نزد مقام بخواند و اگر برایش ممکن نیست مثلًا از حج برگشته همان جا که هست نماز را به جا آورد و احتیاطاً کسی را نائب کند که در نزد مقام نماز بخواند.

2 اگر کسی عمداً نماز را در غیر محلّی که بیان شد بخواند، کافی نیست به تفصیلی که گذشت.

ترک نماز طواف

1 اگر کسی عمداً نماز طواف را به جا نیاورد، یا عمداً باطل به جا آورد، عمره و حجش باطل نیست ولی وظیفه دارد که به دستور مسأله بعد ترک سهوی آن عمل کند.

2 اگر کسی سهواً نماز طواف را ترک نماید، چند حالت دارد:

الف اگر کسی بعد از سعی یادش آمد که نماز طواف را نخوانده ، فوراً آن را در محلش به جا آورد و ظاهر آن است که اعاده سعی و غیر آن لازم نیست اگر چه احوط است.

ب اگر در اثنای سعی یادش آمد که نماز طواف را نخوانده ، سعی را قطع نماید و نماز طواف را در محلش به جا آورد، سپس سعی را اتمام نماید.

ج اگر یادش نیامد تا از مکه خارج شد، باید برگردد و آن را به جا آورد؛ و اگر بازگشتن دشوار باشد، هر جا که یادش

ص: 203

آمد آن را به جا آورد و احتیاط مستحب آن است که

ص: 204

نائب هم بگیرد؛ و اگر تا وقت وفات آن را ترک کرد، بر ولی ّ او واجب است که آن را به جا آورد.

شک در نماز طواف و خواندن آن

1 اگر کسی در اثنای سعی یا بعد از آن شک کرد که آیا نماز طواف را خوانده یا نه ، به شکش اعتنا نکند.

2 اگر کسی قبل از شروع در سعی شک کرد که آیا نماز طواف را به جا آورده یا نه ، باید آن را به جا آورد.

3 اگر کسی بعد از تمام شدن نماز، شک کند که آیا آن را درست خوانده یا نه ، به شکّش اعتنا نکند.

افرادی که قرائت نماز آنها اشکال دارد

1 بعضی از فقها رضوان اللّه علیهم فرموده اند که اعمال بعد از نماز طواف در صورتی صحیح است که نماز طواف درست خوانده شده باشد؛ پس در جمیع اوقات خصوصاً در وقت اراده حج بر مکلّف لازم است که واجبات و احکام نماز خود را یاد بگیرد تا آن را به صورت صحیح به جا آورد.

2 افرادی که نماز آنها از جهت حمد و سوره ، اشکال دارد، اگر ممکن شود نماز طواف را به جماعت بخوانند؛ و اگر امکان جماعت نباشد، عمل به وظیفه نماز روزانه کافی است.

3 کسی که بعد از نماز بفهمد که قرائت نماز او یا ذکری که در نماز می گفته ، اشکال داشته ، باید نماز را اعاده نماید، و اگر برگشته ، به حکم فراموشی آن عمل نماید که ذکر شد.

نیابت افرادی که قرائت آنها اشکال

ص: 205

دارد

شخصی که قرائتش درست نبوده یا از جهت دیگری معذور بوده و بدون توجه

ص: 206

به این مطلب ، از طرف دیگری مُحرم شده و در وسط اعمال یا بعد از عمره تمتّع متوجه شده ، احتیاطاً در موارد عذر نائب بگیرد و خود نیز آن عمل را انجام دهد، در این صورت نیابتش صحیح است هر چند از اول نمی توانسته نائب شود.

مسأله جلوتر ایستادن خانمها در نماز طواف

در نماز طواف و نیز سایر نمازها، جلوتر بودن یا برابر ایستادن زن و مرد در نماز، به صحت نماز ضرر نمی زند.

آینده حج نماید؛ و افرادی هم که جاهل به حکم باشند، در حکم عامد محسوب می شوند.

2 اگر

ص: 208

کسی سهواً و از روی فراموشی سعی را به جا نیاورد، برای انجام آن باید رجوع نماید؛ و اگر ممکن نباشد باید نائب بگیرد تا از طرف او به جا آورد، و حج او صحیح است.

مقدم کردن سعی بر طواف

سعی باید بعد از طواف و نماز آن به جا آورده شود و اگر مسأله را نداند یا فراموش کند و سعی را پیش از طواف به جا آورد، بنا بر احتیاط واجب بعد از به جا آوردن طواف و نماز طواف ، آن را اعاده نماید.

واجبات و شرایط سعی

واجبات سعی

1نیّت

الف سعی باید با نیّت و قصد قربت یعنی برای امتثال امر خداوند متعال انجام شود و به زبان آوردن آن لازم نیست ، ولی اگر خواست نیت را بر زبان آورد، می تواند بگوید: «هفت شوط سعی صفا و مروه انجام می دهم به نیّت عمره تمتّع از حَجّة الاسلام یا حج مستحبی قربةً إلی اللّه ».

ب سعی باید در حالت بیداری انجام شود چه خودش سعی نماید و چه بر روی چرخ و امثال آن ؛ و اگر در اثنای سعی خواب رفت ، همان مقدار را اعاده می کند.

2شروع سعی از صفا

سعی باید از صفا شروع شود و شوط هفتم به مروه ختم شود و اگر از مروه شروع نمود، آن را محسوب نکند و از صفا آغاز نماید.

3سعی از راه متعارف

الف رفت و آمد باید از راه متعارف صورت گیرد و اگر از داخل مسجد الحرام یا راه

ص: 209

دیگر برود، کافی نیست ولی لازم نیست رفت و آمد در یک خط مستقیم باشد.

ب سعی در طبقه دوم اگر

ص: 210

احراز شود که بین صفا و مروه از بالای کوه صفا شروع و به بالای کوه مروه ختم می شود کافی است.

ج سعی لازم نیست به صورت پیاده باشد، بلکه در حالت اختیار و قدرت ، سواره سعی کردن مانعی ندارد.

4 در مقابل بودن صفا و مروه در حال سعی

هنگام سعی به طرف مروه ، واجب است که مروه را روبروی خود قرار دهد و هم چنین هنگام سعی به طرف صفا، صفا در مقابل او باشد، یعنی سعی او به صورت قهقری نباشد ولی نگاه کردن به اطراف و پشت سر در حال سعی مانعی ندارد.

شرایط سعی

در سعی طهارت معتبر نیست

1 در سعی طهارت از نجاست معتبر نیست ، یعنی اگر کسی ، بدن یا لباس او نجس باشد، سعی او صحیح است.

2 در سعی طهارت از حدث معتبر نیست ، یعنی اگر کسی جنب باشد یا زنی حائض باشد یا وضو نداشته سعی او صحیح است اگر چه احوط رعایت طهارت از حدث است.

پوشش بدن در هنگام سعی

در سعی ، ستر عورت شرط نیست یعنی اگر مراعات ستر عورت به نحوی که در نماز لازم دانسته شده است نشود، سعی صحیح است ؛ پس اگر در سعی ، بعضی از مواضع بدن زن غیر از وجه و کفّین ظاهر شد به سعی او ضرر نمی زند.

سعی افراد ناتوان و ضعیف

1 در سعی لازم نیست کسی با پای خودش سعی نماید؛ پس همه افراد، چه قدرت بر پیاده سعی

ص: 211

نمودن داشته باشند و چه نداشته باشند، سعی دادن آنها بر روی چرخ و روی دوش مانعی ندارد.

2 اگر کسی به هیچ و

ص: 212

چه نتواند سعی نماید هر چند به نحو سواره و امثال آن ، باید نائب بگیرد.

موالات در سعی

1 لزوم موالات در غیر شوط اوّل یعنی پی در پی بودن سعی معلوم نیست.

2 نشستن روی صفا یا مروه به جهت استراحت ، مانعی ندارد و احوط آن است که بین آن دو بدون عذر ننشیند.

3 در هنگام سعی ، خوردن و آشامیدن ، جایز است.

زیاد کردن در سعی

1 زیاد کردن در سعی از روی عمد، موجب بطلان است ، چنانچه در طواف گذشت.

2 زیادی در سعی جهلًا، به صحت طواف ضرر نمی زند.

3 زیاد کردن سهوی در سعی ، موجب بطلان آن نمی شود، ولی جمعی از علما رضوان اللّه علیهم ذکر کرده اند که مستحب است اگر زیادی یک شوط کامل یا بیشتر باشد آن مقدار زیاده را به هفت برساند تا یک سعی کامل شود که ختم سعی دوم بر صفا خواهد بود؛ و چنانچه زیادی کمتر از یک شوط باشد آن را رها می کند و سعی او صحیح است.

4 اگر کسی در حال سعی بعد از گذشتن از مکان هروله به گمان این که هروله لازم بوده برگردد و مقداری را که به صورت عادی سیر کرده بوده با هروله تکرار نماید، سعی او ظاهراً اشکال ندارد.

کم کردن از سعی

1 اگر کسی عمداً از سعی کم کند، باید آن را تا قبل از وقوف به عرفات به نحو کامل انجام دهد؛ و اگر

ص: 213

تا قبل از وقوف به عرفات نتوانست آن را تدارک نماید، حج او باطل می شود و باید حج افراد انجام دهد و سال بعد حج را

ص: 214

اعاده نماید.

2 اگر کسی سهواً از سعی کم کند، دو حالت دارد:

الف اگر بیشتر از سه شوط را فراموش کرده ، باید بنا بر احتیاط کل ّ آن را به جا آورد هر چند به شهر خود رفته باشد؛ و اگر متمکن از مراجعت نیست ، باید نائب بگیرد تا از طرف او سعی را انجام دهد.

ب اگر کسی چهار شوط را به جا آورده و بقیه را فراموش کرده ، باقی مانده را هر وقت یادش آمد به جا آورد و حتی اگر از حج برگشته باشد و نتواند برگردد، باید نائب بگیرد تا از طرف او انجام دهد.

3 اگر از روی فراموشی مقداری از سعی را در عمره تمتّع کم نمود و به اعتقاد این که از سعی فارغ شده با عیال خود نزدیکی نمود، جمعی ذکر کرده اند که علاوه بر این که باید سعی را خودش تمام نماید یا نائب بگیرد، واجب است یک گاو کفّاره بدهد و بعضی گرفتن ناخنها را به آن ملحق کرده اند و عمل به آن احوط است.

شک در سعی و دورهای آن

1 بعد از تمام شدن سعی اگر کسی در عدد شوطهای آن شک کند، سعی او صحیح است و به شک خود اعتنا نکند.

2 اگر کسی در انجام دادن اصل سعی شک داشته باشد تا محل ّ آن باقی است باید آن را به جا آورد.

3 اگر کسی در مروه شک کند که

ص: 215

دور هفتم است یا نهم ، به شک خود اعتنا نکند؛ ولی اگر این شک در اثنای شوط باشد، ظاهراً سعی او باطل و لازم است آن را از سر بگیرد.

ص: 216

حکم شک در عدد شوطهای سعی ، مانند حکم شک در دورهای طواف است که گذشت.

حجیّت ظن در اشواط سعی

اعتبار ظن در عدد اشواط سعی ، خالی از وجه نیست ولی اگر کشف خلاف شد، احتیاط آن است که اگر می تواند خودش آن را اعاده کند و اگر نمی تواند نائب بگیرد.

قطع نمودن سعی

1 قطع نمودن سعی از روی عذر مانند خستگی زیاد و کسالت و امثال آن جایز است.

2 اگر کسی به هر دلیل سعی را قطع نمود، اگر:

الف در شوط اوّل آن را قطع نموده باشد و موالات بهم نخورده باشد، سعی را ادامه می دهد و اگر موالات بهم خورده باشد سعی را از سر می گیرد.

ب اگر کسی در شوط دوّم به بعد سعی را قطع نمود، آن را اتمام می نماید چه موالات فوت شده باشد و چه نشده باشد.

سعی دادن کودکان و دیگران

1 کسی که خودش سعی می کند می تواند در همان حال ، دیگری را نیز سعی دهد.

2 افرادی که بر روی چرخ و امثال آن سعی می نمایند، باید در حال سعی بیدار باشند.

بازگشتن به عقب به هنگام سعی

اگر کسی در هنگام سعی بدون نیّت ، جهت کاری مثلًا پیدا نمودن همراهان خود مقداری به عقب برگردد و مجدّداً بازگردد نیّت او این باشد که از همان جایی که به عقب بازگشته ، سعی را ادامه پیدا کند، سعی او صحیح است.

اجب پنجم از عمره، تمتّع «تقصیر» است.

«تقصیر»، یعنی کوتاه کردن ؛ و مراد از آن در اینجا این است که مقداری از ناخن دست یا پا، یا مقداری از موی سر یا ریش یا

ص: 218

سبیل ، گرفته شود.

توجه : در عمره تمتّع ، تراشیدن سر به جای تقصیر، جایز نیست و کفایت هم نمی کند و اگر بتراشد باید طبق نص و فتوای مشهور کفّاره بدهد.

زمان و مکان تقصیر

1 زمان تقصیر، بعد از تمام شدن سعی است و چنانچه کسی قبل از فارغ شدن از سعی تقصیر نمود، کافی نیست و باید کفّاره بدهد اگر عمدی بوده است و احتیاط در صورت نسیان گذشت.

2 لازم نیست تقصیر بلا فاصله بعد از سعی به جا آورده شود.

3 لازم نیست تقصیر در مروه به جا آورده شود و مُحرم می تواند هر جا دلش خواست تقصیر نماید ولی تا تقصیر ننموده محرّمات احرام بر او حلال نمی شود.

شرایط تقصیر

1 تقصیر باید با نیّت و قصد قربت صورت گیرد.

و اگر کسی بخواهد آن را بر زبان آورد، می تواند این جمله را بگوید: «تقصیر می کنم به نیّت عمره تمتع از حَجّة الاسلام یا حج مستحبی قربةً إلی اللّه ».

2 تقصیر مانند سعی طهارت و ستر عورت و امثال آن ، شرط نیست.

ترک تقصیر

1 اگر کسی تقصیر را فراموش کند تا بعد از مُحرم شدن برای حج ، عمره اش صحیح است ولی بنا بر احتیاط واجب ، باید یک گوسفند کفّاره بدهد.

2 اگر عمداً تا وقت احرام حج ، تقصیر را ترک نمود، جمعی تصریح فرموده اند که عمره او باطل و حج او به افراد

ص: 219

تبدیل می شود و لازم است بعد از حج ، عمره مفرده به جا آورد و بعضی تصریح کرده اند حج را در سال بعد اعاده نماید.

چگونگی خروج از احرام توسط تقصیر

تا زمانی که مُحرم تقصیر ننموده ،

ص: 220

محرمات احرام بر او حلال نمی شود و وقتی که در عمره تمتّع تقصیر با شرایط آن انجام شود، همه محرّمات احرام بر او حلال می شود و تراشیدن سر بعد از تقصیر در عمره تمتّع ظاهر، عدم حرمت آن است از جهت احرام.

تقصیر برای دیگری

1 لازم نیست تقصیر توسط خود شخص صورت گیرد و اگر دیگری ، مقداری از مو یا ناخن او را بچیند، کافی است.

2 کسی که برای دیگری به وسیله چیدن مو تقصیر می نماید، نباید مُحرم باشد، چون گرفتن موی دیگری هم بر مُحرم حرام است ، ولی گرفتن ناخن ِ دیگری توسط مُحرم ، مانعی ندارد؛ لکن در فرض اول نیز بعید نیست تقصیر واقع شود، هر چند با کار حرام بر غیر صورت گرفته باشد.

ترک تقصیر در عمره مفرده و احرام مجدّد

اگر کسی در عمره مفرده تقصیر را انجام ندهد و مثلًا به مدینه منوّره برگردد یعنی به خارج حرم برود و مجدّداً جهت عمره دیگر مُحرم شود، احرام دوّم او صحیح نیست و باید ابتدا تقصیر نماید تا از احرام اول بیرون آید؛ و چنانچه احرام دوم او برای عمره تمتّع بوده ، باید به میقات برگردد و مُحرم شود و در صورت عدم امکان بازگشت به میقات ، در خارج حرم مُحرم شود.

تذکر: طواف نساء و نماز آن در عمره تمتّع ، واجب نیست و به جا آوردن

ص: 221

آن به قصد رجا، مانعی ندارد.

و اگر می داند که اگر از مکه خارج شود به اعمال حج می رسد، می تواند خارج شود، اگر چه احوط عدم خروج است مگر با احرام برای حج.

خروج بدون احرام بعد از عمره تمتّع از مکه معظّمه

بعد از پایان یافتن عمره تمتّع اگر شخصی بدون احرام از مکه مکرّمه خارج شد و از میقاتهای احرام گذشت ، مثلًا به مدینه منوّره رفت دو صورت دارد:

1 اگر ماهی که در آن جهت عمره ، مُحرم شده بوده ، نگذشته باشد، مثلًا در ماه ذی القعدة عمره تمتع را انجام

داده و در همان ماه به مکه مکرّمه برگردد، در این صورت می تواند بدون احرام وارد مکه مکرمه شود و از مکّه برای حج احرام ببندد و جهت انجام بقیه اعمال حج ، روانه عرفات شود.

2 و اگر ماهی که در آن مُحرم شده بوده گذشته باشد پس محتاج به عمره تمتّع است و عمره قبل را عمره تمتع محسوب نکند، و بنا بر احتیاط برای عمره قبل ، طواف نساء و نماز آن را انجام دهد.

بیرون رفتن از مکّه معظّمه با احرام حج

بعد از انجام عمره تمتّع و مُحرم شدن به احرام حج ، خارج شدن از مکه معظّمه برای امور ضروری ، مانعی ندارد.

فرض اکتفا به احرام عمره مفرده برای عمره تمتّع

اگر کسی در ماههای حج ، به نیت عمره مفرده مُحرم شده

ص: 223

باشد و داخل مکه معظّمه شد و وقت برای انجام عمره مفرده و احرام مجدّد، ضیق باشد اگر عمره مفرده به سببی بر او واجب نباشد می تواند قصد عمره تمتّع را نموده و به آن عدول نماید و بنا بر احتیاط قربانی کند.

ص: 224

نجام دادن عمره مفرده بعد از عمره تمتّع

انجام دادن عمره مفرده بعد از عمره تمتّع ، مانعی ندارد.

کسی سهواً یا به خاطر ندانستن مسأله ، احرام حج را ترک کند یا احرام او باطل بوده و نمی دانسته ، در وقتی که فهمید:

الف اگر برایش ممکن باشد، باید در مکّه مُحرم شود و اگر در عرفات باشد باید برگردد و اگر بازگشت برایش ممکن نباشد از

ص: 226

همان جایی که هست مُحرم شود؛ ب اگر بعد از وقوف به عرفات فهمید، باید از هر جایی که هست مُحرم شود.

ج اگر اصلًا متوجه نشد تا از اعمال حج فارغ شد، حج او صحیح است.

2 اگر کسی عمداً احرام حج را ترک کند:

الف اگر امکان تدارک آن قبل از وقوف به عرفات باشد، باید از مکّه معظّمه مُحرم شود.

ب و اگر ممکن نباشد از مکه مُحرم شود، و یا پس از مُحرم شدن ، به وقوف عرفات نرسد، حج او باطل است و باید سال بعد آن را اعاده نماید.

طواف استحبابی بعد از احرام حج

شخصی که برای حج تمتّع مُحرم شده است و هنوز به طرف عرفات

روانه نشده است ، احتیاط مستحب آن است که طواف مستحبی انجام ندهد؛ و چنانچه انجام داد، احتیاط مستحب آن است که بعد از طواف در محل احرام در حالی که لباس احرام را پوشیده باشد، تلبیه را تجدید نماید.

در این زمان در عرفات وقوف نمایند.

2 بودن در تمام این وقت در عرفات اگر چه واجب است لکن تمام آن ، رکن محسوب نمی شود، بلکه اگر بودن ِ در این مکان ، صدق کند هر چند کم باشد مثلا یک دقیقه برای صحت حج کافی است.

ب وقت اضطراری عرفات :

ص: 228

مقداری از شب دهم یعنی شب عید قربان وقت اضطراری عرفات ، محسوب می شود؛ و افرادی که به جهت فراموشی یا عذر موجّه دیگر، وقوف اختیاری را درک ننموده اند، باید این وقوف را درک نمایند؛ و اگر عمداً این وقوف را نیز ترک کنند، حج آنها فاسد می شود هر چند وقوف مشعر را درک نمایند.

نیّت وقوف

1 وقوف باید با نیّت و قصد قربت صورت گیرد و اگر مثلًا در تمام وقت خواب یا بیهوش باشد، کفایت نمی کند ولی اگر مثلًا قبل از آن قدری وقوف کرده باشد و خوابیده باشد، کفایت می کند.

2 اگر کسی خواست علاوه بر نیّت قلبی بر وقوف ، آن را بر زبان آورد می تواند این جمله را بگوید: «وقوف می نمایم در عرفات به نیّت حَجّة الاسلام یا حج مستحبی ، قربة إلی اللّه ».

در وقوف طهارت شرط نیست

طهارت و امثال آن در وقوف شرط نیست ؛ پس اگر شخصی جنب یا حایض هم باشد، وقوف او صحیح است.

وقوف بر جبل الرحمه

وقوف بر روی کوه «جبل الرحمه » مکروه است و مستحب است وقوف در پائین کوه از طرف چپ آن نسبت به کسی که از مکّه معظّمه می آید، باشد.

کوچ کردن از عرفات پیش از غروب آفتاب

کوچ کردن از عرفات پیش از غروب آفتاب

ص: 229

با علم و عمد، حرام است ولی موجب بطلان حج نمی شود؛ و اگر کسی قبل از غروب کوچ نمود، چند حالت دارد:

الف اگر عمداً کوچ کرده و پشیمان شده و بازگشته ، بنا بر احتیاط، کفّاره بدهد.

ب و اگر عمداً کوچ کرده و باز نگشت ، باید یک شتر کفّاره بدهد و

ص: 230

ظاهر آن است که باید آن را در منی در روز عید، نحر کند؛ و اگر نتواند یک شتر بدهد، باید هیجده روز روزه بگیرد و اظهر آن است که لازم نیست پی در پی باشد.

ج و اگر سهواً کوچ کرده ، اگر برگشت ، چیزی بر او نیست. و اگر به خاطرش نیامد یا حکم را نمی دانست ، و باز نگشت نیز بر او چیزی نیست.

د اگر کسی سهواً کوچ کرده و متوجه شده و یا جاهل بوده و عالم شده و باز نگشته بنا بر احتیاط کفّاره ای که برای فرض عمد ذکر شد با ترتیب ذکر شده ، برای او هم ثابت است.

بعضی یک گوسفند کفّاره واجب دانسته اند.

ب بیتوته در مزدلفه مشعر در شب عید بنا بر احوط، واجب است.

2وقوف اضطراری مشعر:

افرادی که به جهت عذری نتوانند وقوف اختیاری مشعر را درک نمایند، باید وقوف اضطراری نمایند.

مشعر دارای دو وقت اضطراری است :

الف اگر مقداری بین طلوع آفتاب تا ظهر روز عید در مشعر الحرام

ص: 232

باشند، کافی است.

ب زنان و کودکان و اشخاص پیر و بیماران و یا کسانی که کار ضروری دارند، وقوف در شب عید در مشعر برای آنها کافی است.

برای این دسته افراد، جایز است بعد از صدق وقوف در شب با قصد قربت ، قبل از طلوع فجر، به سوی منی کوچ نمایند.

نیّت وقوف مشعر

1 وقوف در مشعر الحرام باید با نیّت و قصد قربت باشد.

2 اگر کسی خواست علاوه بر نیّت قلبی آن را بر زبان آورد، می تواند این جمله را بگوید: «وقوف می نمایم در مشعر الحرام به نیّت حج تمتع واجب یا مستحب قربة إلی اللّه ».

در وقوف مشعر طهارت شرط نیست

در وقوف در مشعر مانند وقوف در عرفات داشتن وضو و غسل ، شرط نمی باشد.

کوچ کردن از مشعر

اگر کسی بدون عذر قبل از طلوع فجر از مشعر الحرام کوچ نماید در حالی که شب عید را در آنجا با قصد قربت وقوف نموده و وقوف اختیاری عرفات نیز از او فوت نشده باشد، حج او بنا بر مشهور که قوی است صحیح می باشد، لکن یک گوسفند باید کفّاره بدهد.

ترک وقوف مشعر و عرفات یا یکی از آنها

با توجه به آن که برخی افراد به هر دلیل

ص: 233

وقوف عرفات و مشعر یا یکی از آن دو از آنها فوت می شود و وقوف در عرفات و مشعر دارای وقوف اختیاری و اضطراری است ، حالتهای مختلفی برای ترک وقوف ، متصوّر

است که در برخی صور حج صحیح و در برخی دیگر موجب بطلان حج و لو بنا بر احتیاط، می شود. این صور عبارتند از موارد ذیل :

ص: 234

رک وقوفی که موجب بطلان حج نمی شود

اگر کسی موفق نگردید که هر دو وقوف اختیاری عرفات و مشعر را درک نماید، حال او بر چند گونه است :

1 شخصی که وقوف اختیاری عرفات و اضطراری مشعر را درک کند، حج او در صورتی که فوت وقوف مشعر، عمدی نبوده صحیح است ، مگر آن چه در صورت ادراک اختیاری عرفه با اضطراری لیلی مشعر، گذشت.

2 اگر کسی وقوف اضطراری عرفات و اختیاری مشعر را درک نماید، حج او در صورتی که فوت وقوف اختیاری عرفات ، عمدی نبوده ، صحیح است.

3 اگر کسی فقط وقوف اختیاری مشعر را درک نماید، چنانچه ترک وقوف اختیاری و اضطراری ِ عرفات عمدی نباشد، حج او صحیح است.

4 اگر کسی فقط وقوف اختیاری عرفات را درک نماید چنانچه وقوف اختیاری مشعر را عمداً ترک نکرده ، اظهر صحت حج است.

5 چنانچه شخصی وقوف اضطراری عرفات و یکی از دو وقوف اضطراری مشعر بنا بر اظهر را درک نماید، در این صورت اگر وقوف اختیاری هر یک ، بدون عذر ترک نشده باشد، بعید نیست حج او صحیح باشد اگر چه احوط آن است که با بقای استطاعت یا استقرار حج ، آن را اعاده نماید.

ترک وقوفی

ص: 235

که موجب بطلان حج می شود

1 اگر کسی هیچ یک از وقوفهای اختیاری و اضطراری را درک ننماید، حج او باطل است چه عمداً باشد و چه سهواً، و لازم است با همان احرام با نیّت عدول بنا بر احتیاط واجب به عمره مفرده عدول نماید و آن را به جا آورد و در صورتی که حج بر عهده او مستقر بوده

ص: 236

یا استطاعتش تا سال بعد باقی بماند، حج را اعاده نماید.

2 و اگر فقط وقوف اضطراری عرفات را درک نماید، حج او باطل است.

3 اگر فقط یکی از دو وقوف اضطراری مشعر را درک نماید، در این صورت اگر وقوفهای دیگر را بدون عذر ترک ننموده احتیاط آن است که اعمال را به قصد وظیفه فعلی انجام دهد و حج را اعاده نماید.

حج تمتع واجب یا مستحب قربة إلی اللّه »؛ 2 سنگ ریزه ها هفت تا باشند و کمتر از آن کافی نیست ؛

3 سنگ ریزه ها جداگانه پرتاب شوند و زدن چند تایی با هم کافی نیست ؛ 4 در حالت قدرت و اختیار، خود شخص باید آنها را پرتاب نماید؛ 5 سنگ ریزه ها باید پرتاب شوند و گذاشتن آنها بر جمره ، کافی نیست ، ولی اگر در راه به چیزی

ص: 238

برخورد نماید سپس به جمره اصابت نماید، اگر از اول تا آخر، رمی صدق نماید، ظاهر کفایت آن است.

6 سنگ ریزه ها به جمره اصابت نمایند.

زمان رمی

رمی باید در روز، بین طلوع و غروب آفتاب صورت گیرد و زنان و کسانی که کوچ از مشعر برایشان در شب جایز است ، بنا بر اظهر می توانند شب عید، رمی جمره نمایند.

تذکر 1 رمی از طبقه دوم جائز است.

2 رمی به وسیله فلاخن و امثال آن ، خلاف احتیاط است.

مشخصات سنگ ریزه

1 سنگ ریزه ها باید از حرم باشند و بهتر آن است که از مشعر جمع آوری شوند.

2 سنگها بِکر و دست نخورده باشند، یعنی قبلًا به گونه صحیحی پرتاب نشده باشند.

3 رمی با سنگ ریزه مرمر جائز است.

شک در رمی و شرایط آن

1 هر گاه شک کند که سنگ ریزه به جمره اصابت نموده یا نه ، بنا بگذارد که اصابت نکرده و سنگ دیگری بزند.

2 هر گاه شک کند که آیا پرتاب او به هفت مرتبه رسیده یا نه ، باید به قدری پرتاب نماید تا اطمینان حاصل شود.

3 اگر شک کند که سنگی دست نخورده و بکر است

ص: 239

یا نه ، می تواند بنا بگذارد که بکر و دست نخورده است.

4 کسی که در این امور وسواس داشته باشد یا کثیر الشک باشد، باید طبق متعارف مردم عمل نماید.

5 بعد از پایان یافتن ِ پرتاب سنگ ریزه و انصراف از آن اگر شک در تعداد رمی یا شرایط سنگ ریزه نماید، به شک خود اعتنا نکند.

6 تکرار رمی از روی احتیاط، مانعی ندارد.

فراموشی یا ترک رمی

ص: 240

جمره

چنانچه کسی رمی جمره را ترک نماید یا بعداً بفهمد که رمی او باطل بوده است ، چند حالت ممکن است داشته باشد:

1 اگر فراموش کرده بود یا مسأله را نمی دانست ، تا روز سیزدهم هر وقت فهمید آن را انجام دهد با جلو انداختن رمی قضا بر رمی اداء همان روز؛ و هم چنین است بنا بر احتیاط اگر عمداً باشد.

2 هر گاه شب فهمید که رمی را ترک کرده ، باید روز بعد آن را انجام دهد، به نحوی که گذشت که تقدیم قضا بر ادا کند مگر آن که از افرادی باشد که رمی ِ در شب برای آنها جایز است.

3 اگر بعد از روز سیزدهم فهمید، در سال بعد اگر ممکن باشد خودش و اگر نه نائبش آن را به جا آورد و هم چنین است اگر بعد از بازگشت از حج یادش بیاید.

کسی که قدرت بر رمی نداشته باشد

1 افرادی که به هیچ عنوان خودشان نمی توانند رمی نمایند، یا برای آنها مشکل است به نوعی که غیر قابل تحمّل است ، باید نائب بگیرند.

2 اگر کسی برای رمی نائب گرفت و بعد خودش امکان رمی برایش

ص: 241

حاصل شد، در حالی که وقت باقی است ، احوط اعاده رمی است.

3 بیماری که امید بهبودی تا مغرب ندارد ولی احتمال می دهد که در شب بتواند رمی نماید، احتیاط آن است که نائب بگیرد و خودش هم در شب رمی نماید.

4 اگر بیمار در اثنای رمی نائب ، بهبودی یابد و قدرت بر رمی پیدا نماید، رمی را از سر بگیرد.

عمل پنجم حج و دوّم منی : قربانی

زمان و مکان

ص: 242

قربانی کردن

1 قربانی در روز عید در زمین «منی » انجام می شود.

2 قربانی باید بنا بر احتیاط بعد از رمی صورت گیرد، ولی اگر از روی فراموشی یا عمداً قبل از رمی صورت گیرد، کافی است.

3 اگر به علت تغییر محل ، ذبح در «منی » ممکن نباشد و تأخیر انداختن آن و لو تا آخر ماه ذی الحجه موجب عسر و حرج نوعی باشد، در این صورت ذبح در خارج از «منی » با مراعات اقربیت به منی مانعی ندارد.

ترک قربانی کردن

1 اگر از روی فراموشی یا عذر دیگری ، ذبح یا نحر را در روز عید ترک نمود، لازم است بنا بر احتیاط تا آخر ایام تشریق آن را به جا آورد؛ و اگر عذر او ادامه پیدا کرد، می تواند تا آخر ماه ذی الحجه تأخیر نماید و کافی خواهد بود.

2 کسی که عمداً ذبح را ترک نموده ، به دستور مسأله بالا عمل نماید.

3 اگر کسی به جهتی مثلًا به اعتقاد این که گوشت تلف می شود - قربانی نکرد و تقصیر نمود و اعمال حج را انجام داد، باید قربانی نماید و اعاده حلق یا تقصیر

ص: 243

لازم نیست و اعمال مکه معظّمه را احتیاطاً اعاده کند.

4 کسی که برای ذبح وکیل گرفته و با اعتقاد به این که او ذبح را انجام داده ، حلق یا تقصیر نمود و اعمال حج را انجام داد، و بعد فهمید که وکیل ذبح نکرده باید ذبح را انجام دهد و اعاده حلق یا تقصیر لازم نیست.

مشخّصات قربانی

1 قربانی باید به ترتیب افضلیّت «شتر» یا «گاو» یا «گوسفند» باشد. شتر باید سال پنجم

ص: 244

را تمام کرده باشد و داخل در سال ششم شده باشد؛ و گاو و بز بنا بر احتیاط داخل سال سوم باشند؛ و احتیاط واجب آن است که گوسفند یک سالش تمام و داخل در سال دوّم شده باشد.

2 قربانی باید از هر جهت سالم باشد؛ پس قربانی کور، یک چشم ، شَل ، گوش بریده و لو به مقدار کم ، یا قربانی شاخ شکسته از اندرون ، یا اخته شده ، یا بسیار پیر و بیمار، کفایت نمی کند.

3 احوط آن است که قربانی علاوه بر آن که مشهور فرموده اند که در گُرده های او «پیه » باشد به نحوی باشد که او را در عرف ، لاغر هم نگویند.

4 احتیاط مستحب آن است که قربانی «تخم کوبیده » هم نباشد و قربانی که گوشش سوراخ یا شکافته شده یا «رگ مالیده » باشد عیبی ندارد و نیز احتیاط مستحب آن است که قربانی طوری نباشد که از اصل مادرزادی ، شاخ و دم نداشته باشد.

6 شرایطی که برای قربانی ذکر شده ، باید احراز شده ، و بدون احراز نمی توان بنا بر سالم بودن آن گذارد.

اگر بعد از ذبح بفهمد که قربانی شرایط

ص: 245

را دارا نبوده

1 اگر سن قربانی از آن چه که بیان شد کمتر باشد، کفایت نمی کند؛ واگر بعد از ذبح بفهمد که قربانی سن ّ لازم را نداشته ، باید قربانی دیگری ذبح نماید.

2 اگر قربانی را به عقیده این که سالم است خریداری نمود و ذبح کرد و بعد معلوم شد که معیوب است ، کفایت نمی کند.

3 اگر قربانی را به عقیده این که چاق است ذبح کرد بعد فهمید که لاغر است ، کافی است و نیاز

ص: 246

به ذبح دیگر نیست.

4 هر گاه گمان به لاغر بودن قربانی داشت ولی به امید چاق بودن ، آن را ذبح کرد و قصد او اطاعت دستور خداوند متعال بود و بعد معلوم شد که چاق بوده ، کافی است.

اگر قربانی بعد از خرید، مریض یا معیوب شود

1 هر گاه قربانی سالم و بی عیبی خرید و قبل از ذبح ، مریض یا معیوب شد، ذبح آن کافی نیست و لازم است تعویض نماید.

توجه : شرایطی که ذکر شده ، فقط برای قربانی است و برای کفّاره لازم نیست.

کفایت ذبح قربانی غیر واجد شرایط با عدم تمکن از سالم

شرایطی که برای قربانی ذکر شد، همه آن در صورت تمکّن و قدرت است و کسی که نتواند قربانی را به این شرایط تهیّه نماید، هر چه برای او ممکن باشد، همان کافی است و بنا بر احتیاط به نحوی که ذکر خواهد شد روزه هم بگیرد.

کسی که پول دارد ولی قربانی نیابد

کسی که پول قربانی را دارد ولی قربانی گیرش نمی آید، بایستی پول آن را نزد شخص امینی بگذارد که تا آخر ماه

ص: 247

ذی الحجة با آن پول قربانی خریده و ذبح نماید؛ و چنانچه ماه ذی الحجة گذشت ، نباید ذبح نماید تا سال بعد و احوط آن است که در صورت تأخیر از ذی الحجه همان سال ، هم سال بعد ذبح نماید و هم ده روز روزه بگیرد.

کسی که نه قربانی دارد و نه پول آن را

1 کسی که نه قربانی دارد و نه پول آن را ، به جای آن باید ده روز روزه بگیرد؛ به این ترتیب که سه روز

ص: 248

آن را پی در پی در حج بگیرد، یعنی روز هفتم و هشتم و نهم ذی الحجة را روزه بگیرد و این سه روز را می تواند پس از شروع به اعمال عمره تمتّع از اوّل ماه ذی الحجة روزه بگیرد و باید پی در پی باشد و هفت روز دیگر را بعد از بازگشت در وطن روزه بگیرد؛ و اظهر آن است که لازم نیست هفت روز پی در پی باشد و نیز لازم نیست روزه در خود وطن باشد بلکه اگر در جایی قصد اقامت نمود، کافی است.

2 کسی که باید در حج به جای قربانی روزه بگیرد، اگر نتواند روز هفتم را روزه بگیرد، روز هشتم و نهم را روزه هم بگیرد و روز دیگر را بعد از بازگشت از منی روزه بگیرد؛ لکن چنانچه روز هشتم را هم نتوانست ، روز نهم را روزه نگیرد و هر سه روز را بعد از برگشتن از منی روزه بگیرد و احتیاط آن است که پس از بازگشت هر چه زودتر روزه ها را بگیرد و بدون عذر تأخیر ننماید هر چند

ص: 249

تا آخر ذی الحجة بنا بر اقوی تأخیر آن جایز است.

5 اگر کسی که قدرت بر تهیه قربانی ندارد، در حج سه روز روزه نگرفت تا ماه تمام شد، باید خودش یا نایبش در سال دیگر ذبح نماید و روزه کافی نیست.

6 اگر کسی پول قربانی ندارد ولی متاعی زاید بر شأن داشته باشد حتّی اگر لباس باشد باید آن را بفروشد و قربانی تهیه نماید.

7 کسی که می توانسته روزه بگیرد ولی نگرفته ، بر ورثه وی واجب است از طرف وی

ص: 250

قضا نماید.

شراکت در قربانی

کسی که نمی تواند به تنهایی قربانی تهیه نماید و می تواند با مشارکت دیگری آن را تهیه نماید، احتیاط آن است که بین شرکت در قربانی و روزه گرفتن جمع نماید.

شرایط ذابح

1 ذبح چه در قربانی و چه در کفّاره لازم نیست توسط خود شخص صورت گیرد بلکه جایز است که در حال اختیار هم دیگری را نائب قرار دهد، هر چند توسط خودش مستحب است.

2 کسی که ذبح به او واگذار می شود، لازم نیست مؤمن باشد ولی باید ذبح را به گونه صحیح انجام دهد.

3 کسی که برای ذبح نائب می شود نیّت او از طرف منوب ٌ عنه ، کافی است و لازم نیست منوب عنه هم نیّت کند.

مصرف قربانی

احتیاط آن است که در صورت امکان ، مقداری از قربانی را به فقیر مؤمن صدقه دهد، یا به وکیل او بدهد تا به او برساند؛ و یک مقداری را هدیه نماید؛ و مقداری را هم خودش بخورد. جدا کردن صدقه و هدیه لازم نیست و به صورت مشاع ،

ص: 251

می تواند به ترتیب بالا عمل نماید.

اگر بعد از روزه یا ذبح ناقص ، قدرت حاصل شود

1 کسی که نه قربانی داشت و نه پول آن را و در حج سه روز روزه

گرفت ، سپس قربانی برای او ممکن شد، قربانی بر او واجب نیست و روزه کافی است اگر چه ذبح کردن بهتر است.

عمل ششم حج و سوم منی : حلق یا تقصیر واجب سوم ِ منی

«حلق »، یعنی تراشیدن سر و «تقصیر» چنانچه گذشت یعنی ، چیدن مقداری از مو یا ناخن و دارای احکام و شرایطی

ص: 252

است که ذکر می شود.

تخییر بین حلق و تقصیر، برای مردان

مردان می توانند حلق نمایند و یا تقصیر نمایند، یعنی می توانند سر بتراشند و یا از مو یا ناخن خود کوتاه نمایند؛ و سر تراشیدن بهتر است ، و برای کسی که اولین بار حج می نمایدصروره مستحب ّ موکّد است.

2 سر تراشیدن برای زنان جایز نیست و باید تقصیر نمایند و هم چنین است خنثای مشکل.

نیّت حلق و تقصیر

1 تقصیر باید با نیّت و قصد قربت انجام شود.

2 اگر کسی خواست نیّت بر زبان آورد می تواند این جمله را بگوید: «حلق یا تقصیر می نمایم به نیّت حج تمتع واجب یا مستحب قربة إلی اللّه ».

زمان و مکان حلق و تقصیر

1 احتیاط آن است که حلق و تقصیر، بعد از رمی جمره و ذبح قربانی در روز عید انجام گیرد؛ ولی اگر به هر جهتی آن را بر رمی جمره یا قربانی یا هر دوی آنها مقدم نمود، اعاده آن لازم نیست.

2 انجام دادن حلق و تقصیر در شب ، مجزی است.

ص: 253

مکان حلق و تقصیر، منی است و اختیاراً در غیر آنجا جائز نمی باشد.

4 کسی که وظیفه او روزه گرفتن است ، حلق یا تقصیر را باید در روز عید انجام دهد.

5 اگر به جهت عذر، ذبح قربانی از روز عید تأخیر افتاد، مقدم نمودن حلق و تقصیر جائز است.

ترک حلق یا تقصیر

1 هر گاه شخصی از روی فراموشی یا ندانستن مسأله ، حلق یا تقصیر ننماید تا از منی بیرون رفت ، باید به منی برگردد و آن را انجام دهد؛ و اگر بازگشت دشوار یا غیر ممکن

ص: 254

باشد، هر جا که هست حلق یا تقصیر نموده و موی خود را در صورت امکان به منی بفرستد.

2 هر گاه از روی فراموشی یا ندانستن مسأله ، حلق یا تقصیر ننمود تا بعد از طواف فهمید و به منی مراجعت نمود و حلق یا تقصیر نمود، اعاده طواف واجب است.

3 حکم ترک عمدی تقصیر یا حلق ، مانند سهو است ، لکن بنا بر احوط یک گوسفند کفّاره دارد.

مراحل سه گانه خروج از محرمات احرام

خروج از محرمات احرام در سه مرحله صورت می پذیرد:

مرحله اول : به وسیله حلق و تقصیر صورت می گیرد؛ و پس از آن که حاجی سر تراشید یا تقصیر نمود، غیر از مسائل زناشویی و بوی خوش ، همه محرّمات احرام بر او حلال می شود؛ و حلال شدن صید از ناحیه احرام بعد از تقصیر و حلق ، بی وجه نیست ، هر چند که صید در حرم ، بر مُحرم و غیر مُحرم ، حرام است.

مرحله دوم : بعد از انجام طواف و نماز آن و سعی ، بوی خوش بر حاجی ، حلال

ص: 255

می شود.

مرحله سوم : بعد از انجام طواف نساء و نماز آن ، امور زناشویی نیز حلال می گردد.

خارج شدن از مکه معظمه قبل از اعمال آن

بعد از اعمال منی و قبل از پایان یافتن اعمال مکه معظّمه بنا بر احتیاط خروج از مکه جائز نیست.

بلکه تا آخر ماه ذی الحجه ، بعید نیست ؛ لکن احتیاط مستحب آن است که طواف حج از روز یازدهم ذی الحجة، تأخیر نشود.

افرادی که می توانند اعمال مکّه را بر وقوف عرفات و مشعر مقدم نمایند مقدم نمودن طواف و نماز آن و سعی ، بر وقوف عرفات و مشعر بنا بر مشهور و اظهر در حالت عادی جایز نمی باشد ولی برای افرادی جایز شمرده شده است :

الف افرادی که می دانند یا احتمال عقلایی می دهند که هنگام بازگشت از منی قدرت بر انجام دادن این اعمال را ندارند؛ می توانند اعمال را مقدم نمایند، حتّی طواف نساء علی المشهور الاظهر پس افراد پیر، یا زنی که می ترسد که در آن زمان حیض شود، و امثال آنها می توانند اعمال مکه را بر وقوف عرفات و مشعر، مقدم نمایند؛ و احوط آن است که اگر بعد از به جا آوردن آن اعمال برای آنها ممکن شد، در ایام تشریق یا تا آخر ذی الحجة، اعاده نمایند؛ و اگر ممکن نشد بنا بر احوط نائب

ص: 257

بگیرند، و اگر می دانند که اعاده آن اعمال تا آخر ماه ، ممکن نمی شود، احوط جمع بین مقدم نمودن اعمال و نائب گرفتن است.

ب کسی که بعد از اعمال منی بازگشت به مکّه معظّمه برای او ممکن نباشد، می تواند طواف حج و نماز آن و سعی را بر وقوفین مقدم نماید؛ بلکه مقدم نمودن طواف نساء نیز بنا بر مشهور و اظهر - ، مانعی ندارد.

اعمال مکه از پنج عمل به ترتیب ذیل ، تشکیل می شود:

1طواف حج عمل هفتم حج

1 طواف حج از جهت احکام و شرایط کاملًا با طواف عمره که گذشت یکسان

ص: 258

می باشد فقط از جهت نیّت با آن متفاوت است.

2 اگر کسی خواست علاوه بر نیّت قلبی آن را بر زبان آورد می تواند این جمله را بگوید: «هفت شوط طواف حج به جا می آورم از حج تمتّع واجب یا مستحب ، قربة إلی اللّه ».

انجام طواف مستحبی قبل از طواف حج

انجام طواف مستحبی قبل از طواف حج ، مانعی ندارد.

کسانی که قدرت بر طواف نداشته باشند

اگر کسی عارضه ای برایش اتفاق بیافتد و نتواند طواف نماید مانند زنی که حیض ببیند یا زایمان کند و نتواند تا پاک شدن خود در مکه بماند لازم است برای طواف و نماز، نائب بگیرد و پس از طواف ِ نائب و نماز او، خودش سعی را به جا آورد.

مرحله دوّم ِ خروج از محرّمات احرام

1 کسی که طواف و نماز و سعی را به جا آورد، بوی خوش نیز بر او حلال می شود.

2 کسی که تقدیم طواف و سعی بر وقوفین برایش جایز باشد هر گاه طواف و

ص: 259

سعی نمود تا مناسک منی را به جا نیاورد، بوی خوش و سایر محرمات بر او حلال نمی شود.

2نماز طواف حج عمل هشتم حج

1 نماز طواف حج کاملًا با نماز طواف عمره یکسان است مگر نیّت.

2 اگر کسی خواست نیّت را بر زبان آورد می تواند این جمله را بگوید: «دو رکعت نماز طواف حج تمتع واجب یا مستحب به جا می آورم قربة إلی اللّه ».

3سعی عمل نهم حج

1 بعد از پایان یافتن طواف و نماز آن سعی بین صفا و مروه با همان خصوصیاتی که در سعی عمره گذشت ، انجام می شود.

2 برای نیّت سعی

ص: 260

حج می تواند این جمله را بگوید: «هفت شوط سعی حج تمتع واجب یا مستحب انجام می دهم قربة إلی اللّه ».

4 و 5طواف نساء و نماز آن عمل دهم و یازدهم حج

1 بعد از پایان گرفتن سعی ، انجام طواف نساء و نماز آن واجب است.

2 انجام طواف نساء و نماز آن واجب است ولی از ارکان حج نیست ؛ پس ترک عمدی آن دو، موجب بطلان حج نمی شود ولی تا کسی طواف نساء و نماز آن را انجام نداده ، امور زناشویی بر او حلال نمی شود.

3 طواف نساء و نماز آن از جهت واجبات و احکام و شرایط با طواف و نماز عمره و حج یکسان است مگر از جهت نیّت که ذکر خواهد شد.

وجوب طواف نساء مردان ، زنان و کودکان

طواف نساء بر همه حجّاج ، اعم از مردان و زنان و کودکان ، واجب است.

نیّت طواف نساء

1 طواف نساء و نماز آن ، باید با نیّت و با قصد قربت انجام

ص: 261

پذیرد به گونه ای که در طواف حج و نماز آن گذشت.

2 کسی که حج نیابی انجام می دهد، طواف نساء را از طرف کسی که از طوف او نائب شده به جا می آورد؛ و اگر نائب ، طواف نساء و نماز آن را ترک کند یا صحیح انجام ندهد، امور زناشویی بر خود او حلال نمی شود.

زمان طواف نساء و نماز آن

1 زمان انجام دادن طواف نساء، بعد از انجام دادن سعی است و جلوتر از آن عمداً، کافی نیست مگر در حال ضرورت و ترس حیض که تقدیم آن در این فرض بر سعی جایز است و اگر از

ص: 262

روی فراموشی یا ندانستن مسأله آن را جلوتر انجام داد بنا بر اظهر کافی است و اعاده لازم ندارد.

2 طواف نساء و نماز آن ، لازم نیست بلا فاصله بعد از سعی واقع شود

و تأخیر آن دو به هر اندازه جایز است ولی تا انجام نشده ، امور زناشویی ، حلال نمی شود.

کسی که طواف نساء را بر وقوفین مقدم کرده است

3 کسی که به خاطر عذر، طواف نساء و نماز آن را قبل از وقوفین به جا می آورد تا وقتی که مناسک منی را انجام نداده ، امور زناشویی بر او حلال نمی شود.

افرادی که قادر بر طواف نساء یا نماز آن نباشند

کسی که به جهت عذری نمی تواند طواف نساء و نماز آن را انجام دهد به وظیفه ای که برای غیر قادر بر طواف حج و نماز آن بیان شد، عمل می نماید، یعنی طواف را با کمک دیگران انجام می دهد و لو با سوار شدن بر چرخ یا

ص: 263

پشت کسی باشد؛ و اگر این هم ممکن نباشد، نائب می گیرد؛ و هم چنین است نماز طواف.

ترک طواف نساء و نماز آن یا باطل بودن آن

1 کسی که عمداً یا سهواً یا جهلًا، طواف نساء را به جا نیاورد یا باطل به جا آورد، امور زناشویی بر او حرام خواهد بود مگر آن که خودش آن را تدارک کند، یا اگر ممکن نباشد نائب بگیرد تا از طرف او انجام دهد.

2 فراموشی نماز طواف نساء، مانند فراموشی نماز طواف عمره تمتّع و طواف حج است که حکم آن گذشت.

شک در طواف نساء و نماز آن

1 اگر کسی بعد از

ص: 264

مراجعت از مکه معظّمه شک کند که طواف نساء را انجام داده یا نه اگر برایش ممکن باشد برگردد و آن را انجام دهد و گر نه نائب بگیرد تا آن را به جا آورد.

2 اگر کسی بعد از فراغت از طواف نساء شک کند که آیا آن را صحیح به جا آورده یا نه ، بنا بر صحت بگذارد و هم چنین است نماز طواف نساء.

3 هر گاه کسی طواف نساء را فراموش نماید و وقت مراجعت طواف وداع به جا آورده باشد، از طواف نساء مجزی است چون در حقیقت قصد انجام وظیفه و امر فعلی را نموده است.

مرحله سوّم ِ خروج از محرّمات احرام

هر گاه حاجی طواف نساء و نماز آن را به جا آورد اموری که از ناحیه زناشویی بر او حرام شده بود، بر او حلال می شود؛ اما کندن گیاه و درخت ِ حرم و شکارِ در حرم حرمت آن اختصاص

ص: 265

به مُحرم ندارد و بر همه حرام است.

منی در این شبها مستثنی شده اند، عبارتند از :

الف افرادی که عذری داشته باشند، مانند بیماران و پرستاران آنها و نیز کسی که آنجا یا جای دیگری بر مال و جان خود بترسد، بیتوته بر آنها واجب نیست.

ب کسی که در مکه تمام شب را مگر در موارد ضروری مانند خوردن و آشامیدن یا خواب ِ بدون

اختیار مشغول به عبادت باشد؛ می تواند بیتوته در منی را ترک نماید و مراد از عبادت بنا بر احتیاط، طواف و سعی و امثال آن از نسک حج است.

ج کسانی که به حجّاج آب می دهند نیز بیتوته بر آنها واجب نیست و هم چنین شبان گوسفندان.

مقدار زمان واجب برای بودن در شب و روز در منی

1 کسی که بودن شب در منی بر او واجب است ، واجب نیست تمام شب را در منی باشد و می تواند از سر شب تا بعد از نیمه شب بماند،

ص: 267

و بهتر برای کسی که نصف اول شب را آنجا مانده و بیرون رفته ، این است که پیش از طلوع فجر وارد مکه نشود.

2 کسی که بودن شب در منی بر او واجب است ، بودن روز در منی بیش از مقداری که بتواند رمی جمرات کند بر او واجب نیست هر چند در روز دوازدهم ، لازم است کوچ بعد از ظهر شرعی صورت گیرد.

زمان کوچ از منی

1 افرادی که در منی بیتوته نموده اند، باید کوچ آنها به مکه معظّمه بعد از ظهر شرعی روز دوازدهم صورت گیرد مگر آن دسته از افراد که بیتوته شب سیزدهم بر آنها واجب شده ، که در روز سیزدهم از منی کوچ

ص: 268

می نماید.

2 هر گاه کسی برای کوچ از منی از جای خود حرکت نمود ولی به جهت شلوغی و مانند آن نتواند قبل از غروب از منی خارج شود، اگر بودن در منی برایش ممکن باشد، واجب است بماند؛ و اگر ممکن نباشد یا دشوار باشد، جایز است از منی شبانه خارج شود و بنا بر احتیاط باید یک گوسفند ذبح نماید.

3 کسی که از منی کوچ کرده و هنگام شب سیزدهم جهت کاری به منی بازگشته در صورتی که اعمال مکه را انجام داده باشد، واجب نیست در منی بیتوته کند.

ترک بیتوته در منی

1 کسی که بیتوته در منی را ترک کند:

اگر عمداً بوده ، باید برای هر شب یک گوسفند کفّاره بدهد.

اگر سهواً بوده یا مسأله را نمی دانسته یا معذور بوده ، احتیاط آن است که کفّاره بدهد.

2 کسی که جهت عبادت ، شب را در مکه

ص: 269

بوده ، لازم نیست کفّاره بدهد.

3 کسی که از مکه به سوی منی خارج شده و در بین راه بیتوته نموده است در حالی که از «عقبه مدنیین » نگذشته باشد، باید کفّاره بدهد.

4 اگر کسی در زمینهای متصل به منی به اعتقاد این که جزء منی است بیتوته نماید و بعد بفهمد که از منی نیست ، بنا بر احوط باید برای هر شب کفّاره بدهد.

5 اگر کسی از اول شب در منی بیتوته نماید ولی قبل از نیمه شب سهواً از منی خارج شود، کفاره بر وی واجب نیست.

را رمی نمایند؛ پس افرادی که شب سیزدهم را در منی بیتوته کنند، رمی روز سیزدهم نیز بر آنان واجب خواهد بود.

2 - افرادی که به جهتی در روز دهم ذبح را انجام نداده اند و می خواهند روز دوازدهم ذبح نمایند، رمی آنها در روز یازدهم و دوازدهم مانعی ندارد.

چگونگی رمی جمرات

احکام و شرایطی که در رمی جمره عقبه یعنی عمل چهارم حج اوّل منی ذکر شد از قبیل شرایط سنگ ریزه و رمی و غیر آن ، باید در رمی جمرات سه گانه نیز رعایت شود.

ترتیب در رمی

1 در روزهای یازدهم و دوازدهم و برای برخی افراد سیزدهم ، که رمی هر سه جمره واجب است ، واجب است به ترتیب از جمره أُولی شروع کند، بعد از آن جمره وُسطی و بعد از آن جمره عَقَبه را رمی نماید و ترتیب باید رعایت شود.

2 کسی که

ص: 271

از روی نادانی یا فراموشی ترتیب را ترک کرده باشد؛ اگر بر عکس ، رمی نموده ، کافی است که جمره وُسطی و سپس عقبه را رمی نماید؛ بلی اگر چهار ریگ زده بود لازم نیست تماماً اعاده کند؛ و اگر سه ریگ دیگر به جمره قبلی زد کفایت می کند ولی احوط در اینجا نیز اعاده است.

زمان رمی جمرات

زمان رمی در حالت عادی از طلوع آفتاب تا غروب آن است مگر برای افرادی که مسأله بعد ذکر می شود.

کسانی که رمی در شب برای آنها جائز است

رمی جمرات باید در روز در وقت مقرر انجام شود و کسانی که در روز نتوانند رمی کنند، مانند افراد پیر و زنها و بچه ها و افراد ضعیف

ص: 272

که به خاطر ازدحام و امثال آن ، بر جان خود می ترسند، می توانند رمی را در شب قبل ِ هر روز انجام دهند؛ و اما در شب بعد از هر روزی اگر می دانند که در فردای آن روز می توانند رمی را قضا کنند، احوط آن است که قضا را تا طلوع آفتاب تاخیر بیاندازند.

ترک رمی جمرات

1 اگر رمی جمرات حتی عمداً، ترک شود بنا بر اشهر و اقوی حج باطل نمی شود و واجب است در سال بعد قضای رمی را خود شخص و بنا بر احتیاط اگر ممکن نیست نائب او به جا آورد.

2 کسی که رمی ِ روز یازدهم را فراموش کند، واجب است روز بعد یعنی روز دوازدهم قبل از رمی ِ همان روز، آن را قضا نماید و هم چنین است اگر رمی روز دوازدهم را فراموش نماید.

3 کسی که رمی در

ص: 273

منی را فراموش نموده :

الف اگر پس از کوچ کردن به مکه یادش آمد که رمی را به جا نیاورده ، واجب است به منی برگشته و رمی نماید؛ و چنانچه رمی بیش از یک روز را فراموش کرده ، ترتیب در قضا را رعایت نماید.

ب اگر کسی بعد از خروج از مکه یادش آمد که رمی را به جا نیاورده ، واجب نیست همان زمان به منی برگردد، بلکه در سال بعد خودش آن را در ایام تشریق انجام می دهد و بنا بر احوط اگر نتوانست نایبش از طرف وی آن را انجام می دهد.

ج اگر بعد از گذشت سه روز از روز عید قربان یقین کرد که یکی از این سه روز رمی های جمرات را به جا نیاورده و

ص: 274

نداند که کدام روز بوده ، احتیاطاً باید رمی هر سه روز را قضا نماید.

کسانی که قدرت بر رمی ندارند و موارد نائب گرفتن

1 بیماری که امید ندارد تا پایان وقت ، بهبودی حاصل کند، برای رمی نائب می گیرد، و چنانچه پیش از تمام شدن وقت ، بهبودی یافت ، اعاده لازم نیست اگر چه احتیاط مستحب است ؛ و در صورت امکان ، شخص ناتوان سنگ را به دست بگیرد که دیگری بیاندازد؛ و بنا بر احوط هم این کار را انجام دهد و هم نائب بگیرد.

2 افرادی که به خاطر کهولت سن و امثال آن ، قادر بر رمی ِ در روز نیستند، در شب رمی می نمایند، چنانچه گذشت و اگر از آن هم عاجز باشند، نائب می گیرند.

بازگشت به مکه از منی

1 افرادی که وظایف منی را انجام داده اند جائز است بعد از ظهر

ص: 275

شرعی روز دوازدهم به طرف مکه حرکت نمایند، مگر افرادی که وظیفه آنان ماندن است.

2 افرادی که بعد از ظهر دوازدهم کوچ برای آنها جائز است ، اگر در منی بمانند تا آفتاب غروب کند، باید شب سیزدهم را هم در منی بمانند.

3 کسی که وظایف منی را انجام داده و صبح دوازدهم برای بعضی حوائج به مکه آمده ، لازم است بنا بر احتیاط قبل از ظهر برای کوچ کردن در بعد از ظهر به منی برگردد.

و قبل از احرام برای حج ، محصور شود اگر حج بر وی مستقر بوده ، احتیاط آن است که برای حج افراد و عمره مفرده بعد از آن ، نائب بگیرد.

کسی که برای او «حصر» رخ می دهد چند حالت دارد:

حصول بیماری و حصر قبل از وصول به مکه

اگر کسی در عمره به سبب مریضی ، نتواند بعد از احرام خود را به مکه معظّمه برساند، باید قربانی نماید؛ و بنا بر احوط و مشهور، مکان ذبح آن مکه معظّمه است به این صورت که قربانی را به آنجا می فرستد و شخصی را وکیل می نماید و وقت ذبح را مشخص می نماید تا بعد از این که ذبح توسط وکیل انجام شد، تقصیر نماید.

3 اگر کسی در حج بعد از احرام نتواند به سبب مریضی خود را به وقوفین برساند، باید

ص: 277

قربانی نماید و مکان ذبح بنا بر احوط و مشهور «منی » است و زمان ذبح نیز بنا بر احوط روز عید است ، ترتیبی که در فرض قبل ، مطرح شد در این فرض نیز رعایت می شود.

تذکر: بعد از تقصیر همه محرّمات احرام بر این چنین شخصی حلال می شود غیر از امور زناشویی و چنانچه شخصی که حج ِ واجب بر عهده اش بوده در سال آینده حج را با طواف نساء انجام ندهد، بر او امور مربوط به زناشویی حلال نمی شود؛ و اگر در سال آینده قدرت بر حج نداشته باشد، بعید نیست که استنابه کافی باشد؛ و شخصی که حج او مستحبی بوده با نائب گرفتن در خصوص طواف نساء، آن امور بر او حلال می شود.

حصول بهبودی نسبی بعد از فرستادن

ص: 278

قربانی

کسی که در حج محصور شده و قربانی فرستاده اگر مریضی او بهبودی یابد و گمان کند یا احتمال دهد که می تواند حج را درک نماید، واجب است خودش را برساند و چنانچه هر دو موقف یا یکی را به نحوی که گذشت ، درک نماید، حج او صحیح است و اگر نتواند هر دو موقف یا یکی را به نحوی که گذشت درک نماید به وسیله عمره مفرده از احرام خارج می شود البته در صورتی که بنا بر احتیاط قبل از فوت حج ، به وسیله ذبح ِ قربانی ، از احرام خارج نشده باشد.

کسی که واجبات منی را نتواند انجام دهد

اگر کسی مریض شود و نتواند فقط مناسک منی را انجام دهد، حکم محصور بر او جاری نمی شود، بلکه برای رمی و قربانی نائب

ص: 279

می گیرد و

خودش حلق یا تقصیر می نماید و به مکّه معظّمه رفته و مناسک آنجا را به جا می آورد.

مریضی که اعمال مکه را نتواند انجام دهد بعد از منی

اگر کسی بعد از درک وقوفین و اعمال منی ، نتواند فقط اعمال مکه را به جا آورد، ظاهر این است که واجب است جهت انجام مناسک مکه نائب بگیرد و بعد از عمل نائب ، همه محرّمات احرام حتی امور زناشویی ، بر او حلال می شود.

حکم حج سال آینده محصور

شخصی که محصور شده اگر استطاعتش تا سال بعد باقی بماند یا از سالهای پیش حج بر او واجب شده باشد، به وسیله فرستادن قربانی و بیرون آمدن از احرام ، حج از او ساقط نمی شود و باید در سال بعد به حج برود.

از مُحرم شدن برای عمره یا حج ، از انجام دادن اعمال ، منع شود و راهی دیگر نداشته باشد مصدود و دارای احکام خاصی است که به یاری خداوند متعال بیان می شود.

اقسام مصدود

شخص مصدود و ممنوع از اعمال دارای چند حالت است :

1 مصدود از عمره در جای خود خود به نیّت خروج از احرام قربانی می نماید و از احرام خارج می شود و بنا بر احتیاط حلق یا تقصیر را به آن ضمیمه نماید.

2 مصدود از حج چنانچه قبل از موقف عرفات و مشعر برای او

ممنوعیّت حاصل شود، وظیفه اش آن است که در همان محل محل ممنوعیت قربانی نماید و بنا بر احتیاط حلق یا تقصیر هم بنماید.

میزان تحقق و عدم تحقق مصدودیّت

کسی که از یکی از دو

ص: 281

موقف عرفات و مشعر ممنوع شود در صورتی که بر موقف دیگری قدرت داشته باشد، بنا بر اظهر حکم مصدود بر او جاری نمی شود و در صورت کلّی هر گاه حج صحیح از مکلّف متمشّی شود به هر نحوی که باشد اگر چه به گونه اضطراری آن ، حکم مصدود بر او جاری نمی شود.

3 اگر از اعمال منی بعد از وقوف عرفات و مشعر، ممنوع شود حج او صحیح و تمام است و برای رمی و بعد آن نائب می گیرد و پس از آن که نائب عمل را انجام داد به وسیله سر تراشیدن از احرام خارج می شود و اگر همان سال نتوانست نائب بگیرد سال بعد نائب می گیرد و دور نیست که به وسیله قربانی در همین سال از احرام خارج شود و لو باید در سال بعد

ص: 282

نائب بگیرد.

4 کسی که بعد از اعمال منی از اعمال مکّه ممنوع شود اگر خودش نتوانست به جا آورد نائب بگیرد؛ و اگر در همان زمان نتوانست نائب بگیرد، تا آخر ذی الحجة نائب بگیرد؛ و اگر آن هم ممکن نشد، در سال آینده نائب بگیرد و در خروج از احرام در همین سال به وسیله قربانی مثل مساله قبلی است.

5 کسی که بعد از اعمال مکّه در مکه باشد و از بیتوته در منی و رمی جمرات ممنوع شود، حج او تمام است و برای رمی در صورت امکان همان سال نائب می گیرد و در صورت عدم امکان ، در سال بعد نائب می گیرد.

نوع قربانی

1 در تمامی موارد مصدودیّت قربانی شتر یا گاو یا گوسفند کافی است.

ص: 283

مصدودی که نتواند قربانی نماید، در احرام باقی می ماند و در اینجا قربانی جایگزین ندارد و باید اگر چه به قرض گرفتن هم باشد آن را تهیّه و ذبح نماید و از احرام خارج شود.

2 کسی که قربانی همراه خود برده و مصدود شود، کشتن همان قربانی کافی است و قربانی دیگری بر او واجب نمی شود.

کسی که حج خود را فاسد کرده و بعد از آن مصدود شود

کسی که حج خود را فاسد کرده و بعد از آن مصدود شود، لازم است علاوه بر قربانی جهت خارج شدن از احرام ، کفّاره افساد حج را نیز بدهد و حج را در سال آینده به جا آورد اگر چه حج فاسد شده مستحبی باشد؛ و احوط آن است که یک حج قضایی کافی نیست و باید بنا بر احتیاط دو حج

ص: 284

به جا آورد، بلکه در صورت استقرار وجوب حج ، وجوب تعدّد حج خالی از وجه نیست و در غیر آن فقط یک حج افساد عقوبتی لازم است بنا بر مختار که دومی به عنوان عقوبت است.

فصل چهارم تبدّل به حج افراد

1 حج همان طور که گذشت بر سه گونه است : «حج تمتّع » و «حج قران » و «حج افراد»، و نیز گذشت که حج مورد ابتلای اهل ایران و امثال آن ابتداءً حج تمتّع است.

2 افرادی که وظیفه آنها حج تمتع است به جهت عذری نمی توانند عمره تمتّع را به جا آورند و اگر بخواهند آن را به جا آورند به وقوف اختیاری عرفات نمی رسند، وظیفه آنها مبدّل به حج افراد می شود و باید به حج

ص: 285

افراد عدول نمایند.

خود را باطل نموده اند

3 افرادی که بدون عذر موجّه احرام نبسته باشند یا عمره خود را باطل نموده باشند تا وقت تنگ شده ، باید به حج افراد عدول نمایند و عمره مفرده بعد از آن به جا آورند و بنا بر احتیاط واجب حج را در سال بعد اعاده نمایند.

مورد تبدیل حج تمتع مستحبی به افراد

4 افرادی که حج ّ مستحب ّ به جا می آورند اگر دیر به مکّه معظّمه برسند و نیز بانوانی که حج مستحبی به جا می آورند اگر به خاطر عذر شرعی که توضیح آن گذشت به وقوف عرفات نمی رسند، حج آنها مبدّل به حج افراد می شود و لازم نیست بعد از آن عمره مفرده به جا آورند.

مورد تبدیل حج

ص: 287

نیابی و تبرّعی به حج افراد

5 افرادی که برای انجام حج اجیر شده اند و حج نیابی به جا می آورند نیز در صورتی که به خاطر عذری به یکی از گونه هایی که گذشت نتوانند عمره تمتّع را به جا آورند، حج افراد به جا می آورند و حج آنها صحیح است ولی از جهت استحقاق اجرت و امثال آن تفصیلاتی دارد و فی الجمله تابع نحوه قرار دارد است.

6 افرادی که حج ّ تبرّعی به جا می آورند نیز مثل فرض گذشته حج آنها مبدّل به افراد می شود و حج آنها صحیح است.

یکسان هستند مگر در سه جهت :

الف : نیت و محل ّ احرام که در تمتع مکه و در افراد مواقیت پنجگانه است.

ب : در حج افراد، هدی واجب نیست و مستحب ّ است.

ج : حج افراد در غالب موارد، باید بعد از آن عمره مفرده انجام شود.

2 عمره مفرده ای که بعد از حج افراد انجام می شود با عمره مفرده ای که ابتداءً انجام می شود از جهت اعمال و محل ّ احرام یکسان است.

چند مساله :

فرض فراغت ذمّه منوب ٌ عنه با حج افراد

زن حائضی که حج نیابی به جای می آورد و نمی تواند به دلیل ضیق وقت عمره تمتّع را به جا آورد باید به حج افراد عدول نماید و در صورتی که نیابت

ص: 289

بر فارغ شدن ذمّه منوب عنه باشد، علاوه بر این که مجزی از حج منوب عنه است مستحق اجرت تعیین شده نیز خواهد بود.

کشف خلاف بعد از نیّت حج افراد

اگر زنی در میقات با یقین به این که عمره تمتّع را نمی تواند انجام دهد

نیّت حج افراد نماید ولی بعد از چند روز اقامت در مکه کشف خلاف آن شد، اگر بتواند به میقات برگرد و گر نه از خارج حرم برای عمره تمتّع احرام ببندد و اعمال عمره تمتّع را انجام دهد سپس برای حج ّ تمتّع مُحرم شود.

نیّت افراد و کشف عدم حیض در عرفات

اگر زنی بعد از ورود به مکّه گمان کرد که حائض است و نیز گمان کرد که تا وقوف عرفات نمی تواند اعمال عمره تمتّع را انجام دهد و قصد حج افراد نمود و به عرفات رفت ولی در عرفات معلوم شد که حیض

ص: 290

نبوده اگر بتواند باید به مکه معظّمه بر گردد و اعمال عمره تمتّع را انجام دهد و گر نه حج افراد به جا آورد و کفایت می کند.

فرقهای آن با عمره تمتّع ، اشاره می شود.

عمره تمتّع ، خارج شدن از احرام ، فقط به وسیله تقصیر حاصل می شود.

5 مکان مُحرم شدن ، یعنی میقات ِ عمره تمتّع ، یکی از محلهای پنجگانه معروف است. ولی میقات عمره مفرده برای افرادی که در مکه هستند کمترین فاصله خارج از حرم است و برای افرادی که از میقات عبور می نمایند، یکی از میقاتهای پنجگانه است.

شده بعد از فراغت از اعمال حج نیابی ، واجب نیست عمره به جا آورد هر چند در این هنگام ، استطاعت بر عمره دارد، هر چند احتیاط مستحب آن است که به جا آورد.

2 افرادی که بخواهند به مکه معظّمه وارد شوند، با تفصیلی که خواهد آمد واجب است مُحرم شوند و تا اعمال لازم را انجام ندهند، از

احرام خارج نمی شوند.

3 افرادی که جهت حج تمتّع به مکّه عزیمت می نمایند، عمره تمتّع انجام می دهند و با به جا آوردن آن لازم نیست عمره مفرده انجام دهند.

4 عمره مفرده به وسیله نذر و امثال آن ، واجب می شود و در صورت تمکّن و به جا نیاوردن ، علاوه بر قضا کفّاره نذر باید پرداخت شود.

5 وقتی وظیفه کسی از حج تمتع به حج افراد مبدّل می شود، بعد از آن عمره مفرده ای به جا آورده می شود.

ابتدا به مدینه منوّره مشرف می شوند بعد از آن به طرف مکه حرکت می نمایند و در سر راه ِ مکه مکرّمه به «مسجد شجره » که در ذو الحلیفه واقع شده و میقات و مکان مُحرم شدن است می رسند؛ پس اعمال عمره مفرده با احرام در همین مکان به ترتیب ذیل آغاز می شود:

1 در ابتدا شخص ، جامه احرام بر تن می کند و با نیت ِ احرام ، لبّیک می گوید، یعنی «مُحرم » می شود.

2 بعد از مُحرم شدن به سوی مکه معظّمه حرکت می نماید و در مکه گرد کعبه مشرّفه طواف انجام می دهد، یعنی هفت مرتبه دور خانه خداوند متعال ، می گردد.

3 بعد از طواف ، دو

ص: 295

رکعت نماز طواف ، در پشت مقام ابراهیم علیه السلام به جا می آورد.

4 بعد از آن ، هفت مرتبه ، مسافت بین «صفا» و «مروه » را می پیماید، یعنی سعی بین صفا و مروه را انجام می دهد.

5 بعد از سعی ، «تقصیر» می کند. یعنی ناخن می گیرد، یا مقداری از مویش را می چیند، و تراشیدن سر نیز جایز بلکه افضل است.

6 بعد از تقصیر یا سر تراشیدن ، هفت مرتبه دور خانه خدا به نیت طواف نساء می گردد.

7 بعد از طواف نساء، دو رکعت نماز طواف نساء، در پشت مقام ابراهیم علیه السلام به جا می آورد.

عمره تمتع نمود، اگر به قصد وظیفه بوده ، عمره مفرده محسوب می شود و تکرار لازم ندارد.

دار سوار شوند.

ندارد و نیاز به

فاصله ندارد؛ هر چند احتیاط مستحب آن است که ده روز بین دو عمره فاصله شود، یا عمره دوّم در ماهی غیر از ماه احرام عمره اوّل باشد.

اطفال و کودکان و نیز مجانین می توانند بدون احرام به مکه مکرّمه وارد شوند هر چند مُحرم نمودن آنها با شرایط مانعی ندارد.

اگر کسی چندین عمره مفرده انجام داده باشد و طواف نساء انجام نداده باشد یک طواف نساء برای همه آنها کافی نیست.

4 کسی که طواف نساء را در عمره مفرده ترک کرده ، باید آن را به جا آورد، و طواف نسای حج از آن کفایت نمی کند.

نائب بعد از سعی به وی خبر دهد تا خود او تقصیر نماید و بعد از تقصیر وی نائب طواف نساء و نماز آن را به جا آورد، چنین شخصی تا نائب اعمال را انجام نداده از محرمات احرام دوری نماید.

در مواردی که نماز در مکه معظمه تمام است ، در عرفات و مشعر و منی نیز تمام است.

5 برقرار نمودن نماز جماعت در هتل اگر موجب مفسده ای نباشد، مانعی ندارد.

6 سجده بر سنگ فرشهای مسجد الحرام و مسجد النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم ، صحیح است.

7 سجده کردن بر فرش در موارد ناچاری و ضرورت تقیه در حین عمل جائز است بلکه در این حال سجده کردن بر مهر و کاغذ و امثال آن در مساجد مکه معظمه و مدینه منوّره اگر سبب انگشت نما شدن

ص: 303

و وهن به مؤمنین باشد، جائز نیست لکن اگر می تواند در جای دیگر یا وقت دیگر عمل را بدون تقیه انجام دهد بنا بر احوط آن را انتخاب کند.

به طور متعارف جزء مقصود به اقامت نیست باید قبل از تمام شدن ده روز در مکه معظمه به آنجا بروند چون اکنون به مسافت شرعیه نمی رسد نماز آنها در رفت و برگشت همه جا تمام است ؛ و هم چنین است صورت انصراف از ده روز ماندن پس از استقرار حکم اقامت به خواندن یک نماز چهار رکعتی و سپس رفتن به کمتر از مسافت شرعیّه.

وارد و از در دیگر بدون مکث ، خارج شوند.

متعلق خمس هفت مورد است ولی آن چه بیشتر محل ابتلا است ما زاد بر مئونه و احتیاجات سال است.

2 به خانه مناسب شأن و ماشینی که بدان احتیاج دارد و نیز کلیّه لوازم که برای زندگی بدان ها نیاز دارد و سرمایه ای که با آن زندگی خودش را اداره می کند خمس تعلق نمی گیرد.

3 به پولی که برای تهیّه زندگی مانند خانه و امثال آن باید پس انداز شود و بدون پس انداز نمی تواند آنها را تهیّه نماید، خمس تعلق نمی گیرد.

ص: 307

به پولی که از درآمد سال برای حج و عمره واریز می شود، خمس تعلق نمی گیرد ولی اگر بعد از گذشت سال آن را پس بگیرد یا مثلًا فیش آن را بفروشد، باید خمس آن را پرداخت نماید.

5 کسی که برای عمره ثبت نام نموده در صورتی که فیش آن را بفروشد و به حج تبدیل نماید، خمس ندارد.

6 کسی که می خواهد به حج برود، باید دیون شرعی خودش را بپردازد و اگر بدون پرداخت دیون شرعی به حج برود معصیت کرده ولی به صحت حج وی لطمه نمی زند بلی اگر با پرداخت دیون به اندازه هزینه حج برای او نمی ماند مستطیع نبوده و حج وی حَجة الاسلام نخواهد بود.

7 اگر کسی که برای حج مستحبی یا عمره ثبت نام نموده فوت نماید، باید ورثه خمس آن پول را بپردازند، چون با موت وی کشف می شود که در واقع زائد بر مئونه بوده است.

8 اگر کسی برای انجام حج اجیر شود به این نحو که مثلًا مال الاجاره را شش ماه بعد از حج بگیرد،

ص: 308

آن پول از درآمد سال وصول محسوب می گردد.

9 اگر کسی بدون پس انداز نمی تواند به حج یا عمره یا عتبات و امثال آن ، مشرّف شود، به پولی که بدین منظور پس انداز می نماید، خمس تعلق نمی گیرد.

نشده پاک محسوب می شوند و هر مکانی تا یقین یا اطمینان به نجاست آن ندارد پاک محسوب می شود.

2 در فرض قبل اگر چیزی نجس بوده تا یقین یا اطمینان به تطهیر آن نداشته باشد، حکم نجاست بر آن مترتب می شود.

3 اگر خونی غیر از دماء ثلاثه ، کمتر از درهم در بدن یا لباس نمازگزار باشد، به صحت نماز ضرر نمی زند ولی در طواف باید از بنا بر احوط از آن هم اجتناب شود.

اگر خواست تیمم نماید به قصد رجا و احتمال مطلوبیّت به جا آورد.

ومتمکن از رفتن بسوی او هستند واجب فرموده، وهرکس از

ص: 312

این واجب رو گرداند ومنکر آن شود (به خود ضرر زده است) وخداوند از تمام موجودات بی نیاز است)).

وشیخ کلینی - علیه الرحمه - به طریق معتبر از حضرت صادق - سلام اللّه علیه - روایت نموده که آن حضرت فرمود: هرکس از دنیا برود وحجة الاسلام را بجا نیاورده باشد بدون اینکه محتاج یا بیمار شده باشد که از آن بازماند یا آنکه حکومت از رفتنش جلوگیری کرده باشد چنین کسی در حال مردن یهودی یا نصرانی خواهدبود.

این آیه کریمه واین حدیث شریف در اهمیت حج ووجوبش کافی است، وروایات بسیاری در این دو موضوع وارد شده که این مختصر گنجایش آنها را ندارد و از جهت اختصار به همین قدر اکتفا شد.

بدان که حج واجب بر مکلف در اصل شریعت، یک مرتبه در تمام عمر است، وآن را ((حجة الاسلام)) می نامند.

مساله 1 - وجوب حج پس از تحقق شرایطش فوری است وباید در سال استطاعت انجام شود، واگر کسی از روی نافرمانی وعصیان یا به جهت عذری آن را ترک کرد، در سال آینده وهمچنین سالهای بعد واجب خواهد شد، وبعید نیست که تاخیر آن بدون عذر از گناهان کبیره باشد.

مساله 2 - هرگاه استطاعت حاصل شد وبجا آوردن حج متوقف بر مقدمات وتهیه وسائلی بود باید فورا به تحصیل آن پرداخته وخود را آماده ومهیا نماید، وهرگاه قافله های متعددی باشد که یکی پس از دیگری حرکت می کنند، پس مکلف اگر اطمینان دارد با اولین قافله اگر حرکت ننماید می تواند با قافله بعدی به

ص: 313

حج برسد تاخیر جایز است، والا باید

ص: 314

در اولین فرصت حرکت کند.

مساله 3 - هرگاه متمکن از رفتن با اولین کاروان وقافله بود ونرفت به اعتماد اینکه با تاخیر نیز حتما درک خواهدکرد، ولی اتفاقا با قافله بعدی نتوانست برود، یا آنکه به علت تاخیر، حج را درک ننمود، حج بر ذمه اش واجب ومستقر نخواهد شد مگر اینکه استطاعتش تا سال آینده باقی بماند که در این صورت باید به حج برود.

7 - مستحب است

ص: 316

ولی طفل غیر ممیز (خواه پسر خواه دختر باشد) او را محرم نماید، به این معنی که جامه های احرام را به او پوشانده واو را وادار به تلبیه گفتن نماید، وتلبیه را به او تلقین کند اگر قابل تلقین باشد، به این معنی که بتواند هرچه را به او بگویند بازگو نماید والا خود به جای او تلبیه بگوید واز آنچه اجتنابش بر محرم لازم است او را باز دارد واز آن اجتناب دهد، وجایز است کندن رخت او را تا رسیدن به ((فخ)) تاخیر بیندازد، اگر راهش از آن طرف باشد، واو را وادارد که آنچه از اعمال حج را می تواند بجا آورد، وآنچه نمی تواند خود به نیابت او بجا آورد، واو را دور خانه خدا طواف داده وبین صفا ومروه سعی دهد ودر عرفات ومشعر نیز وقوفش دهد و وادار کند رمی را شخصا انجام دهد اگر بتواند والا خود به جای او رمی کند، و همینطور نماز طواف، و سر او را بتراشد ونیز بقیه اعمال را انجام دهد. ودر وقتی که می خواهد او را طواف دهد واجب است طفل را وضو دهد اگرچه بصورت وضو باشد.

مساله 8 - نفقه (هزینه) حج بچه، آنچه مازاد بر نفقه عادی است بعهده ولی می باشد نه بر خودش، بلی اگر حفظ بچه متوقف بر همراه بردن او به سفر است، یا سفر به مصلحت او باشد، جائز است از مال خودش خرجش کنند.

مساله 9 - پول قربانی بچه بر ولی اوست، وچنانچه ولی مال نداشته باشد پول را از مال صبی برمی دارد واین

ص: 317

مقدم

ص: 318

بر روزه ولی است. وهمچنین کفاره شکار بچه بر ولی اوست، واما کفاراتی که با بجا آوردن عمدی موجباتشان واجب می شود ظاهر این است که بخاطر کار بچه واجب نمی شود، نه بر ولی ونه در مال بچه.

شرط دوم - عقل: بر دیوانه هرچند ادواری باشد، حج واجب نیست، بلی اگر در ماههای حج، دیوانه عاقل شد و مستطیع بود و تمکن از بجا آوردن اعمال حج داشت حج بر او واجب می شود، هرچند در اوقات دیگر دیوانه باشد.

شرط سوم - آزادی: پس بر مملوک (غلام زر خرید) هرچند مستطیع وماذون از قبل مولای خود باشد، حج واجب نیست، وهرگاه به اذن مولای خود حج نماید حجش صحیح است، ولی کفایت از حجة الاسلام نمی کند وبعد از آزادی چنانچه دارای شرایط باشد باید دوباره حج نماید.

مساله 10 - مملوکی که به اذن مولای خود حج نموده هرگاه در حج کاری را که موجب کفاره باشد انجام دهد، کفاره آن بر مولایش خواهد بود در غیر شکار، ودر شکار بر خودش.

مساله 11 - هرگاه مملوک به اذن مولای خود حج نموده وقبل از رفتن به مشعر آزاد شد، حجش کفایت از حجة الاسلام می کند، بلکه ظاهر این است که وقوف به عرفات در حال آزادی نیز کفایت می کند هرچند وقوف اختیاری مشعر را درک نکرده وفقط وقوف اضطراری آن را درک کرده باشد، و در اجزاء آن استطاعت حین آزادی معتبر است، پس اگر هنگام آزاد شدن مستطیع نباشد، حجش به جای حجة الاسلام شمرده نخواهد شد، ودر حکم به اجزاء فرقی بین اقسام حج نیست

ص:

ص: 319

160

وهریک از حج قران یا افراد یا تمتع کفایت می کند، در صورتی که آنچه بجا آورده مطابق وظیفه واقعی اش بوده است.

مساله 12 - هرگاه آزادی بنده قبل از مشعر باشد، در حج تمتع قربانی بر وی می باشد، واگر تمکن نداشت عوض قربانی به دستوری که بعدا گفته خواهد شد روزه بگیرد، وچنانچه قبل از مشعر آزاد نشده باشد مولایش مخیراست که عوض او قربانی یا او را وادار به روزه نماید.

شرط چهارم - استطاعت: و در آن چند چیز معتبر است: اول: سعه وقت، به این معنی که وقت کافی برای رفتن به مکه وبجا آوردن اعمال واجب در آنجا باشد، بنابر این اگر به دست آمدن مال وقتی باشد که برای این اعمال کافی نباشد یا با مشقت زیاد که عادتا تحمل نشود کفایت کند، واجب نخواهدبود، ودر چنین صورت واجب نیست مال را تا سال بعد نگهداری نماید، پس اگر استطاعت باقی بود حج در سال بعد واجب خواهدبود والا واجب نیست.

دوم: امنیت وسلامتی، به این معنی که در رفتن وبرگشتن وبودن در آنجا، خطری بر جان ومال وناموسش نباشد، همچنان که مباشرت حج بر شخص مستطیعی که به جهت پیری یا بیماری یا عذر دیگری شخصا نمی تواند به حج برود واجب نیست ولی نایب گرفتن بر او واجب است چنان که خواهد آمد.

مساله 13 - اگر برای حج دو راه باشد یکی مامون وبی خطر ودیگری غیر مامون وبا خطر، وجوب حج ساقط نمی شود بلکه واجب است از راه بی خطر برود هر چند دور باشد.

مساله 14 - اگر در

ص: 320

شهر خود

ص: 321

مال با اهمیتی داشته باشد که به حج رفتن موجب تلف آن شود، حج بر وواجب نخواهد بود، وهمچنین است اگر چیزی باشد که شرعا مانع از رفتن به حج باشد، همچنان که اگر حج رفتن سبب ترک واجب اهم از او شود، مانند تحفظ بر اهل وعیالش ودفاع از آنها، یا آنکه حجش متوقف بر این باشد که فعل حرامی انجام دهد که اجتناب از آن اهم از حج باشد، که در تمام این صور حج واجب نیست.

مساله 15 - هرگاه با اینکه حجش مستلزم ترک واجب اهم یا بجا آوردن فعل حرام باشد به حج رود، در این صورت هرچند از جهت ترک واجب یا فعل حرام معصیت کار می شود، ولی ظاهر این است که حجش مجزی از حجة الاسلام خواهد بود، البته اگر شرایط دیگر را دارا باشد، وفرقی نیست بین کسی که حج از سالها قبل بر ذمه اش مستقر بوده وکسی که حج در همان سال استطاعت بر او واجب شده است.

مساله 16 - هرگاه در راه حج دشمنی باشد که دفع او جزبه پرداخت مال زیاد ممکن نباشد، پرداخت مال واجب نیست ووجوب حج ساقط خواهد شد مگر اینکه بذل مال امر متعارف باشد، مثل اینکه حکومتها از کسانی که وارد کشورشان می شوند مالی را اخذ می کنند که در این صورت بذل واجب است واز مؤونه حج حساب می شود.

مساله 17 - هرگاه راه حج منحصر به دریا باشد، وجوب حج ساقط نخواهد شد مگر در صورت ترس از غرق یا بیماری به مقدار بیشتر از متعارف که

ص: 322

در سفر دریائی است، وچنانچه

ص: 323

با ترس از این چیزها حج نموده بنابراظهر حجش صحیح خواهد بود.

سوم: زاد وراحله است، ومعنی زاد، داشتن توشه راه است که آنچه در سفر محتاج است را داشته باشد، یا پولی داشته باشد که توشه خود را تهیه نماید، ومعنی راحله، داشتن وسیله سواری است که بدان وسیله برود وبرگردد. ولازم است زاد وراحله لایق به حال شخص باشد.

مساله 18 - داشتن راحله یا وسیله سواری مختص به صورت احتیاج نیست، بلکه مطلقا شرط است هر چند محتاجش نباشد، مانند اینکه بدون مشقت قدرت پیاده روی داشته باشد، وپیاده روی هم منافی شرف وآبرویش نباشد.

مساله 19 - میزان ومعیار در زاد وراحله، وجود فعلی آنهاست، وبر کسی که می تواند آنها را با کار وکسب تحصیل نماید، حج واجب نیست، وفرقی در اشتراط راحله بین دور ونزدیک نیست.

مساله 20 - استطاعتی که در وجوب حج معتبر است، استطاعت از جایی است که در اوست نه از بلد ووطنش، پس هرگاه مکلف مثلا برای تجارت یا غیر آن به مدینه منوره یا جده رفت، ودر آنجا دارای زاد وراحله یا قیمت آنها باشد که بتواند با آن حج نماید، حج بر او واجب خواهد بود هرچند اگر در بلد خود می بود مستطیع نمی شد.

مساله 21 - اگر مکلف ملکی داشته باشد وبه قیمت خودش فروش نرود، وچنانچه بخواهد حج نماید باید آن را به مقدار زیادی کمتر از قیمت بفروشد، فروشش واجب نیست، واما اگر هزینه ومخارج حج بالا برود ومثلا کرایه ماشین در سال استطاعت گرانتر از سال بعد باشد،

ص: 324

تاخیر جایز نیست وباید همان سال به حج

ص: 325

برود.

مساله 22 - داشتن هزینه بازگشت هنگامی معتبر است که مکلف قصد بازگشت به وطن خود را داشته باشد، اما اگر نخواسته باشد برگردد یا خواسته باشد در جای دیگری غیر از وطن خود ساکن شود، باید هزینه رفتن به آنجا را داشته باشد، و دارا بودن هزینه بازگشت به وطن لازم نیست، بلی اگر جایی که می خواهد در آنجا بماند دورتر از وطنش باشد که هزینه رفتن به آنجا بیشتر از هزینه بازگشت به وطن باشد، در این صورت داشتن هزینه تا آنجا شرط نیست، بلکه داشتن هزینه بازگشت به وطن در وجوب حج کافی است.

چهارم: رجوع به کفایت است، یعنی شخص مکلف بایستی طوری باشد که پس از برگشتن از حج بتواند خود وعائله خود را اداره نماید ودچار تهیدستی وفقر نگردد، پس اگر دارای مبلغی است که وسیله کسب وسرمایه است که چنانچه آن مبلغ را صرف حج نماید، پس از بازگشت محتاج خواهد بود وبداند که راه دیگری برای زندگی مناسب شان خود نخواهد داشت، بر چنین شخصی حج واجب نیست، پس از آنچه ذکر شد ظاهر می شود که فروختن چیزهای ضروری زندگی مانند منزل مناسب شان ولباسهائی که برای زینت وآبرو دارد واثاث منزل وابزار کار که برای زندگی به آنها احتیاج دارد ومانند آنها مثل کتاب نسبت به اهل علم که برای تحصیلاتش لازم است، واجب نیست، وخلاصه آنچه در زندگی انسان مورد حاجت است وصرفش در راه حج سبب بیچارگی ومشقت شود، فروشش واجب نیست، بلی اگر آنها بیشتر از حاجتش باشند واجب

ص: 326

است مازاد را برای هزینه حج بفروشد، بلکه کسی که دارای

ص: 327

منزلی است که مثلا دویست هزار تومان می ارزد ومی تواند آن را فروخته ومنزل دیگری به کمتر خریداری نموده وبدون مشقت در آن زندگی کند وتفاوت دو قیمت وافی به هزینه حج وهزینه زندگی زن وبچه وی باشد بنابر احتیاط لازم است این عمل را انجام داده وبه حج برود.

مساله 23 - هرگاه انسان مالی داشته باشد که به جهت احتیاج به آن فروشش برای حج واجب نبوده وبعدا از آن مستغنی شده ودیگر حاجتی به آن ندارد، واجب است آن را فروخته وحج نماید، مثلا خانمی که دارای زینت وزیوری بوده که محل حاجتش بوده وفعلا به علت بزرگی وپیری یا به علت دیگر مورد حاجتش نیست، واجب است آن را فروخته وقیمتش را در راه حج صرف نماید.

مساله 24 - هرگاه انسان منزل ملکی داشته ومنزل دیگری نیز باشد که می تواند بدون ناراحتی ومشقت درآن بنشیند وسکنی نماید مانند منزل وقفی که منطبق بر او باشد، احتیاط واجب آن است که منزل خود را در صورتی که قیمتش کفاف هزینه حج را بدهد یا به ضمیمه پولی که دارد وافی شود، فروخته وبه حج برود، واین حکم نسبت به کتابهای علمی وسایر وسائل زندگی نیز جاری است.

مساله 25 - هرگاه انسان مقداری پول داشته باشد که کفاف هزینه حج را می دهد وخود احتیاج به ازدواج یا خرید منزل برای خود دارد یا محتاج به وسایل دیگری است، در صورتی که صرف آن پول در راه حج سبب ناراحتی ومشقت در زندگی وی شود،

ص: 328

حج بر او واجب نمی شود، وچنانچه سبب ناراحتی نشود واجب می شود.

مساله

ص: 329

26 - هرگاه انسان طلبی دارد که وقتش رسیده واجب است مطالبه کند وچنانچه بدهکار بد حساب وبد بده باشد، واجب است او را مجبور به پرداخت کند واگر تحصیل آن متوقف بر مراجعه به دادگاه باشد لازم است مراجعه نماید، وهمچنین است اگر مدت طلب سر نرسیده ولی چنانچه از بدهکار مطالبه شود خواهد پرداخت، واما اگر بدهکار نادار یا بد بده باشد واجبارش غیر ممکن یا باعث ناراحتی و دردسر طلبکار شود یا طلب هنوز مدت داشته باشد وبدهکار قبل از وقت نمی پردازد، در این چند صورت چنانچه بتواند طلب خود را به مبلغی که به تنهایی یا به ضمیمه مال دیگر وافی به مصارف حج باشد، بفروشد ودر این کار ضرر ومشقتی به او متوجه نگردد، واجب است بفروشد وچنانچه موجب ضرر یا مشقت شود واجب نخواهد بود.

مساله 27 - هر صاحب صنعتی مانند آهنگر وبنا ونجار وخیاط ومانند اینها از کسانی که کسبشان کفاف مخارج خود وعائله شان را می دهد، در صورتی که از بابت ارث یا غیر آن مالی بدست آورند که جوابگوی مخارج حج وزندگیشان در مدت رفتن وبرگشتن باشد، حج بر آنها واجب می شود.

مساله 28 - کسی که از وجوه شرعیه مانند خمس وزکات وامثال اینها زندگی خود را اداره می کند وبرحسب عادت مخارجش بدون مشقت مضمون وحتمی باشد، در صورتی که دارای مقداری پول گردد که وافی به هزینه حج ومخارج عیالش باشد، بعید نیست حج بر او واجب باشد، وهمچنین است کسی که

ص: 330

شخص دیگری در تمام مدت زندگی او مخارجش را متکفل باشد، وهمچنین کسی که اگر آنچه دارد

ص: 331

در راه حج صرف کند زندگی بعد از حجش با قبل از آن تفاوتی نکند.

مساله 29 - در استطاعت، ملکیت لازم وثابت معتبر نیست، بلکه ملکیت متزلزل نیز کافی است، پس هرگاه با کسی مصالحه ای کند که طرف برای خود تا مدت معینی خیار گذاشته باشد ومال المصالحه به مقدار مصارف حجش باشد، حج بر او واجب خواهد بود وهمچنین است در هبه جائزه.

مساله 30 - بر مستطیع لازم نیست که حتما از مال خود به حج برود، پس هرگاه به گدایی یا با مال دیگری حج کند کافی است، بلی اگر ساتری را که در حال طواف دارد ویا پول قربانی اش غضبی باشد کافی نخواهد بود.

مساله 31 - تحصیل استطاعت به کسب یا غیر آن واجب نیست، پس هرگاه کسی مالی به انسان هبه کند که درصورت قبول آن مستطیع خواهد شد، قبولش لازم نیست، وهمچنین است اگر کسی از او بخواهد که خود را برای خدمتی اجیر کند که با اجرتش مستطیع خواهد شد، هرچند آن خدمت هم لایق به حالش باشد، بلی اگر خودرا اجیر خدمت در راه حج نمود وبدان مستطیع شد، حج بر او واجب خواهد شد.

مساله 32 - اگر کسی خود را اجیر نیابت حج کند وبا پول نیابت مستطیع شود، در صورتی که حج نیابی مقید به همان سال باشد ویا اینکه نمی داند در سالهای بعد می تواند وفاء به اجاره نماید، حج نیابی را باید مقدم بدارد، پس چنانچه استطاعتش

ص: 332

تا سال بعد باقی ماند حج بر او واجب خواهد بود، وچنانچه باقی نماند واجب نخواهد بود، واما اگر حج

ص: 333

نیابی مقید به همان سال نباشد واحراز کند که بعدا می تواند وفاء به اجاره نماید حج خودرا مقدم بدارد، مثل اینکه: زید به عمرو می گوید مبلغ بیست هزار تومان دارم که می خواهم برای پدر یا مادرم در حج نایب بگیرم و عمرو حاضر می شود برای این عمل اجیر شود، وفرض کنیم مصارف حج ده هزار تومان است که عمرو با این مبلغ می تواند دو مرتبه حج کند، در این صورت عمرو مستطیع خواهد شد، پس اگر زید حج را مقید به همان سال نمود عمرو همان سال را به نیابت پدر زید حج می نماید وچنانچه استطاعتش تا سال بعد باقی ماند لازم است سال بعد برای خود حج نماید، وچنانچه باقی نماند چیزی بر او واجب نخواهد بود، ولی اگر زید حج پدر خود را به همان سال مقید نکرد، عمرو درصورتی که احراز کند حج پدر زید را بعدا می تواند انجام دهد باید اول حج خود را بجا آورده وسال بعد به نیابت پدر زید حج نماید.

مساله 33 - هرگاه کسی مقداری پول قرض کند که آن پول به مقدار مخارج حج باشد ودر وقت قرض کردن مالی داشته باشد که بتواند با آن قرض خود را اداء کند، حج بر او واجب خواهد بود، بلکه مثل این شخص اگر بتواند بدون منت قرض کند، لازم است قرض کند وبه حج برود.

مساله 34 - هرگاه انسان هزینه حج را داشته باشد، وبدهکار

ص: 334

نیز باشد وصرف آن مقدار در راه حج منافی با پرداخت بدهیش نباشد حج بر او واجب خواهد بود، و در صورتی که

ص: 335

آن پول را صرف حج کند نخواهد توانست بدهی خود را بپردازد، حج واجب نخواهد بود، وفرقی نیست بین اینکه بدهی وقتش رسیده باشد یا هنوز مدت داشته باشد، وبین اینکه بدهی قبل از بدست آوردن آن پول باشد یا بعد از آن.

مساله 35- هرگاه انسان خمس یا زکات بدهکار باشد، ومقداری پول داشته باشد که اگر خمس یا زکات را بدهد ما بقی کفاف هزینه حج را نخواهد داد، واجب است خمس یا زکات را بدهد وحج بر او واجب نخواهد بود، وفرقی نیست بین آنکه خمس یا زکات در عین مالش باشد با بر ذمه اش.

مساله 36 - کسی که حج بر او واجب شده، وخمس یا زکات یا حقوق واجب دیگر بدهکار است، لازم است آنها را بدهد، وتا آنها را نپرداخته جایز نیست به حج برود، وهرگاه ساتری که در حال طواف دارد یا پول قربانی اش از مالی باشد که حق به او تعلق گرفته، حجش صحیح نخواهد بود.

مساله 37 - هرگاه انسان مقداری پول داشته باشد، ونداند که کفاف مخارج حج را می دهد یا نه، حج بر او واجب نیست ولازم نیست فحص وتحقیق کند، هر چند فحص وتحقیق احوط است.

مساله 38 - هرگاه انسان مالی دارد که در دسترسش نیست وبه تنهایی یا با مالی که در دسترسش است کفاف مخارج حج را می دهد، اگر نتواند در آن مال هرچند با وکالت دادن در فروشش باشد،

ص: 336

تصرف کند، حج بر او واجب نخواهد بود، وچنانچه بتواند، واجب خواهدبود.

مساله 39 - هرگاه انسان مالی داشته باشد که کفاف هزینه حج را بدهد

ص: 337

حج بر او واجب می شود، وبا تمکن از رفتن به حج در سال بدست آمدن مال، جایز نیست در آن مال تصرفی کند که از استطاعت خارج شود ونتواند تدارک کند، واین تصرف خواه پیش از تمکن از سفر باشد یا بعد از آن فرقی ندارد بلکه ظاهر این است که قبل از ماههای حج تصرف جایز نیست، بلی اگر تصرف کرد وآن را فروخت یا بخشید یا بنده ای بود وآزادش کرد، تصرفش صحیح است هرچند گنهکار خواهد بود.

مساله 40 - ظاهر این است که مالک بودن زاد وراحله معتبر نیست، پس هرگاه نزد انسان مالی باشد که تصرفش در آن جایز باشد، حج بر او واجب می شود، البته درصورتی که کفاف مخارج حج را بدهد وشرایط دیگر را نیز دارا باشد.

مساله 41 - همچنان که داشتن توشه ووسیله سواری ومخارج حج برای رفتن در اول لازم است، برای برگشتن وتا آخر نیز لازم است، یعنی باید انسان دارای آنها باشد چه هنگام رفتن وچه هنگامی که مشغول اعمال حج است وچه هنگام بازگشت به وطن، پس اگر مالی که داشت دربلد خودش یا در راه تلف شد حج بر او واجب نخواهدبود، واین امر کشف می کند از اینکه از اول استطاعت نداشته، ومانند این است هرگاه بدهی قهری پیدا کند مثل اینکه از روی خطا مال کسی را تلف کند واگر دارایی خودرا صرف حج نماید نتواند عوض او

ص: 338

را به صاحبش بدهد، بلی تلف کردن عمدی وجوب حج را از بین نمی برد بلکه حج بر او مستقر خواهد بود ولازم است حج را هرچند به سختی

ص: 339

وگدایی باشد بجا آورد، اینها که گفته شد فقط درمورد تلف زاد وراحله است، واما تلف مالی که در بلد خود برای زندگی جا گذاشته، کاشف از این نیست که از اول مستطیع نبوده، بلکه در این صورت حجش کافی وبعد از آن حجی بر او نیست.

مساله 42 - اگر انسان مالی داشته باشد که به مقدار مصارف حج باشد ولی عقیده اش این بوده که کافی نیست، یا غفلت داشته، یا غافل از وجوب حج بوده غفلتی که معذور بوده، حج بر او واجب نیست، واما اگر شک داشته یا غافل از وجوب حج باشد ومنشا غفلتش تقصیر بوده سپس دانست یا یادش آمد بعد از آنکه مالش تلف شده ومتمکن از حج نشد، ظاهر این است که حج بر ذمه وی مستقر شده اگر دارای سایر شرایط بوده.

مساله 43 - همچنان که استطاعت به داشتن زاد وراحله محقق می شود، به بذل (یعنی کسی مصارف وهزینه حج را به انسان بدهد) نیز محقق می شود، ودر بذل فرقی نیست بین آنکه یک نفر تمام مخارج را بدهد یا چند نفر که هرکدام قسمتی را به عهده بگیرند. وچنانچه کسی را دعوت به حج نموده وملتزم به زاد وراحله ومخارج زندگی عائله وی شوند، حج بر او واجب می شود، وهمچنین است اگر به او مالی داده شود که در حج صرف نماید وآن مال کفاف هزینه حج وزندگی عائله

ص: 340

وی را بدهد، وفرقی بین اباحه (دراختیار گذاشتن) وتملیک ودادن عین مال یا قیمت آن نیست، مثل اینکه شخصی ماشین خود را که مثلا بیست هزار تومان ارزش دارد دراختیار انسان گذاشته

ص: 341

یا می بخشد که آن را در راه حج صرف کند یا قیمت آن را به انسان به همین منظور می پردازد.

مساله 44 - هرگاه شخصی برای شخصی مالی وصیت کند که با آن مال حج نماید، در صورتی که آن مال به مقدار هزینه حج وخرج زندگی عائله وی باشد، پس از مردن موصی، حج بر موصی له واجب می شود، وهمچنین است اگر شخصی مالی را برای حج وقف یا نذر یا وصیت نماید، ومتولی وقف یا ناظر یا وصی، آن مال را به انسان بذل نماید حج بر او واجب خواهد بود.

مساله 45 - رجوع به کفایت - که معنای آن در شرط چهارم بیان شد - در استطاعت بذلی شرط نیست، بلی اگر انسان مالی از خود داشته باشد که کمتر از مصارف وهزینه حج است وشخصی کمبود او را بذل نماید، واجب است قبول کند، ولی در این صورت رجوع به کفایت شرط است، مثلا انسان ده هزار تومان دارد ومصارف حج پانزده هزار تومان است واگر خواسته باشد رجوع به کفایت کند باید بیست هزار تومان داشته باشد، در صورتی که باذل پنج هزار تومان به عنوان کمبود به او بدهد، چون رجوع به کفایت ندارد حج واجب نخواهدبود، ولی اگر باذل ده هزار تومان بدهد واجب می شود.

مساله 46 - اگر شخصی مالی به انسان هبه نماید (ببخشد) که با

ص: 342

آن به حج برود، واجب است قبول کند، واگر واهب (بخشنده) اختیار را به انسان بدهد وبگوید: می خواهی با این مال حج برو و نمی خواهی به حج نرو، ویا مالی را ببخشد ونامی

ص: 343

از حج نبرد، قبولش واجب نیست.

مساله 47 - در مساله ((34)) گفته شد که بدهکاری در یک صورت مانع از استطاعت است، در اینجا می گوییم در استطاعت بذلی، دین وبدهکاری مانع نیست، بلی اگر وقت پرداخت بدهی سر رسیده باشد وطلبکار هم مطالبه کند وبدهکار قدرت پرداخت بدهی خود را داشته باشد، اگر به حج نرود حج بر او واجب نخواهد شد.

مساله 48 - هرگاه جماعتی مالی را در میان بگذارند که یکی از آنها به حج برود چنانچه یکی سبقت وپیش دستی نموده ومال را برداشت وقبض نموده، حج بر او واجب می شود، وچنانچه همه ترک کردند با اینکه هریک از آنهامی توانست قبض کند حج بر هیچکدام واجب ومستقر نمی شود، وهمینطور است اگر مالی به دو نفر بذل شود که یکی از آنها به حج برود.

مساله 49 - با بذل، جز حجی که وظیفه مبذول له بوده درصورت استطاعت، واجب نمی شود، پس اگر وظیفه مبذول له حج تمتع بوده وحج قران یا افراد (معنای این دو بعدا بیان خواهد شد) به او بذل شود، بر او واجب نیست قبول کند، وبالعکس یعنی کسی که وظیفه اش حج قران یا افراد است اگر حج تمتع به او بذل شود، قبولش واجب نیست، وهمچنین است (یعنی قبول واجب نیست) برکسی که حجة الاسلام را بجا آورده باشد، واما کسی که

ص: 344

حجة الاسلام بر ذمه وی آمده یعنی مستطیع شده وحج نرفته تا اینکه بی پول و نادار شده وبه او بذل شود، قبولش واجب است، وهمچنین کسی که حج بر او به نذر یا شبه آن واجب شده

ص: 345

وتمکن ندارد، که این شخص نیز درصورت بذل باید قبول کند.

مساله 50 - هرگاه به کسی پولی بذل شود که با آن حج نماید وآن مال در بین راه تلف شد، وجوب حج از او ساقط می شود، بلی اگر متمکن از ادامه سفر از مال خود باشد واجب است ادامه بدهد وحج را بجا آورد، واین حج مجزی از حجة الاسلام خواهد بود، چیزی که هست دراین صورت وجوب حج مشروط به رجوع به کفایت است، به این معنی که اگر این شخص پول خود را در راه حج صرف نماید پس از بازگشت در اداره زندگی خود وعائله در نخواهد ماند، ولی اگر بداند که در خواهد ماند ادامه سفر بر او واجب نخواهد بود.

مساله 51 - در وجوب حج، بذل نقدی معتبر نیست، یعنی لازم نیست بخشنده مال را نقد بدهد، بلکه اگر او را وکیل کند که از قبل او پولی قرض کرده وبه حج برود که بعد خودش قرض را بپردازد وقرض نموده، حج بر او واجب می شود.

مساله 52 - ظاهر این است که پول قربانی نیز بر باذل یعنی دهنده است، پس اگر مصارف حج را داد وپول قربانی را نداد، حج بر گیرنده واجب نمی شود مگر درصورتی که خود توانایی خرید آن را از مال خود داشته باشد، بلی اگر پرداخت پول

ص: 346

قربانی موجب سختی وحرج مالی او شود، قبول بر او واجب نخواهد بود، واما کفارات ظاهر این است که بر گیرنده واجب باشد نه بر دهنده.

مساله 53 - حج بذلی یعنی حجی که انسان با پول دیگری که به او

ص: 347

داده بجا آورد، کفایت از حجة الاسلام می کند، واگر گیرنده پس از این حج، خودش مستطیع شد دیگر حجی بر او واجب نخواهد شد.

مساله 54 - باذل (دهنده یا بخشنده مال) قبل از آنکه گیرنده داخل احرام شود یا بعد از آن می تواند از بذل خود رجوع کند، لکن اگر بعد از دخول در احرام رجوع کند برگیرنده واجب است حج را تا آخر بجا آورد در صورتی که فعلا مستطیع باشد، ولو بضمیمه بذل بقیه مصارف حج تا زمان رجوع، و باذل ضامن نیست آنچه را او برای اتمام حج خرج نموده است.

مساله 55 - هرگاه به کسی از سهم سبیل اللّه زکات داده شود که در راه حج صرف نماید ودر آن مصلحت عامه باشد، حج بر او واجب است، ولی اگر از سهم سادات، خمس یا از سهم فقراء زکات داده شود وشرط شود که درراه حج صرف نماید، چنین شرطی صحیح نیست پس حج هم واجب نمی شود.

مساله 56 - چنانچه به انسان مالی داده شود وبا او حج نموده بعد معلوم شد که آن مال غصبی بوده، این حج مجزی از حجة الاسلام نخواهد بود ومالک آن مال حق دارد به دهنده یا گیرنده رجوع نماید، لکن اگر به گیرنده رجوع کند گیرنده به دهنده رجوع می کند اگر غصب بودن

ص: 348

را نمی دانسته، وچنانچه می دانسته مال غصبی بوده وبا آن به حج رفته، حق رجوع به دهنده ندارد.

مساله 57 - اگر کسی برای خود بدون استطاعت یا به جای دیگری تبرعا یا با اجاره حج نموده، حجش کفایت از حجة الاسلام نمی

ص: 349

کند، پس در صورتی که مستطیع شود باید حج را بجا آورد.

مساله 58 - چنانچه کسی به اعتقاد اینکه مستطیع نیست، به عنوان استحباب به حج رفت وقصد فرمانبرداری امر فعلی را نمود، بعدا معلوم شد مستطیع بوده، حجش کفایت می کند وحج دیگری بر او واجب نیست.

مساله 59 - در صورتی که زن مستطیع شود می تواند بدون اذن شوهر حج نماید واذن او شرط نیست، همچنان که شوهر نمی تواند زن خود را از حج واجب منع نماید، بلی می تواند در صورتی که وقت وسعت دارد او را نگذارد با اولین قافله حرکت کند. وزنی که از شوهر خود طلاق گرفته وطلاقش رجعی است وعده او تمام نشده مانند زن شوهر دار است.

مساله 60 - هنگامی که بانویی واجب الحج شد، همراه داشتن محرم با خود شرط نیست در صورتی که مامون بر نفس خود باشد، ودر صورتی که مامون نباشد وبر خود بترسد لازم است محرمی همراه خود داشته باشد هر چند به اجرت باشد، البته در صورتی که متمکن از اجرت دادن باشد، والا حج بر او واجب نخواهد بود.

مساله 61 - کسی که نذر کرده است هر ساله روز عرفه حضرت سیدالشهداء (ع) را در کربلا زیارت کند مثلا، وبعد از این نذر مستطیع شود، نذرش منحل وحج

ص: 350

بر او واجب می شود، وهمچنین است هر نذری که مزاحم حج باشد.

مساله 62 - شخص مستطیع در صورتی که توانایی حج را داشته باشد باید شخصا به حج برود، وچنانچه کسی خواسته باشد از قبل او تبرعا یا با اجرت حج نماید، کفایت نمی کند.

ص: 351

ساله 63 - کسی که حج بر ذمه وی مستقر شده وشخصا نتوانسته به علت بیماری یا پیری یا مانعی دیگر، حج رابجا آورد، یا حج نمودن برایش مشقت وحرج داشته وامید بهبودی وتوانایی را بعد از آن ندارد، واجب است برای خود نایب بگیرد، وهمچنین کسی که دارا وثروتمند است و توانایی مباشرت اعمال حج را ندارد یا دشوار وبا مشقت است، بنابر احتیاط باید نایب بگیرد، ووجوب نایب گرفتن مانند وجوب حج، فوری است.

مساله 64 - در صورتی که نایب به جای کسی که توانایی نداشت شخصا به حج برود، حج نموده، ومنوب عنه در حالتی که عذرش باقی بود فوت نمود، حج نایب کفایت می کند هرچند حج بر ذمه وی مستقر بوده، واما اگر اتفاقا قبل از مردن عذر برطرف شد، پس احوط این است که شخصا در صورت تمکن حج نماید، وچنانچه بعد از محرم شدن نایب عذرش برطرف شود، بر منوب عنه واجب است شخصا حج نماید وبر نایب واجب نیست عمل حج را تمام نماید.

مساله 65 - کسی که شخصا از حج نمودن معذور است وتمکن نایب گرفتن هم ندارد، وجوب حج از او ساقط است، ولی واجب است بعد از فوتش قضا شود درصورتی که حج بر او مستقر بوده، واگر مستقر نبوده واجب

ص: 352

نیست، وچنانکه متمکن از نایب گرفتن بوده ونایب نگرفت تا فوت نمود، واجب است از قبل او قضایش بجا آورده شود.

مساله 66 - اگر استنابت واجب شد ونایب نگرفت، ولی شخصی تبرعا از قبل او حج بجا آورد، کفایت نمی کند، ونایب گرفتن بر خودش واجب است.

مساله 67 -

ص: 353

در نایب گرفتن کفایت می کند که از میقات نایب بگیرد وواجب نیست از بلد خود نایب بگیرد.

مساله 68 - کسی که حج بر ذمه اش مستقر بوده، اگر بعد از احرام در حرم بمیرد کفایت از حجة الاسلام می کند، خواه حجش حج تمتع خواه قران خواه افراد باشد، واگر فوتش در اثنای عمره تمتع بوده کفایت از حجش نیز می نماید وقضا از او واجب نیست، واگر قبل از آن بمیرد قضا واجب می شود هرچند فوتش بعد از احرام وقبل از دخول حرم یا بعد از دخول حرم بدون احرام باشد، ظاهر این است که این حکم اختصاص به حجة الاسلام دارد، پس در حجی که به نذر یا افساد واجب شده جاری نمی شود، بلکه در عمره مفرده نیز جاری نمی گردد، پس در هیچیک از اینها حکم به اجزا نمی شود، وکسی که بعد از احرام در حرم بمیرد وحج از سالهای پیش بر ذمه اش مستقر نبوده بی اشکال حج وی کفایت از حجة الاسلام می کند، واگر قبل از آن بمیرد باز ظاهر این است قضا از او واجب نباشد.

مساله 69 - هرگاه کافری که مستطیع بوده مسلمان شود، حج بر او واجب می شود، ولی چنانچه پس از زوال استطاعت، مسلمان

ص: 354

شود، حج بر او واجب نخواهدبود.

مساله 70 - حج بر مرتد (کسی که از دین اسلام برگشته) واجب می شود، ولی چنانچه در حال ارتداد حج نماید حجش صحیح نخواهد بود، وهرگاه توبه کرد وحج نمود حجش صحیح خواهد بود، اگرچه مرتد فطری باشد بنابر اقوی.

مساله 71 - مسلمان غیر شیعه چنانچه

ص: 355

به حج رفته سپس شیعه شود، اعاده حج بر او واجب نیست در صورتی که حج را بر طبق مذهب خود صحیح بجا آورده باشد، اگرچه بر طبق مذهب شیعه صحیح نباشد.

مساله 72 - هرگاه حج بر کسی واجب شد، ودر بجا آوردنش اهمال وتاخیر کرد تا استطاعتش از بین رفت، واجب است حج را به هر ترتیبی شده بجا آورد، حتی اگر به سختی وگدایی باشد، البته تا زمانی که به عسر وحرج نرسد، وچنانچه قبل ار حج بمیرد واجب است از ترکه وی حج را قضا نمایند، وچنانچه کسی تبرعا بدون اجرت به جای او حج نماید، صحیح وکافی است.

کرده مقدم است، وچنانچه ثلث به مقدار مصارف وهزینه حج نباشد، لازم است کمبود را از اصل ترکه تکمیل نمایند.

مساله 74 - کسی که بمیرد وحجة الاسلام بر ذمه وی باشد ونزد شخصی ودیعه وامانتی داشته باشد، واین شخص احتمال بدهد که چنانچه آن ودیعه را به ورثه اش برگرداند حج را بجا نخواهند آورد، بر

ص: 357

او واجب است خود از قبل او حج نماید وآن ودیعه را صرف در راه حج نماید، وچنانچه چیزی زیاد آمد زیادی را به ورثه اوبدهد، وفرقی نیست بین آنکه خود شخص به جای او حج نماید یا دیگری را اجیر کند که به جای صاحب مال حج نماید، وملحق به ودیعه است هر مالی که میت نزد دیگری داشته باشد از قبیل عاریه یا اجاره یا غصب یا طلب وغیر اینها.

مساله 75 - کسی که بمیرد وحجة الاسلام بر ذمه وی باشد ومقروض هم باشد وخمس وزکات نیز بر ذمه داشته باشد، وترکه او کفاف تمام اینها را ندهد، اگر مالی که خمس یا زکات به او تعلق گرفته موجود باشد، باید خمس وزکات را بپردازد، وچنانچه خمس وزکات به ذمه وی منتقل شده، حج بر آنها مقدم خواهد بود، همچنان که بر قرض وبدهی نیز مقدم است.

مساله 76 - کسی که مرده وحجة الاسلام بر او بوده، ورثه پیش از استیجار برای حج نمی توانند در ترکه تصرف کنند، خواه هزینه حج برابر ترکه باشد یا کمتر از آن، بنابراحتیاط، بلی اگر ترکه خیلی زیاد باشد وورثه ملتزم به ادای حج شوند، می توانند تصرف کنند، وهمچنین است حال در قرض

ص: 358

وبدهی میت.

مساله 77 - کسی که فوت کرده وحجة الاسلام بر او هست وترکه وی به مقدار هزینه حج نیست، واجب است در صورتی که بدهی یا خمس وزکات دارد در آنها صرف شود، وچنانچه بدهکاری ندارد ترکه برای ورثه است وواجب نیست کمبود هزینه حج را از مال خود تکمیل نمایند.

مساله 78 - چنانچه کسی فوت کند

ص: 359

وحجة الاسلام بر ذمه وی باشد، واجب نیست از وطن وبلد وی نایب بگیرند، بلکه نایب گرفتن از میقات کافی است، بلکه از نزدیکترین میقات به مکه در صورت امکان یا هرچه نزدیکتر باشد کافی است، واحوط اولی این است که اگر مال گنجایش داشته باشد از وطن نایب گرفته شود، ولی اجرت بیشتر از میقات بر ورثه صغار واجب نیست.

مساله 79 - کسی که بمیرد وحجة الاسلام بر ذمه وی باشد، واجب است در همان سال فوتش نایب بگیرند، واگر در همان سال استیجار ونایب گرفتن از میقات ممکن نباشد لازم است از بلد وی نایب بگیرند، وهزینه این نایب گرفتن از اصل ترکه است، وتاخیر انداختن تا سال بعد جایز نیست، هرچند معلوم باشد که نایب گرفتن از میقات در سال بعد ممکن است.

مساله 80 - کسی که مرده وحجة الاسلام بر ذمه وی بوده ونایبی پیدا نشود مگر به بیشتر از مقدار معمول، واجب است به بیشتر نایب گرفته شود وهزینه آن از اصل خارج می شود، وتاخیر تا سال بعد برای صرفه جوئی بر ورثه جایز نیست هرچند در ورثه کودکان نابالغ باشد.

مساله 81 - اگر کسی بمیرد وبعضی از ورثه وی اقرار کنند حجة

ص: 360

الاسلام بر متوفی بوده ودیگران یعنی سایر ورثه منکر آن باشند، بر اقرار کننده واجب است اجیر کند کسی را برای حج ولو به دفع تمام حصه خود باشد، نهایتش می تواند اقامه دعوی نماید بر منکرین ومطالبه نماید حصه خود را از بقیه ترکه، وهمین حکم جاری است در فرضی که بعضی از ورثه اقرار به دین داشته باشند، واگر حصه او

ص: 361

کفایت از مصرف حج ننماید، واجب نیست از مال شخصی خود تکمیل نماید.

مساله 82 - کسی که مرد وحجة الاسلام بر ذمه دارد، چنانچه شخصی تبرعا به جای او حج نموده، بر ورثه واجب نیست برایش نایب بگیرند بلکه مقدار هزینه حج هم بازگشت به ورثه خواهد نمود، بلی اگر وصیت به حج از ثلث خود نماید ومتبرعی حج را بجا آورد، در این صورت بنابر احتیاط هزینه حج بازگشت به ورثه نخواهد نمود، بلکه باید در خیرات صرف یا از قبل او صدقه داده شود.

مساله 83 - کسی که حجة الاسلام بر ذمه داشته ووصیت نموده که از بلدش نایب گرفته شود، واجب است از بلد نایب گرفته شود، ولی مازاد بر اجرت میقات از ثلث خارج می شود، وچنانچه فقط وصیت به حج نموده وچیزی تعیین نکند، به نایب گرفتن از میقات اکتفا می شود، مگر در صورتی که قرینه ای باشد که مراد وی استیجار ونایب گرفتن ار بلد باشد، مثل اینکه مقداری از مال را تعیین کند که مناسب حج بلدی باشد.

مساله 84 - هرگاه وصیت به حج بلدی باشد، ولی وصی یا وارث کسی را از میقات اجیر نماید، در صورتی

ص: 362

که اجاره از مال میت باشد، اجاره باطل است لکن ذمه میت با عمل اجیر از حج فارغ می شود.

مساله 85 - چنانچه وصیت به حج بلدی از غیر بلد خود نماید، مثلا یک تهرانی وصیت کند که از مشهد مقدس برایش نایب بگیرند، عمل به این وصیت واجب است ومازاد بر اجرت حج میقاتی از ثلثش اخراج می شود.

مساله 86 - اگر وصیت

ص: 363

کند که برای حجة الاسلام نایب گرفته شود واجرت را نیز تعیین نموده باشد، عمل به این وصیت واجب است وهزینه اش از اصل مال برداشته می شود، در صورتی که بیش ار اجرة المثل نباشد، واگربیش از آن بود تفاوتش از ثلث خواهد بود.

مساله 87 - هرگاه وصیت کند که از مال معینی برای او حج داده شود ووصی دانست که در آن مال خمس یا زکات هست واجب است اول خمس یا زکات آن مال را داده و باقیمانده را صرف در راه حج نماید، وچنانچه کفاف مصارف حج را ننمود، لازم است کمبود از اصل ترکه برداشته شود، این در صورتی است که حجی که وصیت نموده حجة الاسلام باشد، واگر حجة الاسلام نبوده بنابر احتیاط باقیمانده در خیرات دیگر صرف شود.

مساله 88 - در صورتی که نایب گرفتن برای حج از قبل مرده، به وصیت یا غیر وصیت واجب شده باشد، وکسی که واجب بود نایب بگیرد سهل انگاری واهمال نموده ومالی که برای حج در نظر گرفته شده بود تلف شد، این شخص ضامن خواهد بود وبر او واجب است که از مال خود برایش نایب بگیرد.

مساله 89

ص: 364

- در صورتی که ثبوت واستقرار حج بر ذمه میت معلوم وبجا آوردنش مشکوک باشد، واجب است از قبل او بجا آورده شود وهزینه اش از اصل مال اخراج می گردد.

مساله 90 - به مجرد اجیر گرفتن، ذمه میت بری نمی شود، پس اگر دانسته شود که اجیر به جهت عذر یا بدون آن حج را بجا نیاورده، واجب است دوباره اجیر گرفته شود ومخارج از اصل مال

ص: 365

خارج وبرداشت می شود، ودر صورتی که اجرت اولی از مال میت بوده وپس گرفتنش ممکن باشد، لازم است پس گرفته شود.

مساله 91 - چنانچه چندین اجیر پیدا شود، احوط این است که کسی را که کمتر از دیگران اجرت می گیرد اجیر نمایند در صورتی که اجرت به مال خود میت باشد، هرچند اظهر جواز استیجار اجیری است که از حیث فضیلت وشرف مناسب حال میت باشد پس می توان او رابه مبلغ بیشتری اجیر نمود.

مساله 92 - اجیر گرفتن از بلد یا میقات تابع تقلید یا اجتهاد وارث است نه خود میت، پس چنانچه عقیده میت وجوب حج بلدی بوده وعقیده وارث جواز استیجار از میقات باشد، بر وارث واجب نیست از بلد میت اجیر بگیرد.

مساله 93 - هرگاه حجة الاسلام بر ذمه میت باشد وترکه ای نداشته باشد، بر وارث واجب نیست که برای او اجیر بگیرد، بلی مستحب است این عمل را انجام دهد.

مساله 94 - هرگاه میت وصیت به حج بنماید، اگر دانسته شود که حجی که وصیت کرده حجة الاسلام بوده، لازم است هزینه آن از اصل مال برداشت شود مگر در صورتی

ص: 366

که خودش تعیین کرده باشد از ثلث برداشته شود، واما اگر دانسته شود که حجی که وصیت نموده حجة الاسلام نیست یا شک در آن حاصل شود، در این صورت هزینه حج از ثلث برداشته می شود.

مساله 95 - هرگاه وصیت به حج نموده وشخص بخصوصی را برای بجا آوردن حج تعیین کرده، لازم است عمل به وصیت شود، پس اگر آن شخص قبول نکرد مگر اینکه بیشتر از مقدار متعارف

ص: 367

به او بدهند، مقدار زیادی از ثلث برداشت می شود، وچنانچه آن هم ممکن نباشد، دیگری را به همان مقدار متعارف اجیر نمایند.

مساله 96 - هرگاه وصیت به حج نموده واجرتی تعیین کند که هیچکس به آن رغبت نداشته باشد یعنی کمتر از مقدار متعارف باشد، پس اگر حجی که وصیت نموده حجة الاسلام باشد، لازم است کمبود از اصل ترکه برداشته شود، وچنانچه حجة الاسلام نباشد وصیت باطل می شود واجرتی که برای حج تعیین شده بنابر احتیاط صرف خیرات ومبرات می گردد.

مساله 97 - اگر کسی منزل خود را فروخته به یک مبلغی مثلا، وبا مشتری شرط کرده که پول منزل را پس از مردنش صرف در حج از قبلش بنماید، پول منزل از ترکه خواهد بود، پس اگر آن حج حجة الاسلام بوده، شرط مزبور لازم شده وواجب است پول منزل صرف اجرت حج شود در صورتی که بیش از مقدار متعارف نباشد، وچنانچه بیش از متعارف باشد، مقدار متعارف از اصل ترکه ومازاد بر آن از ثلث حساب می شود، واگر حج حجة الاسلام نبوده، باز هم شرط لازم است وتمام پول حج از

ص: 368

ثلث خارج می شود، وچنانچه ثلث کمتر از آن پول باشد، شرط مذکور در مازاد بر ثلث لازم نخواهد بود.

مساله 98 - هرگاه شخصی مثلا منزل خود را به دیگری مصالحه کند به شرط آنکه پس از مردنش برای او حج بجاآورد، چنین شرطی صحیح ولازم خواهد بود وآن منزل از ملک مصالح وشرط کننده خارج شده واز ترکه محسوب نخواهد بود هرچند آن حج مستحبی باشد، وحکم وصیت شامل آن منزل نخواهد شد،

ص: 369

وهمچنین است اگر منزل خود را به دیگری واگذار وتملیک نماید به شرط آنکه بعد از مردنش آن را فروخته وقیمتش را صرف حج برای او بنماید، تمام اینها صحیح ولازم خواهد بود، هرچند چیزی که شرط شده عمل مستحبی باشد، وورثه حقی در آن منزل نخواهند داشت، واگر طرف مقابل از عمل به شرط تخلف نمود، حق بهم زدن معامله به ورثه منتقل نمی شود و نمی توانند اسقاط کنند این خیار را که حق میت بوده. واین حق به حاکم شرع منتقل می شود وبعد از فسخ، آن مال صرف در چیزی که شرط شده، می شود، وچنانچه چیزی زیاد آمد بنا بر احتیاط در خیرات ومبرات صرف خواهد شد.

مساله 99 - هرگاه وصی بمیرد ودانسته نشود که برای حج موصی قبل از مردن اجیر گرفته یا نه، در صورتی که حج وصیت شده حجة الاسلام بوده، واجب است از ترکه موصی اجیر گرفته شود، واگر حجة الاسلام نبوده، ازثلثش باید اجیر گرفته شود. وچنانچه وجهی که بابت حج در نظر بوده وصی آن را قبض کرده وموجود باشد، اخذ می شود، گرچه احتمال

ص: 370

برود که وصی از مال خود اجیر گرفته وبعدا مال موصی را برای خود به جای او برداشته، وچنانچه مال موجود نباشد ضمانتی بر وصی نخواهد بود زیرا احتمال می رود بدون تفریط نزد او تلف شده باشد.

مساله 100 - چنانچه مالی که برای حج در نظر گرفته شده بدون سهل انگاری در نگهداری در دست وصی تلف شود، وصی ضامن نخواهد بود وواجب است از بقیه ترکه اجیر گرفته شود در صورتی که حج وصیت شده

ص: 371

حجة الاسلام باشد، وچنانچه حجة الاسلام نباشد، از بقیه ثلث باید اجیر گرفته شود، وچنانچه بقیه بین ورثه تقسیم شده باشد، از هریک به نسبت پس گرفته می شود، وهمچنین است اگر کسی برای حج اجیر شده وقبل از بجا آوردن حج بمیرد وترکه ای نداشته باشد یا داشته ولی گرفتن از آن ممکن نباشد، که در این صورت مانند فرض قبلی باید از ترکه خود میت یا ثلثش بردارند.

مساله 101 - هرگاه مال قبل از اجیر گرفتن در دست وصی تلف شود ودانسته نشود که تلف در اثر سهل انگاری بوده، جایز نیست تاوان از وصی گرفته شود.

مساله 102 - اگر کسی وصیت کند که فلان مقدار مال در غیر حجة الاسلام صرف شود، واحتمال برود که آن مقدار بیشتر از ثلث است، جایز نیست تمام آن صرف شود.

را تشخیص دهد، بلی بعید نیست که نیابت وی در حج مستحبی با اذن ولی صحیح باشد.

دوم - عقل: یعنی نایب باید عاقل باشد، پس نیابت دیوانه از دیگری صحیح نخواهد بود، خواه دیوانه همیشگی یا ادواری (گاه به گاه) باشد اگر عمل در وقت دیوانگی باشد، واما نایب شدن سفیه عیبی ندارد.

سوم - ایمان: یعنی نایب باید مؤمن باشد یعنی علاوه بر خدا و پیغمبر، دوازده امام را نیز قبول داشته باشد.

چهارم - آنکه ذمه نایب در

ص: 373

سال نیابت مشغول به حج واجب نباشد: واین شرط صحت اجاره است نه شرط صحت حج نایب، پس هرگاه در حالی که حج بر خودش واجب بود واز قبل دیگری وبه نیابت او حج نماید ذمه منوب عنه بری شده است، ولی نایب اجرتی را که قرارداده شده مستحق نخواهد بود بلکه مستحق اجرة المثل خواهد بود (اجرة المثل یعنی نرخ متعارف).

مساله 104 - وقتی ذمه منوب عنه فارغ و بریء می شود که احراز کند که نایب عمل را به طور صحیح بجا آورده، پس نایب حتما باید اعمال حج واحکامش را به خوبی بداند، هرچند با ارشاد وراهنمایی دیگری در هر عمل باشد، همچنان که بایستی مورد وثوق و اطمینان باشد، اگرچه عادل نباشد.

مساله 105 - نایب شدن غلام زر خرید از شخص آزاد عیبی ندارد، اگر آن نیابت به اذن آقا و اربابش باشد.

مساله 106 - نیابت شخص بالغ و عاقل از بچه نابالغ ممیز و از دیوانه عیبی ندارد، بلکه اگر حج بر ذمه دیوانه در حال افاقه واجب شده ودر حال دیوانگی مرده

ص: 374

باشد، لازم و واجب است برایش اجیر بگیرند که حج نماید.

مساله 107 - همجنس و همانند بودن نایب ومنوب عنه لازم نیست، ونیابت مرد از زن وبالعکس صحیح است.

مساله 108 - نایب گرفتن صروره (کسی که هنوز حج نرفته) برای صروره وغیر صروره عیبی ندارد، خواه نایب یا منوب عنه مرد باشد یا زن، بلی بنابر آنچه مشهور است نایب گرفتن صروره مکروه است، بخصوص در صورتی که نایب زن ومنوب عنه مرد باشد، ویک مورد مستثنی است وکراهت ندارد وآن موردی

ص: 375

است که منوب عنه مرد وزنده باشد ونتواند حجة الاسلام را بجا آورد، در این صورت احتیاط لزومی این است که نایب، صروره ومرد باشد، ونیز احتیاط در نیابت از زن زنده آن است که نایب صروره باشد.

مساله 109 - منوب عنه باید مسلمان باشد، ونیابت از کافر صحیح نیست، پس هرگاه کافر مستطیعی بمیرد ووارث مسلمان باشد، واجب نیست برای او نایب بگیرد، وناصبی (کسی که دشمن اهل بیت وائمه باشد) مانند کافر است با این فرق که جایز است فرزند مؤمنش در حج به جای او نایب شود یعنی حج را به نیابت وعوض او انجام دهد.

مساله 110 - نیابت از قبل شخص زنده در حج مستحبی عیبی ندارد، خواه مفت ومجانی باشد خواه به اجاره، وهمچنین در حج واجب در صورتی که خودش معذور از مباشرت عمل باشد چنانکه گذشت، ودر غیر این مورد نیابت از زنده جایز نیست، واما نیابت از مرده در هر حال وبه هر نحو جایز است، خواه نیابت تبرعا ومجانی باشد خواه به اجاره وخواه حج واجب باشد

ص: 376

یا مستحب.

مساله 111 - نیابت در صورتی صحیح است که منوب عنه معین ومشخص باشد به هر نحوی که شد، ولازم نیست نامش بر زبان آورده شود همچنان که قصد نیابت نیز لازم است.

مساله 112 - همچنان که نیابت به تبرع واجاره صحیح است، به جعاله وشرط ضمن عقد ومانند اینها نیز صحیح است. جعاله این است که شخصی به دیگری بگوید اگر به جای من یا فلان کس حج بجا آوری، فلان مبلغ را به تو می دهم. شرط ضمن عقد این است که

ص: 377

در ضمن عقد معامله، مثلا فروش منزل یا مغازه ای، شرط کند که از قبل من یا فلان کس حج بجا بیاوری.

مساله 113 - کسی را که در ترک بعضی از اعمال حج یا در بجا نیاوردن آن به طور صحیح معذور باشد، نمی توان اجیر نمود، بلکه اگر چنین شخصی تبرعا به نیابت دیگری حج نمود، اکتفا کردن به عملش مشکل است، بلی اگر در بجا آوردن کارهایی که بر محرم حرام است، معذور باشد، مثل اینکه مضطر به تظلیل (زیر سایه رفتن) باشد، اجیر گرفتن یا نایب گرفتن چنین شخصی عیبی ندارد.

مساله 114 - هرگاه نایب پیش از محرم شدن بمیرد، ذمه منوب عنه فارغ وبری نمی شود ولازم وواجب است دوباره برایش نایب گرفته شود، البته در جایی که نایب گرفتن در آن واجب است، وچنانچه پس از احرام بمیرد کفایت از منوب عنه می کند، هرچند مردنش قبل از دخول حرم باشد بنابر اظهر، ودر این مورد فرقی بین حجة الاسلام وغیر آن نیست، وهمچنین فرقی نیست بین اینکه

ص: 378

نیابت به مزد واجرت باشد یا به تبرع ومجانی.

مساله 115 - هرگاه اجیر بعد از محرم شدن بمیرد، تمام اجرت را مستحق خواهد شد در صورتی که بر تفریغ ذمه میت اجیر شده باشد، واما اگر اجیر بر بجا آوردن اعمال شده باشد، اجرت مقداری را که بجا آورده مستحق می شود، وچنانچه قبل از احرام بمیرد چیزی مستحق نخواهد بود، بلی اگر مقدمات عمل داخل اجاره باشد، هر مقدار از مقدمات را که انجام داده باشد اجرت همان مقدار را مستحق می شود.

مساله 116 - هر گاه

ص: 379

برای حج بلدی اجیر شده وراهی تعیین نشده باشد، اجیر مخیر است از هر راهی که دلش خواست برود، وچنانچه راهی تعیین شده باشد، عدول ازآن راه به راه دیگری جایز نیست، پس اگر از راه دیگری رفته واعمال را بجا آورد، چنانچه راه تعیین شده به طور شرطیت بوده، اجیر تمام اجرت را مستحق شده ومستاجر خیار فسخ دارد (یعنی می تواند معامله را بهم بزند)، و در صورت بهم زدن، اجرة المثل (مزد مانند عمل) را به اجیر می دهد، وچنانچه در نظر گرفتن آن راه به نحو جزئیت بوده (یعنی رفتن از آن راه را جزء عمل دانسته)، در این صورت نیز مستاجر حق فسخ (بهم زدن معامله) را دارد، واگر فسخ نکرد اجیر اجرت مقرر را به مقداری که عمل نموده می برد ومقدار مخالفت ساقط می شود.

مساله 117 - هرگاه شخصی خود را اجیر از قبل دیگری نماید که شخصا عمل را در سال معینی بجا آورد، چنانچه خواسته باشد از قبل دیگری در همان سال

ص: 380

اجیر شود، اجاره وی صحیح نخواهد بود، ولی چنانچه از قبل دو نفر در دو سال مختلف یا از قبل یکی به قید مباشرت واز قبل دیگری بدون قید مباشرت در یک سال اجیر شود، مانعی ندارد واجاره صحیح خواهد بود.

مساله 118 - هرگاه خود را برای حج در سال معینی اجیر نمود، نمی تواند تقدیم یا تاخیر نماید، ولی چنانچه تقدیم یا تاخیر نمود (یعنی در سال قبل از سال تعیین شده یاسال بعدش حج را بجا آورد) ذمه منوب عنه اگر میت باشد بری می شود واجرتی مستحق نخواهد بود،

ص: 381

درصورتی که تقدیم یا تاخیر به رضایت مستاجر نباشد.

مساله 119 - هرگاه اجیر به علت جلوگیری دشمن یا از جهت بیماری نتواند به حج برود واعمال را بجا آورد، حکمش حکم کسی است که از قبل خود حج بنماید، بیان حکم آن خواهد آمد، در صورتی که اجاره مقید به همان سال بوده بهم می خورد، وچنانچه مقید نبوده حج بر ذمه اش باقی می ماند.

مساله 120 - هرگاه نایب، کاری که موجب کفاره می شود انجام دهد، مثلا در حال احرام زیر سایه برود یا در آیینه نگاه گند، کفاره را باید از مال خود بدهد، خواه نیابت به اجاره ومزد باشد یا به تبرع ومجانی باشد.

مساله 121 - هرگاه شخصی، دیگری را به مبلغ معینی برای حج اجیر گرفت وآن مبلغ کفاف مخارج حج را نداد، بر مستاجر واجب نیست کمبود را تدارک کند، همچنان که در صورت زیاد آمدن نمی تواند زیادی را پس بگیرد.

مساله 122 - هرگاه شخصی را برای حج

ص: 382

واجب یا مستحب اجیر کنند، واجیر حج خود را به جماع قبل از مشعر فاسد نماید (یعنی پس از آنکه از احرام عمره تمتع بیرون آمد وبرای حج محرم شد در مکه یا در عرفات با همسر خود جماع نمود) واجب است حج را به آخر برساند، واین حج برای منوب عنه کافی است، وبر نائب واجب است در سال بعد حج نموده ویک شتر نیز کفاره بدهد، وظاهر این است که استحقاق اجرت دارد هر چند در سال بعد با عذر یا بدون عذر حج ننماید، واحکام ذکر شده نسبت به متبرع نیز جاری است،

ص: 383

مگر اینکه استحقاق اجرت ندارد.

مساله 123 - اجیر هرچند اجرت را به عقد، مالک می شود، ولی واجب نیست اجرت به او پرداخته شود مگر بعد از انجام عمل، البته در صورتی که شرط تعجیل ننموده باشد، به این معنی که به شرط پیش گرفتن اجرت اجیر نشده باشد، وچنانچه به این شرط اجیر شده باشد باید اجرت را پیش از عمل به او داد، ولی ظاهر این است کسی که برای حج اجیر می شود، می تواند پیش از انجام عمل مطالبه اجرت نماید، واین به جهت این است که قرینه بر چنین شرطی وجود دارد، زیرا که غالبا اجیر برای حج تا اجرت را نگیرد نمی تواند به حج رفته ویا اعمال را انجام دهد. مساله 124 - چنانچه کسی شخصا اجیر شد که حج بجاآورد، نمی تواند دیگری را برای این حج اجیر نماید، مگر به اذن واجازه مستاجر.

مساله 125 - هرگاه شخصی را برای حج تمتع اجیر نماید ووقت هم

ص: 384

زیاد باشد واتفاقا وقت برای حج تمتع تنگ شد واجیر ا ز عمره تمتع به حج افراد عدول نمایدوحج افراد بجا آورده وسپس عمره مفرده ای بجا آورد، ذمه منوب عنه بری می شود، ولی در صورتی که اجاره بر اعمال عمره وحج تمتع بوده اجیر استحقاق اجرت رانخواهد داشت، بلی اگر اجاره بر تفریغ ذمه منوب عنه بوده مستحق اجرت خواهد بود، مثال: مرده یا زنده ای که شخصا عاجز از حج است وحج به گردن دارد، شخصی اجیر می شود که این را از گردن او بردارد، اجیر هر طور حج بجا آورد حج از گردن او

ص: 385

برداشته می شود واجیر مستحق اجرت خواهد بود، ولی اگر اجیر شود که حج رابه طور مخصوصی انجام دهد وتخلف نموده وطور دیگر انجام داد، حج از گردن طرف برداشته شده واجیر مستحق اجرت نمی شود.

مساله 126 - در حج مستحبی یک نفر می تواند به جای چند نفر حج نماید، واما در حج واجب جایز نیست یک نفر به جای دو نفر یا بیشتر حج نماید وباید نیابت از قبل یک نفر باشد، مگر در صورتی که حج بر دو نفر یا بیشتر به نحو شرکت واجب شده باشد، مثل اینکه دو نفر یا بیشتر نذر کنند که با شرکت یکدیگر کسی را برای حج اجیر نمایند، که در این صورت می توانند یک نفر را برای حج اجیر نمایند که به جای آنها حج نماید.

مساله 127 - بیشتر از یک نفر می توانند در یک سال به جای یک نفر، خواه مرده خواه زنده، خواه به طور تبرع ومجانی،

ص: 386

خواه به اجاره، حج بجا آورند، در صورتی که حج مستحبی باشد، وهمچنین است در حج واجب اگر متعدد باشد، مثل اینکه بر شخصی بواسطه نذر دو حج واجب شده باشد یا یکی حجة الاسلام ودیگری حج نذری باشد که در این صورت می توان دو نفر را اجیر نمود، یکی را برای یکی از این دو واجب ودیگری را برای واجب دوم، وهمچنین جایز است دو نفر را برای یک نفر اجیر نمود، که یکی حج واجب بجا آورد دیگری حج مستحبی بلکه بعید نیست اجیر نمودن دو نفر برای یک حج واجب جایز باشد، مثل حجة الاسلام که دو نفر

ص: 387

را از باب احتیاط اجیر می نماید به جهت احتمال ناقص بودن یکی از آن دو.

مساله 128 - طواف فی نفسه عمل مستحبی است پس نیابت در طواف از قبل مرده یا زنده ای که در مکه نباشد یا در مکه باشد وشخصا نتواند طواف نماید جایز است.

مساله 129 - نایب پس ار فراغت از اعمال حج نیابتی، می تواند برای خود یا دیگری عمره مفرده بجا آورد، همچنان که می تواند برای خود یا دیگری طواف نماید.

بداند اگر برای رفتن به حج قرض نماید می تواند بعدا قرض خود را بدهد، مستحب است قرض نماید، وخرج زیاد نمودن در حج مستحب است.

مساله 133 - مستحب است به کسی که استطاعت حج ندارد، زکات داده شود که با آن حج نماید.

مساله 134 - هرگاه زن شوهر دار خواسته باشد حج مستحبی بجا آورد، باید با اذن شوهر باشد، وهمچنین زنی که در عده رجعی باشد، ولی زنی که از شوهر خود طلاق بائن گرفته ودر عده است یا در عده وفات است، اذن شوهر در حج وی معتبر نیست.

وگاهی مفرده است وگاهی عمره تمتع است.

مساله 136 - عمره مانند حج، بر هر مستطیعی که دارای شرایط است واجب می شود، وجوبش مانند وجوب حج، فوری است، پس کسی که مستطیع برای عمره شد هر چند برای حج مستطیع نباشد، واجب است عمره رابجا آورد، بلی ظاهر این است که بر کسی که وظیفه اش حج تمتع باشد، عمره به تنهایی واجب نیست، پس کسی که استطاعت حج ندارد واستطاعت عمره را دارد و وظیفه اش حج تمتع است، واجب نیست عمره را بجاآورد، و بنابر این کسی که برای حج اجیر شده، بعد از فراغت از اعمال حج نیابی واجب نیست عمره بجا آورد، هرچند در این هنگام استطاعت عمره را دارد لکن بجا آوردنش احوط است، واما کسی که حج تمتع را بجاآورده، پس عمره مفرده بر او واجب نیست جزما.

مساله 137 - مستحب است عمره مفرده را مکررا بجاآورد، واولی این

ص: 390

است که هر ماه بجا آورده شود، واظهر این است که اگر عمره را در ماهی شروع کند، اگرچه درآخر آن ماه باشد، وعمره دیگر را در ماه بعدی اگرچه در اول آن باشد، مانعی ندارد، و دو عمره در یک ماه نمی تواند بجا آورد، در صورتی که دو عمره برای خود یا برای شخص دیگر بجا آورد، بلی اگر عمره دوم را رجاء بجاآورد مانعی ندارد، و چنانچه خواسته باشد یک عمره برای خود ویک عمره برای دیگری بجا آورد، در یک ماه جایز است، وهمچنین است اگر هر دو عمره برای دو شخص دیگر باشد. همچنان که عمره تمتع وعمره مفرده وبالعکس در یک ماه

ص: 391

جایز است، یعنی اگر کسی که عمره مفرده را بجا آورده، در همان ماه بخواهد عمره تمتع بجاآورد، یا عمره تمتع را بجا آورده وبه حج رفته، در همان ماه عمره مفرده بجا آورد، مانعی ندارد، ولی بجا آوردن عمره مفرده بین عمره تمتع وحج جایز نیست.

مساله 138 - همچنان که عمره مفرده به استطاعت واجب می شود، به نذر وعهد وقسم وغیر اینها نیز واجب می گردد.

مساله 139 - عمره مفرده با عمره تمتع در اعمال شریکند، واعمال عمره تمتع خواهد آمد، وعمره مفرده با عمره تمتع چند فرق دارد: 1 - آنکه در عمره مفرده طواف نساء واجب می شود، ولی عمره تمتع طواف نساء ندارد.

2 - آنکه عمره تمتع بجز در ماههای حج (شوال وذی القعده وذی الحجة) واقع نمی شود وصحیح نخواهدبود، ولی عمره مفرده در تمام ماهها صحیح است، وافضل وبرتر از همه ماه رجب وبعد

ص: 392

از آن ماه مبارک رمضان است.

3 - آنکه بیرون آمدن از احرام در عمره تمتع منحصر به تقصیر است، ولی خروج وبیرون آمدن از احرام در عمره مفرده گاهی به تقصیر وگاهی به تراشیدن سرمی باشد.

4 - آنکه عمره تمتع وحج باید در یک سال واقع شوند چنانکه خواهد آمد، ولی عمره مفرده چنین نیست، وکسی که حج افراد وعمره مفرده بر او واجب باشد، می تواند حج را در یک سال وعمره را در سال بعد بجا آورد.

5 - آنکه عمره مفرده به جماع فاسد وباطل می شود، وعمره تمتع چنین نیست، وکسی که در عمره مفرده قبل از فارغ شدن از سعی از روی علم وعمد

ص: 393

جماع کند، عمره وی حتما باطل شده وواجب است آن را بعد از تمام کردن در ماه بعد دوباره بجا آورد به اینکه تا ماه بعد در مکه بماند وعمره را اعاده کند، واما کسی که در اثنای عمره تمتع جماع نماید، باطل شدن عمره وی مورد اشکال است، واظهر این است که باطل نخواهد شد همچنان که خواهد آمد، گرچه احتیاط آن است که حج را در سال آینده اعاده کند.

مساله 140 - احرام بستن برای عمره مفرده از مواقیتی که برای عمره تمتع احرام بسته می شود، واجب است، وبیان مواقیت خواهد آمد، واگر مکلف در مکه باشد وبخواهد عمره مفرده بجا آورد جایز است از حرم خارج شده واحرام ببندد وواجب نیست به یکی از مواقیت برود و از آنجا محرم شود، وبهتر این است که احرامش از یکی ازاین سه جا باشد: حدیبیه، جعرانه، تنعیم، وبیان

ص: 394

هریک بعدا خواهد آمد. واین سه کلمه، نام سه جای معین در اطراف مکه است.

مساله 141 - عمره مفرده بر کسی که بخواهد وارد مکه شود، واجب است، وجایز نیست بدون احرام وارد مکه شود، واز حکم وجوب احرام کسی که مکررا باید رفت وآمد کند، مستثنی است، مانند هیزم کش و علاف وامثال اینها، وهمچنین کسی که بعد از تمام نمودن اعمال حج یا بعد از عمره مفرده از مکه خارج شده وبیرون رفته باشد، چنین شخصی می تواند پیش از گذشتن همان ماه بدون احرام وارد مکه شود، وحکم کسی که بعد از عمره تمتع وقبل از حج از مکه خارج شود خواهد آمد.

مساله 142 - کسی که عمره مفرده

ص: 395

را در ماههای حج بجاآورده وتا وقت حج در مکه باقی مانده، می تواند عمره مفرده خود را عمره تمتع قرار داده وحج را بجا آورد، وفرقی در این حکم بین حج واجب وحج مستحبی نیست.

تمتع تبدیل به حج افراد می شود، ناچاریم کیفیت حج افراد را نیز بطور مختصر بیان نمائیم، وکیفیت حج قران نیز بیان خواهد شد.

مساله 144 - کسی که وظیفه اش حج تمتع است، می تواند حج افراد یا قران را استحبابا بجا آورد، همچنان که کسی که وظیفه اش حج افراد یا قران است، می تواند حج تمتع را استحبابا بجا آورد.

واین معنی در حج واجب جایز نیست، یعنی کسی که حج افراد یا حج قران بر او واجب شده، نمی تواند به جای آن حج تمتع بجا آورد وبالعکس، یعنی کسی که حج تمتع بر او واجب شده، نمی تواند به جای آن حج افراد یا قران بجا آورد، وچنانچه این افراد به جای

ص: 397

حج واجب خود حج دیگری بجا آورند، کفایت نمی کند، بلی گاهی وظیفه کسی که باید حج تمتع بجاآورد، عوض شده و به حج افراد برمی گردد، چنانکه بیانش خواهد آمد.

مساله 145 - کسی که وطنش بیش از شانزده فرسخ از مسجد الحرام دور بوده وفعلا در مکه اقامت نموده، چنانچه اقامتش بعد از استطاعت وواجب شدن حج بر او بوده، وظیفه اش حج تمتع است، واما اگر استطاعت او پس از اقامت در مکه وبعد از داخل شدن در سال سوم باشد، وظیفه اش حج قران یا افراد است، واگر استطاعتش قبل از سال سوم باشد، حج تمتع بر او واجب می شود، اینها درصورتی است که اقامتش به قصد مجاورت باشد، یعنی مدتی در جوار خانه خدا بودن، واما اگر به قصد توطن باشد، این هم دو صورت دارد: 1 - از

ص: 398

اول قصد توطن داشته، در این صورت وظیفه اش حج افراد یا قران است، چه آنکه وارد سال سوم شده باشد یا خیر.

2 - بعد از مدتی قصد توطن نموده، که در این صورت اگر استطاعتش قبل از توطن وپیش از وارد شدن سال سوم باشد، وظیفه اش حج تمتع است، واگر بعد از قصد توطن باشد، وظیفه اش افراد یا قران می باشد چه آنکه وارد سال سوم شده باشد یا نشده باشد. وهمچنین است حکم کسی که قصد توطن در غیر مکه داشته باشد از اماکنی که فاصله آنها تا مسجد الحرام کمتر از شانزده فرسخ باشد.

مساله 146 - هرگاه در بلد خود مستطیع بوده وپس از استطاعت در مکه اقامت نمود، یا پس از اقامت

ص: 399

در مکه وقبل از انقلاب وبرگشتن وظیفه اش به حج افراد یا حج قران مستطیع شود، جایز است برای او که از ادنی الحل محرم شود، اگرچه احوط آن است که به یکی از مواقیت رفته واز آنجا برای عمره تمتع محرم شود، واحوط این است که به میقات اهل بلد خود برود، واهل هر بلدی میقاتی دارند که بیانش خواهد آمد.

طواف.

چهارم: سعی (رفت وآمد) بین صفا ومروه که نام دو جای معین در جنب مسجدالحرام است.

پنجم: تقصیر، یعنی گرفتن مقداری از مو یا ناخن، وهنگامی که شخص این اعمال پنجگانه را بجا آورد، ازاحرام بیرون رفته وچیزهایی که به جهت احرام بر او حرام شده بود، حلال می شود، بجز تراشیدن سر، ودر آن تفصیلی است که خواهد آمد.

مساله 149 - بر مکلف لازم است با نزدیک شدن روز نهم ذی الحجه خود را برای اعمال آماده ومهیا نماید.

وم: بودن در مزدلفه (مشعر) که بین عرفات ومکه است، از طلوع فجر روز عید قربان (دهم ذی الحجه) تا طلوع آفتاب.

چهارم: رمی جمره عقبه (زدن سنگریزه به آن) در منی روز عید قربان، ومنی تقریبا یک فرسخ تا مکه قدیم فاصله دارد.

پنجم: قربانی کردن در منی روز عید.

ششم: تراشیدن سر یا گرفتن مقداری از مو یا ناخن در منی، وبه این عمل آنچه به سبب احرام بر وی حرام شده بود، حلال می شود، مگر زن وبوی خوش وشکار بنابراحتیاط.

هفتم: طواف دور خانه خدا به عنوان زیارت پس از بازگشت به مکه.

هشتم: بجا آوردن دو رکعت نماز طواف.

نهم: سعی (رفت وآمد) بین صفا ومروه، وبا این عمل بوی خوش نیز حلال می شود.

دهم: طواف نساء.

یازدهم: بجا آوردن نماز طواف

ص: 402

نساء، وبه این عمل زن نیز حلال می شود.

دوازدهم: بیتوته (ماندن شب) در منی شب یازدهم وشب دوازدهم، بلکه شب سیزدهم در بعضی از صور که بیانش می آید.

سیزدهم: رمی سه جمره (اولی ووسطی وعقبه) در روز یازدهم ودوازدهم، بلکه در روز سیزدهم نیز بنابر اظهر درصورتی که شب سیزدهم را در منی مانده باشد.

عمره اش صحیح نخواهد بود.

سوم: آنکه عمره وحج در یک سال بجا آورده شوند، پس اگر عمره را بجا آورد وحج را به سال بعد تاخیر نمود، تمتع صحیح نخواهد بود، وفرقی نیست در این حکم بین اینکه تا سال بعد در مکه بماند یا آنکه به وطن خود مراجعت نموده و دوباره به مکه بیاید، همچنان که فرقی نیست بین اینکه بعد از عمره به تقصیر از احرام بیرون آید، یا تا سال آینده در احرام خود باقی بماند.

چهارم: آنکه احرام حج در حال اختیار از خود مکه باشد، و بنابر احتیاط باید از مکه قدیم باشد، وبهترین موضع مقام ابراهیم یا حجر اسماعیل است، وچنانچه نتواند از خود مکه احرام ببندد، از هر جا که بتواند باید محرم شود.

پنجم: آنکه

ص: 404

مجموع اعمال عمره تمتع وحج تمتع را یک نفر انجام دهد از طرف یک نفر، پس اگر دو نفر برای انجام حج تمتع از طرف مرده یا زنده ای اجیر شوند که یکی عمره ودیگری حج را انجام دهد، صحیح نخواهد بود، وهمچنین اگر یک نفر حج نماید وعمره را به جای کسی وحج را به جای دیگری انجام دهد، صحیح نخواهدبود.

مساله 151 - همین که شخص اعمال عمره تمتع را بجاآورد، واجب است اعمال حج تمتع را بجا آورد وجایز نیست برای کاری غیر از اعمال حج از مکه بیرون برود، مگر آنکه خروج وی برای حاجتی باشد، وبیم آن نرود که اعمال حجش فوت گردد، که در این صورت واجب است برای حج خود از مکه احرام حج را بسته وبرای کاری که دارد از مکه بیرون

ص: 405

رفته وسپس با همان احرام به مکه برگشته واز مکه رهسپار عرفات گردد، وچنانچه نتواند به مکه برگردد از جای خود به عرفات رود.

مساله 152 - همچنان که بیرون رفتن از مکه برای کسی که عمره تمتع بجا می آورد پس از فراغ از اعمال عمره تمتع جایز نیست، در اثنای عمره نیز بنابر احتیاط نباید از مکه بیرون برود، پس هرگاه پیش او وارد شدن به مکه بداند که محتاج به بیرون رفتن از مکه خواهد شد، مانند حمله دارها که نوعا اینطورند، می تواند اولا به عنوان عمره مفرده محرم شده وبه مکه رفته واعمال عمره مفرده را بجاآورده واز مکه برای کاری که دارد بیرون رفته وپس از انجام کار خود ثانیا برای عمره تمتع احرام بسته وبه

ص: 406

مکه بیاید، وگذشتن یک ماه از عمره مفرده که اول بجا آورده معتبر نیست در صحت آن عمره تمتع، ونیز جایز است برای او که عمره مفرده ای را که انجام داده عمره تمتع قراردهد، البته در صورتی که به اماکن دور از مکه نرفته درحالی که در ماه دیگر وارد مکه شود.

مساله 153 - بیرون رفتن از مکه بعد از عمره یا در اثنای آن که حرام شده، بیرون رفتن به جای دیگر است، واما رفتن به اطراف ونواحی تابع مکه عیبی ندارد، پس کسی که منزلش بیرون مکه است، می تواند در اثناء یا بعد از فراغت از اعمال عمره به منزل خود برگردد.

مساله 154 - هرگاه پس از انجام عمره بدون احرام از مکه بیرون رفت واز میقاتها گذشت، دو صورت دارد: اول: آنکه بازگشت به مکه پیش

ص: 407

از گذشتن ماه انجام عمره است، که در این صورت لازم است بدون احرام به مکه برگشته واز مکه احرام بسته وبه سوی عرفات برود.

دوم: آنکه بازگشت وی به مکه پس از گذشتن ماه انجام عمره باشد، در این صورت لازم است عمره را دوباره انجام دهد، وباید برای عمره اول طواف نساء انجام دهد، لکن اگر احرام عمره دوم را ترک کرد ضرری به صحت حج تمتعش ندارد.

مساله 155 - کسی که وظیفه اش حج تمتع است، نمی تواند به حج افراد یا حج قران عدول نماید، مگر درصورتی که پس از شروع به عمره تمتع وقتش به اندازه ای تنگ شود که نتواند عمره را تمام نموده وخود را به حج برساند، یعنی اگر خواسته

ص: 408

باشد اعمال عمره را انجام دهد بیم آن برود که به حج نرسد، که در این صورت نیت خودرا به نیت حج افراد تبدیل نموده وعمره را ترک وبه حج رفته وبعد از حج عمره مفرده بجا آورد، ومیزان در تنگی وقت که این امر را جایز می کند، بیم از دست رفتن مقدار رکن از وقوف اختیاری عرفات است. مثال: شخصی صبح روز نهم ذی الحجة وارد مکه می شود ومی خواهد عمره تمتع بجا آورد وشروع می نماید در آن، می بیند اگر عمره را بجا آورد تا غروب که آخر وقت وقوف اختیاری عرفات است نمی تواند خود را به عرفات برساند، این شخص به نیت حج افراد به عرفات رفته واعمال حج را بجا آورده وپس از اعمال حج به مکه برگشته وعمره مفرده بجا آورد.

مساله 156 - کسی که وظیفه

ص: 409

وی حج تمتع است، چنانچه پیش از شروع به عمره بداند که وقتش گنجایش اعمال عمره ودرک حج را ندارد، نمی تواند از اول به حج افراد یا قران عدول نماید، بلکه واجب است حج را تا سال آینده تاخیر نماید.

مساله 157 - هرگاه در سعه وقت برای عمره تمتع احرام بست وطواف وسعی خود را عمدا نا زمانی که نتواند آنها را بجا آورده وحج را درک نماید به تاخیر انداخت، عمره وی باطل است و نمی تواند بنابر اظهر به حج افراد عدول نماید، لکن احوط این است که عدول به افراد نموده وعمره را به قصد اعم از حج افراد یا عمره مفرده بجاآورد.

همچنان که گذشت بر کسی واجب می شود که فاصله بین وطنش تا مسجد الحرام کمتر از شانزده فرسخ باشد، ودر صورتی که بتواند علاوه بر حج افراد عمره مفرده را بجا آورد، عمره مفرده نیز بطور جداگانه بر او واجب خواهد بود، بنابر این کسی که می تواند فقط یکی از این دو را بجا آورد، همانی را که می تواند بجا آورد بر او واجب می شود، وچنانچه بتواند یکی از این دو را در زمانی ودیگری را در زمان دیگر بجا آورد واجب است آنچه وظیفه وی در هر زمان اقتضا می کند همان را بجا آورد، وچنانچه در یک وقت بتواند هر دو را انجام دهد واجب است هر دو را انجام دهد، ومشهور بین فقها در این صورت این است که باید حج پیش از عمره بجا آورده شود، واحوط نیز همین است.

مساله

ص: 411

158 - حج افراد با حج تمتع در تمام اعمال مشترک هستند، وحج افراد با حج تمتع چند فرق دارد: اول: آنکه حج افراد لازم نیست متصل به عمره ودر یک سال باشد، ولی حج تمتع همانطور که گفته شد لازم است متصل وبعد از عمره ودر یک سال انجام شود.

دوم: آنکه در حج افراد قربانی لازم نیست، ولی در حج تمتع چنان که گفته شد قربانی لازم است.

سوم: آنکه در حج افراد جایز است در حال اختیار طواف وسعی حج را بر وقوفین مقدم نمود، ولی در حج تمتع نمی شود این کار را کرد.

چهارم: آنکه احرام حج افراد باید از یکی از جاهایی که گفته خواهد شد باشد،

ص: 412

واما احرام حج تمتع باید از خود مکه باشد.

پنجم: آنکه عمره حج افراد را می شود پیش از حج یا بعد از آن بجا آورد، ولی در حج تمتع واجب است عمره پیش از حج باشد.

ششم: آنکه بعد از احرام حج افراد می شود طواف مستحبی نمود، ودر حج تمتع پس از احرام بنابر احتیاط وجوبی، جایز نیست طواف مستحبی بجا آورده شود.

مساله 159 - هرگاه برای حج افراد مستحبی احرام بسته شود، می توان به عمره تمتع عدول نمود، مگر در صورتی که بعد از سعی تلبیه بگوید که نمی تواند به عمره تمتع عدول نمود.

مساله 160 - هرگاه برای حج افراد احرام بست ووارد مکه شد، جایز است دور خانه خدا استحبابا طواف نماید، ولی واجب است در این صورت پس از برگزاری نماز طواف، تلبیه بگوید بنابر احتیاط.

افراد در تمام جهات متحد و یکسانند، مگر آنکه در حج قران هنگام احرام باید مکلف قربانی همراه داشته باشد، وبدین جهت قربانی براو واجب می شود، واحرام در این قسم از حج همانطورکه با تلبیه محقق می شود، با اشعار (علامت گذاشتن) یا تقلید (چیزی به گردن حیوان آویختن) نیز محقق می شود، وهرگاه برای حج قران احرام ببندد جایز نیست به حج تمتع عدول نماید.

وآن میقات اهل مدینه وهرکسی است که خواسته باشد از راه مدینه به حج برود، وجایز است در بیرون مسجد بطوری که محاذی وبرابر آن از طرف راست یا چپ باشد، احرام بسته شود، واحوط این است که درصورت امکان از درون مسجد احرام بسته شود، واحتیاط واجب آن است که از پشت مسجد قدیم احرام نبندد.

مساله 162 - کسی که از راه مدینه به حج می رود وبه مسجد شجره می رسد ومیقات دیگری به نام ((جحفه)) در میان راه دارد، نمی تواند از مسجد شجره بدون احرام گذشته واز جحفه احرام ببندد، مگر شخص بیمار یا ضعیف ومانند اینها که نمی توانند از مسجد شجره احرام ببندند.

2 - وادی عقیق: وادی عقیق میقات اهل عراق ونجد و هر کسی است که از آنجا عبور کند هرچند اهل عراق ونجد نباشد، واین میقات دارای سه جزءمی باشد: 1 - مسلخ، که نام

ص: 415

جزء اول است. 2 2 - غمره، که نام وسط آن است.

3 - ذات عرق، که نام آخر آن است. واحوط واولی آن است که مکلف در صورتی که مانعی مانند بیماری یا تقیه نداشته باشد، پیش از رسیدن به ذات عرق احرام ببندد.

مساله 163 - در حال تقیه جایز است مخفیانه پیش از رسیدن به ذات عرق بدون اینکه لباس خود را بکند محرم شده وپس از رسیدن به ذات عرق لباسهای خود را کنده ودو جامه احرام بپوشد.

3 - جحفه: جحفه میقات اهل شام ومصر ومغرب وهرکسی است که از آنجا عبور نماید هرچند اهل آنجا نباشد، واین در صورتی است که

ص: 416

این شخص از میقات سابق از آن احرام نبسته باشد.

4 - یلملم: ((یلملم)) نام کوهی است، ومیقات اهل یمن وهرکسی است که از آن راه بگذرد.

5 - قرن المنازل: قرن المنازل میقات اهل طائف وهرکسی است که از آن راه برود.

6 - مکه مکرمه: مکه مکرمه قدیم که در زمان پیغمبر اکرم (ص) بوده که حدود آن از عقبه مدنین است تاذی طوی، میقات حج تمتع است واحوط ترک احرام از محلات جدید مکه است ولی احرام از مکانی که احتمال داده می شود از مکه قدیم باشد مانعی ندارد.

7 - منزل خود شخص: منزل خود شخص، میقات کسی است که منزلش به مکه نزدیکتر از میقات باشد، که چنین شخصی می تواند از منزل خود احرام ببندد ولازم نیست جهت احرام بستن به یکی از میقاتهای دیگر برود.

8 - جعرانه: ((جعرانه)) میقات اهل مکه است برای حج قران و افراد ودر حکم

ص: 417

اهل مکه است کسی که دو سال تمام در مکه مجاور بوده که پس از گذشتن آن بمنزله اهل مکه خواهد بود، واما پیش از دو سال حکمش در مساله146 گذشت.

9 - محاذات مسجد شجره: کسی که تقریبا یک ماه یا بیشتر در مدینه منوره اقامت نموده وعازم حج باشد وبخواهد از غیر راه متعارف مدینه تا مکه برود، همین که شش میل از مدینه دور شود محاذی وبرابر مسجد شجره خواهد بود وهمانجا میقاتش خواهد بود واز همانجا احرام می بندد، ودر تعدی از محاذات مسجد شجره واحرام بستن از محاذات یکی از مواقیت دیگر، بلکه از خصوص مورد مذکور نیز مشکل

ص: 418

است، ولکن جواز آن بعید نیست خصوصا اگر فاصله زیاد نباشد.

10 - ادنی الحل: ادنی الحل میقات عمره مفرده است بعد از حج قران یا افراد، بلکه برای هر عمره مفرده است برای کسی که در مکه است وبخواهد عمره مفرده بجا آورد، وافضل وبهتر آن است از حدیبیه یا جعرانه یا تنعیم احرام ببندد، وحدیبیه وجعرانه وتنعیم، نام سه مکان می باشد که نزد اهل مکه مشهور ومعروف است.

هیچیک از میقاتها برخورد نکند، ودر این حکم فرقی بین حج واجب ومستحب وعمره مفرده نیست، بلی فرقی که هست این است که اگر احرام برای حج باشد، لازم است در ماههای حج باشد (شوال، ذی القعده، ذی الحجه) چنان که گذشت.

2 - کسی که قصد عمره مفرده در ماه رجب دارد وبیم آن داشته باشد که اگر احرام را از میقات ببندد موفق به درک عمره نشود، برای چنین شخصی جایز است قبل از میقات احرام ببندد وبرای او عمره رجب شمرده می شود، هرچند اعمال عمره را در ماه شعبان بجا آورد، ودر این حکم فرقی بین عمره

ص: 420

واجب ومستحب نیست.

مساله 165 - بر مکلف واجب است یقین به رسیدن به میقات پیدا نموده واحرام ببندد یا اطمینان به آن حاصل نماید یا حجت شرعی داشته باشد، وافرادی که آنجا زندگی می کنند گفته آنها حجت شرعیه محسوب می شود، وچنانچه شک در رسیدن به میقات داشته باشد، احرام بستن برای او جایز نخواهد بود.

مساله 166 - کسی که نذر نموده قبل از میقات احرام ببندد وبر خلاف نذر خود از میقات احرام بست، احرام وی باطل نیست ولی کفاره مخالفت نذر بر او واجب می شود اگر از روی عمد این کار را کرده باشد.

مساله 167 - همچنان که تقدیم احرام بر میقات جایز نیست، تاخیر آن از میقات نیز جایز نیست، پس کسی که قصد حج یا عمره یا دخول مکه را دارد، نمی تواند در حال اختیار از میقات عبور نماید مگر آنکه از میقات احرام ببندد، هرچند میقات دیگری در جلو داشته باشد، وهرگاه بدون

ص: 421

احرام از میقات گذشته وپیشروی کرد، در صورت امکان باید به میقات برگردد.

مساله 168 - هرگاه مکلف از روی علم وعمد از میقات احرام نبسته واز آن گذشت، این مساله چند صورت دارد: اول: آنکه می تواند به میقات برگردد، که در این صورت واجب است به میقات برگشته واز آن احرام ببندد، خواه برگشتنش از داخل حرم یا از خارج آن باشد، پس اگر چنین کاری کرد، عملش بدون اشکال صحیح خواهدبود.

دوم: آنکه مکلف در حرم باشد ونتواند به میقات برگردد ولی بتواند از حرم بیرون برود.

سوم: آنکه در حرم باشد ونتواند به میقات

ص: 422

یا بیرون حرم برود، هرچند به جهت بیم فوت حج باشد.

چهارم: آنکه خارج حرم باشد ونتواند به میقات برگردد، وجمعی از فقها - رضوان اللّه علیهم - در سه صورت اخیر حکم به بطلان عمره نموده اند، وآن خالی از وجه نیست.

مساله 169 - هرگاه انسان به جهت فراموشی یا بیهوشی ومانند اینها یا ندانستن حکم یا ندانستن میقات، احرام را ترک نماید، یعنی بدون احرام از میقات بگذرد، این مساله نیز دارای چهار صورت می باشد: اول: آنکه بتواند به میقات برگردد، که در این صورت واجب است به میقات برگشته واز همانجا احرام ببندد.

دوم: آنکه در حرم باشد وبرگشتن به میقات غیر ممکن وبه خارج حرم ممکن باشد، که در این صورت لازم است از حرم بیرون رفته واز خارج حرم محرم شود، واحوط دراین صورت این است که هرچه بتواند از حرم دور شود واحرام ببندد.

سوم: آنکه در حرم باشد وبرگشتن به خارج حرم برایش ممکن نباشد، که در این

ص: 423

صورت لازم است از جای خود احرام ببندد، هرچند وارد مکه شده باشد.

چهارم: آنکه در خارج حرم باشد ونتواند به میقات برگردد، که در این صورت لازم است از خارج حرم محرم شود، واحوط این است که هرچه بتواند از حرم دور شود واحرام ببندد. ودر تمام این چند صورت حکم به صحت عمل مکلف می شود، اگر وظایفی را که گفته شد انجام بدهد.

مساله 170 - هرگاه زن حائض از روی جهل به حکم وندانستن مساله از میقات احرام نبسته وداخل حرم شد، بر او لازم است مانند دیگران در صورتی که

ص: 424

نتواند به میقات برگردد، به خارج حرم رفته واز آنجا احرام ببندد، بلکه احتیاط این است که تا آنجا که ممکن است از حرم دور شود واحرام ببندد به شرطی که این عمل مستلزم فوت حج نباشد، ودر صورتی که انجام این عمل برایش ممکن نباشد از جایی که می تواند محرم شود.

مساله 171 - هرگاه عمره فاسد شد، واجب است درصورت امکان از سر گرفته شود، وچنانچه اعاده آن هرچند به جهت کمی وقت ممکن نباشد، حج وی فاسد خواهد بود ولازم است در سال بعد اعاده شود.

مساله 172 - جمعی از فقها فرموده اند که اگر مکلف از روی نادانی یا فراموشی عمره را بدون احرام بجا آورد، عمره وی صحیح است، واین فرمایش خالی از اشکال نیست، واحتیاط در این صورت این است که بطوری که گفته شد در صورت امکان اعاده نماید، واین احتیاط البته نباید ترک شود.

مساله 173 - در سابق گذشت کسی که وطنش از مکه دور باشد، واجب است از

ص: 425

یکی از میقاتهای پنجگانه که ذکر شد برای عمره احرام ببندد، پس اگر راهش از آن میقاتها باشد که اشکالی ندارد، وچنانچه راهش از آنجا نباشد مانند وضع حجاج در این زمان که همگی ابتداء وارد جده می شوند وجده از مواقیت نیست پس احرام از جده مجزی نیست مگر محاذی وبرابر یکی از آنها باشد که این ثابت نشده است بلکه اطمینان به عدم محاذات وی می باشد، پس با این حال بر حاجی لازم است که درصورت امکان به یکی از مواقیت برود یا از وطن وبلدخود یا در راه

ص: 426

قبل از رسیدن به جده به مقداری که قابل ملاحظه باشد، هرچند در هواپیما باشد، نذر احرام نموده واز محل نذر، احرام ببندد، وممکن است برای کسی که وارد جده شده بدون احرام، برود به ((رابغ)) که در راه مدینه است واز آنجا به نذر احرام ببندد، به اعتبار اینکه قبل از جحفه که یکی از مواقیت است می باشد، ودر صورتی که رفتن به یکی از مواقیت ممکن نباشد وقبل از میقات هم به نذر محرم نشده، لازم است از جده با نذر احرام بسته وبعدا در خارج حرم قبل از دخول آن تجدید احرام کند.

مساله 174 - در سابق گفته شد که شخصی که می خواهد حج تمتع بجا آورد، واجب است که برای حج خود از مکه محرم شود، پس اگر با علم وعمد از جای دیگری غیر از مکه احرام ببندد احرامش صحیح نخواهد بود، هرچند با احرام وارد مکه شود، بلکه در صورت امکان واجب است احرام را در مکه تجدید نماید، ودر غیر این صورت حجش

ص: 427

باطل خواهد بود.

مساله 175 - هرگاه کسی که می خواهد حج تمتع نماید فراموش نمود که از مکه محرم شود، در صورت امکان واجب است به مکه برگردد، واگر ممکن نشد از جای خود هرچند در عرفات باشد احرام ببندد، وهمچنین است حکم کسی که مساله را نمی دانسته.

مساله 176 - کسی که احرام حج را بکلی فراموش نموده وتا پایان اعمال حج یادش نیاید، حجش صحیح است، وهمچنین است حکم جاهل به مساله.

یعنی قصد بجا آوردن آنچه در حج وعمره واجب شده قربة الی اللّه تعالی، وچنانچه اعمال واجب را به طور تفصیل نداند، واجب است قصد بجا آوردن را بطور اجمال نماید ودر این هنگام لازم است تدریجا آنچه بر اوواجب می شود از روی مناسک یاد گرفته یا از کسی که مورد وثوقش باشد بپرسد، پس هرگاه بدون قصد، احرام بست، احرامش باطل خواهد بود. ودر نیت چند چیز معتبر است: 1 - قصد قربت (نزدیکی به خدا) مانند عبادات دیگر غیراز احرام.

2 - همزمان بودن با شروع در احرام.

3 - تعیین احرام که برای عمره است یا برای حج، وتعیین حج که تمتع است یا قران یا افراد، وتعیین اینکه برای خود است یا برای دیگری، وتعیین اینکه حجش حجة الاسلام است که برای اولین بار به استطاعت بر او واجب شده یا حج نذری است که به سبب نذر بر او واجب شده یا حجی است که به سبب فاسد بودن حج قبل بر او واجب شده یا حج مستحبی است، خلاصه

ص: 429

هریک از اینها که باشد باید در نیت مشخص شود، پس اگر بدون تعیین نیت، احرام نمود، احرامش باطل خواهد بود.

مساله 177 - در صحت نیت گفتن به زبان وگذراندن از ذهن معتبر نیست، یعنی لازم نیست نیت را به زبان آورده یا از ذهن خود بگذراند، بلکه داعی بر آن کفایت می کند، مانند عبادتهای دیگر که در آنها داعی کافی است.

مساله 178 - در صحت احرام عزم بر ترک محرمات ازاول تا آخر احرام معتبر نیست.

دوم - تلبیه: یعنی گفتن این

ص: 430

چند جمله است: ((لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک))، واحوط واولی اضافه نمودن این جمله است: ((ان الحمد والنعمة لک والملک لا شریک لک لبیک))، وجایز است کلمه ((لک)) بعد از کلمه ((والملک)) اضافه شود که بگوید ((والملک لک)).

وتلبیه کامل این است: ((لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، ان الحمد والنعمة لک والملک لک، لا شریک لک لبیک)) یعنی: ((پروردگارا اجابت واطاعت می کنم فرمان تو را، برای تو شریک نیست، بدرستی که ستایش تو راسزاست ونعمت وملک وپادشاهی از آن توست، شریکی برای تو در آنها نیست)).

مساله 179 - بر مکلف لازم است الفاظ تلبیه را یاد گرفته وبطور صحیح ادا نماید، مانند تکبیرة الاحرام در نماز، هرچند این معنی با تلقین دیگری باشد، یعنی دیگری که خوب بلد است بگوید واو مانند او بگوید، پس اگر این الفاظ را یاد نگرفت وتلقین هم برایش میسور نبود، احوط این است که بین گفتن به مقدار میسور وگفتن ترجمه آنها ونایب گرفتن دیگری که به جای او بگوید جمع کند.

مساله 180 -

ص: 431

شخص گنگ ولال با انگشت خود به تلبیه اشاره نموده وزبان خود را حرکت دهد، واولی این است که این کار را خود انجام داده ونایب هم بگیرد که به جای او تلبیه بگوید.

مساله 181 - بچه غیر ممیز، دیگری به جای او تلبیه می گوید.

مساله 182 - احرام حج تمتع واحرام عمره تمتع واحرام حج افراد واحرام عمره مفرده، بدون تلبیه منعقد نمی شود، واما حج قران همچنان که احرام آن به تلبیه محقق ومنعقد می شود، به اشعار یا

ص: 432

تقلید نیز محقق می شود. واشعار مختص به شتر قربانی است وتقلید مشترک بین شتر وغیر آن از گاو وگوسفند از انواع قربانی است، واولی در شتر جمع بین اشعار وتقلید است، واحوط در حج قران، تلبیه است، هرچند احرامش به اشعار یا تقلید منعقد شده است. واشعار عبارت از پاره کردن طرف راست کوهان شتر است به این معنی که محرم طرف چپ قربانی ایستاده وطرف راست کوهانش را پاره نموده خون آلود نماید، وتقلید عبارت از این است که نعلین کهنه ای که با آن نماز گزارده باشد به گردن قربانی بیاویزد.

مساله 183 - در صحت احرام، طهارت از حدث اصغر و اکبر شرط نیست وکسی که محدث به حدث اصغر یا حدث اکبر باشد احرام وی صحیح است، به عبارت واضح تر احرام شخص بی وضو یا جنب یا زن در حال حیض یا نفاس اشکالی ندارد، بنابر این جنب وحائض و نفساء می توانند احرام ببندند.

مساله 184 - تلبیه در احرام بمنزله تکبیرة الاحرام در نماز است، پس احرام بدون تلبیه یا اشعار وتقلید نسبت به

ص: 433

شخصی که می خواهد حج قران بجا آورد محقق نمی شود، پس هرگاه نیت احرام نموده و لباس احرام را پوشید ویکی از محرمات احرام را قبل از تحقق احرام (تلبیه گفتن یا اشعار وتقلید) بجا آورد، گناهی نکرده وکفاره ای بر وی نخواهد بود.

مساله 185 - کسی که می خواهد از راه مدینه به حج برود احتیاط مستحب آن است تلبیه را در بیدا (جایی است که یک میل با ذوالحلیفه به طرف مکه فاصله دارد) تجدید نماید،

ص: 434

وکسی که از راه دیگر به حج می رود تلبیه را پس از قدری راه رفتن بگوید، وکسی که از مکه می خواهد به حج برود، تلبیه را تا رسیدن به رقطا (جایی که نامش مدعی وقبل از ردم است) تاخیر نماید، ولی احتیاط این است که از جایی که احرام می بندد فورا تلبیه را آهسته بگوید واز جاهایی که گفته شد بلند بگوید.

مساله 186 - کسی که عمره تمتع بجا می آورد واجب است هنگامی که چشمش به خانه های قدیم مکه افتاد، تلبیه نگوید، وکسی که عمره مفرده بجا می آورد اگر از خارج حرم عمره ببندد، هنگام دخول حرم وچنانچه از مکه بیرون رفته که احرام عمره حج بجا می آورد هنگام دیدن کعبه (خانه خدا) تلبیه را قطع نماید، وکسی که حج بجا می آورد - هر نوع حجی باشد - هنگام زوال (ظهر) روز عرفه تلبیه را قطع نماید.

مساله 187 - اگر پس از پوشیدن لباس احرام وپیش از گذشتن از میقات، شک کند که تلبیه گفته یا نه، بنا بر نگفتن گذاشته وتلبیه بگوید، واگر بعد

ص: 435

از تلبیه گفتن شک کند که آیا درست گفته یا نه، بنا بر درست بودن بگذارد واحرام وعملش صحیح است.

سوم - پوشیدن دو جامه احرام (ازار و رداء) است پس از کندن رختهایی که پوشیدنش بر محرم حرام است: وپوشیدن آن دو جامه به این نحو است که یکی را مانند لنگ به دور کمر خود بسته وآن را ((ازار)) گویند، ودیگری را مانند عبا بر دوش بگیرد وآن را ((رداء)) گویند. وبچه نابالغ از این

ص: 436

حکم مستثنی می باشد وجایز است کندن لباس او تا رسیدن به ((فخ)) تاخیر شود.

مساله 188 - پوشیدن دو جامه احرام واجب تعبدی است، شرط تحقق احرام نیست بنا بر اظهر، واحتیاط این است که پوشیدن آنها به نحو متعارف باشد.

مساله 189 - ازار باید به اندازه ای باشد که از ناف تا زانو را بپوشاند، و رداء باید به اندازه ای باشد که دو شانه را بپوشاند، واحتیاط این است که پوشیدن آنها پیش از نیت وتلبیه باشد، پس اگر نیت وتلبیه را پیش از پوشیدن بجاآورد، پس از پوشیدن اعاده نماید.

مساله 190 - هرگاه از روی نادانی یا فراموشی موقعی که پیراهن پوشیده احرام بست، آن را فورا بکند واحرامش صحیح است، بلکه اظهر این است که حتی در صورتی که از روی علم وعمد در پیراهن یا جامه عادی احرام ببندد، صحیح خواهد بود، واما اگر بعد از احرام پیراهنی پوشید، احرامش بدون شک صحیح است ولی باید آن را از طرف پا بکند، وچنانچه یقه آن تنگ باشد که نشود از طرف پا بکند، آن را شکافته یا دریده واز طرف

ص: 437

پا بکند، خلاصه آنکه نباید از طرف سر کنده شود.

مساله 191 - پوشیدن بیش از دو جامه در اول احرام یا بعد از آن برای جلوگیری از سرما یا گرما یا غیر آن عیبی ندارد.

مساله 192 - آنچه در لباس نمازگزار شرط است، در دو جامه احرام نیز شرط است، پس لازم است که دو جامه احرام از حریر خالص واز اجزای حیوانی که خوردن گوشتش حرام است نباشد، وزر بافت نیز

ص: 438

نباشد، وهمچنین لازم است پاک باشد، بلی نجس شدن به نجاستی که در نماز بخشوده است عیبی ندارد.

مساله 193 - ازار باید بدن نما نباشد، واحوط این است رداء نیز بدن نما نباشد.

مساله 194 - احوط در دو جامه احرام این است که بافتنی باشد واز قیبل چرم وپوست ونمد نباشد.

مساله 195 - پوشیدن رداء وازار فقط بر مردان واجب است، وزنان می توانند در رختهای عادی خود در صورتی که دارای شرایط ذکر شده باشد احرام ببندند.

مساله 196 - پوشیدن حریر گرچه فقط بر مردان حرام است، اما زنان نباید در جامه حریر احرام ببندند، واحتیاط این است که هیچ چیزی که از حریر خالص باشد، در تمام احوال احرام نپوشند.

مساله 197 - چنانچه یکی از دو جامه احرام یا هر دو بعد از احرام بستن نجس شود، احوط این است که هرچه زودتر تبدیل یا تطهیر نماید.

مساله 198 - واجب نیست جامه های احرام را بطور دائم بپوشد وبرداشتن آنها برای ضرورت یا غیر آن عیبی ندارد، همچنان که عوض کردن آن در صورتی که آن عوض دارای شرایط ذکر شده باشد عیبی

ص: 439

ندارد.

به زن.

6 - استمناء.

7 - عقد نکاح.

8 - استعمال بوی خوش.

9 - پوشیدن لباس دوخته بر مردان.

10 - سرمه کشیدن.

11 - نگاه در آیینه.

12 - پوشیدن چکمه وجوراب بر مردان.

13 - دروغ گفتن ودشنام دادن.

14 - مجادله (بگو ومگو کردن).

15 - کشتن شپش ومانند آن.

16 - زینت کردن.

17 - روغن مالی کردن.

18 - کندن موی بدن.

19 - پوشاندن سر بر مردان.

20 - پوشاندن رو بر زنان.

21 - زیر سایه رفتن بر مردان.

22 - خارج نمودن خون از بدن.

23 - ناخن گرفتن.

24 - دندان کشیدن.

25 - همراه داشتن سلاح.

وتفصیل این امور در مسائل ذیل بیان خواهد شد.

در شکار نیز حرام است، هرچند با اشاره باشد، ودر حرمت کمک بین اینکه شکارچی محرم باشد یا محل فرقی نیست.

مساله 101 - محرم نباید شکاری که با اوست یا در حرم وارد کرده را به دست گرفته یا از او نگهداری کند، اگرچه شکارش پیش از احرام باشد، ونباید از گوشت شکار بخورد هرچند شکار کننده محل باشد، ونیز حرام است بر محل، خوردن گوشت شکاری که

ص: 442

محرم او را ذبح نموده وهچنین شکاری را که محل در حرم ذبح نموده باشد، وملخ ملحق به حیوان صحرایی است وشکار وگرفتن وخوردنش حرام است.

مساله 102 - حکم مذکور مختص به حیوان صحرایی است وشکار حیوان دریایی مانند ماهی، اشکالی ندارد، ومقصود از دریایی آن است که فقط در آب زندگی کند، واما حیوانی که در صحرا ودریا هر دو زندگی می کند، ملحق به صحرایی می باشد، ودر صورت شک به اینکه صحرایی است یا دریایی بنا بر اظهر اشکالی ندارد، وهمچنین کشتن حیوان اهلی مانند مرغ خانگی وحبشی اگرچه وحشی شده باشد وگوسفند وگاو وشتر، عیبی ندارد، وهمچنین ذبح حیوانی که معلوم نیست اهلی است یا وحشی، عیب ندارد.

مساله 103 - جوجه وتخم حیوانات مذکور در حکم تابع خود آنها است، یعنی همانطور که شکار حیوان صحرایی حرام است شکار جوجه یا برداشتن تخم آن نیز حرام است، وهمانطور که کشتن حیوان اهلی وشکار حیوان دریایی جایز است، کشتن جوجه وشکستن تخم آنها نیز جایز است.

مساله 104 - کشتن درندگان برای محرم جایز نیست مگر در صورتی که از آنها بر خود بترسد یا کبوتران حرم را اذیت کنند، ودر

ص: 443

کشتن درندگان کفاره نیست حتی شیر بنابر اظهر، خواه کشتنشان جایز باشد یا نباشد.

مساله 105 - محرم می تواند افعی ومار بزرگ سیاه ومارهای بد وعقرب وموش را بکشد، ودر کشتن هیچکدام کفاره نیست.

مساله 106 - محرم می تواند به کلاغ و باز شکاری تیراندازی کند، ودر صورتی که تیر به آنها برسد وکشته شوند کفاره ندارد.

کفارات شکار: برای کشتن و شکار هر

ص: 444

یک از حیوانات صحرایی در شریعت مطهره کفاره ای معین شده که در مسائل ذیل بیان خواهد شد:

مساله 107 - در کشتن شتر مرغ، یک شتر، ودر کشتن گاو وحشی، یک گاو، ودر کشتن خر وحشی، یک شتر یا یک گاو، ودر کشتن آهو وخرگوش، یک گوسفند، وهمچنین در کشتن روباه بنابر احتیاط، یک گوسفند کفاره هست.

مساله 108 - کسی که شکاری کرد چنانچه کفاره آن، شتر باشد ویافت نشود، باید شصت مسکین را اطعام نماید، برای هر مسکین یک مد که تقریبا ده سیر است، واگر این را هم نتواند باید هیجده روز روزه بگیرد، واگر کفاره، گاو باشد ودست نیاید یا مقدور نباشد، باید سی مسکین را اطعام نماید، واگر این را هم نتواند نه روز روزه بگیرد، واگر کفاره، گوسفند باشد ویافت نشود یا نتواند تهیه کند، باید ده مسکین را اطعام نماید، واگر متمکن نباشد باید سه روز روزه بگیرد.

مساله 109 - هرگاه محرم در خارج حرم کبوتر یا مانند آن را شکار نموده وبکشد، یک گوسفند باید کفاره بدهد، ودر جوجه آن، یک بره یا بزغاله باید کفاره بدهد، ودر شکستن تخم آن یک درهم بنابر احتیاط باید کفاره بدهد، و

ص: 445

هرگاه محل (غیر محرم) کبوتر ومانند آن را در حرم بکشد، یک درهم، ودر جوجه آن نیم درهم، ودر تخم آن ربع درهم باید کفاره بدهد، و هر گاه محرم در حرم آن را بکشد، هر دو کفاره بر او واجب می شود، وهمچنین است در کشتن جوجه وشکستن تخم، وتخم اگر جوجه در آن به حرکت آمده، حکم جوجه را دارد.

مساله

ص: 446

110 - کفاره شکار قطاة (مرغی است که آن را به فارسی سنگ خوار نامند) وکبک ودراج ومانند آن، یک بره است که شیر گرفته شده وعلفخوار باشد، وکفاره شکار گنجشک وقبره (که نوعی از مرغان می باشد که به فارسی آن را چکاوک نامند) وصعوه (مرغی است کوچک وبه فارسی آن را سنگانه نامند) ومانند آن بنابر مشهور، یک مد که تقریبا سه ربع کیلو (ده سیر) گندم یا جو یا نان ومانند اینهاست، واحوط در اینها یک بره از شیر گرفته شده است، وکفاره کشتن یک ملخ، یک دانه خرما، وکفاره بیشتر از یک ملخ، یک مشت گندم ومانند آن، ودر زیاد آن یک گوسفند است.

مساله 111 - کشتن موش صحرایی و خارپشت و سوسمار و مانند اینها، یک بزغاله کفاره دارد، ویک نوع مارمولک (عظایه) یک مشت طعام کفاره دارد.

مساله 112 - کشتن عمدی زنبور، مقداری طعام کفاره دارد، ودر صورتی که کشتن به جهت دفع اذیت باشد، کفاره ندارد.

مساله 113 - در راهی که ملخ زیاد است، بایستی محرم راه خود را کج کند که آن را نکشد، واگر نتواند این کار را بکند که خواه ناخواه ملخ پایمال می شود، عیبی ندارد.

مساله 114

ص: 447

- اگر جماعتی در کشتن شکاری شرکت کردند، بر هریک کفاره مستقلی هست.

مساله 115 - کفاره خوردن شکار مانند کفاره خود شکار است، پس اگر محرم شکاری کرد وآن را خورد، دو کفاره باید بدهد، یکی برای شکار ودیگری برای خوردن آن.

مساله 116 - کسی که شکار همراه دارد و داخل حرم شود، باید او را رها کند،

ص: 448

وچنانچه رهایش نکرد تا مرد باید کفاره بدهد، بلکه نسبت به کسی که قبل از احرام شکاری کرده وبعدا محرم شود نیز این حکم جاری است، یعنی باید بعد از احرام شکار را رها کند، هرچند داخل حرم نشده باشد بنابر احتیاط.

مساله 117 - وجوب کفاره در کشتن شکار وخوردنش فرقی ندارد چه از روی عمد یا سهو یا نادانی باشد.

مساله 118 - در شکار مکرر، کفاره نیز مکرر می شود، خواه شکار از روی نادانی یا فراموشی یا خطا باشد، همچنین است در صورت عمد، اگر شکار در حرم وشکار کننده محل باشد یا شکار کننده محرم به احرامهای متعدد باشد، واما اگر شکار عمدا از محرم به یک احرام مکرر شد، کفاره مکرر نخواهد شد.

یک گاو است، وچنانچه پیش از سعی باشد کفاره اش مانند گذشته است وعمره اش نیز بنابراظهر باطل نمی شود، ولی احتیاط این است که عمره را پیش از حج در صورت امکان اعاده نماید، ودر صورت عدم امکان، در سال بعد حج را اعاده کند.

مساله 121 - هرگاه کسی که احرام حج بسته قبل ازوقوف

ص: 450

در مزدلفه از روی علم وعمد با زن خود قبلا ودبرا نزدیکی نماید، حج او وحج آن در صورتی که محرم و دانا و راضی به این عمل بوده باطل می شود، وبر هر یک واجب است حج را تمام نموده وکفاره داده وحج را در سال بعد اعاده نماید، خواه حجشان واجب باشد یا مستحب، ولی اگر زن مجبور بر این عمل بوده حجش فاسد نمی شود وبر مرد دو کفاره واجب می شود وبر زن چیزی نخواهد بود. وکفاره این عمل در صورت قدرت وتمکن، یک شتر، ودر صورت عجز، یک گوسفند است، وواجب است بین آن مرد وآن زن از جای وقوع این عمل در این حج وحجی که بعدا اعاده خواهند کرد جدایی باشد تا آنکه پس از وقوفین به آن محل برسند، وهرگاه نزدیکی پس از گذشتن از منی به عرفات باشد لازم است جدایی آنها تا وقت نحر در منی مستمر باشد، واحوط این است که جدایی آنها تا فراغت از تمام اعمال حج استمرار داشته باشد.

مساله 122 - هرگاه محرم بعد از وقوف در مزدلفه از روی علم وعمد با عیال خود نزدیکی کند، چنانچه پیش از طواف نساء باشد مانند گذشته کفاره بر او واجب می شود ولی حجش

ص: 451

فاسد نمی شود، وهمچنین است اگر این عملش پیش از دور پنجم طواف نساء باشد، واما اگر بعد از طواف نساء بوده کفاره نیز ندارد.

مساله 123 - کسی که از روی علم وعمد در عمره مفرده بعد از سعی با زن خود نزدیکی نماید، مانند سابق کفاره براو واجب می شود ولی عمره

ص: 452

اش فاسد نمی شود، ولی اگر قبل از سعی باشد کفاره واجب است وباید بعد از اتمام عمره تا ماه دیگر در مکه توقف نماید سپس به یکی از مواقیت رفته واز آنجا برای عمره دوم محرم شود.

مساله 124 - کسی که از احرام درآمده اگر با زن خود که در حال احرام است نزدیکی نماید، کفاره بر زن واجب می شود، ولی مرد باید غرامت آن را بدهد، وکفاره اش یک شتر است.

مساله 125 - شخص محرم هرگاه از روی نادانی یا فراموشی با زن خود نزدیکی نماید، عمره وحجش صحیح است وکفاره ای بر او واجب نمی شود، واین حکم نسبت به سایر محرماتی که موجب کفاره است وذیلا بیان می شود نیز جاری است، به این معنی که هر عملی که از محرم از روی جهل ونسیان سر بزند کفاره ندارد، مگر موارد ذیل: 1 - آن که طواف حج را فراموش نموده وبا عیال خود نزدیکی نماید، یا مقداری از سعی را در عمره تمتع فراموش نموده واز احرام درآمد به گمان اینکه فارغ شده است از سعی، ویا آنکه بعد از سعی وقبل از تقصیر به جهت ندانستن حکم، با زن خود نزدیکی کند.

2 - کسی که دست خود را بیخود بر سر

ص: 453

یا ریش خود بکشد ویک یا دو مو از آن بیفتند.

3 - آن که بدن خود را روغن مالی کند از روی نادانی. وحکم تمام اینها در جای خود ذکر خواهد شد ان شاءاللّه تعالی.

را بوسید ومنی از او خارج شد، لازم است یک شتر کفاره بدهد، واگر منی از او خارج نشود ویا از روی شهوت نباشد یک گوسفند کفاره دارد.

مساله 127 - هرگاه شخص بعد از طواف نساء زن خودرا که در حال احرام است ببوسد، باید بنابر احتیاط یک گوسفند بکشد.

شهوت باشد ومنی از او بیرون نیاید، اگرچه حرامی بجاآورده ولی کفاره ندارد.

مساله 131 - محرم می تواند بغیر از آنچه گفته شد از عیال خود لذت ببرد بنابراظهر، ولی احوط ترک استمتاع است مطلقا.

او بیرون آمد، حکمش حکم کسی است که با زن خود نزدیکی کرده باشد، بنابر این اگر استمناء در احرام حج پیش از وقوف در مزدلفه باشد، حجش فاسد خواهد بود ولازم است حج را تا آخر بجا آورده ودر سال بعد اعاده نماید، همچنان که اگر این کار را در عمره مفرده پیش از فراغت از سعی بکند، عمره اش فاسد بوده ولازم است آن را به پایان رسانده ویک ماه در مکه توقف نموده سپس به یکی از مواقیت رفته واز آنجا برای عمره مفرده احرام ببندد، چنانکه در مساله 223 بیان شد. وکفاره استمنا مانند کفاره جماع است، وچنانچه بدون بازی با آلت استمنا نمود مثل اینکه به نگاه کردن به زن یا در نظر آوردن وخیال ومانند اینها منی از او بیرون بیاید، کفاره بر او واجب می شود وبنابر اظهر حج وعمره اش فاسد نخواهدشد هرچند رعایت احتیاط بهتر است یعنی آنها را اعاده نماید.

عقد نماید وشوهر با آن زن نزدیکی کند وعقد کننده وشوهر بدانند که چنین عقدی در حال احرام حرام است، بر هریک کفاره یک شتر واجب می شود، وهمچنین بر زن نیز واجب می شود اگر می دانسته که ازدواج در حال احرام حرام است.

ص: 458

ساله 135 - حاضر شدن در مجلس عقد وگواهی دادن بر آن بنابر قول مشهور بر محرم حرام است، واین قول موافق احتیاط است، وبعضی از فقها فرموده اند که گواهی بر عقدی که قبلا واقع شده نیز بر محرم حرام است، ولی دلیلش ظاهر نیست.

مساله 136 - احوط این است محرم خواستگاری نیز ننماید، بلی اگر زنی را قبلا طلاق داده، رجوع به او عیبی ندارد، همچنان که خریدن کنیز عیبی ندارد هر چند خریدنش برای لذت بردن از او باشد، واحتیاط این است که خریدنش به قصد استمتاع در حال احرام نباشد، وتحلیل کنیز خود برای دیگری یا قبول آن از دیگری، اظهر جواز آن است.

سعی، بینی خود را از هر بوی خوشی ببندد، وبوئیدن خلوق کعبه که یک نوع عطر است عیبی ندارد.

مساله 140 - هرگاه محرم عمدا مقداری بوی خوش استعمال کند، کفاره اش بنابر مشهور یک گوسفند است، ولی ثبوت کفاره در غیر

ص: 460

خوردن، محل اشکال است هرچند احوط کفاره دادن است.

مساله 141 - احتیاط واجب این است که محرم بینی خود را از بوی بد نگیرد، بلی تند رفتن از جهت خلاصی از بوی بد عیبی ندارد.

گوسفند است، واحوط لزوم کفاره است حتی در صورتی که مضطر به پوشیدن آن باشد.

بر محرم حرام است قطعا، وکفاره اش بنابر احتیاط یک گوسفند است.

2 - آنکه سرمه سیاه ولی به قصد زینت نباشد.

3 - آنکه سرمه سیاه نباشد با قصد زینت، واحوط در این دو صورت اجتناب است، ودر فرض سرمه کشیدن احتیاط استحبابی در کفاره دادن است.

4 - آنکه سرمه سیاه نباشد وقصد زینت هم نداشته باشد، که این کار عیبی ندارد وکفاره هم ندارد.

این است روی آن را بشکافد، وپوشاندن پشت پا بدون پوشش عیبی ندارد.

مبارکه ((فلا رفث ولا فسوق ولا جدال فی الحج)) دروغ ودشنام است، اما مفاخرت یعنی اظهار فخراز حیث حسب ونسب که شخص محرم بگوید من چنین وچنانم وفامیل وپدرانم کیانند دو صورت دارد: اول: آنکه برای اثبات فضیلت وبرتری برای خود باشد که توهین دیگری را در بر داشته باشد، این عمل فی نفسه حرام است.

دوم: آنکه اثبات فضیلت برای خود باشد بدون اینکه به دیگری اهانت شود، واین عیبی ندارد وبر محرم وغیر محرم حرام نیست.

دارد، واما اگر جدال وقسم خوردن بر دروغ باشد، در همان مرتبه اول یک گوسفند، ویک گوسفند دیگر برای مرتبه دوم، ودر مرتبه سوم یک گاو کفاره دارد.

وانداختن او از بدن برای محرم جایز نیست، وجابجا کردن او عیبی ندارد، و در صورت کشتن احوط آن است که یک مشت از طعام به فقیری کفاره بدهد، اما پشه وکک، احتیاط در نکشتن آنهاست در صورتی که ضرری متوجه محرم نشود، واما تاراندن آنها ظاهرا جایز است، هرچند احوط ترک است.

محرم نبایستی موی خود یا دیگری را از بدن جدا کند، خواه دیگری محرم باشد یا محل، از این حکم چهار مورد استثنا شده است: اول: آنکه شپش بدن محرم

ص: 468

زیاد شود و متاذی باشد ازآن.

دوم: آنکه ضرورت ایجاب کند که مو جدا شود، مانند آنکه بلندی موی وزیادیش باعث سردرد یا ناراحتی دیگر شود.

سوم: آنکه مو در پلک چشم روییده باشد که محرم را ناراحت کند.

چهارم: آنکه مو هنگام وضو یا غسل خود به خود جدا شود، که در این چهار صورت جدا نمودن مو عیبی نداد.

مساله 160 - اگر محرم بدون ضرورت سر خود را بتراشد، کفاره اش یک گوسفند یا سه روز روزه یا اطعام شش مسکین که به هریک دو مد (یک کیلو ونیم) بدهد، واگر موی زیر هر دو بغل خود را بکند، کفاره اش یک گوسفند است، وهمچنین است اگر موی یک طرف را بکند، بنابر احتیاط، وچنانچه موی ریش خود یا غیر آن را بکند بایستی یک مشت طعام به فقیر کفاره بدهد، وچنانچه سر دیگری را چه محرم وچه محل باشد بتراشد، کفاره ندارد.

مساله 161 - چنانچه محرم سر یا بدن خود را بطوری که مویی از او نیفتد وخونی نشود بخاراند، عیبی ندارد، وچنانچه دست به سر یا ریش خود کشیده ویک یا دو مو از آن بیفتد، یک مشت طعام صدقه بدهد.

ومانند آن به جهت سردرد، عیبی ندارد، وپوشاندن گوشها نیز جایز نیست.

مساله 163 - پوشاندن سر به قسمتی از بدن مثل دست، جایز، وترک آن بهتر

ص: 470

است.

مساله 164 - محرم نبایستی در آب ومانند آن فرو رود که سرش زیر آب شود بنابر احتیاط، وظاهرا مرد وزن در این حکم فرقی باهم ندارند.

مساله 165 - هرگاه محرم سر خود را پوشانید، بنابراحتیاط کفاره اش یک گوسفند است، وظاهرا در موارد اضطرار، کفاره واجب نیست.

آنها از اجسامی که ثابت باشد اشکالی ندارد، ونیز جایز است راه رفتن زیر ابری که مانع از تابش آفتاب است، وفرقی نیست در

ص: 472

حرمت زیر سایه قرار گرفتن در موارد محرمه بین اینکه پیاده باشند یا سواره بنابر احتیاط. واحوط این است که زیر سایه چیزی که روی سر نباشد نیز نرود، مثل اینکه بغل شتر یا ماشین حرکت کند که سایه از طرف چپ یا راستش بر او بیفتد، بلی می تواند با دست خودجلو آفتاب را بگیرد، وزیر سایه محمل رفتن هنگام سیروهمچنین احرام زیر سقف مسجد شجره عیبی ندارد.

مساله 170 - مراد از زیر سایه رفتن که حرام است این است که بدان وسیله از آفتاب یا سرما یا گرما یا باران یا باد ومانند اینها جلوگیری کند، وچنانچه هیچیک از اینها نباشد به طوری که بود ونبود سایبان یکسان باشد، عیبی ندارد، ودر آنچه گفته شد بنابر احتیاط فرقی بین شب وروز نیست.

مساله 171 - احوط برای محرم آن است که حتی بعد از رسیدن به مکه ودر حال تردد ودر مکه نیز سوار ماشین سقف دار نشود وچتر ومانند آن بر سر نگیرد، بلی رفتن زیر سایه منازل یا اماکنی که در بین راه در آنها توقف می کند مانعی ندارد.

مساله 172 - زیر سایه رفتن زنان وکودکان وهمچنین مردان در حال ضرورت یا ترس از گرما وسرما عیبی ندارد.

مساله 173 - کفاره زیر سایه رفتن یک گوسفند است، وفرقی بین حال اختیار واضطرار نیست.

وچنانچه این عمل تکرار شود، احتیاط این است که عوض هر روز یک کفاره بدهد، هرچند اظهر این است که

ص: 473

در هر احرام یک کفاره کافی است.

خونی نماید، مگر در حال ضرورت یا رفع ناراحتی که عیبی ندارد، وکفاره اش بنابراحتیاط یک گوسفند است. اما مسواک کردن پس عیبی ندارد گرچه بداند خون خارج می شود، وکفاره ندارد.

واین قول احوط است.

مساله 180 - بودن سلاح نزد محرم اگر حملش نکند، عیبی ندارد، ولی مع

ص: 476

ذلک ترکش احوط است، یعنی بنابراحتیاط سلاح را نزد خود نگذارد.

مساله 181 - حرمت حمل سلاح مختص به حال اختیار است، ودر حال اضطرار عیبی ندارد، و کفاره حمل سلاح بنابر احتیاط یک گوسفند است.

تا اینجا بیست وپنج چیزی که بر محرم حرام است بیان شد، و دو چیز هست که بر محرم ومحل حرام است:

1 - شکار در حرم:

مساله 182 - شکار در حرم بر محرم وغیر محرم، بر زن و مرد حرام است چنانکه قبلا بیان شد.

2 - کندن درخت وگیاه حرم:

مساله 183 - کندن وبریدن هر چیزی که در حرم روییده از درخت وغیر درخت وگیاه بر محرم وغیر محرم حرام است، اما چیزی که به راه رفتن متعارف کنده شود عیبی ندارد، همچنان که رها کردن حیوانات که از علف حرم بچرند اشکالی ندارد، واز این حکم چند چیز استثنا شده است (کندن وبریدن این چند چیز عیبی ندارد): 1 - اذخر که گیاه معروفی است.

2 - نخل خرما ودرخت میوه دار.

3 - علفهایی که خوراک شتر است.

4 - علف ودرختی که در ملک یا خانه شخص می روید یا خود شخص آن را می کارد ومی نشاند، واما درختی که قبلا پیش از تملک منزل در منزل بوده، حکمش حکم سایر درختها است.

مساله 184 - درختی که ریشه وساقه اش در حرم وشاخ وبرگش در خارج حرم یا بعکس باشد، حکمش حکم درختی است که تمامش در حرم باشد.

مساله 185 -

ص: 477

کفاره کندن درخت از بیخ، قیمت همان درخت است، وکفاره قطع مقداری از آن، قیمت

ص: 478

همان مقدار است، وکندن علف یا قطع آن، کفاره ندارد.

من باز مستان و گناهانی که با بردباریت بر من پوشانده ای ، آشکار

ص: 480

مساز و آن چه از کارهای زشتم می دانی در گذر. پروردگارم در نزد تو خودت را شفیع قرار می دهم و از تو به سوی خودت پناه می آورم. به درگاه تو با طمع در احسانت و میل و رغبت به منّت گذاریت روی بنموده ام در حالی که تشنه باران نیکی هایت هستم و باران ابرهای فضلت را طلب می نمایم خشنودیت را می طلبم به درگاه تو روی می نمایم و در جویبار عطای تو غوطه ور می گردم. برترین نیکی ها را در نزدت التماس می کنم ، به میهمانی حضور بسیار زیبای تو وارد می گردم ، و رویت را می طلبم ، بر درب خانه ات حلقه می کوبم در حالی که در برابر بزرگی و هست و جلال تو ناتوان و زمین خورده ام ؛ پس با من آنسان که زیبنده توست با بخشش و مهربانی رفتار کن و آن گونه که خودم مستحق آن از کیفر و استقامت هستم ، رفتار مکن به مهربانیّت ای مهربان ترین مهربانان.

دار، این گونه احکام حساب شده و دقیق به خاطر

ص: 482

آن است که بدانید خداوند آن چه در آسمانها و آن چه در زمین است می داند و خداوند به هر چیزی داناست ».

إِن َّ أَوَّل َ بَیت ٍ وُضِع َ لِلنّاس ِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدی ً لِلعالَمِین َ فِیه ِ آیات ٌ بَیِّنات ٌ مَقام ُ إِبراهِیم َ وَ مَن دَخَلَه ُ کان َ آمِناً وَ لِلّه ِ عَلَی النّاس ِ حِج ُّ البَیت ِ مَن ِ استَطاع َ إِلَیه ِ سَبِیلًا وَ مَن کَفَرَ فَإِن َّ اللّه َ غَنِی ٌّ عَن ِ العالَمِین َ

«همانا اولین خانه ای که در روی زمین برای مردم قرار داده شد که پر برکت و برای هدایت است همان است که در مکه است ؛ در آن نشانه های روشن است از جمله مقام ابراهیم ، و هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه او کنند، آنها که توانائی رفتن به سوی آن دارند، و هر کس کفر بورزد و حج را ترک کنند به خود زیان رسانیده خداوند از همه جهانیان بی نیاز است ».

رَبَّنا إِنِّی أَسکَنت ُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیرِ ذِی زَرع ٍ عِندَ بَیتِک َ المُحَرَّم ِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجعَل أَفئِدَةً مِن َ النّاس ِ تَهوِی إِلَیهِم وَ ارزُقهُم مِن َ الثَّمَرات ِ لَعَلَّهُم یَشکُرُون َ «پروردگارا من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی آب و علفی در کنار خانه ای که حرم تو است ساکن ساختم تا نماز بر پای دارند، تو قلبهای گروهی از مردم را متوجه آنها ساز و از ثمرات به آنها روزی ده شاید آنان شکر تو را به جای آورند».

إِن َّ اللّه َ وَ مَلائِکَتَه ُ یُصَلُّون َ عَلَی النَّبِی ِّ یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیه ِ وَ سَلِّمُوا تَسلِیماً همانا خداوند و فرشتگان او بر پیامبر درود می فرستند،

ص: 483

ای کسانی که ایمان آورده اید بر

ص: 484

او درود فرستید و بسی سلام گویید.

وَ لَو أَنَّهُم إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم جاؤُک َ فَاستَغفَرُوا اللّه َ وَ استَغفَرَ لَهُم ُ الرَّسُول ُ لَوَجَدُوا اللّه َ تَوّاباً رَحِیماً

و اگر آنان که بر خود ستم کردند در نزد تو آیند و از خداوند طلب بخشایش کنند و پیامبر نیز برای آنان طلب مغفرت نماید، همانا اوخداوند بسی بخشنده و مهربان است.

یا عِبادِی َ الَّذِین َ أَسرَفُوا عَلی أَنفُسِهِم لا تَقنَطُوا مِن رَحمَةِ اللّه ِ إِن َّ اللّه َ یَغفِرُ الذُّنُوب َ جَمِیعاً إِنَّه ُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِیم ُ ای بندگان من که بر خود ستم روا داشته اید، از رحمت خداوند مأیوس نباشید که او همه گناهان را می بخشد، همانا او بخشنده و مهربان است.

بود، واحوط و

ص: 486

بهتر در این صورت عدول به حج افراد است، وبر هر دو تقدیر واجب است حج را در سال بعد اعاده نماید. ودر طواف چند چیز شرط است: اول - نیت: وطواف بدون قصد قربت باطل است.

دوم - طهارت از حدث اکبر و اصغر: پس چنانچه از روی عمد یا نادانی یا فراموشی در حال حدث وبدون طهارت طواف نماید، طوافش صحیح نخواهد بود.

مساله 188 - چنانچه از محرم در اثنای طواف حدثی سرزند، مساله چند صورت خواهد داشت: 1 - آنکه حدث پیش از رسیدن به نصف طواف باشد، که در این صورت طواف باطل ولازم است پس از طهارت اعاده شود.

2 - آنکه حدث بعد از تمامی دوره چهارم وبدون اختیار باشد، که در این صورت طواف را قطع نموده وطهارت گرفته وطواف را از همانجا که قطع نموده ادامه می دهد.

3 - آنکه حدث بعد از نصف وپیش از تمامی دوره چهارم طواف، یا بعد از تمامی دور چهارم واختیاری باشد، که احوط در این دو صورت این است که طواف خود را پس از طهارت از جایی که قطع نموده تمام کرده، سپس اعاده اش نماید، وبه جای این احتیاط اگر این کار را بکند کافی است که پس از قطع طواف وطهارت، یک طواف کامل به قصد اعم از تمام کردن طواف پیش ویک طواف کامل جدید بجا آورد، به این معنی که قصدش این باشد که طوافی را که بجا می آورد چنانچه تمامش بر ذمه بوده، به این طواف ذمه او فارغ می شود، وگرنه مقداری از آن به جای کمبود

ص: 487

ص: 488

واف سابق وباقیمانده لغو می باشد.

مساله 189 - اگر پیش از شروع به طواف یا در اثنای آن شک در طهارت بنماید، چنانچه بداند که قبلا با طهارت بوده و نمی داند بعدا از او حدثی سر زده یا نه، در این صورت اعتنا به شک خود نکند، ودر غیر این صورت واجب است طهارت گرفته وشروع به طواف کند یا طوافی که در دست داشته از سر بگیرد.

مساله 190 - هرگاه پس از فراغت از طواف، شک در طهارت نماید، به شک خود اعتنا نکند، هرچند احوط اعاده است، ولی برای نماز طواف حتما باید وضو بگیرد.

مساله 191 - هرگاه مکلف نتواند وضو بگیرد، تیمم نموده وطواف را بجا آورد، واگر تیمم هم نمی تواند بکند، حکمش حکم کسی است که نمی تواند طواف را بجاآورد، پس اگر مایوس از توانایی شد، لازم است برای طواف نایب بگیرد، و احوط و اولی این است که خود نیز بدون طهارت طواف نماید.

مساله 192 - بر زن حائض ونفساء (زائو) بعد از گذشتن ایام حیض و نفاس وبر جنب واجب است که برای طواف غسل کنند، ودر صورت معذور بودن از غسل و مایوس شدن از توانایی بر غسل، واجب است با تیمم طواف کنند، واحوط واولی این است که نایب نیز بگیرند، ودر صورت معذور بودن از تیمم، نایب گرفتن متعین است.

مساله 193 - هرگاه زن هنگام بستن احرام برای عمره تمتع یا پس از بستن احرام، خون حیض ببیند ووقت گنجایش بجا آوردن اعمال عمره را داشته باشد، بایستی صبر کند تا پاک شود وغسل نموده واعمال عمره را

ص: 489

: 245

بجاآورد، وچنانچه وقت وسعت این کار را نداشته باشد، مساله دارای دو صورت خواهد بود: اول: آنکه حیضش هنگام احرام یا پیش از بستن احرام باشد، در این صورت حج تمتعش بدل به حج افراد شده وبر او واجب است در صورت تمکن بعد از فراغت از حج، عمره مفرده بجا آورد.

دوم: آنکه حیضش بعد از بستن احرام باشد، در این صورت مخیر است بین اینکه اول حج افراد را بجا آورده وبعد از فراغت، عمره مفرده بجا آورد مانند صورت اول، وبین اینکه اعمال عمره تمتع را بدون طواف ونمازش بجاآورده، به اینکه سعی و تقصیر نموده وبرای حج احرام بسته وبه حج رفته وپس از فراغت از حج وبازگشت به مکه قضای طواف عمره را پیش از طواف از حج بجاآورد، ودر صورتی که یقین داشته باشد که حیضش ادامه خواهد داشت و نمی تواند حتی پس از بازگشت به مکه طواف نماید، برای طواف خود نایب گرفته و شخصا سعی را بجا آورد، وروزی که باید خود را آزمایش کند، در حکم ایام حیض است وحکم آن ایام بر آن روز جاری است.

مساله 194 - اگر زن در اثنای طواف حیض شود، مشهور بین فقها این است که اگر حیض شدن پیش از تمام شدن چهار شوط باشد، طوافش باطل می شود، و چنانچه بعد ازآن باشد، آنچه بجا آورده صحیح، و واجب است بعد از پاکی وغسل نمودن باقیمانده را بجا آورد، و احوط در هردو صورت این است که بعد از پاکی یک طواف کامل به نیت اعم از تمام واتمام بجا آورد به این

ص: 490

معنی که چنین

ص: 491

نیت کند که: اگر یک طواف کامل بر من واجب است، که این طواف است، واگر بجا آوردن کمبود طواف سابق بر من واجب است، هر مقدار از این طواف کمبود او را تکمیل می کند بکند و باقیمانده زیادی باشد، واین درصورتی است که وقت گنجایش این کار را داشته باشد، ودر غیر این صورت سعی و تقصیر نموده وبرای حج محرم شود ولازم است پس از بازگشت از منی و قبل از طواف حج قضای طواف عمره را به نحوی که گفته شد بجا آورد.

مساله 195 - هرگاه زن پس از طواف وپیش از نماز آن، یعنی بین طواف ونمازش، حیض شود، طوافش صحیح است ونماز طواف را پس از پاکی وغسل بجا آورد، وچنانچه وقت نداشت، سعی وتقصیر را بجا آورده ونماز طواف را پیش از طواف حج قضا نماید.

مساله 196 - هرگاه زنی پس از طواف ونمازش احساس نمود که حیض دارد ونداند که پیش از طواف یا پیش از نماز یا در اثناء بوده یا بعد از نماز رخ داده، دراین صورت بنابر صحت طواف ونماز بگذارد، و چنانچه بداند که قبل از نماز حادث شده ووقتش هم تنگ است، سعی وتقصیر نموده ونماز را تا پس از پاکی تاخیر بیندازد، وعمره اش صحیح است.

مساله 197 - هرگاه زنی به مکه رسید ومی توانست اعمال عمره را بجا آورد ولی با علم وعمد بجا نیاورد تا حیض شد ووقت هم تنگ شد، ظاهرا عمره اش فاسد است، واحتیاط این است که عدول به حج افراد نموده وحج خود را در سال

ص: 492

بعد اعاده نماید.

مساله 198 -

ص: 493

طواف مستحبی را می توان بدون طهارت بجا آورد وطهارت در او معتبر نیست، ولی نماز طواف مستحبی بدون طهارت صحیح نخواهد بود وباید باطهارت باشد.

مساله 199 - کسی که معذور از طهارت (وضو یا غسل) تمام است، مانند کسی که در دست یا پایش شکستگی وزخمی است که پانسمان شده وکسی که سلس (مرضی دارد که بولش قطره قطره می ریزد) به همان دستوری که برای نماز خود طهارت می گیرد، برای طواف نیز همان طهارت کافی است، واما مبطون (کسی که نمی تواند از غایط خودداری کند) احوط این است که در صورت تمکن، هم شخصا طواف نموده وهم برای طواف نایب بگیرد، واما زن مستحاضه اگر استحاضه اش قلیله باشد احوط آن است که برای هرکدام از طواف ونماز طواف وضو بگیرد، واگر متوسطه باشد یک غسل برای هر دو بجا آورد وبرای هرکدام نیز وضو بگیرد، واما اگر کثیره باشد برای هرکدام غسل کند واحوط ضم وضو است به غسل.

شرط سوم از شرایط طواف، طهارت از خبث است یعنی پاکی بدن ولباس: پس طواف با بدن یا لباس نجس صحیح نیست، ونجاستی که در نماز بخشوده بود مانند خون کمتر از درهم در طواف بخشوده نیست بنابر احتیاط.

مساله 200 - بودن خون و خونابه زخم ودمل که اجتناب از آن سخت باشد در بدن یا لباس در طواف مانعی ندارد و بر طرف کردنش لازم نیست، همچنان که بودن چیز نجس همراه انسان در طواف عیبی ندارد. وهمچنین است نجس بودن چیزهایی که در آن نماز خوانده نمی شود

ص: 494

مانند همیان وکلاه و جوراب.

مساله 201 - در

ص: 495

صورتی که نجس بودن بدن یا لباس خود را نمی دانسته وپس از انجام طواف بفهمد، طوافش صحیح است وحاجتی به اعاده ندارد، وهمچنین است نماز طواف اگر نمی دانسته بدن با لباسش نجس بوده و بعد از نماز بفهمد، نمازش صحیح است.

مساله 202 - هرگاه نجاست بدن یا لباس خود را فراموش نموده وبا آنها طواف نمود وبعد از طواف یادش آمد، طوافش بنابر اظهر صحیح است، اگرچه اعاده آن با لباس پاک احوط است، و چنانچه بعد از نماز طواف یادش بیاید که بدن و لباسش نجس بود، حتما باید با بدن و لباس پاک اعاده نماید.

مساله 203 - هرگاه نجس بودن بدن یا لباس خود را نمی دانسته ودر اثنای طواف دانست، یا آنکه پیش از فراغت از طواف، بدن یا لباسش نجس شد، اگر جامه پاکی داشته باشد همانجا جامه نجس را کنده وبا جامه پاک طواف خود را تمام نماید، وچنانچه جامه پاک همراه نداشته باشد، اگر این حادثه بعد از تمام شدن شوط چهارم بوده، طواف را قطع نموده وپس از ازاله نجاست از بدن یا لباس، باقیمانده طواف را بجا آورد، وچنانچه علم به نجاست یا حدوثش پیش از تمام شدن شوط چهارم باشد، باز هم طواف را قطع ونجاست را ازاله نموده و بنابر احتیاط یک طواف کامل به قصد اعم از تمام باشد یا اتمام بجا آورد (معنای اعم از تمام واتمام سابقا بیان شد).

شرط چهارم از شرایط طواف نسبت به مردان، مختون بودن است: واحوط بلکه اظهر این است که

ص: 496

بچه ممیز که خوب وبد را تشخیص می دهد، اگر شخصا محرم

ص: 497

شود باید ختنه کرده باشد، واما اگر بچه ممیز نباشد یا احرامش را ولیش ببندد، اعتبار ختان در او ظاهر نیست، اگرچه اعتبارش احوط است.

مساله 204 - هرگاه محرم ختنه نشده (خواه بالغ، خواه بچه ممیز) طواف نموده، طوافش کافی نخواهد بود، واگر طواف را ختنه شده اعاده نکند، مانند کسی خواهد بود که طواف را ترک کرده باشد، واحکام آینده بر وی جاری خواهد شد.

مساله 205 - هرگاه مکلف ختنه نشده مستطیع شود، اگر بتواند بین ختنه وحج در سال استطاعت جمع کند، یعنی در همان سال خود را ختنه نموده وبه حج برود، واجب است این کار را بکند، و چنانچه ممکن نباشد، حج را تا سال بعد تاخیر نماید. پس اگر اصلا متمکن از ختنه نباشد، به این معنی که ختنه کردن برای او ضرر یا مشقت یا ناراحتی داشته باشد، لازم است حج را بجا آورد، لکن احتیاط این است که در عمره وحج شخصا طواف نموده وبرای طواف نیز نایب بگیرد، ولی خودش نماز طواف را بجا آورد.

شرط پنجم از شرایط طواف: پوشاندن عورت است بنابر احتیاط، وساتر بایستی مباح باشد، واحتیاط این است که ساتر دارای جمیع شرایط لباس نمازگزار باشد.

محاذات واقعی محقق می شود بجا می آورم، و زیاده بر آن از باب مقدمه

ص: 499

علمیه باشد، یعنی انسان وقتی از جلوتر شروع کرد علم پیدا می کند که اولین جزء طوافش با اولین جزء حجر محاذی و برابر شده است.

دوم: آنکه هر شوط و دوری به حجرالاسود ختم شود، ودر شوط آخر احتیاطا قدری ار حجر بگذرد و زیادی را مقدمه علمیه محسوب دارد.

سوم: آنکه کعبه (خانه خدا) را در جمیع احوال طواف طرف چپ خود قرار دهد، وچنانچه کعبه به جهت بوسیدن ارکان یا به جهت ازدحام، رو به رو یا پشت سر یا طرف راست قرار گرفت، آن مقدار از طواف شمرده نمی شود، وظاهر این است که میزان در قرار دادن کعبه طرف چپ، صدق عرفی است، همچنان که از طواف پیغمبر اکرم (ص) برمی آید که سواره طواف می نمودند، و بهتر این است که دقت شود بخصوص در دو دهانه حجر اسماعیل ودر نبشهای خانه خدا که در این جاها باید مواظب بود که به چپ یا راست منحرف نگردد.

چهارم: آنکه حجر اسماعیل را داخل مطاف قرار دهد، به این معنی که دور حجر اسماعیل بگردد وداخل حجر نرود.

پنجم: آنکه طواف کننده از بیرون دور خانه خدا دور بزند نه درون خانه خدا، و دور تا دور خانه خدا به طور شیب بنایی شده که به آن شادروان می گویند که نبایستی طواف کننده روی آن راه برود.

ششم: آنکه هفت دور متوالی وپی در پی دور خانه خدا بچرخد وکمتر از هفت دور کافی نیست، وعمدا زیادتر از هفت دور هم

ص: 500

طواف را باطل می کند، چنانکه خواهدآمد.

مساله 206 - مشهور بین فقها این است که طواف باید

ص: 501

بین مقام ابراهیم (ع) وخانه خدا باشد، یعنی از هر طرف این مسافت در نظر گرفته شود، ومسافت آن بیست وشش ذراع ونیم تقدیر شده است، ونظر به اینکه حجر اسماعیل داخل مطاف است وخود بیست ذراع است، پس در طرف آن بیش از شش ذراع ونیم نباید دور شد، ولکن ظاهر این است که در موارد ازدحام طواف در دورتر از این مسافت بیست وشش ذراع ونیم نیز کافی باشد.

مساله 207 - هرگاه طواف کننده از مطاف بیرون رفته ووارد کعبه شود، طوافش باطل واعاده آن لازم است، وبهتر این است که طواف خود را تمام نموده سپس اعاده نماید، اگر بیرون رفتنش پس از تجاوز نصف طواف بوده.

مساله 208 - چنانچه هنگام طواف روی شادروان رفت، آن مقدار از طواف که روی شادروان بوده باطل است، واحتیاط این است که آن مقدار را تدارک نموده وطواف خود را تمام سپس طواف را اعاده نماید، واحتیاط این است که هنگام طواف دست خود را از طرف شادروان به دیوار کعبه یا ارکان آن دراز ننماید گرچه جواز آن بعید نیست.

مساله 209 - هرگاه طواف کننده در حجر اسماعیل برود، شوطی که رفتن در حجر در او بوده، باطل ولازم است اعاده شود، وبهتر این است که طواف را تمام نموده وسپس اعاده نماید، ودر حکم رفتن در حجر است بالارفتن بر دیوار حجر بنابر احتیاط، بلکه احوط این است که در حال طواف دست بر دیوار حجر هم نگذارد گرچه

ص: 502

اظهر جواز آن است.

مساله 210 - هرگاه طواف کننده پیش ار تجاوز از نصف طواف بدون عذر از مطاف خارج

ص: 503

شود، اگر موالات عرفیه از او فوت شود طوافش باطل واعاده اش لازم است، وچنانچه موالات فوت نشود یا خروجش بعد از تجاوز نصف باشد احتیاط این است که آن طواف را تمام نموده سپس اعاده کند.

مساله 211 - چنانچه در اثنای طواف حدثی از او سربزند، جایز است بیرون رفته وتطهیر نموده وبرگشته وطواف خود را تمام نماید، همچنان که گذشت، وهمچنین است بیرون رفتن برای ازاله نجاست از بدن یا لباس، واگر زنی در اثنای طواف حیض شود، واجب است طواف را قطع نموده وفورا از مسجد بیرون برود. وحکم چنین افراد در شرایط طواف بیان شد.

مساله 212 - هرگاه طواف کننده به علت سردرد یا دل درد ومانند آن ناچار طواف خود را قطع نموده و از مطاف بیرون رود، چنانچه قبل از تمامی شوط چهارم باشد طوافش باطل واعاده اش لازم است، وچنانچه بعد ازآن بوده احتیاط این است که برای باقیمانده نایب گرفته وشخصا بعد از زوال عذر احتیاطا باقیمانده را بجا آورده وطواف را اعاده نماید.

مساله 213 - طواف کننده می تواند جهت عیادت مریض یا رفع حاجت خود یا حاجت برادر دینی خود از مطاف بیرون برود، ولی اگر طوافش واجب باشد ومقدار یک یا دو شوط بجا آورده باشد، لازم است طواف را اعاده نماید، و چنانچه بیرون رفتنش بعد از شوط سوم بوده احتیاط این است که یک طواف کامل به قصد اعم از تمام یا اتمام بجا آورد.

ص: 504

ساله 214 - نشستن در اثنای طواف جهت استراحت ورفع خستگی جایز است، ولی باید به اندازه ای نباشد که موالات عرفیه از بین

ص: 505

برود، که در این صورت طوافش باطل شده ولازم است از ابتدا دوباره انجام دهد.

شد.

دوم: آنکه هنگام شروع به طواف یا در اثنا چنین قصد کند که زیادی، جزء طوافش باشد، یعنی بنا داشته باشد که طواف را هشت شوط

ص: 507

یا بیشتر انجام دهد، در این صورت طوافش جزما باطل ولازم است اعاده نماید.

سوم: آنکه زیادی را پس از فراغت از طواف به قصد جزئیت آن بجا آورد، که در این صورت نیز اظهر بطلان طواف است.

چهارم: آنکه زیادی را به قصد جزئیت طواف دیگر بجاآورد، وطواف دوم را تمام کند، که در این صورت گرچه در طواف زیادی نداشته ولی احوط بلکه اظهر بطلان طواف اول است، به جهت آنکه دو طواف واجب را پشت سر هم انجام داده است.

پنجم: آنکه قصد جزئیت زیادی را برای طواف دیگر بنماید، واتفاقا نتواند طواف دیگر را به آخر برساند، دراین صورت نه زیادی هست ونه قران، ولی گاهی طواف در این صورت به جهت عدم تحقق قصد قربت باطل می شود، وآن در صورتی است که مکلف هنگام شروع به طواف یا در اثنای آن با اینکه می داند قران حرام ومبطل طواف است آن را قصد نماید، که قصد قربت با قصد حرام جمع نمی شود، هرچند از باب اتفاق آن حرام انجام نشود که قران بین دو طواف باشد.

مساله 218 - هرگاه طواف خود را از روی سهو بیش از هفت شوط انجام دهد، چنانچه زیادی کمتر از یک شوط باشد، آن را قطع نماید وطوافش صحیح است، وچنانچه زیادی یک شوط یا بیشتر باشد، احتیاط این است که باقی آن را تا یک طواف کامل شود به قصد قربت

ص: 508

مطلقه تمام نماید.

مانند کسی که بعد از شروع به نماز طواف چنین شکی بکند.

مساله 220 - هرگاه یقین داشته باشد که هفت شوط بجاآورده وشک کند که زیادتر بوده یا نه، مثلا احتمال بدهد که شوط آخری هشتم بوده، به شک خود اعتنا ننماید وطوافش صحیح است، مگر در صورتی که شکش قبل از تمامی شوط آخری باشد، که در این صورت ظاهر این است که طوافش باطل است، واحتیاط این است که به قصد رجا تمامش نموده واعاده طواف کند.

مساله 221 - هرگاه بین شش وهفت یا پنج وشش وهمچنین عددهای قبل شک کند، حکم به بطلان طواف می شود، وهمچنین اگر شک کند که آیا شش شوط بجاآورده یا هشت شوط که نداند شوط آخر ششم است یا هشتم، که در این صورت نیز طوافش باطل خواهد بود. وظن به اشواط مادامی که به حد اطمینان نرسد اعتباری نداشته ومحکوم به حکم شک است.

مساله 222 - چنانچه بین شش وهفت شک نموده و از روی نادانی بنا را بر شش گذاشته وطواف را تمام کند، لازم است طواف را از سر بگیرد، وچنانچه بر نادانی خودباقی ماند تا وقتی که تدارک ممکن نباشد بعید نیست طوافش صحیح باشد.

مساله 223 - طواف کننده می تواند در حفظ شماره شوطها بر رفیق وهمراه خود اعتماد کند، در صورتی که رفیق وهمراهش یقین داشته باشد، مثلا در صورت شک اگر رفیق

ص: 510

انسان بگوید این شوط پنجم است، می شود بر گفته او اعتماد نموده و دو شوط دیگر بجا آورد.

مساله 224 - هرگاه در طواف مستحبی شک نماید، بنا را بر کمتر بگذارد

ص: 511

وطوافش صحیح است.

مساله 225 - هرگاه از روی عمد وعلم به حکم یا جهل به آن طواف عمره تمتع را ترک نموده ونتواند پیش از وقوف به عرفات تدارکش نماید، عمره اش باطل بوده وواجب است حج را در سال بعد اعاده نماید، ودر سابق گفته شد اظهر این است که احرامش نیز باطل می شود، ولی احوط این است که عدول به حج افراد نموده وآن رابه قصد اعم از حج وعمره مفرده تمام نماید، وچنانچه عمدا طواف حج را ترک نماید وتدارکش ممکن نباشد حجش باطل خواهد بود ولازم است در سال بعد اعاده نماید، واگر ترک طواف از جهت ندانستن حکم بوده، یک شتر کفاره نیز لازم خواهد شد.

مساله 226 - هرگاه از روی فراموشی طواف ترک شود، بعد از یاد آمدن تدارکش واجب است، وچنانچه پس از گذشتن وقتش به یاد آمد، قضای آن بجا آورده شود وحج صحیح خواهد بود، واحتیاط این است که بعد از قضای طواف، سعی نیز بجا آورده شود، واگر وقتی یادش بیاید که قضا نمودن آن ممکن نباشد، مثل اینکه پس از بازگشت به وطن یادش آمد، واجب است نایب بگیرد واحتیاط این است که نایب از طواف، سعی را نیز بجا آورد.

مساله 227 - اگر طواف را فراموش نمود وبه وطن خود بازگشت وبا عیال خود نزدیکی کرد وسپس یادش آمد، در صورتی که فراموش

ص: 512

شده، طواف حج باشد، لازم است یک قربانی به منی، واگر فراموش شده، طواف عمره باشد، لازم است یک قربانی به مکه بفرستد، در این قربانی گوسفند کافی است.

مساله 228 - هرگاه طواف را فراموش

ص: 513

نموده وزمانی یادش آمد که قضایش ممکن است، با همان احرام اول قضایش نماید ونیازی به تجدید احرام نیست، بلی درصورتی که از مکه خارج شد ویک ماه یا بیشتر بر آن گذشته باشد، لازم است برای دخول مکه احرام تازه ببندد، چنانکه گذشت.

مساله 229 - آنچه بر طواف کننده حلال می شود، بر فراموش کننده طواف تا اینکه آن را شخصا یا نایبش قضا ننموده، حلال نمی شود.

مساله 230 - هرگاه جهت بیماری یا شکستگی وامثال اینها شخصا نتواند طواف را بجا آورد، لازم است به کمک دیگری طواف را بجا آورد، هرچند به سوار شدن بر دوش او باشد، وچنانچه با کمک دیگری نیز نتواند طواف کند، واجب است نایب بگیرد که به جای او طواف کند، وهمچنین در نماز طواف که شخص باید خودش بجاآورد ودر صورت نتوانستن دیگری را نایب بگیرد. وحکم زن حائض ونفساء (زائو) در شرایط طواف بیان شد.

در هرجای مسجد باشد جایز است.

مساله 231 - کسی که از روی علم وعمد نماز طواف را بجا نیاورد حجش باطل است، زیرا بدون این نماز، سعی باطل خواهد بود.

مساله 232 - نماز طواف بایستی بعد از

ص: 515

طواف فورا بجاآورده شود بگونه ای که در عرف نگویند بین طواف ونماز فاصله شده است.

مساله 233 - هرگاه فراموش کرد نماز طواف را بخواند وسعی نمود وبعد از سعی یادش آمد که نماز طواف را نخوانده، فورا نماز طواف را بخواند، واعاده سعی واجب نیست اگرچه احوط است، وچنانچه در اثنای سعی یادش بیاید، سعی را قطع کرده ونماز طواف را در جاهایی که گفته شد بجا آورد، سپس سعی را از جایی که قطع کرده تمام نماید. وچنانچه بعد از بیرون رفتن از مکه یادش بیاید که نماز طواف را نخوانده بایستی به مکه برگشته ونماز را در جاهایی که گفته شد بجا آورد، ودر صورتی که نتواند به مکه برگردد هر جا که یادش آمد بجا آورد، بلی اگر بتواند به حرم برگردد احوط این است که برگشته ونماز را در حرم بجا آورد، وحکم کسی که نماز طواف رابه جهت نادانی ترک کرده، حکم کسی است که فراموشش کرده، وفرقی بین جاهل قاصر ومقصر در اینجا نیست.

مساله 234 - هرگاه نماز طواف را فراموش نمود وتا دم مردن یادش نیامد ومرد، بر ولیش واجب است آن را قضا نماید.

مساله 235 - هرگاه قرائت نمازگزار غلطی داشته باشد، در صورتی که نتواند آن را درست کند اشکالی در اکتفای به آنچه می تواند در نماز طواف وغیر

ص: 516

آن، نیست، وهمان اندازه کافی است، وچنانچه می تواند آن را تصحیح ودرست کند، لازم است تصحیح نماید، وچنانچه در این کار اهمال وسهل انگاری کرد تا وقت تنگ شد، احوط این است که به اندازه ای که می تواند نماز طواف

ص: 517

را بجا آوردوآن را به جماعت بخواند ونایب نیز بگیرد.

مساله 236 - هرگاه نداند که قرائتش درست نیست و در نادانی خود معذور باشد، نمازش صحیح است وحاجتی به اعاده ندارد، حتی اگر بعد از نماز بفهمد که قرائتش اشکال داشته، ولی اگر معذور نبوده، لازم است پس از تصحیح، نماز را اعاده کند، وحکم کسی که نماز طواف را فراموش کرده بر او جاری می شود.

سعی واجب چهارم از واجبات عمره تمتع، سعی بین صفا ومروه است، وخود یکی از ارکان است که اگر عمدا ترک شود حج باطل خواهد بود، خواه علم به حکم داشته یا جاهل به حکم باشد. وقصد قربت در سعی معتبر است، ولی ستر عورت وطهارت از حدث با خبث در آن معتبر نیست، وبهتر این است که طهارت رعایت شود.

مساله 237 - سعی باید بعد از طواف ونماز طواف بجاآورده شود، واگر پیش از طواف یا نماز آن بجا آورده شود، لازم است بعد از آنها اعاده شود. وحکم کسی که طواف را فراموش کند وبعد از سعی یادش بیاید، پیشتر گفته شد.

مساله 238 - نیت در سعی معتبر است به این معنی که اگر در عمره است، به نیت عمره، واگر در حج است، به نیت حج، قربة الی اللّه بجا آورده شود.

را سعی گویند (صفا در یک طرف ومروه طرف دیگر قرار دارد)، رفتن از اول جزء از صفا به مروه را یک شوط گویند، وهمچنین برگشتن از اول جزء مروه به صفا یک شوط است، وتمام سعی هفت شوط است، بنابر این سعی از صفا

ص: 519

شروع ودر شوط هفتم به مروه ختم می شود، واحتیاط لازم در این است که موالات (پی در پی بودن) را مراعات کند بطوری که فصل معتد به در بین اشواط حاصل نشود، ووقتی حاجی بخواهد از مسجد الحرام به مسعی برود، صفا طرف دست راستش قرار می گیرد.

مساله 239 - هرگاه سعی را از مروه شروع کند اگر یک شوط بجا آورده یعنی از مروه به صفا رسیده، باید آن را لغو دانسته واز صفا شروع نماید، وچنانچه بعد از شوط اول باشد، مثل اینکه در بین راه صفا ومروه در شوط دوم باشد، آن را نیز لغو نموده وسعی را از صفا از سر بگیرد.

مساله 240 - لازم نیست رفت وآمد (سعی) بین صفا ومروه پیاده باشد، وسعی سواره بر حیوان یا دوش انسان یا چرخهایی که فعلا در آنجا متداول است، جایز است، ولی در هر حال باید ابتدا از صفا وختم به مروه باشد.

مساله 241 - لازم است رفت وآمد بین صفا ومروه از راه متعارف باشد، واگر از صفا از توی مسجد یا راه دیگری بسوی مروه برود، کافی نیست، بلی لازم نیست رفت وآمد در یک خط مستقیم باشد.

مساله 242 - واجب است هنگام توجه به مروه آن را روبه روی خود قرار دهد، وهمچنین در بازگشت

ص: 520

از مروه به صفا، باید متوجه به صفا باشد، پس اگر هنگام سعی به طور عقب گرد برود، کفایت نمی کند، والتفات به طرف راست و چپ وپشت سر هنگام سعی عیبی ندارد.

مساله 243 - نشستن روی صفا یا مروه یا در بین آنها به جهت استراحت،

ص: 521

عیبی ندارد، گرچه احوط این است که بین آن دو ننشیند.

- زیادی در سعی مانند زیادی در طواف سبب بطلان خواهد بود، اگر از روی علم وعمد باشد، چنانکه در طواف گذشت، بلی اگر جاهل به حکم باشد، اظهر این است که سعیش به زیادی باطل نمی شود، هرچند احتیاط در اعاده آن است.

مساله 248 - هرگاه از روی خطا

ص: 523

در سعی خود زیاد نموده، سعیش درست است، ولی اگر زیادی یک شوط کامل باشد، مستحب است که شش شوط دیگر به آن اضافه نماید تا یک سعی کامل غیر از سعی اول شود وختم سعی دوم طبعا به صفا خواهد بود، وچنانچه زیادی بیش از یک شوط باشد، تمام نمودن او به قصد رجا عیبی ندارد.

مساله 249 - هرگاه عمدا با علم به حکم یا جهل به آن، از سعی خود کم نمود، وتدارکش تا زمان وقوف به عرفات ممکن نباشد، حجش فاسد شده ولازم است سال بعد اعاده نماید، وظاهر این است که احرامش نیز باطل می شود، واحوط این است که عدول به حج افراد نموده وبه نیت اعم از حج وعمره مفرده تمامش نماید، وچنانچه کمبود سعی از روی فراموشی وبعد از شوط چهارم بوده واجب است باقی را هر وقت یادش آمد هرچند بعد از فراغت از اعمال حج باشد، تدارک نماید، ودر صورتی که خود نتواند تدارک کند یا تدارک سخت باشد واجب است نایب بگیرد، هرچند به این جهت باشد که پس از بازگشت به وطن یادش آمده باشد، در این صورت احتیاط این است که نایب به نیت فراغ ذمه منوب عنه از اتمام یا تمام، یک سعی کامل بجا آورد، واگر

ص: 524

کمبودش پیش از شوط چهارم واز روی فراموشی بوده، احتیاط این است که شخصا یک سعی کامل به قصد اعم از تمام یا اتمام بجا آورد، ودر صورت دشواری آن، نایب بگیرد.

مساله 250 - چنانچه از روی فراموشی، مقداری از سعی در عمره تمتع کم نموده وبه اعتقاد اینکه از سعی فارغ شده

ص: 525

محل شده، در این صورت احوط این است که یک گاو کفاره بدهد ولازم است سعی را به نحوی که گفته شد تمام نماید.

- بیرون آمدن از احرام عمره تمتع، باید فقط به تقصیر باشد، پس اگر خواسته باشد به جای تقصیر سر خود را بتراشد، کفایت نمی کند، بلکه سر تراشیدن بر متمتع حرام است وچنانچه از روی عمد وعلم بتراشد باید یک گوسفند کفاره بدهد، بلکه بنابر احتیاط، این حکم مطلقا حتی در صورت جهل نیز جاری است.

ص: 527

ساله 255 - هرگاه بعد از سعی وپیش ار تقصیر، با زنی نزدیکی وجماع کند وجاهل به حکم باشد، بنابر احتیاط باید یک شتر کفاره بدهد.

مساله 256 - تقصیر پیش از تمامی سعی حرام است، وچنانچه کسی پیش از فراغت از سعی از روی علم وعمد تقصیر نماید باید کفاره بدهد.

مساله 257 - لازم نیست تقصیر بعد از سعی بلا فاصله بجاآورده شود، وشخص می تواند هر جا دلش خواست، خواه در مسعی یا در منزل یا جای دیگر تقصیر نماید.

مساله 258 - هرگاه تقصیر را عمدا ترگ نموده وبرای حج احرام بست، عمره اش فاسد وباطل خواهد بود، وظاهر این است که حج تمتعش بدل به حج افراد شده ولازم است بعد از حج، عمره مفرده بجا آورد، واحتیاط این است که حج را در سال بعد اعاده نماید.

مساله 259 - هرگاه از روی فراموشی تقصیر را ترک نموده وبرای حج احرام بست، عمره اش صحیح است واحتیاطا یک گوسفند کفاره بدهد.

مساله 260 - همین که محرم در عمره تمتع تقصیر نمود، آنچه به جهت احرام بر وی حرام شده بود حلال می شود بجز تراشیدن سر، واما سر تراشیدن تفصیلی دارد که ازاین قرار است: هرگاه عمره

ص: 528

تمتع در ماه شوال بجا آورده شود سر تراشیدن تا سی روز از عید فطر گذشته جایز است، واما بعد از آن احتیاط این است که سر تراشیده نشود وچنانچه تراشیده شد واز روی علم وعمد بود، احتیاط این است که یک گوسفند کفاره داده شود.

مساله 261 - طواف نساء در عمره تمتع واجب نیست وبجا آوردن آن به قصد

ص: 529

رجا عیبی ندارد.

شهر مکه قدیم برای حج احرام ببندد، ومستحب است احرام حج از مسجد الحرام در مقام ابراهیم یا حجر اسماعیل باشد.

مساله 265 - کسی که احرام حج را از روی فراموشی یا جهل به حکم ترک نموده واز مکه بیرون رفته سپس یادش بیاید یا علم به حکم پیدا کند، واجب است به مکه برگردد هرچند از عرفات باشد واز مکه محرم شود،

ص: 531

وچنانچه به جهت تنگی وقت یا عذر دیگری نتواند به مکه برگردد، از همان جایی که هست محرم شود، وهمچنین است اگر بعد از وقوف به عرفات یادش بیاید یا حکم را یاد بگیرد باید از جایی که هست احرام ببندد، هرچند متمکن از بازگشت به مکه واحرام از مکه باشد، وچنانچه اصلا یادش نیامد وحکم را ندانست تا از اعمال حج فارغ شد حجش صحیح است.

مساله 266 - کسی که احرام حج را از روی علم وعمد ترک کند، لازم است تدارکش نماید، وچنانچه پیش از وقوف به عرفات متمکن از تدارک نشود، حجش فاسد ولازم است سال بعد اعاده اش نماید.

مساله 267 - احوط این است شخصی که احرام حج تمتع بسته، پس از احرام وپیش از رفتن به عرفات طواف مستحبی ننماید، وچنانچه طواف نمود بنابر احتیاط بعد از طواف، تلبیه را تجدید کند.

((ذی المجاز)) و ((مازمین)) است، وخود اینها خارج از موقف می باشند.

مساله 269 - کوهی به نام ((جبل الرحمه)) در صحرای عرفات است که ظاهرا موقف است ولی وقوف روی آن کوه مکروه است، ومستحب است وقوف در دامنه کوه ازطرف چپ باشد.

مساله 270 - وقوف در عرفات بایستی از روی اختیار باشد، پس اگر در مجموع وقت، خواب یا بیهوش باشد، وقوفی نکرده است.

ص: 533

ساله 271 - وقوف در عرفات برای شخص مختار بنابراحتیاط از اول ظهر روز نهم ذی الحجه تا غروب است، واظهر این است که می تواند تا یک ساعت بعد از ظهر وقوف را تاخیر نماید، یعنی از یک ساعت بعد از ظهر وقوف نماید، ووقوف در تمام این وقت هرچند واجب است وترکش گناه است، ولی از ارکان حج نیست، به این معنی که اگر کسی مقداری از این وقت را وقوف نکند حجش فاسد نخواهد شد، بلی اگر وقوف را اصلا از روی اختیار ترک نماید حجش فاسد خواهد بود وآنچه رکن است وقوف فی الجمله است.

مساله 272 - کسی که به جهت فراموشی یا نادانی یا عذر موجه دیگر وقوف اختیاری (از ظهر تا غروب) را درک ننماید، وقوف اضطراری (مقداری از شب عید) بر او لازم است وبا این وقوف حجش صحیح خواهد بود، واگر این وقوف را عمدا ترک نماید حجش فاسد می شود.

مساله 273 - کوچ کردن از عرفات پیش از غروب آفتاب با علم وعمد، حرام است، ولی حج را فاسد نمی کند، وکسی که کوچ کرد وپشیمان شده وبرگشت چیزی بر او نیست، واگر

ص: 534

برنگشت باید یک شتر کفاره بدهد ودر منی آن را بکشد، وچنانچه نتواند یک شتر کفاره بدهد باید هجده روز روزه بگیرد وبنابر احتیاط پی در پی ومتوالی باشد. واین حکم نسبت به کسی که از روی فراموشی یا ندانستن حکم، کوچ کند نیز جاری است یعنی اگر یادش آمد یا حکم را دانست باید برگردد که اگر برنگشت بنابراحتیاط باید یک شتر کفاره بدهد واگر نتوانست هجده روز روزه بگیرد.

ص: 535

ساله 274 - اگر ماه نزد قاضی اهل سنت ثابت شد وبر طبق آن حکم نمود ونزد شیعه ثابت نشد، دو صورت دارد: اول: آنکه احتمال برود که حکم او مطابق واقع است، که در این صورت پیروی از آنها ووقوف با آنها وترتیب جمیع آثار ثبوت ماه که راجع به اعمال حج است واجب می شود، وبنابر اظهر همین مقدار در حج کافی است، وکسی که مخالفت تقیه نموده وبگوید احتیاط در مخالفت آنها است فعل حرام بجا آورده ووقوفش فاسد خواهدبود، وخلاصه آنکه پیروی از حاکم سنی به جهت تقیه واجب است وبا تقیه حج صحیح است واحتیاط در اینجا مشروعیت ندارد، بخصوص که بیم تلف نفس ومانند آن باشد که در زمان ما این اتفاق می افتد.

دوم: آنکه علم به خلاف فرض شود، که انسان بداند روزی که به حکم قاضی روز عرفه (نهم) است، واقعا روز ترویه وهشتم باشد، که در این صورت وقوف با آنها کافی نخواهد بود، ودر این حال اگر مکلف تمکن از عمل به وظیفه را داشته باشد ولو به وقوف اضطراری در مزدلفه بدون محذور، حتی محذور مخالفت تقیه، باید

ص: 536

عمل به وظیفه نماید، ودر غیر این صورت حجش بدل به عمره مفرده شده وحجی نخواهد داشت، وچنانچه استطاعتش از همین سال بوده وبرای سالهای بعد باقی نخواهد ماند، وجوب حج از او ساقط خواهد بود، مگر اینکه استطاعت تازه ای پیدا کند که در این صورت دوباره حج می نماید، وممکن است در صورت دوم چاره کند به اینکه در روز عید آنها (روز نهم واقعا) از طریق منی به مکه برگردد وبعد از

ص: 537

راه عرفات ومشعر به منی برود به نحوی که قبل از غروب وقوف در عرفات بنماید ولو آنا ما (ولو یک لحظه) ودر حال حرکت، وبه همین نحو وقوف در مشعر رادر شب درک کند وبعد برای اعمال به منی برود.

اصلا ترک نماید، حجش باطل وفاسد خواهد بود، وزنان وکودکان واشخاص ضعیف مانند پیرمردان وبیماران وشخصی که از دشمن می ترسد، از این حکم مستثنی هستند وبرای اینها جایز است شب عید مقداری وقوف نموده وقبل از طلوع فجر بسوی منی کوچ کنند.

مساله 278 - کسی که شب عید را در مزدلفه وقوف نموده واز جهت ندانستن مساله قبل از طلوع فجر کوچ نماید، حجش بنابر اظهر صحیح است ویک گوسفند باید کفاره بدهد.

مساله 279 -

ص: 539

کسی که از روی فراموشی یا عذر دیگری نتواند بین الطلوعین در مزدلفه وقوف اختیاری را بنماید، وقوف اضطراری (بودن مختصر بعد از طلوع آفتاب تا ظهر روز عید) کافی است، واگر آن را عمدا ترک کند حجش فاسد خواهد شد.

است که حجش صحیح باشد، گرچه احوط در صورتی که شرایط وجوب حج باقی یا حج قبلا بر ذمه اش مستقر شده باشد، این است که در سال آینده حج بجا آورد.

پنجم: آنکه فقط وقوف اختیاری در مزدلفه را درک کند، که در این صورت نیز حجش صحیح است.

ششم: آنکه فقط وقوف اضطراری مزدلفه را درک کند، که در این صورت بعید نیست حجش صحیح باشد، ولی احتیاط این است باقی اعمال را به قصد فراغ ذمه از آنچه

ص: 541

به او تعلق گرفته چه عمره مفرده وچه حج بجا آورده ودر سال بعد حج را اعاده نماید.

هفتم: آنکه فقط وقوف اختیاری عرفات را درک نماید، که اظهر در این صورت باطل بودن حج وانقلاب آن به عمره مفرده است مگر آنکه شب، وقوف در مزدلفه بنماید و از روی جهل به مساله قبل از فجر از آنجا افاضه (کوچ) کند چنانکه قبلا گذشت، ولی در صورت امکان بازگشت، اگرچه تا ظهر روز عید باشد واجب است برگردد وقدری در مزدلفه توقف نماید، وچنانچه ممکن نباشد حج او صحیح است ومی بایست یک گوسفند قربانی کند.

هشتم: آنکه فقط وقوف اضطراری عرفات را درک نماید، که در این صورت حجش باطل است وبدل به عمره مفرده می شود.

وآن چند شرط دارد: 1 - نیت وقصد قربت.

2 - بودن هفت ریگ، که کمتر از آن کفایت نمی کند چنانکه کفایت نمی کند غیر از ریگ از اجسام.

3 - زدن ریگها یکی پس از دیگری باشد، و زدن دو تا یا بیشتر با هم کافی نیست.

4 - رسیدن سنگریزه ها به جمره.

5 - آنکه رسیدن بایستی با پرتاب کردن باشد وگذاشتن سنگریزه بر جمره کافی نیست، وظاهر این است که اگر سنگریزه در راه به چیزی برخورد نموده وسپس

ص: 543

به جمره برسد کافی باشد، بلی اگر سنگریزه در راه به چیز بسیار سفتی مانند سنگ برخورد ودر اثر آن جسته وبه جمره رسید، کفایت نخواهد کرد.

6 - آنکه رمی بین طلوع وغروب آفتاب (در روز) باشد، وزنان وکسانی که کوچ از مشعر در شب برایشان جایز است، می توانند شب عید رمی جمره نمایند ولی باید قربانی را تا فردای آن روز تاخیر بیندازند، واحتیاط این است که تقصیر را هم تاخیر بیندازند وبعد از آن اعمال حج را بجا آورند مگر کسی که از دشمن بر جان خود می ترسد جایز است بر او تقصیر وقربانی را در شب انجام دهد.

مساله 280 - هرگاه شک کند که سنگریزه به جمره رسید یا نه، بنا بر نرسیدن گذاشته وسنگ دیگری بزند، مگر آنکه شک وی در وقتی باشد که به واجب دیگری که مترتب بر رمی است مشغول شده یا پس از فرا رسیدن شب باشد، که در این صورت اعتنا نکند.

مساله 281 - زدن جسم دیگری غیر از سنگریزه کافی نیست، ودو چیز

ص: 544

در سنگریزه معتبر است: 1 - آنکه از سنگهای حرم باشد، وبهتر این است که از مشعر برچیده شود.

2 - آنکه بنابر احتیاط بکر ودست نخورده باشند وقبلا در رمی استعمال نشده باشند، واگر شک کند که سنگریزه دست خورده یا نه، اشکالی ندارد.

مساله 282 - کفایت نمودن زدن سنگ بر مقداری که بر ارتفاع جمره افزوده شده، محل اشکال است، واحوط آن است که مقدار سابق را رمی نماید، واگر متمکن نباشد مقدار زیادی را خودش رمی کند ونایب نیز بگیرد برای زدن به

ص: 545

مقدار سابق، وفرقی بین عالم وجاهل وناسی نیست.

مساله 283 - چنانچه کسی از روی ندانستن مساله یا فراموشی در روز عید رمی جمره ننمود، لازم است تا روز سیزدهم هر وقت یادش آمد یا مساله را دانست تدارکش نماید، وچنانچه شب یادش آمد بایستی روز بعد آن را انجام دهد، واین در صورتی است که از کسانی نباشد که رمی در شب برایش جایز است، وحکمش خواهد آمد، وچنانچه بعد از روز سیزدهم مساله را دانست یا یادش آمد، احتیاط این است که به منی رفته ورمی نموده ودر سال بعد رمی را شخصا خودش یا نایبش بجا آورد، وچنانچه پس از بیرون رفتن از مکه دانست یا یادش آمد، برگشتن بر او واجب نیست بلکه در سال بعد بنابر احتیاط شخصا یا نایبش انجام دهد. مساله 284 - چنانچه از روی فراموشی یا نادانی روز عید رمی ننمود وپس از طواف حج دانست یا یادش آمد وتدارک نمود، اعاده طواف بر او واجب نیست، هر چند احوط است، ولی اگر ترک رمی از

ص: 546

روی علم وعمد باشد، ظاهر این است که طوافش باطل است وواجب است که پس از تدارک رمی اعاده طواف نماید.

وحاجتی به اعاده ندارد، وواجب است ذبح یا نحر در منی باشد وهرگاه متمکن نباشد چنانکه می گویند مذبح را تغییر داده اند ودر وادی محسر قرار داده اند، پس اگر متمکن از تاخیر وذبح در منی باشد اگرچه تا آخر ذی الحجه، حلق یا تقصیر نماید ومحل شود وذبح را تاخیر بیندازد، وهمچنین طواف ونماز طواف وسعی را تاخیر بیندازد، والا جایز است به ذبح در مذبح فعلی اکتفا کند. مساله 285 - احتیاط این است که ذبح ونحر در روز عید قربان باشد، ولی اگر از روی فراموشی یا عذر دیگر یا نادانی ترک نمود، لازم است تا آخر ایام تشریق (یازدهم ودوازدهم وسیزدهم) تدارکش نماید، وچنانچه عذر او مستمر بود می تواند تا آخر ماه ذی الحجه تاخیر نماید، وچنانچه بعد از طواف دانست یا یادش آمد وتدارکش نمود، اعاده طواف بر او واجب نخواهد بود، هر چند اعاده اش احوط است، ولی اگر از روی علم وعمد قربانی را ترک نموده وطواف کرد، ظاهر این است که طوافش

ص: 548

باطل وواجب است بعد از تدارک قربانی اعاده اش نماید. مساله 286 - یک قربانی فقط برای یک نفر کفایت می کند و نمی شود برای دو نفر یا بیشتر باشد. مساله 287 - قربانی بایستی یا شتر یا گاو یا گوسفند باشد، وشتر بایستی سال پنجم را تمام کرده ودر سال ششم داخل شده باشد، وشتر اگر شش ساله نباشد کافی نیست، وگاو وبز بایستی بنابر احتیاط دو سالش تمام و وارد سال سوم باشند وکمتر از آن کافی نیست، و در گوسفند بایستی هفت ماهش تمام و وارد ماه هشتم باشد

ص: 549

وکمتر از آن کافی نیست، واحتیاط این است که یک سالش تمام ودر سال دوم داخل شده باشد. وچنانچه پس از قربانی کردن معلوم شد که قربانی در سن معتبر نبوده، لازم است قربانی دیگری به سن معتبر بنماید، وقربانی بایستی از جمیع اعضا سالم باشد وقربانی کور وشل وگوش بریده وشاخ شکسته ومانند اینها کفایت نمی کند، واحوط این است که اخته شده نیز کفایت نمی کند، ولاغر نیز نباشد، واحوط اولی این است که بیمار وموجو (رگ مالیده) ومرضوض (تخم کوبیده) وپیر که مغز استخوانش آب شده، نباشد، وقربانی که گوشش شکافته یا سوراخ باشد عیبی ندارد، اگرچه احوط این است که از اینها نیز سالم باشد، واحوط واولی این است که قربانی طوری نباشد که از اصل خلقت شاخ ودم نداشته باشد. مساله 288 - چنانچه قربانی را به عقیده اینکه سالم است خریداری نموده وقیمتش را پرداخته وبعد معلوم شد که عیبی دارد، ظاهر این است که می تواند به آن اکتفا نماید ولازم نیست

ص: 550

قربانی دیگری بنماید. مساله 289 - آنچه از شرایط در قربانی ذکر شد تماما درصورت تمکن وقدرت است، وکسی که نتواند قربانی رابه این شرایط تهیه کند، هرچه ممکنش باشد همان کافی است. مساله 290 - چنانچه قربانی را به عقیده اینکه چاق است، کشت، وبعد از کشتن معلوم شد لاغر است، کافی است وحاجتی به قربانی دیگر ندارد. مساله 291 - هرگاه شک در لاغری قربانی داشته وبه جهت فرمانبرداری خداوند متعال او را کشت هر چند به امید اینکه بدرگاه الهی قبول باشد سپس معلوم شد چاق بوده است کفایت می کند. مساله 292

ص: 551

- هرگاه قربانی سالم وبی عیبی خرید وپس از خریداری ناخوش ومریض شد یا شکستی دید یا عیب دیگری پیدا کرد، کشتن همان کافی است ولازم نیست تعویضش نماید. مساله 293 - هرگاه قربانی خرید وگم شد، قربانی دیگری به جای او بخرد، پس چنانچه اولی را پیش از کشتن دومی یافت، اولی را بکشد ونسبت به دومی مختار است که بکشد یا نکشد، ودر حکم سایر اموال او خواهدبود، واحوط واولی این است که او را نیز بکشد، وچنانچه اولی را پس از کشتن دومی یافت، بنابر احتیاط اولی را نیز بکشد. مساله 294 - اگر قربانی گمشده ای را پیدا کرد باید تا روز دوازدهم اعلان وتعریف کند، چنانچه صاحبش پیدا نشد، عصر روز دوازدهم او را از قبل صاحبش بکشد. مساله 295 - کسی که پول قربانی را دارد وقربانی گیرش نمی آید، بایستی پول او را نزد شخص امینی امانت بگذارد که تا آخر ماه ذی الحجه با آن پول قربانی خریده

ص: 552

وبکشد، وچنانچه ماه ذی الحجه گذشت نباید بکشد مگر در سال بعد. مساله 296 - کسی که نه قربانی دارد ونه پولش را، به جای قربانی باید ده روز روزه بگیرد، سه روزش را در حج یعنی روز هفتم وهشتم ونهم ذی الحجه را روزه بگیرد وهفت روز دیگر را در وطن خود بگیرد، واحتیاط این است که هفت روز پی در پی باشد، وسه روز اول رامی تواند پس از شروع به اعمال عمره تمتع از اول ماه ذی الحجه بگیرد وبایستی پی در پی باشند، وچنانچه به وطن خود برنگشت ودر مکه اقامت نمود، بایستی تا بازگشت

ص: 553

اصحاب وهمراهانش به وطن یا تا یک ماه صبر نموده وبعد از آن هفت روز را روزه بگیرد. مساله 297 - کسی که باید در حج روزه بگیرد چنانچه نتواند روز هفتم را روزه بگیرد، هشتم ونهم را روزه گرفته وروز دیگر را پس از بازگشت از منی روزه بگیرد، و اگر روز هشتم نیز نتواند روزه بگیرد، هر سه روز را تا بعد از برگشتن از منی تاخیر نماید، واحتیاط این است که پس از بازگشت هرچه زودتر روزه ها را بگیرد وبدون عذر تاخیر ننماید، وچنانچه پس از بازگشت از منی نتوانست روزه بگیرد، این سه روز را در راه بازگشت به وطن روزه بگیرد یا در وطن خود، ولی نباید بین سه روز وهفت روز جمع نماید، یعنی بین روزه سه روز وروزه هفت روز فاصله بگذارد، وچنانچه تا اول محرم سه روز را روزه نگرفت، روزه از او ساقط می شود وقربانی برای سال بعد بر او متعین می

ص: 554

شود. مساله 298 - کسی که نه قربانی داشته ونه پولش را و در حج سه روز روزه گرفته سپس قربانی برای او ممکن شد، بنابر احتیاط قربانی بر او واجب خواهد شد اگر تمکن قبل از گذشت ایام تشریق باشد، والا روزه کفایت میکند. مساله 299 - کسی که نمی تواند به تنهایی قربانی تهیه نماید ومی تواند با دیگری شرکت نماید، احتیاط این است که بین شرکت در قربانی و روزه گرفتن به ترتیبی که گفته شد جمع نماید. مساله 300 - هرگاه قربانی یا پولش را به کسی داده و در کشتن آن وکیلش نماید پس شک کند که

ص: 555

وکیل قربانی را کشته یا نه، بنا را به نکشتن بگذارد، بلی اگر وکیل راستگو ومورد وثوق باشد وبگوید کشته ام، کافی است. مساله 301 - آنچه از شرایط در قربانی ذکر شد، در کفاره شرط نیست، هرچند احتیاط این است که آن شرایط در کفاره نیز مراعات شود. مساله 302 - کشتار واجب در قربانی وکفاره، لازم نیست به مباشرت خود شخص باشد بلکه جایز است در حال اختیار، دیگری را نایب قرار دهد، وبایستی کشنده مسلمان باشد ونیت از صاحب قربانی تا هنگام کشتن مستمر باشد، وکشنده لازم نیست نیت کند هرچند احوط و اولی نیت نمودن اوست.

شود گرچه وکیل فقیر خود صاحب قربانی باشد، وکیل در آن قسمت بر حسب اجازه موکل خود هر تصرفی را که گفته است می نماید چه بخشیدن به دیگر یا فروش یا اعراض وغیر اینها. وجایز است اخراج گوشت قربانی از منی. (مراعات این نکته برای حجاج محترم بسیار مفید است که هنگام حرکت از وطن از فقیری وکالت بگیرد که در یک سوم قربانی طبق خواسته او تصرف کند، زیرا یافتن فقیر مؤمن در منی برای حجاج بسیار مشکل است).

مساله 304 - افراز وجدا کردن هر قسمتی از یکدیگر لازم نیست وهمین که یک سوم مشاع را به عنوان صدقه ویک سوم مشاع

ص: 557

را به عنوان هدیه داده واز قسمت باقیمانده مقداری بخورد کافی است.

مساله 305 - کسی که صدقه یا هدیه را قبض می کند، هرطور بخواهد می تواند تصرف کند، وچنانچه او را به غیر مؤمن یا غیر مسلمان ببخشد عیبی ندارد.

مساله 306 - چنانچه قربانی را کشت وپیش از تصدق وهدیه نمودن، دزدی قربانی را دزدید یا کسی به زور از او گرفت، صاحب قربانی ضامن نخواهد بود، بلی اگر خود به اختیار خود او را تلف یا به نااهل بخشید، بنابر احتیاط دو سوم هدیه وصدقه را ضامن خواهد بود.

هر دوی آنها مقدم داشت، اعاده اش لازم نیست.

مساله 307 - سر تراشیدن بر زنان جایز نیست، ودر حق آنها تقصیر متعین است.

مساله 308 - مرد بین حلق وتقصیر مخیر است وهر کدام را خواسته باشد می تواند اختیار کند، وسر تراشیدن (حلق) بهتر است، وکسی که برای دفع شپش ومانند آن موی سر خود را با عسل یا صمغ چسبانیده یا موی سر خود را جمع کرده ودر هم پیچیده وگره زده یا بافته باشد، احتیاط این است که سر تراشیدن را اختیار کند بلکه وجوب آن اظهر است، وصروره (کسی که برای اولین بار حج می نماید) احتیاط این است که سر تراشیدن را

ص: 559

اختیار کند، هرچند مخیر بودنش بین حلق وتقصیر خالی از قوت نیست.

مساله 309 - کسی که بخواهد سر بتراشد وبداند سلمانی سر او را زخمی خواهد کرد، چنانچه خون آمدن به مقدار متعارف باشد، می تواند سر بتراشد ولازم نیست اول تقصیر کند ومقداری از موی سر خود را چپده سپس سر بتراشد.

مساله 310 - خنثای مشکل اگر موی سر خود را نچسبانیده یا نبافته باشد باید تقصیر نماید، والا باید هم تقصیر وهم حلق نماید وبنابر احتیاط تقصیر را بر حلق مقدم بدارد.

مساله 311 - پس از حلق یا تقصیر آنچه بر محرم به احرام حرام شده بود، حلال می شود جز زن وبوی خوش (عطر زدن) بلکه شکار نیز بنابر احتیاط. مساله 312 - هرگاه از روی فراموشی یا ندانستن حکم، حلق وتقصیر ننمود تا از منی بیرون رفت، بایستی به منی برگشته ودر آنجا سر تراشیده یا تقصیر

ص: 560

نماید، وچنانچه بازگشت به منی غیر ممکن یا دشوار باشد، در جای خود حلق یا تقصیر نموده وموی خود را در صورت امکان به منی بفرستد.

مساله 313 - هرگاه از روی فراموشی یا نادانی، حلق وتقصیر ننمود تا پس از فراغت از اعمال حج یادش آمد وتدارک نمود، بنابر اظهر اعاده طواف واجب نخواهدبود، هرچند اعاده آن بلکه اعاده سعی نیز احوط است، ودر صورتی که تذکر یا دانستن حکم پیش از خروج از مکه باشد، احتیاط به اعاده طواف در صورت امکان، ترک نشود.

تمتع ونماز وسعی آن بیان شد.

مساله 314 - در حج تمتع واجب است طواف حج بعد از حلق یا تقصیر باشد، وچنانچه با علم وعمد پیش از حلق یا تقصیر طواف نمود، واجب است طواف را بعد از حلق یا تقصیر اعاده نموده ویک گوسفند کفاره بدهد.

مساله 315 - احتیاط این است که طواف حج از روز یازدهم ذی الحجه تاخیر نشود، گرچه جواز تاخیرش تا بعد از ایام تشریق (سه روز پس از عید اضحی: یازدهم ودوازدهم وسیزدهم) بلکه تا آخر ماه ذی الحجه خالی از قوت نیست

مساله 316 - تقدیم طواف حج ونماز وسعی بر وقوفین در حج تمتع جایز نیست مگر برای پیرمردان یا زنی که بیم حیض شدن دارد، که این دو می توانند طواف حج ونمازش را قبل از وقوفین بجا آورده وسعی را در وقت خودش بنمایند، واحوط استحبابی این است که

ص: 562

سعی را نیز مقدم دارد وچنانچه سعی را مقدم کرد احتیاط واجب آن است که در وقتش هم اعاده کند، واولی وبهتر نیز درصورت امکان، اعاده طواف ونماز است در ایام تشریق یا بعد از آن تا آخر ماه ذی الحجه.

مساله 317 - کسی که از رفتن به مکه یا از مباشرت به اعمال بعد از رجوع از منی بر جان خود می ترسد، می تواند طواف حج ونماز وسعی را بر وقوفین مقدم بدارد، بلکه مقدم داشتن طواف نساء نیز عیبی ندارد، وبعد از اعمال منی هر جا دلش بخواهد برود.

مساله 318 - کسی که عارضه ای برایش رخ داد که نتواند طواف نماید، مانند زنی که حیض ببیند یا زائو

ص: 563

شود، ونتواند تا پاک شدن خود در مکه بماند که طواف کند، لازم است برای طواف ونماز نایب بگیرد وپس از طواف نایب، شخصا سعی کند.

مساله 319 - وقتی متمتع طواف حج ونماز آن را بجاآورد وسعی نمود، بوی خوش بر او حلال می شود، واز محرمات احرام، فقط زن وبنابر احتیاط شکار باقی می ماند، وظاهر این است که بتواند بعد از طواف وسعی عقد نماید ولی لذت بردن از زن برایش جایز نیست بنابراحتیاط، اگرچه اظهر جواز غیر از جماع است.

مساله 320 - کسی که تقدیم طواف وسعی بر وقوفین برایش جایز باشد، هرگاه طواف وسعی نمود، بوی خوش بر او حلال نمی شود تا مناسک منی (رمی وذبح وحلق یا تقصیر) را بجا آورد.

ومناسک حج نیستند وترک آنها حتی عمدا موجب فساد و به هم خوردن حج نمی شود.

مساله 321 - طواف نساء همچنان که بر مردان واجب است بر زنان نیز واجب است، پس اگر مرد بجا نیاورد، زن بر او حرام، وچنانچه زن ترک نماید، مرد بر او حرام می شود، وکسی که به نیابت دیگری حج می نماید، طواف نساء را برای او بجا می آورد نه برای خود، واحتیاط آن است که طواف را بقصد اعم از خود ومنوب عنه بیاورد.

مساله 322 - طواف نساء ونمازش در کیفیت وشرایط عینا مانند طواف حج ونماز آن است.

مساله 323 - کسی که از جهت بیماری یا غیر آن به تنهایی نمی تواند طواف نساء را

ص: 565

بجا بیاورد، از دیگری کمک بگیرد وطواف نماید هرچند بر دوش انسان یا پشت حیوانی سوار شود، وچنانچه از این هم متمکن نباشد، لازم است دیگری را نایب بگیرد، واین حکم نسبت به نماز طواف نیز جاری است.

مساله 324 - کسی که عمدا با دانستن حکم یا ندانستن یا از روی فراموشی آن، طواف نساء را بجا نیاورد، تا وقتی که شخصا تدارکش ننماید، زن بر او حرام خواهد بود، ودر صورتی که مباشرتش غیر ممکن یا دشوار باشد می تواند دیگری را نایب نماید وهر وقت نایب طواف را بجا آورد، زن بر او حلال خواهد شد، وچنانچه قبل از تدارک، فوت نماید، احتیاط این است که از ترکه اش قضای آن بجا آورده شود.

مساله 325 - تقدیم طواف نساء بر سعی جایز نیست وکسی که از روی علم وعمد تقدیم نماید،

ص: 566

لازم است بعد از سعی اعاده کند. وهمچنین است در صورتی که از روی نادانی وفراموشی مقدم نماید، بنابر احتیاط.

مساله 326 - کسی که از روی عذر طواف نساء را قبل از وقوفین بجا می آورد تا وقتی که مناسک منی (رمی وذبح وحلق یا تقصیر) ننموده، زن بر او حلال نمی شود.

مساله 327 - زنی که حائض شود وقافله تا وقت پاکی او منتظرش نشود، می تواند طواف نساء را ترک نموده وبا قافله خود همراه شود، ودر این صورت احتیاط این است که برای طواف نساء ونمازش نایب بگیرد، وچنانچه مشغول طواف بوده وپس از بجا آوردن نصف آن حیض شود، می تواند باقی را ترک وبا قافله برود، واحتیاط در این صورت این است که

ص: 567

برای باقیمانده طواف ونمازش نایب بگیرد.

مساله 328 - فراموشی نماز طواف نساء مانند فراموشی نماز طواف حج است، وحکم آن در مساله 333گذشت.

مساله 329 - هرگاه متمتع، طواف نساء ونمازش را بجاآورد، اگر مرد است، زن بر او حلال، واگر زن است، مرد براو حلال می شود. وفقط چیزی که از حرامها باقی می ماند شکار است که تا ظهر روز سیزدهم حرام است بنابراحتیاط، واما کندن گیاه ودرخت حرم وشکار در حرم، گفته شد که حرمتش اختصاص به محرم ندارد وشامل غیر محرم نیز هست.

احرام از شکار خودداری نکرده، واجب است شب سیزدهم را نیز در منی بماند، وهمچنین است کسی که با زن نزدیکی کرده است بنابراحتیاط، وبرای غیر اینها کوچ کردن از منی بعد از ظهر روز دوازدهم جایز است، ولی چنانچه تا شب در منی باقی ماند، واجب است شب سیزدهم را نیز بماند، بلکه اگر قبل از آمدن شب به منی برگشت بنابر احتیاط ماندن شب سیزدهم بر او واجب می شود.

مساله 330 - هرگاه آماده حرکت وکوچ از منی شد و از جای خود حرکت نمود وبه جهت ازدحام ومانند آن نتوانست قبل از غروب از منی خارج شود، چنانچه بودن در منی برایش ممکن باشد، واجب است بماند، و اگر ممکن نباشد یا دشوار باشد جایز است از منی شبانه

ص: 569

خارج شود، وبنابر احتیاط یک گوسفند باید بکشد.

مساله 331 - کسی که بودن شب در منی بر او واجب است، بودن روز در منی بیش از مقداری که بتواند رمی جمرات کند، واجب نیست، و واجب نیست تمام شب رادر منی باشد ومی تواند از سر شب تا بعد از نیمه شب یا از قبل از نیمه شب تا طلوع فجر در آنجا بماند، واولی برای کسی که نصف اول شب را آنجا مانده وبیرون رفته، این است که پیش از طلوع فجر وارد مکه نشود.

مساله 332 - چند طایفه از وجوب بیتوته در منی مستثنی هستند: 1 - کسانی که از بیتوته معذورند، مانند بیمار وپرستارش وکسی که بر جان یا مال خود در آنجا بترسد. 2 - کسی که در مکه تمام شب ویا باقیمانده

ص: 570

از شب اگر بعد از دخول در شب از منی خارج شده مشغول به عبادت بوده بجز حاجت ضروری مانند خوردن وآشامیدن وتطهیر وامثال آنها کار دیگری نداشته. 3 - کسی که طواف خانه خدا را نموده ودر عبادت خود باقی مانده سپس از مکه بیرون رفته واز عقبه مدنیین گذشته باشد، چنین شخصی می تواند در راه بیتوته نماید ولازم نیست خود را به منی برساند، وبرای این سه طایفه جایز است تاخیر انداختن رجوع به منی تا وقتی که رمی در روز را درک کنند.

مساله 333 - کسی که بیتوته منی را عمدا ترک کند، برای هر شب باید یک گوسفند کفاره بدهد واحتیاط این است که در صورت فراموشی یا ندانستن حکم نیز کفاره بدهد، واحوط برای شخص معذور از بیتوته نیز

ص: 571

کفاره دادن است. وبر کسی که از جهت اشتغال به عبادت در مکه بیتوته را ترک نموده، کفاره نیست، وهمچنین کسی طواف خانه خدا را نموده ودر عبادت خود باقی مانده سپس از مکه بیرون رفته واز عقبه مدنیین گذشته ودر راه بیتوته نموده است، بر چنین شخصی نیز کفاره نیست.

مساله 334 - کسی که از منی کوچ کرده وبعد از اینکه شب شد در شب سیزدهم جهت کاری به منی برگشت، واجب نیست در منی بیتوته کند.

شود ونایب گرفتن در حال اختیار جایز نیست.

مساله 335 - در رمی واجب است ابتدا از جمره اولی سپس جمره وسطی ودر آخر جمره عقبه باشد، وچنانچه بر خلاف این ترتیب عمل شود واجب است بطوری که ترتیب حاصل شود دوباره رمی کند، هرچند مخالفت از روی نادانی یا فراموشی باشد، بلی اگر بعد از اینکه جمره سابق را چهار ریگ زد فراموش نموده وبه جمره بعدی رفت، واجب نیست رمی را تماما اعاده کند بلکه اگر سه ریگ دیگر به جمره قبلی زد کفایت می کند.

مساله 336 - واجباتی که در رمی جمره عقبه در اعمال روز عید قربان ذکر شد، در جمرات سه گانه نیز واجب است.

مساله 337 - رمی جمرات باید در روز انجام شود، وکسی که در روز نتواند رمی کند مانند

ص: 573

غلام و چوپان وبدهکاری که می ترسد گرفتار شود وهر کسی که بر جان ویا مال ویا ناموس خود بترسد (واین حکم شامل پیرمرد وزن وبچه وضعیف که بر جان خود از ازدحام می ترسند، می باشد)، برای چنین کسانی جایز است رمی را شب آن روز انجام دهند، ولکن جایز نیست برای غیر از کسی که ترس از مکث در منی دارد، کوچ کردن در شب دوازدهم بعد از رمی تا بعد از ظهر آن روز.

مساله 338 - کسی که رمی روز یازدهم را فراموش کند، واجب است روز دوازدهم آن را قضا نماید، وکسی که رمی روز دوازدهم را فراموش کرده، بایستی در روز سیزدهم قضا نماید، واحتیاط این است که بین ادای همان روز وقضای روز قبل فاصله گذاشته،

ص: 574

وقضای روز قبل را پیش از ادای همان روز بجا آورد وقضای روز قبل طرف صبح وادای همان روز هنگام زوال باشد.

مساله 339 - کسی که رمی را در منی فراموش نموده وپس از کوچ به مکه یادش آمد، واجب است به منی برگشته ورمی نماید، وچنانچه فراموش شده رمی دو روز یا سه روز باشد، احتیاط این است که بین وظیفه هر روز و روز دیگر یک ساعت فاصله بگذارد، وچنانچه پس از خروج از مکه یادش آمد که رمی نکرده، واجب نیست به منی برگردد بلکه بنابر احتیاط در سال بعد خود یا نایبش آن را قضا نماید.

مساله 340 - بیماری که امید ندارد تا مغرب بهبودی حاصل کند، برای رمی، نایب بگیرد، وچنانچه اتفاقا پیش از غروب آفتاب بهبودی یافت وحالش خوب شد، بنابراحتیاط خودش نیز رمی

ص: 575

کند.

مساله 341 - حج به ترک رمی هرچند عمدا باشد، باطل نمی شود، وواجب است در سال بعد قضای آن را شخصا یا به نایب گرفتن بجا آورد بنابر احتیاط.

احکام مصدود

مساله 342 - مصدود کسی است که پس از بستن احرام برای عمره یا حج، از انجام اعمال آن جلوگیری ومنع شود.

مساله 343 - مصدود از عمره در جای خود قربانی کرده واز احرام خارج می شود حتی نسبت به زن، واحتیاط این است که حلق یا تقصیر را به آن ضمیمه نماید، بلکه احتیاط این است که حلق را اختیار نماید در صورتی که قربانی را با خود آورده باشد در عمره مفرده.

مساله 344 - مصدود از حج چنانچه از موقف عرفات ومشعر یا

ص: 576

خصوص موقف مشعر مصدود باشد، وظیفه اش قربانی در محل صد (جلوگیری) وبیرون آمدن از احرام است، واحتیاط این است که علاوه بر قربانی، حلق یا تقصیر نیز بنماید، وچنانچه مصدود از طواف وسعی بعد از موقفین وقبل از اعمال منی باشد یا بعد ازآن، در این صورت اگر نتواند نایب بگیرد وظیفه اش قربانی در محل صد وجلوگیری است، واگر بتواند برای طواف وسعی نایب بگیرد، احوط این است که هر دو وظیفه را انجام دهد یعنی هم قربانی کند وهم نایب بگیرد، گرچه اظهر جواز اکتفا به قربانی است در صورتی که جلوگیری از دخول در مکه باشد، و جواز اکتفا به نایب گرفتن است اگر جلوگیری بعد از آن باشد، وچنانچه فقط از اعمال منی جلوگیری شده باشد نه از رفتن به مکه، دراین صورت چنانچه بتواند برای رمی وقربانی نایب بگیرد،

ص: 577

صحیح است وخود حلق یا تقصیر نموده و از احرام خارج شده سپس بقیه مناسک واعمال را بجا آورد، وچنانچه نتواند نایب بگیرد، در این صورت ظاهرا وظیفه اش این است که پول قربانی را نزد کسی بگذارد که به جای او قربانی کند ودر جای خود حلق یا تقصیر نموده وبرای بجا آوردن اعمال مکه به مکه رفته وپس از انجام اعمال آنجا از سعی وطواف تمام چیزهایی که به احرام براو حرام شده بود حلال خواهد شد حتی زن وحاجتی به چیز دیگر ندارد وحجش صحیح است وبایستی در سال بعد بنابر احتیاط رمی را اعاده نماید.

مساله 345 - در صورتی که مصدود از سالهای پیش مستطیع بوده یا استطاعتش تا سال بعد باقی

ص: 578

بماند، به قربانی که ذکر شد حج از او ساقط نمی شود بلکه واجب است در سال بعد حج نماید.

مساله 346 - کسی که تمام اعمال حج را بجا آورده و در مکه است واز رفتن به منی جهت بیتوته ورمی جمرات منع وجلوگیری شود، حجش تمام است وبرای رمی درصورت امکان همان سال نایب می گیرد، ودر صورت عدم امکان برای سال بعد نایب بگیرد بنابر احتیاط، وحکم مصدود بر چنین شخصی جاری نیست.

مساله 347 - کسی که نتواند حج خود را ادامه دهد از جهت پیش آمد مانعی غیر از صد وحصر، احتیاط این است که در جای خود قربانی نموده واز احرام خارج شود.

مساله 348 - قربانی که در این موارد گفته شد خواه شتر باشد خواه گاو یا گوسفند فرقی ندارد، وچنانچه نتواند قربانی کند، بنابر احتیاط بدل آن را که

ص: 579

روزه است به ترتیبی که گفته شد انجام دهد.

مساله 349 - کسی که حج خود را خراب کرده وبعدا مصدود شود، ظاهر این است که بایستی علاوه بر قربانی کفاره افساد حج را نیز بدهد ولی اعاده حج واجب نیست مگر اینکه قبلا حج بر او مستقر شده باشد ویا استطاعت آن تا سال بعد باقی بماند. مساله 350 - کسی که قربانی همراه خود برده ومصدود شود، کشتن همان قربانی کافی است وقربانی دیگری بر او واجب نمی شود، وهمچنین است کسی که قربانی همراه خود برده ومحصور شده است.

را انجام دهد.

مساله 352 - وظیفه کسی که در عمره مفرده محصور شده این است که یک قربانی بفرستد وبا دوستان خود وقت بگذارد که در آن وقت معین قربانی نمایند وخود درآن وقت معین با تقصیر از احرام خارج می شود، وبرای چنین شخصی بخصوص جایز است در جای خود قربانی نموده واز احرام بیرون بیاید، وبر چنین شخصی بعد ازاین کار، تمام محرمات احرام حلال می شود بجز زن، وزن بر او حلال نمی شود مگر بعد از آنکه خوب شود وعمره مفرده را بجا آورد. واین در جائی است که محصور در مکان خودش ذبح یا نحر نماید، واما اگر هدی را بفرستد پس برای خروجش از احرام وجهی هست هنگامی که هدی به محلش برسد، وکسی که در عمره تمتع محصور شده حکمش حکم سابق است با این فرق که زن هم براین شخص حلال می

ص: 581

شود، وکسی که محصور در حج شده باز هم حکمش حکم سابق است واحتیاط این است که با زن نزدیکی نکند تا آنکه طواف حج وسعی وطواف نساء را در حج یا عمره مفرده بجا آورد، آن وقت زن بر او حلال می شود.

مساله 353 - هرگاه محصور شد وقربانی خود را فرستاد وبعد از آن مرضش سبکتر شد، چنانچه گمان کند یا احتمال دهد که حج را درک خواهد نمود، واجب است خود را برساند، وچنانچه هر دو موقف یا فقط موقف مشعر را درک نمود، حج را درک نموده ودر غیر این صورت اگر قربانیش کشته نشده، حج او بدل به عمره مفرده می شود واگر کشته شده

ص: 582