سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ و الصلاة و السلام علی محمد و آله السادة الأقدسین أما بعد فهذا هو المجلد العشرون من مجلدات کتاب بحار الأنوار تألیف المولی الأولی الأستاد الاستناد مولانا محمد باقر ابن المولی المرحوم مولانا محمد تقی المجلسی حشرهما الله تعالی مع موالیهما و عمهما بالفیض القدسی و هو یحتوی علی (1) کتاب الزکاة و الصدقة و الخمس و الصوم و الاعتکاف و أعمال السنة.
البقرة: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ و قال تعالی وَ آتُوا الزَّکاةَ فی مواضع (2)
و قال تعالی: وَ آتَی الزَّکاةَ فی مواضع آل عمران وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ
جمه بحارالانوار جلد 93: زکات و خمس و روزه
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
باب های کتاب زکات و امور مربوط به آن
اشارة
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ و الصلاة و السلام علی محمد و آله السادة الأقدسین أما بعد فهذا هو المجلد العشرون من مجلدات کتاب بحار الأنوار تألیف المولی الأولی الأستاد الاستناد مولانا محمد باقر ابن المولی المرحوم مولانا محمد تقی المجلسی حشرهما الله تعالی مع موالیهما و عمهما بالفیض القدسی و هو یحتوی علی (1) کتاب الزکاة و الصدقة و الخمس و الصوم و الاعتکاف و أعمال السنة.
أبواب الزکاة و بعض ما یتعلق بها
باب اول : واجب بودن زکات، فضیلت آن و مجازات ترک آن و علت وجوب زکات؛ و نیز در این باب به فضیلت صدقه پرداخته شده است
آیات
- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ،{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.} و خداوند میفرماید: وَآتُواْ الزَّکَاةَ ،{و زکات را بدهید.} و نیز میفرماید: وَآتَی الزَّکَاةَ، {و زکات را بدهد.} (2)
- وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. (3)
{و کسانی که به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا کرده، بخل می ورزند، هرگز تصور نکنند که آن [بخل] برای آنان خوب است، بلکه برایشان بد است. به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود. میراث آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.}
- لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاَةَ وَآتَیْتُمُ الزَّکَاةَ وَآمَنتُم بِرُسُلِی وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَّأُکَفِّرَنَّ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ. (4)
{اگر نماز برپا دارید و زکات بدهید و به فرستادگانم ایمان بیاورید و یاریشان کنید و وام نیکویی به خدا بدهید، قطعاً گناهانتان را از شما می زدایم.} - وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ.(5)
{و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودی آن را برای کسانی که پرهیزگاری می کنند و زکات می دهند و آنان که به آیات ما ایمان می آورند، مقرر می دارم.}
خُذِ الْعَفْوَ.(6)
{گذشت پیشه کن.}
- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ.(7)
{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.}
- فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَخَلُّواْ سَبِیلَهُمْ. (8)
{پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، راه برایشان گشاده گردانید.}
- إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّکَاةَ.(9)
{مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده.}
- وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ * یَوْمَ یُحْمَی عَلَیْهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوَی بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا کَنَزْتُمْ لأَنفُسِکُمْ فَذُوقُواْ مَا کُنتُمْ تَکْنِزُونَ.(10)
{و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده. روزی که آن [گنجینه] ها را در آتش دوزخ بگدازند، و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید».}
- وَیُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ.(11)
{و نماز را بر پا می کنند و زکات می دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد.}
- قُل لِّعِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُواْ یُقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَیُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِیَةً مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لاَّ بَیْع فِیهِ وَلاَ خِلاَلٌ.(12)
{به آن بندگانم که ایمان آورده اند بگو: «نماز را بر پا دارند و از آنچه به ایشان روزی داده ایم، پنهان و آشکارا انفاق کنند، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی باشد و نه دوستیی».}
- وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ.(13)
{و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن].}
ص: 2
بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ(1)
المائدة: لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکاةَ إلی قوله وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ (2)
الأعراف: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ و قال تعالی خُذِ الْعَفْوَ(3)
الأنفال: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (4)
التوبة: فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ و قال تعالی إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ(5)
و قال تعالی: وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ (6)
و قال تعالی: وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ (7)
إبراهیم: قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خِلالٌ (8)
الإسراء: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ (9)
ص: 2
- وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا.(1)
{و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.}
- وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ.(2)
{و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان می داد.}
- وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ.(3)
{و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم.}
- الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ.(4)
{همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند.}
- فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ.(5)
{پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید.}
- وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاةِ فَاعِلُونَ.(6)
{و آنان که زکات می پردازند.}
- رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْع عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ.(7)
{مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمی دارد.}
- وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ.(8)
{و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید.}
- هُدًی وَبُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ.(9)
{که [مایه] هدایت و بشارت برای مؤمنان است. همانان که نماز برپا می دارند و زکات می دهند.}
- وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُم مِّن زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ.(10)
{و آنچه [به قصد] ربا می دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد، نزد خدا فزونی نمی گیرد [ولی] آنچه را از زکات - در حالی که خشنودی خدا را خواستارید - دادید، پس آنان همان فزونی یافتگانند [و مضاعف می شود].}
- هُدًی وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ.(11)
{[که] برای نیکوکاران رهنمود و رحمتی است. [همان] کسانی که نماز برپا می دارند و زکات می دهند.}
- وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ * الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ.(12)
{و وای بر مشرکان. همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت ناباورند.}
- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ.(13)
{و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند.}
ص: 3
مریم: وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا(1)
و قال تعالی: وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ(2)
الأنبیاء: وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ(3)
الحج: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ(4)
و قال تعالی: فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ(5)
المؤمنون: وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ (6)
النور: رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ و قال تعالی وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ(7)
النمل: هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ(8)
الروم: وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (9)
لقمان: هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ(10)
السجدة: وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (11)
حمعسق: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (12)
ص: 3
- فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ.(1)
{پس نماز را برپا دارید و زکات را بدهید.}
- وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِی إِلَی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُن مِّنَ الصَّالِحِینَ * وَلَن یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاء أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ.(2)
{و از آنچه روزیِ شما گردانیده ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه یکی از شما را مرگ فرا رسد و بگوید: «پروردگارا، چرا تا مدّتی بیشتر [اجل] مرا به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از نیکوکاران باشم؟» [ولی] هر کس اجلش فرا رسد، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.}
- وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا.(3)
{و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و وام نیکو به خدا دهید.}
- وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ.(4)
{و بینوایان را غذا نمی دادیم.}
- فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّی.(5)
{پس [گویند] تصدیق نکرد و نماز برپا نداشت.}
- وَیُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ.(6)
{و نماز برپا دارند و زکات بدهند.}
تفسیر
مقصود خداوند از «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ».{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند} این است که از آنچه به ایشان از اموال و داراییها و تواناییها و نیروی بدنی و مقام و موقعیت و دانش روزی دادیم انفاق میکنند و صدقه میدهند، رفع نیاز ضعیفان را متحمل میشوند، حق و حقوق مردم را به آنها پرداخت میکنند، قرض میدهند، نیازها را برطرف میکنند، از بینوایان دستگیری میکنند، نابینایان را راهنمایی میکنند، آنها را از هلاکتگاهها و خطرات نجات میدهند، بار و بنه و وسایلشان را حمل میکنند، پیادگان را سوار بر مرکبهایشان میکنند، با مال و جان خود کسانی را که از لحاظ ایمانی از آنها برتر هستند بر خود ترجیح میدهند و افرادی را که از نظر ایمان همتراز آنها هستند با خود مساوی میدانند. علم و دانش را به اهلش آموزش میدهند و فضیلتهای اهل بیت علیهم السلام را برای دوستداران و کسانی که به هدایت آنها امید دارند نقل میکنند. این مطالب در تفسیر امام علیه السلام آمده است. (7)
طبرسی رحمه الله گفته است: مقصود خداوند از «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»،{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند} این است: آنچه به آنها دادیم و به تصاحبشان درآوردیم را در راه طاعت و بندگی صرف میکنند. از ابن عباس نقل شده است: مقصود آیه، زکات واجب است و ابن مسعود گفته است: مراد از آن نفقه مرد به خانواده اش است زیرا این آیه پیش از واجب شدن زکات نازل شده است. از ضحّاک نیز روایت شده است که گفته است: مقصود از آن داوطلب شدن برای پرداخت نفقه است. محمد بن مسلم از امام
ص: 4
المجادلة: فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ(1)
المنافقون: وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (2)
المزمل: وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً(3)
المدثر: وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ (4)
القیامة: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی (5)
البینة: وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ(6)
قوله تعالی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ أی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ من الأموال و القوی و الأبدان و الجاه و العلم یُنْفِقُونَ یتصدقون یحتملون الکل و یؤدون الحقوق لأهالیها و یقرضون و یسعفون الحاجات و یأخذون بأیدی الضعفاء و یقودون الضرائر و ینجونهم من المهالک و یحملون عنهم المتاع و یحملون الراجلین علی دوابهم و یؤثرون من هو أفضل منهم فی الإیمان علی أنفسهم بالمال و النفس و یساوون من کان فی درجتهم فیه بهما و یعلمون العلم لأهله و یروون فضائل أهل البیت علیهم السلام لمحبیهم و لمن یرجون هدایته کذا فی تفسیر الإمام علیه السلام(7).
و قال الطبرسی ره قوله تعالی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ یرید و مما أعطیناهم و ملکناهم یخرجون علی وجه الطاعة و حکی عن ابن عباس أنه الزکاة المفروضة و عن ابن مسعود أنه نفقة الرجل علی أهله لأن الآیة نزلت قبل وجوب الزکاة و عن الضحاک هو التطوع بالنفقة وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ
ص: 4
صادق علیه السلام روایت میکند که «معنی آیه این است که آنچه را به ایشان تعلیم دادیم منتشر میکنند.» اما بهتر و شایسته تر آن است که آیه را بر معنای عام در نظر بگیریم. پایان. (1)
مؤلف
در معانی الاخبار(2) و تفسیر عیاشی(3)
نیز همین حدیث از امام صادق علیه السلام روایت شده است. ترجیحی که طبرسی داده و معنای آیه را عام دانسته است کاملا درست و بجاست، اما معنایی که از تفسیر منقول از امام برداشت میشود جامعتر است و روایت محمد بن مسلم با آن منافاتی ندارد و همان طور که واضح است میتوان آن را به صورت عام در نظر گرفت.
بیضاوی گفته است: آمدن «مِن» تبعیض (بعضیه) به جهت بازداشتن از اسراف کردن ناروا است.
در باره این سخن خداوند «وَآتُواْ الزَّکَاةَ»{و زکات را بدهید} بیضاوی گفته است: زکات از فعل «زکی الزرع» {هرگاه کِشت رشد کند} میباشد. در حقیقت دادن زکات موجب برکت در مال، و کرامت و بزرگ منشی نفس انسان میشود. یا اینکه زکات از «زکاء» به معنای پاکی است چرا که زکات مال و دارایی را از آلودگی و نفس را از بخل و تنگ نظری پاک میکند. پایان.
طبرسی گفته است: زکات، نماء و زیادت، از لحاظ معنای لغوی مانند هم هستند. نویسنده کتاب «العین» گفته است: زکاة یعنی تزکیه مال و آن پاک کردن مال است و «زکا الزرع و غیره یزکو زکاء ممدوداً» یعنی زراعت رشد کرد و فزونی یافت و «هذا لا یزکو بفلانٍ» یعنی شایسته او نیست، و «زکا» به معنای زوج و «خسا» به معنای فرد است. اصل آن به معنای فزونی دادن مال با برکتی است که خداوند در آن قرار میدهد. پایان. (4)
تفاوت این دو سخن آشکار است.
سپس طبرسی گفته است: این سخن خداوند «وَآتُواْ الزَّکَاةَ»{و زکات را بدهید} به این معنا است که آنچه را که خداوند بر اموال شما واجب کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای شما تبیین نموده است بپردازید. در واقع همه احکام قرآن به صورت مختصر و کوتاه آمده است و تبیین جزییات آن بر عهده پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم واگذار شده است همان طور که خداوند پاک و منزه میفرماید: «وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا» ،(5){و
آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید.} از این جهت آنها را سربسته و به
ص: 5
الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ مَعْنَاهُ وَ مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ یَبُثُّونَ.
و الأولی حمل الآیة علی عمومها انتهی (1).
و روی ما رواه عن الصادق علیه السلام فی المعانی (2) و العیاشی (3) عنه علیه السلام و ما رجحه من الحمل علی العموم فی موقعه لکن علی الوجه الذی یستفاد مما نقلناه من تفسیر الإمام علیه السلام فإنه أشمل و لا ینافیه روایة محمد بن مسلم بل یمکن تنزیله علی العموم کما لا یخفی.
و قال البیضاوی إدخال من التبعیضیة للکف عن الإسراف المنهی عنه قوله تعالی وَ آتُوا الزَّکاةَ قال البیضاوی الزکاة من زکا الزرع إذا نما فإن إخراجها یستجلب برکة فی المال و یثمر للنفس فضیلة الکرم أو من الزکاء بمعنی الطهارة فإنها تطهر المال من الخبث و النفس من البخل انتهی.
و قال الطبرسی طاب ثراه الزکاة و النماء و الزیادة نظائر فی اللغة و قال صاحب العین الزکاة زکاة المال و هو تطهیره و زکا الزرع و غیره یزکو زکاء ممدودا أی نما و ازداد و هذا لا یزکو بفلان أی لا یلیق به و الزکا الشفع و الخسا الوتر و أصله تثمیر المال بالبرکة التی یجعلها الله فیه انتهی (4) و لا یخفی ما بین الکلامین من المخالفة.
ثم قال الطبرسی إن قوله تعالی وَ آتُوا الزَّکاةَ أی أعطوا ما فرض الله فی أموالکم علی ما بینه الرسول صلی الله علیه و آله لکم و هذا حکم جمیع ما ورد فی القرآن مجملا فإن بیانه یکون موکولا إلی النبی صلی الله علیه و آله کما قال سبحانه وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا(5) فلذلک أمرهم بالصلاة و الزکاة علی
ص: 5
صورت مختصر به نماز و زکات امر فرموده است و بیان جزییات آن را به پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم واگذار کرده است. پایان. (1)
خلاصه مطالبی که در تفسیر امام علیه السلام در این رابطه آمده است این میباشد که زکات بپردازید از مال و دارایی، هرگاه واجب شد و از جسمهایتان، هرگاه لازم گردید و از کمک و یاری شما، هرگاه خواسته شد. (2)
در کافی از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که از او در باره صدقه عید فطر سؤال شد که آیا فطریه از جمله آن چیزی است که خداوند فرموده است: «فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ» ،{پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید.} ؟ ایشان فرمود: بله. (3)
در تفسیر عیاشی نیز همین حدیث روایت شده است. (4) از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرموده است: این فطریه ای است که خداوند بر مؤمنان واجب قرار داده است. و در روایت دیگری آمده است : حکم زکات در حالی نازل شد که مردم هیچ مالی نداشتند و بدین ترتیب فقط فطره به آنها تعلّق می گرفت نه زکات مال. (5)
«وَآتَی الزَّکَاةَ»: ابتدای آیه به این صورت آمده است: «لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّآئِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَی الزَّکَاةَ»،(6){نیکوکاری
آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آوَرَد، و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن] بندگان بدهد، و نماز را برپای دارد، و زکات را بدهد.} بیشتر مفسران بر این باورند که این آیه زمانی نازل شد که قبله تغییر کرد، و در باره منسوخ شدن این آیه مطالب زیادی عنوان شده است و یهودیان و مسیحیان در این باره زیاد سخن گفته اند. مشرق قبله مسیحیها و مغرب قبله یهودیها بوده است.
در تفسیر امام علیه السلام از امام سجاد علیه السلام روایت شده که گفته است: یهودیان گفتند: ما به سوی این قبله نمازهای زیادی خوانده ایم و برخی از ما تمام شب را به سوی این قبله نماز گزارده است و این قبله ای است که موسی ما را به (نماز خواندن به سوی آن) امر فرموده است، و مسیحیان گفتند: ما به سوی این قبله نمازهای زیادی خوانده ایم و برخی از ما تمام شب را به سوی این قبله نماز گزارده است و این قبله ای است که عیسی ما را به (نماز خواندن به سوی آن) دستور داده است، و هر کدام از این دو گروه گفتند:
ص: 6
طریق الإجمال و أحال فی التفصیل علی بیانه صلی الله علیه و آله انتهی (1).
و فی تفسیر الإمام علیه السلام ما حاصله أن المراد و آتوا الزکاة من أموالکم إذا وجبت و من أبدانکم إذا لزمت و من معونتکم إذا التمست (2).
وَ فِی الْکَافِی عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ أَ هِیَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَقَالَ نَعَمْ (3). وَ الْعَیَّاشِیُّ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (4). وَ عَنِ الصَّادِقِ: هِیَ الْفِطْرَةُ الَّتِی افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ. وَ فِی رِوَایَةٍ: نَزَلَتِ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَتْ لِلنَّاسِ الْأَمْوَالُ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الْفِطْرَةُ(5).
قوله تعالی وَ آتَی الزَّکاةَ صدر الآیة لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ(6) أکثر المفسرین علی أنها نزلت لما حولت القبلة و کثرة کثر الخوض فی نسخها و أکثروا الیهود و النصاری ذکرها و المشرق قبلة النصاری و المغرب قبلة الیهود.
وَ فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ علیه السلام عَنِ السَّجَّادِ علیه السلام: قَالَتِ الْیَهُودُ قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ مُوسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَتِ النَّصَارَی قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ عِیسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الْفَرِیقَیْنِ:
ص: 6
آیا گمان میکنی پروردگار این اعمال زیاد ما و نماز خواندن به سوی قبله مان را باطل میکند، به این سبب که از محمد صلی الله علیه و آله و سلم که هواهای نفسانی خویش را در مورد خود و برادرش محور قرار داده است، پیروی نمیکنیم؟ پس خداوند این آیه را نازل کرد که ای محمد! بگو نیکوکاری و طاعت و بندگی ای که بتوانید با آن به بهشت دست یابید و سزاوار و شایسته بخشش و خشنودی خدا گردید این نیست که با نماز خواندن روی خود را ای مسیحیان به سوی مشرق و ای یهودیان به سوی مغرب بگردانید حال آنکه مخالف دستورات خداوند هستید و نسبت به دوستدار خداوند خشمگین هستید بلکه «وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ» یعنی نیکی آن است که کسی ایمان آورد یا اینکه نیکوکار کسی است که به خداوند ایمان بیاورد. (1)
روایات
روایت1.
مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرموده است: بر هر یک از اعضای تو زکاتی برای خداوند عزیز و بلند مرتبه واجب شده است و بلکه بر هر تار موی انسان و بر هر لحظه ای که سپری میکند زکات واجب شده است. پس زکات چشم، نگاه کردن با عبرت و پند پذیری و فروخواباندن چشم از شهوتها و مانند آن است. زکات گوش شنیدن دانش، حکمت، قرآن و فایدههای دینی همچون حکمت، موعظه و نصیحت و نیز شنیدن آنچه که سبب نجات و رستگاری تو میشود، با دوری و روی گردانی از چیزهایی که مخالف آن است همچون دروغ و غیبت و مانند اینها. زکات زبان پند دادن مسلمانان و آگاه کردن انسانهای غافل، و تسبیح و ذکر فراوان خداوند و چیزهای دیگر است. زکات دست کمک و بخشش از آن چیزی است که خداوند به تو ارزانی داشته است، و نیز زکات دست به حرکت درآوردن آن برای نوشتن علوم و منفعتهایی است که مسلمانان در طاعت و بندگی خداوند بلند مرتبه از آن سود میبرند و نیز دست نگه داشتن از بدیها. زکات پا سعی و تلاش در راستای ادای حقوق خداوند از جمله دیدار با انسانهای صالح، رفتن به مجالس ذکر، اصلاح مردم، برقراری روابط خویشاوندی، جهاد در راه خدا و انجام کارهایی که مایه اصلاح قلب و سلامت دین تو میشود.
این موارد چیزهای است که قلبها توانایی درک آن را دارند و نفسها قادر به کار گیری آن هستند و اما آنچه که تنها بندگان نزدیک و مخلص خداوند بر آن توان دارند قابل شمارش نخواهد بود. این افراد صاحبان این اعمال هستند و این امور به جز آنها شعار و سرلوحه کسی نخواهد بود. (2)
توضیح
«نوشتن علوم» بیانگر ارزش نگارش قرآن مجید و دعاها و کتابهای حدیثی منقول و دیگر کتاب هایی است که در علوم دینی نگاشته میشود و در کل بیانگر اهمیت همه کتابهایی است که به نوعی در راستای علوم دینی نوشته میشود. مقصود از مجالس ذکر مجالسی است که بر اساس
ص: 7
أَ تَرَی رَبَّنَا یُبْطِلُ أَعْمَالَنَا هَذِهِ الْکَثِیرَةَ وَ صَلَاتَنَا إِلَی قِبْلَتِنَا لِأَنَّا لَا نَتَّبِعُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی هَوَاهُ فِی نَفْسِهِ وَ أَخِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ قُلْ لَیْسَ الْبِرَّ وَ الطَّاعَةَ الَّتِی تَنَالُونَ بِهَا الْجِنَانَ وَ تَسْتَحِقُّونَ بِهَا الْغُفْرَانَ وَ الرِّضْوَانَ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ بِصَلَاتِکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ یَا أَیُّهَا النَّصَارَی وَ قِبَلَ الْمَغْرِبِ یَا أَیُّهَا الْیَهُودُ وَ أَنْتُمْ لِأَمْرِ اللَّهِ مُخَالِفُونَ وَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ مُغْتَاظُونَ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ أَیْ بِرُّ مَنْ آمَنَ أَوْ وَ لَکِنَّ الْبَارَّ أَوْ ذَا الْبِرِّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ (1).
مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: عَلَی کُلِّ جُزْءٍ مِنْ أَجْزَائِکَ زَکَاةٌ وَاجِبَةٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ عَلَی کُلِّ شَعْرَةٍ بَلْ عَلَی کُلِّ لَحْظَةٍ فَزَکَاةُ الْعَیْنِ النَّظَرُ بِالْعَبْرَةِ وَ الْغَضُّ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَا یُضَاهِیهَا وَ زَکَاةُ الْأُذُنِ اسْتِمَاعُ الْعِلْمِ وَ الحِکْمَةِ وَ الْقُرْآنِ وَ فَوَائِدِ الدِّینِ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ وَ النَّصِیحَةِ وَ مَا فِیهِ نَجَاتُکَ بِالْإِعْرَاضِ عَمَّا هُوَ ضِدُّهُ مِنَ الْکَذِبِ وَ الْغِیبَةِ وَ أَشْبَاهِهَا وَ زَکَاةُ اللِّسَانِ النُّصْحُ لِلْمُسْلِمِینَ وَ التَّیَقُّظُ لِلْغَافِلِینَ وَ کَثْرَةُ التَّسْبِیحِ وَ الذِّکْرِ وَ غَیْرِهِ وَ زَکَاةُ الْیَدِ الْبَذْلُ وَ الْعَطَاءُ وَ السَّخَاءُ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْکَ بِهِ وَ تَحْرِیکُهَا بِکِتْبَةِ الْعُلُومِ وَ مَنَافِعَ یَنْتَفِعُ بِهَا الْمُسْلِمُونَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ الْقَبْضُ عَنِ الشُّرُورِ وَ زَکَاةُ الرِّجْلِ السَّعْیُ فِی حُقُوقِ اللَّهِ تَعَالَی مِنْ زِیَارَةِ الصَّالِحِینَ وَ مَجَالِسِ الذِّکْرِ وَ إِصْلَاحِ النَّاسِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ وَ الْجِهَادِ وَ مَا فِیهِ صَلَاحُ قَلْبِکَ وَ سَلَامَةُ دِینِکَ.
هَذَا مِمَّا یَحْتَمِلُ الْقُلُوبُ فَهْمَهُ وَ النُّفُوسُ اسْتِعْمَالَهُ وَ مَا لَا یُشْرِفُ عَلَیْهِ إِلَّا عِبَادُهُ الْمُقَرَّبُونَ الْمُخْلِصُونَ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصَی وَ هُمْ أَرْبَابُهُ وَ هُوَ شِعَارُهُمْ دُونَ غَیْرِهِمْ (2).
قوله بکتبة العلوم یدل علی شرافة کتابة القرآن المجید و الأدعیة و کتب الأحادیث المأثورة و سائر الکتب المؤلفة فی العلوم الدینیة و بالجملة کل ما له مدخل فی علوم الدین و المراد بمجالس الذکر کل ما انعقد علی وفق
ص: 7
قانون پاک شریعت برپا میشود .
روایت2.
عیاشی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هر کسی که زکات شتر و گاو و گوسفند بر او واجب باشد و از پرداخت آن ممانعت ورزد در روز قیامت در دشتی بی آب و علف اقامت داده میشود و حیوانات شاخ دار او را شاخ میزنند، هر جانور نیش داری او را نیش میزنند و حیوانات سُم دار او را لگد مال میکنند و این کار ادامه مییابد تا زمانی که خداوند به حساب و کتاب همه بندگان رسیدگی کند و هر کسی زکات خرما و مویز و گندم و جو را نداده باشد آن قطعه باغ یا زمین تا روز قیامت تا عمق هفت طبقه زمین در گردنش آویخته میشود. (1)
توضیح
الجوهریّ در مورد عبارت «بقاع قفر» گفته است: قاع، به زمین هموار و پست گویند. «ینهشه» در قاموس به این صورت آمده است: نهشَهُ : او را گزید و نیش زد یا او را با دندان گرفت.
روایت3.
یوسف الطاطری از امام باقر علیه السلام شنیده که در مورد زکات فرموده است: کسی که از پرداخت زکات خودداری کند، خداوند در روز قیامت مال و اموال او را به شکل ماری از آتش که دو نقطه سیاه در بالای چشم دارد تبدیل میکند و آن را بر گردن او میپیچد. سپس به آن مار گفته میشود: ملازم او باش همان طور که در دنیا ملازم و همراه تو بود. این مصداق سخن خداوند است که میفرماید: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، (2) {به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.}
همچنین از آنان - امامان علیهم السلام - نقل شده است که: شخصی که زکات نمیدهد با ماری بسیار سمی، احاطه میگردد که از گوشت این شخص میخورد. و این مصداق سخن خداوند است: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»،(3){به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} (4)
روایت4.
تفسیر امام عسکری علیه السلام: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هر کس زکات را به افراد مستحق بدهد و نماز را بر اساس حد و حدود آن به پا دارد و با انجام گناهان کبیره این دو عمل را باطل نسازد، در روز قیامت حضور میباید در حالی که همه حاضران صحرای محشر بر او غبطه میخورند تا جایی که نسیم بهشت او را با خود به بالاترین غرفه های بهشت در حضور کسانی که آنها را دوست میدارد یعنی محمد و خاندان پاکش، بالا میبرد.
ص: 8
قانون الشریعة المطهرة.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ ذِی زَکَاةِ مَالٍ إِبِلٍ وَ لَا بَقَرٍ وَ لَا غَنَمٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا أُقِیمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِقَاعٍ قَفْرٍ یَنْطَحُهُ کُلُّ ذَاتِ قَرْنٍ بِقَرْنِهَا وَ یَنْهَشُهُ کُلُّ ذَاتِ نَابٍ بِأَنْیَابِهَا وَ یَطَؤُهُ کُلُّ ذَاتِ ظِلْفٍ بِظِلْفِهَا حَتَّی یَفْرُغَ اللَّهُ مِنْ حِسَابِ خَلْقِهِ وَ مَا مِنْ ذِی زَکَاةِ مَالٍ نَخْلٍ وَ لَا زَرْعٍ وَ لَا کَرْمٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا قُلِّدَتْ أَرْضُهُ فِی سَبْعَةِ أَرَضِینَ یُطَوَّقُ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).
بقاع قفر قال الجوهری القاع المستوی من الأرض و ینهشه فی القاموس نهشه لسعه و عضه أو أخذه بأضراسه.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُوسُفَ الطَّاطَرِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: وَ ذَکَرَ الزَّکَاةَ فَقَالَ الَّذِی یَمْنَعُ الزَّکَاةَ یُحَوِّلُ اللَّهُ مَالَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شُجَاعاً مِنْ نَارٍ لَهُ ریمتان [زَبِیبَتَانِ](2)
فَیُطَوِّقُهُ إِیَّاهُ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ الْزَمْهُ کَمَا لَزِمَکَ فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ الْآیَةَ(3).
وَ عَنْهُمْ علیهم السلام قَالَ: مَانِعُ الزَّکَاةِ یُطَوَّقُ بِشُجَاعٍ أَقْرَعَ یَأْکُلُ مِنْ لَحْمِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ الْآیَةَ(4).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَدَّی الزَّکَاةَ إِلَی مُسْتَحِقِّهَا وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ عَلَی حُدُودِهَا وَ لَمْ یُلْحِقْ بِهِمَا مِنَ الْمُوبِقَاتِ مَا یُبْطِلُهُمَا جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَغْبِطُهُ کُلُّ مَنْ فِی تِلْکَ الْعَرَصَاتِ حَتَّی یَرْفَعُهُ نَسِیمُ الْجَنَّةِ إِلَی أَعْلَی غُرَفِهَا وَ عَالِیهَا بِحَضْرَةِ مَنْ کَانَ یُوَالِیهِ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ.
ص: 8
و اگر کسی در دادن زکات بخل ورزد و نمازش را ادا کند، نمازش کمیپایین تر از آسمان نگه داشته میشود تا اینکه خبر زکاتش برسد. اگر او زکات را داده باشد زکات او همچون مرکبی خوب برای نمازش میشود و نماز را با خود به ساق عرش خداوند حمل میکند. پس خداوند عزیز و بلند مرتبه میگوید: به سوی بهشت برو و در آنجا تا روز قیامت بدو. پس هر جایی که دویدن تو به پایان برسد و به هر جایی برسی از آنِ تو خواهد بود. او به راه میافتد و هر بار حرکت او به اندازه مسیر یک سال در یک چشم برهم زدن از آن روز تا روز قیامت است تا اینکه در روز قیامت به جایی که خداوند اراده کرده است میرسد و همه آنجا به او اختصاص خواهد یافت و به همان اندازه از سمت راست و چپ و جلو و عقب و بالا و زیر از آنِ او خواهد شد.
اگر در دادن زکات بخل ورزد و آن را پرداخت نکند به نماز دستور داده میشود به سوی او باز گردد و همان طور که لباس کهنه پیچیده میشود، نمازش درهم پیچیده میشود سپس با آن بر صورت او زده می شود و به او گفته میشود: ای بنده خدا! با این یکی بدون دیگری چه کار میکنی؟ (1)
روایت5.
تفسیر امام عسکری: این سخن خدواند «وَآتُوا الزَّکَاةَ» به این معنا است که از دارایی و منزلت (نفوذ اجتماعی) و توان بدنی خود زکات بدهید. از جمله زکات مال و دارایی این است که برادران مومن خویش را در مال خود شریک سازی، و از جمله زکات جاه و منزلت این است که به آنهایی که به خاطر ضعف و ناتوانی در برآورده ساختن نیازهای موجود در دلهایشان از برخی نیازها می گذرند، کمک و یاری برسانی. و از جمله زکات توان بدنی این است که به برادری که الاغ یا شترش در بیابان و یا در راه هلاک شده است و طلب یاری نموده اما کسی او را یاری نکرده، کمک کنی تا بار و بنه اش را حمل کرده و او را سوار بر مرکبش نمایی و او را کمک کنی تا به کاروانش برسد و در همه این کارها به دوستی و محبت محمد و خاندان پاکش باور داشته باشی و به اینکه خداوند اعمال تو را پاک میگرداند و به سبب دوستی با آنان (پیامبر و خاندانش) و بیزاری از دشمنانشان اجر کارهای تو را چند برابر خواهد کرد. (2)
روایت6.
تفسیر امام عسکری: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: زکات اموال و دارایی خود را به انسانهای مستحق زکات مانند بینوایان و ناتوانها بدهید و در پرداخت زکات به آنها کوتاهی نکنید و از ارزش و مقام آنها نکاهید و چیز پست و پلید به آنان ندهید، چراکه هر کس زکاتش را با رضایت و طیب خاطر بدهد، خداوند در ازای هر دانه ای که به عنوان زکات میبخشد، در بهشت قصری از طلا، قصری از نقره، قصری از مروارید، قصری از زبرجد، قصری از زُمرد، قصری از جواهرات و قصری از نور خداوندی به او میدهد. اگر در پرداخت زکات کوتاهی کند خداوند به او میگوید: ای بنده ام!
ص: 9
وَ مَنْ بَخِلَ بِزَکَاتِهِ وَ أَدَّی صَلَاتَهُ کَانَتْ مَحْبُوسَةً دُوَیْنَ السَّمَاءِ إِلَی أَنْ یَجِی ءَ خَبَرُ زَکَاتِهِ فَإِنْ أَدَّاهَا جُعِلَتْ کَأَحْسَنِ الْأَفْرَاسِ مَطِیَّةً لِصَلَاتِهِ فَحَمَلَتْهَا إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سِرْ إِلَی الْجِنَانِ فَارْکُضْ فِیهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَمَا انْتَهَی إِلَیْهِ رَکْضُکَ فَهُوَ کُلُّهُ بِسَائِرِ مَا تَمَسُّهُ لِبَاعِثِکَ (1) فَیَرْکُضُ فِیهَا عَلَی أَنَّ کُلَّ رَکْضَةٍ مَسِیرُ سَنَةٍ فِی قَدْرِ لَمْحَةِ بَصَرِهِ مِنْ یَوْمِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَنْتَهِیَ بِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَی حَیْثُ مَا شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَیَکُونُ ذَلِکَ کُلُّهُ لَهُ وَ مِثْلُهُ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ وَ أَمَامِهِ وَ خَلْفِهِ وَ فَوْقِهِ وَ تَحْتِهِ فَإِنْ بَخِلَ بِزَکَاتِهِ وَ لَمْ یُؤَدِّهَا أُمِرَ بِالصَّلَاةِ فَرُدَّتْ إِلَیْهِ وَ لُفَّتْ کَمَا یُلَفُّ الثَّوْبُ الْخَلَقُ ثُمَّ یُضْرَبُ بِهَا وَجْهُهُ وَ یُقَالُ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا تَصْنَعُ بِهَذَا دُونَ هَذَا(2).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ آتُوا الزَّکاةَ أَیْ مِنَ الْمَالِ وَ الْجَاهِ وَ قُوَّةِ الْبَدَنِ فَمِنَ الْمَالِ مُوَاسَاةُ إِخْوَانِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مِنَ الْجَاهِ إِیصَالُهُمْ إِلَی مَا یَتَقَاعَسُونَ عَنْهُ لِضَعْفِهِمْ عَنْ حَوَائِجِهِمُ الْمُقَرَّرَةِ فِی صُدُورِهِمْ وَ بِالْقُوَّةِ مَعُونَةُ أَخٍ لَکَ قَدْ سَقَطَ حِمَارُهُ أَوْ جَمَلُهُ فِی صَحْرَاءَ أَوْ طَرِیقٍ وَ هُوَ یَسْتَغِیثُ فَلَا یُغَاثُ یُعِینُهُ حَتَّی یَحْمِلَ عَلَیْهِ مَتَاعَهُ وَ تُرْکِبُهُ وَ تُنْهِضُهُ حَتَّی یَلْحَقَ الْقَافِلَةَ وَ أَنْتَ فِی ذَلِکَ کُلِّهِ مُعْتَقِدٌ لِمُوَالاةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ إِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی أَعْمَالَکَ وَ یُضَاعِفُهَا بِمُوَالاتِکَ لَهُمْ وَ بَرَاءَتِکَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ (3).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: آتُوا الزَّکَاةَ مِنْ أَمْوَالِکُمُ الْمُسْتَحِقِّینَ لَهَا مِنَ الْفُقَرَاءِ وَ الضُّعَفَاءِ لَا تَبْخَسُوهُمْ وَ لَا تُوکِسُوهُمْ وَ لَا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ أَنْ تُعْطُوهُمْ فَإِنَّ مَنْ أَعْطَی زَکَاتَهُ طَیِّبَةً بِهَا نَفْسُهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِکُلِّ حَبَّةٍ مِنْهَا قَصْراً فِی الْجَنَّةِ مِنْ ذَهَبٍ وَ قَصْراً مِنْ فِضَّةٍ وَ قَصْراً مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ قَصْراً مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ قَصْراً مِنْ زُمُرُّدٍ وَ قَصْراً مِنْ جَوْهَرٍ وَ قَصْراً مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِنْ قَصَّرَ فِی الزَّکَاةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: یَا عَبْدِی
ص: 9
آیا من را بخیل میدانی یا اینکه مرا متهم میکنی یا اینکه گمان کردی در دادن پاداش تو ناتوانم؟ روزی خواهد آمد که اگر زکات را آن طور که به تو دستور داده شد پرداخت کنی، نیازمندترین نیازمندان به این زکاتی که پرداختهای خواهی بود. و اگر (در دادن زکات) بخل پیشه کنی روزی خواهد آمد که در آن روز زیان کار ترین زیانکاران خواهی بود. امام حسن عسکری فرمود: مسلمانان این سخنان را شنیدند و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم ای فرستاده خدا. (1)
روایت7.
تفسیر عیاشی: سماعة میگوید از امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند پرسیدم: «وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ»(2)،
{و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده می پیوندند.} او فرمود: آن چیزی غیر از زکات است که خداوند در اموال و دارایی فرض کرده است و هر کس آنچه را خداوند بر او واجب کرده پرداخت کند، تکلیفی که بر او مقدر شده را به انجام رسانده است. (3)
روایت8.
تفسیر عیاشی: سماعه گفته است: خداوند در اموال ثروتمندان برای فقرا فریضهای واجب کرده است که با پرداخت آن ستوده نمیشوند (نباید توقع ستایش داشته باشند). این فریضه، زکات است که با دادن آن، خونشان حفظ میشود و مسلمان خوانده میشوند. اما خداوند در اموال و دارایی، حقوقی غیر از زکات واجب کرده است. از جمله مواردی که خداوند در اموال و دارایی، حقوقی غیر از زکات فرض کرده است این سخن خداوند است: «وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ»، {و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده می پیوندند.}. هر کس آنچه را که خداوند بر او واجب کرده انجام دهد، مسئولیتش را به اتمام رسانده است و شکر و سپاس اموالی که خداوند به او ارزانی داشته به جا آورده است چرا که او خداوند را به خاطر اینکه با دادن توانگری و فراخی بیشتر نسبت به دیگران بر او نعمت ارزانی داشته و توفیق انجام فریضه الهی را به او داده است، حمد و سپاس کرده است. (4)
روایت9.
مناقب آل أبی طالب: از حسن بن علی علیه السلام در مورد آغاز زکات سؤال شد. او در جواب فرمود: خداوند به آدم وحی کرد که ای آدم، زکات نفس خود را بپرداز. آدم گفت: ای پروردگار زکات چگونه است؟ خداوند فرمود: ده رکعت نماز برایم بخوان. او نماز را خواند سپس گفت: ای پروردگار آیا این زکات بر من و خلق است؟ خداوند فرمود: این زکات بر تو در نماز است و بر فرزندانت، زکات در مال است، آن دسته از فرزندانت که به جمع آوری مال و اموال میپردازند. (5)
روایت10.
عوالی اللئالی: ابوایوب الانصاری از پیامبر صلی الله علیه و آله سلّم نقل میکند که فرمود: هر فردی که اموالی داشته باشد
ص: 10
أَ تُبْخِلُنِی أَمْ تَتَّهِمُنِی أَمْ تَظُنُّ أَنِّی عَاجِزٌ غَیْرُ قَادِرٍ عَلَی إِثَابَتِکَ سَوْفَ یَرِدُ عَلَیْکَ یَوْمٌ تَکُونُ أَحْوَجَ الْمُحْتَاجِینَ إِنْ أَدَّیْتَهَا کَمَا أَمَرْتُ وَ سَوْفَ یَرِدُ عَلَیْکَ إِنْ بَخِلْتَ یَوْمٌ تَکُونُ فِیهِ أَخْسَرَ الْخَاسِرِینَ قَالَ فَسَمِعَ ذَلِکَ الْمُسْلِمُونَ فَقَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ (2) فَقَالَ هُوَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ فِی الْمَالِ غَیْرَ الزَّکَاةِ وَ مَنْ أَدَّی مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَدْ قَضَی مَا عَلَیْهِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَةً لَا یُحْمَدُونَ بِأَدَائِهَا وَ هِیَ الزَّکَاةُ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَ بِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکَاةِ وَ مِمَّا فَرَضَ فِی الْمَالِ غَیْرَ الزَّکَاةِ قَوْلُهُ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ مَنْ أَدَّی مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَدْ قَضَی مَا عَلَیْهِ وَ أَدَّی شُکْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ مَالِهِ إِذَا هُوَ حَمِدَهُ عَلَی مَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ بِمَا فَضَّلَهُ بِهِ مِنَ السَّعَةِ عَلَی غَیْرِهِ وَ لِمَا وَفَّقَهُ لِأَدَاءِ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ (4).
قب، [المناقب لابن شهرآشوب]: سُئِلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام عَنْ بَدْوِ الزَّکَاةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنْ زَکِّ عَنْ نَفْسِکَ یَا آدَمُ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا الزَّکَاةُ قَالَ صَلِّ لِی عَشْرَ رَکَعَاتٍ فَصَلَّی ثُمَّ قَالَ رَبِّ هَذِهِ الزَّکَاةُ عَلَیَّ وَ عَلَی الْخَلْقِ قَالَ اللَّهُ هَذِهِ الزَّکَاةُ عَلَیْکَ فِی الصَّلَاةِ وَ عَلَی وُلْدِکَ فِی الْمَالِ مَنْ جَمَعَ مِنْ وُلْدِکَ مَالًا(5).
غو، [غوالی اللئالی] عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَیُّمَا رَجُلٍ لَهُ مَالٌ
ص: 10
و حق خداوند را از آن ندهد، خدواند در روز قیامت اموال او را به صورت ماری از آتش که دو نقطه سیاه در بالای چشم دارد تبدیل میکند و تا زمانی که به حساب و کتاب مردم رسیدگی شود او را نیش می زند. آن شخص به مار میگوید: مرا چه شده است که با تو سروکار دارم؟ مار میگوید: من گنجی هستم که تو برای امروز جمع کردی. پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آن شخص دستش را در دهان مار قرار میدهد و مار دست او را میجود.
ابوذر روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم که در سایه کعبه نشسته بود و می فرمود: سوگند به پروردگار کعبه فقط آنان زیانکارترین انسانها هستند. من گفتم: ای پیامبر خدا! آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: هر صاحب شتر یا گوسفندی که زکات مالش را پرداخت نکند، در روز قیامت (آن شتر و گوسفند) در نهایت بزرگی و چاقی حاضر میشوند و با شاخهایش او را شاخ میزنند و با سمهایش او را لگد مال میکنند. هر بار که آخرین آنها بیایند و کارشان را انجام بدهند، دوباره از اول شروع میکنند تا اینکه بین مردم حساب رسی میشود.(1)
روایت11.
معانی الاخبار(2)
،امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سخاوتمندترین مردم کسی است که زکات مالش را پرداخت میکند و بخیل ترین مردم کسی است که در اموالی که خداوند (زکات آن را) بر او فرض کرده است بخل بورزد. (3)
روایت12.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرموده است: هر کس از پرداخت یک قیراط (یک بیست و چهارم دینار) از زکات ممانعت ورزد مؤمن و مسلمان نیست و هیچ کرامتی ندارد. (4)
روایت13.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بیمارانتان را با صدقه دادن درمان کنید و درهای بلا و مصیبت را با دعا کردن ببندید و مال و اموالتان را با دادن زکات محافظت کنید چراکه آن دسته از پرندگانی که شکار میشوند بدین خاطر است که تسبیح خداوند را ضایع کرده اند.(5)
روایت14.
معانی الاخبار،(6)
امالی صدوق: علی بن معلی گوید از امام صادق علیه السلام به من خبر رسید که برای خدا زمینهایی است به نام انتقام گیرنده، چون خدا مالی به بنده ای دهد و حق خدای عز و جل را از آن بیرون نکند، خدا یکی از آن مکان ها را
ص: 11
لَمْ یُعْطِ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ إِلَّا جَعَلَهُ اللَّهُ عَلَی صَاحِبِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ شُجَاعاً لَهُ زَبِیبَتَانِ یَنْهَشُهُ حَتَّی یَقْضِیَ بَیْنَ النَّاسِ فَیَقُولُ مَا لِی وَ مَا لَکَ فَیَقُولُ أَنَا کَنْزُکَ الَّذِی جَمَعْتَ لِهَذَا الْیَوْمِ قَالَ فَیَضَعُ یَدَهُ فِی فِیهِ فَیَقْضِمُهَا.
وَ رَوَی أَبُو ذَرٍّ قَالَ: رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ وَ هُوَ یَقُولُ هُمُ الْأَخْسَرُونَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَقُلْتُ مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مَا مِنْ صَاحِبِ إِبِلٍ أَوْ غَنَمٍ لَا یُؤَدِّی زَکَاتَهُ إِلَّا جَاءَتْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْظَمَ مَا کَانَتْ وَ أَسْمَنَهُ تَنْطَحُهُ بِقُرُونِهَا وَ تَطَؤُهُ بِأَخْفَافِهَا کُلَّمَا نَفِدَ عَلَیْهِ آخِرُهَا عَادَ إِلَیْهِ أَوَّلُهَا حَتَّی یُقْضَی بَیْنَ النَّاسِ (1).
مع،(2) [معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَسْخَی النَّاسِ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ وَ أَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ (3).
فس، [تفسیر القمی] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکَاةِ فَلَیْسَ هُوَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُسْلِمٍ وَ لَا کَرَامَةَ(4).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ ادْفَعُوا أَبْوَابَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ فَإِنَّهُ مَا یُصَادُ مَا تُصَیَّدُ مِنَ الطَّیْرِ إِلَّا بِتَضْیِیعِهِمُ التَّسْبِیحَ (5).
مع،(6)[معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلَّی قَالَ أُنْبِئْتُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ بِقَاعاً تُسَمَّی الْمُنْتَقِمَةَ فَإِذَا أَعْطَی اللَّهُ عَبْداً مَالًا لَمْ یُخْرِجْ حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ
ص: 11
بر او مسلط سازد تا آن مال را در آن تلف کند و سپس بمیرد و آن را به جا گذارد. (1)
روایت15.
الخصال : اسماعیل بن کثیر از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: دزدان بر سه گونه اند: خود داری کننده از پرداخت زکات، و کسی که خوردن مهریه زنان را حلال شمارد، و نیز آن کس که وامی بگیرد و نخواسته باشد پس بدهد.(2)
روایت16.
الخصال : امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: آتش جهنم در روز قیامت با سه نفر سخن میگوید: متولی امور مردم، قاری قرآن و ثروتمند. آتش به شخصی که متولی امور مردم بوده میگوید: ای کسی که خداوند به تو قدرت و مکنت عطا کرد اما با عدالت رفتار نکردی! پس او را میبلعد همان طور که پرنده، دانه کنجد را میبلعد؛ و به قاری قرآن میگوید: ای کسی که در میان مردم شخصیت آراسته ای داشتی اما در برابر خداوند گناهان آشکاری مرتکب میشدی! پس او را میبلعد؛ و به شخص ثروتمند میگوید: ای کسی که خداوند مال و دارایی زیاد و وسیعی به او بخشید و خداوند از او چیز اندک و ناچیزی را به عنوان قرض درخواست کرد اما بخل ورزید؛ پس او را نیز میبلعد. (3)
روایت17.
عیون الاخبار، (4)الخصال: حارث بن دلهاث از پدرش و او از امام رضا علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند دستور به سه چیز را مقرون و مرتبط به سه چیز دیگر قرار داده است: خداوند به همراه نماز به زکات امر کرده است. پس هر کس نماز بخواند و زکات ندهد نمازش پذیرفته نمیشود؛ و دستور داده است که شکر خداوند و شکر پدر و مادر به جا آورده شود. پس هر کس شکر پدر و مادر را ادا نکند خداوند را نیز شکر نکرده است؛ و همراه با تقوای خداوند به برقراری پیوند خویشاوندی دستور داده است. پس هر کس صله رحم و پیوند خویشاوندی را برقرار نکند تقوای خداوند عزیز و بلند مرتبه را به جا نیاورده است. (5)
روایت18.
ابوامامه از پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده که فرمودند: ای مردم! هیچ پیامبری پس از من و هیچ امتی پس از شما نخواهد آمد، پس پروردگارتان را عبادت کنید و نمازهای پنج گانه را برپا دارید و ماه رمضان را روزه بگیرید و حج
ص: 12
سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ بُقْعَةً مِنْ تِلْکَ الْبِقَاعِ فَأَتْلَفَ ذَلِکَ الْمَالَ فِیهَا ثُمَّ مَاتَ وَ تَرَکَهَا(1).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ رُشَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: السُّرَّاقُ ثَلَاثَةٌ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّسَاءِ وَ کَذَلِکَ مَنِ اسْتَدَانَ وَ لَمْ یَنْوِ قَضَاءَهُ (2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ هَمَّامٍ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تُکَلِّمُ النَّارُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلَاثَةً أَمِیراً وَ قَارِئاً وَ ذَا ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ فَتَقُولُ لِلْأَمِیرِ یَا مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ سُلْطَاناً فَلَمْ یَعْدِلْ فَتَزْدَرِدُهُ کَمَا یَزْدَرِدُ الطَّیْرُ حَبَّ السِّمْسِمِ وَ تَقُولُ لِلْقَارِی یَا مَنْ تَزَیَّنَ لِلنَّاسِ وَ بَارَزَ اللَّهَ بِالْمَعَاصِی فَتَزْدَرِدُهُ وَ تَقُولُ لِلْغَنِیِّ یَا مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ دُنْیَا کَثِیرَةً وَاسِعَةً فَیْضاً وَ سَأَلَهُ الْحَقِیرَ الْیَسِیرَ قَرْضاً فَأَبَی إِلَّا بُخْلًا فَتَزْدَرِدُهُ (3).
ن،(4)[عیون أخبار الرضا علیه السلام] ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ دِلْهَاثٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَی أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ فَمَنْ صَلَّی وَ لَمْ یُزَکِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ أَمَرَ بِالشُّکْرِ لَهُ وَ لِلْوَالِدَیْنِ فَمَنْ لَمْ یَشْکُرْ وَالِدَیْهِ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ وَ أَمَرَ بِاتِّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (5).
ل، [الخصال] عَنْ أَبِی أُمَامَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ لَا أُمَّةَ بَعْدَکُمْ أَلَا فَاعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ صَلُّوا خَمْسَکُمْ وَ صُومُوا شَهْرَکُمْ وَ حُجُّوا
ص: 12
خانه خدا را به جا آورید و زکات مال و اموالتان را بدهید تا خودتان را با دادن آن پاک کنید و از اولوا الامر اطاعت کنید تا وارد بهشت خداوند گردید. (1)
روایت19.
الخصال: عبد الرحمن از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هرگاه چهار چیز رواج پیدا کند، چهار چیز ظاهر میشود: هرگاه زنا منتشر شود زلزله ظاهر میشود، و هرگاه زکات مال پرداخت نشود چهارپایان هلاک میشوند، و هرگاه حاکمان در قضاوت ظلم و ستم پیشه کنند باران از آسمان قطع میشود، و هرگاه عهد و پیمانها شکسته شود مشرکان بر مسلمانان پیروز میشوند. (2)
مؤلف
در مبحث ارکان اسلام و مبحث حقوق مؤمن و مباحث موعظهها و مبحث جامع بزرگیها و دیگر مباحث، روایتها و احادیث مربوط به زکات را نقل کردیم پس در اینجا آن را تکرار نمیکنیم. در مبحث نماز حدیثی از امام صادق علیه السلام از پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نقل کردیم که فرموده است: خداوند نماز هشت گروه از مردم را قبول نمیکند، یکی از این هشت گروه را کسانی ذکر کرده است که از دادن زکات ممانعت میکند. (3)
روایت20.
الخصال: از جمله وصیتهای پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم به حضرت علی علیه السلام این بود که فرمودند: یا علی! ده گروه از این امّت به خدای بزرگ کفر ورزیدند: کسی که بی جهت میجنگد و آدم می کشد، و ساحر، و دیوث، و کسی از پشت با زن به حرام نزدیکی کند، و کسی که با حیوانات رابطه جنسی داشته باشد و کسی که با محرم خود آمیزش کند و روشن کننده آتش فتنه، و فروشنده اسلحه به محاربان با مسلمین، و کسی که زکات ندهد و کسی که مستطیع شود و بمیرد و حج نگزارد.(4)
روایت21.
الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: مال و داراییهایتان را با دادن زکات محافظت کنید. (5)
روایت22.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: اولین کسی که وارد جهنم میشود فرمانروایی است که متولی امور مردم بوده اما عدالت پیشه نکرده است، و فرد ثروتمندی که
ص: 13
بَیْتَ رَبِّکُمْ وَ أَدُّوا زَکَاةَ أَمْوَالِکُمْ طَیِّبَةً بِهَا أَنْفُسُکُمْ وَ أَطِیعُوا وُلَاةَ أَمْرِکُمْ تَدْخُلُوا جَنَّةَ رَبِّکُمْ (1).
ل، [الخصال] جَعْفَرُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا فَشَتْ أَرْبَعَةٌ ظَهَرَتْ أَرْبَعَةٌ إِذَا فَشَا الزِّنَا ظَهَرَتِ الزَّلَازِلُ وَ إِذَا أُمْسِکَتِ الزَّکَاةُ هَلَکَتِ الْمَاشِیَةُ وَ إِذَا جَارَ الْحُکَّامُ فِی الْقَضَاءِ أُمْسِکَ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ إِذَا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ نُصِرَ الْمُشْرِکُونَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ (2).
قد مضی فی باب دعائم الإسلام و باب حقوق المؤمن و أبواب المواعظ و باب جوامع المکارم و غیرها أخبار الزکاة فلا نعیدها و قد مضی فی کتاب الصلاة عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: ثَمَانِیَةٌ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ صَلَاةً وَ ذَکَرَ مِنْهُمْ مَانِعَ الزَّکَاةِ(3).
ل، [الخصال]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَا عَلِیُّ کَفَرَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَشَرَةٌ الْقَتَّالُ وَ السَّاحِرُ وَ الدَّیُّوثُ وَ نَاکِحُ الْمَرْأَةِ حَرَاماً فِی دُبُرِهَا وَ نَاکِحُ الْبَهِیمَةِ وَ مَنْ نَکَحَ ذَاتَ مَحْرَمٍ مِنْهُ وَ السَّاعِی فِی الْفِتْنَةِ وَ بَائِعُ السِّلَاحِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ مَنْ وَجَدَ سَعَةً فَمَاتَ وَ لَمْ یَحُجَ (4).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ(5).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ أَمِیرٌ مُتَسَلِّطٌ لَمْ یَعْدِلْ وَ ذُو ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ لَمْ یُعْطِ الْمَالَ
ص: 13
حق مال و اموالش را پرداخت نکرده است و تهیدست فخر فروش. (1)
روایت23.
عیون الاخبار: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: امت من در مسیر خیرند تا وقتی که همدیگر را دوست داشته باشند، به همدیگر هدیه بدهند، امانت را ادا کنند، از کارهای حرام دوری گزینند، مهمان نوازی کنند و نماز به پا دارند و زکات را پرداخت کنند که اگر چنین نکنند، به قحطی و خشکسالی مبتلا می گردند. (2)
روایت24.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: امت من در مسیر خیرند تا وقتی که همدیگر را دوست داشته باشند، امانت را ادا کنند و زکات را بپردازند که اگر چنین نکنند، به قحطی و خشکسالی مبتلا می گردند. (3)
روایت25.
امالی طوسی: از جمله وصیتهای امیر المومنین علیه السلام در هنگام وفات این بود که فرمود: ای پسرم تو را به برپایی نماز در سر وقت و دادن زکات به مستحقان در موقعیت آن (هنگام تکلیف) سفارش میکنم. (4)
روایت26.
امالی طوسی: یاسر از امام رضا علیه السلام نقل کرده که فرموده است: هرگاه والیان دروغ بگویند باران نمیبارد و هرگاه حاکم ظلم کند حکومت سست میشود و هرگاه زکات پرداخت نشود چهارپایان تلف میشوند. (5)
روایت27.
امالی طوسی: امام باقر علیه السلام به جابر جعفی این گونه سفارش کرد: زکات روزی را افزایش میدهد.(6)
روایت28.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: سخاوتمند کسی نیست که با اسراف، مال و دارایی اش را در جایی که شایسته نیست میبخشد بلکه سخاوتمند و بخشنده واقعی کسی است که زکات و موارد دیگری که خداوند عزّ و جلّ در مال و دارایی او واجب کرده است ادا میکند و بخیل کسی است که حق خداوند را در اموالش ادا نمیکند. (7)
ص: 14
حَقَّهُ وَ فَقِیرٌ فَخُورٌ(1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا تَحَابُّوا وَ تَهَادَوْا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ اجْتَنَبُوا الْحَرَامَ وَ قَرَوُا الضَّیْفَ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ ابْتُلُوا بِالْقَحْطِ وَ السِّنِینَ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا تَحَابُّوا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ ابْتُلُوا بِالْقَحْطِ وَ السِّنِینَ (3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ أُوصِیکَ یَا بُنَیَّ بِالصَّلَاةِ عِنْدَ وَقْتِهَا وَ الزَّکَاةِ فِی أَهْلِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا(4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَاسِرٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِذَا کَذَبَ الْوُلَاةُ حُبِسَ الْمَطَرُ وَ إِذَا جَارَ السُّلْطَانُ هَانَتِ الدَّوْلَةُ وَ إِذَا حُبِسَتِ الزَّکَاةُ مَاتَتِ الْمَوَاشِی (5).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِی وَصِیَّةِ الْبَاقِرِ علیه السلام لِجَابِرٍ الْجُعْفِیِّ الزَّکَاةُ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ (6).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَیْسَ السَّخِیُّ الْمُبَذِّرَ الَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ لَکِنَّهُ الَّذِی یُؤَدِّی إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا فَرَضَ عَلَیْهِ فِی مَالِهِ مِنَ الزَّکَاةِ وَ غَیْرِهَا وَ الْبَخِیلُ الَّذِی لَا یُؤَدِّی حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَالِهِ (7).
ص: 14
روایت29.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: کسی که از دادن زکات امتناع میورزد قُصب (یعنی روده اش) را در آتش میکشند و مال و اموال او به صورت ماری بسیار سمی که دو خال سیاه در بالای چشمانش دارد پدیدار میگردد. آن شخص از مار میگریزد و مار او را دنبال میکند تا اینکه او را همانند تُرُب میجود و به او میگوید: من مال و دارایی تو هستم که در بخشیدن آن بخیل بودی. (1)
روایت30.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرشان روایت میکند که از ایشان در باره دینار و درهم (پول) و وظیفه مردمان در قبال آن سؤال شد. فرمود: اینها سکّه های خداست در زمین، خداوند آنها را مایه سامان یابی زندگی خلق قرار داده است، و به وسیله آنهاست که کارهای مردمان روبه راه می شود و نیازهای آنان بر آورده میگردد. پس هر کس درهم و دینار (طلا و نقره - مال) فراوان داشته باشد، و حقّ خدای متعال را بپردازد، و زکات آنها را بدهد، این گونه مالی پاکیزه است و به خود او تعلّق دارد. و هر کس با داشتن مال فراوان بخل ورزد و از دادن حقوق واجب خودداری کند و از آنها ظروف (طلا و نقره) فراهم آورد، این گونه کسی مستحق عذاب خدای بزرگ است که در کتاب خود فرموده است: «یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ، هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ، فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُون»،(2) {روزی که آن [گنجینه] ها را در آتش دوزخ بگدازند وپیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید».}
روایت31.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که امیرالمومنین علیه السلام فرموده است: شما را به پرداخت زکات سفارش می کنم زیرا از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: زکات پل اسلام است؛ پس هر کس آن را بپردازد از پل میگذرد (و به اسلام میرسد)، و هر کس نپردازد در کنار پل میماند. و همین زکات آتش غضب پروردگار را خاموش می کند. (3)
روایت32.
علل الشرایع: امام باقر میگوید: در نامه علی علیه السلام چنین یافتیم: هرگاه زکات ندهند، زمین برکت خود را از کشته ها و میوه ها و کانیها برگیرد. (4)
مؤلف
صورت کامل حدیث و احادیث مشابه آن در باب گناهان ذکر شده است.
روایت33.
معانی الأخبار: برقی از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: هنگامی که زکات داده نشود
ص: 15
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَانِعُ الزَّکَاةِ یَجُرُّ قُصْبَهُ فِی النَّارِ یَعْنِی أَمْعَاءَهُ فِی النَّارِ وَ مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ فِی النَّارِ فِی صُورَةِ شُجَاعٍ أَقْرَعَ لَهُ زَبِیبَانِ أَوْ زَبِیبَتَانِ یَفِرُّ الْإِنْسَانُ مِنْهُ وَ هُوَ یَتْبَعُهُ حَتَّی یَقْضِمَهُ کَمَا یُقْضَمُ الْفُجْلُ وَ یَقُولُ أَنَا مَالُکَ الَّذِی بَخِلْتَ بِهِ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ وَ مَا عَلَی النَّاسِ فِیهَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هِیَ خَوَاتِیمُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ جَعَلَهَا اللَّهُ مَصَحَّةً لِخَلْقِهِ وَ بِهَا یَسْتَقِیمُ شُئُونُهُمْ وَ مَطَالِبُهُمْ فَمَنْ أَکْثَرَ لَهُ مِنْهَا فَقَامَ بِحَقِّ اللَّهِ فِیهَا وَ أَدَّی زَکَاتَهَا فَذَاکَ الَّذِی طَابَتْ وَ خَلَصَتْ لَهُ وَ مَنْ أَکْثَرَ لَهُ مِنْهَا فَبَخِلَ بِهَا وَ لَمْ یُؤَدِّ حَقَّ اللَّهِ فِیهَا وَ اتَّخَذَ مِنْهَا الْآنِیَةَ فَذَاکَ الَّذِی حَقَّ عَلَیْهِ وَعِیدُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: عَلَیْکُمْ بِالزَّکَاةِ فَإِنِّی سَمِعْتُ نَبِیَّکُمْ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الزَّکَاةُ قَنْطَرَةُ الْإِسْلَامِ فَمَنْ أَدَّاهَا جَازَ الْقَنْطَرَةَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتُبِسَ دُونَهَا وَ هِیَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِ (3).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَکَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ کُلَّهَا(4).
تمامه و أمثاله فی أبواب المعاصی.
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: إِذَا مُنِعَتِ الزَّکَاةُ
ص: 15
وضع فقیر و ثروتمند هر دو بد خواهد شد. گفتم: فقیر از این رو که حقش ادا نمیشود وضعیتش بد خواهد شد اما وضع ثروتمند چگونه ناگوار میشود؟ فرمود: ثروتمندی که زکات نمیدهد در آخرت وضعیت بد و ناگواری خواهد داشت.(1)
روایت34.
معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرموده است: بخیل کسی نیست که زکات واجب شده بر اموالش را میپردازد و مصیبت و گرفتاری (پرداخت غرامت و دیه) قومش را رفع میکند، بلکه بخیل واقعی کسی است که زکاتی که در مال و اموالش واجب شده نمیپردازد و مصیبت و گرفتاری (پرداخت دیه و غرامت) قومش را برطرف نمیکند و در غیر این موارد اسراف و زیاده روی میکند. (2)
روایت35.
معانی الاخبار: زراره از امام صادق علیه السلام نقل میکند که گفته است: همانا بخیل کسی است که از پرداخت حق خداوند (برای بینوایان) ممانعت میورزد و در غیر حق خداوند عزّ و جلّ انفاق میکند. (3)
روایت36.
معانی الاخبار: احمد بن سلیمان از موسی بن جعفر علیه السلام روایت میکند که فرموده است: بخیل واقعی کسی است که در آنچه خداوند بر او واجب گردانیده است بخل ورزد. (4)
روایت37.
معانی الاخبار: حریز روایت می کند که امام جعفر صادق علیه السلام فرموده است: هر صاحب مال طلا و نقره که زکات بر آن واجب شده باشد و زکات آن مال را ندهد، البته حق سبحانه و تعالی در روز قیامت او را حبس نماید در صحرایی که زمینش سخت و لغزنده باشد و ماری سمی بر او مسلط گرداند. این مار به دنبال او میرود و او
ص: 16
سَاءَتْ حَالُ الْفَقِیرِ وَ الْغَنِیِّ قُلْتُ هَذَا الْفَقِیرُ یَسُوءُ حَالُهُ لِمَا مُنِعَ مِنْ حَقِّهِ وَ کَیْفَ یَسُوءُ حَالُ الْغَنِیِّ قَالَ الْغَنِیُّ الْمَانِعُ لِلزَّکَاةِ یَسُوءُ حَالُهُ فِی الْآخِرَةِ(1).
مع، [معانی الأخبار] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ الْبَخِیلُ مَنْ یُؤَدِّی الزَّکَاةَ الْمَفْرُوضَةَ مِنْ مَالِهِ وَ یُعْطِی النَّائِبَةَ(2)
فِی قَوْمِهِ إِنَّمَا الْبَخِیلُ حَقُّ الْبَخِیلِ الَّذِی یَمْنَعُ الزَّکَاةَ الْمَفْرُوضَةَ فِی مَالِهِ وَ لَا یُعْطِی النَّائِبَةَ فِی قَوْمِهِ وَ هُوَ فِیمَا سِوَی ذَلِکَ یَبْذُرُ(3).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّمَا الشَّحِیحُ مَنْ مَنَعَ حَقَّ اللَّهِ وَ أَنْفَقَ فِی غَیْرِ حَقِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (4).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: الْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ (5).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مِنْ ذِی مَالٍ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا حَبَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِقَاعٍ قَرْقَرٍ-(6) وَ سَلَّطَ عَلَیْهِ شُجَاعاً أَقْرَعَ یُرِیدُهُ وَ هُوَ
ص: 16
میگریزد و چون ببیند که از دست او خلاصی ندارد، دست خود را به دهان او دهد. چون مار آن دست را در دندان گرفت آن را مانند ترب میجود و بعد از آن در گردنش می پیچد و این مصداق این سخن خداوند خواهد شد: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، (1){به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود} و هر کس مال او شتر یا گاو یا گوسفند باشد و زکات آن را نداده باشد، حق سبحانه و تعالی او را در صحرایی لغزنده حبس میکند و او در در زیر سم این حیوانات میافتد و جانوران نیش دار او را نیش میزنند و هر که زکات خرما و مویز و گندم و جو را نداده باشد، حق سبحانه و تعالی آن قطعه باغ یا زمین را تا روز قیامت تا عمق هفت طبقه زمین در گردن وی میآویزد. (2)
ثواب الاعمال: برقی از پدرش مانند این حدیث را روایت کرده است. (3)
المحاسن : خلف بن حماد نیز این این حدیث را روایت کرده است. (4)
معانی الاخبار: اصمعی گفته است: «قاع» مکان مسطحی است که پستی و بلندی ندارد. ابوعبید گفته است: «قاع» همان «قیعه» است که در این سخن خداوند آمده است: «کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ»،(5) {چون سرابی در زمینی هموار است.} جمع قیعه قاع است. خداوند میفرماید: «فَیَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا»،(6) {پس آنها را پهن و هموار خواهد کرد.} «قرقر» به معنای مسطح و لغزنده است و همچنین به صورت «بقاع قفر» و «بقاع قرق» روایت شده است که با «قرقر» به یک معنا به کار میروند. شاعر سروده است:
گویی دستان آنها در زمین پهن و هموار
دستان دوشیزگان زیبارویی است که برگ داد و ستد میکنند.
ص: 17
یَحِیدُ عَنْهُ فَإِذَا رَأَی أَنَّهُ لَا یَتَخَلَّصُ مِنْهُ أَمْکَنَهُ مِنْ یَدِهِ فَیَقْضِمُهَا کَمَا یُقْضَمُ الْفُجْلُ ثُمَّ یَصِیرُ طَوْقاً فِی عُنُقِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ(1) وَ مَا مِنْ ذِی مَالٍ إِبِلٍ أَوْ بَقَرٍ أَوْ غَنَمٍ یَمْنَعُ زَکَاةَ مَالِهِ إِلَّا حَبَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِقَاعٍ قَرْقَرٍ تَطَؤُهُ کُلُّ ذَاتِ ظِلْفٍ بِظِلْفِهَا وَ تَنْهَشُهُ کُلُّ ذَاتِ نَابٍ بِنَابِهَا وَ مَا مِنْ ذِی مَالٍ نَخْلٍ أَوْ کَرْمٍ أَوْ زَرْعٍ یَمْنَعُ زَکَاتَهَا إِلَّا طَوَّقَهُ اللَّهُ رَبْعَةَ(2) أَرْضِهِ إِلَی سَبْعِ أَرَضِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(3).
ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن سعد عن البرقی عن أبیه: مثله (4) سن، [المحاسن] أبی عن خلف بن حماد: مثله (5):
مع معانی الاخبار قال الأصمعی القاع المکان المستوی لیس فیه ارتفاع و لا انخفاض قال أبو عبید و هی القیعة أیضا قال الله تبارک و تعالی کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ و جمع قیعة قاع قال الله عز و جل فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً و القرقر المستوی أیضا و یروی بقاع قفر و یروی بقاع قرق و هو مثل القرقر فی المعنی فقال الشاعر
کأن أیدیهن بالقاع القرق***أیدی غراری (6)یتعاطین الورق و الشجاع الأقرع (7).
ص: 17
روایت38.
علل الشرایع،(1) عیون الاخبار: ابن سنان از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرموده است: علّت (وجوب) زکات، فراهم شدن روزی فقیران و محفوظ ماندن اموال ثروتمندان است، چون که خداوند متعال، تندرستان را به سرپرستی زمینگیرشدگان و مبتلایان مکلّف ساخته است. خداوند میفرماید: «لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ»(2)،{قطعاً در مالهایتان آزموده خواهید شد.} با دادن زکات «وَ فی أَنفُسِکُمْ»{و جانهایتان} با رسیدگی به فقرا و مساکین و تفقد احوال ایشان همراه با صبر، که با این کار سپاس نعمتهای خداوند عزّ و جلّ را ادا کرده است و خود را در معرض فراوانی نعمتهای الهی در آورده است و رحمت و عطوفت خود را شامل حال بیچارگان و ضعیفان گردانیده و در حق درویشان مهربانی کرده است و آنان را به مساوات و تقویت کردن فقرا، و مدد رساندن به آنان بر انگیخته است، تا بتوانند به تکالیف دینی خود عمل کنند. فقرا پند و عبرتی برای ثروتمندان هستند تا بر فقر (از اعمال صالح) در روز قیامت دلالت کنند و اینان سبب میشوند تا افراد توانگر به شکر و سپاس نعمتهای که خداوند عزّ و جلّ به آنان ارازانی داشته است رغبت پیدا کنند و به درگاه الهی دعا و تضرع و زاری کنند و از این بترسند که مانند آنان شوند و آنها را برای انجام کارهای بسیاری همچون دادن زکات واجب و صدقات مستحب و احسان کردن به خویشان و نیکی کردن بر میانگیزند. (3)
روایت39.
علل الشرایع: عقرقوفیّ میگوید از موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که میفرمود: حق سبحانه و تعالی زکات را مقرر گردانید تا قوْت فقراء و سبب زیادتی اموال اغنیاء باشد. (4)
المحاسن : یونس نیز این حدیث را روایت کرده است. (5)
روایت40.
علل الشرایع: ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرموده است: خدای بزرگ، زکات را به همان گونه واجب کرد که نماز را واجب کرد؛ پس اگر کسی زکات را با خود می برد و آشکارا به مستحقّان می رساند هیچ سرزنشی بر او نیست. و پرداخت زکات از آن رو لازم است که خدای بزرگ بر اموال توانگران، پرداخت مقداری که زندگانی فقیران را اداره کند واجب کرده است. و اگر خداوند می دانست که آن مقدار بسنده آنان نیست
ص: 18
ع،(1)[علل الشرائع] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] فِی عِلَلِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: عِلَّةُ الزَّکَاةِ مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَ تَحْصِیلِ أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَلَّفَ أَهْلَ الصِّحَّةِ الْقِیَامَ بِشَأْنِ أَهْلِ الزَّمَانَةِ وَ الْبَلْوَی کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَ لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ بِإِخْرَاجِ الزَّکَاةِ وَ فِی أَنْفُسِکُمْ (2) بِتَوْطِینِ الْأَنْفُسِ مَعَ الصَّبْرِ مَعَ مَا فِی ذَلِکَ مِنْ أَدَاءِ شُکْرِ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الطَّمَعِ فِی الزِّیَادَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ الرَّأْفَةِ لِأَهْلِ الضَّعْفِ وَ الْعَطْفِ عَلَی أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْحَثِّ لَهُمْ عَلَی الْمُوَاسَاةِ وَ تَقْوِیَةِ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُمْ عَلَی أَمْرِ الدِّینِ وَ هُمْ عِظَةٌ لِأَهْلِ الْغِنَی وَ عِبْرَةٌ لَهُمْ لِیَسْتَدِلُّوا عَلَی فَقْرِ الْآخِرَةِ بِهِمْ وَ مَا لَهُمْ مِنَ الْحَثِّ فِی ذَلِکَ عَلَی الشُّکْرِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَا خَوَّلَهُمْ وَ أَعْطَاهُمْ وَ الدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ وَ الْخَوْفِ مِنْ أَنْ یَصِیرُوا مِثْلَهُمْ فِی أُمُورٍ کَثِیرَةٍ فِی أَدَاءِ الزَّکَاةِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ صِلَةِ الْأَرْحَامِ وَ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ (3).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ مُبَارَکٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّمَا وُضِعَتِ الزَّکَاةُ قُوتاً لِلْفُقَرَاءِ وَ تَوْفِیراً لِأَمْوَالِهِمْ (4).
سن، [المحاسن] أبی عن یونس: مثله (5).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الزَّکَاةَ کَمَا فَرَضَ الصَّلَاةَ فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا حَمَلَ الزَّکَاةَ فَأَعْطَاهَا عَلَانِیَةً لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ عَتَبٌ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ مَا یَکْتَفُونَ بِهِ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّ الَّذِی فَرَضَ لَهُمْ لَمْ یَکْفِهِمْ
ص: 18
بر آن می افزود. پس بلایی که به فقیران می رسد از طرف کسانی است که حق آنان را پرداخت نمی کنند و نه از جهت آنچه خداوند مقرر کرده است. (1)
روایت41.
علل الشرایع: قثم میگوید به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت شوم، من را از این با خبر ساز که چرا از هر هزار درهم بیست و پنج درهم زکات تعیین شده است نه کمتر نه بیشتر. دلیل آن چیست؟ فرمود: خداوند عزیز و بلند مرتبه همه مخلوقات را آفرید و از بزرگ و کوچک آنها و توانگر و ناتوان آنان آگاه بود. پس از هر هزار نفر از انسانها بیست و پنج فقیر و تهیدست قرار داد. اگر میدانست که آن مقدار بسنده آنان نیست بر آن می افزود، زیرا او آفریدگار انسانها است و از خودشان به آنها داناتر است. (2)
المحاسن: محمد بن جعفر از صباح الحذاء مانند این حدیث را روایت کرده است. (3)
روایت42.
ثواب الاعمال: مهدی از موسی بن جعفر علیه السلام روایت میکند که فرموده است: هر کسی زکات مال خود را به صورت کامل پرداخت و به مورد واقعی مصرفش برساند، از او سؤال نخواهد شد که مالش را از کجا به هم رسانیده است. (4)
روایت43.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هرگاه خداوند متعال خیر بندهای را بخواهد یکی از فرشتههای خزانه دار بهشت را به نزد او میفرستد و قلب او را لمس میکند و نَفْس او را با زکات بخشنده میکند. (5)
نوادر الراوندی: موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همین حدیث را روایت کرده است. (6)
ص: 19
لَزَادَهُمْ فَإِنَّمَا یُؤْتَی الْفُقَرَاءُ فِیمَا أُتُوا(1)
مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حُقُوقَهُمْ لَا مِنَ الْفَرِیضَةِ(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ قُثَمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنِ الزَّکَاةِ کَیْفَ صَارَتْ مِنْ کُلِّ أَلْفٍ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ دِرْهَماً لَمْ یَکُنْ أَقَلَّ أَوْ أَکْثَرَ مَا وَجْهُهَا قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ فَعَلِمَ صَغِیرَهُمْ وَ کَبِیرَهُمْ وَ عَلِمَ غَنِیَّهُمْ وَ فَقِیرَهُمْ فَجَعَلَ مِنْ کُلِّ أَلْفِ إِنْسَانٍ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ مِسْکِیناً فَلَوْ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ لَا یَسَعُهُمْ لَزَادَهُمْ لِأَنَّهُ خَالِقُهُمْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِمْ (3).
سن، [المحاسن] إبراهیم بن هاشم عن محمد بن جعفر عن صباح الحذاء: مثله (4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَهْدِیٍّ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَخْرَجَ زَکَاةَ مَالِهِ تَامّاً فَوَضَعَهَا فِی مَوْضِعِهَا لَمْ یُسْأَلْ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَ مَالَهُ (5).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ 6 الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً بَعَثَ إِلَیْهِ مَلَکاً مِنْ خُزَّانِ الْجَنَّةِ فَیَمْسَحُ صَدْرَهُ وَ یُسَخِّی نَفْسَهُ بِالزَّکَاةِ(6).
نوادر الراوندی، بإسناده عن موسی بن جعفر عن آبائه علیهم السلام عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (7).
ص: 19
روایت44.
ثواب الاعمال: امیر المومنین علیه السلام در وصیت خود فرموده است: خدا را خدا را در مورد زکات به یاد داشته باشید، زیرا پرداختن آن موجب خاموش کردن غضب پروردگار است. (1)
روایت45.
ثواب الاعمال: ابن شمر میگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: امولتان را با دادن زکات مصونیت بخشید و مریضان خود را با صدقه علاج کنید، چرا که هر مال و اموالی که در دریا و خشکی تلف میشود به دلیل ندادن زکات است.(2)
روایت46.
ثواب الاعمال: محمد بن مسلم میگوید از امام باقر علیه السلام در مورد این سخن خداوند: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»(3) ،{به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} پرسیدم، فرمودند: هر بنده که چیزی از زکات مالش را ندهد البته حق سبحانه و تعالی آن مال را در روز قیامت اژدهایی می کند که مانند طوقی در گردنش افتاده باشد و دندان در گوشت او گذاشته، او را میگزد تا حق سبحانه و تعالی از حساب خلایق فارغ شود و این است آن چه خداوند فرموده است: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، {به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} سپس فرمود: مراد الهی از آنچه که بخل ورزیده اند، زکات است. (4)
تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم نیز این حدیث را روایت کرده است. (5)
روایت47.
ثواب الاعمال: ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: در اسلام دو خون است که هیچ کس در مورد آن به حکم خدای عز و جل قضاوت نمی کند تا قائم ما قیام کند (وحکم او را اجرا میکند) و آن زنا کاری است که همسر داشته باشد . حضرت او را سنگسار می کند، و دیگری کسی است که زکات مال خود را ندهد، او را گردن می زند .
در روایت ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: هر کس در زندگی زکات دارایی اش را نپردازد، پس از مرگش درخواست کند که به دنیا بازگردد.
و فرموده است: اگر کسی قیراطی از زکاتش را نپردازد، یا باید یهودی بمیرد یا مسیحی (مسلمان نخواهد مُرد).(6)
ص: 20
ثو، [ثواب الأعمال] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ: اللَّهَ اللَّهَ فِی الزَّکَاةِ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّکُمْ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ مَا تَلِفَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا بِمَنْعِ الزَّکَاةِ(2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَقَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ مَنَعَ زَکَاةَ مَالِهِ شَیْئاً إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُعْبَاناً مِنْ نَارٍ طَوْقاً فِی عُنُقِهِ یَنْهَشُ مِنْ لَحْمِهِ حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ قَالَ مَا بَخِلُوا بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عن محمد بن مسلم: مثله (4).
ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: دَمَانِ فِی الْإِسْلَامِ لَا یَقْضِی فِیهِمَا أَحَدٌ بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا الزَّانِی الْمُحْصَنُ یَرْجُمُهُ مَانِعُ الزَّکَاةِ یَضْرِبُ عُنُقَهُ.
وَ ذَکَرَ أَنَّ فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ فِی حَیَاتِهِ طَلَبَ الْکَرَّةَ بَعْدَ مَوْتِهِ.
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکَاةِ فَلْیَمُتْ إِنْ شَاءَ یَهُودِیّاً وَ إِنْ شَاءَ نَصْرَانِیّاً(5).
ص: 20
المحاسن دو روایت فوق را از قول محمد بن علی از موسی بن سعدان روایت کرده است.(1)
روایت48.
ثواب الاعمال: برقی از پدرش نقل میکند که یکی از اصحاب ما گفته است: هر کس قیراطی از زکاتش را نپردازد مؤمن و مسلمان نیست.
امام صادق علیه السلام فرموده است: مالی ضایع نشده است، نه در دریا و نه در خشکی، مگر به خاطر خود داری از پرداخت زکات.
و فرموده است: هر گاه قائم آل محمد برانگیخته شود کسی را که زکات نمیپردازد گرفته و گردن او را قطع میکند.
المحاسن : پدرم از برخی اصحاب ما این حدیث را روایت کرده است. (2)
روایت49.
ثواب الاعمال: ابو الجارود از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: خدای عزّ و جلّ در روز رستاخیز مردمانی را که دستانشان بر گردنشان بسته شده از گورهایشان برانگیزاند آن گونه که نتوانند چیز کوچکی را هم برگیرند، همراه آنان فرشتگانی باشند که آنان را به سختی سرزنش کنند و گویند: اینان کسانی هستند که خیری اندک را از خیر بسیار بازداشتند، اینان کسانی هستند که خدای گرامی و بزرگ بر آنان نعمت عطا فرمود و آنان حقّ خدا را از دارایی خویش پرداخت نکردند. (3)
روایت50.
ثواب الاعمال: صفوان بن یحیی از داود از برادرش عبدالله روایت میکند که گفته است: کسی مرا نزد امام صادق علیه السّلام فرستاد و ادّعا می کرد از زنی که در خوابش می آید، می هراسد و می گفت که شبی چنان نعره زدم که همسایگان صدایم را شنیدند. امام صادق علیه السّلام فرمود: بازگرد و به او بگو: تو زکات دارایی ات را نمی پردازی. گفت: به خدا سوگند که بی تردید زکاتم را می پردازم. امام علیه السّلام دیگر بار فرمود: پس او را بگو که اگر آن را می پردازی لا بدّ به مستحقّش نمی دهی.
احمد بن ابی عبدالله گفته است در روایت ابوبصیر آمده است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: کسی که زکات را نپردازد هنگام مرگ درخواست بازگشت (به دنیا) کند و این همان سخن خدای تعالی است که فرموده است:
ص: 21
سن، [المحاسن] محمد بن علی عن موسی بن سعدان: إلی آخر الخبرین (1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکَاةِ فَمَا هُوَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُسْلِمٍ.
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا ضَاعَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا بِمَنْعِ الزَّکَاةِ.
وَ قَالَ: إِذَا قَامَ الْقَائِمُ أَخَذَ مَانِعَ الزَّکَاةِ فَضَرَبَ عُنُقَهُ (2).
سن، [المحاسن] أبی عن بعض أصحابه: مثله (3).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ نَاساً مِنْ قُبُورِهِمْ مَشْدُودَةً أَیْدِیهِمْ إِلَی أَعْنَاقِهِمْ لَا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یَتَنَاوَلُوا بِهَا قِیسَ أَنْمُلَةٍ مَعَهُمْ مَلَائِکَةٌ یُعَیِّرُونَهُمْ تَعْیِیراً شَدِیداً یَقُولُونَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ مَنَعُوا خَیْراً قَلِیلًا مِنْ خَیْرٍ کَثِیرٍ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنَعُوا حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی أَمْوَالِهِمْ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ دَاوُدَ عَنْ أَخِیهِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَعَثَنِی إِنْسَانٌ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام زَعَمَ أَنَّهُ یَفْزَعُ فِی مَنَامِهِ مِنِ امْرَأَةٍ تَأْتِیهِ قَالَ فَصِحْتُ حَتَّی سَمِعَ الْجِیرَانُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اذْهَبْ فَقُلْ لَهُ إِنَّکَ لَا تُؤَدِّی الزَّکَاةَ فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُؤَدِّیهَا قَالَ فَقُلْ لَهُ إِنْ کُنْتَ تُؤَدِّیهَا فَإِنَّکَ لَا تُؤَدِّیهَا إِلَی أَهْلِهَا.
وَ ذَکَرَ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ سَأَلَ الرَّجْعَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ
ص: 21
«حَتَّی إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْت»،(1) {تا آن گاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید: «پروردگارا، مرا بازگردانید شاید من در آنچه وانهاده ام کار نیکی انجام دهم.}(2)
المحاسن : داود از برادرش همین حدیث را روایت کرده است.
روایت51.
جمیل از رفاعۀ نیز این حدیث را از امام صادق علیه السلام روایت کرده است.
با این سند از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: خداوند چیزی سخت تر از زکات بر این امت فرض نکرده است و در امر زکات بیشتر آنان هلاک میشوند. (3)
روایت52.
مجالس الشیخ: ایوب بن راشد میگوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: کسی که زکات نمیدهد ماری در گردنش انداخته میشود که موی سرش از بسیاری زهرش ریخته باشد و این مار از مغز سر او می خورد و این مضمون سخن خداوند بلند مرتبه است که میفرماید: «سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، (4) {به زودی آنچه که به آن بخل ورزیده اند، روز قیامت طوق گردنشان می شود.} (5)
با همین سند از رفاعۀ بن موسی نقل شده که گفته است از امام صادق شنیدم که فرمود: خدواند چیزی سخت تر از زکات بر این امت فرض نکرده است و در امر زکات است که بیشتر امت اسلامی هلاک می شوند. (6)
روایت53.
نهج البلاغۀ: امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: ایمان خود را با صدقه دادن، و اموالتان را با زکات دادن نگاهدارید و امواج بلا را با دعا از خود برانید. (7)
همجنین فرموده است: همانا خدای سبحان روزی فقرا را در اموال توانگران قرار داده است، پس فقیری گرسنه نمیماند جز به کامیابی توانگران، و خداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید. (8)
ص: 22
حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ (1).
سن، [المحاسن] أبی عن صفوان عن داود عن أخیه: مثله (2).
وَ رَوَی بَعْضُ الْأَفَاضِلِ مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ.
وَ رَوَی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ شَیْئاً أَشَدَّ عَلَیْهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ وَ فِیهَا تَهْلِکُ عَامَّتُهُمْ (3).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ زَکَرِیَّا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَسْبَاطٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَانِعُ الزَّکَاةِ یُطَوَّقُ بِحَیَّةٍ قَرْعَاءَ تَأْکُلُ مِنْ دِمَاغِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ(4).
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ رِفَاعَةَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ أَشَدَّ عَلَیْهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ وَ مَا تَهْلِکُ عَامَّتُهُمْ إِلَّا فِیهَا(5).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: سُوسُوا إِیمَانَکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ ادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ(6).
وَ مِنْهُ، قَالَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مَنَعَ غَنِیٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَی جَدُّهُ سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِکَ (7).
ص: 22
و نیز حضرت فرموده اند: همانا پرداخت زکات و اقامه نماز عامل نزدیک شدن مسلمانان به خداست، پس آن کس که زکات را با رضایت خاطر بپردازد کفاره گناهان او میشود و بازدارنده و نگاهدارنده او از آتش جهنم است، پس نباید به آنچه پرداخته با نظر حسرت نگاه کند و برای پرداخت زکات افسوس خورد، زیرا آن کس که زکات را از روی رغبت نپردازد و انتظار بهتر از آنچه را پرداخته، داشته باشد، به سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نادان است، و در پاداش زیانکار است و عمل او تباه و همیشه پشیمان خواهد بود. (1)
روایت54.
اعلام الدین: امیر المؤمنین از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: اگر میخواهی خداوند مال تو را فزونی بخشد زکات آن را پرداخت کن و اگر میخواهی خداوند جسمت را سالم نگه دارد صدقه زیاد بده.
روایت55.
کتاب الامامۀ و التبصرۀ: جعفر بن محمد از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: زکات پُل (رسیدن به) اسلام است.
روایت56.
دعائم الاسلام: حسن بن علی علیه السلام فرموده است: زکات هرگز از مال و دارایی نمیکاهد .
از محمد بن علی (امام باقر) علیه السلام نقل شده، هنگامی که پدرش علی بن الحسین علیه السلام را غسل می داد، به سجده گاههای او در زانو و پشت پا نظر کردند که همچون زانوی شتر می نمود، بر شانه او نیز همانند آن دیدند. به امام باقر علیه السلام گفتند: ای پسر پیامبر! آنها را می دانیم که از فراوانی نماز و طول سجده پدید آمده است ولی این که بر شانه او می بینیم از چیست؟ گفت: اگر زنده می بود چیزی در این باره به شما نمی گفتم. روزی براو نمی گذشت که در آن یک یا چند بینوا را سیر نکند و چون شب فرا می رسید آنچه را که از خوراک عیالش در آن روز زیاد مانده بود در انبانی می نهاد و هنگامی که مردمان در خانه های خود آرام می گرفتند آن انبان را بر دوش می گرفت و در شهر به راه می افتاد و به سراغ کسانی می رفت که نیازمند بودند و روی گدایی نداشتند و آن را میان آنها بخش می کرد و آنان او را نمی شناختند و از خاندان او کسی جز من از این امر آگاه نبود و مقصودش از این کار آن بود که فضیلت و ثواب با دست خود و در پنهانی صدقه دادن را ببرد.
ص: 23
وَ مِنْهُ، قَالَ علیه السلام: ثُمَّ إِنَّ الزَّکَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ فَمَنْ أَعْطَاهَا طَیِّبَ النَّفْسِ بِهَا فَإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ کَفَّارَةً وَ مِنَ النَّارِ حِجَازاً وَ وِقَایَةً فَلَا یُتْبِعَنَّهَا أَحَدٌ نَفْسَهُ وَ لَا یُکْثِرَنَّ عَلَیْهَا لَهْفَهُ فَإِنَّ مَنْ أَعْطَاهَا غَیْرَ طَیِّبِ النَّفْسِ بِهَا یَرْجُو بِهَا مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهَا فَهُوَ جَاهِلٌ بِالسُّنَّةِ مَغْبُونُ الْأَجْرِ ضَالُّ الْعَمَلِ طَوِیلُ النَّدَمِ (1).
أَعْلَامُ الدِّینِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُثْرِیَ اللَّهُ مَالَکَ فَزَکِّهِ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُصِحَّ اللَّهُ بَدَنَکَ فَأَکْثِرْ مِنَ الصَّدَقَةِ الْخَبَرَ.
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ خَالِهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ الْخَزَّازِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الزَّکَاةُ قَنْطَرَةُ الْإِسْلَامِ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَا نَقَصَتْ زَکَاةٌ مِنْ مَالٍ قَطُّ.
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ: أَنَّهُ لَمَّا غَسَّلَ أَبَاهُ عَلِیّاً علیه السلام نَظَرُوا إِلَی مَوَاضِعِ الْمَسَاجِدِ مِنْ رُکْبَتَیْهِ وَ ظَاهِرِ قَدَمَیْهِ کَأَنَّهَا مَبَارِکُ الْبَعِیرِ وَ نَظَرُوا إِلَی عَاتِقِهِ وَ فِیهِ مِثْلُ ذَلِکَ فَقَالُوا لِمُحَمَّدٍ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَرَفْنَا أَنَّ هَذَا مِنْ إِدْمَانِ السُّجُودِ فَمَا هَذَا الَّذِی تری [نَرَی] عَلَی عَاتِقِهِ قَالَ أَمَا لَوْ لَا أَنَّهُ مَاتَ مَا حَدَّثْتُکُمْ عَنْهُ کَانَ لَا یَمُرُّ بِهِ یَوْمٌ إِلَّا أَشْبَعَ فِیهِ مِسْکِیناً فَصَاعِداً مَا أَمْکَنَهُ وَ إِذَا کَانَ اللَّیْلُ نَظَرَ إِلَی مَا فَضَلَ عَنْ قُوتِ عِیَالِهِ فَجَعَلَهُ فِی جِرَابٍ فَإِذَا هَدَأَ النَّاسُ وَضَعَهُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ تَخَلَّلَ الْمَدِینَةَ وَ قَصَدَ قَوْماً لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ فرغه [فَرَّقَهُ] فِیهِمْ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ وَ لَا یَعْلَمُ بِذَلِکَ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِهِ غَیْرِی فَإِنِّی کُنْتُ اطَّلَعْتُ عَلَی ذَلِکَ مِنْهُ یَرْجُو بِذَلِکَ فَضْلَ إِعْطَاءِ الصَّدَقَةِ بِیَدِهِ وَ دَفْعِهَا سِرّاً.
ص: 23
و می گفت: صدقه پنهانی خشم خدا را فرو می نشاند (همان طور که آب آتش را خاموش میکند. پس هرگاه یکی از شما صدقه داد و با دست راست چیزی بخشید، از دست چپش آن را پنهان دارد).
علی علیه السلام فرمود: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمودند: همانا صدقه مؤمن از دستش برون نیاید جز آنکه پیش از او از دهان هفتاد شیطان در آید (مانع او میشوند.) صدقه پنهانی خشم خدا را فرو می نشاند همان طور که آب آتش را خاموش میکند. پس هرگاه یکی از شما صدقه داد و با دست راست چیزی بخشید، از دست چپش آن را پنهان دارد.
جعفر بن محمد علیه السلام فرموده است: بهترین صدقه، نماز، روزه و اعمال نیکی که به صورت اختیاری انجام میشود آن است که به صورت پنهانی انجام پذیرد و بهترین این اعمال اگر واجب باشند آن است که به صورت آشکار انجام شود.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمودند: (خداوند) به سبب صدقه، درد و دبیله (دملی چند است که در جوف به هم می رسد و غالبا می کشد) و سوختن و غرق شدن و خانه بر سر فرو آمدن و دیوانگی را دفع میکند و آن حضرت هفتاد نوع از بلاها را شمردند.
امام باقر علیه السلام فرموده است: در میان قوم بنی اسرائیل مردی ثروتمند بود که فقط یک پسر به او عطا شده بود. این شخص دوستدار و دلسوز پسرش بود. زمانی که به سن مردانگی رسید دختر عمویش را به ازدواج او درآورد. شخصی به خواب او آمد و به او گفت: شبی که پسر تو با این زن همبستری کند میمیرد. مرد از این خواب بسیار اندوهگین شد اما غم و اندوهش را پنهان کرد و شبِ همبستری با زن را به تاخیر میانداخت تا اینکه زن و پسرش و خانواده زن بر او اصرار کردند. هنگامی که مرد چاره ای ندید استخاره کرد و گفت: چه بسا این امر از جانب شیطان باشد، پس زن (عروس) را به نزد او فرستاد و شب همبستری پسرش با زن بیدار ماند و منتظر بود تا ببیند سرانجام پسرش چه میشود. چون صبح فرار رسید پسرش را در بهترین وضعیت ممکن دید. پس خداوند را سپاس و ستایش کرد. با فرا رسیدن شب به خواب رفت. آن شخصی که پیشتر به خوابش آمده بود به نزدش آمد و به او گفت: خداوند عزّ و جلّ (مرگ) را از پسرت دور کرد و به سبب کاری که در حق شخصی تهیدست انجام داده بود اجلش را به تاخیر انداخت.
صبح روز بعد نزد پسرش رفت و به او گفت: ای پسرم! آیا در شبی که با زنت همبستر شدی در حق گدایی کاری انجام دادی؟ پسر گفت: مقصودت از این سخنان چیست؟ (پدر) گفت: من را از آن باخبر ساز. پسر از روی پدر خجالت کشید.
ص: 24
وَ کَانَ یَقُولُ إِنَّ صَدَقَةَ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ کَمَا یُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ فَإِذَا تَصَدَّقَ أَحَدُکُمْ فَأَعْطَی بِیَمِینِهِ فَلْیُخْفِهَا عَنْ شِمَالِهِ (1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّ صَدَقَةَ الْمُؤْمِنِ لَا تَخْرُجُ مِنْ یَدِهِ حَتَّی یُفَکَّ عَنْهَا لُحِیُّ سَبْعِینَ شَیْطَاناً وَ صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ کَمَا یُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ فَإِذَا تَصَدَّقَ أَحَدُکُمْ فَأَعْطَی بِیَمِینِهِ فَلْیُخْفِهَا عَنْ شِمَالِهِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا کَانَ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ أَعْمَالِ الْبِرِّ کُلِّهَا تَطَوُّعاً فَأَفْضَلُهَا مَا کَانَ سِرّاً وَ مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ وَاجِباً مَفْرُوضاً فَأَفْضَلُهُ أَنْ یُعْلَنَ بِهِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یُدْفَعُ بِالصَّدَقَةِ الدَّاءُ وَ الدُّبَیْلَةُ(2)
وَ الْغَرَقُ وَ الْحَرَقُ وَ الْهَدْمُ وَ الْجُنُونُ حَتَّی عَدَّ صلی الله علیه و آله سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ لَهُ نِعْمَةٌ وَ لَمْ یُرْزَقْ مِنَ الْوَلَدِ غَیْرَ وَاحِدٍ وَ کَانَ لَهُ مُحِبّاً وَ عَلَیْهِ شَفِیقاً فَلَمَّا بَلَغَ مَبْلَغَ الرِّجَالِ زَوَّجَهُ ابْنَةَ عَمٍّ لَهُ فَأَتَاهُ آتٍ فِی مَنَامِهِ فَقَالَ إِنَّ ابْنَکَ هَذَا لَیْلَةَ یَدْخُلُ بِهَذِهِ الْمَرْأَةِ یَمُوتُ فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ کَتَمَهُ وَ جَعَلَ یُسَوِّفُ بِالدُّخُولِ حَتَّی أَلَحَّتِ امْرَأَتُهُ عَلَیْهِ وَ وَلَدُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِ الْمَرْأَةِ فَلَمَّا لَمْ یَجِدْ حِیلَةً اسْتَخَارَ اللَّهَ وَ قَالَ لَعَلَّ ذَلِکَ کَانَ مِنَ الشَّیْطَانِ فَأَدْخَلَ أَهْلَهُ عَلَیْهِ وَ بَاتَ لَیْلَةَ دُخُولِهِ قَائِماً وَ یَنْتَظِرُ مَا یَکُونُ مِنِ ابْنِهِ حَتَّی إِذَا أَصْبَحَ غَدَا عَلَیْهِ فَأَصَابَهُ عَلَی أَحْسَنِ حَالٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ نَامَ فَأَتَاهُ ذَلِکَ الَّذِی کَانَ أَتَاهُ فِی مَنَامِهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ دَفَعَ عَنِ ابْنِکَ وَ أَنْسَأَ أَجَلَهُ بِمَا صَنَعَ بِالسَّائِلِ.
فَلَمَّا أَصْبَحَ غَدَا عَلَی ابْنِهِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ هَلْ کَانَ لَکَ صَنِیعٌ صَنَعْتَهُ بِسَائِلٍ فِی لَیْلَةِ ابْتِنَائِکَ بِامْرَأَتِکَ قَالَ وَ مَا أَرَدْتَ مِنْ ذَلِکَ قَالَ تُخْبِرُنِی بِهِ فَاحْتَشَمَ مِنْهُ
ص: 24
(پدر) گفت: باید من را از ماجرا با خبر کنی. او گفت: بله، پس از آنکه از غذا دادن به مردم فارغ شدیم مقدار زیادی غذا باقی ماند و زن به نزد من آمد و زمانی که با او خلوت کردم و به او نزدیک شدم گدایی در مقابل در ایستاد و گفت: ای صاحب خانه، ما را در آنچه خداوند به شما رزق داده شریک سازید. پس به سوی او رفتم و دستش را گرفتم و او را به داخل خانه آوردم و نزدیک غذا بردم و به او گفتم: (از غذا) تناول کن. او غذا خورد تا اینکه سیر شد. به او گفتم: آیا خانواده ای داری؟ گفت: بله، گفتم: هر چه میخواهی برای آنها بردار. او به اندازه ای که توانست غذا با خود بُرد و بیرون رفت و من نیز به نزد زنم بازگشتم. پدر خداوند را سپاس گفت و ماجرای (خواب) را برای او بازگو کرد.
از علی بن حسین علیه السلام روایت شده که او به کبوتر مکه نگاه کرد و فرمود: آیا میدانید چرا این کبوتر در حَرَم است؟ گفتند: دلیل وجود کبوتر چیست ای پسر رسول خدا؟ گفت: در زمانهای نخستین مردی بود که خانهای داشت که در آن درخت نخلی بود و کبوتری در شکاف تنه آن لانه کرده بود. هر وقت کبوتر جوجه دار میشد آن مرد به بالای درخت میرفت و جوجههای او را میگرفت و ذبح میکرد. او برای مدتهای مدیدی این کار را انجام میداد به نحوی که نسلی از کبوتر به جا نمیماند. آن کبوتر از آنچه مرد بر سر او آورده بود پیش خداوند شکایت کرد. پس به او گفته شد: از این پس اگر آن مرد از درخت بالا بیاید و جوجهای از جوجههای تو را بگیرد، از درخت میافتد و میمیرد.
زمانی که جوجههای کبوتر بزرگ شدند آن مرد از درخت بالا رفت تا جوجهها را بگیرد. کبوتر در انتظار نشست تا بلایی را که قرار بود بر سر او بیاید، ببیند. هنگامی که به وسط تنه درخت رسید، گدایی در مقابل در ایستاد. مرد از درخت پایین رفت و چیزی به او بخشید سپس از درخت بالا رفت و جوجههای کبوتر را گرفته از درخت پایین آمد و جوجهها را ذبح کرد و بلایی بر او نازل نشد.
کبوتر گفت: خدایا! چرا این طور شد؟ به او گفته شد: آن مرد با صدقه دادن نفس خویش را از بلا دور ساخت و بلا و خطر از او برطرف شد، اما خدواند نسل تو را زیاد خواهد کرد و تو و نوادگانت را در جایی قرار میدهد که تا روز قیامت چیزی آنها را نمیترساند. پس او را به حرم مکه آورد و مکانش را در آنجا قرار داد.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: شخص گدا و بینوا فرستاده پروردگار جهانیان است، هر کس به او چیزی ببخشد در حقیقت به خداوند بخشیده است و هر کس دست ردّ بر سینه او بزند خداوند را رد کرده است.
علی علیه السلام فرمود: از دادن بخشش به نیازمند و گدا خودداری نکنید حتی اگر نیم دانه خرما هم باشد و به نیازمند کمک کنید حتی اگر سوار بر اسب باشد، و دست ردّ بر سینه گدایی که شب هنگام پیش شما میآید نزنید چراکه گاهی اوقات فردی که نه از جنس بشر و نه از قوم جنیان است از شما چیزی میطلبد، اما خداوند میخواهد خیر و برکت بیشتری به شما برساند.
ص: 25
فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ تُخْبِرَنِی بِالْخَبَرِ قَالَ نَعَمْ لَمَّا فَرَغْنَا مِمَّا کُنَّا فِیهِ مِنْ إِطْعَامِ النَّاسِ بَقِیَتْ لَنَا فُضُولٌ کَثِیرَةٌ مِنَ الطَّعَامِ وَ أُدْخِلَتْ إِلَیَّ الْمَرْأَةُ فَلَمَّا خَلَوْتُ بِهَا وَ دَنَوْتُ مِنْهَا وَقَفَ سَائِلٌ بِالْبَابِ فَقَالَ یَا أَهْلَ الدَّارِ وَاسُونَا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ فَقُمْتُ إِلَیْهِ فَأَخَذْتُ بِیَدِهِ وَ أَدْخَلْتُهُ وَ قَرَّبْتُهُ إِلَی الطَّعَامِ وَ قُلْتُ لَهُ کُلْ فَأَکَلَ حَتَّی صَدَرَ وَ قُلْتُ أَ لَکَ عِیَالٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَاحْمِلْ إِلَیْهِمْ مَا أَرَدْتَ فَحَمَلَ مَا قَدَرَ عَلَیْهِ وَ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفْتُ أَنَا إِلَی أَهْلِی فَحَمِدَ اللَّهَ أَبُوهُ وَ أَخْبَرَهُ بِالْخَبَرِ.
وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَی حَمَامِ مَکَّةَ فَقَالَ أَ تَدْرُونَ مَا سَبَبُ کَوْنِ هَذَا الْحَمَامِ فِی الْحَرَمِ قَالُوا مَا هُوَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ کَانَ فِی أَوَّلِ الزَّمَانِ رَجُلٌ لَهُ دَارٌ فِیهَا نَخْلَةٌ قَدْ أَوَی إِلَی خَرْقٍ فِی جِذْعِهَا حَمَامٌ فَإِذَا أَفْرَخَ صَعِدَ الرَّجُلُ فَأَخَذَ فِرَاخَهُ فَذَبَحَهَا فَأَقَامَ بِذَلِکَ دَهْراً طَوِیلًا لَا یَبْقَی لَهُ نَسْلٌ فَشَکَا ذَلِکَ الْحَمَامُ إِلَی اللَّهِ مَا نَالَهُ مِنَ الرَّجُلِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ إِنْ رَقِیَ إِلَیْکَ بَعْدَ هَذَا فَأَخَذَ لَکَ فَرْخاً صُرِعَ عَنِ النَّخْلَةِ فَمَاتَ فَلَمَّا کَبِرَتْ فِرَاخُ الْحَمَامِ رَقِیَ إِلَیْهَا الرَّجُلُ وَ وَقَفَ الْحَمَامُ لِیَنْظُرَ إِلَی مَا یُصْنَعُ بِهِ فَلَمَّا تَوَسَّطَ الْجِذْعَ وَقَفَ سَائِلٌ بِالْبَابِ فَنَزَلَ فَأَعْطَاهُ شَیْئاً ثُمَّ ارْتَقَی فَأَخَذَ الْفِرَاخَ وَ نَزَلَ بِهَا فَذَبَحَهَا وَ لَمْ یُصِبْهُ شَیْ ءٌ قَالَ الْحَمَامُ مَا هَذَا یَا رَبِّ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ الرَّجُلَ تَلَافَی نَفْسَهُ بِالصَّدَقَةِ فَدُفِعَ عَنْهُ وَ أَنْتَ فَسَوْفَ یُکْثِرُ اللَّهُ نَسْلَکَ وَ یَجْعَلُکَ وَ إِیَّاهُمْ بِمَوْضِعٍ لَا یُهَاجُ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ وَ أُتِیَ بِهِ إِلَی الْحَرَمِ فَجُعِلَ فِیهِ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: السَّائِلُ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَمَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَی اللَّهَ وَ مَنْ رَدَّهُ فَقَدْ رَدَّ اللَّهَ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَا تَرُدُّوا السَّائِلَ (1)
وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ وَ أَعْطُوا السَّائِلَ وَ لَوْ جَاءَ عَلَی فَرَسٍ وَ لَا تَرُدُّوا سَائِلًا جَاءَکُمْ بِاللَّیْلِ فَإِنَّهُ قَدْ یَسْأَلُ مَنْ لَیْسَ مِنَ الْإِنْسِ وَ لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَکِنْ لِیَزِیدَکُمُ اللَّهُ بِهِ خَیْراً.
ص: 25
از امام باقر علیه السلام نقل شده است که به کنیزش فرمود: از کمک به گدا امتناع نورزید. یکی از حاضران گفت: ای پسر رسول خدا، گاهی شخصی که مستحق نیست گدایی میکند. امام گفت: اگر دست رد بر کسی که گمان میکنیم مستخق نیست بزنیم، از این میترسیم که مبادا از دادن کمک به شخص مستحقی خودداری کرده باشیم که در این صورت بلایی که بر یعقوب پیامبر علیه السلام نازل شد بر ما نیز نازل شود.
به او گفتند: ای پسر رسول خدا، چه بلایی بر او نازل شد؟ فرمود: یکی از پیامبران که خود را ناشناس جلوه داده بود، در مقابل در خانه او ایستاد. این پیامبر هر تلاش و کوششی که در دنیا میکرد برای (کسب رضایت) خداوند بود، هرگاه گرسنگی او را خسته و درمانده میکرد به در خانه انبیاء و صالحان میرفت و از آنها طلب کمک میکرد و چون خوراک اندکی به او میدادند دست از گدایی بر میداشت. شبی در مقابل خانه یعقوب ایستاد. او مدت زیادی منتظر ماند و غذا طلب کرد اما آنها از او غافل شدند، نه به او چیزی میدادند و نه او را میراندند تا اینکه گرسنگی و ضعف بر او چیره شد. پس بر زمین افتاد و بیهوش شد. یکی از رهگذران او را دید و با دادن طعام اندکی او را به هوش آورد و دور شد.
در آن شب شخصی به خواب یعقوب آمد و به او گفت: ای یعقوب، پیامبری که در نزد خدا بسیار بزرگوار بود به در خانه تو آمد اما تو و خانواده ات از او روی گرداندید، در حالی که از فضل خداوندی نعمتهای زیادی به شما عطا شده است. قطعا خداوند عقوبتی بر تو نازل میکند که به سبب آن مایه عبرت و زبانزد مردم خواهی شد.
یعقوب هراسان شد و در آن روز پسرانش نزد او آمدند و در مورد آن چیزی که در باره یوسف میخواستند، پرسیدند. او یوسف را از همه آنان بیشتر دوست میداشت و به دلش آمد آن بلایی که خداوند او را بدان وعده داده بود در مورد یوسف اتفاق افتد. پس یوسف به برادرانش آنچه را باید میگفت، گفت. امام باقر داستان حضرت یوسف را تا آخر بازگو کرد.
علی علیه السلام نقل میکند که سه نفر به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله سلّم آمدند. یکی از آنان گفت: ای رسول خدا من صد اَوقیه طلا دارم، ده اوقیه آن را به عنوان صدقه میگذارم. نفر دوم آمد و گفت: من صد دینار دارم، ای رسول خدا! ده دینار آن را به عنوان صدقه میگذارم. نفر سوم آمد و گفت: ای رسول خدا من ده دینار دارم یک دینار از آن را به عنوان صدقه میگذارم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: همه شما در ثواب برابر هستید زیرا هر کدام یک دهم مال خود را صدقه داده اید.
ص: 26
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّهُ قَالَ لِجَارِیَةٍ عِنْدَهُ لَا تَرُدُّوا سَائِلًا فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ حَضَرَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّهُ قَدْ یَسْأَلُ مَنْ لَا یَسْتَحِقُّ فَقَالَ إِنْ رَدَدْنَا مَنْ نَرَی أَنَّهُ لَا یَسْتَحِقُّ خِفْنَا أَنْ نَمْنَعَ مَنْ یَسْتَحِقُّ فَیَحِلَّ بِنَا مَا حَلَّ بِیَعْقُوبَ النَّبِیِّ علیه السلام.
قِیلَ لَهُ وَ مَا حَلَّ بِهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ اعْتَرَّ بِبَابِهِ (1) نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ کَانَ کَتَمَ أَمْرَ نَفْسِهِ وَ لَا یَسْعَی فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا إِلَّا لِلَّهِ إِذَا أَجْهَدَهُ الْجُوعُ وَقَفَ إِلَی أَبْوَابِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الصَّالِحِینَ فَسَأَلَهُمْ فَإِذَا أَصَابَ مَا یُمْسِکُ رَمَقَهُ کَفَّ عَنِ الْمَسْأَلَةِ فَوَقَفَ لَیْلَةً بِبَابِ یَعْقُوبَ فَأَطَالَ الْوُقُوفَ یَسْأَلُ فَغَفَلُوا عَنْهُ فَلَا هُمْ أَعْطَوْهُ وَ لَا هُمْ صَرَفُوهُ حَتَّی أَدْرَکَهُ الْجَهْدُ وَ الضَّعْفُ فَخَرَّ إِلَی الْأَرْضِ وَ غُشِیَ عَلَیْهِ فَرَآهُ بَعْضُ مَنْ مَرَّ بِهِ فَأَحْیَاهُ بِشَیْ ءٍ وَ انْصَرَفَ فَأُتِیَ یَعْقُوبُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فِی مَنَامِهِ فَقِیلَ لَهُ یَا یَعْقُوبُ یَعْتَرُّ بِبَابِکَ نَبِیٌّ کَرِیمٌ عَلَی اللَّهِ فَتَعْرِضُ أَنْتَ وَ أَهْلُکَ عَنْهُ وَ عِنْدَکُمْ مِنْ فَضْلِ رَبِّکُمْ کَبِیرٌ لَیُنْزِلَنَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکَ عُقُوبَةً تَکُونُ مِنْ أَجْلِهَا حَدِیثاً فِی الْآخِرِینَ فَأَصْبَحَ یَعْقُوبُ مَذْعُوراً وَ جَاءَهُ بَنُوهُ یَوْمَئِذٍ یَسْأَلُونَهُ مَا سَأَلُوهُ مِنْ أَمْرِ یُوسُفَ وَ کَانَ مِنْ أَحَبِّهِمْ إِلَیْهِ فَوَقَعَ فِی نَفْسِهِ أَنَّ الَّذِی تَوَاعَدَهُ اللَّهُ بِهِ یَکُونُ فِیهِ فَقَالَ لِإِخْوَتِهِ مَا قَالَ وَ ذَکَرَ علیه السلام قِصَّةَ یُوسُفَ إِلَی آخِرِهَا.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: أَتَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ فَقَالَ أَحَدُهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِی مِائَةُ أُوقِیَّةٍ مِنْ ذَهَبٍ فَهَذِهِ عَشَرَةُ أَوَاقِیَّ مِنْهَا صَدَقَةً وَ جَاءَ بَعْدَهُ آخَرُ فَقَالَ لِی مِائَةُ دِینَارٍ فَهَذِهِ عَشَرَةُ دَنَانِیرَ مِنْهَا صَدَقَةً یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ جَاءَ الثَّالِثُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لِی عَشَرَةُ دَنَانِیرَ فَهَذَا دِینَارٌ مِنْهَا صَدَقَةً فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّکُمْ فِی الْأَجْرِ سَوَاءٌ کُلُّکُمْ تَصَدَّقَ بِعُشْرِ مَالِهِ.
ص: 26
از جعفر بن محمد علیه السلام در مورد این سخن خداوند پرسش شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَیَمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ»،(1){ای
کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید، و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید.} فرمود: زمانی که مردم ایمان آوردند اموالی را از طریق ربا و از اموال به دست میآوردند و مقداری را در نظر میگرفتند و آن را به عنوان صدقه پرداخت مینمودند، پس خداوند آنها را از انجام این کار منع کرد.
در حضور حسین بن علی علیه السلام از مردی از بنی امیه نام برده شد که مال و اموال زیادی را صدقه داده است. امام علیه السلام فرمود: او مانند کسی است که از حُجّاج دزدی کند و از مال دزدی صدقه بدهد. صدقه واقعی صدقه کسی است که برای به دست آوردن آن عرق جبین ریخته و صورتش خاکی شده باشد - مقصود او علی علیه السلام بود - و چه کسی به مانند او میتواند صدقه بدهد؟ (2)
روایت57.
دعائم الاسلام: جعفر بن محمد علیه السلام از پدرانش روایت میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه خداوند متعال خیر بنده ای را بخواهد یکی از فرشتههای خزانه دار بهشت را به نزد او میفرستد، فرشته قلب او را لمس میکند و نفْس او را با زکات بخشنده میکند.
علی علیه السلام فرموده است: شخص عبادت کننده سه نشانه دارد: نماز، روزه و زکات.
علی علیه السلام در وصیت خود فرموده است: و فرزندانم و خانوادهام و همه مردان و زنان مومن را به تقوای خداوند وصیت میکنم، و خدا را خدا را در مورد زکات به یاد داشته باشید، زیرا پرداختن آن موجب خاموش کردن غضب پروردگارتان میشود.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که در مورد زکات فرموده است: هر کدام از شما اگر خواست مقداری از آنچه که خدا به او اعطا کرده، ببخشد، میبایست با رضایت خاطر آن مال را ببخشد و هر کس زکات مالش را بدهد، خود را از حرص و بخل نفس خویش نگاه داشته است.
علی علیه السلام میفرماید: هر مال و اموالی که در دریا و خشکی تلف میشود به دلیل ندادن زکات است؛ پس امولتان را با دادن زکات مصونیت بخشید و مریضان خود را با صدقه علاج کنید و بلا و مصیبت را با دعا کردن از خود دور کنید.
ص: 27
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ (1) فَقَالَ علیه السلام کَانَتْ عِنْدَ النَّاسِ حِینَ أَسْلَمُوا مَکَاسِبُ مِنَ الرِّبَا وَ مِنْ أَمْوَالٍ خَبِیثَةٍ کَانَ الرَّجُلُ یَتَعَمَّدُهَا مِنْ بَیْنِ مَالِهِ فَیَتَصَدَّقُ بِهَا فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ.
وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ ذُکِرَ عِنْدَهُ عَنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ أَنَّهُ تَصَدَّقَ بِمَالٍ کَثِیرٍ فَقَالَ مَثَلُهُ مَثَلُ الَّذِی سَرَقَ الْحَاجَّ وَ تَصَدَّقَ بِمَا سَرَقَ إِنَّمَا الصَّدَقَةُ صَدَقَةُ مَنْ عَرِقَ جَبِینُهُ فِیهَا وَ اغْبَرَّ فِیهَا وَجْهُهُ عَنَی عَلِیّاً علیه السلام وَ مَنْ تَصَدَّقَ بِمِثْلِ مَا تَصَدَّقَ بِهِ (2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً مِنْ خُزَّانِ الْجَنَّةِ فَیَمْسَحُ صَدْرَهُ فَتَسْخُو نَفْسُهُ بِالزَّکَاةِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لِلْعَابِدِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الصَّلَاةُ وَ الصَّوْمُ وَ الزَّکَاةُ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّهُ أَوْصَی فَقَالَ فِی وَصِیَّتِهِ وَ أُوصِی وَلَدِی وَ أَهْلِی وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ بِتَقْوَی اللَّهِ رَبِّهِمْ وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الزَّکَاةِ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ رَبِّکُمْ.
وَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: فِی الزَّکَاةِ إِنَّمَا یُعْطِی أَحَدُکُمْ جُزْءاً مِمَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ فَلْیُعْطِهِ بِطِیبِ نَفْسٍ مِنْهُ وَ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ فَقَدْ ذَهَبَ عَنْهُ شَرَهُهُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا هَلَکَ مَالٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا لِمَنْعِ الزَّکَاةِ مِنْهُ فَحَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ اسْتَدْفِعُوا الْبَلَاءَ بِالدُّعَاءِ.
ص: 27
محمد بن علی علیه السلام فرمود: زکات، هرگز چیزی از مال نمیکاهد و هر مالی در خشکی و دریا که زکات آن پرداخت شود از بین نمیرود.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل میکند که فرمودند: هر بنده ای که در نزد خدا عزیز شود، بلا و مصیبت را بر او بیشتر میکند، و هیچ فردی نیست که زکات مالش را بدهد و مال و دارایی اش کم شود و هیچ شخصی با ندادن زکات، مال و اموالش زیاد نمیشود و هر دزدی که چیزی دزدی میکند (به همان اندازه) از روزی اش کم میشود.
از حسن بن علی علیه السلام روایت شده که گفته است: زکات هرگز از مال و دارایی نمیکاهد. (1)
جعفر بن محمد علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: قیامت برپا نمیشود مگر اینکه نماز، منّتگذاشتن شود و امانت غنیمت به شمار آید و زکات به عنوان غرامت محسوب گردد... ادامه روایت.
جعفر بن محمد از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: خدا بر مردمان ثروتمند واجب کرده است که به اندازه نیاز فقیران به ایشان بدهند؛ پس اگر فقیر از دست برود، یا رنج کار او را از پا در آورد، یا برهنه بماند، سبب آن خودداری ثروتمندان از رساندن حقّ فقیران به آنان میباشد. خدا در روز قیامت در این باره به حساب ایشان خواهد رسید و با عذابی دردناک کیفرشان خواهد داد.
جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: خدای بزرگ بر اموال توانگران، پرداخت مقداری که زندگانی فقیران را اداره کند واجب کرده است. و اگر خداوند می دانست که آن مقدار بسنده آنان نیست بر آن می افزود. پس بلایی که به فقیران می رسد از مقدار تعیین شده الهی نیست، بلکه از نپرداختن آن و از گروهی است که نمی پردازند.
از علی علیه السلام روایت شده است که از اینکه شخص زکاتش را از اِمام خود پنهان دارد نهی کرده است و فرموده است: پنهان داشتن آن از جمله نِفاق است. (2)
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل شده که فرمودند: اولین کسی که وارد جهنم میشود فرمانروایی است که متولی امور مردم است اما عدالت پیشه نکرده است و نیز ثروتمندی که حق مال و اموالش را پرداخت نمیکند و بخیل و تنگ نظری که گناه و معصیت پیشه میکند.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: خداوند مکانهایی به نام انتقام گیرندهها دارد که شخصی را که از پرداخت حق مالش امتناع میورزد گرفتار آن مکانها کرده و مال آنان را در آنها هزینه میکند .
از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده است که فرمود: خدواند چیزی
ص: 28
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا نَقَصَتْ زَکَاةٌ مِنْ مَالٍ قَطُّ وَ لَا هَلَکَ مَالٌ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ أُدِّیَتْ زَکَاتُهُ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَا کَرُمَ عَبْدٌ عَلَی اللَّهِ إِلَّا ازْدَادَ عَلَیْهِ الْبَلَاءَ وَ لَا أَعْطَی رَجُلٌ زَکَاةَ مَالِهِ فَنَقَصَتْ مِنْ مَالِهِ وَ لَا حَبَسَهَا فَزَادَتْ فِیهِ وَ لَا سَرَقَ سَارِقٌ شَیْئاً إِلَّا حُبِسَ مِنْ رِزْقِهِ.
وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا نَقَصَتْ زَکَاةٌ مِنْ مَالٍ قَطُّ(1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی تَکُونَ الصَّلَاةُ مَنّاً وَ الْأَمَانَةُ مَغْنَماً وَ الزَّکَاةُ مَغْرَماً الْخَبَرَ.
وَ عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَی أَغْنِیَاءِ النَّاسِ فِی أَمْوَالِهِمْ قَدْرَ الَّذِی یَسَعُ فُقَرَاءَهُمْ فَإِنْ ضَاعَ الْفَقِیرُ أَوْ أَجْهَدَ أَوْ عَرِیَ فَبِمَا یَمْنَعُ الْغَنِیُّ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَاسِبُ الْأَغْنِیَاءِ فِی ذَلِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مُعَذِّبُهُمْ عَذَاباً أَلِیماً.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ مَا یَکْتَفُونَ بِهِ فَلَوْ عَلِمَ أَنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْهِمْ لَا یَکْفِیهِمْ لَزَادَهُمْ وَ إِنَّمَا یُؤْتَی الْفُقَرَاءُ فِیمَا أُتُوا مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حُقُوقَهُمْ لَا مِنَ الْفَرِیضَةِ لَهُمْ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ نَهَی أَنْ یُخْفِیَ الْمَرْءُ زَکَاتَهُ عَنْ إِمَامِهِ وَ قَالَ إِنَّ إِخْفَاءَ ذَلِکَ مِنَ النِّفَاقِ (2).
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ أَمِیرٌ مُسَلَّطٌ لَمْ یَعْدِلْ وَ ذُو ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ لَا یُعْطِی حَقَّ مَالِهِ وَ مُقْتِرٌ فَاجِرٌ.
وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ بِقَاعاً یُدْعَیْنَ الْمُنْتَقِمَاتِ یَنْصِبُ عَلَیْهِنَّ مَنْ مَنَعَ مَالَهُ عَنْ حَقِّهِ فَیُنْفِقُهُ فِیهِنَّ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ شَیْئاً أَشَدَّ
ص: 28
سخت تر از زکات بر این امت فرض نکرده است و بیشتر امت اسلامی در امر زکات هلاک میشوند.
جعفر بن محمد علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ «حَتَّی إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ» ،(1){تا
آن گاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید: پروردگارا، مرا بازگردانید شاید من در آنچه وانهاده ام کار نیکی انجام دهم.} فرموده است: مقصود خداوند از آن، زکات است.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: کسی که مال و دارایی اش زیاد شود و حق مالش را ادا نکند، اموال او در روز قیامت به مارهایی تبدیل میشوند که او را نیش میزنند.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: خداوند نماز کسی را که زکات نمیدهد قبول نمیکند.
علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت کرده است که فرمودند: نماز فقط با دادن زکات کامل میشود و صدقه ای که با دزدی و خیانت به دست آمده باشد مورد قبول واقع نمیشود و کسی که زکات ندهد نمازش پذیرفته نمیشود و کسی که پرهیزگار نباشد زکاتش مورد قبول واقع نمیشود.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که شخصی از او در مورد این سخن خداوند سؤال کرد: «وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ * الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ» (2)
{و وای بر مشرکان همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت ناباورند.} پیامبر فرمود: خدواند مشرکان را سرزنش نمیکند، آیا این سخن پروردگار را نشنیده ای که میفرماید: «فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یُرَاؤُونَ * وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ»،(3)
{پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلند آنان که ریا می کنند و از [دادن] زکات [و وسایل و ما یحتاج خانه] خودداری می ورزند.} بدانید که «ماعون» همان زکات است. سپس فرمود: سوگند به کسی که جان محمد در دست اوست، جز مشرک به خدا کسی دیگر در ادای زکات مال خویش خیانت نمیکند.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: ماعون، زکات واجب شده است، و کسی که زکات نمیدهد مانند ربا خوار است و هر کس زکات مالش را پرداخت نکند مسلمان نیست.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که ایشان کسی را که زکات نمیدهد و شخص ربا خوار را لعنت کرده است .
ص: 29
عَلَیْهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ وَ فِیهَا یَهْلِکُ عَامَّتُهُمْ.
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ (1) قَالَ علیه السلام یَعْنِی الزَّکَاةَ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَثُرَ مَالُهُ وَ لَمْ یُعْطِ حَقَّهُ فَإِنَّمَا مَالُهُ حَیَّاتٌ تَنْهَشُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یَقْبَلُ اللَّهُ الصَّلَاةَ مِمَّنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ.
وَ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَتِمُّ صَلَاةٌ إِلَّا بِزَکَاةٍ وَ لَا تُقْبَلُ صَدَقَةٌ مِنْ غُلُولٍ وَ لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَا زَکَاةَ لَهُ وَ لَا زَکَاةَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَهُ.
وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (2) قَالَ لَا یُعَاتِبُ اللَّهُ الْمُشْرِکِینَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ أَلَا إِنَّ الْمَاعُونَ الزَّکَاةُ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ مَا خَانَ اللَّهَ أَحَدٌ شَیْئاً مِنْ زَکَاةِ مَالِهِ إِلَّا مُشْرِکٌ بِاللَّهِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: الْمَاعُونُ الزَّکَاةُ الْمَفْرُوضَةُ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ کَآکِلِ الرِّبَا وَ مَنْ لَمْ یُزَکِّ مَالَهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ لَعَنَ مَانِعَ الزَّکَاةِ وَ آکِلَ الرِّبَا(3).
ص: 29
باب دوم : کسی که زکات بر او واجب است و چیزهایی که زکات آن واجب است و چیزهایی که پرداخت زکات در آن مستحب است و شرایط وجوب زکات مانند سال و غیره، و زکات مال قرضی و مال غایب
روایات
روایت1.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زکات را برای نه چیز مقرّر کرد و جز آنها را معاف داشت؛ این نه چیز عبارت است از: گندم، جو، خرما، مویز، طلا، نقره،گاو و گوسفند و شتر. شخصی پرسید: پس ذرت؟ امام خشمگین شد سپس فرمود: سوگند به خدا در زمان پیامبر کنجد، ذرت و ارزن و همه اینها بوده است. سپس گفته شد که (مردم) میگویند: این چند مورد در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نبوده است و زکات در این نه چیز مقرّر شده است، زیرا در محیط ایشان این چیزها نبوده است. ایشان خشمگین شد و فرمود: دروغ گفتهاند، مگر جز این است که عفو و بخشش در چیزهایی است که وجود داشته است؟ نه، سوگند به خدا من چیزی غیر از این موارد نمیبینم که زکات در آن واجب شده باشد. هرکس میخواهد باور داشته باشد و هرکس میخواهد کفر بورزد. (1)
معانی الاخبار: پدرم از محمد العطار همین حدیث را روایت کرده است.
روایت2.
الخصال: جمیل گفته است از امام صادق علیه السلام پرسیدم: زکات در چند چیز واجب شده است؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات را برای نه چیز مقرّر کرد و جز آنها را معاف داشت. طیار به او گفت: ما دانه ای به نام برنج داریم. امام صادق علیه السلام به او فرمود: ما نیز دانههای زیادی داریم. طیار گفت: آیا این دانه زکات بر آن تعلق میگیرد؟ امام فرمود: آیا به تو نگفتم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات غیر از این موارد را معاف داشته است. این نه چیز شامل: طلا و نقره، و سه دسته از حیوانات: شتر، گوسفند و
ص: 30
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الزَّکَاةَ عَلَی تِسْعَةِ أَشْیَاءَ وَ عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ الْإِبِلِ فَقَالَ السَّائِلُ فَالذُّرَةُ فَغَضِبَ ثُمَّ قَالَ کَانَ وَ اللَّهِ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّمَاسِمُ وَ الذُّرَةُ وَ الدُّخْنُ وَ جَمِیعُ ذَلِکَ فَقِیلَ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا وَضَعَ عَلَی التِّسْعَةِ لِمَا لَمْ یَکُنْ بِحَضْرَتِهِ غَیْرُ ذَلِکَ فَغَضِبَ وَ قَالَ کَذَبُوا فَهَلْ یَکُونُ الْعَفْوُ إِلَّا عَنْ شَیْ ءٍ قَدْ کَانَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ شَیْئاً عَلَیْهِ الزَّکَاةُ غَیْرَ هَذَا فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ(1).
مع، [معانی الأخبار] أبی عن محمد العطار: مثله (2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی کَمِ الزَّکَاةُ فَقَالَ فِی تِسْعَةِ أَشْیَاءَ وَضَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَقَالَ الطَّیَّارُ إِنَّ عِنْدَنَا حَبّاً یُقَالُ لَهُ الْأَرُزُّ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عِنْدَنَا أَیْضاً حَبٌّ کَثِیرٌ فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ مِنْهَا الذَّهَبُ وَ الْفِضَّةُ وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْحَیَوَانِ الْإِبِلُ وَ الْغَنَمُ وَ
ص: 30
گاو، و از چیزهایی که در زمین میروید که شامل گندم، جو، مویز و خرما میباشد. (1)
روایت3.
قرب الاسناد: علا نقل میکند که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا در مال یتیم زکات مقرّر شده است؟ فرمود: خیر، گفتم: آیا به زیورآلات زکات تعلق میگیرد؟ فرمود: خیر، گفتم: شخصی مالی دارد که آن را قرض گرفته است و یک سال از آن میگذرد، آیا زکات در آن واجب است؟ فرمود: بله. (2)
روایت4.
قرب الاسناد: علاء روایت میکند که به امام صادق علیه السلام گفتم: شخصی به من بدهکار است و چهارپایان و آسیابهایی دارم و چه بسا او در پرداخت بدهی درنگ کند. اگر بدهی ام را گرفتم، چه زمانی زکات آن بر من واجب میشود؟ فرمود: بعد از یک سال کامل. او گفت: به امام گفتم: پس چهارپایان و آسیابهایی که دارم، زکات آنها بر من واجب است؟ فرمود: خیر. سپس دستم را گرفت و فشار داد و فرمود: پدرم میفرمود: زکات در طلا مقرر شده است، زمانی که در اختیار تو قرار گیرد. به او گفتم: کالا در نزد من است و آن را به عنوان سرمایه قرار نداده ام. آیا زکات به آن تعلق میگیرد؟ فرمود: خیر. (3)
روایت5.
قرب الاسناد: عبدالخالق نقل میکند که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا به مال قرضی زکات تعلق میگیرد؟ فرمود: خیر، مگر اینکه بخواهد از (دادن زکات) فرار کند، (4)
پس اگر مال او یک سال یا کمتر یا بیشتر از او غایب شود (در اختیار او نباشد) لازم نیست زکات بدهد، مگر اینکه در سالی باشد که زکات پرداخت می کنی. (5)
روایت6.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که گفته است: زکات بر برده واجب نیست، مگر با اجازه صاحبش و گفت: بر مال قرضی زکات واجب نیست مگر اینکه صاحب قرض (خود) بخواهد زکات آن را بپردازد.
ص: 31
الْبَقَرُ وَ مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ وَ الزَّبِیبُ وَ التَّمْرُ(1).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ هَلْ عَلَی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ فَقَالَ لَا قُلْتُ فَهَلْ عَلَی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ قَالَ لَا قُلْتُ الرَّجُلُ یَکُونُ عِنْدَهُ الْمَالُ قَرْضاً فَیَحُولُ عَلَیْهِ الْحَوْلُ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ نَعَمْ (2).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنِ الْعَلَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ لِی دَیْناً وَ لِی دَوَابَّ وَ أَرْحَاءً وَ رُبَّمَا أَبْطَأَ عَلَیَّ الدَّیْنُ فَمَتَی تَجِبُ عَلَیَّ فِیهِ الزَّکَاةُ إِذَا أَنَا أَخَذْتُهُ قَالَ سَنَةً وَاحِدَةً قَالَ قُلْتُ فَالدَّوَابُّ وَ الْأَرْحَاءُ فَإِنَّ عِنْدِی مِنْهَا عَلَیَّ فِیهِ شَیْ ءٌ قَالَ لَا ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِی فَضَمَّهَا ثُمَّ قَالَ کَانَ أَبِی علیه السلام یَقُولُ إِنَّمَا الزَّکَاةُ فِی الذَّهَبِ إِذَا قَرَّ فِی یَدِکَ قُلْتُ لَهُ الْمَتَاعُ یَکُونُ عِنْدِی لَا أُصِیبُ بِهِ رَأْسَ مَالِهِ عَلَیَّ فِیهِ زَکَاةٌ قَالَ لَا(3).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ عَلَی الدَّیْنِ زَکَاةٌ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَفِرَّ بِهِ (4)
فَأَمَّا إِنْ غَابَ عَنْهُ سَنَةً أَوْ أَقَلَّ أَوْ أَکْثَرَ فَلَا تُزَکِّهِ إِلَّا فِی السَّنَةِ الَّتِی تُخْرَجُ فِیهَا(5).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ قَالَ قَالَ: لَیْسَ عَلَی الْمَمْلُوکِ زَکَاةٌ إِلَّا بِإِذْنِ مَوَالِیهِ.
وَ قَالَ: لَیْسَ عَلَی الدَّیْنِ زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ رَبُّ الدَّیْنِ أَنْ یُزَکِّیَهُ.
ص: 31
گفت: و از او در مورد شخصی که بدهکار است پرسیدم. گفت: او زکات مالش را می دهد و نه زکات بدهی را، زیرا زکات بر صاحب مال واجب است.
و از او در مورد قرضی پرسیدم که بر گردن ثروتمندان است، اگر صاحب قرض بخواهد بدهی اش را پس بگیرد، می تواند بگیرد، آیا زکات در آن واجب است؟ فرمود: خیر، مگر این که آن را پس گیرد و یک سال از آن بگذرد. (1)
روایت7.
علل الشرایع: عبدالله بن سنان روایت میکند که به امام صادق علیه السلام گفتم: برده ای مالی دارد، آیا باید زکات آن مال را بپردازد؟ فرمود: خیر. گفتم: آیا بر صاحبش نیز واجب نیست؟ فرمود: خیر، اگر به صاحبش نرسیده است. و بردهها مالی از خود ندارند.(2)
روایت8.
عیون الاخبار: از جمله نامههای که امام رضا علیه السلام برای مامون نوشت این بود: زکات بر مال و دارایی واجب نمیگردد تا اینکه یک سال بر آن بگذرد. (3)
روایت9.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: صدقه اسبان و بردگان را بر شما معاف کردم. (4)
روایت10.
علل الشرایع: عبدالله بن سنان گفته است، از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: پدرم از هشام بن عبد الملک زمینی را به چند هزار دینار خرید و با او شرط کرد که زکات ده سال آن مال را هشام بدهد. این شرط را به این خاطر کرد که هشام والی بود. (5)
روایت11.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات بر هیچ مالی واحب نمیشود مگر اینکه از روزی که صاحب مال آن را به دست میآورد، یک سال بگذرد. (6)
ص: 32
قَالَ: وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ عَلَیْهِ الدَّیْنُ قَالَ یُزَکِّی مَالَهُ وَ لَا یُزَکِّی مَا عَلَیْهِ مِنَ الدَّیْنِ إِنَّمَا الزَّکَاةُ عَلَی صَاحِبِ الْمَالِ.
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّیْنِ یَکُونُ عَلَی الْقَوْمِ الْمَیَاسِیرِ إِذَا شَاءَ قَبَضَهُ صَاحِبُهُ هَلْ عَلَیْهِ زَکَاةٌ فَقَالَ لَا حَتَّی یَقْبِضَهُ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ (1).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَمْلُوکٌ فِی یَدِهِ مَالٌ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ لَا قُلْتُ وَ لَا عَلَی سَیِّدِهِ قَالَ لَا إِنْ لَمْ یَصِلْ إِلَی سَیِّدِهِ وَ لَیْسَ هُوَ لِلْمُلُوکِ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ عَلَی الْمَالِ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَفَوْتُ لَکُمْ عَنْ صَدَقَةِ الْخَیْلِ وَ الرَّقِیقِ (4).
ع، [علل الشرائع] مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: بَاعَ أَبِی علیه السلام مِنْ هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ أَرْضاً لَهُ بِکَذَا وَ کَذَا أَلْفَ دِینَارٍ وَ اشْتَرَطَ عَلَیْهِ زَکَاةَ ذَلِکَ الْمَالِ عَشْرَ سِنِینَ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِأَنَّ هِشَاماً کَانَ هُوَ الْوَالِیَ (5).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: لَا تَجِبُ عَلَی مَالٍ زَکَاةٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ مِنْ یَوْمَ مَلَکَهُ صَاحِبُهُ (6).
ص: 32
مؤلف
در باب آداب صدقه دهنده، برخی احادیث ذکر خواهد شد.
روایت12.
علل الشرایع: زرارۀ نقل میکند که به امام باقر علیه السلام عرض کردم: مردی چند ماهی چند درهم در اختیار داشته سپس آنها را تبدیل به دینار کرده و از زمان در اختیار داشتن درهمها مدت یک سال می گذرد؛ آیا زکات این دینارها را باید بدهد؟ حضرت فرمودند: خیر.
بعد فرمود: اگر شخصی صد شتر به شما بدهد و به جایش دویست گاو بگیرد و این گاوها نزد او چند ماه مانده و شترها نیز نزد تو چند ماه بمانند، سپس شتران او نزد تو مرده و گاوهای تو نیز پیش او بمیرند آیا شما دو نفر زکات آنها را خواهید داد؟ من عرض کردم: خیر. حضرت فرمود: طلا و نقره هم همین طور می باشند. سپس فرمود: و اگر طلا و نقره به گندم و جو تبدیل شدند و پس از مدّتی دوباره گندم و جو به طلا و نقره مبدّل گشتند زکات بر تو نمی باشد، مگر آنکه همان طلا و نقره اوّلی برگردند که در این صورت البته موظّف هستی زکات آن را بدهی، زیرا فرض آن است که یک سال مالک آن بوده ای.
عرضه داشتم: اگر طلای اوّلی یک روز هم از دستم خارج نشد حکمش چیست؟ فرمود: اگر با غیر خودش مخلوط شده پس اشکالی نداشته و در آنچه به تو برگشته زکات نیست و اگر طلای اوّلی تماما به تو بازگشت، پس از آن که از بازگشت آن مأیوس شده بودی، در مورد آن زکاتی بر تو واجب نیست، مگر آن که یک سال از بازگشت آن بگذرد .
حریز می گوید: زراره از حضرت ابی جعفر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: در مقداری که کمتر از نصاب است زکات نمی باشد مگر آنکه مقدار مال زکات به حدّی برسد که در آن یک رأس یا یک عدد را به عنوان زکات بشود اخراج کرد.
و نیز در صدقه و زکات، کسر (خُرده) نمی باشد، لذا اگر کسی مالک هفت رأس و نیم گوسفند بود وی را مکلّف نمی کنند که یک رأس و نیم به عنوان زکات بدهد. چنانچه اگر مالک صد و بیست و پنج رأس شتر بود موظّف نیست دو رأس و نیم شتر به عنوان زکات اخراج نماید. همچنین اگر کسی مالک 220 درهم بود شرعا واجب نیست برای دویست درهم 5 درهم و جهت بیست درهم دیگر، نیم درهم بدهد. یا اگر مالک شصت دینار طلا باشد نباید یک دینار و نیم به عنوان زکات خارج کند، بلکه حکم آن است که برای مقداری که به حدّ نصاب اوّل رسیده واحد زکات را اخذ کرده و مبلغ اضافی را ساقط کنند تا به حدّ نصاب بعدی برسد آنگاه از تمام مال، واحد زکات بعدی را اخراج نمایند.
حریز می گوید: زراره و محمّد بن مسلم نقل کردند که امام صادق فرمود: هر کسی که مال داشته و سال بر آن بگذرد لازم است زکات آن را بدهد. زراره می گوید: عرض کردم: اگر یک ماه یا یک روز به سال مانده این مال را به دیگری هبه کند حکمش چیست؟ فرمود: در این صورت، چیزی بر او واجب نیست.
حریز می گوید: زراره نقل کرد که امام علیه السّلام فرمود: این شخصی که سال رسید و بعد از آن مالش را هبه کرد، به منزله کسی است که در ماه رمضان یک روز از ایّام اقامتش را که باید روزه بگیرد افطار کرده سپس در آخر روز به منظور باطل کردن کفّاره ای که در عهده اش آمده به سفر برود؛ پس همان طوری که در اینجا سفر کفّاره را ساقط نمی کند، هبه نیز زکات را ساقط نمی نماید.
ص: 33
سیأتی بعض الأخبار فی باب أدب المصدق.
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام رَجُلٌ کَانَتْ عِنْدَهُ دَرَاهِمُ أَشْهُراً فَحَوَّلَهَا دَنَانِیرَ فَحَالَ عَلَیْهَا مُنْذُ یَوْمَ مَلَکَهَا دَرَاهِمَ حَوْلٌ أَ یُزَکِّیهَا قَالَ لَا ثُمَّ قَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَفَعَ إِلَیْکَ مِائَةَ بَعِیرٍ وَ أَخَذَ مِنْکَ مِائَتَیْ بَقَرَةٍ فَلَبِثَتْ عِنْدَهُ أَشْهُراً وَ لَبِثَتْ عِنْدَکَ أَشْهُراً فَمَوَّتَتْ عِنْدَکَ إِبِلُهُ وَ مَوَّتَتْ عِنْدَهُ بَقَرُکَ أَ کُنْتُمَا تُزَکِّیَانِهِمَا فَقُلْتُ لَا قَالَ کَذَلِکَ الذَّهَبُ وَ الْفِضَّةُ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ حَوَّلْتَ بُرّاً أَوْ شَعِیراً ثُمَّ قَلَبْتَهُ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَلَیْسَ عَلَیْکَ فِیهِ شَیْ ءٌ إِلَّا أَنْ یَرْجِعَ ذَلِکَ الذَّهَبُ أَوْ تِلْکَ الْفِضَّةُ بِعَیْنِهَا أَوْ عَیْنِهِ فَإِنْ رَجَعَ ذَلِکَ إِلَیْکَ فَإِنَّ عَلَیْکَ الزَّکَاةَ لِأَنَّکَ قَدْ مَلَکْتَهَا حَوْلًا قُلْتُ لَهُ فَإِنْ لَمْ یَخْرُجْ ذَلِکَ الذَّهَبُ مِنْ یَدِی یَوْماً قَالَ إِنْ خُلِطَ بِغَیْرِهِ فِیهَا فَلَا بَأْسَ وَ لَا شَیْ ءَ فِیمَا رَجَعَ إِلَیْکَ مِنْهُ ثُمَّ قَالَ إِنْ رَجَعَ إِلَیْکَ بِأَسْرِهِ بَعْدَ إِیَاسٍ مِنْهُ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْکَ فِیهِ إِلَّا حَوْلًا.
قَالَ فَقَالَ زُرَارَةُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: لَیْسَ فِی النَّیِّفِ شَیْ ءٌ حَتَّی یَبْلُغَ مَا یَجِبُ فِیهِ وَاحِداً وَ لَا فِی الصَّدَقَةِ وَ الزَّکَاةِ کُسُورٌ وَ لَا تَکُونُ شَاةٌ وَ نِصْفٌ وَ لَا بَعِیرٌ وَ نِصْفٌ وَ لَا خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ نِصْفٌ وَ لَا دِینَارٌ وَ نِصْفٌ وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ الْوَاحِدُ وَ یُطْرَحُ مَا سِوَی ذَلِکَ حَتَّی یَبْلُغَ مَا یُؤْخَذُ مِنْهُ وَاحِداً فَیُؤْخَذُ مِنْ جَمِیعِ مَالِهِ.
قَالَ وَ قَالَ زُرَارَةُ وَ ابْنُ مُسْلِمٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَیُّمَا رَجُلٍ کَانَ لَهُ مَالٌ وَ حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَإِنَّهُ یُزَکِّیهِ قُلْتُ لَهُ فَإِنْ وَهَبَهُ قَبْلَ حَوْلِهِ بِشَهْرٍ أَوْ بِیَوْمٍ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ إِذَنْ.
قَالَ وَ قَالَ زُرَارَةُ عَنْهُ علیه السلام إِنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا هَذَا بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ أَفْطَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ یَوْماً فِی إِقَامَتِهِ ثُمَّ خَرَجَ فِی آخِرِ النَّهَارِ فِی سَفَرٍ فَأَرَادَ بِسَفَرِهِ ذَلِکَ إِبْطَالَ الْکَفَّارَةِ الَّتِی وَجَبَتْ عَلَیْهِ.
ص: 33
و نیز امام علیه السّلام فرمودند: شخص زمانی که هلال ماه دوازدهم را دید زکات بر او واجب می شود ولی اگر پیش از دیدن هلال، مالش را هبه کند جایز است و بر او تکلیفی نیست؛ مانند کسی که از محلّ اقامتش خارج شود و سپس افطار کند. باری صاحب مال بعد از حلول سال حق ندارد و نمی تواند مستحقّین زکات را از آن منع کند امّا مادامی که سال فرا نرسیده می تواند زکات را از اهل زکات منع کرده و آن را به شخص دلخواهش هبه کند و اگر با این مال که قبل از رسیدن سال، هبه اش می کند مال دیگری که سال از آن گذشته و زکات به آن تعلّق گرفته همراه باشد، صرف این همراهی، صاحب مال را از هبه مزبور منع ننموده و جلو او را نمی گیرد.
زراره عرض می کند: دویست درهم است که به پنج یا ده نفر تعلّق دارد و سال از این مبلغ گذشته ،آیا بر این افراد زکات این مال واجب است یا نه؟ فرمود: خیر، این مال به منزله آن مال است - همان جوابی که در حرث و غلّات که گندم و جو و خرما و کشمش است داده می شود - یعنی بر هیچ یک از این نفرات زکات نیست مگر وقتی که هر کدام به تنهایی مالک دویست درهم باشند. زراره می گوید: عرضه داشتم: گوسفند و شتر و گاو و طلا و نقره و تمام اموال همین حکم را دارند؟ حضرت فرمودند: آری.
زراره می گوید: عرض کردم: شخصی دویست درهم دارد و آن را به برخی از برادران خود یا فرزند و یا همسرش هبه می کند و بدین وسیله از دادن زکات فرار می نماید، ناگفته نماند یک ماه قبل از حلول سال مال را هبه کرده؟ امام فرمود: وقتی ماه دوازدهم داخل شد سال فرا رسیده و آن وقت زکات واجب می شود. عرض کردم: اگر این کار پیش از حلول سال انجام شود؟ فرمود: این امر جایز است. عرض کردم: او این کار را برای فرار از زکات انجام داده است؟ فرمود: ضرری که به خود وارد کرده به مراتب بیشتر از آن نفع موهومی است که به واسطه ندادن زکات تصوّرش را می کند. عرض کردم: وی قدرت بر آن مال داشته و می تواند به دستش بیاورد؟ فرمود: چگونه می داند که بر آن مال قادر است و حال آنکه از ملکش خارج گشته؟ عرض کردم: او مال را با شرط به آن شخص هبه کرده. فرمود: وقتی نام آن مال را هبه گذارده، هبه اش جایز است و شرط ساقط شده و نسبت به زکات ضامن می باشد. گفتم: چگونه شرط ساقط و هبه، اجرا و نسبت به زکات ضامن بوده و پرداخت آن واجب است؟ فرمود: شرطش فاسد و غیر مؤثّر است و هبه ضمانت شده، اجرای هبه و زکات از باب عقوبت و جریمه بر وی لازم است. سپس فرمود: صرف مال زکات (قبل از حلول سال به منظور فرار از زکات) زمانی موجب سقوط زکات می باشد که با آن خانه یا زمین یا متاعی بخرد. زراره می گوید: عرض کردم: پدر بزرگوارتان به من فرمود: کسی که به واسطه صرف مال زکوی از دادن زکات فرار کند بر او لازم است که زکات را اداء نماید. فرمود: پدرم صحیح و درست فرمودند ولی منظورشان زکاتی است که بر او واجب گردیده امّا زکاتی که هنوز واجب نشده پرداختش لازم نیست، سپس فرمودند: ببین! اگر شخصی تمام
ص: 34
وَ قَالَ إِنَّهُ حِینَ رَأَی الْهِلَالَ الثَّانِیَ عَشَرَ وَجَبَتْ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَ لَکِنَّهُ لَوْ کَانَ وَهَبَهَا قَبْلَ ذَلِکَ لَجَازَ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ بِمَنْزِلَةِ مَنْ خَرَجَ ثُمَّ أَفْطَرَ إِنَّمَا لَا یَمْنَعُ الْحَالَّ عَلَیْهِ فَأَمَّا مَا لَمْ یَحُلْ عَلَیْهِ فَلَهُ مَنْعُهُ وَ لَا یَحِلُّ لَهُ مع [مَنْعُ](1) مَالِ غَیْرِهِ فِیمَا قَدْ حَالَ عَلَیْهِ قَالَ زُرَارَةُ قُلْتُ لَهُ مِائَتَا دِرْهَمٍ بَیْنَ خَمْسِ أُنَاسٍ أَوْ عَشَرَةٍ حَالَ عَلَیْهَا الْحَوْلُ وَ هِیَ عِنْدَهُمْ أَ یَجِبُ عَلَیْهِمْ زَکَاتُهَا قَالَ لَا هِیَ بِمَنْزِلَةِ تِلْکَ یَعْنِی جَوَابَهُ فِی الْحَرْثِ لَیْسَ عَلَیْهِمْ شَیْ ءٌ حَتَّی یَتِمَّ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ مِائَتَا دِرْهَمٍ قُلْتُ وَ کَذَلِکَ فِی الشَّاةِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ جَمِیعِ الْأَمْوَالِ قَالَ نَعَمْ قَالَ زُرَارَةُ وَ قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ کَانَتْ عِنْدَهُ مِائَتَا دِرْهَمٍ فَوَهَبَهَا لِبَعْضِ إِخْوَانِهِ أَوْ وُلْدِهِ أَوْ أَهْلِهِ فِرَاراً بِهَا مِنَ الزَّکَاةِ فَعَلَ ذَلِکَ قَبْلَ حَالِهَا بِشَهْرٍ قَالَ إِذَا دَخَلَ الشَّهْرُ الثَّانِیَ عَشَرَ فَقَدْ حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ وَجَبَتْ عَلَیْهِ فِیهَا الزَّکَاةُ قُلْتُ لَهُ فَإِنْ أَحْدَثَ فِیهَا قَبْلَ الْحَوْلِ قَالَ جَازَ ذَلِکَ لَهُ قُلْتُ لَهُ فَإِنَّهُ فَرَّ بِهَا مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ مَا أَدْخَلَ عَلَی نَفْسِهِ أَعْظَمُ مِمَّا مَنَعَ مِنْ زَکَاتِهَا فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُ یَقْدِرُ عَلَیْهَا قَالَ فَقَالَ وَ مَا عِلْمُهُ أَنَّهُ یَقْدِرُ عَلَیْهَا وَ قَدْ خَرَجَتْ مِنْ مِلْکِهِ قُلْتُ فَإِنَّهُ دَفَعَهَا إِلَیْهِ عَلَی شَرْطٍ فَقَالَ إِنَّهُ إِذَا سَمَّاهَا هِبَةً جَازَتِ الْهِبَةُ وَ سَقَطَ الشَّرْطُ وَ ضَمِنَ الزَّکَاةَ قُلْتُ لَهُ کَیْفَ یَسْقُطُ الشَّرْطُ وَ تُمْضَی الْهِبَةُ وَ یُضَمَّنُ وَ تَجِبُ الزَّکَاةُ قَالَ هَذَا شَرْطٌ فَاسِدٌ وَ الْهِبَةُ الْمَضْمُونَةُ مَاضِیَةٌ وَ الزَّکَاةُ لَازِمَةٌ عُقُوبَةً لَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا ذَلِکَ لَهُ إِذَا اشْتَرَی بِهَا دَاراً أَوْ أَرْضاً أَوْ مَتَاعاً قَالَ زُرَارَةُ قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَبَاکَ قَالَ لِی مَنْ فَرَّ بِهَا مِنَ الزَّکَاةِ فَعَلَیْهِ أَنْ یُؤَدِّیَهَا فَقَالَ صَدَقَ أَبِی عَلَیْهِ أَنْ یُؤَدِّیَ مَا وَجَبَ عَلَیْهِ وَ مَا لَمْ یَجِبْ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ فِیهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أُغْمِیَ عَلَیْهِ
ص: 34
روز را به حالت اغماء درآمد و قبل از این که تکالیف واجب را که به واسطه اغماء از او فوت شده بجا آورد فوت کرد، آیا بر عهده اش چیزی هست؟ عرض کردم: خیر، زمانی تکالیف فوت شده در عهده اش می آید و وی باید آن را انجام دهد که در همان روز از حالت اغماء به هوش آمده و افاقه پیدا کند. سپس فرمود: اگر شخصی در ماه رمضان مریض شود، سپس در همان ماه از دنیا برود، آیا وارث او باید روزه وی را قضاء کند یا نه؟ عرض کردم: خیر. فرمود: همچنین است شخصی که صاحب مال است یعنی وی صرفا زکات آن مقداری از مالش را که سال بر آن گذشته باید بدهد نه غیر آن را.
روایت13.
المحاسن : ابو ابراهیم علیه السلام گفته است: هر آنچه شمش طلا و نقره باشد زکات در آن واجب نیست. گفتم: اگر به خاطر فرار از زکات آن را به صورت شمش درآورده باشد چه؟ گفت: آیا نمیبینی که (طلا و نقره ای) که به صورت شمش درآمده دیگر منفعت و بهره ای ندارد،(1) از این جهت زکات بر آن واجب نیست. (2)
روایت14.
فقه الرضا علیه السلام: بدان که خداوند بر ثروتمندان زکات را به اندازه توان و حساب مشخص واجب گردانیده است. پس شمار ثروتمندان را صد و نود و پنج و شمار تهیدستان را پنج قرار داده است و زکات را بر همین اساس گمارده است. پس از هر دویست، پنج تای آن را به عنوان حقوق ضعفا و پاسداری از اموال آنها قرار داده است. صاحب مال هیچ بهانه و عذری برای نپرداختن آن ندارد و خداوند (پرداخت زکات) را مقرون به اقامه نماز کرده است .
و خداوند زکات را در هر سال یک بار فرض کرده است، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم بر نه قسم وضع کرده است: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، مویز، شتر، گاو و گوسفند. و در باره جواهر و عطر و همه اموالی که به این نه قسم شباهت داشته باشند و هر آنچه وارد پیمانه و ترازو شود، روایت شده است که بیست و پنج صدم آن زکات است، اگر با آنها به شیوه طلا و نقره معامله و تجارت شود؛ اما اگر به غیر از شیوه طلا و تقره از آن استفاده شود، در جایی که صدقه به آن تعلق میگیرد، فقط صدقه پرداخت میشود و در غیر از آن، در اوقات مخصوص آن یک دهم و یک بیستم تعلق میگیرد. خداوند جز این موارد را برای زکات معاف داشته است.
در مال غایب و مال یتیم زکات واجب نشده است و اگر مال غایب باشد پس بر تو زکات نیست تا وقتی که مال برگردد و سال بر آن بگذرد و آن مال در دست تو باشد مگر آن که مال بر شخصی باشد که هر گاه خواهی از او بگیری ممکن باشد، در این صورت زکات بر تو واجب است. پس حتی اگر منفعتش به تو برنگشت
ص: 35
یَوْماً ثُمَّ مَاتَ قَبْلَ أَنْ یُؤَدِّیَهَا أَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ قُلْتُ لَا إِنَّمَا یَکُونُ إِنْ أَفَاقَ مِنْ یَوْمِهِ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا مَرِضَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ مَاتَ فِیهِ أَ کَانَ یُصَامُ عَنْهُ قُلْتُ لَا فَقَالَ وَ کَذَلِکَ الرَّجُلُ لَا یُؤَدِّی عَنْ مَالِهِ إِلَّا مَا حَالَ عَلَیْهِ (1).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُبِکَ قُلْتُ فَإِنْ کَانَ سَبْکُهُ فِرَاراً بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ أَ مَا تَرَی أَنَّ الْمَنْفَعَةَ قَدْ ذَهَبَتْ مِنْهُ (2)
فَلِذَلِکَ لَا تَجِبُ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ(3).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ عَلَی الْأَغْنِیَاءِ الزَّکَاةَ بِقَدَرٍ مَقْدُورٍ وَ حِسَابٍ مَحْسُوبٍ فَجَعَلَ عَدَدَ الْأَغْنِیَاءِ مِائَةً وَ خَمْسَةً وَ تِسْعِینَ وَ الْفُقَرَاءَ خَمْسَةً وَ قَسَمَ الزَّکَاةَ عَلَی هَذَا الْحِسَابِ فَجَعَلَ عَلَی کُلِّ مِائَتَیْنِ خَمْسَةً حَقّاً لِلضُّعَفَاءِ وَ تَحْصِیناً لِأَمْوَالِهِمْ لَا عُذْرَ لِصَاحِبِ الْمَالِ فِی تَرْکِ إِخْرَاجِهِ وَ قَدْ قَرَنَهَا اللَّهُ بِالصَّلَاةِ وَ أَوْجَبَهَا مَرَّةً وَاحِدَةً فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ وَضَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی تِسْعَةِ أَصْنَافٍ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ رُوِیَ عن [عَلَی] الْجَوَاهِرِ وَ الطِّیبِ وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الصُّنُوفَ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ کُلِّ مَا دَخَلَ الْقَفِیزَ وَ الْمِیزَانَ رُبُعُ الْعُشْرِ إِذَا کَانَ سَبِیلُ هَذِهِ الْأَصْنَافِ سَبِیلَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ فِی التَّصَرُّفِ فِیهَا وَ التِّجَارَةِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هَذِهِ سَبِیلَهَا فَلَیْسَ فِیهَا غَیْرُ الصَّدَقَةِ فِیمَا فِیهِ الصَّدَقَةُ وَ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ فِیمَا سِوَی ذَلِکَ فِی أَوْقَاتِهِ وَ قَدْ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سِوَاهَا وَ لَیْسَ عَلَی الْمَالِ الْغَائِبِ زَکَاةٌ وَ لَا فِی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ وَ إِنْ غَابَ مَالُکَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ الزَّکَاةُ إِلَّا أَنْ یَرْجِعَ إِلَیْکَ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ هُوَ فِی یَدِکَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَالُکَ عَلَی رَجُلٍ مَتَی مَا أَرَدْتَ أَخَذْتَ مِنْهُ فَعَلَیْکَ زَکَاتُهُ فَإِنْ لَمْ تَرْجِعْ إِلَیْکَ مَنْفَعَتُهُ
ص: 35
زکات آن بر تو لازم است.
و اگر از شخصی مالی را قرض کنی و در نزد تو بماند تا سال بر آن بگذرد زکات بر تو واجب است؛ و اگر چیزی را بفروشی و بهای آن را بگیری و شرط کنی بر مشتری که زکات یک سال یا دو سال یا بیشتر را او بدهد، پس لازم است که او زکات بدهد نه تو.
بر مال یتیم زکاتی نیست مگر آن که با آن تجارت کنی پس اگر با آن مال تجارت کردی، در آن زکات واجب است و در چیزهای دیگری مثل پنبه، زعفران، سبزیها، میوهها و دانهها زکات واجب نیست جز مواردی که برای تو بیان کردم؛ مگر اینکه فروخته شود و بر بهای آن یک سال بگذرد. زکات بدهی بر کسی واجب میگردد که قرض گرفته است، اگر نزد کسی مالی داشته باشی زکات آن بر عهده تو نیست تا اینکه آن را پرداخت کند و از زمانی که مال در دست تو قرار میگیرد، یک سال بر آن بگذرد مگر اینکه سودی از تجارت از او بگیری که در این صورت پرداخت زکات آن بر عهده تو میباشد .
روایت15.
نهج البلاغه: روایتی دیگر از امام علی علیه السلام آمده است که هرگاه انسان طلبی دارد که نمی داند وصول می شود یا نه، پس از دریافت آن واجب است زکات آن را برای سالی که گذشته، بپردازد. (1)
سید رضی گفته است: (دین ظنون) آن است که طلبکار نمی داند آیا می تواند از بدهکار وصول کند یا نه؟ گویا طلبکار در حال ظن و گمان است، گاهی امید دارد که بتواند آن را بستاند، و گاهی نه. این از فصیح ترین سخنان است؛ همچنین هر کاری که طالب آن هستی و نمی دانی در چه موضعی نسبت به آن خواهی بود، آن را (ظنون) گویند، و گفته اعشی (2)
شاعر عرب از همین باب است، آنجا که می گوید:
چه کسی چاهی که معلوم نیست آب دارد یا نه، و از محلی که باران گیر باشد دور است را
با نهری همچون فرات که پر از آب است و کشتی و شناگر ماهر را از پا در می آورد، مقایسه میکند.
«جد» چاه قدیمی بیابانی را گویند، و ظنون آن است که معلوم نیست آب دارد یا نه.
روایت16.
البیان شهید قدّس سرّه: در جعفریات از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کسی مالی داشته باشد و مال قرضی نزد او باشد، مال خود و قرضش را محاسبه میکند؛ اگر مالش دویست درهم بیشتر از قرضش باشد،
ص: 36
لَزِمَتْکَ زَکَاتُهُ.
فَإِنِ اسْتَقْرَضْتَ مِنْ رَجُلٍ مَالًا وَ بَقِیَ عِنْدَکَ حَتَّی حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَعَلَیْکَ فِیهِ الزَّکَاةُ فَإِنْ بِعْتَ شَیْئاً وَ قَبَضْتَ ثَمَنَهُ وَ اشْتَرَطْتَ عَلَی الْمُشْتَرِی زَکَاةَ سَنَةٍ أَوْ سَنَتَیْنِ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَإِنَّهُ یَلْزَمُهُ دُونَکَ وَ لَیْسَ فِی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ تَتَّجِرَ بِهِ فَإِنِ اتَّجَرْتَ بِهِ فَفِیهِ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَ فِی سَائِرِ الْأَشْیَاءِ زَکَاةٌ مِثْلَ الْقُطْنِ وَ الزَّعْفَرَانِ وَ الْخُضَرِ وَ الثِّمَارِ وَ الْحُبُوبِ سِوَی مَا ذَکَرْتُ لَکَ إِلَّا أَنْ یُبَاعَ وَ یَحُولَ عَلَی ثَمَنِهِ الْحَوْلُ وَ زَکَاةُ الدَّیْنِ عَلَی مَنِ اسْتَقْرَضَ فَإِذَا کَانَ لَکَ عَلَی رَجُلٍ مَالٌ فَلَا زَکَاةَ عَلَیْکَ فِیهِ حَتَّی یَقْضِیَهُ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فِی یَدِکَ إِلَّا أَنْ تَأْخُذَ عَلَیْهِ مَنْفَعَةً فِی التِّجَارَةِ فَإِنْ کَانَ کَذَلِکَ فَعَلَیْکَ زَکَاتُهُ.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، فِی حَدِیثِهِ علیه السلام: أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا کَانَ لَهُ الدَّیْنُ الظَّنُونُ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یُزَکِّیَهُ لِمَا مَضَی إِذَا قَبَضَهُ (1).
قال السید رضی الله عنه فالظنون الذی لا یعلم صاحبه أ یقبضه من الذی هو علیه أم لا فکأنه الذی یظن به فمرة یرجو و مرة لا یرجو و هذا من أفصح الکلام و کذلک کل أمر تطالبه و لا تدری علی أی شی ء أنت منه فهو ظنون و علی ذلک قول الأعشی (2).
من یجعل الجد الظنون الذی***جنب صوب اللجب الماهر
مثل الفراتی إذا ما طما***یقذف بالبوصی و الماهر
و الجد البئر العادیة فی الصحراء و الظنون التی لا یعلم هل فیها ماء أم لا.
الْبَیَانُ، لِلشَّهِیدِ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی الْجَعْفَرِیَّاتِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ کَانَ لَهُ مَالٌ وَ عَلَیْهِ مَالٌ فَلْیَحْسُبْ مَا لَهُ وَ مَا عَلَیْهِ فَإِنْ کَانَ لَهُ فَضْلٌ مِائَتَا دِرْهَمٍ
ص: 36
باید پنج درهم را به عنوان زکات پرداخت کند.
روایت17.
الهدایۀ: از امام صادق علیه السلام در مورد زکات سؤال شد که در چه چیزهایی واجب است؟ فرمود: در گندم، جو، خرما، مویز، شتر، گاو، گوسفند، طلا و نقره، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات غیر از این موارد را معاف کرده است .
شخص پرسشگر به او گفت: ما دانههایی مثل برنج و کنجد و چیزهایی شبیه آنها داریم؟ امام صادق علیه السلام فرمود: به تو میگویم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم زکات غیر از اینها را معاف کرده است و تو باز از من سؤال میکنی!
روایت18.
کتاب زید النرسی: امام جعفر صادق علیه السلام در مورد شخصی که شتر و گاو و گوسفند و کالا دارد و یک سال بر او بگذرد و شتر و گاوهایش بمیرند و کالایش بسوزد، گفت: اگر یک سال بر او بگذرد و در دادن زکات مالش کوتاهی کند، او ضامن زکاتش است و باید آن را بپردازد و اگر پیش از فرا رسیدن یک سال باشد، زکاتی بر او واجب نمیگردد .
باب سوم : زکات طلا و نقره و زکات تجارت
روایات
مؤلف
در باب (کسانی که زکات بر آنها واجب میشود) برخی اخبار و احادیث را ذکر کردیم.
روایت1.
قرب الاسناد: علی علیه السلام از برادرش نقل میکند که از او در مورد زکات زیورآلات پرسیدم. او در جواب فرمود: زکات به کمتر از دویست درهم تعلق نمیگیرد و طلا تا بیست دینار و به غیر از این موارد زکات تعلق نمیگیرد.
و در مورد شخصی از او سؤال کردم که زکات درهم را با دینار، و زکات دینار را با درهم پرداخت میکند، آیا این کار برای او حلال است؟ فرمود: اشکالی ندارد. (1)
روایت2.
قرب الاسناد: بزنطی گفته: از امام رضا علیه السلام در مورد شخصی پرسیدم که کالایی دارد که از رونق افتاده و اگر بفروشد چیزی کمتر از سرمایه اش را به او میدهند، آیا زکات بر او واجب است؟ فرمود: خیر. گفتم: او آن کالا را ده سال نزد خود نگه داشته سپس آن را فروخته است، زکات چند سال را باید بپردازد؟ فرمود:
ص: 37
فَلْیُعْطِ خَمْسَةً.
الْهِدَایَةُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الزَّکَاةِ عَلَی کَمْ أَشْیَاءَ هِیَ فَقَالَ عَلَی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ عَفَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ فَإِنَّ عِنْدَنَا حُبُوباً مِثْلَ الْأَرُزِّ وَ السِّمْسِمِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَقُولُ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَفَا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَتَسْأَلُنِی.
کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یَکُونُ لَهُ الْإِبِلُ وَ الْبَقَرُ وَ الْغَنَمُ أَوِ الْمَتَاعُ فَیَحُولُ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَتَمُوتُ الْإِبِلُ وَ الْبَقَرُ وَ یَحْتَرِقُ الْمَتَاعُ فَقَالَ إِنْ کَانَ حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ تَهَاوَنَ فِی إِخْرَاجِ زَکَاتِهِ فَهُوَ ضَامِنٌ لِلزَّکَاةِ وَ عَلَیْهِ زَکَاةُ ذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ قَبْلَ أَنْ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.
قد سبق فی باب من تجب علیه الزکاة بعض الأخبار.
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ زَکَاةِ الْحُلِیِّ قَالَ إِذَنْ لَا یَبْقَی وَ لَا تَکُونُ زَکَاةٌ فِی أَقَلَّ مِنْ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ وَ الذَّهَبُ عِشْرُونَ دِینَاراً فَمَا سِوَی ذَلِکَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُعْطِی زَکَاتَهُ عَنِ الدَّرَاهِمِ دَنَانِیرَ وَ عَنِ الدَّنَانِیرِ دَرَاهِمَ بِالْقِیمَةِ أَ یَحِلُّ ذَلِکَ قَالَ لَا بَأْسَ (1).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی یَدِهِ الْمَتَاعُ قَدْ بَارَ عَلَیْهِ وَ لَیْسَ یُعْطَی بِهِ إِلَّا أَقَلَّ مِنْ رَأْسِ مَالِهِ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ لَا قُلْتُ فَإِنَّهُ مَکَثَ عِنْدَهُ عَشْرَ سِنِینَ ثُمَّ بَاعَهُ کَمْ یُزَکِّی سَنَةً قَالَ:
ص: 37
یک سال.(1)
روایت3.
قرب الاسناد: عبد الخالق میگوید: سعید الاعرج السمان از امام صادق علیه السلام سؤالی پرسید و من نیز در آنجا حضور داشتم: او گفت: ما روغن و چربی را نگه میداریم و با آن تجارت میکنیم، چه بسا این روغن دو سال یا چندین سال نگه داشته شود، آیا زکات بر آن تعلق میگیرد؟ فرمود: اگر از آن سود به دست آوری یا سرمایهات از آن به دست آید، باید زکات آن را بپردازی، و اگر آن را به این دلیل که سرمایه ات را نمییابی، نگه داری، تا زمانی که به طلا و نقره تبدیل نشود زکات بر تو واجب نیست، پس اگر به طلا و نقره تبدیل شد، زکات آن سالی را که در آن زکات می دهی، پرداخت کن. (2)
روایت4.
الخصال : اسماعیل بن مهران میگوید: از جعفر بن محمد علیه السلام شنیدم که میگفت: به خدا سوگند، خداوند تکلیفی که بر بندگان واجب کرده است کمتر از آن چیزی است که میتوانند از عهده آن برآیند. در حقیقت خداوند در هر شبانه روز پنج نماز را بر عهده آنها گذاشته و در هر هزار درهم زکات بیست و پنج درهم و سالانه روزه سی روز را بر آنها واجب کرده است و نیز یک بار حج رفتن را بر آنان فرض کرده است، درحالی که بندگان توانایی انجام کارهای بیشتری را دارند. (3)
روایت5.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات فریضه ای است که در هر دویست درهم بر پنج درهم آن واجب شده است و در نقره در مقدار کمتر از آن واجب نیست و تا یک سال از روزی که مال در اختیار صاحبش قرار میگیرد، نگذرد زکات بر مال واجب نمیشود و حلال نیست که زکات به غیر از اهل ولایت و معرفت پرداخت شود و زمانی که طلا به بیست مثقال برسد زکات آن واجب است و زکات آن نصف دینار است. (4)
روایت6.
عیون الاخبار: از جمله نامههای که امام رضا علیه السلام برای مامون نوشت این بود: زکات واجب در هر دویست درهم، پنج درهم میباشد و در غیر از آن واجب نیست. (5)
روایت7.
ابوالحسن از ابو ابراهیم
ص: 38
سَنَةً وَاحِدَةً(1).
ب، [قرب الإسناد] الطَّیَالِسِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلَ سَعِیدٌ الْأَعْرَجُ السَّمَّانُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ إِنَّا نَکْبِسُ السَّمْنَ وَ الزَّیْتَ نَطْلُبُ بِهِ التِّجَارَةَ فَرُبَّمَا مَکَثَ السَّنَتَیْنِ وَ السِّنِینَ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ فَقَالَ إِنْ کُنْتَ تَرْبَحُ فِیهِ أَوْ یَجِی ءُ مِنْهُ رَأْسُ مَالِهِ فَعَلَیْکَ الزَّکَاةُ وَ إِنْ کُنْتَ إِنَّمَا تَرَبَّصُ بِهِ لِأَنَّکَ لَا تَجِدُ رَأْسَ مَالِکَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ حَتَّی یَصِیرَ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَإِذَا صَارَ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَزَکِّهِ لِلسَّنَةِ الَّتِی تُخْرَجُ فِیهَا(2).
ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنِ ابْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا کَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَّا دُونَ مَا یُطِیقُونَ إِنَّمَا کَلَّفَهُمْ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ وَ کَلَّفَهُمْ فِی کُلِّ أَلْفِ دِرْهَمٍ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ دِرْهَماً وَ کَلَّفَهُمْ فِی السَّنَةِ صِیَامَ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ کَلَّفَهُمْ حَجَّةً وَاحِدَةً وَ هُمْ یُطِیقُونَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ (3).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: الزَّکَاةُ فَرِیضَةٌ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ لَا تَجِبُ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ مِنَ الْفِضَّةِ وَ لَا تَجِبُ عَلَی مَالٍ زَکَاةٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ مِنْ یَوْمَ مَلَکَهُ صَاحِبُهُ وَ لَا یَحِلُّ أَنْ تُدْفَعَ الزَّکَاةُ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ تَجِبُ عَلَی الذَّهَبِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَ عِشْرِینَ مِثْقَالًا فَیَکُونُ فِیهِ نِصْفُ دِینَارٍ(4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ الزَّکَاةُ الْفَرِیضَةُ فِی کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ لَا یَجِبُ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ(5).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ
ص: 38
(امام موسی بن جعفر) علیه السلام نقل میکند که فرمود: هر آنچه شمش طلا و نقره باشد زکات در آن واجب نیست. گفتم: اگر به خاطر فرار از زکات آن را به صورت شمش درآورده باشد. گفت: آیا نمیبینی که (طلا و نقره ای) که به صورت شمش درآمده دیگر منفعت و بهره ای ندارد، از این جهت زکات بر آن واجب نیست.(1)
روایت8.
هارون بن خارجه نقل میکند که به امام صادق علیه السلام گفتم: برادرم یوسف برخی کارهای این افراد را بر عهده گرفت و از این راه مال زیادی به دست آورد، و این اموال را به زیورآلات مبدل کرد تا از پرداخت زکات آن فرار کند. آیا زکات بر او واجب است؟ فرمود: زکات در زیورآلات نیست و ضرر و نقصانی که شخص با تبدیل آن به زیور و خودداری از دادن زکات به خود وارد میکند، بیشتر از چیزی است که از پرداخت زکات مالش میترسد. (2)
روایت9.
علل الشرایع: علی بن یقطین از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل میکند که فرمود: در آنچه از طلا و نقره به قصد فرار از زکات تبدیل به شمش شده زکات نیست. آیا نمیبینی که (طلا و نقره ای) که به صورت شمش درآمده دیگر منفعت و بهره ای ندارد، از این جهت زکات بر آن واجب نیست. (3)
روایت10.
معانی الاخبار: مفضّل بن عمر می گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که کسی از او پرسید: در چه اندازه از مال، زکات واجب است؟ فرمود: مقصودت کدام زکات است: ظاهری (رسمی) یا باطنی (غیر رسمی)؟ گفت: هر دو را در نظر دارم. فرمود: امّا ظاهری، در هر هزار درهم بیست و پنج درهم است؛ و امّا باطنی آن است که از برادرت آنچه را که بیش از خود تو به آن نیازمند است دریغ نکنی. (4)
روایت11.
علل الشرایع: حبیب خثعمی گفته است: ابو جعفر خلیفه به محمّد بن خالد بن عبد اللَّه قسری که
ص: 39
قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُبِکَ قُلْتُ فَإِنْ کَانَ سَبْکُهُ فِرَاراً مِنَ الزَّکَاةِ فَقَالَ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْمَنْفَعَةَ قَدْ ذَهَبَتْ مِنْهُ لِذَلِکَ لَا تَجِبُ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ(1).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَخِی یُوسُفَ وَلِیَ لِهَؤُلَاءِ أَعْمَالًا أَصَابَ فِیهَا أَمْوَالًا کَثِیرَةً وَ إِنَّهُ جَعَلَ ذَلِکَ الْمَالَ حُلِیّاً أَرَادَ أَنْ یَفِرَّ بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ لَیْسَ عَلَی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ وَ مَا أَدْخَلَ عَلَی نَفْسِهِ مِنَ النُّقْصَانِ فِی وَضْعِهِ وَ مَنْعِهِ نَفْسَهُ أَکْثَرُ مِمَّا خَافَ مِنَ الزَّکَاةِ(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُبِکَ فِرَاراً بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْمَنْفَعَةَ قَدْ ذَهَبَتْ فَلِذَلِکَ لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ(3).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ صَبَّاحٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَهُ رَجُلٌ فِی کَمْ تَجِبُ الزَّکَاةُ مِنَ الْمَالِ فَقَالَ لَهُ الزَّکَاةَ الظَّاهِرَةَ أَمِ الْبَاطِنَةَ تُرِیدُ قَالَ أُرِیدُهُمَا جَمِیعاً فَقَالَ أَمَّا الظَّاهِرَةُ فَفِی کُلِّ أَلْفٍ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ دِرْهَماً وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَلَا تَسْتَأْثِرْ عَلَی أَخِیکَ بِمَا هُوَ أَحْوَجُ إِلَیْهِ مِنْکَ (4).
ع، [علل الشرائع] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ قَالَ: کَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ الْخَلِیفَةُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَسْرِیِّ وَ کَانَ
ص: 39
کارگزار وی در مدینه بود نوشت: از اهل مدینه سؤال کن: چطور پنج درهم در زکات از دویست درهم، معادل با هفت درهم گردیده و حال آنکه در عصر رسول صلّی اللَّه علیه و آله و سلم چنین نبود و نیز به وی فرمان داد که بپرسد و از جمله کسانی که از آنها می پرسد، عبد اللَّه بن الحسن و حضرت جعفر بن محمّد علیهما السّلام باشند.
محمّد بن خالد از اهل مدینه راجع به این موضوع پرسید. آنها گفتند: کسانی که پیش از ما بودند نیز به همین اعتقاد داشته اند. سپس از عبد اللَّه بن الحسن پرسید. او نیز همچون اهل مدینه جواب داد. پس از آن به محضر مبارک امام صادق علیه السّلام رسید و از آن سرور پرسید: شما در باره این موضوع چه می فرمایید؟ فرمود: نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در هر چهل اوقیه از غلّات یک اوقیه به عنوان زکات واجب فرمود و وقتی آن را محاسبه نمودیم، از نظر وزن، هر پنج اوقیه آن زمان را موافق هفت اوقیه این زمان یافتیم.
حبیت خثعمی می گوید: ما نیز محاسبه کردیم، همان طوری که امام علیه السّلام فرموده بودند آن را یافتیم. پس عبد اللَّه بن الحسن به محضر امام علیه السّلام رسید و عرضه داشت: این را از کجا اخذ کرده و به دست آورده اید؟ حضرت فرمودند: در کتاب مادرت فاطمه سلام اللَّه علیها آن را خواندم.
سپس عبد اللَّه از خدمت امام علیه السّلام برگشت.
پس محمّد بن خالد کسی را نزد امام علیه السّلام فرستاد و از آن جناب درخواست کرد که کتاب فاطمه علیهما السّلام را نزد او بفرستد. امام علیه السّلام در جواب فرمودند: من به تو
ص: 40
عَامِلَهُ عَلَی الْمَدِینَةِ أَنْ یَسْأَلَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ عَنِ الْخَمْسَةِ فِی الزَّکَاةِ مِنَ الْمِائَتَیْنِ کَیْفَ صَارَتْ وَزْنَ سَبْعَةٍ وَ لَمْ یَکُنْ هَذَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَهُ أَنْ یَسْأَلَ فِیمَنْ یَسْأَلُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام.
فَسَأَلَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ فَقَالُوا أَدْرَکْنَا مَنْ کَانَ قَبْلَنَا عَلَی هَذَا فَبَعَثَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ وَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَسَأَلَ عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ کَمَا قَالَ الْمُسْتَفْتَوْنَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ قَالَ فَمَا تَقُولُ أَنْتَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله جَعَلَ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ أُوقِیَّةً أُوقِیَّةً فَإِذَا حَسَبْتَ ذَلِکَ کَانَ عَلَی وَزْنِ سَبْعَةٍ وَ قَدْ کَانَتْ وَزْنَ سِتَّةٍ کَانَتِ الدَّرَاهِمُ خَمْسَةَ دَوَانِیقَ (1)
قَالَ حَبِیبٌ فَحَسَبْنَاهُ فَوَجَدْنَاهُ کَمَا قَالَ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ فَقَالَ مِنْ أَیْنَ أَخَذْتَ هَذَا فَقَالَ قَرَأْتُهُ فِی کِتَابِ أُمِّکَ فَاطِمَةَ علیها السلام ثُمَّ انْصَرَفَ فَبَعَثَ إِلَیْهِ مُحَمَّدٌ ابْعَثْ إِلَیَّ بِکِتَابِ فَاطِمَةَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنِّی
ص: 40
فقط این خبر را دادم که موضوع مزبور را در کتاب فاطمه خواندم امّا نگفتم که نوشته فاطمه سلام اللَّه علیها نزد من می باشد. حبیب می گوید: محمّد بن خالد گفت: من هرگز جوابی مثل این جواب ندیدم. (1)
روایت12.
فقه الرضا: در مقدار کمتر از بیست دینار زکات واجب نیست، اگر به بیست برسد نصف دینار واجب است تا بیست و چهار دینار که یک دهم دینار (اضافه) واجب می شود و بر این حساب بالا می رود، و بر مال غایب زکات واجب نیست و بر مال یتیم نیز زکات واجب نیست. اولین وقت زکات پس از گذشت شش ماه از سال است برای کسانی که میخواهند پرداخت زکات را مقدم بدارند و پیش از سال پرداخت کنند.
و روایت میکنیم که در طلا زکات واجب نیست تا چهل مثقال شود و چون چهل مثقال شود، یک مثقال واجب است و در کمتر از حد نصاب واجب نیست تا به چهل درهم رسد و جایز نیست که زکات کمتر از نصف دینار باشد، و هر گاه مالت را در تجارت به کار گیری و با آن کالایی بخری و کالا را فقط به قیمت سرمایه از شما بخرند و به سرمایه نفروشی و بخواهی که بیشتر از رأس المال (سرمایه) بفروشی، واجب است که زکات آن مال را بدهی هر گاه سال بر او بگذرد، و اگر کالا را به کمتر از سرمایه آن از تو بخرند، زکات آن بر تو واجب نیست.
در زیور زکات نیست و لیکن به مؤمنی که از تو عاریت طلبد، به او به عاریت می دهی که این عاریه دادن زکات آن است، و بر شمش طلا و نقره زکاتی نیست مگر آن که آن را به قصد گریختن از زکات شمش کرده باشی که اگر به قصد فرار از زکات شمش کرده باشی، زکات بر تو واجب است.
روایت13.
السرائر: در یکی از نامههای معاویه ابن عمار آمده که گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: شخصی صد دینار و دویست دینار از زیورآلات را برای خانواده اش قرار داده است و گفت: به نظرم می آید که من به امام گفتم: سیصد دینار، آیا زکات بر او واجب است؟ معاویه گفت: امام فرمود: اگر برای فرار از زکات آن را به عنوان زیور استفاده میکند، زکات بر او واجب است؛ اما اگر برای زینت از آن استفاده میکند زکات بر او واجب نیست. (2)
روایت14.
دعائم الاسلام: امام صادق از پدرانش از علی علیهم السلام نقل میکند که فرمود: پیامبر در میان ما برخاست و زکات را بیان کرد و فرمود: یک چهارم از یک دهم را بیاورید، از بیست مثقال، نصف مثقال زکات واجب است و در مقدار کمتر از این زکات نیست.
ص: 41
إِنَّمَا أَخْبَرْتُکَ أَنِّی قَرَأْتُهُ وَ لَمْ أُخْبِرْکَ أَنَّهُ عِنْدِی قَالَ حَبِیبٌ فَجَعَلَ مُحَمَّدٌ یَقُولُ مَا رَأَیْتُ مِثْلَ هَذَا قَطُّ(1).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَیْسَ فِیمَا دُونَ عِشْرِینَ دِینَاراً زَکَاةٌ فَفِیهَا نِصْفُ دِینَارٍ وَ کُلَّمَا زَادَ بَعْدَ الْعِشْرِینَ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ أَرْبَعَةَ دَنَانِیرَ فَلَا زَکَاةَ فِیهِ فَإِذَا بَلَغَ أَرْبَعَةَ دَنَانِیرَ فَفِیهِ عُشْرُ دِینَارٍ ثُمَّ عَلَی هَذَا الْحِسَابُ وَ لَیْسَ عَلَی الْمَالِ الْغَائِبِ زَکَاةٌ وَ لَا فِی مَالِ الْیَتِیمِ زَکَاةٌ وَ أَوَّلُ أَوْقَاتِ الزَّکَاةِ بَعْدَ مَا مَضَی سِتَّةُ أَشْهُرٍ مِنَ السَّنَةِ لِمَنْ أَرَادَ تَقْدِیمَ الزَّکَاةِ وَ نَرْوِی أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الذَّهَبِ زَکَاةٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ مِثْقَالًا فَإِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ مِثْقَالًا فَفِیهِ مِثْقَالٌ وَ لَیْسَ فِی نَیِّفٍ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ وَ لَا یَجُوزُ فِی الزَّکَاةِ أَنْ یُعْطَی أَقَلُّ مِنْ نِصْفِ دِینَارٍ وَ إِنْ کَانَ مَالُکَ فِی تِجَارَةٍ وَ طُلِبَ مِنْکَ الْمَتَاعُ بِرَأْسِ مَالِکَ وَ لَمْ تَبِعْهُ تَبْتَغِی بِذَلِکَ الْفَضْلَ فعلیه [فَعَلَیْکَ] زَکَاتُهُ إِذَا جَاءَ عَلَیْکَ الْحَوْلُ وَ إِنْ لَمْ یُطْلَبْ مِنْکَ بِرَأْسِ مَالِکَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَ عَلَی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ وَ لَکِنْ تُعِیرُهُ مُؤْمِناً إِذَا اسْتَعَارَ مِنْکَ فَهُوَ زَکَاتُهُ وَ لَیْسَ فِی السَّبَائِکِ زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فَرَّ بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ فَإِنْ فَرَرْتَ بِهِ مِنَ الزَّکَاةِ فَعَلَیْکَ فِیهِ زَکَاةٌ.
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ یَجْعَلُ الْحُلِیَّ لِأَهْلِهِ مِنَ الْمِائَةِ الدِّینَارِ وَ الْمِائَتَیْنِ الدِّینَارِ قَالَ وَ أَرَانِی قَدْ قُلْتُ لَهُ ثَلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ أَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ قَالَ فَقَالَ إِنْ کَانَ إِنَّمَا جَعَلَهُ لِیَفِرَّ بِهِ فَعَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَ إِنْ کَانَ إِنَّمَا جَعَلَهُ لِیَتَجَمَّلَ بِهِ فَلَیْسَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ(2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُ قَالَ: قَامَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ فَذَکَرَ الزَّکَاةَ وَ قَالَ هَاتُوا رُبُعَ الْعُشْرِ مِنْ عِشْرِینَ مِثْقَالًا نِصْفَ مِثْقَالٍ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ یَعْنِی بِهَذَا
ص: 41
مقصود ایشان طلا بود.
از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده است که در مورد صدقات از او سؤال شد، و ایشان در جواب گفتند: طلا اگر به بیست مثقال برسد نصف مثقال آن زکات واجب است و به کمتر از بیست مثقال زکات تعلق نمیگیرد.
از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: در بیست دینار نصف دینار زکات است و در کمتر از آن زکات تعلق نمیگیرد و اگر بیشتر از بیست دینار باشد، بر همین حساب از هر آنچه اضافه میشود یک چهلم به عنوان زکات گرفته میشود.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم من را به سوی یمن روانه کرد به من فرمود: وقتی با مردم آنجا ملاقات کردی به آنها بگو: آیا میخواهید زکات اموالتان را پرداخت کنید تا پاک گردید - و همه حدیث را ذکر کرد - و در این حدیث فرمود: در هر دویست درهم، پنج درهم زکات است و به مقدار کمتر از دویست درهم زکات تعلق نمیگیرد.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در مقدار کمتر از دویست درهم زکات نمیباشد و از هر آنچه بر دویست درهم اضافه شود، یک چهلم آن زکات است. و هر کس نزد او طلایی کمتر از بیست دینار یا نقره ای کمتر از دویست درهم باشد، زکات بر او واجب نیست و بر او واجب نیست که طلا را با نقره اضافه کند و آن دو را یک جنس به شمار آورد، زیرا خداوند عزّ و جلّ بین آن دو فرق گذشته است و رسول خدا صلی الله علیه و آله سلّم تبیین نموده است که در هر کدام از آن دو (طلا و نقره) زکات نیست تا اینکه به اندازه و مقداری برسد که پیامبر آن را مشخص نموده است.
جعفر بن محمد علیه السلام فرموده است: ایرادی ندارد اگر شخصی که زکات طلا بر او واجب است، معادل آن درهم (ضرب خورده) بپردازد و نیز ایرادی ندارد اگر کسی که زکات درهم بر او واجب است، معادل آن، طلا زکات بدهد.
از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: در زیور زکات نیست و مقصودشان زیوری است که برای زینتهایی همچون زیورآلات زنان و شمشیرها و چیزهایی شبیه آن استفاده شود، البته مادامی که هدف و مقصود صاحب آن فرار از زکات نباشد؛ بدین صورت که مال و دارایی اش را به صورت زیور درآورد و یا با مالش زیورآلات خریداری کند تا زکات مال خود را پرداخت نکند. این امر برای احدی شایسته نیست. پس اگر شخصی این کار را انجام داد زکات بر او واجب است و نیز میبایست زکات زیورآلات مبدل شده ای را بپردازد که در خرید و فروش با آن معامله میکند و یا برای چیزی غیر از زینت لباس در نزد خود نگه داشته است.
از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: زکات در مواردی که اعلام شده است واجب نیست، مگر
ص: 42
الذَّهَبَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّدَقَاتِ فَقَالَ الذَّهَبُ إِذَا بَلَغَ عِشْرِینَ مِثْقَالًا فَفِیهِ نِصْفُ مِثْقَالٍ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ الْعِشْرِینَ شَیْ ءٌ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی عِشْرِینَ دِینَاراً نِصْفُ دِینَارٍ وَ لَا شَیْ ءَ فِیمَا دُونَ ذَلِکَ وَ فِیمَا زَادَ عَلَی الْعِشْرِینَ فَبِحِسَابِهِ یُؤْخَذُ مِنْ کُلِّ مَا زَادَ رُبُعُ الْعُشْرِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ قَالَ لِی إِذَا لَقِیتَ الْقَوْمَ فَقُلْ لَهُمْ هَلْ لَکُمْ أَنْ تُخْرِجُوا زَکَاةَ أَمْوَالِکُمْ طُهْرَةً لَکُمْ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ وَ قَالَ فِیهِ فِی کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ زَکَاةٌ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ زَکَاةٌ وَ مَا زَادَ فَفِیهِ رُبُعُ الْعُشْرِ وَ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ ذَهَبٌ لَا یَبْلُغُ عِشْرِینَ دِینَاراً أَوْ فِضَّةً لَا تَبْلُغُ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ فَلَیْسَ عَلَیْهِ زَکَاةٌ وَ لَا یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَضُمَّ الذَّهَبَ إِلَی الْفِضَّةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَّقَ بَیْنَهُمَا وَ بَیَّنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَا شَیْ ءَ فِی وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَتَّی یَبْلُغَ الْحَدَّ الَّذِی حَدَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ زَکَاةٌ مِنَ الذَّهَبِ وَرِقاً بِقِیمَتِهِ وَ کَذَلِکَ لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَکَانَ مَا وَجَبَ عَلَیْهِ فِی الْوَرِقِ ذَهَباً بِقِیمَتِهِ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا أَنَّهُمَا قَالا: لَیْسَ فِی الْحُلِیِّ زَکَاةٌ یَعْنِیَانِ مَا اتُّخِذَ مِنْهُ لِلِبَاسٍ مِثْلُ حُلِیِّ النِّسَاءِ وَ السُّیُوفِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ مَا لَمْ یُرِدْ بِهِ صَاحِبُهُ فِرَاراً مِنَ الزَّکَاةِ بِأَنْ یَصُوغَ مَالَهُ حُلِیّاً أَوْ یَشْتَرِیَ بِهِ حُلِیّاً لِئَلَّا یُؤَدِّیَ زَکَاتَهُ هَذَا لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَفْعَلَهُ فَإِنْ فَعَلَهُ کَانَتْ عَلَیْهِ فِیهِ الزَّکَاةُ وَ کَذَلِکَ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ فِیمَا کَانَتْ فِی یَدَیْهِ مِنْ حُلِیٍّ مَصُوغٍ یَتَصَرَّفُ بِهِ فِی الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ أَوْ یَکُونُ عِنْدَهُ لِغَیْرِ اللِّبَاسِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا تَجِبُ الزَّکَاةُ فِیمَا سُمِّیَتْ فِیهِ حَتَّی
ص: 42
اینکه یک سال از رسیدن به حد نصاب که زکات در آن واجب میشود، بر آن بگذرد .
با همان اسناد قبلی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که ایشان زکات را از مروارید، یاقوت و همه جواهر ساقط کرده است، مادامی که مقصود از آن تجارت نباشد. این موارد نیز شبیه آن چیزی است که در رابطه با زیورآلات ذکر کردیم و حکم و دستور آن همانند زیور آلات است.
از جعفر بن محمد علیه السلام نقل شده که گفته است: از مرواریدی که از دریا استخراج میشود، و عنبر، یک پنجم به عنوان زکات گرفته میشود و در سایر شرایط، مانند اموال دیگر میباشد.
و از ایشان نقل شده که فرمود: از رکازی (دفینه) که در معدنها و گنجینههای قدیمی است خمس گرفته میشود و بقیه آن متعلق به کسی است که آن را در زمین خود پیدا کند و اگر گنج از مال و دارایی جدید باشد و اهل خانه آن را ادعا کنند، متعلق به آنها خواهد بود.
از ابوجعفر محمد بن علی علیه السلام نقل شده که از او در مورد معدنهای طلا و نقره و آهن و فلز برنج و سُرب سؤال شد. فرمود: بر همه آنها خمس واجب است.
و از ایشان روایت شده که فرمود: هرگاه دینار یا طلا، و درهم یا نقره از جنس مرغوب نباشد زکات آن از خود آن پرداخت میشود.
امام علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که ایشان خانهها، خدمتکارها، پوشاک و وسایل را از زکات معاف کرده است مادامی که مقصود از آنها تجارت نباشد.
جعفر بن محمد علیه السلام فرموده است: آنچه که برای تجارت خریداری شود و به اندازه سرمایه یا بیشتر در قبال آن پرداخت شود و یک سال از آن بگذرد و آن را نفروشد، زکات در آن واجب است و اگر بازار آن کساد شد و سرمایه اش را به دست نیاورد، زکات به آن تعلق نمیگیرد تا زمانی که آن را بفروشد.
و از ایشان نقل شده که فرمود: در مال یتیم و مال انسان کم عقل زکات نیست مگر درصورتی که با آن کار شود. پس اگر با آن مال کار شود زکات واجب میگردد .
و از ایشان روایت شده که در مورد مالی که شخصی از دیگری طلب دارد، فرمودند: اگر از گرفتن آن منع نشود و هر وقت بخواهد، آن را بدون دشمنی و درگیری بگیرد، این مال مانند سایر اموال در دسترس اوست و باید زکات آن را بپردازد، و در صورتی که شخص بدهکار مقاومت کند و او فقط با دشمنی بتواند به مالش برسد، زکات آن، بر شخص بدهکار است که مال در
ص: 43
یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ بَعْدَ أَنْ یَکْمُلَ الْقَدْرُ الَّذِی تَجِبُ فِیهِ.
وَ بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ أَسْقَطَ الزَّکَاةَ عَنِ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الْجَوْهَرِ کُلِّهِ مَا لَمْ یُرَدْ بِهِ التِّجَارَةُ وَ هَذَا کَالَّذِی ذَکَرْنَاهُ مِنَ الْحُلِیِّ وَ الْوَجْهُ فِیهِ مِثْلُ مَا تَقَدَّمَ فِی ذِکْرِ الْحُلِیِّ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی اللُّؤْلُؤِ یُخْرَجُ مِنَ الْبَحْرِ وَ الْعَنْبَرِ یُؤْخَذُ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا الْخُمُسُ ثُمَّ هُمَا کَسَائِرِ الْأَمْوَالِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الرِّکَازِ مِنَ الْمَعْدِنِ وَ الْکَنْزِ الْقَدِیمِ یُؤْخَذُ الْخُمُسُ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا وَ بَاقِی ذَلِکَ لِمَنْ وُجِدَ فِی أَرْضِهِ أَوْ دَارِهِ وَ إِنْ کَانَ الْکَنْزُ مِنْ مَالٍ مُحْدَثٍ وَ ادَّعَاهُ أَهْلُ الدَّارِ فَهُوَ لَهُمْ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْحَدِیدِ وَ الرَّصَاصِ وَ الصُّفْرِ قَالَ عَلَیْهِمْ فِیهَا جَمِیعاً الْخُمُسُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا کَانَتْ دَنَانِیرُ أَوْ ذَهَبٌ أَوْ دَرَاهِمُ أَوْ فِضَّةٌ دُونَ الْجَیِّدِ فَالزَّکَاةُ فِیهَا مِنْهَا.
وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَفَا عَنِ الدُّورِ وَ الْخَدَمِ وَ الْکِسْوَةِ وَ الْأَثَاثِ مَا لَمْ یُرَدْ بِشَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ التِّجَارَةُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا اشْتَرَی لِلتِّجَارَةِ فَأَعْطَی بِهِ رَأْسَ مَالِهِ أَوْ أَکْثَرَ فَحَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ وَ لَمْ یَبِعْهُ فَفِیهِ الزَّکَاةُ وَ إِنْ بَارَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَجِدْ رَأْسَ مَالِهِ لَمْ یُزَکِّهِ حَتَّی یَبِیعَهُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِی مَالِ یَتِیمٍ وَ لَا مَعْتُوهٍ (1) زَکَاةٌ إِلَّا أَنْ یُعْمَلَ بِهِ فَإِنْ عُمِلَ بِهِ فَفِیهِ الزَّکَاةُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الَّذِی یَکُونُ لِلرَّجُلِ عَلَی الرَّجُلِ إِنْ کَانَ غَیْرَ مَمْنُوعٍ مِنْهُ یَأْخُذُهُ مَتَی شَاءَ بِلَا خُصُومَةٍ وَ لَا مُدَافَعَةٍ فَهُوَ کَسَائِرِ مَا فِی یَدَیْهِ مِنْ مَالِهِ یُزَکِّیهِ وَ إِنْ کَانَ الَّذِی هُوَ عَلَیْهِ یُدَافِعُهُ وَ لَا یَصِلُ إِلَیْهِ إِلَّا بِخُصُومَةٍ فَزَکَاتُهُ عَلَی الَّذِی هُوَ فِی
ص: 43
دست اوست. همچنین مال غایب و مهریه زن بر همسر بدین گونه میباشد.
از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در مال مستفاد زکات نیست تا اینکه یک سال بر آن بگذرد؛ مگر این که در اختیار کسی باشد که مالی در اختیار اوست که زکات آن واجب است، پس او مال مستفاد را با مال خود یکی میکند و سر سالی که زکات مالش را میپردازد، زکات آن را نیز پرداخت میکند.
جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: در مال مکاتب(1) زکات تعلق نمیگیرد.
و از ایشان نقل شده که فرمود: شخص ضامن زکات است تا زمانی که آن را در جای مناسب خود پرداخت کند.
بر اساس این گفته، همه کسانی که زکات بر آنها واجب بوده و زکات را به مستحقین زکات که خداوند دستور داده به آنها پرداخت شود، نداده اند، لازم است آنها دوباره زکات را به کسانی بدهند که خداوند پرداخت زکات را به آنها واجب کرده است. به امید خدا در جای خود کارهایی را که در این رابطه واجب است ذکر خواهیم کرد.
کمترین چیزی که بر اساس این روایت لازم میگردد این است که هرکس زکات مالش را اخراج کند و پیش از آنکه آن را بپردازد، از دستش برود، میبایست از مال خود آن را اخراج کند و از بین رفتن زکات قبل از رسیدن به دست مستحق آن، از زکات واجب مجزی نیست و کفایت نمی کند.
و از ایشان روایت شده که در مورد شخصی که زکات مالش را پرداخت نکرده تا اینکه وقت مرگ او رسید؛ پس وصیت کرد که زکات مالش را بپردازند، فرمودند: زکات از همه اموال او پرداخت میشود مگر اینکه وصیت کرده باشد که از یک سوم مال زکات بدهند و و این زمانی جایز است که دانسته شود. و اگر فهمیده شود که او قصد داشته که به ورثه خود ضرر برساند و میراث آنان را تلف کند، فقط از یک سوم آن جایز است مگر اینکه ورثه این کار را که به زیان آنان است، اجازه دهند. (2)
روایت15.
الهدایۀ: بدانید که در طلا زکات واجب نیست تا اینکه به بیست دینار برسد، اگر به بیست دینار برسد نصف دینار واجب است تا اینکه به بیست و چهار دینار میرسد که در آن نصف دینار و یک دهم دینار واجب است و بر این حساب هر بار که بر بیست، چهار چهار اضافه شد، در هر چهار دینار یک دهم دینار واجب است تا اینکه به چهل دینار برسد، پس هرگاه به چهل مثقال برسد یک مثقال واجب است.
و بدانید که در نقره زکات نیست تا اینکه به دویست درهم برسد، اگر به دویست درهم برسد پنج درهم واجب است و هرگاه بر آن، چهل درهم اضافه شد یک درهم واجب است .
ص: 44
یَدَیْهِ وَ کَذَلِکَ مَالُ الْغَائِبِ وَ کَذَلِکَ مَهْرُ الْمَرْأَةِ عَلَی زَوْجِهَا.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِی مَالٍ مُسْتَفَادٍ زَکَاةٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی یَدِ مَنْ هُوَ فِی یَدَیْهِ مَالٌ تَجِبُ فِیهِ الزَّکَاةُ فَإِنَّهُ یَضُمُّهُ إِلَیْهِ وَ یُزَکِّیهِ عِنْدَ رَأْسِ الْحَوْلِ الَّذِی یُزَکِّی فِیهِ مَالَهُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ فِی مَالِ الْمُکَاتَبِ زَکَاةٌ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الزَّکَاةُ مَضْمُونَةٌ حَتَّی یَضَعَهَا مَنْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ مَوْضِعَهَا.
فعلی هذا القول یلزم علی کل من وجبت علیه زکاة و أعطاها غیر أهلها الذین أمر الله بدفعها إلیهم أعطاها ثانیة لمن أوجب دفعها إلیه و سنذکر ما تجب فی هذا فی موضعه إن شاء الله و أقل ما یلزم فی هذه الروایة من أخرج زکاة ماله فضاعت منه قبل أن یدفعها أن علیه إخراجها من ماله و لا یجزی عنه ضیاعها قبل دفعها إلی من یجب دفعها إلیه.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الرَّجُلِ یَجِبُ عَلَیْهِ زَکَاةٌ فِی مَالِهِ فَلَمْ یُخْرِجْهَا حَتَّی حَضَرَ الْمَوْتُ فَأَوْصَی أَنْ تُخْرَجَ عَنْهُ إِنَّهَا یخرج [تُخْرَجُ] مِنْ جَمِیعِ مَالِهِ إِلَّا أَنْ یُوصِیَ بِإِخْرَاجِهَا مِنْ ثُلُثِهِ فَهَذَا إِذَا عُلِمَ ذَلِکَ وَ إِنْ عُلِمَ مِنْهُ أَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یُضِرَّ بِوَرَثَتِهِ وَ یُتْلِفَ مِیرَاثَهُمْ لَمْ یَجُزْ ذَلِکَ إِلَّا مِنْ ثُلُثِهِ إِلَّا أَنْ یُجِیزَهُ الْوَرَثَةُ عَلَی أَنْفُسِهِمْ (1).
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الذَّهَبِ شَیْ ءٌ حَتَّی تبلغ [یَبْلُغَ] عِشْرِینَ دِینَاراً فَإِذَا بَلَغَ فَفِیهِ نِصْفُ دِینَارٍ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ ثُمَّ فِیهِ نِصْفُ دِینَارٍ وَ عُشْرُ دِینَارٍ ثُمَّ عَلَی هَذَا الْحِسَابُ مَتَی مَا زَادَ عَلَی عِشْرِینَ أَرْبَعَةٌ أَرْبَعَةٌ فَفِی کُلِّ أَرْبَعَةٍ عُشْرٌ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ مِثْقَالًا فَفِیهِ مِثْقَالٌ.
وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْفِضَّةِ شَیْ ءٌ حَتَّی یَبْلُغَ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ فَإِذَا بَلَغَتْ فَفِیهَا خَمْسَةُ دَرَاهِمَ وَ مَتَی زَادَ عَلَیْهَا أَرْبَعُونَ دِرْهَماً فَفِیهَا دِرْهَمٌ.
ص: 44
باب چهارم : زکات غلات و شرایط آن و مقداری که از آن گرفته میشود و حبوباتی که پرداخت زکات آن مستحب است
روایات
روایت1.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات بر گندم، جو، خرما و کشمش هر گاه به پنج وسق رسید، واجب است و آن یک دهم است، اگر با آب جاری آبیاری شود و اگر با سطل آبیاری شود یک بیستم است. و هر وسق شصت صاع و هر صاع چهار مُدّ است. (1)
روایت2.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام در یکی از نامههای خود به مامون فرمود: زکات بر گندم، جو، خرما و کشمش هر گاه به پنج وسق رسید، واجب است و هر وسق شصت صاع و هر صاع چهار مدّ است. (2)
روایت3.
فقه الرضا: بر گندم و جو چیزی از زکات نیست تا به پنج وسق برسد و وسق شصت صاع است و هر صاع چهار مد است و مدی دویست و نود و دو درهم و نصف درهم است، و چون گندم و جو هر یک به غیر از خراج سلطان و آنچه هزینه آباد کردن و خرج شهر و روستا میگردد، به این مقدار برسد، یک دهم می دهند اگر با آب باران آبیاری شده باشد، و اگر با سطل آبیاری شده باشد
ص: 45
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: تَجِبُ الزَّکَاةُ عَلَی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ إِذَا بَلَغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ الْعُشْرُ إِنْ کَانَ سُقِیَ سَیْحاً(1) وَ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِالدَّوَالِی (2)
فَعَلَیْهِ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ(3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ یَجِبُ الْعُشْرُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ إِذَا بَلَغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ(4).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَیْسَ فِی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ شَیْ ءٌ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ وَ الْمُدُّ مِائَتَانِ وَ اثْنَانِ وَ تِسْعُونَ دِرْهَماً وَ نِصْفٌ فَإِذَا بَلَغَ ذَلِکَ وَ حَصَلَ بِغَیْرِ خَرَاجِ السُّلْطَانِ وَ مَئُونَةِ الْعِمَارَةِ وَ الْقَرْیَةِ أُخْرِجَ مِنْهُ الْعُشْرُ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِمَاءِ الْمَطَرِ أَوْ کَانَ بَعْلًا(5) وَ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِالدِّلَاءِ وَ الْغَرْبِ (6) فَفِیهِ نِصْفُ
ص: 45
یک بیستم می دهند و در خرما و مویز نیز همین حکم گندم و جو جاری است. پس اگر بعد از پرداخت زکات گندم و جو چیزی باقی بماند و یک سال بر آن بگذرد، زکات به آن تعلق نمیگیرد تا اینکه آن را بفروشند و یک سال بر قیمت آن بگذرد.
روایت4.
تفسیر عیاشی: ابوبصیر نقل میکند که از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه پرسیدم: «وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الأَرْضِ»،(1)
{واز آنچه برای شما از زمین برآورده ایم.} فرمودند: زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور دادند که زکات نخل را بدهند، جماعتی از مردم نوعی از بدترین خرما را آوردند تا آن را به عنوان زکات بپردازند، به این نوع خرما جعرور و معافارۀ میگفتند. این دو نوع خرما بدنه نازک و هسته بزرگی داشت. گروهی از آنها به جای خرمای مرغوب این نوع خرما را آورده بودند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنها فرمود: این دو نوع خرما را به عنوان زکات برآورد نکنید و چیزی از آن را به عنوان زکات نیاورید. و خداوند در این رابطه این آیه را نازل فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ»، {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید انفاق کنید،} تا این عبارت که میفرماید: «إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ»،(2) {جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید.} و اغماض به این معنا است که این دو نوع خرما گرفته شود. و فرمودند: صدقه ای که از راه حرام به دست آمده باشد، به خداوند نمیرسد. (3)
روایت5.
تفسیر عیاشی: رفاعۀ از امام صادق علیه السلام نقل میکند که در مورد این سخن خداوند: «إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ»،{جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید.} فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عبدالله بن رواحه را روانه کرد و فرمود: جعرور و معافارۀ را (برای زکات) تخمین نزنید و مردمی بودند که خرمای بد و نامرغوب را میآوردند، پس خداوند سبحان این آیه را نازل کرد: «وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ»، {در حالی که آن را [اگر به خودتان می دادند] جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید.} و ذکر کرد که عبدالله بن رواحه خرمای نامرغوب آنها را برآورد کرد پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای عبدالله! جعرور و معافارۀ را (به عنوان زکات) محاسبه و برآورد نکن. (4)
ص: 46
الْعُشْرِ وَ فِی التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ مِثْلُ مَا فِی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ فَإِنْ بَقِیَ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ بَعْدَ مَا أُخْرِجَ الزَّکَاةُ مَا بَقِیَ وَ حولت [حَالَتْ] عَلَیْهَا السَّنَةُ لَیْسَ عَلَیْهَا زَکَاةٌ حَتَّی یُبَاعَ وَ یَحُولَ عَلَی ثَمَنِهِ حَوْلٌ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ (1) قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَمَرَ بِالنَّخْلِ أَنْ یُزَکَّی یَجِی ءُ قَوْمٌ بِأَلْوَانٍ مِنَ التَّمْرِ هُوَ مِنْ أَرْدَإِ التَّمْرِ یُؤَدُّونَهُ عَنْ زَکَاتِهِمْ یُقَالُ لَهُ الْجُعْرُورُ وَ الْمِعَافَأْرَةٍ(2)
قَلِیلَةُ اللِّحَاءِ عَظِیمَةُ النَّوَی فَکَانَ بَعْضُهُمْ یَجِی ءُ بِهَا عَنِ التَّمْرِ الْجَیِّدِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَخْرُصُوا هَاتَیْنِ وَ لَا تَجِیئُوا مِنْهَا بِشَیْ ءٍ وَ فِی ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ الْإِغْمَاضُ أَنْ یَأْخُذَ هَاتَیْنِ التَّمْرَتَیْنِ مِنَ التَّمْرِ وَ قَالَ لَا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ صَدَقَةٌ مِنْ کَسْبٍ حَرَامٍ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ رَوَاحَةَ فَقَالَ لَا تَخْرُصُوا جُعْرُوراً وَ لَا مِعَافَأْرَةٍ وَ کَانَ أُنَاسٌ یَجِیئُونَ بِتَمْرِ سَوْءٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ ذَکَرَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ خَرَصَ عَلَیْهِمْ تَمْرَ سَوْءٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ لَا تَخْرُصْ جُعْرُوراً وَ لَا مِعَافَأْرَةٍ(4).
ص: 46
روایت6.
تفسیر عیاشی: اسحاق بن عمار از جعفر بن محمد علیه السلام نقل میکند که فرمود: مردم مدینه صدقه عید فطر را به مسجد پیامبر میآوردند، در میان این صدقهها خوشههایی از درخت خرما به نام جعرور و خوشههایی به نام معافارۀ بود. این خوشههای خرما هسته بزرگ و بدنه نازک و مزه تلخی داشت. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم به شخصی که مسئول برآورد زکات بود گفت: این دو نوع خرما را برای آنها برآورد نکن شاید شرم کنند و از این دو نوع خرما نیاورند. سپس خداوند آیه: {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید، و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید.} را نازل کرد.
روایت7.
الهدایۀ: بر گندم و جو چیزی از زکات نیست تا به پنج وسق برسد و وسق شصت صاع است و هر صاعی چهار مد است و هر مدی دویست و نود و دو درهم و نصف درهم است. چون گندم و جو هر یک به غیر از خراج سلطان و آنچه خرج شهر و روستا میگردد به این مقدار برسد، یک دهم می دهند اگر با آب باران یا آب روان آبیاری شده باشد، و اگر با سطل آبیاری شده باشد یک بیستم می دهند و در خرما و مویز نیز همین حکم گندم و جو است. پس اگر بعد از پرداخت زکات گندم و جو، چیزی باقی بماند، زکات به آن تعلق نمیگیرد تا اینکه آن را بفروشند و یک سال بر قیمت آن بگذرد .
باب پنجم : زکات چهارپایان
روایات
روایت1.
علی از برادرش نقل میکند که از او در مورد زکات گوسفندان پرسیدم. ایشان فرمود: از هر چهل گوسفند یک گوسفند زکات است و در هر صد گوسفند یک گوسفند. و در گوسفند کسور (خُرده، مثلا یک گوسفند و نیم) زکات وجود ندارد. (1)
أقول
سیأتی بعض الأخبار فی باب أدب المصَّدِّق.
روایت2.
معانی الاخبار:
ص: 47
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَأْتُونَ بِصَدَقَةِ الْفِطْرِ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِیهِ عِذْقٌ (1)
یُسَمَّی الْجُعْرُورَ وَ عِذْقٌ یُسَمَّی مِعَافَأْرَةٍ کَانَا عَظِیماً نَوَاهُمَا رَقِیقاً لِحَاهُمَا فِی طَعْمِهِمَا مَرَارَةٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْخَارِصِ لَا تَخْرُصْ عَلَیْهِمْ هَذَیْنِ اللَّوْنَیْنِ لَعَلَّهُمْ یَسْتَحْیُونَ لَا یَأْتُونَ بِهِمَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ إِلَی قَوْلِهِ تُنْفِقُونَ (2).
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ وَ الْمُدُّ وَزْنُ مائتی [مِائَتَیْنِ] وَ اثْنَیْنِ وَ تِسْعِینَ دِرْهَماً وَ نِصْفٍ فَإِذَا بَلَغَ ذَلِکَ وَ حَصَلَ بَعْدَ خَرَاجِ السُّلْطَانِ وَ مَئُونَةِ الْقَرْیَةِ أُخْرِجَ مِنْهُ الْعُشْرُ إِنْ کَانَ سُقِیَ بِمَاءِ الْمَطَرِ أَوْ کَانَ سَیْحاً وَ إِنْ سُقِیَ بِالدِّلَاءِ وَ الْغَرْبِ فَفِیهِ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ فِی التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ مِثْلُ مَا فِی الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ إِنْ بَقِیَ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِیرُ بَعْدَ ذَلِکَ مَا بَقِیَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ حَتَّی یُبَاعَ وَ یَحُولَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ.
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّکَاةِ فِی الْغَنَمِ فَقَالَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ شَاةً شَاةٌ وَ فِی مِائَةٍ شَاةٌ وَ لَیْسَ فِی الْغَنَمِ کُسُورٌ(3).
سیأتی بعض الأخبار فی باب أدب المصَّدِّق.
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ
ص: 47
از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: در زکات شتر در هر پنج شتر یک گوسفند تا به بیست و پنج شتر برسند وقتی به بیست و پنج رسید باید یک ابنۀ مخاض (کره شتر ماده که یک سالش تمام شده و داخل سال دوم گردیده) زکات بدهد. بعد از آن زکات ندارد تا به سی و پنج شتر برسد.
ص: 48
زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِی بَصِیرٍ وَ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ وَ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالا: فِی صَدَقَةِ الْإِبِلِ فِی کُلِّ خَمْسٍ شَاةٌ إِلَی أَنْ تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ذَلِکَ فَفِیهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ (1) ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ
ص: 48
ترجمه نشده
چون به سی و پنج رسید در آن باید یک ابنة لبون (شتر بچه ماده ای که سنش بین دو تا سه سال است) و بعد چیزی در آن نیست تا به چهل و پنج شتر برسد. چون به چهل و پنج شتر رسید زکات آن یک حقه (شتر ماده ایست که سنش بین سه سال تمام تا چهار سال باشد، چون در این سن شایستگی باربری، یا جفت گیری با شتر نر را دارد به آن حقه می گویند)، بعد زکات در آن نیست تا به شصت شتر برسد، و چون مالک شصت شتر گردید باید یک جذعه (شتری که چهار سالش تمام شده و داخل سال پنجم گشته باشد) زکات بدهد، بعد در آن زکات ندارد تا مالک هفتاد و پنج شتر گردد، آنگاه که به هفتاد و پنج شتر رسید، زکات آن دو شتر بچه بنت لبون می باشد، و بعد زکات ندارد تا به نود شتر برسد، و چون به نود شتر رسید زکات آن دو شتر حقه می باشد که جفت گیری نموده باشند، سپس چیزی در آنها نیست تا به یک صد و بیست شتر برسند. و چون به یک صد و بیست شتر رسید در آن دو شتر حقه ای باید زکات بدهد. و چون بر صد و بیست یکی افزوده شد پس در هر پنجاه شتر باید یک شتر حقه
ص: 49
فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا حِقَّةٌ طَرُوقَةُ الْفَحْلِ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا جَذَعَةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ فَفِیهَا بِنْتَا لَبُونٍ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ حَتَّی تَبْلُغَ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَفِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ
ص: 49
و در هر چهل شتر یک شتر ابنة لبون باید زکات بدهد. بعد از آن باید به مقدار عمر شتران (که بیان شد) رجوع شود. و بر مقداری زیادتر یا کمتر از حد نصاب زکات نیست و شترهای بارکش زکات ندارند و زکات فقط در شترهایی است که در تمام سال از علف و گیاه بیابان بچرد.
ص: 50
فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ ابْنَةُ لَبُونٍ ثُمَّ تَرْجِعُ الْإِبِلُ عَلَی أَسْنَانِهَا(1)
وَ لَیْسَ عَلَی النَّیِّفِ شَیْ ءٌ وَ لَا عَلَی الْکُسُورِ شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ عَلَی الْعَوَامِلِ شَیْ ءٌ إِنَّمَا ذَلِکَ عَلَی السَّائِمَةِ الرَّاعِیَةِ
ص: 50
راوی گوید: عرض کردم در شتر بختی که در بیابان می چرد چطور؟ فرمود: زکات آن هم مانند شتر عربی است.
صدوق گوید: نوشته ای به دست خط سعد بن عبد الله بن ابی خلف رضی الله عنه یافتم که در آن چنین نگاشته شده بود: و عربها برای هر دوره عمر شتر نامی نهاده اند: از لحظه ای که از مادر زائیده شده تا پایان یک سال را حوار نامند، و چون به سال دوم وارد شد ابن مخاض گویند، چون مادرش می تواند حامله شود؛ و چون به سال سوم رسید ابن لبون نامیده می شود، و آن بدین جهت است که مادرش بچه آورده و پستانهایش شیر دارد. وقتی وارد سال چهارم شد نرینه اش را حقّ و مادینه اش حقّه نامند، زیرا توانایی بار بردن دارد. و چون وارد سال پنجم شد جذع نامیده می شود و چون به سال ششم در آمد ثنی نامیده می شود، چون دو دندان پیشین آن می افتد؛ و چون به سال هفتم در آید رباع مینامند، چون چهار دندان آن که بین ثنایا و أنیاب قرار دارد می افتد؛ و چون وارد سال هشتم گردد، سدیس نامند و دندانی که بعد از رباعیه به نام سدیس است می افتد؛ و وقتی نه ساله شد، دندان نیش در آورده و بازل نامیده شود؛ و چون در سال دهم در آید مخلف نامیده می شود، و بعد از این دیگر نامی ندارد. و مقدار عمرهایی که در زکات مقرر گردیده از ابن مخاض شروع و به جذع خاتمه یافته است.
روایت3.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات بر گوسفند واجب میشود، هرگاه به چهل گوسفند رسد و چون یک گوسفند بر آن اضافه شود یک گوسفند واجب است تا صد و بیست، و چون به صد و بیست رسد و یکی زیاد شود، دو گوسفند واجب است تا دویست، پس اگر یکی زیاد شود سه گوسفند زکات واجب است تا سیصد، سپس بعد از این، در هر صد گوسفند یک گوسفند زکات تعلق میگیرد.
زکات در گاو واجب میشود زمانی که به سی گاو برسد؛ و چون به سی گاو برسد که همه از یک ساله کوچک تر نباشند، در آن تبیع حولی (گوساله یک ساله) واجب است تا به چهل گاو برسد؛ چون به چهل گاو رسد در آن مسنّه (گوساله پا در سه سال) واجب است تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام شود دو مسنه می دهد تا نود؛ و چون به نود می رسد سه تبیع می دهد و پس از این تعداد، در هر سی گاو یک تبیع و در هر چهل گاو یک مسنه واجب است.
و بر شتر زکات واجب است هر گاه به پنج برسد، پس یک گوسفند در آن واجب می شود؛ پس چون به ده شتر رسید دو گوسفند و چون به پانزده رسید سه گوسفند در آن واجب می شود؛ و چون به بیست رسید چهار گوسفند و چنانچه به بیست و پنج رسید پنج گوسفند به آن تعلّق می گیرد. هنگامی که یک شتر بر این شمار افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید
ص: 51
قَالَ قُلْتُ مَا فِی الْبُخْتِ السَّائِمَةِ قَالَ مِثْلُ مَا فِی الْإِبِلِ الْعَرَبِیَّةِ.
قال الصدوق وجدت مثبتا بخط سعد بن عبد الله بن أبی خلف رضی الله عنه فی أسنان الإبل (1) من أول ما تطرحه أمه إلی تمام السنة حوار فإذا دخل فی السنة الثانیة سمی ابن مخاض لأن أمه قد حملت فإذا دخل فی الثالثة سمی ابن لبون و ذلک أن أمه قد وضعت و صار لها لبن فإذا دخل فی الرابعة سمی حقا للذکر و الأنثی حقة لأنه قد استحق أن یحمل علیه فإذا دخل فی الخامسة سمی جذعا فإذا دخل فی السادسة سمی ثنیا لأنه قد ألقی ثنیته فإذا دخل فی السابعة ألقی رباعیته و سمی رباعا فإذا دخل فی الثامنة ألقی السن الذی بعد الرباعیة و سمی سدیسا فإذا دخل فی التاسعة فطر نابه سمی بازلا فإذا دخل فی العاشرة فهو مخلف و لیس له بعد هذا اسم فالأسنان التی تؤخذ فی الصدقة من ابن مخاض إلی الجذع (2).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: تَجِبُ عَلَی الْغَنَمِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ شَاةً وَ تَزِیدُ وَاحِدَةٌ فَتَکُونُ فِیهَا شَاةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا بَلَغَتْ مِائَةً وَ عِشْرِینَ وَ تَزِیدُ وَاحِدَةٌ فَتَکُونُ فِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی کُلِّ مِائَةِ شَاةٍ شَاةٌ وَ تَجِبُ عَلَی الْبَقَرِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَتْ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعَةً حَوْلِیَّةً فَیَکُونُ فِیهَا تَبِیعٌ حَوْلِیٌّ إِلَی أَنْ تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ بَقَرَةً ثُمَّ یَکُونُ فِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ ثُمَّ یَکُونُ فِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ ثُمَّ یَکُونُ فِیهَا ثَلَاثُ تَبَایِعَ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ فِی کُلِّ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعٌ وَ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةٌ وَ تَجِبُ عَلَی الْإِبِلِ الزَّکَاةُ إِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً فَتَکُونُ فِیهَا شَاةٌ فَإِذَا بَلَغَتْ عَشَرَةً فَشَاتَانِ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ عَشَرَ فَثَلَاثُ شِیَاهٍ فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ فَأَرْبَعُ شِیَاهٍ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ عِشْرِینَ فَخَمْسُ شِیَاهٍ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتُ مَخَاضٍ فَإِذَا
ص: 51
و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود، یک بنت لبون؛ و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّۀ به آن تعلّق میگیرد؛ و چون به شصت برسد و یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعۀ به آن تعلق میگیرد تا به هشتاد برسد، پس اگر یکی بر این شمار اضافه شود یک ثنی به آن تعلق میگیرد تا به نود برسد؛؛ و اگر به نود برسد یک بنت لبون به آن تعلق میگیرد و اگر از صد و بیست شتر یکی اضافه شود، دو حقه که آماده جفت گیری با نر باشند تعلق میگیرد و هرگاه تعداد شتران زیاد شد، در هر چهل شتر یک بنت لبون و در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد و پس از این تعداد گوسفند ساقط میشود و باید به مقدار عمرهای شتران (که بیان شد) رجوع شود. (1)
روایت4.
فقه الرضا: بر گوسفند زکات نیست تا به چهل گوسفند رسد؛ پس چون به چهل رسد و یک گوسفند زیاد شود، یک گوسفند واجب است تا صد و بیست؛ پس چون یکی زیاد شود دو گوسفند می دهد تا دویست؛ پس اگر یکی زیاد شود سه گوسفند می دهد تا سیصد؛ پس هرگاه گوسفند زیاد شود دیگر این حساب ساقط است و از هر صد تا یکی می دهد.
عاملی که گیرنده زکات است، آن موضعی را که گوسفند در آنجاست قصد میکند و ندا می کند که ای گروه مسلمانان! آیا خدا را در اموال شما حقی هست؟ پس اگر بگویند: بلی، امر کند که گوسفندها را بیرون آورند و آن را دو گروه کند و صاحب گوسفندان را مخیّر سازد که هر یک از این دو گروه را که می خواهد اختیار کند و عامل زکات از میان گروه دوم برمی دارد. پس اگر صاحب گوسفندان دوست داشته باشد آنچه را عامل برداشته به او بدهد و آن چه او دارد عامل بردارد، می تواند، و اگر همان گروه اول را نخواهد بردارد که عامل بردارد، این مقدور نیست. و عامل اجازه ندارد گوسفندانی را که گردهم آمده اند متفرق کند و نیز اجازه ندارد گوسفندان متفرق را گردهم آورد.
در گاو زکات واجب نیست تا به سی گاو برسد و چون به سی گاو برسد در آن تبیع حولی واجب است، چون به چهل گاو می رسد در آن مسنّه یعنی تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام می شود دو تبیعه می دهد تا هفتاد؛ پس چون به هفتاد رسید یک تبیع و یک مسنه می دهد تا هشتاد؛ پس چون به هشتاد می رسد در آن دو مسنه است تا نود؛ و چون به نود می رسد سه تبیع می دهد و چون گاو بسیار شد این عدد ساقط است و صاحب گاو از هر سی گاو دو تبیع می دهد و از هر چهل گاو یک مسنه می دهد.
ص: 52
بَلَغَتْ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتُ لَبُونٍ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ فَإِنْ بَلَغَتْ سِتِّینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی ثَمَانِینَ (1)
فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَنِیٌّ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ فَإِذَا کَثُرَتِ الْإِبِلُ فَفِی کُلِّ أَرْبَعِینَ بِنْتُ لَبُونٍ وَ فِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ یَسْقُطُ الْغَنَمُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ یُرْجَعُ إِلَی أَسْنَانِ الْإِبِلِ (2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَیْسَ عَلَی الْغَنَمِ زَکَاةٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ شَاةً فَإِذَا زَادَتْ عَلَی الْأَرْبَعِینَ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثَةٌ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَ الْغَنَمُ أُسْقِطَ هَذَا کُلُّهُ وَ یُخْرَجُ فِی کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ.
وَ یَقْصِدُ الْمُصَدِّقُ الْمَوْضِعَ الَّذِی فِیهِ الْغَنَمُ فَیُنَادِی یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ هَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ حَقٌّ فَإِنْ قَالُوا نَعَمْ أَمَرَ أَنْ یُخْرَجَ الْغَنَمُ وَ یُفَرِّقُهَا فِرْقَتَیْنِ وَ یُخَیِّرُ صَاحِبَ الْغَنَمِ فِی إِحْدَی الْفِرْقَتَیْنِ وَ یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ صَدَقَتَهَا مِنَ الْفِرْقَةِ الثَّانِیَةِ فَإِنْ أَحَبَّ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَتْرُکَ الْمُصَدِّقُ لَهُ هَذِهِ فَلَهُ ذَاکَ وَ یَأْخُذُ غَیْرَهَا وَ إِنْ لَمْ یُرِدْ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَأْخُذَهُ أَیْضاً فَلَیْسَ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا یُفَرِّقُ الْمُصَدِّقُ بَیْنَ غَنَمٍ مُجْتَمِعَةٍ وَ لَا یجتمع [یَجْمَعُ] بَیْنَ مُتَفَرِّقَةٍ.
وَ فِی الْبَقَرَةِ إِذَا بَلَغَتْ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً فَفِیهَا تَبِیعٌ حَوْلِیٌّ وَ لَیْسَ فِیهَا إِذَا کَانَتْ دُونَ ثَلَاثِینَ شَیْ ءٌ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ إِلَی سَبْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سَبْعِینَ فَفِیهَا تَبِیعَةٌ وَ مُسِنَّةٌ إِلَی ثَمَانِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَمَانِینَ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ثَلَاثُ تَبَایِعَ فَإِذَا کَثُرَتِ الْبَقَرَةُ سَقَطَ هَذَا کُلُّهُ وَ یُخْرَجُ مِنْ کُلِّ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعَانِ وَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةٌ.
ص: 52
و به کمتر از پنج شتر چیزی تعلّق نمی گیرد، پس چون به پنج رسید، یک گوسفند و چون به ده شتر رسید دو گوسفند و چون به پانزده بالغ شد سه گوسفند در آن واجب می شود؛ و چون به بیست رسید چهار گوسفند و چنانچه به بیست و پنج رسید پنج گوسفند به آن تعلّق می گیرد، هنگامی که یک شتر بر این شمار افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید. پس اگر بنت مخاض در اختیار نداشت یک ابن لبون به جای آن قرار می گیرد، تا به سی و پنج بالغ شود و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شد یک بنت لبون در آن لازم می آید؛ پس اگر بنت لبونی نداشته باشد و بنت مخاض داشته باشد، بنت مخاض را به عامل میدهد و همراه با آن یک گوسفند میدهد و هرگاه بنت مخاض بر او واجب شد و آن را نداشته باشد و بنت لبون داشته باشد آن را میدهد و گوسفند را از عامل پس میگیرد تا به چهل و پنج برآید؛ پس چنانچه یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّۀ به آن تعلّق می گیرد - و آن حقّۀ نامیده شده از آن جهت که می توان از او سواری گرفت - تا به شصت برسد و چون یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعۀ به آن تعلق میگیرد تا به هشتاد برسد؛ پس اگر یکی بر این شمار اضافه شود یک ثنی به آن تعلق میگیرد.
روایت5.
المعتبر: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده که فرمودند: در گاو، در هر سی گاو یک تبیع یا تبیعه زکات واجب است و در کمتر از این تعداد زکات نیست. سپس در آن زکات نیست تا به چهل برسد و چون به چهل گاو می رسد در آن یک مسنّه واجب است و در آن زکات نیست تا به شصت گاو برسد؛ پس اگر به شصت رسید، دو تبیع یا دو تبیعه زکات لازم است؛ سپس در هفتاد گاو یک تبیع یا تبیعه و یک مسنه واجب است و در هشتاد، دو مسنه و در نود، سه تبیعه زکات واجب است.
روایت6.
الهدایۀ: بدان بر شتر زکات واجب نیست تا اینکه به پنج برسد پس چون به پنج رسید، یک گوسفند در آن واجب می شود. در ده شتر دو گوسفند و در پانزده شتر سه گوسفند و در بیست شتر چهار گوسفند و در بیست و پنج شتر پنج گوسفند زکات واجب است. هنگامی که یک شتر بر این شمار افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید. اگر بنت مخاض نداشته باشد یک ابن لبون لازم میآید تا به سی و پنج برسد و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود یک بنت لبون در آن واجب است و در صورتی که بنت لبون نداشته باشد و بنت مخاض در نزد او باشد، بنت مخاض را به عامل زکات میدهد و همراه با آن یک گوسفند نیز میدهد. زمانی که بنت مخاض بر او واجب شد و بنت مخاض نداشت و بنت لبون نزد او بود، بنت لبون را به عامل میدهد و گوسفند را پس میگیرد. و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّه به آن تعلّق میگیرد و از این جهت به آن حقه میگویند که در این سن شایستگی سوار شدن بر آن دارد. و چون به شصت برسد و یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعه به آن تعلق میگیرد تا به
ص: 53
وَ لَیْسَ فِی الْإِبِلِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْسَةً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً فَفِیهَا شَاةٌ وَ فِی عَشَرَةٍ شَاتَانِ وَ فِی خَمْسَةَ عَشَرَ ثَلَاثُ شِیَاهٍ وَ فِی عِشْرِینَ أَرْبَعُ شِیَاهٍ وَ فِی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ خَمْسُ شِیَاهٍ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَابْنَةُ مَخَاضٍ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَفِیهَا ابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ إِلَی خَمْسَةٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِنْ زَادَتْ فِیهَا وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ أَعْطَی الْمُصَدِّقَ ابْنَةَ مَخَاضٍ وَ أَعْطَی مَعَهَا شَاةً وَ إِذَا وَجَبَتْ عَلَیْهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ وَ کَانَ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ دَفَعَهَا وَ اسْتَرْجَعَ مِنَ الْمُصَدِّقِ شَاةً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ وَ سُمِّیَتْ حِقَّةً لِأَنَّهُ اسْتَحَقَّتْ أَنْ یُرْکَبَ ظُهْرُهَا إِلَی أَنْ تَبْلُغَ سِتِّینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی ثَمَانِینَ فَإِذَا زَادَتْ (1)
وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَنِیٌّ.
الْمُعْتَبَرُ، رَوَی زُرَارَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ أَبُو بَصِیرٍ وَ الْفُضَیْلُ وَ بُرَیْدٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالا: فِی الْبَقَرِ فِی کُلِّ ثَلَاثِینَ تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ لَیْسَ فِی أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ أَوْ تَبِیعَتَانِ ثُمَّ فِی سَبْعِینَ تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ مُسِنَّةٌ وَ فِی ثَمَانِینَ مُسِنَّتَانِ وَ فِی تِسْعِینَ ثَلَاثُ تَبَایِعَ.
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْإِبِلِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ خَمْساً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً فَفِیهَا شَاةٌ وَ فِی عَشْرٍ شَاتَانِ وَ فِی خَمْسَةَ عَشَرَ ثَلَاثُ شِیَاهٍ وَ فِی عِشْرِینَ أَرْبَعُ شِیَاهٍ وَ فِی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ خَمْسُ شِیَاهٍ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتُ مَخَاضٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَفِیهَا ابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ إِلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ أَعْطَی الْمُصَدِّقَ ابْنَةَ مَخَاضٍ وَ أَعْطَی مَعَهَا شَاةً فَإِذَا وَجَبَتْ عَلَیْهِ ابْنَةُ مَخَاضٍ وَ لَمْ تَکُنْ عِنْدَهُ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ دَفَعَهَا وَ اسْتَرْجَعَ مِنَ الْمُصَدِّقِ شَاةً فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ وَ سُمِّیَتْ حِقَّةً لِأَنَّهَا اسْتَحَقَّتْ أَنْ یُرْکَبَ ظَهْرُهَا إِلَی أَنْ تَبْلُغَ سِتِّینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی
ص: 53
هشتاد برسد .
پس اگر یکی بر این شمار اضافه شود یک ثنی به آن تعلق میگیرد تا به نود برسد و اگر به نود برسد دو بنت لبون به آن تعلق میگیرد و اگر از صد و بیست شتر یکی اضافه شود، دو حقه که آماده جفت گیری با نر باشند تعلق میگیرد و هرگاه تعداد شتران زیاد شد در هر چهل شتر یک بنت لبون و در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد.
شتر پیر و عیب دار برای زکات گرفته نمیشود مگر اینکه عامل زکات بخواهد و او کوچک و بزرگ شتران را به شمارش در میآورد.
و بدانید در گاو زکات واجب نیست تا اینکه به سی گاو برسد و چون به سی گاو رسید در آن تبیع حولی واجب است و در کمتر از سی گاو زکاتی تعلق نمیگیرد. چون به چهل گاو می رسد در آن مسنّه است تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام شود دو تبیعه واجب است تا هفتاد؛ پس چون هفتاد تمام شود یک تبیع و یک مسنه واجب است تا هشتاد؛ پس چون به هشتاد رسد در آن دو مسنه است تا نود؛ و چون به نود می رسد سه تبیع لازم میآید؛ و چون گاو بسیار شد این عدد ساقط است و صاحب گاو از هر سی گاو یک تبیع می دهد و از هر چهل گاو یک مسنه می دهد.
بر گوسفند زکات نیست تا به چهل گوسفند رسد؛ پس چون به چهل رسد و یک گوسفند زیاد شود دو گوسفند واجب است تا دویست، پس اگر یکی زیاد شود سه گوسفند می دهد تا سیصد، پس هرگاه گوسفند زیاد شود، دیگر این حساب ساقط است و از هر صد گوسفند یکی را به عنوان زکات می دهد.
روایت7.
کتاب عاصم بن حمید: ابوبصیر میگوید از امام باقر علیه السلام شنیدم که میفرمود: در کمتر از چهل گوسفند زکات نیست، پس هرگاه به چهل گوسفند برسد یک گوسفند واجب است تا صد و بیست، پس چون بر صد و بیست یکی اضافه شود دو گوسفند واجب است تا دویست، پس اگر بر دویست یکی اضافه شود سه گوسفند واجب است تا سیصد، پس هرگاه گوسفند زیاد شود، از هر صد تا یکی به عنوان زکات داده میشود. و گوسفند پیر و عیب دار برای زکات گرفته نمیشود، مگر اینکه عامل زکات بخواهد و او کوچک و بزرگ گوسفندان را به شمارش در میآورد
ص: 54
ثَمَانِینَ (1)
فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَنِیٌّ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ابْنَتَا لَبُونٍ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ فَإِذَا کَثُرَتِ الْإِبِلُ فَفِی کُلِّ أَرْبَعِینَ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ فِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ لَا تُؤْخَذُ هَرِمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَوَارٍ(2) إِلَّا أَنْ یَشَاءَ الْمُصَدِّقُ وَ یَعُدُّ صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْبَقَرِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً فَإِذَا بَلَغَتْ فَفِیهَا تَبِیعٌ حَوْلِیٌّ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً شَیْ ءٌ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ إِلَی سَبْعِینَ ثُمَّ فِیهَا تَبِیعَةٌ وَ مُسِنَّةٌ إِلَی ثَمَانِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَمَانِینَ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِینَ فَفِیهَا ثَلَاثُ تَبَایِعَ فَإِذَا کَثُرَ الْبَقَرُ أُسْقِطَ هَذَا کُلُّهُ وَ یُخْرِجُ صَاحِبُ الْبَقَرِ مِنْ کُلِّ ثَلَاثِینَ بَقَرَةً تَبِیعاً وَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةً وَ لَیْسَ عَلَی الْغَنَمِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ (3)
فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ وَ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَ الْغَنَمُ أُسْقِطَ هَذَا کُلُّهُ وَ أُخْرِجَ مِنْ کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ.
کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ الْأَرْبَعِینَ مِنَ الْغَنَمِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا شَاةٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا زَادَتْ عَلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی الْمِائَتَیْنِ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی ثَلَاثِمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَتِ الْغَنَمُ فَفِی کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ وَ لَا تُؤْخَذُ هَرِمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَوَارٍ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ الْمُصَدِّقُ وَ یَعُدُّ صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا
ص: 54
و گوسفندان گرده آمده را متفرق نمیکند و گوسفندان پراکنده شده را گرد نمیآورد.
ابوبصیر میگوید: از امام صادق علیه السلام در مورد زکات سؤال کردم ایشان فرمودند: از هر چهل درهم یک درهم و در کمتر از دویست درهم زکات تعلق نمیگیرد و چون به دویست برسد پنج درهم زکات واجب است و هر چه بر دویست درهم اضافه شود بر این اساس محاسبه میشود.
ابوبصیر میگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: در کمتر از پنج شتر زکات واجب نیست، پس هرگاه به پنج رسید یک گوسفند در آن واجب می شود تا ده. اگر ده شتر شد دو گوسفند واجب است تا پانزده شتر، و هرگاه پانزده شتر شد سه گوسفند واجب است تا بیست شتر، و هرگاه به بیست شتر رسید چهار گوسفند تا بیست و پنج، و اگر به بیست و پنج شتر رسید پنج گوسفند زکات واجب است. هنگامی که یک شتر بر بیست و پنج افزوده شد یک بنت مخاض در آن لازم می آید تا سی و پنج، اگر بنت مخاض نداشته باشد یک ابن لبون و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود یک بنت لبون در آن واجب است تا چهل و پنج؛ و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّه به آن تعلّق میگیرد تا شصت؛ و چون یکی بر این شمار اضافه شود، یک جذعه به آن تعلق میگیرد تا هفتاد و پنج؛ و چون به هفتاد و پنج برسد و یکی بر این شمار اضافه شود دو بنت لبون به آن تعلق میگیرد تا نود؛ و اگر یکی بر نود اضافه شود دو حقه واجب است تا صد و بیست. و هرگاه تعداد شتران زیاد شد، در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد.
و شتر پیر و عیب دار برای زکات گرفته نمیشود مگر اینکه عامل زکات بخواهد و او کوچک و بزرگ شتران را به شمارش در میآورد.
و گفت: از امام صادق شنیدم که فرمود: در کمتر از سی گاو زکات واجب نیست؛ پس اگر به سی برسند یک تبیع یا تبیعه واجب میگردد و اگر به چهل برسد یک مسنه به زکات تعلق میگیرد .
ص: 55
وَ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَ مُجْتَمِعٍ وَ لَا یَجْمَعُ بَیْنَ مُتَفَرِّقٍ (1).
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الزَّکَاةِ فَقَالَ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً دِرْهَمٌ وَ لَیْسَ فِیمَا دُونَ الْمِائَتَیْنِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتِ الْمِائَتَیْنِ فَفِیهَا خَمْسَةٌ فَإِذَا زَادَتْ فَعَلَی حِسَابِ ذَلِکَ.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ خَمْسٍ مِنَ الْإِبِلِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتْ خَمْساً فَفِیهَا شَاةٌ إِلَی عَشْرٍ فَإِذَا کَانَتْ عَشْراً فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی خَمْسَ عَشْرَةَ فَإِذَا کَانَتْ خَمْسَ عَشْرَةَ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی عِشْرِینَ فَإِذَا کَانَتْ عِشْرِینَ فَفِیهَا أَرْبَعٌ إِلَی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ فَإِذَا کَانَتْ خَمْساً وَ عِشْرِینَ فَفِیهَا خَمْسٌ مِنَ الْغَنَمِ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ إِلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ فَإِذَا زَادَتْ عَلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ إِلَی خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا حِقَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا زَادَتْ عَلَی السِّتِّینَ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ فَفِیهَا ابْنَتَا لَبُونٍ إِلَی تِسْعِینَ فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَی التِّسْعِینَ فَفِیهَا حِقَّتَانِ إِلَی الْعِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَتِ الْإِبِلُ فَفِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ وَ لَا تُؤْخَذُ هَرِمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَوَارٍ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ الْمُصَدِّقُ وَ یَعُدُّ صِغَارَهَا وَ کِبَارَهَا.
قَالَ وَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ فِیمَا دُونَ ثَلَاثِینَ مِنَ الْبَقَرِ شَیْ ءٌ فَإِذَا کَانَتِ الثَّلَاثِینَ فَفِیهَا تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ إِذَا کَانَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ.
ص: 55
باب ششم : انواع مستحق زکات و احکام مربوط به آنها
آیات
- لِلْفُقَرَاء الَّذِینَ أُحصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ. (1)
{این صدقات] برای آن [دسته از] نیازمندانی است که در راه خدا فرومانده اند، و نمی توانند [برای تأمین هزینه زندگی] در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن داری، فرد بی اطلاع، آنان را توانگر می پندارد. آنها را از سیمایشان می شناسی. با اصرار، [چیزی] از مردم نمی خواهند. و هر مالی [به آنان] انفاق کنید، قطعاً خدا از آن آگاه است.}
- إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ. (2)
{صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدای دانا و حکیم است.}
- أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ. (3)
{اما آن کشتی از آن بینوایانی بود که در دریا کار می کردند.}
- وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ. (4)
{و از آن مال که خدا به شما ارزانی داشته است به آنان بدهید.}
روایات
روایت1.
تفسیر عیاشی: اسحاق بن غالب گفت: امام صادق علیه السلام فرمود:
ای اسحاق، تعداد اهل این آیه را: «فَإِنْ أُعْطُواْ مِنْهَا رَضُواْ وَإِن لَّمْ یُعْطَوْاْ مِنهَا إِذَا هُمْ یَسْخَطُونَ»، (5){پس اگر از آن [اموال] به ایشان داده شود خشنود می گردند و اگر از آن به ایشان داده نشود به ناگاه به خشم می آیند.} چقدر برآورد میکنی؟ گفتم نمی دانم: سپس فرمود: آنان بیشتر از دو سوم مردم هستند. (6)
روایت2.
تفسیر عیاشی: از سماعه نقل کرده است که گفت: از ایشان درباره زکات پرسیدم که چه کسانی برای گرفتن آن صلاحیت دارند؟ فرمود: کسانی که خدا در باره آنان در کتابش چنین فرموده است: «لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَاب وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابن السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ»، {به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست.} و ممکن است زکات برای کسی که مبلغ سیصد درهم داشته باشد جایز باشد و بر کسی که پنجاه درهم داشته باشد، حرام باشد.
به او عرض کردم: چگونه
ص: 56
البقرة: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (1)
التوبة: إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2)
الکهف: أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ(3)
النور: وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِی آتاکُمْ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا إِسْحَاقُ کَمْ تَرَی أَهْلَ هَذِهِ الْآیَةِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ (5) قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ هُمْ أَکْثَرُ مِنْ ثُلُثَیِ النَّاسِ (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّکَاةِ لِمَنْ یَصْلُحُ أَنْ یَأْخُذَهَا فَقَالَ هِیَ لِلَّذِی وَ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَ قَدْ تَحِلُّ الزَّکَاةُ لِصَاحِبِ ثَلَاثِمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ تَحْرُمُ عَلَی صَاحِبِ خَمْسِینَ دِرْهَماً فَقُلْتُ لَهُ وَ کَیْفَ
ص: 56
ممکن است؟ فرمود: اگر صاحب سیصد درهم عیال وار باشد و اگر آن را میان آنان تقسیم کند کفایت نمی کند، پس خود را از آن محروم کند و همه را برای عیالش بردارد. اما صاحب پنجاه درهم اگر تنها باشد، و صاحب حرفهای باشد که از طریق آن امرار معاش کند و به خواسته خدا از طریق آن مبلغی کسب می کند که برای او کافی باشد، بر او حرام است. (1)
روایت3.
تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که در باره فقیر و مسکین، فرمود: فقیر کسی است که طلب کمک می کند و مسکین از او بدتر است و سؤال نمی کند. (2)
روایت4.
تفسیر عیاشی: از ابی بَصیر نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ» {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان اختصاص دارد.} چیست؟ فرمود: فقیر کسی است که طلب کمک می کند، و مسکین از او بدتر است، و بینوا کسی است که از همه آنان بیچارهتر است. (3)
روایت5.
تفسیر عیاشی: از ابو مریم، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره این فرموده خدا: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ» تا آخر آیه ... فرمود: زکات را چه در میان همه ایشان و چه برای یک نفر قرار دهی، به تکلیف خود عمل کرده ای. (4)
روایت6.
تفسیر عیاشی: از زراره، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: عرض کردم: در باره این فرموده خدای تبارک و تعالی: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ» تا آخر آیه، چه می گویید، آیا به همه آنان زکات پرداخته می شود حتی اگر معرفت [به اسلام و امام] نداشته باشند؟ فرمود: همانا امام به همه آنان از مبلغ صدقه می پردازد زیرا که به اطاعت از او گردن نهاده اند. گفت: به او عرض کردم: پس اگر معرفت نداشته باشند؟ پس فرمود: ای زراره! اگر قرار بود به کسی که معرفت داشته باشد بدهد و به کسی که معرفت نداشته باشد ندهد، هیچ جایی برای پرداخت آن پیدا نمیکرد، و همانا او به کسی که معرفت نداشت از این رو می داد که به اسلام تشویق شود و بر آن استوار باشد و اما امروز، تو و یارانت فقط به کسانی که معرفت دارند بدهید. (5)
روایت7.
تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره این فرموده خدای تبارک و تعالی: «وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَ» فرمود: آنان کارگزاران (جمع آوری زکات و صدقات) هستند. (6)
روایت8.
تفسیر عیاشی: از زراره نقل شده است که گفت: از امام باقر علیه السلام درباره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» پرسیدم.
ص: 57
یَکُونُ هَذَا فَقَالَ إِذَا کَانَ صَاحِبُ الثَّلَاثِمِائَةِ دِرْهَمٍ لَهُ مُخْتَارٌ کَثِیرٌ(1)
فَلَوْ قَسَمَهَا بَیْنَهُمْ لَمْ یَکْفِهِمْ فلم یعفف [فَلْیُعِفَ] عَنْهَا نَفْسَهُ وَ لْیَأْخُذْهَا لِعِیَالِهِ وَ أَمَّا صَاحِبُ الْخَمْسِینَ فَإِنَّهَا تَحْرُمُ عَلَیْهِ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ هُوَ مُحْتَرِفٌ یَعْمَلُ بِهَا وَ هُوَ یُصِیبُ فِیهَا مَا یَکْفِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: عَنِ الْفَقِیرِ وَ الْمِسْکِینِ قَالَ الْفَقِیرُ الَّذِی یَسْأَلُ وَ الْمِسْکِینُ أَجْهَدُ مِنْهُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ قَالَ الْفَقِیرُ الَّذِی یَسْأَلُ وَ الْمِسْکِینُ أَجْهَدُ مِنْهُ وَ الْبَائِسُ أَجْهَدُهُمَا(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقَالَ إِنْ جَعَلْتَهَا فِیهِمْ جَمِیعاً وَ إِنْ جَعَلْتَهَا لِوَاحِدٍ أَجْزَأَ عَنْکَ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أَ رَأَیْتَ قَوْلَهُ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ کُلُّ هَؤُلَاءِ یُعْطَی إِنْ کَانَ لَا یَعْرِفُ قَالَ إِنَّ الْإِمَامَ یُعْطِی هَؤُلَاءِ جَمِیعاً لِأَنَّهُمْ یُقِرُّونَ لَهُ بِالطَّاعَةِ قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ إِنْ کَانُوا لَا یَعْرِفُونَ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ لَوْ کَانَ یُعْطِی مَنْ یَعْرِفُ دُونَ مَنْ لَا یَعْرِفُ لَمْ یُوجَدْ لَهَا مَوْضِعٌ وَ إِنَّمَا کَانَ یُعْطِی مَنْ لَا یَعْرِفُ لِیَرْغَبَ فِی الدِّینِ فَیَثْبُتَ عَلَیْهِ وَ أَمَّا الْیَوْمَ فَلَا تُعْطِهَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ إِلَّا مَنْ یَعْرِفُ (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها قَالَ هُمُ السُّعَاةُ(7).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ
ص: 57
فرمود: آنها کسانی هستند که موحد شدند و از پرستش آنچه غیر خدا پرستیده می شود جدا شدند، و گواهی دادند که خدایی جز الله نیست و این که محمد رسول خدا است و آنان پس از آن، به آن چه را محمد که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، آورده است، شک دارند. پس خدا به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد که آنان را با مال و عطا جذب کند تا اسلامشان نیکو باشد و بر دینشان که به آن گرویدند و به آن اقرار کردند، استوار بمانند.
همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، در روز حنین، سران آنان را از قریش جذب کرده بود که از جمله آنان ابو سفیان بن حرب و عیینة بن حصین فزاری و مانند آنان از مردم بودند. پس انصار به خشم آمدند و نزد سعد بن عباده گردهم آمدند. سعد آنان را پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله در جعرانه(1)
برد و گفت: ای رسول خدا! آیا اجازه سخن گفتن می دهی؟ فرمود: بلی. گفت: اگر این امر، یعنی اموالی که شما میان قوم تقسیم کردید، چیزی باشد که خدا تو را به آن امر کرده است، پس راضی هستیم و اگر چیزی جز این باشد، راضی نیستیم.
زراره گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای گروه انصار! آیا همه تان با قول سعد موافقید؟ گفتند: سرور ما خدا و رسول او است. و از آنها خواست تا سه بار این سخن را تکرار کنند و پس از آن گفتند: ما با قول و نظر سعد موافقیم. زراره گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: پس خدا نورشان را از بین برد، و در قرآن برای «مؤلّفة قلوبهم» سهمی قرار داده است. (2)
روایت9.
تفسیر عیاشی : از زراره و حمران و محمد بن مسلم، از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که در باره «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ»، فرمود: آنان قومی اند که رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دلهای آنان را جذب نمود و اموال را میان آنان تقسیم کرد.
ص: 58
قَالَ هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ یَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ شُکَّاکٌ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُمْ أَنْ یَتَأَلَّفَهُمْ بِالْمَالِ وَ الْعَطَاءِ لِکَیْ یَحْسُنَ إِسْلَامُهُمْ وَ یَثْبُتُوا عَلَی دِینِهِمُ الَّذِی قَدْ دَخَلُوا فِیهِ وَ أَقَرُّوا بِهِ.
وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ حُنَیْنٍ تَأَلَّفَ رُءُوسَهُمْ مِنْ رُءُوسِ الْعَرَبِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ سَائِرِ مُضَرَ مِنْهُمْ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ- وَ عُیَیْنَةُ بْنُ حُصَیْنٍ الْفَزَارِیُّ وَ أَشْبَاهُهُمْ مِنَ النَّاسِ فَغَضِبَتِ الْأَنْصَارُ فَأَجْمَعُوا إِلَی سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ فَانْطَلَقَ بِهِمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْجِعْرَانَةِ(1) فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْکَلَامِ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِی قَسَمْتَ بَیْنَ قَوْمِکَ شَیْئاً أَمَرَکَ اللَّهُ بِهِ رَضِینَا بِهِ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ لَمْ نَرْضَ.
قَالَ زُرَارَةُ فَسَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَ کُلُّکُمْ عَلَی مِثْلِ قَوْلِ سَعْدٍ قَالُوا اللَّهُ سَیِّدُنَا وَ رَسُولُهُ فَأَعَادَهَا عَلَیْهِمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُونَ اللَّهُ سَیِّدُنَا وَ رَسُولُهُ ثُمَّ قَالُوا بَعْدَ الثَّالِثَةِ نَحْنُ عَلَی مِثْلِ قَوْلِهِ وَ رَأْیِهِ.
قَالَ زُرَارَةُ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: فَحَطَّ اللَّهُ نُورَهُمْ وَ فَرَضَ لِلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ سَهْماً فِی الْقُرْآنِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَالَ قَوْمٌ تَأَلَّفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَسَمَ فِیهِمُ الْفَیْ ءَ
ص: 58
امام باقر فرمود: هنگامی که سال بعد فرا رسید، دو برابر چیزی را که گرفته بودند، آوردند و بسیاری از مردم نیز اسلام آوردند. - فرمود:- پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به ایراد سخنرانی پرداخت و فرمود: آیا این بهتر است یا چیزی را که گفته بودید. آنان فلان تعداد و فلان تعداد از شتران آورده اند (یعنی) دو برابر آن چه را به آنان دادم و مردم بسیاری هم اسلام آورده اند، قسم به آن که جان محمد در دست اوست، من دوست دارم آن قدر داشته باشم تا دیه هر انسانی را بدهم، تا این که تسلیم خدا که پروردگار جهانیان است، باشد. (1)
روایت10.
تفسیر عیاشی: از ابو اسحاق، از برخی از اصحاب ما، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: از ایشان در باره بردهای که از دادن اقساط آزادیاش عاجز شده است (برده مکاتب) در حالی که قسمتی از آن را ادا کرده است سؤال شد. فرمود: از مال صدقه ادا می کند، همانا خداوند تبارک و تعالی در کتابش می فرماید: «وَفِی الرِّقَاب». (و برای آزادی بندگان) (2)
روایت11.
تفسیر عیاشی: از زراره نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: حکم برده ای که زنا می کند چیست؟ فرمود: نصف حد بر او جاری می شود. عرض کردم اگر تکرار کرد؟ فرمود: باز هم نصف حد بر او جاری می شود. عرض کردم: و اگر باز هم تکرار کند؟ فرمود: بیش از نصف حد شلاق نمی خورد. عرض کردم: آیا سنگسار شدن حتی برای یکی از گناهانش بر او واجب نمی شود؟ فرمود: بلی، در بار هشتم باید کشته شود، اگر آن کار را هشت بار تکرار کند. عرض کردم: پس فرق بین او و آزاده چیست، در حالی که گناهشان یکی است؟ فرمود: خدای عز و جل به او رحم کرده و خواری بردگی و حدّ انسان آزاده را (با هم) بر وی تحمیل نکرد. سپس فرمود: بر امام مسلمانان است که بهای او را از سهم الرقاب به اربابش بپردازد.(3)
روایت12.
تفسیر عیاشی: از صبّاح بن سیابه نقل شده است که گفت: هر مسلمانی که بمیرد و بدهکاری در گردن او باشد و آن دین بر اثر فساد و اسراف نبوده باشد، بر امام واجب است که دینش را ادا کند، و اگر ادا نکند گناهش به گردن او (امام) است. همانا خدا می فرماید: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَآب وَالْغَارِمِینَ»، {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد.} پس او از بدهکاران است و نزد امام سهمی دارد. و اگر آن را به او ندهد، گناهش به گردن اوست. (4)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از عبد الرحمان بن حجاج نقل شده است که: محمد بن خالد از امام صادق علیه السلام
ص: 59
قَالَ زُرَارَةُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَمَّا کَانَ فِی قَابِلٍ جَاءُوا بِضِعْفِ الَّذِی أَخَذُوا وَ أَسْلَمَ مِنَ النَّاسِ کَثِیرٌ وَ قَالَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطِیباً فَقَالَ هَذَا خَیْرٌ أَمِ الَّذِی قُلْتُمْ قَدْ جَاءُوا مِنَ الْإِبِلِ بِکَذَا وَ کَذَا ضِعْفَ مَا أَعْطَیْتُهُمْ وَ قَدْ أَسْلَمَ لِلَّهِ عَالَمٌ وَ نَاسٌ کَثِیرٌ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ عِنْدِی مَا أُعْطِی کُلَّ إِنْسَانٍ دِیَتَهُ عَلَی أَنْ یُسْلِمَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ مُکَاتَبٍ عَجَزَ عَنْ مُکَاتَبَتِهِ وَ قَدْ أَدَّی بَعْضَهَا قَالَ یُؤَدَّی مِنْ مَالِ الصَّدَقَةِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ فِی الرِّقابِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَبْدٌ زَنَی قَالَ یُجْلَدُ نِصْفَ الْحَدِّ قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُ عَادَ فَقَالَ یُضْرَبُ مِثْلَ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُ عَادَ قَالَ لَا یُزَادُ عَلَی نِصْفِ الْحَدِّ قَالَ قُلْتُ فَهَلْ یَجِبُ عَلَیْهِ الرَّجْمُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ فِعْلِهِ فَقَالَ نَعَمْ یُقْتَلُ فِی الثَّامِنَةِ إِنْ فَعَلَ ذَلِکَ ثَمَانَ مَرَّاتٍ فَقُلْتُ فَمَا الْفَرْقُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْحُرِّ وَ إِنَّمَا فِعْلُهُمَا وَاحِدٌ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی رَحِمَهُ أَنْ یَجْمَعَ عَلَیْهِ رِبْقَ الرِّقِّ وَ حَدَّ الْحُرِّ قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ عَلَی إِمَامِ الْمُسْلِمِینَ أَنْ یَدْفَعَ ثَمَنَهُ إِلَی مَوْلَاهُ مِنْ سَهْمِ الرِّقَابِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَیَابَةَ قَالَ: أَیُّمَا مُسْلِمٍ مَاتَ وَ تَرَکَ دَیْناً لَمْ یَکُنْ فِی فَسَادٍ وَ عَلَی إِسْرَافٍ فَعَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَقْضِیَهُ فَإِنْ لَمْ یَقْضِهِ فَعَلَیْهِ إِثْمُ ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ... وَ الْغارِمِینَ فَهُوَ مِنَ الْغَارِمِینَ وَ لَهُ سَهْمٌ عِنْدَ الْإِمَامِ فَإِنْ حَبَسَهُ فَإِثْمُهُ عَلَیْهِ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ: أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ خَالِدٍ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام
ص: 59
در باره صدقات پرسید، فرمود: آن را در میان کسانی که خدا تعیین کرده است تقسیم کنید و از سهم بدهکاران به کسانی که ندای جاهلیت سر میدهند، داده نمی شود. عرض کردم: ندای جاهلیت چیست؟ فرمود: مردی که می گوید: ای آل بنی فلان! و سپس کشتار و خونریزی در میان آنان رخ می دهد و این از سهم بدهکاران ادا نمی شود و کسانی که مهر زنان را بدهکارند. گفت: آن را نمیدانم تا اینکه گفت: و همچنین کسانی که در مورد اموال مردم سهل انگاری می کنند.(1)
روایت14.
تفسیر عیاشی: محمد القسری از امام صادق علیه السلام نقل میکند که از او در مورد صدقه سؤال کردم: فرمود: آن را در میان کسانی که خدا تعیین کرده است تقسیم کنید و از آن سهم، به بدهکارانی که مهر زنان را بدهکارند و کسانی که ندای جاهلیت دارند، داده نمیشود. عرض کردم: ندای جاهلیت چیست؟ فرمود: مردی که می گوید: ای آل بنی فلان! و سپس کشتار و خونریزی در میان آنان رخ می دهد و این از سهم بدهکاران ادا نمی شود و همچنین به اموال مردم اعتنایی نمی کنند؛ یعنی در مورد اموال مردم سهل انگاری کردهاند. (2)
روایت15.
السرائر: سماعه میگوید از امام صادق علیه السلام در مورد شخصی پرسیدم که لوازم جنگی دارد درحالی که نیازمند است، آیا آن را بفروشد و خرج عیالش کند یا صدقه بگیرد؟ فرمود: آن را بفروشد و خرج عیالش کند. (3)
روایت16.
قرب الاسناد: یونس بن یعقوب میگوید به امام صادق علیه السلام گفتم: از مال زکات به خانواده های مسلمانان میدهم، پس از زکات لباس و غذا برای آنها خریداری میکنم و به نظرم این امر برای آنها بهتر است. گفت: ایشان فرمود: ایرادی ندارد. (4)
روایت17.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: صدقه دادان به ثروتمند و شخص نیرومند تندرست روا نیست. (5)
روایت18.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که از او در مورد اینکه آیا زکات فقط برای اهل ولایت است؟ پرسید، فرمود: این مطلب در نامههای زیادی برای شما تبیین شد. (6)
ص: 60
عَنِ الصَّدَقَاتِ قَالَ اقْسِمْهَا فِیمَنْ قَالَ اللَّهُ وَ لَا یُعْطَی مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ الَّذِینَ یُنَادُونَ نِدَاءَ الْجَاهِلِیَّةِ قُلْتُ وَ مَا نِدَاءُ الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ الرَّجُلُ یَقُولُ یَا آلَ بَنِی فُلَانٍ فَیَقَعُ فِیهِمُ الْقَتْلُ وَ الدِّمَاءُ فَلَا یُؤَدَّی ذَلِکَ مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ وَ الَّذِینَ یُغْرَمُونَ مِنْ مُهُورِ النِّسَاءِ قَالَ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا قَالَ وَ لَا الَّذِینَ لَا یُبَالُونَ بِمَا صَنَعُوا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْقَسْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّدَقَةِ فَقَالَ نَعَمْ ثَمَنُهَا فِیمَنْ قَالَ اللَّهُ وَ لَا یُعْطَی مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ الَّذِینَ یَغْرَمُونَ فِی مُهُورِ النِّسَاءِ وَ لَا الَّذِینَ یُنَادُونَ بِنِدَاءِ الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا نِدَاءُ الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ الرَّجُلُ یَقُولُ یَا آلَ بَنِی فُلَانٍ فَیَقَعُ بَیْنَهُمُ الْقَتْلُ وَ لَا یُؤَدَّی ذَلِکَ مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِینَ وَ الَّذِینَ لَا یُبَالُونَ مَا صَنَعُوا بِأَمْوَالِ النَّاسِ (2).
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ الْمَشِیخَةِ لِابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ تَکُونُ عِنْدَهُ الْعُدَّةُ لِلْحَرْبِ وَ هُوَ مُحْتَاجٌ أَ یَبِیعُهَا وَ یُنْفِقُهَا عَلَی عِیَالِهِ أَوْ یَأْخُذُ الصَّدَقَةَ قَالَ یَبِیعُهَا وَ یُنْفِقُهَا عَلَی عِیَالِهِ (3).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِیَالُ الْمُسْلِمِینَ أُعْطِیهِمْ مِنَ الزَّکَاةِ فَأَشْتَرِی لَهُمْ مِنْهَا ثِیَاباً وَ طَعَاماً وَ أَرَی أَنَّ ذَلِکَ خَیْرٌ لَهُمْ قَالَ فَقَالَ لَا بَأْسَ (4).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِیٍّ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍ (5).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّکَاةِ هَلْ هِیَ لِأَهْلِ الْوَلَایَةِ قَالَ قَدْ بُیِّنَ ذَلِکَ لَکُمْ فِی طَائِفَةٍ مِنَ الْکِتَابِ (6).
ص: 60
روایت19.
قرب الاسناد: یونس نقل میکند که از موسی بن جعفر علیه السلام در مورد شخصی از اصحاب ما سؤال کردم که بمیرد و چیزی که با آن کفن شود به جای نگذارد، آیا از اموال زکات برای او کفن خریداری کنم؟ فرمود: به خانواده اش بده، به اندازه ای که بتوانند مقدمات دفن او را آماده کنند تا بدین وسیله آنان کسانی باشند که مقدمات دفن او را فراهم کرده باشند. عرض کردم: اگر فرزند یا کسی نداشته باشد که کارهایش را انجام دهد و من از مال زکات مقدمات دفن او را آماده کنم؟ گفت: ایشان فرمود: پدرم رضای خداوند بر او باد میگوید: حرمت عورت مؤمن و حرمت بدنش در حال مرده همچون حرمت او در هنگام زنده بودنش است، پس عورت و بدنش را بپوشان و مقدمات دفن او را فراهم کن و او را در کفن بگذار و او را حنوط کن و این کار را به عنوان زکات به حساب آور.
گفتم: اگر یکی از دوستانش کفن دیگری به او بدهد و قرضی نزد او باشد، آیا در یکی از کفنها کفن شود و با کفن دیگر قرض او داده شود؟ گفت: ایشان فرمود: این کفن میراثی نیست که او به جا گذاشته باشد بلکه این چیزی است که پس از وفات آن مرد به عیالش رسیده است، پس باید در کفنی که به آنها بخشیده شده است او را کفن کنند و با کفنی را که از زکات به آنها داده شده، امورات خویش را سر و سامان دهند. (1)
روایت20.
قرب الاسناد: موسی بن بکر نقل میکند که موسی بن جعفر علیه السلام به من گفت: هر که روزی از راه حلال طلب کند تا بر خود و خانواده اش انفاق کند، مانند مجاهد در راه خدای عز و جل است. پس اگر دچار تنگنایی شد، با توکل به خدا و رسولش که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، مبالغی را قرض بگیرد که هزینه خانواده اش را تأمین کند. و اگر بمیرد و نتواند آن را ادا کند، بر امام است که آن را ادا کند. و اگر ادا نکرد، بار مسئولیت به دوش او (امام) است. همانا خدای عز و جل می فرماید: «إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْغَارِمِینَ»، {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، اختصاص دارد.} پس این، فقیر مسکین و بدهکار است. (2)
روایت21.
تفسیر قمی: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ
ص: 61
ب، [قرب الإسناد] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یُونُسَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَمُوتُ وَ لَمْ یَتْرُکْ مَا یُکَفَّنُ بِهِ أَ فَأَشْتَرِی لَهُ کَفَنَهُ مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ فَقَالَ أَعْطِ عِیَالَهُ مِنَ الزَّکَاةِ قَدْرَ مَا یُجَهِّزُونَهُ بِهِ فَیَکُونُونَ هُمُ الَّذِینَ یُجَهِّزُونَهُ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ لَا أَحَدٌ یَقُومُ بِأَمْرِهِ فَأُجَهِّزُهُ أَنَا مِنَ الزَّکَاةِ قَالَ فَقَالَ کَانَ أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ إِنَّ حُرْمَةَ عَوْرَةِ الْمُؤْمِنِ وَ حُرْمَةَ بَدَنِهِ وَ هُوَ مَیِّتٌ کَحُرْمَتِهِ وَ هُوَ حَیٌّ فَوَارِ عَوْرَتَهُ وَ بَدَنَهُ وَ جَهِّزْهُ وَ کَفِّنْهُ وَ حَنِّطْهُ وَ احْتَسِبْ ذَلِکَ مِنَ الزَّکَاةِ قُلْتُ فَإِنْ أَنْجَزَ عَلَیْهِ (1)
بَعْضُ إِخْوَانِهِ بِکَفَنٍ آخَرَ وَ کَانَ عَلَیْهِ دَیْنٌ أَ یُکَفَّنُ بِوَاحِدٍ وَ یُقْضَی بِالْآخَرِ دَیْنُهُ قَالَ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا میراث [مِیرَاثاً] تَرَکَهُ وَ إِنَّمَا هَذَا شَیْ ءٌ صَارَ إِلَیْهِمْ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَلْیُکَفِّنُوهُ بِالَّذِی أَنْجَزَ عَلَیْهِمْ بِهِ وَ لْیَکُنْ الَّذِی مِنَ الزَّکَاةِ یُصْلِحُونَ بِهِ شَأْنَهُمْ (2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنْ غَلَبَ فَلْیَسْتَدِنْ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله مَا یَقُوتُ بِهِ عِیَالَهُ فَإِنْ مَاتَ وَ لَمْ یَقْضِ کَانَ عَلَی الْإِمَامِ قَضَاؤُهُ فَإِنْ لَمْ یَقْضِهِ کَانَ عَلَیْهِ وِزْرُهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ ... وَ الْغارِمِینَ فَهُوَ فَقِیرٌ مِسْکِینٌ مُغْرَمٌ (3).
فس، [تفسیر القمی]: إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ
ص: 61
حَکِیمٌ»،(1) {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.} خداوند همه مردم به جز این هشت گروه را که خداوند آنان را نامگذاری کرده، خارج ساخته است و امام صادق علیه السلام بیان کرد که چه کسانی هستند؟ پس فرمود: آنان همان کسانی هستند که کمک نمی طلبند و هزینه خانواده هایشان به دوش آنان است و دلیل بر این که آنان کمک نمی طلبند و هزینه خانواده هایشان بر دوش آنان است، این فرموده خدا در سوره بقره: «لِلْفُقَرَاء الَّذِینَ أُحصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا»،(2){(این صدقات) برای آن (دسته از) نیازمندانی است که در راه خدا فرو مانده اند، و نمی توانند (برای تأمین هزینه زندگی) در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن داری، فرد بی اطلاع، آنان را توانگر می پندارد. آنها را از سیمایشان می شناسی. با اصرار، (چیزی) از مردم نمی خواهند و هر مالی (به آنان) انفاق کنید، قطعاً خدا از آن آگاه است.}
«وَالْمَسَاکِینِ» منظور از آنان کسانی هستند که به ضعف و بیماری مبتلا هستند مانند نابینایان و لنگان و جذامیها و همه انواع بیماران از مردان و زنان و کودکان و «وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا» منظور از آنان کسانی هستند که متولی جمع آوری صدقات و محافظت از آن هستند تا به قسمت کنندگان آن برسد. «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» آنان عبارتند از قومی که خدا را یگانه پنداشتند اما معرفت در دل آنان جای نگرفته است که محمد که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، رسول خدا است، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنان را جذب می کرد و به آنان می آموخت تا حق را بشناسند، پس خدا بهرهای از صدقات را برای آنان قرار داده است تا به اسلام تشویق شوند.
و در روایت ابو جارود از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» یعنی ابوسفیان بن حرب بن امیه، و سهیل بن عمرو، که از بنی عامر بن لُوی بود، و هَمّام بن عمرو و برادرش، و صفوان بن امیة بن خلف قرشی سپس جُمحی، و اقرع بن حابس تمیمی، سپس یکی از بنی حازم، و عُیینة بن حِصین فزاری، و مالک بن عوف، و علقمة بن عُلاثه، و به من خبر رسید که رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، به هر کدام از آنان صد تا شتر با شتربانان آنها، یا بیشتر یا
کمتر می داد .
ص: 62
حَکِیمٌ (1) فَأَخْرَجَ اللَّهُ مِنَ الصَّدَقَاتِ جَمِیعَ النَّاسِ إِلَّا هَذِهِ الثَّمَانِیَةَ الْأَصْنَافِ الَّذِینَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ وَ بَیَّنَ الصَّادِقُ علیه السلام مَنْ هُمْ فَقَالَ الْفُقَرَاءُ هُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ وَ عَلَیْهِمْ مَئُونَاتٌ مِنْ عِیَالِهِمْ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُمْ هُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ قَوْلُ اللَّهِ فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً(2) وَ الْمَساکِینِ هُمْ أَهْلُ الزَّمَانَةِ مِنَ الْعُمْیَانِ وَ الْعُرْجَانِ (3)
وَ الْمَجْذُومِینَ وَ جَمِیعِ أَصْنَافِ الزَّمْنَی الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها هُمُ السُّعَاةُ وَ الْجُبَاةُ فِی أَخْذِهَا وَ جَمْعِهَا وَ حِفْظِهَا حَتَّی یُؤَدُّوهَا إِلَی مَنْ یَقْسِمُهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ لَمْ تَدْخُلِ الْمَعْرِفَةُ قُلُوبَهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَأَلَّفُهُمْ وَ یُعَلِّمُهُمْ کَیْمَا یَعْرِفُوا فَجَعَلَ اللَّهُ لَهُمْ نَصِیباً فِی الصَّدَقَاتِ لِکَیْ یَعْرِفُوا وَ یَرْغَبُوا.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبِ بْنِ أُمَیَّةَ وَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ هُوَ مِنْ بَنِی عَامِرِ بْنِ لُوَیٍّ وَ هَمَّامُ بْنُ عَمْرٍو وَ أَخُوهُ وَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ خَلَفٍ الْقُرَشِیُّ ثُمَّ الْجُمَحِیُّ وَ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ التَّمِیمِیُّ ثُمَّ أَحَدُ بَنِی حَازِمٍ وَ عُیَیْنَةُ بْنُ حُصَیْنٍ الْفَزَارِیُّ وَ مَالِکُ بْنُ عَوْفٍ وَ عَلْقَمَةُ بْنُ عَلَاثَةَ بَلَغَنِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعْطِی الرَّجُلَ مِنْهُمْ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ وَ رُعَاتِهَا وَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ أَقَلَ (4).
ص: 62
به تفسیر علی بن ابراهیم در مورد «وَفِی الرِّقَاب» برگشت. آنها قومی هستند که کفاره قتل اشتباه و کفاره ظهار و کفاره کشتن شکار در حرم و کفاره شکستن قسم بر گردن آنان باشد، ولی مبلغ کفاره را نداشته باشند، در حالی که آنان مومنند، پس خدا سهمی را از صدقات برای آنان اختصاص داده است تا کفاره ایشان باشد. «وَالْغَارِمِینَ» مردمانی که دین به گردن آنها است و آن را در اطاعت از خدا و بدون اسراف انفاق کردند، پس بر امام است که دین آنان را از طریق مال الصدقات بپردازد. «وَفِی سَبِیلِ اللّهِ» یعنی کسانی که برای جهاد خارج می شوند در حالی که چیزی ندارند که در راه جهاد خرج کنند، یا گروهی از مسلمانان که هزینه رفتن به حج را نداشته باشند، و یا در سایر راههای خیر. پس بر امام است که مبالغی را از صدقات به آنان بپردازد تا به وسیله آن بتوانند حج و جهاد را به جا آورند.
«وَابن السَّبِیلِ» یعنی فرزندان راه که در مسافرتی باشند که برای اطاعت از خدا است، ولی در بین راه به علت از بین رفتن یا تمام شدن توشه سفر، از سفر باز مانند. پس بر امام است که آنان را از طریق پرداختن مبالغی از مال الصدقات، به دیارشان برگرداند. صدقات به هشت قسمت تقسیم می شود. به هر انسانی از این هشت قسمت مبلغی به اندازه نیازش، نه زیادتر و نه کمتر، داده می شود. این کار بر عهده امام است و به صلاحدید خود عمل می کند. (1)
روایت22.
الخصال: از برخی از اصحاب ما از امام صادق روایت شده که فرمود:
ص: 63
رَجَعَ إِلَی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ وَ فِی الرِّقابِ قَوْمٌ قَدْ لَزِمَتْهُمْ کَفَّارَاتٌ فِی قَتْلِ الْخَطَاءِ وَ فِی الظِّهَارِ وَ قَتْلِ الصَّیْدِ فِی الْحَرَمِ وَ فِی الْأَیْمَانِ وَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ مَا یُکَفِّرُونَ وَ هُمْ مُؤْمِنُونَ فَجَعَلَ اللَّهُ لَهُمْ مِنْهَا سَهْماً فِی الصَّدَقَاتِ لِیُکَفَّرَ عَنْهُمْ وَ الْغارِمِینَ قَوْمٌ قَدْ وَقَعَتْ عَلَیْهِمْ دُیُونٌ أَنْفَقُوهَا فِی طَاعَةِ اللَّهِ مِنْ غَیْرِ إِسْرَافٍ فَیَجِبُ عَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَقْضِیَ ذَلِکَ عَنْهُمْ وَ یَفُکَّهُمْ مِنْ مَالِ الصَّدَقَاتِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَوْمٌ یَخْرُجُونَ فِی الْجِهَادِ وَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ مَا یُنْفِقُونَ أَوْ قَوْمٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَیْسَ عِنْدَهُمْ مَا یَحُجُّونَ بِهِ أَوْ فِی جَمِیعِ سُبُلِ الْخَیْرِ فَعَلَی الْإِمَامِ أَنْ یُعْطِیَهُمْ مِنْ مَالِ الصَّدَقَاتِ حَتَّی یَتَقَوَّوْنَ بِهِ عَلَی الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ أَبْنَاءُ الطَّرِیقِ الَّذِینَ یَکُونُونَ فِی الْأَسْفَارِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ فَیُقْطَعُ عَلَیْهِمْ وَ یُذْهَبُ مَالُهُمْ فَعَلَی الْإِمَامِ أَنْ یَرُدَّهُمْ إِلَی أَوْطَانِهِمْ مِنْ مَالِ الصَّدَقَاتِ وَ الصَّدَقَاتُ تَتَجَزَّی ثَمَانِیَةَ أَجْزَاءٍ فَیُعْطَی کُلُّ إِنْسَانٍ مِنْ هَذِهِ الثَّمَانِیَةِ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ بِلَا إِسْرَافٍ وَ لَا تَقْتِیرٍ یَقُومُ فِی ذَلِکَ الْإِمَامُ یَعْمَلُ بِمَا فِیهِ الصَّلَاحُ (1).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَرْفَعُونَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ:
ص: 63
به پنج نفر از زکات داده نشود: فرزند، پدر و مادر، همسر و برده. زیرا شخص مجبور است نفقه آنها را بپردازد. (1)
علل الشرایع: ماجیلویه از محمد بن عطار مثل این حدیث را روایت کرده است.(2)
روایت23.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: پرداخت زکات فقط به اهل ولایت و معرفت جایز است. (3)
روایت24.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام در یکی از نامههای خود به مامون مینویسد: جایز نیست که زکات به کسانی غیر از افراد شناخته شده اهل ولایت داده شود. (4)
روایت25.
عیون الاخبار: هروی از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرمود: هر کس قائل به جبر باشد به او زکات ندهید. (5)
روایت26.
علل الشرایع: امام صادق فرمود: به کسی که هفتصد درهم دارد و مالک آن می باشد دادن زکات حلال است به شرطی که شغل و حرفه ای نداشته باشد، این شخص زکات هفتصد درهم را اخراج کرده و با مقداری از آن قوت و روزی عیالات خود را تهیه نموده و بقیّه آن را به مستحقّین می دهد ولی کسی که پنجاه درهم دارد و صاحب حرفه ای است که به واسطه آن قوت عیالات خود را تهیّه می کند بر او زکات روا نیست و نمی توان به وی زکات داد. (6)
روایت27.
علل الشرایع: ابوالمغرا از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: خداوند متعال فقیران و ثروتمندان را در اموال شریک قرار داده است، پس ثروتمندان حق ندارند، اموال را جز در مورد شریکان خویش به مصرف برسانند. (7)
ص: 64
خَمْسَةٌ لَا یُعْطَوْنَ مِنَ الزَّکَاةِ الْوَلَدُ وَ الْوَالِدَانِ وَ الْمَرْأَةُ وَ الْمَمْلُوکُ لِأَنَّهُ یُجْبَرُ عَلَی النَّفَقَةِ عَلَیْهِمْ (1).
ع، [علل الشرائع] ماجیلویه عن محمد العطار: مثله (2).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَا یَحِلُّ أَنْ تُدْفَعَ الزَّکَاةُ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ الْمَعْرِفَةِ(3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ لَا یَجُوزُ أَنْ یُعْطَی الزَّکَاةُ غَیْرَ أَهْلِ الْوَلَایَةِ الْمَعْرُوفِینَ (4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ بِالْجَبْرِ فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّکَاةِ(5).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَحِلُّ الزَّکَاةُ لِمَنْ لَهُ سَبْعُمِائَةِ دِرْهَمٍ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ حِرْفَةٌ وَ یُخْرِجُ زَکَاتَهَا مِنْهَا وَ یَشْتَرِی مِنْهَا بِالْبَعْضِ قُوتاً لِعِیَالِهِ وَ یُعْطِی الْبَقِیَّةَ أَصْحَابَهُ وَ لَا تَحِلُّ الزَّکَاةُ لِمَنْ لَهُ خَمْسُونَ دِرْهَماً وَ لَهُ حِرْفَةٌ یَقُوتُ بِهَا عِیَالَهُ (6).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَشْرَکَ بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ وَ الْفُقَرَاءِ فِی الْأَمْوَالِ فَلَیْسَ لَهُمْ أَنْ یَصْرِفُوهَا إِلَی غَیْرِ شُرَکَائِهِمْ (7).
ص: 64
روایت28.
الخصال : ابن سنان از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: صدقه حیوانات سم دار و پهن پا مانند شتر به مسلمانان متجمل و با شخصیت پرداخت میشود و صدقه طلا و نقره و هر آنچه با قفیز (پیمانه) اندازه گیری می شود از آنچه زمین میرویاند (غلات) به افراد بسیار فقیر و غیر متشخص اختصاص داده شده است. گفتم: چگونه حکم بدین صورت تشریع شده است؟ فرمود: آن افراد شکیبایی پیشه میکنند و گدایی نمیکنند و از مردم شرم میکنند، از این رو بهترین این دو نوع صدقه از نظر مردم را باید به آنها اختصاص داد و هر دو نوع آن جزء صدقه میباشد. (1)
روایت29.
علل الشرایع: اسماعیل الدغشی نقل میکند که از موسی بن جعفر علیه السلام پرسیدم: کسی که قوت یک روز خود را دارد جایز است درخواست دریافت زکات را بکند و نیز به چنین کسی پیش از آنکه درخواست کند، اگر زکات داده شود جایز است قبول کند؟ حضرت فرمودند: اگر به وی زکات داده شد اگر چه قوت یک ماه و نیز مایحتاج یک سال را هم داشته باشد، آن را قبول کند، زیرا زکات بابت خرجی یک سالِ مستحقّین به آنها داده می شود.(2)
روایت30.
علل الشرایع: ایوب ابن حر نقل میکند که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مملوکی است که به آنچه ما معتقدیم (اعتقاد به ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام و یازده فرزندش علیهم السّلام) معتقد است، حال او را از مال زکات می خرم و آزادش می کنم، آیا جایز است؟ امام فرمود: او را بخر و آزاد کن. عرض کردم: اگر آن مملوک مرد و مالی از خود به جا گذارد، این مال تعلّق به چه کسی دارد؟ حضرت فرمودند: میراثش به مستحقّین زکات تعلّق دارد، زیرا مملوک مزبور را با سهم مستحقّین خریده اند، پس اموالش مال مستحقین می باشد. (3)
روایت31.
علل الشرایع: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام پرسیدند: شخصی که مسلک حروریّه یا مرجئه یا عثمانیه و یا قدریّه داشته سپس
ص: 65
ل،(1)[الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ صَدَقَةَ الْخُفِّ وَ الظِّلْفِ تُدْفَعُ إِلَی الْمُتَجَمِّلِینَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَمَّا صَدَقَةُ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ مَا کِیلَ بِالْقَفِیزِ مِمَّا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ فَإِلَی الْفُقَرَاءِ الْمُدْقَعِینَ قَالَ ابْنُ سِنَانٍ قُلْتُ فَکَیْفَ صَارَ هَذَا هَکَذَا قَالَ لِأَنَّ هَؤُلَاءِ یَتَجَمَّلُونَ یَسْتَحْیُونَ مِنَ النَّاسِ فَیُدْفَعُ إِلَیْهِمْ أَجْمَلُ الْأَمْرَیْنِ عِنْدَ النَّاسِ وَ کُلٌّ صَدَقَةٌ.
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الدَّغْشِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ السَّائِلِ وَ عِنْدَهُ قُوتُ یَوْمٍ أَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَسْأَلَ وَ إِنْ أُعْطِیَ شَیْئاً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَسْأَلَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَقْبَلَهُ قَالَ یَأْخُذُهُ وَ عِنْدَهُ قُوتُ شَهْرٍ وَ مَا یَکْفِیهِ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ مِنَ الزَّکَاةِ لِأَنَّهَا إِنَّمَا هِیَ سَنَةٌ إِلَی سَنَةٍ(2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَمْلُوکٌ یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ الَّذِی نَحْنُ عَلَیْهِ أَشْتَرِیهِ مِنَ الزَّکَاةِ فَأُعْتِقَهُ قَالَ فَقَالَ اشْتَرِهِ وَ أَعْتِقْهُ قُلْتُ فَإِنْ هُوَ مَاتَ وَ تَرَکَ مَالًا قَالَ فَقَالَ مِیرَاثُهُ لِأَهْلِ الزَّکَاةِ لِأَنَّهُ اشْتُرِیَ بِسَهْمِهِمْ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ بِمَالِهِمْ (3).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُکَیْرٍ وَ فُضَیْلٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام أَنَّهُمَا قَالا: فِی الرَّجُلِ یَکُونُ فِی بَعْضِ هَذِهِ الْأَهْوَاءِ الْحَرُورِیَّةِ وَ الْمُرْجِئَةِ وَ الْعُثْمَانِیَّةِ وَ الْقَدَرِیَّةِ ثُمَ
ص: 65
توبه کرده و مذهب حق را اختیار کرده و رأیش نیکو گشته است، آیا نمازهایی را که خوانده و روزهایی را که گرفته یا زکات هایی را که داده و حجّی را که انجام داده باید اعاده کند؟ امام علیه السّلام فرمودند: اعاده هیچ یک از این واجبات لازم نیست مگر زکات؛ زیرا آن را در غیر موردش صرف کرده، چه آنکه مورد و موضع آن، اهل ولایت می باشند.(1)
روایت32.
معانی الاخبار: حسن بن راشد میگوید: از امام حسن عسکری علیه السلام در مدینه، در باره مردی که مالی را در راه خدا وصیت کند، سؤال کردم. فرمود: راه خدا، شیعه ما هستند. (2)
روایت33.
معانی الاخبار: از حسن بن عمر نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی در راه خدا به من مالی را وصیت کرد. - گفت:- به من فرمود: آن را در انجام مراسم حج خرج کن. عرض کردم: او در سبیل الله وصیت کرد. فرمود: در حج خرج کن، چرا که من هیچ راهی از راه های خدا را بهتر از حج گزاردن سراغ ندارم.
روایت34.
معانی الاخبار: زراره از امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: صدقه دادن به ثروتمند و به نیرومند تندرست و صاحب حرفه و انسان قادر بر کار روا نیست. گفتم: مقصود از این سخن چیست؟ فرمود: بر کسی که میتواند از گرفتن صدقه خودداری کند، گرفتن آن حلال نیست.
در روایت دیگری از امام صادق آمده است که: صدقه دادن به ثروتمند روا نیست و نفرمود: صدقه برای شخص تندرست نیرومند. (3)
روایت35.
التوحید: از علی بن محمد و امام باقر علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: هر کس قائل به تجسیم باشد چیزی از زکات به او ندهید و پشت سر او نماز نخوانید. (4)
ص: 66
یَتُوبُ وَ یَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ وَ یَحْسُنُ رَأْیُهُ أَ یُعِیدُ کُلَّ صَلَاةٍ صَلَّاهَا أَوْ صَوْمٍ أَوْ زَکَاةٍ أَوْ حَجٍّ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ إِعَادَةُ شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ غَیْرِ الزَّکَاةِ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ أَنْ یُؤَدِّیَهَا لِأَنَّهُ وَضَعَ الزَّکَاةَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهَا وَ إِنَّمَا مَوْضِعُهَا أَهْلُ الْوَلَایَةِ(1).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیَّ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَی بِمَالٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ سَبِیلُ اللَّهِ شِیعَتُنَا(2).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا أَوْصَی إِلَیَّ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ اصْرِفْهُ فِی الْحَجِّ قَالَ قُلْتُ إِنَّهُ أَوْصَی إِلَیَّ فِی السَّبِیلِ قَالَ اصْرِفْهُ فِی الْحَجِّ فَإِنِّی لَا أَعْرِفُ سَبِیلًا مِنْ سُبُلِهِ أَفْضَلَ مِنَ الْحَجِ (3).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِیٍّ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍ (4)
وَ لَا لِمُحْتَرِفٍ وَ لَا لِقَوِیٍّ قُلْتُ مَا مَعْنَی هَذَا قَالَ لَا یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَهَا وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَکُفَّ نَفْسَهُ عَنْهَا.
وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِغَنِیٍّ وَ لَمْ یَقُلْ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍ (5).
ید، [التوحید] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَرِیشٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیهما السلام أَنَّهُمَا قَالا: مَنْ قَالَ بِالْجِسْمِ فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّکَاةِ وَ لَا تُصَلُّوا وَرَاءَهُ (6).
ص: 66
روایت36.
قرب الاسناد: بزنطی گفت: از امام رضا علیه السلام در باره قانع و معتر پرسیدم. ایشان فرمود: قانع کسی است که هر چه به او بدهی قانع میشود و معتر کسی است که بر تو میگذرد و درخواست میکند.(1)
روایت37.
ثواب الاعمال: برخی از اصحاب ما از امام صادق علیه السلام نقل کردند که فرمود: تارک زکات که گرفتن آن بر او واجب شده است (و نمی گیرد)، همچون مانع زکات است که زکات واجب خود را نمی دهد. (2)
المحاسن : عبدالعظیم همین روایت را از ایشان نقل کرده است. (3)
روایت38.
المحاسن : عبید بن زراره گفت: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم، در مورد شخصی که هزار درهم از زکات مال خود بیرون کرد و مومنی نیافت که به او بدهد و دید که بردهای را می فروشند، پس این مرد آن هزار درهم را داد و آن بنده را خرید و آزاد کرد. آیا این کاری که کرده است برایش جایز است؟ فرمود: بلی باکی نیست. گفتم: اگر بعد از آزادی، از تجارت و حرفه، مالی به دست آورد و سپس بمیرد و وارثی نداشته باشد که از او ارث ببرد، چه کسی از او ارث میبرد؟ فرمود: مومنان فقیری که مستحق زکات هستند، چون آن برده را از مال ایشان (مومنان) خریده اند. (4)
روایت39.
فقه امام رضا علیه السلام: آگاه باش که مبادا زکات را به غیر اهل ولایت بدهی و از میان اهل ولایت نیز به پدر و مادر و همسر و برده زکات پرداخت نمیشود و هر کس که در نفقه توست، زکات به او نده. اگر شخصی پدر خویش را با زکات مالش بخرد سپس او را آزاد کند، جایز است. هر گاه شخص مؤمنی بمیرد و دوست داشتی که او را از زکات مالت کفن کنی، آن زکات را به ورثه او بده تا او را به آن کفن کنند و اگر ورثه ای نداشت خودت او را کفن کن و از زکات حساب کن. پس اگر جمعی دیگر بهای کفن به ورثه او بدهند، در این صورت مالی که آن جماعت به ورثه او داده اند، برای گذراندن امورات خویش میگیرند. و اگر قرضی بر میت بوده باشد بر ورثه لازم نیست که قرض میت را از مالی که تو به آنها اعطا کردی و از مالی
ص: 67
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْقَانِعِ وَ الْمُعْتَرِّ قَالَ الْقَانِعُ الَّذِی یَقْنَعُ بِمَا أَعْطَیْتَهُ وَ الْمُعْتَرُّ الَّذِی یَعْتَرُّ بِکَ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَارِکُ الزَّکَاةِ وَ قَدْ وَجَبَتْ لَهُ کَمَانِعِهَا وَ قَدْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ (2).
سن، [المحاسن] عبد العظیم: مثله (3).
سن، [المحاسن] ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَخْرَجَ زَکَاةَ مَالِهِ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَلَمْ یَجِدْ مُؤْمِناً یَدْفَعُ ذَلِکَ إِلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَی مَمْلُوکٍ یُبَاعُ (4) فَاشْتَرَاهُ بِتِلْکَ الْأَلْفِ الدِّرْهَمِ الَّتِی أَخْرَجَهَا مِنْ زَکَاتِهِ فَأَعْتَقَهُ هَلْ یَجُوزُ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ قُلْتُ فَإِنَّهُ لَمَّا أُعْتِقَ وَ صَارَ حُرّاً اتَّجَرَ وَ احْتَرَفَ فَأَصَابَ مَالًا کَثِیراً ثُمَّ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ وَارِثٌ فَمَنْ یَرِثُهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ وَارِثٌ قَالَ یَرِثُهُ الْفُقَرَاءُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِی یَسْتَحِقُّونَ الزَّکَاةَ لِأَنَّهُ إِنَّمَا اشْتُرِیَ بِمَالِهِمْ (5).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: إِیَّاکَ أَنْ تُعْطِیَ زَکَاةَ مَالِکَ غَیْرَ أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ لَا تُعْطَی مِنْ أَهْلِ الْوَلَایَةِ الْأَبَوَانِ وَ الْوَلَدُ وَ الزَّوْجَةُ وَ الْمَمْلُوکُ وَ کُلُّ مَنْ هُوَ فِی نَفَقَتِکَ فَلَا تُعْطِهِ وَ إِنِ اشْتَرَی رَجُلٌ أَبَاهُ مِنْ زَکَاةِ مَالِهِ فَأَعْتَقَهُ فَهُوَ جَائِزٌ وَ إِنْ مَاتَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ أَحْبَبْتَ أَنْ تُکَفِّنَهُ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ فَأَعْطِهَا وَرَثَتَهُ فَیُکَفِّنُونَهُ بِهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَرَثَةٌ فَکَفِّنْهُ أَنْتَ وَ احْسُبْ بِهِ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ فَإِنْ أَعْطَی وَرَثَتَهُ قَوْمٌ آخَرُونَ ثَمَنَ کَفَنِهِ فَکَفِّنْهُ مِنْ مَالِکَ وَ احْسُبْهُ مِنَ الزَّکَاةِ وَ یَکُونُ مَا أَعْطَاهُمُ الْقَوْمُ لَهُمْ یُصْلِحُونَ بِهِ شَأْنَهُمْ وَ إِنْ کَانَ عَلَی الْمَیِّتِ دَیْنٌ لَمْ یَلْزَمْ وَرَثَتَهُ قَضَاهُ مِمَّا أَعْطَیْتَهُ وَ لَا مِمَّا
ص: 67
که آن جماعت به آنها بخشیده اند، بپردازند، زیرا این اموال میراث میت نیست بلکه چیزی است که پس از مرگ او به ورثه اش رسیده است.
و اگر برده آزاد شده مال و اموالی به دست آورد (و بمیرد) مال او برای کسی است که او را آزاد کرده است، زیرا او (برده) با مال آن شخص خریداری شده است. و توفیق از خداوند است.
روایت40.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم گفته شد: مستحقین زکات چه کسانی هستند؟ فرمود: مستضعفانی از پیروان محمد و خاندانش هستند که بینش و بصیرت قوی ندارند. اما کسی که بصیرتش قوی گردد و شناخت او از ولایت و پیروان آن و بیزاریش از دشمنان ولایت، نیکو گردد. این چنین شخصی برادر دینی شماست و از لحاظ رحم و مهربانی و از پدران و مادران مخالف، سزاوارترند. پس به او زکات و صدقه ندهید چراکه دوستداران و شیعیان ما همانند یک کالبد واحد هستند و زکات و صدقه بر جماعت ما حرام است و میبایست آنچه که به برادران با بصیرت خود میدهید به عنوان نیکی باشد و آنها را از دادن زکات و صدقات بالاتر بدانید و از اینکه چرکهایتان را بر آنان بریزید، پاک و منزه شان بدارید. آیا کسی از شما دوست دارد چرک بدنش را بشوید سپس آن را بر برادر مومنش بریزد؟ همانا چرک گناهان از چرک بدن بزرگتر است پس با چرک گناهان، برادران مومن خویش را آلوده نکنید و درصدد آن نباشید که زکات و صدقات خود را به کسانی که دشمن خاندان محمد صلی الله علیه و آله و دوستدار دشمنان آنها هستند، بدهید. همانا کسی که به دشمنان ما صدقه بدهد مانند کسی است در حرم پروردگار عزیز و بلند مرتبه و حرم من دزدی کند.
گفتند: ای رسول خدا! مستضفان از مخالفان که از روی جهل و نادانی با ما مخالفت میورزند و از روی بصیرت و بینش با ما مخالفت و دشمنی نمیکنند چه حکمی دارند (آیا میتوان به آنان زکات داد؟). فرمود: هر یک از شما در زکات درهم، کمتر از یک درهم بدهد و در زکات نان، کمتر از یک گرده نان ببخشد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم: سپس هر کار خیری که پس از این در راستای حفظ آبرویتان از زبان مردمان سگ صفت مانند شاعران و کسانی که به آبرو ضربه میزنند، انجام دهید تا آنها را از این کار بازدارید، به عنوان صدقه برای شما محسوب میشود. (1)
روایت41.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: در باره این سخن خداوند «فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»،(2) {پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید.} امام فرمود: زکات را به مستحق آن بدهید و به کافر و منافق ندهید، چراکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: کسی که به دشمنان ما صدقه بدهد بسان شخصی است که در حرم خداوند دزدی کند. (3)
ص: 68
أَعْطَاهُمُ الْقَوْمُ لِأَنَّهُ لَیْسَ بِمِیرَاثٍ وَ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ صَارَ لِوَرَثَتِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ إِنِ اسْتَفَادَ الْمُعْتَقُ مَالًا فَمَالُهُ لِمَنْ أَعْتَقَ لِأَنَّهُ مُشْتَرًی بِمَالِهِ وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ.
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یَسْتَحِقُّ الزَّکَاةَ قَالَ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الَّذِینَ لَمْ تَقْوَ بَصَائِرُهُمْ فَأَمَّا مَنْ قَوِیَتْ بَصِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ بِالْوَلَایَةِ لِأَوْلِیَائِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِ مَعْرِفَتُهُ فَذَاکَ أَخُوکُمْ فِی الدِّینِ أَمَسُّ بِکُمْ رَحِماً مِنَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ الْمُخَالِفِینَ فَلَا تُعْطُوهُ زَکَاةً وَ لَا صَدَقَةً فَإِنَّ مَوَالِیَنَا وَ شِیعَتَنَا مِنَّا کَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ یَحْرُمُ عَلَی جَمَاعَتِنَا الزَّکَاةُ وَ الصَّدَقَةُ وَ لْیَکُنْ مَا تُعْطُونَهُ إِخْوَانَکُمُ الْمُسْتَبْصِرِینَ الْبِرَّ وَ ارْفَعُوهُمْ عَنِ الزَّکَوَاتِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ نَزِّهُوهُمْ عَنْ أَنْ تَصُبُّوا عَلَیْهِمْ أَوْسَاخَکُمْ أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَغْسِلَ وَسَخَ بَدَنِهِ ثُمَّ یَصُبَّهُ عَلَی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ إِنَّ وَسَخَ الذُّنُوبِ أَعْظَمُ مِنْ وَسَخِ الْبَدَنِ فَلَا تُوَسِّخُوا بِهَا إِخْوَانَکُمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَقْصِدُوا أَیْضاً بِصَدَقَاتِکُمْ وَ زَکَوَاتِکُمُ الْمُعَانِدِینَ لِآلِ مُحَمَّدٍ الْمُحِبِّینَ لِأَعْدَائِهِمْ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ الْمُتَصَدِّقَ عَلَی أَعْدَائِنَا کَالسَّارِقِ فِی حَرَمِ رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَرَمِی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنَ الْمُخَالِفِینَ الْجَاهِلِینَ لَا هُمْ فِی مُخَالَفَتِنَا مُسْتَبْصِرُونَ وَ لَا هُمْ لَنَا مُعَانِدُونَ قَالَ فَیُعْطَی الْوَاحِدُ مِنَ الدَّرَاهِمِ مَا دُونَ الدِّرْهَمِ وَ مِنَ الْخُبْزِ مَا دُونَ الرَّغِیفِ.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ کُلُّ مَعْرُوفٍ بَعْدَ ذَلِکَ مَا وَقَیْتُمْ بِهِ أَعْرَاضَکُمْ وَ صُنْتُمُوهَا مِنْ أَلْسِنَةِ کِلَابِ النَّاسِ کَالشُّعَرَاءِ وَ الْوَقَّاعِینَ فِی الْأَعْرَاضِ تَکُفُّونَهُمْ فَهُوَ مَحْسُوبٌ لَکُمْ فِی الصَّدَقَاتِ (1).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام آتُوا الزَّکَاةَ مُسْتَحِقَّهَا لَا تُؤْتُوهَا کَافِراً وَ لَا مُنَافِقاً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُتَصَدِّقُ عَلَی أَعْدَائِنَا کَالسَّارِقِ فِی حَرَمِ اللَّهِ (2).
ص: 68
روایت42.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: «وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ»، (1){و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش بدهد.} یعنی در راه خدا به مومنان مستحق میبخشد علی رغم اینکه مال را دوست میدارد و به شدت به آن نیازمند است. «ذَوِی الْقُرْبَی» {خویشاوندان} به خویشاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم به عنوان هدیه و نیکی میبخشد نه به عنوان صدقه، چراکه خداوند عزّ وجلّ آنان را از صدقه گرفتن بزرگ تر دانسته است و تقرب خودش را به عنوان صدقه و نیکی داده است، به هر شیوهای که خود بخواهد. «وَالْیَتَامَی» و به یتیمان بنی هاشم که فقیر هستند نیکی (هدیه) میبخشد نه صدقه، و به دیگر یتیمان هم هدیه و هم صدقه میدهد. «وَالْمَسَاکِینَ» از مردم بینوا «وَابْنَ السَّبِیلِ» شخص مسافری که راه دشواری را پیموده و توشه ای همراه ندارد، «وَالسَّآئِلِینَ» کسانی که دست خود را برای درخواست چیزی به سوی مردم دراز میکنند و درخواست صدقه میکنند. «وَفِی الرِّقَابِ» بردگانی که آنها را کمک میکند تا بهای خود را پرداخت کنند و آزاد شوند. فرمود: اگر مالی نداشته باشد که با آن بتواند همدردی و همیاری کند، میبایست مجددا به یگانگی خداوند و نبوت محمد فرستاده خدا صلی الله علیه و آله و سلّم اقرار کند و به صورت آشکار، برتری ما را نسبت به خاندان دیگر پیامبران و برتری محمد را بر دیگر پیامبران، و نیز دوستی اش را با دوستداران ما و دشمنی خود را با دشمنان ما اعلام کند. (2)
روایت43.
رجال الکشی: یوسف بن یعقوب گفته است: به امام رضا علیه السلام گفتم: به این افرادی که گمان میکنند پدرتان زنده است، زکات داده شود؟ فرمود: به آنها چیزی ندهید زیرا آنان کافر، مشرک و زندیق هستند. (3)
روایت44.
الهدایه: خدا شما را رحمت کند، بدانید که جایز نیست زکات به غیر اهل ولایت داده شود و از میان اهل ولایت نیز به پدر و مادر و زن و شوهر و برده زکات پرداخت نمیشود و هر کس که شخص مجبور است نفقه آنها را بپردازد، زکات به او تعلق نمیگیرد، و به یقین خداوند با تحریم زکات بر بنی هاشم آنها را برتری داده است؛ اما امروز زکات برای برای آنان حلال میشود زیرا از گرفتن خمس منع شده اند.
روایت45.
دعائم الاسلام: ولید بن صبیخ گفته است: شهاب به من گفت: من شبها خوابهای وحشتناکی میبینم و زنی را میبینم که مرا میترساند، پس از جعفر بن محمد علیه السلام برایم در مورد آن بپرس. من از ایشان پرسیدم و فرمود: این شخصی است که زکات مالش را پرداخت نمیکند. او را (از گفته امام) باخبر کردم. پس گفت: البته سوگند به خدا من زکات را میپردازم. امام را از سخن او با خبر کردم. ایشان فرمود: اگر این طور باشد، او زکات را در موضع شایسته آن قرار نداده است.
ص: 69
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ أَعْطَی فِی اللَّهِ الْمُسْتَحِقِّینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی حُبِّهِ لِلْمَالِ وَ شِدَّةِ حَاجَتِهِ إِلَیْهِ ذَوِی الْقُرْبی أَعْطَی قَرَابَةَ النَّبِیِّ الْفُقَرَاءَ هَدِیَّةً وَ بِرّاً لَا صَدَقَةً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَجَلَّهُمْ عَنِ الصَّدَقَةِ وَ آتَی قَرَابَةَ نَفْسِهِ صَدَقَةً وَ بِرّاً عَلَی أَیِّ سَبِیلٍ أَرَادَ وَ الْیَتامی وَ آتَی الْیَتَامَی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ الْفُقَرَاءَ بِرّاً لَا صَدَقَةً وَ آتَی یَتَامَی غَیْرِهِمْ صِلَةً وَ صَدَقَةً وَ الْمَساکِینَ مِنْ مَسَاکِینِ النَّاسِ وَ ابْنَ السَّبِیلِ الْمُجْتَازُ لَا نَفَقَةَ مَعَهُ وَ السَّائِلِینَ وَ الَّذِینَ یَتَکَفَّفُونَ وَ یَسْأَلُونَ الصَّدَقَاتِ وَ فِی الرِّقابِ الْمُکَاتَبِینَ یُعِینُهُمْ لِیُؤَدُّوا فَیُعْتَقُوا قَالَ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ مَالٌ یَحْتَمِلُ الْمُوَاسَاةَ فَلْیُجَدِّدِ الْإِقْرَارَ بِتَوْحِیدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لْیَجْهَرْ بِتَفْضِیلِنَا عَلَی سَائِرِ آلِ النَّبِیِّینَ وَ تَفْضِیلِ مُحَمَّدٍ عَلَی سَائِرِ النَّبِیِّینَ وَ مُوَالاةِ أَوْلِیَائِنَا وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِنَا(1).
کش، [رجال الکشی] وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ فِی کِتَابِهِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الرَّبِیعِ الْأَقْرَعِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أُعْطِی هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاکَ حَیٌّ مِنَ الزَّکَاةِ شَیْئاً قَالَ لَا تُعْطِهِمْ فَإِنَّهُمْ کُفَّارٌ مُشْرِکُونَ زَنَادِقَةٌ(2).
الْهِدَایَةُ،: اعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ أَنَّهُ لَا یَجُوزُ أَنْ تُدْفَعَ الزَّکَاةُ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ لَا یُعْطَی مِنْ أَهْلِ الْوَلَایَةِ الْأَبَوَانِ وَ الْوَلَدُ وَ لَا الزَّوْجُ وَ الزَّوْجَةُ وَ الْمَمْلُوکُ وَ کُلُّ مَنْ یُجْبَرُ الرَّجُلُ عَلَی نَفَقَتِهِ وَ قَدْ فَضَّلَ اللَّهُ بَنِی هَاشِمٍ بِتَحْرِیمِ الزَّکَاةِ عَلَیْهِمْ فَأَمَّا الْیَوْمَ فَإِنَّهَا تَحِلُّ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ قَدْ مُنِعُوا الْخُمُسَ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ قَالَ: قَالَ لِی شِهَابٌ إِنِّی أَرَی بِاللَّیْلِ أَهْوَالًا عَظِیمَةً وَ أَرَی امْرَأَةً تُفْزِعُنِی فَسَلْ لِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَسَأَلْتُهُ فَقَالَ هَذَا رَجُلٌ لَا یُؤَدِّی زَکَاةَ مَالِهِ فَأَعْلَمْتُهُ فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُعْطِیهَا فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ قَالَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ فَلَیْسَ یَضَعُهَا فِی مَوَاضِعِهَا فَقُلْتُ:
ص: 69
گفته امام را برای شهاب نقل کردم. او گفت: راست فرموده است.
از امام علی علیه السلام روایت شده که ایشان مخنف بن سلیم را مسئول گردآوری صدقههای (قبیله) بکر بن وائل کرد و دستوری را برای او نوشت که در آن آمده بود: هر کس از مردم جزیره و مناطق ما بین کوفه و سرزمین شام تحت اطاعت ما باشد و ادعا کند صدقه اش را به کارگزاران شام داده است، در حالی که این کار در حوزه (حکومت) ما ممنوع باشد، سپاهیان ما از او حمایت میکنند و این کار برایش جایز نیست و اگر گمان او حقیقت باشد، پس حق ندارد در سرزمین ما ساکن شود درحالی که صدقه مالش را به دشمن ما بدهد.
از امام جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده است که از او در باره این سخن خداوند «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ»، {زکات تنها به تهیدستان و بینوایان اختصاص دارد} سؤال شد. فرمود: فقیر کسی است که طلب کمک نمی کند، و حال مسکین از او بدتر است و بینوای فقیر کسی است که از همه آنان بیچارهتر است، و زکات فقط به مومنانی که اهل ولایت هستند داده میشود .
به او گفته شد: اگر در آن مکان اهل ولایتی نباشد که نیازمند زکات باشد؟ فرمود: مال زکات به مکان دیگری فرستاده میشود تا در میان اهل ولایت تقسیم گردد و به مردمی که اگر آنها را برای کاری فراخواندی و دعوت را اجابت نکردند، حتی اگر کشته شوند - و با دستش به گلویش اشاره کرد - زکات داده نمیشود
به او گفتند: اگر مومن مستحقی نباشد؟ فرمود: به مستضعفانی که کسی کاری به آنها محوّل نمیکند و از کار کردن ناتوانند داده میشود. و به مومن از زکات آن اندازه داده میشود که از آن بخورد و بیاشامد و بپوشد و همسر اختیار کند و به حج خانه خدا برود و صدقه بدهد و دین و قرض خود را بپردازد.
و از ایشان نقل شده است که در باره این سخن خداوند عزیز و بلند مرتبه «وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا»، {متصدیان آن} فرمود: آنان کسانی هستند که در جمع آوری زکات میکوشند و امام هر اندازه که روا بداند به آنان میدهد. در این خصوص زمان و اندازه ای مشخص نشده است.
علی علیه السلام فرمود: از یمن طلایی در پوست دباغی شدهای که با برگ درخت سَلَم دباغی شده بود، فرستادند که از خاکش پاک نشده بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم آن را بین پنج نفر تقسیم کرد: اقرع بن حابس، عیینه بن بدر، زید الخیل، علقمه بن علاثه و عامر بن طفیل. گروهی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم گفتند: ما برای گرفتن آن مستحق تر بودیم. این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم رسید. پس فرمود: آیا به من اطمینان ندارید حال آن که من امانت دار آسمانیها هستم و اخبار آسمان
ص: 70
ذَلِکَ لِشِهَابٍ فَقَالَ صَدَقَ (1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ اسْتَعْمَلَ مِخْنَفَ بْنَ سُلَیْمٍ عَلَی صَدَقَاتِ بَکْرِ بْنِ وَائِلٍ وَ کَتَبَ لَهُ عَهْداً کَانَ فِیهِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ طَاعَتِنَا مِنْ أَهْلِ الْجَزِیرَةِ وَ فِیمَا بَیْنَ الْکُوفَةِ وَ أَرْضِ الشَّامِ فَادَّعَی أَنَّهُ أَدَّی صَدَقَتَهُ إِلَی عُمَّالِ الشَّامِ وَ هُوَ فِی حَوْزَتِنَا مَمْنُوعٌ قَدْ حَمَتْهُ خَیْلُنَا وَ رِجَالُنَا فَلَا یَجُوزُ لَهُ ذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ الْحَقُّ مَا زَعَمَ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَنْزِلَ بِلَادَنَا وَ یُؤَدِّیَ صَدَقَةَ مَالِهِ إِلَی عَدُوِّنَا(2).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ فَقَالَ الْفَقِیرُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ وَ الْمِسْکِینُ أَجْهَدُ مِنْهُ وَ الْبَائِسُ الْفَقِیرُ أَجْهَدُ مِنْهُمَا حَالًا وَ لَا یُعْطَی الزَّکَاةُ إِلَّا أَهْلَ الْوَلَایَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قِیلَ لَهُ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ بِالْمَوْضِعِ وَلِیٌّ مُحْتَاجٌ إِلَیْهَا قَالَ یُبْعَثُ بِهَا إِلَی مَوْضِعٍ آخَرَ فَیُقْسَمُ فِی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ لَا یُعْطَی قَوْماً إِنْ دَعَوْتَهُمْ إِلَی أَمْرِکَ لَمْ یُجِیبُوکَ وَ لَوْ کَانَ الذَّبْحُ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ قِیلَ لَهُ فَإِذَا لَمْ یُوجَدْ مُؤْمِنٌ مُسْتَحِقٌّ قَالَ یُعْطَی الْمُسْتَضْعَفُونَ الَّذِینَ لَا یَنْصِبُونَ وَ یُعْطَی الْمُؤْمِنُ مِنَ الزَّکَاةِ مَا یَأْکُلُ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ وَ یَکْتَسِی وَ یَتَزَوَّجُ وَ یَحُجُّ وَ یَتَصَدَّقُ وَ یُوفِی دَیْنَهُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها قَالَ هُمُ السُّعَاةُ عَلَیْهَا یُعْطِیهِمُ الْإِمَامُ مِنَ الصَّدَقَةِ بِقَدْرِ مَا یَرَاهُ لَیْسَ فِی ذَلِکَ تَوْقِیتٌ عَلَیْهِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: بُعِثَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْیَمَنِ بِذَهَبَةٍ فِی أَدِیمٍ مَقْرُوظٍ یَعْنِی مَدْبُوغٍ بِالْقَرَظِ لَمْ یَخْلُصْ مِنْ تُرَابِهَا فَقَسَمَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ خَمْسَةِ نَفَرٍ الْأَقْرَعِ بْنِ حَابِسٍ وَ عُیَیْنَةَ بْنِ بَدْرٍ وَ زَیْدِ الْخَیْلِ وَ عَلْقَمَةَ بْنِ عَلَاثَةَ وَ عَامِرِ بْنِ الطُّفَیْلِ فَوَجَدَ فِی ذَلِکَ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالُوا کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِهَذَا فبلغ ذلک صلی الله علیه و آله [فَبَلَغَهُ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ] فَقَالَ أَ لَا تَأْمَنُونَنِی وَ أَنَا أَمِینُ مَنْ فِی السَّمَاءِ یَأْتِینِی خَبَرُ السَّمَاءِ
ص: 70
شب و روز به من میرسد؟.
از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره این سخن خداوند «وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» فرمود: آنان گروهی از رؤسای قبایل هستند که به سوی اسلام جذب میشوند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنها زکات میداد تا آنان را به سوی اسلام جذب کند.
و همچنین ایشان درباره این سخن خداوند «وَفِی الرِّقَابِ» فرمود: هر گاه زکات مال از پانصد درهم عبور کرد با آن برده ای خریداری میشود و آزاد میگردد .
جعفر بن محمد علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت میکند که فرمودند: صدقه دادن به ثروتمند روا نیست مگر برای پنج نفر: متولی جمع آوری زکات، و غارم: آن کسی است بدهی داشته باشد یا دیه و غرامتی را متحمل شده باشد یا شخصی است که با مالش دیه ای را خریده باشد و یا شخصی است که دیه و غرامت به او هدیه بدهند.
همچنین از پیامبر که درود و سلام خداوند بر او باد نقل شده که فرمود: «وَفِی سَبِیلِ اللّهِ» در راه جهاد و حج و دیگر راههای خیر است. «وَابْنَ السَّبِیلِ» شخصی است که در سفر باشد و نفقه اش قطع میگردد یا از او ساقط میشود و یا دزدان بر او چیره میشوند.
و از ایشان نقل شده که فرمودند: امام نظر خود را چنان که خدا به او می نماید ابراز می کند، پس اگر چنان بهتر ببیند که زکات را به سهمهایی که خدا تقسیم کرده است بخش کند چنین می کند، و اگر چنان شایسته بداند که همه را به گروه واحدی به سبب نیازی که دارند بدهد، همین کار را می کند. و ایرادی ندارد اگر مقداری از زکات را به کسی بدهد که خانه و خدمتکار و دویست درهم دارد. و همه آنچه را ذکر کردیم. (1)
روایت46.
کتاب زید النرسی: از امام صادق علیه السلام نقل شده که از ایشان سؤال کردند، هرگاه اهل ولایت نباشند جایز است به دیگران صدقه بدهیم؟ فرمود: اگر در منطقه ای که در آن سکونت دارید اهل ولایت را نیافتید، زکات واجب شده را برای کسانی از مناطق دیگر که اهل ولایتند بفرستید. اما صدقههای غیر از زکات واجب شده را در صورتی که اهل ولایت نیافتید، باکی بر شما نیست اگر آن
ص: 71
صَبَاحاً وَ مَسَاءً.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَالَ هُمْ قَوْمٌ یُتَأَلَّفُونَ عَلَی الْإِسْلَامِ مِنْ رُؤَسَاءِ الْقَبَائِلِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعْطِیهِمْ لِیَتَأَلَّفَهُمْ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ فِی الرِّقابِ قَالَ إِذَا جَازَتِ الزَّکَاةُ خَمْسَمِائَةِ دِرْهَمٍ اشْتُرِیَ مِنْهَا الْعَبْدُ وَ أُعْتِقَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِیٍّ إِلَّا لِخَمْسَةٍ عَامِلٍ عَلَیْهَا وَ غَارِمٍ وَ هُوَ الَّذِی عَلَیْهِ الدَّیْنُ أَوْ تَحَمَّلَ بالجمالة [بِالْحَمَالَةِ] أَوْ رَجُلٍ اشْتَرَاهَا بِمَالِهِ أَوْ رَجُلٍ أُهْدِیَتْ إِلَیْهِ.
وَ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فِی الْجِهَادِ وَ الْحَجِّ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ سُبُلِ الْخَیْرِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ الرَّجُلُ یَکُونُ فِی السَّفَرِ فَیُقْطَعُ بِهِ نَفَقَتُهُ أَوْ یَسْقُطُ أَوْ یَقَعُ عَلَیْهِ اللُّصُوصُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْإِمَامُ یَرَی رَأْیَهُ بِقَدْرِ مَا أَرَاهُ اللَّهُ فَإِنْ رَأَی أَنْ تُقْسَمَ الزَّکَاةُ عَلَی السِّهَامِ الَّتِی سَمَّاهَا اللَّهُ قَسَمَهَا وَ إِنْ أَعْطَی أَهْلَ صِنْفٍ وَاحِدٍ رَآهُمْ أَحْوَجَ لِذَلِکَ فِی الْوَقْتِ أَعْطَاهُمْ وَ لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطَی مِنَ الزَّکَاةِ مَنْ لَهُ الدَّارُ وَ الْخَادِمُ وَ الْمِائَتَا دِرْهَمٍ فَکُلْ مَا ذَکَرْنَاهُ (1).
کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ إِذَا لَمْ یجد [نَجِدْ] أَهْلَ الْوَلَایَةِ یَجُوزُ لَنَا أَنْ نَصَّدَّقَ عَلَی غَیْرِهِمْ فَقَالَ إِذَا لَمْ یَجِدُوا أَهْلَ الْوَلَایَةِ فِی الْمِصْرِ تَکُونُونَ فِیهِ فَابْعَثُوا بِالزَّکَاةِ الْمَفْرُوضَةِ إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِ مِصْرِکُمْ فَأَمَّا مَا کَانَ فِی سِوَی الْمَفْرُوضِ مِنْ صَدَقَةٍ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا أَهْلَ الْوَلَایَةِ فَلَا عَلَیْکُمْ أَنْ
ص: 71
را به کودکان یا کسانی بدهید که کودک خرد هستند و از جمله افرادی باشند که ناصبی نبوده و از عقیده و باور شما آگاه نباشد تا با شما دشمنی بورزد و بر عقیده ای خلاف عقیده شما واقف نباشد تا از آن پیروی کند و از آن فرمانبرداری کند و اینان مردان، زنان و فرزندان مستضعفی هستند که کمتر از درهم و پایین تر از گرده نان به آنها میدهید. اما درهم کامل فقط به اهل ولایت داده میشود .
گفت: من عرض کردم: فدایت بشوم، در باره کسی که در پشت در و در راه طلب کمک میکند و ما نمیدانیم او کیست چه میگویید؟ فرمود: به او چیزی اعطا نکن - و او را کرامتی نیست - و به غیر از اهل ولایت چیزی نده مگر اینکه قلبت برایش رقّت پیدا کند، پس تکه نانی و قطعه برگی (تکهای گوشت) به او ببخشی. اما قلبت برای ناصبی به رقّت نیاید و حتی اگر از گرسنگی و تشنگی بمیرد او را اطعام و سیراب نکن و اگر در حال غرق شدن یا سوخته شدن بود او را یاری نرسان و اگر طلب یاری کرد او را در آب فرو ببر و به او کمک نکن. چراکه پدرم که بهترین مسلمان محمدی بود، میگفت: هر کس ناصبی ای را سیر کند خداوند در روز قیامت شکمش را پر از آتش میکند، چه آن شخص اهل عذاب باشد و چه اهل غفران .
باب هفتم : حرام بودن زکات بر بنی هاشم
روایات
روایت1.
عیون الاخبار ،(1) امالی صدوق: از الریان نقل شده که از جمله دلیل و برهانهایی که امام رضا علیه السلام برای اهل سنت در حضور مامون برای برتری و فضیلت عترت پاک اهل بیت آورد این بود که فرمود: زمانی که داستان صدقه پیش آمد، خداوند، خود و پیامبر و اهل بیتش را منزه گردانید و فرمود: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ»،(2) {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.} آیا در این آیه چیزی مییابی که خداوند عزّ و جلّ سهمی را برای خود یا پیامبرش و یا خویشاوندان او قرار داده باشد؟ زیرا آنسان که خود و فرستاده اش را از صدقه منزه گردانید، اهل بیتش را نیز منزه گردانید و حتی (صدقه) را بر آنان حرام کرد، چراکه صدقه بر محمد و خاندانش حرام میباشد و صدقه چرک دستهای مردم است و برای آنها حلال نیست، زیرا از هر چرک و آلودگی پاک شده اند. پس هنگامی که آنان را پاک گردانید و آنان را برگزید، آنچه را برای خود پسندید، برای آنها نیز پسندید و آنچه را برای خود ناپسند دانسته برای آنها نیز ناپسند دانسته است. (3)
ص: 72
تُعْطُوهُ الصِّبْیَانَ وَ مَنْ کَانَ فِی مِثْلِ عُقُولِ الصِّبْیَانِ مِمَّنْ لَا یَنْصِبُ وَ لَا یَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَیُعَادِیَکُمْ وَ لَا یَعْرِفُ خِلَافَ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَیَتَّبِعَهُ وَ یَدِینَ بِهِ وَ هُمُ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ تُعْطُونَهُمْ دُونَ الدِّرْهَمِ وَ دُونَ الرَّغِیفِ فَأَمَّا الدِّرْهَمَ التَّامَّ فَلَا تُعْطِی إِلَّا أَهْلَ الْوَلَایَةِ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا تَقُولُ فِی السَّائِلِ یَسْأَلُ عَلَی الْبَابِ وَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ نَحْنُ لَا نَعْرِفُ مَا هُوَ فَقَالَ لَا تُعْطِهِ وَ لَا کَرَامَةَ وَ لَا تُعْطِ غَیْرَ أَهْلِ الْوَلَایَةِ إِلَّا أَنْ یَرِقَّ قَلْبُکَ عَلَیْهِ فَتُعْطِیهِ الْکِسْرَةَ مِنَ الْخُبْزِ وَ الْقِطْعَةَ مِنَ الْوَرِقِ فَأَمَّا النَّاصِبَ فَلَا یَرِقَّنَّ قَلْبُکَ عَلَیْهِ وَ لَا تُطْعِمْهُ وَ لَا تَسْقِهِ وَ إِنْ مَاتَ جُوعاً أَوْ عَطَشاً وَ لَا تُغِثْهُ وَ إِنْ کَانَ غَرِقاً أَوْ حَرِقاً فَاسْتَغَاثَ فَغَطِّسْهُ وَ لَا تُغِثْهُ فَإِنَّ أَبِی نِعْمَ الْمُحَمَّدِیُّ کَانَ یَقُولُ مَنْ أَشْبَعَ نَاصِباً مَلَأَ اللَّهُ جَوْفَهُ نَاراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُعَذَّباً کَانَ أَوْ مَغْفُوراً لَهُ.
ن،(1)[عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ شَاذَوَیْهِ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ: فِیمَا احْتَجَّ الرِّضَا علیه السلام عَلَی الْعَامَّةِ بِحَضْرَةِ الْمَأْمُونِ فِی فَضْلِ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ قَالَ علیه السلام لَمَّا جَاءَتْ قِصَّةُ الصَّدَقَةِ نَزَّهَ نَفْسَهُ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ وَ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَقَالَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ (2) فَهَلْ تَجِدُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ جَعَلَ عَزَّ وَ جَلَّ سَهْماً لِنَفْسِهِ أَوْ لِرَسُولِهِ أَوْ لِذِی الْقُرْبَی لِأَنَّهُ لَمَّا نَزَّهَ نَفْسَهُ عَنِ الصَّدَقَةِ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ لَا بَلْ حَرَّمَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّ الصَّدَقَةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ علیهم السلام وَ هِیَ أَوْسَاخُ أَیْدِی النَّاسِ لَا تَحِلُّ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ طُهِّرُوا مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ وَسَخٍ فَلَمَّا طَهَّرَهُمُ اللَّهُ وَ اصْطَفَاهُمْ رَضِیَ لَهُمْ مَا رَضِیَ لِنَفْسِهِ وَ کَرِهَ لَهُمْ
ص: 72
روایت2.
قرب الاسناد: ابوالکرام جعفری در روزگار مامون گفت: من به همراه بعضی از غلامانمان به سوی یکی از گردشگاههای مدینه مانند عقیق یا چیزی شبیه آن بیرون رفتیم. پس کسی را برای آب آوردن برای ابوعبدالله جعفر بن محمد علیه السلام فرستادیم. در آنجا خرمایی از مال صدقه بود. پس من خرمایی را برداشتم و در دهانم گذاشتم. غلامی که با من بود برخاست و انگشتش را در دهانم فرو برد و خواست خرما را از دهانم بیرون آورد. ابوعبدالله به او گفت: تو را چه شده است چه کار میکنی؟ غلام به او گفت: فدایت شوم این خرمای صدقه است و صدقه برای بنی هاشم روا نیست. ابوعبدالله گفت: اگر دیگران صدقه بدهند حرام است، اما در صورتی که برخی از ما به برخی دیگر بدهیم مشکلی ندارد. (1)
روایت3.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله سلم دو چیز را در مورد بریره دستور داد: یکی اینکه ولایت بر کنیز مال کسی است که او را آزاد کرده است و دوم اینکه وقتی کنیز آزاد شود مخیر است که با شوهر قبلی خود باشد و یا از او جدا شود؛ سوم صدقه ای را که گرفته و به دیگری هدیه داده، تبدیل به هدیه می شود و حکم صدقه را ندارد و خوردن آن اشکالی ندارد. (2)
روایت4.
محمد ابن عبدالله جعفری گفته است: ما در زمان کودکی راه میرفتیم و از آب صدقه ای که در مسجد بود مینوشیدیم. جعفر ابن محمد علیه السلام ما را صدا زد و گفت: ای پسرانم از این آب ننوشید بلکه از آب من بنوشید.(3)
روایت5.
قرب الاسناد: بزنطی روایت میکند که از امام رضا علیه السلام در مورد صدقه پرسیدم که آیا برای بنی هاشم حلال است؟ فرمود خیر اما صدقه برخی از آنان برای برخی دیگر حلال است. پس به او گفتم: فدایت شوم، اگر از مکه بیرون رفتم، این آبهایی که بین مکه و مدینه است و
ص: 73
مَا کَرِهَ لِنَفْسِهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی الْکَرَّامِ الْجَعْفَرِیِّ الشَّیْخِ فِی أَیَّامِ الْمَأْمُونِ قَالَ: خَرَجْتُ وَ خَرَجَ بَعْضُ مَوَالِینَا إِلَی بَعْضِ مُتَنَزَّهَاتِ الْمَدِینَةِ مِثْلِ الْعَقِیقِ وَ مَا أشبههما [أَشْبَهَهَا] فَدَفَعْنَا إِلَی سِقَایَةٍ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ فِیهَا تَمْرٌ لِلصَّدَقَةِ فَتَنَاوَلْتُ تَمْرَةً فَوَضَعْتُهَا فِی فَمِی فَقَامَ إِلَیَّ الْمَوْلَی الَّذِی کَانَ مَعِی فَأَدْخَلَ إِصْبَعَهُ فِی فَمِی فَعَالَجَ إِخْرَاجَ التَّمْرَةِ مِنْ فَمِی وَ وَافَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ هُوَ یُعَالِجُ إِخْرَاجَ التَّمْرَةِ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ أَیْشٍ تَصْنَعُ فَقَالَ لَهُ الْمَوْلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا تَمْرُ الصَّدَقَةِ وَ الصَّدَقَةُ لَا تَحِلُّ لِبَنِی هَاشِمٍ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا ذَاکَ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا مِنْ غَیْرِنَا فَأَمَّا بَعْضُنَا فِی بَعْضٍ فَلَا بَأْسَ بِذَلِکَ (2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَضَی فِی بَرِیرَةَ بِشَیْئَیْنِ (3)
قَضَی فِیهَا بِأَنَّ الْوَلَایَةَ لِمَنْ أَعْتَقَ وَ قَضَی لَهَا بِالتَّخْیِیرِ حِینَ أُعْتِقَتْ وَ قَضَی أَنَّ مَا تَصَدَّقَ بِهِ عَلَیْهَا فَأَهْدَتْهُ فَهِیَ هَدِیَّةٌ لَا بَأْسَ بِأَکْلِهِ (4).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ الْعَطَّارُ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: کُنَّا نَمُرُّ وَ نَحْنُ صِبْیَانٌ فَنَشْرَبُ مِنْ مَاءٍ فِی الْمَسْجِدِ مِنْ مَاءِ الصَّدَقَةِ فَدَعَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَا تَشْرَبُوا مِنْ هَذَا الْمَاءِ وَ اشْرَبُوا مِنْ مَائِی (5).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الصَّدَقَةِ تَحِلُّ لِبَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ صَدَقَاتُ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ تَحِلُّ لَهُمْ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا خَرَجْتَ إِلَی مَکَّةَ کَیْفَ تَصْنَعُ بِهَذِهِ الْمِیَاهِ الْمُتَّصِلَةِ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ
ص: 73
عموم آن از صدقه است چه حکمی دارد؟ فرمود: چیزی از این آبها نامگذاری شده است؟ گفتم: یکی از آن چشمه ها چشمه ابن بزیع نام دارد و مانند آن. فرمود: این آبها متعلق به آنها است. (1)
روایت6.
. الخصال: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که فرمود: صدقه بر بنی هاشم حلال نیست مگر در دو صورت: هنگامی که تشنه باشند و به آبی برسند و بنوشند و نیز صدقه دادن بعضی از آنها به بعضی دیگر. (2)
روایت7.
الخصال: عبید اللَّه بن علی حلبی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: بریره کنیزی بود که شوهر داشت و عایشه او را خرید و آزاد کرد و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را مخیّر کرد که اگر بخواهد نزد شوهرش باشد و اگر بخواهد از وی جدا شود، و صاحبان قبلی این کنیز با عایشه شرط کرده بودند که ولایت او با آنهاست، پیامبر فرمود: ولایت مال کسی است که او را آزاد کرده است. گوشتی را به او صدقه دادند و او آن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلّم هدیه کرد، عایشه آن را در جایی آویخت و گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلّم صدقه نمی خورد، پیامبر آمد در حالی که آن گوشت آویزان بود، فرمود: چرا این گوشت پخته نشده؟ عایشه گفت: یا رسول اللَّه، آن را به بریره صدقه دادند و او هم به ما هدیه کرده و تو صدقه نمی خوری، فرمود: آن برای او صدقه و برای ما هدیه است، سپس دستور داد آن را بپزند و در او سه سنّت جاری شد. (3)
روایت8.
امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه آله و سلّم فرمود: صدقه برای ما اهل بیت حلال نیست. (4)
صحیفه الرضا علیه السلام: از ایشان همین حدیث روایت شده است. (5)
ص: 74
عَامَّتُهَا صَدَقَاتٌ قَالَ سُمِّیَ مِنْهَا شَیْ ءٌ فَقُلْتُ مِنْهَا عَیْنُ ابْنِ بَزِیعٍ وَ غَیْرِهِ فَقَالَ وَ هَذِهِ لَهُمْ (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یُوسُفَ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِبَنِی هَاشِمٍ إِلَّا فِی وَجْهَیْنِ إِنْ کَانُوا عِطَاشاً وَ أَصَابُوا مَاءً شَرِبُوا وَ صَدَقَةُ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ (2).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ ذَکَرَ أَنَّ بَرِیرَةَ کَانَتْ عِنْدَ زَوْجٍ لَهَا وَ هِیَ مَمْلُوکَةٌ فَاشْتَرَتْهَا عَائِشَةُ فَأَعْتَقَتْهَا فَخَیَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ إِنْ شَاءَتْ أَنْ تَقِرَّ عِنْدَ زَوْجِهَا وَ إِنْ شَاءَتْ فَارَقَتْهُ وَ کَانَ مَوَالِیهَا الَّذِینَ بَاعُوهَا قَدِ اشْتَرَطُوا عَلَی عَائِشَةَ أَنَّ لَهُمْ وَلَاءَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَلَاءُ لِمَنْ أَعْتَقَ وَ صُدِّقَ عَلَی بَرِیرَةَ بِلَحْمٍ فَأَهْدَتْهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَلَّقَتْهُ عَائِشَةُ وَ قَالَتْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَأْکُلُ الصَّدَقَةَ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّحْمُ مُعَلَّقٌ فَقَالَ مَا شَأْنُ هَذَا اللَّحْمِ لَمْ یُطْبَخْ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صُدِّقَ بِهِ عَلَی بَرِیرَةَ فَأَهْدَتْهُ لَنَا وَ أَنْتَ لَا تَأْکُلُ الصَّدَقَةَ فَقَالَ هُوَ لَهَا صَدَقَةٌ وَ لَنَا هَدِیَّةٌ ثُمَّ أَمَرَ بِطَبْخِهِ فَجَرَتْ فِیهَا ثَلَاثٌ مِنَ السُّنَنِ (3).
روایت9.
امالی طوسی: زید بن ارقم نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم در روز غدیر فرمود: صدقه برای من و برای اهل بیتم حلال نیست. (1)
روایت10.
امالی طوسی: ابن ابی رافع نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم شخصی از بنی مخزوم را برای جمع آوری صدقه فرستاد. آن شخص به ابی رافع گفت: همراه من بیا تا مقداری از آن به تو برسد. او گفت: (اجازه بده) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم بیاید و از او بپرسم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد. پس او از ایشان پرسید. پیامبر فرمود: خدمتکار و برده مردم از خود آنها است و صدقه نیز برای ما حلال نیست. (2)
روایت11.
تفسیر العیاشی: عیص بن قاسم از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: همانا مردمی از بنی هاشم نزد رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، آمدند و از او خواستند که آنان را به عنوان مسئول جمع آوری صدقات چهار پایان و شتران بگمارد. آنان گفتند: این سهمی که خدا برای مسئولین جمع آوری آن و مؤلّفه قلوبهم قرار داده است، ما به آن سزاوارتریم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب! صدقه برای من و شما جایز نیست، اما خدا مرا به شفاعت وعده داده است. - و سپس فرمود: من گواهی می دهم که او وعده داده است -
هرگاه حلقه درِ بهشت را به دست گیرم، فکر می کنید چه خواهم کرد، آیا غیر از شما را ترجیح خواهم داد؟
روایت12.
نوادر راوندی: موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش نقل میکند که علی علیه السلام فرمود: درباره بریره چهار قضیه وجود دارد. یکی از آنها این است که هنگامی که عایشه او را خریداری کرد، او در کوچه ها می گشت و گدایی می کرد و به خانه عایشه پناه می برد و نان و گوشت را به عنوان هدیه به عایشه می داد! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به خانه وارد شد و خطاب به عایشه گفت: آیا در خانه چیزی هست که بخوریم؟ عایشه پاسخ داد: نه، مگر آنچه را بریره برای ما آورده است. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: همان را بیاور، زیرا آن برای بریره صدقه است و برای ما هدیه محسوب می گردد. پس آن را خورد. (3)
ص: 75
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَدِیرِ خُمٍّ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِی وَ لَا لِأَهْلِ بَیْتِی الْخَبَرَ(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ حَمَّوَیْهِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ عَنْ أَبِی الْوَلِیدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنِ الْحَکَمِ عَنِ ابْنِ أَبِی رَافِعٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ رَجُلًا مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ عَلَی الصَّدَقَةِ فَقَالَ لِأَبِی رَافِعٍ اصْحَبْنِی کَیْمَا تُصِیبَ مِنْهَا فَقَالَ حَتَّی آتِیَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَسْأَلَهُ فَأَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ فَقَالَ مَوْلَی الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ إِنَّا لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أُنَاساً مِنْ بَنِی هَاشِمٍ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَهُمْ عَلَی صَدَقَةِ الْمَوَاشِی وَ النَّعَمِ فَقَالُوا یَکُونُ لَنَا هَذَا السَّهْمُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ فَنَحْنُ أَوْلَی بِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِی وَ لَکُمْ وَ لَکِنْ وُعِدْتُ الشَّفَاعَةَ ثُمَّ قَالَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ وُعِدَهَا فَمَا ظَنُّکُمْ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِذَا عدت [عُذْتُ] بِحَلْقَةِ بَابِ الْجَنَّةِ أَ تَرَوْنِی مُؤْثِراً عَلَیْکُمْ غَیْرَکُمْ (3).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: جَرَتْ فِی بَرِیرَةَ أَرْبَعُ قَضِیَّاتٍ مِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا کَاتَبَتْهَا عَائِشَةُ کَانَتْ تَدُورُ وَ تَسْأَلُ النَّاسَ وَ کَانَتْ تَأْوِی إِلَی عَائِشَةَ فَتُهْدِی إِلَیْهَا الْقَدِیدَ وَ الْخُبْزَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مِنْ شَیْ ءٍ آکُلُهُ فَقَالَتْ لَا إِلَّا مَا أَتَتْنَا بِهِ بَرِیرَةُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله هَاتِیهِ هُوَ عَلَیْهَا صَدَقَةٌ وَ لَنَا هَدِیَّةٌ فَأَکَلَهُ (4).
ص: 75
مؤلف
تمام داستان در باب ازدواج کنیزان آمده است .
روایت13.
نهج البلاغه: امیرالمومنین در یکی از خطبهها میفرماید: و از این حادثه شگفت آورتر اینکه شب هنگام کسی به دیدار ما آمد و ظرفی سرپوشیده پر از حلوا داشت، معجونی که از آن تنفر داشتم، گویا آن را با آب دهان مار سمی، یا قی کرده آن مخلوط کردند، به او گفتم: هدیه است؟ یا زکات یا صدقه؟ که همه اینها بر ما اهل بیت پیامبر (ص) حرام است. تا آخر خطبه. (1)
روایت14.
دعائم الاسلام: از امیرالمومنین علی علیه السلام روایت شده است که ایشان به امام حسن علیه السلام درحالی که کودکی خردسال بود نگاه کرد و خرمایی از خرمای صدقه را گرفته و در دهانش گذاشت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم خرما را از دهانش بیرون آورد درحالی که آب دهانش بر خرما بود، و آن را روی خرمای صدقه انداخت و فرمود: صدقه برای ما اهل بیت حلال نیست. (2)
از حسن بن علی علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم دست من را گرفت و همراه با او به راه افتادم و ما بر خرمایی تازه گذر کردیم و من در آن موقع کودکی خردسال بودم، پس سریعاً دویدم و خرما را گرفته و در دهانم گذاشتم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم شتاب کرد و انگشتش را در دهانم گذاشت و خرما را با آب (دهانم) بیرون آورد و آن را در (بقیه) خرما انداخت. این خرما از خرمای صدقه بود. سپس فرمودند: صدقه برای ما اهل بیت حلال نیست.
جعفر ابن محمد علیه السلام میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: صدقه برای من و اهل بیتم حلال نیست جراکه صدقه چرکهای (دست) مردم است. به امام صادق علیه السلام گفته شد: آیا زکاتی که مردم می پردازند از همین نوع است؟ فرمود: بله و خداوند در عوض آن، خمس را برای ما مقرر گردانیده است. به او گفتند: در صورتی که از خمس منع شدید آیا صدقه برای شما حلال میشود؟ فرمود: خیر، به خدا سوگند، چیزی که خداوند بر ما حرام کرده است، حلال نمیشود همچنین از ایشان نقل شده که فرمود: زکات واجب برای ما حلال نیست و برای من یکسان است که از زکات بخورم یا شراب بنوشم، همانا خداوند صدقههای مردم را بر ما حرام گردانید چه آن را بخوریم یا با آن کار کنیم، و صدقه برخی از ما به برخی دیگر را در صورتی که از زکات نباشد حلال کرده است. (3)
ص: 76
تمامه فی باب تزویج الإماء.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ،: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِی وِعَائِهَا وَ مَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا کَأَنَّمَا عُجِنَتْ بِرِیقِ حَیَّةٍ أَوْ قَیْئِهَا فَقُلْتُ أَ صِلَةٌ أَمْ زَکَاةٌ أَمْ صَدَقَةٌ فَذَلِکَ کُلُّهُ مُحَرَّمٌ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ إِلَی آخِرِ الْخُطْبَةِ(1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ نَظَرَ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ طِفْلٌ صَغِیرٌ قَدْ أَخَذَ تَمْرَةً مِنْ تَمْرِ الصَّدَقَةِ فَجَعَلَهَا فِی فِیهِ فَاسْتَخْرَجَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ فِیهِ وَ إِنَّ عَلَیْهَا لُعَابَهُ فَرَمَی بِهَا فِی تَمْرِ الصَّدَقَةِ حَیْثُ کَانَتْ وَ قَالَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ(2).
وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِی فَمَشَیْتُ مَعَهُ فَمَرَرْنَا بِتَمْرٍ مَصْبُوبٍ وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ صَغِیرٌ فَجَمَزْتُ (3) فَتَنَاوَلْتُ تَمْرَةً فَجَعَلْتُهَا فِی فِیَّ فَبَادَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَدْخَلَ إِصْبَعَهُ فِی فِیَّ وَ أَخْرَجَ التَّمْرَةَ بِلُعَابِهَا وَ رَمَی بِهَا فِی التَّمْرِ وَ کَانَ مِنْ تَمْرِ الصَّدَقَةِ فَقَالَ إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِی وَ لَا لِأَهْلِ بَیْتِی إِنَّ الصَّدَقَةَ أَوْسَاخُ النَّاسِ فَقِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الزَّکَاةُ الَّتِی یُخْرِجُهَا النَّاسُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ قَدْ عَوَّضَنَا اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ الْخُمُسَ قِیلَ لَهُ فَإِذَا مُنِعْتُمُ الْخُمُسَ هَلْ تَحِلُّ لَکُمُ الصَّدَقَةُ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا یَحِلُّ لَنَا مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْنَا بِغَصْبِ الظَّالِمِینَ حَقَّنَا وَ لَیْسَ مَنْعُهُمْ إِیَّانَا مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَنَا بِمُحِلٍّ لَنَا مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْنَا.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: لَا تَحِلُّ لَنَا زَکَاةٌ مَفْرُوضَةٌ وَ مَا أُبَالِی أَکَلْتُ مِنْ زَکَاةٍ أَوْ شَرِبْتُ مِنْ خَمْرٍ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَیْنَا صَدَقَاتِ النَّاسِ أَنْ نَأْکُلَهَا أَوْ نَعْمَلَ عَلَیْهَا وَ أَحَلَّ لَنَا صَدَقَاتِ بَعْضِنَا عَلَی بَعْضٍ مِنْ غَیْرِ زَکَاةٍ(4).
ص: 76
باب هشتم : چگونگی تقسیم زکات و آداب آن و حکم زکاتی که فرد ستمگر میگیرد و زمان پرداخت زکات و کمترین مقداری از آن که به فقیر می توان داد
آیات
- توبه: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ. (1)
{از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی و برایشان دعا کن.}
روایات
روایت1.
امام صادق علیه السلام از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: در زکاتت آنچه را که عشار از تو میگیرد حساب کن و کمتر از آن، هر چه توانستی بپرداز. (2)
روایت2.
اسحاق بن عمار میگوید: امام صادق علیه السلام به من گفت: اسحاق! چون وقت زکات مالت فرا رسد آن را چگونه می پردازی؟ گفتم: مستحقّین آن خود به من مراجعه کرده به ایشان می پردازم، حضرت فرمود: تو را جز این نمی بینم که مؤمنین را خوار ساخته ای! زنهار زنهار که خداوند متعال می فرماید: کسی که دوست مرا خوار سازد با من به دشمنی برخاسته است. (3)
مجالس المفید: جعابی همین حدیث را روایت کرده است. (4)
روایت3.
معانی الاخبار: بشر بن بشار میگوید: به شخصی - مقصودش موسی بن جعفر علیه السلام بود - گفتم: چه مقدار از زکات به مومن داده میشود؟ فرمود: به مومن سه هزار داده میشود. سپس گفت: ده هزار، و به شخص فاجر مقدار ناچیزی داده میشود زیرا مومن مال زکات را در راه طاعت و بندگی خداوند خرج میکند اما
ص: 77
التوبة: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ (1).
ب، [قرب الإسناد] أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: اعْتَدَّ فِی زَکَاتِکَ بِمَا أَخَذَ الْعَشَّارُ مِنْکَ وَ أَخْفِهَا مِنْهُ مَا قَدَرْتَ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا إِسْحَاقُ کَیْفَ تَصْنَعُ بِزَکَاةِ مَالِکَ إِذَا حَضَرَتْ قُلْتُ یَأْتُونِّی إِلَی الْمَنْزِلِ فَأُعْطِیهِمْ فَقَالَ لِی مَا أَرَاکَ یَا إِسْحَاقُ إِلَّا قَدْ ذَلَّلْتَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِیَّاکَ إِیَّاکَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ مَنْ أَذَلَّ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِی بِالْمُحَارَبَةِ(3).
جا، [المجالس للمفید] الجعابی: مثله (4).
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بِشْرِ بْنِ بَشَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرَّجُلِ یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام مَا حَدُّ الْمُؤْمِنِ الَّذِی یُعْطَی الزَّکَاةَ قَالَ یُعْطَی الْمُؤْمِنُ ثَلَاثَةَ آلَافٍ ثُمَّ قَالَ أَوْ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ یُعْطَی الْفَاجِرُ بِقَدَرٍ لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ یُنْفِقُهَا فِی طَاعَةِ اللَّهِ
ص: 77
فاجر آن را در معصیت خداوند هزینه میکند. (1)
روایت4.
احتجاج: ابن عتبه روایت کرده است که از جمله دلیل و برهانهایی که امام صادق علیه السلام در برابر عمرو ابن عبید و گروهی از معتزلیها ذکر کرد بدین صورت بود که به عمرو گفت: در مورد تقسیم زکات، چه می گویی؟ عمرو بن عبید، این آیه را تلاوت کرد: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ»(2)،{صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، اختصاص دارد.} و تا آخر آیه را تلاوت کرد. امام گفت: بلی. اما تو چگونه آن را تقسیم می کنی؟ عمرو بن عبید گفت: صدقات را به هشت بخش تقسیم می کنم و هر بخشی را به گروهی می دهم. امام فرمود: گرچه یک گروه آنان ده هزار تن شوند و یک گروه دیگر از یک تن و دو تن و یا سه تن تجاوز نکنند؟ تو برای این چند نفر معدود به اندازه آن ده هزار نفر، سهم برابر مقرر می کنی؟ عمرو بن عبید گفت: بلی. امام صادق فرمود: و حتما زکات شهریان را با زکات بادیه نشینان جمع می کنی و بین مستحقین شهری و مستحقین بیابانی به طور مساوی تقسیم می کنی؟ عمرو بن عبید گفت: بلی. امام صادق فرمود: تو از همه جهت با سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم به مخالفت برخاسته ای. رسول خدا زکات بادیه نشینان را میان مستحقین بادیه نشین تقسیم می کرد، و زکات شهریان را میان مستحقین شهری. رسول خدا سهام مستحقین را برابر نمی دانست بلکه به مقداری که از آنها حاضر می شد و مقداری که از آنان حاضر بود، مطابق صلاحدید خود، به هر گروهی مقداری عطا می کرد. و اگر در سخن من تردید داری، (بدان که) فقهای مدینه و مشایخ آنجا در اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این گونه عمل مینمود هیچ اختلافی با هم ندارند. (3)
روایت5.
علل الشرایع: ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: پدرم از هشام بن عبد الملک زمینی را به فلان و فلان هزار دینار خریده و شرط کردند که زکات ده سال آن مال را هشام بدهد و این شرط به خاطر آن صورت گرفت که هشام والی بود. (4)
روایت6.
المحاسن : ابن سنان روایت کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: صدقه حیوانات پهن پا و سم دار به مسلمانان متجمل پرداخت میشود و صدقه طلا و نقره و هر آنچه زمین میرویاند (غلات) به فقرا داده شود. گفتم: چگونه حکم بدین صورت تشریع شده است؟ فرمود: آن افراد ظاهر آراسته دارند و از مردم شرم میکنند از این رو بهترین این دو نوع صدقه از نظر مردم را باید به آنها اختصاص داد و هر دو نوع آن جزء صدقه میباشد. (5)
ص: 78
عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْفَاجِرَ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).
ج، [الإحتجاج] عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُتْبَةَ الْهَاشِمِیِّ: فِیمَا احْتَجَّ بِهِ الصَّادِقُ علیه السلام عَلَی عَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ وَ جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُعْتَزِلَةِ قَالَ لِعَمْرٍو مَا تَقُولُ فِی الصَّدَقَةِ قَالَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها إِلَی آخِرِهَا قَالَ نَعَمْ فَکَیْفَ تَقْسِمُ بَیْنَهُمْ قَالَ أَقْسِمُهَا عَلَی ثَمَانِیَةِ أَجْزَاءٍ فَأُعْطِی کُلَّ جُزْءٍ مِنَ الثَّمَانِیَةِ جُزْءاً قَالَ علیه السلام إِنْ کَانَ صِنْفٌ مِنْهُمْ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ صِنْفٌ رَجُلًا وَاحِداً وَ رَجُلَیْنِ وَ ثَلَاثَةً جَعَلْتَ لِهَذَا الْوَاحِدِ مِثْلَ مَا جَعَلْتَ لِلْعَشَرَةِ آلَافٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ تَجْمَعُ (2)
بَیْنَ صَدَقَاتِ أَهْلِ الْحَضَرِ وَ أَهْلِ الْبَوَادِی فَتَجْعَلُهُمْ فِیهَا سَوَاءً قَالَ نَعَمْ قَالَ فَخَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ فِی کُلِّ مَا قُلْتَ فِی سِیرَتِهِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُ صَدَقَةَ الْبَوَادِی فِی أَهْلِ الْبَوَادِی وَ صَدَقَةَ الْحَضَرِ فِی أَهْلِ الْحَضَرِ لَا یَقْسِمُهُ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّةِ إِنَّمَا یَقْسِمُ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ مِنْهُمْ وَ عَلَی مَا یَرَی وَ عَلَی قَدْرِ مَا یَحْضُرُهُ فَإِنْ کَانَ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ مِمَّا قُلْتُ فَإِنَّ فُقَهَاءَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَشِیخَتَهُمْ کُلَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ فِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَا کَانَ یَصْنَعُ (3).
ع، [علل الشرائع] مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: بَاعَ أَبِی علیه السلام مِنْ هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ أَرْضاً لَهُ بِکَذَا وَ کَذَا أَلْفَ دِینَارٍ وَ اشْتَرَطَ عَلَیْهِ زَکَاةَ ذَلِکَ الْمَالِ عَشْرَ سِنِینَ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ لِأَنَّ هِشَاماً کَانَ هُوَ الْوَالِیَ (4).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِنَ الْخُفِّ وَ الظِّلْفِ یُدْفَعُ إِلَی الْمُتَجَمِّلِینَ وَ أَمَّا الصَّدَقَةُ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ مَا أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ فَلِلْفُقَرَاءِ فَقُلْتُ وَ لِمَ صَارَ هَذَا هَکَذَا قَالَ لِأَنَّ هَؤُلَاءِ یَتَجَمَّلُونَ وَ یَسْتَحْیُونَ مِنَ النَّاسِ فَیُدْفَعُ أَجْمَلُ الْأَمْرَیْنِ عِنْدَ الصَّدَقَةِ وَ کُلٌ
ص: 78
روایت7.
المحاسن : ابی ولاد از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: به هیچ کسی کمتر از پنج درهم به عنوان زکات پرداخت نمیشود و این کمترین مقداری است که خداوند در زکات واجب کرده است. (1)
روایت8.
فقه الرضا: اولین اوقات پرداخت زکات پس از گذشت شش ماه از سال است برای کسی که میخواهد پرداخت زکات مالش را مقدم دارد و جایز نیست که در زکات، کمتر از نصف دینار پرداخت شود.
من از پدرم عالم اهل البیت در مقدم داشتن زکات و مؤخر داشتن آن به مدت چهار ماه و شش ماه روایت میکنم. لیکن مقصود این است که چون واجب شود، باید بدهی و تقدیم و تاخیر آن جایز نیست زیرا حق سبحانه و تعالی دستور به زکات را مقرون دستور به نماز کرده است و چنانکه مقدم داشتن و مؤخر داشتن نماز جایز نیست مگر به عنوان قضا، زکات نیز این چنین است، پس اگر دوست داشتی که پرداخت مقداری از زکات مالت را مقدم داری که مومنی را به وسیله آن از غم و مصیبت نجات دهی، آن را به عنوان قرض به او بده و زمانی که وقت زکات برسد، آن مالی را که به او دادی به عنوان زکات خود حساب کن و این مال به عنوان زکات مال تو به حساب میآید و ثواب قرض و زکات برای تو نوشته میشود. و اگر در نزد شخصی مالی داری و این شرایط برایت فراهم نشود که مال را از او بگیری، پس اگر خواهی آن را زکات حساب کن.
من از پدرم روایت میکنم که فرمود: نیکو چیزی است قرض دادن، اگر قرض گیرنده تمکن یابد آن را خواهد پرداخت و اگر پرداخت قرض برای او دشوار شود، به عنوان زکات مالت به حساب بیاور.
روایت9.
تفسیر عیاشی: حلبی از امام صادق علیه السلام روایت میکند که از او درباره این سخن خداوند: «وَإِن تُخْفُوها وَتُؤْتُوها الْفُقَرَاء فَهوَ خَیرٌ لُّکمْ»،(2) {اگر صدقه ها را آشکار کنید، این، کارِ خوبی است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این برای شما بهتر است.} پرسیدم، فرمود: آن زکات نیست، بلکه آن صدقه ای است که شخص خودش می پردازد. زکات آشکارا است و نه پنهانی. (3)
روایت10.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام نقل شده که فرمود: عیبی ندارد که پرداخت زکات را پیش از وقت لزوم آن، به اندازه یک ماه یا بیشتر - در هنگام ضرورت - مقدم بداری. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم، زکات عبّاس (عموی خود) را، در امری که به آن نیازمند بود، پیش از وقت آن گرفت. (4)
ص: 79
صَدَقَةٌ(1).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا یُعْطَی أَحَدٌ أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ دَرَاهِمَ مِنَ الزَّکَاةِ وَ هُوَ أَقَلُّ مَا فَرَضَ اللَّهُ مِنَ الزَّکَاةِ(2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: أَوَّلُ أَوْقَاتِ الزَّکَاةِ بَعْدَ مَا مَضَی سِتَّةُ أَشْهُرٍ مِنَ السَّنَةِ لِمَنْ أَرَادَ تَقْدِیمَ الزَّکَاةِ وَ لَا یَجُوزُ فِی الزَّکَاةِ أَنْ یُعْطَی أَقَلَّ مِنْ نِصْفِ دِینَارٍ وَ إِنِّی أَرْوِی عَنْ أَبِیَ الْعَالِمِ علیه السلام فِی تَقْدِیمِ الزَّکَاةِ وَ تَأْخِیرِهَا أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ أَوْ سِتَّةَ أَشْهُرٍ إِلَّا أَنَّ الْمَقْصُودَ مِنْهَا أَنْ تَدْفَعَهَا إِذَا وَجَبَ عَلَیْکَ وَ لَا یَجُوزُ لَکَ تَقْدِیمُهَا وَ تَأْخِیرُهَا لِأَنَّهَا مَقْرُونَةٌ بِالصَّلَاةِ وَ لَا یَجُوزُ لَکَ تَقْدِیمُ الصَّلَاةِ قَبْلَ وَقْتِهَا وَ لَا تَأْخِیرُهَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَضَاءً وَ کَذَلِکَ الزَّکَاةُ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُقَدِّمَ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ شَیْئاً تُفَرِّجُ بِهِ عَنْ مُؤْمِنٍ فَاجْعَلْهَا دَیْناً عَلَیْهِ فَإِذَا أحلت [حَلَ] عَلَیْکَ وَقْتُ الزَّکَاةِ فَاحْسُبْهَا لَهُ زَکَاةً فَإِنَّهُ یُحْسَبُ لَکَ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ وَ یُکْتَبُ لَکَ أَجْرُ الْقَرْضِ وَ الزَّکَاةِ وَ إِنْ کَانَ لَکَ عَلَی رَجُلٍ مَالٌ وَ لَمْ یَتَهَیَّأْ لَکَ قَضَاؤُهُ فَاحْسُبْهَا مِنَ الزَّکَاةِ إِنْ شِئْتَ وَ قَدْ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ نِعْمَ الشَّیْ ءُ الْقَرْضُ إِنْ أَیْسَرَ قَضَاکَ وَ إِنْ عَسُرَ حَسَبْتَهُ مِنْ زَکَاةِ مَالِکَ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ (3) قَالَ لَیْسَ تِلْکَ الزَّکَاةَ وَ لَکِنَّهُ الرَّجُلُ یَتَصَدَّقُ بِنَفْسِهِ الزَّکَاةَ عَلَانِیَةً لَیْسَ بِسِرٍّ(4).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِتَعْجِیلِ الزَّکَاةِ قَبْلَ مَحَلِّهَا بِشَهْرٍ أَوْ نَحْوِهِ إِذَا احْتِیجَ إِلَیْهَا وَ قَدْ تَعَجَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَکَاةَ الْعَبَّاسِ قَبْلَ مَحَلِّهَا فِی أَمْرٍ احْتَاجَ إِلَیْهَا فِیهِ (5).
ص: 79
باب نهم : آداب مربوط به گرد آورنده زکات
آیات
- توبه: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (1)
{از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی، و برایشان دعا کن، زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است، و خدا شنوای داناست.}
روایات
روایت1.
امالی طوسی: عمرو بن شعیب از پدرش از جدش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمود: هر عهد و پیمانی که در زمان جاهلیت بوده است اسلام آن را تقویت کرد و عهد و پیمانی در اسلام نیست(2)،
ص: 80
التوبة: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمْرِو بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَیُّمَا حِلْفٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَإِنَّ الْإِسْلَامَ لَمْ یَرُدَّهُ (2) وَ لَا حِلْفَ فِی الْإِسْلَامِ
ص: 80
ترجمه نشده
چرا که مسلمانان علیه غیر مسلمانان متحد هستند؛ به طوری که اگر دورترین آنان به غیر مسلمانان امان دهد، نزدیکترین مسلمان به بلاد کفر، آن امان را رعایت میکند. جنگجویان مسلمان، غنایم را با کسانی که در خانه نشستهاند تقسیم میکنند. انسان مؤمن به خاطر انسان کافر کشته نمیشود؛ چرا که دیه کافر نصف دیه مومن است وجلَب و جنَب در اسلام نیست(1) و صدقههای آنها فقط در خانههایشان گرفته میشود .
ص: 81
الْمُسْلِمُونَ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ یُجِیرُ عَلَیْهِمْ أَدْنَاهُمْ وَ یَرُدُّ عَلَیْهِمْ أَقْصَاهُمْ (1) تُرَدُّ سَرَایَاهُمْ عَلَی قُعَّدِهِمْ (2) لَا یُقْتَلُ مُؤْمِنٌ بِکَافِرٍ وَ دِیَةُ الْکَافِرِ نِصْفُ دِیَةِ الْمُؤْمِنِ وَ لَا جَلَبَ وَ لَا جَنَبَ (3) وَ لَا تُؤْخَذُ صَدَقَاتُهُمْ إِلَّا فِی دُورِهِمْ.
ص: 81
ترجمه نشده
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم این حدیث را در خطبه روز جمعه ایراد کرد و فرمود: ای مردم... (1)
روایت2.
معانی الاخبار: قاسم ابن سلام به سندی که تا پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله رسیده است، گفت که: رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله به وائل بن حجر حضرمی و قبیله اش چنین نگاشت:
«نوشته ایست از محمّد، فرستاده خدا به سوی ملوک و زمامدارانی که همواره بر سریر حکومت برقرارند از اهالی حضر موت، که موظّفند به خواندن نماز، و دادن زکات، اوّلین نصاب گوسفند (چهل گوسفند) یک گوسفند، و گوسفندی که برای شیرش در خانه نگهداشته می شود از آن مالکش می باشد، و از معادن (که استخراج شود) یک پنجم ثابت است، و جایز نیست «خلاط» (مخلوط کردن چهارپایان) و «وراط» (فریفتن مصدّق با بدر کردن گوسفند از میان گوسفندان، پراکنده کردن گله را یا پنهان کردن مواشی خود، در میان مواشی دیگران یا مخفی کردن در کوه و صحرا، (تا صدقه گیرنده مطلع نشود) و نه «شناق» (گرفتن زکات چیزی از میان دو نصاب) و نه «ازدواج به مبادله» یعنی دو شخص، دختر یا خواهر یکدیگر را بدون مهریّه به همسری در آورند، و هر کس کِشت را قبل از رسیدن بفروشد، ربا خورده است، و هر نوع مست کننده ای حرام است».
ابو عبید گوید: «أقیال» پادشاهانی بودند در یمن، که مرتبه شان پائین تر از پادشاه بزرگ بود و به تک تک آنان «قیل» گفته می شد، که او مهتر و پادشاه قبیله خود بود. «عباهله» (ملوک حمیرند) که پیوسته بر اورنگ سلطنت تکیه دارند و هر بیکار و سر خود رهاشده ای را که از هر کاری که اراده اوست منع نشود، «معبهل» گویند و تأبط شرا گفته است:
تا وقتی که زنده هستم، هر وقت به دنبال من باشی
مرا با پیش رو گله و اشخاص بیکار و سرخود رها شده مییابی.
«مسترعل» گلهبان یا صاحب آن که همراه گله اسب و یا شتران آید، یعنی پیش رو گله، و «متعبهل» آن است که از کوچکترین چیزی منع نمی گردد. گفت «راجز» دسته شتری را گوید که رها شده تا برود و آب بیاشامد و به حال خود رها است که به هر جایی برود:
شترها را رها کند هر طور میخواهد بر
ص: 82
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: هَذَا الْحَدِیثُ فِی خُطْبَتِهِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ (1).
مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَتَبَ لِوَائِلِ بْنِ حُجْرٍ الْحَضْرَمِیِّ وَ لِقَوْمِهِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْأَقْیَالِ الْعَبَاهِلَةِ مِنْ أَهْلِ حَضْرَمَوْتَ بِإِقَامِ الصَّلَاةِ وَ
إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ عَلَی التِّیعَةِ شَاةٌ وَ التِّیمَةُ لِصَاحِبِهَا وَ فِی السُّیُوبِ الْخُمُسُ لَا خِلَاطَ وَ لَا وِرَاطَ وَ لَا شِنَاقَ وَ لَا شِغَارَ وَ مَنْ أَجْبَی فَقَدْ أَرْبَی وَ کُلُّ مُسْکِرٍ حَرَامٌ.
قال أبو عبید الأقیال ملوک بالیمن دون الملک الأعظم واحدهم قیل یکون ملکا علی قومه و العباهلة الذین قد أقروا علی ملکهم لا یزالون عنه و کل مهمل فهو معبهل و قال تأبط شرا:
متی تبغنی ما دمت حیا مسلما***تجدنی مع المسترعل المتعبهل
فالمسترعل الذی یخرج فی الرعیل و هی الجماعة من الخیل و غیرها و المتعبهل الذی لا یمنع من دنی (2)
قال الراجز(3) یذکر الإبل إنها قد أرسلت
ص: 82
آبشخور وارد شود.
یعنی شترها رها شدند که هر طور بخواهند بر آبشخور وارد آیند. «تیعه» چهل رأس از گوسفند است، و «تیمه» گوسفندان زائد بر چهل رأس تا به نصاب دوم زکات را گویند. و گفته شده: گوسفند شیرده خانگی است که بیابان چر نیست و گوسفند خانگی است که جهت شیر و بره نگهداری می شود، و از ابراهیم در این مورد روایت شده که فرمود: ربائب زکات واجب نیست. أبو عبید می گوید: چه بسا صاحب آن نیاز به گوشتش پیدا می کند و آن را می کشد، و در آن هنگام گفته می شود: مرد ذبح کرد گوسفند شیرده را، و زن دوگانه زائید. حطیئة، خاندان لوی را چنین ستوده است:
آل لوی گوسفند خانگی شیرده خود را نمیکشند
بلکه مهمان نوازی را برای آن ضمانت میکنند.
می گوید: نیازی ندارد که گوسفند شیرده خانگی خود را بکشد. أبو عبید گوید: «سیوب» مال پنهان کرده در زمین است و به نظرم حتما از «سیب» که عطا و بخشش می باشد، اقتباس شده، و می گویی: «از بخششهای الهی و عطای اوست». امّا فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم «لا خلاط» و «لا وراط»، گفته شده: «خلاط» مخلوط شدن چهارپایان است، یعنی: هر گاه دو نفر گوسفند خود را با هم مخلوط کردند و مجموعا یک صد و بیست گوسفند شده که یکی از آنها مالک هشتاد رأس، و دیگری مالک چهل رأس می باشد، و هر گاه که گیرنده زکات آمد و دو گوسفند از آن گلّه گرفت، آنکه هشتاد رأس دارد به آنکه چهل رأس دارد، قیمت یک سوم گوسفند را بپردازد بنا بر این او یک گوسفند و یک سوم گوسفند پرداخته است و دیگری دو سوم گوسفند. و اگر گیرنده زکات از مجموع یک صد و بیست، یک گوسفند گرفت (مالک هشتاد رأس، یک سوم یک گوسفند را به مالک چهل رأس می پردازد، پس صاحب هشتاد رأس دو سوم یک گوسفند را پرداخته، و صاحب چهل رأس، یک سوم یک گوسفند) و این است آنچه در اسلام ممنوع شده، می فرماید: که «لا خلاط». و «وراط» (فریفتن) است یعنی: چیز کم بها را در چیز گرانبها مخلوط نمودن و گول زدن مشتری است، و گفته اند: فرمایش آن حضرت «لا خلاط و لا وراط» همانند قول کسی است که گفته باشد: (جمع نمی گردد میان پراکنده شده و پراکندگی ایجاد نمی شود در میان جمع شده).
شیخ صدوق گوید: قول اخیر صحیح تر می باشد و معنی اوّل قابل اعتبار نیست.
و امّا فرموده اش «لا شناق» «شنق» فاصله بین دو نصاب از زکات شتر، فاصله پنج تا ده، و آنچه افزون بر ده است تا پانزده از شتر، می گوید: «از آن
ص: 83
علی الماء ترده کیف شاءت:
عباهل عبهلها
الوراد.
یعنی الإبل أرسلت علی الماء ترده کیف شاءت و التیعة الأربعون من الغنم و التیمة یقال إنها الشاة الزائدة علی الأربعین حتی تبلغ الفریضة الأخری و یقال إنها الشاة یکون لصاحبها فی منزله یحتلبها و لیست بسائمة و هی الغنم الربائب التی یروی فیها عن إبراهیم أنه قال لیس فی الربائب صدقة قال أبو عبید و ربما احتاج صاحبها إلی لحمها فیذبحها فیقال عند ذلک قد اتأم الرجل و اتأمت المرأة(1) قال الحطیئة یمدح آل لأی:
فما تتئم جاره آل لأی***و لکن یضمنون لها قراها
یقول لا یحتاج إلی أن یذبح تیمتها قال و السیوب الرکاز و لا أراه أخذ إلا من السیب و هو العطیة تقول من سیب الله و عطائه و أما قوله لا خلاط و لا وراط فإنه یقال إن الخلاط إذا کان بین الخلیطین عشرون و مائة شاة لأحدهما ثمانون و للآخر أربعون فإذا جاء المصدق و أخذ منها شاتین رد صاحب الثمانین علی صاحب الأربعین ثلث شاة فتکون علیه شاة و ثلث شاة و علی الآخر ثلثا شاة و إن أخذ المصدق من العشرین و المائة شاة واحدة رد صاحب الثمانین علی صاحب الأربعین ثلث شاة فیکون
علیه ثلثا شاة و علی الآخر ثلث شاة(2)
فهذا قوله لا خلاط و الوراط الخدیعة و الغش و یقال إن قوله لا خلاط و لا وراط کقوله لا یجمع بین متفرق و لا یفرق بین مجتمع.
قال الصدوق و هذا أصح و الأول لیس بشی ء.
و قوله لا شناق فإن الشنق هو ما بین الفریضتین و هو ما زاد من الإبل من الخمس إلی العشر و ما زاد علی العشر إلی خمس عشرة یقول لا یؤخذ من ذلک
ص: 83
چیزی گرفته نمی شود» و فاصله تمامی نصابها این چنین است. اخطل در ستایش مردی گفته است:
مرد بزرگواری است که دیههای شتر به او تعلق میگیرد
زمانی که دیه صدها شتر در اطرافش را متحمل میشود.
و اما فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله: «و لا شغار» یک زناشوئی تعویضی در زمان جاهلیّت بوده، بدین گونه که مردی به خواستگاری دختر و یا خواهر شخص دیگری می رفت و کابین او را بر این قرار می داد که دختر یا خواهر خود را نیز به او بدهد و مهریه ای جز این مهریه در کار نبود، که حضرت از آن نهی فرموده است. و فرموده اش این است: «و من أجبی فقد أربی» یعنی هر کس اجباء کند ربا داده است. «اجباء» فروختن زراعت است قبل از آنکه محصول آن آشکار گردد، و به ثمر نشیند. (1)
روایت3.
فقه الرضا علیه السلام: عاملی که گیرنده زکات است، آن موضعی را که گوسفند در آنجاست قصد میکند و ندا می کند که ای گروه مسلمانان! آیا برای خدا در اموال شما حقی هست؟ پس اگر بگویند: بلی، امر کند که گوسفند را بیرون آورند و آن را دو گروه کند و صاحب آن را مخیّر سازد که هر یک از این دو گروه را که می خواهد اختیار کند و گروه دیگر را عامل برمی دارد پس اگر صاحب آن دوست داشته باشد آنچه را عامل برداشته به او تعلق گیرد و آن چه او دارد عامل بردارد، می تواند، و اگر بعد از برداشتن، همان اول را نخواهد بردارد، این حق را ندارد. و عامل اجازه ندارد گوسفندان گردهم آمده را متفرق کند و نیز اجازه ندارد گوسفندان (چند کس) را گردهم آورد.
روایت4.
تفسیر عیاشی: از حسن ابن علی بن نعمان، از پدرش، از کسی که از امام صادق علیه السلام شنیده است روایت کرده است که ایشان فرمودند: همانا خدا، رسولش صلی الله علیه و آله و سلم را تعلیم کرد. پس فرمود: ای محمد! «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»،(2) {گذشت پیشه کن، و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.} فرمود: از آنان آن چه را ظاهر و آسان است بگیر و عفو (بخشش) حد میانه است. (3)
روایت5.
تفسیر عیاشی: از علی ابن حسان واسطی، از یکی از اصحابمان، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که گفت: از ایشان در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا» (4) {از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی} سؤال کردم که آیا پس از رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، در باره امام نیز جریان دارد؟ فرمود: بلی. (5)
روایت6.
تفسیر عیاشی: از زراره، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: به ایشان عرض کردم: آیا این فرموده خدا: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا»، {از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی.} (آیا) همان فرموده او: «وَءَاتَوُا الزَّکَوَةَ»، {و زکات داده اند} است؟ گفت: فرمود: صدقه در گیاهان و حیوانات است و زکات در طلا و نقره
ص: 84
شی ء و کذلک جمیع الأشناق قال الأخطل یمدح رجلا:
قرم تعلق أشناق الدیات به***إذ المئون أمرت حوله حملا
و أما قوله لا شغار فإنه کان الرجل فی الجاهلیة یخطب إلی الرجل ابنته أو أخته و مهرها أن یزوجه أیضا ابنته أو أخته فلا یکون مهر سوی ذلک فنهی عنه و قوله صلی الله علیه و آله و من أجبی فقد أربی.
فالإجباء بیع الحرث قبل أن یبدو صلاحه (1).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: یَقْصِدُ الْمُصَدِّقُ الْمَوْضِعَ الَّذِی فِیهِ الْغَنَمُ فَیُنَادِی یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ هَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ حَقٌّ فَإِنْ قَالُوا نَعَمْ أَمَرَ أَنْ یُخْرَجَ الْغَنَمُ وَ یُفَرِّقُهَا فِرْقَتَیْنِ وَ یُخَیِّرُ صَاحِبَ الْغَنَمِ فِی إِحْدَی الْفِرْقَتَیْنِ وَ یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ صَدَقَتَهَا مِنَ الْفِرْقَةِ الثَّانِیَةِ فَإِنْ أَحَبَّ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَتْرُکَ الْمُصَدِّقُ لَهُ هَذِهِ فَلَهُ ذَاکَ وَ یَأْخُذُ غَیْرَهَا وَ إِنْ لَمْ یُرِدْ صَاحِبُ الْغَنَمِ أَنْ یَأْخُذَهُ أَیْضاً فَلَیْسَ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا یُفَرِّقُ الْمُصَدِّقُ بَیْنَ غَنَمٍ مُجْتَمِعَةٍ وَ لَا یَجْمَعُ بَیْنَ مُتَفَرِّقَةٍ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ قَالَ خُذْ مِنْهُمْ مَا ظَهَرَ وَ مَا تَیَسَّرَ وَ الْعَفْوُ الْوَسَطُ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها جَارِیَةٌ هِیَ فِی الْإِمَامِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ قَوْلُهُ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها أَ هُوَ قَوْلُهُ وَ آتُوا الزَّکاةَ قَالَ قَالَ الصَّدَقَاتُ فِی النَّبَاتِ وَ الْحَیَوَانِ وَ الزَّکَاةُ فِی الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ زَکَاةُ
ص: 84
و زکات روزه. (1)
روایت7.
دعائم الاسلام: جعفر ابن محمد از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نهی کرد که مردمان را، به هنگام گرفتن زکات و صدقات سوگند دهند، و گفت: آنان در این باره مورد اعتمادند. یعنی هرکس انکار کند که مالی دارد که زکات در آن واجب است و در ظاهر نزد او مالی نباشد، سوگند داده نمیشود.
و نهی کرد از این که در یک سال دو بار از ایشان گرفته شود و در یک سال فقط یک بار از آنان گرفته میشود و نهی کرد که در گرفتن صدقات با مردمان درشتی کنند و به زور متوسل شوند، یا ایشان را بزنند یا سختگیری کنند، یا بیش از توانایی برایشان تحمیل کنند؛ و فرمان داد که گیرنده صدقات جز آنچه در دست ایشان است نگیرد، و در حق ایشان به عدالت رفتار کند و حقی را که برای آنها واجب است فرو نگذارد.
از امام علی علیه السلام نقل شده است که هنگامی که مخنف بن سلیم ازدی را برای تحصیل داری زکات روانه کرد، سفارش طولانی ای به او کرد و گفت که در کارهای پنهانی خود از پروردگار خویش پروا کند، و با مردمان با گشاده رویی و نرمخویی رو به رو شود. و به او فرمان داد که فروتنی پیشه کند، و از تکبر بپرهیزد، که خدا فروتنان را برمی آورد و متکبران را تنزل می دهد. سپس به او فرمود: ای محنف بن سلیم! تو را در این صدقه بهره و حقی معین است، و شرکایی داری که عبارتند از بینوایان و مسکینان و بدهکاران و مجاهدان و در راه ماندگان و بردگان و دلجویی شدگان. ما حق تو را می دهیم، تو هم حق آنان را بده، در غیر این صورت مدعیان تو در روز بازپسین بسیار خواهند بود، و بدا به حال کسی که مدعیان او چنین کسان (بینوایان و ..) باشند.
و از ایشان نقل شده که فرمود: صدقههای بادیه نشینها از آبهای آنها گرفته میشود و از مکانهایی که در آنجا هستند به مکان دیگر رانده نمیشوند. فرمود: و هرگاه خشکسالی بود (جمع آوری صدقه آنها) به تاخیر میافتد تا در رفاه و نعمت قرار بگیرند. (2)
و از ایشان نقل شده که امر فرمودند صدقه از جنسش گرفته شود: صدقه شتر از شتر، گاو از گاو، گوسفند از گوسفند، گندم از گندم و خرما از خرما .
ص: 85
الصَّوْمِ (1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی أَنْ یُحْلَفَ النَّاسُ عَلَی صَدَقَاتِهِمْ وَ قَالَ هُمْ فِیهَا مَأْمُونُونَ یَعْنِی أَنَّهُ مَنْ أَنْکَرَ أَنْ یَکُونَ لَهُ مَالٌ تَجِبُ فِیهِ زَکَاةٌ وَ لَمْ یُوجَدْ ظَاهِراً عِنْدَهُ لَمْ یُسْتَحْلَفْ وَ نَهَی أَنْ یُثْنَی عَلَیْهِمْ فِی عَامٍ مَرَّتَیْنِ وَ لَا یُؤْخَذُونَ بِهَا فِی عَامٍ إِلَّا مَرَّةً وَاحِدَةً وَ نَهَی أَنْ یُغْلَظَ عَلَیْهِمْ فِی أَخْذِهَا مِنْهُمْ أَوْ أَنْ یُقْهَرُوا عَلَی ذَلِکَ أَوْ یُضْرَبَ أَوْ یُشَدَّدَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُکَلَّفُوا فَوْقَ طَاقَتِهِمْ وَ أَمَرَ أَنْ لَا یَأْخُذَ الْمُصَدِّقُ مِنْهُمْ إِلَّا مَا وَجَدَ فِی أَیْدِیهِمْ وَ أَنْ یَعْدِلَ فِیهِمْ وَ لَا یَدَعَ لَهُمْ حَقّاً یَجِبُ عَلَیْهِمْ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ أَوْصَی مِخْنَفَ بْنَ سُلَیْمٍ الْأَزْدِیَّ وَ قَدْ بَعَثَهُ عَلَی الصَّدَقَةِ بِوَصِیَّةٍ طَوِیلَةٍ أَمَرَهُ فِیهَا بِتَقْوَی اللَّهِ رَبِّهِ فِی سَرَائِرِ أُمُورِهِ وَ خَفِیَّاتِ أَعْمَالِهِ وَ أَنْ یَتَلَقَّاهُمْ بِبَسْطِ الْوَجْهِ وَ لِینِ الْجَانِبِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَلْزَمَ التَّوَاضُعَ وَ یَجْتَنِبَ التَّکَبُّرَ فَإِنَّ اللَّهَ یَرْفَعُ الْمُتَوَاضِعِینَ وَ یَضَعُ الْمُتَکَبِّرِینَ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا مِخْنَفَ بْنَ سُلَیْمٍ إِنَّ لَکَ فِی هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً وَ حَقّاً مَفْرُوضاً وَ لَکَ فِیهِ شُرَکَاءُ فُقَرَاءُ وَ مَسَاکِینُ وَ غَارِمُونَ وَ مُجَاهِدُونَ وَ أَبْنَاءُ سَبِیلٍ وَ مَمْلُوکُونَ وَ مُتَأَلِّفُونَ وَ إِنَّا مُوَفُّوکَ حَقَّکَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا فَإِنَّکَ مِنْ أَکْثَرِ النَّاسِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ خَصْماً وَ بُؤْساً لِامْرِئٍ خَصْمُهُ مِثْلُ هَؤُلَاءِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُؤْخَذُ صَدَقَاتُ أَهْلِ الْبَادِیَةِ عَلَی مِیَاهِهِمْ وَ لَا یُسَاقُونَ یَعْنِی مِنْ مَوَاضِعِهِمُ الَّتِی هُمْ فِیهَا إِلَی غَیْرِهَا قَالَ وَ إِذَا کَانَ الْجَدْبُ أُخِّرُوا حَتَّی یُخْصِبُوا(2).
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ أَمَرَ أَنْ تُؤْخَذَ الصَّدَقَةُ عَلَی وَجْهِهَا الْإِبِلُ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرُ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمُ مِنَ الْغَنَمِ وَ الْحِنْطَةُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ التَّمْرُ مِنَ التَّمْرِ.
ص: 85
این موارد - و خداوند بر همه چیز داناتر است - زمانی است که صدقه دهندهها اهل طلای ریخته نشده و درهمهای ضرب خورده معاملاتی نباشند همان طور که در آن زمان این گونه بوده است. اما اگر دینار و درهم بیابند، قیمت آنچه که بر آنها واجب شده را میپردازند و اشکالی ندارد. و چه بسا این امر به صلاح خود آنان و دیگران باشد و در مطالبی که پیشتر ذکر شد، از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت کردیم که فرمود: اگر شخصی که زکات طلا بر او واجب است، معادل آن درهم (ضرب خورده) بپردازد و نیز ایرادی ندارد اگر کسی که زکات درهم (ضرب خورده) بر او واجب است، معادل آن، طلا زکات بدهد. این حکم همانند آن چیزی است که در مبحث اعطای زکات چهارپایان و دانهها ذکر کردیم و پس از این اعطای قیمت زکاتی را ذکر خواهیم کرد که که از عمر شتران بالاتر میرود.
و از آن حضرت نقل شده که امام فرمود: مردمان را بر پرداختن زکات وادار می کند، چراکه خدای متعال گفته است: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم» {از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک سازی} و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: یک چهلم را به عنوان زکات بیاورید، از هر بیست مثقال نصف مثقال و از هر دویست درهم پنج درهم.
از جعفر ابن محمد از پدرش و از پدرانش و از علی صلوات الله علیهم روایت کردیم که فرمودند: در چهار شتر زکات واجب نیست و هرگاه به پنج شتر بیابان گرد برسد یک گوسفند در آن واجب می شود، پس از آن، در بیشتر از پنج شتر زکات نیست تا اینکه به ده شتر برسد و چون به ده شتر رسید، دو گوسفند تا پانزده شتر و چون به پانزده شتر رسید، سه گوسفند تا بیست شتر و چون به بیست شتر رسید، چهار گوسفند و هرگاه به بیست و پنج شتر رسید، یک بنت مخاض زکات واجب است. اگر بنت مخاض نداشته باشد یک ابن لبون تا به سی و پنج برسد و چون یک شتر بر سی و پنج شتر افزوده شود یک بنت لبون تا چهل و پنج، و چون به چهل و پنج برسد و یک شتر بر آن افزوده شد، یک حقّه که با نر آماده جفت گیری باشد تا شصت شتر و اگر یکی بر آن افزوده شود یک جذعه تعلق میگیرد تا هفتاد و پنج و اگر یکی بر آن افزوده شود دو بنت لبون زکات لازم میآید تا نود، و اگر یکی بر آن افزوده شود، دو حقه ای که آماده جفت گیری با نر باشند لازم میآید تا صد و بیست، و هرگاه از این تعداد بیشتر شد در هر چهل شتر یک بنت لبون و در هر پنجاه شتر یک حقه تعلق میگیرد.
بنت مخاض شتری است که یک سال را تمام کرده و به سال دوم وارد شود گویی مادرش
ص: 86
و هذا و الله أعلم إذا لم یکن أهل الصدقات أهل تبر و لا ورق و کذلک کانوا یومئذ فأما إن کانوا یجدون الدنانیر و الدراهم فأعطوا قیمة ما وجب علیهم ثمنا فلا بأس بذلک و لعل ذلک أن یکون صلاحا لهم و لغیرهم.
وَ قَدْ ذَکَرْنَا فِیمَا تَقَدَّمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَیْهِ زَکَاةٌ مِنَ الذَّهَبِ وَرِقاً بِقِیمَتِهِ وَ کَذَلِکَ لَا بَأْسَ أَنْ یُعْطِیَ مَکَانَ مَا وَجَبَ عَلَیْهِ مِنَ الْوَرِقِ ذَهَباً بِقِیمَتِهِ فَهَذَا مِثْلُ مَا ذَکَرْنَاهُ فِی إِعْطَاءِ مَا وَجَبَ فِی الْمَوَاشِی وَ الْحُبُوبِ وَ سَنَذْکُرُ بَعْدَ هَذَا إِعْطَاءَ الْقِیمَةِ فِیمَا یَتَفَاضَلُ فِی أَسْنَانِ الْإِبِلِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُجْبِرُ الْإِمَامُ النَّاسَ عَلَی أَخْذِ الزَّکَاةِ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاتُوا رُبُعَ الْعُشْرِ مِنْ کُلِّ عِشْرِینَ مِثْقَالًا نِصْفَ مِثْقَالٍ وَ مِنْ کُلِّ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ خَمْسَةَ دَرَاهِمَ.
وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ آبَائِهِ وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُمْ قَالُوا: لَیْسَ فِی أَرْبَعٍ مِنَ الْإِبِلِ شَیْ ءٌ وَ إِذَا کَانَتْ خَمْسَةً سَائِمَةً فَفِیهَا شَاةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیمَا زَادَ عَلَی الْخَمْسِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ عَشْراً فَإِذَا کَانَتْ عَشْراً فَفِیهَا شَاتَانِ إِلَی خَمْسَةَ عَشَرَ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ عَشَرَ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ إِلَی عِشْرِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ فَفِیهَا أَرْبَعٌ فَإِذَا کَانَتْ خَمْساً وَ عِشْرِینَ فَفِیهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ (1)
فَإِنْ لَمْ تَکُنِ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَابْنُ لَبُونٍ ذَکَرٌ إِلَی خَمْسٍ وَ ثَلَاثِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ابْنَةُ لَبُونٍ إِلَی خَمْسٍ وَ أَرْبَعِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّةٌ طَرُوقَةُ الْفَحْلِ إِلَی سِتِّینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا جَذَعَةٌ إِلَی خَمْسٍ وَ سَبْعِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا بِنْتَا لَبُونٍ إِلَی تِسْعِینَ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ إِلَی مِائَةٍ وَ عِشْرِینَ فَإِنْ زَادَتْ فَفِی کُلِّ أَرْبَعِینَ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ فِی کُلِّ خَمْسِینَ حِقَّةٌ.
فابنة المخاض الذی قد استکملت حولا ثم دخلت فی الثانی کأن أمها قد
ص: 86
می تواند دوباره شتر دیگری حامله شود، و آن در مخاض است یعنی در حاملهها. و چون دو سال را تمام کرد و وارد سال سوم شد بنت لبون نامیده می شود، گویی مادرش بچه آورده و پستانهایش شیر دارد. وقتی وارد سال چهارم شد حقّه نامند، زیرا توانایی حمل بار و سواری را دارد و چون وارد سال پنجم شد جذعه نامیده می شود.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: اگرگیرنده زکات در شتر، سنّی را که در زکات واجب میگردد نیابد، شتری با سن بالاتر از آن را میگیرد و به صاحب شتر مازاد بین دو سن شتر را بر میگرداند یا شتری با سنی پایینتر از آن را میگیرد و صاحب شتر مازاد بین دو عمر شتر را به او بر میدهد.
و از ائمه صلوات الله علیهم نقل شده که فرمودند: در گاو زکات واجب نیست تا اینکه به سی گاو برسد و چون به سی گاو رسید و از گاوهای چراگاهی باشد و از گاوهای کار کن نباشد در آن تبیع یا تبیعه حولی واجب است و در غیر آن زکاتی نیست تا به چهل برسد، چون به چهل گاو رسید، در آن مسنّه است تا شصت گاو، پس اگر شصت تمام شود دو تبیع یا دو تبیعه واجب است، پس چون به هفتاد برسد یک مسنه و یک تبیع واجب است، پس چون به هشتاد رسد در آن دو مسنه است تا نود، و چون به نود رسید سه تبیع لازم میآید تا صد، چون به صد رسید یک مسنه و دو تبیع واجب میگردد تا صد و ده که در آن دو مسنه و یک تبیع تا صد و بیست، و چون به صد و بیست رسید سه مسنه واجب میگردد و سپس بدین ترتیب در هر سی گاو، یک تبیع یا یک تبیعه و در هر چهل گاو، یک مسنه و در اوقاص چیزی به عنوان زکات تعلق نمیگیرد، وقص، بین دو فریضه است. در شترها و گاوهای کاری (کارکن) زکات نیست و نیز در گوسفندهای خانگی که در خانهها تربیت میشود زکات تعلق نمیگیرد .
و از ایشان علیهم السلام نقل شده که فرمودند: در کمتر از چهل گوسفند زکات نیست، پس هرگاه به چهل گوسفند برسد و بچرد و یک سال بر آن بگذرد یک گوسفند واجب است، سپس در بیشتر از چهل گوسفند زکات نیست تا به صد و بیست برسد پس چون بر صد و بیست، یکی یا بیشتر اضافه شود، دو گوسفند واجب است تا اینکه به دویست برسد. پس اگر بر دویست یکی اضافه شود سه گوسفند واجب است تا به سیصد برسد، پس هرگاه گوسفند زیاد شود، در هر صد تا یکی است.
و هرگاه در شتر یا گاو یا گوسفند چیزی باشد که زکات در آن واجب است، آن (حد) نصاب است و پس از آن هرچه پیش آید با کوچک و بزرگ آن محاسبه می شود، و اگر نصابی موجود نباشد
ص: 87
بدا حملها بأخری و هی فی المخاض أی فی الحوامل فإذا استکملت السنتین و دخلت فی الثالثة فهی بنت لبون کأن أمها وضعت فهی ذات لبن فإذا دخلت فی الرابعة فهی حقة أی استحقت أن یحمل علیها و یرکب فإذا دخلت فی الخامسة فهی جذعة(1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا لَمْ یَجِدِ الْمُصَدِّقُ فِی الْإِبِلِ السِّنَّ الَّتِی تَجِبُ لَهُ مِنَ الْإِبِلِ أَخَذَ سِنّاً فَوْقَهَا وَ رَدَّ عَلَی صَاحِبِ الْإِبِلِ فَضْلَ مَا بَیْنَهُمَا أَوْ أَخَذَ دُونَهَا وَ رَدَّ صَاحِبُ الْإِبِلِ فَضْلَ مَا بَیْنَهُمَا.
وَ عَنْهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُمْ قَالُوا: لَیْسَ فِی الْبَقَرِ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ ثَلَاثِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَلَاثِینَ وَ کَانَتْ سَائِمَةً لَیْسَتْ مِنَ الْعَوَامِلِ فَفِیهَا تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ حَوْلِیٌّ وَ لَیْسَ فِیهَا غَیْرُ ذَلِکَ حَتَّی تَبْلُغَ أَرْبَعِینَ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ إِلَی سِتِّینَ فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّینَ فَفِیهَا تَبِیعَانِ أَوْ تَبِیعَتَانِ فَإِذَا بَلَغَتْ سَبْعِینَ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ وَ تَبِیعٌ فَإِذَا بَلَغَتْ ثَمَانِینَ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ إِلَی تِسْعِینَ وَ فِی تِسْعِینَ ثَلَاثُ تَبَایِعَ إِلَی مِائَةٍ فَفِیهَا مُسِنَّةٌ وَ تَبِیعَانِ إِلَی مِائَةٍ وَ عَشَرَةٍ فَفِیهَا مُسِنَّتَانِ وَ تَبِیعٌ إِلَی عِشْرِینَ وَ مِائَةٍ فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَفِیهَا ثَلَاثُ مُسِنَّاتٍ (2) ثُمَّ کَذَلِکَ فِی کُلِّ ثَلَاثِینَ تَبِیعٌ أَوْ تَبِیعَةٌ وَ فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ مُسِنَّةٌ وَ لَا شَیْ ءَ فِی الْأَوْقَاصِ وَ هُوَ مَا بَیْنَ الْفَرِیضَتَیْنِ وَ لَا فِی الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ لَا شَیْ ءَ فِی الدَّوَاجِنِ مِنَ الْغَنَمِ وَ هِیَ الَّتِی تُرَبَّی فِی الْبُیُوتِ.
وَ عَنْهُمْ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا: لَیْسَ فِیمَا دُونَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْغَنَمِ شَیْ ءٌ فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِینَ وَ رَعَتْ وَ حَالَ عَلَیْهَا الْحَوْلُ فَفِیهَا شَاةٌ ثُمَّ لَیْسَ فِیمَا زَادَ عَلَی الْأَرْبَعِینَ شَیْ ءٌ حَتَّی تَبْلُغَ عِشْرِینَ وَ مِائَةً فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَمَا فَوْقَهَا فَفِیهَا شَاتَانِ حَتَّی تَنْتَهِیَ إِلَی مِائَتَیْنِ فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ حَتَّی تَبْلُغَ ثَلَاثَمِائَةٍ فَإِذَا کَثُرَتْ فَفِی کُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ وَ إِذَا کَانَ فِی الْإِبِلِ أَوِ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ مَا یَجِبُ فِیهِ الزَّکَاةُ فَهُوَ نِصَابٌ وَ مَا اسْتُقْبِلَ (3) بَعْدَ ذَلِکَ احْتُسِبَ فِیهِ بِالصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ مِنْهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ ثَمَّ نِصَابٌ
ص: 87
پس در فصیل (بچه شتری که از مادرش جدا شود) و در عجول (گوساله) و در حمل (بچه گوسفند) زکات لازم نمیآید تا اینکه یک سال بر آن بگذرد.
از ایشان از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل شده که نهی کرد از اینکه در صدقه، گوسفندان پراکنده را گرد آورند یا اینکه گوسفندان یک شخص را متفرق کنند و این بدین صورت است که صاحبان چهارپایان، زمانی که گیرنده زکات نزد آنها می آید، چهارپایان خود را گردآورند تا او از هر صد گوسفند زکات بگیرد بلکه بر اساس هر تعداد (گوسفند) که نزد هر کدام از آن هست محاسبه میشود و آنچه بر او واجب است به صورت تکی (فردی) از او گرفته میشود، زیرا اگر سه نفر میبودند و هر کدام از آنها چهل گوسفند داشته باشند و گوسفندانشان را با هم گردآورند، بر گیرنده زکات واجب است که فقط یک گوسفند از آنان بگیرد و اگر گوسفندان هر کس جداگانه نزد خودش باشد، سه گوسفند در آن لازم میآید، یعنی برای هر کدام از آنها یک گوسفند. و متفرق کردن گوسفندان گردآمده به این صورت میباشد که شخصی چهل گوسفند داشته باشد و زمانی که گیرنده زکات نزد او می رود گوسفندانش را به دو گروه تقسیم میکند تا زکات در آن واجب نشود.
این مواردی است که صاحبان اموال در آن ظلم پیشه میکنند و اما ظلم زکات گیرنده بدین صورت است که مال دو نفر را که بر مال هر کدام از آنها زکات واجب نمیشود، گردآورد، گویی که هر کدام از آنها بیست گوسفند داشته باشند که در آن چیزی به عنوان زکات تعلق نمیگیرد؛ پس اگر گوسفندان آن دو را با هم گرد آورد یک گوسفند واجب می شود و بر همین منوال، مال شخصی که صد و بیست گوسفند دارد و یک گوسفند زکات در آن واجب است را به صورت (دستههای) چهل تایی متفرق میکند تا سه گوسفند از مال او بگیرد. پس برای صاحبان اموال و زکات گیرنده ها نه واجب و نه شایسته است که گوسفندان گردآمده را متفرق کنند و گوسفندان پراکنده را گردآورند. (1)
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده است که فرمود: شرکاء اگر چهارپایانشان را با هم گردآورند و چوپان یکی باشد و حیوان نر یکی باشد، اموال آنها برای صدقه یک جا حساب نمی شود و از مال هر
ص: 88
فَلَیْسَ فِی الْفُصْلَانِ وَ لَا فِی الْعَجَاجِیلِ وَ لَا فِی الْحُمْلَانِ (1)
شَیْ ءٌ حَتَّی یَحُولَ عَلَیْهَا الْحَوْلُ. وَ عَنْهُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی أَنْ یُجْمَعَ فِی الصَّدَقَةِ بَیْنَ مُفْتَرِقٍ أَوْ یُفَرَّقَ بَیْنَ مُجْتَمِعٍ وَ ذَلِکَ أَنْ یَجْمَعَ أَهْلُ الْمَوَاشِی مَوَاشِیَهُمْ لِلْمُصَدِّقِ إِذَا أَظَلَّهُمْ لِیَأْخُذَ مِنْ کُلِّ مِائَةٍ شَاةً وَ لَکِنْ یُحْسَبُ مَا عِنْدَ کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ وَ یُؤْخَذُ مِنْهُ مُنْفَرِداً مَا یَجِبُ عَلَیْهِ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَرْبَعُونَ شَاةً فَجَمَعُوهَا لَمْ یَجِبْ لِلْمُصَدِّقِ فِیهَا إِلَّا شَاةٌ وَاحِدَةٌ وَ هِیَ إِذَا کَانَتْ کَذَلِکَ فِی أَیْدِیهِمْ وَجَبَ فِیهَا ثَلَاثُ شِیَاهٍ عَلَی کُلِّ وَاحِدٍ شَاةٌ وَ تَفْرِیقُ الْمُجْتَمِعِ أَنْ یَکُونَ لِرَجُلٍ أَرْبَعُونَ شَاةً فَإِذَا أَظَلَّهُ الْمُصَدِّقُ فَرَّقَهَا فِرْقَتَیْنِ لِئَلَّا یَجِبَ فِیهَا الزَّکَاةُ فَهَذَا مَا یَظْلِمُ فِیهِ أَرْبَابُ الْأَمْوَالِ وَ أَمَّا مَا یَظْلِمُ فِیهِ الْمُصَدِّقُ فَأَنْ یَجْمَعَ مَا لِرَجُلَیْنِ لَا تَجِبُ عَلَی وَاحِدٍ مِنْهُمَا الزَّکَاةُ کَأَنَّ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عِشْرِینَ شَاةً(2)
لَا تَجِبُ فِیهَا شَیْ ءٌ فَإِذَا جَمَعَ ذَلِکَ وَجَبَتْ فِیهِ شَاةٌ وَ کَذَلِکَ یُفَرِّقُ مَالَ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ یَکُونُ لَهُ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ شَاةً یَجِبُ عَلَیْهِ فِیهَا شَاةٌ وَاحِدَةٌ فَیُفَرِّقُهَا أَرْبَعِینَ أَرْبَعِینَ لِیَأْخُذَ مِنْهَا ثَلَاثاً فَهَذَا لَا یَجِبُ وَ لَا یَنْبَغِی لِأَرْبَابِ الْأَمْوَالِ وَ لَا لِلسُّعَاةِ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ مُجْتَمِعٍ وَ لَا یَجْمَعُوا بَیْنَ مُتَفَرِّقٍ (3).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ الْخُلَطَاءُ إِذَا جَمَعُوا مَوَاشِیَهُمْ وَ کَانَ الرَّاعِی وَاحِداً وَ الْفَحْلُ وَاحِداً لَمْ یُجْمَعْ أَمْوَالُهُمْ لِلصَّدَقَةِ وَ أُخِذَ مِنْ مَالِ کُلِ
ص: 88
کدام، چیزی که لازم است گرفته میشود. اگر دو شریک باشند، صدقه از همه مال گرفته میشود و بر حساب سرمایه هر کدام از آن دو، سهم تعیین میشود.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: شتر پیر و عیب دار و بز نر برای زکات گرفته نمیشود.
از جعفر ابن محمد علیه السلام نقل شده که فرمود: گیرنده زکات، گوسفند گوشتی چاق و الربّی یعنی گوسفند شیردهی که معاش صاحبش باشد و گوسفند آبستن و گوسفند نری که برای جفتگیری است و گوسفند عیب دار و حَمَل (برّه) و فصیل (بچه شتری که از مادرش جدا شود) و عجول (گوساله) را به عنوان صدقه نمیگیرد و بدترین و بهترین آنها را نیز نباید بگیرد.
از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: گوسفندان به سه دسته تقسیم میشود، پس صاحب گوسفندان یک سوم را اختیار میکند و کارگزار زکات از دو سوم دیگر اختیار میکند. از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت شده که از صدقه اسب و استر و الاغ و برده نهی کرده است.
از جعفر ابن محمد علیه السلام نقل شده که فرمود: زکات در شتر و گاو و گوسفند سائمه یعنی چرنده زکات تعلق میگیرد و در غیر این سه دسته حیوان چیزی نیست. از علی علیه السلام روایت شده که دستور داد از عرب های نصرانی دو برابر گرفته شود. (1)
روایت8.
نهج البلاغه: از جمله سفارشهای علی علیه السلام که به ماموران جمع آوری زکات مینوشت. ما بخشی از این وصیت را آوردیم تا معلوم شود که امام ارکان حق را به پا می داشت و نمادهای عقل را در کارهای کوچک یا بزرگ، با ارزش یا بی مقدار، به کار می بست.
«با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد حرکت کن و مسلمانی را نترسان، یا با زور از زمین او نگذر، و افزون تر از حقوق الهی در مالش از او مگیر. هر گاه به آبادی رسیدی، در کنار آب فرود آی، و وارد خانه های آنان مشو، سپس با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن، تا در
ص: 89
امْرِئٍ مَا یَلْزَمُهُ فَإِنْ کَانَا شَرِیکَیْنِ أُخِذَتِ الصَّدَقَةُ مِنْ جَمِیعِ الْمَالِ وَ تَرَاجَعَا بَیْنَهُمَا بِالْحِصَصِ عَلَی قَدْرِ مَا لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِنْ رَأْسِ الْمَالِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: لَا یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ هَرِمَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ وَ لَا تَیْساً(1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ فِی الصَّدَقَةِ شَاةَ اللَّحْمِ السَّمِینَةَ وَ لَا الرُّبَّی وَ هِیَ ذَاتُ دَرٍّ الَّتِی هِیَ عَیْشُ أَهْلِهَا وَ لَا الْمَاخِضَ (2) وَ لَا فَحْلَ الْغَنَمِ الَّذِی هُوَ لِضِرَابِهَا وَ لَا ذَوَاتِ الْعَوَارِ وَ لَا الْحُمْلَانَ وَ لَا الْفُصْلَانَ وَ لَا الْعَجَاجِیلَ وَ لَا یَأْخُذُ شِرَارَهَا وَ لَا خِیَارَهَا.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: تُفَرَّقُ الْغَنَمُ أَثْلَاثاً فَیَخْتَارُ صَاحِبُ الْغَنَمِ ثُلُثاً وَ یَخْتَارُ السَّاعِی مِنَ الثُّلُثَیْنِ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنْ صَدَقَةِ الْخَیْلِ وَ الْبِغَالِ وَ الْحَمِیرِ وَ الرَّقِیقِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: الزَّکَاةُ فِی الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ السَّائِمَةِ یَعْنِی الرَّاعِیَةَ وَ لَیْسَ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْحَیَوَانِ غَیْرِ هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْأَصْنَافِ شَیْ ءٌ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ أَمَرَ أَنْ تُضَاعَفَ الصَّدَقَةُ عَلَی نَصَارَی الْعَرَبِ (3).
نهج، [نهج البلاغة]: وَ مِنْ وَصِیَّةٍ لَهُ علیه السلام کَانَ یَکْتُبُهَا لِمَنْ یَسْتَعْمِلُهُ عَلَی الصَّدَقَاتِ وَ إِنَّمَا ذَکَرْنَا مِنْهَا جُمَلًا لِیُعْلَمَ بِهَا أَنَّهُ علیه السلام کَانَ یُقِیمُ عِمَادَ الْحَقِّ وَ یُشْرِعْ أَمْثِلَةَ الْعَدْلِ فِی صَغِیرِ الْأُمُورِ وَ کَبِیرِهَا وَ دَقِیقِهَا وَ جَلِیلِهَا انْطَلِقْ عَلَی تَقْوَی اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَیْهِ کَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَکْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِی مَالِهِ فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَی الْحَیِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْیَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَیْهِمْ بِالسَّکِینَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّی تَقُومَ
ص: 89
میانشان قرار گیری، به آنها سلام کن، و در سلام و تعارف کوتاهی نکن.»
سپس می گویی: «ای بندگان خدا، مرا ولیّ خدا و جانشین او به سوی شما فرستاده، تا حق خدا را که در اموال شماست تحویل گیرم، آیا در اموال شما حقّی برای خداوند است که به نماینده او بپردازید؟» اگر کسی گفت: نه، دیگر به او مراجعه نکن، و اگر کسی پاسخ داد: آری، همراهش برو، بدون آن که او را بترسانی، یا تهدید کنی، یا به کار مشکلی وادار سازی یا او را خسته کنی، هر چه از طلا و نقره به تو داد، بگیر.
و اگر دارای دام یا شتر بود، بدون اجازه اش داخل مشو، که اکثر اموال از آن اوست. آنگاه که داخل شدی مانند اشخاص سلطه گر و خشن رفتار نکن، حیوانی را رم مده و هراسان مکن، و دامدار را مرنجان، حیوانات را به دو دسته تقسیم کن و به صاحبش اجازه ده که خود انتخاب کند، پس از انتخاب از او رو برمگردان، سپس باقی مانده را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند و بر انتخاب او خرده مگیر، به همین گونه رفتار کن تا باقی مانده، حق خداوند باشد. پس حق خداوند را بگیر و اگر دامدار از این تقسیم و انتخاب ناراضی بود، و از تو درخواست گزینش دوباره دارد، همراهی کن، پس حیوانات را درهم کن، و به دو دسته تقسیم نما، همانند آغاز کار، تا حق خدا را از آن برگیری. و در تحویل گرفتن حیوانات، حیوان پیر و دست و پا شکسته، بیمار و معیوب و لاغر را به عنوان زکات نپذیر.
و به فردی که اطمینان نداری، و نسبت به اموال مسلمین دلسوز نیست، مسپار، تا آن را به پیشوای مسلمین برساند و او در میان آنها تقسیم گرداند. و کسی را به کار بگمار که خیر خواه و مهربان، امین و حافظ، که نه خشن و نه سختگیر باشد. نه تند براند و نه حیوانات را خسته کند، سپس آنچه از بیت المال جمع آوری شد برای ما بفرست، تا در
ص: 90
بَیْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَیْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِیَّةِ لَهُمْ (1)
ثُمَّ تَقُولُ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِی إِلَیْکُمْ وَلِیُّ اللَّهِ وَ خَلِیفَتُهُ لِآخُذَ مِنْکُمْ حَقَّ اللَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَی وَلِیِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَکَ مُنْعِمٌ (2)
فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخِیفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ (3) فَخُذْ مَا أَعْطَاکَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ وَ إِنْ کَانَتْ لَهُ مَاشِیَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَکْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَیْتَهَا فَلَا تَدْخُلْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَیْهِ وَ لَا عَنِیفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِیمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِیهَا وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَیْنِ ثُمَّ خَیِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِیَ صَدْعَیْنِ ثُمَّ خَیِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَ(4)
فَلَا تَزَالُ بِذَلِکَ حَتَّی یَبْقَی مَا فِیهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِی مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَقَالَکَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اخْلِطْهُمَا ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِی صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّی تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِی مَالِهِ وَ لَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لَا هَرِمَةً وَ لَا مَکْسُورَةً وَ لَا مَهْلُوسَهً (5) وَ لَا ذَاتَ عَوَارَةٍ وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَیْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِینِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِینَ حَتَّی یُوصِلَهُ إِلَی وَلِیِّهِمْ فَیَقْسِمَهُ بَیْنَهُمْ وَ لَا تُوَکِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِیقاً وَ أَمِیناً حَفِیظاً غَیْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ (6)
ثُمَّ أَحْدِرْ إِلَیْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَکَ نُصَیِّرْهُ
ص: 90
نیازهایی که خدا اجازه فرموده مصرف کنیم. هر گاه حیوانات را به دست فردی امین سپردی، به او سفارش کن تا: «بین شتر و نوزادش جدایی نیفکند، و شیر آن را ندوشد تا به بچّه اش زیانی وارد نشود. در سوار شدن بر شتران عدالت را رعایت کند، و مراعات حال شتر خسته یا زخمی را که سواری دادن برای او سخت است بنماید. آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هایی که دو طرف آن علف زار است به جادّه بی علف نکشاند، و هر چند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت کنند، و هر گاه به آب و علفزار رسید، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند» تا آنگاه که به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سر حال، نه خسته و کوفته، که آنها را بر أساس رهنمود قرآن، و سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تقسیم نماییم. عمل به دستورات یاد شده مایه بزرگی پاداش و رشد و کمال تو خواهد شد. ان شاء اللّه.» (1)
کتاب الغارات: جعفر ابن محمد گوید: علی علیه السلام کارگزار مالیاتی را از کوفه به بیابانهای آن فرستاد. پس گفت: ای بنده خدا! بر توست که پروای خدا را داشته باشی و حدیث را به صورتی که گذشت با کمترین تغییر بیان کرد.
روایت9.
نهج البلاغه: در نامه ای به یکی از ماموران مالیات که او را برای گردآوری زکات فرستاده بود: «او را به ترس از خدا در اسرار پنهانی، و اعمال مخفی سفارش می کنم، آنجا که هیچ گواهی غیر از او، و نماینده ای جز خدا نیست، و سفارش می کنم که مبادا در ظاهر خدا را اطاعت و در خلوت نافرمانی کند، و هر کس، آشکار و پنهانش، و گفتار و کردارش در تضاد نباشد، امانت الهی را پرداخته، و عبادت را خالصانه انجام دهد. و به او سفارش می کنم با مردم تند خو نباشد، و به آنها دروغ نگوید، و با مردم به جهت اینکه
ص: 91
حَیْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِینُکَ فَأَوْعِزْ إِلَیْهِ أَنْ لَا یَحُولَ بَیْنَ نَاقَةٍ وَ بَیْنَ فَصِیلِهَا وَ لَا یَمْصُرَ(1) لَبَنَهَا فَیُضِرَّ ذَلِکَ بِوَلَدِهَا وَ لَا یَجْهَدَنَّهَا رُکُوباً وَ لْیَعْدِلْ بَیْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِی ذَلِکَ وَ بَیْنَهَا وَ لْیُرَفِّهْ عَلَی اللَّاغِبِ وَ لْیَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ (2) وَ لْیُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا یَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَی جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْیُرَوِّحْهَا فِی السَّاعَاتِ وَ لْیُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ (3)
وَ الْأَعْشَابِ حَتَّی یَأْتِیَنَا
بِهَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِیَاتٍ غَیْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مَجْهُودَاتٍ لِنَقْسِمَهَا عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ ذَلِکَ أَعْظَمُ لِأَجْرِکَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (4).
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ صَالِحٍ الْجَرِیرِیِّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ الْوَلِیدُ بْنُ عَمْرٍو کَانَ ثِقَةً عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: بَعَثَ عَلِیٌّ علیه السلام مُصَدِّقاً مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی بَادِیَتِهَا فَقَالَ عَلَیْکَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ مَا مَرَّ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ.
نهج، [نهج البلاغة]: وَ مِنْ عَهْدٍ لَهُ إِلَی بَعْضِ عُمَّالِهِ وَ قَدْ بَعَثَهُ عَلَی الصَّدَقَةِ فِی مِثْلِهِ أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ فِی سَرَائِرِ أُمُورِهِ وَ خَفِیَّاتِ أَعْمَالِهِ حَیْثُ لَا شَهِیدَ غَیْرُهُ وَ لَا وَکِیلَ دُونَهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَعْمَلَ بِشَیْ ءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ فِیمَا ظَهَرَ فَیُخَالِفَ إِلَی غَیْرِهِ فِیمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ یَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِیَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّی الْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ وَ أَمَرَهُ أَلَّا یَجْبَهَهُمْ وَ لَا یَعْضَهَهُمْ (5)
وَ لَا یَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ
ص: 91
بر آنها حکومت دارد بی اعتنایی نکند، چه اینکه مردم برادران دینی، و یاری دهندگان در جمع آوری حقوق الهی می باشند.»
و به او فرمود: «برای تو در این زکاتی که جمع می کنی سهمی معیّن، و حقّی روشن است، و شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری، همان گونه که ما حق تو را کامل می دهیم، تو هم باید نسبت به حقوق کامل آنان وفادار باشی، اگر چنین نکنی در روز رستاخیز بیش از همه دشمن داری، و وای بر کسی که در پیشگاه خدا، فقرا و مساکین، و درخواست کنندگان و آنان که از حقّشان محرومند، و بدهکاران و ورشکستگان و در راه ماندگان، دشمن او باشند و از او شکایت کنند. کسی که امانت الهی را خوار شمارد، و دست به خیانت آلوده کند، خود و دین خود را پاک نساخته، و درهای خواری را در دنیا به روی خود گشوده، و او در قیامت خوارتر و رسواتر خواهد بود، و همانا بزرگ ترین خیانت، خیانت به ملّت، و رسواترین دغلکاری، دغلبازی با امامان است، با درود.» (1)
مؤلف
شرح این دو خبر در کتاب فتنهها (الفتن و المحن) گذشت .
باب دهم : حق برداشت محصول و میوه چینی درخت خرما و دیگر حقوق اموال به جز زکات
آیات
- وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (2)
{و حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید، و [لی] زیاده روی مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد.}
- وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ (3)
{و همانان که در اموالشان حقّی معلوم است، برای سائل و محروم.}
- إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ * وَلَا یَسْتَثْنُونَ * فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَهُمْ نَائِمُونَ * فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ * فَتَنَادَوا مُصْبِحِینَ * أَنِ اغْدُوا عَلَی حَرْثِکُمْ إِن کُنتُمْ صَارِمِینَ * فَانطَلَقُوا وَهُمْ یَتَخَافَتُونَ * أَن لَّا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُم مِّسْکِینٌ *وَغَدَوْا عَلَی حَرْدٍ قَادِرِینَ * فَلَمَّا رَأَوْهَا قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ * بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ * قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ
ص: 92
عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِی الدِّینِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَی اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ وَ إِنَّ لَکَ فِی هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَکَاءَ أَهْلَ مَسْکَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِی فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوکَ حَقَّکَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا فَإِنَّکَ مِنْ أَکْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ بؤسا [بُؤْسَی] لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاکِینُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُ وَ ابْنُ السَّبِیلِ وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِی الْخِیَانَةِ وَ لَمْ یُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِینَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ الْخِزْیَ فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَی وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِیَانَةِ خِیَانَةُ الْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ وَ السَّلَامُ (1).
قد مر شرح الخبرین فی کتاب الفتن.
الأنعام: وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (2)
الذاریات: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (3)
القلم: إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ
ص: 92
لَوْلَا تُسَبِّحُونَ * قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ * فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَلَاوَمُونَ * قَالُوا یَا وَیْلَنَا إِنَّا کُنَّا طَاغِینَ * عَسَی رَبُّنَا أَن یُبْدِلَنَا خَیْرًا مِّنْهَا إِنَّا إِلَی رَبِّنَا رَاغِبُونَ * کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (1)
{ما آنان را همان گونه که باغداران را آزمودیم، مورد آزمایش قرار دادیم، آن گاه که سوگند خوردند که صبح برخیزند و [میوه] آن [باغ] را حتماً بچینند. و [لی] «ان شاء اللَّه» نگفتند. پس در حالی که آنان غنوده بودند، بلایی از جانب پروردگارت بر آن [باغ] به گردش درآمد. و [باغ،] آفت زده [و زمین بایر] گردید. پس [باغداران] بامدادان یکدیگر را صدا زدند، که: «اگر میوه می چینید، بامدادان به سوی کشت خویش روید.» پس به راه افتادند و آهسته به هم می گفتند «که: امروز نباید در باغ بینوایی بر شما درآید.» و صبحگاهان در حالی که خود را بر منع [بینوایان] توانا می دیدند، رفتند.و چون [باغ] را دیدند، گفتند: «قطعاً ما راه گم کرده ایم. [نه!] بلکه ما محرومیم.» خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟» گفتند: «پروردگارا، تو را به پاکی می ستاییم، ما واقعاً ستمگر بودیم.» پس بعضی شان رو به بعضی دیگر آوردند و همدیگر را به نکوهش گرفتند. گفتند: «ای وای بر ما که سرکش بوده ایم! امید است که پروردگار ما بهتر از آن را به ما عوض دهد، زیرا ما به پروردگارمان مشتاقیم. عذاب [دنیا] چنین است، و عذاب آخرت، اگر می دانستند قطعاً بزرگتر خواهد بود.}
- وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ (2)
{و در اموالشان برای سائل و محروم حقّی معلوم بود.}
روایات
روایت1.
مجالس الشیخ: معمر بن یحیی از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند از بنده پس از نماز واجب از نمازی دیگر و پس از زکات از صدقه ای دیگر و پس از روزه رمضان از روزه ای دیگر سؤال نمیکند.(3)
روایت2.
تقریب المعارف: سعد الساعدی میگوید: ابوذر در نزد عثمان نشسته بود و من نیز در کنار او نشسته بودم که عثمان گفت: نظرتان چیست (چگونه میبینید) اگر کسی زکات مالش را بدهد، آیا غیر از آن در مالش حقی را باید بپردازد؟ کعب گفت: خیر، پس ابوذر با عصا بر سینه کعب ضربه ای زد، سپس گفت: ای پسر یهودی! آیا تو کتاب خدا را با رأی خود تفسیر میکنی «لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ»،(4) {نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و ایمان آورد} - تا این سخن خداوند «وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ»، {و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان بدهد.} سپس گفت: آیا نمی بینی که در مال شخص نمازگزار پس از پرداخت زکات حقی هست!؟ ادامه روایت.
روایت3.
تفسیر قمی: وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ،(5){و
حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید.}گفت: «یَوْمَ حَصَادِهِ» به این صورت نازل شد.
ص: 93
لَوْ لا تُسَبِّحُونَ قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (1)
المعارج: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (2).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْأَصَمِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَسْأَلُ اللَّهُ عَبْداً عَنْ صَلَاةٍ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ وَ لَا عَنْ صَدَقَةٍ بَعْدَ الزَّکَاةِ وَ لَا عَنْ صَوْمٍ بَعْدَ شَهْرِ رَمَضَانَ (3).
تَقْرِیبُ الْمَعَارِفِ، مِنْ تَارِیخِ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ السَّاعِدِیِّ قَالَ: کَانَ أَبُو ذَرٍّ جَالِساً عِنْدَ عُثْمَانَ وَ کُنْتُ عِنْدَهُ جَالِساً إِذْ قَالَ عُثْمَانُ أَ رَأَیْتُمْ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ هَلْ فِی مَالِهِ حَقٌّ غَیْرُهُ قَالَ کَعْبٌ لَا فَدَفَعَ أَبُو ذَرٍّ بِعَصَاهُ فِی صَدْرِ کَعْبٍ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ الْیَهُودِیَّیْنِ أَنْتَ تُفَسِّرُ کِتَابَ اللَّهِ بِرَأْیِکَ لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی قَوْلِهِ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ (4) ثُمَّ قَالَ أَ لَا تَرَی أَنَّ عَلَی الْمُصَلِّی بَعْدَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ حَقّاً فِی مَالِهِ الْخَبَرَ.
فس، [تفسیر القمی]: وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حِصَادِهِ قَالَ یَوْمَ حَصادِهِ هَکَذَا نَزَلَتْ-(5)
ص: 93
گفت: خدا در روز و وقت درو، از هر زمینی مشتی از محصولات را برای فقرا و بیچارگان واجب کرد و همچنین از میوه چینی درخت خرما و در خرمای (چیده شده) و همچنین هنگام بذر پاشیدن. (1)
روایت4.
تفسیر قمی: عقرقوفی گفته است: از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» سؤال کردم و ایشان فرمودند: مقداری از خوشه باقی مانده بر زمینی که برداشت شده است و مشتی از خرمایی که مقدار آن پیش بینی شده است. گفت: از ایشان پرسیدم، پس از بردن به خانه، آیا می شود آن را به مساکین داد؟ فرمودند: خیر، سخاوتمندتر آن است که قبل از این که به خانه اش ببرد، آن را بدهد.
سعد بن سعد از امام رضا علیه السلام روایت کرده است که از وی سؤال شد: اگر فقرا در هنگام درو حاضر نباشند، چه کار کند؟ فرمود: چیزی بر او نیست. (2)
روایت5.
تفسیر قمی: سماعه نقل میکند که از ایشان در باره این سخن خداوند «وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا»،(3) {و وام نیکو به خدا دهید} پرسیدم. فرمود: آن چیزی غیر از زکات است.
روایت6.
بزنطی میگوید از امام رضا علیه السلام از وی در باره این فرموده خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ» پرسیدم که چه چیزی اسراف است؟ فرمودند: آنان که پیش از شما بودند، این گونه قرائت می کردند؟ عرض کردم: چگونه؟ فرمودند: دهان را در هنگام تلفظ (حرف) حاء باز کن - عرض کردم: حَصَادِه - و فرمود: پدرم میفرمود: از مصادیق اسراف در هنگام درو و میوه چینی، این است که انسان با هر دو مشتش صدقه دهد و پدرم هر گاه در صحنه های درو حاضر می شد و می دید که یکی از غلامانش با هر دو مشتش صدقه می دهد، با صدای بلند به او می فرمود: با یک دست بده؛ مشتی ﭘس از مشتی و دسته ای پس از دسته ای از خوشه ها. شماها آن را اندر (خرمن) می نامید. (4)
ص: 94
قَالَ فَرَضَ اللَّهُ یَوْمَ الْحَصَادِ مِنْ کُلِّ قِطْعَةِ أَرْضٍ قَبْضَةً لِلْمَسَاکِینِ وَ کَذَا فِی جَدَادِ النَّخْلِ وَ فِی التَّمْرِ وَ کَذَا عِنْدَ الْبَذْرِ(1).
فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ الضِّغْثَ مِنَ السُّنْبُلِ وَ الْکَفَّ مِنَ التَّمْرِ إِذَا خُرِصَ قَالَ وَ سَأَلْتُ هَلْ یَسْتَقِیمُ إِعْطَاؤُهُ إِذَا أَدْخَلَهُ [بَیْتَهُ] قَالَ لَا هُوَ أَسْخَی لِنَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ یدخل [یُدْخِلَهُ] بَیْتَهُ.
وَ عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: قُلْتُ إِنْ لَمْ یَحْضُرِ الْمَسَاکِینُ وَ هُوَ یَحْصُدُ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ(2).
فس، [تفسیر القمی] الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً(3) قَالَ هُوَ غَیْرُ الزَّکَاةِ(4).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حِصَادِهِ وَ لَا تُسْرِفُوا أَیْشٍ الْإِسْرَافُ قَالَ هَکَذَا یَقْرَأُهَا مَنْ قِبَلَکُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ افْتَحِ الْفَمَ بِالْحَاءِ قُلْتُ حَصادِهِ وَ کَانَ أَبِی علیه السلام یَقُولُ مِنَ الْإِسْرَافِ فِی الْحَصَادِ وَ الْجَدَادِ أَنْ یَصَّدَّقَ الرَّجُلُ بِکَفَّیْهِ جَمِیعاً وَ کَانَ أَبِی علیه السلام إِذَا حَضَرَ حَصْدُ شَیْ ءٍ مِنْ هَذَا فَرَأَی أَحَداً مِنْ غِلْمَانِهِ یَصَّدَّقُ بِکَفَّیْهِ صَاحَ بِهِ وَ قَالَ أَعْطِهِ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ وَ الضِّغْثَ بَعْدَ الضِّغْثِ مِنَ السُّنْبُلِ وَ أَنْتُمْ تُسَمُّونَهُ عِنْدَکُمُ الْأَنْدَرَ(5).
ص: 94
روایت7.
علل الشرایع: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: در شب میوه چینی نکن و در شب درو نکن. و گفت: هرگاه آن را درو کردی، دو مشت پس از دو مشت و یک مشت پس از مشتی دیگر می دهی. و همچنین هنگام رسیدن ثمره ها و میوه ها و همچنین هنگام بذر پاشیدن و در شب بذر نپاش؛ زیرا که از بذر، همان مقداری را می دهی که از درو می دهی.(1)
روایت8.
معانی الاخبار: قاسم بن سلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت میکند که ایشان از ثمره چینی در شب، یعنی خرما چینی و میوه چینی نهی کرده زیرا در شب بینوایان نزد او حضور ندارند. (2)
روایت9.
ابوبصیر گوید: این سخن خداوند «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً»، {کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند} را به امام صادق علیه السلام گفتم: فرمود: این آیه درباره زکات نمیباشد.(3)
روایت10.
امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که در مورد این سخن خداوند «وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»،(4)
{و همانان که در اموالشان حقّی معلوم است، برای سائل و محروم.} سؤال کردم این حق معلوم چیست؟ فرمود: آن چیزی که شخص از مالش پرداخت میکند از جمله زکات نیست، پس برای نوائب (مصائب) و صله رحم است. (5)
روایت11.
تفسیر عیاشی: عیاشی از حسن بن علی، از امام رضا علیه السلام نقل کرده است که گفت: از ایشان در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، {و حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید} سؤال کردم. فرمودند: یک چنگ و دو چنگ که به فقرای حاضر می دهی و فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از درو کردن در هنگام شب نهی کرد. (6)
ص: 95
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَجُدَّ بِاللَّیْلِ وَ لَا تَحْصُدْ بِاللَّیْلِ قَالَ وَ تُعْطِی الْحَفْنَةَ بَعْدَ الْحَفْنَةِ وَ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ إِذَا حَصَدْتَهُ وَ کَذَلِکَ عِنْدَ الصَّرَامِ وَ کَذَلِکَ الْبَذْرُ وَ لَا تَبْذُرْ بِاللَّیْلِ لِأَنَّکَ تُعْطِی فِی الْبَذْرِ کَمَا تُعْطِی فِی الْحَصَادِ(1).
مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ رَفَعَهُ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ الْجَدَادِ بِاللَّیْلِ یَعْنِی جَدَادَ النَّخْلِ وَ الْجَدَادُ الصَّرَامُ وَ إِنَّمَا نَهَی عَنْهُ بِاللَّیْلِ لِأَنَّ الْمَسَاکِینَ لَا یَحْضُرُونَهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً قَالَ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاةِ(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ قَالَ هُوَ الشَّیْ ءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاةِ فَیَکُونُ لِلنَّائِبَةِ وَ الصِّلَةِ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ الضِّغْثَ وَ الِاثْنَیْنِ تُعْطِی مَنْ حَضَرَکَ وَ قَالَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْحَصَادِ بِاللَّیْلِ (5).
ص: 95
روایت12.
تفسیر عیاشی: از هاشم بن مُثَنَّی نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: این فرموده خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» یعنی چه؟ فرمودند: به هر که در هنگام درو کردن حاضر باشد بده، چه مشرک باشد چه غیر مشرک. (1)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از عبدالله بن سنان، از امام صادق علیه السلام نقل شده است که گفت: از ایشان در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» پرسیدم. فرمودند: به مسلمانان حاضر هنگام درو بده، و اگر کسی حاضر نبود مگر یک فرد مشرک، به او نیز بده. (2)
روایت14.
تفسیر عیاشی: از معاویه بن مَیسَره نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می گوید: در کشت، دو حق است: حقی که بر تو واجب است و حقی که می دهی؛ اما (حقی که) بر تو واجب است، یک دهم و نصف یک دهم است، و اما حقی را که می دهی، همان است که خداوند در مورد آن میفرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، مشتی از آن می دهی و سپس مشتی دیگر تا این که (درو) تمام شود.
و در روایت عبدالله بن سنان، از وی علیه السلام نقل شده است که فرمودند: از آن به فقرا و بیچارگانی که حاضر باشند می دهی، حتی اگر غیرمشرک حاضر نباشد.(3)
روایت15.
تفسیر عیاشی: از زراره و حمران بن اعین و محمد بن مسلم، از امام صادق و امام باقر علیهما السلام روایت کرده است که در باره گفته خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، فرمودند: چنگی از آن می دهی و از خوشه های گندم مشتی پس از مشتی دیگر می دهی. (4)
روایت16.
تفسیر عیاشی: از زراره و محمد بن مسلم و ابو بصیر از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، فرمودند: این حقی است که با صدقه فرق می کند و از آن به بیچارگان، مشتی پس از مشتی می دهی و از محصولات چیده شده، مشت مشت می دهی تا این که تمام شود و برای شخص چیننده، دستمزدی مشخص پرداخت می کنی و خرمای بی ارزش و نامرغوب رها می شود و چیده نمی شود و
ص: 96
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْمُثَنَّی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ أَعْطِ مَنْ حَضَرَکَ مِنْ مُشْرِکٍ وَ غَیْرِهِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ أَعْطِ مَنْ حَضَرَکَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنْ لَمْ یَحْضُرْکَ إِلَّا مُشْرِکٌ فَأَعْطِهِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ مَیْسَرَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ فِی الزَّرْعِ حَقَّیْنِ حَقٌّ تُؤْخَذُ بِهِ وَ حَقٌّ تُعْطِیهِ فَأَمَّا الَّذِی تُؤْخَذُ بِهِ فَالْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ أَمَّا الْحَقُّ الَّذِی تُعْطِیهِ فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ فَالضِّغْثَ تُعْطِیهِ ثُمَّ الضِّغْثَ حَتَّی تَفْرُغَ.
وَ فِی رِوَایَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: تُعْطِی مِنْهُ الْمَسَاکِینَ الَّذِینَ یَحْضُرُونَکَ وَ لَوْ لَمْ یَحْضُرْکَ إِلَّا مُشْرِکٌ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالا تُعْطِی مِنْهُ الضِّغْثَ تَقْبِضُ مِنَ السُّنْبُلِ قَبْضَةً وَ الْقَبْضَةَ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ هَذَا مِنْ غَیْرِ الصَّدَقَةِ تُعْطِی مِنْهُ الْمِسْکِینَ وَ الْمِسْکِینَ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ وَ مِنَ الْجَدَادِ الْحَفْنَةَ ثُمَّ الْحَفْنَةَ حَتَّی تَفْرُغَ وَ یَتْرُکُ لِلْخَارِصِ أَجْراً مَعْلُوماً وَ یَتْرُکُ مِنَ النَّخْلِ مِعَافَأْرَةٍ وَ أُمَّ جُعْرُورٍ لَا یُخْرَصَانِ وَ یُتْرَکُ
ص: 96
آن چه از خوشه ها یکی دو تا سه تا خوشه خرما یا انگور که بر روی دیوار می ماند، برای نگهبان به عنوان دستمزد مراقبت و محافظتی که انجام داده است، گذاشته می شود. (1)
روایت17.
تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از امام باقر علیه السلام، روایت شده است که فرمودند: درو کردن و چیدن را نمی شود در هنگام شب انجام داد، زیرا که خدا می فرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» فرمودند: فلانی فرزند فلان انصاری - از وی نام برده است - کشت داشت و در هنگام چیدن محصول، همه آن را به عنوان صدقه می داد و خود و خانواده اش بی بهره می ماندند. خدا این کار او را اسراف خوانده است. (2)
روایت18.
تفسیر عیاشی: از احمد بن محمد، از امام رضا علیه السلام در باره اسراف در درو کردن و چیدن روایت شده است که فرمودند: مرد اگر با هر دو مشت خود صدقه دهد اسراف کرده است و هر گاه پدرم در صحنه درو حاضر می شد و یکی از پسرانش را میدید که با هر دو مشت خود صدقه می دهد، با صدای بلند به او می گفت: با یک دست، مشت مشت و چنگی پس از چنگی از خوشه ها را بده.(3)
روایت19.
تفسیر عیاشی: سماعه، از امام صادق علیه السلام در باره این فرموده حق تعالی روایت کرده است که: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» فرمود: حق او روز درو بر تو واجب است و آن از زکات نیست. مشتی پس از مشتی و چنگی پس از چنگی از خوشه ها به سائلان کمک می کنی. محصول در شب درو نمی شود و همچنین میوه و خرما در شب یده نمی شود. همانا خدای عز وجل می فرماید: «یَوْمَ حَصَادِهِ»، پس اگر در شب درو کنی، هیچ کسی حاضر نخواهد بود تا درخواست کمک کند و همچنین در شب قربانی نمی شود.(4)
روایت20.
تفسیر عیاشی: از سَماعه، از امام صادق علیه السلام، از پدرش، از پیامبر اکرم که سلام و درود خدا بر ایشان باد، روایت شده است که وی از چیدن خرما در شب و درو کردن کشت در شب کراهت داشتند، زیرا که خدا می فرماید:
ص: 97
لِلْحَارِسِ یَکُونُ فِی الْحَائِطِ الْعَذْقُ وَ الْعَذْقَانِ وَ الثَّلَاثَةُ لِنَظَرِهِ وَ حِفْظِهِ لَهُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَکُونُ الْحَصَادُ وَ الْجَدَادُ بِاللَّیْلِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ قَالَ کَانَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ الْأَنْصَارِیُّ سَمَّاهُ وَ کَانَ لَهُ حَرْثٌ وَ کَانَ إِذَا أجذه [جَذَّهُ] تَصَدَّقَ بِهِ وَ بَقِیَ هُوَ وَ عِیَالُهُ بِغَیْرِ شَیْ ءٍ فَجَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ سَرَفاً(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: یَقُولُ فِی الْإِسْرَافِ فِی الْحَصَادِ وَ الْجَدَادِ أَنْ یَصَّدَّقَ الرَّجُلُ بِکَفَّیْهِ جَمِیعاً وَ کَانَ أَبِی إِذَا حَضَرَ شَیْئاً مِنْ هَذَا فَرَأَی أَحَداً مِنْ غِلْمَانِهِ تَصَدَّقَ بِکَفَّیْهِ صَاحَ بِهِ أَعْطِ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ وَ الضِّغْثَ بَعْدَ الضِّغْثِ مِنَ السُّنْبُلِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ حَقُّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ عَلَیْکَ وَاجِبٌ وَ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاةِ تَقْبِضُ مِنْهُ الْقَبْضَةَ وَ الضِّغْثَ مِنَ السُّنْبُلِ لِمَنْ یَحْضُرُکَ مِنَ السُّؤَالِ لَا یَحْصُدُ بِاللَّیْلِ وَ لَا یَجِدُ بِاللَّیْلِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ یَوْمَ حَصادِهِ فَإِذَا أَنْتَ حَصَدْتَهُ بِاللَّیْلِ لَمْ یَحْضُرْکَ سُؤَّالٌ وَ لَا یُضَحَّی بِاللَّیْلِ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یُصْرَمَ النَّخْلُ بِاللَّیْلِ وَ أَنْ یُحْصَدَ الزَّرْعُ بِاللَّیْلِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ:
ص: 97
«وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» گفتند: ای پیامبر خدا! چه حقی بر آن واجب است؟ فرمودند: مقداری از آن را به بیچاره و درخواست کننده کمک بده. (1)
روایت21.
تفسیر عیاشی: از جراح مداینی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» فرمودند: مقداری از آن را به بیچارگانی که نزد تو حاضرند، می دهی. با دستت مشت مشت می دهی تا این که تمام شود. (2)
روایت22.
تفسیر عیاشی: از محمد ابن مسلم، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمودند: درو کردن و چینش را نمی شود در شب انجام داد، چرا که خدا میفرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، و حقی که بر آن محصول واجب است، مقداری از خوشه های حبوبات است. (3)
روایت23.
تفسیر عیاشی: از محمد حلبی، از امام صادق، از امام باقر، از علی ابن الحسین صلوات الله علیهم اجمعین روایت شده است که به قهرمان خود (مسئول مالی) فرمودند (پس از این که به وی خبر رسید که او چیدن خرما را از آخر شب شروع کرده است): این کار را نکن، مگر نمی دانی که رسول خدا صل صلی الله علیه و آله و سلم از درو کردن و چیدن در شب نهی کرده است؟ و می فرمودند: به درخواست کننده از انباشته های خوشه ها را می دهی و این حق وی در روزِ درو کردن است. (4)
روایت24.
تفسیر عیاشی: از ابو بصیر، از امام صادق علیه السلام نقل شده است که در باره این سخن خدای عز و جل: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» پرسیدم، فرمودند: با دستت خوشه ها را برمی داری و میدهی و خدا آن را حق نامیده است. - گفت:- گفتم: و حق آن در روز درو کردن چیست؟ فرمودند: خوشه هایی را به اهل خاصه (شیعه) که نزد تو حاضر هستند، می دهی. (5)
روایت25.
تفسیر عیاشی: از حلبی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: از ایشان در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ»، پرسیدم که چگونه این حق داده می شود؟ فرمودند: با دستت قبضه ای از خوشه ها را می گیری و به اشخاص بیچاره یکی ﭘس از دیگری می دهی تا این که (برداشت محصول) تمام شود و در هنگام بریدن و جمع کردن و چیدن، مشت مشت می دهی تا این که تمام می شود. (6)
روایت26.
تفسیر عیاشی: از ابو جارود زیاد بن مُنذر نقل شده است که گفت: امام صادق علیه السلام این آیه را تلاوت کردند:
ص: 98
وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قِیلَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ مَا حَقُّهُ قَالَ نَاوِلْ مِنْهُ الْمِسْکِینَ وَ السَّائِلَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ تُعْطِی مِنْهُ الْمَسَاکِینَ الَّذِینَ یَحْضُرُونَکَ تَأْخُذُ بِیَدِکَ الْقَبْضَةَ وَ الْقَبْضَةَ حَتَّی تَفْرُغَ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَکُونُ الْجَدَادُ وَ الْحَصَادُ بِاللَّیْلِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ حَقُّهُ فِی شَیْ ءٍ ضِغْثٌ یَعْنِی مِنَ السُّنْبُلِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِقَهْرَمَانِهِ (4)
وَ وَجَدَهُ قَدْ جَدَّ نَخْلًا لَهُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ فَقَالَ لَهُ لَا تَفْعَلْ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ الْجَدَادِ وَ الْحَصَادِ بِاللَّیْلِ وَ کَانَ یَقُولُ الضِّغْثَ تُعْطِیهِ مَنْ یَسْأَلُ فَذَلِکَ حَقُّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ کَیْفَ یُعْطَی قَالَ تَقْبِضُ بِیَدِکَ الضِّغْثَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ حَقّاً قَالَ قُلْتُ وَ مَا حَقُّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ قَالَ الضِّغْثُ تُنَاوِلُهُ مَنْ حَضَرَکَ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ(6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ کَیْفَ یُعْطَی قَالَ تَقْبِضُ بِیَدِکَ الضِّغْثَ فَتُعْطِیهِ الْمِسْکِینَ ثُمَّ الْمِسْکِینَ حَتَّی تَفْرُغَ وَ عِنْدَ الصَّرَامِ الْحَفْنَةَ ثُمَّ الْحَفْنَةَ حَتَّی تَفْرُغَ مِنْهُ (7).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی الْجَارُودِ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام:
ص: 98
«وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» و فرمودند: قبضه ای از خوشه ها را از جاهای مختلف یکی ﭘس از دیگری جمع آوری می کنی و به اشخاص بیچاره می دهی. (1)
روایت27.
الهدایه: خدای تبارک و تعالی میفرماید: «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» و آن این گونه است که با دستت قبضه ای از خوشه ها را یکی پس از دیگری می گیری و به اشخاص بیچاره یکی ﭘس از دیگری می دهی تا این که (برداشت محصول) تمام شود همچنین بذر پاشیدن و چیدن خرما و نیز بدین گونه است و برداشت محصول و چیدن خرما و بذرپاشیدن در شب جایز نیست زیرا بینوایان حضور ندارند.
از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» (2){و حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید، و [لی] زیاده روی مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد.} سؤال شد. فرمود: اسراف این است که با هر دو مشت به فقیر بدهد.
و از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ معلوم»(3) {و همانان که در اموالشان حقّی معلوم است.} سؤال شد. ایشان فرمود: این چیزی جدا از زکات است، و باید هر کس پرداخت آن را به صورت روزانه یا هفتگی یا ماهانه یا سالانه برای خویش مقرّر دارد.
و از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند «وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ» (4) {و از [دادن] زکات [و وسایل و ما یحتاج خانه] خودداری می ورزند.} سؤال شد. فرمود: قرض را به کسی میدهی، کار نیک در حق کسی انجام میدهی و متاع خانه را به کسی عاریت میدهی.
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرموده است: از قرض دادن خمیر و نان خودداری نکنید، چراکه ندادن آن فقر میآورد.
روایت28.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده است که در مورد این سخن خدای عزّ و جلّ «وَآتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ» فرمود: حق واجب آن از زکات است و انباشته خوشهها و مشت مشت به بینوا داده میشود و این کار به صورت داوطلبانه انجام میگیرد و حق واجبی نیست که به مانند، زکات خداوند عزّ و جلّ آن را واجب کرده باشد. (5)
جعفر ابن محمد از پدرش از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل میکند که فرمودند: زکات آنچه از بارش آسمان و نهرها سیراب می شود، ده یک است. این حدیثی است که خاصه و عامّه صدور آن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم تأیید کرده اند، و در آن با آشکارترین بیان گفته شده است که هر چه از زمین بروید زکات دارد، چراکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم هیچ چیز را از این جمله استثنا نکرده است. ما (شیعه) این حدیث را از اهل
ص: 99
وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ الضِّغْثَ مِنَ الْمَکَانِ بَعْدَ الْمَکَانِ تُعْطِی الْمِسْکِینَ (1).
الْهِدَایَةُ،: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ هُوَ أَنْ تَقْبِضَ بِیَدِکَ الضِّغْثَ بَعْدَ الضِّغْثِ فَتُعْطِیَهُ الْمِسْکِینَ ثُمَّ الْمِسْکِینَ حَتَّی تَفْرُغَ مِنْهُ وَ کَذَلِکَ فِی الْبَذْرِ وَ کَذَلِکَ عِنْدَ جَدَادِ النَّخْلِ وَ لَا یَجُوزُ الْحَصَادُ وَ الْجَدَادُ وَ الْبَذْرُ بِاللَّیْلِ لِأَنَّ الْمِسْکِینَ لَا یَحْضُرُهُ وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ قَالَ الْإِسْرَافُ أَنْ یُعْطِیَ بِیَدَیْهِ جَمِیعاً.
وَ مِنْهُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ قَالَ هَذَا شَیْ ءٌ سِوَی الزَّکَاةِ وَ هُوَ شَیْ ءٌ یَجِبُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی نَفْسِهِ کُلَّ یَوْمٍ أَوْ کُلَّ جُمُعَةٍ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَةٍ.
وَ مِنْهُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ قَالَ الْقَرْضُ تُقْرِضُهُ وَ الْمَعْرُوفُ وَ مَتَاعُ الْبَیْتِ تُعِیرُهُ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا تُمَانِعُوا قَرْضَ الْحَمِیرِ(2) وَ الْخُبْزِ فَإِنَّ مَنْعَهُمَا یُورِثَانِ الْفَقْرَ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ قَالَ حَقَّهُ الْوَاجِبَ عَلَیْهِ مِنَ الزَّکَاةِ وَ یُعْطَی الْمِسْکِینُ الضِّغْثَ وَ الْقَبْضَةَ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ تَطَوُّعٌ وَ لَیْسَ بِحَقٍّ وَاجِبٍ کَالزَّکَاةِ الَّتِی أَوْجَبَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (3).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: وَ مَا سَقَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَنْهَارُ فَفِیهِ الْعُشْرُ. فهذا حدیث أثبته الخاص و العام عن رسول الله صلی الله علیه و آله و فیه أبین البیان علی أن الزکاة یجب علی کل ما أنبتت الأرض إذ لم یستثن (4) رسول الله صلی الله علیه و آله من ذلک شیئا دون شی ء رویناه عن أهل
ص: 99
بیت علیهم السلام از طرق گوناگون، و به اسناد عامّه (هل سنّت) از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از طرق فراوان روایت کرده ایم.
و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرده ایم که از ایشان درباره کنجد و برنج و دیگر دانه ها سؤال شد که آیا زکات آن داده میشود؟ فرمود: بله، همانند گندم و خرما.
قاسم بن ابراهیم علوی تقل میکند که از ایشان درباره برنج، عدس، نخود، باقلا و دانههای شبیه اینها و انجیر و زیتون و میوه سؤال شد که آیا زکات به آنها تعلق میگیرد؟ فرمود: هر دانه ای که از زمین روییده شود، بنا بر این گفته خداوند: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ»،(1){از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی و برایشان دعا کن.} زکات به آن تعلق میگیرد.
و از علی علیه السلام روایت کرده ایم که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم در میان ما برخاست سپس فرمود: زکات آنچه از بارش آسمان و یا آب جاری سیراب میشود یک ده است، و و زکات آنچه با دلو آبیاری شود نصف یک دهم است.
پس این سخن او «و ما سقت السماء» یعنی با باران و «سیح»: آب جاری رودخانهها و «الغرب» به معنای دلو است.
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: زکات آنچه از بارش آسمان و سیح سیراب می شود، ده یک است و آنچه با دلو یا دالیه آبیاری شود نصف یک دهم است. سیح: آب جاری در روی زمین است. این کلمه از سیاحه (روان شدن آب بر روی زمین) گرفته شده است. و «دالیه»: چرخ چاهی است آسیاب دار که بر آن دلوهای کوچک یا کوزههایی میچرخد.
از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سنتی را بر جای نهاد که زکات آنچه از بارش آسمان و یا با «سیل» و یا «غیل» و «بعل» سیراب میشود، یک ده است و آنچه با نواضح آبیاری میشود نصف یک دهم (یک بیستم) میباشد.
سخن ایشان: «فیما سقت» یعنی با باران و «سیل»: آنچه از باران که در دشتهای جریان مییابد، و «غیل»: رودخانه جاری است، و «بعل» (زمین دیم): چیزی است که با ریشههایش از آب زمین مینوشد.
ص: 100
البیت صلوات الله علیهم من طرق شتی و بإسناد العامة عن رسول الله صلی الله علیه و آله من وجوه کثیرة.
وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ السِّمْسِمِ وَ الْأَرُزِّ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْحُبُوبِ هَلْ تُزَکَّی فَقَالَ نَعَمْ کَالْحِنْطَةِ وَ التَّمْرِ.
وَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْأَرُزِّ وَ الْعَدَسِ وَ الْحِمَّصِ وَ الْبَاقِلَاءِ وَ أَشْبَاهِهَا وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ الْفَاکِهَةِ هَلْ فِیهَا زَکَاةٌ فَقَالَ کُلُّ مَا خَرَجَ مِنَ الْأَرْضِ مِنْ نَابِتَةٍ فَفِیهِ الزَّکَاةُ لِقَوْلِ اللَّهِ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها(1).
وَ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قَامَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ فِیمَا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوْ سُقِیَ سَیْحاً(2)
الْعُشْرُ وَ فِیمَا سُقِیَ بِالْغَرْبِ نِصْفُ الْعُشْرِ.
فقوله ما سقت السماء یعنی بالمطر و السیح الماء الجاری من الأنهار و الغرب الدلو.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوْ سُقِیَ سَیْحاً فَفِیهِ الْعُشْرُ وَ مَا سُقِیَ بِالْغَرْبِ أَوِ الدَّالِیَةِ فَفِیهِ نِصْفُ الْعُشْرِ.
فالسیح الماء الجاری علی وجه الأرض أخذ من السیاحة و الدالیة السانیة ذات الرحی التی یدور علیها الدلاء الصغار أو الکیزان.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوْ سُقِیَ بِالسَّیْلِ أَوِ الْغَیْلِ أَوْ کَانَ بَعْلًا الْعُشْرَ وَ مَا سُقِیَ بِالنَّوَاضِحِ نِصْفَ الْعُشْرِ.
فقوله فیما سقت السماء یعنی بالمطر و السیل ما سال من الأودیة عن المطر و الغیل النهر الجاری و البعل ما کان یشرب بعروقه من ماء الأرض
ص: 100
و «نواضخ» (ناضخه): ماده شتری است که با آن از چاه آب بکشند.
و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم روایت شده که در عسل یک دهم زکات را واجب کرده است. (1)
باب یازدهم : داستان باغ دارانی که از پرداخت حق خداوند در اموالشان خودداری کردند
روایات
روایت1.
تفسیر قمی: سعید ابن جبیر از ابن عباس، برای من نقل کرده است: به وی گفته شد: گروهی از این امت مدّعی هستند که بنده ای که گناهی مرتکب می شود، از رزق و روزی محروم می شود، آیا این گونه است؟ ابن عباس گفت: سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، در قرآن، این امر از آفتاب نیم روز واضح تر است، و خداوند آن را در سوره «ن وَالْقَلَمِ» ذکر نمود، که پیرمردی دارای باغ هایی بود، که هیچ محصول از آن باغ ها وارد منزلش نمی شد، مگر آن که حق هر صاحب حقی را می داد و هنگامی که آن پیرمرد از دنیا رفت، پسرانش وارث او شدند. او دارای پنج پسر بود. در آن سالی که پدرشان از دنیا رفت، باغ های آنها محصولی که قبلا نداده بود، داد. آنها بعد از نماز عصر به باغ های خویش رفتند و به آن همه محصول نگاه کردند که در روزگار پدرشان نظیر آن را ندیده بودند.
بنابراین هنگامی که آن همه محصول را دیدند طغیان و سرکشی کردند و به همدیگر گفتند: پدر ما پیر مرد سالخورده ای بود که عقل خویش را از دست داده بود. پس بیایید پیمان ببندیم که امسال چیزی از محصول خویش را به هیچ یک از مسلمانان فقیر ندهیم تا این که پولدار شویم و مال ما زیاد شود. آن گاه، همان روش پدر را در سال های آینده در پیش می گیریم. چهار نفر از آنان این پیشنهاد را پذیرفتند، ولی یکی از آنان قبول نکرد و عصبانی شد، و این همان کسی است که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ»،(2) {خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟».} آن مرد گفت: ای ابن عباس! از نظر سِنّی، در میانه آنها بود؟ گفت: خیر، بلکه از نظر سِنّی از همه آنها کوچک تر بود، ولی از نظر عقلی از همه آنها بزرگ تر. میانه قوم، بهترین آنهاست، و دلیل بر آن، سخن خداوند عزّ و جلّ در قرآن که
ص: 101
و النواضح الإبل التی یستقی علیها من الآبار.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ أَوْجَبَ فِی الْعَسَلِ الْعُشْرَ(1).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَعْمَشِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ قِیلَ لَهُ إِنَّ قَوْماً مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْعَبْدَ قَدْ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ بِهِ الرِّزْقَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَوَ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَهَذَا أَنْوَرُ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الشَّمْسِ الضَّاحِیَةِ ذَکَرَ اللَّهُ فِی سُورَةِ ن وَ الْقَلَمِ أَنَّهُ کَانَ شیخا [شَیْخٌ] وَ کَانَتْ لَهُ جَنَّةٌ وَ کَانَ لَا یُدْخِلُ بَیْتَهُ ثَمَرَةً مِنْهَا وَ لَا إِلَی مَنْزِلِهِ حَتَّی یُعْطِیَ کُلَّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ فَلَمَّا قُبِضَ الشَّیْخُ وَرِثَهُ بَنُوهُ وَ کَانَ لَهُ خَمْسٌ مِنَ الْبَنِینَ فَحَمَلَتْ جَنَّتُهُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ الَّتِی هَلَکَ فِیهَا أَبُوهُمْ حَمْلًا لَمْ یَکُنْ حَمَلَتْ قَبْلَ ذَلِکَ فَرَاحُوا الْفِتْیَةُ إِلَی جَنَّتِهِمْ بَعْدَ صَلَاةِ الْعَصْرِ فَأَشْرَفُوا عَلَی ثَمَرَةٍ وَ رِزْقٍ فَاضِلٍ لَمْ یُعَایِنُوا مِثْلَهُ فِی حَیَاةِ أَبِیهِمْ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی الْفَضْلِ طَغَوْا وَ بَغَوْا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنَّ أَبَانَا کَانَ شَیْخاً کَبِیراً قَدْ ذَهَبَ عَقْلُهُ وَ خَرِفَ فَهَلُمَّ فَلْنَتَعَاقَدْ عَهْداً فِیمَا بَیْنَنَا أَنْ لَا نُعْطِیَ أَحَداً مِنْ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ فِی عَامِنَا هَذَا شَیْئاً حَتَّی نَسْتَغْنِیَ وَ تَکْثُرَ أَمْوَالُنَا ثُمَّ نَسْتَأْنِفُ الصَّنِیعَةَ فِیمَا یَسْتَقْبِلُ مِنَ السِّنِینَ الْمُقْبِلَةِ فَرَضِیَ بِذَلِکَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ وَ سَخِطَ الْخَامِسُ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ؟ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ کَانَ أَوْسَطَهُمْ فِی السِّنِّ فَقَالَ لَا بَلْ کَانَ أَصْغَرَ الْقَوْمِ سِنّاً وَ کَانَ أَکْبَرَهُمْ عَقْلًا وَ أَوْسَطُ الْقَوْمِ خَیْرُ الْقَوْمِ وَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِ فِی الْقُرْآنِ قَوْلُهُ
ص: 101
شما، ای امت محمد صلی الله علیه و آله! کوچک ترین امت ها هستید، ولی در عین حال بهترین آنها هستید «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا»،(1)
{و بدین گونه شما را امّتی میانه قرار دادیم.}
پس برادرشان به آنها گفت: تقوای خدا پیشه کنید، و به همان راه و روش پدرتان عمل کنید، سلامت خواهید ماند و سود خواهید برد، ولی آنان به وی حمله کردند و به شدت به وی آسیب رساندند و وقتی برادرشان فهمید که قصد جان وی را دارند، از روی اجبار شریک آنها در آن کار شد.
به خانه خویش رفتند و سوگند یاد کردند که صبحگاهان میوه آن بچینند بدون آن که به خواست و اراده خداوند توجه داشته باشند. بنابراین خداوند سزای آن گناهاشان را به آنها داد و آن محصول را که در شُرُف برداشت آن بودند، از دست ایشان ربود و داستان آنان را در قرآن ذکر کرد: «إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ* وَلَا یَسْتَثْنُونَ* فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّکَ وَهُمْ نَائِمُونَ* فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ»،(2) {ما آنان را همان گونه که باغداران را آزمودیم، مورد آزمایش قرار دادیم، آن گاه که سوگند خوردند که صبح برخیزند و [میوه] آن [باغ] را حتماً بچینند. و [لی] «ان شاء اللَّه» نگفتند. پس در حالی که آنان غنوده بودند، بلایی از جانب پروردگارت بر آن [باغ] به گردش درآمد. و [باغ،] آفت زده [و زمین بایر] گردید.} می گوید: مانند چیزی سوخته شده باشد.
آن مرد گفت: ای ابن عباس! «صَریم» چیست؟ پاسخ داد: شب ظلمانی، شبی که هیچ اثری از نور در آن نباشد. بنابراین هنگامی که صبح شد: «فَتَنَادَوا مُصْبِحِینَ* أَنِ اغْدُوا عَلَی حَرْثِکُمْ إِن کُنتُمْ صَارِمِینَ»،(3) {پس [باغداران] بامدادان یکدیگر را صدا زدند، که: «اگر میوه می چینید، بامدادان به سوی کشت خویش روید.»} ابن عباس ادامه داد: «فَانطَلَقُوا وَهُمْ یَتَخَافَتُونَ»،(4) {پس به راه افتادند و آهسته به هم می گفتند.} آن مرد گفت: ای ابن عباس! «تخافت» چیست؟ پاسخ داد: به آرامی با همدیگر صحبت می کردند تا این که شخص دیگری صحبت های آنان را نشنود. و گفتند: «لَّا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُم مِّسْکِینٌ* وَغَدَوْا عَلَی حَرْدٍ قَادِرِینَ»، (5) {«که: امروز نباید در باغ بینوایی بر شما درآید.» و صبحگاهان در حالی که خود را بر منع [بینوایان] توانا می دیدند، رفتند.} و به گمان خویش می روند که محصول آن را برچینند و از بلا و عذاب الهی که بر آنها نازل گشته بود، اطلاعی نداشتند.
زمانی که آن را دیدند و آن بلایی که بر باغ های آنها نازل شده بود را مشاهده کردند «قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ* بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ»،(6) {گفتند: «قطعاً ما راه گم کرده ایم.
[نه!] بلکه ما محرومیم.»} بنابراین خداوند به خاطر آن گناهی که مرتکب شدند، آنها را از آن رزق و روزی محروم کرد، و در واقع در حق آنان ظلمی نکرده است «قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ* قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ* فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَلَاوَمُونَ»،(7) {خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟» گفتند: «پروردگارا، تو را به پاکی می ستاییم، ما واقعاً ستمگر بودیم.» پس بعضی شان رو به بعضی دیگر آوردند و همدیگر را به نکوهش گرفتند.} ابن عباس می گوید: همدیگر را به خاطر آن تصمیم شومی که گرفته بودند، سرزنش می کردند «قَالُوا یَا وَیْلَنَا إِنَّا کُنَّا طَاغِینَ* عَسَی رَبُّنَا أَن یُبْدِلَنَا خَیْرًا مِّنْهَا إِنَّا إِلَی رَبِّنَا رَاغِبُونَ»،(8) {گفتند: «ای وای بر ما که سرکش بوده ایم! امید است که پروردگار ما بهتر از آن را به ما عوض دهد، زیرا ما به پروردگارمان مشتاقیم} پس خداوند فرمود: «کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»،(9) {عذاب [دنیا] چنین است، و عذاب آخرت، اگر می دانستند قطعاً بزرگتر خواهد بود.}
ص: 102
إِنَّکُمْ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ أَصْغَرُ الْقَوْمِ وَ خَیْرُ الْأُمَمِ قَالَ اللَّهُ وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً(1) فَقَالَ لَهُمْ أَوْسَطُهُمُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا عَلَی مِنْهَاجِ أَبِیکُمْ تَسْلَمُوا وَ تَغْنَمُوا فَبَطَشُوا بِهِ وَ ضَرَبُوهُ ضَرْباً مُبَرِّحاً فَلَمَّا أَیْقَنَ الْأَخُ أَنَّهُمْ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی مَشُورَتِهِمْ کَارِهاً لِأَمْرِهِمْ غَیْرَ طَائِعٍ فَرَاحُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ ثُمَّ حَلَفُوا بِاللَّهِ أَنْ یَصْرِمُوا إِذَا أَصْبَحُوا وَ لَمْ یَقُولُوا إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الذَّنْبِ وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ذَلِکَ الرِّزْقِ الَّذِی کَانُوا أَشْرَفُوا عَلَیْهِ فَأَخْبَرَ عَنْهُمْ فِی الْکِتَابِ قَالَ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ قَالَ کَالْمُحْتَرِقِ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا الصَّرِیمُ قَالَ اللَّیْلُ الْمُظْلِمُ ثُمَّ قَالَ لَا ضَوْءَ لَهُ وَ لَا نُورَ فَلَمَّا أَصْبَحَ الْقَوْمُ فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ قَالَ فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ قَالَ وَ مَا التَّخَافُتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ قَالَ یَتَشَاوَرُونَ یُشَاوِرُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً لِکَیْ لَا یَسْمَعَ أَحَدٌ غَیْرُهُمْ فَقَالُوا لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ أَنْ یَصْرِمُوهَا وَ لَا یَعْلَمُونَ مَا قَدْ حَلَّ بِهِمْ مِنْ سَطَوَاتِ اللَّهِ وَ نَقِمَتِهِ فَلَمَّا رَأَوْها وَ عَایَنُوا مَا قَدْ حَلَّ بِهِمْ قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ فَحَرَمَهُمُ اللَّهُ ذَلِکَ الرِّزْقَ بِذَنْبٍ کَانَ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَظْلِمْهُمْ شَیْئاً قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ قَالَ یَلُومُونَ أَنْفُسَهُمْ فِیمَا عَزَمُوا عَلَیْهِ قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغِینَ عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ فَقَالَ اللَّهُ کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (2).
ص: 102
روایت2.
تفسیر عیاشی: زرعه از سماع نقل میکند که گفته است: خداوند در اموال ثروتمندان برای فقراء فریضهای واجب کرده است که با پرداخت آن ستوده نمیشوند. این فریضه، زکات است که با دادن آن، خونشان حفظ میشود و مسلمان خوانده میشوند. اما خداوند در اموال و دارایی، حقوقی غیر از زکات واجب کرده است. و خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «وَیُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِیَةً»،(1)
{و از آنچه به ایشان روزی داده ایم، پنهان و آشکارا انفاق کنند.} (2)
باب دوازدهم : واجب بودن زکات فطر و فضیلت آن
آیات
- قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی * وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی. (3)
{رستگار آن کس که خود را پاک گردانید،و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.}
روایات
روایت1.
توحید،(4)
معانی الاخبار،(5)
امالی صدوق: ابان و دیگران از امام صادق علیه السلام روایت میکنند که فرمود: هر کس روزه اش را با گفتار نیکو یا کردار نیکو به پایان رساند، خداوند روزه اش را از او قبول میکند. به او گفته شد: ای فرزند رسول خدا، گفتار نیکو چیست؟ فرمود: گواهی بر اینکه هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست، و کردار نیکو، دادن زکات فطریه است. (6)
امالی صدوق: همدانی از علی از پدرش از محمد ابن زیاد مثل این روایت را نقل کرده است. (7)
روایت2.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ»،(8) {و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.} فرمود: منظور از آن زکات سرانه (فطر) است، چرا که همه مردم از مال و ثروت برخوردار نیستند، و پرداخت فطریه بر فقیر، غنی،
ص: 103
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَةً لَا یُحْمَدُونَ بِأَدَائِهَا وَ هِیَ الزَّکَاةُ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَ بِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکَاةِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً(1).
الأعلی: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی (2).
ید،(3)[التوحید] مع،(4) [معانی الأخبار] لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانٍ وَ غَیْرِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ خَتَمَ صِیَامَهُ بِقَوْلٍ صَالِحٍ أَوْ عَمَلٍ صَالِحٍ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ صِیَامَهُ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا الْقَوْلُ الصَّالِحُ قَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ إِخْرَاجُ الْفِطْرَةِ(5).
لی، [الأمالی للصدوق] الهمدانی عن علی عن أبیه عن محمد بن زیاد: مثله (6).
فس، [تفسیر القمی] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ(7) قَالَ زَکَاةُ الرُّءُوسِ لِأَنَّ کُلَّ النَّاسِ لَیْسَتْ لَهُمْ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا الْفِطْرَةُ عَلَی الْفَقِیرِ وَ الْغَنِیِ
ص: 103
کوچک و بزرگ است. (1)
روایت3.
تفسیر قمی: «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی»،(2) {رستگار آن کس که خود را پاک گردانید.} فرمود: زکات فطر است، پس هرگاه آن را قبل از نماز عید فطر پرداخت کند. «وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»،(3)
{و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.} فرمود: نماز عید فطر و عید قربان است. (4)
روایت4.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که از ایشان پرسیدم، آیا فطریه ماه رمضان بر هر انسانی واجب است یا بر کسی که روزه گرفته است و نماز را شناخت؟ فرمود: آن، بر هر کوچک و بزرگ خانواده واجب است. (5)
روایت5.
علل الشرایع: معتب از امام صادق روایت میکند که فرمود: برو و فطره عیال من را پرداخت کن و فطره همه بردگان را نیز بده و مبادا که یکی را ندهی که اگر یکی را ندهی، من خوف دارم که فوت شود. من عرض کردم که فوت چیست؟ فرمود: مُردن.(6)
روایت6.
تفسیر عیاشی: اسحاق ابن عمار میگوید: از امام صادق در مورد این سخن خداند «وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»،(7) {و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید.} پرسیدم. فرمود: آن فطریه ای است که خداوند بر مومنان واجب کرده است. (8)
روایت7.
تفسیر عیاشی: ابراهیم ابن عبدالحمید از موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکند که از ایشان در مورد صدقه فطر پرسیدم که آیا مانند زکات واجب است؟ فرمود: صدقه فطر مصداق این سخن خداوند است: «وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»، (9) {و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید.} و آن واجب است. (10)
روایت8.
تفسیر عیاشی: هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: حکم زکات در حالی نازل شد که مردم هیچ مالی نداشتند و بدین ترتیب فقط فطره به آنها تعلّق می گرفت نه زکات مال. (11)
ص: 104
وَ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ(1).
فس، [تفسیر القمی]: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی قَالَ زَکَاةُ الْفِطْرِ فَإِذَا أَخْرَجَهَا قَبْلَ صَلَاةِ الْعِیدِ وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی قَالَ صَلَاةُ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی (2).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فِطْرَةِ شَهْرِ رَمَضَانَ عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ هِیَ أَوْ عَلَی مَنْ صَامَ وَ عَرَفَ الصَّلَاةَ قَالَ هِیَ عَلَی کُلِّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مِمَّنْ یَعُولُ (3).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ مُعَتِّبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اذْهَبْ فَأَعْطِ عَنْ عِیَالِیَ الْفِطْرَةَ وَ أَعْطِ عَنِ الرَّقِیقِ بِأَجْمَعِهِمْ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُمْ أَحَداً فَإِنَّکَ إِنْ تَرَکْتَ مِنْهُمْ إِنْسَاناً تَخَوَّفْتُ عَلَیْهِ الْفَوْتَ فَقُلْتُ وَ مَا الْفَوْتُ قَالَ الْمَوْتُ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ قَالَ هِیَ الْفِطْرَةُ الَّتِی افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ أَ وَاجِبَةٌ هِیَ بِمَنْزِلَةِ الزَّکَاةِ فَقَالَ هِیَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ هِیَ وَاجِبَةٌ(6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتِ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَ لِلنَّاسِ الْأَمْوَالُ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الْفِطْرَةُ(7).
ص: 104
روایت9.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر از پدرانش علیهم السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نقل میکند که فرمودند: هر کس زکات فطر را بپردازد خداوند نقص و کاستی را که در زکات مال داشته، کامل میگرداند. (1)
باب سیزدهم : مقدار زکات فطره و کسی که بر او واجب است و کسانی که از طرف آنها باید پرداخت شود و مستحقان آن
روایات
روایت1.
قرب الاسناد: علی گفت: از برادرم امام موسی کاظم علیه السلام درباره (برده) مکاتب پرسیدم که آیا فطریه ماه رمضان بر او واجب است یا بر کسی است که او را مکاتب کرده است؟ و آیا گواهی او جایز است؟ فرمود: شهادتش جایز نیست و فطریه بر او واجب است. (2)
روایت2.
در روایت اعمش از امام صادق علیه السلام آمده است که ایشان فرمود: زکات فطره به طور سرانه بر هر صغیر و کبیر، آزاد یا بنده، مرد یا زن چهار مد از گندم و جو و خرما و مویز واجب است، و آن یک صاع کامل است، و جایز نیست که زکات به غیر اهل ولایت و معرفت داده شود. (3)
عیون الاخبار: در یکی از نامههای که امام رضا علیه السلام برای مامون نوشت همین حدیث آمده است. (4)
روایت3.
علل الشرایع: اسحاق از موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکند که از ایشان در مورد صدقه فطر پرسیدم که آیا زکات فطر را به غیر نزدیکانم از همسایه های فقیر خود بدهم؟ فرمود: آری، همسایگان سزاوارترند به آن، زیرا حالشان ظاهر و روشن است.(5)
روایت4.
علل الشرایع:
ص: 105
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَدَّی زَکَاةَ الْفِطْرِ تَمَّمَ اللَّهُ لَهُ مَا نَقَصَ مِنْ زَکَاتِهِ (1).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُکَاتَبِ هَلْ عَلَیْهِ فِطْرَةُ شَهْرِ رَمَضَانَ أَوْ عَلَی مَنْ کَاتَبَهُ وَ هَلْ تَجُوزُ شَهَادَتُهُ قَالَ لَا تَجُوزُ شَهَادَتُهُ وَ الْفِطْرَةُ عَلَیْهِ (2).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: زَکَاةُ الْفِطْرَةِ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ رَأْسٍ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ حُرٍّ أَوْ عَبْدٍ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِیرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِیبِ وَ هُوَ صَاعٌ تَامٌّ وَ لَا یَجُوزُ دَفْعُ ذَلِکَ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ وَ الْمَعْرِفَةِ(3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] فیما کتب الرضا علیه السلام للمأمون: مثله (4).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ أُعْطِیهَا غَیْرَ أَهْلِ وَلَایَتِی مِنْ فُقَرَاءِ جِیرَانِی قَالَ نَعَمْ الْجِیرَانُ أَحَقُّ بِهَا لِمَکَانِ الشُّهْرَةِ(5).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی یَحْیَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ
ص: 105
ابویحیی از امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که فرمود: اوّلین کسی که دو مدّ (دو چارک) از گندم را معادل یک صاع از خرما قرار داد عثمان بود. (1)
روایت5.
یاسر قمی از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرمود: مقدار زکات فطره یک صاع گندم یا خرما یا کشمش می باشد و معاویه گندم را تخفیف داد و کمتر حساب نمود. (2)
روایت6.
علل الشرایع: حسین حذّاء از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زکات فطره بر هر صغیر و کبیر، آزاد یا بنده مرد یا زن یک صاع (یک من) از کشمش یا جو و یا ذرّت واجب می شد. و فرمود: و چون در زمان معاویه مردم تنگدست و کم بضاعت شدند، از این رو به نیم صاع از گندم عدول کردند. (3)
روایت7.
علل الشرایع: معاویه بن وهب می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: در زکات فطره سنّت جاری شده به این که یک صاع از خرما یا کشمش و یا جو بپردازند، و چون در زمان عثمان گندم فراوان شد و مردم آن را قیمت گذاری کردند، عثمان گفت: نیم صاع از گندم برابر است با یک صاع جو. (4)
روایت8.
علل الشرایع: هشام ابن حکم نقل میکند که از امام صادق شنیدم که فرمود: خرما در زکات فطره از سایر اشیاء بهتر و برتر است، زیرا سریع تر به مصرف می رسد چه آنکه خرما به مجرّد این که به مستحقّش داده شد از آن تناول می کنند. و نیز بعد از آن فرمود: حکم زکات در حالی نازل شد که مردم مالی نداشتند و بدین ترتیب فقط فطره به آنها تعلّق می گرفت. (5)
روایت9.
معانی الاخبار،(6)عیون الاخبار: جعفر ابن ابراهیم نقل کرده که با ابی الحسن در حج بودیم. به او نوشتیم: فدای تو گردم، اصحاب ما در صاع اختلاف نظر دارند .
بعضی می گویند: فطره با صاع مدینه است و بعضی دیگر گفته اند: با صاع عراق. ایشان برای من نوشت که: صاع
ص: 106
أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ جَعَلَ مُدَّیْنِ مِنَ الْبُرِّ عِدْلَ صَاعٍ مِنْ تَمْرٍ عُثْمَانُ (1).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ یَاسِرٍ الْقُمِّیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: الْفِطْرَةُ صَاعٌ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ زَبِیبٍ وَ إِنَّمَا خَفَّفَ الْحِنْطَةَ مُعَاوِیَةُ(2).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنِ الْحُسَیْنِ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ ذَکَرَ صَدَقَةَ الْفِطْرَةِ أَنَّهَا عَلَی کُلِّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مِنْ حُرٍّ أَوْ عَبْدٍ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی صَاعٌ مِنْ زَبِیبٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ ذُرَةٍ قَالَ فَلَمَّا کَانَ زَمَنُ مُعَاوِیَةَ وَ خَصَبَ النَّاسُ عَدَلَ النَّاسُ [عَنْ] ذَلِکَ إِلَی نِصْفِ صَاعٍ مِنْ حِنْطَةٍ(3).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: فِی الْفِطْرَةِ جَرَتِ السُّنَّةُ بِصَاعٍ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٍ مِنْ زَبِیبٍ أَوْ صَاعٍ مِنْ شَعِیرٍ فَلَمَّا کَانَ فِی زَمَنِ عُثْمَانَ کَثُرَتِ الْحِنْطَةُ وَ قَوَّمَهُ النَّاسُ فَقَالَ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ بُرٍّ بِصَاعٍ مِنْ شَعِیرٍ(4).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ وَ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ ابْنِ یَزِیدَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: التَّمْرُ فِی الْفِطْرَةِ أَفْضَلُ مِنْ غَیْرِهِ لِأَنَّهُ أَسْرَعُ مَنْفَعَةً وَ ذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا وَقَعَ فِی یَدِ صَاحِبِهِ أَکَلَ مِنْهُ وَ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الزَّکَاةُ وَ لَیْسَ لِلنَّاسِ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا کَانَتِ الْفِطْرَةُ(5).
مع،(6)[معانی الأخبار] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ وَ کَانَ مَعَنَا حَاجّاً قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام عَلَی یَدِ أَبِی جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ أَصْحَابَنَا اخْتَلَفُوا فِی الصَّاعِ بَعْضُهُمْ یَقُولُ الْفِطْرَةُ بِصَاعِ الْمَدِینَةِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ بِصَاعِ الْعِرَاقِ فَکَتَبَ إِلَیَّ الصَّاعُ
ص: 106
شش رطل است به رطل مدینه و نُه رطل است به رطل عراق. و سپس مرا آگاه کرد که: صاع به وزن، هزار و صد و هفتاد درهم می شود. (1)
روایت10.
معانی الاخبار: محمّد بن عبد الجبّار گوید: ابو القاسم کوفی «مدّی» آورد و گفت: این «مدّ» را ابن ابی عمیر به من داده و گفته است: آن را از فلان شخص از اصحاب امام صادق علیه السّلام گرفته، و او چنین گفته: که امام صادق علیه السلام آن را به من داده و فرموده است: این «مدّ» پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم است، ما آن را وزن و مقایسه کردیم چهار «مدّ» بود که مطابق یک پیمانه و یک چهارم پیمانه ما در اینجاست. (2)
می گویم
برخی روایتهای مربوط به صاع را در بابهای غسل بیان کردیم.
روایت11.
فقه الرضا علیه السلام: زکات فطره را از طرف خود و همه کسانی که نانخور تو هستند، کوچک و بزرگ، آزاد و برده، مرد و زن پرداخت کن و بدان که خداوند تبارک و تعالی پیش از آنکه مال و اموال زیاد شود زکات فطره را مقرر فرموده است و میفرماید: «وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»،(3){و
نماز را برپا کنید و زکات را بدهید.}
و دادن زکات فطره بر ثروتمند و فقیر، برده و آزاد و مرد و زن و کوچک و بزرگ و منافق و مخالف، برای هر کس، یک صاع خرما واجب است که آن نه رطل است به رطل عراقی، یا یک صاع از گندم و یا یک صاع از جو و یا یک صاع از مویز یا معادل قیمت آن. و اگر کسی خواست بهای آن را بپردازد میبایست دویست و سی درهم تا یک درهم آن بپردازد و دو سوم کمترین مقداری است که روایت شده است و درهم کامل بیشترین مقداری است که روایت شده است. همچنین روایت شده بهای نه رطل خرما و روایت شده که اگر کسی توان پرداخت فطره را نداشت، از مردم فطره آنها را بگیرد و از آن مقداری را که واجب است بپردازد .
و اشکالی ندارد وقتی وارد دهه آخر ماه شد، فطره را بدهد تا روز عید فطر قبل از اقامه نماز عید؛ پس اگر تا هنگام ظهر آن را به تاخیر بیندازد به عنوان صدقه برایش محسوب میشود و فطره فقط به مستحق داده میشود و بهترین کاری که میتوان با آن انجام داد این است که آن را به فقیه بدهند تا در راههای آن خرج کند، اینگونه در روایتها آمده است.
ص: 107
سِتَّةُ أَرْطَالٍ بِالْمَدِینِیِّ وَ تِسْعَةُ أَرْطَالٍ بِالْعِرَاقِیِّ قَالَ وَ أَخْبَرَنِی فَقَالَ بِالْوَزْنِ یَکُونُ أَلْفاً وَ مِائَةً وَ سَبْعِینَ دِرْهَماً(1).
مع، [معانی الأخبار] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْکُوفِیِّ: أَنَّهُ جَاءَ بِمُدٍّ وَ ذَکَرَ أَنَّ ابْنَ أَبِی عُمَیْرٍ أَعْطَاهُ ذَلِکَ الْمُدَّ وَ قَالَ أَعْطَانِیهِ فُلَانٌ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ أَعْطَانِیهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالَ هَذَا مُدُّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَعَیَّرْنَاهُ فَوَجَدْنَاهُ أَرْبَعَةَ أَمْدَادٍ وَ هُوَ قَفِیزٌ وَ رُبُعٌ بِقَفِیزِنَا هَذَا(2).
قد مضی بعض أخبار الصاع فی أبواب الغسل.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: ادْفَعْ زَکَاةَ الْفِطْرِ عَنْ نَفْسِکَ وَ عَنْ کُلِّ مَنْ تَعُولُ مِنْ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ حُرٍّ وَ عَبْدٍ ذَکَرٍ وَ أُنْثَی وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَهَا زَکَاةً لِلْفِطْرَةِ قَبْلَ أَنْ یَکْثُرَ الْأَمْوَالُ فَقَالَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ إِخْرَاجُ الْفِطْرَةِ وَاجِبٌ عَلَی الْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ وَ الْعَبْدِ وَ الْحُرِّ وَ عَلَی الذُّکْرَانِ وَ الْإِنَاثِ وَ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ وَ الْمُنَافِقِ وَ الْمُخَالِفِ لِکُلِّ رَأْسٍ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ وَ هُوَ تِسْعَةُ أَرْطَالٍ بِالْعِرَاقِیِّ أَوْ صَاعٌ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ زَبِیبٍ أَوْ قِیمَةُ ذَلِکَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُخْرِجَ ثَمَناً فَلْیُخْرِجْ مِائَتَیْنِ وَ ثَلَاثِینَ دِرْهَماً إِلَی دِرْهَمٍ وَ الثُّلُثَانِ أَقَلُّ مَا رُوِیَ وَ الدِّرْهَمُ أَکْثَرُ مَا رُوِیَ وَ قَدْ رُوِیَ ثَمَنُ تِسْعَةِ أَرْطَالِ تَمْرٍ وَ رُوِیَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ یَدُهُ لِإِخْرَاجِ الْفِطْرَةِ أَخَذَ مِنَ النَّاسِ فِطْرَتَهُمْ وَ أَخْرَجَ مَا یَجِبُ عَلَیْهِ مِنْهَا وَ لَا بَأْسَ بِإِخْرَاجِ الْفِطْرَةِ إِذَا دَخَلَ الْعَشْرَ الْأَوَاخِرَ ثُمَّ إِلَی یَوْمِ الْفِطْرِ قَبْلَ الصَّلَاةِ فَإِنْ أَخَّرَهَا إِلَی أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ صَارَتْ صَدَقَةً وَ لَا یُدْفَعُ الْفِطْرَ إِلَّا إِلَی مُسْتَحِقٍّ وَ أَفْضَلُ مَا یُعْمَلُ بِهِ فِیهَا أَنْ یُخْرَجَ إِلَی الْفَقِیهِ لِیَصْرِفَهَا فِی وُجُوهِهَا بِهَذَا جَاءَتِ الرِّوَایَاتُ.
ص: 107
و روایت شده که فطره نیم صاع از گندم است و در بقیه چیزها یک صاع است. و جایز نیست زکات یک نفر را به دو نفر بدهند؛ پس اگر برده مسلمان یا ذمیداشته باشی فطره او را بده و هرگاه در روز عید فطر پیش از ظهر فرزندی متولد شود فطره او را بده و اگر پس از زوال ظهر به دنیا آمد فطره بر او واجب نیست و همچنین است اگر شخصی پیش از ظهر یا پس از آن مسلمان شود، حکم او بر همین منوال است. و اشکالی ندارد زکات فطر در روز اول ماه رمضان تا آخر ماه پرداخت شود و این زکات است تا وقتی که نماز عید فطر را به جای آوری، پس اگر بعد از نماز آن را بدهی به عنوان صدقه حساب میشود و بهترین وقت پرداخت آن آخرین روز ماه رمضان است.
روایت12.
تفسیر عیاشی: از زراره، روایت شده است که گفت: از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام در حالی که فقط پسر ایشان حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نزدشان بود از زکات فطر پرسیدم. ایشان فرمود: بر مرد است که از سوی خود و خانواده اش و از سوی بنده اش، مرد باشند یا زن، کوچک باشند یا بزرگ، به ازای هر نفر، یک پیمانه (صاع) خرما یا نصف پیمانه گندم بپردازد؛ و آن زکاتی است که خداوند، همراه با نماز، بر مؤمنان چه ثروتمند باشند چه نیازمند واجب کرده است و اینها عمده مردم هستند و صاحبان اموال، خواص از مردم هستند. عرض کردم: بر نیازمندی که خود صدقه می گیرد نیز واجب است؟ فرمود: بله، از آن صدقه ای که می گیرد، بپردازد. (1)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از سالم بن مکرم جمال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان فرمود: فطره را پیش از نماز بپردازید و این کلام خداست: «وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ» و کسی که فطره می گیرد، باید از سوی خود و خانواده اش بپردازد و اگر نپرداخت و نمازش را به پایان رساند، دیگر فطره ای برایش به حساب نمی آید. (2)
روایت14.
الهدایه: امام صادق علیه السلام فرمود: زکات فطره را از طرف خود و همه کسانی که نانخور تو هستند، کوچک و بزرگ، آزاد و برده، مرد و زن، به صورت یک صاع خرما یا یک صاع مویز یا یک صاع گندم و یا یک صاع جو پرداخت کن و بهترین اینها خرما میباشد و اشکالی ندارد که زکات خود و زکات همه کسانی که تحت سرپرستی تو هستند را به یک نفر بدهی و و جایز نیست زکات یک نفر را به دو نفر داده شود.
امام صادق علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد زکات فطر در روز اول ماه رمضان تا آخر ماه پرداخت شود و این زکات است تا وقتی که نماز عید فطر را به برپا شود، پس اگر بعد از نماز آن را بدهد به عنوان صدقه حساب میشود و بهترین
ص: 108
وَ رُوِیَ الْفِطْرَةُ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ بُرٍّ وَ سَائِرُهُ صَاعاً صَاعاً وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُدْفَعَ مَا یَلْزَمُهُ وَاحِدٌ إِلَی نَفْسَیْنِ فَإِنْ کَانَ لَکَ مَمْلُوکٌ مُسْلِمٌ أَوْ ذِمِّیٌّ فَادْفَعْ عَنْهُ وَ إِنْ وُلِدَ لَکَ مَوْلُودٌ یَوْمَ الْفِطْرِ قَبْلَ الزَّوَالِ فَادْفَعْ عَنْهُ الْفِطْرَةَ وَ إِنْ وُلِدَ بَعْدَ الزَّوَالِ فَلَا فِطْرَةَ عَلَیْهِ وَ کَذَلِکَ إِذَا أَسْلَمَ الرَّجُلُ قَبْلَ الزَّوَالِ أَوْ بَعْدَهُ فَعَلَی هَذَا وَ لَا بَأْسَ بِإِخْرَاجِ الْفِطْرَةِ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی آخِرِهِ وَ هِیَ الزَّکَاةُ إِلَی أَنْ تُصَلَّی صَلَاةُ الْعِیدِ فَإِنْ أَخْرَجَهَا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَهِیَ صَدَقَةٌ وَ أَفْضَلُ وَقْتِهَا آخِرُ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لَیْسَ عِنْدَهُ غَیْرُ ابْنِهِ جَعْفَرٍ عَنْ زَکَاةِ الْفِطْرَةِ فَقَالَ یُؤَدِّی الرَّجُلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ وَ عَنْ رَقِیقِهِ الذَّکَرِ مِنْهُمْ وَ الْأُنْثَی وَ الصَّغِیرِ مِنْهُمْ وَ الْکَبِیرِ صَاعاً مِنْ تَمْرٍ عَنْ کُلِّ إِنْسَانٍ أَوْ نِصْفَ صَاعٍ مِنْ حِنْطَةٍ وَ هِیَ الزَّکَاةُ الَّتِی فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ مَعَ الصَّلَاةِ عَلَی الْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ مِنْهُمْ وَ هُمْ جُلُّ النَّاسِ وَ أَصْحَابُ الْأَمْوَالِ أَجَلُّ النَّاسِ (1)
قَالَ وَ قُلْتُ عَلَی الْفَقِیرِ الَّذِی یُتَصَدَّقُ عَلَیْهِمْ قَالَ نَعَمْ یُعْطِی مَا یُتَصَدَّقُ بِهِ عَلَیْهِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَالِمِ بْنِ مُکْرَمٍ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَعْطِ الْفِطْرَةَ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ الَّذِی یَأْخُذُ الْفِطْرَةَ عَلَیْهِ أَنْ یُؤَدِّیَ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ عِیَالِهِ وَ إِنْ لَمْ یُعْطِهَا حَتَّی یَنْصَرِفَ مِنْ صَلَاتِهِ فَلَا یُعَدُّ لَهُ فِطْرَةٌ(3).
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: ادْفَعْ زَکَاةَ الْفِطْرَةِ عَنْ نَفْسِکَ وَ عَنْ کُلِّ مَنْ تَعُولُ مِنْ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ وَ حُرٍّ وَ عَبْدٍ وَ ذَکَرٍ وَ أُنْثَی صَاعاً مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعاً مِنْ زَبِیبٍ أَوْ صَاعاً مِنْ بُرٍّ أَوْ صَاعاً مِنْ شَعِیرٍ وَ أَفْضَلُ ذَلِکَ التَّمْرُ وَ لَا بَأْسَ بِأَنْ تَدْفَعَ عَنْ نَفْسِکَ وَ عَنْ مَنْ تَعُولُ إِلَی أَحَدٍ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَدْفَعَ وَاحِدٌ إِلَی نَفْسَیْنِ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا بَأْسَ بِإِخْرَاجِ الْفِطْرَةِ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی آخِرِهِ وَ هِیَ زَکَاةٌ إِلَی أَنْ یُصَلِّیَ الْعِیدَ فَإِنْ أَخْرَجَهَا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَهِیَ صَدَقَةٌ وَ أَفْضَلُ
ص: 108
وقت پرداخت آن آخرین روز ماه رمضان است.
و فرمود: اگر برده مسلمان یا ذمی داشته باشی فطره او را بده و اگر صاحب برده دو نفر باشند فطره بر او نیست مگر اینکه صاحب برده یک نفر باشد.
و فرمود: زکات فطره را فقط به اهل ولایت پرداخت کن.
و فرمود: کسی که زکات فطره برایش حلال باشد، فطره بر او واجب نیست.
و فرمود: زکات فطره بر هر مسلمانی واجب است، پس هر کس آن را نپردازد خوف فوت بر او است. گفتند: فوت چیست؟ فرمود: مُردن.
و از ایشان در مورد فطره بادیه نشینان سؤال شد. فرمود: هر کس قوت غالبی داشته باشد بر او لازم است که فطره اش را از آن قوت بدهد.
و از ایشان در مورد شخص بادیه نشینی که توانایی فطره دادن ندارد سؤال شد. فرمود: چهار رطل شیر به عنوان صدقه میدهد.
روایت15.
الاقبال: از امام صادق علیه السلام روایت میکنیم که فرمود: سزاوار و شایسته است که زکات فطره قبل از اینکه مردم به سمت صحراء بیرون روند پرداخت شود، پس اگر پس از خروج مردم به سوی صحراء پرداخت کند، این صدقه است و فطره نیست. (1)
روایت16.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که در مورد این سخن خداوند «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی»،(2) {رستگار آن کس که خود را پاک کرد} فرمود: زکات فطر را پرداخت کرد. و «وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»،(3) {و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.} یعنی نماز عید فطر در صحراء.
و از ابوجعفر محمد ابن علی علیه السلام درباره زکات فطر سؤال شد. فرمود: آن زکاتی است که خداوند، همراه با نماز، بر همه مؤمنان واجب کرده است با این کلام الهی «وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ»، {نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید} چه ثروتمند باشند چه نیازمند، و اکثریت مردم نیازمند و اقلیت آنها ثروتمند هستند، پس همه مردم را به نماز و زکات امر کرده است.
از علی علیه السلام روایت شده که پیامبر صلّ الله علیه و آله و سلّم فرمود: صدقه فطر بر شخص واجب است از طرف همه کسانی که تحت سرپرستی او هستند و روزی آنها را بر عهده دارد، از کوچک و بزرگ، آزاد و برده، مرد و زن و برای
ص: 109
وَقْتِهَا آخِرُ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا کَانَ لِلرَّجُلِ عَبْدٌ مُسْلِمٌ أَوْ ذِمِّیٌّ فَعَلَیْهِ أَنْ یَدْفَعَ عَنْهُ الْفِطْرَةَ وَ إِذَا کَانَ الْمَمْلُوکُ بَیْنَ نَفَرَیْنِ فَلَا فِطْرَةَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لِرَجُلٍ وَاحِدٍ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا تُدْفَعُ الْفِطْرَةُ إِلَّا إِلَی أَهْلِ الْوَلَایَةِ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ حَلَّتْ لَهُ الْفِطْرَةُ لَمْ تَحِلَّ عَلَیْهِ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْفِطْرَةُ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ فَمَنْ لَمْ یُخْرِجْهَا خِیفَ عَلَیْهِ الْفَوْتُ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا الْفَوْتُ قَالَ الْمَوْتُ.
وَ مِنْهُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الْفِطْرَةِ عَلَی أَهْلِ الْبَوَادِی فَقَالَ عَلَی کُلِّ مَنِ اقْتَاتَ قُوتاً أَنْ یُؤَدِّیَ مِنْ ذَلِکَ وَ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ بِالْبَادِیَةِ لَا یُمْکِنُهُ الْفِطْرَةُ فَقَالَ یَصَّدَّقُ بِأَرْبَعَةِ أَرْطَالٍ مِنْ لَبَنٍ.
الْإِقْبَالُ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَنْبَغِی أَنْ یُؤَدِّیَ الْفِطْرَةَ قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَ النَّاسُ إِلَی الْجَبَّانَةِ فَإِنْ أَدَّاهَا بَعْدَ مَا یَخْرُجُ (1) فَإِنَّمَا هِیَ صَدَقَةٌ وَ لَیْسَتْ فِطْرَةً(2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی قَالَ أَدَّی زَکَاةَ الْفِطْرِ وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی یَعْنِی صَلَاةَ الْعِیدِ فِی الْجَبَّانَةِ.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ زَکَاةِ الْفِطْرِ قَالَ هِیَ الزَّکَاةُ الَّتِی فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ مَعَ الصَّلَاةِ بِقَوْلِهِ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ(3) عَلَی الْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ وَ الْفُقَرَاءُ هُمْ أَکْثَرُ النَّاسِ وَ الْأَغْنِیَاءُ أَقَلُّهُمْ فَأَمَرَ کَافَّةَ النَّاسِ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَجِبُ صَدَقَةُ الْفِطْرِ عَلَی الرَّجُلِ عَنْ کُلِّ مَنْ فِی عِیَالِهِ مِمَّنْ یَمُونُ مِنْ صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ حُرٍّ أَوْ عَبْدٍ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی عَنْ
ص: 109
هر انسانی باید یک صاع (پیمانه) غذا بدهد.
از جعفر ابن محمد علیه السلام نقل شده که فرمود: واجب است که شخص صدقه فطر خود و خانواده اش، مرد و زن آنها، کوچک و بزرک، و آزاد و برده را بپردازد و اگر ثروتمند هم باشند باید فطره آنان را پرداخت کند.
از جعفر ابن محمد بن علی علیه السلام روایت شده که از ایشان سؤال شد: آیا بر نیازمندی که به او صدقه میدهند، زکات فطر واجب است؟ فرمود: بله، از آنچه به او صدقه میدهند میپردازد.
از حسین ابن علی علیه السلام نقل شده که فرمود: زکات فطر بر هر فرد شهرنشین و بادیه نشینی واجب است .
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: شخص (میبایست) زکات فطر برده یهودی یا مسیحی خویش و هر کسی که در خانهاش را بر روی او میبندد (با او زندگی میکند) و برده (خدمتکار) همسرش را اگر تحت سرپرستی او باشند، بپردازد و اگر این افراد تحت سرپرستی مرد نباشند و در مال و اموال زن کار کنند نه مرد، زن باید زکات آنها را بپردازد و اگر این زن شوهر نداشته باشد باید زکات خود، خانواده اش، بردههایش و هر کس که موظف به پرداخت مخارج آنها است را بپردازد.
از حسن و حسین علیهما السلام نقل شده که ایشان زکات فطر علی علیه السلام را تا زمان وفات ایشان پرداخت میکردند. و علی بن حسین علیه السلام نیز زکات فطر حسین علیه السلام را تا زمان وفاتشان پرداخت میکرد تا اینکه علی ابن الحسین علیه السلام وفات کرد و امام باقر علیه السلام نیز زکات علی بن حسین علیه السلام را تا زمان وفات ایشان پرداخت میکرد. جعفر ابن محمد علیه السلام گفته است: و من زکات فطر پدرم را پرداخت میکردم.
و این - و خداوند آگاه تر است - از جمله مواردی است که شخص به صورت داوطلبانه صدقه اشخاص فوت شده را پرداخت میکرد نه اینکه امری ضروری و لازم باشد.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: زکات فطر یک صاع از گندم، یا یک صاع از جو، یا یک صاع از خرما و یا یک صاع از مویز است.
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر شخصی گندم، جو، خرما و مویز نداشت تا به عنوان صدقه فطر بدهد میبایست به جای آن درهم پرداخت کند.
و از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: دادن زکات فطر پیش از عید فطر از سنت است. (1)
ص: 110
کُلِّ إِنْسَانٍ صَاعٌ مِنْ طَعَامٍ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: یَلْزَمُ الرَّجُلَ أَنْ یُؤَدِّیَ صَدَقَةَ الْفِطْرِ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ عِیَالِهِ الذَّکَرِ مِنْهُمْ وَ الْأُنْثَی الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ الْحُرِّ وَ الْعَبْدِ وَ یُعْطِیَهَا عَنْهُمْ وَ إِنْ کَانُوا أَغْنِیَاءَ.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنَ عَلِیٍّ علیهم السلام: أَنَّهُ سُئِلَ هَلْ عَلَی الْفَقِیرِ الَّذِی یُتَصَدَّقُ عَلَیْهِ زَکَاةُ الْفِطْرَةِ قَالَ نَعَمْ یُعْطِی مِمَّا یُتَصَدَّقُ بِهِ عَلَیْهِ.
وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: زَکَاةُ الْفِطْرِ عَلَی کُلِّ حَاضِرٍ وَ بادی [بَادٍ].
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: یُؤَدِّی الرَّجُلُ زَکَاةَ الْفِطْرِ عَنْ عَبْدِهِ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ وَ کُلِّ مَنْ أَغْلَقَ عَلَیْهِ بَابَهُ وَ عَنْ رَقِیقِ امْرَأَتِهِ إِذَا کَانُوا فِی عِیَالِهِ وَ تُؤَدِّی هِیَ عَنْهُمْ إِنْ لَمْ یَکُونُوا فِی عِیَالِ زَوْجِهَا وَ کَانُوا یَعْمَلُونَ فِی مَالِهَا دُونَهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهَا زَوْجٌ أَدَّتْ عَنْ نَفْسِهَا وَ عَنْ عِیَالِهَا وَ عَبِیدِهَا وَ مَنْ یَلْزَمُهَا نَفَقَتُهُ.
وَ عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: أَنَّهُمَا کَانَا یُؤَدِّیَانِ زَکَاةَ الْفِطْرِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی مَاتَا وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یُؤَدِّیهَا عَنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام حَتَّی مَاتَ وَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یُؤَدِّیهَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی مَاتَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ أَنَا أُؤَدِّیهَا عَنْ أَبِی علیه السلام.
و هذا و الله أعلم من التطوع فی الصدقة عن الموتی لا علی أنه شی ء یلزم.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: زَکَاةُ الْفِطْرِ صَاعٌ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ شَعِیرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ زَبِیبٍ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ لَمْ یَجِدْ حِنْطَةً وَ لَا شَعِیراً وَ لَا تَمْراً وَ لَا زَبِیباً یُخْرِجُهُ مِنْ صَدَقَةِ الْفِطْرِ فَلْیُخْرِجْ عِوَضَ ذَلِکَ مِنَ الدَّرَاهِمِ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِخْرَاجُ صَدَقَةِ الْفِطْرِ قَبْلَ الْفِطْرِ مِنَ السُّنَّةِ(1).
ص: 110
باب های صدقه
باب چهاردهم : فضیلت صدقه و انواع آن و آداب آن
آیات
- وَآتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّآئِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ. (1)
{و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن] بندگان بدهد.}
و خداوند متعال میفرماید: وَأَنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ. (2)
{و در راه خدا انفاق کنید.}
و خداوند متعال میفرماید: مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً وَاللّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ. (3)
{کیست آن کس که به [بندگانِ] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چند برابر بیفزاید؟ و خداست که [در معیشت بندگان] تنگی و گشایش پدید می آورد و به سوی او بازگردانده می شوید.}
و خداوند متعال میفرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لاَّ بَیْعٌ فِیهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ. (4)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی و نه شفاعتی.} و خداوند پاک و منزه میفرماید: مَّثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ
ص: 111
البقرة: وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ (1)
و قال تعالی: وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ (2)
و قال تعالی: مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (3)
و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ(4)
و قال سبحانه: مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ
ص: 111
سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ.(1)
{مَثَل [صدقاتِ] کسانی که اموالِ خود را در راه خدا انفاق می کنند همانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه ای صد دانه باشد و خداوند برای هر کس که بخواهد [آن را] چند برابر می کند، و خداوند گشایشگر داناست.}
و خداوند متعال میفرماید: وَمَا أَنفَقْتُم مِّن نَّفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُم مِّن نَّذْرٍ فَإِنَّ اللّهَ یَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنصَارٍ.(2)
{و هر نفقه ای را که انفاق، یا هر نذری را که عهد کرده اید، قطعاً خداوند آن را می داند، و برای ستمکاران هیچ یاوری نیست.}
- أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ * الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء.(3)
{برای پرهیزگاران آماده شده است، بشتابید. همانان که در فراخی و تنگی انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از مردم در می گذرند و خداوند نکوکاران را دوست دارد }
- وَمَاذَا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُواْ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقَهُمُ اللّهُ وَکَانَ اللّهُ بِهِم عَلِیمًا.(4)
{و اگر به خدا و روز بازپسین ایمان می آوردند، و از آنچه خدا به آنان روزی داده، انفاق می کردند، چه زیانی برایشان داشت؟ و خدا به [کارِ] آنان داناست.}
- الَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقَاتِ وَالَّذِینَ لاَ یَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ.(5)
{کسانی که بر مؤمنانی که [افزون بر صدقه واجب]، از روی میل، صدقات [مستحبّ نیز] می دهند، عیب می گیرند، و [همچنین] از کسانی که [در انفاق] جز به اندازه توانشان نمی یابند، [عیبجویی می کنند] و آنان را به ریشخند می گیرند، [بدانند که] خدا آنان را به ریشخند می گیرد و برای ایشان عذابی پر درد خواهد بود.}
و خداوند متعال میفرماید: أَلَمْ یَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ.(6)
{آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد.}
- وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً.(7)
{و از آنچه روزیشان دادیم، نهان و آشکارا انفاق کردند.}
- وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا.(8)
{و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن] و ولخرجی و اسراف مکن.}
- وَلَا یَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنکُمْ وَالسَّعَةِ أَن یُؤْتُوا أُوْلِی الْقُرْبَی وَالْمَسَاکِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.(9)
{و سرمایه داران و فراخ دولتان شما نباید از دادنِ [مال] به خویشاوندان و تهیدستان و مهاجران راه خدا دریغ ورزند.}
- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ.(10)
{و از آنچه روزی شان داده ایم انفاق می کنند.}
- فَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ ذَلِکَ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.(11)
{پس حقّ خویشاوند و تنگدست و در راه مانده را بده. این [انفاق] برای کسانی که خواهان خشنودی خدایند بهتر است، و اینان همان رستگارانند.} - وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ.(12)
{و از آنچه روزی شان داده ایم انفاق می کنند.}
ص: 112
سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ (1)
و قال تعالی: وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ(2)
آل عمران: أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ(3)
النساء: وَ ما ذا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ وَ کانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِیماً(4)
التوبة: الَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (5)
و قال تعالی: أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ (6)
الرعد: وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً(7)
إسراء: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً(8)
النور: وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَةِ أَنْ یُؤْتُوا أُولِی الْقُرْبی وَ الْمَساکِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (9)
القصص: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (10)
الروم: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ ذلِکَ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (11)
التنزیل: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (12)
ص: 112
- وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ.(1)
{و مردان و زنان صدقه دهنده.}
- قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاء وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُون.(2)
{بگو: «پروردگار من است که روزی را برای هر کس که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند لیکن بیشتر مردم نمی دانند.»}
- وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ * لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ .(3)
{و از آنچه بدیشان روزی داده ایم، نهان و آشکارا انفاق می کنند، امید به تجارتی بسته اند که هرگز زوال نمی پذیرد. تا پاداششان را تمام بدیشان عطا کند و از فزون بخشیِ خود در حقّ آنان بیفزاید که او آمرزنده حق شناس است.}
- وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمْ اللَّهُ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنُطْعِمُ مَن لَّوْ یَشَاء اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ.(4)
{و چون به آنان گفته شود: «از آنچه خدا به شما روزی داده انفاق کنید»، کسانی که کافر شده اند، به آنان که ایمان آورده اند، می گویند: «آیا کسی را بخورانیم که اگر خدا می خواست [خودش] وی را می خورانید؟ شما جز در گمراهیِ آشکاری [بیش] نیستید.»}
- آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُم مُّسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَأَنفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ.(5)
{به خدا و پیامبر او ایمان آورید، و از آنچه شما را در [استفاده از] آن، جانشین [دیگران] کرده، انفاق کنید. پس کسانی از شما که ایمان آورده و انفاق کرده باشند، پاداش بزرگی خواهند داشت.}
تا این سخن خداوند: وَمَا لَکُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ (6).
{و شما را چه شده که در راه خدا انفاق نمی کنید و [حال آنکه] میراث آسمانها و زمین به خدا تعلّق دارد؟ کسانی از شما که پیش از فتح [مکّه] انفاق و جهاد کرده اند، [با دیگران] یکسان نیستند. آنان از [حیث] درجه بزرگتر از کسانی اند که بعداً به انفاق و جهاد پرداخته اند. و خداوند به هر کدام وعده نیکو داده است، و خدا به آنچه می کنید آگاه است. کیست آن کس که به خدا وامی نیکو دهد تا [نتیجه اش را] برای وی دوچندان گرداند و او را پاداشی خوش باشد؟}
تا این سخن خداوند متعال: إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ.(7)
{در حقیقت، مردان و زنان صدقه دهنده و [آنان که] به خدا وامی نیکو داده اند، ایشان را [پاداش] دوچندان گردد، و اجری نیکو خواهند داشت.}
- إِن تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ .(8)
{اگر خدا را وامی نیکو دهید، آن را برای شما دو چندان می گرداند و بر شما می بخشاید، و خدا [ست که] سپاس پذیر بردبار است.}
- وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ .(9)
{و وام نیکو به خدا دهید و هر کار خوبی برای خویش از پیش فرستید آن را نزد خدا بهتر و با پاداشی بیشتر باز خواهید یافت. و از خدا طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده مهربان است.}
ص: 113
الأحزاب: وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ (1)
سبأ: قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (2)
فاطر: وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ(3)
یس: وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (4)
الحدید: آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ(5)
إلی قوله تعالی: وَ ما لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ (6) إلی قوله تعالی إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ (7)
التغابن: إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ (8)
المزمل: وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (9)
ص: 113
- وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَی * وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّی * وَمَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَالْأُنثَی * إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی * فَأَمَّا مَن أَعْطَی وَاتَّقَی * وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَی * فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَی * وَأَمَّا مَن بَخِلَ وَاسْتَغْنَی * وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَی * فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَی * وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّی * إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَی * وَإِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَالْأُولَی * فَأَنذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّی * لَا یَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَی * الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّی * وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی * الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّی * وَمَا لِأَحَدٍ عِندَهُ مِن نِّعْمَةٍ تُجْزَی *إِلَّا ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَی * وَلَسَوْفَ یَرْضَی .(1)
{سوگند به شب چون پرده افکند، سوگند به روز چون جلوه گری آغازد، و [سوگند به] آنکه نر و ماده را آفرید، که همانا تلاش شما پراکنده است. امّا آنکه [حقّ خدا را] داد و پروا داشت، و [پاداش] نیکوتر را تصدیق کرد، بزودی راهِ آسانی پیش پای او خواهیم گذاشت. و امّا آنکه بخل ورزید و خود را بی نیاز دید، و [پاداش] نیکوتر را به دروغ گرفت، بزودی راهِ دشواری به او خواهیم نمود. و چون هلاک شد، [دیگر] مالِ او به کارش نمی آید. همانا هدایت بر ماست. و در حقیقت، دنیا و آخرت از آنِ ماست. پس شما را به آتشی که زبانه می کشد هشدار دادم. جز نگون بخت تر [ازین مردم] در آن درنیاید: همان که تکذیب کرد و رُخ برتافت. و پاک رفتارتر [ازین مردم] از آن دور داشته خواهد شد: همان که مالِ خود را می دهد [برای آنکه] پاک شود، و هیچ کس را به قصد پاداش یافتن نعمت نمی بخشد، جز خواستنِ رضای پروردگارش که بسی برتر است [منظوری ندارد]. و قطعاً بزودی خشنود خواهد شد.}
روایات
مؤلف
برخی از اخبار و روایتهای این باب را در باب وجوب زکات و فضیلت آن نیز بیان کردیم .
روایت1.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که ایشان به اصحاب خود فرمودند: آیا شما را خبر دهم به چیزی که اگر آن را به جا آورید شیطان از شما دور شود همچنان که مشرق از مغرب دور است؟ گفتند: بله، رسول اللَّه فرمودند: روزه روی شیطان را سیاه می کند و صدقه دادن پشت او را می شکند و دوستی با مؤمنان به خاطر رضای خداوند و اعانت یکدیگر بر اعمال صالح، نابودش می کند. و استغفار و توبه شاهرگش را می بُرد و هر چیزی زکاتی دارد و زکات بدنها روزه است. (2)
روایت2.
بصائر الدرجات: علی علیه السلام میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خواندن قرآن در نماز برتر از خواندن قرآن در غیر نماز است و ذکر خداوند از صدقه برتر است و صدقه از روزه برتر است و روزه پوشش و مانعی (از آتش جهنم) است. (3)
روایت3.
امالی صدوق: امام حسن عسکری علیه السلام
ص: 114
اللیل: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی وَ ما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنی وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری وَ ما یُغْنِی عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدَّی إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولی فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی وَ سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکَّی وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی وَ لَسَوْفَ یَرْضی
قد مضی بعض أخبار هذا الباب فی باب وجوب الزکاة و فضلها أیضا.
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُغِیرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِشَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ فَعَلْتُمُوهُ تَبَاعَدَ الشَّیْطَانُ مِنْکُمْ کَمَا تَبَاعَدَ الْمَشْرِقُ مِنَ الْمَغْرِبِ قَالُوا بَلَی قَالَ الصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَةُ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْمُوَازَرَةُ عَلَی الْعَمَلِ الصَّالِحِ یَقْطَعَانِ دَابِرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ یَقْطَعُ وَتِینَهُ وَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْأَبْدَانِ الصِّیَامُ (1).
یر، [بصائر الدرجات] ابْنُ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ الْعَبْدِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِی الصَّلَاةِ أَفْضَلُ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی غَیْرِ الصَّلَاةِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّدَقَةُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّوْمِ وَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ(2).
لی، [الأمالی للصدوق] الْأَسْتَرْآبَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِ
ص: 114
از پدرانش از علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر گاه بنده ای درگذرد فرشتگان می گویند چه چیزی پیش فرستاده و مردم می گویند از وی در این دنیا چه مانده است. اکنون مقداری از اموال خود را قبل از مرگ بفرستید و تأخیر نکنید که دیگر از دست شما بیرون خواهد رفت، محروم کسی است که از خیر مال خودش محروم گردد و مغبوط (کسی که دیگران به حال او غبطه می خورند) کسی است که میزانش در خیرات و صدقات سنگین باشد و در بهشت جای خوبی داشته و عبورش از صراط نیکو باشد.(1)
روایت4.
امالی صدوق: زید ابن علی از پدرش از پدربزگش از علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: در بهشت درختی است که از بالایش جامه نو برآید و از پائینش اسبان با زین و مهار و دارای پَر و بال، که نه سرگین کنند و نه بول کنند. اولیای خدا بر آن سوار شوند و در بهشت هر جا خواهند پرواز کنند و آنان که در درجه پایینتر از آنهایند گویند: پروردگارا! این بندگانت از کجا به این کرامت رسیدند؟ خدای جل جلاله میفرماید: اینها بودند که شب عبادت میکردند و نمی خوابیدند و روزها روزه بودند و نمی خوردند و با دشمن جهاد می کردند و نمی ترسیدند و صدقه می دادند و بخل نمی ورزیدند.(2)
روایت5.
امالی صدوق: در روایت مناهی از پیامبر صلی الله علیه و سلم نقل شده که فرمودند: هر که صدقه ای دهد، به وزن هر درهمش، چون کوه احد از نعمت بهشت دارد. (3)
روایت6.
امالی صدوق: امام باقر علیه السلام از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: کسی که به جایگزین کردن خدا اعتقاد دارد، میبخشد و سخاوتمندانه خرج میکند. (4)
عیون الاخبار: دقاق از صوفی همین حدیث را روایت کرده است. (5)
روایت7.
امالی صدوق:
ص: 115
عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا مَاتَ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ مَا قَدَّمَ وَ قَالَ النَّاسُ مَا أَخَّرَ فَقَدِّمُوا فَضْلًا یَکُنْ لَکُمْ وَ لَا تُؤَخِّرُوا کُلًّا یَکُنْ عَلَیْکُمْ فَإِنَّ الْمَحْرُومَ مَنْ حُرِمَ خَیْرَ مَالِهِ وَ الْمَغْبُوطَ مَنْ ثَقَّلَ بِالصَّدَقَاتِ وَ الْخَیْرَاتِ مَوَازِینَهُ وَ أَحْسَنَ فِی الْجَنَّةِ بِهَا مِهَادَهُ وَ طَیَّبَ عَلَی الصِّرَاطِ بِهَا مَسْلَکَهُ (1).
لی، [الأمالی للصدوق] عَلِیُّ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً یَخْرُجُ مِنْ أَعْلَاهَا الْحُلَلُ وَ مِنْ أَسْفَلِهَا خَیْلٌ بُلْقٌ مُسْرَجَةٌ مُلْجَمَةٌ ذَوَاتُ أَجْنِحَةٍ لَا تَرُوثُ وَ لَا تَبُولُ فَیَرْکَبُهَا أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فَتَطِیرُ بِهِمْ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ شَاءُوا فَیَقُولُ الَّذِینَ أَسْفَلَ مِنْهُمْ یَا رَبَّنَا مَا بَلَغَ بِعِبَادِکَ هَذِهِ الْکَرَامَةَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یَقُومُونَ اللَّیْلَ وَ لَا یَنَامُونَ وَ یَصُومُونَ النَّهَارَ وَ لَا یَأْکُلُونَ وَ یُجَاهِدُونَ الْعَدُوَّ وَ لَا یَجْبُنُونَ وَ یَتَصَدَّقُونَ وَ لَا یَبْخَلُونَ (2).
لی، [الأمالی للصدوق] فِی خَبَرِ الْمَنَاهِی قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: أَلَا وَ مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَلَهُ بِوَزْنِ کُلِّ دِرْهَمٍ مِثْلُ جَبَلِ أُحُدٍ مِنْ نَعِیمِ الْجَنَّةِ(3).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ مُوسَی عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّمَّانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّةِ(4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدقاق عن الصوفی: مثله (5).
لی، [الأمالی للصدوق] عَلِیُّ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ
ص: 115
ابوبصیر میگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: عیسی علیه السلام به جمعی گذشت که شادی می کردند، فرمود: اینها را چه شده؟ عرض شد: یا روح اللَّه امشب دختری را برای مردی برند و اینها شادند، فرمود: امروز شادند و فردا گریان. یکی از آنها گفت: چرا یا رسول اللَّه؟ فرمود: چون عروس آنها امشب میمیرد. پیروانش گفتند: خدا و رسولش راستگویند و منافقان گفتند: فردا نزدیک است. صبح که شد آمدند و او را زنده دیدند و چیزی رخ نداده بود. گفتند: ای روح الله، دختری که دیروز گفتی میمیرد نمرده است. عیسی علیه السلام فرمود: خدا هر چه خواهد انجام میدهد، ما را نزد او ببرید. در رفتن به یکدیگر پیشی گرفتند؛ تا در را زدند شوهرش بیرون آمد. عیسی به او گفت: از بانویت اجازه گیر برای من. پس نزد او رفت و گفت: روح اللَّه و کلمة اللَّه با جمعی بر در خانه انتظار تو را دارند. پس آن بانو خود را پوشاند و حضرت عیسی بر او وارد شد. عیسی به او فرمود: امشب چه کار خیری کردی؟ گفت: کاری نکردم جز آنکه قبلاً هم انجام می دادم. هر شب جمعه سائلی بر ما گذر میکرد و خوراک تا شب جمعه دیگر را به او می دادیم. دیشب آمد و من به کار خود مشغول بودم و خانواده ام مشغول انجام کار بودند. او صدا زد، کسی جوابش نداد و باز صدا کرد و جواب نشنید تا چند بار صدا زد؛ من که آوازش را شنیدم برخاستم و به طور ناشناس و به اندازه ای که پیشتر به او میدادیم، به او رساندم. عیسی فرمود: از جایت فاصله بگیر و به ناگاه زیر جامه او ماری بود چون تنه خرما که دم خود را گاز گرفته بود. عیسی علیه السلام فرمود: بدانچه کردی، خدا این بلا را از تو دور گردانید. (1)
روایت8.
ثواب الاعمال: اسماعیل بن یسار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: دور باشید از تنبلی، همانا پروردگار شما مهربان است و اندک عملی را پاداش می دهد. شخص داوطلبانه دو رکعت نماز به قصد رضای الهی میگذارد، خداوند او را داخل بهشت می کند و او داوطلبانه به خاطر
ص: 116
بْنِ سِنَانٍ الْمُجَاوِرِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ نَصْرٍ الطَّحَّانِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام: أَنَّ عِیسَی رُوحَ اللَّهِ مَرَّ بِقَوْمٍ مُجَلِّبِینَ فَقَالَ مَا لِهَؤُلَاءِ قِیلَ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّ فُلَانَةَ بِنْتَ فُلَانٍ تُهْدَی إِلَی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فِی لَیْلَتِهَا هَذِهِ قَالَ یُجَلِّبُونَ الْیَوْمَ وَ یَبْکُونَ غَداً فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ وَ لِمَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ صاحبهم [صَاحِبَتَهُمْ] مَیِّتَةٌ فِی لَیْلَتِهَا هَذِهِ (1)
فَقَالَ الْقَائِلُونَ بِمَقَالَتِهِ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ وَ قَالَ أَهْلُ النِّفَاقِ مَا أَقْرَبَ غَداً فَلَمَّا أَصْبَحُوا جَاءُوا فَوَجَدُوهَا عَلَی حَالَةٍ لَمْ یَحْدُثْ بِهَا شَیْ ءٌ فَقَالُوا یَا رُوحَ
اللَّهِ إِنَّ الَّتِی أَخْبَرْتَنَا أَمْسِ أَنَّهَا مَیِّتَةٌ لَمْ تَمُتْ فَقَالَ عِیسَی یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ فَاذْهَبُوا بِنَا إِلَیْهَا فَذَهَبُوا یَتَسَابَقُونَ حَتَّی قَرَعُوا الْبَابَ فَخَرَجَ زَوْجُهَا فَقَالَ لَهُ عِیسَی اسْتَأْذِنْ لِی صَاحِبَتَکَ قَالَ فَدَخَلَ عَلَیْهَا فَأَخْبَرَهَا أَنَّ رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ بِالْبَابِ مَعَ عِدَّةٍ قَالَ فَتَخَدَّرَتْ فَدَخَلَ عَلَیْهَا فَقَالَ لَهَا مَا صَنَعْتِ لَیْلَتَکِ هَذِهِ قَالَتْ لَمْ أَصْنَعْ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ کُنْتُ أَصْنَعُهُ فِیمَا مَضَی إِنَّهُ کَانَ یَعْتَرِینَا(2) سَائِلٌ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ فَنُنِیلُهُ مَا یَقُوتُهُ إِلَی مِثْلِهَا وَ إِنَّهُ جَاءَنِی فِی لَیْلَتِی هَذِهِ وَ أَنَا مَشْغُولَةٌ بِأَمْرِی وَ أَهْلِی فِی مَشَاغِیلَ فَهَتَفَ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ ثُمَّ هَتَفَ فَلَمْ یُجَبْ حَتَّی هَتَفَ مِرَاراً فَلَمَّا سَمِعْتُ مَقَالَتَهُ قُمْتُ مُتَنَکِّرَةً حَتَّی أَنَلْتُهُ کَمَا کُنَّا نُنِیلُهُ فَقَالَ لَهَا تَنَحَّیْ عَنْ مَجْلِسِکِ فَإِذَا تَحْتَ ثِیَابِهَا أَفْعًی مِثْلُ جِذْعَةٍ عَاضٌّ عَلَی ذَنَبِهِ فَقَالَ علیه السلام بِمَا صَنَعْتِ صُرِفَ عَنْکِ هَذَا(3).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِیَّاکُمْ وَ الْکَسَلَ إِنَّ رَبَّکُمْ رَحِیمٌ یَشْکُرُ الْقَلِیلَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ تَطَوُّعاً یُرِیدُ بِهِمَا وَجْهَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُدْخِلُهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ إِنَّهُ لَیَتَصَدَّقُ بِالدِّرْهَمِ تَطَوُّعاً
ص: 116
رضای الهی یک درم صدقه میدهد، خداوند به سبب آن او را داخل بهشت می کند و او داوطلبانه برای رضای خدا یک روز روزه می گیرد، خداوند او را به بهشت می برد. (1)
روایت9.
تفسیر قمی: از امیرالمومنین علی علیه السلام روایت شده که فرمود: خوشا به حال آن کس که فزونی مالش را انفاق میکند و از فزونی سخنش خودداری میکند. (2)
روایت10.
تفسیر قمی: حَریز، از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: پروردگار تبارک و تعالی، هرشب جمعه از ابتدای شب و در یک سوم پایانی هر شب، امر و فرمان خود را به سوی آسمان دنیا نازل می کند، در حالی که رو به روی آن، دو فرشته هستند که فریاد می زنند: آیا توبه کننده ای هست که توبه اش پذیرفته شود؟ آیا استغفار کننده ای هست تا آمرزیده شود؟ آیا تقاضامندی هست تا تقاضایش برآورده شود؟ خدایا! به هر انفاق کننده، عوضی، و به هر آزمند، زیانی ارزانی دار. پس به هنگام طلوع فجر، امر و فرمان الهی به سوی عرش خداوند باز می گردد و روزی ها را میان بندگان قسمت می کند .
سپس حضرت به فُضیل بن یسار گفت: ای فضیل! سعی کن سهم بیشتری از این روزی ها ببری و منظور از این آیه نیز همین است: «وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ»، {و هر چه را انفاق کردید، او عوضش را می دهد. و او بهترین روزی دهندگان است} تا این سخن خداوند: «أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ»، {بیشترشان به آنها اعتقاد داشتند.}
روایت11.
تفسیر قمی: کلام خداوند متعال: «فَأَمَّا مَن أَعْطَی وَاتَّقَی، وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَی، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَی» {امّا آنکه [حقّ خدا را] داد و پروا داشت، و [پاداش] نیکوتر را تصدیق کرد،} درباره مردی از انصار نازل شد که نخلی در خانه مرد دیگری داشت و بدون اجازه وارد خانه او میشد. صاحب خانه شکایت او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به صاحب نخل فرمود: این نخلت را در ازای نخلی در بهشت به من بفروش. او عرض کرد: نمیفروشم. حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در ازای باغی در بهشت می فروشی؟ عرض کرد: نمیفروشم و رفت. ابو دحداح نزد او رفت و نخل را از او خرید و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، این نخل را بگیر و در ازای آن، همان باغی را به من بده
ص: 117
یُرِیدُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ إِنَّهُ لَیَصُومُ الْیَوْمَ تَطَوُّعاً یُرِیدُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ(1).
فس، [تفسیر القمی] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: طُوبَی لِمَنْ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ کَلَامِهِ (2).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْزِلُ (3) کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ أَمَامَهُ مَلَکَانِ یُنَادِی هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ لیستغفر [فَیُغْفَرَ] لَهُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَیُعْطَی سُؤْلَهُ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَ کُلَّ مُمْسِکٍ تَلَفاً فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ الرَّبُّ إِلَی عَرْشِهِ فَقَسَمَ الْأَرْزَاقَ بَیْنَ الْعِبَادِ ثُمَّ قَالَ لِلْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ یَا فُضَیْلُ نَصِیبَکَ مِنْ ذَلِکَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ إِلَی قَوْلِهِ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ (4).
فس، [تفسیر القمی]: فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری (5) قَالَ نَزَلَتْ فِی رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ کَانَتْ لَهُ نَخْلَةٌ فِی دَارِ رَجُلٍ فَکَانَ یَدْخُلُ عَلَیْهِ بِغَیْرِ إِذْنٍ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِصَاحِبِ النَّخْلَةِ بِعْنِی نَخْلَتَکَ هَذِهِ بِنَخْلَةٍ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَا أَفْعَلُ قَالَ فَبِعْنِیهَا بِحَدِیقَةٍ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَا أَفْعَلُ وَ انْصَرَفَ فَمَضَی إِلَیْهِ أَبُو الدَّحْدَاحِ وَ اشْتَرَاهَا مِنْهُ وَ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَبُو الدَّحْدَاحِ یَا رَسُولَ اللَّهِ خُذْهَا وَ اجْعَلْ لِی فِی الْجَنَّةِ
ص: 117
که در بهشت به او پیشنهاد کردی، امّا او نپذیرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چندین باغ در بهشت از برای توست. آن گاه خداوند در این باره نازل فرمود: «فَأَمَّا مَن أَعْطَی وَاتَّقَی، وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَی» {امّا آنکه [حقّ خدا را] داد و پروا داشت، و [پاداش] نیکوتر را تصدیق کرد}یعنی ابو دحداح «فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَی، وَأَمَّا مَن بَخِلَ وَاسْتَغْنَی، وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَی، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَی، وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّی» {بزودی راهِ آسانی پیش پای او خواهیم گذاشت. و امّا آنکه بخل ورزید و خود را بی نیاز دید، و [پاداش] نیکوتر را به دروغ گرفت، بزودی راهِ دشواری به او خواهیم نمود. و چون هلاک شد، [دیگر] مالِ او به کارش نمی آید.} یعنی چون درگذشت «إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَی» {همانا هدایت بر ماست.} بر ماست که برای آنان روشنگری کنیم. (1)
روایت12.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدارنش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که ایشان فرمودند: احسان کردن جلو مُردنهای بد را میگیرد و صدقه خشم پروردگار را فرو مینشاند. ادامه روایت. (2)
روایت13.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمودند: بیمارانتان را با صدقه دادن درمان کنید. (3)
روایت14.
قرب الاسناد: با همین سند، امام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: از راه صدقه روزیتان را بجویید. (4)
روایت15.
قرب الاسناد: با همین سند، امام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: آفریدگان همه عیال و نانخور خدا هستند، پس محبوبترین آنان در نزد خدا کسی است که به عیال خدا (خلق خدا) بیشتر انفاق میکند. (5)
روایت16.
الخصال: امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام روایت کردد: ابوذر در مقابل کعبه ایستاد و گفت: من جندب بن سکن هستم. پس مردمان بر دور او جمع شدند. او گفت: اگر یکی از شما اراده کند به سفری رود، هر آینه آن مقدار توشه برای آن سفر بر می دارد که به کار او بیاید. آیا برای سفر قیامت توشه ای نمی خواهید که در آن سفر به کار شما آید؟ شخصی برخاست و گفت: ما را راهنمایی کن. ابوذر گفت: یک روز در هوای گرم روزه بگیر برای روز قیامت و حجی به جا آور برای سختیهای بزرگی (که در پیش داری) و در دل شب دو رکعت نماز بخوان برای تنهایی و وحشت قبر. کلمه خیری بگو، و از گفتن کلمه شرّی خودداری کن، یا به بینوایی صدقهای بده، ای بینوا! تا شاید به خاطر آن در روز سخت (قیامت) نجات یابی.
ص: 118
الَّتِی قُلْتَ لِهَذَا فَلَمْ یَقْبَلْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکَ فِی الْجَنَّةِ حَدَائِقُ وَ حَدَائِقُ فَأَنْزَلَ فِی ذَلِکَ فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی یَعْنِی أَبَا الدَّحْدَاحِ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنی وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری وَ ما یُغْنِی عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدَّی یَعْنِی إِذَا مَاتَ إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی قَالَ عَلَیْنَا أَنْ نُبَیِّنُ لَهُمْ (1).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمَعْرُوفَ یَمْنَعُ مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ الْخَبَرَ(2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ الْخَبَرَ(3).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ(4).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْخَلْقُ کُلُّهُمْ عِیَالُ اللَّهِ فَأَحَبُّهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْفَقُهُمْ لِعِیَالِهِ (5).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: قَامَ أَبُو ذَرٍّ ره عِنْدَ الْکَعْبَةِ فَقَالَ أَنَا جُنْدَبُ بْنُ سَکَنٍ فَاکْتَنَفَهُ النَّاسُ فَقَالَ لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ أَرَادَ سَفَراً لَاتَّخَذَ فِیهِ مِنَ الزَّادِ مَا یُصْلِحُهُ فَسَفَرُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَ مَا تُرِیدُونَ فِیهِ مَا یُصْلِحُکُمْ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ أَرْشِدْنَا فَقَالَ صُمْ یَوْماً شَدِیدَ الْحَرِّ لِلنُّشُورِ وَ حُجَّ حَجَّةً لِعَظَائِمِ الْأُمُورِ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ لِوَحْشَةِ الْقُبُورِ کَلِمَةُ خَیْرٍ تَقُولُهَا وَ کَلِمَةُ شَرٍّ تَسْکُتُ عَنْهَا أَوْ صَدَقَةٌ مِنْکَ عَلَی مِسْکِینٍ لَعَلَّکَ تَنْجُو بِهَا یَا مِسْکِینُ مِنْ یَوْمٍ عَسِیرٍ.
ص: 118
دنیا را دو درهم قرار ده: درهمی را برای عیال خود خرج کن، و درهم دیگر را برای آخرت خود از پیش بفرست و درهم سوّم زیانبار است و سودی ندارد، پس آن را مخواه. سپس گفت: غمِ روزی که آن را نمیبینم مرا کشته است .
روایت17.
ثواب الاعمال،(1) الخصال: اسحاق ابن غالب از دیگری از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: نیکی و صدقه از تهیدستی باز دارند و بر عمر افزایند و هفتاد مرگ بد را از صاحبان خود به دور دارند. (2)
روایت18.
الخصال: سالم از پدرش نقل میکند که گفته است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: حسادت نیست مگر در دو چیز: شخصی که خداوند مالی به او عطا کرده و او شب و روز از آن میبخشد، و شخصی که خداوند قرآن به او داده است و او شب و روز به آن میپردازد. (3)
روایت19.
الخصال: مالک بن نضله میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: دستها سه گونه است: دست خداوند بالا است و دست دهنده پس از آن است و دست سائل پائین است؛ پس بخشش کن و دست بسته مباش. (4)
مؤلف
برخی از این روایتها در باب فضیلت زکات ذکر شد.
روایت20.
الخصال: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: هر احسانی صدقه است، و ارشاد کننده به کار خیر مانند انجام دهنده آن است و خداوند کمک کردن به بیچاره را دوست دارد. (5)
ص: 119
اجْعَلِ الدُّنْیَا دِرْهَمَیْنِ دِرْهَماً أَنْفَقْتَهُ عَلَی عِیَالِکَ وَ دِرْهَماً قَدَّمْتَهُ لِآخِرَتِکَ وَ الثَّالِثُ یَضُرُّ وَ لَا یَنْفَعُ فَلَا تُرِدْهُ اجْعَلِ الدُّنْیَا کَلِمَتَیْنِ کَلِمَةً فِی طَلَبِ الْحَلَالِ وَ کَلِمَةً لِلْآخِرَةِ وَ الثَّالِثَةُ تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ لَا تُرِدْهَا ثُمَّ قَالَ قَتَلَنِی هَمُّ یَوْمٍ لَا أُدْرِکُهُ (1).
ثو، [ثواب الأعمال](2)
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ وَ یَزِیدَانِ فِی الْعُمُرِ وَ یَدْفَعَانِ سَبْعِینَ مِیتَةَ سَوْءٍ(3).
ل، [الخصال] الْخَلِیلُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الدُّبَیْلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا حَسَدَ إِلَّا فِی اثْنَتَیْنِ رَجُلٍ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ آنَاءَ النَّهَارِ وَ رَجُلٍ آتَاهُ الْقُرْآنَ فَهُوَ یَقُومُ بِهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ آنَاءَ النَّهَارِ(4).
ل، [الخصال] الْعَسْکَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ عُبَیْدَةَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی الزَّعْزَاءِ عَنْ أَبِی الْأَحْوَصِ عَنْ أَبِیهِ مَالِکِ بْنِ نَضْلَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَیْدِی ثَلَاثَةٌ فَیَدُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْعُلْیَا وَ یَدُ الْمُعْطِی الَّتِی تَلِیهَا وَ یَدُ السَّائِلِ السُّفْلَی فَأَعْطِ الْفَضْلَ وَ لَا تُعْجِزْ نَفْسَکَ (5).
قد سبق بعضها فی باب فضل الزکاة(6).
ل، [الخصال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَ الدَّالُّ عَلَی الْخَیْرِ کَفَاعِلِهِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ إِغَاثَةَ اللَّهْفَانِ (7).
ص: 119
روایت21.
الخصال: معاویه ابن وهب از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: کیست که چهار چیز را برای من تعهد کند تا من در عوض چهار خانه در بهشت برای او تعهد کنم: آنکه (در راه خدا) خرج کند و از فقیر شدن نهراسد، و به رفتار مردم در باره خود با دیده انصاف بنگرد، و سلام را در میان مردم جهان آشکار کند (رواج دهد)، و جدال و نزاع نکند هر چند حق به جانب او باشد. (1)
روایت22.
الخصال: امیر المومنین علی علیه السلام فرمود: بیمارانتان را با دادن صدقه درمان کنید .
و فرمود: از راه صدقه روزیتان را بجویید.
و فرمود: از آن چه خداوند به شما روزی داده است، انفاق کنید؛ زیرا انفاق کننده، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می کند. کسی که به جایگزین کردن خدا اعتقاد دارد میبخشد و سخاوتمندانه خرج میکند. (2)
روایت23.
عیون الاخبار: امام موسی ابن جعفر علیه السلام فرمود: امام صادق علیه السلام همراه قومی بود که با ایشان مال بسیاری بود. به آنها خبر دادند که جمعی شمشیر دار در این راه هستند که راهزنند و مال مردم را میگیرند. پس هراسان شدند. امام صادق به آنها فرمود: شما را چه شده است؟ گفتند: اموال بسیاری با ماست، از این ترس داریم که اموال را از ما بگیرند، آیا نمیشود که این اموال را به تو بسپاریم شاید چون ببینند اموال مال شما است نگیرند؟
امام فرمود: شما چه میدانید! شاید آنها به غیر از من قصد دیگری را نداشته باشند و شاید شما مرا در معرض خطر و هلاکت آورید. (به این واسطه آسیبی به من رسانند) عرض کردند: پس چه کنیم؟ این اموال را دفن کنیم؟ فرمود: این بدتر است شاید عارضهای رخ دهد که بفهمند و مال را ببرند یا اینکه شما بعد از دفن کردن، آن ها را دوباره پیدا نکنید. عرض کردند: پس چه کنیم؟ ما را راهنمایی کن! فرمود: این اموال را امانت بگذارید نزد کسی که آن را حفظ کند و از این راهزنان دفع کند و برای شما نگاه دارد و هر جزئی از این اموال را زیاده تر کند از دنیا و آنچه در دنیا است. پس از آن به شما بازگرداند و در زمانی که نهایت احتیاج داشته باشید چندین برابر آن را به شما بدهد. عرض کردند: این شخص کیست؟ فرمود: پروردگار عالمیان. عرض کردند: چگونه نزد خداوند به امانت بگذاریم؟ فرمود: به ضعیفان و درویشان مسلمانان صدقه دهید. عرض کردند: در این بیابان درویش و بینوا از کجا پیدا می شود؟ فرمود: قصد کنید که یک سوم آن را صدقه دهید تا خداوند باقی آن را
ص: 120
ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ یَضْمَنُ لِی أَرْبَعَةً بِأَرْبَعَةِ أَبْیَاتٍ فِی الْجَنَّةِ مَنْ أَنْفَقَ وَ لَمْ یَخَفْ فَقْراً وَ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَفْشَی السَّلَامَ فِی الْعَالَمِ وَ تَرَکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً(1).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ.
وَ قَالَ علیه السلام: اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ.
وَ قَالَ علیه السلام: أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ الْمُنْفِقَ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ سَخَتْ نَفْسُهُ بِالنَّفَقَةِ(2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی طَرِیقٍ وَ مَعَهُ قَوْمٌ مَعَهُمْ أَمْوَالٌ وَ ذُکِرَ لَهُمْ أَنَّ بَارِقَةً(3) فِی الطَّرِیقِ یَقْطَعُونَ عَلَی النَّاسِ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُمْ فَقَالَ لَهُمُ الصَّادِقُ مَا لَکُمْ قَالُوا مَعَنَا أَمْوَالٌ نَخَافُ أَنْ تُؤْخَذَ مِنَّا أَ فَتَأْخُذُهَا مِنَّا فَلَعَلَّهُمْ یَنْدَفِعُونَ عَنْهَا إِذَا رَأَوْا أَنَّهَا لَکَ فَقَالَ وَ مَا یُدْرِیکُمْ لَعَلَّهُمْ لَا یَقْصِدُونَ غَیْرِی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْرِضُونِی بِهَا لِلتَّلَفِ فَقَالُوا فَکَیْفَ نَصْنَعُ نَدْفِنُهَا قَالَ ذَاکَ أَضْیَعُ لَهَا فَلَعَلَّ طَارِئاً یَطْرَأُ عَلَیْهَا فَیَأْخُذُهَا أَوْ لَعَلَّکُمْ لَا تَهْتَدُونَ إِلَیْهَا بَعْدُ فَقَالُوا فَکَیْفَ نَصْنَعُ دُلَّنَا قَالَ أَوْدِعُوهَا مَنْ یَحْفَظُهَا وَ یَدْفَعُ عَنْهَا وَ یُرَبِّیهَا وَ یَجْعَلُ الْوَاحِدَ مِنْهَا أَعْظَمَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا ثُمَّ یَرُدُّهَا وَ یُوَفِّرُهَا عَلَیْکُمْ أَحْوَجَ مَا تَکُونُونَ إِلَیْهَا قَالُوا مَنْ ذَاکَ قَالَ ذَاکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ قَالُوا وَ کَیْفَ نُودِعُهُ قَالَ تَتَصَدَّقُونَ بِهَا عَلَی ضُعَفَاءِ الْمُسْلِمِینَ قَالُوا وَ أَنَّی لَنَا الضُّعَفَاءُ بِحَضْرَتِنَا هَذِهِ قَالَ فَاعْزِمُوا عَلَی أَنْ تَتَصَدَّقُوا بِثُلُثِهَا لِیَدْفَعَ اللَّهُ عَنْ بَاقِیهَا
ص: 120
از کسی که می ترسید نگاه دارد و آنها را دفع کند. عرض کردند: قصد کردیم. فرمود: بروید که در امان خدا خواهید بود .
پس به راه افتادند؛ ناگاه آن طائفه راهزنان ظاهر شدند، پس خوف بر آنان غلبه کرد. امام فرمود: چگونه شما می ترسید و حال آنکه شما در امان خداوند عزیز و بلند مرتبه هستید؟ در این حال راهزنان پیش آمدند و پیاده شدند و دست امام صادق علیه السلام را بوسیدند و عرض کردند: ما شب گذشته خواب دیدیم که رسول خدا ما را فرمان داد خود را به خدمت شما رسانیم. اکنون ما در نزد تو حاضریم و تو و این قوم را همراهی میکنیم تا دشمنان و دزدان را از این قوم دفع کنیم. امام صادق علیه السلام فرمود: ما به شما احتیاجی نداریم زیرا که آن کسی که ما را از شر شما دفع نموده است از شر هر کسی دفع می کند.
پس به سلامت گذشتند و یک سوم مال را صدقه دادند و تجارتشان برکت یافت و هر درهمی را ده درهم سود کردند. پس گفتند: چه قدر زیاد بود برکت امام صادق! و آن حضرت به آنها فرمود: دانستید که معامله با خداوند چه قدر برکت دارد، پس بر آن مداومت کنید. (1)
روایت24.
عیون الاخبار: بزنطی گوید: نامه امام رضا علیه السلام به ابی جعفر علیه السلام (امام جواد) علیه السلام را خواندم: ای اباجعفر! شنیده ام هنگامی که سوار میشوی و قصد بیرون رفتن داری، غلامان از روی بخل، تو را از در کوچک بیرون می برند که مبادا کسی از تو خیری ببیند، به حقّی که من بر تو دارم از تو می خواهم که رفت و آمدت جز از در بزرگ نباشد، و هر گاه قصد سوار شدن و بیرون رفتن داری با تو کیسه های درهم و دینار باشد که کسی چیزی از تو نخواهد مگر اینکه به او عطا کنی، و اگر از عموهایت کسی از تو طلب و درخواست کمکی کرد، مبادا از پنجاه دینار به او کمتر بخشی، و افزون بر پنجاه را خود دانی، و نیز اگر از عمههایت زنی از تو مالی طلبید، مبادا از بیست و پنج دینار به او کمتر بخشی و افزون بر آن را خود دانی، و من می خواهم که خداوند به تو برتری دهد، پس انفاق کن و از خدا مترس که بر تو تنگ گیرد یا تهی دست شوی. (2)
روایت25.
التوحید،(3) عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدارنش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمودند: از راه صدقه روزیتان را بجویید (بیفزایید). (4)
روایت26.
امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمودند:
ص: 121
مَنْ تَخَافُونَ قَالُوا قَدْ عَزَمْنَا قَالَ فَأَنْتُمْ فِی أَمَانِ اللَّهِ فَامْضُوا فَمَضَوْا.
وَ ظَهَرَتْ لَهُمُ الْبَارِقَةُ فَخَافُوا فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَکَیْفَ تَخَافُونَ وَ أَنْتُمْ فِی أَمَانِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَقَدَّمَ الْبَارِقَةُ وَ تَرَجَّلُوا وَ قَبَّلُوا یَدَ الصَّادِقِ علیه السلام وَ قَالُوا رَأَیْنَا الْبَارِحَةَ فِی مَنَامِنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُنَا بِعَرْضِ أَنْفُسِنَا عَلَیْکَ فَنَحْنُ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ نَصْحَبُکَ وَ هَؤُلَاءِ لِیَنْدَفِعَ عَنْهُمُ الْأَعْدَاءُ وَ اللُّصُوصُ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَا حَاجَةَ بِنَا إِلَیْکُمْ فَإِنَّ الَّذِی دَفَعَکُمْ عَنَّا یَدْفَعُهُمْ فَمَضَوْا سَالِمِینَ وَ تَصَدَّقُوا بِالثُّلُثِ وَ بُورِکَ فِی تِجَارَاتِهِمْ فَرَبِحُوا لِلدِّرْهَمِ عَشَرَةً فَقَالُوا مَا أَعْظَمَ بَرَکَةَ الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَدْ تَعَرَّفْتُمُ الْبَرَکَةَ فِی مُعَامَلَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَدُومُوا عَلَیْهَا(1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: قَرَأْتُ کِتَابَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَبَا جَعْفَرٍ بَلَغَنِی أَنَّ الْمَوَالِیَ إِذَا رَکِبْتَ أَخْرَجُوکَ مِنَ الْبَابِ الصَّغِیرِ وَ إِنَّمَا ذَلِکَ مِنْ بُخْلٍ لَهُمْ لِئَلَّا یَنَالَ مِنْکَ أَحَدٌ خَیْراً فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّی عَلَیْکَ لَا یَکُنْ مَدْخَلُکَ وَ مَخْرَجُکَ إِلَّا مِنَ الْبَابِ الْکَبِیرِ وَ إِذَا رَکِبْتَ فَلْیَکُنْ مَعَکَ ذَهَبٌ وَ فِضَّةٌ ثُمَّ لَا یَسْأَلُکَ أَحَدٌ إِلَّا أَعْطَیْتَهُ مَنْ سَأَلَکَ مِنْ عُمُومَتِکَ أَنْ تَبَرَّهُ فَلَا تُعْطِهِ أَقَلَّ مِنْ خَمْسِینَ دِینَاراً وَ الْکَثِیرُ إِلَیْکَ وَ مَنْ سَأَلَکَ مِنْ عَمَّاتِکَ فَلَا تُعْطِهَا أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةٍ وَ عِشْرِینَ دِینَاراً وَ الْکَثِیرُ إِلَیْکَ إِنِّی إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ یَرْفَعَکَ اللَّهُ فَأَنْفِقْ وَ لَا تَخْشَ مِنْ ذِی الْعَرْشِ إِقْتَاراً(2).
ید، [التوحید](3) ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ(4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله:
ص: 121
بهترین اموال و گنجینههای انسان، صدقه است. (1)
روایت27.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرشان روایت میکند که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا صدقه برای صاحبش فزونی زاید، پس صدقه دهید تا خدا شما را رحمت کند، و فروتنی برای صاحبش رفعت فزاید، پس فروتنی کنید تا خدا شما را رفعت دهد. و گذشت، عزّت صاحبش را افزون کند پس گذشت کنید تا خدا عزیزتان گرداند. (2)
روایت28.
امالی طوسی: ابوقلابه روایت میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر کس درهمی در راه خدا بدهد، خداوند برای او هفتصد حسنه مینویسد.(3)
روایت29.
امالی طوسی: علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمودند: هر کار نیکی صدقه ای برای نیازمند و ثروتمند است، پس صدقه بدهید حتی اگر به اندازه نیم دانه خرما هم باشد و از آتش (جهنم) بترسید حتی اگر به اندازه نیم دانه خرما باشد، چراکه خداوند عزّ و جلّ آن را برای صاحبش بزرگ میکند همان طور که یکی از شما کره اسب یا کره شترش را بزرگ میکند تا جایی که روز قیامت آن را به او میدهد و آن نیم دانه خرما از کوه بزرگ بزرگتر میشود.(4)
روایت30.
امالی طوسی: سالم ابن ابی حفصه گوید: چون امام باقر علیه السلام وفات یافت به یارانم گفتم: منتظر باشید تا من بر امام صادق علیه السّلام وارد شوم و به او تسلیت گویم. پس بر آن حضرت وارد شدم و تسلیت عرض نمودم، سپس گفتم: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»، {ما همه از خدائیم و همه به سوی او بازمی گردیم.} به خدا سوگند رفت آن کس که (بدون واسطه) می گفت: قال رسول اللَّه{رسول خدا فرمود} و از واسطه میان او و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال نمی شد. نه، به خدا سوگند دیگر کسی به مانند او دیده نخواهد شد.
ص: 122
خَیْرُ مَالِ الْمَرْءِ وَ ذَخَائِرِهِ الصَّدَقَةُ(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أُسَامَةَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ هَارُونَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الصَّدَقَةَ تَزِیدُ صَاحِبَهَا کَثْرَةً فَتَصَدَّقُوا یَرْحَمْکُمُ اللَّهُ وَ إِنَّ التَّوَاضُعَ یَزِیدُ صَاحِبَهُ رِفْعَةً فَتَوَاضَعُوا یَرْفَعْکُمُ اللَّهُ وَ إِنَّ الْعَفْوَ یَزِیدُ صَاحِبَهُ عِزّاً فَاعْفُوا یُعِزَّکُمُ اللَّهُ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَبِی قِلَابَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَعْطَی دِرْهَماً فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَمِائَةِ حَسَنَةٍ(3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هُلَیْلٍ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ عَنِ الْجَرَّاحِ بْنِ الْمَلِیحِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ عَنْ عَلِیٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ إِلَی غَنِیٍّ أَوْ فَقِیرٍ فَتَصَدَّقُوا وَ
لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ وَ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ التَّمْرَةِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُرَبِّیهَا لِصَاحِبِهَا کَمَا یُرَبِّی أَحَدُکُمْ فَلُوَّهُ أَوْ فَصِیلَهُ حَتَّی یُوَفِّیَهُ إِیَّاهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَکُونَ أَعْظَمَ مِنَ الْجَبَلِ الْعَظِیمِ (4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَابُنْدَادَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ قَالَ: لَمَّا هَلَکَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیه السلام قُلْتُ لِأَصْحَابِیَ انْتَظِرُونِی حَتَّی أَدْخُلَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَأُعَزِّیَهُ بِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَعَزَّیْتُهُ ثُمَّ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ذَهَبَ وَ اللَّهِ مَنْ کَانَ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَا یُسْأَلُ عَمَّنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا وَ اللَّهِ لَا یُرَی مِثْلُهُ أَبَداً.
ص: 122
ابو عبد اللَّه لحظه ای سکوت کرد، سپس فرمود: خدای متعال میفرماید: از میان بندگان من کسی پیدا می شود که نصف خرمایی صدقه می دهد و من آن را برای او میپرورم و بزرگ می کنم چنان که یکی از شما کره اسب خود را میپرورد و بزرگ می کند تا اینکه آن را به اندازه کوه احد خواهم ساخت.
من به سوی یارانم بیرون آمدم و گفتم: شگفت انگیزتر از این چیزی ندیدم! ما سخن امام باقر علیه السلام را که بدون واسطه می فرمود: قال رسول اللَّه، بزرگ می شمردیم، ولی امام صادق بدون واسطه فرمود: قال اللَّه تعالی. (1)
رجال کشی: هشام از زراره همین حدیث را روایت کرده است. (2)
روایت31.
ثواب الاعمال: جابر از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: عابدی هشتاد سال خدا را عبادت کرد. روزی نگاهش به زنی افتاد. عشق او در دلش جای گرفت. نزد او رفت و از وی کام خواست. زن پذیرفت. هنگامی که عابد از آن زن کام گرفت فرشته مرگ به سراغش آمد. زبان عابد بند آمد. در آن میان فقیری گذر کرد و چیزی خواست. عابد به گرده نانی که در عبای خود داشت اشاره کرد و فقیر آمد و آن را گرفت. خداوند عبادت هشتاد سال را به سبب آن زنا محو ساخت، و با صدقه دادن یک گرده نان، گناه او را بخشید. (3)
روایت32.
ثواب الاعمال: معاذ ابن مسلم میگوید: من نزد امام صادق علیه السلام بودم که سخن از درد و بیماری به میان آمد. امام فرمود: بیماران خود را با دادن صدقه درمان کنید. چه می شود که هر یک از شما غذای یک وعده خود را صدقه دهد؟ گاه به فرشته مرگ فرمانی ابلاغ می شود که روح بنده ای را قبض کند، پس آن بنده صدقه ای می دهد و به فرشته مرگ خطاب می شود: آن فرمان را باز گردان. (4)
روایت33.
ثواب الاعمال: ابوالحسن از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرمود: در میان بنی اسرائیل چند سال پی در پی قحطی پدید آمد. زنی لقمه نانی داشت، آن را به دهان برد تا بخورد، فقیری فریاد برآورد: ای کنیز خدا، من گرسنه ام. زن با خود گفت: در این دوران قحطی صدقه می دهم، و آن لقمه را از دهان بیرون آورد
ص: 123
قَالَ فَسَکَتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَاعَةً ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ مِنْ عِبَادِی مَنْ یَتَصَدَّقُ بِشِقِّ تَمْرَةٍ فَأُرَبِّیهَا لَهُ کَمَا یُرَبِّی أَحَدُکُمْ فَلُوَّهُ حَتَّی أَجْعَلَهَا مِثْلَ جَبَلِ أُحُدٍ فَخَرَجْتُ إِلَی أَصْحَابِی فَقُلْتُ مَا رَأَیْتُ أَعْجَبَ مِنْ هَذَا کُنَّا نَسْتَعْظِمُ قَوْلَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِلَا وَاسِطَةٍ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی بِلَا وَاسِطَةٍ(1).
کش، [رجال الکشی] محمد بن إبراهیم عن محمد بن علی القمی عن عبد الله بن محمد بن عیسی عن ابن أبی عمیر عن هشام عن زرارة عن سالم: مثله (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ رَفَعَهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: عَبَدَ اللَّهَ عَابِدٌ ثَمَانِینَ سَنَةً ثُمَّ أَشْرَفَ عَلَی امْرَأَةٍ فَوَقَعَتْ فِی نَفْسِهِ فَنَزَلَ إِلَیْهَا فَرَاوَدَهَا عَنْ نَفْسِهَا فَطَاوَعَتْهُ فَلَمَّا قَضَی مِنْهَا حَاجَتَهُ طَرَقَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَاعْتُقِلَ لِسَانُهُ فَمَرَّ سَائِلٌ فَأَشَارَ إِلَیْهِ أَنْ خُذْ رَغِیفاً کَانَ فِی کِسَائِهِ فَأَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَ ثَمَانِینَ سَنَةٍ بِتِلْکَ الزِّنْیَةِ وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ بِذَلِکَ الرَّغِیفِ (3).
ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَکَرُوا الْوَجَعَ فَقَالَ دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ مَا عَلَی أَحَدِکُمْ أَنْ یَتَصَدَّقَ بِقُوتِ یَوْمِهِ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یُدْفَعُ إِلَیْهِ الصَّکُّ بِقَبْضِ رُوحِ الْعَبْدِ فَیَتَصَدَّقُ فَیُقَالُ لَهُ رُدَّ عَلَیْهِ الصَّکَ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُوسَی بْنِ أَبِی الْحَسَنِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَحْطٌ شَدِیدٌ سِنِینَ مُتَوَاتِرَةً وَ کَانَ عِنْدَ امْرَأَةٍ لُقْمَةٌ مِنْ خُبْزٍ فَوَضَعَتْهَا فِی فِیهَا لِتَأْکُلَهَا فَنَادَی السَّائِلُ یَا أَمَةَ اللَّهِ الْجُوعُ فَقَالَتِ الْمَرْأَةُ أَتَصَدَّقُ فِی مِثْلِ هَذَا الزَّمَانِ فَأَخْرَجَتْهَا مِنْ فِیهَا
ص: 123
و به فقیر داد. این زن کودکی خردسال داشت که برای جمع آوری هیزم به صحرا رفته بود. گرگی آمد و او را ربود. در آن حال غوغایی به پا شد و مادر در پی گرگ دوید. خداوند جبرئیل را فرستاد و جبرئیل آن کودک را از دهان گرگ بیرون کشید و به مادرش باز داد و به او گفت: این لقمه به جای آن لقمه! آیا راضی هستی؟ (1)
روایت34.
ثواب الاعمال: فضیل بن عثمان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر کس در روز یا شب صدقه دهد، اگر روز باشد غذای روز و اگر شب باشد غذای شبش را، خداوند خطر زیر آوار ماندن و در چاه افتادن را از او دور خواهد ساخت. (2)
روایت35.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند فرمودند: صدقه از مُردن بد جلوگیری می کند. (3)
روایت36.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمودند: زمین قیامت سراسر آتش است، به جز سایبان مؤمن، زیرا صدقه او بر سرش سایه می افکند. (4)
روایت37.
ثواب الاعمال: از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در باره مردی سؤال شد که اگر مالی را صدقه دهد بهتر است یا اینکه با آن بنده ای بخرد و او را آزاد کند؟ فرمود: نزد من صدقه دادن محبوب تر است. (5)
روایت38.
ثواب الاعمال: جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرد که علی علیه السلام فرمود: یک روز دیناری صدقه دادم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: ای علی، آیا نمی دانی که صدقه مؤمن از دو دستش خارج نمی شود، مگر اینکه از دهان هفتاد شیطان بیرون می آید که هر کدام او را از دادن صدقه باز می دارند و پیش از آنکه به دست سائل رسد به دست خدا می رسد؟ آن گاه این آیه را تلاوت فرمود: «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ
ص: 124
فَدَفَعَتْهَا إِلَی السَّائِلِ وَ کَانَ لَهَا وَلَدٌ صَغِیرٌ یَحْتَطِبُ فِی الصَّحْرَاءِ فَجَاءَ الذِّئْبُ فَحَمَلَهُ فَوَقَعَتِ الصَّیْحَةُ فَعَدَتِ الْأُمُّ فِی أَثَرِ الذِّئْبِ فَبَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَأَخْرَجَ الْغُلَامَ مِنْ فَمِ الذِّئْبِ فَدَفَعَهُ إِلَی أُمِّهِ فَقَالَ لَهَا جَبْرَئِیلُ یَا أَمَةَ اللَّهِ أَ رَضِیتِ لُقْمَةً بِلُقْمَةٍ(1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْخَزْرَجِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ فِی یَوْمٍ أَوْ لَیْلَةٍ إِنْ کَانَ یَوْمٌ فَیَوْمٌ وَ إِنْ کَانَ لَیْلٌ فَلَیْلٌ دَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ الْهَدْمَ وَ السَّبُعَ وَ مِیتَةَ السَّوْءِ(2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّدَقَةُ تَمْنَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ(3).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْضُ الْقِیَامَةِ نَارٌ مَا خَلَا ظِلَّ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یَکُونُ عِنْدَهُ الشَّیْ ءُ أَ یَتَصَدَّقُ بِهِ أَفْضَلُ أَمْ یَشْتَرِی بِهِ نَسَمَةً فَقَالَ الصَّدَقَةُ أَحَبُّ إِلَیَ (5).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: تَصَدَّقْتُ یَوْماً بِدِینَارٍ فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ أَ مَا عَلِمْتَ یَا عَلِیُّ أَنَّ صَدَقَةَ الْمُؤْمِنِ لَا تَخْرُجُ مِنْ یَدِهِ حَتَّی یَفُکَّ عَنْهَا مِنْ لَحْیَیْ سَبْعِینَ شَیْطَاناً کُلُّهُمْ یَأْمُرُهُ بِأَنْ لَا تَفْعَلْ وَ مَا یَقَعُ فِی یَدِ السَّائِلِ حَتَّی یَقَعَ فِی یَدِ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَ
ص: 124
اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»،(1) {آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد، و خداست که خود توبه پذیر مهربان است؟} (2)
روایت39.
ثواب الاعمال: معلّی ابن خنیس می گوید: امام صادق علیه السلام در شبی بارانی به قصد سایبان بنی ساعده از خانه خارج شد و من او را دنبال کردم. ناگاه متوجّه شدم که چیزی از آن حضرت به زمین ریخت و امام گفت: «به نام خدا یاری می طلبم، خداوندا، آنچه به زمین ریخت را به من بازگردان». معلّی می گوید: پیش رفتم و به آن حضرت سلام کردم. فرمود: معلّی هستی؟ گفتم: آری، فدایت شوم. فرمود: روی زمین دست بکش و هر چه یافتی به من بده. معلّی می گوید: من دست کشیدم، دیدم چند گرده نانی روی زمین پراکنده شده است. آنها را جمع کردم و به حضرت دادم. دیدم حضرت انبانی از نان بر دوش دارد. گفتم: فدایت شوم، اجازه دهید من آن را بیاورم. فرمود: نه، من به آوردن آن از تو سزاوارترم، ولی همراه من بیا. معلّی می گوید: آمدیم تا به سایبان بنی ساعده رسیدیم. من دیدم گروهی در آنجا خوابیده اند. امام زیر لباس هر کدام یک یا دو گرده نان گذاشت تا به آخرین نفر رسید و برای او هم نان گذاشت و برگشتیم.
من گفتم: فدایت شوم، آیا اینها حق را می شناسند (یعنی از شیعیانند)؟ فرمود: اگر حق را می شناختند، ما دادن نمک (ادویه) غذای آنها را نیز بر عهده می گرفتیم. خداوند هیچ چیزی را نیافریده است مگر اینکه برای آن خزانه داری مقرر کرده که از آن مراقبت کند، لیکن صدقه را خود بر عهده گرفته است. پدرم چون به سائل چیزی می داد، آن را پس می گرفت و می بوسید و می بویید و دوباره به سائل می داد، و این برای آن بود که صدقه پیش از آنکه به دست سائل برسد به دست خدا می رسد، و می فرمود: من دوست دارم که آنچه را خدا گرفته است برگیرم.
همانا صدقه دادن در شب خشم پروردگار را فرو می نشاند، و گناهان بزرگ را محو می کند،
ص: 125
اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی لَیْلَةٍ قَدْ رَشَّتِ السَّمَاءُ وَ هُوَ یُرِیدُ ظُلَّةَ بَنِی سَاعِدَةَ فَاتَّبَعْتُهُ فَإِذَا هُوَ قَدْ سَقَطَ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَقَالَ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ رُدَّهُ عَلَیْنَا قَالَ فَأَتَیْتُهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ مُعَلَّی قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ لِیَ الْتَمِسْ بِیَدِکَ فَمَا وَجَدْتَ مِنْ شَیْ ءٍ فَادْفَعْهُ إِلَیَّ قَالَ فَإِذَا أَنَا بِخُبْزٍ مُنْتَثِرٍ فَجَعَلْتُ أَدْفَعُ إِلَیْهِ مَا وَجَدْتُ فَإِذَا أَنَا بِجِرَابٍ مِنْ خُبْزٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ احْمِلْهُ عَلَیَّ فَقَالَ لَا أَنَا أَوْلَی بِهِ مِنْکَ وَ لَکِنِ امْضِ مَعِی قَالَ فَأَتَیْنَا ظُلَّةَ بَنِی سَاعِدَةَ فَإِذَا نَحْنُ بِقَوْمٍ نِیَامٍ فَجَعَلَ یَدُسُّ الرَّغِیفَ وَ الرَّغِیفَیْنِ تَحْتَ ثَوْبِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِهِ ثُمَّ انْصَرَفْنَا.
فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَعْرِفُ هَؤُلَاءِ الْحَقَّ فَقَالَ علیه السلام لَوْ عَرَفُوا لَوَاسَیْنَاهُمْ بِالدُّقَّةِ(2) وَ الدُّقَّةُ هِیَ الْمِلْحُ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ شَیْئاً إِلَّا وَ لَهُ خَازِنٌ یَخْزُنُهُ إِلَّا الصَّدَقَةَ فَإِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَلِیهَا بِنَفْسِهِ وَ کَانَ أَبِی إِذَا تَصَدَّقَ بِشَیْ ءٍ وَضَعَهُ فِی یَدِ السَّائِلِ ثُمَّ ارْتَدَّهُ مِنْهُ فَقَبَّلَهُ وَ شَمَّهُ ثُمَّ رَدَّهُ فِی یَدِ السَّائِلِ وَ ذَلِکَ أَنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُنَاوِلَ مَا وَلِیَهَا اللَّهُ تَعَالَی إِنْ إِذَا نَاوَلَهَا اللَّهُ وَلِیَهَا(3) إِنَّ صَدَقَةَ اللَّیْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ تَمْحُو الذَّنْبَ الْعَظِیمَ وَ تُهَوِّنُ
ص: 125
و حساب را آسان می گرداند. و صدقه دادن در روز مال را فراوان می کند و بر عمر آدمی می افزاید. عیسی بن مریم علیه السلام زمانی از کنار دریا می گذشت، قرص نانی از غذای خویش را به دریا افکند. یکی از یارانش گفت: ای روح اللَّه، و ای کلمه خدا، چرا چنین کردی؟ این خوراک تو بود! فرمود: این کار را برای آن کردم که حیوانی از حیوانات دریا آن را بخورد. پاداش این کار نزد خدا بزرگ است. (1)
روایت40.
قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام میفرماید: کبوتری وحشی بر روی درختی دو جوجه داشت، روزی مردی جوجه های او را گرفت. کبوتر وحشی از آن، به خداوند شکایت نمود. باری تعالی نیز به او وحی فرستاد که به زودی به حسابش خواهم رسید. مدتی بعد آن پرنده دو جوجه دیگر به دنیا آورد و همان مرد در حالی که دو قرص نان همراه داشت نزدیک آن درخت آمد. در این موقع مستمندی از کنار او گذشت، آن مرد قرصی از نان خود را به او داد. آنگاه از درخت بالا رفته و جوجه ها را با خود پائین آورد و تنها صدقه ای که داده بود او را از مهلکه ای که خداوند برایش آماده کرده بود رهایی بخشید. (2)
روایت41.
المحاسن: جعفر ابن محمد بن علی از پدرش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خواندن قرآن در نماز برتر از خواندن قرآن در غیر نماز است و ذکر خداوند از صدقه برتر است و صدقه از روزه برتر است و روزه پوشش و مانعی از آتش جهنم است. (3)
روایت42.
المحاسن: مسمع کردین از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمودند: هر کس صبحگاهان صدقه ای بدهد خداوند نحسی (شومی) آن روز را از او دفع میکند. (4)
روایت43.
تفسیر عیاشی: علی ابن حسین علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمودند: همانا خداوند برای یکی از شما صدقه را زیاد می کند - همان گونه که یکی از شما فرزندش را بزرگ میکند - تا این که روز قیامت آن را همچون کوه احد بیابد. (5)
ص: 126
الْحِسَابَ وَ صَدَقَةَ النَّهَارِ تُثْمِرُ الْمَالَ وَ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام لَمَّا أَنْ مَرَّ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ أَلْقَی بِقُرْصٍ مِنْ قُوتِهِ فِی الْمَاءِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ الْحَوَارِیِّینَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ لِمَ فَعَلْتَ هَذَا فَإِنَّمَا هُوَ مِنْ قُوتِکَ قَالَ فَعَلْتُ هَذَا لِتَأْکُلَهُ دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْمَاءِ وَ ثَوَابُهُ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمٌ (1).
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کَانَ وَرَشَانٌ یُفْرِخُ فِی شَجَرَةٍ وَ کَانَ رَجُلٌ یَأْتِیهِ إِذَا أَدْرَکَ الْفَرْخَانِ فَیَأْخُذُ الْفَرْخَیْنِ فَشَکَا ذَلِکَ الْوَرَشَانُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ إِنِّی سَأَکْفِیکَهُ قَالَ فَأَفْرَخَ الْوَرَشَانُ وَ جَاءَ الرَّجُلُ وَ مَعَهُ رَغِیفَانِ فَصَعِدَ الشَّجَرَةَ وَ عَرَضَ لَهُ سَائِلٌ فَأَعْطَاهُ أَحَدَ الرَّغِیفَیْنِ ثُمَّ صَعِدَ فَأَخَذَ الْفَرْخَیْنِ وَ نَزَلَ بِهِمَا فَسَلَّمَهُ اللَّهُ لِمَا تَصَدَّقَ بِهِ (2).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ الْعَبْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِی الصَّلَاةِ أَفْضَلُ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی غَیْرِ الصَّلَاةِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّدَقَةُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّوْمِ وَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ(3).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَشِیرِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ مِسْمَعٍ کِرْدِینٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ إِذَا أَصْبَحَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ نَحْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْقَمَّامِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَیُرَبِّی لِأَحَدِکُمُ الصَّدَقَةَ کَمَا یُرَبِّی أَحَدُکُمْ وَلَدَهُ حَتَّی یَلْقَاهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ مِثْلُ أُحُدٍ(5).
ص: 126
روایت44.
تفسیر عیاشی: ابوحمزه از امام باقر علیه السلام روایت میکند که خداوند میفرماید: من خالق همه چیزم؛ در مسائل دیگر، دیگران را مأمور کردم به غیر از صدقه که خود آن را با دست خود دریافت می کنم، حتی اگر مرد و زنی یک دانه خرما و یا نصف آن را صدقه دهند، آن را برای ایشان زیاد خواهم کرد - همان گونه که شخصی از شما بچه شتر و کره اسبش را بزرگ می کند - تا آن را در روز قیامت بزرگتر از کوه احد قرار دهم. (1)
روایت45.
تفسیر عیاشی: علی ابن جعفر، از برادرش موسی، از امام صادق علیه السلام روایت می کند و می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چیزی نیست که خداوند بر آن فرشته ای را مأمور نکرده باشد، جز صدقه که خداوند خود با دست خود آن را می گیرد و زیاد می کند همان گونه که شما فرزندتان را پرورش میدید، تا این که روز قیامت آن را همچون کوه احد بیابد. (2)
روایت46.
السرائر: احمد ابن محمد ابن زیاد و موسی ابن محمد ابن علی گفته اند: برای امام موسی ابن جعفر علیه السلام نامه ای نوشتم و از او در مورد بینوایان اهالی جزیره و گدایان و دیگران که در راهها و مسیرها مینشینند پرسیدم که آیا پیش از آنکه مذهبشان را بشناسیم جایز است به آنها صدقه بدهیم؟ ایشان در جواب فرمود: هر کس به ناصبی صدقه بدهد، صدقه اش بر علیه اوست نه به نفع او. اما صدقه به کسی که مذهب و وضعیت او را نمیدانی، بهتر و بیشتر است. پس از آن بر هر کس که دلت برایش نرم شد و به او مهربانی کردی و این امکان نباشد که از مذهبی که دارد مطلع شوی، ان شاء الله در (صدقه) جای اشکالی ندارد. (3)
روایت47.
جابر جعفی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که علی علیه السلام فرمود: روزی دیناری صدقه دادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: آیا می دانی که صدقه مؤمن از دستش بیرون نمی رود تا آن را از دهان هفتاد شیطان رها کند، و صدقه به دست سائل نمی رسد مگر اینکه به دست پروردگار تبارک و تعالی رسیده باشد؟ آیا پروردگار نفرموده است: {الم یعلموا ان الله هو یقبل التوبه عن عباده و یأخذ الصدقات ...تا آخر آیه}
روایت48.
تفسیر عیاشی: معلّی ابن خنیس می گوید: امام صادق علیه السلام در شبی بارانی به
ص: 127
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَکَّلْتُ بِالْأَشْیَاءِ غَیْرِی إِلَّا الصَّدَقَةَ فَإِنِّی أَقْبِضُهَا بِیَدِی حَتَّی أَنَّ الرَّجُلَ أَوِ الْمَرْأَةَ یَتَصَدَّقُ بِشِقَّةِ التَّمْرَةِ فَأُرَبِّیهَا لَهُ کَمَا یُرَبِّی الرَّجُلُ مِنْکُمْ فَصِیلَهُ وَ فَلُوَّهُ حَتَّی أَتْرُکَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْظَمَ مِنْ أُحُدٍ(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ قَدْ وُکِّلَ بِهِ مَلَکٌ غَیْرُ الصَّدَقَةِ فَإِنَّ اللَّهَ یَأْخُذُ بِیَدِهِ وَ یُرَبِّیهِ کَمَا یُرَبِّی أَحَدُکُمْ وَلَدَهُ حَتَّی یَلْقَاهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هِیَ مِثْلُ أُحُدٍ(2).
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ مِنْ مَسَائِلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْمَسَاکِینِ الَّذِینَ یَقْعُدُونَ فِی الطُّرُقَاتِ مِنَ الْجَزَائِرِ وَ السَّاسَانِیِّینَ وَ غَیْرِهِمْ هَلْ یَجُوزُ التَّصَدُّقُ عَلَیْهِمْ قَبْلَ أَنْ أَعْرِفَ مَذْهَبَهُمْ فَأَجَابَ مَنْ تَصَدَّقَ عَلَی نَاصِبٍ فَصَدَقَتُهُ عَلَیْهِ لَا لَهُ لَکِنْ عَلَی مَنْ لَا تَعْرِفُ مَذْهَبَهُ وَ حَالَهُ فَذَلِکَ أَفْضَلُ وَ أَکْثَرُ وَ مِنْ بَعْدُ فَمَنْ تَرَقَّقْتَ عَلَیْهِ وَ رَحِمْتَهُ وَ لَمْ یُمْکِنِ اسْتِعْلَامُ مَا هُوَ عَلَیْهِ لَمْ یَکُنْ بِالتَّصَدُّقِ عَلَیْهِ بَأْسٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: تَصَدَّقْتُ یَوْماً بِدِینَارٍ فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ صَدَقَةَ الْمُؤْمِنِ لَا تَخْرُجُ مِنْ یَدِهِ حَتَّی یَفُکَّ بِهَا عَنْ لَحْیَیْ سَبْعِینَ شَیْطَاناً وَ مَا یَقَعُ فِی یَدِ السَّائِلِ حَتَّی یَقَعَ فِی یَدِ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ لَمْ یَقُلْ هَذِهِ الْآیَةَ أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی لَیْلَةٍ قَدْ رُشَّتْ
ص: 127
قصد سایبان بنی ساعده از خانه خارج شد و من او را دنبال کردم. ناگاه متوجّه شدم که چیزی از آن حضرت به زمین ریخت و امام گفت: «به نام خدا یاری می طلبم، خداوندا، آنچه به زمین ریخت به من بازگردان». معلّی می گوید: پیش رفتم و به آن حضرت سلام کردم. فرمود: معلّی هستی؟ گفتم: آری، فدایت شوم. فرمود: روی زمین دست بکش و هر چه یافتی به من بده. معلّی می گوید: من دست کشیدم، دیدم چند گرده نان روی زمین پراکنده شده است. آنها را جمع کردم و به حضرت دادم. دیدم حضرت انبانی از نان بر دوش دارد. گفتم: فدایت شوم، اجازه دهید من آن را بیاورم. فرمود: نه، من به آوردن آن از تو سزاوارترم، ولی همراه من بیا. معلّی می گوید: آمدیم تا به سایبان بنی ساعده رسیدیم. دیدم گروهی در آنجا خوابیده اند. امام زیر لباس هر کدام یک یا دو گرده نان گذاشت تا به آخرین نفر رسید و برای او هم نان گذاشت و برگشتیم.
من گفتم: فدایت شوم، آیا اینها حق را می شناسند (یعنی از شیعیانند)؟ فرمود: اگر حق را می شناختند نمک (ادویه) غذای آنها را نیز بر عهده می گرفتیم. خداوند هیچ چیزی را نیافریده است مگر اینکه برای آن خزانه داری مقرر کرده که از آن مراقبت کند، لیکن صدقه را خود بر عهده گرفته است. پدرم چون به سائل چیزی می داد، آن را پس می گرفت و می بوسید و می بویید و دوباره به سائل می داد، و این برای آن بود که صدقه پیش از آنکه به دست سائل برسد به دست خدا می رسد، و می فرمود: من دوست دارم که آنچه را خدا گرفته است برگیرم. (1)
همانا صدقه دادن در شب خشم پروردگار را فرو می نشاند، و گناهان بزرگ را محو می کند، و حساب را آسان می گرداند. و صدقه دادن در روز مال را فراوان می کند و بر عمر آدمی می افزاید. (2)
روایت49.
تفسیر عیاشی: محمد ابن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: برای هر چیزی یک فرشته وجود دارد که آن را به عهده می گیرد، به جز صدقه که در دست خدا قرار میگیرد. (3)
ص: 128
وَ هُوَ یُرِیدُ ظُلَّةَ بَنِی سَاعِدَةَ فَاتَّبَعْتُهُ فَإِذَا هُوَ قَدْ سَقَطَ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَقَالَ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ ارْدُدْ عَلَیْنَا فَأَتَیْتُهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ مُعَلَّی قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ الْتَمِسْ بِیَدِکَ فَمَا وَجَدْتَ مِنْ شَیْ ءٍ فَادْفَعْهُ إِلَیَّ فَإِذَا أَنَا بِخُبْزٍ کَثِیرٍ مُنْتَثِرٍ فَجَعَلْتُ أَدْفَعُ إِلَیْهِ الرَّغِیفَ وَ الرَّغِیفَیْنِ وَ إِذَا مَعَهُ جِرَابٌ أَعْجَزُ مِنْ خُبْزٍ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ احْمِلْهُ عَلَیَّ فَقَالَ أَنَا أَوْلَی بِهِ مِنْکَ وَ لَکِنِ امْضِ مَعِی فَأَتَیْنَا ظُلَّةَ بَنِی سَاعِدَةَ فَإِذَا نَحْنُ بِقَوْمٍ نِیَامٍ فَجَعَلَ یَدُسُّ الرَّغِیفَ وَ الرَّغِیفَیْنِ حَتَّی أَتَی عَلَی آخِرِهِمْ حَتَّی إِذَا انْصَرَفْنَا قُلْتُ لَهُ یَعْرِفُ هَؤُلَاءِ هَذَا الْأَمْرَ قَالَ لَا لَوْ عَرَفُوا کَانَ الْوَاجِبُ عَلَیْنَا أَنْ نُوَاسِیَهُمْ بِالدُّقَّةِ وَ هُوَ الْمِلْحُ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ شَیْئاً إِلَّا وَ لَهُ خَازِنٌ یَخْزُنُهُ إِلَّا الصَّدَقَةَ فَإِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَلِیهَا بِنَفْسِهِ وَ کَانَ أَبِی إِذَا تَصَدَّقَ بِشَیْ ءٍ وَضَعَهُ فِی یَدِ السَّائِلِ ثُمَّ ارْتَجَعَهُ مِنْهُ فَقَبَّلَهُ وَ شَمَّهُ ثُمَّ رَدَّهُ فِی یَدِ السَّائِلِ وَ ذَلِکَ أَنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَلِیَهَا إِذَا وَلِیَهَا اللَّهُ وَ وَلِیَهَا أَبِی (1)
إِنَّ صَدَقَةَ اللَّیْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ تَمْحُو الذَّنْبَ الْعَظِیمَ وَ تُهَوِّنُ الْحِسَابَ وَ صَدَقَةَ النَّهَارِ تُنْمِی الْمَالَ وَ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وُکِّلَ بِهِ مَلَکٌ إِلَّا الصَّدَقَةِ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَکْرٍ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَصْلَتَانِ لَا أُحِبُّ أَنْ یُشَارِکَنِی فِیهِمَا أَحَدٌ وُضُوئِی فَإِنَّهُ مِنْ صَلَاتِی وَ صَدَقَتِی مِنْ یَدِی إِلَی یَدِ سَائِلٍ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ الرَّحْمَنِ (4).
ص: 128
روایت50.
از ابوبکر، از سّکونی، از امام صادق علیه السلام، از پدرش، از پدرانش علیهم السلام روایت شده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: دو خصلت وجود دارد که دوست ندارم کسی در آنها با من شریک شود: وضویم چون از نمازم است و صدقه ای که با دستم به دست نیازمند میدهم؛ چرا که آن در دست خدای رحمان قرار میگیرد. (1)
روایت51.
از محمد ابن مسلم، از یکی از دو امام علیهما السلام روایت کرده است که فرمود: علی بن حسین صلوات الله علیه هر گاه به نیازمند صدقه می داد، دست سائل را می بوسید. به وی گفته شد: چرا این کار را می کنید؟ فرمود: زیرا که پیش از این که در دست بنده قرار بگیرد، در دست خدا قرار میگیرد. و فرمود: برای هر چیز فرشته ای موکل است، مگر صدقه که در دست خدا می افتد. فضل گفت: گمان می کنم که او نان یا درهم را می بوسید. (2)
روایت52.
مالک بن عطیه، از امام صادق علیه السلام کرده است که فرمود: علی ابن حسین علیه السلام فرمود: از جانب پروردگارم تضمین می کنم که صدقه به دست بنده نمیرسد، مگر این که قبل از او به دست پروردگار برسد و این همان فرموده اوست: «هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَات»،(3){او از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد.} (4)
روایت53.
مجالس مفید: محمد بن هلال میگوید: امام باقر علیه السلام فرمود: بامدادان صدقه بده که هرگز تیر بلا و گرفتاری از صدقه در نگذرد و به صاحب آن نرسد. (5)
روایت54.
فرج الهموم: ابن ابوعمیر گوید: مطالعه کتب نجومی می کردم و ستاره ها را می شناختم و طالع را میدانستم، پس به خاطر این ترس و واهمه ای در وجود من رخنه کرد. بنابراین مسئله را پیش امام صادق علیه السلام عرضه داشتم. امام فرمود: وقتی غم و واهمه ای در تو رخنه کرد چیزی را بردار و به اولین درویشی که رسیدی صدقه بده چراکه خداوند (اگر بلایی باشد) از تو دفع میکند. (6)
روایت55.
مکارم الاخلاق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: با دست خود صدقه دادن، مرگ بد را دور می کند، و جلوی هفتاد نوع بلا را می گیرد، و از دهان هفتاد شیطان که همه او را از
ص: 129
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِذَا أَعْطَی السَّائِلَ قَبَّلَ یَدَ السَّائِلِ فَقِیلَ لَهُ لِمَ تَفْعَلُ ذَلِکَ قَالَ لِأَنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ قَبْلَ یَدِ الْعَبْدِ وَ قَالَ لَیْسَ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وُکِّلَ بِهِ مَلَکٌ إِلَّا الصَّدَقَةُ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ قَالَ الْفَضْلُ أَظُنُّهُ یُقَبِّلُ الْخُبْزَ أَوِ الدِّرْهَمَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام: ضَمِنْتُ عَلَی رَبِّی أَنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَقَعُ فِی یَدِ الْعَبْدِ حَتَّی تَقَعَ فِی یَدِ الرَّبِّ وَ هُوَ قَوْلُهُ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ (2).
جا، [المجالس للمفید] الْجِعَابِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَخِیهِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِلَالٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُوکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام تَصَدَّقْ بِشَیْ ءٍ عِنْدَ الْبُکُورِ فَإِنَّ الْبَلَاءَ لَا یَتَخَطَّی الصَّدَقَةَ(3).
نجم، [کتاب النجوم مِنْ کِتَابِ التَّجَمُّلِ] عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ: کُنْتُ أَبْصُرُ بِالنُّجُومِ وَ أَعْرِفُهَا وَ أَعْرِفُ الطَّالِعَ فَیَدْخُلُنِی مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ فَشَکَوْتُ ذَلِکَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِذَا وَقَعَ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ فَخُذْ شَیْئاً فَتَصَدَّقْ بِهِ عَلَی أَوَّلِ مِسْکِینٍ تَلْقَاهُ فَإِنَّ اللَّهَ یَدْفَعُ عَنْکَ (4).
مکا، [مکارم الأخلاق] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّدَقَةُ بِالْیَدِ تَقِی مِیتَةَ السَّوْءِ وَ تَدْفَعُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ وَ تُفَکُّ عَنْ لَحْیَیْ سَبْعِینَ شَیْطَاناً کُلُّهُمْ یَأْمُرُهُ
ص: 129
این کار باز می دارند، آزاد می شود.
از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمودند: صدقه پنهانی خشم خدا را فرومینشاند.
و از ایشان نقل شده که فرمودند: صدقه از مرگ بد جلوگیری میکند.
و فرمودند: صدقه و برقراری پیوند خویشاوندی سرزمینها را آباد و عمرها را زیاد میکند.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس در روز یا شب صدقه دهد - اگر روز باشد غذای روز و اگر شب باشد غذای شبش را - خداوند زیر آوار رفتن و در چاه افتادن و طعمه درندگان شدن را از او دور خواهد ساخت .
از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: نیکی کردن و صدقه دادن فقر را دور میکنند و بر عمر میافزایند و هفتاد نوع مرگ بد را دفع میکنند.
معاذ بن مسلم میگوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که سخن از درد و بیماری به میان آمد. امام فرمود: بیماران خود را با دادن صدقه درمان کنید. چه می شود که هر یک از شما غذای یک وعده خود را صدقه دهد؟ گاه به فرشته مرگ فرمانی ابلاغ می شود که روح بنده ای را قبض کند، پس آن بنده صدقه ای می دهد و به فرشته مرگ خطاب می شود: آن فرمان را باز گردان.
از ایشان نقل شده که فرمودند: بیمارتان را با صدقه معالجه کنید، و اموال خود را با پرداخت زکات بیمه کنید، و من (حفظ) هر مالی را که در خشکی و دریا باشد را پس از پرداخت حق خدایی آن ضمانت میکنم.
از امام عالم (امام صادق) علیه السلام روایت شده که فرمود: صدقه، قضای حتمی آسمانی را بر میگرداند. (1)
روایت56.
رجال کشی: عمر ابن یزید میگوید: از امام صادق علیه السلام درباره صدقه به ناصبی و زیدی پرسیدم. فرمود: چیزی از صدقه به آنان نده و اگر میتوانی آب نیز به آنها ننوشان و فرمود: زیدیها همان ناصبیها هستند.(2)
روایت57.
جامع الاخبار: یعقوب ابن یزید با اسناد صحیح میگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: انفاق کن و به پاداشی که (بعداً به تو می رسد) یقین داشته باش، و بدان هر که در راه طاعت خدا انفاق نکند، مبتلا به انفاق کردن در راه معصیت خدا شود، و هر که به دنبال بر آوردن احتیاج دوست خدا نرود ناگزیر می شود که به دنبال بر آوردن حاجت
ص: 130
أَنْ لَا یَفْعَلَ.
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّدَقَةُ تَمْنَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ.
وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الصَّدَقَةَ وَ صِلَةَ الرَّحِمِ تَعْمُرَانِ الدِّیَارَ وَ تَزِیدَانِ فِی الْأَعْمَارِ.
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَوْ لَیْلَةٍ إِنْ کَانَ یَوْمٌ فَیَوْمٌ وَ إِنْ کَانَ لَیْلٌ فَلَیْلٌ دُفِعَ عَنْهُ الْهَدْمُ وَ السَّبُعُ وَ مِیتَةُ السَّوْءِ.
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ وَ یَزِیدَانِ فِی الْعُمُرِ وَ یَدْفَعَانِ عَنْ سَبْعِینَ مِیتَةَ السَّوْءِ.
عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَکَرُوا الْوَجَعَ فَقَالَ دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ مَا عَلَی أَحَدِکُمْ أَنْ یَتَصَدَّقَ بِقُوتِ یَوْمِهِ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یُدْفَعُ إِلَیْهِ الصَّکُّ بِقَبْضِ رُوحِ الْعَبْدِ فَیَتَصَدَّقُ فَیُقَالُ لَهُ رُدَّ عَلَیْهِ الصَّکَّ.
عَنْهُ علیه السلام قَالَ: دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاةِ وَ أَنَا ضَامِنٌ لِکُلِّ مَا یَتْوَی (1) فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ بَعْدَ أَدَاءِ حَقِّ اللَّهِ فِیهِ مِنَ التَّلَفِ.
عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام قَالَ: الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ الْقَضَاءَ الْمُبْرَمَ مِنَ السَّمَاءِ(2).
کش، [رجال الکشی] حَمْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّدَقَةِ عَلَی النَّاصِبِ وَ عَلَی الزَّیْدِیَّةِ فَقَالَ لَا تَصَدَّقْ عَلَیْهِمْ بِشَیْ ءٍ وَ لَا تَسْقِهِمْ مِنَ الْمَاءِ إِنِ اسْتَطَعْتَ وَ قَالَ لِیَ الزَّیْدِیَّةُ هُمُ النُّصَّابُ (3).
جع، [جامع الأخبار] رَوَی یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ بِإِسْنَادٍ صَحِیحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: أَنْفِقْ وَ أَیْقِنْ بِالْخَلَفِ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مَنْ لَمْ یُنْفِقْ فِی طَاعَةِ اللَّهِ ابْتُلِیَ بِأَنْ یُنْفِقَ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ لَمْ یَمْشِ فِی حَاجَةِ وَلِیِّ اللَّهِ ابْتُلِیَ بِأَنْ یَمْشِیَ فِی حَاجَةِ
ص: 130
دشمن خدا برود.
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر کس مالش را به صورت اختیاری از انسانهای خوب دریغ کند خداوند مالش را به (طرف) انسانهای بد سوق میدهد .
روایت58.
کتاب حسن ابن سعید و النوادر: اسحاق ابن غالب از پدرش از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: نیکی کردن و صدقه دادن فقر را دور میکنند و بر عمر میافزایند و هفتاد نوع مرگ بد را دفع میکنند.
روایت59.
کتاب حسن بن سعید و النوادر: وصافی از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: صدقه پنهانی خشم خداوند را فرو مینشاند.
روایت60.
التمحیص: صفوان میگوید: در نزد امام صادق علیه السلام از ضعیفان و نیازمندان اصحاب ما سخن به میان آمد. فرمود: من منفعت رساندن به آنها و کسانی که به آنان سود میرسانند را دوست میدارم.
روایت61.
مفضل میگوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ثروتمندان شیعه ما، امنا و کارگزاران ما در کار نیازمندان شیعیانند، پس جایگاه ما را در آنان حفظ کنید تا خداوند حافظ شما باشد.
روایت62.
نوادر الراوندی: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نقل میکند که فرمودند: مال و ثروت از صدقه دادن نقصان نمی یابد، بنا بر این صدقه بدهید و هرگز از بخشش در راه خدا هراس نداشته باشید. با همین سند گفته است: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمودند: صدقه در راه خدا، از مرگ ناگوار جلوگیری می کند.
با همین سند گفته است: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمودند: روزی را با صدقه، فرود آورید - زیاد کنید - .
با همین سند گفته است: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمودند: در روز قیامت، هر کسی بدون واسطه با خدا سخن می گوید. هر کسی به جلوی خود نگاه می کند و غیر از آنچه از قبل پیش فرستاده، چیزی را نمی بیند، آنگاه به سوی راست خود نگاه می کند، و به غیر از آنچه از پیش فرستاده، چیزی را نمی یابد، بعد به جانب چپ خود نگاه می کند و جز آتش دوزخ را نمی بیند! بنابراین، خویشتن را از آتش دوزخ حفظ کنید، اگر چه با صدقه دادن پاره خرمایی باشد؛ و اگر کسی از شما این قدر هم نداشت، با کلام و زبان خوش (با محرومان و بندگان خدا) رفتار نماید . (1)
با همین سند از جعفر از پدرش از جدش علیهم السلام روایت شده که فرمود: من با کسی زمین مشترکی داشتم، او که مرد ستاره شناسی بود تصمیم گرفت زمین را تقسیم کند. بدین جهت نگاه به ساعتی کرد که
ص: 131
عَدُوِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ مَنَعَ مَالَهُ مِنَ الْأَخْیَارِ اخْتِیَاراً صَرَفَ اللَّهُ مَالَهُ إِلَی الْأَشْرَارِ اضْطِرَاراً(1).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر صَفْوَانُ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْبِرُّ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ وَ یَزِیدَانِ فِی الْعُمُرِ وَ یَدْفَعَانِ عَنْ سَبْعِینَ مِیتَةَ سَوْءٍ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر فَضَالَةُ عَنْ سَیْفٍ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ.
محص، [التمحیص] عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: ذُکِرَ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ضُعَفَاءُ أَصْحَابِنَا وَ مَحَاوِیجُهُمْ فَقَالَ إِنِّی لَأُحِبُّ نَفْعَهُمْ وَ أُحِبُّ مَنْ نَفَعَهُمْ.
محص، [التمحیص] عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَیَاسِیرُ شِیعَتِنَا أُمَنَاءُ عَلَی مَحَاوِیجِهِمْ فَاحْفَظُونَا فِیهِمْ یَحْفَظْکُمُ اللَّهُ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا نَقَصَ مَالٌ مِنْ صَدَقَةٍ قَطُّ فَأَعْطُوا وَ لَا تَجْبُنُوا.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّدَقَةُ تَمْنَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ.
وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُلُّکُمْ یُکَلِّمُ رَبَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ تَرْجُمَانٌ فَیَنْظُرُ أَمَامَهُ فَلَا یَجِدُ إِلَّا مَا قَدَّمَ وَ یَنْظُرُ عَنْ یَمِینِهِ فَلَا یَجِدُ إِلَّا مَا قَدَّمَ ثُمَّ یَنْظُرُ عَنْ یَسَارِهِ فَإِذَا هُوَ بِالنَّارِ فَاتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ أَحَدُکُمْ فَبِکَلِمَةٍ طَیِّبَةٍ(2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَتْ أَرْضٌ بَیْنِی وَ بَیْنَ رَجُلٍ فَأَرَادَ قِسْمَتَهَا وَ کَانَ الرَّجُلُ صَاحِبَ نُجُومٍ فَنَظَرَ إِلَی السَّاعَةِ الَّتِی
ص: 131
آن را «سعد» می دانست و سهم خود را جدا کرد. آنگاه نگاه به ساعتی کرد که آن «نحس» می دانست و به سراغ پدرم فرستاد.
اما وقتی زمین تقسیم گردید، مرد منجّم با تعجّب متوجه شد که قسمت بهتر زمین نصیب پدرم شده است. پدرم به او گفت: چرا تعجب می کنی؟ مرد موضوع «سعد» و «نحس» اوقات را برای پدرم توضیح داد. پدرم فرمود: آیا نمی خواهی تو را به کار بهتری از آنچه تو انجام دادی راهنمایی کنم؟اگر می خواهی نحسی روز از تو برطرف شود، صبح صدقه بده و اگر می خواهی از نحسی شب محفوظ بمانی عصر صدقه بده. (1)
روایت63.
مجالس الشیخ: ابواسامه از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: علی ابن الحسین علیه السلام فرمود: صدقه خشم خداوند را فرو مینشاند. فرمود: و ایشان پیش از آنکه به سائل چیزی می داد، آن را میبوسید. به او گفته شد: چه چیزی تو را به این کار وا میدارد؟ فرمود: من دست سائل را نمیبوسم بلکه دست خدایم را میبوسم. صدقه پیش از آنکه به دست سائل برسد به دست خدا می رسد. (2)
روایت64.
دعوات الراوندی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: صدقه هفتاد در شرّ و بدبختی را میبندد.
و روایت شده که گدایی بر خیمه ای ایستاد و در آن خیمه زنی بود که کودکی در گهواره داشت و آن زن غذا میخورد و فقط یک لقمه برایش باقی مانده بود، پس آن لقمه را به گدا داد. پس از ساعتی، گرگ فرزندش را از گهواره ربود. پس به دنبالش رفت. گرگ بدون اینکه آسیبی به او رسانده باشد، او را انداخت. (زن) ندایی شنید که میگفت: این لقمه به جای آن لقمه.
روایت65.
نهج البلاغه: امیرالمومنین فرمود: صدقه دوایی موثر است. (3)
روایت66.
نهج البلاغه: امیرالمومنین فرمود: روزی را با صدقه دادن فرود آورید. (4)
و فرمود: آن که پاداش الهی را باور دارد، در بخشش سخاوتمند است. (5)
و فرمود: آن کس که با دست کوتاه ببخشد، از دستی بلند پاداش گیرد.
ص: 132
فِیهَا السُّعُودُ فَخَرَجَ فِیهَا وَ نَظَرَ إِلَی السَّاعَةِ الَّتِی فِیهَا النُّحُوسُ فَبَعَثَ إِلَی أَبِی فَلَمَّا اقْتَسَمَا الْأَرْضَ خَرَجَ خَیْرُ السَّهْمَیْنِ لِأَبِی علیه السلام فَجَعَلَ صَاحِبُ النُّجُومِ یَتَعَجَّبُ فَقَالَ لَهُ أَبِی مَا لَکَ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَقَالَ لَهُ أَبِی فَهَلَّا أَدُلُّکَ عَلَی خَیْرٍ مِمَّا صَنَعْتَ إِذَا أَصْبَحْتَ فَتَصَدَّقْ بِصَدَقَةٍ تُذْهِبْ عَنْکَ نَحْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِذَا أَمْسَیْتَ فَتَصَدَّقْ بِصَدَقَةٍ تُذْهِبْ عَنْکَ نَحْسَ تِلْکَ اللَّیْلَةِ(1).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، أَحْمَدُ بْنُ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ الْغُمْشَانِیِّ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: الصَّدَقَةُ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ قَالَ وَ کَانَ
یُقَبِّلُ الصَّدَقَةَ قَبْلَ أَنْ یُعْطِیَهَا السَّائِلَ قِیلَ لَهُ مَا یَحْمِلُکَ عَلَی هَذَا قَالَ فَقَالَ لَسْتُ أُقَبِّلُ یَدَ السَّائِلِ إِنَّمَا أُقَبِّلُ یَدَ رَبِّی إِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ رَبِّی قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ (2).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الصَّدَقَةُ تَسُدُّ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ الشَّرِّ.
وَ رُوِیَ: أَنَّ سَائِلًا وَقَفَ عَلَی خَیْمَةٍ وَ فِیهَا امْرَأَةٌ وَ بَیْنَ یَدَیْهَا صَبِیٌّ فِی الْمَهْدِ وَ کَانَتْ تَأْکُلُ وَ مَا بَقِیَ إِلَّا لُقْمَةٌ فَأَعْطَتْهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ سَاعَةٍ اخْتَطَفَ الذِّئْبُ وَلَدَهَا مِنَ الْمَهْدِ فَتَبِعَتْهُ قَلِیلًا فَرَمَی بِهِ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَ سَمِعَتْ هَاتِفاً یَقُولُ لُقْمَةٌ بِلُقْمَةٍ.
نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ (3).
سید رضی الله عنه می گوید: معنی سخن این است که آنچه انسان از اموال خود در راه خیر و نیکی انفاق می کند، هر چند کم باشد، خداوند پاداش او را بسیار می دهد. منظور از «دو دست» در اینجا دو نعمت است که امام علیه السّلام بین نعمت پروردگار و نعمت از ناحیه انسان را با کوتاهی و بلندی فرق گذاشته است که نعمت و بخشش از ناحیه بنده را کوتاه، و از ناحیه خداوند را بلند قرار داده است. بدان جهت که نعمت خدا همیشگی و چند برابر نعمت مخلوق است، چرا که نعمت خداوند اصل و اساس تمام نعمتها است، بنا بر این تمام نعمتها به نعمتهای خدا باز می گردد و از آن سرچشمه می گیرد. (1)
و فرمود: هرگاه تهیدست شدید با صدقه دادن با خدا تجارت کنید. (2)
و ایشان در وصیت به پسرش امام حسن علیه السلام فرمود: بدان راهی پر مشقّت و بس طولانی در پیش روی داری، و در این راه بدون کوشش بایسته و تلاش فراوان و اندازه گیری زاد و توشه و سبک کردن بار گناه، موفّق نخواهی بود. بیش از تحمّل خود بار مسئولیّت ها بر دوش منه، که سنگینی آن برای تو عذاب آور است. اگر مستمندی را دیدی که توشه ات را تا قیامت می برد و فردا که به آن نیاز داری به تو باز می گرداند، کمک او را غنیمت بشمار و زاد و توشه را بر دوش او بگذار؛ و اگر قدرت مالی داری، بیشتر انفاق کن، و همراه او بفرست، زیرا ممکن است روزی در رستاخیز در جستجوی چنین فردی باشی و او را نیابی. به هنگام بی نیازی اگر کسی از تو وام خواهد، غنیمت بشمار، تا در روز سختی و تنگدستی به تو باز گرداند،
تا این سخن او: از دنیا تنها آنقدر مال تو خواهد بود که با آن سرای آخرتت را اصلاح کنی و اگر قرار است برای چیزی که از دست رفته ناراحت شوی و بی تابی کنی، پس برای هر چیزی که به تو نرسیده نیز ناراحت باش. (3)
روایت67.
کنزالکراجکی: یونس ابن بعقوب از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: ملعون است ملعون است کسی که خدا به او مالی بخشیده و او از آن هیچ صدقه ای نمیدهد. آیا نشنیدی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: صدقه یک درهم از نماز ده شب برتر است.
روایت67.
عدة الداعی: زین العابدین علیه السلام به خدمتکار میفرمود: مقداری نزد فقیر مکث کن تا دعا کند.
ص: 133
قال السید رضی الله عنه و معنی ذلک أن ما ینفقه المرء من ماله فی سبیل الخیر و البر و إن کان یسیرا فإن الله تعالی یجعل الجزاء علیه عظیما کثیرا و الیدان عنا [هاهنا] عبارتان عن النعمتین ففرق علیه السلام بین نعمة العبد و نعمة الرب فجعل تلک قصیرة و هذه طویلة لأن نعم الله سبحانه أبدا تضعف علی نعم المخلوقین أضعافا کثیرة إذ کانت نعمه تعالی أصل النعم کلها فکل نعمة إلیها ترجع و منها تنزع (1).
وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا أَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا اللَّهَ بِالصَّدَقَةِ(2).
وَ قَالَ فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ الْحَسَنِ علیه السلام وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ طَرِیقاً ذَا مَسَافَةٍ بَعِیدَةٍ وَ مَشَقَّةٍ شَدِیدَةٍ وَ أَنَّهُ لَا غِنَی بِکَ فِیهِ مِنْ حُسْنِ الِارْتِیَادِ وَ قَدْرِ بَلَاغِکَ مِنَ الزَّادِ مَعَ خِفَّةِ الظَّهْرِ فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَی ظَهْرِکَ فَوْقَ طَاقَتِکَ فَیَکُونَ ثِقْلُ ذَلِکَ وَبَالًا عَلَیْکَ وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِیَّاهُ وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلَا تَجِدُهُ وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَکَ فِی حَالِ غِنَاکَ لِیَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَکَ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ.
إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام إِنَّمَا لَکَ مِنْ دُنْیَاکَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَازِعاً عَلَی مَا تَفَلَّتَ بِهِ مِنْ یَدَیْکَ فَاجْزَعْ عَلَی کُلِّ مَا لَمْ یَصِلْ إِلَیْکَ (3).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ مَالًا فَلَمْ یَتَصَدَّقْ مِنْهُ بِشَیْ ءٍ أَ مَا سَمِعْتَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ صَدَقَةُ دِرْهَمٍ أَفْضَلُ مِنْ صَلَاةِ عَشْرِ لَیَالٍ.
عُدَّةُ الدَّاعِی، کَانَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام یَقُولُ: لِلْخَادِمِ أَمْسِکْ قَلِیلًا حَتَّی یَدْعُوَ.
ص: 133
و فرمود: دعای فقیر برگشت ندارد.
و به خادمی که مأمور صدقه دادن به فقیر بود، امر می کرد که به فقیر بگوید دعا کند.
از امام صادق یا امام باقر علیهما السلام نقل شده که فرمود: وقتی به فقرا چیزی می دهید به آنان تلقین کنید که دعا کنند، چون دعای اینان در حق شما مستجاب می شود ولی در حق خودشان، خیر.
امام زین العابدین علیه السلام وقتی صدقه ای می داد، دست خود را می بوسید، علت آن را از حضرت جویا شدند. فرمود: قبل از اینکه صدقه در دست سائل نهاده شود، در دست خداوند قرار می گیرد.
امیر المومنین علی علیه السلام میفرماید: وقتی به فقیری چیزی می دهید، کسی که داده، دست خود را به طرف دهان خویش برده آن را ببوسد، چون قبل از اینکه صدقه در دست سائل قرار گیرد، خداوند متعال آن را تحویل می گیرد چراکه او تحویل گیرنده صدقات است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: صدقه ای که مؤمن آن را می دهد، قبل از اینکه در دست فقیر واقع شود، در دست خداوند متعال قرار می گیرد. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»،(1) {آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد، و خداست که خود توبه پذیر مهربان است؟}
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال میفرماید: برای هر عمل خیری، کسی را وکیل کرده ام که آن را تحویل بگیرد، غیر از صدقه که خودم با دستم فورا آن را می گیرم. ممکن است مردی یا زنی یک دانه یا یک نصف دانه خرما صدقه بدهد، من آن را بزرگش می کنم همانگونه که شخص بچه شتر یا کره اسبش را بزرگ می کند، تا جایی که روز قیامت مرا ملاقات می کند در حالی که آن یک دانه یا نیم دانه خرما به اندازه کوه احد گردیده است.
و امام صادق علیه السلام فرمود: از راه صدقه دادن روزیتان را فرود آورید.
روزی آن حضرت به فرزندش «محمد» فرمودند: فرزندم، چه مقدار از آن خرجی نزد تو هست؟ گفت: چهل دینار. فرمود: آن را بیرون بیاور و در راه خدا صدقه بده. گفت: غیر از این چیز دیگری نداریم. فرمود: آن را در راه خدا بده، خداوند متعال آن را جایگزین می کند، مگر نمی دانی که هر چیزی کلیدی دارد و کلید روزی، صدقه است؟ پس آن را صدقه بده. فرزند حضرت آن کار را انجام داد. ده روز نگذشت که از طریقی، چهار هزار دینار به حضرت رسید.
و فرمود: بخشش در راه خدا موجب پرداخت بدهکاری می شود و برکت برجای می گذارد.
و فرمود: هر گاه فقیر و بی چیز شدید، از طریق صدقه دادن، با خدا معامله کنید.
ص: 134
وَ قَالَ: دَعْوَةُ السَّائِلِ الْفَقِیرِ لَا تُرَدُّ وَ کَانَ علیه السلام یَأْمُرُ الْخَادِمَ إِذَا أَعْطَتِ السَّائِلَ أَنْ تَأْمُرَهُ بِدَعْوَةٍ بِالْخَیْرِ.
وَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: إِذَا أَعْطَیْتُمُوهُمْ فَلَقِّنُوهُمُ الدُّعَاءَ فَإِنَّهُ یُسْتَجَابُ لَهُمْ فِیکُمْ وَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ کَانَ علیه السلام یُقَبِّلُ یَدَهُ عِنْدَ الصَّدَقَةِ فَسُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ.
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا نَاوَلْتُمُ السَّائِلَ فَلْیَرُدَّ الَّذِی یُنَاوِلُهُ یَدَهُ إِلَی فِیهِ فَیُقَبِّلَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْخُذُهَا قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ فَإِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَقَعُ صَدَقَةُ الْمُؤْمِنِ فِی یَدِ السَّائِلِ حَتَّی تَقَعَ فِی یَدِ اللَّهِ تَعَالَی ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ مَا مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَ قَدْ وَکَّلْتُ مَنْ یَقْبِضُهُ غَیْرِی إِلَّا الصَّدَقَةَ فَإِنِّی أَتَلَقَّفُهَا بِیَدِی تَلَقُّفاً حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ یَتَصَدَّقُ أَوِ الْمَرْأَةَ لَتَتَصَدَّقُ بِالتَّمْرَةِ أَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ فَأُرَبِّیهَا لَهُ کَمَا یُرَبِّی الرَّجُلُ فَلُوَّهُ وَ فَصِیلَهُ فَیَلْقَانِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هِیَ مِثْلُ جَبَلِ أُحُدٍ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ.
وَ قَالَ علیه السلام: لِمُحَمَّدٍ ابْنِهِ یَا بُنَیَّ کَمْ فَضَلَ مِنْ تِلْکَ النَّفَقَةِ فَقَالَ أَرْبَعُونَ دِینَاراً قَالَ اخْرُجْ فَتَصَدَّقْ بِهَا قَالَ إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مَعِی غَیْرُهَا قَالَ تَصَدَّقْ بِهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُخْلِفُهَا أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ مِفْتَاحاً وَ مِفْتَاحَ الرِّزْقِ الصَّدَقَةُ فَتَصَدَّقْ بِهَا قَالَ فَفَعَلْتُ فَمَا لَبِثَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَّا عَشَرَةَ أَیَّامٍ حَتَّی جَاءَهُ مِنْ مَوْضِعٍ أَرْبَعَةُ آلَافِ دِینَارٍ.
وَ قَالَ علیه السلام: الصَّدَقَةُ تَقْضِی الدَّیْنَ وَ تَخْلُفُ بِالْبَرَکَةِ.
وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا أَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا اللَّهَ بِالصَّدَقَةِ.
ص: 134
امام باقر علیه السلام فرمود: همانا صدقة هفتاد بلا و مرض از بلاهای دنیا را دفع می کند به اضافه مرگ بد که صدقه دهنده هرگز با مرگ بد نمی میرد .
- گفته شده روزی حضرت عیسی علیه السّلام با اصحابش نشسته بودند که مردی از کنار آنان گذشت. حضرت به یاران خود فرمود: این مرد خواهد مرد. چیزی نگذشت که آن مرد برگشت در حالی که یک بار هیزم حمل می کرد. اصحاب پرسیدند: ای روح اللَّه! به ما خبر دادی که او می میرد ولی الآن می بینیم که زنده است. عیسی علیه السّلام به آن مرد گفت: بار خود را بر زمین بگذار. آن مرد بارش را بر زمین گذاشت و آن را باز کرد. ناگاه دیدند مار بزرگ سیاهی در حالی که سنگی در دهان دارد در بین هیزمهاست. حضرت به آن مرد فرمود: امروز چکار کرده ای؟ او گفت: ای روح اللَّه! دو قرص نان داشتم، گدایی از کنارم گذشت، یکی از آن دو قرص را به او دادم.
و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر کس نیکو صدقه بدهد، خداوند متعال بعد از مرگ او بهتر از آن را برای فرزندانش جایگزین می نماید.
امام صادق علیه السّلام در سرزمین «منا» بودند که فقیری نزد آن حضرت آمد، ایشان دستور دادند یک خوشه انگور به او بدهند. فقیر گفت: به این نیازی ندارم، پول می خواهم. حضرت فرمودند: خدا برایت گشایشی قرار بدهد. آن فرد با دست خالی رفت، بعد فقیر دیگری آمد و حضرت سه دانه انگور به او دادند، فقیر آن سه دانه را گرفت و گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» که به من روزی داد. حضرت که این صحنه را دیدند، به او فرمود: صبر کن، آنگاه به اندازه دو کف دستشان به او انگور دادند آن مرد گرفت و گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ». حضرت فرمودند: صبر کن. به خدمتکارشان فرمودند. چند درهم همراه تو است؟ گفت: حدود بیست درهم. فرمود: همه را به او بدهید. آن مرد درهم ها را گرفت و گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» خدایا! این بخشش از جانب تو است، تو واحدی و شریکی برایت نیست. باز حضرت فرمود: بایست. آنگاه پیراهنی که بر تن داشتند در آورده به او فرمود: این را بپوش. آن مرد پیراهن را پوشید و گفت: سپاس خدایی را که مرا پوشانید و خوشحالم کرد، ای بنده خدا! خدایت پاداش خیر دهد. با همین جمله خداحافظی کرد و رفت. راوی گوید: گمان ما این بود که اگر خداحافظی نمی کرد، حضرت همین طور به او می بخشید، چون هر وقت می گفت «الحمد للَّه» چیزی به او می داد .
امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر کسی صدقه ای داد و آن صدقه برگشت، مبادا با آن معامله ای انجام دهد و مصرفش نماید، چون (این صدقه مال خداست و) کسی را نباید شریک خدا ساخت، این مال، نظیر برده آزادشده ای است که بردگی مجدّدش صحیح نیست.
و از آن حضرت در مورد فردی که تا مالش را جهت دادن صدقه خارج کند، فقیر رفته بود، نقل است که فرمود:
ص: 135
وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: إِنَّ الصَّدَقَةَ لَتَدْفَعُ سَبْعِینَ عِلَّةً مِنْ بَلَایَا الدُّنْیَا مَعَ مِیتَةِ السَّوْءِ إِنَّ صَاحِبَهَا لَا یَمُوتُ مِیتَةَ سَوْءٍ أَبَداً.
وَ قِیلَ: بَیْنَا عِیسَی علیه السلام مَعَ أَصْحَابِهِ جَالِساً إِذْ مَرَّ بِهِ رَجُلٌ فَقَالَ هَذَا مَیِّتٌ أَوْ یَمُوتُ لَمْ یَلْبَثُوا أَنْ رَجَعَ إِلَیْهِمْ وَ هُوَ یَحْمِلُ حُزْمَةَ حَطَبٍ فَقَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ أَخْبَرْتَنَا أَنَّهُ مَیِّتٌ وَ هُوَ ذَا نَرَاهُ حَیّاً فَقَالَ علیه السلام ضَعْ حُزْمَتَکَ فَوَضَعَهَا فَفَتَحَهَا فَإِذَا فِیهِ أَسْوَدُ قَدْ أُلْقِمَ حَجَراً فَقَالَ لَهُ عِیسَی علیه السلام أَیَّ شَیْ ءٍ صَنَعْتَ الْیَوْمَ فَقَالَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ کَانَ مَعِی رَغِیفَانِ فَمَرَّ بِی سَائِلٌ فَأَعْطَیْتُهُ وَاحِداً.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَا أَحْسَنَ عَبْدٌ الصَّدَقَةَ فِی الدُّنْیَا إِلَّا أَحْسَنَ اللَّهُ الْخِلَافَةَ عَلَی وُلْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ کَانَ علیه السلام بِمِنًی فَجَاءَهُ سَائِلٌ فَأَمَرَ لَهُ بِعُنْقُودٍ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِی هَذَا إِنْ کَانَ دِرْهَمٌ فَقَالَ یَسَعُ اللَّهُ لَکَ فَذَهَبَ وَ لَمْ یُعْطِهِ شَیْئاً فَجَاءَهُ آخَرُ فَأَخَذَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثَلَاثَ حَبَّاتٍ مِنْ عِنَبٍ فَنَاوَلَهُ إِیَّاهَا فَأَخَذَهَا السَّائِلُ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الَّذِی رَزَقَنِی فَقَالَ علیه السلام مَکَانَکَ فَحَثَا لَهُ مِلْ ءَ کَفَّیْهِ فَنَاوَلَهُ إِیَّاهُ فَقَالَ السَّائِلُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَکَانَکَ یَا غُلَامُ أَیُّ شَیْ ءٍ مَعَکَ مِنَ الدَّرَاهِمِ قَالَ فَإِذَا مَعَهُ نَحْوٌ مِنْ عِشْرِینَ دِرْهَماً فِیمَا حَرَزْنَا أَوْ نَحْوِهَا فَقَالَ نَاوِلْهَا إِیَّاهُ فَأَخَذَهَا ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ هَذَا مِنْکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ فَقَالَ علیه السلام مَکَانَکَ فَخَلَعَ قَمِیصاً کَانَ عَلَیْهِ فَقَالَ الْبَسْ هَذَا فَلَبِسَهُ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَسَانِی وَ سَتَرَنِی یَا عَبْدَ اللَّهِ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً لَمْ یَدْعُ لَهُ علیه السلام إِلَّا بِذَا ثُمَّ انْصَرَفَ فَذَهَبَ فَظَنَنَّا أَنَّهُ لَوْ لَمْ یَدْعُ لَهُ لَمْ یَزَلْ یُعْطِیهِ لِأَنَّهُ کَانَ کُلَّمَا حَمِدَ اللَّهَ تَعَالَی أَعْطَاهُ.
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ ثُمَّ رُدَّتْ فَلَا یَبِعْهَا وَ لَا یَأْکُلْهَا لِأَنَّهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فِی شَیْ ءٍ مِمَّا جُعِلَ لَهُ إِنَّمَا هِیَ بِمَنْزِلَةِ الْعَتَاقَةِ لَا یَصْلُحُ لَهُ رَدُّهَا بَعْدَ مَا یُعْتِقُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یَخْرُجُ بِالصَّدَقَةِ لِیُعْطِیَهَا السَّائِلَ فَیَجِدُهُ قَدْ ذَهَبَ قَالَ:
ص: 135
آن مال را به دیگری بدهد و به اموال خودش برنگرداند. (1)
ابن فهد رحمه الله میگوید: صدقه بر پنج قسم است:
اوّل، صدقه مال که گذشت.
دوّم، صدقه جاه و مقام است، که انسان دارای مقام، برای نجات مؤمنین، شفاعت کند. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: برترین صدقه، صدقه زبان است. سؤال شد یا رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم صدقه زبان چیست؟ فرمود: شفاعت است که از این طریق می توانی اسیر را آزاد کنی، از خونریزی جلوگیری نمایی، به برادر مؤمنت نیکی برسانی و بدی را از او دفع کنی. و گفته شده: همدردی و همیاری در مال و مقام داشته باشی، موجب بقای! آن دو می شود.
سوّم، صدقه دانایی و رأی است که آن مشورت می باشد. از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نقل شده است که فرمودند: با دانشتان برادر مؤمنتان را راهنمایی کنید و با رأی و نظرتان او را حفظ نمایید.
چهارم، صدقه زبان است که میان مردم واسطه شود و سعی نماید آتش اختلافات را خاموش کرده، بین آنان صلح برقرار کند. خداوند متعال می فرماید: «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ»،(2) {در بسیاری از رازگوییهای ایشان خیری نیست، مگر کسی که [بدین وسیله] به صدقه یا کار پسندیده یا سازشی میان مردم، فرمان دهد.} پنجم، صدقه علم است از طریق بذل و انتشار آن در بین کسانی که صلاحیت و استحقاقش را دارند.
از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نقل شده است که فرمود: یکی از انواع صدقات این است که انسان دانش بیاموزد و بعد به مردم بیاموزاند. و نیز فرمود: زکات دانش این است که آن را به کسی که نمی داند، بیاموزی.
از امام صادق علیه السّلام نقل است که فرمود: هر چیزی زکاتی دارد و زکات علم این است که آن را به اهلش بیاموزد. علی علیه السلام باغی را که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درختانش را برای او کاشته و خود به دست خویش آن را آب داده بود، به دوازده هزار درهم فروخت. هنگامی به خانه بازگشت که همه آن پول را در راه خدا انفاق کرده بود. فاطمه علیها السلام گفت: تو می دانی که چند روز است ما مزه خوراک را نچشیدیم و سخت گرسنه ایم، تو خود نیز چون مایی، پس چرا از آن پول به اندازه قوتی برای روزی ما نگاه نداشتی؟ گفت: چهره هایی مرا از نگاه داشتن بازداشت که دلم نیامد خواری سؤال را بر آنها ببینم. (3)
روایت69.
اعلام الدین: علی علیه السلام میفرماید: بیماریها زکات بدن و نیکی کردن زکات نعمت است.
ص: 136
فَلْیُعْطِهَا غَیْرَهُ وَ لَا یَرُدَّهَا فِی مَالِهِ (1).
قال ابن فهد رحمه الله الصدقة علی خمسة أقسام.
الأول صدقة المال و قد سلفت.
الثانی صدقة الجاه و هی الشفاعة قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ صَدَقَةُ اللِّسَانِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا صَدَقَةُ اللِّسَانِ قَالَ الشَّفَاعَةُ تَفُکُّ بِهَا الْأَسِیرَ وَ تَحْقُنُ بِهَا الدَّمَ وَ تَجُرُّ بِهَا الْمَعْرُوفَ إِلَی أَخِیکَ وَ تَدْفَعُ بِهَا الْکَرِیهَةَ.
و قیل المواساة فی الجاه و المال عوذة بقائهما.
الثالث صدقة العقل و الرأی و هی المشورة
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَصَدَّقُوا عَلَی أَخِیکُمْ بِعِلْمٍ یُرْشِدُهُ وَ رَأْیٍ یُسَدِّدُهُ.
الرابع صدقة اللسان و هی الوساطة بین الناس و السعی فیما یکون سببا لإطفاء النائرة و إصلاح ذات البین قال تعالی لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ (2) الخامس صدقة العلم و هی بذله لأهله و نشره علی مستحقه وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: وَ مِنَ الصَّدَقَةِ أَنْ یَتَعَلَّمَ الرَّجُلُ الْعِلْمَ وَ یُعَلِّمَهُ النَّاسَ. وَ قَالَ علیه السلام: زَکَاةُ الْعِلْمِ تَعْلِیمُهُ مَنْ لَا یَعْلَمُهُ.
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: لِکُلِّ شَیْ ءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْعِلْمِ أَنْ یُعَلِّمَهُ أَهْلَهُ. وَ بَاعَ عَلِیٌّ علیه السلام حَدِیقَتَهُ الَّتِی غَرَسَهَا لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ سَقَاهَا هُوَ بِیَدِهِ بِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ رَاحَ إِلَی عِیَالِهِ وَ قَدْ تَصَدَّقَ بِأَجْمَعِهَا فَقَالَتْ لَهُ فَاطِمَةُ علیها السلام تَعْلَمُ أَنَّ لَنَا أَیَّاماً لَمْ نَذُقْ فِیهَا طَعَاماً وَ قَدْ بَلَغَ بِنَا الْجُوعُ وَ مَا أَظُنُّکَ إِلَّا کَأَحَدِنَا فَهَلَّا تَرَکْتَ لَنَا مِنْ ذَلِکَ قُوتاً فَقَالَ علیه السلام مَنَعَنِی مِنْ ذَلِکِ وُجُوهٌ أَشْفَقْتُ أَنْ أَرَی عَلَیْهَا ذُلَّ السُّؤَالِ (3).
أَعْلَامُ الدِّینِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْعِلَلُ زَکَاةُ الْبَدَنِ وَ الْمَعْرُوفُ
ص: 136
روایت70.
الهدایه: صدقه بلا و مصیبت را دفع میکند و روزی و ثروت را میافزاید و مرگ بد را بر میگرداند و صدقه پنهانی خشم پروردگار را فرو مینشاند و صدقه حلال نیست مگر برای نیازمند و جایز نیست به ناصبیها داده شود.
و امام صادق علیه السلام فرمود: آیة الکرسی را بخوان و هر روزی که خواستی حجامت کن؛ و صدقه بده و هر روزی که خواستی سفر کن.
روایت71.
کتاب امامه و تبصره: امام صادق علیه السلام از پدرش از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت میکند که فرمودند: صدقه به بینوا، صدقه است و به خویشاوندان صدقه و صله (هدیه) است .
و از ایشان با همین سند روایت شده که فرمودند: صدقه بلا و مصیبت را دفع میکند و موثرترین دارو میباشد و قضا و قدر حتمی را بر میگرداند و دردها فقط با دعا و صدقه از بین میرود.
و از ایشان با همین سند روایت شده که فرمودند: صدقه پنهانی خشم پروردگار را فرو مینشاند. ادامه روایت.
موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرش از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمودند: وعده دادن همچون بخشیدن است.
روایت72.
اربعین شهید رحمه الله: از ابوایوب حزاز نقل می کند: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: وقتی آیه «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها»، (1){هر کس نیکی به میان آورد، پاداشی بهتر از آن خواهد داشت.} نازل شد، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: بار خدایا بر من افزون فرما. پس خداوند متعال آیه «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً»،(2) {کیست آن کس که به [بندگانِ] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چند برابر بیفزاید؟} نازل گردانید. آنگاه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم دانست که کثرت و زیادی از جانب خداوند متعال به شمارش نیاید و به پایان نرسد .
ص: 137
زَکَاةُ النِّعَمِ.
الْهِدَایَةُ،: الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ الْبَلْوَی وَ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ الْغِنَی وَ تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ إِلَّا لِمُحْتَاجٍ وَ لَا یَجُوزُ دَفْعُهَا إِلَی النُّصَّابِ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: اقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ احْتَجِمْ أَیَّ یَوْمٍ شِئْتَ وَ تَصَدَّقْ وَ اخْرُجْ أَیَّ یَوْمٍ شِئْتَ.
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّدَقَةُ عَلَی مِسْکِینٍ صَدَقَةٌ وَ هِیَ عَلَی ذِی رَحِمٍ صَدَقَةٌ وَ صِلَةٌ.
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ الْبَلَاءَ وَ هِیَ أَنْجَحُ دَوَاءً وَ تَدْفَعُ الْقَضَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً وَ لَا یَذْهَبُ بِالْأَدْوَاءِ إِلَّا الدُّعَاءُ وَ الصَّدَقَةُ.
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: الصَّدَقَةُ فِی السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ الْخَبَرَ.
وَ مِنْهُ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْعِدَةُ عَطِیَّةٌ.
أَرْبَعِینُ الشَّهِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها(1) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ زِدْنِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً(2) فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْکَثِیرَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُحْصَی وَ لَیْسَ لَهُ مُنْتَهًی.
ص: 137
باب پانزدهم : باز هم در باب صدقه، اضافه بر آنچه در باب سابق گذشت
آیات
- یَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ. (1)
{از تو می پرسند: «چه چیزی انفاق کنند [و به چه کسی بدهند]؟» بگو: «هر مالی انفاق کنید، به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مسکینان و به در راه مانده تعلّق دارد، و هر گونه نیکی کنید البتّه خدا به آن داناست.»}
و خداوند متعال میفرماید: وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَلِکَ یُبیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ. (2)
{و از تو می پرسند: «چه چیزی انفاق کنند؟» بگو: «ما زاد [بر نیازمندی خود] را.» این گونه، خداوند آیات [خود را] برای شما روشن می گرداند، باشد که در [کار] دنیا و آخرت بیندیشید.}
و خداوند پاک و منزه میفرماید: الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًی لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ *قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِّن صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَآ أَذًی وَاللّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ * وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَن تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاء فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ
ص: 138
البقرة: یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (1)
و قال تعالی: وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ (2)
و قال سبحانه: الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذیً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُها أَذیً وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ أَ یَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ
ص: 138
الأَرْضِ وَلاَ تَیَمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ * الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ یَعِدُکُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ.(1)
{کسانی که اموالِ خود را در راه خدا انفاق می کنند، سپس در پیِ آنچه انفاق کرده اند، منّت و آزاری روا نمی دارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان [محفوظ] است، و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمی شوند. گفتاری پسندیده [در برابر نیازمندان] و گذشت [از اصرار و تندیِ آنان] بهتر از صدقه ای است که آزاری به دنبال آن باشد، و خداوند بی نیاز بردبار است. ای کسانی که ایمان آورده اید، صدقه های خود را با منّت و آزار، باطل مکنید، مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم، انفاق می کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مَثَلِ او همچون مَثَلِ سنگ خارایی است که بر روی آن، خاکی [نشسته] است، و رگباری به آن رسیده و آن [سنگ] را سخت و صاف بر جای نهاده است. آنان [ریاکاران] نیز از آنچه به دست آورده اند، بهره ای نمی برند و خداوند، گروه کافران را هدایت نمی کند. و مَثَل [صدقات] کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مَثَلِ باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد [که اگر] رگباری بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگباری هم بر آن نرسد، بارانِ ریزی [برای آن بس است]، و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست. آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر آنها نهرها روان است، و برای او در آن [باغ] از هر گونه میوه ای [فراهم] باشد، و در حالی که او را پیری رسیده و فرزندانی خردسال دارد، [ناگهان] گردبادی آتشین بر آن [باغ] زند و [باغ یکسر] بسوزد؟ این گونه، خداوند آیات [خود] را برای شما روشن می گرداند، باشد که شما بیندیشید. ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید، و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید، در حالی که آن را [اگر به خودتان می دادند] جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید، و بدانید که خداوند، بی نیاز ستوده [صفات] است. شیطان شما را از تهیدستی بیم می دهد و شما را به زشتی وامی دارد و [لی] خداوند از جانب خود به شما وعده آمرزش و بخشش می دهد، و خداوند گشایشگر داناست.}
و خداوند متعال میفرماید: إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَیْرٌ لُّکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنکُم مِّن سَیِّئَاتِکُمْ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * لَّیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَلَکِنَّ اللّهَ یَهْدِی مَن یَشَاء وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ فَلأنفُسِکُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللّهِ وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ * لِلْفُقَرَاء الَّذِینَ أُحصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ * الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ. (2)
{اگر صدقه ها را آشکار کنید، این، کارِ خوبی است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این برای شما بهتر است و بخشی از گناهانتان را می زداید، و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است. هدایتِ آنان بر عهده تو نیست، بلکه خدا هر که را بخواهد هدایت می کند، و هر مالی که انفاق کنید، به سود خود شماست، و [لی] جز برای طلب خشنودیِ خدا انفاق مکنید، و هر مالی را که انفاق کنید [پاداشِ آن] به طور کامل به شما داده خواهد شد و ستمی بر شما نخواهد رفت. [این صدقات] برای آن [دسته از] نیازمندانی است که در راه خدا فرومانده اند، و نمی توانند [برای تأمین هزینه زندگی] در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن داری، فرد بی اطلاع، آنان را توانگر می پندارد. آنها را از سیمایشان می شناسی. با اصرار، [چیزی] از مردم نمی خواهند. و هر مالی [به آنان] انفاق کنید، قطعاً خدا از آن آگاه است. کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.}
- لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ. (3)
{هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید و از هر چه انفاق کنید قطعاً خدا بدان داناست.}
- وَالَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَمَن یَکُنِ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِینًا فَسَاء قِرِینًا. (4)
{و کسانی که اموالشان را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند، و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارند. و هر کس شیطان یار او باشد، چه بد همدمی است.}
- قُلْ أَنفِقُواْ طَوْعًا أَوْ کَرْهًا لَّن یُتَقَبَّلَ مِنکُمْ إِنَّکُمْ کُنتُمْ قَوْمًا فَاسِقِینَ * وَمَا مَنَعَهُمْ أَن تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلاَّ أَنَّهُمْ کَفَرُواْ بِاللّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلاَ یَأْتُونَ الصَّلاَةَ
ص: 139
الْأَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلًا وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ (1)
و قال تعالی: إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ لَیْسَ عَلَیْکَ هُداهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (2)
آل عمران: لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (3)
النساء: الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً(4)
و قال: إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً(5)
التوبة: قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقِینَ وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ
ص: 139
إِلاَّ وَهُمْ کُسَالَی وَلاَ یُنفِقُونَ إِلاَّ وَهُمْ کَارِهُونَ. (1)
{بگو: «چه به رغبت چه با بی میلی انفاق کنید، هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد، چرا که شما گروهی فاسق بوده اید.» و هیچ چیز مانع پذیرفته شدنِ انفاقهای آنان نشد جز اینکه به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند، و جز با [حال] کسالت نماز به جا نمی آورند، و جز با کراهت انفاق نمی کنند.}
- وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ. (2)
{و منّت مگذار و فزونی مَطَلب.}
- وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا *إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا.(3)
{و به [پاس] دوستیِ [خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند.
«ما برای خشنودی خداست که به شما می خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم.}
روایات
روایت1.
الخصال: امیرالمومنین فرمود: هر گاه به دست سائلی چیزی دادید، از او بخواهید که برای شما دعا کند که دعای او درباره شما پذیرفته میشود ولی در مورد خودش پذیرفته نیست، چرا که آنان دروغ می گویند. هر که دستش به دست سائل می رسد دست خود را به طرف دهانش آورده و ببوسد که صدقه پیش از آن که در دست سائل قرار گیرد، در دست خداوند متعال قرار می گیرد، همان طور که خداوند می فرماید: «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»،(4){آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد، و خداست که خود توبه پذیر مهربان است؟} (5)
روایت2.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: براستی خدای تبارک و تعالی شش خصلت را برایم مکروه داشت و من هم پس از خودم برای اوصیاء از فرزندانم و پیروانم مکروه و ناپسند میدارم: بازی در نماز، جماع در روزه، منت پس از صدقه دادن، جنب رفتن در مساجد، سرکشی در خانه ها، خنده میان قبرها. (6)
المحاسن: محمد بن سلیمان از پدرش از امام صادق علیه السلام مثل این حدیث را روایت کرده است. (7)
أقول
قد مضی بأسانید.
روایت3.
الخصال،(8) امالی صدوق: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمودند: همانا خداوند
ص: 140
إِلَّا وَ هُمْ کُسالی وَ لا یُنْفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ کارِهُونَ (1)
المدثر: وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ(2)
الدهر: وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً(3).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا نَاوَلْتُمُ السَّائِلَ الشَّیْ ءَ فَاسْأَلُوهُ أَنْ یَدْعُوَ لَکُمْ فَإِنَّهُ یُجَابُ فِیکُمْ وَ لَا یُجَابُ فِی نَفْسِهِ لِأَنَّهُمْ یَکْذِبُونَ وَ لْیَرُدَّ الَّذِی یُنَاوِلُهُ یَدَهُ إِلَی فِیهِ فَیُقَبِّلَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْخُذُهَا قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِی یَدِ السَّائِلِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ (4).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَرِهَ لِی سِتَّ خِصَالٍ وَ کَرِهْتُهُنَّ لِلْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِی وَ أَتْبَاعِهِمْ مِنْ بَعْدِی الْعَبَثَ فِی الصَّلَاةِ وَ الرَّفَثَ فِی الصَّوْمِ وَ الْمَنَّ بَعْدَ الصَّدَقَةِ وَ إِتْیَانَ الْمَسَاجِدِ جُنُباً وَ التَّطَلُّعَ فِی الدُّورِ وَ الضَّحِکَ بَیْنَ الْقُبُورِ(5).
سن، [المحاسن] أبی عن محمد بن سلیمان عن أبیه عن الصادق علیه السلام: مثله (6).
قد مضی بأسانید.
ل، [الخصال](7)
لی، [الأمالی للصدوق] فِی بَعْضِ أَخْبَارِ الْمَنَاهِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ کَرِهَ
ص: 140
منت نهادن پس از صدقه دادن را مکروه و ناپسند شمرده و از آن نهی فرموده است. (1)
روایت4.
امالی صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: و هر که برای مسلمانی کار خیری انجام دهد و با این کار بر او منت نهد، خداوند عمل او را از بین ببرد و وزر آن را بر او باقی نگهدارد و کوشش او را مورد تشکر قرار ندهد. نیز فرمود: خداوند عزّ و جل می فرماید: خداوند بهشت را بر منّت گذار و بخیل و سخن چین حرام کرده است. (2)
روایت5.
قرب الاسناد: ابن زیاد از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: سه کس وارد بهشت نمیشوند: فرزندی که از پدر و مادر نافرمانی کند، و کسی که به می گساری بپردازد و کسی که به خاطر عمل نیکی، بر دیگران منّت گذارد. (3)
روایت6.
الخصال: ابوذر از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل میکند که فرمود: خداوند با سه کس سخن نمی گوید: منّت گذار که به کسی چیزی نمی دهد مگر اینکه منّت می گذارد و کسی که دامن خود را رها سازد (که نشانه تکبر است) و کسی که کالای خود را با سوگند دروغ می فروشد. (4)
روایت7.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از علی علیه السلام نقل میکند که میفرمود: اگر کسی صدقه ای داد و آن صدقه به خودش برگشت مبادا مصرفش نماید و میبایست آن را به سر انجام رساند چراکه منزلت این صدقه به مانند آزاد کردن برده در راه خداست. پس اگر شخصی برده ای را در راه خدا آزاد کند و آن برده به او برگشت داده شود، از کاری که برای خداد انجام داده، باز نمیگردد، و بر این منوال اگر صدقه ای داد نباید آن را بازپس گیرد. (5)
روایت8.
تفسیر قمی: : «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًی»،(6){کسانی که اموالِ خود را در راه خدا انفاق می کنند، سپس در پیِ آنچه انفاق کرده اند، منّت و آزاری روا نمی دارند.} امام صادق علیه السلام از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس که به
ص: 141
الْمَنَّ بَعْدَ الصَّدَقَةِ وَ نَهَی عَنْهُ (1).
لی، [الأمالی للصدوق] فِی خَبَرِ الْمَنَاهِی قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اصْطَنَعَ إِلَی أَخِیهِ مَعْرُوفاً فَامْتَنَّ بِهِ أَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَهُ وَ ثَبَّتَ وِزْرَهُ وَ لَمْ یَشْکُرْ لَهُ سَعْیَهُ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمْتُ الْجَنَّةَ عَلَی الْمَنَّانِ وَ الْبَخِیلِ وَ الْقَتَّاتِ وَ هُوَ النَّمَّامُ (2).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ الْعَاقُّ لِوَالِدَیْهِ وَ الْمُدْمِنُ الْخَمْرِ وَ الْمَنَّانُ بِالْفَعَالِ لِلْخَیْرِ إِذَا عَمِلَهُ (3).
ل، [الخصال] الْخَلِیلُ عَنِ ابْنِ خُزَیْمَةَ عَنْ أَبِی مُوسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُسْهِرٍ عَنْ خَرَشَةَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ أَبِی ذَرٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَنَّانُ الَّذِی لَا یُعْطِی شَیْئاً إِلَّا بِمَنِّهِ وَ الْمُسْبِلُ إِزَارَهُ وَ الْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْفَاجِرِ(4).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَقُولُ: مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَرُدَّتْ عَلَیْهِ فَلَا یَجُوزُ لَهُ أَکْلُهَا وَ لَا یَجُوزُ لَهُ إِلَّا إِنْفَاذُهَا إِنَّمَا مَنْزِلَتُهَا بِمَنْزِلَةِ الْعِتْقِ لِلَّهِ فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا أَعْتَقَ عَبْداً لِلَّهِ فَرُدَّ ذَلِکَ الْعَبْدُ لَمْ یَرْجِعْ فِی الْأَمْرِ الَّذِی جَعَلَهُ لِلَّهِ فَکَذَلِکَ لَا یَرْجِعُ فِی الصَّدَقَةِ(5).
فس، [تفسیر القمی]: الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذیً (6) الْآیَةَ فَإِنَّهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَسْدَی إِلَی
ص: 141
مؤمنی نیکی کند سپس او را با زبان خود آزار دهد و یا بر او منت گذارد، صدقه اش باطل می گردد. سپس برایش مثال زد و فرمود: «کالَّذِی ینفِقُ مَالَه رِئَاء النَّاسِ وَلاَ یؤْمِنُ بِاللّه وَالْیوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُه کمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیه تُرَابٌ فَأَصَابَه وَابِلٌ فَتَرَکه صَلْدًا لاَّ یقْدِرُونَ عَلَی شَیءٍ مِّمَّا کسَبُواْ وَاللّه لاَ یهدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ»(1) {مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم، انفاق می کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد. پس مَثَلِ او همچون مَثَلِ سنگ خارایی است که بر روی آن، خاکی [نشسته] است، و رگباری به آن رسیده و آن [سنگ] را سخت و صاف بر جای نهاده است. آنان [ریاکاران] نیز از آنچه به دست آورده اند، بهره ای نمی برند و خداوند، گروه کافران را هدایت نمی کند}
و فرمود: هر کس که منت گذاری و آزارش به کسی که به او صدقه داده زیاد باشد، صدقه اش باطل می گردد؛ همان گونه که خاکی که روی صفوان است از بین می رود. صفوان، صخره بزرگی است که در صحرا می باشد، و باران می آید و خاکی که روی آن است را می شوید و با خود می برد. پس خداوند این مثال را برای کسانی زد که کار نیکی را انجام می دهند، ولی بعد از آن منت می گذارند و آزار می دهند.
و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ چیز برایم دوست داشتنی تر از این نیست که به سوی کسی دستم به نیکی سبقت جوید و به دنبال آن با دست دیگرم نیکی کنم چون دیده ام که خودداری کردن از نیکی، موجب ناسپاسی نیکی های قبلی می گردد؛ سپس مؤمنانی که اموال خود را برای رضای خدا و بدون هیچ منت و آزاری انفاق می کنند را مثال زد و فرمود: «وَمَثَلُ الَّذِینَ ینفِقُونَ أَمْوَالَهمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهمْ کمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَها وَابِلٌ فَآتَتْ أُکلَها ضِعْفَینِ فَإِن لَّمْ یصِبْها وَابِلٌ
ص: 142
مُؤْمِنٍ مَعْرُوفاً ثُمَّ آذَاهُ بِالْکَلَامِ أَوْ مَنَّ عَلَیْهِ فَقَدْ أَبْطَلَ اللَّهُ صَدَقَتَهُ ثُمَّ ضَرَبَ مَثَلًا فَقَالَ کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ وَ قَالَ مَنْ کَثُرَ امْتِنَانُهُ وَ أَذَاهُ لِمَنْ تَصَدَّقَ عَلَیْهِ بَطَلَتْ صَدَقَتُهُ کَمَا یَبْطُلُ التُّرَابُ الَّذِی یَکُونُ عَلَی الصَّفْوَانِ وَ الصَّفْوَانُ الصَّخْرَةُ الْکَبِیرَةُ الَّتِی تَکُونُ فِی الْمَفَازَةِ فَیَجِی ءُ الْمَطَرُ فَیَغْسِلُ التُّرَابَ مِنْهَا وَ یَذْهَبُ بِهِ فَضَرَبَ اللَّهُ هَذَا الْمَثَلَ لِمَنِ اصْطَنَعَ مَعْرُوفاً ثُمَّ أَتْبَعَهُ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَی.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ رَجُلٍ سَبَقَتْ مِنِّی إِلَیْهِ یَدٌ أُتْبِعُهَا أُخْتَهَا وَ أَحْسَنْتُ رَبَّهَا(1) لِأَنِّی رَأَیْتُ مَنْعَ الْأَوَاخِرِ یَقْطَعُ لِسَانَ شُکْرِ الْأَوَائِلِ.
ثُمَّ ضَرَبَ مَثَلَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ عَنِ الْمَنِّ وَ الْأَذَی قَالَ وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ
ص: 142
فَطَلٌّ وَاللّه بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(1) {و مَثَل [صدقات] کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مَثَلِ باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد [که اگر] رگباری بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگباری هم بر آن نرسد، شبنمی [برای آن بس است]، و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست.} فرمود: مَثل آنان همچون باغی است که بر فراز تپه ای قرار دارد که اگر رگباری بر آن برسد، محصولش دو چندان شود؛ به عبارت دیگر، محصولش چندین برابر می شود همان گونه که پاداش کسی که مال خود در راه رضای خدا انفاق می کند، چندین برابر می شود، و طلّ، همان شبنمی است که شبانگاه بر درختان و گیاهان می نشیند و فرمود: خدا برای هرکس که بخواهد، چندین برابر می گرداند، برای هر آن کس که مال خود را در راه رضای خدا انفاق می کند.
فرمود: هر آن کس که مال خود را در راه رضای خدا انفاق کند، سپس بر کسی که به او صدقه داده منت نهد، مصداق این سخن خداوند خواهد بود: «أَیوَدُّ أَحَدُکمْ أَن تَکونَ لَه جَنَّةٌ مِّن نَّخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِن تَحْتِها الأَنْهارُ لَه فِیها مِن کلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَه الْکبَرُ وَلَه ذُرِّیةٌ ضُعَفَاء فَأَصَابَها إِعْصَارٌ فِیه نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ»(2) {آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر آنها نهرها روان است، و برای او در آن [باغ] از هر گونه میوه ای [فراهم] باشد، و در حالی که او را پیری رسیده و فرزندانی خردسال دارد، [ناگهان] گردبادی آتشین بر آن [باغ] زند و [باغ یکسر] بسوزد؟ این گونه، خداوند آیات [خود] را برای شما روشن می گرداند، باشد که شما بیندیشید} فرمود: منظور از اِعصار، همان بادهاست، بنابراین هر که بر کسی که به او صدقه داده است منت نهد، همچون فردی خواهد بود که باغ پر ثمری داشته باشد؛ در حالی که خود مردی سالخورده و ناتوان است و فرزندانی ناتوان دارد و ناگهان باد و آتشی می آید و تمام مال او را می سوزاند. (3)
روایت9.
تفسیر قمی: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَیَمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ»،(4) {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید، و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید، در حالی که آن را [اگر به خودتان می دادند] جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید} سبب نزول این آیه این بود که گروهی از مردم پس از آنکه خرمای نخل را چیدند بدترین نوع خرمایشان را گرفته و از آن صدقه میدادند، پس خداوند آنها را از این کار نهی کرد و فرمود: «وَلاَ تَیَمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ» {و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید، در حالی که آن را [اگر به خودتان می دادند] جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید} یعنی اگر این نوع خرما به شما داده شد، نمیگرفتید. (5)
روایت10.
الاحتجاج: حمیری به امام قائم علیه السلام نامه ای نوشت و از ایشان سؤال کرد، درباره مردی که قصد هزینه کردن مقداری از اموال خود و پرداخت آن به یکی از برادران ایمانیش را می کند، سپس در نزدیکان و خویشان خود فردی محتاج را می یابد، آیا می تواند از نیّت خود برگشته و آن را به فامیل محتاجش بدهد؟ پاسخ فرمود: آن مال را به کسی از آن دو دهد که به مذهب و عقیده او نزدیکتر است. پس اگر می خواهد به حدیث حضرت عالم (امام هادی) علیه السّلام که فرموده: «خداوند در حالی که فامیل و نزدیک محتاجی باشد صدقه را نمی پذیرد» عمل کند، پس آن را میان فامیل نزدیک و آنکه نیت داشت به او بدهد، تقسیم کند تا به هر دو فضیلت دست یابد. (6)
ص: 143
فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ قَالَ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَیْ بُسْتَانٍ فِی مَوْضِعٍ مُرْتَفِعٍ أَصابَها وابِلٌ أَیْ مَطَرٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ وَ یَتَضَاعَفُ ثَمَرُهَا کَمَا یَتَضَاعَفُ أَجْرُ مَنْ أَنْفَقَ مَالَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ الطَّلُّ مَا یَقَعُ بِاللَّیْلِ عَلَی الشَّجَرِ وَ النَّبَاتِ.
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَ اللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ لِمَنْ أَنْفَقَ مَالَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ أَنْفَقَ مَالَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ ثُمَّ امْتَنَّ عَلَی مَنْ تَصَدَّقَ عَلَیْهِ کَانَ کَمَنْ قَالَ اللَّهُ أَ یَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ قَالَ الْإِعْصَارُ الرِّیَاحُ فَمَنِ امْتَنَّ عَلَی مَنْ تَصَدَّقَ عَلَیْهِ کَانَتْ کَمَنْ کَانَ لَهُ جَنَّةٌ کَثِیرُ الثِّمَارِ وَ هُوَ شَیْخٌ ضَعِیفٌ لَهُ أَوْلَادٌ ضُعَفَاءُ فَیَجِی ءُ رِیحٌ وَ نَارٌ فَتُحْرِقُ مَالَهُ کُلَّهُ (1).
فس، [تفسیر القمی]: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ (2) فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّ قَوْماً کَانُوا إِذَا صَرَمُوا النَّخْلَ عَمَدُوا إِلَی أَرْذَلِ تُمُورِهِمْ فَیَتَصَدَّقُونَ بِهَا فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ أَیْ أَنْتُمْ لَوْ دُفِعَ ذَلِکَ إِلَیْکُمْ لَمْ تَأْخُذُوهُ (3).
ج، [الإحتجاج]: کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَنْوِی إِخْرَاجَ شَیْ ءٍ مِنْ مَالِهِ وَ أَنْ یَدْفَعَهُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ إِخْوَانِهِ ثُمَّ یَجِدُ فِی أَقْرِبَائِهِ مُحْتَاجاً أَ یَصْرِفُ ذَلِکَ عَمَّنْ نَوَاهُ لَهُ فِی قَرَابَتِهِ فَأَجَابَهُ علیه السلام یَصْرِفُهُ إِلَی أَدْنَاهُمَا وَ أَقْرَبِهِمَا مِنْ مَذْهَبِهِ فَإِنْ ذَهَبَ إِلَی قَوْلِ الْعَالِمِ علیه السلام لَا یَقْبَلُ اللَّهُ الصَّدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاجٌ فَلْیَقْسِمْ بَیْنَ الْقَرَابَةِ وَ بَیْنَ الَّذِی نَوَی حَتَّی یَکُونَ قَدْ أَخَذَ بِالْفَضْلِ کُلِّهِ (4).
ص: 143
روایت11.
امالی طوسی: از جمله وصیتهای امیرالمومنین علی علیه السلام این بود که فرمود: طعامی را مخور تا اینکه پیش از خوردن چیزی از آن را صدقه دهی. (1)
روایت12.
الخصال: ابو امامه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمودند: خداوند در روز قیامت به چهار کس نگاه نمیکند: فرزند نافرمان پدر و مادر، منت گذار و کسی که تقدیرات خداوند را دروغ پندارد و میگسار. (2)
روایت13.
تفسیر قمی: «وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ»،(3) {و منّت مگذار و فزونی مَطَلب.} در روایت ابوجارود از امام باقر علیه السلام روایت شده که در مورد این آیه میفرمود: وقتی به شخصی چیزی را بخشش میکنی، بیش از آنچه بخشیده ای از آن شخص مخواه. (4)
روایت14.
ثواب الاعمال: ابوبصیر روایت میکند که امام صادق علیه السلام فرمود: امام سجاد علیه السلام فرمود: هیچ کس بر مستمندی ناتوان صدقه ندهد و آن مستمند آن هنگام بر او دعایی نکند جز آنکه برآورده گردد. (5)
روایت15.
زید ابن علی از پدرانش از علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: بهشت بر سه کس حرام است: منت گذار، سخن چین و میگسار. (6)
روایت16.
المحاسن: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت میکند که فرمود: اگر کسی صدقه ای داد و آن صدقه به خودش برگشت، باید آن را برگرداند و مصرفش ننماید، چون (این صدقه مال خداست و) کسی را نباید شریک خدا ساخت. این مال، نظیر برده آزادشده ای است که بردگی مجدّدش صحیح نیست. (7)
ص: 144
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ لَا تَأْکُلَنَّ طَعَاماً حَتَّی تَصَدَّقَ مِنْهُ قَبْلَ أَکْلِهِ (1).
ل، [الخصال] ابْنُ بُنْدَارَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نُوحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ یَزِیدَ بْنِ زُرَیْعٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ نُمَیْرٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَاقٌّ وَ مَنَّانٌ وَ مُکَذِّبٌ بِالْقَدَرِ وَ مُدْمِنُ خَمْرٍ(2).
فس، [تفسیر القمی] وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَا تُعْطِی الْعَطِیَّةَ تَلْتَمِسُ أَکْثَرَ مِنْهَا(3).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: مَا مِنْ رَجُلٍ تَصَدَّقَ عَلَی مِسْکِینٍ مُسْتَضْعَفٍ فَدَعَا لَهُ الْمِسْکِینُ بِشَیْ ءٍ تِلْکَ السَّاعَةَ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: تَحْرُمُ الْجَنَّةُ عَلَی ثَلَاثَةٍ عَلَی الْمَنَّانِ وَ عَلَی الْقَتَّاتِ وَ عَلَی مُدْمِنِ الْخَمْرِ(5).
سن، [المحاسن] عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ ثُمَّ رُدَّتْ عَلَیْهِ فَلْیُعِدْهَا وَ لَا یَأْکُلْهَا لِأَنَّهُ لَا شَرِیکَ لِلَّهِ فِی شَیْ ءٍ مِمَّا یُجْعَلُ لَهُ إِنَّمَا هِیَ بِمَنْزِلَةِ الْعَتَاقِ لَا یَصْلُحُ رَدُّهَا بَعْدَ مَا یُعْتِقُ (6).
ص: 144
روایت17.
تفسیر عیاشی: ابوبصیر از ابو جعفر، امام باقر علیه السلام روایت می کند که می فرماید: «إِعْصَارٌ فِیه نَارٌ»، {گرد بادی که درآن آتش است} فرمود: باد است. (1)
روایت18.
تفسیر عیاشی: عبد الله بن سنان، از ابو عبد الله علیه السلام راجع به این سخن باری تعالی: «یا أَیها الَّذِینَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَیبَاتِ مَا کسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَیمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْه تُنفِقُونَ»،(2) {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید، و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید.} روایت می کند که می فرماید: مردمی در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند که از بدترین آن چه که نزد خود داشتند، از خرمای پوست نازک و هسته درشت، که به آن مُعافارة گفته می شود، صدقه می دادند. پس خداوند راجع به آن آیه: «وَلاَ تَیمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْه تُنفِقُونَ» را نازل فرمود. (3)
روایت19.
تفسیر عیاشی: یونس بن ظبیان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ»،(4) {هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید} این آیه را این گونه بخوان. (5)
روایت20.
مجالس مفید: امام صادق از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمودند: چهار چیز از گنجهای نیکویی است: پوشاندن احتیاج، پوشاندن صدقه، پوشاندن بیماری و پوشاندن مصیبت. (6)
روایت21.
مکارم الاخلاق: یکی از اصحاب حضرت صادق علیه السلام میگوید: به آن حضرت عرض کردم که: من دو آیه در قرآن دیده ام که هر چه آن دو را می طلبم نمی یابم. فرمود: چیست؟ گفتم: این آیه: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»،(7) {مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.} و هر چه من خدا را می خوانم دعایم مستجاب نمی گردد، فرمود: گمان میکنی که خداوند خلف وعده میکند؟ گفتم: نه. فرمود پس چه گمان میکنی؟ گفتم نمیدانم. فرمود: پس من واقع را برایت بگویم: هر که اوامر الهی را اطاعت کند و بعد او را با شرایط دعا بخواند، خداوند دعایش را مستجاب نماید، پرسیدم شرایط و جهات دعا چیست؟ فرمود اول خدا را حمد کنی و بعد نعمت هایش را متذکر شوی و شکر آنها را به جا آوری بعد بر پیامبر و خاندانش درود فرستی، بعد گناهانت را به یاد آری، و به آنها اقرار نمایی و از آنها استغفار کنی، اینها شرایط و جهات دعا است .
ص: 145
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ قَالَ رِیحٌ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ قَالَ کُنَّا فِی أُنَاسٍ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَصَدَّقُونَ بِأَشَرِّ مَا عِنْدَهُمْ مِنَ التَّمْرِ الرَّقِیقِ الْقِشْرِ الْکَبِیرِ النَّوَی یُقَالُ لَهُ الْمِعَی فَأْرَةٍ فَفِی ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مَا تُحِبُّونَ هَکَذَا أَقْرَأُهَا(3).
جا، [المجالس للمفید] الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ مِنْ کُنُوزِ الْبِرِّ کِتْمَانُ الْحَاجَةِ وَ کِتْمَانُ الصَّدَقَةِ وَ کِتْمَانُ الْمَرَضِ وَ کِتْمَانُ الْمُصِیبَةِ(4).
مکا، [مکارم الأخلاق]: قَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی لَأَجِدُ آیَتَیْنِ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَطْلُبُهُمَا فَلَا أَجِدُهُمَا قَالَ فَقَالَ علیه السلام وَ مَا هُمَا قُلْتُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (5) فَنَدْعُوهُ فَلَا نَرَی إِجَابَةً قَالَ أَ فَتَرَی اللَّهَ أَخْلَفَ وَعْدَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَمَهْ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فِیمَا أَمَرَ بِهِ ثُمَّ دَعَاهُ مِنْ جِهَةِ الدُّعَاءِ أَجَابَهُ قُلْتُ وَ مَا جِهَةُ الدُّعَاءِ قَالَ تَبْدَأُ فَتَحْمَدُ اللَّهَ وَ تُمَجِّدُهُ وَ تَذْکُرُ نِعَمَهُ عَلَیْکَ فَتَشْکُرُهُ ثُمَّ تُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ تَذْکُرُ ذُنُوبَکَ فَتُقِرُّ بِهَا ثُمَّ تَسْتَغْفِرُ مِنْهَا فَهَذِهِ جِهَةُ الدُّعَاءِ.
ص: 145
بعد امام پرسید آیه دیگر کدام است؟ گفتم: این آیه: «وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ»،(1) {و هر چه را انفاق کردید عوضش را او می دهد.} من انفاق میکنم و عوض نمی بینم. فرمود: به گمانت که خدا خلف وعده میکند؟ گفتم: نه، فرمود: پس چه خیال میکنی؟ و فرمود: اگر کسی از حلال مالی به دست آورد و از آن انفاق کند، درهمی را انفاق نمی کند، مگر آنکه خداوند به او عوض میدهد. (2)
فلاح السائل: عثمان بن عیسی از برخی از اصحاب ما از امام صادق علیه السلام مثل این حدیث را روایت کرده است. (3)
روایت22.
کتاب حسین بن سعید و کتاب النوادر: وصافی از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: نیکی کردن بر عمر میافزاید و صدقه پنهانی خشم خداوند را فرو مینشاند.
روایت23.
کتاب «قضاء الحقوق» از صوری: اسحاق ابن ابوابراهیم ابن یعقوب میگوید: نزد امام صادق بودم و معلّی ابن خنیس نیز حضور داشت که مردی از اهل خراسان بر او وارد شد و گفت: ای پسر رسول خدا، شما میدانید که من دوستدار شما اهل بیت هستم و میان من و شما مسافت (فاصله) زیادی است. من فقیر شدم و جز به یاری تو نمی توانم به نزد کسان خود بروم! امام صادق به چپ و راست نگاه کرد و گفت: آیا نمی شنوید که برادرتان چه می گوید؟ کار خیر آن است که پیش از درخواست، آغاز شود و اگر به کسی پس از اینکه درخواست کرد چیزی بدهی، پاداش آن مقدار آبروی اوست که به تو بخشیده است.
سپس فرمود: تمام شب را به بیداری و ناراحتی گذرانده و میان امید و نومیدی به سر برده است، بی آنکه بداند برای نیاز خود به کجا رو کند؛ سپس عزم جزم کرده است و با قلبی تپنده و دست و پایی لرزان و گونه ای افروخته از شرم، رو به تو آورده است، بی آنکه بداند با افسردگی از پیش تو باز خواهد گشت یا با شادی و موفقیت؟ پس اگر به او ببخشی، میبینی که او را به مقصد رساندهای. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:
ص: 146
ثُمَّ قَالَ وَ مَا الْآیَةُ الْأُخْرَی قُلْتُ قَوْلُهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ (1) وَ أَرَانِی أُنْفِقُ وَ لَا أَرَی خَلَفاً قَالَ علیه السلام أَ فَتَرَی اللَّهَ أَخْلَفَ وَعْدَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَمَهْ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمُ اکْتَسَبَ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَ فِی حَقِّهِ لَمْ یُنْفِقْ دِرْهَماً إِلَّا أَخْلَفَ اللَّهُ عَلَیْهِ (2).
تم، [فلاح السائل] ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن موسی بن القاسم عن عثمان بن عیسی عن بعض أصحابنا عن أبی عبد الله علیهم السلام: مثله (3).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْبِرُّ یَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ.
مِنْ کِتَابِ قَضَاءِ الْحُقُوقِ، لِلصُّورِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ الْمُعَلَّی بْنُ خُنَیْسٍ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعْرِفُ مُوَالاتِی إِیَّاکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شُقَّةٌ بَعِیدَةٌ وَ قَدْ قَلَّ ذَاتُ یَدِی وَ لَا أَقْدِرُ أَتَوَجَّهُ إِلَی أَهْلِی إِلَّا أَنْ تُعِینَنِی قَالَ فَنَظَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ قَالَ أَ لَا تَسْمَعُونَ مَا یَقُولُ أَخُوکُمْ إِنَّمَا الْمَعْرُوفُ ابْتِدَاءٌ فَأَمَّا مَا أَعْطَیْتَ بَعْدَ مَا سَأَلَ فَإِنَّمَا هُوَ مُکَافَاةٌ لِمَا بَذَلَ لَکَ مِنْ مَاءِ وَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ فَیَبِیتُ لَیْلَتَهُ مُتَأَرِّقاً(4) مُتَمَلْمِلًا بَیْنَ الْیَأْسِ وَ الرَّجَاءِ لَا یَدْرِی أَیْنَ یَتَوَجَّهُ بِحَاجَتِهِ فَیَعْزِمُ عَلَی الْقَصْدِ إِلَیْکَ فَأَتَاکَ وَ قَلْبُهُ یَجِبُ (5) وَ فَرَائِصُهُ تَرْتَعِدُ وَ قَدْ نَزَلَ دَمُهُ فِی وَجْهِهِ وَ بَعْدَ هَذَا فَلَا یَدْرِی أَ یَنْصَرِفُ مِنْ عِنْدِکَ بِکَآبَةِ الرَّدِّ أَمْ بِسُرُورِ النُّجْحِ فَإِنْ أَعْطَیْتَهُ رَأَیْتَ أَنَّکَ قَدْ وَصَلْتَهُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی
ص: 146
«سوگند به آن که دانه را شکافت، و آدمی را آفرید، و مرا به حق به پیامبری برانگیخت، رنجی که سؤال کننده در نتیجه سؤال کردن از تو تحمل می کند، بسیار بزرگتر از آن خیر و نیکی است که از تو به او می رسد.» پس برای مرد خراسانی پنج هزار درهم جمع کردند و به او دادند.
روایت24.
الاختصاص: حسن ابن علی حلال از پدربزگش نقل میکند که میگوید: از حسین ابن علی علیه السلام شنیدم که میفرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که میفرمود: در بخشش از آن کسی شروع کن که نانخور توست: مادرت، پدرت، خواهرت و برادرت، سپس نزدیکترین کس به تو و سپس نزدیکترین کس به تو و فرمود: صدقه مورد قبول خداوند واقع نمیشود درحالی که فامیل و خویشاوند محتاج باشد. (1)
روایت25.
مصباح الانوار: ابو سعید خدری روایت کرده است: در صبح یکی از روزها علی علیه السّلام به فاطمه علیها السّلام گفت: آیا طعامی برای خوردن داریم؟ فاطمه گفت: نه، به حقّ خدایی که پدرم را به نبوّت و پیامبری و تو را به وصایت و جانشینی او گرامی داشت، چیزی در خانه نداریم و دو روز است که چیزی پیش من نبوده مگر اینکه تو را بر خودم و این دو فرزندم حسن و حسین مقدم می داشتم. علی فرمود: ای فاطمه! چرا مرا آگاه ننمودی تا غذایی تهیّه نمایم؟ فاطمه گفت: ای ابو الحسن! من از خداوند شرم دارم از تو چیزی بخواهم که قدرت بر تهیّه آن نداشته باشی.
علی علیه السّلام با توکّل و امید به کرم و بخشش خداوند متعال از خانه خارج گردید و یک دینار قرض کرد تا برای خرید طعام مصرف کند، ولی در این هنگام مقداد را دید و آن روز بسیار گرم بود و گرمای سوزان آفتاب از بالا، رنگ چهره او را عوض کرده و از پایین، او را اذیت کرده بود. امیرالمومنین با دیدن او از وضعیتش متعجب شد: ای مقداد! در زیر این آفتاب سوزان و در این موقع از روز برای چه از خانه خارج شده ای؟ مقداد گفت: ای ابوالحسن! مرا واگذار و در باره احوال من پرسش مکن! علی علیه السّلام فرمود: ای برادر! من نمی توانم از تو درگذرم مگر آنکه بدانم بر تو چه می گذرد .
مقداد گفت: ای ابو الحسن! من رغبت به خدا و تو دارم که مرا رها کنی و از احوال من جستجو نکنی. علی گفت: ای برادر! تو نباید احوال خود را از من کتمان کنی. مقداد گفت: ای ابو الحسن! اکنون که از من در نمی گذری و از پاسخ سؤالت معاف نمی داری، به حقّ آن خدایی که محمّد را به پیامبری و تو را به وصایت او گرامی داشته،
ص: 147
فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَمَا یَتَجَشَّمُ (1)
مِنْ مَسْأَلَتِهِ إِیَّاکَ أَعْظَمُ مِمَّا نَالَهُ مِنْ مَعْرُوفِکَ قَالَ فَجَمَعُوا لِلْخُرَاسَانِیِّ خَمْسَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ دَفَعُوهَا إِلَیْهِ.
ختص، [الإختصاص] ابْنُ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَالِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ سَمِعْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: ابْدَأْ بِمَنْ تَعُولُ أُمَّکَ وَ أَبَاکَ وَ أُخْتَکَ وَ أَخَاکَ ثُمَّ أَدْنَاکَ فَأَدْنَاکَ وَ قَالَ لَا صَدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاجٌ (2).
مِصْبَاحُ الْأَنْوَارِ، رُوِیَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: أَصْبَحَ عَلِیٌّ ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ یَا فَاطِمَةُ عِنْدَکِ شَیْ ءٌ تَغَدَّیْنَاهُ قَالَتْ لَا وَ الَّذِی أَکْرَمَ أَبِی بِالنُّبُوَّةِ وَ أَکْرَمَکَ بِالْوَصِیَّةِ مَا أَصْبَحَ الْغَدَاةُ عِنْدِی شَیْ ءٌ أُغَدِّیکَاهُ وَ مَا کَانَ عِنْدِی شَیْ ءٌ مُنْذُ یَوْمَیْنِ إِلَّا شَیْئاً کُنْتُ أُوثِرُکَ بِهِ عَلَی نَفْسِی وَ عَلَی ابْنَیَّ هَذَیْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا فَاطِمَةُ أَلَّا کُنْتِ أَعْلَمْتِینِی فَأَبْغِیَکُمْ شَیْئاً فَقَالَتْ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ تُکَلِّفَ نَفْسَکَ مَا لَا تَقْدِرُ فَخَرَجَ علیه السلام مِنْ عِنْدِ فَاطِمَةَ وَاثِقاً بِاللَّهِ حَسَنَ الظَّنِّ بِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاسْتَقْرَضَ دِینَاراً فَأَخَذَهُ لِیَشْتَرِیَ لِعِیَالِهِ مَا یُصْلِحُهُمْ فَعَرَضَ لَهُ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْکِنْدِیُّ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ کَانَ یَوْماً شَدِیدَ الْحَرِّ قَدْ لَوَّحَتْهُ الشَّمْسُ مِنْ فَوْقِهِ وَ آذَتْهُ مِنْ تَحْتِهِ فَلَمَّا رَآهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْکَرَ شَأْنَهُ فَقَالَ یَا مِقْدَادُ مَا أَزْعَجَکَ السَّاعَةَ مِنْ رَحْلِکَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ خَلِّ سَبِیلِی وَ لَا تَسْأَلْنِی عَنْ حَالِی قَالَ یَا أَخِی لَا یَسَعُنِی أَنْ تُجَاوِزَنِی حَتَّی أَعْلَمَ عِلْمَکَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ رَغِبْتُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ إِلَیْکَ أَنْ تُخَلِّیَ سَبِیلِی وَ لَا تَکْشِفَنِی عَنْ حَالِی فَقَالَ یَا أَخِی إِنَّهُ لَا یَسَعُکَ أَنْ تَکْتُمَنِی حَالَکَ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أما إِذْ أَبَیْتَ فَوَ الَّذِی أَکْرَمَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ وَ أَکْرَمَکَ بِالْوَصِیَّةِ مَا أَزْعَجَنِی مِنْ رَحْلِی
ص: 147
غیر از گرسنگی چیزی مرا از خانه ام بیرون نکشیده، هنگامی که گریه خانواده را شنیدم، زمین تحمل مرا نداشت، آنها را گرسنه رها کرده و بیرون آمدم در حالی که مغموم و سرافکنده می باشم، این است حال و وضع من. در این هنگام چشمان امیرالمؤمنین پر از اشک شد بدان گونه که محاسن او از اشک چشمش تر گردیده بود، پس به مقداد گفت: سوگند به حقّ آنکه تو به حقّش سوگند یاد نمودی، همان عاملی که تو را از خانه ات خارج کرده مرا نیز به بیرون از خانه کشانیده و من یک دینار قرض کرده ام ولی دوست دارم که تو را بر خود مقدّم داشته و آن را به تو تقدیم نمایم. پس علی علیه السّلام آن دینار را به مقداد داد و خود به طرف مسجد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم رفت و در آنجا بود تا نماز ظهر، عصر و مغرب را به جای آورد.
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز مغرب را اقامه کرد، از جلو علی علیه السّلام که در صف آخر نماز بود گذر کرد و با پای خود به او ضربه ای زد. پس علی علیه السلام برخاست و جلوی در مسجد به او ملحق شد. پس به او سلام داد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جواب سلام او را داد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی! آیا غذایی داری که امشب ما را مهمان کنی؟ و با تو بیاییم؟ علی علیه السّلام سر به زیر افکند و به خاطر شرم از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جوابی نداد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از طریق وحی از قضیه دینار و اینکه آن را از کجا آورده و به کجا فرستاده اطلاع پیدا کرده بود و به او امر شده بود که شام را مهمان علی علیه السّلام باشد.
و زمانی که به سکوت علی علیه السلام نگاه کرد فرمود: ای ابوالحسن تو را چه شده چرا چیزی نمیگویی؟ یا بگو نه تا من بازگردم و یا بگو آری تا با تو بیایم. علی علیه السلام از روی شرم و کرم گفت: بفرمایید و مهمان ما باشید. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست علی را گرفت و به راه افتادند. وقتی به خانه فاطمه رسیدند مشاهده کردند که فاطمه در محراب عبادت ایستاده و نمازش را خوانده است و در پشت سر او کاسه ای پر از غذای داغ که بخارش مشهود بود قرار دارد. هنگامی که فاطمه صدای پیامبر را شنید از محراب خارج گردید و سلام نمود و او عزیزترین مردم در نزد پیامبر بود؛ پس پیامبر جواب وی را داده و دستی بر سر دختر عزیزش کشید و گفت: دخترم! روز را چگونه شب کردی؟ گفت: به خوبی. پیامبر فرمود: خدا تو را رحمت کند و یقیناً تو را مورد رحمت قرار داده است، شامی برای ما بیاور. حضرت فاطمه آن کاسه غذا را برداشته و در مقابل پیامبر و علی گذارد.
هنگامی که چشم علی به کاسه غذا افتاد و آن را بوئید، نگاهی توأم با سؤال و تعجب به فاطمه افکند، پس فاطمه گفت: ای علی! نگاه تندی به من می کنی، آیا گناهی کرده ام که مستوجب غضب تو شده باشم؟ علی فرمود: چه گناهی بزرگتر از گناهی است که تو مرتکب شده ای! آیا دیروز را به یاد نداری که با جدیت سوگند خوردی مدّت دو روز است غذا نخورده ای؟ فاطمه نظری به آسمان افکنده و گفت: خداوندی که بر همه چیز آگاه است می داند که از من سخنی غیر از راستی و حقیقت صادر نشده است. علی علیه السّلام فرمود: پس این غذایی که از نظر رنگ،
ص: 148
إِلَّا الْجُهْدُ وَ قَدْ تَرَکْتُ عِیَالِی جِیَاعاً فَلَمَّا سَمِعْتُ بُکَاءَهُمْ لَمْ تَحْمِلْنِی الْأَرْضُ فَخَرَجْتُ مَهْمُوماً رَاکِباً رَأْسِی هَذِهِ حَالِی وَ قِصَّتِی فَانْهَمَلَتْ عَیْنَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْبُکَاءِ حَتَّی بَلَّتْ دُمُوعُهُ کَرِیمَتَهُ وَ قَالَ أَحْلِفُ بِالَّذِی حَلَفَ بِهِ مَا أَزْعَجَنِی إِلَّا الَّذِی أَزْعَجَکَ وَ قَدْ اقْتَرَضْتُ دِینَاراً فَهَاکِهِ فَقَدْ آثَرْتُکَ عَلَی نَفْسِی فَدَفَعَ الدِّینَارَ إِلَیْهِ وَ رَجَعَ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ فَصَلَّی الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ فَلَمَّا قَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْمَغْرِبِ مَرَّ بِعَلِیٍّ وَ هُوَ فِی الصَّفِّ الْآخِرِ فَلَکَزَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِرِجْلِهِ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَحِقَهُ فِی بَابِ الْمَسْجِدِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَرَدَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا بَا الْحَسَنِ هَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ تُعَشِّینَاهُ فَنَمِیلَ مَعَکَ فَمَکَثَ مُطْرِقاً لَا یُحِیرُ جَوَاباً حَیَاءً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ عَرَفَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِ الدِّینَارِ وَ مِنْ أَیْنَ أَخَذَهُ وَ أَیْنَ وَجَّهَهُ بِوَحْیٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمِرَ أَنْ یَتَعَشَّی عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام تِلْکَ اللَّیْلَةَ.
فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی سُکُوتِهِ قَالَ یَا بَا الْحَسَنِ مَا لَکَ لَا تَقُولُ لَا فَأَنْصَرِفَ أَوْ نَعَمْ فَأَمْضِیَ مَعَکَ فَقَالَ حَیَاءً وَ کَرَماً فَاذْهَبْ بِنَا فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَانْطَلَقَا حَتَّی دَخَلَا عَلَی فَاطِمَةَ وَ هِیَ فِی مُصَلَّاهَا قَدْ قَضَتْ صَلَاتَهَا وَ خَلْفَهَا جَفْنَةٌ تَفُورُ دُخَاناً فَلَمَّا سَمِعَتْ کَلَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَتْ مِنْ مُصَلَّاهَا فَسَلَّمَتْ عَلَیْهِ وَ کَانَتْ أَعَزَّ النَّاسِ عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ وَ مَسَحَ بِیَدِهِ عَلَی کَرِیمَتِهَا وَ قَالَ لَهَا یَا بِنْتَاهْ کَیْفَ أَمْسَیْتِ رَحِمَکِ اللَّهُ قَالَتْ بِخَیْرٍ قَالَ عَشِّینَا رَحِمَکِ اللَّهُ وَ قَدْ فَعَلَ فَأَخَذَتِ الْجَفْنَةَ فَوَضَعَتْهَا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام.
فَلَمَّا نَظَرَ عَلِیٌّ إِلَی الطَّعَامِ وَ شَمَّ رِیحَهُ رَمَی فَاطِمَةَ بِبَصَرِهِ رَمْیاً شَحِیحاً قَالَتْ لَهُ فَاطِمَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَشَحَّ نَظَرَکَ وَ أَشَدَّهُ هَلْ أَذْنَبْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ ذَنْباً اسْتَوْجَبْتُ بِهِ السَّخَطَ مِنْکَ فَقَالَ أَیُّ ذَنْبٍ أَعْظَمُ مِنْ ذَنْبٍ أَصَبْتِیهِ أَ لَیْسَ عَهْدِی بِکِ الْیَوْمَ الْمَاضِیَ وَ أَنْتِ تَحْلِفِینَ بِاللَّهِ مُجْتَهِدَةً مَا طَعِمْتِ طَعَاماً مُنْذُ یَوْمَیْنِ قَالَ فَنَظَرَتْ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَتْ إِلَهِی یَعْلَمُ فِی سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ أَنِّی لَمْ أَقُلْ إِلَّا حَقّاً فَقَالَ لَهَا یَا فَاطِمَةُ أَنَّی لَکِ هَذَا الطَّعَامُ الَّذِی لَمْ أَنْظُرْ إِلَی مِثْلِ لَوْنِهِ وَ لَمْ أَشَمَّ مِثْلَ رَائِحَتِهِ
ص: 148
بو و مزه نظیر آن را ندیده ام از کجا فراهم شده است؟
گفت: در این حال پیامبر دست مبارک خویش را بین دو شانه علی گذارد و بر آن دست کشید و فرمود: ای علی! این غذا به عوض آن دینارت است؛ این پاداش از جانب خداوند در ازای دینار توست است. همانا خداوند هر کس را که خواهد، بدون حساب روزی می دهد. سپس رسول خدا متأثر و گریان گردیده و فرمود: حمد و سپاس از آن خدایی است که شما را از دنیا نبرد و در همین دنیا جزای کار نیکویتان را عطا فرمود. ای علی! خدا تو را نظیر حضرت زکریا و فاطمه را مثل مریم دختر عمران قرار داده است چرا که خداوند می فرماید: «کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقاً قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ إنَّ اللّهَ یَرْزُقُ مَن یَشَاء بِغَیْرِ حِسَابٍ»،(1){زکریا هر بار که در محراب بر او وارد می شد، نزد او [نوعی] خوراکی می یافت. [می] گفت: «ای مریم، این از کجا برای تو [آمده است؟ او در پاسخ می] گفت: «این از جانب خداست که خدا به هر کس بخواهد، بی شمار روزی می دهد.» }
باب شانزدهم : نکوهش گدایی به ویژه با دست، و از مخالفان، و آنچه گدایی در آن جایز است
روایات
روایت1.
امالی طوسی: ابن عمر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: همانا خداوند شخص آبرومند و عفیف را دوست دارد و از شخص زشت و گدایی که مصرانه گدایی میکند بیزار است. (2)
ص: 149
قَطُّ وَ لَمْ آکُلْ أَطْیَبَ مِنْهُ قَالَ فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفَّهُ الطَّیِّبَةَ الْمُبَارَکَةَ بَیْنَ کَتِفَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَغَمَزَهَا ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ هَذَا بَدَلُ دِینَارِکَ هَذَا جَزَاءُ دِینَارِکَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ ثُمَّ اسْتَعْبَرَ بَاکِیاً صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَبَی لَکُمَا أَنْ تَخْرُجَا مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُجْرِیَکَ یَا عَلِیُّ مُجْرَی زَکَرِیَّا وَ یُجْرِیَ فَاطِمَةَ مُجْرَی مَرْیَمَ بِنْتِ عِمْرَانَ عِنْدَ قَوْلِهِ تَعَالَی کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ (1).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْحَیِیَّ الْمُتَعَفِّفَ وَ یُبْغِضُ الْبَذِیَّ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ (2).
ص: 149
روایت2.
امالی طوسی: امام رضا علیه السلام از پدارنش روایت میکند که مردی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به من عملی بیاموز که که بین آن عمل و بهشت حایل و مانعی نباشد. فرمود: خشمگین مشو و از مردم چیزی مخواه و آنچه را برای خود میپسندی برای مردم نیز بپسند. (1)
روایت3.
علل الشرایع: امام رضا علیه السلام از جدش امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند از این جهت ابراهیم علیه السلام را خلیل و دوست خود نمود که درخواست کسی را رد نکرد و هرگز از غیر خدای عزّ و جلّ چیزی نخواست. (2)
روایت4.
علل الشرایع: حنان میگوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که میفرمود: از مخالفان حوائج خود را نخواهید و آنها را مکلّف به رفع نیازمندیهای خود نکنید زیرا ایشان نیز روز قیامت ما را مکلّف می کنند حوائجشان را بر طرف نماییم. (3)
روایت5.
علل الشرایع: با همین اسناد از امام باقر علیه السلام منقول است که فرمود: حوائج و نیازهای خود را از مخالفین نخواهید، چه آنکه این وسیله ای می شود برای آنکه در روز قیامت ایشان به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم راه پیدا کنند. (4)
روایت6.
معانی الاخبار: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از گفت و گوی زیاد (قیل و قال) و تباه کردن اموال و درخواست کردن زیاد نهی فرموده است. امّا در باره زیادی سؤال، ایشان از درخواست کردن مال از مردم نهی فرموده، و گاهی شامل سؤال از امور و زیاد بحث کردن در باره آن هم می شود چنان که خدای عزّ و جلّ فرموده است: «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»، (5) {از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید.}
روایت7.
الخصال: برخی از اصحاب ما از امام صادق علیه السلام روایت میکنند که فرمود: در شیعیان ما هر چه باشد، سه خصلت در آنها نیست، از آنها کسی دست به گدایی دراز نمی کند و بخل نمی ورزد و مفعول واقع نمی شود.(6)
ص: 150
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلِّمْنِی عَمَلًا لَا یُحَالُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجَنَّةِ قَالَ لَا تَغْضَبْ وَ لَا تَسْأَلِ النَّاسَ شَیْئاً وَ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ (1).
ع، [علل الشرائع] الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ: اتَّخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا لِأَنَّهُ لَمْ یَرُدَّ أَحَداً وَ لَمْ یَسْأَلْ أَحَداً غَیْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ حَنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَا تَسْأَلُوهُمْ فَتُکَلِّفُونَا قَضَاءَ حَوَائِجِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(3).
ع، [علل الشرائع] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا تَسْأَلُوهُمُ الْحَوَائِجَ فَتَکُونُوا لَهُمُ الْوَسِیلَةَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْقِیَامَةِ(4).
مع، [معانی الأخبار]: نَهَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ قِیلٍ وَ قَالٍ وَ کَثْرَةِ السُّؤَالِ وَ إِضَاعَةِ الْمَالِ أَمَّا کَثْرَةُ السُّؤَالِ فَإِنَّهُ نَهَی عَنْ مَسْأَلَةِ النَّاسِ أَمْوَالَهُمْ وَ قَدْ یَکُونُ أَیْضاً مِنَ السُّؤَالِ عَنِ الْأُمُورِ وَ کَثْرَةِ الْبَحْثِ عَنْهَا کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَ لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ (5).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا کَانَ فِی شِیعَتِنَا فَلَا یَکُونُ فِیهِمْ ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ لَا یَکُونَ فِیهِمْ مَنْ یَسْأَلُ بِکَفِّهِ وَ لَا یَکُونُ فِیهِمْ بَخِیلٌ وَ لَا یَکُونُ فِیهِمْ مَنْ یُؤْتَی فِی دُبُرِهِ (6).
ص: 150
روایت8.
الخصال: در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام آمده است که به ابوذر فرمودند: ای ابوذر! از سؤال کردن بپرهیز که در آن ذلّت حاضر و فقری زودرس است و در روز قیامت حسابی طولانی دارد. ای ابوذر! دست گدایی دراز مکن و اگر چیزی به تو رسید بپذیر. (1)
روایت9.
الخصال: ابن اسباط از برخی اصحابش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند شیعیان ما را به هر چیزی مبتلا کند، به چهار چیز مبتلا نمی کند: اینکه از زنا به عمل آید یا به گدایی دست دراز کند و یا مفعول واقع شود و یا زاغ چشم و سبز باشد (زاغ چشمی کنایه از عداوت شدید با مردم است). (2)
روایت10.
الخصال: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: چهار خصلت در مؤمن نیست: او دیوانه نمی شود، و از خانه های مردم گدایی نمی کند و زاده زنا نیست و مفعول واقع نمی شود. (3)
روایت11.
الخصال: ابوهریره از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمودند: همانا خداوند عزیز و بلند مرتبه از شخص فاسد زشت رفتار گدایی که مصرانه گدایی میکند بیزار است. (4)
روایت12.
الخصال: محمد بن یحیی از کسی و او از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: همانا خداوند شیعه ما را از شش خصلت معاف کرده است: جنون و جذام و برص و ابنه بودن و اینکه زنازاده باشد و اینکه پیش دیگران دست دراز کند. (5)
روایت13.
الخصال: مفضل از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: آگاه باشید که خداوند شیعیان ما را از شش چیز در پناه خود قرار داده است:
ص: 151
ل، [الخصال]: فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی ذَرٍّ یَا بَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ السُّؤَالَ فَإِنَّهُ ذُلٌّ حَاضِرٌ وَ فَقْرٌ تَتَعَجَّلُهُ وَ فِیهِ حِسَابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا بَا ذَرٍّ لَا تَسْأَلْ بِکَفِّکَ وَ إِنْ أَتَاکَ شَیْ ءٌ فَاقْبَلْهُ (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا ابْتَلَی اللَّهُ بِهِ شِیعَتَنَا فَلَنْ یَبْتَلِیَهُمْ بِأَرْبَعٍ بِأَنْ یَکُونُوا لِغَیْرِ رِشْدَةٍ أَوْ أَنْ یَسْأَلُوا بِأَکُفِّهِمْ أَوْ أَنْ یُؤْتَوْا فِی أَدْبَارِهِمْ أَوْ أَنْ یَکُونَ فِیهِمْ أَخْضَرُ أَزْرَقُ (2).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعُ خِصَالٍ لَا تَکُونُ فِی مُؤْمِنٍ لَا یَکُونُ مَجْنُوناً وَ لَا یَسْأَلُ عَلَی أَبْوَابِ النَّاسِ وَ لَا یُولَدُ مِنَ الزِّنَا وَ لَا یُنْکَحُ فِی دُبُرِهِ (3).
ل، [الخصال] الْخَلِیلُ عَنِ ابْنِ صَاعِدٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ یَحْیَی بْنِ نَصْرٍ عَنْ وَرْقَاءَ بْنِ عُمَرَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُبْغِضُ الْفَاحِشَ الْبَذِیَّ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ (4).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَزَّازِ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْفَی شِیعَتَنَا مِنْ سِتٍّ مِنَ الْجُنُونِ وَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ الْأُبْنَةِ وَ أَنْ یُولَدَ لَهُ مِنْ زِنًا وَ أَنْ یَسْأَلَ النَّاسَ بِکَفِّهِ (5).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ زُرْعَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ مَعاً عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَلَا إِنَّ شِیعَتَنَا قَدْ أَعَاذَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ سِتٍ
ص: 151
اینکه طمعی چون طمع کلاغ داشته باشند و یا چون سگ پارس کنند و یا مفعول واقع شوند، و یا زنازاده باشند و یا فرزندی از زنا داشته باشند و یا بر در خانه های مردم گدایی کنند.(1)
روایت14.
الخصال: امیرالمومنین فرمود: از سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیروی کنید، چراکه ایشان فرمودند: هر کس درِ گدایی و خواهش کردن از مردم را به روی خود بگشاید خداوند درِ فقر و تنگدستی را به روی او میگشاید. (2)
روایت15.
الخصال: عبدالحمید بن عواض میگوید: امام صادق علیه السلام فرمود: خواهش کردن شایسته نیست مگر در سه جا: در باره خونبهایی که ثابت شده و یا بدهی سنگین و یا احتیاجی که انسان را زمین گیر کرده است. (3)
روایت16.
الخصال: از امام صادق نقل شده که فرمود: مردی نزد عثمان آمد و او بر در مسجد نشسته بود و از وی درخواست پول کرد و او پنج درهم به او داد. آن مرد گفت: مرا راهنمایی کن. عثمان به او گفت: نزد آن جوان هایی که می بینی برو، و با دستش به ناحیه ای از مسجد که حسن و حسین و عبد اللَّه بن جعفر نشسته بودند اشاره کرد.
آن مرد نزد آنان آمد و سلام داد و از آنها درخواست کمک کرد. حسن و حسین علیهما السلام به او گفتند: ای شخص! سؤال کردن جز در سه جا روا نیست: خون بهایی که دردناک است، یا بدهی که دل شکستگی دارد، یا فقری که انسان را زمین گیر می کند؛ تو برای کدام یک سؤال می کنی؟ گفت: برای یکی از این سه مورد. پس امام حسن علیه السلام دستور داد به او پنجاه دینار دادند و امام حسین علیه السلام نیز دستور داد به او چهل و نه دینار دادند و عبد اللَّه بن جعفر نیز دستور داد به او چهل و هشت دینار دادند.
ص: 152
مِنْ أَنْ یَطْمَعُوا طَمَعَ الْغُرَابِ أَوْ یَهِرُّوا هَرِیرَ الْکَلْبِ أَوْ أَنْ یُنْکَحُوا فِی أَدْبَارِهِمْ أَوْ یُولَدُوا مِنَ الزِّنَا أَوْ یُولَدَ لَهُمْ مِنَ الزِّنَا أَوْ یَتَصَدَّقُوا عَلَی الْأَبْوَابِ (1).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: اتَّبِعُوا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ قَالَ مَنْ فَتَحَ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَابَ فَقْرٍ(2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَوَّاضٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تَصْلُحُ الْمَسْأَلَةُ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ فِی دَمٍ مُقْطَعٍ أَوْ غُرْمٍ مُثْقِلٍ أَوْ حَاجَةٍ مُدْقِعَةٍ(3).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ وَ سَهْلٍ مَعاً عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ وَ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ الْمُبَارَکِ مَعاً عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا مَرَّ بِعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ هُوَ قَاعِدٌ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَسَأَلَهُ فَأَمَرَ لَهُ بِخَمْسَةِ دَرَاهِمَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ أَرْشِدْنِی فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ دُونَکَ الْفِتْیَةَ الَّذِینَ تَرَی وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَةٍ مِنَ الْمَسْجِدِ فِیهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام فَمَضَی الرَّجُلُ نَحْوَهُمْ حَتَّی سَلَّمَ عَلَیْهِمْ وَ سَأَلَهُمْ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام یَا هَذَا إِنَّ الْمَسْأَلَةَ لَا تَحِلُّ إِلَّا فِی إِحْدَی ثَلَاثٍ دَمٍ مُفْجِعٍ أَوْ دَیْنٍ مُقْرِحٍ أَوْ فَقْرٍ مُدْقِعٍ فَفِی أَیِّهَا تَسْأَلُ فَقَالَ فِی وَجْهٍ مِنْ هَذِهِ الثَّلَاثِ فَأَمَرَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام بِخَمْسِینَ دِینَاراً وَ أَمَرَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام بِتِسْعَةٍ وَ أَرْبَعِینَ دِینَاراً وَ أَمَرَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ بِثَمَانِیَةٍ وَ أَرْبَعِینَ دِینَاراً.
ص: 152
آن مرد برگشت و نزد عثمان آمد. عثمان به او گفت: چه کردی؟ گفت: نزد تو آمدم و از تو درخواست کردم و دادی آنچه دادی و از من نپرسیدی که برای چه درخواست می کنم، ولی چون از صاحب موهای بلند درخواست کردم به من گفت: ای شخص برای چه درخواست می کنی؟ چون درخواست کردن جز در سه مورد روا نیست و من علت درخواست کردنم را به او گفتم و به من پنجاه دینار داد و دومی چهل و نه دینار و سومی چهل و هشت دینار دادند، عثمان گفت: برای تو چه کسی مانند این جوان ها می شود؟ آنان علم را یک جا به دست آورده اند و خیر و حکمت را اندوخته اند.
صدوق میگوید: معنای این سخن او «فطموا العلم فطمها» این است که علم را از دیگران بریده اند و آن را برای خود جمع کرده اند. (1)
روایت17.
الخصال: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در وصیتی به علی علیه السلام فرمود: یا علی! هشت نفرند که اگر مورد اهانت واقع شوند، کسی را جز خود سرزنش نکنند: کسی که ناخوانده به مهمانی رود و کسی که به صاحب خانه فرمان دهد و کسی که از دشمنانش طلب خیر کند و کسی که از افراد لئیم بخشش بخواهد و کسی که به سرّی که میان دو نفر است وارد شود در حالی که آنها او را وارد نکرده اند و کسی که سلطان را سبک بشمارد و کسی که در مجلسی بنشیند که اهل آن نیست و کسی که سخنی به کسی گوید که گوشش بدهکار نیست. (2)
روایت18.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام میفرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یا علی! خدا فقر را همچون امانتی نزد آفریدگان خود نهاد. پس هر که آن را پنهان دارد، خدا به او پاداش روزه داران شب زنده دار را می دهد؛ و هر که آن را نزد کسی افشا کند که می تواند نیاز او را برآورد و آن کس چنین نکند، نیازمند را کشته است. بدانید که او را با شمشیر و نیزه نکشته، بلکه با جریحه دار کردن قلبش او را کشته است. (3)
روایت19.
ثواب الاعمال:
ص: 153
فَانْصَرَفَ الرَّجُلُ فَمَرَّ بِعُثْمَانَ فَقَالَ لَهُ مَا صَنَعْتَ فَقَالَ مَرَرْتُ بِکَ فَسَأَلْتُکَ فَأَمَرْتَ لِی بِمَا أَمَرْتَ وَ لَمْ تَسْأَلْنِی فِیمَا أَسْأَلُ وَ إِنَّ صَاحِبَ الْوَفْرَةِ(1) لَمَّا سَأَلْتُهُ قَالَ لِی یَا هَذَا فِیمَا تَسْأَلُ فَإِنَّ الْمَسْأَلَةَ لَا تَحِلُّ إِلَّا فِی إِحْدَی ثَلَاثٍ فَأَخْبَرْتُهُ بِالْوَجْهِ الَّذِی أَسْأَلُهُ مِنَ الثَّلَاثَةِ فَأَعْطَانِی خَمْسِینَ دِینَاراً وَ أَعْطَانِی الثَّانِی تِسْعَةً وَ أَرْبَعِینَ دِینَاراً وَ أَعْطَانِی الثَّالِثُ ثَمَانِیَةً وَ أَرْبَعِینَ دِینَاراً فَقَالَ عُثْمَانُ وَ مَنْ لَکَ بِمِثْلِ هَؤُلَاءِ الْفِتْیَةِ أُولَئِکَ فَطَمُوا الْعِلْمَ فَطْماً وَ حَازُوا الْخَیْرَ وَ الْحِکْمَةَ.
قال الصدوق ره معنی قوله فطموا العلم فطما أی قطعوه عن غیرهم قطعا و جمعوه لأنفسهم جمعا(2).
ل، [الخصال]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَا عَلِیُّ ثَمَانِیَةٌ إِنْ أُهِینُوا فَلَا یَلُومُوا إِلَّا أَنْفُسَهُمْ الذَّاهِبُ إِلَی مَائِدَةٍ لَمْ یُدْعَ إِلَیْهَا وَ الْمُتَأَمِّرُ عَلَی رَبِّ الْبَیْتِ وَ طَالِبُ الْخَیْرِ مِنْ أَعْدَائِهِ وَ طَالِبُ الْفَضْلِ مِنَ اللِّئَامِ وَ الدَّاخِلُ بَیْنَ اثْنَیْنِ فِی سِرٍّ لَمْ یُدْخِلَاهُ فِیهِ وَ الْمُسْتَخِفُّ بِالسُّلْطَانِ وَ الْجَالِسُ فِی مَجْلِسٍ لَیْسَ لَهُ بِأَهْلٍ وَ الْمُقْبِلُ بِالْحَدِیثِ عَلَی مَنْ لَا یَسْمَعُ (3).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْفَقْرَ أَمَانَةً عِنْدَ خَلْقِهِ فَمَنْ سَتَرَهُ کَانَ کَالصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ مَنْ أَفْشَاهُ إِلَی مَنْ یَقْدِرُ عَلَی قَضَاءِ حَاجَتِهِ فَلَمْ یَفْعَلْهُ فَقَدْ قَتَلَهُ أَمَا إِنَّهُ مَا قَتَلَهُ بِسَیْفٍ وَ لَا رُمْحٍ وَ لَکِنْ بِمَا أَنْکَی مِنْ قَلْبِهِ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْجَامُورَانِیِ
ص: 153
حسین ابن علاء از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: خدا بیامرزد بنده ای را که پرهیزکاری پیشه کند و خویشتن داری نماید و از مردم درخواستی نکند؛ زیرا به راستی، درخواست از مردم، خواری در دنیا و آخرت را سریع می کند و مردم چیزی از خواسته های او را برآورده نکنند. (1)
روایت20.
ثواب الاعمال: عنبسه ابن مصعب از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر که خوراک سه روزش را دارا باشد و با این حال از مردم گدایی کند، خداوند عز و جلّ را در روز رستاخیز در حالی دیدار کند که گوشتی بر صورت ندارد. (2)
روایت21.
ثواب الاعمال: مالک بن حصین سلولی روایت کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بنده ای نباشد که با وجود بی نیازی، از مردم گدایی کند جز آنکه خداوند او را پیش از مرگش به همان چیز نیازمند سازد و آتش دوزخ را بر او فراهم گرداند. (3)
روایت22.
مختار الخرایج: روایت شده که مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: دو روز است چیزی نخورده ام، فرمود: برو به بازار (کار کن). فردای آن روز دوباره بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد و گفت: ای پیامبر خدا، دیروز به بازار رفتم اما چیزی نیافتم و شب را بدون غذا به سر بردم. فرمود: به بازار برو. پس از آن دوباره نزد ایشان آمد و پیامبر فرمود: به بازار برو. او به بازار رفت. کاروانی آمد و کالایی بر آن بود. آن کالا را بزرگوارانه به یک دینار به او دادند. مرد آن را گرفته و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: چیزی نیافتم. پیامبر فرمود: آیا از کاروان آل فلان چیزی به دست نیاوردی؟ مرد گفت: نه، پیامبر فرمود: البته، در آن کاروان سهمی برای تو مقرر شد و از آن کالا یک دینار به دست آوردی. مرد گفت: بله. پیامبر فرمود: چه چیزی تو را به این واداشت که دروغ بگویی؟ گفت: گواهی میدهم که تو راستگویی، و انگیزه این کارم این بود که میخواستم بدانم آیا شما از چیزهایی را که مردم انجام می دهند، آگاه هستید؟ و خیر دیگری به خیر اضافه کنم.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: راست گفتی، هر کس احساس نیاز نکند، خداوند او را بی نیاز میکند و هر کس در گدایی را به روی خود بگشاید خداوند هفتاد در از فقر و تنگدستی را بر روی او میگشاید که هیچ چیزی کوچکترین آن را نمیبندد. پس از آن روز آن مرد را ندیدند که گدایی کند. سپس فرمود: صدقه دادن به ثروتمند و همچنین به نیرومند تندرست روا نیست؛ یعنی بر کسی که می تواند از گرفتن صدقه خودداری کند، گرفتن آن حلال نیست. (4)
ص: 154
عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً عَفَّ وَ تَعَفَّفَ وَ کَفَّ عَنِ الْمَسْأَلَةِ فَإِنَّهُ یُعَجِّلُ الذُّلَّ فِی الدُّنْیَا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَا یُغْنِی النَّاسُ عَنْهُ شَیْئاً(1).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ سَأَلَ النَّاسَ وَ عِنْدَهُ قُوتُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ لَیْسَ عَلَی وَجْهِهِ لَحْمٌ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ حُصَیْنٍ السَّلُولِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا مِنْ عَبْدٍ یَسْأَلُ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ فَیَمُوتُ حَتَّی یُحْوِجَهُ اللَّهُ إِلَیْهَا وَ یُثْبِتَ لَهُ بِهَا النَّارَ(3).
یج، [الخرائج و الجرائح] رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا طَعِمْتُ طَعَاماً مُنْذُ یَوْمَیْنِ فَقَالَ عَلَیْکَ بِالسُّوقِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَتَیْتُ السُّوقَ أَمْسِ فَلَمْ أُصِبْ شَیْئاً فَبِتُّ بِغَیْرِ عَشَاءٍ قَالَ فَعَلَیْکَ بِالسُّوقِ فَأَتَی بَعْدَ ذَلِکَ أَیْضاً فَقَالَ علیه السلام عَلَیْکَ بِالسُّوقِ فَانْطَلَقَ إِلَیْهَا فَإِذَا عِیرٌ قَدْ جَاءَتْ وَ عَلَیْهَا مَتَاعٌ فَبَاعُوهُ بِفَضْلِ دِینَارٍ فَأَخَذَهُ الرَّجُلُ وَ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مَا أَصَبْتُ شَیْئاً قَالَ هَلْ أَصَبْتَ مِنْ عِیرِ آلِ فُلَانٍ شَیْئاً قَالَ لَا قَالَ بَلَی ضُرِبَ لَکَ فِیهَا بِسَهْمٍ وَ خَرَجْتَ مِنْهَا بِدِینَارٍ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا حَمَلَکَ عَلَی أَنْ تَکْذِبَ قَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ صَادِقٌ وَ دَعَانِی إِلَی ذَلِکَ إِرَادَةُ أَنْ أَعْلَمَ أَ تَعْلَمُ مَا یَعْمَلُ النَّاسُ وَ أَنْ أَزْدَادَ خَیْراً إِلَی خَیْرٍ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ مَنِ اسْتَغْنَی أَغْنَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ فَتَحَ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ الْفَقْرِ لَا یَسُدُّ أَدْنَاهَا شَیْ ءٌ فَمَا رُئِیَ سَائِلًا بَعْدَ ذَلِکَ الْیَوْمِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِغَنِیٍّ وَ لَا لِذِی مِرَّةٍ سَوِیٍّ أَیْ لَا یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَهَا وَ هُوَ یَقْدِرُ أَنْ یَکُفَّ نَفْسَهُ عَنْهَا(4).
ص: 154
روایت23.
تفسیر عیاشی: جابر جعفی از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: خداوند بر کسی که (برای گرفتن مال از مردم، به آنان) بسیار اصرار می کند، خشم می گیرد. (1)
روایت24.
تفسیر عیاشی: محمد حلبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: سه کس هستند که خداوند در روز قیامت به آنها نگاه نمی کند و آنها را پاک نمی کند و آنها دچار عذاب دردناک خواهند شد: مردان دیّوث، افراد فحشا پیشه و فحشاگر و آدم توانمندی که از مردم، طلب مال می کند. (2)
روایت25.
تفسیر عیاشی: از هارون بن خارجه نقل شده است که گفت: امام صادق علیه السلام فرمودند: هر که از مردم چیزی را بخواهد، حال آن که روزی آن روز را دارد، از جمله مسرفان محسوب می شود. (3)
روایت26.
السرائر: محمد ابن مسلم گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ای محمد، اگر سائل بداند که درخواستش چه بار سنگینی دارد، هرگز کسی از کس دیگر چیزی طلب نمی کند. و آن کس که از او چیزی می خواهند، اگر بداند که ممانعت هم چه بار عظیمی دارد، هرگز کسی را ردّ نخواهد کرد. سپس فرمود: ای محمد، هر کس با وجود داشتن، دست سؤال و گدایی پیش کسی دراز کند، به هنگام دیدار خدا در روز قیامت چهره ای خراشیده (زشت) خواهد داشت. (4)
روایت27.
مجالس مفید: امام صادق علیه السلام از پدرش از جدّش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمودند: چهار چیز از گنجهای نیکویی است: پوشاندن احتیاج، پوشاندن صدقه، پوشاندن بیماری و پوشاندن مصیبت. (5)
روایت28.
مکارم الاخلاق: از امیرالمومنین روایت شده که فرمود: از سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیروی کنید چراکه ایشان میفرماید: هر کس در خواهش و گدایی را بر روی خود بگشاید، خداوند در فقر را بر روی او خواهد گشود.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هیچ بنده ای نیست که بدون نیازمندی درخواست کند مگر اینکه پیش از مرگ،
ص: 155
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْمُلْحِفَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ الدَّیُّوثُ مِنَ الرَّجُلِ وَ الْفَاحِشُ الْمُتَفَحِّشُ وَ الَّذِی یَسْأَلُ النَّاسَ وَ فِی یَدِهِ ظَهْرُ غِنًی (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ سَأَلَ النَّاسَ شَیْئاً وَ عِنْدَهُ مَا یَقُوتُهُ یَوْمَهُ فَهُوَ مِنَ الْمُسْرِفِینَ (3).
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا مُحَمَّدُ لَوْ یَعْلَمُ السَّائِلُ مَا فِی الْمَسْأَلَةِ مَا سَأَلَ أَحَدٌ أَحَداً وَ لَوْ یَعْلَمُ الْمُعْطِی مَا فِی الْعَطِیَّةِ مَا رَدَّ أَحَدٌ أَحَداً ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ مَنْ سَأَلَ بِظَهْرِ غِنًی لَقِیَ اللَّهَ مَخْمُوشاً وَجْهُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(4).
جا، [المجالس للمفید] الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ مِنْ کُنُوزِ الْبِرِّ کِتْمَانُ الْحَاجَةِ وَ کِتْمَانُ الصَّدَقَةِ وَ کِتْمَانُ الْمَرَضِ وَ کِتْمَانُ الْمُصِیبَةِ(5).
مکا، [مکارم الأخلاق] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: اتَّبِعُوا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ قَالَ مَنْ فَتَحَ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَابَ فَقْرٍ.
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ یَسْأَلُ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ فَیَمُوتُ حَتَّی یُحْوِجَهُ
ص: 155
خداوند او را به درخواست نیازمند سازد و از این راه آتش دوزخ را برای او مقرر گرداند.
و از ایشان نقل شده که فرمود: مردی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عرضه داشت: ای رسول خدا، مرا چیزی یاد بده که با انجام آن خداوند از جهان بالا و اهل زمین مرا دوست بدارند، حضرت فرمود: به آنچه نزد خداست میل و رغبت داشته باش تا خدا دوستت بدارد، و به آنچه در دست مردم است بی اعتنا باش تا مردم دوستت بدارند.
و امام باقر علیه السلام فرمود: اگر درخواست کننده بداند که در سؤال و حاجت خواستن چه بار سنگینی است، هیچ کس از دیگری سؤال نخواهد کرد، و اگر دهنده بداند در عطا کردن و بخشش چه فضیلتی نهفته است، هیچ سائلی را رد نخواهد کرد. (1)
روایت29.
جامع الاخبار: از انس بن مالک روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر بنده ای که دری از درخواست و گدایی را بر خود بگشاید خداوند هفتاد در از فقر و تنگدستی را بر او خواهد گشود.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خواهش کردن جایز و شایسته نیست مگر در فقر شدید یا زیان دیدن ناامید کننده.
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شخص دری از خواهش کردن و گدایی را بر خود نمیگشاید مگر اینکه خداوند دری از فقر را بر روی او بگشاید.
و فرمود: هر کس از سر توانگری درخواست کند به سر درد و شکم درد دچار میشود.
و فرمود: هر کس برای فزون طلبی چیزی از اموال مردم درخواست کند، این مال چه اندک باشد و چه بسیار، پارههای آتش است. (2)
روایت30.
الاختصاص: امام صادق فرمود همانا رحمت را در قلب مخلوقات رحیم خود نهاده است، پس نیازهایتان را از آنها بخواهید و از انسانهای سنگدل چیزی نخواهید چراکه خداوند تبارک و تعالی غضب خود را بر آنان حلال شمرده است. (3)
روایت31.
کتاب حسین ابن سعید و کتاب النوادر: همانا خداوند شخص آبرومند بردبار ثروتمند عفیف را دوست دارد و بدانید که خداوند از شخص فاسد زشت رفتار که مصرانه گدایی میکند بیزار است .
روایت32.
زید ابن علی از پدارنش
ص: 156
اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی السُّؤَالِ وَ یُثْبِتَ لَهُ بِهَا فِی النَّارِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِّمْنِی شَیْئاً إِذَا فَعَلْتُهُ أَحَبَّنِیَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ وَ أَحَبَّنِی أَهْلُ الْأَرْضِ قَالَ ارْغَبْ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ یُحْبِبْکَ اللَّهُ وَ ازْهَدْ فِیمَا عِنْدَ النَّاسِ یُحْبِبْکَ النَّاسُ.
قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: لَوْ یَعْلَمُ السَّائِلُ مَا فِی الْمَسْأَلَةِ مَا سَأَلَ أَحَدٌ أَحَداً وَ لَوْ یَعْلَمُ الْمُعْطِی مَا فِی الْعَطِیَّةِ مَا رَدَّ أَحَدٌ أَحَداً(1).
جع، [جامع الأخبار] رُوِیَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ فَتَحَ عَلَی نَفْسِهِ بَاباً مِنَ الْمَسْأَلَةِ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ الْفَقْرَ.
قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمَسْأَلَةَ لَا تَحِلُّ إِلَّا لِفَقْرٍ مُدْقِعٍ أَوْ غُرْمٍ مُقْطَعٍ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَا فَتَحَ رَجُلٌ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَاباً مِنَ الْفَقْرِ.
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ سَأَلَ عَنْ ظَهْرِ غِنًی فَصُدَاعٌ فِی الرَّأْسِ وَ دَاءٌ فِی الْبَطْنِ.
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ سَأَلَ النَّاسَ أَمْوَالَهُمْ تَکَثُّراً فَإِنَّمَا هِیَ جَمْرَةٌ فَلْیَسْتَقِلَّ مِنْهُ أَوْ لِیَسْتَکْثِرْ(2).
ختص، [الإختصاص] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الرَّحْمَةَ فِی قُلُوبِ رُحَمَاءِ خَلْقِهِ فَاطْلُبُوا الْحَوَائِجَ مِنْهُمْ وَ لَا تَطْلُبُوهَا مِنَ الْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَلَّ غَضَبَهُ بِهِمْ (3).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلِیُّ بْنُ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْحَیِیَّ الْحَلِیمَ الْغَنِیَّ الْمُتَعَفِّفَ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْفَاحِشَ الْبَذِیَّ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ
ص: 156
از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهشت بر سه کس حرام است: منت گذار، غیبت کننده، و میگسار.
روایت33.
نوادر الراوندی: امام کاظم علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: سؤال کردن، سرمایه گذاشتن آبروی شخص است، که در آن (با دریافت کمک) آبرو باقی می ماند، یا (به خاطر به دست نیاوردن چیزی) آبروی خویش را از دست می دهد!
با همین اسناد از ایشان روایت شده که فرمود: پاداش سؤال کننده، اگر استحقاق آن را داشته باشد، مثل پاداش بخشش کننده نسبت به او خواهد بود. (1)
روایت34.
مجالس الشیخ: محمد ابن مسلم میگوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ای محمد، اگر سائل بداند که در خواستش چه بار سنگینی دارد، هرگز کسی از کس دیگر چیزی طلب نمی کند. و آن کس که از او چیزی می خواهند، اگر بداند که ممانعت هم چه بار عظیمی دارد، هرگز کسی را ردّ نخواهد کرد. میگوید: سپس امام فرمود: ای محمد، هر کس با وجود داشتن، دست سؤال و گدایی پیش کسی دراز کند، به هنگام دیدار خدا در روز قیامت چهره ای خراشیده (زشت) خواهد داشت.
با همین اسناد از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: جماعتی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: ای رسول خدا، در نزد پروردگارت برای ما بهشت را تضمین کن. امام فرمود: پیامبر فرمود: ضمانت بهشت در این است که با طول سجده مرا یاری برسانید. گفتند: بله ای رسول خدا. پس بهشت را برایشان تضمین کرد. امام فرمود: این خبر به گروهی از انصار رسید. - فرمود: - پس به نزد پیامبر آمدند و گفتند: ای رسول خدا بهشت را برای ما تضمین کن. پیامبر فرمود: ضمانت بهشت این است که هرگز از کسی چیزی درخواست نکنید. گفتند: بله ای رسول خدا. پس بهشت را برای آنها تضمین کرد. پس شخصی از میان آنها درحالی که سوار بر چهارپا بود تازیانه اش بر زمین می افتاد، پس پیاده می شد تا خود آن را بردارد زیرا برایش ناخوشایند بود که از کسی چیزی درخواست کند و شخصی بند کفشش (یا تسمه چرمی زین) پاره میشد و دوست نداشت از یکی بند کفش بخواهد.(2)
روایت35.
الدره الباهره: امام رضا علیه السلام فرمود: درخواست کردن کلید فقر و تنگدستی است.
روایت36.
نهج البلاغه: امام علی علیه السلام فرمود: از دست دادن حاجت بهتر از درخواست
ص: 157
عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَحْرُمُ الْجَنَّةُ عَلَی ثَلَاثَةٍ عَلَی الْمَنَّانِ وَ عَلَی الْمُغْتَابِ وَ عَلَی مُدْمِنِ الْخَمْرِ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکَاظِمِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مَسْأَلَةَ الرَّجُلِ کَسْبُهُ بِوَجْهِهِ فَأُبْقِیَ رَجُلٌ عَلَی وَجْهِهِ و [أَوْ] تُرِکَ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَجْرُ السَّائِلِ فِی حَقٍّ لَهُ کَأَجْرِ الْمُتَصَدِّقِ عَلَیْهِ (1).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا مُحَمَّدُ لَوْ یَعْلَمُ السَّائِلُ مَا فِی الْمَسْأَلَةِ
مَا سَأَلَ أَحَدٌ أَحَداً وَ لَوْ یَعْلَمُ الْمُعْطِی مَا فِی الْعَطِیَّةِ مَا رَدَّ أَحَدٌ أَحَداً قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ مَنْ سَأَلَ وَ هُوَ بِظَهْرِ غِنًی لَقِیَ اللَّهَ مَخْمُوشاً وَجْهُهُ.
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اضْمَنْ لَنَا عَلَی رَبِّکَ الْجَنَّةَ قَالَ فَقَالَ عَلَی أَنْ تُعِینُونِی بِطُولِ السُّجُودِ قَالُوا نَعَمْ یَا 14 رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَمِنَ لَهُمُ الْجَنَّةَ قَالَ فَبَلَغَ ذَلِکَ قَوْماً مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ فَأَتَوْهُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اضْمَنْ لَنَا الْجَنَّةَ قَالَ عَلَی أَنْ لَا تَسْأَلُوا أَحَداً شَیْئاً قَالُوا نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَمِنَ لَهُمُ الْجَنَّةَ فَکَانَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَسْقُطُ سَوْطُهُ وَ هُوَ عَلَی دَابَّتِهِ فَیَنْزِلُ حَتَّی یَتَنَاوَلَهُ کَرَاهِیَةَ أَنْ یَسْأَلَ أَحَداً شَیْئاً وَ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ لَیَنْقَطِعُ شِسْعُهُ فَیَکْرَهُ أَنْ یَطْلُبَ مِنْ أَحَدٍ شِسْعاً(2).
الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الرِّضَا علیه السلام: الْمَسْأَلَةُ مِفْتَاحُ الْبُؤْسِ.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ علیه السلام: فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَی غَیْرِ
ص: 157
کردن از نااهل است. (1)
و فرمود: عفت ورزیدن زینت فقر و شکرگذاری زینت بی نیازی است. (2)
و فرمود: آبروی تو چون یخی جامد است که درخواست، آن را قطره قطره آب میکند، پس بنگر آن را نزد چه کسی فرو میریزی. (3)
روایت37.
عدة الداعی:امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که درخواست می کند ولی نیاز ندارد، گویا شراب می خورد.
امام باقر علیه السلام فرمود: به خدا قسم می خورم، قسم حق که کسی باب سؤال و درخواست را بر روی خود نگشاید مگر آنکه خداوند باب فقری را بر او بگشاید.
زین العابدین علیه السلام فرمود: من از طرف خدا تضمین می کنم که هر کس بدون نیاز داشتن، از کسی سؤال کند، نیاز مجبورش می کند که روزی از روی احتیاج از دیگری درخواست کند.
روزی حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به یارانش فرمود: آیا با من بیعت نمی کنید؟ گفتند: یا رسول اللَّه! ما با تو بیعت کردیم، فرمود: با من بیعت کنید بر اینکه از مردم چیزی نخواهید. بعد از آن روز، اگر چوبدستی از دست کسی بر زمین می افتاد، خودش پیاده می شد و آن را بر می داشت و به کسی نمی گفت آن را به من بده .
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر هر یک از شما ریسمانی بگیرد و با آن بر پشتش هیزم بکشد تا آبروی خود را حفظ کند، بهتر از آن است که از دیگران چیزی طلب نماید.
امام صادق علیه السلام فرمود: شیعیان ما کسانی اند که از مردم چیزی طلب نمی کنند، اگر چه از گرسنگی بمیرند.
امام باقر علیه السلام فرمود: طلب حاجت از مردم، موجب از بین رفتن عزت و حیا می گردد و مأیوس بودن از آنچه در دست مردم است، موجب عزت مؤمنین می شود و طمع، همان احتیاج داشتن است.
و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: کسی که اظهار نیاز نکند، خداوند او را بی نیاز می گرداند و کسی که طالب عفّت باشد، پروردگار متعال او را عفیف می نماید و کسی که از خدا چیزی بخواهد، خداوند به او عطا می کند، کسی که درب سؤال و درخواست را بر خود بگشاید، خداوند متعال هفتاد درب از فقر به رویش می گشاید که هیچ چیز نمی تواند حتی کوچکترین دربش را مسدود نماید.
و فرمودند: درخواست سائل را رد نکنید که اگر دروغ مساکین نبود،
ص: 158
أَهْلِهَا(1).
وَ قَالَ علیه السلام: الْعَفَافُ زِینَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّکْرُ زِینَةُ الْغِنَی (2).
وَ قَالَ علیه السلام: وَجْهُکَ مَاءٌ جَامِدٌ یُقَطِّرُهُ السُّؤَالُ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تُقَطِّرُهُ (3).
عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ سَأَلَ مِنْ غَیْرِ فَقْرٍ فَإِنَّمَا یَأْکُلُ الْخَمْرَ.
وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: أُقْسِمُ بِاللَّهِ وَ هُوَ حَقٌّ مَا فَتَحَ رَجُلٌ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ لَهُ بَابَ فَقْرٍ.
وَ قَالَ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ علیه السلام: ضَمِنْتُ عَلَی رَبِّی أَنْ لَا یَسْأَلَ أَحَدٌ أَحَداً مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ إِلَّا اضْطَرَّتْهُ حَاجَةٌ بِالْمَسْأَلَةِ یَوْماً إِلَی أَنْ یَسْأَلَ مِنْ حَاجَةٍ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَوْماً لِأَصْحَابِهِ أَ لَا تُبَایِعُونِّی فَقَالُوا قَدْ بَایَعْنَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ تُبَایِعُونِّی عَلَی أَنْ لَا تَسْأَلُوا النَّاسَ شَیْئاً فَکَانَ بَعْدَ ذَلِکَ تَقَعُ الْمِخْصَرَةُ مِنْ یَدِ أَحَدِهِمْ فَیَنْزِلُ لَهَا وَ لَا یَقُولُ لِأَحَدٍ نَاوِلْنِیهَا.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ یَأْخُذُ حَبْلًا فَیَأْتِی بِحُزْمَةِ حَطَبٍ عَلَی ظَهْرِهِ فَیَبِیعُهَا فَیَکُفُّ بِهَا وَجْهَهُ خَیْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یَسْأَلَ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: شِیعَتُنَا مَنْ لَا یَسْأَلُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لَوْ مَاتَ جُوعاً.
وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: طَلَبُ الْحَوَائِجِ إِلَی النَّاسِ اسْتِلَابٌ لِلْعِزَّةِ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْحَیَاءِ وَ الْیَأْسُ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ وَ الطَّمَعُ هُوَ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ.
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنِ اسْتَغْنَی أَغْنَاهُ اللَّهُ وَ مَنِ اسْتَعَفَّ أَعَفَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ سَأَلَ أَعْطَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ فَتَحَ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ الْفَقْرِ لَا یَسُدُّ أَدْنَاهَا شَیْ ءٌ.
وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تَقْطَعُوا عَلَی السَّائِلِ مَسْأَلَتَهُ فَلَوْ لَا أَنَّ الْمَسَاکِینَ یَکْذِبُونَ
ص: 158
ردّکنندگان آنان رستگار نمی شدند.
و فرمودند: به سائل یا چیز کمی بدهید یا با نرمی و ترحم، ردش کنید، چون چه بسا فردی که نه انسان است و نه جن، نزد شما بیاید تا ببیند با نعم الهی چه می کنید؟
بعضی گفتند که ما هنگام صبح بر در منزل امام صادق علیه السّلام نشسته بودیم که گدایی آمد و چیزی خواست، اطرافیان او را رد کردند، امام آنان را بسیار سرزنش کرد و فرمود: اولین گدایی که بر در خانه ما آمد او را رد کردید؟ تا سه نفر را غذا بدهید آنگاه اختیار با شماست، اگر خواستید بیش از سه نفر را هم بدهید و گر نه حق این روز را ادا نموده اید.
و فرمود: گدای اوّل، دوّم و سوّم را (چیزی) بدهید، پس از آن، اختیار با شماست .
از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نقل است که فرمودند: هر وقت گدایی شبانه در خانه شما را کوبید و چیزی خواست، مبادا ردّش کنید.
و از ایشان نقل شده که فرمودند: ما به غیر مستحق هم عطا می کنیم تا مبادا در این میان، مستحق واقعی را ردّ کرده باشیم.
علی ابن حسین علیه السلام فرمود: صدقه شبانه، غضب پروردگار را خاموش می نماید.
و آن حضرت به به ابوحمزه فرمود: اگر می خواهی خداوند تو را پاک بمیراند و روز ملاقاتش گناهانت را ببخشاید، نیکی کن و در خفا صدقه بده و صله رحم بنما، چون این سه عمل، عمر را زیاد می کنند، فقر را برطرف می نمایند، و از صاحبانشان هفتاد نوع مرگ بد را دفع می کنند.
از رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سؤال شد: کدام صدقه افضل است؟ فرمود: بر خویشانی که دشمنی خود را از تو پنهان می کنند.
از حضرت صادق علیه السّلام سؤال شد: به چه کسی صدقه بدهد؟ به کسی که بر در خانه می آید، یا نگهدارد و به بستگان نیازمند خود بدهد؟ فرمود: به بستگان و نزدیکانش بدهد که اجر عظیم تری دارد.
و فرمود: هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد، هفتاد نوع بلا از او دور میشود.
از امام باقر علیه السّلام نقل است که فرمود: اگر یک روز قبل از جمعه می خواهی صدقه بدهی، آن را تا روز جمعه به تأخیر بینداز. (1)
روایت38.
اعلام الدین: امیرالمومنین علی علیه السلام به پسرش امام حسن علیه السلام فرمود: ای پسرکم،
ص: 159
مَا أَفْلَحَ مَنْ رَدَّهُمْ.
وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: رُدُّوا السَّائِلَ بِبَذْلٍ یَسِیرٍ أَوْ بِلِینٍ وَ رَحْمَةٍ فَإِنَّهُ یَأْتِیکُمْ مَنْ لَیْسَ بِإِنْسٍ وَ لَا جَانٍّ لِیَنْظُرَ کَیْفَ صُنْعُکُمْ فِیمَا خَوَّلَکُمُ اللَّهُ.
وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: کُنَّا جُلُوساً عَلَی بَابِ دَارِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بُکْرَةً فَدَنَا سَائِلٌ إِلَی بَابِ الدَّارِ فَسَأَلَ فَرَدُّوهُ فَلَامَهُمْ لَائِمَةً شَدِیدَةً وَ قَالَ أَوَّلُ سَائِلٍ قَامَ عَلَی بَابِ الدَّارِ رَدَدْتُمُوهُ أَطْعِمُوا ثَلَاثَةً ثُمَّ أَنْتُمْ أَعْلَمُ إِنْ شِئْتُمْ أَنْ تَزْدَادُوا فَازْدَادُوا وَ إِلَّا فَقَدْ أَدَّیْتُمْ حَقَّ یَوْمِکُمْ.
وَ قَالَ علیه السلام: أَعْطُوا الْوَاحِدَ وَ الِاثْنَیْنِ وَ الثَّلَاثَةَ ثُمَّ أَنْتُمْ بِالْخِیَارِ.
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِذَا طَرَقَکُمْ سَائِلٌ ذَکَرٌ بِلَیْلٍ فَلَا تَرُدُّوهُ.
وَ عَنْهُمْ علیهم السلام: إِنَّا لَنُعْطِی غَیْرَ الْمُسْتَحِقِّ حَذَراً مِنْ رَدِّ الْمُسْتَحِقِّ.
وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام: صَدَقَةُ اللَّیْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ.
وَ قَالَ علیه السلام لِأَبِی حَمْزَةَ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُطَیِّبَ اللَّهُ مِیتَتَکَ وَ یَغْفِرَ لَکَ ذَنْبَکَ یَوْمَ تَلْقَاهُ فَعَلَیْکَ بِالْبِرِّ وَ صَدَقَةِ السِّرِّ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ فَإِنَّهُنَّ یَزِدْنَ فِی الْعُمُرِ وَ یَنْفِینَ الْفَقْرَ وَ یَدْفَعْنَ عَنْ صَاحِبِهِنَّ سَبْعِینَ مِیتَةَ سَوْءٍ وَ سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ فَقَالَ عَلَی ذِی الرَّحِمِ
الْکَاشِحِ وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الصَّدَقَةِ عَلَی مَنْ یَتَصَدَّقُ عَلَی الْأَبْوَابِ أَوْ یُمْسِکُ عَنْهُمْ وَ یُعْطِیهِ ذَوِی قَرَابَتِهِ قَالَ لَا یَبْعَثُ بِهَا إِلَی مَنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ قَرَابَةٌ فَهُوَ أَعْظَمُ لِلْأَجْرِ.
وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ تَصَدَّقَ فِی رَمَضَانَ صَرَفَ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ.
وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَتَصَدَّقَ بِشَیْ ءٍ قَبْلَ الْجُمُعَةِ بِیَوْمٍ فَأَخِّرْهُ إِلَی یَوْمِ الْجُمُعَةِ(1).
أَعْلَامُ الدِّینِ،: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِوَلَدِهِ الْحَسَنِ علیه السلام یَا بُنَیَ
ص: 159
هرگاه سختیهای زمان و قحطی روزگار بر تو نازل شد، باید به اصول ثابت و فروع رشد یافته (یعنی کسانی که اهل رحمت و ازخودگذشتگی و دلسوزی هستند) تکیه کنی چراکه آنان نیازها را زودتر برآورده میسازند و برای دفع مصیبتها سریع تر عمل میکنند و تو را از درخواست بخشش و گرفتن حتی طسوج (دو دانه) و قیراط (دو طسوج) از انسانهای دست خشک و ترشرو برحذر میدارم زیرا آنان اگر چیزی ببخشند منت میگذارند و اگر از بخشش ممانعت ورزند، خسته کنند. سپس این ابیات را سرود:
اگر چیزی درخواست کردی، از انسان بخشنده بخواه، کسی که همواره بی نیازی و راحتی را میشناسد.
درخواست از بخشنده موجب عزت و سربلندی میشود و درخواست از افراد پست، ننگ و عار را به بار میآورد.
و اگر ناگزیر به پذیرش ذلت و خواری شدی، ذلت و خواری را پیش انسانهای بزرگوار و بخشنده ببر، اگر با آنها ملاقات کردی.
اگر انسان بزرگوار را بزرگ بداری ننگ نیست، بلکه اکرام انسانهای کوچک و ناچیز ننگ و عار است.
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میفرماید: کار نیک و فضل و بخشش را از انسانهای رحیم و مهربان امتم بخواهید تا در سایه آنها زندگی کنید و همه آفریده ها عیال و نانخور خدا هستند و محبوبترین آنان در نزد خدا
کسی است که برای آفریدههای خدا سودمندتر باشد و نسبت به عیال نیکوکارتر باشد و همانا خیر و نیکی بسیار است و انجام دهنده آن اندک .
ص: 160
إِذَا نَزَلَ بِکَ کَلَبُ الزَّمَانِ وَ قَحْطُ الدَّهْرِ فَعَلَیْکَ بِذَوِی الْأُصُولِ الثَّابِتَةِ وَ الْفُرُوعِ النَّابِتَةِ مِنْ أَهْلِ الرَّحْمَةِ وَ الْإِیثَارِ وَ الشَّفَقَةِ فَإِنَّهُمْ أَقْضَی لِلْحَاجَاتِ وَ أَمْضَی لِدَفْعِ الْمُلِمَّاتِ وَ إِیَّاکَ وَ طَلَبَ الْفَضْلِ وَ اکْتِسَابَ الطَّسَاسِیجِ وَ الْقَرَارِیطِ(1) مِنْ ذَوِی الْأَکُفِّ الْیَابِسَةِ وَ الْوُجُوهِ الْعَابِسَةِ فَإِنَّهُمْ إِنْ أَعْطَوْا مَنُّوا وَ إِنْ مَنَعُوا کَدُّوا ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:
وَ اسْأَلِ العُرْفَ إِنْ سَأَلْتَ کَرِیماً***لَمْ یَزَلْ یَعْرِفُ الْغِنَی وَ الْیَسَارَا
فَسُؤَالُ الْکَرِیمِ یُورِثُ عِزّاً***وَ سُؤَالُ اللَّئِیمِ یُورِثُ عَاراً
وَ إِذَا لَمْ تَجِدْ مِنَ الذُّلِّ بُدّاً***فَالْقَ بِالذُّلِّ إِنْ لَقِیتَ الْکِبَارَا
لَیْسَ إِجْلَالُکَ الْکَبِیرَ بِعَارٍ***إِنَّمَا الْعَارُ أَنْ تُجِلَّ الصِّغَارَا
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: اطْلُبُوا الْمَعْرُوفَ وَ الْفَضْلَ مِنْ رُحَمَاءِ أُمَّتِی تَعِیشُوا فِی أَکْنَافِهِمْ وَ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ عِیَالُ اللَّهِ وَ إِنَّ أَحَبَّهُمْ إِلَیْهِ أَنْفَعُهُمْ لِخَلْقِهِ وَ أَحْسَنُهُمْ صَنِیعاً إِلَی عِیَالِهِ وَ إِنَّ الْخَیْرَ کَثِیرٌ وَ قَلِیلٌ فَاعِلُهُ.
ص: 160
باب هفدهم : ادامه نعمت با تحمل بار (رسیدگی به امور مردم)، و کمک به اندازه خرج و انفاق نازل میگردد
روایات
روایت1.
امام صادق علیه السلام از پدرش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: هر که نعمت او افزایش پیدا کند، بار او در کار رسیدگی به زندگی مردم سنگین تر می شود؛ پس اگر به مدد رساندن به ایشان بپردازد، خدا نعمت او را افزایش می دهد، و اگر چنین نکند، نعمت خویش را در معرض نابودی قرار داده است. (1)
روایت2.
ابن علوان از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خدای تبارک و تعالی کمک و یاری را به اندازه خرج و انفاق نازل میکند. (2)
روایت3.
امالی طوسی: معاذ بن جبل میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نعمت خداوند بر کسی بزرگ نگردد مگر اینکه مخارج مردم بر او بزرگ شود و اگر کسی بار مسئولیت این خرج و انفاق را بر دوش نکشد، آن نعمت در معرض نابودی قرار داده است. (3)
روایت4.
عیون الاخبار: محمد ابن عرفه از امام رضا علیه السلام روایت میکند که فرمود: ای ابن عرفه همانا نعمتهای الهی برای مردم همانند شتری است که در کنار آبشخورش بسته است،
ص: 161
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ عَظُمَتْ عَلَیْهِ النِّعْمَةُ اشْتَدَّتْ لِذَلِکَ مَئُونَةُ النَّاسِ عَلَیْهِ فَإِنْ هُوَ قَامَ بِمَئُونَتِهِمْ اجْتَلَبَ زِیَادَةَ النِّعْمَةِ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ وَ إِنْ هُوَ لَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ عَرَضَ النِّعْمَةَ لِزَوَالِهَا(1).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُنَزِّلُ الْمَعُونَةَ عَلَی قَدْرِ الْمَئُونَةِ(2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْفَوَارِسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَنْبَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّرَیْقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْدَانَ الْعَبْدِیِّ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ خَالِدِ بْنِ [مَعْدَانَ] معلان عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلَی عَبْدٍ إِلَّا عَظُمَتْ مَئُونَةُ النَّاسِ عَلَیْهِ فَمَنْ لَمْ یَحْتَمِلْ تِلْکَ الْمَئُونَةَ فَقَدْ عَرَضَ تِلْکَ النِّعْمَةَ لِلزَّوَالِ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: یَا ابْنَ عَرَفَةَ إِنَّ النِّعَمَ کَالْإِبِلِ الْمَعْقُولَةِ فِی عَطَنِهَا عَلَی الْقَوْمِ (4)
ص: 161
مادامی که با آن نیکو رفتار شود، پس هر گاه با آن بدرفتاری شود، از آنان می گریزد. (1)
روایت5.
حسین ابن نُعیم گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای حسین، نعمت را عزیز دار، عرض کردم: فدایت شوم، گرامی داشت و احترام نعمت در چیست؟ فرمود: انجام دادن کارهای نیکی است که برایت می ماند. (2)
روایت6.
قصص الانبیاء: عبد الرحمن ابن حجاج از موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکند که فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد صالحی بود که همسری شایسته داشت، شبی در خواب دید که به او گفته شد: خداوند عمر تو را فلان سال مقدّر نموده که نیمی از عمرت را در وسعت و توانگری و نصف دیگر را در سختی و فقر به سر می بری، خودت انتخاب کن که کدام نیمه مقدّم باشد، مرد گفت: من همسر عاقل و شایسته ای دارم که در امر معاش شریک من است، اجازه دهید با او مشورت کنم و پاسخ دهم. صبح که مرد برخاست، ماجرا را به همسر خود گفت: همسرش گفت: ای مرد به نظرم بهتر است نیمه اوّل عمرت عافیت و وسعت باشد، شاید خداوند به ما رحم کند و نعمت خود را تا آخر عمر در حقّ ما تمام کند.
در شب دوّم دوباره آن شخص در خواب نزد او آمد و به او گفت: کدام را انتخاب کردی؟ مرد گفت: نیمه اول را انتخاب کردم. گفت: از آنِ تو خواهد بود. پس، از آن به بعد دنیا به او روی آورد و از هر جهت در وسعت و رفاه قرار گرفت. وقتی نعمت بر او ظاهر شد، همسرش به او گفت: با محتاجان و نزدیکان ارتباط برقرار کن و به آنها نیکی نما و به همسایگان و برادران خود عطا و بخشش داشته باش.
وقتی نصف عمر او گذشت و زمان تعیین شده سپری شد، شخصی را که اول بار در خواب دیده بود، دوباره در خواب دید. آن شخص به او گفت: خداوند تبارک و تعالی کارهای تو را سپاس گفته و به خاطر آن، به مانند گذشته تمام عمر تو را در رفاه و توانگری قرار می دهد. (3)
ص: 162
مَا أَحْسَنُوا جِوَارَهَا فَإِذَا أَسَاءُوا مُعَامَلَتَهَا وَ إِنَالَتَهَا نَفَرَتْ عَنْهُمْ (1).
مع، [معانی الأخبار] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ نُعَیْمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَا حُسَیْنُ أَکْرِمِ النِّعْمَةَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ کَرَامَتُهَا قَالَ اصْطِنَاعُ الْمَعْرُوفِ فِیهَا(2) یَبْقَی عَلَیْکَ (3).
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِهَذَا الْإِسْنَادِ(4)
عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ صَالِحٌ وَ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ فَرَأَی فِی النَّوْمِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ وَقَّتَ لَکَ مِنَ الْعُمُرِ کَذَا وَ کَذَا سَنَةً وَ جَعَلَ نِصْفَ عُمُرِکَ فِی سَعَةٍ وَ جَعَلَ النِّصْفَ الْآخَرَ فِی ضِیقٍ فَاخْتَرْ لِنَفْسِکَ إِمَّا النِّصْفَ الْأَوَّلَ وَ إِمَّا النِّصْفَ
الْأَخِیرَ فَقَالَ الرَّجُلُ إِنَّ لِی زَوْجَةً صَالِحَةً وَ هِیَ شَرِیکَتِی فِی الْمَعَاشِ فَأُشَاوِرُهَا فِی ذَلِکَ وَ تَعُودُ إِلَیَّ فَأُخْبِرُکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ الرَّجُلُ قَالَ لِزَوْجَتِهِ رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَتْ یَا فُلَانُ اخْتَرِ النِّصْفَ الْأَوَّلَ وَ تَعَجَّلِ الْعَافِیَةَ لَعَلَّ اللَّهَ سَیَرْحَمُنَا وَ یُتِمُّ لَنَا النِّعْمَةَ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الثَّانِیَةِ أَتَی الْآتِی فَقَالَ مَا اخْتَرْتَ فَقَالَ اخْتَرْتُ النِّصْفَ الْأَوَّلَ فَقَالَ ذَلِکَ لَکَ فَأَقْبَلَتِ الدُّنْیَا عَلَیْهِ مِنْ کُلِّ وَجْهٍ وَ لَمَّا ظَهَرَتْ نِعْمَتُهُ قَالَتْ لَهُ زَوْجَتُهُ قَرَابَتُکَ وَ الْمُحْتَاجُونَ فَصِلْهُمْ وَ بِرَّهُمْ وَ جَارُکَ وَ أَخُوکَ فُلَانٌ فَهَبْهُمْ فَلَمَّا مَضَی نِصْفُ الْعُمُرِ وَ جَازَ حَدُّ الْوَقْتِ رَأَی الرَّجُلَ الَّذِی رَآهُ أَوَّلًا فِی النَّوْمِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ شَکَرَ لَکَ ذَلِکَ وَ لَکَ تَمَامَ عُمُرِکَ سَعَةٌ مِثْلُ مَا مَضَی.
ص: 162
باب هجدهم : مصارف انفاق و نهی از اسراف در آن و صدقه دادن مال حرام
آیات
- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّواْ عَن سَبِیلِ اللّهِ فَسَیُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ إِلَی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ * لِیَمِیزَ اللّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَیَ بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ. (1)
{بی گمان، کسانی که کفر ورزیدند، اموال خود را خرج می کنند تا [مردم را] از راه خدا بازدارند. پس به زودی [همه] آن را خرج می کنند، و آن گاه حسرتی بر آنان خواهد گشت سپس مغلوب می شوند. و کسانی که کفر ورزیدند، به سوی دوزخ گردآورده خواهند شد. تا خدا، ناپاک را از پاک جدا کند، و ناپاکها را روی یکدیگر نهد و همه را متراکم کند آن گاه در جهنم قرار دهد. اینان همان زیانکارانند.}
- وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا. (2)
{و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی.} - وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. (3)
{و [نیز] کسانی که قبل از [مهاجران] در [مدینه] جای گرفته و ایمان آورده اند هر کس را که به سوی آنان کوچ کرده دوست دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدی نمی یابند و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد، آنها را بر خودشان مقدّم می دارند. و هر کس از خسّت نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.}
روایات
روایت1.
امالی صدوق: محمد ابن مسلم و منهال قصاب از امام باقر علیه السلام روایت میکنند که فرمود: هر که مال از چهار راه به دست آرد، در چهار چیز از او قبول نیست! هر که مال از اختلاس یا ربا یا خیانت در امانت یا دزدی به دست آورد، در ادای زکات و نه در صدقه و نه حج و نه عمره پذیرفته نباشد. و فرمود: خدای عز و جل مال حرام را در حج و عمره نمیپذیرد. (4)
روایت2.
تفسیر قمی: وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ
ص: 163
الأنفال: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (1)
الإسراء: وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً(2)
الحشر: وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (3).
لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ مِنْهَالٍ الْقَصَّابِ جَمِیعاً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَصَابَ مَالًا مِنْ أَرْبَعٍ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ فِی أَرْبَعٍ مَنْ أَصَابَ مَالًا مِنْ غُلُولٍ أَوْ رِیَاءٍ أَوْ خِیَانَةٍ أَوْ سَرِقَةٍ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ فِی زَکَاةٍ وَ لَا فِی صَدَقَةٍ وَ لَا فِی حَجٍّ وَ لَا فِی عُمْرَةٍ.
وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَجّاً وَ لَا عُمْرَةً مِنْ مَالٍ حَرَامٍ (4).
فس، [تفسیر القمی]: وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ
ص: 163
مَلُومًا مَّحْسُورًا»،(1)
{و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی.} علی ابن ابراهیم گفته است: سبب نزول آیه این است که: هرگاه کسی چیزی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خواست، هرگز او را دست خالی رد نمی کرد. روزی کسی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و چیزی خواست. پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی در دست نداشت و فرمود: ان شاء الله درست می شود. مرد گفت: یا رسول الله! پیراهنتان را به من بدهید و پیامبر صلی الله علیه و آله که هرگز کسی را از آنچه نزدش بود، دست خالی رد نمی کرد، پیراهن خود را به او داد. خداوند فرمود: «وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ» و ادامه آیه. و پیامبر صلی الله علیه و آله را نهی کرد از این که اسراف کند و بدون پیراهن بماند، و امام صادق علیه السلام فرمود: «المحسور:: یعنی عریان. (2)
روایت3.
قرب الاسناد: امام صادق از پدرش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: گروههایی هستند که دعای آنان مستجاب نمی شود، یکی کسی که پولی به دیگری برای مدّتی معیّن وام داده و در این باره چیزی (سندی، دستخطی) ننوشته و کسانی را نیز گواه نگرفته، و شخصی که بر علیه خویشاوندان خویش دعا کند، و مردی که زنش او را با هر وسیله ممکن آزار میدهد و او در درگاه خداوند دست به دعا بر میدارد و میگوید: خداوندا مرا از دست این زن خلاصی ده. خداوند به چنین کسی میگوید: ای بنده ام، آیا من طلاق او را به دست تو مقرر نکردم؟ پس اگر میخواهی او را رها کن و اگر میخواهی او را نگه دار. و مردی که خدا مال فراوانی روزی او سازد، سپس او آن مال را در نیکی و تقوا خرج کند و چیزی از آن مال نزد او نماند. سپس رو به دعا آورد و بگوید: پروردگارا به من روزی بده! خداوند بزرگ به چنین کسی می گوید: مگر به تو روزی ندادم و تو را بی نیاز نکردم، چرا چنان که به تو امر کرده بودم میانه روی نکردی و به اسراف پرداختی، من اسراف کاران را دوست ندارم.
و مردی که در خانه اش نشسته و در درگاه الهی دست به دعا برمیدارد که او را روزی دهد. و او از منزل بیرون نمیرود و همان طور که خداوند دستور داده، به دنبال فضل و برکت خداوند نمیرود. خداوند به این چنین شخصی میگوید: ای بنده ام، من دنیا را بر تو منع نکردم و تو را در اعضای بدنت محدود نکرده ام، و زمین من گسترده است. چرا بیرون نمیروی و روزی نمیطلبی، اگر تو را از روزی محروم کنم معذورت داشته ام و اگر به تو روزی بدهم، این را میخواهی! (3)
روایت4.
امالی طوسی: ربیعه و عماره گفته اند: در آن زمان که گروه کثیری از اصحاب امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام از دور آن حضرت پراکنده شده و از نزد آن حضرت به سوی معاویه ره سپردند تا نصیبی از دنیای معاویه ببرند، گروهی از یاران ایشان خدمت او رسیدند و عرضه داشتند: ای امیر مؤمنان، به اینها اموال را بخشش کن،
ص: 164
مَلُوماً مَحْسُوراً فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبَ نُزُولِهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَرُدُّ أَحَداً یَسْأَلُهُ شَیْئاً عِنْدَهُ فَجَاءَ رَجُلٌ فَسَأَلَهُ فَلَمْ یَحْضُرْهُ شَیْ ءٌ فَقَالَ یَکُونُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطِنِی قَمِیصَکَ وَ کَانَ لَا یَرُدُّ أَحَداً عَمَّا عِنْدَهُ فَأَعْطَاهُ قَمِیصَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَنَهَاهُ أَنْ یَبْخَلَ وَ یُسْرِفَ وَ یَقْعُدَ مَحْسُوراً مِنَ الثِّیَابِ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الْمَحْسُورُ الْعُرْیَانُ (1).
ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَصْنَافٌ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ مِنْهُمْ مَنْ أَدَانَ رَجُلًا دَیْناً إِلَی أَجَلٍ فَلَمْ یَکْتُبْ عَلَیْهِ کِتَاباً وَ لَمْ یُشْهِدْ عَلَیْهِ شُهُوداً وَ رَجُلٌ یَدْعُو عَلَی ذِی رَحِمٍ وَ رَجُلٌ تُؤْذِیهِ امْرَأَتُهُ بِکُلِّ مَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی ذَلِکَ یَدْعُو اللَّهَ عَلَیْهَا وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَرِحْنِی مِنْهَا فَهَذَا یَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِی أَ وَ مَا قَلَّدْتُکَ أَمْرَهَا فَإِنْ شِئْتَ خَلَّیْتَهَا وَ إِنْ شِئْتَ أَمْسَکْتَهَا وَ رَجُلٌ رَزَقَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَالًا ثُمَّ أَنْفَقَهُ فِی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی فَلَمْ یَبْقَ لَهُ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ هُوَ فِی ذَلِکَ یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ فَهَذَا یَقُولُ لَهُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ وَ لَمْ أَرْزُقْکَ وَ أَغْنِیکَ أَ فَلَا اقْتَصَدْتَ وَ لِمَ تُسْرِفُ إِنِّی لَا أُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ وَ رَجُلٌ قَاعِدٌ فِی بَیْتِهِ وَ هُوَ یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ لَا یَخْرُجُ وَ لَا یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ کَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ هَذَا یَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِی إِنِّی لَمْ أَحْظُرْ عَلَیْکَ الدُّنْیَا وَ لَمْ أَرْمِکَ فِی جَوَارِحِکَ وَ أَرْضِی وَاسِعَةٌ أَ فَلَا تَخْرُجُ وَ تَطْلُبُ الرِّزْقَ فَإِنْ حَرَمْتُکَ عَذَرْتُکَ وَ إِنْ رَزَقْتُکَ فَهُوَ الَّذِی تُرِیدُ(2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسَدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی سَیْفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُبَابٍ عَنْ رَبِیعَةَ وَ عُمَارَةَ: أَنَّ طَائِفَةً مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَشَوْا إِلَیْهِ عِنْدَ تَفَرُّقِ النَّاسِ عَنْهُ وَ فِرَارِ کَثِیرٍ مِنْهُمْ إِلَی مُعَاوِیَةَ طَلَباً لَمَا فِی یَدَیْهِ مِنَ الدُّنْیَا فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَعْطِ هَؤُلَاءِ الْأَمْوَالَ وَ فَضِّلْ
ص: 164
و این اشراف عرب و قریش و کسانی را که می ترسی زیر بار تو نروند و به سوی معاویه بگریزند، بر سایر آزادشدگان و عجمیان برتری بده.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: به من دستور میدهید که یاری را از راه ستم بجویم؟! نه، به خدا سوگند، تا خورشید می تابد و ستاره ای در آسمان می درخشد دست به چنین کاری نمی زنم. به خدا سوگند اگر این اموال از خودم بود، هر آینه مساوات را در میان آنان مراعات می نمودم چه برسد به اینکه مال خودشان است. سپس لحظاتی طولانی سکوت کرد و پس از آن فرمود: هر کس ثروتی دارد جدّا باید از فساد بپرهیزد که بخشش مال در غیر حقّش تبذیر و اسراف است، و ثروت هر چند نامی از صاحب خود در دنیا به جای می گذارد ولی در نزد خدای عزّ و جلّ بی ارزشش می سازد؛ و هیچ مردی مال خود را در غیر حقّ و نزد غیر اهلش ننهاد جز اینکه خداوند وی را از سپاس آنان محروم ساخت و دوستی آنان از آنِ دیگری شد، و اگر کسی که او را دوست بدارد و سپاسش گوید با او بماند، جملگی دروغ و چاپلوسی است که می خواهد بدین وسیله به وی نزدیک شود تا بتواند دوباره به مانند چیزی که در گذشته از وی به دست آورده، دست یابد، و اگر روزی قدمش لغزید و به کمک و دستگیری او نیاز پیدا کرد، همانا او بدترین دوست و پست ترین رفیق خواهد بود. هر کس بخواهد از آنچه که خداوند به او ارزانی داشته نیکی نماید، باید به خویشان نزدیک خود رسیدگی نموده و مهمان نوازی کند و اسیری را آزاد سازد و به ورشکستگان و در راه ماندگان و تهیدستان و جهادگران در راه خدا یاری رساند و باید بر مشکلات و سختیها شکیبا باشد که همانا دستیابی به این خصلتها، والاترین کرامتهای دنیا و رسیدن به فضائل آخرت است. (1)
ص: 165
هَؤُلَاءِ الْأَشْرَافَ مِنَ الْعَرَبِ وَ قُرَیْشٍ عَلَی الْمَوَالِی وَ الْعَجَمِ وَ مَنْ تَخَافُ عَلَیْهِ مِنَ النَّاسِ وَ فِرَارُهُ إِلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تَأْمُرُونِّی أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ لَا وَ اللَّهِ مَا أَفْعَلُ مَا طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ لَاحَ فِی السَّمَاءِ نَجْمٌ وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ مَالُهُمْ لِی لَوَاسَیْتُ بَیْنَهُمْ وَ کَیْفَ وَ إِنَّمَا هُوَ أَمْوَالُهُمْ قَالَ ثُمَّ أَتَمَ (1) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام طَوِیلًا سَاکِتاً ثُمَّ قَالَ مَنْ کَانَ لَهُ مَالٌ فَإِیَّاهُ وَ الْفَسَادَ فَإِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ وَ هُوَ وَ إِنْ کَانَ ذِکْراً لِصَاحِبِهِ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ تَضْیِیعُهُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَضَعْ رَجُلٌ مَالَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ إِلَّا حَرَمَهُ اللَّهُ شُکْرَهُمْ وَ کَانَ لِغَیْرِهِمْ وُدُّهُ فَإِنْ بَقِیَ مَعَهُ مَنْ یَوَدُّهُ وَ یُظْهِرُ لَهُ الشُّکْرَ فَإِنَّمَا هُوَ مَلَقٌ بِکَذِبٍ یُرِیدُ التَّقَرُّبَ بِهِ إِلَیْهِ لِیَنَالَ مِنْهُ مِثْلَ الَّذِی کَانَ یَأْتِی إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ فَإِنْ زَلَّتْ بِصَاحِبِهِ النَّعْلُ فَاحْتَاجَ إِلَی مَعُونَتِهِ أَوْ مُکَافَاتِهِ فَشَرُّ خَلِیلٍ وَ أَلْأَمُ خَدِینٍ (2) وَ مَنْ صَنَعَ الْمَعْرُوفَ فِیمَا أَتَاهُ فَلْیَصِلْ بِهِ الْقَرَابَةَ وَ لْیُحْسِنْ فِیهِ الضِّیَافَةَ وَ لْیَفُکَّ بِهِ الْعَانِیَ وَ لْیُعِنْ بِهِ الْغَارِمَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ الْفُقَرَاءَ وَ الْمُجَاهِدِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لْیَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَی النَّوَائِبِ وَ الْحُقُوقِ فَإِنَّ الْفَوْزَ بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ دَرْکُ فَضَائِلِ الْآخِرَةِ(3).
ص: 165
مجالس مفید: علی ابن بلال مثل این حدیث را روایت کرده است. (1)
روایت5.
الخصال: ابان ابن عثمان از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: چهار چیز در چهار چیز روا نباشد. خیانت و نادرستی و دزدی و ریا در حج و عمره و جهاد و صدقه روا نباشد. (2)
روایت6.
الخصال: ولید ابن صبیح می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم و کاسه ای از خرما نزد وی بود تا اینکه گدایی آمد و حضرت از آن به او داد، گدای دیگری آمد، به او هم داد و گدای سوّمی آمد و به او هم داد، سپس گدای دیگری آمد، فرمود: خدا به تو وسعت دهد (به او نداد) سپس فرمود: اگر کسی مالی داشته باشد که به سی یا چهل هزار برسد، سپس بخواهد چیزی از آن باقی نماند مگر اینکه آن را در راه حق تقسیم کند، این کار را می کند و مالی برای او نمی ماند، پس از جمله سه گروهی می شود که دعای آنها برگردانیده می شود (مستجاب نمی شود) گفتم: فدایت گردم آن سه گروه کدامند؟ فرمود: کسی که خدا به او ثروتی بدهد و آن را در راههایش انفاق کند، سپس بگوید: خدایا به من روزی بده. خداوند می فرماید: مگر به تو روزی نداده بودم؟ و کسی که به همسرش نفرین می کند و نسبت به او ستمگر است، به او گفته می شود که مگر امر او را در دست تو قرار نداده ام؟ و کسی که در خانه اش می نشیند و در طلب روزی نیست، سپس می گوید: پروردگارا به من روزی بده، پس خداوند می فرماید: مگر راه طلب روزی را در اختیار تو قرار نداده ام؟ (3)
السرائر: بزنطی این حدیث را روایت کرده است. (4)
روایت7.
تحف العقول: از امام صادق علیه السلام درباره موارد خرج کردن اموال و انفاق آن روایت شده که فرمود: امّا موارد خرج کردن اموال در جمیع مصارف حلال، چه واجب باشد و چه مستحب، بیست و چهار مورد است: هفت مورد آن ویژه مصارف خود شخص است و پنج مورد مربوط به کسانی است که تأمین هزینه زندگی آنها بر او واجب است و سه مورد مربوط به پرداخت واجبات دینی است و پنج مورد برای انواع بخشش ها و چهار مورد برای احسان و مصارف نیکوکاری است.
ص: 166
جا، [المجالس للمفید] علی بن بلال: مثله (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ الْبَزَنْطِیِّ مَعاً عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعٌ لَا یَجُزْنَ فِی أَرْبَعَةٍ الْخِیَانَةُ وَ الْغُلُولُ وَ السَّرِقَةُ وَ الرِّبَا لَا تَجُوزُ فِی حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ وَ لَا جِهَادٍ وَ لَا صَدَقَةٍ(2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ عِنْدَهُ وَ عِنْدَهُ جَفْنَةٌ مِنْ رُطَبٍ فَجَاءَ سَائِلٌ فَأَعْطَاهُ ثُمَّ جَاءَ سَائِلٌ آخَرُ فَأَعْطَاهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَأَعْطَاهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَقَالَ وَسَعَ اللَّهُ عَلَیْکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَجُلًا لَوْ کَانَ لَهُ مَالٌ یَبْلُغُ ثَلَاثِینَ أَوْ أَرْبَعِینَ أَلْفاً ثُمَّ شَاءَ أَنْ لَا یَبْقَی مِنْهُ شَیْ ءٌ إِلَّا قَسَمَهُ فِی حَقٍّ فَعَلَ فَیَبْقَی لَا مَالَ لَهُ فَیَکُونُ مِنَ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ یُرَدُّ دُعَاؤُهُمْ عَلَیْهِمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنْ هُمْ قَالَ رَجُلٌ رَزَقَهُ اللَّهُ مَالًا فَأَنْفَقَهُ فِی وُجُوهِهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی وَ رَجُلٌ دَعَا عَلَی امْرَأَتِهِ وَ هُوَ ظَالِمٌ لَهَا فَیُقَالُ لَهُ أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا بِیَدِکَ وَ رَجُلٌ جَلَسَ فِی بَیْتِهِ وَ تَرَکَ الطَّلَبَ ثُمَّ یَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ أَجْعَلْ لَکَ السَّبِیلَ إِلَی الطَّلَبِ لِلرِّزْقِ (3).
سر، [السرائر] البزنطی: مثله (4).
ف، [تحف العقول] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی بَیَانِ وُجُوهِ إِخْرَاجِ الْأَمْوَالِ وَ إِنْفَاقِهَا قَالَ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الَّتِی فِیهَا إِخْرَاجُ الْأَمْوَالِ فِی جَمِیعِ وُجُوهِ الْحَلَالِ الْمُفْتَرَضِ عَلَیْهِمْ وَ وُجُوهِ النَّوَافِلِ کُلِّهَا فَأَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَجْهاً مِنْهَا سَبْعَةُ وُجُوهٍ عَلَی خَاصَّةِ نَفْسِهِ وَ خَمْسَةُ وُجُوهٍ عَلَی مَنْ یَلْزَمُهُ نَفْسُهُ وَ ثَلَاثَةُ وُجُوهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ وَ خَمْسَةُ وُجُوهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ وَ أَرْبَعَةُ أَوْجُهٍ مِمَّا یَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَةُ مِنْ وُجُوهِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ.
ص: 166
امّا آنچه برای خود شخص لازم است عبارتند از: هزینه خوراک، نوشیدنی، پوشاک، هم خوابگی، خدمتکار، هزینه ای که به کارگری پردازد تا نیازهای او را از قبیل مرمّت اسباب زندگی یا حمل یا حفاظت آنها را به عهده گیرد و هزینه ای که برای نیازمندی های زندگی صرف می شود از قبیل خانه مسکونی یا ابزاری که برای راحتی زندگی مورد نیاز است.
امّا موارد پنجگانه ای که تأمین هزینه زندگی آن افراد به عهده اش می باشد عبارتند از: فرزند، پدر، مادر، همسر و غلام که در حال سختی و راحتی به وجودش نیاز است.
امّا موارد سه گانه ای که از واجبات دینی است عبارتند از: زکات که هر سال باید پرداخت شود، حج واجب و جهاد در هنگام و زمان خود.
امّا موارد پنجگانه بخشش ها و هدیه ها: هدیه به بالادست خود، هدیه به خویشاوند، هدیّه به مؤمنان، داوطلب شدن در انواع صدقه ها و احسان و آزاد کردن برده.
امّا موارد چهارگانه امور خیریّه و مصارف نیکوکاری که عبارتند از: پرداخت قرض بدهکاران، عاریه دادن، قرض دادن، و پذیرایی از مهمان که یک سنّت ضروری اسلام است. (1)
روایت8.
المحاسن: شخصی از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: کسی که حق را توصیف میکند با سه ویژگی شناخته میشود: به دوستانش نگاه میکند (در انتخاب دوست دقت میکند) که چه کسانی هستند؟ و به نمازش که چگونه است؟ و در چه وقتی آن را برپا میدارد؟ اگر اموالی داشته باشد دقت میکند که اموالش را در کجا قرار میدهد. (2)
روایت9.
السرائر: موسی ابن جعفر علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: احسان و نیکویی شایسته نیست مگر نزد صاحب شرف و صاحب دین. (3)
روایت10.
تفسیر عیاشی: زراره، از ابو جعفر علیه السلام راجع به سخن باری تعالی: «وَلاَ تَیمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْه تُنفِقُونَ»،(4) {و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید.} روایت می کند که می فرمود: بقایایی در اموال مردم وجود داشت که پیش از اسلام از ربا و راه های نادرستی به دست آورده بودند، و عده ای از آنان تعمداً آنها را برمی داشتند و انفاق می کردند و صدقه می دادند، ولی خداوند
ص: 167
فَأَمَّا الْوُجُوهُ الَّتِی یَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَةُ عَلَی خَاصَّةِ نَفْسِهِ فَهِیَ مَطْعَمُهُ وَ مَشْرَبُهُ وَ مَلْبَسُهُ وَ مَنْکَحُهُ وَ مَخْدَمُهُ وَ عَطَاؤُهُ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنَ الْإِجْرَاءِ عَلَی مَرَمَّةِ مَتَاعِهِ أَوْ حَمْلِهِ أَوْ حِفْظِهِ وَ مَعْنَی مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَبَیِّنٌ نَحْوُ مَنْزِلِهِ أَوْ آلَةٍ مِنَ الْآلَاتِ یَسْتَعِینُ بِهَا عَلَی حَوَائِجِهِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ الَّتِی یَجِبُ عَلَیْهِ النَّفَقَةُ لِمَنْ یَلْزَمُهُ نَفْسُهُ فَعَلَی وَلَدِهِ وَ وَالِدَیْهِ وَ امْرَأَتِهِ وَ مَمْلُوکِهِ لَازِمٌ لَهُ ذَلِکَ فِی حَالِ الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الثَّلَاثُ الْمَفْرُوضَةُ مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ فَالزَّکَاةُ الْمَفْرُوضَةُ الْوَاجِبَةُ فِی کُلِّ عَامٍ وَ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَ الْجِهَادُ فِی إِبَّانِهِ وَ زَمَانِهِ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ النَّوَافِلِ فَصِلَةُ مَنْ فَوْقَهُ وَ صِلَةُ الْقَرَابَةِ وَ صِلَةُ الْمُؤْمِنِینَ وَ التَّنَفُّلُ فِی وُجُوهِ الصَّدَقَةِ وَ الْبِرِّ وَ الْعِتْقُ وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْأَرْبَعُ فَقَضَاءُ الدَّیْنِ وَ الْعَارِیَّةُ وَ الْقَرْضُ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ وَاجِبَاتٌ فِی السُّنَّةِ(1).
سن، [المحاسن] عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ حَمَّادٍ الْکُوفِیُّ عَنْ مُیَسِّرِ بْنِ سَعِیدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُعْرَفُ مَنْ یَصِفُ الْحَقَّ بِثَلَاثِ خِصَالٍ یُنْظَرُ إِلَی أَصْحَابِهِ مَنْ هُمْ وَ إِلَی صَلَاتِهِ کَیْفَ هِیَ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ یُصَلِّیهَا فَإِنْ کَانَ ذَا مَالٍ نُظِرَ أَیْنَ یَضَعُ مَالَهُ (2).
سر، [السرائر] مُوسَی بْنُ بَکْرٍ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا تَصْلُحُ الصَّنِیعَةُ إِلَّا عِنْدَ ذِی حَسَبٍ أَوْ دِینٍ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ قَالَ کَانَتْ بَقَایَا فِی أَمْوَالِ النَّاسِ أَصَابُوهَا مِنَ الرِّبَا وَ مِنَ الْمَکَاسِبِ الْخَبِیثَةِ قَبْلَ ذَلِکَ فَکَانَ أَحَدُهُمْ یَتَیَمَّمُهَا فَیُنْفِقُهَا وَ یَتَصَدَّقُ بِهَا فَنَهَاهُمُ اللَّهُ
ص: 167
آنان را از این کار نهی فرمود. (1)
روایت11.
تفسیر عیاشی: ابو صباح، از ابو جعفر علیه السلام روایت می کند: از او راجع به این سخن باری تعالی سؤال کردم: «وَلاَ تَیمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْه تُنفِقُونَ»، (2){و در پی ناپاکِ آن نروید که [از آن] انفاق نمایید.} فرمود: مردم هنگامی که اسلام آوردند درآمدهایی داشتند که از ربا و راه های نا صواب به دست آورده بودند، و افراد تعمداً آنها را از بین اموال خود بیرون می کشیدند و صدقه می دادند، که خداوند آنان را از این کار بازداشت، و به آنان فرمود که صدقه تنها باید از روزی پاک داده شود. (3)
روایت12.
تفسیر عیاشی: حماد لحام، از امام صادق علیه السلام روایت می کند که گفت: اگر مردی تمام اموال خود را در راهی از راه های خدا انفاق کند، احسان نکرده و هیچ توفیقی به دست نیاورده است؛ چرا که خداوند می فرماید: «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیدِیکُمْ إِلَی التَّهلُکَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّه یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»، (4) {و در راه خدا انفاق کنید، و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید، و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست می دارد.} و منظور از محسنین، کسانی هستند که میانه رو می باشند و اعتدال می ورزند. (5)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از حذیفه، پیرامون تفسیر آیه: «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیدِیکُمْ إِلَی التَّهلُکَةِ» ، {و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید.} روایت می کند که حضرت فرمود: این آیه، پیرامون نفقه است. (6)
روایت14.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: سخن خداوند «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»، {و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.}
امام میفرماید: مقصود از «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ» این است که از آنچه به ایشان از اموال و داراییها و تواناییهایی بدنی و جاه و مقام و اندازه روزی دادیم «یُنفِقُونَ» یعنی زکات مالشان را میپردازند و صدقه میبخشند و رفع نیاز زندگی همه را متحمل میشوند، حق و حقوق واجب مثل مخارج در جهاد - اگر لازم شد یا مستحب - را پرداخت میکنند و دیگر مخارج واجب بر خانواده و خویشاوندان نزدیک و پدران و مادران، و مخارج مستحب کسانی که بر آنها واجب نیست مانند مخارج دیگر خویشاوندان و نیکی کردن با همیاری قرض دادن و دستگیری مردان و زنان بینوا را ادا میکنند.
و از تواناییهای بدنی، کمک و یاری میرسانند مانند اینکه شخص نابینایی را راهنمایی کند و او را از مهلکه نجات دهد، و مسافر یا غیرمسافر را یاری میرساند به این صورت که بار و بنه ای را که از چهارپا افتاده، بر آن سوار میکند یا مظلومی را که شخص ستمگری در پی آزار و زدن او است، یاری میرساند.
و از جاه و مقام حقوق را ادا میکنند پس از آنکه به وسیله این جاه و مقام از آبرو و شرافت شخصی که در اثر حادثه ای مورد ظلم واقع شده، دفاع میکنند
ص: 168
عَنْ ذَلِکَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ قَالَ کَانَ النَّاسُ حِینَ أَسْلَمُوا عِنْدَهُمْ مَکَاسِبُ مِنَ الرِّبَا وَ مِنْ أَمْوَالٍ خَبِیثَةٍ فَکَانَ الرَّجُلُ یَتَعَمَّدُهَا مِنْ بَیْنِ مَالِهِ فَیَتَصَدَّقُ بِهَا فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا مِنْ کَسْبٍ طَیِّبٍ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَنْفَقَ مَا فِی یَدَیْهِ فِی سَبِیلٍ مِنْ سُبُلِ اللَّهِ مَا کَانَ أَحْسَنَ وَ لَا وُفِّقَ لَهُ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ یَعْنِی الْمُقْتَصِدِینَ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حُذَیْفَةَ قَالَ: وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ قَالَ هَذَا فِی النَّفَقَةِ(4).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام یَعْنِی وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْقُوَی فِی الْأَبْدَانِ وَ الْجَاهِ وَ الْمِقْدَارِ یُنْفِقُونَ یُؤَدُّونَ مِنَ الْأَمْوَالِ الزَّکَوَاتِ وَ یَجُودُونَ بِالصَّدَقَاتِ وَ یَحْتَمِلُونَ الْکَلَّ وَ یُؤَدُّونَ الْحُقُوقَ اللَّازِمَاتِ کَالنَّفَقَةِ فِی الْجِهَادِ إِذَا لَزِمَ وَ إِذَا اسْتُحِبَّ وَ کَسَائِرِ النَّفَقَاتِ الْوَاجِبَاتِ عَلَی الْأَهْلِینَ وَ ذَوِی الْأَرْحَامِ الْقَرِیبَاتِ وَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ وَ کَالنَّفَقَاتِ الْمُسْتَحَبَّاتِ عَلَی مَنْ لَمْ یَکُنْ فَرْضاً عَلَیْهِمُ النَّفَقَةُ مِنْ سَائِرِ الْقَرَابَاتِ وَ کَالْمَعْرُوفِ بِالْإِسْعَافِ وَ الْقَرْضِ وَ الْأَخْذِ بِأَیْدِی الضُّعَفَاءِ وَ الضَّعِیفَاتِ.
وَ یُؤَدُّونَ مِنْ قُوَی الْأَبْدَانِ الْمَعُونَاتِ کَالرَّجُلِ یَقُودُ ضَرِیراً وَ یُنَّجِیهِ مِنْ مَهْلَکَةٍ وَ یُعِینُ مُسَافِراً أَوْ غَیْرَ مُسَافِرٍ عَلَی حَمْلِ مَتَاعٍ عَلَی دَابَّةٍ قَدْ سَقَطَ عَنْهَا أَوْ کَدَفْعٍ عَنْ مَظْلُومٍ قَدْ قَصَدَهُ ظَالِمٌ بِالضَّرْبِ أَوْ بِالْأَذَی.
وَ یُؤَدُّونَ الْحُقُوقَ مِنَ الْجَاهِ بَعْدَ أَنْ یَدْفَعُوا بِهِ عَنْ عِرْضِ مَنْ یُظْلَمُ بِالْوَقِیعَةِ فِیهِ
ص: 168
یا با جاه و مقام خود نیاز کسی را که خود از برآورده ساختن آن ناتوان است، برآورده میکنند. همه این ها انفاق از چیزی است که خداوند روزی کرده است .
روایت15.
تفسیر عیاشی: عَجلان روایت کرده است: نزد امام صادق علیه السلام بودم که سائلی آمد. امام برخاست و مشتی از زنبیل خرما برداشت و به او داد. سپس دیگری آمد و امام برخاست و دستش را پر کرد و به او داد. سپس دیگری آمد و چیزی خواست. امام فرمود: «خدا به ما و شما روزی دهد». سپس فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله چنان بود که اگر کسی چیزی از او می خواست، حتماً به او عطا می کرد. روزی زنی پسرش را نزد پیامبر فرستاد و به او گفت: نزد پیامبر برو و از او چیزی بخواه؛ اگر گفت: هیچ چیز برای بخشش ندارم، بگو: پیراهنت را به من بده. پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهنش را درآورد و به او داد؛ و خداوند اعتدال و میانه روی را به او آموخت و فرمود: «وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا»،(1) {و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی.} (2)
روایت16.
تفسیر عیاشی: از ابن سنان روایت شده است: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ» دستش را مشت کرد و فرمود: «این گونه» و در تفسیر آیه «وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ» مشت خود را باز کرد و فرمود: یعنی این گونه. (3)
روایت17.
تفسیر عیاشی: محمد بن یزید، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله درباره آیه «وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا» ، {و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی.} فرمود: «اِحسار» یعنی: مضیقه و حَرَج و فقر. (4)
ص: 169
أَوْ یَطْلُبُوا حَاجَةً بِجَاهِهِمْ لِمَنْ قَدْ عَجَزَ عَنْهَا بِمِقْدَارِهِ فَکُلُّ هَذَا إِنْفَاقٌ مِمَّا رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَجْلَانَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَجَاءَهُ سَائِلٌ فَقَامَ إِلَی مِکْتَلٍ فِیهِ تَمْرٌ فَمَلَأَ یَدَهُ ثُمَّ نَاوَلَهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَسَأَلَهُ فَقَامَ وَ أَخَذَ بِیَدِهِ فَنَاوَلَهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَسَأَلَهُ فَقَالَ رَزَقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَسْأَلُهُ أَحَدٌ مِنَ الدُّنْیَا شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ قَالَ فَأَرْسَلَتِ امْرَأَةٌ ابْناً لَهَا فَقَالَتِ انْطَلِقْ إِلَیْهِ فَسَلْهُ فَإِنْ قَالَ لَیْسَ عِنْدَنَا شَیْ ءٌ فَقُلْ فَأَعْطِنِی قَمِیصَکَ فَأَتَاهُ الْغُلَامُ فَسَأَلَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَیْسَ عِنْدَنَا شَیْ ءٌ فَقَالَ فَأَعْطِنِی قَمِیصَکَ فَأَخَذَ قَمِیصَهُ فَرَمَی بِهِ فَأَدَّبَهُ اللَّهُ عَلَی الْقَصْدِ فَقَالَ وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ قَالَ فَضَمَّ یَدَهُ وَ قَالَ هَکَذَا وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ وَ بَسَطَ رَاحَتَهُ وَ قَالَ هَکَذَا(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً قَالَ الْإِحْسَارُ الْإِقْتَارُ(4).
ص: 169
باب نوزدهم : کراهت رد کردن گدا و فضیلت سیر کردن و سیراب کردن او و فضیلت آب دادن
آیات
- «وَإِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَاء رَحْمَةٍ مِّن رَّبِّکَ تَرْجُوهَا فَقُل لَّهُمْ قَوْلاً مَّیْسُورًا» (1)
{و اگر به امید رحمتی که از پروردگارت جویای آنی، از ایشان روی می گردانی، پس با آنان سخنی نرم بگوی.}
روایات
روایت1.
مکارم الاخلاق: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند سیراب کردن تشنه را دوست دارد، و هر که تشنه ای سیراب کند از چهار پا و غیر آن، در روزی که جز سایه عرش پناهی نیست، خداوند در سایه عرش پناهش دهد.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر که کسی را در جایی که آب یافت شود سیراب کند، چنان است، که بنده ای آزاد کرده و هر کس در جایی که آب وجود ندارد به کسی آب دهد، چنان است که انسانی را زنده کرده و هر کس انسانی را زنده کند، چنان است که همه مردم را زنده نموده است.
روایت2.
جامع الاخبار: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برای درخواست کننده حقی است، هرچند که با اسب بیاید.
و فرمود: درخواست کننده را رد نکنید، اگر چه با جرعه ای آب گرم باشد.
و فرمود: درخواست کننده را رد نکنید، اگر چه با نصف خرما باشد.
و فرمود: اگر دروغ گویی گدایان نبود، هر کس آنها را رد میکرد تقدیس نمیشد.(2)
روایت3.
التمحیص: ابوجریر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: فقیر هدیه خداوند به ثروتمند است، پس اگر نیازش را برطرف کند، هدیه خداوند را قبول کرده و اگر نیازش را برطرف نکند، یقیناً هدیه خداوند عزّ و جلّ را رد کرده است.
روایت4.
نوادر الراوندی: امام کاظم علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که
ص: 170
الإسراء: وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَیْسُوراً(1).
مکا، [مکارم الأخلاق] عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُحِبُّ إِبْرَادَ الْکَبِدِ الحراء [الْحَرَّی] وَ مَنْ سَقَی کَبِداً حراء [حَرَّی] مِنْ بَهِیمَةٍ وَ غَیْرِهَا أَظَلَّهُ اللَّهُ فِی عَرْشِهِ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ.
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ سَقَی الْمَاءَ فِی مَوْضِعٍ یُوجَدُ فِیهِ الْمَاءُ کَانَ کَمَنْ أَعْتَقَ رَقَبَةً وَ مَنْ سَقَی الْمَاءَ فِی مَوْضِعٍ لَا یُوجَدُ فِیهِ الْمَاءُ کَانَ کَمَنْ أَحْیَا نَفْساً وَ مَنْ أَحْیَا نَفْساً فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً(2).
جع، [جامع الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِلسَّائِلِ حَقٌّ وَ إِنْ جَاءَ عَلَی الْفَرَسِ.
وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تَرُدُّوا السَّائِلَ وَ لَوْ بِظِلْفٍ مُحْتَرِقٍ.
وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تَرُدُّوا السَّائِلَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ.
وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنَّ السُّؤَّالَ یَکْذِبُونَ مَا قُدِّسَ مَنْ رَدَّهُمْ (3).
محص، [التمحیص] عَنْ أَبِی جَرِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْفَقِیرُ هَدِیَّةُ اللَّهِ إِلَی الْغَنِیِّ فَإِنْ قَضَی حَاجَتَهُ فَقَدْ قَبِلَ هَدِیَّةَ اللَّهِ وَ إِنْ لَمْ یَقْضِ حَاجَتَهُ فَقَدْ رَدَّ هَدِیَّةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْکَاظِمِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ:
ص: 170
فرمود: هر وقت گدایی، در خانه شمار را کوبید و یاد خدا کرد، مبادا ردّش کنید.
و فرمود: سخن سؤال کننده را قطع نکنید، بگذارید ناراحتی خود را بیان کند و از وضع خویش شما را آگاه گرداند.
و با همین اسناد فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: اگر این جهت نبود که تهیدستان دروغ می گویند، افرادی که آنان را رد می کنند و مأیوس می گردانند، هرگز روی سعادت را نمی دیدند!
و با همین اسناد فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: در وضع و حال سؤال کننده درست دقّت کنید، اگر دل شما نسبت به او رقّت پیدا کرد، به او کمک کنید، زیرا این حالت نشانه صداقت اوست.
و با همین اسناد فرمود: علی علیه السلام فرمود: درخواست کننده را رد نکنید، اگر چه با آب گرمی یا چیز اندکی باشد. (1)
روایت5.
مجالس الشیخ: خلاد از کسی روایت میکند که گفته است: نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودیم. گدایی پیش او آمد و حضرت یک درهم به او داد. سپس گدای دیگری آمد و به او هم یک درهم داد و گدای سوّمی آمد و به او هم یک درهم داد. سپس گدای چهارمی آمد. فرمود: خدا به تو روزی دهد (به او درهمی نداد). سپس به ما رو کرد و فرمود: اگر یکی از شما بیست هزار درهم داشته باشد و بخواهد به این صورت آن را خرج کند، میتواند آن را خرج کند، سپس مالی برای او باقی نماند. در این صورت از جمله سه گروهی می شود که دعا میکنند و دعایشان اجابت نمیشود: کسی که خدا به او ثروتی بدهد و مال را پاره پاره کند و آن را نگه ندارد. سپس بگوید، خدایا به من روزی بده، خداوند می فرماید: مگر به تو روزی نداده بودم؟ پس دعایش اجابت نمیشود و به خود او برگردانیده میشود. و نیز کسی که در خانه اش می نشیند و از خداوند درخواست روزی میکند، خداوند می گوید: مگر راه طلب روزی را در اختیار تو قرار نداده ام که در زمین سفر کنی و از فضلت و برکت من به دست آوری؟ پس دعایش برگردانیده میشود. و نیز کسی که به همسرش نفرین می کند. خداوند به او میگوید: مگر اختیار او را در دست تو قرار نداده ام؟ پس دعایش برگردانیده میشود. (2)
روایت6.
دعوات الراوندی: حنان ابن سدیر از پدرش از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: آیا نمی توانی هر روز یک برده را خریده و آزاد کنی؟ گفت: مالم به این اندازه نمیرسد. فرمود: هر روز یک مومن را سیر کن چراکه غذا دادن و اطعام مومن از آزاد کردن برده فضیلت بیشتری دارد.
ص: 171
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا طَرَقَکُمْ سَائِلٌ ذَکَرَ اللَّهَ (1)
فَلَا تَرُدُّوهُ.
وَ قَالَ: لَا تَقْطَعُوا عَلَی السَّائِلِ مَسْأَلَتَهُ وَ دَعُوهُ یَشْکُو بَثَّهُ وَ یُخْبِرُ بِحَالِهِ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنَّ الْمَسَاکِینَ یَکْذِبُونَ مَا أَفْلَحَ مَنْ رَدَّهُمْ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: انْظُرُوا إِلَی السَّائِلِ فَإِنْ رَقَّتْ قُلُوبُکُمْ لَهُ فَأَعْطُوهُ فَإِنَّهُ صَادِقٌ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا تَرُدُّوا السَّائِلَ وَ لَوْ بِظِلْفٍ مُحْتَرِقٍ (2).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ حَیَّانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ خَلَّادٍ عَنْ رَجُلٍ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ جَعْفَرٍ علیه السلام فَجَاءَهُ سَائِلٌ فَأَعْطَاهُ دِرْهَماً ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَأَعْطَاهُ دِرْهَماً ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَأَعْطَاهُ دِرْهَماً ثُمَّ جَاءَ الرَّابِعُ فَقَالَ لَهُ یَرْزُقُکَ رَبُّکَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ کَانَ عِنْدَهُ عِشْرُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ أَرَادَ أَنْ یُخْرِجَهَا فِی هَذَا الْوَجْهِ لَأَخْرَجَهَا ثُمَّ بَقِیَ لَیْسَ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ ثُمَّ کَانَ مِنَ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ دَعَوْا فَلَمْ یُسْتَجَبْ لَهُمْ دَعْوَةٌ رَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا فَمَزَّقَهُ وَ لَمْ یَحْفَظْهُ فَدَعَا اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ فَقَالَ أَ لَمْ أَرْزُقْکَ فَلَمْ یُسْتَجَبْ لَهُ دَعْوَةٌ وَ رُدَّتْ عَلَیْهِ وَ رَجُلٌ جَلَسَ فِی بَیْتِهِ یَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ قَالَ فَلَمْ أَجْعَلْ لَکَ إِلَی طَلَبِ الرِّزْقِ سَبِیلًا أَنْ تَسِیرَ فِی الْأَرْضِ وَ تَبْتَغِیَ مِنْ فَضْلِی فَرُدَّتْ عَلَیْهِ دَعْوَتُهُ وَ رَجُلٌ دَعَا عَلَی امْرَأَتِهِ فَقَالَ أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا فِی یَدِکَ فَرُدَّتْ عَلَیْهِ دَعْوَتُهُ (3).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: أَ مَا تَسْتَطِیعُ أَنْ تُعْتِقَ کُلَّ یَوْمٍ رَقَبَةً قَالَ لَا یَبْلُغُ مَالِی ذَلِکَ قَالَ تُشْبِعُ کُلَّ یَوْمٍ مُؤْمِناً فَإِنَّ إِطْعَامَ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ عِتْقِ رَقَبَةٍ.
ص: 171
ابن عباس میگوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمودند: در خواب عمویم حمزه پسر عبدالمطلب و برادرم جعفر پسر ابوطالب را دیدم و به آنها گفتم: پدرم فدای شما گردد، کدام عمل را بهتر یافتید؟ گفتند: پدر و مادرمان فدایتان گردد، بهترین کارها را در درود فرستادن بر شما و سیراب کردن و دوست داشتن علی بن ابی طالب علیه السلام یافتیم.
روایت7.
نهج البلاغه: علی علیه السلام فرمود: از بخشش اندک شرم مدار که محروم کردن از آن کمتر است. (1)
و فرمود: نیازمندی که به تو روی آورده، فرستاده خدا است، کسی که از یاری او دریغ کند، از خدا دریغ کرده و آن کس که به او بخشش کند، به خدا بخشیده است. (2)
روایت8.
عدۀ الداعی: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که تشنه ای را سیراب کند، خداوند متعال او را از شراب دست نخورده در بهشت سیراب میکند .
و امام صادق علیه السلام فرمود: بهترین صدقه خنک ساختن جگر عطشان است. هر کس جگر کسی را سیراب سازد، چه چهارپا باشد و چه غیر آن، خداوند متعال در روز قیامت که سایه ای جز سایه او نیست، برایش سایبانی قرار می دهد. (3)
روایت9.
قرب الاسناد: ابن علوان از امام صادق علیه السلام از پدرش نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به سائل یا چیز کمی بدهید یا با نرمی و ترحم ردش کنید، چون چه بسا فردی که نه انسان است و نه جن، نزد شما بیاید تا ببیند با نعم الهی چه می کنید؟ (4)
قرب الاسناد: ابوالبختری از امام صادق علیه السلام از پدرش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مثل این حدیث را روایت کرده است. (5)
مؤلف
اخبار و روایتها در باب «جوامع المکارم» ذکر شد.
روایت10.
معانی الاخبار: زراره از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر که آن گونه نیکی کند که با او کرده اند تنها جبران نموده و آن که دو چندان جبران کند سپاس گزاری نموده و آن کس که سپاس دارد، بزرگوار است و آن که بداند هر چه کرده بر
ص: 172
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ لِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ فِیمَا یَرَی النَّائِمُ عَمِّی حَمْزَةَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَخِی جَعْفَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَقُلْتُ لَهُمَا بِأَبِی أَنْتُمَا أَیَّ الْأَعْمَالِ وَجَدْتُمَا أَفْضَلَ قَالا فَدَیْنَاکَ بِالْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ وَجَدْنَا أَفْضَلَ الْأَعْمَالِ الصَّلَاةَ عَلَیْکَ وَ سَقْیَ الْمَاءِ وَ حُبَّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.
نهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: لَا تَسْتَحْیِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِیلِ فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ (1).
وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ الْمِسْکِینَ رَسُولُ اللَّهِ فَمَنْ مَنَعَهُ فَقَدْ مَنَعَ اللَّهَ وَ مَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَی اللَّهَ (2).
عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: مَنْ سَقَی ظمآنا [ظَمْآنَ] مَاءً سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ إِبْرَادُ الْکَبِدِ الْحَرَّی وَ مَنْ سَقَی کَبِداً حَرَّی مِنْ بَهِیمَةٍ أَوْ غَیْرِهَا أَظَلَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ (3).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رُدُّوا السَّائِلَ بِبَذْلٍ یَسِیرٍ وَ بِلِینٍ وَ رَحْمَةٍ فَإِنَّهُ یَأْتِیکُمْ حَتَّی یَقِفَ عَلَی أَبْوَابِکُمْ مَنْ لَیْسَ بِإِنْسٍ وَ لَا جَانٍّ یَنْظُرُ کَیْفَ صَنِیعُکُمْ فِیمَا خَوَّلَکُمُ اللَّهُ (4).
ب، [قرب الإسناد] أبو البختری عن الصادق علیه السلام عن أبیه عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (5).
قد مضت الأخبار فی باب جوامع المکارم.
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَنَعَ مِثْلَ مَا صُنِعَ إِلَیْهِ فَإِنَّمَا کَافَی وَ مَنْ أَضْعَفَ کَانَ شَاکِراً وَ مَنْ شَکَرَ کَانَ کَرِیماً وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ مَا صَنَعَ إِلَیْهِ إِنَّمَا
ص: 172
خودش کرده، انتظار سپاس مردم را نکشد و فزون شدن مهر و محبت مردم را نخواهد. پس از دیگری نخواه که در آنچه برای خود کرده ای و آبرویت را بدان حفظ نموده ای، تو را سپاس گزارد و آگاه باش که نیازمند با خواهش کردن از تو، آبرویش را نگه نمی دارد پس تو آبرویت را با نیکی نمودن به او نگهدار. (1)
مؤلف
با سندهایی در کتاب «المکارم» و کتاب «العشرۀ» فضیلت سیر کردن و سیراب کردن گدا ذکر شد. (2)
روایت11.
امالی طوسی: ابوقلابه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمودند: هر کس به مومنی لقمه ای غذا بخوراند، خداوند او را از میوه های بهشت سیر میکند و هر کس به مومنی جرعه ای آب بنوشاند، خداوند او را از شراب دست نخورده (بهشت) سیراب میکند. (3)
روایت12.
امالی طوسی: ابن عباس میگوید: شخصی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: چه عملی است که اگر آن را انجام دهم وارد بهشت میشوم؟ فرمود: مشک جدیدی خریداری کن سپس با آن به مردم آب ده تا اینکه فرسوده و پاره شود. به محض این که آن مشک پاره شود، به خاطر آن به بهشت خواهی رسید.(4)
روایت13.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که فرمود: اولین چیزی که در روز قیامت محاسبه میشود صدقه آب است. (5)
روایت14.
امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی، خداوند فقر را به عنوان امانتی به مردم سپرده است؛ هر کس آن را پنهان دارد، پاداشش همچون پاداش روزه داری است که شب را در عبادت خدا به سر برده است و هر کس آن را نزد ثروتمندی فاش سازد و او به وی کمک نکند گویی او را کشته است. آگاه باشید که او را با نیزه و شمشیر نکشته بلکه با زخمی که بر قلب او وارد ساخته وی را به قتل رسانده است. (6)
ص: 173
یَصْنَعُ إِلَی نَفْسِهِ لَمْ یَسْتَبْطِئِ النَّاسَ فِی شُکْرِهِمْ وَ لَمْ یَسْتَزِدْهُمْ فِی مَوَدَّتِهِمْ وَ اعْلَمْ أَنَّ الطَّالِبَ إِلَیْکَ الْحَاجَةَ لَمْ یُکْرِمْ وَجْهَهُ عَنْ وَجْهِکَ فَأَکْرِمْ وَجْهَکَ عَنْ رَدِّهِ (1).
قد مضی بأسانید فی کتاب المکارم و کتاب العشرة فضل إطعام السائل و سقیه (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً لُقْمَةً أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ وَ مَنْ سَقَاهُ شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ (3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ خُشَیْشٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا عَمَلٌ إِنْ عَمِلْتُ بِهِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ قَالَ اشْتَرِ سِقَاءً جَدِیداً ثُمَّ اسْقِ فِیهَا حَتَّی تَخْرِقَهَا فَإِنَّکَ لَا تَخْرِقُهَا حَتَّی تَبْلُغَ بِهَا عَمَلَ الْجَنَّةِ(4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَا یُبْدَأُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ صَدَقَةُ الْمَاءِ(5).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْبَصْرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْفَقْرَ أَمَانَةً عِنْدَ خَلْقِهِ فَمَنْ سَتَرَهُ کَانَ کَالصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ مَنْ أَفْشَاهُ إِلَی مَنْ یَقْدِرُ عَلَی قَضَاءِ حَاجَتِهِ فَلَمْ یَفْعَلْهُ فَقَدْ قَتَلَهُ أَمَا إِنَّهُ مَا قَتَلَهُ بِسَیْفٍ وَ لَا رُمْحٍ وَ لَکِنْ بِمَا أَنْکَی مِنْ قَلْبِهِ (6).
ص: 173
روایت15.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه امتم در برابر گدا و درخواست کننده، خود را به کری بزنند و متکبرانه راه بروند، خدای عزّ و جلّ سوگند یاد میکند و میفرماید: به عزّتم سوگند یقیناً برخی از آنان را به وسیله برخی دیگر عذاب خواهم داد. (1)
روایت16.
قصص الانبیاء: از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: در ضمن مناجات موسی علیه السّلام با خدا عزّ و جلّ این بود که خدا به او فرمود: ای موسی، سائل را گرامی دار به بخششی کم یا پاسخی نیک، چه بسا کسی نزد تو میآید که نه انسان است و نه جن، فرشته ای از فرشته های خدا است تا در آنچه من به تو دادم تو را آزمایش کند و آنچه را به تو بخشیده ام از تو بخواهند تا ببینند با نعمتهای الهی چه می کنی؟
روایت17.
السرائر: امام باقر علیه السلام فرمود: ای محمد، اگر سائل بداند که در خواستش چه بار سنگینی دارد، هرگز کسی از کس دیگر چیزی طلب نمی کند. و آن کس که از او چیزی می خواهند، اگر بداند که بخشش چه بار عظیمی دارد، هرگز کسی را ردّ نخواهد کرد. (2)
روایت18.
المحاسن: محمد از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: صدقه روز جمعه پاداشی دوچندان دارد، و امام باقر علیه السلام یک دینار صدقه میداد. (3)
روایت19.
تفسیر عیاشی: از ابو حمزه ثمالی نقل است که می گوید: همراه امام سجاد علیه السلام در صبح جمعه ای نماز را در مدینه خواندم. بعد از نماز، خادمه اش که وشیکه نام داشت را صدا زد و به او فرمود: هر نیازمندی که امروز در خانه مرا زد، به او غذا بدهید، چرا که امروز روز جمعه است. من عرض کردم: فدایتان شوم، هر کس که گدایی می کند که مستحق نیست! فرمود: ای ثابت! می ترسم بعضی از اشخاصی که به گدایی به در خانه ما می آیند مستحق باشند و ما آنان را از خود برانیم و دچار همان مصیبتی شویم که یعقوب و اهل بیت او به آن دچار شدند؛ بنابراین به آنان غذا بدهید، به آنان غذا بدهید. (4)
مؤلف
کل حدیث در کتاب قصص الانبیاء آمده است
ص: 174
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَمِّهِ عَاصِمٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا تَصَامَّتْ (1)
أُمَّتِی عَنْ سَائِلِهَا وَ مَشَتْ بِتَبَخْتُرٍ حَلَفَ رَبِّی جَلَّ وَ عَزَّ بِعِزَّتِهِ فَقَالَ وَ عِزَّتِی لَأُعَذِّبَنَّ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ (2).
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ بِهِ مُوسَی علیه السلام أَکْرِمِ السَّائِلَ إِذَا هُوَ أَتَاکَ بِشَیْ ءٍ بِبَذْلٍ یَسِیرٍ أَوْ بِرَدٍّ جَمِیلٍ فَإِنَّهُ قَدْ أَتَاکَ مَنْ لَیْسَ بِجِنِّیٍّ وَ لَا إِنْسِیٍّ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَنِ لِیَبْلُوَکَ فِیمَا خَوَّلْتُکَ وَ یَسْأَلَکَ عَمَّا نَوَّلْتُکَ فَکَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ.
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا مُحَمَّدُ لَوْ یَعْلَمُ السَّائِلُ مَا فِی الْمَسْأَلَةِ مَا سَأَلَ أَحَدٌ أَحَداً وَ لَوْ یَعْلَمُ الْمُعْطِی مَا فِی الْعَطِیَّةِ مَا رَدَّ أَحَدٌ أَحَداً(3).
سن، [المحاسن] ابْنُ فَضَّالٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الصَّدَقَةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تُضَاعَفُ وَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَتَصَدَّقُ بِدِینَارٍ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: صَلَّیْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام الْفَجْرَ بِالْمَدِینَةِ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَدَعَا مَوْلَاةً لَهُ یُقَالُ لَهَا وَشِیکَةُ فَقَالَ لَا یَقِفَنَّ عَلَی بَابِیَ الْیَوْمَ سَائِلٌ إِلَّا أَعْطَیْتُمُوهُ فَإِنَّ الْیَوْمَ الْجُمُعَةُ فَقُلْتُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ یَسْأَلُ مُحِقّاً جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ یَا ثَابِتُ أَخَافُ أَنْ یَکُونَ بَعْضُ مَنْ یَسْأَلُنَا مُحِقّاً فَلَا نُطْعِمَهُ وَ نَرُدَّهُ فَیَنْزِلَ بِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَا نَزَلَ بِیَعْقُوبَ وَ آلِهِ أَطْعِمُوهُمْ أَطْعِمُوهُمْ (5).
تمامه فی کتاب القصص.
ص: 174
.
باب بیستم : پاداش کسی که به صدقه سفارش و راهنمایی کند یا صدقه را به بینوایی برساند
روایات
روایت1.
الخصال: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: کسی که به کار خیری راهنمایی میکند مانند کسی است که آن کار خیر را انجام داده است. (1)
روایت2.
الخصال: علی ابن شهاب ابن عبدربه از پدرش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: بخشندگان سه کس هستند: خداوند که پروردگار جهانیان است، و صاحب مال و کسی با دستان او (به وسیله او) بخشیده میشود. (2)
روایت3.
الخصال: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: بخشندگان سه کس هستند: خداوند بخشنده، کسی که از مال خود میبخشد و کسی که در این راه کوشش میکند. (3)
روایت4.
امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میفرماید: هر کس صدقه ای را برای نیازمندی ببرد، پاداشی به اندازه صاحب صدقه (مال) خواهد داشت بی آنکه از پاداش صاحب صدقه چیزی کم شود. (4)
روایت5.
ثواب الاعمال: ابو نهشل از کسی که برای او نقل کرده از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: اگر کار نیکی در میان هشتاد نفر دست به دست بگردد همه آنها پاداش میبرند بی آنکه از پاداش صاحب کار نیک چیزی کاسته شود. (5)
ص: 175
ل، [الخصال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الدَّالُّ عَلَی الْخَیْرِ کَفَاعِلِهِ (1).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی سَمَّاکٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْمُعْطُونَ ثَلَاثَةٌ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ صَاحِبُ الْمَالِ وَ الَّذِی یَجْرِی عَلَی یَدَیْهِ (2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمُعْطُونَ ثَلَاثَةٌ اللَّهُ الْمُعْطِی وَ الْمُعْطِی مِنْ مَالِهِ وَ السَّاعِی فِی ذَلِکَ مُعْطٍ(3).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْمَنَاهِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ مَشَی بِصَدَقَةٍ إِلَی مُحْتَاجٍ کَانَ لَهُ کَأَجْرِ صَاحِبِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَجْرِهِ شَیْ ءٌ(4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی نَهْشَلٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ جَرَی الْمَعْرُوفُ عَلَی ثَمَانِینَ کَفّاً لَأُوجِرُوا کُلُّهُمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ عَنْ صَاحِبِهِ مِنْ أَجْرِهِ شَیْئاً(5).
ص: 175
باب بیست و یکم : درباره انواع صدقه و اقسام آن از جمله صدقه شب و روز و پنهان و آشکار و دیگر انواع آن و بهترین
روایات انواع صدقه
روایت1.
امالی صدوق: عمرو بن خالد از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: صدقه روز گناهان را ذوب میکند همان گونه که آب نمک را ذوب میکند، و صدقه شب خشم خداوند جلّ جلاله را خاموش میکند. (1)
ثواب الاعمال: احمد ابن محمد از ابن فضال همین حدیث را روایت کرده است.(2)
روایت2.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس صبح صدقه بدهد خداوند نحسی آن روز را از او بر میدارد. (3)
روایت3.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: در هنگام صبح صدقه بده تا (خداوند) نحسی آن روز را از تو دفع کند و در هنگام شب صدقه بده تا (خداوند) نحسی آن شب را از تو دفع کند. (4)
روایت4.
الخصال: انس میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: صدقه پنهانی را بسیار بده چراکه آن خشم پروردگار جلّ جلاله را فرو مینشاند. (5)
ص: 176
لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ صَدَقَةَ النَّهَارِ تَمِیثُ الْخَطِیئَةَ کَمَا یَمِیثُ الْمَاءُ الْمِلْحَ وَ إِنَّ صَدَقَةَ اللَّیْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] ابن الولید عن الصفار عن أحمد بن محمد عن ابن فضال: مثله (2).
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ مِسْمَعٍ أَبِی سَیَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ حِینَ یُصْبِحُ بِصَدَقَةٍ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُ نَحْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ (3).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَصْبَحْتَ فَتَصَدَّقْ بِصَدَقَةٍ تُذْهِبْ عَنْکَ نَحْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِذَا أَمْسَیْتَ فَتَصَدَّقْ بِصَدَقَةٍ تُذْهِبْ عَنْکَ نَحْسَ تِلْکَ اللَّیْلَةِ(4).
ل، [الخصال] عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَکْثِرْ مِنْ صَدَقَةِ السِّرِّ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ (5).
ص: 176
روایت5.
الخصال: از ابن عباس روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هفت نفر در سایه خدا قرار می گیرند، روزی که سایه ای جز سایه او نیست: پیشوای عادل و جوانی که در عبادت خداوند بزرگ شود، و کسی که با دست راست صدقه دهد و آن را از دست چپش پنهان کند، و کسی که در خلوت به یاد خدا باشد و اشک از چشمانش سرازیر گردد، و مردی که با برادر دینی خود ملاقات کند و بگوید: من تو را به خاطر خدا دوست دارم، و مردی که از مسجد بیرون شود و در نیّت او باشد که دوباره برگردد، و مردی که زن زیبایی او را به سوی خود بخواند و او بگوید: من از پروردگار جهانیان می ترسم. (1)
أقول
قد مضی بأسانید.
روایت6.
الخصال: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: شب هنگام صدقه بدهید همانا صدقه در شب خشم خداوند جل جلاله را فرو مینشاند. (2)
روایت7.
عیون الاخبار: امام رضا علیهالسلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: صدقه را در بامدادان بدهید، زیرا هر کس بامدادان صدقه بدهد بلاها و مصیبتها از (سدّ) صدقه عبور نمی کنند. (3)
روایت8.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بامدادان و زودهنگام صدقه بدهید، چراکه بلایا و مصیبتها از آن (صدقه) عبور نمیکند. (4)
روایت9.
امالی طوسی: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: بهترین و باارزشترین چیزی که توسل کنندگان به آن توسل میجویند عبارت است از: ایمان به خداوند - تا این سخن که فرمود: و صدقه پنهانی، چراکه آن گناهان را از بین میبرد و خشم خداوند را فرو مینشاند، و کارهای نیک که مرگ ناگوار را دفع می کند و از هلاکت گاههای خوار کننده حفظ میکند. (5)
مؤلف
کل حدیث با سندهایی ذکر شد.
ص: 177
ل، [الخصال] عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سَبْعَةٌ فِی ظِلِّ عَرْشِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ شَابٌّ نَشَأَ فِی عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجُلٌ تَصَدَّقَ بِیَمِینِهِ فَأَخْفَاهُ عَنْ شِمَالِهِ وَ رَجُلٌ ذَکَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِیاً فَفَاضَتْ عَیْنَاهُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ رَجُلٌ لَقِیَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ إِنِّی لَأُحِبُّکَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجُلٌ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ فِی نِیَّتِهِ أَنْ یَرْجِعَ إِلَیْهِ وَ رَجُلٌ دَعَتْهُ امْرَأَةٌ ذَاتَ جَمَالٍ إِلَی نَفْسِهَا فَقَالَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ (1).
قد مضی بأسانید.
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: تَصَدَّقُوا بِاللَّیْلِ فَإِنَّ الصَّدَقَةَ بِاللَّیْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بَاکِرُوا بِالصَّدَقَةِ فَمَنْ بَاکَرَ بِهَا لَمْ یَتَخَطَّاهَا الْبَلَاءُ(3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَسِیدِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بَکِّرُوا بِالصَّدَقَةِ فَإِنَّ الْبَلَاءَ لَا یَتَخَطَّاهَا(4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَفْضَلُ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ إِلَی أَنْ قَالَ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ فَإِنَّهَا تُذْهِبُ الْخَطِیئَةَ وَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ وَ تَقِی مَصَارِعَ الْهَوَانِ (5).
قد مضی تمامه بأسانید.
ص: 177
روایت10.
معانی الاخبار: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: برقراری پیوند خویشاوندی بر عمر میافزاید و صدقه پنهانی خشم پروردگار را فرو مینشاند. (1)
روایت11.
الخصال: علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: دو خصلت است که دوست ندارم کسی در آنها شریک من باشد: وضوی من که جزء نماز من است و دیگری صدقه دادن من که چون از دست من به دست سائل می رسد، در واقع در دست خدای رحمان قرار می گیرد. (2)
روایت12.
معانی الاخبار: در روایت مربوط به ابوذر آمده که او از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: کدام صدقه بهتر است؟ فرمود: صدقه شخصی کم بضاعت به فقیر سالخورده. (3)
روایت13.
امالی طوسی: ابوهریره میگوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد: کدام صدقه بهتر است؟ فرمود: این که صدقه بدهی و تو سالم و امیدوار به زنده ماندن باشی و از فقر نگران باشی و نه اینکه آنقدر تأخیر کنی تا این که جان به گلو برسد، آن وقت بگویی این قدر به فلانی بدهید و این قدر به فلانی. همانا موقع مرگ که رسید، دارایی تو مال فلانی شده است (مال از دستت رفته است)! (4)
روایت14.
ثواب الاعمال: عبد الاعلی از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: بهترین صدقه، صدقه ای است که دهنده آن بی نیاز باشد. (5)
روایت15.
ثواب الاعمال:
ص: 178
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِ (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَلَّتَانِ لَا أُحِبُّ أَنْ یُشَارِکَنِی فِیهِمَا أَحَدٌ وُضُوئِی فَإِنَّهُ مِنْ صَلَاتِی وَ صَدَقَتِی فَإِنَّهَا مِنْ یَدِی إِلَی یَدِ السَّائِلِ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِی یَدِ الرَّحْمَنِ (2).
مع، [معانی الأخبار](3)
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ: أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ جُهْدٌ مِنْ مُقِلٍّ فِی فَقِیرٍ ذِی سِنٍ (4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ بُشْرَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عُمَارَةَ بْنِ الْقَعْقَاعِ عَنْ أَبِی زُرْعَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ أَنْ تَصَدَّقَ وَ أَنْتَ صَحِیحٌ شَحِیحٌ تَأْمُلُ الْبَقَاءَ وَ تَخَافُ الْفَقْرَ وَ لَا تُمْهِلْ حَتَّی إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ قُلْتُ لِفُلَانٍ کَذَا وَ لِفُلَانٍ کَذَا أَلَا وَ قَدْ کَانَ لِفُلَانٍ (5).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ صَدَقَةٌ عَنْ ظَهْرِ غِنًی (6).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ
ص: 178
ابو بصیر نقل کرده است که از امام محمد باقر علیه السّلام یا امام صادق علیه السّلام پرسیدم: کدام صدقه دادن برتر است؟ حضرت فرمود: کوشش شخص کم بضاعت برای صدقه دادن، مگر نشنیدی که خداوند بزرگ می فرماید: «وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ»،(1) {و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد، آنها را بر خودشان مقدّم می دارند.} آیا (در این آیه) فضیلتی (برای کسانی که ایثار می کنند) نمی بینی؟ (2)
روایت16.
ثواب الاعمال: عبد اللَّه ابن سنان نقل کرده است که از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: با دست خود صدقه دادن، مرگ بد و هفتاد نوع بلا را دور می سازد، و او را از وسوسه های هفتاد شیطان که همگی به او دستور می دهند که این کار را مکن، می رهاند. (3)
روایت17.
ثواب الاعمال: سکونی از امام صادق علیه السّلام، و آن حضرت از پدراش علیهم السّلام نقل کرده است که از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پرسیدند: کدام صدقه برتر است؟ فرمود: صدقه دادن به خویشاوندی که با انسان دشمنی بورزد.(4)
روایت18.
ثواب الاعمال: خلف ابن حمّاد از شخصی که از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که در ماه رمضان صدقه دهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او دور می سازد. (5)
روایت19.
ثواب الاعمال: عمر ابن یزید نقل کرده است که از امام صادق علیه السّلام پرسیدند: آیا صدقه دادن به فقیرانی که بر در خانه ها می آیند بهتر است یا به خویشاوندان؟ حضرت فرمود: نه، بهتر آن است که صدقه را برای خویشان خود بفرستد، و این اجر و پاداش بیشتری دارد. (6)
روایت20.
ثواب الاعمال: عمر ابن یزید از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: صدقه آشکارا هفتاد نوع بلا را (از آدمی) دفع می کند، و صدقه پنهانی خشم خداوند را فرو می نشاند. (7)
روایت21.
ثواب الاعمال: عبد اللَّه ابن سلیمان نقل کرده است: وقتی روز عرفه فرا می رسید، امام محمد باقر علیه السّلام هیچ سائلی را رد نمی کرد. (8)
ص: 179
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ جُهْدُ الْمُقِلِّ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ(1) تَرَی هَاهُنَا فَضْلًا(2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّدَقَةُ بِالْیَدِ تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ وَ تَدْفَعُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ وَ تُفَکُّ عَنْ لَحْیَیْ سَبْعِینَ شَیْطَاناً کُلُّهُمْ یَأْمُرُهُ أَنْ لَا یَفْعَلَ (3).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ فَقَالَ عَلَی ذِی الرَّحِمِ الْکَاشِحِ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ(5).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ الصَّدَقَةِ عَلَی مَنْ یَسْأَلُ عَلَی الْأَبْوَابِ أَوْ یُمْسِکُ ذَلِکَ عَنْهُمْ وَ یُعْطِیهِ ذَوِی قَرَابَتِهِ فَقَالَ لَا بَلْ یَبْعَثُ بِهَا إِلَی مَنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ قَرَابَةٌ فَهُوَ أَعْظَمُ لِلْأَجْرِ(6).
ثو، [ثواب الأعمال] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: صَدَقَةُ الْعَلَانِیَةِ تَدْفَعُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِ (7).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ
ص: 179
روایت22.
ثواب الاعمال: جابر از امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: پاداش عمل نیک و کیفر عمل بد در روز جمعه چند برابر است. (1)
روایت23.
ثواب الاعمال: عبد اللَّه ابن سنان روایت کرده است که فقیری در یکی از شبهای جمعه از امام صادق علیه السّلام درخواست کمک کرد، (ولی) حضرت چیزی به او نداد و او رفت، آنگاه رو به اهل مجلس خود کرد و فرمود: چیزی داشتیم که به این فقیر بدهیم، ولی صدقه در روز جمعه ثوابش چند برابر می شود (و خواسته او را فردا بر آورده خواهیم کرد). (2)
روایت24.
ثواب الاعمال: ابو اسامه از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است که امام زین العابدین علیه السّلام می فرمود: صدقه پنهانی خشم خدا را فرو می نشاند. (3)
روایت25.
ثواب الاعمال: ابو اسامه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که امام زین العابدین علیه السّلام می فرمود: به هنگام شب صدقه دادن موجب فرو نشاندن خشم خداوند است. (4)
روایت26.
ثواب الاعمال: عبد اللَّه ابن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: دادن صدقه به هنگام شب، مردن بد و هفتاد گونه بلا را دور می گرداند. (5)
روایت27.
کتاب النوادر: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که ایشان به سراقه ابن
ص: 180
عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا کَانَ یَوْمُ عَرَفَةَ لَمْ یَرُدَّ سَائِلًا(1).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْخَیْرُ وَ الشَّرُّ یُضَاعَفُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(2).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: أَتَی سَائِلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَشِیَّةَ الْخَمِیسِ فَسَأَلَهُ فَرَدَّهُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی جُلَسَائِهِ فَقَالَ أَمَا إِنَّ عِنْدَنَا مَا نَتَصَدَّقُ عَلَیْهِ وَ لَکِنَّ الصَّدَقَةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تُضَاعَفُ أَضْعَافاً(3).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُخَلَّدٍ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ: إِنَّ صَدَقَةَ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: صَدَقَةُ اللَّیْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِ (5).
ثو، [ثواب الأعمال] حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّدَقَةُ بِاللَّیْلِ تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ وَ تَدْفَعُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ(6).
کِتَابُ النَّوَادِرِ، لِفَضْلِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسُرَاقَةَ بْنِ مَالِکِ
ص: 180
مالک ابن جشعم فرمود: آیا نمی خواهی تو را به بهترین صدقه راهنمایی کنم؟ سراقه گفت: بلی، پدر و مادرم به قربانت ای رسول خدا! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: بهترین صدقه آن است که به خواهرت و دخترت که به خانه تو برگشته (بیوه یا مطلقه شده) و غیر از کمک تو راه در آمد دیگری ندارند، کمک کنی.
با همین سند، علی علیه السّلام فرمود: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سؤال شد: چه نوع صدقه ای بهتر است؟ آن حضرت فرمود: صدقه دادن به خویشاوندی که با انسان دشمنی بورزد.
با همین سند علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چه نوع صدقه ای برتر است؟ فرمود: صدقه به اسیری که چشمانش تر شده است(گریان است).
با همین سند علی ابن أبی طالب علیه السّلام فرمود: از رسول خدا سؤال شد: چه نوع بخششی برتر است؟ رسول خدا فرمود: صدقه ای که با زحمت و کوشش از سوی شخص کم توانی، برای شخص فقیر و ناتوانی صورت گیرد. و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: صدقه دادن پنهانی، خشم و غضب خداوند متعال را فرو می نشاند. (1)
روایت28.
امالی طوسی: ام سلمه رضی الله عنه میگوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کارهای نیک از مرگهای ناگوار محفوظ میدارد، و صدقه پنهانی خشم خداوند را خاموش میکند، و برقراری پیوند
ص: 181
بْنِ جُعْشُمٍ أَ لَا أَدُلُّکَ عَلَی أَفْضَلِ الصَّدَقَةِ قَالَ بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ عَلَی أُخْتِکَ أَوِ ابْنَتِکَ وَ هِیَ مَرْدُودَةٌ عَلَیْکَ لَیْسَ لَهَا کَاسِبٌ غَیْرَکَ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ الصَّدَقَةُ عَلَی ذِی الرَّحِمِ الْکَاشِحِ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ الصَّدَقَةُ عَلَی الْأَسِیرِ قَدِ اخْضَلَّتَا عَیْنَاهُ (1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ فَقَالَ جُهْدٌ مِنْ مُقِلٍّ یَسِیرُ إِلَی فَقِیرٍ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّدَقَةُ فِی السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ تَعَالَی (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخُنَیْسِیِّ عَنْ مُنْذِرِ بْنِ جَیْفَرٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ تَقِی مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ الصَّدَقَةُ خَفِیّاً تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ
ص: 181
خویشاوندی بر عمر میافزاید، و هر کار نیکی صدقه است و نیکوکاران در دنیا، نیکوکاران در آخرتند و بدکاران دنیا، بدکاران آخرتند، و اولین کسانی که وارد بهشت میشوند، نیکوکاران هستند.(1)
روایت29.
دعوات الراوندی: از امام صادق علیه السلام سؤال شد که کدام صدقه برتر است؟ فرمود: این که صدقه بدهی و تو سالم بوده و امید
زنده ماندن داشته باشی و خوف فقیر شدن را داشته باشی و نه این که صبر کنی تا جان به گلو برسد و بعد بگویی این مقدار برای فلانی و آن مقدار برای فلانی. زیرا در آن موقع دیگر اموالت مال فلانی شده است! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کار نیکی صدقه است، و هر آنچه که شخص با آن آبرویش را پاس میدارد، به عنوان صدقه برای او نوشته میشود.
روایت30.
دعوات الراوندی: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمودند: هر مسلمانی باید هر روز صدقه ای بدهد. عرض شد: چه کسی توانایی این کار را دارد؟ فرمود: اگر آنچه باعث اذیّت در راه و جاده میشود را کنار بزنی و شخصی را به مسیرش راهنمایی کنی صدقه است، و اگر از مریض عیادت کنی صدقه است، و امر به معروف و نهی از منکر و جواب سلام دادنت، همه صدقه است .
ص: 182
زِیَادَةٌ فِی الْعُمُرِ وَ کُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الْآخِرَةِ وَ أَهْلُ الْمُنْکَرِ فِی الدُّنْیَا أَهْلُ الْمُنْکَرِ فِی الْآخِرَةِ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ (1).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام أَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ أَنْ تَتَصَدَّقَ وَ أَنْتَ صَحِیحٌ شَحِیحٌ تَأْمُلُ الْبَقَاءَ وَ تَخَافُ الْفَقْرَ وَ لَا تُمْهِلْ حَتَّی إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ قُلْتَ لِفُلَانٍ کَذَا وَ لِفُلَانٍ کَذَا لا [أَلَا] وَ قَدْ کَانَ لِفُلَانٍ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: کُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَ مَا وَقَی بِهِ الْمَرْءُ عِرْضَهُ کُتِبَ لَهُ بِهِ صَدَقَةٌ.
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ صَدَقَةً قِیلَ مَنْ یُطِیقُ ذَلِکَ قَالَ إِمَاطَتُکَ الْأَذَی عَنِ الطَّرِیقِ صَدَقَةٌ وَ إِرْشَادُکَ الرَّجُلَ إِلَی الطَّرِیقِ صَدَقَةٌ وَ عِیَادَتُکَ الْمَرِیضَ صَدَقَةٌ وَ أَمْرُکَ بِالْمَعْرُوفِ صَدَقَةٌ وَ نَهْیُکَ عَنِ الْمُنْکَرِ صَدَقَةٌ وَ رَدُّکَ السَّلَامَ صَدَقَةٌ(2).
ص: 182
کتاب الخمس
ص: 183
کتاب الخمس
ص: 183
باب های خمس و آنچه بدان ارتباط دارد
باب بیست و دوم : واجب بودن خمس و کیفر کسی که آن را ترک میکند و حکم آن در زمان غیبت و حکم آنچه در اختیار امام است
روایات
روایت1.
الاحتجاج: از اسحاق ابن یعقوب منقول است که آنچه از محمد ابن عثمان العمری در آنچه از امام زمان به او رسیده است: و امّا آن جماعت که اموال ما را در دست دارند؛ پس آن کس که مال ما را حلال داند و از آن بخورد به درستی که آتش خورده است. و امّا خمس بر شیعه ما حلال است و تا وقت ظهور حکومت ما بر طایفه شیعه مباح گشته است تا حلال زاده باشند و حرام زاده نگردند. (1)
روایت2.
الاحتجاج: از محمد ابن جعفر الاسدی منقول است که آنچه به او وارد شده از محمد ابن عثمان العمری در جواب مسایلی از امام زمان: و امّا آنچه سؤال از وقف ناحیه ما نمودی که آن را برای ما مقرّر گردانید و صاحبش بعد از آن محتاج به آن شد، هر چه صاحب آن به مستحقّان تحویل نداده، صاحب مال اختیار دارد. و امّا آنچه تسلیم أهل استحقاق نمود صاحبش را اختیار نیست خواه به آن محتاج باشد خواه نباشد، فقیر باشد یا غنی. و امّا آنچه سؤال نمودی از امر آن کس که اموال ما را که در اختیار اوست، حلال بداند و در آن تصرّف نماید، تصرف او در مالش بدون اجازه ماست؛ پس هر که چنین کند او ملعون است و ما در روز قیامت دشمن او خواهیم بود. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس آنچه را خداوند برای عترت من بر آنها حرام کرده است، حلال بشمارد، بر زبان من و بر زبان همه پیامبران مستجاب الدعوۀ ملعون است. و هر که بر ما ظلم کرد او از جمله ظالمین ماست و لعنت خداوند بر او است بنابه
ص: 184
ج، [الإحتجاج] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَعْقُوبَ: فِیمَا خَرَجَ إِلَیْهِ مِنَ النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ عَلَی یَدِ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ وَ أَمَّا الْمُتَلَبِّسُونَ بِأَمْوَالِنَا فَمَنِ اسْتَحَلَّ مِنْهَا شَیْئاً فَأَکَلَهُ فَإِنَّمَا یَأْکُلُ النِّیرَانَ وَ أَمَّا الْخُمُسُ فَقَدْ أُبِیحَ لِشِیعَتِنَا وَ جُعِلُوا مِنْهُ فِی حِلٍّ إِلَی وَقْتِ ظُهُورِ أَمْرِنَا لِتَطِیبَ وِلَادَتُهُمْ وَ لَا تَخْبُثَ (1).
ج، [الإحتجاج] مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیُّ: فِیمَا وَرَدَ عَلَیْهِ مِنَ النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ عَلَی یَدِ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْوَقْفِ عَلَی نَاحِیَتِنَا وَ مَا یُجْعَلُ لَنَا ثُمَّ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ صَاحِبُهُ فَکُلُّ مَا لَمْ یُسَلَّمْ فَصَاحِبْهُ فِیهِ بِالْخِیَارِ وَ کُلَّمَا سَلَّمَ فَلَا خِیَارَ لِصَاحِبِهِ فِیهِ احْتَاجَ أَوْ لَمْ یَحْتَجْ افْتَقَرَ إِلَیْهِ أَوِ اسْتَغْنَی عَنْهُ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ مَنْ یَسْتَحِلُّ مَا فِی یَدِهِ مِنْ أَمْوَالِنَا وَ یَتَصَرَّفُ فِیهِ تَصَرُّفَهُ فِی مَالِهِ مِنْ غَیْرِ أَمْرِنَا فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ نَحْنُ خُصَمَاؤُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِی مَا حَرَّمَ اللَّهُ مَلْعُونٌ عَلَی لِسَانِی وَ لِسَانِ کُلِّ نَبِیٍّ مُجَابٍ فَمَنْ ظَلَمَنَا کَانَ فِی جُمْلَةِ الظَّالِمِینَ لَنَا وَ کَانَتْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ
ص: 184
فرموده خویش: «أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ»، (1) {هان! لعنت خدا بر ستمگران باد.} (2)
اکمال الدین: سنانی و دقاق و مکتّب و ورّاق همگی از جعفر اسدی همین حدیث را روایت کردهاند. (3)
روایت3.
اکمال الدین: ابو علی ابن ابی حسین اسدی از پدرش روایت کرده است که گفت: دست خطی از طرف شیخ ابو جعفر ابن عثمان عمری بدون سابقه و درخواست و تقدیم سؤال به من رسید به این مضمون: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر کسی که از مال ما یک درهم بر خود حلال شمارد. ابو الحسن اسدی گوید: من از این نامه چنین استفاده کردم که مقصود کسی است که از مال ناحیه درهمی را بر خود حلال داند نه کسی که آن را حلال نداند ولی از آن بخورد و با خود گفتم: این لعنت برای همه اشخاصی است که هر گونه حرامی را حلال شمارند و بر خلاف حکم خدا نظر دهند و در این باره چه فضیلتی برای حجت علیه السلام بر دیگران است. گوید: به حق آنکه محمد را برای مردم پیامبر مژده بخشی فرستاده است، بار دیگر در آن توقیع نظر کردم دیدم بدان مضمونی که در دلم افتاده بود درآمده است:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر کسی که یک درهم از مال ما به حرامی بخورد.» ابو جعفر محمد ابن محمد خزاعی گفته است. (4)
الاحتجاج: الاسدی مثل این حدیث را روایت کرده است. (5)
روایت4.
تفسیر قمی: «وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ»،(6)
{و بینوایان را غذا نمی دادیم.} فرمود: حقوق آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم از خمس است، برای خویشاوندان، یتیمان، بینوایان و در راه ماندگان؛ که آنان خاندان محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستند. (7)
روایت5.
تفسیر قمی: «وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکِینِ»،(8) {و بر خوراک [دادن] بینوا همدیگر را بر نمی انگیزید.} یعنی مراعات نمیکنند و آنان کسانیاند که حقوق آل محمد را غصب کردند و اموال یتیمان و تهیدستان و در راه ماندگان آنان را خوردند. (9)
ص: 185
لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (1).
ک، [إکمال الدین] السنانی و الدقاق و المکتب و الوراق جمیعا عن الأسدی: مثله (2).
ک، [إکمال الدین] مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْخُزَاعِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: وَرَدَ عَلَیَّ تَوْقِیعٌ مِنَ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ ابْتِدَاءً لَمْ یَتَقَدَّمْهُ سُؤَالٌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ عَلَی مَنِ اسْتَحَلَّ مِنْ أَمْوَالِنَا دِرْهَماً قَالَ أَبُو الحسن [الْحُسَیْنِ] الْأَسَدِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فَوَقَعَ فِی نَفْسِی أَنَّ ذَلِکَ فِیمَنِ اسْتَحَلَّ مِنْ مَالِ النَّاحِیَةِ دِرْهَماً دُونَ مَنْ أَکَلَ مِنْهُ غَیْرَ مُسْتَحِلٍّ لَهُ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی إِنَّ ذَلِکَ فِی جَمِیعِ مَنِ اسْتَحَلَّ مُحَرَّماً فَأَیُّ فَضْلٍ فِی ذَلِکَ لِلْحُجَّةِ علیه السلام عَلَی غَیْرِهِ قَالَ فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ بَشِیراً لَقَدْ نَظَرْتُ بَعْدَ ذَلِکَ فِی التَّوْقِیعِ فَوَجَدْتُهُ قَدِ انْقَلَبَ إِلَی مَا کَانَ فِی نَفْسِی بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ عَلَی مَنْ أَکَلَ مِنْ مَالِنَا دِرْهَماً حَرَاماً(3).
ج، [الإحتجاج] الأسدی: مثله (4).
فس، [تفسیر القمی]: وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ قَالَ حُقُوقُ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْخُمُسِ لِذَوِی الْقُرْبَی وَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (5).
فس، [تفسیر القمی]: وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ أَیْ لَا تَرْعَوْنَ وَ هُمُ الَّذِینَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ وَ أَکَلُوا أَمْوَالَ أَیْتَامِهِمْ وَ فُقَرَائِهِمْ وَ أَبْنَاءِ سَبِیلِهِمْ (6).
ص: 185
روایت6.
تفسیر قمی: «وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَرًا»،(1) {و کسانی که از پروردگارشان پروا داشته اند، گروه گروه به سوی بهشت سوق داده شوند.} یعنی گروه گروه «حَتَّی إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ» {تا چون بدان رسند و درهای آن [به رویشان] گشوده گردد و نگهبانان آن به ایشان گویند: «سلام بر شما، خوش آمدید.} یعنی به پاکی زاده شدید؛ چرا که تنها پاک زادگان به بهشت راه مییابند «فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ» {در آن درآیید [و] جاودانه [بمانید]} امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: همانا فلان کس و فلان کس و فلان کس، حقّ ما را غصب کردند و با آن کنیز خریدند و با زنان وصلت کردند. بدانید ما شیعیانمان را از این بابت در حلیت قرار دادیم تا به پاکی زاده شوند. (2)
روایت7.
علل الشرایع: زراره از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام ایشان یعنی شیعه را از ناحیه خمس در حلیّت قرار دادند تا ولادتشان طیّب و پاکیزه باشد. (3)
روایت8.
علل الشرایع: ابو بصیر از امام باقر علیه السّلام روایت میکند که فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: مردم از ناحیه شکم و عورتشان هلاک شدند زیرا حقّ ما را به ما اداء نمی کنند ولی شیعیان ما و فرزندانشان از این نظر در توسعه بوده و خمس که حقّ ما است بر ایشان حلال می باشد. (4)
روایت9.
علل الشرایع: داود رقّی می گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام می فرمود: تمام مردم در سایه مظلمه و ستم بر ما زندگی می کنند ولی ما شیعیان خود را از این نظر در حلیّت قرار دادیم. (5)
روایت10.
علل الشرایع: عبد اللَّه ابن بکیر می گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: من از شما شیعیان درهم و از اکثر اهل مدینه مال اخذ می کنم و قصدی ندارم مگر پاکی شما. (6)
روایت11.
اکمال الدین: ابو بصیر گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: خداوند به شما خیر دهد، چه عملی بنده را به راحتی وارد جهنم می کند؟ فرمود: هر که درهمی از مال یتیم بخورد و ما یتیمانیم.
ص: 186
فس، [تفسیر القمی]: وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً(1) أَیْ جَمَاعَةً حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ أَیْ طَابَ مَوَالِیدُکُمْ لِأَنَّهُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا طَیِّبُ الْمَوْلِدِ فَادْخُلُوها خالِدِینَ.
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً غَصَبُونَا حَقَّنَا وَ اشْتَرَوْا بِهِ الْإِمَاءَ وَ تَزَوَّجُوا بِهِ النِّسَاءَ أَلَا وَ إِنَّا قَدْ جَعَلْنَا شِیعَتَنَا مِنْ ذَلِکَ فِی حِلٍّ لِتَطِیبَ مَوَالِیدُهُمْ (2).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَلَّلَهُمْ مِنَ الْخُمُسِ یَعْنِی الشِّیعَةَ لِیَطِیبَ مَوْلِدُهُمْ (3).
ع، [علل الشرائع] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: هَلَکَ النَّاسُ فِی بُطُونِهِمْ وَ فُرُوجِهِمْ لِأَنَّهُمْ لَا یُؤَدُّونَ إِلَیْنَا حَقَّنَا أَلَا وَ إِنَّ شِیعَتَنَا مِنْ ذَلِکَ وَ أَبْنَاءَهُمْ فِی حِلٍ (4).
ع، [علل الشرائع] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: النَّاسُ کُلُّهُمْ یَعِیشُونَ فِی فَضْلِ مَظْلِمَتِنَا إِلَّا أَنَّا أَحْلَلْنَا شِیعَتَنَا مِنْ ذَلِکَ (5).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنِّی لَآخُذُ مِنْ أَحَدِکُمُ الدِّرْهَمَ وَ إِنِّی لَمِنْ أَکْثَرِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَالًا مَا أُرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا أَنْ تَطَهَّرُوا(6).
ک، [إکمال الدین] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَا أَیْسَرُ مَا یَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ قَالَ مَنْ أَکَلَ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْیَتِیمُ.
ص: 186
صدوق میگوید: معنی یتیم در اینجا بی قرین است و پیغمبر را هم به همین معنی یتیم میگفتند و همچنین هر امامی بعد از او یتیم است و آیه 10 سوره نساء در باره خوردن اموال یتیمان به ظلم و ستم در باره آنان نازل شده است و بعدا در باره سایر ایتام هم مجری گردیده است. گویند دُرّ (مروارید) یتیم، و دُرّ را یتیم توصیف کنند به خاطر آنکه بی قرین و نظیر است. (1)
روایت12.
اکمال الدین: محمد ابن عیسی ابن عبید اللَّه یقطینی گوید: به امام علی ابن محمد علیه السلام نوشتم: قربانت گردم، مردی برای شما چیزی از مال خودش را قرارداد کرده است و سپس بدان نیازمند شده است؛ آیا آن را برای خود بردارد یا برای شما بفرستد؟ فرمود اختیار با اوست تا زمانی که آن را از دست خود بیرون نکرده است و اگر به دست ما هم رسیده باشد ما نظر داریم که اگر بدان محتاج شود او در آن مال همراهی و یاری میدهیم. (2)
روایت13.
الغیبۀ طوسی: علی ابن ابراهیم از پدرش نقل میکند که گفته است: من خدمت امام جواد علیه السلام بودم که صالح ابن محمد ابن سهل (متولی اوقاف قم) شرفیاب شد و گفت: سرور من! من ده هزار درهم از اموال شما را خرج کرده ام، مرا حلال کن. امام جواد فرمود: حلالت کردم. بعد از آن که صالح ابن محمد رفت، ابو جعفر فرمود: یک نفر خود را بر روی اموال آل محمد می افکند و حق ایتام و مساکین و فقرا و درماندگان در سفر را می خورد و می بلعد، بعد می آید و می گوید: حلالم کن که هزینه زندگی کرده ام. فکر می کنی غیر از این تصور می کرده است که من خواهم گفت: «حلالت کردم»؟ به خدا سوگند که روز واپسین بازپرسی سختی خواهد داشت. (3)
روایت14.
مناقب ابن شهرآشوب: ابوهاشم از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: خداوند متعال به محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا من تو را برگزیدم و و علی را انتخاب کردم و از شما نسلی پاک قرار دادم که برای آنها خمس را مقرر کردم.
روایت15.
تفسیر عیاشی: خداوند به شما خیر دهد، چه عملی بنده را به راحتی وارد جهنم می کند؟ فرمود: هر که درهمی از مال یتیم بخورد و ما یتیمانیم. (4)
ص: 187
قال الصدوق معنی الیتیم هو المنقطع القرین فی هذا الموضع فسمی النبی صلی الله علیه و آله بهذا المعنی یتیما و کذلک کل إمام بعده یتیم بهذا المعنی و الآیة فی أکل أموال الیتامی ظلما فیهم نزلت و جرت من بعد فی سائر الأنام و الدرة الیتیمة إنما سمیت یتیمة لأنها کانت منقطعة القرین (1).
ک، [إکمال الدین] ابْنُ عِصَامٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام رَجُلٌ جَعَلَ لَکَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ شَیْئاً مِنْ مَالِهِ ثُمَّ احْتَاجَ إِلَیْهِ أَ یَأْخُذُهُ لِنَفْسِهِ أَوْ یَبْعَثُ إِلَیْکَ فَقَالَ هُوَ بِالْخِیَارِ فِی ذَلِکَ مَا لَمْ یُخْرِجْهُ عَنْ یَدِهِ وَ لَوْ وَصَلَ إِلَیْنَا لَرَأَیْنَا أَنْ نُوَاسِیَهُ بِهِ وَ قَدِ احْتَاجَ إِلَیْهِ (2).
غط، [الغیبة للشیخ الطوسی] عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام إِذْ دَخَلَ إِلَیْهِ صَالِحُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ الْهَمَدَانِیُّ وَ کَانَ یَتَوَلَّی لَهُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ اجْعَلْنِی مِنْ عَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ فِی حِلٍّ فَإِنِّی أَنْفَقْتُهَا فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَنْتَ فِی حِلٍّ فَلَمَّا خَرَجَ صَالِحٌ مِنْ عِنْدِهِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَحَدُهُمْ یَثِبُ عَلَی مَالِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ فُقَرَائِهِمْ وَ مَسَاکِینِهِمْ وَ أَبْنَاءِ سَبِیلِهِمْ فَیَأْخُذُهُ ثُمَّ یَقُولُ اجْعَلْنِی فِی حِلٍّ أَ تَرَاهُ ظَنَّ بِی أَنِّی أَقُولُ لَهُ لَا أَفْعَلُ وَ اللَّهِ لَیَسْأَلَنَّهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ ذَلِکَ سُؤَالًا(3).
قب، [المناقب لابن شهرآشوب] أَبُو هَاشِمٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ وَ انْتَجَبْتُ عَلِیّاً وَ جَعَلْتُ مِنْکُمَا ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً جَعَلْتُ لَهُمُ الْخُمُسَ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَا أَیْسَرُ مَا یَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ قَالَ مَنْ أَکَلَ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْیَتِیمُ (4).
ص: 187
روایت16.
تفسیر عیاشی: ابو جمیله از یکی از یارانش، از یکی از ائمه علیهم السلام روایت کرده است که: خداوند در خمس، سهمی را برای آل محمد که درود خداوند بر آنها باد، واجب فرموده است؛ امّا ابوبکر به خاطر حسد و دشمنی از این که سهمشان را به آنها بدهد، سرباز زد و خداوند فرموده است: «وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»،(1)
{و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده اند، آنان خود ستمگرانند.} (2)
روایت17.
تفسیر عیاشی: از سدیر، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمودند: ای ابوالفضل! ما به گواهی کتاب خدا در خمس حق داریم، پس اگر آن را لغو کردند و گفتند: از جانب خدا نیست یا آن را نشناختند، تفاوتی ندارد (در هر صورت به ما تعلق دارد.)(3)
روایت18.
تفسیر عیاشی: از فیض ابن ابو شیبه، از مردی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: همانا شدیدترین و سخت ترین حالتی که مردم در روز قیامت با آن مواجه خواهند بود، هنگامی رخ خواهد داد که صاحب خمس قیام کند و بگوید: پروردگارا! خمس من کجاست؟ و شیعه ما در قبال آن گرفتاری ندارند. (4)
روایت19.
کنز الفوائد: عبد اللَّه ابن بکیر به امام صادق علیه السّلام میرساند که در باره آیه: «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ»،(5) {وای بر کم فروشان}. فرمود: منظور کسانی هستند که خمس تو را کم میدهند یا محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را. «الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ»،(6) {که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند.} یعنی وقتی حقوق خود را از غنائم میخواهند کامل میگیرند «وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ»، (7) {و چون برای آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند.} یعنی وقتی خمس آل محمّد را از آنها بخواهند کم میدهند. و فرمود: «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» (8) {وای بر تکذیب کنندگان در آن هنگام.} وای بر کسانی که وصی تو را تکذیب میکنند ای محمد.(9)
روایت20.
کتاب الاستدراک: تلعکبری از امام کاظم نقل میکند که فرمود: هارون به من گفت: آیا میگویید خمس برای شما است؟ گفتم: بله. گفت: آن (اموال) زیادی است. تلعکبری میگوید: امام فرمود: همانا کسی که خمس را به ما اعطا کرده است میداند که آن برای ما زیاد نیست.
روایت21.
کتاب تاویل الآیات الظاهرۀ:
ص: 188
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: قَدْ فَرَضَ اللَّهُ فِی الْخُمُسِ نَصِیباً لِآلِ مُحَمَّدٍ فَأَبَی أَبُو بَکْرٍ أَنْ یُعْطِیَهُمْ نَصِیبَهُمْ حَسَداً وَ عَدَاوَةً وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ: یَا أَبَا الْفَضْلِ لَنَا حَقٌّ هی فِی کِتَابِ اللَّهِ فِی الْخُمُسِ فَلَوْ مَحَوْهُ فَقَالُوا لَیْسَ مِنَ اللَّهِ أَوْ لَمْ یَعْلَمُوا بِهِ (2) لَکَانَ سَوَاءً(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ فَیْضِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ مَا یَکُونُ النَّاسُ حَالًا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا قَامَ صَاحِبُ الْخُمُسِ فَقَالَ یَا رَبِّ خُمُسِی وَ إِنَّ شِیعَتَنَا مِنْ ذَلِکَ فِی حِلٍ (4).
کنز، [کنز جامع الفوائد] و تأویل الآیات الظاهرة أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبَّادٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ الْمُطَفِّفِینَ النَّاقِصِینَ لِخُمُسِکَ یَا مُحَمَّدُ الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ أَیْ إِذَا صَارُوا إِلَی حُقُوقِهِمْ مِنَ الْغَنَائِمِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ أَیْ إِذَا سَأَلُوهُمْ خُمُسَ آلِ مُحَمَّدٍ نَقَصُوهُمْ وَ قَالَ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بِوَصِیِّکَ یَا مُحَمَّدُ(5).
کِتَابُ الْإِسْتِدْرَاکِ، عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی هَارُونُ أَ تَقُولُونَ إِنَّ الْخُمُسَ لَکُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ إِنَّهُ لِکَثِیرٌ قَالَ قُلْتُ إِنَّ الَّذِی أَعْطَانَاهُ عَلِمَ أَنَّهُ لَنَا غَیْرُ کَثِیرٍ.
کِتَابُ تَأْوِیلِ الْآیَاتِ الظَّاهِرَةِ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَاهْیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی
ص: 188
امام ابوالحسن موسی کاظم علیه السلام، از پدرش روایت کرده است که: شخصی از امام محمد باقر علیه السلام، درباره این آیه: «وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»،(1) {و همانان که در اموالشان حقّی معلوم است، برای سائل و محروم} پرسید. پدرم فرمود: ای شخص! این را به خاطر بسپار و در روایت کردن آن خوب دقت کن و ببین چگونه از من روایت میکنی. سائل و محروم دارای شأن و منزلتی عظیم هستند. سائل همان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که حق خود را درباره اهل بیتش از خدای متعال مسئلت میکند و محروم کسی است که از خمس محروم شده است که منظور از آن همانا امیرالمؤمنین علیه السلام و امامان صلوات الله علیهم اجمعین هستند. آیا خوب دقت کردی و فهمیدی؟ سائل و محروم آن گونه که مردم می گویند، نیست. (2)
عبد اللَّه ابن بکیر به امام صادق علیه السّلام میرساند که درباره این فرموده خداوند: «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ»، (3){وای
بر کم فروشان} فرمود: منظور کسانی هستند که خمس تو را کم میدهند. «الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ»، (4)
{که چون از مردم پیمانه ستانند، تمام ستانند} یعنی وقتی حقوق خود را از غنائم میخواهند کامل میگیرند «وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ»،(5)
{و چون برای آنان پیمانه یا وزن کنند، به ایشان کم دهند} یعنی وقتی خمس آل محمّد را از آنها بخواهند کم میدهند. (6)
باب بیست و سوم : آنچه در آن خمس واجب است و دیگر احکام آن
روایات
مؤلف
برخی از روایتهای این باب در باب زکات طلا و نقره از باب های زکات ذکر شد.
روایت1.
الخصال: عمار بن مروان نقل می کند که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: در چیزهایی که از معادن و در دریا و گنج ها بیرون آورده می شود، خمس واجب است. (7)
روایت2.
الخصال: محمد ابن ابی عمیر از چند نفر و آنها از امام صادق علیه السلام نقل کردند که فرمود: خمس بر پنج چیز تعلق می گیرد: گنج ها و معدن ها و غوّاصی و غنیمت، و ابو عمیره پنجمی را فراموش کرد.
صدوق می گوید: گمان می کنم پنجمی که ابو عمیر آن را فراموش کرد مالی است که شخصی آن را به ارث می برد
ص: 189
الْحَسَنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَاهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ فَقَالَ أَبِی احْفَظْ یَا هَذَا وَ انْظُرْ کَیْفَ تَرْوِی عَنِّی إِنَّ السَّائِلَ وَ الْمَحْرُومَ شَأْنُهُمَا عَظِیمٌ أَمَّا السَّائِلُ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ فِی مَسْأَلَتِهِ اللَّهَ حَقَّهُ وَ الْمَحْرُومُ هُوَ مَنْ حُرِمَ الْخُمُسَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ ذُرِّیَّتُهُ الْأَئِمَّةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ هَلْ سَمِعْتَ وَ فَهِمْتَ لَیْسَ هُوَ کَمَا یَقُولُ النَّاسُ.
وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبَّادٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ یَعْنِی لِخُمُسِکَ الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ أَیْ إِذَا سَارُوا إِلَی حُقُوقِهِمْ مِنَ الْغَنَائِمِ یَسْتَوْفُونَ وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ أَیْ إِذَا سَأَلُوهُمْ خُمُسَ آلِ مُحَمَّدٍ نَقَصُوهُمْ (1).
قد مضی بعض أخبار هذا الباب فی باب زکاة النقدین من أبواب الزکاة.
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: فِیمَا یُخْرَجُ مِنَ الْمَعَادِنِ وَ الْبَحْرِ وَ الْکُنُوزِ الْخُمُسُ (2).
ل، [الخصال] الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْخُمُسُ عَلَی خَمْسَةِ أَشْیَاءَ عَلَی الْکُنُوزِ وَ الْمَعَادِنِ وَ الْغَوْصِ وَ الْغَنِیمَةِ وَ نَسِیَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ الْخَامِسَ.
قال الصدوق رحمه الله أظن الخامس الذی نسیه ابن أبی عمیر مالا یرثه الرجل
ص: 189
و می داند که آن مخلوطی از حلال و حرام است و صاحبان مال حرام را نمی شناسد تا به آنها باز گرداند و عین حرام را هم نمی شناسد که از آن اجتناب کند، در این صورت خمس آن را پرداخت می کند. (1)
روایت3.
الخصال: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم در وصیت خود به علی علیه السلام فرمود: ای علی! همانا عبد المطلب در جاهلیت پنج سنت نهاد که خداوند آنها را در اسلام به اجرا درآورد، زنان پدران را بر پسران حرام کرد و خداوند چنین نازل فرمود: «وَلاَ تَنکِحُواْ مَا نَکَحَ آبَاؤُکُم مِّنَ النِّسَاء»،(2) {و با زنانی که پدرانتان به ازدواج خود درآورده اند، نکاح مکنید.} و او گنجی پیدا کرد و خمس آن را بیرون آورد و صدقه داد و خداوند چنین نازل فرمود: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ»،(3){و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا است.} و چون زمزم را کند، آن را برای آب دادن به حجاج تعیین کرد و خداوند چنین نازل فرمود: «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ»،(4) {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورد.} و دیه قتل را صد شتر قرار داد و خدا همان را در اسلام اجرا کرد، و طواف نزد قریش تعداد مشخصی نداشت و عبد المطلب هفت شوط را سنت کرد و خدا آن را در اسلام اجرا کرد. (5)
روایت4.
عیون الاخبار. حسن ابن فضّال از پدرش از امام رضا علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. کل حدیث در احوال مربوط به عبدالمطلب آمده است.
روایت5.
معانی الاخبار: زید ابن علی از پدرش امام سجّاد، از پدرش حسین ابن علیّ از پدرش علیّ ابن ابی طالب علیهم السّلام روایت کرده است: که پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: بر چهارپا، چاه و معدن چیزی نیست و معدن طلا و نقره خمس دارد.(6)
روایت6.
معانی الاخبار: ابوعبید از پیامبر صلی الله علیه و سلم نقل میکند که فرمود: در سیوب خمس واجب است. ابوعبید گفته است:
ص: 190
و هو أن یعلم أن فیه من الحلال و الحرام و لا یعرف أصحاب الحرام فیؤدیه إلیهم و لا یعرف الحرام بعینه فیجتنبه فیخرج منه الخمس (1).
ل، [الخصال]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَا عَلِیُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ سَنَّ فِی الْجَاهِلِیَّةِ خَمْسَ سُنَنٍ أَجْرَاهَا اللَّهُ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِسَاءَ الْآبَاءِ عَلَی الْأَبْنَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ(2) وَ وَجَدَ کَنْزاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْخُمُسَ وَ تَصَدَّقَ بِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ (3) الْآیَةَ وَ لَمَّا حَفَرَ زَمْزَمَ سَمَّاهَا سِقَایَةَ الْحَاجِّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ(4) الْآیَةَ وَ سَنَّ فِی الْقَتْلِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَأَجْرَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یَکُنْ لِلطَّوَافِ عَدَدٌ عِنْدَ قُرَیْشٍ فَسَنَّ فِیهِمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ فَأَجْرَی اللَّهُ ذَلِکَ فِی الْإِسْلَامِ (5).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْقَطَّانُ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: مِثْلَهُ (6)
وَ تَمَامُهُ فِی أَحْوَالِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْعَجْمَاءُ جُبَارٌ وَ الْبِئْرُ جُبَارٌ وَ الْمَعْدِنُ جُبَارٌ وَ فِی الرِّکَازِ الْخُمُسُ (7).
مع، [معانی الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فِی السُّیُوبِ الْخُمُسُ.
قال أبو عبید
ص: 190
سیوب مال پنهان شده در زمین است و به نظرم حتما از سیب که به معنای عطا و بخشش است اقتباس شده است. گفته میشود «از بخششهای الهی و عطای او است.» (1)
روایت7.
بصائر الدرجات: ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت میکند که آیه خمس را بر ایشان خواندم، فرمود: آنچه برای خداوند است برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و آنچه برای رسول خدا است برای ما مقرر شده است. سپس فرمود: سوگند به خدا که خداوند بر مومنان آسان گرفته است به اینکه به آنان پنج درهم روزی داده و یک درهم آن را برای خدا قرار دادهاند و چهار درهم را به صورت حلال میخورند. سپس فرمود: این از احادیث سخت و مشکل ما است که فقط کسانی که خداوند دلهای آنان را با ایمان آزموده است بدان عمل میکنند و بر آن شکیبا هستند. (2)
مؤلف
بعضی از احکام خمس در باب انفال خواهد آمد.
روایت8.
المحاسن: سکونی از امام صادق از پدرش از علی علیه السلام روایت میکند که شخصی نزد ایشان آمد و گفت: من مالی را به دست آوردم که در پی اینکه بدانم حرام است یا حلال سهل انگاری کردم و قصد کردم توبه کنم و نمیدانم حلال و حرام آن را تشخیص دهم و در واقع بر من مبهم گشته است. علی علیه السلام فرمود: یک پنجم مالت را صدقه بده، چراکه خداوند با یک پنجم از چیزها راضی میگردد و باقی مانده مال برای تو حلال است. (3)
روایت9.
فقه الرضا: بدان خدا تو را مورد رحمت قرار دهد که زمین از آنِ خداست آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می دهد و فرجام [نیک] برای پرهیزکاران است. و از امام موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکنم که فرمود: جبرئیل با پای خود بر زمین زد تا اینکه پنج نهر جاری شد در حالی که زبانه آب از پشت پایش روانه بود. فرات، دجله، نیل و نهر مهربان و نهر بلخ. پس هر چه را این نهرها آب دهد یا آب از آن بکشند برای امام است و دریایی که محیط دنیا را فراگرفته، آن نیز برای امام است.
و از ایشان روایت شده که فرمود: خداوند عزّ و جلّ مهریه فاطمه سلام الله علیها را یک پنجم دنیا قرار داده است، پس آنچه برای او مقرر شده بود به فرزندانش تعلق گرفت.
و به عالم ایشان گفته شد: چه عملی بنده را به راحتی وارد جهنم می کند؟ فرمود: هر که درهمی از مال یتیم بخورد و ما یتیمانیم .
ص: 191
السیوب الرکاز و لا أراه أخذ إلا من السیب و هو العطیة یقال من سیب الله و عطائه (1).
یر، [بصائر الدرجات] أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَرَأْتُ عَلَیْهِ آیَةَ الْخُمُسِ فَقَالَ مَا کَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ وَ مَا کَانَ لِرَسُولِهِ فَهُوَ لَنَا ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ یَسَّرَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُ رَزَقَهُمْ خَمْسَةَ دَرَاهِمَ وَ جَعَلُوا لِرَبِّهِمْ وَاحِداً وَ أَکَلُوا أَرْبَعَةً حَلَالًا ثُمَّ قَالَ هَذَا مِنْ حَدِیثِنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَعْمَلُ بِهِ وَ لَا یَصْبِرُ عَلَیْهِ إِلَّا مُمْتَحَنٌ قَلْبُهُ لِلْإِیمَانِ (2).
سیأتی بعض الأحکام فی باب الأنفال.
سن، [المحاسن] أَبِی عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام: أَنَّهُ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ إِنِّی کَسَبْتُ مَالًا أَغْمَضْتُ فِی مَطَالِبِهِ حَلَالًا وَ حَرَاماً وَ قَدْ أَرَدْتُ التَّوْبَةَ وَ لَا أَدْرِی الْحَلَالَ مِنْهُ مِنَ الْحَرَامِ وَ قَدِ اخْتَلَطَ عَلَیَّ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام تَصَدَّقْ بِخُمُسِ مَالِکَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ رَضِیَ مِنَ الْأَشْیَاءِ بِالْخُمُسِ وَ سَائِرُ الْمَالِ لَکَ حَلَالٌ (3).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ رَکَزَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِرِجْلِهِ حَتَّی جَرَتْ خَمْسَةُ أَنْهَارٍ وَ لِسَانُ الْمَاءِ یَتْبَعُهُ الْفُرَاتُ وَ دِجْلَةُ وَ النِّیلُ وَ نَهْرُ مِهْرَبَانَ وَ نَهْرُ بَلْخٍ فَمَا سَقَتْ أَوْ سُقِیَ مِنْهَا فَلِلْإِمَامِ وَ الْبَحْرُ الْمُطِیفُ بِالدُّنْیَا وَ رُوِیَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ جَعَلَ مَهْرَ فَاطِمَةَ علیها السلام خُمُسَ الدُّنْیَا فَمَا کَانَ لَهَا صَارَ لِوُلْدِهَا علیهم السلام.
وَ قِیلَ لِلْعَالِمِ علیه السلام مَا أَیْسَرُ مَا یَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ قَالَ أَنْ یَأْکُلَ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْیَتِیمُ
ص: 191
خداوند بزرگ فرمود: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی»،(1) {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] است}تا آخر آیه، و از آن جهت چنین کرد تا با رحمت خود بر ما منّت گذارد، زیرا مالک جانها و مالها و چیزهای دیگر خود او است که مالکیّت حقیقی دارد؛ و آنچه در دست مردم است عنوان عاریه دارد، و مردمان به مجاز مالکند نه به حقیقت.
و آنچه مردم به دست می آورند همه غنیمت است، هیچ تفاوتی میان گنجها، معادن، غواصی و مال غنیمتی که در آن اختلاف نیست و در باره آن ادعای رخصت شده است وجود ندارد. سود تجارت و مالی که حاصل دسترنج است و دیگر سودهایی که از کسب و کار و صنعتها و ارثها و دیگر موارد به دست میآید، از آن جمله است، زیرا همه این موارد غنیمت و فایده و روزی خداوند عز و جلّ است، چراکه روایت شده، خمس خیاط از سوزنش و خمس صنعت کار از صنعتش است.
بنابراین بر هر کسی که از این راهها مالی را به دست آورد، خمس واجب است. پس اگر آن را بپردازد حق خداوند را که بر او واجب بوده است، ادا کرده و در معرض فزونی اموال قرار میگیرد و بقیه اموالش برای او حلال و پاکیزه میگردد و خداوند بر آنچه به بندگانش درباره فزونی اموال و پاک گردانیدن از بخل، وعده میدهد، قادر و توانا است بدین صورت که او نفس خویش را از اموال حرامی که در اختیار دارد و در آن بخل ورزیده، بی نیاز سازد،[پس آن که نپردازد] «خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِین» {در دنیا و آخرت زیان کار است و این همان زیان آشکار است.}پس از خداوند پروا داشته باشید و حق خداوند را در آنچه در اختیار دارید بپردازید تا خداوند در سایر اموالتان برکت بیندازد و آن پاک گرداند چراکه خداوند عزّ و جلّ بی نیاز و ما نیازمند هستیم و خداوند فرموده است: «لَن یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکِن یَنَالُهُ التَّقْوَی مِنکُمْ»، {هرگز [نه] گوشتهای آنها و نه خونهایشان به خدا نخواهد رسید، ولی [این] تقوای شماست که به او می رسد} پس تا حد امکان تقرب جستن به خداوند عزّ و جلّ را با (صدقه های) کم و زیاد رها نکنید و برای انجام این کارها بشتابید و از عواقب درنگ کردن و تاخیر انداختن بر حذر باشید چراکه بسیاری از امت های پیشین به خاطر همین هلاک شدند و چنگ زدن و اعتماد کردن فقط برای خداوند است.
روایت10.
تفسیر عیاشی: از ابن سنان، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: از ایشان شنیدم که در باره غنیمت چنین فرمودند: خمس از آن جدا می شود و آن چه باقی می ماند، میان کسانی که برای به دست آوردن آن جنگیدند و آن را به عهده گرفتند، تقسیم می شود و اما فیء و انفال فقط به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اختصاص دارد. (2)
ص: 192
وَ قَالَ جَلَّ وَ عَلَا وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَتَطَوَّلَ عَلَیْنَا بِذَلِکَ امْتِنَاناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً إِذْ کَانَ الْمَالِکُ لِلنُّفُوسِ وَ الْأَمْوَالِ وَ سَائِرِ الْأَشْیَاءِ الْمَلِکَ الْحَقِیقِیَّ وَ کَانَ مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ عَوَارِیَ وَ أَنَّهُمْ مالکین [مَالِکُونَ] مَجَازاً لَا حَقِیقَةَ لَهُ وَ کُلُّ مَا أَفَادَهُ النَّاسُ فَهُوَ غَنِیمَةٌ لَا فَرْقَ بَیْنَ الْکُنُوزِ وَ الْمَعَادِنِ وَ الْغَوْصِ وَ مَالِ الْفَیْ ءِ الَّذِی لَمْ یُخْتَلَفْ فِیهِ وَ هُوَ مَا ادُّعِیَ فِیهِ الرُّخْصَةُ وَ هُوَ رِبْحُ التِّجَارَةِ وَ غَلَّةُ الصَّنِیعَةِ وَ سَائِرُ الْفَوَائِدِ مِنَ الْمَکَاسِبِ وَ الصِّنَاعَاتِ وَ الْمَوَارِیثِ وَ غَیْرِهَا لِأَنَّ الْجَمِیعَ غَنِیمَةٌ وَ فَائِدَةٌ وَ رِزْقُ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَإِنَّهُ رُوِیَ أَنَّ الْخُمُسَ عَلَی الْخَیَّاطِ مِنْ إِبْرَتِهِ وَ الصَّانِعِ مِنْ صِنَاعَتِهِ فَعَلَی کُلِّ مَنْ غَنِمَ مِنْ هَذِهِ الْوُجُوهِ مَالًا فَعَلَیْهِ الْخُمُسُ فَإِنْ أَخْرَجَهُ فَقَدْ أَدَّی حَقَّ اللَّهِ مَا عَلَیْهِ وَ تَعَرَّضَ لِلْمَزِیدِ وَ حَلَّ لَهُ الْبَاقِی [مِنْ] مَالِهِ وَ طَابَ وَ کَانَ اللَّهُ أَقْدَرَ عَلَی إِنْجَازِ مَا وَعَدَ الْعِبَادَ مِنَ الْمَزِیدِ وَ التَّطْهِیرِ مِنَ الْبُخْلِ عَلَی أَنْ یُغْنِیَ نَفْسَهُ مِمَّا فِی یَدَیْهِ مِنَ الْحَرَامِ الَّذِی بَخِلَ فِیهِ بَلْ قَدْ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَخْرِجُوا حَقَّ اللَّهِ مِمَّا فِی أَیْدِیکُمْ یُبَارِکِ اللَّهُ لَکُمْ فِی بَاقِیهِ وَ یَزْکُو فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ الْغَنِیُّ وَ نَحْنُ الْفُقَرَاءُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ (1) فَلَا تَدَعُوا التَّقَرُّبَ إِلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ بِالْقَلِیلِ وَ الْکَثِیرِ عَلَی حَسَبِ الْإِمْکَانِ وَ بَادِرُوا بِذَلِکَ الْحَوَادِثَ وَ احْذَرُوا عَوَاقِبَ التَّسْوِیفِ فِیهَا فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ هَلَکَ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ بِذَلِکَ وَ بِاللَّهِ الِاعْتِصَامُ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: فِی الْغَنِیمَةِ یُخْرَجُ مِنْهَا الْخُمُسُ وَ یُقْسَمُ مَا بَقِیَ بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهِ وَ وَلِیَ ذَلِکَ وَ أَمَّا الْفَیْ ءُ وَ الْأَنْفَالُ فَهُوَ خَالِصٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
ص: 192
روایت11.
تفسیر عیاشی: از حلبی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که در باره مردی که از اصحاب ما باشد و زیر پرچم آنان می جنگد و غنیمتی به دست می آورد، پرسید. فرمود: خمس ما را می پردازد و سپس غنیمت برای او حلال و پاک است. (1)
روایت12.
تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمودند: خمس غنیمت جدا می شود، سپس چهار قسمت بقیه آن میان کسانی که برای به دست آوردن آن جنگیدند و یا کسی که آن را به عهده گرفته است، تقسیم می شود. (2)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از اسحاق ابن عمار نقل شده است که گفت: از ایشان شنیدم که فرمودند: بنده ای که از پول خمس چیزی را بخرد، عذری ندارد که بگوید: پروردگارا! من آن را با مال خود خریدم، تا این که اهل خمس به او اجازه دهند. (3)
روایت14.
تفسیر عیاشی: از ابراهیم ابن محمد نقل شده است که گفت: به امام هادی علیه السلام نامه نوشتم و از ایشان در باره آنچه پرداخت آن از آبادیها واجب است، پرسیدم؟ چنین نوشتند: خمس پس از تأمین هزینه. گفت: سپس با اصحابمان مناظره کردم. گفتند: خمس، پس از آن چیزی که حاکم می گیرد (خراج) و پس از هزینههای شخصی است؟ پس به او چنین نوشتم: همانا تو چنین گفتی: خمس پس از هزینه، و اصحاب ما در باره هزینه، اختلاف نظر دارند. ایشان چنین نوشتند: خمس پس از مقداری که حاکم می گیرد و پس از هزینه مرد و خانواده اش است. (4)
روایت15.
تفسیر عیاشی: از فیض ابن ابو شیبه، از مردی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: همانا سخت ترین حالتی که مردم در روز قیامت با آن مواجه خواهند بود، هنگامی است که صاحب خمس بلند شود و بگوید: پروردگارا! خمس من کجاست؟ و شیعه ما در قبال آن گرفتاری ندارند. (5)
روایت16.
تفسیر امام حسن عسکری: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به یارانش گفت: کدام یک از شما امروز زکاتش را پرداخت کرده است؟ علی علیه السلام گفت: من، پس منافقان در قسمت پایین مجلس با یکدیگر نجوا کردند و میگفتند: علی چه مالی دارد تا از آن زکات بپردازد؟ پس پیامبر فرمود: آن منافقان در آخر مجلس درگوشی چه چیزی به هم میگویند؟ علی گفت: بله، خداوند متعال گفته آنان را به گوش من رسانید. میگویند: علی چه مالی دارد تا از آن زکات بدهد. هر مالی که از امروز تا روز قیامت به غنیمت گرفته شود - ای رسول خدا! - پس از شما برای من خواهد بود و حکم من در باره مالی که از غنیمت
ص: 193
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ مِنْ أَصْحَابِنَا فِی لِوَائِهِمْ فَیَکُونُ مَعَهُمْ فَیُصِیبُ غَنِیمَةً قَالَ یُؤَدِّی خُمُسَنَا وَ یَطِیبُ لَهُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الطَّیَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُخْرَجُ خُمُسُ الْغَنِیمَةِ ثُمَّ یُقْسَمُ أَرْبَعَةَ أَخْمَاسٍ عَلَی مَنْ قَاتَلَ عَلَی ذَلِکَ وَ وَلِیَهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: لَا یَعْذِرُ عَبْداً اشْتَرَی مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ یَا رَبِّ اشْتَرَیْتُهُ بِمَالِی حَتَّی یَأْذَنَ لَهُ أَهْلُ الْخُمُسِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَمَّا یَجِبُ فِی الضِّیَاعِ فَکَتَبَ الْخُمُسُ بَعْدَ الْمَئُونَةِ قَالَ فَنَاظَرْتُ أَصْحَابَنَا فَقَالُوا الْمَئُونَةُ بَعْدَ مَا یَأْخُذُ السُّلْطَانُ وَ بَعْدَ مَئُونَةِ الرَّجُلِ فَکَتَبْتُ إِلَیْهِ أَنَّکَ قُلْتَ الْخُمُسُ بَعْدَ الْمَئُونَةِ وَ أَنَّ أَصْحَابَنَا اخْتَلَفُوا فِی الْمَئُونَةِ فَکَتَبَ الْخُمُسُ بَعْدَ مَا یَأْخُذُ السُّلْطَانُ وَ بَعْدَ مَئُونَةِ الرَّجُلِ وَ عِیَالِهِ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ فَیْضِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَشَدَّ مَا یَکُونُ النَّاسُ حَالًا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا قَامَ صَاحِبُ الْخُمُسِ فَقَالَ یَا رَبِّ خُمُسِی وَ إِنَّ شِیعَتَنَا مِنْ ذَلِکَ فِی حِلٍ (5).
م، [تفسیر الإمام علیه السلام]: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ لِأَصْحَابِهِ أَیُّکُمْ أَدَّی زَکَاتَهُ الْیَوْمَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا فَأَسَرَّ الْمُنَافِقُونَ فِی أُخْرَیَاتِ الْمَجْلِسِ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ یَقُولُ وَ أَیُّ مَالٍ لِعَلِیٍّ حَتَّی یُؤَدِّیَ مِنْهُ الزَّکَاةَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یُسِرُّ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ فِی أُخْرَیَاتِ الْمَجْلِسِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بَلَی قَدْ أَوْصَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی أُذُنِی مَقَالَتَهُمْ یَقُولُونَ وَ أَیُّ مَالٍ لِعَلِیٍّ حَتَّی یُؤَدِّیَ زَکَاتَهُ کُلُّ مَالٍ یُغْنَمُ مِنْ یَوْمِنَا هَذَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلِی خُمُسُهُ بَعْدَ وَفَاتِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ حُکْمِی عَلَی الَّذِی مِنْهُ لَکَ
ص: 193
در زمان حیات شما برای شماست جایز است؛ پس من شما هستم و شما من هستید.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همین طور است ای علی. و اما زکات آن را چگونه میپردازی؟ علی علیه السلام گفت: من از زبان شما تعریف خداوند از خودم را شناختم و اینکه نبوت شما پس از این به صورت ملکی گزنده و جابرانه خواهد شد و بر خمس من که شامل اسیران و غنیمتها میباشد مستولی میشوند و آن را میفروشند و آن اموال برای خریدار حلال شمرده نمیشود، زیرا سهم من در آن است و من سهم خود را در آن اموال به همه شیعیانم میبخشم تا منافع آنها در خوردنیها و نوشیدنیها حلال گردد تا حلال زاده باشند و فرزندان آنها اولاد حرام نباشند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ کس صدقه ای بهتر از صدقه تو را نبخشیده است و رسول خدا نیز در این کارت از تو تبعیت میکند و برای پیروانش هر سهمی را اعم از غنیمت و بیع، بر گردن هر یک از پیروانم باشد حلال میکنم، در حالی که من و تو آن را برای غیر آنها حلال نمی کنیم. (1)
روایت17.
سرائر: المعلی بن خنیس از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: هر جا که مال ناصبی یافتی بگیر و خمس آن را برای ما بفرست. (2)
روایت18.
سرائر: حفص ابن البختری از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: مال ناصبی را هر جا که یافتی بگیر و و خمس آن را برای ما بفرست.
محمد ابن ادریس رحمه الله گوید: مقصود از ناصبی در این دو روایت اهل جنگ (ناصبی حربی) است، زیرا آنان با مسلمانان اعلام جنگ کردهاند وگرنه به هیچ وجه گرفتن مال مسلمان و کافر ذمی (اهل جزیه) جایز نیست.(3)
روایت19.
رجال کشی: ابوبصیر میگوید: علبا اسدی حاکم بحرین شد و هفتصد هزار دینار و تعدادی برده و چهارپا به دست آورد. آن گاه همه آن ها را نزد امام صادق علیه السلام آورد و گفت: من از سوی بنی امیه به حکومت بحرین منصوب شدم و از این راه
ص: 194
فِی حَیَاتِکَ جَائِزٌ فَإِنِّی نَفْسُکَ وَ أَنْتَ نَفْسِی.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ هُوَ یَا عَلِیُّ وَ لَکِنْ کَیْفَ أَدَّیْتَ زَکَاةَ ذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلِمْتُ بِتَعْرِیفِ اللَّهِ إِیَّایَ عَلَی لِسَانِکَ أَنَّ نُبُوَّتَکَ هَذِهِ سَیَکُونُ بَعْدَهَا مُلْکٌ عَضُوضٌ وَ جَبَرِیَّةٌ فَیُسْتَوْلَی عَلَی خُمُسِی مِنَ السَّبْیِ وَ الْغَنَائِمِ فَیَبِیعُونَهُ فَلَا یَحِلُّ لِمُشْتَرِیهِ لِأَنَّ نَصِیبِی فِیهِ فَقَدْ وَهَبْتُ نَصِیبِی فِیهِ لِکُلِّ مَنْ مَلَکَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ مِنْ شِیعَتِی فَیَحِلُّ لَهُمْ مَنَافِعُهُمْ مِنْ مَأْکَلٍ وَ مَشْرَبٍ وَ لِتَطِیبَ مَوَالِیدُهُمْ فَلَا یَکُونَ أَوْلَادُهُمْ أَوْلَادَ حَرَامٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَصَدَّقَ أَحَدٌ أَفْضَلَ مِنْ صَدَقَتِکَ وَ قَدْ تَبِعَکَ رَسُولُ اللَّهِ فِی فِعْلِکَ أَحَلَّ لِشِیعَتِهِ کُلَّ مَا کَانَ مِنْ غَنِیمَةٍ وَ بَیْعٍ مِنْ نَصِیبِهِ عَلَی وَاحِدٍ مِنْ شِیعَتِی وَ لَا أُحِلُّهُ أَنَا وَ لَا أَنْتَ لِغَیْرِهِمْ (1).
سر، [السرائر] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خُذْ مَالَ النَّاصِبِ حَیْثُ وَجَدْتَ وَ ابْعَثْ إِلَیْنَا بِالْخُمُسِ (2).
سر، [السرائر] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خُذْ مَالَ النَّاصِبِ حَیْثُ وَجَدْتَهُ وَ ارْفَعْ إِلَیْنَا الْخُمُسَ.
قال محمد بن إدریس رحمه الله الناصب المعنی فی هذین الخبرین أهل الحرب لأنهم ینصبون الحرب للمسلمین و إلا فلا یجوز أخذ مال مسلم و لا ذمی علی وجه من الوجوه (3).
کش، [رجال الکشی] مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ فَارِسٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: إِنَّ عِلْبَاءَ الْأَسَدِیَّ وُلِّیَ الْبَحْرَیْنَ فَأَفَادَ سَبْعَمِائَةِ أَلْفِ دِینَارٍ وَ دَوَابَّ وَ رَقِیقاً قَالَ فَحَمَلَ ذَلِکَ کُلَّهُ حَتَّی وَضَعَهُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ إِنِّی وُلِّیتُ الْبَحْرَیْنَ لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ أَفَدْتُ
ص: 194
فلان مبلغ به دست آوردم که همه آن ها را نزد شما آورده ام و می دانم که خداوند چیزی از این ها را برای بنی امیه قرار نداده است و همه آن ها متعلق به شماست. امام صادق علیه السلام به او فرمود: آن را بیاور. ابوبصیر میگوید: علباء مال را در مقابل او گذاشت. امام به او گفت: ما از تو قبول کردیم و به تو بخشیدیم و آن را برای تو حلال کردیم و بهشت را از سوی خداوند برای تو ضمانت نمودیم. (1)
روایت20.
رجال کشی: عبدالجبار ابن مبارک نهاوندی میگوید: در سال دویست و نه خدمت سرورم رسیدم و به او گفتم: فدایت شوم، از پدرانت برای من روایت شده است که هر فتح که با گمراهی فتح شود برای امام است، ایشان فرمود: بله. گفتم: فدایت شوم، در یکی از فتح هایی که با گمراهی صورت گرفت مرا اسیر کردند و من بنا به دلیلی از دست کسانی که مرا تصاحب کرده بودند رهایی یافتم و به عنوان برده و بنده خدمت شما رسیدهام. فرمود: قبول کردم. او میگوید: زمانی که برای رفتن به مکه آماده شدم به ایشان گفتم: فدایت شوم من حج رفتم و ازدواج نمودم و کسب و کارم به گونهای است که دوستانم به من کمک میکنند و چیزی غیر از آن ندارم، پس هر امری دارید بفرمایید! فرمود: به سرزمینت بازگرد و تو در حج رفتن و ازدواج نمودن و کسب و کارت حلال شده ای.
زمانی که سال دویست و سیزده فرا رسید نزد ایشان رفتم و بردگی را که بدان تعهد داده بودم به یادش آوردم. پس فرمود: تو در راه خدا آزاد هستی. به ایشان گفتم: فدایت شوم آن را در ضمانت نامهای برایم بنویس. فرمود: فردا به دست تو میرسد. پس با نامه هایم نامه ای به دستم رسید که در آن آمده بود:
«به نام خداوند بخشاینده مهربان، این نامه ای از محمد ابن علی هاشمی علوی برای عبدالله ابن مبارک است که به او فتوا میدهم که من تو را در راه خدا و دنیای آخرت آزاد کردم، هیچ صاحبی جز خدای یکتا نداری و هیچ کس بر تو سلطه ای ندارد در حالی که تو غلام من و بعد از من غلام ورثه من هستی؛ و نوشت، در ماه محرم سال دویست و سیزده نوشت و با دست خطش آن را امضا کرد: محمد ابن علی، و با انگشترش آن را مهر زد. (2)
روایت21.
هدایه: هر چیزی که قیمت آن به یک دینار برسد، در آن خمس برای خداوند و رسول خدا و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است. اما آنچه برای خداوند است برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و آنچه برای رسول خدا است برای اوست. و ذوی القربی، خویشاوندان او هستند، و یتیمان، یتیمان اهل بیت و بینوایان، بینوایان آنها
ص: 195
کَذَا وَ کَذَا وَ قَدْ حَمَلْتُهُ کُلَّهُ إِلَیْکَ وَ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ أَنَّهُ کُلَّهُ لَکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَاتِهِ قَالَ فَوَضَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ قَدْ قَبِلْنَا مِنْکَ وَ وَهَبْنَاهُ لَکَ وَ أَحْلَلْنَاکَ مِنْهُ وَ ضَمِنَّا لَکَ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ(1).
کش، [رجال الکشی] خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ الْمُبَارَکِ النَّهَاوَنْدِیِّ قَالَ: أَتَیْتُ سَیِّدِی سَنَةَ تِسْعٍ وَ مِائَتَیْنِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی رُوِّیتُ عَنْ آبَائِکَ أَنَّ کُلَّ فَتْحٍ فُتِحَ بِضَلَالٍ فَهُوَ لِلْإِمَامِ فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِنَّهُ أَتَوْا بِی مِنْ بَعْضِ الْفُتُوحِ الَّتِی فُتِحَتْ عَلَی الضَّلَالِ وَ قَدْ تَخَلَّصْتُ مِنَ الَّذِینَ مَلَکُونِی بِسَبَبٍ مِنَ الْأَسْبَابِ وَ قَدْ أَتَیْتُکَ مُسْتَرَقّاً مُسْتَعْبَداً فَقَالَ قَدْ قَبِلْتُ قَالَ فَلَمَّا حَضَرَ خُرُوجِی إِلَی مَکَّةَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی قَدْ حَجَجْتُ وَ تَزَوَّجْتُ وَ مَکْسَبِی مِمَّا یَعْطِفُ عَلَیَّ إِخْوَانِی لَا شَیْ ءَ لِی غَیْرُهُ فَمُرْنِی بِأَمْرِکَ فَقَالَ لِیَ انْصَرِفْ إِلَی بِلَادِکَ وَ أَنْتَ مِنْ حَجِّکَ وَ تَزْوِیجِکَ وَ کَسْبِکَ فِی حِلٍّ فَلَمَّا کَانَ سَنَةُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ وَ مِائَتَیْنِ أَتَیْتُهُ فَذَکَرْتُ لَهُ الْعُبُودِیَّةَ الَّتِی الْتَزَمْتُهَا فَقَالَ أَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ اکْتُبْ لِی بِهِ عُهْدَةً فَقَالَ تَخْرُجُ إِلَیْکَ غَداً فَخَرَجَ إِلَیَّ مَعَ کُتُبِی کِتَابٌ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَاشِمِیِّ الْعَلَوِیِّ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ أَفْتَاهُ أَنِّی أَعْتَقْتُکَ لِوَجْهِ اللَّهِ وَ الدَّارِ الْآخِرَةِ لَا رَبَّ لَکَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَیْسَ عَلَیْکَ سَبِیلٌ وَ أَنْتَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَی عَقِبِی مِنْ بَعْدِی وَ کَتَبَ فِی الْمُحَرَّمِ سَنَةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ وَ مِائَتَیْنِ وَ وَقَّعَ فِیهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ بِخَطِّ یَدِهِ وَ خَتَمَهُ بِخَاتَمِهِ (2).
الْهِدَایَةُ،: کُلُّ شَیْ ءٍ یَبْلُغُ قِیمَتُهُ دِینَاراً فَفِیهِ الْخُمُسُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِذِی الْقُرْبَی وَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ أَمَّا الَّذِی لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ وَ مَا لِرَسُولِهِ فَهُوَ لَهُ وَ ذَوِی الْقُرْبَی فَهُمْ أَقْرِبَاؤُهُ وَ الْیَتَامَی یَتَامَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ الْمَسَاکِینُ مَسَاکِینُهُمْ
ص: 195
و در راه مانده، در راه مانده آنها است. و اختیار آن بر عهده امام است که هر طور بخواهد در میان آنها تقسیم کند چه همه و چه برخی از آنها حضور پیدا کنند .
باب بیست و چهارم : اصناف مستحقین خمس و چگونگی تقسیم کردن خمس میان آنها
آیات
- وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ. (1)
{و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حقّ از باطل] - روزی که آن دو گروه با هم روبرو شدند - نازل کردیم، ایمان آورده اید. و خدا بر هر چیزی تواناست.}
- مَا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ. (2)
{آنچه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد. و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است.}
روایات
روایت1.
قرب الاسناد: بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام در باره این سخن خدای تبارک و تعالی «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی»، {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان است.} پرسیدم. پس به او گفته شد: اگر دیدی که یکی از این اصناف بیشتر باشند و صنفی از صنف دیگر کمتر باشد چه کار باید کرد؟ فرمود: این بر اساس تصمیم امام است؛ آیا دیده ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چطور عمل میکرد؟ مگر نه اینکه بر اساس نظر و دیدگاه خویش عمل میکرد و امام نیز همین طور است. (3)
روایت2.
عیون الاخبار،(4)
امالی صدوق: ریّان گوید: امام رضا علیه السلام در حضور مامون با علمای عامه (اهل سنت) درباره فضیلت عترت پاک به احتجاج پرداخت در میان سخنانش فرمود:
اما آیه هشتم قول خداوند است «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی»،(5){و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان است.} پس حق تعالی سهم اقربا را به سهم خود و به سهم پیامبر مقترن فرموده، پس این
ص: 196
وَ ابْنُ السَّبِیلِ ابْنُ سَبِیلِهِمْ وَ أَمْرُ ذَلِکَ إِلَی الْإِمَامِ یُفَرِّقُهُ فِیهِمْ کَیْفَ شَاءَ عَلَیْهِمْ حَضَرَ کُلُّهُمْ أَوْ بَعْضُهُمْ.
الأنفال: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1)
الحشر: ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ (2).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی فَقِیلَ لَهُ أَ فَرَأَیْتَ إِنْ کَانَ صِنْفٌ مِنْ هَذِهِ الْأَصْنَافِ أَکْثَرَ وَ صِنْفٌ أَقَلَّ مِنْ صِنْفٍ کَیْفَ یُصْنَعُ بِهِ قَالَ ذَلِکَ إِلَی الْإِمَامِ علیه السلام أَ رَأَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ صَنَعَ أَ لَیْسَ إِنَّمَا کَانَ یَفْعَلُ مَا یَرَی هُوَ وَ کَذَلِکَ الْإِمَامُ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام](4)
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ شَاذَوَیْهِ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ قَالَ: احْتَجَّ الرِّضَا علیه السلام عَلَی عُلَمَاءِ الْعَامَّةِ فِی فَضْلِ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ بِحَضْرَةِ الْمَأْمُونِ فَقَالَ علیه السلام فِیمَا قَالَ وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی فَقَرَنَ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی مَعَ سَهْمِهِ وَ سَهْمِ رَسُولِهِ فَهَذَا
ص: 196
تمایزی است میان آل و امت چراکه حق تعالی اقربا را در مکانی ذکر فرموده و مردم را در مکانی دیگر بعد از آن مکان و پایین تر از آن مکان ذکر فرموده و برای خویشان نبی آنچه برای خود پسندیده است، پسندیده است و ایشان را برگزیده زیرا که در مرتبه اول خود را ذکر فرموده و مرتبه دوم رسول را و بعد از آن ذوی القربی را در هر چه از خراج و غنائم و سایر غنائم به دست آید و در غیر این مقام نیز هر چه برای خود پسندیده است برای ایشان پسندیده است و در این مقام فرموده و قول او حق و صدق است «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی» پس این تاکیدی است اکید و اثری است قائم و ثابت برای آن ها تا روز قیامت در کتاب ناطق خداوندی که بطلان در آن زمان و بعد از آن زمان در آن نگنجد و کتابی فرستاده شده از جانب پروردگاری حکیم و پسندیده است. اما این سخن خداوند «وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ» یتیم هر گاه یتیمی او برطرف شود، او را از غنائم بهره نباشد و همچنین مسکین هر گاه فقر و مسکنت او پایان یابد، او را نصیبی از غنائم نباشد و گرفتن آن بر او حلال نباشد و لیکن سهم ذی القربی برای ایشان تا روز قیامت ثابت و محقق است چه غنی باشند و چه فقیر زیرا که احدی غنیتر و بی نیازتر از خداوند بزرگ و از جناب پیامبر نیست، با وجود این حق تعالی برای خود سهمی و برای پیامبر سهمی قرار داده و آنچه برای خود و رسول خود پسندیده برای ذی القربی پسندیده است و همچنین در فیء، هر چه برای خود و پیامبرش پسندیده برای آنها نیز پسندیده است؛ چنانچه در آیه غنیمت که به همین نوع جریان یافته و ابتدا به نفس خود فرمود، پس از آن به رسول خود، پس از آن به ذی القربی و سهم خویشان و ذی القربی را به سهم خود و رسول خود مقترن فرموده و همچنین در آیه شریفه طاعت نیز چنین کرده است و فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»، (1) {ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.} پس در این آیه ابتدا نفس خود را فرموده و پس از آن رسول خود و بعد از آن اهل بیت پیامبر را ذکر کرده است و همچنین در آیه ولایت، خداوند فرموده است: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»،(2) {ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند.} پس طاعت و ولایت ایشان، و اطاعت و ولایت رسول را به طاعت و ولایت خود مقترن ساخته چنانچه در آیه فیء و آیه غنیمت، سهم ایشان و سهم رسول را به سهم خود مقترن داشته است. تبارک الله! چقدر بزرگ است نعمت او بر این اهل بیت.
اما در قصه صدقه، خود و رسول خود و اهل بیت آن جناب را منزه و مبرا ساخته است و فرمود: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ»،(3)
{صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست.} پس آیا در آن مییابی که
ص: 197
فَصْلٌ أَیْضاً بَیْنَ الْآلِ وَ الْأُمَّةِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَهُمْ فِی حَیِّزٍ وَ جَعَلَ النَّاسَ فِی حَیِّزٍ دُونَ ذَلِکَ وَ رَضِیَ لَهُمْ مَا رَضِیَ لِنَفْسِهِ وَ اصْطَفَاهُمْ فِیهِ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ بِرَسُولِهِ ثُمَّ بِذِی الْقُرْبَی بِکُلِّ مَا کَانَ مِنَ الْفَیْ ءِ وَ الْغَنِیمَةِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا رَضِیَهُ جَلَّ وَ عَزَّ لِنَفْسِهِ وَ رَضِیَهُ لَهُمْ فَقَالَ وَ قَوْلُهُ الْحَقُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی فَهَذَا تَأْکِیدٌ مُؤَکَّدٌ وَ أَثَرٌ قَائِمٌ لَهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فِی کِتَابِ اللَّهِ النَّاطِقِ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ فَإِنَّ الْیَتِیمَ إِذَا انْقَطَعَ یُتْمُهُ خَرَجَ مِنَ الْغَنَائِمِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِیهَا نَصِیبٌ وَ کَذَلِکَ الْمِسْکِینُ إِذَا انْقَطَعَ مَسْکَنَتُهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ نَصِیبٌ مِنَ الْغُنْمِ وَ لَا یَحِلُّ لَهُ أَخْذُهُ وَ سَهْمُ ذِی الْقُرْبَی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَائِمٌ لَهُمْ لِلْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ مِنْهُمْ لِأَنَّهُ لَا أَحَدَ أَغْنَی مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مِنْ رَسُولِهِ فَجَعَلَ لِنَفْسِهِ معهما [مِنْهَا] سَهْماً وَ لِرَسُولِهِ سَهْماً فَمَا رَضِیَهُ لِنَفْسِهِ وَ لِرَسُولِهِ رَضِیَهُ لَهُمْ وَ کَذَلِکَ الْفَیْ ءُ مَا رَضِیَهُ مِنْهُ لِنَفْسِهِ وَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله رَضِیَهُ لِذِی الْقُرْبَی کَمَا أَجْرَاهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ جَلَّ جَلَالُهُ ثُمَّ بِرَسُولِهِ ثُمَّ بِهِمْ وَ قَرَنَ سَهْمَهُمْ بِسَهْمِ اللَّهِ وَ سَهْمِ رَسُولِهِ وَ کَذَلِکَ فِی الطَّاعَةِ قَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (1) فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ بِرَسُولِهِ ثُمَّ بِأَهْلِ بَیْتِهِ وَ کَذَلِکَ آیَةُ الْوَلَایَةِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا(2) فَجَعَلَ وَلَایَتَهُمْ مَعَ طَاعَةِ الرَّسُولِ مَقْرُونَةً بِطَاعَتِهِ کَمَا جَعَلَ سَهْمَهُمْ مَعَ سَهْمِ الرَّسُولِ مَقْرُوناً بِسَهْمِهِ فِی الْغَنِیمَةِ وَ الْفَیْ ءِ فَتَبَارَکَ اللَّهُ وَ تَعَالَی مَا أَعْظَمَ نِعْمَتَهُ عَلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ.
فَلَمَّا جَاءَتْ قِصَّةُ الصَّدَقَةِ نَزَّهَ نَفْسَهُ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ وَ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَقَالَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ (3) فَهَلْ تَجِدُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ
ص: 197
حق تعالی چیزی از آن را برای خود یا رسول خود یا برای ذوی القربی قرار داده باشد چراکه حق تعالی خود و رسول و اهل بیت خود او را از صدقه منزه فرموده و سهمی در آن قرار نداده است بلکه حرام کرده است، زیرا صدقه بر محمد و آل محمد حرام است زیرا صدقه چرکهای دست مردم است و برای محمد و آل محمد حلال نیست زیرا که ایشان از هر بدی و چرکی پاکند؛ پس چون حق تعالی آنها را مطهر قرار داده و برگزیده است، آنچه را که برای خود پسندیده، برای آن ها پسندیده است و آنچه را برای خود ناخوشایند دانسته، برای آنها نیز ناخوشایند دانسته است. است پس این آیه هشتم بود. (1)
روایت3.
تفسیر قمی: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی»،(2){و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان است.} ذوی القربی امام است «وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ» اینان یتیمان مخصوص خاندان محمد و بینوایان و در راه ماندگان مخصوص آنان هستند، پس، از غنیمت یک پنجم خارج میشود و به شش سهم تقسیم میشود، یک سهم برای خداوند و یک سهم برای رسول خدا و یک سهم برای امام و امام سهم خداوند و سهم رسول خدا را به ارث میبرد و بدین ترتیب امام سه سهم از شش سهم را خواهد داشت و سه سهم برای یتیمان خاندان پیامبر و بینوایان و در راه ماندگان آنان است.
در حقیقت امام به تنهایی از خمس سه سهم را به دست میآورد زیرا خداوند آنچه را از پرورش یتیمان و کمک به مسلمانان و پرداخت قرضهای آنان و روانه کردن آنان برای حج و جهاد بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم لازم کرده، بر امام نیز ملزم گردانیده است. و این سخن رسول خدا است آنسان که خداوند آیه «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ»،(3) {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است.} را بر او نازل فرمود. و ایشان همچون پدر برای مسلمانان است. پس زمانی که خداوند ایشان را پدر مومنان قرار داده، آنچه پدر نسبت به فرزند بر گردن دارد بر ایشان ملزم کرده است و در این رابطه فرمود: هر کس مالی را به جا گذارد، برای ورثهاش خواهد بود و هر کس قرض و تباهی ای را به جا گذارد بر عهده من خواهد بود. پس امام نیز آنچه را که بر پیامبر لازم بوده، بر عهده دارد و از این جهت سه سهم از خمس متعلق به اوست. (4)
روایت4.
الخصال: نجده حروری نامه ای به ابن عباس نوشت و چهار چیز از وی پرسید: آیا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه با زنان هم به جنگ می رفت؟ و آیا چیزی را به آنان تقسیم می کرد؟ و از محل مصرف خمس؟ و از یتیم که چه موقع یتیمی او پایان می یابد؟ و از کشتن کودکان در جنگ پرسید؟
ص: 198
أَنَّهُ جَعَلَ عَزَّ وَ جَلَّ سَهْماً لِنَفْسِهِ أَوْ لِرَسُولِهِ أَوْ لِذِی الْقُرْبَی لِأَنَّهُ لَمَّا نَزَّهَ نَفْسَهُ عَنِ الصَّدَقَةِ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ لَا بَلْ حَرَّمَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّ الصَّدَقَةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هِیَ أَوْسَاخُ أَیْدِی النَّاسِ لَا تَحِلُّ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ طُهِّرُوا مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ وَسَخٍ فَلَمَّا طَهَّرَهُمُ اللَّهُ وَ اصْطَفَاهُمْ رَضِیَ لَهُمْ مَا رَضِیَ لِنَفْسِهِ وَ کَرِهَ لَهُمْ مَا کَرِهَ لِنَفْسِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَهَذِهِ الثَّامِنَةُ(1).
فس، [تفسیر القمی]: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَهُمْ أَیْتَامُ آلِ مُحَمَّدٍ خَاصَّةً وَ مَسَاکِینُهُمْ وَ أَبْنَاءُ سَبِیلِهِمْ خَاصَّةً فَمِنَ الْغَنِیمَةِ یُخْرَجُ الْخُمُسُ وَ یُقْسَمُ عَلَی سِتَّةِ أَسْهُمٍ سَهْمٍ لِلَّهِ وَ سَهْمٍ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ سَهْمٍ لِلْإِمَامِ فَسَهْمَ اللَّهِ وَ سَهْمَ الرَّسُولِ یَرِثُهُ الْإِمَامُ فَیَکُونُ لِلْإِمَامِ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ مِنْ سِتَّةٍ وَ الثَّلَاثَةُ الْأَسْهُمِ لِأَیْتَامِ آلِ الرَّسُولِ وَ مَسَاکِینِهِمْ وَ أَبْنَاءِ سَبِیلِهِمْ وَ إِنَّمَا صَارَتْ لِلْإِمَامِ وَحْدَهُ مِنَ الْخُمُسِ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ لِأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَلْزَمَهُ بِمَا أَلْزَمَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مِنْ تَرْبِیَةِ الْأَیْتَامِ وَ مُؤَنِ الْمُسْلِمِینَ وَ قَضَاءِ دُیُونِهِمْ وَ حَمْلِهِمْ فِی الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ فَلَمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ أَبَا الْمُؤْمِنِینَ لَزِمَهُ مَا یَلْزَمُ الْوَالِدَ لِلْوَلَدِ فَقَالَ عِنْدَ ذَلِکَ مَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِوَرَثَتِهِ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَعَلَیَّ وَ إِلَیَّ فَلَزِمَ الْإِمَامَ مَا لَزِمَ الرَّسُولَ صلی الله علیه و آله فَلِذَلِکَ صَارَ لَهُ مِنَ الْخُمُسِ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ (2).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نَجْدَةَ الْحَرُورِیَّ کَتَبَ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنْ أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ هَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَغْزُو بِالنِّسَاءِ وَ کَانَ یَقْسِمُ لَهُنَّ شَیْئاً وَ عَنْ مَوْضِعِ الْخُمُسِ وَ عَنِ الْیَتِیمِ مَتَی یَنْقَطِعُ یُتْمُهُ وَ عَنْ قَتْلِ الذَّرَارِیِ؟
ص: 198
ابن عباس به او نوشت اما در باره زنان، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنها را بهره مند می کرد ولی به آنان سهم نمی داد؛ و اما خمس، ما گمان می کنیم که آن مال ما است و گروهی گمان کردند که آن مال ما نیست اما صبر کردیم؛ و اما یتیم، پایان یتیمی او نیرومند شدن اوست و آن همان احتلام و بلوغ است مگر اینکه در او رشدی نبینی و او نزد تو سفیه یا ضعیف باشد که در این صورت ولیّ او را نگهداری می کند؛ و اما کودکان، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنها را نمی کشت ولی خضر کافرشان را می کشت و مؤمنان را رها می کرد، اگر تو مانند خضر از سرانجام آگاهی، خود دانی. (1)
روایت5.
تفسیر قمی: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ»،(2) {و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن].} منظور از ذا القربی، خویشاوندی رسول خدا صلی الله علیه و آله است و درباره فاطمه سلام الله علیها نازل شده است. لذا پیامبر صلی الله علیه و آله فدک را به او داد. مسکین نیز یعنی درماندگان فرزندان فاطمه سلام الله علیها و ابن السبیل یعنی در راه ماندگان آل محمد علیهم السلام و فرزندان فاطمه سلام الله علیها. (3)
روایت6.
الخصال: عیسی ابن عبد اللَّه علوی از پدرش از جدش جعفر از پدرش محمد ابن علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: براستی خدایی که جز او معبود بر حقی نیست، چون صدقه را بر ما حرام کرده، خمس را برای ما مقرر داشته، صدقه بر ما حرام است، ولی خمس برای ما واجب است و پیشکشی بر ما حلال است. (4)
روایت7.
امالی طوسی: اشعث ابن سوّار از حسن بصری نقل میکند که گفت: خمس برای خدا و پیامبر و خویشاوندان پیامبر است. و این همه خمس نیست و گاهی در میان کسانی که خداوند عزّ و جلّ آنها را نام برده تقسیم میشود و پس از آن خلفاء آن را به خویشاوندان خویش بخشیدند. گفتم: همه آنها؟ گفت: بلکه همه آنها. (5)
روایت8.
الخصال: زکریا ابن مالک جعفی گوید،
ص: 199
فَکَتَبَ إِلَیْهِ ابْنُ عَبَّاسٍ أَمَّا قَوْلُکَ فِی النِّسَاءِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُحْذِیهِنَّ وَ لَا یَقْسِمُ لَهُنَّ شَیْئاً وَ أَمَّا الْخُمُسُ فَإِنَّا نَزْعُمُ أَنَّهُ لَنَا وَ زَعَمَ قَوْمٌ أَنَّهُ لَیْسَ لَنَا فَصَبَرْنَا وَ أَمَّا الْیَتِیمُ فَانْقِطَاعُ یُتْمِهِ أَشُدُّهُ وَ هُوَ الِاحْتِلَامُ إِلَّا أَنْ لَا تُؤْنِسَ مِنْهُ رُشْداً فَیَکُونَ عِنْدَکَ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً فَیُمْسِکُ عَلَیْهِ وَلِیُّهُ وَ أَمَّا الذَّرَارِیُّ فَلَمْ یَکُنِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْتُلُهَا وَ کَانَ الْخَضِرُ علیه السلام یَقْتُلُ کَافِرَهُمْ وَ یَتْرُکُ مُؤْمِنَهُمْ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ مِنْهُمْ مَا یَعْلَمُ الْخَضِرُ فَأَنْتَ أَعْلَمُ (1).
فس، [تفسیر القمی]: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ (2) یَعْنِی قَرَابَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَتْ فِی فَاطِمَةَ علیها السلام فَجَعَلَ لَهَا فَدَکَ وَ الْمِسْکِینَ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ وُلْدِ فَاطِمَةَ(3).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْیَعْقُوبِیِّ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَمَّا حَرَّمَ عَلَیْنَا الصَّدَقَةَ أَنْزَلَ لَنَا الْخُمُسَ فَالصَّدَقَةُ عَلَیْنَا حَرَامٌ وَ الْخُمُسُ لَنَا فَرِیضَةٌ وَ الْکَرَامَةُ لَنَا حَلَالٌ (4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَشْعَثَ بْنِ سَوَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ أَنَّهُ قَالَ: الْخُمُسُ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی قَرَابَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ کُلَّهُ وَ قَدْ کَانَ یَقْسِمُ لِمَنْ سَمَّی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَعْطَتْهُ الْخُلَفَاءُ بَعْدُ قَرَابَتَهُمْ قُلْتُ کُلُّهُمْ قَالَ نَعَمْ کُلُّهُمْ (5).
ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ مَالِکٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ
ص: 199
از امام صادق علیه السلام درباره این گفته خدا «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ» {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است.} پرسیدم، فرمود: سهم خدا برای پیامبر است که هر جا خواهد مصرف کند و سهم خمس رسول از خویشان اوست و سهم خمس خویشان، خویشان پیامبر است و اما یتیمان، یتیمان خاندان پیامبر است. این چهار سهم در خاندان پیامبر است ولی سهم مساکین و ابن سبیل را تو می دانی که ما صدقه نمیخوریم و صدقه بر ما حلال نیست. صدقه حق مساکین و ابن سبیل است. (1)
روایت9.
تفسیر عیاشی: از ابو جعفر احول نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمود: قریش در باره خُمس چه می گویند؟ گفتم: می پندارند که متعلّق به آنها می باشد. فرمود: به خدا، انصاف به خرج ندادند. اگر مباهله ای در کار بود به وسیله ما مباهله می کردند و اگر مبارزه ای در پیش بود به وسیله ما مبارزه می کردند، پس آیا ما و آنها با هم مساوی هستیم؟ (2)
روایت10.
تفسیر عیاشی: احول نقل کرده است که با امام صادق علیه السلام در باره بعضی از چیزها که مردم آن را انکار می کنند، صحبت کردم. امام فرمود: به آنها بگو قریش می گویند: ما نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله هستیم، آنهایی که غنیمت به آنها تعلق می گیرد. پس به آنها بگو: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام رفتن به جنگ بدر، غیر از اهل بیت خود هیچ کس را دعوت نکرد. و روز مباهله هم، علی و حسن و حسین علیهم السلام را با خود برد. آیا تلخ مال ما است و شیرین، متعلّق به آنها؟ (3)
روایت11.
تفسیر عیاشی: از عبدالله ابن سنان، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: از ایشان شنیدم که نجده حروری به ابن عباس نامه نوشت و در باره موارد و مصادیق پرداخت خمس پرسید؟ پس به او چنین نوشت: اما خمس؛ پس ما ادعا می کنیم که از آن ما است و قوم ما ادعا می کنند که از آن ما نیست. پس صبر و تحمل کردیم. (4)
روایت12.
تفسیر عیاشی: از زراره و محمد ابن مسلم و ابو بصیر نقل شده است که به ایشان علیه السلام عرض کردند: حق امام در اموال مردم چیست؟ فرمودند: فیء و انفال و خمس و هر چیزی که فیء یا انفال یا خمس یا غنیمت از آن عاید می شود، خمس آن برای ایشان است؛ چرا که خدا می فرماید : «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ
ص: 200
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ قَالَ أَمَّا خُمُسُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلِلرَّسُولِ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ وَ أَمَّا خُمُسُ الرَّسُولِ فَلِأَقَارِبِهِ وَ خُمُسُ ذَوِی الْقُرْبَی فَهُمْ أَقْرِبَاؤُهُ وَ الْیَتَامَی یَتَامَی أَهْلِ بَیْتِهِ فَجَعَلَ هَذِهِ الْأَرْبَعَةَ الْأَسْهُمِ فِیهِمْ وَ أَمَّا الْمَسَاکِینُ وَ أَبْنَاءُ السَّبِیلِ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّا لَا نَأْکُلُ الصَّدَقَةَ وَ لَا تَحِلُّ لَنَا فَهِیَ لِلْمَسَاکِینِ وَ أَبْنَاءِ السَّبِیلِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا تَقُولُ قُرَیْشٌ فِی الْخُمُسِ قَالَ قُلْتُ تَزْعُمُ أَنَّهُ لَهَا قَالَ مَا أَنْصَفُونَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ مُبَاهَلَةٌ لَیُبَاهِلْنَ بِنَا وَ لَئِنْ کَانَ مُبَارَزَةٌ لَیُبَارِزْنَ بِنَا ثُمَّ نَکُونُ وَ هُمْ عَلَی سَوَاءٍ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ شَیْئاً مِمَّا أَنْکَرَتْهُ النَّاسُ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ إِنَّ قُرَیْشاً قَالُوا نَحْنُ أُولُو الْقُرْبَی الَّذِینَ هُمْ لَهُمُ الْغَنِیمَةُ فَقُلْ لَهُمْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَدْعُ لِلْبِرَازِ یَوْمَ بَدْرٍ غَیْرَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ عِنْدَ الْمُبَاهَلَةِ جَاءَ بِعَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ علیها السلام أَ فَیَکُونُ لَهُمُ الْمُرُّ وَ لَهُمْ الْحُلْوُ(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُهُ أَنَّ نَجْدَةَ الْحَرُورِیَّ کَتَبَ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنْ مَوْضِعِ الْخُمُسِ لِمَنْ هُوَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَمَّا الْخُمُسُ فَإِنَّا نَزْعُمُ أَنَّهُ لَنَا وَ یَزْعُمُ قَوْمُنَا أَنَّهُ لَیْسَ لَنَا فَصَبَرْنَا(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِی بَصِیرٍ: أَنَّهُمْ قَالُوا لَهُ مَا حَقُّ الْإِمَامِ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ قَالَ الْفَیْ ءُ وَ الْأَنْفَالُ وَ الْخُمُسُ وَ کُلُّ مَا دَخَلَ مِنْهُ فَیْ ءٌ أَوْ أَنْفَالٌ أَوْ خُمُسٌ أَوْ غَنِیمَةٌ فَإِنَّ لَهُمْ خُمُسَهُ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ
ص: 200
فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ»، {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است.} و هر چیزی که در دنیا است، ایشان بهره ای از آن دارند. پس اگر کسی با پرداخت خمس به آنان خود را به ایشان وصل کند، (بداند) مقداری را که برای آن شخص دعا می کنند (و از راه دعا به او میرسد)، بیشتر از چیزی است که (آنان) دریافت می کنند. (1)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از سماعه، از امام صادق علیه السلام و ابو الحسن علیه السلام روایت شده است که گفت: از یکی از آن دو در باره خمس پرسیدم. فرمودند: خمس فقط در غنیمتها مصداق دارد. (2)
روایت14.
تفسیر عیاشی: از محمد ابن مسلم، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی»، فرمودند: آنان خویشاوندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هستند. (3)
روایت15.
تفسیر عیاشی: از محمد ابن فضیل، از امام رضا علیه السلام روایت شده است که گفت: از ایشان در باره این فرموده خدای عز و جل: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی» پرسیدم. فرمودند: خمس از آن خدا و از آن رسولش صلی الله علیه و آله و سلم و برای ما است. (4)
روایت16.
تفسیر عیاشی: از اسحاق، از مردی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: از ایشان در باره سهم صفوه (خالص) پرسیدم؟ فرمودند: برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و چهار پنجم برای مجاهدین و استواران و خمس میان موارد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تقسیم می شود. ما می گوییم: آن (این موارد) برای ما است و مردم می گویند: برای شما نیست. یک سهم برای ذوی القربی و از آن ما است و سه سهم برای یتیمان و مساکین و در راه ماندگان که امام آن را میان آنان تقسیم می کند. پس اگر به هر گروه از آنان یک درهم رسید، امام در باره آن حکم می کند و آن را برای ذوی القربی قرار می دهد. و فرمود: آن را به ما بر می گردانند. (5)
روایت17.
تفسیر عیاشی: از منهال بن عمرو، از امام سجاد علیه السلام روایت شده است که گفت: امام فرمود: برای یتیمان، و مساکین و در راه ماندگان ما است. (6)
ص: 201
فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّ لَهُمْ فِیهِ نَصِیباً فَمَنْ وَصَلَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَمَا یَدَعُونَ لَهُ أَکْثَرُ مِمَّا یَأْخُذُونَ مِنْهُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی الْحَسَنِ علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا عَنِ الْخُمُسِ فَقَالَ لَیْسَ الْخُمُسُ إِلَّا فِی الْغَنَائِمِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی قَالَ هُمْ أَهْلُ قَرَابَةِ نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی قَالَ الْخُمُسُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ وَ هُوَ لَنَا(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ إِسْحَاقَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ سَهْمِ الصَّفْوَةِ فَقَالَ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَرْبَعَةُ أَخْمَاسٍ لِلْمُجَاهِدِینَ وَ الْقُوَّامِ وَ خُمُسٌ یُقْسَمُ بَیْنَ مُقَسِّمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ نَقُولُ وَ هُوَ لَنَا وَ النَّاسُ یَقُولُونَ لَیْسَ لَکُمْ وَ سَهْمٌ لِذِی الْقُرْبَی وَ هُوَ لَنَا وَ ثَلَاثَةُ أَسْهَامٍ لِلْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینِ وَ أَبْنَاءِ السَّبِیلِ یَقْسِمُهُ الْإِمَامُ بَیْنَهُمْ فَإِنْ أَصَابَهُمْ دِرْهَمٌ [دِرْهَمٌ] لِکُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ نَظَرَ الْإِمَامُ بَعْدُ فَجَعَلَهَا فِی ذِی الْقُرْبَی قَالَ یَرُدُّهَا إِلَیْنَا(5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ قَالَ: لِیَتَامَانَا وَ مَسَاکِینِنَا وَ أَبْنَاءِ سَبِیلِنَا(6).
ص: 201
روایت18.
تفسیر عیاشی: از زکریا بن مالک جعفی، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که از ایشان در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ» پرسیدم. فرمودند: اما خمس خدا برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که آن را در راه خدا هزینه میکند. و خمس پیامبر که سلام و درود خدا بر او باد، برای ما و خویشاوندان او است؛ و خمس ذوی القربی برای نزدیکان پیامبر است. منظور از یتامی، یتیمان اهل بیت اوست. پس این چهار سهم را برای آنان قرار داده است. اما مساکین و در راه ماندگان، تو می دانی که ما صدقه نمی خوریم و برای ما جایز نیست. پس آن به مساکین و در راه ماندگان تعلق دارد. (1)
روایت19.
تفسیر عیاشی: از عیسی ابن عبدالله علوی، از پدرش، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که گفت: فرمودند: همانا خدایی که خدایی جز او نیست، صدقه را بر ما حرام دانسته است و خمس را برای ما قرار داده است. صدقه بر ما حرام است و خمس برای ما واجب است و کرامت، امری است که برای ما حلال است. (2)
روایت20.
زید ابن حسن انماطی گفته است که از ابان ابن تغلب شنیدم که گفت: از امام صادق درباره این سخن خداوند «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ، قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ» پرسیدم که در باره چه کسی نازل شد؟ فرمود: به خدای سوگند که در باره ما نازل شده است، و هیچ کس در این آیه با ما شریک نیست. گفتم: ابو الجارود از زید ابن علی بن ابی طالب روایت کرده است که فرمود: تا زمانی که به خمس نیاز داشته باشیم، از آن ما است، و چون از آن بینیاز شویم، دیگر ما را نرسد که با آن خانه ها و کاخها بنا کنیم. امام صادق فرمود: چنان است که زید گفته است. و زید گفت: در حقیقت من درباره انفال پرسیدم و آن مخصوص ماست. (3)
روایت21.
تفسیر فرات ابن ابراهیم: دیلم ابن عمرو گوید: ما در شام اقامت داشتیم که اسیری از خاندان محمد صلی الله علیه و آله و سلم آورده شد تا اینکه بر پلهها مستقر شدند؛ پیرمردی از اهالی شام آمد و گفت: سپاس از آن خدایی است که شما را کشت و فتنه را خاموش کرد. علی ابن حسین فرمود: ای پیرمرد ساکت شو و به من گوش کن. من ساکت شدم و به تو گوش کردم تا اینکه دشمنی درونت را نسبت به من آشکار کردی، آیا قرآن را خوانده ای؟ گفت: بله، فرمود: آیا در آن برای ما حقی مخصوص که برای دیگر مسلمانان نباشد، یافته ای؟
ص: 202
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ مَالِکٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ قَالَ أَمَّا خُمُسُ اللَّهِ فَالرَّسُولُ یَضَعُهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَنَا خُمُسُ الرَّسُولِ وَ لِأَقَارِبِهِ وَ خُمُسُ ذَوِی الْقُرْبَی فَهُمْ أَقْرِبَاؤُهُ وَ الْیَتَامَی یَتَامَی أَهْلِ بَیْتِهِ فَجَعَلَ هَذِهِ الْأَرْبَعَةَ الْأَسْهُمِ فِیهِمْ وَ أَمَّا الْمَسَاکِینُ وَ أَبْنَاءُ السَّبِیلِ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّا لَا نَأْکُلُ الصَّدَقَةَ وَ لَا یَحِلُّ لَنَا فَهُوَ لِلْمَسَاکِینِ وَ أَبْنَاءِ السَّبِیلِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَمَّا حَرَّمَ عَلَیْنَا الصَّدَقَةَ أَنْزَلَ لَنَا الْخُمُسَ وَ الصَّدَقَةُ عَلَیْنَا حَرَامٌ وَ الْخُمُسُ لَنَا فَرِیضَةٌ وَ الْکَرَامَةُ أَمْرٌ لَنَا حَلَالٌ (2).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً عَنْ زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ الْأَنْمَاطِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: سَأَلْتُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فِیمَنْ نَزَلَتْ قَالَ فِینَا وَ اللَّهِ نَزَلَتْ خَاصَّةً مَا شَرِکَنَا فِیهَا أَحَدٌ قُلْتُ فَإِنَّ أَبَا الْجَارُودِ رَوَی عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ الْخُمُسُ لَنَا مَا احْتَجْنَا إِلَیْهِ فَإِذَا اسْتَغْنَیْنَا عَنْهُ فَلَیْسَ لَنَا أَنْ نَبْنِیَ الدُّورَ وَ الْقُصُورَ قَالَ فَهُوَ کَمَا قَالَ زَیْدٌ وَ قَالَ زَیْدٌ إِنَّمَا سَأَلْتَ عَنِ الْأَنْفَالِ فَهِیَ لَنَا خَاصَّةً(3).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ مُعَنْعَناً عَنْ دَیْلَمِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ: إِنَّا لَقِیَامٌ بِالشَّامِ إِذْ جِی ءَ بِسَبْیِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام حَتَّی أُقِیمُوا عَلَی الدَّرَجِ إِذْ جَاءَ شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَثَّلَکُمْ وَ قَطَعَ قَرْنَ الْفِتْنَةِ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ أَیُّهَا الشَّیْخُ انْصِتْ لِی فَقَدْ نَصَتُّ لَکَ حَتَّی أَبْدَیْتَ لِی عَمَّا فِی نَفْسِکَ مِنَ الْعَدَاوَةِ هَلْ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَلْ وَجَدْتَ لَنَا فِیهِ حَقّاً خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِینَ؟
ص: 202
گفت: خیر. فرمود: قرآن را نخوانده ای. گفت: البته قرآن را خوانده ام. فرمود: پس سوره انفال را نخوانده ای «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی» آیا میدانی آنان چه کسانی هستند؟ گفت: خیر، فرمود: همانا ما آن کسان هستیم. گفت: آیا واقعاً شما آن افراد هستید؟ فرمود: بله، دیلم بن عمر میگوید: پیرمرد دستش را بالا برد سپس گفت: خداوندا من از کشتن خاندان محمد صلی الله علیه و آله و سلم و دشمنی با خاندان او به سوی تو باز میگردم و توبه میکنم. (1)
مؤلف
در کتاب سلیم بن قیس هلالی دیدم که او گفت: امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده است: والیان پیش از ما متصدّی کارهایی شدند که از روی عمد با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مخالفت کردند، و اگر من مردم را از آن منع و امر به ترک آن نمایم، تمام لشکرم از اطراف من پراکنده میشوند؛ و حدیث طولانی را بیان کرد تا آنجا که فرمود: و سهم ذی القربی را ندادم مگر به کسانی که خداوند امر فرمود به آنها بدهم، کسانی که خداوند (درباره آنان) میفرماید: «إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ» به خدا که منظور از ذوی القربی ما هستیم، و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان مخصوص ما است چراکه خداوند برای ما در صدقه هیچ نصیبی قرار نداد، خداوند سبحان پیامبر خود و ما را اکرام داشت از اینکه به ما چرکهای اموال مردم را بخوراند. (2)
مؤلف
کلینی مثل این حدیث را در «الروضه» از علی ابن ابراهیم از پدرش از حماد ابن عیسی از ابراهیم ابن عمر الیمانی از ابن ابی عیاش از سلیم روایت کرده است. (3)
و طبرسی در «احتجاج» مانند این حدیث را از مسعده بن صدقه روایت کرده است (4) که تمام روایتها در باب فتنهها ذکر شد .
ص: 203
قَالَ لَا قَالَ مَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ قَالَ بَلَی قَدْ قَرَأْتُ الْقُرْآنَ قَالَ فَمَا قَرَأْتَ الْأَنْفَالَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی أَ تَدْرُونَ مَنْ هُمْ قَالَ لَا قَالَ فَإِنَّا نَحْنُ هُمْ قَالَ إِنَّکُمْ لَأَنْتُمْ هُمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَرَفَعَ الشَّیْخُ یَدَهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتُوبُ إِلَیْکَ مِنْ قَتْلِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مِنْ عَدَاوَةِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).
وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ أَنَّهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قَدْ عَمِلَتِ الْوُلَاةُ قَبْلِی أَعْمَالًا خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّدِینَ لِخِلَافِهِ وَ لَوْ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَی تَرْکِهَا لِتَفَرَقُّوا عَلَیَّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ لَمْ أُعْطِ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی إِلَّا مَنْ أَمَرَ اللَّهُ بِإِعْطَائِهِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَنَحْنُ الَّذِینَ عَنَی اللَّهُ بِذِی الْقُرْبَی وَ الْیَتَامَی وَ الْمَسَاکِینُ وَ ابْنُ السَّبِیلِ فِینَا خَاصَّةً لِأَنَّهُ لَمْ یَجْعَلْ لَنَا فِی سَهْمِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً أَکْرَمَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ أَکْرَمَنَا أَنْ یُطْعِمَنَا أَوْسَاخَ النَّاسِ (2).
باب بیست و پنجم : انفال
آیات
- یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ. (1)
{[ای پیامبر،] از تو در باره غنایم جنگی می پرسند. بگو: «غنایم جنگی اختصاص به خدا و فرستاده [او] دارد.}
- وَمَا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلَا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَی مَن یَشَاء وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ * لِلْفُقَرَاء الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ. (2)
{و آنچه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید، [شما برای تصاحب آن] اسب یا شتری بر آن نتاختید، ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می گرداند، و خدا بر هر کاری تواناست. آنچه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد. و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است. [این غنایم، نخست] اختصاص به بینوایان مهاجری دارد که از دیارشان و اموالشان رانده شدند: خواستار فضل خدا و خشنودی [او] می باشند و خدا و پیامبرش را یاری می کنند. اینان همان مردم درست کردارند.}
روایات
روایت1.
تحف العقول: رساله امام صادق علیه السلام درباره غنیمتها و وجوب خمس برای صاحبان آن:
از آنچه که ذکر نموده بودی دریافتم، اهتمام داری مواردی را که خدا به آنها خرسند است دریابی و بدانی چگونه من سهم ذی القربی را از آن موارد برداشت می کنم. و همچنین از اینکه درخواست کرده بودی تو را در جریان همه این موارد قرار دهم، منظورت را دریافتم و اینک خوب دل بسپار و چشم خرد خود را نیک بگشا و آنگاه از جانب خود انصاف ده که فردای قیامت در پیشگاه پروردگارت که تو را امر و نهی فرموده چگونه باید باشی که برایت سلامت بارتر باشد. خداوند به ما و تو، توفیق ارزانی فرماید.
بدان که پروردگار من و پروردگار تو، چیزی را نادیده نگرفته و پروردگارت هرگز فراموشکار نیست و چیزی را در قرآن فروگذار نکرده و هر چیز را به خوبی شرح فرموده است. به راستی، خدای تبارک و تعالی درباره گرفتن سهم خود در قرآن بیانی فرموده که روشن تر از آنچه راجع به تقسیم آن در راه هایش بیان فرموده نیست؛ زیرا خداوند چیزی از آن را در هیچ آیه ای از قرآن نیاورده مگر آن که به دنبال آن راههای مصرفش را بیان کرده است. و این دو را از هم جدا نساخته است.
مالی را برای کسانی فرض و واجب نموده که سهم آنان هرگز زایل نگردد، ولی حقّ و حقوقی را برای کسانی مقرّر داشته که با
ص: 204
الأنفال: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ (1)
الحشر: وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ یَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ (2).
ف، [تحف العقول]: رِسَالَةُ الصَّادِقِ علیه السلام فِی الْغَنَائِمِ وَ وُجُوبِ الْخُمُسِ لِأَهْلِهِ فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ أَنَّکَ اهْتَمَمْتَ بِهِ مِنَ الْعِلْمِ بِوُجُوهِ مَوَاضِعِ مَا لِلَّهِ فِیهِ رِضًی وَ کَیْفَ أُمْسِکُ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی مِنْهُ وَ مَا سَأَلْتَنِی مِنْ إِعْلَامِکَ ذَلِکَ کُلَّهُ فَاسْمَعْ بِقَلْبِکَ وَ انْظُرْ بِعَقْلِکَ ثُمَّ أَعْطِ فِی جَنْبِکَ النَّصَفَ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّهُ أَسْلَمُ لَکَ غَداً عِنْدَ رَبِّکَ الْمُتَقَدِّمِ أَمْرُهُ وَ نَهْیُهُ إِلَیْکَ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکَ مَا غَابَ عَنْ شَیْ ءٍ وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا وَ مَا فَرَّطَ فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْ ءٍ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلَهُ تَفْصِیلًا وَ إِنَّهُ لَیْسَ مَا وَضَّحَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ أَخْذِ مَالِهِ بِأَوْضَحَ مِمَّا أَوْضَحَ مِنْ قِسْمَتِهِ إِیَّاهُ فِی سُبُلِهِ لِأَنَّهُ لَمْ یَفْتَرِضْ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا وَ قَدْ أَتْبَعَهُ بِسُبُلِهِ إِیَّاهُ غَیْرَ مُفَرِّقٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ.
یُوجِبُهُ لِمَنْ فَرَضَ لَهُ مَا لَا یَزُولُ عَنْهُ مِنَ الْقِسَمِ کَمَا یَزُولُ مَا بَقِیَ سِوَاهُ عَمَّنْ
ص: 204
تغییر عناوین، زایل می گردد؛ زیرا وجوب روزه از پیر سالخورده به خاطر کهولت سن زایل می شود و حقّ زکات از مسکینی که توانگر شده برداشته می شود و سهم مسافری که در سفر درمانده شده، با رسیدن به شهر خود ساقط می گردد و با اینکه در باره حج از نظر تعلیم امر تأکیدی شده و از آنچه در حال احرام مرتکب می شوند نهی به عمل آمده، ولی با این همه، اگر از انجام آن جلوگیری نمایند یا برای انجام آن کسی به سختی افتد، گزاردن حج از او ساقط می شود. خدای عزّ و جلّ در باره صدقات و زکات - و آن نخستین مالی است که خداوند موارد مصرفش را مقرّر داشته - می فرماید: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ»،(1) {صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد.} بنابراین خداوند موارد مصرف زکات را به پیامبر خود اعلام کرده و زکات جز به ایشان شامل حال دیگری نمی شود، در هر موردی از این موارد بخواهد، می تواند مصرف نماید. و خداوند جلّ جلاله پیامبر خود و خویشان او را از دریافت زکات مردم و چرک های آنها بازداشته است؛ این است راههای مصرف زکات.
امّا غنائم جهاد: به راستی چون روز بدر شد، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس دشمنی را بکشد، او را پاداش چنین و چنان است و هر کس یکی از آنها را اسیر نماید، سهم او از غنائم مردمان چنین و چنان است؛ زیرا خداوند به من وعده داده که مرا بر آنها پیروز گرداند و لشکریان را به غنیمت من درآورد.
چون خداوند مشرکان را شکست داد و غنیمتهای جنگی جمع آوری شد، یکی از انصار برخاست و گفت: یا رسول اللَّه، تو به ما امر کردی تا با مشرکان پیکار کنیم و ما را بر آن تشویق نمودی و فرمودی: هر کس یکی از آنها را اسیر نماید سهم او از غنائم مردمان چنین و چنان است و هر کس یکی از دشمنان بکشد او را پاداش چنین و چنان است. راستش من دو تن از آنها را کشته ام و بر آن بیّنه و گواه دارم و یکی از دشمنان را اسیر کرده ام؛ پس ای پیامبر خدا، آنچه را بر خود واجب ساخته ای به ما ارزانی دار، آنگاه بنشست.
پس از او، سعد ابن عباده برخاست و عرض کرد: یا رسول اللَّه، مانعی از قبیل ترس از دشمن یا بی رغبتی به اجرت و کسب غنیمت بر سر راه ما نبود تا مانند رزمندگان برای دستیابی به غنائم اقدام کنیم، بلکه ترس ما از این بود که اگر از اطراف تو دور شویم و به جمع آوری غنائم پردازیم، افرادی از لشکر مشرکان بر تو حمله ور شوند و چون تو را بی یاور یافتند بر تو هجوم آورند و آسیبی به وجود مبارک رسانند. اینک اگر به این رزمندگان آنچه می خواهند بدهی، رزمندگان دیگر دست خالی و بی نصیب از غنیمت به مدینه بر می گردند، آنگاه بنشست.
سپس همان انصاری برخاست و همان سخنان خود را تکرار کرد، آن گاه بنشست. هر یک از آن دو، سه بار سخنان خود را تکرار کردند.
ص: 205
سُمِّیَ لَهُ لِأَنَّهُ یَزُولُ عَنِ الشَّیْخِ (1) بِکِبَرِهِ وَ الْمِسْکِینِ بِغِنَاهُ وَ ابْنِ السَّبِیلِ بِلُحُوقِهِ بِبَلَدِهِ وَ مَعَ تَوْکِیدِ الْحَجِّ مَعَ ذَلِکَ بِالْأَمْرِ بِهِ تَعْلِیماً وَ بِالنَّهْیِ عَمَّا رُکِبَ مِمَّنْ مَنَعَهُ تَحَرُّجاً فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ فِی الصَّدَقَاتِ وَ کَانَتْ أَوَّلَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ مِنْ سُبُلِهِ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَأَعْلَمَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله مَوْضِعَ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّهَا لَیْسَتْ لِغَیْرِهَا وَ لَا یَضَعُهَا إِلَّا حَیْثُ یَشَاءُ مِنْهُمْ عَلَی مَا یَشَاءُ وَ یَکُفُّ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ نَبِیَّهُ علیه السلام وَ أَقْرِبَاءَهُ عَنْ صَدَقَاتِ النَّاسِ وَ أَوْسَاخِهِمْ فَهَذَا سَبِیلُ الصَّدَقَاتِ وَ أَمَّا الْمَغَانِمُ فَإِنَّهُ لَمَّا کَانَ یَوْمُ بَدْرٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ قَتَلَ قَتِیلًا فَلَهُ کَذَا وَ کَذَا وَ مَنْ أَسَرَ أَسِیراً فَلَهُ مِنْ غَنَائِمِ الْقَوْمِ کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ وَعَدَنِی أَنْ یَفْتَحَ عَلَیَّ وَ أَنْعَمَنِی عَسْکَرَهُمْ فَلَمَّا هَزَمَ اللَّهُ الْمُشْرِکِینَ وَ جُمِعَتْ غَنَائِمُهُمْ قَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ أَمَرْتَنَا بِقِتَالِ الْمُشْرِکِینَ وَ حَثَثْتَنَا عَلَیْهِ وَ قُلْتَ مَنْ أَسَرَ أَسِیراً فَلَهُ کَذَا وَ کَذَا مِنْ غَنَائِمِ الْقَوْمِ وَ مَنْ قَتَلَ قَتِیلًا فَلَهُ کَذَا وَ کَذَا وَ إِنِّی قَتَلْتُ قَتِیلَیْنِ لِی بِذَلِکَ الْبَیِّنَةُ وَ أَسَرْتُ أَسِیراً فَأَعْطِنَا مَا أَوْجَبْتَ عَلَی نَفْسِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ جَلَسَ فَقَامَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مَنَعَنَا أَنْ نُصِیبَ مِثْلَ مَا أَصَابُوا جُبْنٌ عَنِ الْعَدُوِّ وَ لَا زَهَادَةٌ فِی الْآخِرَةِ(2) وَ الْمَغْنَمِ وَ لَکِنَّا تَخَوَّفْنَا أَنْ بعدت [بَعُدَ] مَکَانُنَا مِنْکَ فَیَمِیلَ إِلَیْکَ مِنْ جُنْدِ الْمُشْرِکِینَ أَوْ یُصِیبُوا مِنْکَ ضَیْعَةً فَیَمِیلُوا إِلَیْکَ فَیُصِیبُوکَ بِمُصِیبَةٍ وَ إِنَّکَ إِنْ تُعْطِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ مَا طَلَبُوا یَرْجِعْ سَائِرُ الْمُسْلِمِینَ لَیْسَ لَهُمْ مِنَ الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ ثُمَّ جَلَسَ.
فَقَامَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ مِثْلَ مَقَالَتِهِ الْأُولَی ثُمَّ جَلَسَ یَقُولُ ذَلِکَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.
ص: 205
پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله روی از آنان بگردانید و در این هنگام خدای عزّ و جلّ این آیه را نازل فرمود: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ»،(1){[ای
پیامبر،] از تو در باره غنایم جنگی می پرسند.} و انفال نامی فراگیر بود برای آنچه در آن روز به دست آورده بودند، مانند گفته خدا: «وَمَا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ»،(2)
{و آنچه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید.} و نیز این آیه «أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ»،(3) {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید.} و نیز این آیه: «قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ»،(4)
{بگو: «غنایم جنگی اختصاص به خدا و فرستاده [او] دارد.} به این طریق، خداوند آن را از دست آنان خارج نمود، و از آن خود و پیامبرش ساخت و آنگاه فرمود: «فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِیْنِکُمْ وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ»،(5)
{پس از خدا پروا دارید و با یکدیگر سازش نمایید، و اگر ایمان دارید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.} چون پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به مدینه بازگشت، خدا این آیه را فرو فرستاد: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ»،(6)
{و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حقّ از باطل]- روزی که آن دو گروه با هم روبرو شدند - نازل کردیم، ایمان آورده اید.} امّا اینکه فرمود: «لله» همان گونه که انسان می گوید: این برای خداست و برای توست و سهم خدا از آن برداشته نمی شود. پس پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله آن غنیمتی را که به دست آورده بود به پنج سهم تقسیم کرد، سهمی را برای رسول الله برداشت تا نام او را با آن زنده نگه دارد و پس از خود آن را به ارث گذارد و سهمی هم از آن به خویشان خود از فرزندان عبد المطلب داد و سهمی برای یتیمان مسلمانان اختصاص داد و سهمی برای بینوایان آنها و سهمی نیز برای مسلمانانی که در راه مانده باشند و سفرشان تجاری نباشد، قرار داد. این روز بدر بود و این هم راه و روش تقسیم غنائمی که در سایه شمشیر به دست آمده بود.
و امّا حکم غنائمی که بدون حمله اسب سواران و شترسواران به دست آید، قصّه اش از این قرار است: هنگامی مهاجران به مدینه آمدند، انصار نیمی از خانه ها و نیمی از اموال خود را در اختیار آنها گذاشتند. مهاجران در آن هنگام حدود صد مرد بودند؛ پس همین که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بر بنی قریظه و بنی نضیر پیروز گشت و به اموال آنان دست یافت، به انصار فرمود: اگر می خواهید خانه ها و اموالتان را که به مهاجران واگذار نموده بودید پس گیرید و من همه این اموال به دست آمده را بین آنان تقسیم کنم، و اگر می خواهید آن اموال و خانه هایتان را از آنان پس نگیرید و من این غنائم را بین شما و آنان تقسیم نمایم؟ انصار گفتند: همه این اموال غنیمت را میان مهاجران تقسیم فرمایید و آن خانه ها و اموالی که به آنها تقدیم کرده ایم همچنان در اختیار آنان باقی بماند.
پس خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود: «وَمَا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْهُمْ»،(7)
{و آنچه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید.} یعنی یهود بنی قریظه؛ «فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلَا رِکَابٍ»،(8) {[شما برای تصاحب آن] اسب یا شتری بر آن نتاختید.} چون بنی قریظه در مدینه بودند و نزدیکتر از آن بودند که نیازی به حمله رزمندگان اسب سوار و شتر سوار داشته باشند. سپس خداوند فرمود: «لِلْفُقَرَاء الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»،(9) {[این غنایم، نخست] اختصاص به بینوایان مهاجری دارد که از دیارشان و اموالشان رانده شدند: خواستار فضل خدا و خشنودی [او] می باشند و خدا و پیامبرش را یاری می کنند. اینان همان مردم درست کردارند.} پس خداوند این اموال را مخصوص افرادی از قریش ساخت که در مهاجرت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله را همراهی کرده بودند و صداقت خود را در ایمان نشان داده بودند.
ص: 206
فَصَدَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِوَجْهِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ وَ الْأَنْفَالُ اسْمٌ جَامِعٌ لِمَا أَصَابُوا یَوْمَئِذٍ مِثْلُ قَوْلِهِ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ قَالَ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاخْتَلَجَهَا اللَّهُ مِنْ أَیْدِیهِمْ فَجَعَلَهَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ ثُمَّ قَالَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَلَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَدِینَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَأَمَّا قَوْلُهُ لِلَّهِ فَکَمَا یَقُولُ الْإِنْسَانُ هُوَ لِلَّهِ وَ لَکَ وَ لَا یُقْسَمُ لِلَّهِ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَخَمَّسَ رَسُولُ اللَّهِ الْغَنِیمَةَ الَّتِی قَبَضَ بِخَمْسَةِ أَسْهُمٍ فَقَبَضَ سَهْماً لِرَسُولِ اللَّهِ (1)
یُحْیِی بِهِ ذِکْرَهُ وَ یُورَثُ بَعْدَهُ وَ سَهْماً لِقَرَابَتِهِ مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَنْفَذَ سَهْماً لِأَیْتَامِ الْمُسْلِمِینَ وَ سَهْماً لِمَسَاکِینِهِمْ وَ سَهْماً لِابْنِ السَّبِیلِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فِی غَیْرِ تِجَارَةٍ فَهَذَا یَوْمُ بَدْرٍ وَ هَذَا سَبِیلُ الْغَنَائِمِ الَّتِی أُخِذَتْ بِالسَّیْفِ وَ أَمَّا مَا لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ بِخَیْلٍ وَ لَا رِکَابٍ فَإِنْ کَانَ الْمُهَاجِرُونَ حِینَ قَدِمُوا الْمَدِینَةَ أَعْطَتْهُمُ الْأَنْصَارُ نِصْفَ دُورِهِمْ وَ نِصْفَ أَمْوَالِهِمْ وَ الْمُهَاجِرُونَ یَوْمَئِذٍ نَحْوُ مِائَةِ رَجُلٍ فَلَمَّا ظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی بَنِی قُرَیْظَةَ وَ النَّضِیرِ وَ قَبَضَ أَمْوَالَهُمْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلْأَنْصَارِ إِنْ شِئْتُمْ أَخْرَجْتُمُ الْمُهَاجِرِینَ مِنْ دُورِکُمْ وَ أَمْوَالِکُمْ وَ قَسَمْتُ لَهُمْ هَذِهِ الْأَمْوَالَ دُونَکُمْ وَ إِنْ شِئْتُمْ تَرَکْتُمْ (2)
أَمْوَالَکُمْ وَ دُورَکُمْ وَ أَقْسَمْتُ لَکُمْ مَعَهُمْ قَالَتِ الْأَنْصَارُ بَلِ اقْسِمْ لَهُمْ دُونَنَا وَ اتْرُکْهُمْ مَعَنَا فِی دُورِنَا وَ أَمْوَالِنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ یَعْنِی یَهُودَ قُرَیْظَةَ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ لِأَنَّهُمْ کَانُوا مَعَهُمْ بِالْمَدِینَةِ أَقْرَبَ مِنْ أَنْ یُوجَفَ عَلَیْهِمْ بِخَیْلٍ وَ لَا رِکَابٍ ثُمَّ قَالَ لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ یَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ فَجَعَلَهَا اللَّهُ لِمَنْ هَاجَرَ مِنْ قُرَیْشٍ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ صَدَقَ وَ أَخْرَجَ
ص: 206
و مهاجران عرب را که از قریش نبودند از شمار اختصاص یافتگان به این اموال، بیرون کرده؛ زیرا در همان آیه فرمود: مهاجران بینوایی که از خانه ها و اموالشان رانده شدند؛ زیرا فقط قریشیان بودند که خانه ها و اموال مسلمانانی را که از مکّه مهاجرت می کردند تصاحب می نمودند و سایر اعراب چنین برخوردی با مهاجران نداشتند.
سپس مهاجرانی که خمس به آنها داد را مورد ستایش قرار داد و با درست گفتار معرفی کردن آنها، ایشان را از نفاق تبرئه نمود، آنجا که می فرمود: «أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»، {اینان همان مردم درست گفتارند.} نه دروغ گفتار. آنگاه انصار را مورد تمجید و ستایش قرار داد و نیک رفتاری و خوش برخوردی و محبّت آنان را نسبت به مهاجران یادآوری کرد و ایثاری را که نسبت به مهاجران نموده بودند و در دل خود هیچ تقاضایی در این باره نداشتند و از اموال و غنائمی که به آنها (مهاجران) داده شده بود و چیزی نصیب انصار نگشته بود، هیچ ناراحتی و کینه ای به دل نگرفته بودند، خداوند به خوبی آنان را ستوده و فرمود: «وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»،(1)
{و [نیز] کسانی که قبل از [مهاجران] در [مدینه] جای گرفته و ایمان آورده اند هر کس را که به سوی آنان کوچ کرده دوست دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدی نمی یابند و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد، آنها را بر خودشان مقدّم می دارند. و هر کس از خسّت نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.}
به طور قطع، کسانی نیز بودند که از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله پیروی نمودند ولی به خاطر اموالی که از آنان به غنیمت گرفته بودند، از دست ایشان دلخون و انتقام جو بودند و دلشان از مسلمانان پر از خشم شده بود، چون بیشتر با اسلام آشنا گشتند و به خوبی مسلمان شدند، از اینکه در روزگاری که مشرک بودند چنین حالتی داشتند آمرزش خواستند و از خداوند متعال تمنّا نمودند که کینه دلهایشان را نسبت به آن مسلمانان که قبل از آنها ایمان آورده بودند، بزداید و برای آنها نیز طلب مغفرت کردند تا اینکه عقده های دلشان گشوده شد و با همانها یکدل و برادر گشتند و از اینکه این افراد چنین گفتند، خدا آنان را مورد ستایش و تمجید ویژه خود قرار داد و فرمود: «وَالَّذِینَ جَاؤُوا مِن بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ»،(2) {و [نیز] کسانی که بعد از آنان [مهاجران و انصار] آمده اند [و] می گویند: «پروردگارا، بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشی گرفتند ببخشای، و در دلهایمان نسبت به کسانی که ایمان آورده اند [هیچ گونه] کینه ای مگذار. پروردگارا، راستی که تو رؤوف و مهربانی.»} پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به همه مهاجران قریش به اندازه نیازشان که تشخیص می داد عطا فرمود؛ زیرا آن مال به عنوان خمس داده نشد تا برابر تقسیم گردد و از آن به هیچ کس جز مهاجران قریش، چیزی پرداخت نشد مگر به دو تن از انصار که نام یکی سهل ابن حنیف و نام دیگری سماک ابن خرشه ابودجانه بود و پیامبر برای این دو از سهم خود به خاطر نیاز شدیدی که داشتند عطا فرمود. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله از اموال تصاحب شده بنی قریظه و بنی نضیر که بدون رنج [و بدون حمله رزمندگان] اسب سوار و شتر سوار به دستش آمده بود، هفت باغ را برای خویش نگهداشت؛ زیرا فدک نیز همین طور به دست آمده بود .
امّا فاصله خیبر از مدینه، سه روز راه بود و از آن یهودیان بود که با حمله
ص: 207
أَیْضاً عَنْهُمُ الْمُهَاجِرِینَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْعَرَبِ لِقَوْلِهِ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ لِأَنَّ قُرَیْشاً کَانَتْ تَأْخُذُ دِیَارَ مَنْ هَاجَرَ مِنْهَا وَ أَمْوَالَهُمْ وَ لَمْ تَکُنِ الْعَرَبُ تَفْعَلُ ذَلِکَ بِمَنْ هَاجَرَ مِنْهَا ثُمَّ أَثْنَی عَلَی الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ جَعَلَ لَهُمُ الْخُمُسَ وَ بَرَّأَهُمْ مِنَ النِّفَاقِ بِتَصْدِیقِهِ إِیَّاهُمْ حِینَ قَالَ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ لَا الْکَاذِبُونَ ثُمَّ أَثْنَی عَلَی الْأَنْصَارِ وَ ذَکَرَ مَا صَنَعُوا وَ حُبَّهُمْ لِلْمُهَاجِرِینَ وَ إِیثَارَهُمْ إِیَّاهُمْ وَ أَنَّهُمْ لَمْ یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَاجَةً یَقُولُ حَزَازَةً مِمَّا أُوتُوا یَعْنِی الْمُهَاجِرِینَ دُونَهُمْ فَأَحْسَنَ الثَّنَاءَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ قَدْ کَانَ رِجَالٌ اتَّبَعُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ وَتَرَهُمُ الْمُسْلِمُونَ فِیمَا أَخَذُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَکَانَتْ قُلُوبُهُمْ قَدِ امْتَلَأَتْ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا حَسُنَ إِسْلَامُهُمُ اسْتَغْفَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ مِمَّا کَانُوا عَلَیْهِ مِنَ الشِّرْکِ وَ سَأَلُوا اللَّهَ أَنْ یَذْهَبَ بِمَا فِی قُلُوبِهِمْ مِنَ الْغِلِّ لِمَنْ سَبَقَهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ وَ اسْتَغْفَرُوا لَهُمْ حَتَّی یُحَلِّلَ مَا فِی قُلُوبِهِمْ وَ صَارُوا إِخْوَاناً لَهُمْ فَأَثْنَی اللَّهُ عَلَی الَّذِینَ قَالُوا ذَلِکَ خَاصَّةً فَقَالَ وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّکَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ فَأَعْطَی رَسُولُ اللَّهِ الْمُهَاجِرِینَ عَامَّةً مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی قَدْرِ حَاجَتِهِمْ فِیمَا یَرَی لِأَنَّهَا لَمْ تُخَمَّسْ فَتُقْسَمَ بِالسَّوِیَّةِ وَ لَمْ یُعْطِ أَحَداً مِنْهُمْ شَیْئاً إِلَّا الْمُهَاجِرِینَ مِنْ قُرَیْشٍ غَیْرَ رَجُلَیْنِ مِنَ الْأَنْصَارِ یُقَالُ لِأَحَدِهِمَا سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ لِلْآخَرِ سِمَاکُ بْنُ خَرَشَةَ أَبُو دُجَانَةَ فَإِنَّهُ أَعْطَاهُمَا لِشِدَّةِ حَاجَةٍ کَانَتْ بِهِمَا مِنْ حَقِّهِ وَ أَمْسَکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ أَمْوَالِ بَنِی قُرَیْظَةَ وَ النَّضِیرِ مَا لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ خَیْلٌ وَ لَا رِکَابٌ سَبْعَ حَائِطٍ لِنَفْسِهِ لِأَنَّهُ لَمْ یُوجَفْ عَلَی فَدَکَ خَیْلٌ أَیْضاً وَ لَا رِکَابٌ.
وَ أَمَّا خَیْبَرُ فَإِنَّهَا کَانَتْ مَسِیرَةَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ هِیَ أَمْوَالُ الْیَهُودِ وَ لَکِنَّهُ
ص: 207
مسلمانان به دست آمد و برای تصرّف آن جنگی رخ داد. از این رو پیامبر آن را مانند غنائم جنگ بدر تقسیم فرمود و خدای عزّ و جلّ فرموده است: «مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»،(1) {آنچه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد. و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید.} این بود راه و روش مصرف آن چیزی که خداوند در سایه تلاش و حمله رزمندگان اسب سوار و شتر سوار، عاید پیامبرش کرده بود.
و علی ابن ابی طالب علیه السلام فرموده که ما به حکم همین آیه که آغازش تعلیم و پایانش تهدید است، سهم خمس خود را دریافت می کردیم تا زمانی که خمس غنایم شوش و جندی شاپور به دست عمر رسید. من و سایر مسلمانان و عباس نزد او بودیم. عمر به ما گفت: به راستی تاکنون پیاپی برای شما خمس اموال رسیده و شما آنها را دریافت نموده اید به طوری که امروز دیگر به آن نیازی ندارید در حالی که مسلمانان دیگر نیازمندند، پس سهم خودتان را از این مال به عنوان قرض سلف به ما بدهید تا نخستین چیزی که در آینده خدا برای مسلمانان برساند، آن را پرداخت کنیم. من از پاسخ دادن به او خودداری کردم؛ زیرا از این ترسیدم که چون آن را به عنوان قرض سلفی تقاضا کرده، اگر در باره حق خمس خودمان به او پافشاری نمایم، اصل حقّ ما را در خمس انکار کند و همان را گوید که درباره حقّ بزرگتر از آن گفت که همان میراث خلافت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله بود که وقتی در باره آن پافشاری ورزیدیم به انکار آن پرداخت. ولی عباس به او گفت: ای عمر! حقّ ما را ندیده مگیر؛ زیرا خداوند آن را ثابت تر از قانون ارث بین ما مقرّر داشته است. عمر گفت: شما از هر کس دیگر سزاوارترید که به مسلمانان لطف و ارفاق نمایید. سپس مرا واسطه این کار ساخت و آن اموال را گرفت. آنگاه علی علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند! دیگر مالی برای آنها نرسید تا قرض ما را بپردازد و عمر از دنیا رفت. و بعد از او هم دیگر ما نتوانستیم به حقّ خود دست یابیم.
سپس علی علیه السّلام فرمود: به راستی، خداوند زکات را بر رسول خود حرام کرد و به جای آن سهمی از خمس برای او اختصاص داد و زکات را به خصوص بر خانواده او (اهل بیت او) حرام ساخت و نه بر قوم و تبار پیامبر، و از خمس سهمی بر خردسال و سالخورده و مرد و زن و بینوا و حاضر و غایب آنها اختصاص داد و این سهم را به این سبب به آنها اختصاص داد که خویشاوندان پیامبر خدا هستند و این سهم برای ایشان همیشگی و زوال ناپذیر است.
سپاس خداوندی را که پیامبر را از ما و ما را از او قرار داد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از خمس به هیچ کس جز ما و همپیمانان و موالی ما چیزی نداد؛ زیرا آنان هم از ما به شمار می آیند و از سهم خود به مردمی داد که بین او با آنان حرمتی بود، تا کمکی باشد برای مسائلی که بین آنها وجود داشت.
پس به طور قطع، من آنچه را خداوند در باره مصرف انفال چهارگانه توضیح داده و آنچه را با فرمان خود در باره آنها وعده
ص: 208
أُوجِفَ عَلَیْهَا خَیْلٌ وَ رِکَابٌ وَ کَانَتْ فِیهَا حَرْبٌ فَقَسَمَهَا عَلَی قِسْمَةِ بَدْرٍ فَقَالَ اللَّهُ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَهَذَا سَبِیلُ مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِمَّا أُوجِفَ عَلَیْهِ خَیْلٌ وَ رِکَابٌ.
وَ قَدْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مَا زِلْنَا نَقْبِضُ سَهْمَنَا بِهَذِهِ الْآیَةِ الَّتِی أَوَّلُهَا تَعْلِیمٌ وَ آخِرُهَا تَحَرُّجٌ حَتَّی جَاءَ خُمُسُ السُّوسِ وَ جُنْدَیْسَابُورَ إِلَی عُمَرَ وَ أَنَا وَ الْمُسْلِمُونَ وَ الْعَبَّاسُ عِنْدَهُ فَقَالَ عُمَرُ لَنَا إِنَّهُ قَدْ تَتَابَعَتْ لَکُمْ مِنَ الْخُمُسِ أَمْوَالٌ فَقَبَضْتُمُوهَا حَتَّی لَا حَاجَةَ بِکُمُ الْیَوْمَ وَ بِالْمُسْلِمِینَ حَاجَةٌ وَ خَلَلٌ فَأَسْلِفُونَا حَقَّکُمْ مِنْ هَذَا الْمَالِ حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِقَضَائِهِ مِنْ أَوَّلِ شَیْ ءٍ یَأْتِی الْمُسْلِمِینَ فَکَفَفْتُ عَنْهُ لِأَنِّی لَمْ آمَنْ حِینَ جَعَلَهُ سَلَفاً لَوْ أَلْحَحْنَا عَلَیْهِ فِیهِ أَنْ یَقُولَ فِی خُمُسِنَا مِثْلَ قَوْلِهِ فِی أَعْظَمَ مِنْهُ عَنَی مِیرَاثَ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله حِینَ أَلْحَحْنَا عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ لَا تَغْتَمِزْ فِی الَّذِی لَنَا یَا عُمَرُ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَثْبَتَهُ لَنَا بِأَثْبَتَ مِمَّا أَثْبَتَ بِهِ الْمَوَارِیثَ بَیْنَنَا فَقَالَ عُمَرُ وَ أَنْتُمْ أَحَقُّ مَنْ أَرْفَقَ الْمُسْلِمِینَ وَ شَفَّعَنِی فَقَبَضَهُ عُمَرُ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَتَاهُمْ مَا یَقْضِینَا-(1) حَتَّی لَحِقَ بِاللَّهِ ثُمَّ مَا قَدَرْنَا عَلَیْهِ بَعْدَهُ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَی رَسُولِهِ الصَّدَقَةَ فَعَوَّضَهُ مِنْهَا سَهْماً مِنَ الْخُمُسِ وَ حَرَّمَهَا عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ خَاصَّةً دُونَ قَوْمِهِمْ وَ أَسْهَمَ لِصَغِیرِهِمْ وَ کَبِیرِهِمْ وَ ذَکَرِهِمْ وَ أُنْثَاهُمْ وَ فَقِیرِهِمْ وَ شَاهِدِهِمْ وَ غَائِبِهِمْ لِأَنَّهُمْ إِنَّمَا أُعْطُوا سَهْمَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَرَابَةُ نَبِیِّهِمُ الَّتِی لَا تَزُولُ عَنْهُمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَهُ مِنَّا وَ جَعَلَنَا مِنْهُ فَلَمْ یُعْطِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَداً مِنَ الْخُمُسِ غَیْرَنَا وَ غَیْرَ حُلَفَائِنَا وَ مَوَالِینَا لِأَنَّهُمْ مِنَّا وَ أَعْطَی مِنْ سَهْمِهِ نَاساً لِحُرَمٍ کَانَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ مَعُونَةً فِی الَّذِی کَانَ بَیْنَهُمْ فَقَدْ أَعْلَمْتُکَ مَا أَوْضَحَ اللَّهُ مِنْ سَبِیلِ هَذِهِ الْأَنْفَالِ الْأَرْبَعَةِ وَ مَا وَعَدَ مِنْ أَمْرِهِ
ص: 208
فرموده و با بیان شافی و برهان درخشان بیان نموده و وحی بر آن نازل شده و پیامبر مرسل به آن عمل کرده است، به تو آگاهی دادم. پس هر که فرمایش خدا را تحریف نماید یا پس از آن که آن را شنید و فهمید تغییرش دهد، گناه آن بر گردن خود اوست و طرف او در آن کار خود خداست. و السّلام علیک و رحمة اللَّه و برکاته. (1)
روایت2.
تفسیر عیاشی: محمد ابن مسلم گوید، از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: در سوره انفال، به خاک مالیدن بینی ها است. (2)
روایت3.
تفسیر عیاشی: حریز از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که از ایشان درباره انفال پرسیدم (یا پرسیده شد). فرمود: هر آبادی که اهل آن از بین بروند، یا آن را ترک کنند، نَفل است که نصف آن میان مردم تقسیم می شود و نصف دیگرش از آن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. (3)
روایت4.
تفسیر عیاشی: زراره، از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: انفال عبارت است از سرزمینهایی که توسط اسبان و سواران (با جنگ) فتح نشده اند. (4)
روایت5.
تفسیر عیاشی: عبدالله ابن سنان، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که از ایشان در باره انفال سؤال کردم. فرمود: آبادیهایی که اهل آن، آن را ترک کردند و به هلاک رسیدند و در نتیجه ویران شد. اینها برای خدای تبارک و تعالی و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم است. (5)
روایت6.
تفسیر عیاشی: محمد ابن مسلم، از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که از ایشان شنیدم که میفرمود: همانا فیء و انفال عبارت است از زمینی که خونریزی در آن صورت نگرفته باشد و یا اهل آن با مسلمانان صلح کرده باشند، یا به دست خود داده باشند و زمین متروکه یا درون دره ها. همه اینها مصداق فیء است و
ص: 209
فِیهِمْ وَ نَوَّرَهُ بِشِفَاءٍ مِنَ الْبَیَانِ وَ ضِیَاءٍ مِنَ الْبُرْهَانِ جَاءَ بِهِ الْوَحْیُ الْمُنْزَلُ وَ عَمِلَ بِهِ النَّبِیُّ الْمُرْسَلُ فَمَنْ حَرَّفَ کَلَامَ اللَّهِ أَوْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ وَ عَقَلَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَیْهِ وَ اللَّهُ حَجِیجُهُ فِیهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: فِی سُورَةِ الْأَنْفَالِ جذع [جَدْعُ] الْأُنُوفِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ أَوْ سُئِلَ عَنِ الْأَنْفَالِ فَقَالَ کُلُّ قَرْیَةٍ یَهْلِکُ أَهْلُهَا أَوْ یَجْلُونَ عَنْهَا فَهِیَ نَفَلٌ نِصْفُهَا یُقْسَمُ بَیْنَ النَّاسِ وَ نِصْفُهَا لِلرَّسُولِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْأَنْفَالُ مَا لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ بِخَیْلٍ وَ لَا رِکَابٍ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَنْفَالِ قَالَ هِیَ الْقُرَی الَّتِی قَدْ جَلَا أَهْلُهَا وَ هَلَکُوا فَخَرِبَتْ فَهِیَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الْفَیْ ءَ وَ الْأَنْفَالَ مَا کَانَ مِنْ أَرْضٍ لَمْ یَکُنْ فِیهَا هِرَاقَةُ دَمٍ أَوْ قَوْمٍ صَالَحُوا أَوْ قَوْمٍ أَعْطَوْا بِأَیْدِیهِمْ وَ مَا کَانَ مِنْ أَرْضٍ خَرِبَةٍ أَوْ بُطُونِ الْأَوْدِیَةِ فَهَذَا کُلُّهُ مِنَ الْفَیْ ءِ فَهَذَا
ص: 209
برای خدا و برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و هر چه برای خدا هست، برای رسولش نیز هست و می تواند آن را هر جا بخواهد قرار دهد و پس از پیامبر که سلام و درود خدا بر او باد، برای امام علیه السلام است. (1)
روایت7.
تفسیر عیاشی: از بشیر دهان نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: همانا خدا اطاعت از ما را در کتاب خویش واجب کرده است و مردم نمی توانند نسبت به ما جاهل باشند و برگزیده اموال و انفال و قرائن قران برای ما است. (2)
روایت8.
تفسیر عیاشی: از ابو ابراهیم نقل شده است که گفت: از ایشان در باره انفال پرسیدم. فرمودند: هر زمینی که اهل آن از بین رفته باشند، انفال است و برای ما است. (3)
روایت9.
تفسیر عیاشی: ابو اسامه زید، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که از ایشان در باره انفال سؤال کردم و ایشان فرمود: هر زمین متروکه و هر زمینی که به وسیله اسبان و سواران فتح نشده باشد. (4)
و در روایتی دیگر چنین افزوده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله برآن غلبه یافته است.
روایت10.
تفسیر عیاشی: از ابو بصیر نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمودند: انفال از آن ما است. پرسیدم: انفال چیست؟ فرمودند: از جمله آن، معادن و بیشه ها و هر زمینی است که مالک ندارد و هر زمینی که اهل آن از بین رفتهاند. و همه اینها برای ما است. (5)
و در روایتی دیگر، یکی از آن دو، از ابان بن تغلب، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند، هر مالی که صاحب و ورثه نداشته باشد، از مصادیق این آیه است: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ». (6)
و در روایت ابن سنان آمده است که فرمودند: انفال عبارت است از آبادیای که اهل آن کوچ کردند و از بین رفتند و ویران شد. پس آن،
ص: 210
لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ فَمَا کَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ یَضَعُهُ حَیْثُ شَاءَ وَ هُوَ لِلْإِمَامِ مِنْ بَعْدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ طَاعَتَنَا فِی کِتَابِهِ فَلَا یَسَعُ النَّاسَ حملنا(2)[جَهْلُنَا] لَنَا صَفْوُ الْمَالِ وَ لَنَا الْأَنْفَالُ وَ لَنَا قَرَائِنُ الْقُرْآنِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَنْفَالِ فَقَالَ مَا کَانَ مِنْ أَرْضٍ بَادَ أَهْلُهَا فَذَلِکَ الْأَنْفَالُ فَهُوَ لَنَا(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی أُسَامَةَ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَنْفَالِ فَقَالَ کُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ وَ کُلُّ أَرْضٍ لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهَا خَیْلٌ وَ لَا رِکَابٌ (5).
وَ زَادَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: منها علیها [عَنْهُ غَلَبَهَا] رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَنَا الْأَنْفَالُ قُلْتُ وَ مَا الْأَنْفَالُ قَالَ مِنْهَا الْمَعَادِنُ وَ الْآجَامُ وَ کُلُّ أَرْضٍ لَا رَبَّ لَهَا وَ کُلُّ أَرْضٍ بَادَ أَهْلُهَا فَهُوَ لَنَا(7).
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ أَحَدِهِمَا وَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُلُّ مَالٍ لَا مَوْلَی لَهُ وَ لَا وَرَثَةَ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْآیَةِ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ (8).
وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ علیه السلام: هِیَ الْقَرْیَةُ قَدْ جَلَا أَهْلُهَا وَ هَلَکُوا فَخَرِبَتْ فَهِیَ
ص: 210
از آن خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم است. (1)
و در روایت ابن سنان و محمد جلبی، از ایشان روایت شده است که فرمودند: هر که از بین برود در حالی که هیچ قوم و خویشی نداشته باشد، اموال او از انفال محسوب میشود. (2)
و در روایت زراره، از همو روایت شده است که فرمودند: آن (انفال) عبارت است از هر زمینی که اهل آن بی آن که مورد حمله قرار گیرد، کوچ کنند. پس آن نفل است و برای خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم میباشد. (3)
روایت11.
تفسیر عیاشی: از ثمالی، از امام باقر علیه السلام نقل شده است که گفت: شنیدم که در باره پادشاهانی که به مردم از اموال عمومی و زمین ها می بخشند میفرمود: آن از مصادیق فیء و انفال و شبیه آن است. (4)
و در روایتی دیگر، از ثمالی نقل شده است که گفت: از امام باقر علیه السلام در باره این سخن خدای تعالی پرسیدم: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ»، فرمود: آنچه در اختیار پادشاهان است، از آن امام است. (5)
روایت12.
تفسیر عیاشی: از سماعة ابن مهران نقل شده است که گفت: از ایشان در باره انفال پرسیدم. فرمودند: هر زمین مخروبه و اشیایی که از پادشاهان است، مخصوص امام است و مردم را بهره ای از آن نیست. - فرمود- : و از جمله آن «بحرین» است که به وسیله جنگ فتح نشده است. (6)
روایت13.
تفسیر عیاشی: از بشیر دهان نقل شده است که گفت: نزد امام صادق علیه السلام بودیم در حالی که خانه از اهل آن پر بود. به ما فرمودند: شما ما را دوست می داشتید، در حالی که مردم با ما دشمن بودند و با ما رابطه برقرار کردید، در حالی که مردم از ما بریدند. و ما را شناختید، در حالی که مردم ما را انکار کردند و آن همان حق است و همانا خدا پیش از این که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به عنوان پیامبر برگزیند، بنده خویش قرار داده بود و همانا علی علیه السلام بنده ای است که برای خدا خیرخواهی کرد و خدا نیز برای او خیرخواهی کرد و خدا را دوست داشت و خدا نیز او را دوست داشت. در کتاب خدا، برگزیده اموال از آن ما است و انفال از آن ما است و ما قومی هستیم که خدا اطاعت از ما را واجب کرده است و همانا شما کسانی را امام خود قرار می دهید که جهل مردم در شناختن آنان پذیرفته نیست و رسول خدا که سلام و درود خدا بر او باد، فرمودند: هر که از دنیا برود در حالی که امامی نداشته باشد که از او پیروی کند، مرگ او مانند مرگ در جاهلیت است. پس بر شماست اطاعت کردن، چرا که شما یاران علی علیه السلام را دیدهاید. (7)
روایت14.
تفسیر عیاشی: از ثمالی روایت شده است که امام باقر علیه السلام در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ» پرسیدم. فرمودند: هر چه از آن پادشاهان است، برای امام است. عرض کردم: اما آنان آنچه را در دست دارند به فرزندان و زنان
ص: 211
لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ (1).
وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ سِنَانٍ وَ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ مَوْلًی فَمَالُهُ مِنَ الْأَنْفَالِ (2).
وَ فِی رِوَایَةِ زُرَارَةَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: هِیَ کُلُّ أَرْضٍ جَلَا أَهْلُهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَحْمِلَ عَلَیْهِمْ خَیْلٌ وَ لَا رِکَابٌ فَهِیَ نَفَلٌ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی الْمُلُوکِ الَّذِینَ یَقْطَعُونَ النَّاسَ هِیَ مِنَ الْفَیْ ءِ وَ الْأَنْفَالِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ (4).
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قَالَ یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفَالَ قَالَ مَا کَانَ لِلْمُلُوکِ فَهُوَ لِلْإِمَامِ (5).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنِ الْأَنْفَالِ قَالَ کُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ وَ أَشْیَاءُ کَانَتْ تَکُونُ لِلْمُلُوکِ فَذَلِکَ خَلَصَ لِلْإِمَامِ لَیْسَ لِلنَّاسِ فِیهِ سَهْمٌ قَالَ وَ مِنْهَا الْبَحْرَیْنُ لَمْ یُوجَفْ بَخِیلٍ وَ لَا رِکَابٍ (6).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الْبَیْتُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ فَقَالَ لَنَا أَحْبَبْتُمْ وَ أَبْغَضَ النَّاسُ وَ وَصَلْتُمْ وَ قَطَعَ النَّاسُ وَ عَرَفْتُمْ وَ أَنْکَرَ النَّاسُ وَ هُوَ الْحَقُّ وَ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ مُحَمَّداً عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ إِنَّ عَلِیّاً عَبْدٌ نَصَحَ لِلَّهِ فَنَصَحَهُ وَ أَحَبَّ اللَّهَ فَأَحَبَّهُ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَنَا صَفْوُ الْمَالِ وَ لَنَا الْأَنْفَالُ وَ نَحْنُ قَوْمٌ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَنَا وَ إِنَّکُمْ لَتَأْتَمُّونَ بِمَنْ لَا یُعْذَرُ النَّاسُ بِجَهَالَتِهِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ یَأْتَمُّ بِهِ فَمِیتَتُهُ مِیتَةٌ جَاهِلِیَّةٌ فَعَلَیْکُمْ بِالطَّاعَةِ فَقَدْ رَأَیْتُمْ أَصْحَابَ عَلِیٍّ علیه السلام (7).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قَالَ مَا کَانَ لِلْمُلُوکِ فَهُوَ لِلْإِمَامِ قُلْتُ فَإِنَّهُمْ یُقْطِعُونَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ أَوْلَادَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ
ص: 211
و خویشاوندان و اشراف خود، به صورت اقطاع می دهند، تا این که از خواجگان نیز یاد شد. هر چه را میگفتم، می فرمود: و آن نیز از آن ما است. تا این که فرمودند: از آن اموال، مبلغی را که از یک درهم تا صد هزار درهم است، عطا می کند. سپس فرمودند: «هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسَابٍ»،(1) {(گفتیم) این بخشش ماست، (آن را) بی شمار ببخش یا نگاه دار.} (2)
روایت15.
تفسیر عیاشی: از داود ابن فرقد نقل شده است که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به ما خبر رسیده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از زمینهایی که نهر فرات آن را مشروب می ساخت، به علی علیه السلام اقطاع داده بود؟ فرمود: بلی، از آنچه را که فرات مشروب می ساخت تعجب میکنید؟ انفال بسیار بیشتر است از آنچه که فرات را آبیاری میکند. عرض کردم: انفال چیست؟ فرمود: درون دره ها و قله کوهها و بیشه ها و معادن و هر زمینی که به وسیله جنگ فتح نشده و هر زمین مرده ای که اهل آن، آن را ترک کرده اند و اقطاع پادشاهان و زمینهایی را که پادشاهان می بخشیدند. (3)
روایت16.
تفسیر عیاشی: از ابو مریم انصاری نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ»، سؤال کردم. فرمود: سهمی برای خدا و سهمی برای رسول است. عرض کردم: سهم خدا برای کیست؟ فرمود: برای مسلمانان است. (4)
روایت17.
تفسیر فرات ابن ابراهیم: ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند تبارک و تعالی میفرماید: «مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی»،(5) {آنچه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] است.} پس آنچه برای رسول خداست، برای ما شیعه ماست که آن را برای آنها حلال و پاک قرار دادیم، ای ابوحمزه، به خدا سوگند غیر از ما و شیعه ما هر کس در مشرق و مغرب زمین چیزی از آن اموال به دست آورد، حرام است. همانا ما آن را برای شما پاک گرداندیم و برای شما قرار دادیم و به خدا سوگند ای ابوحمزه، حق ما را غصب کردند و ما را از حقمان بازداشتند. (6)
روایت18.
مصباح الانوار: ابن بابویه به ابوسعید خدری میرساند که گفت: هنگامی که آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ»،(7) {حق خویشاوند و مسکین و در راه مانده را ادا کن} نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فدک برای تو (ای فاطمه)؛ و در روایت دیگری مثل آن از او نقل شده است. و از عطیه روایت شده که گفته است: هنگامی که آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ» نازل شد،
ص: 212
وَ ذَوِی قَرَابَتِهِمْ وَ أَشْرَافَهُمْ حَتَّی بَلَغَ ذِکْرٌ مِنَ الْخِصْیَانِ فَجَعَلْتُ لَا أَقُولُ فِی ذَلِکَ شَیْئاً إِلَّا قَالَ وَ ذَلِکَ حَتَّی قَالَ تُعْطَی مِنْهُ الدِّرْهَمَ إِلَی الْمِائَةِ [وَ] الْأَلْفِ ثُمَّ قَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَلَغَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْطَعَ عَلِیّاً مَا سَقَی الْفُرَاتُ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مَا سَقَی الْفُرَاتُ الْأَنْفَالُ أَکْثَرُ مِمَّا سَقَی الْفُرَاتُ قُلْتُ وَ مَا الْأَنْفَالُ قَالَ بطول [بُطُونُ] الْأَوْدِیَةِ وَ رُءُوسُ الْجِبَالِ وَ الْآجَامُ وَ الْمَعَادِنُ وَ کُلُّ أَرْضٍ لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهَا خَیْلٌ وَ لَا رِکَابٌ وَ کُلُّ أَرْضٍ مَیْتَةٍ قَدْ جَلَا أَهْلُهَا وَ قَطَائِعُ الْمُلُوکِ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی مَرْیَمَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ قَالَ سَهْمٌ لِلَّهِ وَ سَهْمٌ لِلرَّسُولِ قَالَ قُلْتُ فَلِمَنْ سَهْمُ اللَّهِ فَقَالَ لِلْمُسْلِمِینَ (3).
فر، [تفسیر فرات بن إبراهیم] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی فَمَا کَانَ لِلرَّسُولِ فَهُوَ لَنَا وَ شِیعَتِنَا حَلَّلْنَاهُ لَهُمْ وَ طَیَّبْنَاهُ لَهُمْ یَا أَبَا حَمْزَةَ وَ اللَّهِ لَا یُضْرَبُ عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ لَا غَرْبِهَا إِلَّا کَانَ حَرَاماً سُحْتاً عَلَی مَنْ نَالَ مِنْهُ شَیْئاً مَا خَلَانَا وَ شِیعَتَنَا فَإِنَّا طَیَّبْنَاهُ لَکُمْ وَ جَعَلْنَاهُ لَکُمْ وَ اللَّهِ یَا أَبَا حَمْزَةَ لَقَدْ غَصَبُونَا وَ مَنَعُونَا حَقَّنَا(4).
مِصْبَاحُ الْأَنْوَارِ، رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (5) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکِ فَدَکُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ أَیْضاً: مِثْلَهُ. وَ عَنْ عَطِیَّةَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ
ص: 212
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فاطمه علیها السلام را صدا زد و فدک را به او بخشید. و علی ابن حسین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فدک را به فاطمه بخشید. و از ابان ابن تغلب نقل شده که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فدک را به فاطمه بخشید؟ فرمود: رسول خدا آن را وقف کرد پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ» پس رسول خدا حق فاطمه را به ایشان داد. گفتم: رسول خدا حقش را به او عطا کرد؟ فرمود: بلکه خداوند تبارک و تعالی به ایشان عطا کرد .
روایت19.
تفسیر قمی: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ»، {[ای پیامبر،] از تو در باره غنایم جنگی می پرسند.} فرمود: این آیه نازل شد: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِیْنِکُمْ وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ» {[ای پیامبر،] از تو در باره غنایم جنگی می پرسند. بگو: «غنایم جنگی اختصاص به خدا و فرستاده [او] دارد. پس از خدا پروا دارید و با یکدیگر سازش نمایید، و اگر ایمان دارید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.}
اسحاق ابن عمار نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره انفال پرسیدم و ایشان فرمودند: منظور آبادیهایی است که ویران شده و اهل آن، آنجا را ترک کردهاند؛ پس آن برای خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و هر آنچه از آن پادشاهان است، برای امام است و زمینی را که به وسیله اسبان و سواران جنگی فتح نشده و هر زمینی که صاحب ندارد و نیز معادن از آن جمله است (به امام تعلق دارد). هر که از دنیا برود و قوم و خویشی نداشته باشد، مال او جزو انفال است.
و فرمودند: این آیه در روز بدر هنگامی که مردم شکست خوردند، نازل شد و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر سه گروه بودند: گروهی نزدیک خیمه پیامبر بودند. گروهی که برای غارت، حمله کردند. و گروهی که دشمن را تعقیب کردند و آنها را به اسارت گرفته و غنیمت گرفتند. هنگامی که غنیمتها و اسرا را جمع کردند، انصار در باره اسرا اظهار نظر میکردند. خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل کرد: «مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَن یَکُونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الأَرْضِ» {هیچ پیامبری را سزاوار نیست که (برای اخذ سَر بَها از دشمنان) اسیرانی بگیرد تا اینکه دشمن کاملا شکست خورده و دین در زمین مستقر گردد.}
هنگامی که خدا اسرا و غنیمتها را برای آنان مباح کرد، سعد بن مُعاذ سخن گفت و او از جمله کسانی بود که نزدیک خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرار داشت. او گفت: ای رسول خدا! چیزی که ما را از تعقیب دشمن تو باز داشت، روی گردانی از جهاد یا ترس از دشمن نبود، بلکه ترسیدیم اگر خیمه تو را ترک کنیم، خیل مشرکان بر تو هجوم آورند. تعدادی از مهاجرین و انصار نزد خیمه موضع گرفتند و هیچ کس از آنان به شک نیفتاد و مردم - ای رسول خدا! - بسیار و غنیمتها کم است. اگر اینها
ص: 213
دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ فَأَعْطَاهَا فَدَکَ. وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: أَقْطَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ فَدَکَ. وَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطَی فَاطِمَةَ فَدَکَ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَقَفَهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ فَأَعْطَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَقَّهَا قُلْتُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطَاهَا قَالَ بَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعْطَاهَا.
فس، [تفسیر القمی]: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قَالَ نَزَلَتْ یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفَالَ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ.
فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْأَنْفَالِ فَقَالَ هُوَ الْقُرَی الَّتِی قَدْ خَرِبَتْ وَ انْجَلَی أَهْلُهَا فَهِیَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ مَا کَانَ لِلْمُلُوکِ فَهُوَ لِلْإِمَامِ وَ مَا کَانَ مِنْ أَرْضِ الْجِزْیَةِ لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهَا بِخَیْلٍ وَ لَا رِکَابٍ وَ کُلُّ أَرْضٍ لَا رَبَّ لَهَا وَ الْمَعَادِنُ مِنْهَا وَ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ مَوْلًی فَمَالُهُ مِنَ الْأَنْفَالِ.
وَ قَالَ نَزَلَتْ یَوْمَ بَدْرٍ لَمَّا انْهَزَمَ النَّاسُ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی ثَلَاثِ فِرَقٍ فَصِنْفٌ کَانُوا عِنْدَ خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ صِنْفٌ أَغَارُوا عَلَی النَّهْبِ وَ فِرْقَةٌ طَلَبَتِ الْعَدُوَّ وَ أَسَرُوا وَ غَنِمُوا فَلَمَّا جَمَعُوا الْغَنَائِمَ وَ الْأُسَارَی تَکَلَّمَتِ الْأَنْصَارُ فِی الْأُسَارَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ (1)
فَلَمَّا أَبَاحَ اللَّهُ لَهُمُ الْأُسَارَی وَ الْغَنَائِمَ تَکَلَّمَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ وَ کَانَ مِمَّنْ أَقَامَ عِنْدَ خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مُنِعْنَا أَنْ نَطْلُبَ الْعَدُوَّ زَهَادَةً فِی الْجِهَادِ وَ لَا جُبْناً عَنِ الْعَدُوِّ وَ لَکِنَّا خِفْنَا أَنْ نُعْرِیَ مَوْضِعَکَ فَتَمِیلَ عَلَیْکَ خَیْلُ الْمُشْرِکِینَ وَ قَدْ أَقَامَ عِنْدَ الْخَیْمَةِ وُجُوهُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ لَمْ یَشْکُ أَحَدٌ مِنْهُمْ فِیمَا حَسِبْتُهُ وَ النَّاسُ کَثِیرُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الْغَنَائِمُ قَلِیلَةٌ وَ مَتَی تعطی [تُعْطِ]
ص: 213
را به اینان بدهی، برای اصحابت چیزی نمیماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از تقسیم غنیمتها و اشیایی که از کشته شدگان باقی مانده بود در میان جنگجویان و ندادن چیزی به کسانی که نزد خیمه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم موضع گرفته بودند، بیم داشت.
پس میان آنان اختلاف افتاد تا این که از رسول خدا که سلام و درود خدا بر او باد، سؤال کردند و گفتند: این غنیمتها برای چه کسانی است؟ خداوند این آیه را نازل کرد: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ» پس مردم بازگشتند در حالی که نصیبی از غنیمت نگرفتند. سپس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ» {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان (او) و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است.} سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غنیمتها را میان آنان تقسیم کرد.
سعد ابن ابی وقاص گفت: ای رسول خدا! آیا برای سوار کار شجاع قوم که از دفاع می کند، همان مقداری است که به جنگجوی ضعیف می دهی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: مادرت در سوگت بنشیند، مگر غیر از این است که شما به وسیله ضعیفان پیروز می شوید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر خمس را نگرفتند و آن را میان اصحابشان تقسیم کردند. ولی در غزوه های بعدی پس از بدر، خمس می گرفتند و این آیه: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ» پس از پایان یافتن جنگ بدر نازل شد. (1)
روایت20.
الخصال: حفص ابن بختری از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: جبرئیل با پای خود پنج نهر جاری ساخت در حالی که زبانه آب به دنبالش روان بود. فرات، دجله، نیل و نهر مهربان و نهر بلخ. پس هر چه را این نهرها آب دهد یا آب از آن بکشند برای امام است و دریایی که محیط دنیا را فراگرفته، آن نیز برای امام است .
ص: 214
هَؤُلَاءِ لَمْ تبق [یَبْقَ] لِأَصْحَابِکَ شَیْ ءٌ وَ خَافَ أَنْ یَقْسِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْغَنَائِمَ وَ أَسْلَابَ الْقَتْلَی بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ وَ لَا یُعْطِیَ مَنْ تَخَلَّفَ عَلَی خَیْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً.
فَاخْتَلَفُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ حَتَّی سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لِمَنْ هَذِهِ الْغَنَائِمُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَرَجَعَ النَّاسُ وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَقَسَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَهُمْ فَقَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تُعْطِی فَارِسَ الْقَوْمِ الَّذِی یَحْمِیهِمْ مِثْلَ مَا تُعْطِی الضَّعِیفَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ هَلْ تُنْصَرُونَ إِلَّا بِضُعَفَائِکُمْ قَالَ فَلَمْ یُخَمِّسْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَدْرٍ وَ قَسَمَهُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ یَأْخُذُ الْخُمُسَ بَعْدَ بَدْرٍ وَ نَزَلَ قَوْلُهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ بَعْدَ انْقِضَاءِ حَرْبِ بَدْرٍ(1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ کَرَی بِرِجْلِهِ خَمْسَةَ أَنْهَارٍ وَ لِسَانُ الْمَاءِ یَتْبَعُهُ الْفُرَاتَ وَ دِجْلَةَ وَ نِیلَ مِصْرَ وَ مِهْرَانَ وَ نَهْرَ بَلْخٍ فَمَا سَقَتْ أَوْ سُقِیَ مِنْهَا فَلِلْإِمَامِ وَ الْبَحْرُ الْمُطِیفُ بِالدُّنْیَا(2).
ص: 214
باب بیست و ششم : فضیلت هدیه دادن به امام علیه السلام
روایات
روایت1.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس یک دینار صله در این دنیا به یکی از اهل بیتم بدهد، در روز قیامت یک قنطار - معادل صد رطل - به او پاداش میدهم. (1)
امالی طوسی: غضائری از صدوق همین حدیث را روایت کرده است.
روایت2.
تفسیر قمی: اسحاق بن عمار گوید: از موسی ابن جعفر علیه السلام در باره این سخن خداوند «مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ»،(2) {کیست آن کس که به خدا وامی نیکو دهد تا [نتیجه اش را] برای وی دوچندان گرداند و او را پاداشی خوش باشد؟} پرسیدم. فرمود: در مورد صله امام علیه السلام نازل شد. (3)
عیاشی: از اسحاق همین حدیث روایت شده است. (4)
روایت3.
ثواب الاعمال: اسحاق ابن عمار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: معنای این سخن خداوند تبارک و تعالی «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً»،(5) {کیست آن کس که به [بندگانِ] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چند برابر بیفزاید؟} چیست؟ فرمود: صله امام علیه السلام. (6)
ثواب الاعمال: پدرم از محمد ابن احمد ابن علی ابن صلت از عبدالله ابن صلت از
ص: 215
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ وَصَلَ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فِی دَارِ هَذِهِ الدُّنْیَا بِقِیرَاطٍ کَافَیْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِقِنْطَارٍ(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الغضائری عن الصدوق: مثله (2).
فس، [تفسیر القمی] أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ قَالَ نَزَلَتْ فِی صِلَةِ الْإِمَامِ علیه السلام (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عن إسحاق: مثله (4).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام مَا مَعْنَی قَوْلِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً قَالَ صِلَةُ الْإِمَامِ (5).
ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن محمد بن أحمد بن علی بن الصلت عن عبد الله بن الصلت عن
ص: 215
یونس از اسحاق همین حدیث را روایت کرده است. (1)
روایت4.
تفسیر عیاشی: مفضّل ابن عمر می گوید: روزی بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و چیزی همراهم بود. آن را جلوی امام گذاشتم. پرسید: این چیست؟ گفتم: این هدیه دوستداران و بندگان تو است. فرمود: ای مفضّل! این را می پذیرم و پذیرش من از روی نیاز من به آنها نیست؛ آن را می پذیرم تا بدان پاک شوند.
سپس فرمود: از پدرم شنیدم: اگر یک سال بر هر کس بگذرد و از مال او چیزی به ما نرسد، چه کم باشد چه زیاد، خداوند در روز قیامت به او نگاه نمی کند، مگر این که او را مورد عفو قرار دهد.
سپس فرمود: ای مفضّل! این از فرائضی است که خداوند آن را بر شیعیان ما واجب گردانیده است؛ آنجا که در کتابش فرموده است: «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّون»،(2) {هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید.} آن بِرّ و پاکی و آن تقوی و راه هدایت و آن دروازه تقوی ما هستیم. دعای ما بر خدا پوشیده نمی ماند. بر حلال و حرام خود اکتفا کنید و از خداوند درخواست کنید. بر حذر می دارم شما را از این که از احدی از فقها چیزی بپرسید که به شما مربوط نباشد و یا این که خداوند آن را از شما پنهان داشته باشد. (3)
روایت5.
تفسیر عیاشی: اصحاب ما روایت کرده اند که از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند: «وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ» (4) {و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده می پیوندند.} پرسیدند و ایشان فرمود: مقصود، پرداخت مالی به امام علیه السلام در طول سال است، خواه کم باشد یا زیاد. سپس امام علیه السلام فرمود: من از این پرداخت، فقط تزکیه شما را خواهانم. (5)
روایت6.
بشارت مصطفی: عمران ابن معقل نقل میکند که از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: صله به آل محمّد علیهم السّلام را از اموال خود ترک نکنید،
ص: 216
یونس عن إسحاق عنه علیه السلام: مثله (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَوْماً وَ مَعِی شَیْ ءٌ فَوَضَعَتْهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ مَا هَذَا فَقُلْتُ هَذِهِ صِلَةُ مَوَالِیکَ وَ عَبِیدِکَ قَالَ فَقَالَ لِی یَا مُفَضَّلُ إِنِّی لَأَقْبَلُ ذَلِکَ وَ مَا أَقْبَلَ مِنْ حَاجَةٍ بِی إِلَیْهِ وَ مَا أَقْبَلُهُ إِلَّا لِیَزْکُوا بِهِ ثُمَّ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی علیه السلام یَقُولُ مَنْ مَضَتْ لَهُ سَنَةٌ لَمْ یَصِلْنَا مِنْ مَالِهِ قَلَّ أَوْ کَثُرَ لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا أَنْ یَعْفُوَ اللَّهُ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ یَا مُفَضَّلُ إِنَّهَا فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی شِیعَتِنَا فِی کِتَابِهِ إِذْ یَقُولُ لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ (2) فَنَحْنُ الْبِرُّ وَ التَّقْوَی وَ سَبِیلُ الْهُدَی وَ بَابُ التَّقْوَی لَا یُحْجَبُ دُعَاؤُنَا عَنِ اللَّهِ اقْتَصِرُوا عَلَی حَلَالِکُمْ وَ حَرَامِکُمْ فَسَلُوا عَنْهُ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تَسْأَلُوا أَحَداً مِنَ الْفُقَهَاءِ عَمَّا لَا یعینکم [یَعْنِیکُمْ] وَ عَمَّا سَتَرَ اللَّهُ عَنْکُمْ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی قَالَ رَوَی أَصْحَابُنَا: أَنَّهُ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ قَالَ هُوَ صِلَةُ الْإِمَامِ فِی کُلِّ سَنَةٍ مِمَّا قَلَّ أَوْ کَثُرَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا أُرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا تَزْکِیَتَکُمْ (4).
بشا، [بشارة المصطفی] مُحَمَّدُ بْنُ شَهْرِیَارَ الْخَازِنُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مَعْقِلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: لَا تَدَعُوا صِلَةَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنْ أَمْوَالِکُمْ
ص: 216
هر کس توانگر است در حدّ توانگریش و هر کس تنگدست است در حدّ تنگدستی اش، پس هر کس بخواهد خداوند حاجتهای ضروری و نیازهای مهم او را برآورده نماید باید با تمام نیازی که به مال خود دارد، به آل محمّد و شیعیان آنان عطا و صله دهد.(1)
مؤلف
اخبار آن در کتاب امامت گذشت .
باب بیست و هفتم : مدح ذریه پاک و پاداش صله دادن به آنها
آیات
- وَنَادَی نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِی مِنْ أَهْلِی وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ * قَالَ یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ. (2)
{و نوح پروردگار خود را آواز داد و گفت: «پروردگارا، پسرم از کسان من است، و قطعاً وعده تو راست است و تو بهترین داورانی.» فرمود: «ای نوح، او در حقیقت از کسان تو نیست، او [دارای] کرداری ناشایسته است.}
- فَإِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلَا أَنسَابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَلَا یَتَسَاءلُونَ. (3)
{پس آن گاه که در صور دمیده شود، [دیگر] آن روز میانشان نسبت خویشاوندی وجود ندارد، و از [حال] یکدیگر نمی پرسند.}
روایات
روایت1.
امالی صدوق: ابوبصیر نقل میکند که امام صادق علیه السلام فرمود: چون روز قیامت شود، خدا خلق اولین و آخرین را در یک زمین گرد آورد و تاریکی سختی همه را فراگیرد و به پروردگارشان مینالند و میگویند: پروردگارا این تاریکی را از ما برطرف کن. فرمود: جمعی می آیند و نوری از جلو آنها حرکت می کند که عرصه قیامت را روشن می کند، حاضران قیامت گویند: اینان پیامبران خدا هستند، از خدا ندا رسد که اینان پیامبر نیستند. همه گویند: اینها فرشته اند. از جانب خدا ندا رسد، اینان فرشته نیستند. همه گویند: اینان شهیدان هستند. از نزد پروردگار ندا می رسد که اینان شهدا نیستند. سؤال می کنند، پس اینان چه کسانی هستند؟ ندا می رسد، از خود آنها بپرسید چه کسانی هستند؟ همه گویند: شما که باشید؟ گویند: ما علویان و ذریه محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و اولاد علی
ص: 217
مَنْ کَانَ غَنِیّاً فَعَلَی قَدْرِ غِنَاهُ وَ مَنْ کَانَ فَقِیراً فَعَلَی قَدْرِ فَقْرِهِ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَقْضِیَ اللَّهُ أَهَمَّ الْحَوَائِجِ إِلَیْهِ فَلْیَصِلْ آلَ مُحَمَّدٍ وَ شِیعَتَهُمْ بِأَحْوَجِ مَا یَکُونُ إِلَیْهِ مِنْ مَالِهِ (1).
قد مضی الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة.
هود: وَ نادی نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ (2)
المؤمنون: فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ (3).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَبَّاحٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ فَتَغْشَاهُمْ ظُلْمَةٌ فَیَضِجُّونَ إِلَی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُونَ یَا رَبِّ اکْشِفْ عَنَّا هَذِهِ الظُّلْمَةَ قَالَ فَیُقْبِلُ قَوْمٌ یَمْشِی النُّورُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ قَدْ أَضَاءَ أَرْضَ الْقِیَامَةِ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ هَؤُلَاءِ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ بِأَنْبِیَاءَ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ فَهَؤُلَاءِ مَلَائِکَةٌ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ بِمَلَائِکَةٍ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ هَؤُلَاءِ شُهَدَاءُ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ بِشُهَدَاءَ فَیَقُولُونَ مَنْ هُمْ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ یَا أَهْلَ الْجَمْعِ سَلُوهُمْ مَنْ أَنْتُمْ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ مَنْ أَنْتُمْ فَیَقُولُونَ نَحْنُ الْعَلَوِیُّونَ نَحْنُ ذُرِّیَّةُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْنُ أَوْلَادُ عَلِیٍ
ص: 217
ولی خداییم. مخصوص به کرامت خدا، و ما در آسایش و در اطمینان هستیم. به آنها از طرف خدا ندا رسد که دوستان و شیعیان خود را شفاعت کنید و آنان شفاعت میکنند. (1)
روایت2.
ابن خالد از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرمود: نگاه کردن به ذریه ما عبادت است. به او گفته شد: ای پسر رسول خدا، نگاه کردن به امامان از شما عبادت است یا نگاه کردن به همه ذریه پیامبر صلی الله علیه و آله ؟ فرمود: نگاه کردن به همه ذریه پیامبر صلی الله علیه و آله عبادت است.(2)
روایت3.
مؤلف :
در عیون الاخبار این حدیث روایت شده و در آخر حدیث این جمله اضافه شده که «مادامی که روش ایشان را رها نکنند و خود را به گناهان آلوده نسازند.(3)
روایت4.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: چون در مقام محمود برآیم، برای معصیت کاران گناه کبیره از امتم شفاعت کنم و خدا بپذیرد و به خدا سوگند در باره کسانی که ذریه مرا آزار دادهاند شفاعت نمیکنم.(4)
روایت5.
امالی صدوق: ابن عباس از رسول خدا علیه السلام روایت میکند که فرمود: من سید و سرور انبیاء و مرسلین و بهتر از ملائکه مقربین و اوصیای من، سرور اوصیاء پیامبران و فرستادگان خدا هستند و ذریهام بهترین ذریه انبیاء و فرستادگان هستند. ادامه روایت. (5)
ص: 218
وَلِیِّ اللَّهِ نَحْنُ الْمَخْصُوصُونَ بِکَرَامَةِ اللَّهِ نَحْنُ الْآمِنُونَ الْمُطْمَئِنُّونَ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اشْفَعُوا فِی مُحِبِّیکُمْ وَ أَهْلِ مَوَدَّتِکُمْ وَ شِیعَتِکُمْ فَیَشْفَعُونَ فَیُشَفَّعُونَ (1).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: النَّظَرُ إِلَی ذُرِّیَّتِنَا عِبَادَةٌ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ النَّظَرُ إِلَی الْأَئِمَّةِ مِنْکُمْ عِبَادَةٌ أَمِ النَّظَرُ إِلَی جَمِیعِ ذُرِّیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله؟ فَقَالَ بَلِ النَّظَرُ إِلَی جَمِیعِ ذُرِّیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عِبَادَةٌ(2).
أَقُولُ رَوَی فِی ن: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ مَا لَمْ یُفَارِقُوا مِنْهَاجَهُ وَ لَمْ یَتَلَوَّثُوا بِالْمَعَاصِی (3).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْقَلَانِسِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ تَشَفَّعْتُ فِی أَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی فَیُشَفِّعُنِی اللَّهُ فِیهِمْ وَ اللَّهِ لَا تَشَفَّعْتُ فِیمَنْ آذَی ذُرِّیَّتِی (4).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَا سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَوْصِیَائِی سَادَةُ أَوْصِیَاءِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ ذُرِّیَّتِی أَفْضَلُ ذُرِّیَّاتِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ الْخَبَرَ(5).
ص: 218
روایت6.
عیون الاخبار،(1) امالی صدوق: عمرو ابن خالد گوید: زید ابن علی علیه السلام برای من بازگو کرد، در حالی که موی خود را به دست گرفته بود و فرمود: پدرم علی ابن حسین برای من بازگو کرد، در حالی که موی خود را به دست گرفته بود و فرمود: حسین ابن علی علیه السلام برای من بازگو کرد، در حالی که موی خود را به دست گرفته بود و فرمود: علی ابن ابی طالب علیه السلام برای من بازگو کرد، در حالی که موی خود را به دست گرفته بود و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای من بازگو کرد، در حالی که موی خود را به دست گرفته بود و فرمود: هر کس یک تار موی مرا اذیت کند، مرا اذیت کرده است و هر کس مرا اذیت کند خدا را اذیت کرده است و هر کس خدا را اذیت کند تمام اهل زمین و آسمان او را لعنت میکنند.(2)
روایت7.
کتاب الغایات: محمد ابن حسین ابن احمد علوی و محمد ابن علی ابن حسین گفته اند: احمد ابن محمد ابن رزمه قزوینی مانند این حدیث را برای ما نقل کرده است با این تفاوت که به جای «خداوند او را لعنت میکند» عبارت «لعنت خداوند بر او باد» ذکر شده است و در آخر حدیث گفته است: به نظر من، صحیح آن است که ارطاۀ ابن حبیب اسدی و عبید ابن ذکوان روایت کرده اند، همان طور که در برخی از سندهای این حدیث - نه غیر آن - اسم این دو نفر را ذکر کرده ام. اما من به همان صورتی که برایم روایت شده و برایم نقل شده، ذکر کرده ام، و لا قوۀ الا بالله. (3)
روایت8.
امالی طوسی: ارطاه ابن حبیب از عبید ابن ذکوان از عمرو ابن خالد همین حدیث را روایت کرده است و در آخر حدیث این آیه را اضافه کرده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِینًا»، (4){بی گمان، کسانی که خدا و پیامبر را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفّت آور آماده ساخته است.} (5)
روایت9.
تفسیر قمی: علی ابن ابراهیم از پدرش، از حنان ابن سدیر از پدرش، از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: صفیّه،
ص: 219
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام](1) لی، [الأمالی للصدوق] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رُزْمَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی الْعَلَوِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَرْطَاةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ذَکْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ قَالَ حَدَّثَنِی زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ: مَنْ آذَی شَعْرَةً مِنِّی فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ آذَی اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَعَنَهُ اللَّهُ مِلْ ءَ السَّمَاءِ وَ مِلْ ءَ الْأَرْضِ (2).
کِتَابُ الْغَایَاتِ (3)،
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالا حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رُزْمَةَ الْقَزْوِینِیُّ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ مَوْضِعَ لَعَنَهُ اللَّهُ.
و قال فی آخره إن الصحیح عندی هو أرطاة بن حبیب الأسدی و عبید بن ذکوان کما ذکرتهما فی بعض أسانید هذا الحدیث لا غیره لکنی ذکرته کما رُوِّیتُهُ و نقل إلی و لا قوة إلا بالله (4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَرْطَاةَ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ ذَکْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ: مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ تَلَا إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً(5).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّ صَفِیَّةَ
ص: 219
دختر عبدالمطلب فرزندی داشت که فوت کرد، پس پیش عمر ابن خطّاب آمد. به او گفت: گوشواره ات را بپوشان، چرا که خویشاوندی تو با رسول الله صلی الله علیه و آله سودی برایت ندارد. او به عمر گفت: آیا تو گوشواره مرا دیدی، ای پسر لخناء (زنی که زیر بغل و بین رانش بوی بدی می دهد)؟! پس نزد رسول الله صلی الله علیه و آله رفت و او را از این موضوع با خبر کرد و گریست. رسول الله صلی الله علیه و آله خارج شد و ندا داد: نماز جماعت است.
پس مردم جمع شدند و فرمود: در سر قومی که فکر می کنند خویشاوندی با من سودی ندارد چیست؟! اگر من در مقام محمود قرار گرفتم، برای ضعیف ترین شما شفاعت می کنم. امروز هر کس از من بخواهد تا به او بگویم پدرش و مادرش کیست، به او خبر می دهم. پس مردی بلند شد و گفت: پدر من کیست ای رسول الله؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پدر تو، شخصی نیست که تو بدان نام خوانده می شوی. پدرت فلان ابن فلان است. مرد دیگری برخاست و گفت: پدر من کیست یا رسول الله؟ فرمود: پدرت همان کسی است که بدان خوانده می شوی. پس رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: در سر کسی که فکر می کند خویشاوندی با من سودی ندارد و درباره پدرش از من نمی پرسد چیست؟! عمر برخاست و گفت: پناه می برم به خدا از خشم خدا و رسول خدا، مرا ببخش که خداوند تو را بیامرزد. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَسْأَلُواْ عنْ أَشْیَاء إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ» {ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید} (1) تا آن جا که می فرماید: «ثُمَّ أَصْبَحُواْ بِهَا کَافِرِینَ»(2) {آن گاه به سبب آن کافر شدند.} (3)
روایت10.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چهار طائفه باشند که در روز قیامت من شفیع ایشان باشم. اکرام کننده ذریه من بعد از من، و برآورنده حاجتهای ایشان، و انجام دهنده امور ایشان در هنگامی که مضطر باشند، و دوست دار ایشان به قلب و زبان خود. (4)
امالی طوسی: با سند از برادر دعبل از امام رضا علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. (5)
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدارنش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همین حدیث را روایت کرده است. (6)
ص: 220
بِنْتَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَاتَ ابْنٌ لَهَا فَأَقْبَلَتْ فَقَالَ لَهَا عُمَرُ غَطِّی قُرْطَکِ فَإِنَّ قَرَابَتَکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ لَا یَنْفَعُکِ شَیْئاً فَقَالَتْ لَهُ هَلْ رَأَیْتَ لِی قُرْطاً یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ ثُمَّ دَخَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَتْهُ بِذَلِکَ وَ بَکَتْ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَقَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَزْعُمُونَ أَنَّ قَرَابَتِی لَا تَنْفَعُ لَوْ قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَشَفَعْتُ فِی حار وَ حکم-(1) لَا یَسْأَلُنِی الْیَوْمَ أَحَدٌ مَنْ أَبَوَاهُ إِلَّا أَخْبَرْتُهُ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ مَنْ أَبِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَبُوکَ غَیْرُ الَّذِی تُدْعَی لَهُ أَبُوکَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَقَامَ آخَرُ فَقَالَ مَنْ أَبِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَبُوکَ الَّذِی تُدْعَی لَهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا بَالُ الَّذِی یَزْعُمُ أَنَّ قَرَابَتِی لَا تَنْفَعُ لَا یَسْأَلُنِی عَنْ أَبِیهِ فَقَامَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَقَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ اعْفُ عَنِّی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَلِیُّ بْنُ عِیسَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ أَنَا لَهُمْ شَفِیعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْمُکْرِمُ لِذُرِّیَّتِی مِنْ بَعْدِی وَ الْقَاضِی لَهُمْ حَوَائِجَهُمْ وَ السَّاعِی لَهُمْ فِی أُمُورِهِمْ عِنْدَ اضْطِرَارِهِمْ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ (3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بالإسناد إلی أخی دعبل عن الرضا علیه السلام: مثله (4).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بالأسانید الثلاثة عن الرضا عن آبائه علیهم السلام عن النبی صلی الله
ص: 220
روایت11.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: کینه داشتن به علی علیه السلام کفر است و کینه به بنی هاشم نفاق. (1)
روایت12.
عیون الاخبار: ابراهیم ابن محمد ثقفی گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که میفرمود: هر کس که معصیت کاری را دوست بدارد معصیت کار است و هر کس که مطیعی را دوست بدارد مطیع است و هر کس که ظالمی را یاری کند ظالم است و هر کس که ظالمی را درمانده کند عادل است. همانا میان خدا و احدی خویشاوندی نیست و احدی به ولایت و دوستی خدا نرسد مگر با اطاعت، و رسول خدا صلی الله علیه و آله به فرزندان عبد المطلب فرمود: اعمال خود را برای من بیاورید نه نسبها و نژادهای خود را و حق تعالی فرمود: «فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُون»،(2)
{پس آن گاه که در صور دمیده شود، [دیگر] آن روز میانشان نسبت خویشاوندی وجود ندارد، و از [حال] یکدیگر نمی پرسند. پس کسانی که کفه میزان [اعمال] آنان سنگین باشد، ایشان رستگارانند و کسانی که کَفِّه میزان [اعمال] شان سبک باشد، آنان به خویشتن زیان زده [و] همیشه در جهنم می مانند.}(3)
روایت13.
عیون الاخبار: اسماعیل به امام صادق علیه السلام گفت: ای پدر، در حق گناهکار ما و گناهکار غیر ما چه میفرمایی؟ فرمود: «لَّیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوءًا یُجْزَ بِهِ»،(4) {[پاداش و کیفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیست هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می بیند.} (5)
روایت14.
معانی الاخبار: حسن ابن موسی وشاء بغدادی گفت: من در خراسان در مجلس علی ابن موسی الرّضا علیه السّلام بودم و زید ابن موسی در آنجا حاضر بود و در میان جماعتی از حضّار فخر میفروخت که ما چنین و چنانیم، و امام رضا علیه السّلام با
ص: 221
علیه و آله: مثله (1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: بُغْضُ عَلِیٍّ کُفْرٌ وَ بُغْضُ بَنِی هَاشِمٍ نِفَاقٌ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمٍ الشَّاذَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: مَنْ أَحَبَّ عَاصِیاً فَهُوَ عَاصٍ وَ مَنْ أَحَبَّ مُطِیعاً فَهُوَ مُطِیعٌ وَ مَنْ أَعَانَ ظَالِماً فَهُوَ ظَالِمٌ وَ مَنْ خَذَلَ ظَالِماً فَهُوَ عَادِلٌ إِنَّهُ لَیْسَ بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ أَحَدٍ قَرَابَةٌ وَ لَا یَنَالُ أَحَدٌ وَلَایَةَ اللَّهِ إِلَّا بِالطَّاعَةِ وَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ایتُونِی بِأَعْمَالِکُمْ لَا بِأَحْسَابِکُمْ وَ أَنْسَابِکُمْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ إِسْمَاعِیلَ قَالَ لِلصَّادِقِ علیه السلام یَا أَبَتَاهْ مَا تَقُولُ فِی الْمُذْنِبِ مِنَّا وَ مِنْ غَیْرِنَا فَقَالَ علیه السلام لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ (4).
مع، [معانی الأخبار] الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْعَلَوِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ مَعاً عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْوَشَّاءِ الْبَغْدَادِیِّ قَالَ: کُنْتُ بِخُرَاسَانَ مَعَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام فِی مَجْلِسِهِ وَ زَیْدُ بْنُ مُوسَی حَاضِرٌ قَدْ أَقْبَلَ عَلَی جَمَاعَةٍ فِی الْمَجْلِسِ یَفْتَخِرُ عَلَیْهِمْ وَ یَقُولُ نَحْنُ وَ نَحْنُ وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مُقْبِلٌ عَلَی قَوْمٍ
ص: 221
دیگران مشغول گفتگو بود.
امام سخنان زید را شنید و رو به او کرده فرمود: ای زید! آیا حرفهای بقّالان کوفه تو را مغرور کرده و فریب خورده ای که میگویند: «فاطمه علیها السّلام عفّت خود را حفظ کرد و خداوند آتش را بر ذریه او حرام نمود»؟ به خدا سوگند این امر جز برای حسن و حسین و فرزندان بلا واسطه آن حضرت خاصّه و لا غیر، نیست. اما اینکه موسی ابن جعفر علیه السّلام (پدرت) اطاعت خدا کند، روزها را روزه بگیرد و شبها را به نماز و عبادت پردازد و تو معصیت و نافرمانی خدا کنی، سپس در روز رستاخیز هر دو در عمل مساوی باشید، پس بدون تردید تو عزیزتر از او در نزد خدا باشی!
علیّ ابن حسین علیهما السّلام میفرمود: برای نیکوکار ما دو چندان پاداش و اجر است و برای بدکار ما دو چندان عذاب و جریمه، حسن وشّاء گوید: آنگاه امام رو به من کرده فرمود: ای حسن، این آیه را چگونه میخوانید: «قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ»،(1) {فرمود: «ای نوح، او در حقیقت از کسان تو نیست، او [دارای] کرداری ناشایسته است.} عرض کردم: پاره ای از مردم «إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ» میخوانند یعنی او عملی نادرست است، و بعضی «عَمِلَ غَیْرَ صالِحٍ» میخوانند یعنی بدکاری کرده، و هر کس «عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ» بخواند او را از پدرش - نوح - نفی کرده است.
امام علیه السّلام فرمود: نه، هرگز این طور نیست، بلکه او پسر واقعی نوح بود و لیکن چون خداوند عزّ و جلّ را نافرمانی کرد، خداوند او را از پدرش نفی نمود، و ما اهل بیت نیز این چنین هستیم؛ هر کس از ما نافرمانی خدا کند از ما نیست، و تو ای حسن! اگر خداوند را اطاعت کنی از ما اهل بیت خواهی بود. (2)
عیون الاخبار: سنانی از اسدی از صالح ابن احمد همین حدیث را روایت کرده است.
روایت15.
معانی الاخبار: محمد ابن مروان گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا پیامبر خدا چنین فرموده است که: «فاطمه علیها السّلام عفّت خود را حفظ کرد و خداوند آتش را بر ذریه او حرام نمود.» فرمود: بله، اما مقصود از ذریه او حسن، حسین، زینب و ام کلثوم است. (3)
ص: 222
یُحَدِّثُهُمْ فَسَمِعَ مَقَالَةَ زَیْدٍ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا زَیْدُ أَ غَرَّکَ قَوْلُ بَقَّالِی الْکُوفَةِ إِنَّ فَاطِمَةَ أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهَا عَلَی النَّارِ وَ اللَّهِ مَا ذَلِکَ إِلَّا لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ وُلْدِ بَطْنِهَا خَاصَّةً فَأَمَّا أَنْ یَکُونَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام یُطِیعُ اللَّهَ وَ یَصُومُ نَهَارَهُ وَ یَقُومُ لَیْلَهُ وَ تَعْصِیهِ أَنْتَ ثُمَّ تَجِیئَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ سَوَاءً لَأَنْتَ أَعَزُّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَانَ یَقُولُ لِمُحْسِنِنَا کِفْلَانِ مِنَ الْأَجْرِ وَ لِمُسِیئِنَا ضِعْفَانِ مِنَ الْعَذَابِ وَ قَالَ الْحَسَنُ الْوَشَّاءُ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا حَسَنُ کَیْفَ تَقْرَءُونَ هَذِهِ الْآیَةَ قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ (1) فَقُلْتُ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقْرَأُ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقْرَأُ إِنَّهُ عَمِلَ غَیْرَ صَالِحٍ فَمَنْ قَرَأَ أَنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَقَدْ نَفَاهُ عَنْ أَبِیهِ فَقَالَ علیه السلام کَلَّا لَقَدْ کَانَ ابْنَهُ وَ لَکِنْ لَمَّا عَصَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَفَاهُ اللَّهُ عَنْ أَبِیهِ کَذَا مَنْ کَانَ مِنَّا لَمْ یُطِعِ اللَّهَ فَلَیْسَ مِنَّا وَ أَنْتَ إِذَا أَطَعْتَ اللَّهَ فَأَنْتَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] السنانی عن الأسدی عن صالح بن أحمد: مثله (3).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فَاطِمَةَ أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهَا عَلَی النَّارِ قَالَ نَعَمْ عَنَی بِذَلِکَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ زَیْنَبَ وَ أُمَّ کُلْثُومٍ علیهم السلام (4).
ص: 222
روایت16.
معانی الاخبار: حماد ابن عثمان گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم فدایت شوم، معنی این فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چیست؟ «فاطمه علیها السّلام عفّت خود را حفظ کرد و خداوند آتش را بر ذریه او حرام نمود.». فرمود: آنان که از آتش رهایی مییابند فرزندانی هستند که از رحم او متولد گشته اند، یعنی حسن و حسین و زینب و ام کلثوم.
روایت17.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدارنش نقل میکند که فرمودند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فاطمه علیها السّلام عفّت خود را حفظ کرد و خداوند آتش را بر ذریه او حرام نمود. (1)
روایت18.
عیون الاخبار: یاسر گوید: زید ابن موسی برادر حضرت رضا علیه السّلام در مدینه خروج کرد و خانه هایی را به آتش کشید و مردمی را کشت و از این رو او را زید النّار لقب دادند، و مأمون فرستاد او را دستگیر کردند و نزدش آوردند و دستور داد، او را نزد برادرش ابو الحسن ببرید.
یاسر گوید: چون بر آن حضرت وارد شد آن جناب به او فرمود: ای زید! آیا تو را سخن مردمان نفهم اهل کوفه مغرور نموده است که فاطمه عفّت خود را نگهداشت پس خداوند آتش را بر ذرّیّه اش حرام ساخت؟ این مخصوص حسن و حسین علیهما السلام است، اگر تو فکر می کنی معصیت خداوند عزّ و جلّ را به جای آری و به بهشت بروی و پدرت موسی بن جعفر علیهما السّلام اطاعت خدا کند و به بهشت داخل شود، در این صورت تو در نزد خداوند گرامیتر خواهی بود! به خدا سوگند هیچ کس جز از راه طاعت به آنچه نزد خدا است نخواهد رسید، و تو می پنداری با معصیت بدان می رسی، پس گمان تو بد گمانی است.
زید گفت: من برادر شما هستم و پسر پدرت می باشم، حضرت علیه السّلام در پاسخش فرمود: تو برادر منی هنگامی که خداوند عزّ و جلّ را اطاعت کنی، چون نوح علیه السّلام گفت: «رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ»،(2) {و نوح پروردگار خود را آواز داد و گفت: «پروردگارا، پسرم از کسان من است، و قطعاً وعده تو راست است و تو بهترین داورانی.»} خداوند در پاسخش فرمود: «یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ
ص: 223
مع، [معانی الأخبار] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا مَعْنَی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فَاطِمَةَ أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهَا عَلَی النَّارِ فَقَالَ الْمُعْتَقُونَ مِنَ النَّارِ هُمْ وُلْدُ بَطْنِهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ (1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ فَاطِمَةَ أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهَا عَلَی النَّارِ(2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] مَاجِیلَوَیْهِ وَ ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ وَ الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَاسِرٍ قَالَ: خَرَجَ زَیْدُ بْنُ مُوسَی أَخُو أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ وَ أَحْرَقَ وَ قَتَلَ وَ کَانَ یُسَمَّی زَیْدَ النَّارِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ فَأُسِرَ وَ حُمِلَ إِلَی الْمَأْمُونِ فَقَالَ: الْمَأْمُونُ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام.
قَالَ یَاسِرٌ فَلَمَّا دَخَلَ إِلَیْهِ قَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ یَا زَیْدُ أَ غَرَّکَ قَوْلُ سَفِلَةِ أَهْلِ الْکُوفَةِ إِنَّ فَاطِمَةَ أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَحَرَّمَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهَا عَلَی النَّارِ ذَاکَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ خَاصَّةً إِنْ کُنْتَ تَرَی أَنَّکَ تَعْصِی اللَّهَ وَ تَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام أَطَاعَ اللَّهَ وَ دَخَلَ الْجَنَّةَ فَأَنْتَ إِذاً أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ اللَّهِ مَا یَنَالُ أَحَدٌ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ زَعَمْتَ أَنَّکَ تَنَالُهُ بِمَعْصِیَتِهِ فَبِئْسَ مَا زَعَمْتَ.
فَقَالَ لَهُ زَیْدٌ أَنَا أَخُوکَ وَ ابْنُ أَبِیکَ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَنْتَ أَخِی مَا أَطَعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ نُوحاً علیه السلام قَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ (3) فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ
ص: 223
إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ»،(1) {ای نوح، او در حقیقت از کسان تو نیست، او [دارای] کرداری ناشایسته است.} پس خداوند او را چون معصیت کار و نافرمان بود از نوح ندانست. (2)
روایت19.
عیون الاخبار: حسن ابن جهم روایت کرد: نزد حضرت رضا علیه السّلام بودم و زید ابن موسی - برادرش - در آنجا بود، امام به او میفرمود: ای زید از خدا پروا کن و بدان که ما این موقعیّت را نزد خدا و خلق به دست نیاوردیم مگر از راه تقوی و پرهیزکاری، و هر کس تقوی نداشته باشد و فرمان خدا را رعایت نکند، هرگز از ما نخواهد بود، و ما نیز از او نیستیم. ای زید، مبادا اگر به کسی از شیعیان ما سلطه یافتی او را کوچک و پست شماری که این، سبب از میان بردن نورانیت و سیادت تو می شود. ای زید، مردم برای محبّت و عقیده ای که شیعیان به ولایتمان دارند آنان را دشمن میدارند و با آنان کینه توزی می کنند، و ریختن خون و بردن اموالشان را حلال میدانند، و اگر تو با آنان بدی کنی به خود ستم کرده ای و حقّ خود را ضایع ساخته ای.
حسن ابن جهم گوید: سپس امام رو به من کرده فرمود: ای پسر جهم، هر کس با دین و آئین خدا مخالفت کند از او بیزار باش، هر کس که خواهد باشد و از هر قبیله ای که بوده باشد؛ و هر کس با خدا دشمنی کند او را دوست مگیر، هر کس که باشد و از هر طائفه ای که باشد. گوید: عرض کردم یا ابن رسول اللَّه! دشمنی کننده با خدا کیست؟ فرمود: آنکه او را نافرمانی و معصیت کند.
روایت20.
عیون الاخبار: محمّد ابن سنان روایت کرد که گفت: امام أبو الحسن الرّضا علیه السّلام فرمود: مائیم اهل بیت، و به سبب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله حقّ ما بر مردم واجب شده است، پس هر کس که به سبب رسول خدا حقّی اخذ کند، ولی مثل آن حقّ، از جانب خود حقّ مردم را ادا نکند، او حقّی نخواهد داشت. (3)
روایت21.
عیون الاخبار: موسی ابن نصر رازیّ از پدرش روایت کرد که گفت: مردی به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: به خدا سوگند در روی زمین از جهت پدر احدی از تو شریفتر نیست. امام فرمود: تقوی این شرف را به آنان داد و نیز اطاعت خداوند ایشان را بدان بهره مند گردانید، (گوید:) دیگری عرض کرد: به خدا سوگند تو بهترین مردم هستی. فرمود: ای مرد! سوگند مخور، از من بهتر کسی است که از من تقوایش نسبت به خداوند متعال بیشتر است و اطاعتش افزونتر، به خدا قسم این آیه منسوخ نشده است که خداوند فرموده: وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»،(4)
{ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم، و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا
پرهیزگارترین شماست.} (5)
ص: 224
إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَأَخْرَجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَهْلِهِ بِمَعْصِیَتِهِ (1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام وَ عِنْدَهُ زَیْدُ بْنُ مُوسَی أَخُوهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا زَیْدُ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّا بَلَغْنَا مَا بَلَغْنَا بِالتَّقْوَی فَمَنْ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ وَ لَمْ یُرَاقِبْهُ فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَسْنَا مِنْهُ یَا زَیْدُ إِیَّاکَ أَنْ تُهِینَ مَنْ بِهِ تَصُولُ مِنْ شِیعَتِنَا فَیَذْهَبَ نُورُکَ یَا زَیْدُ إِنَّ شِیعَتَنَا إِنَّمَا أَبْغَضَهُمُ النَّاسُ وَ عَادُوهُمْ وَ اسْتَحَلُّوا دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ لِمَحَبَّتِهِمْ لَنَا وَ اعْتِقَادِهِمْ لِوَلَایَتِنَا فَإِنْ أَنْتَ أَسَأْتَ إِلَیْهِمْ ظَلَمْتَ نَفْسَکَ وَ أَبْطَلْتَ حَقَّکَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ ثُمَّ الْتَفَتَ علیه السلام إِلَیَّ فَقَالَ یَا ابْنَ الْجَهْمِ مَنْ خَالَفَ دِینَ اللَّهِ فَابْرَأْ مِنْهُ کَائِناً مَنْ کَانَ مِنْ أَیِّ قَبِیلَةٍ کَانَ وَ مَنْ عَادَی اللَّهَ فَلَا تُوَالِهِ کَائِناً مَنْ کَانَ مِنْ أَیِّ قَبِیلَةٍ کَانَ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الَّذِی یُعَادِی اللَّهَ قَالَ مَنْ یَعْصِیهِ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی قَتَادَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: إِنَّا أَهْلُ بَیْتِ وَجَبَ حَقُّنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ أَخَذَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَقّاً لَمْ یُعْطِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ مِثْلَهُ فَلَا حَقَّ لَهُ (3).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] الْبَیْهَقِیُّ عَنِ الصَّوْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ نَصْرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِلرِّضَا علیه السلام وَ اللَّهِ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَشْرَفُ مِنْکَ آبَاءً فَقَالَ التَّقْوَی شَرَّفَهُمْ وَ طَاعَةُ اللَّهِ أَحْظَتْهُمْ فَقَالَ لَهُ آخَرُ أَنْتَ وَ اللَّهِ خَیْرُ النَّاسِ فَقَالَ لَهُ لَا تَحْلِفْ یَا هَذَا خَیْرٌ مِنِّی مَنْ کَانَ أَتْقَی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَطْوَعَ لَهُ وَ اللَّهِ مَا نَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَةَ آیَةٌ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ (4).
ص: 224
روایت22.
امالی طوسی: جابر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: همانا ما فرزندان فاطمه سلام الله علیها آمرزیده شدهایم. (1)
روایت23.
امالی طوسی: فاطمه علیهما السلام از امیرمومنان علیه السلام نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر کسی برای یکی از فرزندان من کار نیکی انجام دهد و او کار نیکش را پاداش نداد، من خودم پاداش کار او را خواهم داد. (2)
روایت24.
صحیفه امام رضا: داود ابن سلیمان از امام رضا علیه السلام از پدرانش از علی علیه السلام نقل می کند که پیامبر خدا صل الله علیه و آله و سلم فرمود: چهار نفرند که من شفیع آنها در روز قیامت خواهم بود، اگر چه گناهان اهل زمین را با خود بیاورند: هر کس ذریه مرا گرامی بدارد و برآورنده نیازهای آنان و کوشش کننده برای حل مشکلات آنان در حال اضطرار آنان و دوستدار آنان با قلب و زبان.(3)
روایت25.
صحیفه امام رضا: امام رضا علیه السلام از پدرانش از علی ابن ابی طالب علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هر کس برای یکی از فرزندان عبدالمطلب کاری انجام دهد و در دنیا در برابرش به او پاداش داده نشود، من فردای قیامت هنگامی که مرا میبیند به او پاداش میدهم. (4)
روایت26.
عوالی اللئالی: علامه در کتابش به نام «منهاج الیقین» با استناد به کسی که برای او روایت کرده، گفته است: در یکی از سالها در قم جنگی رخ داد و گروهی از علویان نیز در این جنگ بودند. اهالی آنجا در سرزمینها متفرق شدند، در میان آنها زنی علوی بود که صالح بود و نماز بسیار میگزارد و روزه بسیار میگرفت. شوهر او که پسر عمویش بود در این جنگ کشته شد و این زن، چهار دختر کوچک از پسر عمویش داشت. زمانی که مردم از قم بیرون رفتند، او نیز با دخترانش از آنجا بیرون رفت.
ص: 225
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ نُصَیْرِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّنَا وُلْدَ فَاطِمَةَ مَغْفُورٌ لَنَا(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْحَفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّوَّافِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زَیْدَانَ بْنِ عَبْدِ الْغَفَّارِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ فَاطِمَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَیُّمَا رَجُلٍ صَنَعَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ وُلْدِی صَنِیعَةً فَلَمْ یُکَافِئْهُ عَلَیْهَا فَأَنَا الْمُکَافِئُ لَهُ عَلَیْهَا(2).
صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ أَنَا لَهُمْ شَفِیعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَوْ أَتَوْا بِذُنُوبِ أَهْلِ الْأَرْضِ الْمُکْرِمُ لِذُرِّیَّتِی وَ الْقَاضِی لَهُمْ حَوَائِجَهُمْ وَ السَّاعِی لَهُمْ فِی أُمُورِهِمْ عِنْدَ مَا اضْطُرُّوا إِلَیْهِ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ (3).
صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: مَنِ اصْطَنَعَ صَنِیعَةً إِلَی وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَمْ یُجَازِهِ عَلَیْهَا فِی الدُّنْیَا فَأَنَا أُجَازِیهِ غَداً إِذَا لَقِیَنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ(4).
غو، [غوالی اللئالی] ذکر العلامة قدس سره فی کتابه المسمی بمنهاج الیقین بسنده عمن رواه قال: وقعت فی بعض السنین ملحمة بقم و کان بها جماعة من العلویین فتفرق أهلها فی البلاد و کان فیها امرأة علویة صالحة کثیرة الصلاة و الصیام و کان زوجها من أبناء عمها أصیب فی تلک الملحمة و کان لها أربع بنات صغار من ابن عمها ذلک فخرجت مع بناتها من قم لما خرجت
ص: 225
غربت پیوسته او را از شهری به شهر دیگر میبرد تا اینکه به بلخ آمد و در هنگام زمستان به آنجا رسید. در روز بسیار سرد و در هوایی ابری و برفی وارد بلخ شد. هنگامی که به بلخ آمد سرگردان و حیرت زده ماند و نمیدانست کجا برود و مکانی را نمیشناخت که به آنجا پناه ببرد تا او و دخترانش را از سرما و برف محافظت کند. به او گفتند: در شهر یکی از بزرگ مردان است که به ایمان و نیکی شهرت دارد و غریبان و تهیدستان به او پناه میبرند.
زن علوی به همراه دخترانش به سوی او رفت، پس با او ملاقات کردند در حالی که جلوی در خانهاش نشسته بود و همنشینان و خدمتکارانش در اطراف او بودند. زن به او سلام داد و گفت: ای پادشاه، من زنی علوی هستم و دختران علوی همراه من هستند و ما غریبیم و در این زمان به این شهر آمدهایم و کسی را نداریم که به او پناه ببریم و در اینجا کسی نیست که ما را بشناسد تا به او پناه ببریم، و برف و سرما به ما زیان رسانیده است، به نزد تو راهنمایی شدیم، پس به سوی تو آمدیم تا به ما پناه دهی.
آن مرد گفت: چه کسی میداند که تو علوی هستی؟ شاهدانی گواه بر این مدعا برای من بیاور.
زن با شنیدن این سخن، از پیش او بیرون آمد درحالی که ناراحت و گریان بود و اشک از دیدگانش فرو میریخت و حیرت زده در راه ایستاد و نمیدانست کجا برود. مردی بازاری از کنار او گذشت و گفت: ای زن! تو را چه شده که ایستاده ای و برف بر روی تو و این کودکان میبارد؟ زن گفت: من زنی غریبم که جایی را نمیشناسم که به آن پناه ببرم، مرد به او گفت: دنبال من بیا تا تو را به مسافرخانه ای راهنمایی کنم که اشخاص غریب به آنجا پناه میبرند، پس زن دنبال او به راه افتاد.
راوی گوید: در مجلس این پادشاه مردی مجوس بود. زمانی که دید پادشاه زن علوی را رد کرده و خواستن شاهدان را بهانه قرار داده است، دلش برای او به رحم آمد. پس سریعاً به دنبال او رفت و پس از مدت زمان کوتاهی به او رسید. مرد به او گفت: ای زن علوی به کجا میروی؟ گفت: دنبال مردی میروم که مرا به مسافرخانه ای راهنمایی میکند تا به آنجا پناه ببرم. شخص مجوسی به زن گفت: دنبال او نرو بلکه همراهم به خانه من بیا تا تو را پناه دهم، این برایت بهتر است. زن گفت: باشد، پس به همراه او به منزلش رفت.
مرد او را وارد منزلش کرد و یکی از بهترین اتاق هایش را به او اختصاص داد و بهترین رختخواب را برایش گسترد و او را در آن اسکان داد، و برایش آتش و هیزم آورد و تنور را روشن نمود و همه آنچه
ص: 226
الناس منها.
فلم تزل ترمی بها الغربة من بلد إلی بلد حتی أتت بلخ و کان قدومها إلیها إبان الشتاء فقدمت بلخ فی یوم شدید البرد ذی غیم و ثلج فحین قدمت بلخ بقیت متحیرة لا تدری أین تذهب و لا تعرف موضعا تأوی إلیه یحفظها و بناتها من البرد و الثلج فقیل لها إن بالبلد رجلا من أکابرها معروفا بالإیمان و الصلاح یأوی إلیه الغرباء و أهل المسکنة فقصدت إلیه العلویة و حولها بناتها فلقیته جالسا علی باب داره و حوله جلساؤه و غلمانه فسلمت علیه و قالت أیها الملک إنی امرأة علویة و معی بنات علویات و نحن غرباء و قدمنا إلی هذا البلد فی هذا الوقت و لیس لنا من نأوی إلیه و لا بها من یعرفنا فنلجأ إلیه و الثلج و البرد قد أضرنا دُلِلْنَا إلیک فقصدناک لتأوینا فقال و من یعرف أنک علویة ایتینی علی ذلک بشهود فلما سمعت کلامه خرجت من عنده حزینة تبکی و دموعها تنتثر واقفة فی الطریق متحیرة لا تدری أین تذهب فمر بها سوقی فقال ما لک أیتها المرأة واقفة و الثلج یقع علیک و علی هذه الأطفال معک فقالت إنی امرأة غریبة لا أعرف موضعا آوی إلیه فقال لها امضی خلفی حتی أدلک علی الخان الذی یأوی إلیه الغرباء فمضت خلفه قال الراوی و کان بمجلس ذلک الملک رجل مجوسی فلما رأی العلویة و قد ردها الملک و تعلل علیها بطلب الشهود وقعت لها الرحمة فی قلبه فقام فی طلبها مسرعا فلحقها عن قریب فقال إلی أین تذهبین أیتها العلویة قالت خلف رجل یدلنی إلی الخان لآوی إلیه فقال لها المجوسی لا بل ارجعی معی إلی منزلی فأوی إلیه فإنه خیر لک قالت نعم فرجعت معه إلی منزله فأدخلها منزله و أفرد لها بیتا من خیار بیوته و أفرشه لها بأحسن الفرش و أسکنها فیه و جاء بها بالنار و الحطب و أشعل لها التنور و أعد لها جمیع ما
ص: 226
از خوراکی و نوشیدنی بدان نیاز داشت، برای او فراهم کرد و ماجرای آن زن با پادشاه را برای همسر و دخترانش بازگو کرد. خانواده اش از آمدن آن زن خوشحال شدند و همسرش به همراه دختران و کنیزانش نزد زن علوی آمدند و پیوسته به او و دخترانش خدمت میکردند و با آنها انس و الفت برقرار کردند تا اینکه سرما و خستگی و گرسنگی از آنان رفع شد.
زمانی که هنگام نماز فرا رسید، زن علوی به آن زن گفت: آیا برای ادای فریضه نماز برنمیخیزی؟ زن شخص مجوس به او گفت: چه فریضه ای؟ ما مردمانی هستیم که بر کیش و مذهب شما نیستیم. ما بر دین مجوسی هستیم و اما شوهرم هنگامی که صحبت تو را با پادشاه شنید و اینکه گفتهای زنی علوی هستی، به خاطر اسم جدّت و به خاطر اینکه پادشاه تو را ردّ کرده، محبت تو در دلش جای گرفته است، علی رغم اینکه او (پادشاه) بر دین جدّ تو است.
زن علوی گفت: خداوندا به حقّ و حرمت جدّم نزد خداوند از او میخواهم به شوهرت توفیق دهد که به دین جدّم درآید. سپس زن علوی به نماز ایستاد و تمام طول شب را دعا کرد تا خداوند آن مرد مجوس را به دین اسلام هدایت کند.
روای گوید: آن شب هنگامی که مرد مجوس همراه خانواده اش به خواب رفت، در خوابش دید که قیامت برپا شده و مردم در محشر هستند و تشنگی آنان را آزرده و گرما آنان را خسته و درمانده کرده و وضعیت مرد مجوس از این نظر وخیمتر و سختتر است، پس درخواست آب کرد. شخصی به او گفت: آب فقط نزد پیامبر محمد صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیتش است، آنان دوستدارانشان را از حوض کوثر سیراب میکنند. مرد مجوس گفت: به نزد آنان خواهم رفت شاید در پاداش کاری که برای دخترشان کردم و به او پناه دادم مرا سیراب کنند. پس به سوی آنان رفت. هنگامی که به نزد آنان رسید متوجه شد که به کسانی از دوستدارانشان که به نزدشان میآیند، آب میدهند و کسانی را که از اولیا و دوستدارانشان نیستند رد میکنند. علی علیه السلام در لبه حوض نشسته و جامی در دست دارد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشسته و حسن و حسین علیهما السلام و فرزندانشان در اطراف او هستند.
مرد مجوس آمد تا اینکه در مقابلشان ایستاد و درخواست آب کرد، در حالی که تشنه بود. علی علیه السلام فرمود: تو بر دین ما نیستی تا سیرابت کنیم. پیامبر صلی الله علیه و سلم به او گفت: ای علی به او آب بده. گفت: ای رسول خدا او بر دین مجوسی است. پیامبر فرمود: ای علی او بر گردن تو حقی آشکار دارد، او به فلان دختر تو و دخترانش پناه داد و آنان را در مقابل سرما پوشانید و در گرسنگی غذایشان داد و او اکنون در جایگاهی والا قرار داد. علی علیه السلام گفت: به من نزدیک شو، به من نزدیک شو. من به او نزدیک شدم و جامی که در دست داشت به من داد، و من جرعه ای از آن نوشیدم و خنکی آن را بر قلبم احساس کردم و چیزی لذیذتر
ص: 227
تحتاج إلیه من المأکل و المشرب و حدث امرأته و بناته بقصتها مع الملک و فرح أهله بها و جاءت إلیها مع بناتها و جواریها و لم تزل تخدمها و بناتها و تأنسها حتی ذهب عنهن البرد و التعب و الجوع فلما دخل وقت الصلاة فقالت للمرأة أ لا تقوم إلی قضاء الفرض قالت لها امرأة المجوسی و ما الفرض إنا أناس لسنا علی مذهبکم إنا علی دین المجوسی و لکن زوجی لما سمع خطابک مع الملک و قولک إنی امرأة علویة وقعت محبتک فی قلبه لأجل اسم جدک و رد الملک لک مع أنه علی دین جدک فقالت العلویة اللهم بحق جدی و حرمته عند الله أسأله أن یوفق زوجک لدین جدی ثم قامت العلویة إلی الصلاة و الدعاء طول لیلها بأن یهدی الله ذلک المجوسی لدین الإسلام قال الراوی فلما أخذ المجوسی مضجعه و نام مع أهله تلک اللیلة رأی فی منامه أن القیامة قد قامت و الناس فی المحشر و قد کضهم العطش و أجهدهم الحر و المجوسی فی أعظم ما یکون من ذلک فطلب الماء فقال له قائل لا یوجد الماء إلا عند النبی محمد صلی الله علیه و آله و أهل بیته فهم یسقون أولیاءهم من حوض الکوثر فقال المجوسی لأقصدنهم فلعلهم یسقونی جزاء لما فعلت مع ابنتهم و إیوائی إیاها فقصدهم فلما وصلهم وجدهم یسقون من یرد إلیهم من أولیائهم و یردون من لیس من أولیائهم و علی علیه السلام واقف علی شفیر الحوض و بیده الکأس و النبی صلی الله علیه و آله جالس و حوله الحسن و الحسین علیهما السلام و أبناؤهم.
فجاء المجوسی حتی وقف علیهم و طلب الماء و هو لما به من العطش فقال له علی علیه السلام إنک لست علی دیننا فنسقیک فقال له النبی صلی الله علیه و آله یا علی اسقه فقال یا رسول الله صلی الله علیه و آله إنه علی دین المجوسی فقال یا علی إن له علیک یدا بینة قد آوی ابنتک فلانة و بناتها فکنهم عن البرد و أطعمهم من الجوع و ها هی الآن فی منزله مکرمة فقال علی علیه السلام ادن منی ادن منی فدنوت منه فناولنی الکأس بیده فشربت شربة وجدت بردها علی قلبی و لم أر شیئا ألذ
ص: 227
و پاک تر از آن ندیده بودم.
راوی گوید: مرد مجوس از خواب بیدار شد، درحالی که خنکی آب را بر قلبش و رطوبت آن را بر لبان و محاسنش حس می کرد. پس با حالت ترس و نگرانی از خواب برخاست. همسرش به او گفت: تو را چه شده است؟ مرد آنچه را در خواب دیده بود از اول تا آخر برایش بازگو کرد و رطوبت آب را بر محاسن و لبانش به او نشان داد. همسرش به او گفت: به خاطر کاری که در حق این زن و کودکان علوی او انجام دادی، خیری به تو رسیده است. مرد گفت: آری، به خدا سوگند، حال که واقعیت را دیدم، دیگر دنبال جای پای آن نیستم.
روای گوید: مرد بلافاصله برخاست و شمعی را روشن کرد و به همراه همسرش بیرون رفتند تا اینکه به خانهای که زن علوی را در آن اسکان داده بودند وارد شدند، و آنچه را در خواب دیده بود برای زن علوی بازگو کرد. زن برخاست و به سپاس خداوند سجده کرد و گفت: به خدا سوگند من تمام طول شب پیوسته از خداوند میخواستم تو را به اسلام هدایت کند و سپاس خدای را که دعای من در مورد تو اجابت شد. مرد مجوس به او گفت: اسلام را بر من عرضه کن. زن اسلام را بر او عرضه کرد. مرد مجوس مسلمان شد و اسلام آوردنش نیکو گشت و او همسر و همه دختران و کنیزان و خدمتکارنش را به محضر زن علوی آورد و آنان نیز اسلام آوردند.
روای گوید: اما آنچه مربوط به پادشاه است این است که او در آن شب چون به رختخواب رفت، آنچه را که مرد مجوس در خواب دیده بود، او نیز در خواب دید و او به سوی حوض کوثر رفت و گفت: ای امیرمومنان به من آب ده، چراکه من یکی از دوستداران تو هستم. علی علیه السلام به او فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درخواست کن، چرا که من به احدی آب نمی دهم مگر به امر او. او نزد رسول خدا رفت و گفت: ای رسول خدا، جرعه ای آب بر من بنوشان چراکه من یکی از دوستداران شما هستم. رسول خدا فرمود: برای این گفته ات شاهدانی بیاور. مرد گفت: ای رسول خدا، چرا از من شاهد میخواهید ولی از دیگر دوستدارانتان شاهد نمیخواهید؟ پیامبر فرمود:چطور تو از دختر علوی ما هنگامی که به همراه دخترانش نزد تو آمد و از تو درخواست میکرد که در منزلت او را پناه دهی، شاهد خواستی؟
گوید: سپس از خواب بیدار شد درحالی که پریشان دل و بسیار تشنه بود. پس به خاطر کوتاهی که در باره زن علوی کرده بود احساس حسرت و پشیمانی نمود و به خاطر اینکه او را ردّ کرده بود افسوس خورد. باقی مانده شب را بیدار ماند تا اینکه صبح شد. در همان سپیده دم به دنبال زن علوی رفت و درباره او به پرس و جو پرداخت. پیوسته جستجو میکرد اما کسی را نیافت تا درباه آن زن به او خبری بدهد تا اینکه به آن مرد بازاری رسید که خواست آن زن را به مسافرخانه راهنمایی کند. مرد بازاری او را راهنمایی کرد
ص: 228
و لا أطیب منها.
قال الراوی و انتبه المجوسی من نومته و هو یجد بردها علی قلبه و رطوبتها علی شفتیه و لحیته فانتبه مرتاعا و جلس فزعا فقالت زوجته ما شأنک فحدثها بما رآه من أوله إلی آخره و أراها رطوبة الماء علی لحیته و شفتیه فقالت له یا هذا قد ساق إلیک خیرا بما فعلت مع هذه المرأة و الأطفال العلویین فقال نعم و الله لا أطلب أثرا بعد عین.
قال الراوی و قام الرجل من ساعته و أسرج الشمع و خرج هو و زوجته حتی دخل علی البیت الذی تسکنه العلویة و حدثها بما رآه فقامت و سجدت لله شکرا و قالت و الله إنی لم أزل طول لیلتی أطلب إلی الله هدایتک للإسلام و الحمد لله علی استجابة دعائی فیک فقال لها اعرضی علی الإسلام فعرضته علیه فأسلم و حسن إسلامه و أسلمت زوجته و جمیع بناته و جواره [جواریه] و غلمانه و أحضرهم مع العلویة حتی أسلموا جمیعهم قال الراوی و أما ما کان من الملک فإنه فی تلک اللیلة لما أوی إلی فراشه رأی فی منامه ما رآه المجوسی و أنه قد أقبل إلی الکوثر فقال یا أمیر المؤمنین اسقنی فإنی ولی من أولیائک فقال له علی علیه السلام اطلب من رسول الله صلی الله علیه و آله فإنی لا أسقی أحدا إلا بأمره فأقبل علی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا رسول الله صلی الله علیه و آله مر لی بشربة من الماء فإنی ولی من أولیائکم فقال رسول الله صلی الله علیه و آله ایتنی علی ذلک بشهود فقال یا رسول الله صلی الله علیه و آله و کیف تطلب منی الشهود دون غیری من أولیائکم فقال صلی الله علیه و آله و کیف طلبت الشهود من ابنتنا العلویة لما أتتک و بناتها تطلب منک أن تؤویها فی منزلک فقال ثم انتبه و هو حیران القلب شدید الظماء فوقع فی الحسرة و الندامة علی ما فرط منه فی حق العلویة و تأسف علی ردها فبقی ساهرا بقیة لیلته حتی أصبح و رکب وقت الصبح یطلب العلویة و یسأل عنها فلم یزل یسأل و لم یجد من یخبره عنها حتی وقع علی السوقی الذی أراد أن یدلها علی الخان
ص: 228
به اینکه آن مرد مجوسی که در مجلس او بوده، زن علوی را با خود به خانه اش برده است. مرد از شنیدن این سخن تعجب کرد .
سپس به سوی خانه مرد مجوس رفت و در را زد. به او گفته شد: چه کسی پشت در است؟ جواب شنید: پادشاه پشت در است و تو را میخواهد. آن مرد از آمدن پادشاه به در خانه اش تعحب کرد زیرا او عادت به این کار نداشت. پس سریعاً به نزد او رفت. وقتی پادشاه او را دید، اسلام و نور آن را بر او مشاهده کرد. مرد به پادشاه گفت: دلیل آمدن شما به منزل من چیست؟ و تو پیشتر این عادت را نداشتی. پادشاه گفت: به خاطر این زن علوی، به من گفته شده که در منزل توست و من به دنبال او آمدهام، و اما از ماجرای این زینتی که بر توست مرا باخبر ساز، میبینم که مسلمان شدهای.
مرد گفت: بله و شکر و سپاس برای خداوند است. خداوند به برکت این زن علوی و آمدن او به منزلم، با مسلمان شدنم بر من منت نهاد، و من و همسرم و دخترانم و همه اهل خانه ام به دین محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیتش درآمدیم. پادشاه به او گفت: دلیل اسلام آوردنت چیست؟ مرد سخنانش و دعای زن علوی برای او و ماجرای خوابش را برای او بازگو کرد و تمام داستان را برای پادشاه نقل کرد.
سپس گفت: و تو ای پادشاه! دلیل جستجوی حریصانه و مصرانه ات به دنبال آن زن پس از آنکه در ابتدا از او اعراض کردی و او را طرد نمودی، در چیست؟ پادشاه آنچه را در خواب دیده بود و ماجرایی که با پیامبر برایش پیش آمده بود برای او بازگو نمود. مرد مجوس خداوند متعال را به خاطر توفیق این کاری که به سبب آن به شرافت و اسلام نائل آمده و بینش و بصیرتش زیاد شده بود، سپاس گفت.
سپس آن مرد نزد زن علوی رفت و او را از حال و وضعیت پادشاه باخبر ساخت. زن با شنیدن سخنانش گریه کرد و سجده کنان برای خداوند بر زمین افتاد و خداوند را به خاطر آنکه پادشاه را بر حقش آگاه ساخته بود، سپاس گفت. پادشاه از زن اجازه گرفت که نزدش بیاید، زن به او اجازه داد. پادشاه نزد او آمد و از او معذرت خواهی نمود و آنچه را که در خواب با جدش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برایش پیش آمده بود بازگو کرد و از او خواست که به منزل او نقل مکان کند .
اما زن نپذیرفت و گفت: هرگز، نه به خدا سوگند، حتی اگر کسی که در منزلش هستم از اقامت من در اینجا ناراضی میبود، به منزل تو نمیآمدم.
صاحب خانه متوجه این مسئله شد و گفت: نه، به خدا سوگند از منزل من تکان نمیخوری و من این منزل و همه وسایل و امکاناتی که در آن فراهم کردهام را به تو بخشیدم و خودم و همسرم و دخترانم و خدمتکارانم در خدمت تو هستیم و آن را در مقایسه با آنچه خداوند به واسطه آمدن تو بر ما ارزانی داشت، ناچیز میدانیم.
ص: 229
فأدله أن الرجل المجوسی الذی کان معه فی مجلسه أخذها إلی بیته فعجب من ذلک.
ثم إنه قصد إلی منزل المجوسی و طرق الباب فقیل من بالباب فقیل له الملک واقف ببابک یطلبک فعجب الرجل من مجی ء الملک إلی منزله إذ لم یکن من عادته فخرج إلیه مسرعا فلما رآه الملک وجد علیه الإسلام و نوره فقال الرجل للملک ما سبب مجیئک إلی منزلی و لم یکن لک ذلک عادة فقال من أجل هذه المرأة العلویة و قد قیل لی إنها فی منزلک و قد جئت فی طلبها و لکن أخبرنی علی حال هذه الحلیة علیک فإنی أراک قد صرت مسلما فقال نعم و الحمد لله و قد من علی ببرکة هذه العلویة و دخولها منزلی بالإسلام فصرت أنا و أهلی و بناتی و جمیع أهل بیتی مسلمین علی دین محمد و أهل بیته فقال له و ما السبب فی إسلامک فحدثه بحدیثه و دعاء العلویة له و رؤیاه و قص القصة بتمامها ثم قال و أنت أیها الملک و ما السبب فی حرصک علی التفتیش عنها بعد إعراضک أولا عنها و طردک إیاها فحدثه الملک بما رآه و ما وقع له مع النبی صلی الله علیه و آله فحمد الله تعالی ذلک الرجل علی توفیق الله تعالی إیاه لذلک الأمر الذی نال به الشرف و الإسلام و زادت بصیرته ثم دخل الرجل علی العلویة فأخبرها بحال الملک فبکت و خرت ساجدة لله شکرا علی ما عرفه من حقها فاستأذنها فی إدخاله علیها فأذنت له فدخل علیها و اعتذر إلیها و حدثها بما جری له مع جدها صلوات الله علیه و سألها الانتقال إلی منزله فأبت و قالت هیهات لا و الله و لو أن الذی أنا فی منزله کره مقامی فیه لما انتقلت إلیک و علم صاحب المنزل بذلک فقال لا و الله لا تبرحی منزلی و إنی قد وهبتک هذا المنزل و ما عددت فیه من الأهبة و أنا و أهلی و بناتی و أخدامی کلنا فی خدمتک و نری ذلک قلیلا فی جنب ما أنعم الله تعالی به علینا بقدومک
ص: 229
راوی گوید: پادشاه بیرون رفت و به منزل خویش آمد و برای آن زن لباسها و هدایا و کیسه ای حاوی مقداری طلا و نقره برای آن زن فرستاد، اما او همه این اموال را به او بازگرداند و چیزی از آن را قبول نکرد.
روایت27.
علامه در کتاب «جواهر المطالب» درباره فضیلتهای امیرمومنان علی ابن ابی طالب علیه السلام حکایتی نزدیک به این حکایت را آورده است. او گوید: ابن جوزی که حنبلی مذهب بود در کتاب تذکرۀ الخواص(1) گفته است: در کتاب «ملتقط» - که نوشته جدّ او ابو الفرج بن جوزی است - خوانده ام که:
در بلخ، مردی علوی سکونت داشت که همسری داشت و دخترانی. این مرد درگذشت. زنش می گوید: دختران را از ترس نکوهش دشمنان به سمرقند بردم و هنگامی آنجا رسیدیم که هوا بسیار سرد بود. دختران را به مسجدی بردم و رفتم تا برای غذای آنها فکری کنم. مردم را دیدم که پیرامون شیخی گرد آمده اند. در باره او پرسش کردم. گفتند: این شیخ شهر ماست، پیش رفتم و شرح حالم را به او باز گفتم. شیخ گفت: برای من دلیلی بیاور که تو علویه هستی، و توجّهی به من نکرد.
از او نومید شدم و به مسجد بازگشتم. در راه شیخی را دیدم که بر سکّویی نشسته بود و اطرافش جماعتی بودند. پرسیدم: او کیست؟ گفتند: کفیل شهر است و مجوس. گفتم: شاید او موجب گشایشی گردد، پیش رفتم و شرح حال و ماجرای خود را با شیخ بدو بازگفتم. او با صدای بلند خدمتکارش را فرا خواند و گفت: به بانوی خود بگو لباسش را بپوشد. خادم به اندرونی رفت و با زنی خارج شد که کنیزکانی هم همراه او بودند .
مجوس به آن زن گفت: با این زن به فلان مسجد می روی و دخترانش را به خانه می آوری. آن زن به همراه من آمد و دختران را به خانه آورد و اتاقی خاص در اختیار ما نهادند. او ما را به حمام فرستاد و لباس های فاخری بر تنمان کرد و انواع و اقسام خوراکی در پیش رویمان نهاد و نیکوترین شب را پشت سر نهادیم.
چون نیمه شب شد، شیخ مسلمان شهر در خواب دید که گویی رستاخیز به پا گشته است و رسول اکرم زیر پرچم قرار دارد و او در آن حال قصری از زمرّد سبز را دید. پس پرسید این
ص: 230
قال الراوی و خرج الملک و أتی منزله و أرسل إلیها ثیابا و هدایا و کیسا فیه جملة من المال فردت ذلک و لم تقبل منه شیئا.
یقول الفقیر إلی الله سبحانه ذکر العلامة رحمه الله فی کتابه المسمی بجواهر المطالب فی فضائل مولانا أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام أیضا حکایة قریبة من تلک الحکایة قال نقل ابن الجوزی و کان حنبلی المذهب فی کتابه تذکرة الخواص قال قرأت فی کتاب الملتقط و هو کتاب لجده أبی الفرج بن الجوزی (1) کان ببلخ رجل من العلویین و له زوجة و بنات فتوفی أبوهن قالت المرأة فخرجت بالبنات إلی سمرقند خوفا من شماتة الأعداء و اتفق وصولی فی شدة البرد فأدخلت البنات مسجدا و مضیت لأحتال فی القوت فرأیت الناس مجتمعین علی شیخ فسألت عنه فقالوا هذا شیخ البلد فشرحت له حالی فقال أقیمی عندی البینة عندک أنک علویة و لم یلتفت إلی فیئست منه و عدت إلی المسجد فرأیت فی طریقی شیخا جالسا علی دکة و حوله
جماعة فقلت من هذا قالوا ضامن البلد و هو مجوسی فقلت عسی أن یکون علی یده فرجی فحدثته بحدیثی و ما جری لی مع شیخ البلد(2)
فصاح بخادم له فخرج فقال له قل لسیدتک تلبس ثیابها فدخل و خرجت امرأته و معها جواری [جوار] فقال لها اذهبی مع هذه المرأة إلی المسجد الفلانی و احملی بناتها إلی الدار فجاءت معی و حملت البنات و قد أفرد لنا بیتا فی داره و أدخلنا الحمام و کسانا ثیابا فاخرة و جاءنا بألوان الأطعمة و بتنا بأطیب لیلة فلما کان نصف اللیلة رأی شیخ البلد المسلم فی منامه کأن القیامة قد قامت و اللواء علی رأس محمد صلی الله علیه و آله و إذا بقصر من الزمرد الأخضر فقال لمن هذا
ص: 230
قصر از آن کیست؟ گفتند: برای مسلمانی موحّد. شیخ به سوی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم رفت و پیامبر از او روی برتافت. شیخ عرض کرد: یا رسول اللَّه! چرا از من که مسلمانم روی برمی تابی؟ رسول اللَّه فرمود: دلیلی بیاور که مسلمانی، و شیخ حیران ماند. پیامبر به او فرمود: فراموش کردی به آن زن علویه چه گفتی؟ این قصر از آن مردی است که آن زن هم اینک در خانه او به سر می برد.
شیخ از خواب بیدار شد در حالی که سیلی بر چهره خود می نواخت و می گریست. او در جست و جوی آن زن علویه غلامان خود را در شهر بگستراند و خود در پی یافتن او روان شد. به او گفتند که این زن در خانه مجوسی است. شیخ نزد او رفت و گفت: آن زن علویه کجاست؟ مجوس گفت: نزد من. شیخ گفت: آن زن را می خواهم. مجوسی گفت: تو به او دست نخواهی یافت. شیخ گفت: این هزار دینار را بگیر و او را به من تحویل ده. مجوس گفت: اگر صد هزار دینار هم بدهی او را به تو نخواهم داد.
چون شیخ اصرار کرد، مجوس به او گفت: همان خوابی که تو دیدی من نیز دیدم و قصری که تو دیدی برای من آفریده شده است و تو با اسلامت بر من فخر میفروشی. به خدا سوگند هیچ کس در این خانه نخفته مگر آن که به دست این زن علویه اسلام آورده است و او برای ما برکت به ارمغان آورده است و در خواب دیدم که پیامبر به من فرمود: به سبب آن چه با این زن علویه کردی، این قصر از آن تو و خانواده ات خواهد بود. (1)
سخن او «انت تدلّ» از دلال گرفته شده به معنای ناز و کرشمه یعنی با اسلامت بر من فخر میورزی.
روایت28.
محمد ابن حنفیه گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس به کوچک ما رحم نکند و بزرگ ما را گرامی ندارد و حقانیت ما را نشناسد، از ما نیست. (2)
روایت29.
مؤلف همچنین ابن جوزی در کتاب خود(3) به نقل از جدّش ابو الفرج به اسناد او از ابن خصیب روایت می کند که: من کاتب مادر متوکّل بودم. یک روز که در دیوان مشغول کار بودم، ناگاه پسر بچه خدمتکاری از پیش او آمد در حالی که کیسه ای محتوی هزار دینار در دست داشت. او به من گفت:
ص: 231
القصر فقیل لرجل مسلم موحد فتقدم إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فأعرض عنه فقال یا رسول الله تعرض عنی و أنا رجل مسلم فقال له رسول الله صلی الله علیه و آله أقم البینة عندی أنک مسلم فتحیر الرجل فقال له رسول الله صلی الله علیه و آله نسیت ما قلت للعلویة و هذا القصر للشیخ الذی هی فی داره فانتبه الرجل و هو یلطم و یبکی و بث غلمانه فی البلد و خرج بنفسه یدور علی العلویة فأخبر أنها فی دار المجوسی فجاء إلیه فقال أین العلویة فقال عندی فقال أریدها فقال ما لک إلی هذا سبیل قال هذه ألف دینار خذها و سلمهن إلی قال لا و الله و لا مائة ألف دینار فلما ألح علیه قال له المنام الذی رأیته أنت رأیته أیضا أنا و القصر الذی رأیته لی خلق و أنت تَدَلُّ علی بإسلامک و الله ما نمت و لا أحد فی داری إلا و أسلمنا کلنا علی ید العلویة و عادت برکاتها علینا و رأیت رسول الله صلی الله علیه و آله و قال لی القصر لک و لأهلک بما فعلت مع العلویة(1).
قوله و أنت تَدَلُّ من الدَّلال بمعنی الغنج أی تفتخر علیّ بإسلامک.
جا، [المجالس للمفید] عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْقُرَشِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَرْحَمْ صَغِیرَنَا وَ یُوَقِّرْ کَبِیرَنَا وَ یَعْرِفْ حَقَّنَا(2).
أَقُولُ رَوَی ابْنُ الْجَوْزِیِّ فِی کِتَابِهِ (3) عَنْ جَدِّهِ أَبِی الْفَرَجِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ الْخَصِیبِ قَالَ: کُنْتُ کَاتِباً لِلسَّیِّدَةِ أُمِّ الْمُتَوَکِّلِ فَبَیْنَا أَنَا فِی الدِّیوَانِ إِذَا بِخَادِمٍ صَغِیرٍ قَدْ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهَا وَ مَعَهُ کِیسٌ فِیهِ أَلْفُ دِینَارٍ فَقَالَ تَقُولُ لَکَ
ص: 231
بانو می گوید: این پول را در میان مستحقّان پخش کن که این از پاک ترین اموال من است، و نام کسانی را که این پول را میان آن ها پخش کردی بنویس تا در نوبت های بعد نیز اگر مالی به دستم رسید میان آن ها توزیع کنم.
کاتب می گوید: به خانه رفتم و آشنایان خود را گرد آوردم و اسامی افراد مستحق را از آن ها گرفتم، آن ها هم اشخاصی را نام بردند و من سیصد دینار میان آن ها توزیع کردم و باقیمانده پول تا نیمه شب همچنان در دست من بود که ناگاه کسی در خانه مرا کوبید. گفتم: کیستی؟ گفت فلان علوی. او همسایه من بود. به او اجازه ورود داده و از او پرسیدم، چه چیزی سبب شده در این ساعت بیایی؟ گفت: کسی در خانه ام را زد که از فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود و من چون خوراکی در اختیار نداشتم دیناری به او دادم و او سپاس گزارد و بازگشت.
زنم با شنیدن این سخن گریه کنان به سوی در رفت و می گفت: آیا شرم نمی کنی که چنین فردی نزد تو آید و تو تنها دیناری بدو می دهی؟ من می دانم که او مستحق است، همه پول ها را به او بده. سخن او در دل من نشست و کیسه پول را برداشته پشت سر او به راه افتادم و آن مرد پول را گرفت و رفت. چون به خانه رسیدم پشیمان شدم و پیش خود گفتم: هم اینک خبر به متوکّل که با علویان دشمنی دارد می رسد و دستور قتل مرا صادر می کند. همسرم به من گفت: نترس، به خدا و جدّ آن ها توکّل کن.
در همین حال در کوبیده شد و خدمتکارانی مشعل به دست گفتند که بانو تو را احضار کرده است. هراسان برخاستم و اندکی که راه می پیمودم پیکی دیگر به آن ها اضافه می شد. چون به سراپرده بانو رسیدیم خدمتکار به من گفت: بانو در آن سوی این پرده است. کاتب می گوید: صدای گریه او را می شنیدم که شیون می کرد و می گفت: ای احمد! خدا تو را پاداش خیر دهد و به همسرت نیز. هم اینک خواب بودم که پیامبر صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم. ایشان به من فرمودند: خداوند به تو و همسر ابن خصیب پاداش خیر دهد. مفهوم این سخن چیست؟
من جریان را به آگاهی او رساندم، و او می گریست. سپس به من دینار و جامه فراوان داد و گفت: این برای آن علوی، این برای همسرت و این هم برای خودت. کاتب می گوید: مقدار پولی که به من داد صد هزار درهم بود. پول را ستاندم و راه خانه آن علوی را در پیش گرفتم. در را زدم، او از داخل منزل فریاد زد: ای احمد! آن چه با خود داری بیاور، و به سوی من آمد در حالی که می گریست. دلیل گریه اش را جویا شدم. گفت: هنگامی که از خانه شما به خانه خود آمدم، همسرم گفت: چه با خود داری و من داستان را به او باز گفتم. همسرم گفت: برخیز تا نماز بگزاریم و برای بانو احمد و همسرش دعا کنیم، ما نیز نماز گزاردیم و دعا کردیم. سپس به خواب رفتم و پیامبر را به خواب دیدم که
ص: 232
السَّیِّدَةُ فَرِّقْ هَذَا عَلَی أَهْلِ الِاسْتِحْقَاقِ فَهُوَ مِنْ أَطْیَبِ مَالِی وَ اکْتُبْ لِی أَسْمَاءَ الَّذِینَ تُفَرِّقُهُ عَلَیْهِمْ حَتَّی إِذَا جَاءَنِی مِنْ هَذَا الْوَجْهِ شَیْ ءٌ صَرَفْتُهُ إِلَیْهِمْ قَالَ فَمَضَیْتُ إِلَی مَنْزِلِی وَ جَمَعْتُ أَصْحَابِی وَ سَأَلْتُهُمْ عَنِ الْمُسْتَحِقِّینَ فَسَمَّوْا لِی أَشْخَاصاً فَفَرَّقْتُ عَلَیْهِمْ ثَلَاثَمِائَةِ دِینَارٍ وَ بَقِیَ الْبَاقِی بَیْنَ یَدَیَّ إِلَی نِصْفِ اللَّیْلِ وَ إِذَا أَنَا بِطَارِقٍ یَطْرُقُ الْبَابَ فَسَأَلْتُهُ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ فُلَانٌ الْعَلَوِیُّ وَ کَانَ جَارِی فَأَذِنْتُ لَهُ فَدَخَلَ فَقُلْتُ لَهُ مَا الَّذِی جَاءَ بِکَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ قَالَ طَرَقَنِی طَارِقٌ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدِی مَا أُطْعِمُهُ فَأَعْطَیْتُهُ دِینَاراً فَأَخَذَهُ وَ شَکَرَ لِی وَ انْصَرَفَ.
فَخَرَجَتْ زَوْجَتِی وَ هِیَ تَبْکِی وَ تَقُولُ أَ مَا تَسْتَحْیِی یَقْصِدُکَ مِثْلُ هَذَا الرَّجُلِ فَتُعْطِیهِ دِینَاراً وَ قَدْ عَرَفْتَ اسْتِحْقَاقَهُ فَأَعْطِهِ الْجَمِیعَ فَوَقَعَ کَلَامُهَا فِی قَلْبِی فَقُمْتُ خَلْفَهُ وَ نَاوَلْتُهُ الْکِیسَ فَأَخَذَهُ وَ انْصَرَفَ فَلَمَّا عُدْتُ إِلَی الدَّارِ نَدِمْتُ وَ قُلْتُ السَّاعَةَ یَصِلُ الْخَبَرُ إِلَی الْمُتَوَکِّلِ وَ هُوَ یَمْقُتُ الْعَلَوِیِّینَ فَیَقْتُلُنِی فَقَالَتْ لِی زَوْجَتِی لَا تَخَفْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی جَدِّهِمْ فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ إِذْ طُرِقَ الْبَابُ وَ الْمَشَاعِیلُ بِأَیْدِی الْخَدَمِ وَ هُمْ یَقُولُونَ أَجِبِ السَّیِّدَةَ فَقُمْتُ مَرْعُوباً وَ کُلَّمَا مَشَیْتُ قَلِیلًا تَوَاتَرَتِ الرُّسُلُ فَوَقَفْتُ عِنْدَ سَتْرِ السَّیِّدَةِ فَسَمِعْتُ قَائِلًا یَقُولُ یَا أَحْمَدُ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً وَ جَزَی زَوْجَتَکَ کُنْتُ السَّاعَةَ نَائِمَةً فَجَاءَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ جَزَاکِ اللَّهُ خَیْراً وَ جَزَی زَوْجَةَ ابْنِ الْخَصِیبِ خَیْراً فَمَا مَعْنَی هَذَا.
فَحَدَّثْتُهَا الْحَدِیثَ وَ هِیَ تَبْکِی فَأَخْرَجَتْ دَنَانِیرَ وَ کِسْوَةً وَ قَالَتْ هَذَا لِلْعَلَوِیِّ وَ هَذَا لِزَوْجَتِکَ وَ هَذَا لَکَ وَ کَانَ ذَلِکَ یُسَاوِی مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَأَخَذْتُ الْمَالَ وَ جَعَلْتُ طَرِیقِی عَلَی بَابِ الْعَلَوِیِّ وَ طَرَقْتُ الْبَابَ فَقَالَ مِنْ دَاخِلِ الْمَنْزِلِ هَاتِ مَا عِنْدَکَ یَا أَحْمَدُ وَ خَرَجَ وَ هُوَ یَبْکِی فَسَأَلْتُ عَنْ بُکَائِهِ فَقَالَ لَمَّا دَخَلْتُ مَنْزِلِی قَالَتْ لِی زَوْجَتِی مَا هَذَا الَّذِی مَعَکَ فَعَرَّفْتُهَا فَقَالَتْ لِی قُمْ بِنَا نُصَلِّی وَ نَدْعُو لِلسَّیِّدَةِ وَ أَحْمَدَ وَ زَوْجَتِهِ فَصَلَّیْنَا وَ دَعَوْنَا ثُمَّ نِمْتُ فَرَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ وَ هُوَ
ص: 232
می فرمود: آن ها را بر کارشان سپاس گزاردم، اینک برای تو چیزی می آورند، آن را از ایشان بپذیر.
روایت30.
کتاب صفات الشیعه از شیخ صدوق رحمة الله علیه: حذاء گوید: از امام صادق شنیدم که میفرمود: هنگامی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم مکّه را فتح کرد، بر کوه صفا ایستاد و فرمود: ای فرزندان هاشم، ای فرزندان عبد المطّلب، همانا من رسول خدا به سوی شما هستم و نسبت به شما دلسوز و مهربانم. نگویید محمّد از ماست، به خدا سوگند، دوستان من، از بین شما و غیر شما، تنها پرهیزکارانند. آگاه باشید، من شما را در روز قیامت نخواهم شناخت، نزد من می آیید در حالی که محبّت و تعلّقات دنیا را به دوش می کشید، و عده ای از مردم می آیند که توشه آخرت را با خود حمل می کنند. آگاه باشید، من بین خودم و شما، و بین خدا و شما، عذر و بهانه ای باقی نگذاشتم. همانا من مسئول عمل خودم هستم و شما نیز در گرو عمل خودتان هستید. (1)
روایت31.
کتاب مسلسلات: فرمود: علی ابن ابی طالب علیه السلام در حالی که موی خود را به دست گرفته بود فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم در حالی که موی خود را به دست گرفته بود میفرمود: هر کس یک موی مرا اذیت کند، بهشت بر او حرام است.
گفت: هارون ابن موسی و محمد ابن عبدالله کوفی گفته اند: محمد ابن حسین خثعمی با این سند برای ما بازگو کرده و سلسله روایان را ذکر کرد.
روایت32.
و از او نقل شده که گفته است:
ص: 233
یَقُولُ قَدْ شَکَرْتُهُمْ عَلَی مَا فَعَلُوا مَعَکَ السَّاعَةَ یَأْتُونَکَ بِشَیْ ءٍ فَاقْبَلْهُ مِنْهُمْ (1).
کِتَابُ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ قَامَ عَلَی الصَّفَا فَقَالَ یَا بَنِی هَاشِمٍ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ وَ إِنِّی شَقِیقٌ عَلَیْکُمْ لَا تَقُولُوا إِنَّ مُحَمَّداً مِنَّا فَوَ اللَّهِ مَا أَوْلِیَائِی مِنْکُمْ وَ لَا مِنْ غَیْرِکُمْ إِلَّا الْمُتَّقُونَ فَلَا أَعْرِفُکُمْ تَأْتُونِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَحْمِلُونَ الدُّنْیَا عَلَی رِقَابِکُمْ وَ یَأْتِی النَّاسُ وَ یَحْمِلُونَ الْآخِرَةَ أَلَا وَ إِنِّی قَدْ أَعْذَرْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ فِیمَا بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَیْنَکُمْ وَ إِنَّ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلَکُمْ (2).
کِتَابُ الْمُسَلْسَلَاتِ، لِلشَّیْخِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقُمِّیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ الْقَاضِی وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ رَزِینٍ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْخَثْعَمِیُّ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ قَالَ عَبَّادُ بْنُ یَعْقُوبَ الْأَسَدِیُّ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ زَیْدٍ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِیَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ مَنْ آذَی شَعْرِی فَالْجَنَّةُ عَلَیْهِ حَرَامٌ.
قال و حدثنا هارون بن موسی و محمد بن عبد الله الکوفی قالا حدثنا محمد بن الحسین الخثعمی بإسناده و سلسل إلی آخره.
وَ مِنْهُ، حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیُّ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی مَنْصُورُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ
ص: 233
زید ابن علی علیه السلام برای من بازگو کرد در حالتی که موی خود را به دست گرفته بود و فرمود: علی ابن حسین برای من بازگو کرد در حالتی که موی خود را بر دست گرفته بود و از پدرش حسین ابن علی در حالتی که موی خود را به دست گرفته بود، از پدرش علی ابن ابی طالب علیه السلام درحالی که موی خود را به دست گرفته بود نقل میکند که فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم در حالی که موی خود را به دست گرفته بود و فرمود: هر کس یک تار موی مرا اذیت کند، مرا اذیت کرده است و هر کس مرا اذیت کند خدا را اذیت کرده است و هر کس خدا را اذیت کند، لعنت خدا به اندازه آسمان و زمین بر او باد.
راوی گوید: به زید ابن علی گفتیم: مقصود ایشان چه کسانی است؟ فرمود: مقصود ایشان ما هستیم، فرزندان فاطمه، میان ما دخالت نکنید که کافر میشوید.
گوید: عبدالله ابن ابراهیم طلقی این حدیث را با همین سند برای ما بازگو کرده است و سلسله روایان را پس از آن ذکر کرد .
و هارون ابن موسی و محمد ابن عبدالله با همین سند این حدیث را روایت کرده اند.
روایت33.
کتاب امامت و تبصره: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرش از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل میکند که فرمود: عیادت بنی هاشم واجب و زیارت آنها سنت است.
روایت34.
علامه در کتاب جواهر المطالب آورده است که ابن جوزی در کتاب تذکرة الخواص نقل می کند که: عبد اللَّه ابن مبارک، یک سال حج می کرد و یک سال در جنگ شرکت می جست و پنجاه سال بدین منوال سپری شد. یک سال روانه حج شد و با خود پانصد دینار برداشت تا از محلّه شتر فروش های کوفه شترهایی را برای رفتن به حج خریداری کند.
ص: 234
بْنِ خَالِدٍ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ التَّمِیمِیُّ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ ذَکْوَانَ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ قَالَ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ آخِذٌ بِشَعْرِهِ قَالَ مَنْ آذَی شَعْرَةً مِنِّی فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ وَ مَنْ آذَی اللَّهَ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ مِلْ ءَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ قَالَ قُلْنَا لِزَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ مَنْ یَعْنِی قَالَ یَعْنِینَا وُلْدَ فَاطِمَةَ علیها السلام لَا تَدْخُلُوا بَیْنَنَا فَتَکْفُرُوا.
قال و حدثنا عبد الله بن إبراهیم الطلقی قال حدثنی عبد الله بن عدی الحافظ قال حدثنی الحسین بن علی العلوی بمصر عن صالح بن یحیی عن أرطاة بن حبیب عن عبید بن ذکوان بإسناده: مثله و سلسل من بعد هذا و حدثنا هارون بن موسی و محمد بن عبد الله قالا حدثنا محمد بن الحسین الأشنانی قال قال عباد بن یعقوب عن أرطاة بن حبیب عن عبید بن ذکوان بإسناده: مثله و سلسل من بعد هذا(1).
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عِیَادَةُ بَنِی هَاشِمٍ فَرِیضَةٌ وَ زِیَارَتُهُمْ سُنَّةٌ.
ذکر العلامة رحمه الله فی جواهر المطالب، أن ابن الجوزی نقل فی کتاب تذکرة الخواص أن عبد الله بن المبارک کان یحج سنة و یغزو سنة و داوم علی ذلک خمسین سنة فخرج فی بعض السنین لقصد الحج و أخذ معه خمسمائة دینار و ذهب إلی موقف الجمال بالکوفة لیشتری جمالا للحج.
ص: 234
پس زنی علویه را در آن جا دید که بر کنار زباله ها نشسته و پرهای یک مرغابی مرده را می کند. او می گوید: به سوی این زن علویه رفتم و به او گفتم: چرا چنین می کنی؟ زن گفت: ای بنده خدا! از آن چه که به تو ارتباطی ندارد پرسش نکن. عبد اللَّه گفت: از بزرگواری او چیزی به ذهنم رسید و بر پرسش خود اصرار کردم. آن زن گفت: ای بنده خدا! تو مرا وامی داری پرده از رازم برگیرم. من زنی علویه هستم و چهار دختر یتیم دارم که پدرشان چندی پیش مرده است و این چهارمین روزی است که چیزی نخورده ایم و لذا گوشت مرده بر ما حلال است و من این مرغابی را تمیز کردم تا برای خوردن، نزد دخترانم ببرم.
با خود گفتم: وای بر تو ای ابن مبارک، تو کجا و این زن کجا! به او گفتم: دامنت را بگشای و دینارها را در یک طرف دامنش ریختم در حالی که او به من توجّه نداشت و چشمانش را به زمین دوخته بود. عبد اللَّه می گوید: من به سوی خانه رفتم و خداوند در آن سال محبّت حج را از دلم برکند.
سپس به شهر خود رفتم و در همان جا بودم تا مردم حجّ گزاردند و بازگشتند. من برای دیدار همسایگان و دوستان بیرون آمدم و به هر که می گفتم: حجّت مقبول و سعیت مشکور، به من پاسخ می داد: تو نیز همچنین، ما با تو در فلان جا و فلان مکان با هم بودیم. بیشتر مردم همین سخن را به من می گفتند. من با این فکر خوابیدم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که به من می فرمود: ای عبد اللَّه! شگفت مکن. تو خاطر یکی از فرزندان مرا از غم زدودی و من از خدا خواستم فرشته ای را به چهره تو بیافریند که هر سال تا روز رستخیز به جای تو حج کند. اگر خواستی به حج می روی و اگر نه، نه. (1)
- در همین کتاب به نقل از ابن ابی الدّنیا روایت شده است که: کسی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دید و رسول اکرم به او فرمود: پیش فلان مجوسی برو و به او بگو: دعایت اجابت شد. مرد از انجام این دستور سر باز زد تا مباد مرد مجوسی گمان برد که می خواهد خود را به او که مرد توانگری بود بنمایاند. مرد برای بار دوم و سوم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دید و چون صبح شد نزد مجوس آمد و در خلوت به او گفت: من پیک پیامبر خدا برای تویم. پیامبر فرموده است: دعای تو مستجاب شد.
مجوس گفت: آیا تو مرا می شناسی؟ مرد گفت: آری. مجوس گفت: من دین اسلام و پیامبری محمّد را انکار می کنم.
ص: 235
فرأی امرأة علویة علی بعض المزابل تنتف ریش بطة میتة قال فتقدمت إلیها و قلت لم تفعلین هذا فقالت یا عبد الله لا تسأل عما لا یعنیک قال فوقع فی خاطری من کلامها شی ء فألححت علیها فقالت یا عبد الله قد ألجأتنی إلی کشف سری إلیک أنا امرأة علویة و لی أربع بنات یتامی مات أبوهن من قریب و هذا الیوم الرابع ما أکلنا شیئا و قد حلت لنا المیتة فأخذت هذه البطة أصلحها و أحملها إلی بناتی فیأکلنها قال فقلت فی نفسی ویحک یا ابن المبارک أین أنت عن هذه فقلت افتحی حجرک ففتحته فصببت الدنانیر فی طرف إزارها و هی مطرقة لا تلتفت إلی قال و مضیت إلی المنزل و نزع الله من قلبی شهوة الحج فی ذلک العام.
ثم تجهزت إلی بلادی و أقمت حتی حج الناس و عادوا فخرجت أتلقی جیرانی و أصحابی فجعلت کل من أقول له قبل الله حجک و شکر سعیک یقول و أنت شکر الله سعیک و قبل حجک أ ما قد اجتمعنا بک فی مکان کذا و کذا و أکثر علی الناس فی القول فبت متفکرا فی ذلک فرأیت رسول الله صلی الله علیه و آله فی المنام و هو یقول لی یا عبد الله لا تعجب فإنک أغثت ملهوفة من ولدی فسألت الله تعالی أن یخلق علی صورتک ملکا یحج عنک کل عام إلی یوم القیامة فإن شئت تحج و إن شئت لا تحج (1) و نقل أیضا فی کتابه عن ابن أبی الدنیا أن رجلا رأی رسول الله صلی الله علیه و آله فی منامه و هو یقول امض إلی فلان المجوسی و قل له قد أجیبت الدعوة فامتنع الرجل من أداء الرسالة لئلا یظن المجوسی أنه یتعرض له و کان الرجل فی دنیا وسیعة فرأی الرجل رسول الله صلی الله علیه و آله ثانیا و ثالثا فأصبح فأتی المجوسی و قال له فی خلوة من الناس أنا رسول رسول الله صلی الله علیه و آله إلیک و هو یقول لک قد أجیبت الدعوة فقال له أ تعرفنی قال نعم قال إنی أنکر دین الإسلام و نبوة محمد
ص: 235
مرد گفت: من این را می دانم ولی پیامبر چندین بار از من خواسته این پیام را نزد تو آورم. مجوس در دم، شهادتین را بر زبان جاری ساخت. و به خانواده و یارانش روی کرد و گفت: من تاکنون بر کژ راهه بودم و اینک به راه حق باز می گردم. شما نیز اسلام آورید. هر که از شما اسلام آورد هر چه در اختیار دارد از آن او خواهد بود و هر که از پذیرش اسلام سر باز زند، حق تصرّف در مال مرا ندارد. یاران و خانواده او اسلام آوردند. او دختری داشت که به ازدواج پسرش درآورده بود و با آوردن اسلام آن دو را از یکدیگر جدا کرد.
سپس مجوس به این مرد گفت: آیا می دانی دعای من چه بوده است؟ گفتم: به خدا سوگند نه، و هم اینک می خواستم از تو بپرسم. مرد مجوس گفت: هنگامی که دخترم را به ازدواج درآوردم، طعامی فراهم کردم و مردم را دعوت کردم و آن ها هم آمدند. در همسایگی ما مردمی آبرومند می زیستند که در فقر و نداری به سر می بردند. به خدمتکاران خود دستور دادم حصیری در وسط حیاط پهن کند. در آن هنگام صدای دختر بچه ای را شنیدم که به مادر خود می گفت: این مجوس با بوی خوراکی که به راه انداخته، ما را می آزارد. من طعام فراوانی به همراه جامه و دینار برای همه آن ها فرستادم. چون چشمشان به هدایا افتاد، همان دختر بچه به دیگران گفت: به خدا سوگند از این طعام نمی خوریم مگر آن که برای این مرد دعا کنیم. پس همگی دستشان را بلند کردند و گفتند: خداوند تو را با جدّ ما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم محشور کند و دیگران به این دعا آمین گفتند و این همان دعایی بود که اجابت شد. (1)
باب بیست و هشتم : تطهیر مال حلال مخلوط به حرام
روایات
روایت1.
تفسیر عیاشی: سماعة بن مهران می گوید: مردی از منطقه جبال از امام صادق علیه السلام در باره ثروتی که شخص از حاکمان جور دریافت می کند و با آن صدقه می دهد و صله رحم به جا می آورد تا خداوند کسب حرامش را ببخشد، سؤال کرد و این آیه را می خواند که «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ»،(2) {خوبیها بدیها را از میان می برد} امام صادق علیه السلام فرمود: گناه، گناه دیگر را از بین نمی برد، اما کار نیک، گناهان را از بین می برد. سپس فرمود: اگر مال حلالی مخلوط به مال حرامی شود به طوری که حلال و حرام از هم شناخته نشود، در این صورت اشکالی نخواهد داشت. (3)
السرائر: در کتاب المشیخه از ابن محجوب از سماعه همین حدیث روایت شده است.
ص: 236
قال أنا أعرف هذا و هو الذی أرسلنی إلیک مرة و مرة و مرة فقال أنا أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله صلی الله علیه و آله.
و دعا أهله و أصحابه فقال لهم کنت علی ضلال و قد رجعت إلی الحق فأسلموا فمن أسلم فما فی یده فهو له و من أبی فلینتزع عما لی عنده فأسلم القوم و أهله و کانت له ابنة مزوجة من ابنه ففرق بینهما ثم قال أ تدری ما الدعوة فقلت له لا و الله و أنا أرید أن أسألک الساعة عنها فقال لما زوجت ابنتی صنعت طعاما و دعوت الناس فأجابوا و کان إلی جانبنا قوم أشراف فقراء لا مال لهم فأمرت غلمانی أن یبسطوا لی حصیرا فی وسط الدار فسمعت صبیة تقول لأمها یا أماه قد آذانا هذا المجوسی برائحة طعامه فأرسلت إلیهن بطعام کثیر و کسوة و دنانیر للجمیع فلما نظرن إلی ذلک قالت الصبیة للباقیات و الله ما نأکل حتی ندعو له فرفعن أیدیهن و قلن حشرک الله مع جدنا رسول الله صلی الله علیه و آله و أمن بعضهن فتلک الدعوة التی أجیبت (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجِبَالِ عَنْ رَجُلٍ أَصَابَ مَالًا مِنْ أَعْمَالِ السُّلْطَانِ فَهُوَ یَتَصَدَّقُ مِنْهُ وَ یَصِلُ قَرَابَتَهُ وَ یَحُجُّ لِیُغْفَرَ لَهُ مَا اکْتَسَبَ وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (2) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْخَطِیئَةَ لَا تُکَفِّرُ الْخَطِیئَةَ وَ لَکِنَّ الْحَسَنَةَ تُکَفِّرُ الْخَطِیئَةَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنْ کَانَ خَلَطَ الْحَرَامَ حَلَالًا فَاخْتَلَطَ جَمِیعاً فَلَمْ یَعْرِفِ الْحَلَالَ مِنَ الْحَرَامِ فَلَا بَأْسَ (3).
سر، [السرائر] من کتاب المشیخة لابن محبوب عن سماعة: مثله (4).
ص: 236
روایت2.
تفسیر عیاشی: و نیز از وی از مفضل ابن سوید روایت شده است که امام علیه السلام فرمود: مالی را که به دست آوردی به دقت بنگر و آن را به برادرانت باز گردان؛ زیرا خداوند می فرماید: «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ». مفضل گوید: به جای برادرم در دیوان محاسبات کار می کردم. از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فدایت شوم! شما می دانید که من با حاکمان همکاری می کنم، خواستم نظر شما را بدانم؟ فرمود: ای کاش این کار را نمی کردی. (1)
روایت3.
تفسیر عیاشی: مفضل ابن مزید کاتب نقل می کند که امام صادق علیه السلام نزد من آمد و من مأموریت داشتم که هدایایی را برای بنی هاشم از بیت المال جدا کنم. مشغول کارم بودم که ناگهان متوجه شدم امام علیه السلام بالای سر من ایستاده است. پس با شوق به سوی ایشان دویدم. امام از من پرسید که چه مأموریتی در باره آنان به من واگذار شده است؟ من نامه را به ایشان دادم. امام علیه السلام فرمود: در این نامه هیچ چیزی برای اسماعیل - برادر حضرت - نمی بینم؟ عرض کردم: تنها همین اسم ها به من داده شده است. سپس از ایشان پرسیدم: فدایتان گردم! همکاری من با این قوم را چگونه می بینید و چه نظری دارید؟ امام علیه السلام به من فرمود: به مالی که به دست می آوری دقت کن و آن را به برادرانت باز گردان؛ زیرا خداوند می فرماید: «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ». (2)
روایت4.
مناقب آل ابی طالب: علی ابن ابی حمزه می گوید: من دوستی از نویسندگان بنی امیه داشتم.
ص: 237
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْهُ فِی رِوَایَةِ الْمُفَضَّلِ بْنِ سُوَیْدٍ(1)
أَنَّهُ قَالَ: انْظُرْ مَا أَصَبْتَ بِهِ فَعُدْ بِهِ عَلَی إِخْوَانِکَ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ قَالَ الْمُفَضَّلُ کُنْتُ خَلِیفَةَ أَخِی عَلَی الدِّیوَانِ قَالَ وَ قَدْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ تَرَی مَکَانِی مِنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ وَ مَا تَرَی قَالَ لَوْ لَمْ تَکُنْ کَتَبَ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ مَزْیَدٍ(3) الْکَاتِبِ قَالَ: دَخَلَ عَلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (4) وَ قَدْ أُمِرْتُ أَنْ أُخْرِجَ لِبَنِی هَاشِمٍ جَوَائِزَ فَلَمْ أَعْلَمْ إِلَّا وَ هُوَ عَلَی رَأْسِی وَ أَنَا مُسْتَخْلٍ فَوَاثَبْتُ إِلَیْهِ وَ سَأَلَنِی عَمَّا أُمِرَ لَهُمْ فَنَاوَلْتُهُ الْکِتَابَ فَقَالَ مَا أَرَی لِإِسْمَاعِیلَ هَاهُنَا شَیْئاً فَقُلْتُ هَذَا الَّذِی خَرَجَ إِلَیْنَا ثُمَّ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ تَرَی مَکَانِی مِنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ فَقَالَ لِیَ انْظُرْ مَا أَصَبْتَ بِهِ فَعُدْ عَلَی أَصْحَابِکَ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (5).
قب، [المناقب] لابن شهرآشوب عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: کَانَ لِی صَدِیقٌ مِنْ کُتَّابِ بَنِی أُمَیَّةَ
ص: 237
وی به من گفت: از امام صادق علیه السلام برای من اجازه ملاقات بگیر! از امام علیه السلام برای وی اجازه ملاقات گرفتم. وقتی بر امام علیه السلام وارد شد، سلام کرد و نشست و سپس گفت: فدایت گردم! من در دیوان این قوم نویسنده بودم و از دنیای آن ها مال فراوانی به چنگ آوردم و در جمع آوری آن رعایت حلال و حرام را نکردم.
امام علیه السلام فرمود: اگر بنی امیه کسانی را نمی یافتند که برایشان بنویسند و مالیات بگیرند و از سوی آنان بجنگند و در اجتماعات شان حضور یابند، حق ما را از ما نمی گرفتند. و اگر مردم آنان را به آنچه داشتند رها می کردند، جز آنچه در اختیار داشتند، چیزی به دست نمی آوردند.
آن جوان گفت: فدایت گردم! آیا برای من راه نجاتی از این وضع هست؟ امام علیه السلام فرمود: اگر به تو بگویم، انجام می دهی؟ جوان گفت: انجام می دهم! امام علیه السلام فرمود: از همه آنچه در دیوان بنی امیه به دست آورده ای، خود را نجات ده. هر کس را می شناسی، مالش را به وی باز می گردانی و هر کس را نمی شناسی، صدقه می دهی و من برای تو از جانب خدا بهشت را ضمانت می کنم. علی ابن ابی حمزه می گوید: آن جوان مدت طولانی سکوت کرد و سپس گفت: حتما انجام می دهم، فدایت گردم! علی ابن ابی حمزه می گوید: جوان همراه ما به کوفه بازگشت و هر چه روی زمین داشت، از خود جدا کرد، حتی لباسی را که پوشیده بود. ما نیز هزینه زندگی او را میان خود تقسیم کردیم و لباسی برای وی خریدیم و همراه نفقه اش برایش فرستادیم. چند ماه بیشتر از این وضعیت نگذشت که بیمار شد و ما به عیادت او می رفتیم؛ تا این که یک روز پیش وی رفتم در حالی که او در حال جان دادن بود. چشمانش را باز کرد و به من گفت: ای علی! به خدا سوگند! مولایت به پیمان خود با من وفا کرد.
گوید: سپس جان سپرد. ما او را به خاک سپردیم. آن گاه من نزد امام صادق علیه السلام رفتم. وقتی که چشم امام علیه السلام به من افتاد، فرمود: ای علی! به خدا سوگند! ما به پیمان خود با دوستت وفا کردیم! به امام علیه السلام گفتم: راست می گویی،! فدایت شوم! به خدا سوگند! وی نیز هنگام مرگ از این موضوع خبر داد .
ص: 238
فَقَالَ لِیَ اسْتَأْذِنْ لِی عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَاسْتَأْذَنْتُ لَهُ فَلَمَّا دَخَلَ سَلَّمَ وَ جَلَسَ ثُمَّ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی کُنْتُ فِی دِیوَانِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ فَأَصَبْتُ مِنْ دُنْیَاهُمْ مَالًا کَثِیراً وَ أَغْمَضْتُ فِی مَطَالِبِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَوْ لَا أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ وَجَدُوا مَنْ یَکْتُبُ لَهُمْ وَ یَجْبِی لَهُمُ الْفَیْ ءَ وَ یُقَاتِلُ عَنْهُمْ وَ یَشْهَدُ جَمَاعَتَهُمْ لَمَا سَلَبُونَا حَقَّنَا وَ لَوْ تَرَکَهُمُ النَّاسُ وَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ مَا وَجَدُوا شَیْئاً إِلَّا مَا وَقَعَ فِی أَیْدِیهِمْ فَقَالَ الْفَتَی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَهَلْ لِی مِنْ مَخْرَجٍ مِنْهُ قَالَ إِنْ قُلْتُ لَکَ تَفْعَلُ قَالَ أَفْعَلُ قَالَ اخْرُجْ مِنْ جَمِیعِ مَا کَسَبْتَ فِی دَوَاوِینِهِمْ فَمَنْ عَرَفْتَ مِنْهُمْ رَدَدْتَ عَلَیْهِ مَالَهُ وَ مَنْ لَمْ تَعْرِفْ تَصَدَّقْتَ بِهِ وَ أَنَا أَضْمَنُ لَکَ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ قَالَ فَأَطْرَقَ الْفَتَی طَوِیلًا فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ فَرَجَعَ الْفَتَی مَعَنَا إِلَی الْکُوفَةِ فَمَا تَرَکَ شَیْئاً عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ إِلَّا خَرَجَ مِنْهُ حَتَّی ثِیَابَهُ الَّتِی کَانَتْ عَلَی بَدَنِهِ قَالَ فَقَسَمْنَا لَهُ قِسْمَةً وَ اشْتَرَیْنَا لَهُ ثِیَاباً وَ بَعَثْنَا لَهُ بِنَفَقَةٍ قَالَ فَمَا أَتَی عَلَیْهِ أَشْهُرٌ قَلَائِلُ حَتَّی مَرِضَ فَکُنَّا نَعُودُهُ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ یَوْماً وَ هُوَ فِی السِّیَاقِ-(1) فَفَتَحَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ وَفَی لِی وَ اللَّهِ صَاحِبُکَ.
قَالَ ثُمَّ مَاتَ فَوَلِینَا أَمْرَهُ فَخَرَجْتُ حَتَّی دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ یَا عَلِیُّ وَفَیْنَا وَ اللَّهِ لِصَاحِبِکَ قَالَ فَقُلْتُ صَدَقْتَ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَکَذَا قَالَ لِی وَ اللَّهِ عِنْدَ مَوْتِهِ (2).
ص: 238
باب بیست و نهم : حکم خمس و زکات کسانی که از جهت مادری به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میرسند
روایات
روایت1.
الاحتجاج: هنگامی که هارون الرشید وارد مدینه شد به زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفت و با او گروهی از مردم نیز بودند. پس نزد قبر پیامبر رفت و گفت: سلام بر تو ای پسر عمو، و با این سخن بر دیگران میبالید. پس امام موسی ابن جعفر علیه السلام نزد قبر پیش آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای پدر. با شنیدن این کلام رنگ رخسار هارون دگرگون شد و آثار خشم در او هویدا گشت.(1)
روایت2.
کنز الکراجکی: مثل این حدیث را روایت کرده و در آخر حدیث آورده است: رنگ رخسار هارون دگرگون شد، سپس گفت: ای ابوالحسن! این فخر و بالیدن واقعی است.
روایت3.
تفسیر قمی: محمد ابن یعقوب از تعدادی از یاران ما، از احمد ابن محمد ابن خالد، از حسن ابن ظریف، از عبدالصمد ابن بشیر، از ابی جارود، از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: ای ابا جارود! در مورد حسن و حسین علیهما السلام چه می گویند؟ گفتم: انکار می کنند که آنان فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند. فرمود: شما چه دلیلی بر ادعای خود می آورید؟ گفتم: به این آیه در مورد عیسی ابن مریم علیه السلام «وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ»،(2) {و از نسل او داود و سلیمان.} تا آخر آیه آمده است: «وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ»، {و این گونه، نیکوکاران را پاداش می دهیم} که عیسی ابن مریم علیه السلام را از نسل ابراهیم علیه السلام قرار داده است، استناد می کنیم. فرمود: آنها در پاسخ به شما چه گفتند؟ گفتم: آنها می گویند ممکن است پسر دختر (نوه دختری) از فرزندان باشد، ولی از صلب محسوب نمی شود.
فرمود: شما برای آنان چه دلیلی آوردید؟ گفتم: این کلام خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله را گفتم که می فرماید: «فَقُلْ تَعالَوْاْ نَدْع أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ»،(3) {بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان را فرا خوانیم.} فرمود: آنان به شما چه پاسخی دادند؟
ص: 239
ج، [الإحتجاج]: لَمَّا دَخَلَ هَارُونُ الرَّشِیدُ الْمَدِینَةَ تَوَجَّهَ لِزِیَارَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ النَّاسُ فَتَقَدَّمَ إِلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ عَمِّ مُفْتَخِراً بِذَلِکَ عَلَی غَیْرِهِ فَتَقَدَّمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْکَاظِمُ علیه السلام إِلَی الْقَبْرِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَتِ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ وَ تَبَیَّنَ الْغَیْظُ فِیهِ (1).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ،: مِثْلَهُ وَ فِی آخِرِهِ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَخْرُ.
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنْ ظَرِیفِ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَبَا الْجَارُودِ مَا یَقُولُونَ فِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قُلْتُ یُنْکِرُونَ عَلَیْنَا أَنَّهُمَا ابْنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ قُلْتُ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِلَی قَوْلِهِ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (2) وَ جَعَلَ عِیسَی مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَأَیَّ شَیْ ءٍ قَالُوا لَکُمْ قُلْتُ قَالُوا قَدْ یَکُونُ وَلَدُ الِابْنَةِ مِنَ الْوَلَدِ وَ لَا یَکُونُ مِنَ الصُّلْبِ قَالَ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ قَالَ قُلْتُ احْتَجَجْنَا عَلَیْهِمْ بِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ (3) الْآیَةَ قَالَ فَأَیَّ شَیْ ءٍ قَالُوا لَکُمْ قُلْتُ:
ص: 239
گفتم: آنها گفتند، گاهی در کلام عرب، ابناء رجل (فرزندان یک مرد) است ولی می گوید: ابناءنا (فرزندان ما).
امام باقر علیه السلام فرمود: ای ابا جارود! از کتاب خدا برای تو نقل می کنم که حسن و حسین علیهما السلام از فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند که فقط کافر با آن مخالفت می کند. گفتم: جانم فدایتان، این در کجای قرآن آمده است؟ فرمود: آن جایی که خداوند می فرماید: «حُرِّمَتْ علَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ»، (1){[نکاح اینان] بر شما حرام شده است: مادرانتان، و دخترانتان.} تا آخر آیه، که آمده است «وَحَلاَئِلُ أَبْنَائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلاَبِکُمْ»، {و زنان پسرانتان که از پشت خودتان هستند.} ای ابا جارود! از آنان بپ-رس که آیا ازدواج با حلیله (همسران) حسن و حسین علیهما السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله حلال است؟ اگر گفتن-د: بله، دروغ گفتند و از حق عدول کردند و اگر گفتن-د: خی-ر، یعنی والله حسن و حسین علیهما السلام فرزندان صلبی رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند و چیزی باعث این حرمت نمی شود مگر فرزند صلب بودن. (2)
احتجاج: از اباجارود از امام باقر علیه السلام همین حدیث روایت شده است. (3)
روایت4.
احتجاج،(4)
عیون الاخبار: هانی ابن محمد ابن محمود از پدرش به امام موسی ابن جعفر علیه السلام میرساند که فرمود: نزد هارون رشید رفتم، او به من گفت: چرا شما اجازه می دهید که مردم چه سنی و چه شیعه شما را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم منتسب بدانند و به شما بگویند: «ای فرزندان رسول خدا» در حالی که شما فرزند علی هستید و اشخاص را باید به پدرشان منتسب نمود. فاطمه ظرف است و نقشی در نسب فرزند ندارد و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم جد مادری شما است؟
گفتم: یا أمیر المؤمنین! اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله زنده شوند، و دختر شما را خواستگاری کنند آیا به ایشان جواب مثبت می دهید؟ هارون گفت: سبحان الله! چطور ممکن است جواب مثبت ندهم؟! بلکه با این کار بر عرب و عجم و قریش افتخار می کنم. به او گفتم: ولی آن حضرت نه از دختر من خواستگاری می کند و نه من دخترم را به ازدواج آن حضرت در می آورم، گفت: چرا؟ گفتم: زیرا ایشان پدر من است و پدر شما نیست، گفت: أحسنت! ای موسی.
سپس گفت: چگونه می گویید ما ذریه پیامبر هستیم، حال آنکه پیامبر از خود نسلی بر جای نگذاشت. و اولاد ذکور نداشت و نسل از اولاد ذکور است نه اولاد اناث، و شما فرزندان دختر او هستید در حالی که دختر نسل ندارد؟ گفتم: از شما می خواهم، به حق
ص: 240
قَالُوا قَدْ یَکُونُ فِی کَلَامِ الْعَرَبِ ابنی رجل واحد [ابْنَا رَجُلٍ وَ آخَرُ] فَیَقُولُ أَبْنَاؤُنَا وَ إِنَّمَا هُمَا ابن [ابْنَا] وَاحِدٍ.
قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ اللَّهِ یَا أَبَا الْجَارُودِ لَأُعْطِیَنَّکَاهَا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ مُسَمًّی لِصُلْبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَرُدُّهَا إِلَّا کَافِرٌ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ أَیْنَ قَالَ حَیْثُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ إِلَی أَنْ یَنْتَهِیَ إِلَی قَوْلِهِ وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ (1) فَاسْأَلْهُمْ یَا أَبَا الْجَارُودِ هَلْ حَلَّ لِرَسُولِ اللَّهِ نِکَاحُ حَلِیلَتِهِمَا فَإِنْ قَالُوا نَعَمْ فَکَذَبُوا وَ اللَّهِ وَ فَجَرُوا وَ إِنْ قَالُوا لَا فَهُمَا وَ اللَّهِ ابْنَاهُ لِصُلْبِهِ وَ مَا حَرَّمَهَا عَلَیْهِ إِلَّا الصُّلْبُ (2).
ج، [الإحتجاج] عن أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام: مثله (3).
ج، [الإحتجاج](4)
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] هَانِی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْمُودٍ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرَّشِیدِ فَقَالَ لِی لِمَ جَوَّزْتُمْ لِلْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ أَنْ یَنْسُبُوکُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُونَ لَکُمْ یَا بَنِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْتُمْ بَنُو عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِنَّمَا یُنْسَبُ الْمَرْءُ إِلَی أَبِیهِ وَ فَاطِمَةُ إِنَّمَا هِیَ وِعَاءٌ وَ النَّبِیُّ جَدُّکُمْ مِنْ قِبَلِ أُمِّکُمْ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نُشِرَ فَخَطَبَ إِلَیْکَ کَرِیمَتَکَ هَلْ کُنْتَ تُجِیبُهُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ لِمَ لَا أُجِیبُهُ بَلْ أَفْتَخِرُ عَلَی الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ قُرَیْشٍ بِذَلِکَ فَقُلْتُ لَکِنَّهُ علیه السلام لَا یَخْطُبُ إِلَیَّ وَ لَا أُزَوِّجُهُ فَقَالَ وَ لِمَ فَقُلْتُ لِأَنَّهُ وَلَدَنِی وَ لَمْ یَلِدْکَ فَقَالَ أَحْسَنْتَ یَا مُوسَی ثُمَّ قَالَ کَیْفَ قُلْتُمْ إِنَّا ذُرِّیَّةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ النَّبِیُّ لَمْ یُعْقِبْ وَ إِنَّمَا الْعَقِبُ لِلذَّکَرِ لَا لِلْأُنْثَی وَ أَنْتُمْ وُلْدُ الِابْنَةِ وَ لَا یَکُونُ لَهَا عَقِبٌ فَقُلْتُ أسأله [أَسْأَلُکَ](5)
بِحَقِ
ص: 240
خویشاوندی و به حق قبر و آن کس که در آن است مرا از پاسخ به این سؤال معاف دارید.
هارون گفت: هرگز، باید شما فرزندان علی، دلیل خود را ارائه دهید. و تو، طبق آنچه به من رسیده است، رئیس و امام آنها در این زمان هستی و به هیچ وجه در سؤالاتم تو را معاف نمی دارم و تا در جوابم، از قرآن دلیل بیاوری، شما فرزندان علی ادعا می کنید که هیچ کلمه و حرفی از قرآن بر شما پوشیده نیست و تأویل هر الف و واو آن را می دانید و به این آیه استناد می کنید: «ما فرطنا فی الکتاب من شی ء»، (1) {ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم.} و خود را از آراء علماء و قیاس آنها بی نیاز می دانید .
گفتم: اجازه می دهی جواب بدهم؟ گفت: جوابت را ارائه بده. گفتم: أعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم «وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنَا وَنُوحًا هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَی وَهَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَی وَعِیسَی وَإِلْیَاسَ کُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِینَ»، (2) {و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه، نیکوکاران را پاداش می دهیم. و زکریّا و یحیی و عیسی.} پدر عیسی کیست، ای أمیر المؤمنین! گفت: عیسی پدر ندارد، گفتم: پس ما او را از طریق مریم علیها السلام به سایر فرزندان انبیا ملحق کردیم، و به همین ترتیب ما نیز از طریق مادرمان فاطمه علیها السلام به نسل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ملحق می شویم.
سپس گفتم: آیا باز هم دلیل بیاورم ای أمیر المؤمنین. گفت: بله اگر دلیل دیگری هم داری عنوان کن. گفتم: این آیه شریفه: «فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةَ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ»،(3) {پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده، با تو محاجه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»}و هیچ کس ادعا نکرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در هنگام مباهله با نصاری کسی را به جز علی ابن أبی طالب، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را در زیر رداء خود قرار داده اند. پس مراد از «أبناءنا» در این آیه، همان حسن و حسین می باشد و مراد از «نساءنا» فاطمه و مراد از «أنفسنا» علی ابن أبی طالب علیه السلام است. (4)
ص: 241
الْقَرَابَةِ وَ الْقَبْرِ وَ مَنْ فِیهِ إِلَّا مَا أَعْفَانِی عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ فَقَالَ لَا أَوْ تُخْبِرَنِی بِحُجَّتِکُمْ فِیهِ یَا وَلَدَ عَلِیٍّ وَ أَنْتَ یَا مُوسَی یَعْسُوبُهُمْ وَ إِمَامُ زَمَانِهِمْ کَذَا أُلْقِیَ إِلَیَّ وَ لَسْتُ أُعْفِیکَ فِی کُلِّ مَا أَسْأَلُکَ عَنْهُ حَتَّی تَأْتِیَنِی فِیهِ بِحُجَّةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَأَنْتُمْ تَدَّعُونَ مَعْشَرَ وُلْدِ عَلِیٍّ أَنَّهُ لَا یَسْقُطُ عَنْکُمْ مِنْهُ شَیْ ءٌ أَلِفٌ وَ لَا وَاوٌ إِلَّا وَ تَأْوِیلُهُ عِنْدَکُمْ وَ احْتَجَجْتُمْ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ(1) وَ قَدِ اسْتَغْنَیْتُمْ عَنْ رَأْیِ الْعُلَمَاءِ وَ قِیَاسِهِمْ فَقُلْتُ تَأْذَنُ لِی فِی الْجَوَابِ فَقَالَ هَاتِ فَقُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی (2) مَنْ أَبُو عِیسَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَیْسَ لِعِیسَی أَبٌ فَقُلْتُ إِنَّمَا أَلْحَقْنَاهُ (3) بِذَرَارِیِّ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام مِنْ طَرِیقِ مَرْیَمَ علیها السلام وَ کَذَلِکَ أُلْحِقْنَا بِذَرَارِیِّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ قِبَلِ أُمِّنَا فَاطِمَةَ علیها السلام أَزِیدُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ هَاتِ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ وَ لَمْ یَدَّعِ أَحَدٌ أَنَّهُ أَدْخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَحْتَ الْکِسَاءِ عِنْدَ مُبَاهَلَةِ النَّصَارَی إِلَّا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام فَکَانَ تَأْوِیلُ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ أَبْناءَنا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ نِساءَنا فَاطِمَةَ علیها السلام وَ أَنْفُسَنا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام (4).
ص: 241
مؤلف
کل حدیث را در باب تاریخ ایشان علیه السلام ذکر شد. (1)
روایت5.
امالی صدوق: امام باقر علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: دامن این انزع (یعنی علی) را بگیرید که او صدّیق اکبر است و از او است دو سبط امتم حسن و حسین و آن دو، دو پسر من هستند. ادامه روایت. (2)
روایت6.
عیون الاخبار،(3) امالی صدوق: از جمله سخنانی که امام رضا علیه السلام در بیان فضیلت و برتری عترت پاک بر امت در حضور مامون ایراد کرد این بود که فرمود: اما دهم! این سخن خداوند عزّ و جلّ است: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ»،(4) {[نکاح اینان] بر شما حرام شده است: مادرانتان، و دخترانتان.} به من بگوئید، دختر من و دختر پسرم را نسل در نسل بر پیغمبر صلی الله علیه و آله رواست که به زنی گیرد، اگر زنده باشد؟ گفتند: نه. فرمود: رسول خدا میتواند دختران شما را به ازدواج درآورد، اگر زنده باشد؟ گفتند: آری. فرمود: این خود بیان این است که من آل او هستم و شما آل او نیستید و اگر آل او بودید دخترانتان بر او حرام بود چنانکه دختران من بر او حرام است. ما آل او هستیم و شما امت او هستید، این است فرق میان آل و امت که آل از او است و امت که از آل نباشد از او نیست. (5)
روایت7.
امالی صدوق: عبدالملک ابن عمیر گوید: حجاج یحیی ابن یعمر را خواست و به او گفت: تویی که معتقدی دو پسر علی دو پسر رسول خدایند؟ گفت: آری و برای تو در این باره از قرآن دلیل آورم؟ گفت: بیاور، ص: 242
تمامه فی باب تاریخه علیه السلام (1).
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَجَلِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: خُذُوا بِحُجْزَةِ هَذَا الْأَنْزَعِ یَعْنِی عَلِیّاً فَإِنَّهُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ مِنْهُ سِبْطَا أُمَّتِی الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ هُمَا ابْنَایَ الْخَبَرَ(2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام](3)
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ شَاذَوَیْهِ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِیمَا بَیَّنَ عِنْدَ الْمَأْمُونِ مِنْ فَضْلِ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ عَلَی الْأُمَّةِ أَمَّا الْعَاشِرَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی آیَةِ التَّحْرِیمِ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ (4) الْآیَةَ إِلَی آخِرِهَا فَأَخْبِرُونِی أَ هَلْ تَصْلُحُ ابْنَتِی أَوِ ابْنَةُ ابْنِی وَ مَا تَنَاسَلُ مِنْ صُلْبِی لِرَسُولِ اللَّهِ أَنْ یَتَزَوَّجَهَا لَوْ کَانَ حَیّاً قَالُوا لَا قَالَ فَأَخْبِرُونِی هَلْ کَانَتِ ابْنَةُ أَحَدِکُمْ تَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَهَا لَوْ کَانَ حَیّاً قَالُوا بَلَی قَالَ فَفِی هَذَا بَیَانٌ لِأَنِّی أَنَا مِنْ آلِهِ وَ لَسْتُمْ مِنْ آلِهِ وَ لَوْ کُنْتُمْ مِنْ آلِهِ لَحَرُمَ عَلَیْهِ بَنَاتُکُمْ کَمَا حَرُمَ عَلَیْهِ بَنَاتِی لِأَنَّا مِنْ آلِهِ وَ أَنْتُمْ مِنْ أُمَّتِهِ فَهَذَا فَرْقُ مَا بَیْنَ الْآلِ وَ الْأُمَّةِ لِأَنَّ الْآلَ مِنْهُ وَ الْأُمَّةَ إِذَا لَمْ تَکُنْ مِنَ الْآلِ لَیْسَتْ مِنْهُ (5).
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْمُؤَدِّبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هِلَالٍ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ قَالَ: بَعَثَ الْحَجَّاجُ إِلَی یَحْیَی بْنِ یَعْمُرَ فَقَالَ لَهُ أَنْتَ الَّذِی تَزْعَمُ أَنَّ ابْنَیْ عَلِیٍّ ابْنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ وَ أَتْلُو عَلَیْکَ بِذَلِکَ قُرْآناً قَالَ هَاتِ
ص: 242
گفت: به من امان بده. گفت: در امانی، گفت: مگر خدای عز و جل نمیفرماید: «وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَی وَهَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ»،(1){و
به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم، و همه را به راه راست درآوردیم، و نوح را از پیش راه نمودیم، و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه، نیکوکاران را پاداش می دهیم.} سپس فرمود: «وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَی وَعِیسَی»،(2) {و زکریّا و یحیی و عیسی و الیاس را که همه از شایستگان بودند.} مگر عیسی پدر داشت؟ حجاج گفت نه. گفت، خدا او را در کتاب خود به وسیله مادرش فرزند ابراهیم خوانده است. حجاج گفت، که به تو آموخت که مانند این حدیث را روایت کنی؟ گفت عهدی که خدا از علماء گرفته که علم خود را کتمان نکنند. (3)
روایت8.
تفسیر عیاشی: بشیر دهّان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: به خدا قسم، خداوند تبارک و تعالی در قرآن، نسبت حضرت عیسی ابن مریم را از طرف زنان به ابراهیم علیه السلام رسانده است. سپس آیه: «وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ» تا آخر دو آیه را تلاوت کرد و عیسی علیه السلام را ذکر کرد. (4)
روایت9.
تفسیر عیاشی: از ابو حرب ابن ابو اسود روایت شده است که گفت: حجاج به دنبال یحیی ابن مَعمَر فرستاد و به او گفت: به من خبر رسیده که تو ادعا می کنی حسن و حسین علیهما السلام از نسل پیامبرند و این را در کتاب خدا یافته ای و من کتاب خدا را از اول تا آخرش خواندهام، ولی این موضوع را نیافته ام. گفت: مگر سوره انعام را نمی خوانی: «وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ» تا «وَیَحْیَی وَعِیسَی»؟ مگر عیسی از نسل ابراهیم نبود، در حالی که پدر نداشت؟ گفت: راست می گویی. (5)
روایت10.
اعلام الوری: عائذ ابن نباته احمسی گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفتم و میخواستم در باره نماز شب از او سؤال کنم و فراموش کردم. پس گفتم: سلام بر تو ای پسر رسول خدا! فرمود: بله، سوگند به خدا من فرزند او هستم، و ما خویشاوندان نیستیم. هر کس نمازهای پنج گانه واجب را در روز قیامت با خود بیاورد، از چیزی دیگری از او سؤال نمیشود. پس به همین بسنده نمودم. (6)
روایت11.
کنز الکراجکی: هنگامی که مأمون به
ص: 243
قَالَ أَعْطِنِی الْأَمَانَ قَالَ لَکَ الْأَمَانُ قَالَ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ثُمَّ قَالَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی (1) أَ فَکَانَ لِعِیسَی أَبٌ قَالَ لَا قَالَ فَقَدْ نَسَبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْکِتَابِ إِلَی إِبْرَاهِیمَ قَالَ مَنْ حَمَلَکَ عَلَی هَذَا أَنْ تَرْوِیَ مِثْلَ هَذَا الْحَدِیثِ قَالَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَی الْعُلَمَاءِ فِی عِلْمِهِمْ أَنْ لَا یَکْتُمُوا عِلْماً عَلِمُوهُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ لَقَدْ نَسَبَ اللَّهُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ فِی الْقُرْآنِ إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام مِنْ قِبَلِ النِّسَاءِ ثُمَّ تَلَا وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِلَی آخِرِ الْآیَتَیْنِ وَ ذَکَرَ عِیسَی علیه السلام(3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ قَالَ: أَرْسَلَ الْحَجَّاجُ إِلَی یَحْیَی بْنِ مُعَمَّرٍ قَالَ بَلَغَنِی أَنَّکَ تَزْعُمُ أَنْ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ ذُرِّیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تَجِدُهُ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ قَدْ قَرَأْتُ کِتَابَ اللَّهِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ فَلَمْ أَجِدْهُ قَالَ أَ لَیْسَ تَقْرَأُ سُورَةَ الْأَنْعَامِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ حَتَّی بَلَغَ وَ یَحْیی وَ عِیسی قَالَ أَ لَیْسَ عِیسَی مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ لَیْسَ لَهُ أَبٌ قَالَ صَدَقْتَ (4).
عم، [إعلام الوری] مِنْ کِتَابِ نَوَادِرِ الحِکْمَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَائِذِ بْنِ نُبَاتَةَ الْأَحْمَسِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ نَسِیتُ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ أَجَلْ وَ اللَّهِ إِنَّا وُلْدُهُ وَ مَا نَحْنُ بِذِی قَرَابَةٍ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِالصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ الْمَفْرُوضَاتِ لَمْ یُسْأَلْ عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَاکْتَفَیْتُ بِذَلِکَ (5).
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ رَوَی شَیْخُنَا الْمُفِیدُ: أَنَّهُ لَمَّا سَارَ الْمَأْمُونُ إِلَی
ص: 243
خراسان رفت، امام رضا علیه السلام با او بود. درحالی که راه می رفتند مأمون به او گفت: یا ابا الحسن، من در امری فکر کردم و فکرم راه راست را به من نمایان کرد. فکر کردم در امر ما و امر شما و نسبت ما و نسب شما به حضرت رسول صلی الله علیه و آله. پس فضیلت هر دو را مثل هم یافتم و متوجه شدم که اختلاف دوستان ما و دوستان شما در این باب از روی هوا و هوس و تعصب است.
امام فرمود: این کلام جوابی دارد، اگر بخواهی برای تو بگویم و اگر نخواهی از گفتن خودداری کنم؟ پس مأمون گفت: من این را نگفتم مگر برای اینکه بدانم نظر تو در این باره چیست و چه اعتقادی داری؟ پس امام به او گفت: تو را به خدا سوگند می دهم یا امیر المؤمنین، اگر خدای تعالی پیامبر خود یعنی محمد صلی الله علیه و آله را برانگیزد و از پشت تپه ای از این تپه ها بر ما بیرون بیاید و از تو دختری بخواهد، آیا دخترت را به آن حضرت می دهی؟ مأمون گفت: سبحان الله! آیا کسی هست که در این امر به رسول الله صلی الله علیه و آله میل نداشته باشد؟ پس امام به او فرمود: آیا به نظرت حلال است برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که دختر مرا بخواهد؟! پس مامون لحظهای با آرامش سکوت کرد، سپس گفت: سوگند به خدا که شما به رسول الله در قرابت و خویشاوندی نزدیکترید.
و از همان کتاب روایت شده که مستطیل ابن حصین گوید: عمر ابن خطاب از علی ابن ابی طالب علیه السلام دخترش را خواستگاری کرد. و آن حضرت عذرش را خواست که خردسال و صغیر است و فرمود: من او را آماده کردم برای برادرزاده ام جعفر. عمر گفت: من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم میفرمود: هر حسب و نسبی در روز قیامت گسیخته گردد جز حسب و نسب من، و هر مؤنثزادهای، منتسب به پدران خود باشند جز زاده های فاطمه که به راستی من پدر آنانم و عصبه آنان میباشم .
ص: 244
خُرَاسَانَ کَانَ مَعَهُ الرِّضَا علیه السلام فَبَیْنَا هُمَا یَتَسَایَرَانِ إِذْ قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی فَکَّرْتُ فِی شَیْ ءٍ فَنَتَجَ لِیَ الْفِکْرُ الصَّوَابُ فِیهِ فَکَّرْتُ فِی أَمْرِنَا وَ أَمْرِکُمْ وَ نَسَبِنَا وَ نَسَبِکُمْ فَوَجَدْتُ الْفَضِیلَةَ وَاحِدَةً وَ رَأَیْتُ اخْتِلَافَ شِیعَتِنَا فِی ذَلِکَ مَحْمُولَةً عَلَی الْهَوَی وَ الْعَصَبِیَّةِ.
فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ لِهَذَا الْکَلَامِ جَوَاباً إِنْ شِئْتَ ذَکَرْتُهُ لَکَ وَ إِنْ شِئْتَ أَمْسَکْتُ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ لَمْ أَقُلْهُ إِلَّا لِأَعْلَمَ مَا عِنْدَکَ فِیهِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام أَنْشُدُکَ اللَّهَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ عَلَیْنَا مِنْ وَرَاءِ أَکَمَةٍ مِنْ هَذِهِ الْآکَامِ فَخَطَبَ إِلَیْکَ ابْنَتَکَ لَکُنْتَ مُزَوِّجَهُ إِیَّاهَا فَقَالَ یَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ هَلْ أَحَدٌ یَرْغَبُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ الرِّضَا أَ فَتَرَاهُ کَانَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَخْطُبَ إِلَیَّ قَالَ فَسَکَتَ الْمَأْمُونُ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَمَسُّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِماً.
وَ مِنْهُ، قَالَ حَدَّثَنِی الْقَاضِی السُّلَمِیُّ أَسَدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْعَتَکِیِّ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ الْکُدَیْمِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ شَرِیکٍ عَنْ شَبِیبٍ عَنْ عَرْفَدَةَ عَنِ الْمُسْتَطِیلِ بْنِ حُصَیْنٍ قَالَ: خَطَبَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام ابْنَتَهُ فَاعْتَلَّ عَلَیْهِ بِصِغَرِهَا وَ قَالَ إِنِّی أَعْدَدْتُهَا لِابْنِ أَخِی جَعْفَرٍ فَقَالَ عُمَرُ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کُلُّ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ فَمُنْقَطِعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا خَلَا حَسَبِی وَ نَسَبِی وَ کُلُّ بَنِی أُنْثَی عَصَبَتُهُمْ لِأَبِیهِمْ مَا خَلَا بَنِی فَاطِمَةَ فَإِنِّی أَنَا أَبُوهُمْ وَ أَنَا عَصَبَتُهُمْ.
ص: 244
ص: 245
ص: 245
کتاب روزه باب های روزه
باب سی ام : فضیلت روزه
آیات
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ. (1)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، از شکیبایی و نماز مدد جویید که خدا با شکیبایان است.}
- وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ. (2)
{و مردان روزه دار و زنان روزه دار.}
روایات
روایت1.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که ایشان به اصحاب خود فرمودند: آیا می خواهید شما را خبر دهم به چیزی که اگر آن را به جا آورید شیطان از شما دور شود چنانکه مشرق از مغرب دور است؟ صحابه گفتند: بله یا رسول اللَّه. فرمود: روزه روی شیطان را سیاه می کند و صدقه دادن پشت او را می شکند و دوستی کردن با مؤمنان به خاطر رضای خداوند و کمک کردن به یکدیگر بر اعمال صالح، بیخ و بنیاد شیطان را قطع میکند و استغفار و توبه، شاهرگش را می بُرد و هر چیزی زکاتی دارد و زکات بدنها روزه است. (3)
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: اسماعیل ابن زیاد از امام صادق علیه السلام از پدرش و پدرانش همین حدیث را روایت کرده است.
مؤلف
برخی روایتها در باب فضیلت صدقه ذکر شد و در آن باب، موعظه و نصیحت ابوذر
ص: 246
البقرة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (1)
الأحزاب: وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ (2).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُغِیرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِشَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ فَعَلْتُمُوهُ تَبَاعَدَ الشَّیْطَانُ مِنْکُمْ کَمَا تَبَاعَدَ الْمَشْرِقُ مِنَ الْمَغْرِبِ قَالُوا بَلَی قَالَ الصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَةُ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْمُوَازَرَةُ عَلَی الْعَمَلِ الصَّالِحِ یَقْطَعَانِ دَابِرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ یَقْطَعُ وَتِینَهُ وَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْأَبْدَانِ الصِّیَامُ (3).
کتاب فضائل الأشهر الثلاثة، عن جعفر بن علی بن الحسن بن علی بن عبد الله بن المغیرة عن إسماعیل بن أبی زیاد عن الصادق جعفر بن محمد عن أبیه عن آبائه علیهم السلام: مثله.
قد مضی بعض الأخبار فی باب فضل الصدقة و مضی فیه موعظة أبی
ص: 246
رحمۀ الله علیه بیان شد که گفته است: یک روز در هوای گرم برای روز قیامت روزه بگیر. (1)
روایت2.
ثواب الاعمال،(2) امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روزهدار در عبادت خداست گرچه در بستر بخوابد، مادامی که از مسلمانی غیبت نکند. (3)
روایت3.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس یک روز را برای طلب پاداش الهی روزه مستحب بگیرد، آمرزش او لازم میآید. (4)
روایت4.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ روزهداری نیست که بر گروهی که غذا می خورند بگذرد مگر اینکه تمام اعضای او تسبیح خدا می گویند، و فرشتگان بر او درود می فرستند و درودشان طلب آمرزش برای اوست. (5)
ثواب الاعمال: همدانی از علی از پدرش این حدیث را روایت کرده است. (6)
روایت5.
ثواب الاعمال،(7)
امالی صدوق: یونس ابن ظبیان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در گرما یک روز، روزه بگیرد و تشنگی بر او غلبه کند، خداوند هزار فرشته بر او می گمارد که دست بر صورتش کشند و به او نوید دهند؛ و چون افطار کند، خداوند به او می گوید: چقدر بوی تو خوش است. ای فرشتگان من، گواه باشید که من او را آمرزیدم. (8)
ص: 247
ذر رحمة الله علیه صم یوما شدید الحر للنشور(1).
ثو، [ثواب الأعمال](2)
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّائِمُ فِی عِبَادَةِ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ نَائِماً عَلَی فِرَاشِهِ مَا لَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً(3).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَامَ یَوْماً تَطَوُّعاً ابْتِغَاءَ ثَوَابِ اللَّهِ وَجَبَتْ لَهُ الْمَغْفِرَةُ(4).
لی، [الأمالی للصدوق] الْهَمَدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ صَائِمٍ یَحْضُرُ قَوْماً یَطْعَمُونَ إِلَّا سَبَّحَتْ أَعْضَاؤُهُ وَ کَانَتْ صَلَاةُ الْمَلَائِکَةِ عَلَیْهِ وَ کَانَتْ صَلَاتُهُمْ لَهُ اسْتِغْفَاراً(5).
ثو، [ثواب الأعمال] الهمدانی عن علی عن أبیه: مثله (6).
ثو، [ثواب الأعمال](7)
لی، [الأمالی للصدوق] مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ سَهْلٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُنْذِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ صَامَ یَوْماً فِی الْحَرِّ فَأَصَابَ ظَمَأً وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ حَتَّی إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ رَوْحَکَ یَا مَلَائِکَتِی اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ (8).
ص: 247
روایت6.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خواب شخص روزه دار عبادت و نفس کشیدن او تسبیح خداوند است. (1)
محاسن: هارون ابن صدقه از امام صادق علیه السلام از پدرشان از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همین حدیث را روایت کردهاست. (2)
روایت7.
الخصال: حسین ابن سعید به امام صادق علیه السلام میرساند که فرمود: روزهدار دو شادمانی دارد: یکی هنگام افطار و دیگری هنگام ملاقات خداوند عزّ و جلّ. (3)
روایت8.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: در ضمن وصیتهای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام آمده است که فرمود: ای علی مؤمن در دنیا سه شادی دارد: ملاقات برادران، افطار روزه، و نماز خواندن در آخر شب. (4)
روایت9.
امالی طوسی،(5) معانی الاخبار،(6) الخصال: در روایت ابوذر آمده است که او از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: روزه چیست؟ فرمود: واجبی است که پاداش داده میشود و نزد خداوند چند برابر حساب میشود. (7)
روایت10.
امالی طوسی: از جمله وصیتهای امیرالمومنین علی علیه السلام در هنگام وفاتشان این بود که فرمود: پیوسته به روزهداری بپرداز چراکه روزه، زکات بدن و سپر شخص روزهدار از آتش دوزخ است. (8)
روایت11.
امالی طوسی:
ص: 248
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَوْمُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ وَ نَفَسُهُ تَسْبِیحٌ (1).
سن، [المحاسن] عدة من أصحابنا عن هارون عن ابن صدقة عن الصادق عن أبیه علیهما السلام عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (2).
ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ رَفَعَهُ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ الْإِفْطَارِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْصَی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا لُقَی الْإِخْوَانِ وَ الْإِفْطَارُ مِنَ الصِّیَامِ وَ التَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ (4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی](5)
مع، [معانی الأخبار](6) ل، [الخصال] فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَا الصَّوْمُ قَالَ فَرْضٌ مَجْزِیٌّ وَ عِنْدَ اللَّهِ أَضْعَافٌ کَثِیرَةٌ(7).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی]: فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ عَلَیْکَ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ زَکَاةُ الْبَدَنِ وَ جُنَّةٌ لِأَهْلِهِ (8).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ
ص: 248
زید ابن علی از پدرانش از نقل میکند که فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روزهدار دو شادمانی دارد: یکی هنگام افطار و دیگری شادی روز قیامت، و بوی دهان روزهدار در نزد خداوند از بوی مشک خوشبوتر است. (1)
روایت12.
علل الشرایع: ابن خالد از امام موسی ابن جعفر علیه السلام نقل میکند که فرمود: خداوند نماز فریضه را با نماز نافله و روزه فریضه را با روزه نافله تمام و کامل گردانیده است. ادامه روایت. (2)
روایت13.
امالی صدوق: محمد ابن سلیمان از پدرش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: زمستان، بهار مؤمن است زیرا شبهای زمستان بلند است و از طول شب برای به پا خواستن (در نماز و دعا) کمک میگیرد و روزهای کوتاهش او را به گرفتن روزه مدد میرساند. (3)
معانی الاخبار: ابن ولید از محمد عطار از اشعری همین حدیث را روایت کرده است. (4)
روایت14.
الخصال: ابن عباس از پیامبر خدا نقل می کند که فرمود: خداوند می فرماید: هر کاری که فرزند آدم انجام دهد برای خود اوست، جز روزه گرفتن که برای من است و من خود پاداش آن را میدهم. روزه سپر بنده مؤمن در روز قیامت است، همان طور که
ص: 249
أَبِیهِ عَنْ أَبِی حَفْصٍ الْأَعْشَی عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ فَطْرِهِ وَ فَرْحَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ (1).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَتَمَّ صَلَاةَ الْفَرِیضَةِ بِصَلَاةِ النَّافِلَةِ وَ أَتَمَّ صِیَامَ الْفَرِیضَةِ بِصِیَامِ النَّافِلَةِ الْخَبَرَ(2).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی صِیَامِهِ (3).
مع، [معانی الأخبار] ابن الولید عن محمد العطار عن الأشعری: مثله (4).
ل، [الخصال] عُبْدُوسُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَامِرٍ عَنْ زَمْعَةَ عَنْ سَلَمَةَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ هُوَ لَهُ غَیْرَ الصِّیَامِ هُوَ لِی وَ أَنَا أَجْزِی (5)
بِهِ وَ الصِّیَامُ جُنَّةُ الْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَمَا یَقِی أَحَدَکُمْ سِلَاحُهُ
ص: 249
در دنیا هر کس را سلاحش حفظ می کند. و بوی دهان روزه دار نزد خداوند، پاکیزه تر از بوی مشک است و روزه دار دو بار شادمان
ص: 250
فِی الدُّنْیَا وَ لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ وَ الصَّائِمُ یَفْرَحُ
ص: 250
می شود: هنگامی که افطار می کند و می خورد و می آشامد و هنگامی که با من ملاقات می کند و من او را وارد بهشت می کنم. (1)
روایت15.
معانی الاخبار: انس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روزه سپری است، یعنی مانعی از آتش جهنم .
دلیل فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این است که روزه عبادتی باطنی است که در آن هیچ یک از وسوسهها و فسادهای شیطان و نیز خودنماییهای انسان وجود ندارد.(2)
روایت16.
معانی الاخبار: با همین سند، انس گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای شخص روزهدار دو لحظه شادمانی هست: خوشحالی هنگام افطارش، و خوشحالی روزی که خدا را ملاقات نماید.
شادمانی هنگام افطارش، یعنی مسلمان خرسند میباشد که آن روز را در دفتر حسناتش و اعمال شایسته اش ثبت کرده، نه آنکه علت خوشحالی وی غذاهایی باشد که در آن وقت، خوردنش بر او مباح گشته، و شادمانی حاصل از خوردن، بر آوردن نیاز شکم، از شرافتهایی نیست که شایستگان به آن خوشحال شوند و اما خوشحالی او به هنگام دیدار پروردگارش به جهت پاداشی است که خداوند بهره او ساخته، از فضیلت عطایی که به هیچ کس از اهل قیامت، مانند آن عطا نکرده،
ص: 251
بِفَرْحَتَیْنِ حِینَ یُفْطِرُ فَیَطْعَمُ وَ یَشْرَبُ وَ حِینَ یَلْقَانِی فَأُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ(1).
مع، [معانی الأخبار] عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُذَکِّرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ خِرَاشٍ مَوْلَی أَنَسٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّوْمُ جُنَّةٌ یَعْنِی حِجَابٌ مِنَ النَّارِ.
و إنما قال ذلک لأن الصوم نسک باطن لیس فیه نزغة شیطان و لا مراءاة إنسان (2).
مع، [معانی الأخبار] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ یَوْمَ یَلْقَی رَبَّهُ.
یعنی بفرحته عند إفطاره فرحة المسلم بتحصیل ذلک الیوم فی دیوان حسناته و فواضل أعماله لأن فرحته تلک إنما أبیح من الطعام وقته ذلک و لیس الفرح بالأکل و لحاجة البطن من شرائف ما یمدح به الصالحون و أما فرحته عند لقاء ربه عز و جل فیما یفیض لله [الله] علیه من فضل عطائه الذی لیس لأحد من أهل القیامة مثله
ص: 251
مگر به شخصی که نظیر عمل او را انجام داده باشد.(1)
روایت17.
معانی الاخبار: با همین سند، انس گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: براستی! برای بهشت دری هست به نام «ریان»، هیچ کس از آن در وارد بهشت نمی شود، مگر روزه داران.
و سبب نامیده شدن این در به «ریان» این است که روزه دار از تشنگی زیاد، بیشتر به زحمت می افتد تا گرسنگی؛ پس روزه دار چون از این در وارد شود، سیر آبی آنچنانی به او دست می دهد که دیگر بعد از آن هرگز احساس تشنگی نکند. (2)
روایت18.
معانی الاخبار: با همین سند، انس گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که یک روز را روزه مستحبی بگیرد، اگر زمین پر از طلا گشته و به او بخشیده شود، مزدش به تمامی داده نشده است جز روز حساب. یعنی برای پاداش روزه، اندازه معینی در نظر گرفته نشده، چنان که پاداش یک حسنه به ده برابر مانند آن معین شده است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای عز و جل فرمود: در برابر هر یک از کردار فرزند آدم، ده چندان آن است تا هفتصد برابر، مگر صبر، زیرا آن به خاطر من می باشد و خود پاداش آن را خواهم داد، بنابراین پاداش صبر در خزانه علم خدا نگهداری شده است، و منظور از صبر، روزه می باشد. (3)
روایت19.
ثواب الاعمال: اسماعیل ابن یسار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: زنهار که دور باشید از تنبلی، همانا پروردگار شما مهربان است و اندک عملی را جزا می دهد. شخص به صورت داوطلبانه دو رکعت نماز به قصد رضای الهی میگذارد، خداوند به سبب این دو رکعت نماز او را داخل بهشت می کند و او داوطلبانه به خاطر رضای الهی یک درم صدقه میدهد، خداوند به سبب آن او را داخل بهشت می کند و او داوطلبانه برای رضای خدا یک روز روزه می گیرد، خداوند او را به بهشت می برد.(4)
روایت20.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت نموده که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم فرمود: خواب شخص روزه دار عبادت و نفس کشیدنش تسبیح پروردگار است. (5)
ص: 252
إلا لمن عمل مثل عمله (1).
مع، [معانی الأخبار] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً یُدْعَی الرَّیَّانَ لَا یَدْخُلُ مِنْهُ إِلَّا الصَّائِمُونَ.
و إنما سمی هذا الباب الریان لأن الصائم یجهده العطش أکثر مما یجهده الجوع فإذا دخل الصائم من هذا الباب تلقاه الذی لا یعطش بعده أبدا(2).
مع، [معانی الأخبار] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَامَ یَوْماً تَطَوُّعاً فَلَوْ أُعْطِیَ مِلْ ءَ الْأَرْضِ ذَهَباً مَا وُفِّیَ أَجْرَهُ دُونَ یَوْمِ الْحِسَابِ.
یعنی أن ثواب الصوم لیس یقدر کما قدرت الحسنة بعشر أمثالها.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کُلُّ أَعْمَالِ بَنِی آدَمَ بِعَشَرَةِ أَضْعَافِهَا إِلَی سَبْعِمِائَةِ ضِعْفٍ إِلَّا الصَّبْرَ فَإِنَّهُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ فَثَوَابُ الصَّبْرِ مَخْزُونٌ فِی عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الصَّبْرُ الصَّوْمُ (3).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِیَّاکُمْ وَ الْکَسَلَ إِنَّ رَبَّکُمْ رَحِیمٌ یَشْکُرُ الْقَلِیلَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ تَطَوُّعاً یُرِیدُ بِهِمَا وَجْهَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِمَا الْجَنَّةَ وَ إِنَّهُ لَیَتَصَدَّقُ بِالدِّرْهَمِ تَطَوُّعاً یُرِیدُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ إِنَّهُ لَیَصُومُ الْیَوْمَ تَطَوُّعاً یُرِیدُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ(4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْیَعْقُوبِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِیسَی عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: نَوْمُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ وَ نَفَسُهُ تَسْبِیحٌ (5).
ص: 252
روایت21.
ثواب الاعمال: حسین ابن احمد از پدرش از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: خواب روزه دار عبادت، سکوت او تسبیح گویی و اعمال او پذیرفته شده و دعایش برآورده شده است. (1)
روایت22.
ثواب الاعمال: عبدالله ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: بوی دهان روزه دار در پیشگاه خداوند برتر از بوی مشک است. (2)
روایت23.
ثواب الاعمال: امام صادق از پدرانش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس روزی را روزه مستحب بگیرد، خداوند عزّ و جلّ او را وارد بهشت میکند.(3)
روایت24.
ثواب الاعمال: جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هر کس با روزه ای مستحب زندگی را به پایان برد و جان بسپارد، به بهشت درآید.(4)
روایت25.
ثواب الاعمال: ابوهریره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس یک روز را در راه خدا روزه بگیرد، مانند آن است که یک سال روزه گرفته است. (5)
روایت26.
محاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند فرشتگانی را مامور کرده است که برای روزهداران دعا کنند.
و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل از طرف پروردگارم به من خبر داد که میفرماید: فرشتگانم را به دعا برای
ص: 253
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی سَمَّالٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَوْمُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ وَ صَمْتُهُ تَسْبِیحٌ وَ عَمَلُهُ مُتَقَبَّلٌ وَ دُعَاؤُهُ مُسْتَجَابٌ (1).
ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: خُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رَائِحَةِ الْمِسْکِ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَامَ یَوْماً تَطَوُّعاً أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ(3).
ثو، [ثواب الأعمال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ خُتِمَ لَهُ بِصِیَامِ یَوْمٍ دَخَلَ الْجَنَّةَ(4).
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی الْجَوْزَاءِ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَامَ یَوْماً فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَانَ کَعِدْلِ سَنَةٍ یَصُومُهَا(5).
سن، [المحاسن] قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ وَکَّلَ مَلَائِکَةً بِالدُّعَاءِ لِلصَّائِمِینَ.
وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ عَنْ رَبِّی أَنَّهُ قَالَ مَا أَمَرْتُ
ص: 253
کسی مامور نساختهام مگر آنکه دعایشان را درباره او به اجابت رساندهام. (1)
روایت27.
محاسن: از امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر چیزی زکات دارد و زکات بدنها روزه است.(2)
روایت28.
مصباح الشریعۀ: روزه گرفتن سپری است از آفات و گرفتاریهای دنیا و مانعی است از عذاب آخرت. و چون روزه می گیری، پس نیت تو از روزه، نگهداری نفس خود باشد از شهوات نفسانی، و قطع کردن و دوری از گام های شیطان. و خود را مانند افرادی که مریض بوده و اشتها به آب و غذا ندارند، فرض کرده، و از شهوات امساک کامل داشته باش و در هر لحظه منتظر شفا یافتن از بیماریهای معاصی باش. و قلب خود را از هر گونه کدورت و غفلت و ظلمتی که از حقیقت اخلاص و قصد قرب به خدا مانع می شود پاک کن.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که خداوند متعال فرموده است: روزه برای من است و من خود جزای آن را می دهم. و روزه خواستهای نفسانی و شهوات طبع حیوانی را از بین میبرد. روزه آئینه دل را صفا می دهد و اعضاء و جوارح را پاک می سازد، و ظاهر و باطن را آباد می کند، و انسان را در مقابل نعمت های پروردگار متعال سپاسگزار قرار می دهد، و موجبات دستگیری از نیازمندان و احسان بر فقراء را فراهم می کند، و حالت خضوع و خشوع قلب و گریه و تضرع را ایجاد می نماید، و وسیله توجه و پناه به سوی خداوند مهربان است، و اهتمام انسان را از غیر راه حق مصروف می دارد، و سبب می شود که بر حسنات و اعمال خیر انسان افزوده شده و از گناهان انسان کاسته شود. و در روزه گرفتن فوائد بیشمار است، و همین که اشاره شد، برای اشخاص خردمند که توفیق عمل به این عبادت مهم را پیدا کرده اند، کفایت خواهد کرد. (3)
روایت29.
تفسیر عیاشی: از عبد الله ابن طلحه، از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان در باره کلام خداوند متعال: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ»،(4) {از شکیبایی و نماز مدد جویید.} فرمود: صبر، همان روزه است. (5)
روایت30.
تفسیر عیاشی: از سلیمان فرّاء از امام رضا علیه السلام روایت شده است که ایشان در باره کلام خداوند متعال: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ»، (6) {از شکیبایی و نماز مدد جویید.} فرمود: صبر، همان روزه است؛ هر گاه مرد به سختی یا پیشامدی ناگوار دچار شود، روزه بگیرد. همانا خداوند عز و جل می فرماید: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ» و صبر، همان روزه است. (7)
ص: 254
أَحَداً مِنْ مَلَائِکَتِی أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی إِلَّا اسْتَجَبْتُ لَهُمْ فِیهِ (1).
سن، [المحاسن] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ زَکَاةً وَ زَکَاةُ الْأَجْسَادِ الصِّیَامُ (2).
مص، [مصباح الشریعة] قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّوْمُ جُنَّةٌ أَیْ سِتْرٌ مِنْ آفَاتِ الدُّنْیَا وَ حِجَابٌ مِنْ عَذَابِ الْآخِرَةِ فَإِذَا صُمْتَ فَانْوِ بِصَوْمِکَ کَفَّ النَّفْسِ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ قَطْعَ الْهِمَّةِ عَنْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ وَ أَنْزِلْ نَفْسَکَ مَنْزِلَةَ الْمَرْضَی لَا تَشْتَهِی طَعَاماً وَ لَا شَرَاباً مُتَوَقِّعاً فِی کُلِّ لَحْظَةٍ شِفَاکَ مِنْ مَرَضِ الذُّنُوبِ وَ طُهْرَ بَاطِنِکَ مِنْ کُلِّ کَدَرٍ وَ غَفْلَةٍ وَ ظُلْمَةٍ تَقْطَعُکَ عَنْ مَعْنَی الْإِخْلَاصِ لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ فَالصَّوْمُ یُمِیتُ مُرَادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ الْحَیَوَانِیِّ وَ فِیهِ صَفَاءُ الْقَلْبِ وَ طَهَارَةُ الْجَوَارِحِ وَ عِمَارَةُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ وَ الشُّکْرُ عَلَی النِّعَمِ وَ الْإِحْسَانُ إِلَی الْفُقَرَاءِ وَ زِیَادَةُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْبُکَاءِ وَ حَبْلُ الِالْتِجَاءِ إِلَی اللَّهِ وَ سَبَبُ انْکِسَارِ الْهِمَّةِ وَ تَخْفِیفُ السَّیِّئَاتِ وَ تَضْعِیفُ الْحَسَنَاتِ وَ فِیهِ مِنَ الْفَوَائِدِ مَا لَا یُحْصَی وَ کَفَی مَا ذَکَرْنَاهُ مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَ وَ وُفِّقَ لِاسْتِعْمَالِهِ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ قَالَ الصَّبْرُ هُوَ الصَّوْمُ (4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سُلَیْمَانَ الْفَرَّاءِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ قَالَ الصَّبْرُ الصَّوْمُ إِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ الشِّدَّةُ أَوِ النَّازِلَةُ فَلْیَصُمْ قَالَ علیه السلام اللَّهُ یَقُولُ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ الصَّبْرُ الصَّوْمُ (5).
ص: 254
روایت31.
مکارم الاخلاق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرموده است: روزه برای من است و من خود جزای آن را میدهم.
روایت32.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند فرشتگانی را مامور کرده است که برای روزهداران دعا کنند .
با همین سند روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر چیزی زکاتی دارد و زکات بدنها روزه است. (1)
با همین سند از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفته شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، چه چیزی ما را از شیطان دور میکند؟ فرمود: روزه روی شیطان را سیاه می کند و صدقه پشت او را می شکند و دوستی کردن به خاطر رضای خداوند متعال و مراقبت بر انجام عمل صالح، بیخ و بنیاد شیطان را قطع میکند و استغفار و توبه، شاهرگش را می بُرد.(2)
روایت33.
دعوات رواندی: موسی ابن جعفر علیه السلام فرموده است: دعای شخص روزهدار در هنگام افطار اجابت میشود.
و فرمود: هر روزهداری دعوتی (اجابت شدهای) دارد.
و فرمود: خواب روزهدار عبادت و سکوت او تسبیح گویی و پاداش عمل او دوچندان است.
و فرمود: برای روزهدار در هنگام افطار دعایی است که برگردانده نمیشود.
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روزه بگیرید تا سلامت و تندرست باشید.
و امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه انسان روزه بگیرد چشمانش زائل میشود و مکان آنها باقی میماند و چون افطار کند به مکان خویش باز میگردند.
روایت34.
نهج البلاغه: امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: هر چیزی زکاتی دارد و زکات تن روزه است. (3)
روایت35.
مجالس الشیخ:
ص: 255
مکا، [مکارم الأخلاق] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَکَّلَ اللَّهُ مَلَائِکَتَهُ بِالدُّعَاءِ لِلصَّائِمِینَ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیْ ءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْأَجْسَادِ الصِّیَامُ (1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الَّذِی یُبَاعِدُ الشَّیْطَانَ مِنَّا قَالَ الصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَةُ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ تَعَالَی وَ الْمُوَاظَبَةُ عَلَی الْعَمَلِ الصَّالِحِ یَقْطَعُ دَابِرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ یَقْطَعُ وَتِینَهُ (2).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام: دَعْوَةُ الصَّائِمِ تُسْتَجَابُ عِنْدَ إِفْطَارِهِ.
وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ لِکُلِّ صَائِمٍ دَعْوَةً.
وَ قَالَ علیه السلام: نَوْمُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ وَ صَمْتُهُ تَسْبِیحٌ وَ دُعَاؤُهُ مُسْتَجَابٌ وَ عَمَلُهُ مُضَاعَفٌ.
وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ لِلصَّائِمِ عِنْدَ إِفْطَارِهِ دَعْوَةً لَا تُرَدُّ.
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: صُومُوا تَصِحُّوا.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا صَامَ زَالَتْ عَیْنَاهُ وَ بَقِیَ مَکَانُهُمَا فَإِذَا أَفْطَرَ عَادَتَا إِلَی مَکَانِهِمَا.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لِکُلِّ شَیْ ءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْبَدَنِ الصِّیَامُ (3).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 255
علی ابن عبدالعزیز گوید: امام صادق علیه السلام به من گفت: می خواهی تو را از اصل اسلام و فرع اسلام و اوج آن آگاه کنم؟ عرض کردم: آری، فرمود: اصل آن نماز، فرعش زکات و اوج آن جهاد در راه خداست. آیا تو را از دروازه های خیر مطلع سازم؟ روزه سپری است در مقابل آتش جهنم .
و از همان کتاب از فضیل ابن یسار از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند عزّ و جلّ فرمود: روزه برای من است و من جزای آن را خواهم داد. (1)
روایت36.
عدۀ الداعی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دعای روزهدار برگردانده نمیشود.
روایت37.
اعلام الدین: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: براستی! برای بهشت دری هست به نام «ریان»، هیچ کس از آن در وارد بهشت نمی شود مگر روزه داران، پس هرگاه آخرین روزهدار وارد شد، آن در بسته میشود.
روایت38.
کتاب الغایات: امام صادق علیه السلام فرمود: برترین جهاد روزه گرفتن در گرما است.
روایت39.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: یونس ابن ظبیان گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، چه چیز ابلیس را از ما دور میکند. فرمود: روزه روی شیطان را سیاه می کند و صدقه دادن پشت شیطان را می شکند و دوستی کردن به خاطر رضای خداوند و اعانت یکدیگر بر اعمال صالح، بیخ و بنیاد شیطان را قطع میکند و استغفار و توبه شاهرگش را می بُرد.
و از همان کتاب از جعفر ابن محمد از پدرانش از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چهار کسند که دعای آنها برگشت ندارد و درهای آسمان باز شوند و به عرش برسد: دعای پدر برای فرزند خود، دعای مظلوم به کسی که به او ستم کرده است، عمره کننده تا به وطن بازگردد و روزهدار
ص: 256
یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَصْلِ الْإِسْلَامِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَتِهِ وَ سَنَامِهِ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَصْلُهُ الصَّلَاةُ وَ فَرْعُهُ الزَّکَاةُ وَ ذِرْوَتُهُ وَ سَنَامُهُ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ(1).
وَ عَنْهُ، عَنِ ابْنِ عُبْدُونٍ عَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ فَضْلِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأُمَوِیِّ عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ (2).
عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَا تُرَدُّ دَعْوَةُ الصَّائِمِ.
أَعْلَامُ الدِّینِ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ بَاباً یُقَالُ لَهَا الرَّیَّانُ لَا یَدْخُلُ بِهَا إِلَّا الصَّائِمُونَ فَإِذَا دَخَلَ آخِرُهُمْ أُغْلِقَ ذَلِکَ الْبَابُ.
کِتَابُ الْغَایَاتِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَفْضَلُ الْجِهَادِ الصَّوْمُ فِی الْحَرِّ.
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا الَّذِی یُبَاعِدُ عَنَّا إِبْلِیسَ قَالَ الصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَةُ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْمُوَازَرَةُ عَلَی الْعَمَلِ الصَّالِحِ یَقْطَعَانِ دَابِرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ یَقْطَعُ وَتِینَهُ.
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ ره عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ النَّهْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ یُفْتَحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ یَصِیرُ إِلَی الْعَرْشِ دُعَاءُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ وَ الْمَظْلُومِ عَلَی مَنْ ظَلَمَهُ وَ الْمُعْتَمِرِ حَتَّی یَرْجِعَ وَ الصَّائِمِ
ص: 256
تا وقتی که افطار کند.
و از همان کتاب از مفضل ابن عمر از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اسلام بر پنج چیز نهاده شده است: بر نماز و زکات و روزه و حج و ولایت امیرالمومنین و امامان از فرزندان وی، درود خداوند بر آنان باد .
و از همان کتاب از عبدالغفار جازی از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس بر کاری ناحق باشد که از آن توبه نکرده است و در ماه شعبان و ماه رمضان بخشیده نشود، پیوسته تا رمضان سال آینده بر آن گناه باقی خواهد ماند.
روایت40.
کتاب امامت و تبصره: امام صادق علیه السلام از پدرش از پدرانش روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روزه در زمستان، غنیمتی سرد (راحت) است.
و با این سند فرمود: روزه در گرما، جهاد است.
و جعفر ابن محمد از پدرش از پدرانش روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: غنیمت سرد، روزه در زمستان است.
روایت41.
دعائم الاسلام از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: سه چیز از روح خداوند است: شب زنده داری برای اقامه نماز، دیدار با برادران دینی، و روزه گرفتن.
از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: هر چیزی زکاتی دارد و زکات بدنها روزه گرفتن است.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: هفت چیز از مقدمات ایمان است؛ پس بدانها تمسک بجوئید: گواهی بر اینکه هیچ معبودی جز خدای یگانه نیست و محمد، بنده و فرستاده اوست، و محبت اهل بیت پیامبر خدا به صورت حقیقی و از اعماق قلب، نه همراه بودن ظاهری و جدایی دلها، و جهاد در راه
ص: 257
حَتَّی یُفْطِرَ.
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَی خَمْسِ دَعَائِمَ عَلَی الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ.
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ عَلَی أَمْرٍ لَیْسَ بِحَقٍّ لَمْ یَتُبْ مِنْهُ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَعْبَانَ وَ شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یَزَلْ عَلَیْهِ إِلَی قَابِلٍ.
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّوْمُ فِی الشِّتَاءِ الْغَنِیمَةُ الْبَارِدَةُ.
وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: الصَّوْمُ فِی الْحَرِّ جِهَادٌ.
وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْغَنِیمَةُ الْبَارِدَةُ الصَّوْمُ فِی الشِّتَاءِ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: ثَلَاثَةٌ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ التَّهَجُّدُ مِنَ اللَّیْلِ بِالصَّلَاةِ وَ لِقَاءُ الْإِخْوَانِ وَ الصَّوْمُ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لِکُلِّ شَیْ ءٍ زَکَاةٌ وَ زَکَاةُ الْأَبْدَانِ الصِّیَامُ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: سَبْعٌ مِنْ سَوَابِقِ الْإِیمَانِ فَتَمَسَّکُوا بِهِنَّ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ حُبُّ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً مِنْ قِبَلِ الْقُلُوبِ لَا الزَّحْمِ بِالْمَنَاکِبِ وَ مُفَارَقَةِ الْقُلُوبِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ
ص: 257
خدا، و روزه در هوای گرم، و شاداب وضو گرفتن در سرما، و مراقبت بر نماز و حج بیت الحرام. (1)
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اسامۀ ابن زید را سفارش کرد و فرمود: ای اسامه، راه بهشت را دنبال کن و زنهار که از آن دوری نکنی. اسامه گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، آسانترین مسیری که این راه را میپیماید کدام است؟ فرمود: تشنگی در روزهای بسیار گرم و بازداشتن نفس از لذتهای دنیا .
ای اسامه، روزه بگیر چراکه روزه سپری در مقابل آتش است، و اگر توانستی که مرگ به سراغت بیاید و شکمت گرسنه باشد، این کار را بکن. ای اسامه، روزه بگیر چراکه روزه مایه نزدیکی به خداوند میشود. و تمام حدیث را ذکر کرد.
و از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: ابوذر نزد کعبه ایستاد و گفت: من جندب ابن سکن غفاری، دلسوز و خیرخواه شما هستم، بشتابید! پس مردمان بر دور او جمع شدند. او گفت: اگر یکی از شما اراده کند به سفری رود، هر آینه آن مقدار توشه برای آن سفر بر می دارد که به کار او بیاید و از برداشتن آن ناگزیر است. پس، راه روز قیامت سزاوارتر است که برای آن توشه برگیرید. شخصی برخاست و گفت: ما را به توشه آن سفر راهنمایی کن. ابوذر گفت: حجی به جا آور برای سختیهای بزرگی (که در پیش داری) و یک روز در هوای گرم روزه بگیر برای فریادرسی روز قیامت و در تاریکی شب دو رکعت نماز بخوان برای تنهایی و وحشت قبر. کلمه حقی بگو، و از گفتن کلمه شرّ خودداری کن، یا به بینوایی صدقهای بده تا در روز سخت (قیامت) نجات یابی. دنیا را دو کلمه قرار بده، کلمهای در طلب حلال و کلمهای در طلب آخرت و به کلمهای که زیانبار است و سودی ندارد بنگر و آن را رها کن و اموال را دو درهم قرار بده: درهمی که برای آخرتت پیش فرستی و درهمی که آن را هر روز به عنوان صدقه برای عیال خود خرج کنی.
از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: خواب روزهدار عبادت و نفس کشیدن او تسبیح گویی است.
از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: خداوند عزّ و جلّ میفرماید: روزه برای من است و من پاداش آن را میدهم، و روزه دار دو شادمانی دارد: یکی هنگام افطار و دیگری هنگام ملاقات خداوند عزّ و جلّ. و سوگند به خدایی که جان محمد در دست اوست، همانا بوی دهان روزهدار در نزد خداوند از بوی مشک خوشبوتر است.
و از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: افطار روزهدار، دیدار با برادران دینی
ص: 258
اللَّهِ وَ الصِّیَامُ فِی الْهَوَاجِرِ وَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَی الصَّلَوَاتِ وَ حِجُّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ (1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: أَوْصَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فَقَالَ یَا أُسَامَةُ عَلَیْکَ بِطَرِیقِ الْجَنَّةِ وَ إِیَّاکَ أَنْ تُخْتَلَجَ عَنْهَا فَقَالَ أُسَامَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَیْسَرُ مَا یُقْطَعُ بِهِ ذَلِکَ الطَّرِیقُ قَالَ الظَّمَأُ فِی الْهَوَاجِرِ وَ کَسْرُ النُّفُوسِ عَنْ لَذَّةِ الدُّنْیَا یَا أُسَامَةُ عَلَیْکَ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ یَأْتِیَکَ الْمَوْتُ وَ بَطْنُکَ جَائِعٌ فَافْعَلْ یَا أُسَامَةُ عَلَیْکَ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ قُرْبَةٌ إِلَی اللَّهِ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: وَقَفَ أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ عِنْدَ بَابِ الْکَعْبَةِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا جُنْدَبُ بْنُ السَّکَنِ الْغِفَارِیُّ إِنِّی لَکُمْ نَاصِحٍ شَفِیقٌ فَهَلُمُّوا فَاکْتَنَفَهُ النَّاسُ فَقَالَ إِنَّ أَحَدَکُمْ لَوْ أَرَادَ سَفَراً لَاتَّخَذَ مِنَ الزَّادِ مَا یُصْلِحُهُ وَ لَا بُدَّ مِنْهُ فَطَرِیقُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَحَقُّ مَا تَزَوَّدْتُمْ لَهُ فَقَامَ رَجُلٌ فَقَالَ فَأَرْشِدْنَا یَا أَبَا ذَرٍّ فَقَالَ حُجَّ حِجَّةً لِعَظَائِمِ الْأُمُورِ وَ صُمْ یَوْماً لِزَجْرَةِ النُّشُورِ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ لِوَحْشَةِ الْقُبُورِ وَ کَلِمَةُ حَقٍّ تَقُولُهَا أَوْ کَلِمَةُ سَوْءٍ تَسْکُتُ عَنْهَا [أَوْ] صَدَقَةٌ مِنْکَ عَلَی مِسْکِینٍ فَعَلَّکَ تَنْجُو مِنْ یَوْمٍ عَسِیرٍ اجْعَلِ الدُّنْیَا کَلِمَةً فِی طَلَبِ الْحَلَالِ وَ کَلِمَةً فِی طَلَبِ الْآخِرَةِ وَ انْظُرْ کَلِمَةً تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ فَدَعْهَا اجْعَلِ الْمَالَ دِرْهَمَیْنِ دِرْهَماً قَدَّمْتَهُ لِآخِرَتِکَ وَ دِرْهَماً أَنْفَقْتَهُ عَلَی عِیَالِکَ کُلَّ یَوْمٍ صَدَقَةً.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: نَوْمُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ وَ نَفَسُهُ تَسْبِیحٌ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ وَ لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ حِینَ یُفْطِرُ وَ فَرْحَةٌ حِینَ یَلْقَی رَبَّهُ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِفْطَارُ الصَّائِمِ وَ لِقَاءُ الْإِخْوَانِ
ص: 258
و شب زنده داری از روح خداوند است. (1)
روایت42.
المحاسن: علی ابن عبدالعزیز گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: می خواهی تو را از اصل اسلام و فرع آن و اوجش آگاه کنم؟ عرض کردم: آری قربانت گردم. فرمود: اصل آن نماز، فرعش زکات و اوج آن جهاد در راه خداست. آیا تو را از دروازه های خیر مطلع سازم؟ روزه سپری است در مقابل آتش جهنم و صدقه گناهان را از بین میبرد و قیام شخص در دل شب که با خدای خود مناجات میکند. سپس این آیه را قرائت کرد: «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ»،(2) {پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد.} (3)
باب سی و یکم : اقسام روزه و روزهایی که روزه در آن مستحب است و روزهایی که روزه گرفتن در آن حرام است و انواع روزه اذن
آیات
- وَإِن کَانَ مِن قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِّیثَاقٌ فَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَی أَهْلِهِ وَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللّهِ. (4)
{و اگر [مقتول] از گروهی است که میان شما و میان آنان پیمانی است، باید به خانواده وی خونبها پرداخت نماید و بنده مؤمنی را آزاد کند. و هر کس [بنده] نیافت، باید دو ماه پیاپی - به عنوان توبه ای از جانب خدا - روزه بدارد.}
روایات
روایت1.
تفسیر قمی: زهری گوید: امام زین العابدین علیه السلام به من فرمود: ای زهری از کجا آمدی؟ عرض کردم: از مسجد. فرمود: در باره چه گفتگو داشتید؟ عرض کردم: در باره روزه گفتگو کردیم و رأی من و یارانم همگی بر این شد که به جز روزه ماه رمضان روزه واجبی نیست. فرمود: ای زهری، چنین نیست که شما گفتید. روزه بر چهل قسم است، ده قسم از آن واجب است همچون وجوب روزه ماه رمضان و چهارده قسم از آن، صاحبش اختیار دارد، اگر خواست روزه می گیرد و اگر خواست افطار می کند و ده قسم از آنها روزه گرفتنش حرام است. روزه اذن بر سه قسم است: روزه تأدیب
ص: 259
وَ التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ (1).
الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَصْلِ الْإِسْلَامِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَتِهِ وَ سَنَامِهِ قَالَ قُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ أَصْلُهُ الصَّلَاةُ وَ فَرْعُهُ الزَّکَاةُ وَ ذِرْوَتُهُ وَ سَنَامُهُ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ تَحُطُّ الْخَطِیئَةَ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یُنَاجِی رَبَّهُ ثُمَّ قَرَأَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ الْآیَةَ(2).
الإذن (3)
النساء: وَ إِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهْلِهِ وَ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ (4).
فس، [تفسیر القمی] أَبِی عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَوْماً یَا زُهْرِیُّ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ قُلْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ قَالَ فِیمَ کُنْتُمْ قُلْتُ تَذَاکَرْنَا أَمْرَ الصَّوْمِ فَأَجْمَعَ رَأْیِی وَ رَأْیُ أَصْحَابِی عَلَی أَنَّهُ لَیْسَ مِنَ الصَّوْمِ شَیْ ءٌ وَاجِبٌ إِلَّا صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ یَا زُهْرِیُّ لَیْسَ کَمَا قُلْتُمُ الصَّوْمُ عَلَی أَرْبَعِینَ وَجْهاً فَعَشَرَةُ أَوْجُهٍ مِنْهَا وَاجِبَةٌ کَوُجُوبِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ وَجْهاً صَاحِبُهَا فِیهَا بِالْخِیَارِ إِنْ شَاءَ صَامَ وَ إِنْ شَاءَ أَفْطَرَ وَ عَشَرَةُ أَوْجُهٍ مِنْهَا حَرَامٌ وَ صَوْمُ الْإِذْنِ عَلَی ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ وَ صَوْمُ التَّأْدِیبِ
ص: 259
و روزه اباحه و روزه سفر و بیماری .
عرض کردم: فدایت شوم، اینها را برای من تفسیر کنید. فرمود: اما واجب، روزه ماه رمضان است و روزه دو ماه پی در پی برای کسی که یک روز از ماه رمضان را عمداً افطار کرده باشد و روزه دو ماه پی در پی واجب است، در مورد کسی که از روی خطا قتلی کند و بنده ای را نیابد تا آزاد کند که خدای عز و جل میفرماید: «وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَی أَهْلِهِ»،(1) {و هر کس مؤمنی را به اشتباه کشت، باید بنده مؤمنی را آزاد و به خانواده او خونبها پرداخت کند.} تا آنجا که میفرماید: «فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ»،(2) {و هر کس [بنده] نیافت، باید دو ماه پیاپی - به عنوان توبه ای از جانب خدا - روزه بدارد.} و دو ماه روزه پی در پی در کفاره ظهار واجب است به کسی که نتواند بندهای را آزاد کند. خدای تبارک و تعالی میفرماید: «فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِن قَبْلِ أَن یَتَمَاسَّا»،(3) {و آن کس که [بر آزادکردن بنده] دسترسی ندارد، باید پیش از تماس [با زن خود] دو ماه پیاپی روزه بدارد.} و روزه سه روز در کفاره قسم واجب است برای کسی که نتواند اطعام کند. خدای تبارک و تعالی میفرماید: «فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاَثَةِ أَیَّامٍ ذَلِکَ کَفَّارَةُ أَیْمَانِکُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ»،(4) {و کسی که [هیچ یک از اینها را] نیابد [باید] سه روز روزه بدارد. این است کفاره سوگندهای شما وقتی که سوگند خوردید } همه این روزه ها پی در پی است نه پراکنده.
و روزه سر تراشیدن در حال احرام واجب است که برای رفع آزار تراشیده باشد. خدای تبارک و تعالی میفرماید: «فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضاً أَوْ بِهِ أَذًی مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِّن صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ»،(5)
{و هر کس از شما بیمار باشد یا در سر ناراحتی ای داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به کفّاره [آن، باید] روزه ای بدارد، یا صدقه ای دهد، یا قربانی بکند.} و صاحبش (در برگزیدن یکی از این سه) اختیار دارد و اگر روزه بگیرد، سه روز روزه میگیرد. و روزه بهجای قربانی حج تمتع واجب است برای کسی که قربانی نیابد. خدای تبارک و تعالی میفرماید: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کَامِلَةٌ»،(6) {پس هر کس از [اعمال] عمره به حجّ پرداخت، [باید] آنچه از قربانی میسّر است [قربانی کند]، و آن کس که [قربانی] نیافت [باید] در هنگام حجّ، سه روز روزه [بدارد] و چون برگشتید، هفت [روز دیگر روزه بدارید] این ده [روزِ] تمام است.} و روزه کفاره شکار کردن در حال احرام واجب است. خدای تبارک و تعالی میفرماید: «وَمَن قَتَلَهُ مِنکُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاء مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنکُمْ هَدْیًا بَالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاکِینَ أَو عَدْلُ ذَلِکَ صِیَامًا»،(7) {و هر کس از شما عمداً آن را بکشد، باید نظیر آنچه کشته است از چهارپایان کفّاره ای بدهد، که [نظیر بودن] آن را دو تن عادل از میان شما تصدیق کنند، و به صورت قربانی به کعبه برسد. یا به کفّاره [آن] مستمندان را خوراک بدهد، یا معادلش روزه بگیرد.}
سپس فرمود: میدانی برابر آن روزه داشتن چگونه است؟ عرض کردم: نمیدانم فرمود: شکار را قیمت میکنند. سپس بهای آن را به گندم میدهند، سپس آن گندم را پیمانه میکنند که چند صاع است؛ برای هر نیم صاع یک روز روزه می گیرند، روزه نذر و روزه اعتکاف نیز واجب است.
ص: 260
وَ صَوْمُ الْإِبَاحَةِ وَ صَوْمُ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ.
فَقُلْتُ فَسِّرْهُنَّ لِی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ أَمَّا الْوَاجِبَةُ فَصِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ صِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فِیمَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً وَاجِبٌ وَ صِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فِی قَتْلِ الْخَطَاءِ لِمَنْ لَمْ یَجِدِ الْعِتْقَ وَاجِبٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهْلِهِ إِلَی قَوْلِهِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ وَ صِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فِی کَفَّارَةِ الظِّهَارِ لِمَنْ لَمْ یَجِدِ الْعِتْقَ وَاجِبٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا(1) وَ صِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی کَفَّارَةِ الْیَمِینِ وَاجِبٌ لِمَنْ لَمْ یَجِدِ الْإِطْعَامَ قَالَ اللَّهُ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ ذلِکَ کَفَّارَةُ أَیْمانِکُمْ إِذا حَلَفْتُمْ (2) کُلُّ ذَلِکَ مُتَتَابِعٌ وَ لَیْسَ بِمُتَفَرِّقٍ وَ صِیَامُ أَذَی حَلْقِ الرَّأْسِ وَاجِبٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ (3) فَصَاحِبُهَا فِیهَا بِالْخِیَارِ فَإِنْ صَامَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ صَوْمُ دَمِ الْمُتْعَةِ وَاجِبٌ لِمَنْ لَمْ یَجِدِ الْهَدْیَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ(4) وَ صَوْمُ جَزَاءِ الصَّیْدِ وَاجِبٌ قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفَّارَةٌ طَعامُ مَساکِینَ أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً(5) أَ وَ تَدْرِی کَیْفَ یَکُونُ عَدْلُ ذَلِکَ صِیَاماً یَا زُهْرِیُّ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ یُقَوَّمُ الصَّیْدُ قِیمَةً ثُمَّ تُفَضُّ تِلْکَ الْقِیمَةُ عَلَی الْبُرِّ ثُمَّ یُکَالُ ذَلِکَ الْبُرُّ أَصْوَاعاً فَیَصُومُ لِکُلِّ نِصْفِ صَاعٍ یَوْماً وَ صَوْمُ النَّذْرِ وَاجِبٌ وَ صَوْمُ الِاعْتِکَافِ وَاجِبٌ.
ص: 260
و اما روزه حرام، روزه روز فطر و روز قربان و سه روز از روزهای تشریق. روزه روزی که مشکوک است: به روزه یوم الشک هم مأموریم و هم از روزه آن نهی شده ایم. مأموریم به این معنی که آن روز را با شعبان روزه بداریم و نهی شده ایم بدین معنی که نباید کسی در روزی که مردم در آن شک دارند، به تنهایی روزه بدارد. عرض کردم: فدایت شوم، اگر از شعبان هیچ روزه نگرفته باشد چه کند؟ فرمود: آن شبی را که مشکوک است نیت روزه شعبان می کند و اگر در واقع از ماه رمضان باشد او را کافی است و اگر از شعبان باشد او را زیانی ندارد. عرض کردم: روزه مستحبی چگونه از روزه واجب کفایت می کند؟ فرمود: اگر کسی ماه رمضان را روزه بدارد و نداند که ماه رمضان است و پس از روزه معلوم شود که ماه رمضان بوده، کفایت میکند زیرا که روز معینی را که واجب بوده روزه گرفته است.
و روزه وصال حرام است و روزه سکوت حرام است و روزه نذر در معصیت حرام است و روزه عمرانه - صوم الدهر - حرام است.
و اما روزه ای که صاحبش اختیار دارد: روزه روز جمعه و پنج شنبه و دوشنبه است و روزه ایام البیض و روزه شش روز شوال پس از ماه رمضان و روزه روز عرفه و روز عاشورا است که در همه این موارد شخص اختیار دارد، اگر خواست روزه میگیرد و اگر خواست افطار می کند.
و اما روزه اذن، برای زن روزه مستحبی جایز نیست مگر با اجازه شوهرش و برای بنده روزه مستحبی جایز نیست مگر با اجازه آقایش و برای مهمان روزه مستحبی جایز نیست مگر با اجازه میزبانش. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کسی که بر قومی مهمان شد نباید روزه مستحبی بگیرد مگر با اجازه آنان.
و اما روزه تأدیب: بچه که به سن بلوغ نزدیک شد، برای آراسته شدن به آداب دین به روزه گرفتن وادار می شود ولی واجب نیست و همچنین کسی که اول روز به جهت بیماری افطار کند و بعد از افطار نیروی روزه گرفتن داشته باشد، موظف است که از روی آراستگی به آداب دینی، باقی مانده روز را امساک کند ولی واجب نیست و همچنین مسافری که اول روز روزه را خورده باشد سپس به خانواده خود برسد، باقی مانده آن روز را به همین منظور مأمور به امساک است ولی واجب نیست.
و اما روزه اباحه آن است که کسی از روی فراموشی بخورد یا بیاشامد یا بدون عمد قی کند.
ص: 261
وَ أَمَّا الصَّوْمُ الْحَرَامُ فَصَوْمُ یَوْمِ الْفِطْرِ وَ یَوْمِ الْأَضْحَی وَ ثَلَاثَةِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ وَ صَوْمُ یَوْمِ الشَّکِّ أُمِرْنَا بِهِ وَ نُهِینَا عَنْهُ أُمِرْنَا بِهِ أَنْ نَصُومَهُ مَعَ شَعْبَانَ وَ نُهِینَا عَنْهُ أَنْ یَنْفَرِدَ الرَّجُلُ بِصِیَامٍ فِی الْیَوْمِ الَّذِی یَشُکُّ فِیهِ النَّاسُ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ صَامَ مِنْ شَعْبَانَ شَیْئاً کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَنْوِی لَیْلَةَ الشَّکِّ أَنَّهُ صَائِمٌ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنْ کَانَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَجْزَأَ عَنْهُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ شَعْبَانَ لَمْ یَضُرَّهُ قُلْتُ وَ کَیْفَ یُجْزِئُ صَوْمُ التَّطَوُّعِ عَنْ فَرِیضَةٍ فَقَالَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ تَطَوُّعاً وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ أَنَّهُ شَهْرُ رَمَضَانَ ثُمَّ عَلِمَ بَعْدَ ذَلِکَ أَجْزَأَ عَنْهُ لِأَنَّ الْفَرْضَ إِنَّمَا وَقَعَ عَلَی الشَّهْرِ بِعَیْنِهِ وَ صَوْمُ الْوِصَالِ حَرَامٌ (1)
وَ صَوْمُ الصَّمْتِ حَرَامٌ وَ صَوْمُ نَذْرِ الْمَعْصِیَةِ حَرَامٌ وَ صَوْمُ الدَّهْرِ حَرَامٌ-(2) وَ أَمَّا الصَّوْمُ الَّذِی صَاحِبُهُ فِیهِ بِالْخِیَارِ فَصَوْمُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ الْخَمِیسِ وَ الْإِثْنَیْنِ وَ صَوْمُ أَیَّامِ الْبِیضِ وَ صَوْمُ سِتَّةِ أَیَّامٍ مِنْ شَوَّالٍ بَعْدَ شَهْرِ رَمَضَانَ-(3) وَ صَوْمُ یَوْمِ عَرَفَةَ وَ صَوْمُ یَوْمِ عَاشُورَاءَ کُلُّ ذَلِکَ صَاحِبُهُ فِیهِ بِالْخِیَارِ إِنْ شَاءَ صَامَ وَ إِنْ شَاءَ أَفْطَرَ وَ أَمَّا صَوْمُ الْإِذْنِ فَإِنَّ الْمَرْأَةَ لَا تَصُومُ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ زَوْجِهَا وَ الْعَبْدَ لَا یَصُومُ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ سَیِّدِهِ وَ الضَّیْفَ لَا یَصُومُ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ صَاحِبِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ نَزَلَ عَلَی قَوْمٍ فَلَا یَصُومُ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِهِمْ.
وَ أَمَّا صَوْمُ التَّأْدِیبِ فَالصَّبِیُّ یُؤْمَرُ إِذَا رَاهَقَ بِالصَّوْمِ تَأْدِیباً وَ لَیْسَ بِفَرْضٍ وَ کَذَلِکَ مَنْ أَفْطَرَ لِعِلَّةٍ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ ثُمَّ عُوفِیَ بَقِیَّةَ یَوْمِهِ أُمِرَ بِالْإِمْسَاکِ بَقِیَّةَ یَوْمِهِ تَأْدِیباً وَ لَیْسَ بِفَرْضٍ وَ کَذَلِکَ الْمُسَافِرُ إِذَا أَکَلَ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ ثُمَّ دَخَلَ مِصْرَهُ أُمِرَ بِالْإِمْسَاکِ بَقِیَّةَ یَوْمِهِ تَأْدِیباً وَ لَیْسَ بِفَرْضٍ وَ أَمَّا صَوْمُ الْإِبَاحَةِ فَمَنْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ نَاسِیاً أَوْ قَاءَ مِنْ غَیْرِ تَعَمُّدٍ فَقَدْ أَبَاحَ
ص: 261
خداوند این کار را برای او مباح کرده و روزه اش کافی است.
و اما روزه سفر و بیماری، عامه در این باره اختلاف کرده اند. جمعی گفتهاند باید روزه بگیرد و جمعی گفتهاند نباید روزه بگیرد و جمعی گفتهاند اگر خواست روزه میگیرد و اگر خواست افطار می کند. ما می گوییم در هر دو حال افطار می کند؛ پس اگر در سفر در حال بیماری روزه داشت، قضای آن روزه بر او واجب است زیرا خدای عز و جل می فرماید: «فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ»،(1) {[ولی] هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد، [به همان شماره] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد].} (2)
الخصال: پدرم از سعد از اصفهانی این حدیث را روایت کرده است. (3)
فقه الرضا: و بدان که روزه بر چهل قسم است تا آخر حدیث.
الهدایۀ: از زهری همین حدیث روایت شده است.
روایت2.
الخصال: عقبة ابن بشیر ازدی گوید: روز دوشنبه نزد امام باقر علیه السلام رفتم، به من فرمود: بخور، گفتم: من روزه هستم. فرمود: چگونه روزه گرفتی؟ گفتم: چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن روز به دنیا آمده است. فرمود: شما روزی را که پیامبر در آن متولد شده است نمی دانید، اما روز وفات او را می دانید. سپس فرمود: در آن روز روزه نگیر و مسافرت هم نکن. (4)
روایت3.
الخصال: جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: روزه مستحبی برای زن جایز نیست مگر با اجازه شوهرش.(5)
روایت4.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پس از شیر بریدن، پیوند رضاعی در کار نیست. در روزه، پیوست به هم نباشد. پس از احتلام (بلوغ) یتیمی نیست. یک روز سکوت تا شب روا نیست. پس از هجرت تعرب نباشد. پس از فتح مکه هجرت نباشد.
ص: 262
اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ أَجْزَأَ عَنْهُ صَوْمُهُ.
وَ أَمَّا صَوْمُ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ فَإِنَّ الْعَامَّةَ اخْتَلَفَتْ فِی ذَلِکَ فَقَالَ قَوْمٌ یَصُومُ وَ قَالَ قَوْمٌ إِنْ شَاءَ صَامَ وَ إِنْ شَاءَ أَفْطَرَ وَ قَالَ قَوْمٌ لَا یَصُومُ وَ أَمَّا نَحْنُ فَنَقُولُ یُفْطِرُ فِی الْحَالَتَیْنِ جَمِیعاً فَإِنْ صَامَ فِی السَّفَرِ أَوْ فِی حَالِ الْمَرَضِ فَهُوَ عَاصٍ وَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ(1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ: مِثْلَهُ (2) ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: وَ اعْلَمْ أَنَّ الصَّوْمَ عَلَی أَرْبَعِینَ وَجْهاً إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.
الهدایة، مرسلا عن الزهری: مثله.
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِیرٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ: جِئْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَقَالَ کُلْ فَقُلْتُ إِنِّی صَائِمٌ فَقَالَ وَ کَیْفَ صُمْتَ قَالَ قُلْتُ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وُلِدَ فِیهِ فَقَالَ أَمَّا مَا وُلِدَ فِیهِ فَلَا تَعْلَمُونَ وَ أَمَّا مَا قُبِضَ فِیهِ فَنَعَمْ ثُمَّ قَالَ فَلَا تَصُمْ وَ لَا تُسَافِرْ فِیهِ (3).
ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا یَجُوزُ لِلْمَرْأَةِ أَنْ تَصُومَ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ زَوْجِهَا(4).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا رَضَاعَ بَعْدَ فِطَامٍ وَ لَا وِصَالَ فِی صِیَامٍ وَ لَا یُتْمَ بَعْدَ احْتِلَامٍ وَ لَا صَمْتَ یَوْماً إِلَی اللَّیْلِ وَ لَا تَعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ وَ لَا طَلَاقَ
ص: 262
پیش از ازدواج طلاق نیست. پیش از مالک شدن، آزاد کردن نیست. نه بی اذن پدر قسم فرزند درست است و نه بی اذن مولا قسم مملوک و نه بی اذن شوهر قسم زن. در معصیت، نذر جایز نیست و در قطع پیوند خویشاوندی، سوگند نباشد. (1)
امالی طوسی: عضائری از صدوق این حدیث را روایت کرده است .
روایت5.
معانی الاخبار: جعفر ابن محمد از پدر بزگوارش علیهما السلام روایت میکند که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بدیل ابن ورقاء خزاعی را سوار بر شتر خاکستری رنگی فرستاد و به او مأموریت داد تا در ایام منی، در میان مردم فریاد زند که:
ص: 263
قَبْلَ نِکَاحٍ وَ لَا عِتْقَ قَبْلَ مِلْکٍ وَ لَا یَمِینَ لِوَلَدٍ مَعَ وَالِدِهِ وَ لَا لِمَمْلُوکٍ مَعَ مَوْلَاهُ وَ لَا لِلْمَرْأَةِ مَعَ زَوْجِهَا وَ لَا نَذْرَ فِی مَعْصِیَةٍ وَ لَا یَمِینَ فِی قَطِیعَةٍ(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الغضائری عن الصدوق: مثله (2).
مع، [معانی الأخبار] الْوَرَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُدَیْلَ بْنَ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِیَ (3)
عَلَی جَمَلٍ أَوْرَقَ فَأَمَرَهُ أَنْ یُنَادِیَ فِی النَّاسِ أَیَّامَ مِنًی أَنْ لَا تَصُومُوا
ص: 263
این ایام را روزه نگیرند، زیرا این روزها، روز خوردن و آشامیدن و بعال است، و «بعال» زناشویی، و شوخی کردن مرد با همسرش می باشد. (1)
روایت6.
امالی صدوق: در اموری که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آن نهی فرمود آمده است که ایشان از روزه گرفتن در شش روز نهی فرموده است: روز عید فطر، روز شک، روز عید قربان و ایام تشریق. (2)
روایت7.
قرب الاسناد: حماد ابن عیسی گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: پدرم فرمود: علی علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بدیل بن ورقاء خزاعی را سوار بر شتر خاکستری رنگی فرستاد و به او مأموریت داد تا در ایام منی، در میان مردم فریاد زند که: این ایام را روزه نگیرند، زیرا آن روزها، روز خوردن و آشامیدن و بعال است. (3)
روایت8.
اربعین شهید: با همین سند از صدوق از جعفر ابن حسین از محمد ابن عبدالله حمیری از پدرش از محمد ابن عیسی اشعری از حماد همین حدیث روایت شده است.
سپس فرمود: و بدان که این نهی کردن، به شخصی که مناسک حج را انجام میدهد اختصاص دارد نه به همه کسانی که در منی حضور دارند.
روایت9.
علل الشرایع: محمد ابن عبد الله کوفی از مردی که ذکرش نموده، روایت کرده که گفت: شنیدم از امام باقر علیه السلام که از پدر بزرگوارش علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کردند که فرمودند: وقتی کسی به شهری وارد شد، بر اهالی آن شهر که هم دین او هستند مهمان است تا از آنجا خارج شود و شایسته نیست که مهمان بدون اذن میزبان روزه بگیرد چه آنکه ممکن است آنها برای وی طعامی درست کرده باشند که به واسطه تناول نکردن میهمان آن طعام فاسد شود و سزاوار نیست که میزبان بدون اذن مهمان روزه بگیرد زیرا مهمان از آنها حیاء و شرم کرده، بسا طعامی را که میل دارد، به خاطر روزه دار بودن ایشان تناول نمی کند.(4)
ص: 264
هَذِهِ الْأَیَّامَ فَإِنَّهَا أَیَّامُ أَکْلٍ وَ شُرْبٍ وَ بِعَالٍ وَ الْبِعَالُ النِّکَاحُ وَ مُلَاعَبَةُ الرَّجُلِ أَهْلَهُ (1).
لی، [الأمالی للصدوق] فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنْ صِیَامِ سِتَّةِ أَیَّامٍ یَوْمِ الْفِطْرِ وَ یَوْمِ الشَّکِّ وَ یَوْمِ النَّحْرِ وَ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ (2).
ب، [قرب الإسناد] حَمَّادُ بْنُ عِیسَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ أَبِی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُدَیْلَ بْنَ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِیَّ عَلَی جَمَلٍ أَوْرَقَ أَیَّامَ مِنًی فَقَالَ تُنَادِی فِی النَّاسِ أَلَا لَا تَصُومُوا فَإِنَّهَا أَیَّامُ أَکْلٍ وَ شُرْبٍ وَ بِعَالٍ (3).
أَرْبَعِینُ الشَّهِیدِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ حَمَّادٍ: مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ وَ اعْلَمْ أَنَّ هَذَا النَّهْیَ یَخْتَصُّ بِالنَّاسِکِ لَا بِکُلِّ مِنْ حَضَرَ مِنًی.
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَرْوِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا دَخَلَ الرَّجُلُ بَلْدَةً فَهُوَ ضَیْفٌ عَلَی مَنْ بِهَا مِنْ أَهْلِ دِینِهِ حَتَّی یَرْحَلَ عَنْهُمْ وَ لَا یَنْبَغِی لِلضَّیْفِ أَنْ یَصُومَ إِلَّا بِإِذْنِهِمْ لِئَلَّا یَعْمَلُوا لَهُ الشَّیْ ءَ فَیَفْسُدَ عَلَیْهِمْ وَ لَا یَنْبَغِی لَهُمْ أَنْ یَصُومُوا إِلَّا بِإِذْنِ ضَیْفِهِمْ لِئَلَّا یَحْتَشِمَهُمْ فَیَشْتَهِیَ الطَّعَامَ فَیَتْرُکَهُ لِمَکَانِهِمْ (4).
ص: 264
روایت10.
علل الشرایع: محمد ابن عبد الله کرخی از مردی که ذکر نموده: وی گفت خبردار شدم که برخی از اهل مدینه حدیثی را از امام باقر علیه السلام روایت کردند. نزد راوی رفتم، پس سراغ آن حدیث را از وی گرفتم. او مرا از آن بازداشت و ناامیدم نمود و قسم های غلیظ و سختی خورد که برای احدی نخواهد گفت. به او گفتم: آیا این حدیث را دیگری نیز با تو از امام علیه السلام شنیده است؟ گفت: آری، مردی به نام فضل آن را شنیده. من به قصد او به طرف منزلش حرکت کرده اذن گرفته و داخل شدم و از وی راجع به حدیث مزبور پرسیدم، او نیز مرا از آن بازداشت و ناامیدم کرد و با من همان رفتار را نمود که مرد مدنی کرده بود، پس ماجرای سفر خود را به او گفته و از آنچه مرد مدنی کرده بود خبرش دادم. دلش به حالم به رحم آمد و گفت: باشد.
از امام باقر علیه السلام شنیدم که از پدر بزرگوارش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت نمود که آن سرور فرمودند: هنگامی که شخص به شهری وارد می شود، تا زمانی که از آنجا بیرون رود، مهمان هم کیشان خود می باشد و آنها میزبانش هستند و بر مهمان سزاوار نیست روزه بگیرد مگر با اذن میزبانانش، تا طعامی برایش تهیه نبینند و به واسطه مصرف نشدنش فاسد گردد. همچنان که شایسته نیست میزبانان بدون اذن مهمان روزه بگیرند تا او حیا نکند و به خاطر موقعیتی که میزبانان دارند، از طعامی که میل دارد، چشم بپوشد.
سپس به من گفت: منزلت کجاست؟ پس به او خبر دادم. وقت صبح به نزدم آمد و خادمی که بر سرش طبقی گذارده و انواع طعامها در آن بود وی را همراهی می کرد. به او گفتم: رحمت خدا بر تو، این چیست؟ گفت: سبحان الله!! مگر دیروز از امام باقر علیه السلام حدیث مزبور را نقل نکردم، این را گفت و مراجعت نمود. (1)
روایت11.
علل الشرایع: هشام ابن حکم از امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش علیه السلام نقل نموده که آن حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: از فهم و دانش مهمان است که بدون اذن میزبانش روزه مستحبی نگیرد، و از طاعت زن از شوهرش این است که بدون اجازه و امر شوهرش روزه مستحبی نگیرد، و از
ص: 265
ع، [علل الشرائع] علی بن بندار عن إبراهیم بن إسحاق بإسناده ذکره عن الفضیل بن یسار عن أبی جعفر علیه السلام: مثله (1).
ع، [علل الشرائع] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْکَرْخِیِ (2)
عَنْ رَجُلٍ ذَکَرَهُ قَالَ: بَلَغَنِی أَنَّ بَعْضَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ یَرْوِی حَدِیثاً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَتَیْتُهُ فَسَأَلْتُهُ عَنْهُ فَزَبَرَنِی وَ حَلَفَ لِی بِأَیْمَانٍ غَلِیظَةٍ لَا یُحَدِّثُ بِهِ أَحَداً فَقُلْتُ أُجِلُّ اللَّهَ (3)
هَلْ سَمِعَهُ مَعَکَ أَحَدٌ غَیْرُکَ قَالَ نَعَمْ سَمِعَهُ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْفَضْلُ فَقَصَدْتُهُ حَتَّی إِذَا صِرْتُ إِلَی مَنْزِلِهِ اسْتَأْذَنْتُ عَلَیْهِ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَدِیثِ فَزَبَرَنِی وَ فَعَلَ بِی کَمَا فَعَلَ الْمَدِینِیُّ فَأَخْبَرْتُهُ بِسَفَرِی وَ مَا فَعَلَ بِیَ الْمَدِینِیُّ فَرَقَّ لِی وَ قَالَ نَعَمْ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام یَرْوِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِذَا دَخَلَ رَجُلٌ بَلْدَةً فَهُوَ ضَیْفٌ عَلَی مَنْ بِهَا مِنْ أَهْلِ دِینِهِ حَتَّی یَرْحَلَ عَنْهُمْ وَ لَا یَنْبَغِی لِلضَّیْفِ أَنْ یَصُومَ إِلَّا بِإِذْنِهِمْ لِئَلَّا یَعْمَلُوا لَهُ الشَّیْ ءَ فَیَفْسُدَ عَلَیْهِمْ وَ لَا یَنْبَغِی لَهُمْ أَنْ یَصُومُوا إِلَّا بِإِذْنِهِ لِئَلَّا یَحْتَشِمَهُمْ فَیَتْرُکَ لِمَکَانِهِمْ ثُمَّ قَالَ لِی أَیْنَ نَزَلْتَ فَأَخْبَرْتُهُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ إِذَا هُوَ قَدْ بَکَّرَ عَلَیَّ وَ مَعَهُ خَادِمٌ لَهُ عَلَی رَأْسِهَا خِوَانٌ عَلَیْهَا مِنْ ضُرُوبِ الطَّعَامِ فَقُلْتُ مَا هَذَا رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ لَمْ أَرْوِ لَکَ الْحَدِیثَ بِالْأَمْسِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ انْصَرَفَ (4).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ نَشِیطِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مِنْ فِقْهِ الضَّیْفِ أَنْ لَا یَصُومَ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ صَاحِبِهِ وَ مِنْ طَاعَةِ الْمَرْأَةِ لِزَوْجِهَا أَنْ لَا تَصُومَ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ أَمْرِهِ وَ مِنْ
ص: 265
صلاح و صحت و خیر خواهی عبد نسبت به آقایش این است که بدون اذن مولا و فرمان او روزه نگیرد، و از احسان فرزند به پدر و مادرش این است که بدون اذن ایشان روزه و حج و نماز مستحبی انجام ندهد و در غیر این صورت، مهمان جاهل و زن گنهکار و عبد فاسد و طاغی و ناخالص و فرزند عاق و قاطع رحم قلمداد می شوند.
صدوق گفته است: خبر مذکور به همین نحو که نقل شد روایت گردیده ولی در ترک حج، چه مستحبی و چه واجب و نیز در ترک نماز و رها کردن روزه، چه مستحبی و چه واجب و همچنین در ترک طاعات و عبادات دیگر، اطاعت والدین واجب نیست. (1)
روایت12.
صحیفه امام رضا: امام رضا علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: هر کس روز جمعه را با شکیبایی و تحمل سختی روزه بگیرد، پاداش ده روز نورانی و روشن که هیچ شباهتی به روزهای دنیا ندارد، به او داده میشود. (2)
روایت13.
الخرائج: اسحاق ابن عبدالله علوی عریضی روایت کرده است و گوید: پدرم و عموهایم در چهار روزی که طول سال مستحب است روزه گرفته شود اختلاف کردند، برای روشن شدن مسئله سوار شدند و نزد امام هادی علیه السلام که قبل از رفتن به سامرا در آبادی صریا بود، رفتند. امام به آنان فرمود: آمدید تا از روزهایی که در طول سال روزه گرفته می شود بپرسید؟ گفتند: آری برای امری جز این نیامدیم. پس فرمود: روز هفدهم ماه ربیع الاول که روز ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله است و روز بیست و هفتم رجب که روز بعثت پیامبر است و روز بیست و پنجم ذی قعده، روزی که زمین از زیر کعبه گسترده شد و روز هجدهم ذیحجه که روز غدیر است. (3)
روایت14.
سرائر: زراره گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: بین دو روزه، قران نیست. (بین دو روزه باید فاصله انداخت).(4)
ص: 266
صَلَاحِ الْعَبْدِ وَ نُصْحِهِ لِمَوْلَاهُ أَنْ لَا یَصُومَ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ مَوَالِیهِ وَ أَمْرِهِمْ وَ مِنْ بِرِّ الْوَلَدِ أَنْ لَا یَصُومَ تَطَوُّعاً وَ لَا یَحُجَّ تَطَوُّعاً وَ لَا یُصَلِّیَ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ أَبَوَیْهِ وَ أَمْرِهِمَا وَ إِلَّا کَانَ الضَّیْفُ جَاهِلًا وَ الْمَرْأَةُ عَاصِیَةً وَ کَانَ الْعَبْدُ فَاسِداً عَاصِیاً غَاشّاً وَ کَانَ الْوَلَدُ عَاقّاً قَاطِعاً لِلرَّحِمِ.
قال الصدوق رحمه الله جاء هذا الخبر هکذا و لکن لیس للوالدین علی الولد طاعة فی ترک الحج تطوعا کان أو فریضة و لا فی ترک الصلاة و لا فی ترک الصوم و لا فی شی ء من ترک الطاعات (1).
صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَامَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ صَبْراً وَ احْتِسَاباً أُعْطِیَ أَجْرَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ غُرٍّ زُهْرٍ لَا تُشَاکِلُهُنَّ أَیَّامُ الدُّنْیَا(2).
یج، [الخرائج و الجرائح] رَوَی إِسْحَاقُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیُّ الْعُرَیْضِیُّ قَالَ: رَکِبَ أَبِی وَ عُمُومَتِی إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِی الْأَرْبَعَةِ أَیَّامٍ الَّتِی تُصَامُ فِی السَّنَةِ وَ هُوَ مُقِیمٌ بِصَرْیَا قَبْلَ مَصِیرِهِ إِلَی سُرَّمَنْ رَأَی فَقَالَ جِئْتُمْ تَسْأَلُونِّی عَنِ الْأَیَّامِ الَّتِی تُصَامُ فِی السَّنَةِ فَقَالُوا مَا جِئْنَا إِلَّا لِهَذَا فَقَالَ الْیَوْمُ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْیَوْمُ السَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْ رَجَبٍ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی بُعِثَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْیَوْمُ الْخَامِسُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی دُحِیَتْ فِیهِ الْأَرْضُ وَ الْیَوْمُ الثَّامِنَ عَشَرَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ هُوَ الْغَدِیرُ(3).
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ حَرِیزٍ قَالَ قَالَ زُرَارَةُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا قِرَانَ بَیْنَ صَوْمَیْنِ (4).
ص: 266
روایت15.
غیبۀ النعمانی: اصم از کرام نقل میکند که گوید: من با خود سوگند یاد کرده بودم که هرگز در روز غذایی نخورم و روزه بگیرم تا آنگاه که قائم آل محمد قیام کند. روزی نزد امام صادق علیه السلام رفتم و به او عرض کردم: مردی از شیعیان تو برای خدا بر خویشتن واجب ساخته که هرگز در روز غذایی نخورد و روزه گیرد تا زمانی که قائم آل محمد قیام کند. فرمود: ای کرام! روزه بدار ولی در عید قربان و عید فطر و سه روز تشریق و هنگامی که در سفر به سر می بری، از روزه داشتن خودداری کن. (1)
روایت16.
نوادر رواندی: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش نقل میکند که علی علیه السلام فرمود: کسی که روزه مستحبی گرفته، میتواند روزه خود را افطار کند.
و با همین سند فرمود: علی علیه السلام فرمود: روزه وصال (روزه را بدون افطاری و سحری به هم وصل نمودن) و روزه سکوت، در اسلام وجود ندارد. (2)
و با همین سند فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سکوت از صبح تا شب، و روزه وصال در اسلام نیست. (3)
و با همین سند فرمود: از علی علیه السلام در باره مردی سؤال شد که به زن خود گفته بود: اگر روز عید قربان (که روزه آن حرام است) روزه نگیرم، تو طلاق داده شده هستی! آن حضرت فرمود: آن مرد اگر روزه بگیرد، اشتباه کرده و بر خلاف سنت عمل نموده، و خداوند متولی مجازات و آمرزش اوست، طلاق زن هم واقع نشده، و سزاوار است امام علیه السلام هم آن مرد را تنبیه کند. (4)
روایت17.
مجالس شیخ: ابوغندر از پدرش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که از ایشان در باره روزه روز عرفه پرسیدم. فرمود: روز عرفه عیدی از اعیاد مسلمانان است و روز دعا کردن و درخواست کردن از خداوند است. گفتم: پس روز عاشورا چه؟ فرمود: آن روزی است که امام حسین علیه السلام کشته شد؛ پس اگر شماتتگر هستی روزه بگیر!
سپس فرمود: همانا خاندان امویان که لعنت خداوند بر آنها و آن دسته از
ص: 267
نی، [الغیبة للنعمانی] الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ شَمُّونٍ عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ کَرَّامٍ قَالَ: حَلَفْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِی أَنْ لَا آکُلَ طَعَاماً بِنَهَارٍ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِکَ جَعَلَ لِلَّهِ عَلَیْهِ أَنْ لَا یَأْکُلَ طَعَاماً بِالنَّهَارِ أَبَداً حَتَّی یَقُومَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَقَالَ صُمْ یَا کَرَّامُ وَ لَا تَصُمِ الْعِیدَیْنِ وَ لَا ثَلَاثَةَ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ وَ لَا إِذَا کُنْتَ مُسَافِراً(1).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: یَجُوزُ لِلصَّائِمِ الْمُتَطَوِّعِ أَنْ یُفْطِرَ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا وِصَالَ فِی الصِّیَامِ وَ لَا صَمْتَ مَعَ الصِّیَامِ (2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا صَمْتَ مِنْ غُدْوَةٍ إِلَی اللَّیْلِ وَ لَا وِصَالَ فِی صِیَامٍ (3).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ قَالَ لِامْرَأَتِهِ إِنْ لَمْ أَصُمْ یَوْمَ الْأَضْحَی فَأَنْتَ طَالِقٌ فَقَالَ إِنْ صَامَ فَقَدْ أَخْطَأَ السُّنَّةَ وَ خَالَفَهَا وَ اللَّهُ وَلِیُّ عُقُوبَتِهِ وَ مَغْفِرَتِهِ وَ لَمْ تُطَلَّقِ امْرَأَتُهُ وَ یَنْبَغِی أَنْ یُؤَدِّبَهُ الْإِمَامُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الضَّرْبِ (4).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَوْمِ یَوْمِ عَرَفَةَ فَقَالَ عِیدٌ مِنْ أَعْیَادِ الْمُسْلِمِینَ وَ یَوْمُ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ قُلْتُ فَصَوْمُ یَوْمِ عَاشُورَاءَ قَالَ ذَاکَ یَوْمٌ قُتِلَ فِیهِ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنْ کُنْتَ شَامِتاً فَصُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ آلَ أُمَیَّةَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ مَنْ أَعَانَهُمْ عَلَی قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام
ص: 267
اهالی شام که آنان را در کشتن حسین علیه السلام یاری رساندند باد، نذر کردند اگر حسین علیه السلام کشته شود و کسانی که به جنگ با او رفتند سالم بمانند و خلافت به خاندان ابوسفیان برسد، آن روز را برای خود عید قرار دهند و به پاس سپاسگزاری روزه بگیرند و فرزندانشان را شادمان کنند. پس این روز در خاندان ابوسفیان تا به امروز در میان مردم به سنتی مبدل گشت و همه مردم به آنان اقتدا کردند و از این جهت آن روز را روزه میگیرند و موجبات شادمانی و خوشحالی را در میان زنان و خانوادههایشان فراهم میآورند.
سپس فرمود: همانا روزه برای مصیبت نیست و روزه نیست مگر برای شکرگزاری از سلامتی و تندرستی. و همانا حسین علیه السلام مصیبت دید؛ پس اگر تو از کسانی هستی که مصیبتزده هستی، روزه نگیر! و اگر شماتتگر و از جمله کسانی هستی که به سلامتی بنی امیه تبریک میگویی، برای سپاس خداوند روزه بگیر. (1)
و از همان کتاب از معمر ابن یحیی روایت شده که از امام باقر شنیده است که میفرمود: خداوند از هیچ بنده ای، نمازی را پس از به جا آوردن نماز واجب و صدقه ای را پس از دادن زکات و روزه ای را پس از گرفتن روزه ماه رمضان، نمی خواهد و در باره آن از او نمی پرسد .
روایت18.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیهالسلام روایت شده که فرمود: روز عاشورا کشتی بر جودی نشست. نوح علیه السلام به انسانها و جنیانی که با او بودند دستور داد آن روز را روزه بگیرند. آن روزی است که خداوند توبه آدم علیه السلام را قبول کرد و روزی است که قائم ما اهل بیت (عج) قیام میکند. (2)
روایت19.
دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت شده که مردی نزد او شکایت آورد که همسرش بسیار روزه میگیرد، پس خویشتن را از او دریغ میدارد. فرمودند: هیچ روزهای بر او نیست مگر با اجازه تو، جز در روزههای واجب که باید آن را روزه بگیرد. (3)
روایت20.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: در روز عید فطر و روز عید قربان و سه روز بعد از آن که ایام تشریق است، روزه گرفته نمیشود. همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
ص: 268
مِنْ أَهْلِ الشَّامِ نَذَرُوا نَذْراً إِنْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ سَلِمَ مَنْ خَرَجَ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ صَارَتِ الْخِلَافَةُ فِی آلِ أَبِی سُفْیَانَ أَنْ یَتَّخِذُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ عِیداً لَهُمْ یَصُومُونَ فِیهِ شُکْراً وَ یُفَرِّحُونَ أَوْلَادَهُمْ فَصَارَتْ فِی آلِ أَبِی سُفْیَانَ سُنَّةً إِلَی الْیَوْمِ فِی النَّاسِ وَ اقْتَدَی بِهِمُ النَّاسُ جَمِیعاً فَلِذَلِکَ یَصُومُونَهُ وَ یُدْخِلُونَ عَلَی عِیَالاتِهِمْ وَ أَهَالِیهِمُ الْفَرَحَ ذَلِکَ الْیَوْمَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الصَّوْمَ لَا یَکُونُ لِلْمُصِیبَةِ وَ لَا یَکُونُ إِلَّا شُکْراً لِلسَّلَامَةِ وَ إِنَّ الْحُسَیْنَ علیه السلام أُصِیبَ فَإِنْ کُنْتَ مِمَّنْ أُصِیبَ بِهِ فَلَا تَصُمْ وَ إِنْ کُنْتَ شَامِتاً مِمَّنْ تَبَرَّکَ بِسَلَامَةِ بَنِی أُمَیَّةَ فَصُمْ شُکْراً لِلَّهِ تَعَالَی (1).
وَ عَنْهُ، عَنِ ابْنِ عُبْدُونٍ عَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْأَصَمِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یَحْیَی أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَا یَسْأَلُ اللَّهُ عَبْداً عَنْ صَلَاةٍ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ وَ عَنْ صَدَقَةٍ بَعْدَ الزَّکَاةِ وَ لَا عَنْ صَوْمٍ بَعْدَ شَهْرِ رَمَضَانَ (2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: أَوْفَتِ السَّفِینَةُ یَوْمَ عَاشُورَاءَ عَلَی الْجُودِیِّ فَأَمَرَ نُوحٌ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ بِصَوْمِهِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی تَابَ اللَّهُ فِیهِ عَلَی آدَمَ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی یَقُومُ فِیهِ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ علیهم السلام (3).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: أَنَّ رَجُلًا شَکَا إِلَیْهِ أَنَّ امْرَأَتَهُ تُکْثِرُ الصَّوْمَ فَتَمْنَعُهُ نَفْسَهَا فَقَالَ لَا صَوْمَ لَهَا إِلَّا بِإِذْنِکَ إِلَّا فِی وَاجِبٍ عَلَیْهَا أَنْ تَصُومَهُ (4).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَا یُصَامُ یَوْمُ الْفِطْرِ وَ لَا یَوْمُ الْأَضْحَی وَ لَا ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ بَعْدَهُ وَ هِیَ أَیَّامُ التَّشْرِیقِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ:
ص: 268
این ایام، روزهای خوردن و آشامیدن و بعال است.
و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که ایشان از روزه همیشگی و پیوسته و از روزه وصال بیزار بود. روزه وصال این است که شخصی دو روز یا بیشتر را در روزه به هم برساند و شبهنگام افطار نکند. (1)
باب سی و دوم : احکام روزه
آیات
- أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَی نِسَآئِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ. (2)
{همبستری با زنانتان در شب ماه روزه بر شما حلال شد. آنها پوشش شمایند و شما پوشش آنهایید. خدا می دانست که شما به خویشتن خیانت می ورزید، پس توبه شما را بپذیرفت و شما را عفو کرد. اکنون با آنها همبستر شوید و آنچه را که خدا بر شما مقرر گردانیده است انجام دهید، و بخورید و بیاشامید تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود. و روزه را به شب برسانید. و چون در مسجد اعتکاف کنید، با زنان همبستر مشوید. اینها حدود فرمان خداست، بدان نزدیک مشوید. خدا آیات خود را این چنین بیان می کند، باشد که به پرهیزگاری برسند.}
روایات
روایت1.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: هر که صبح کند و در نیت نداشته باشد که روزه بگیرد سپس بخواهد روزه مستحب بگیرد، این کار برایش مقدور است تا زوال خورشید. فرمود: و همینگونه است اگر صبح کند و روزه مستحبی بگیرد میتواند افطار کند تا زوال خورشید. (3)
روایت2.
تفسیر عیاشی: سماعه از امام صادق علیه السلام روایت میکند که پیرامون تفسیر آیه: «أُحِلَّ لَکُمْ لَیلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلَی نِسَآئِکُمْ» فرمود: این آیه در شأن خَوّات ابن جُبیر انصاری نازل شده است. ماجرا از این قرار است که وی با زبان روزه به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در خندق بود و بدون آن که افطار کند، روز را به شب رساند
ص: 269
هِیَ أَیَّامُ أَکْلٍ وَ شُرْبٍ وَ بِعَالٍ.
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَرِهَ صَوْمَ الْأَبَدِ وَ کَرِهَ الْوِصَالَ فِی الصَّوْمِ وَ هُوَ أَنْ یَصِلَ یَوْمَیْنِ أَوْ أَکْثَرَ لَا یُفْطِرُ مِنَ اللَّیْلِ (1).
البقرة: أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَصْبَحَ لَا یَنْوِی الصَّوْمَ ثُمَّ بَدَا لَهُ أَنْ یَتَطَوَّعَ فَلَهُ ذَلِکَ مَا لَمْ تَزُلِ الشَّمْسُ قَالَ وَ کَذَلِکَ إِنْ أَصْبَحَ صَائِماً مُتَطَوِّعاً فَلَهُ أَنْ یُفْطِرَ مَا لَمْ تَزُلِ الشَّمْسُ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ إِلَی وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا قَالَ نَزَلَتْ فِی خَوَّاتِ بْنِ جُبَیْرٍ(4)
وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْخَنْدَقِ وَ هُوَ صَائِمٌ فَأَمْسَی
ص: 269
و پیش از نزول این آیه، این چنین بود که اگر کسی از آنان می خوابید، خوردن و آشامیدن بر او حرام می شد. پس خَوّات پس از آن که روز را به شب رسانید، به سوی خانواده خود آمد و گفت: آیا غذایی نزد شما هست؟ آنها پاسخ دادند: خیر، نخواب تا غذایی را برایت آماده کنیم. وی تکیه داد و خوابش برد. خانواده او به او گفتند: آیا تو خوابیده بودی؟ او پاسخ داد: آری. او بدون آن که افطار کند، شب را به صبح رسانید و صبح هنگام به سوی خندق رفت و کم کم داشت از هوش می رفت. رسول الله صلی الله علیه و آله از کنار او عبور کرد و چون او را با این حال دید، وی رسول الله صلی الله علیه و آله را از این که چه بر او گذشته، آگاه ساخت و خداوند آیه: «وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یتَبَینَ لَکُمُ الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ»،(1) {و بخورید و بیاشامید تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود.} را نازل کرد. (2)
روایت3.
تفسیر عیاشی: سعد از یکی از اصحاب خود روایت می کند که از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام پرسیدند: حکم مردی که به هنگام سحر در طلوع فجر شک می کند، چیست؟ حضرت پاسخ داد: اشکالی ندارد چون خداوند می فرماید: «وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یتَبَینَ لَکُمُ الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ» و او باید در ماه رمضان، احتیاط کند (زودتر بیدار شود) و پیش از زمان شک، سحری بخورد. (3)
ص: 270
عَلَی ذَلِکَ وَ کَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یَنْزِلَ هَذِهِ الْآیَةُ إِذَا نَامَ أَحَدُهُمْ حُرِّمَ عَلَیْهِ الطَّعَامُ فَرَجَعَ خَوَّاتٌ إِلَی أَهْلِهِ حِینَ أَمْسَی فَقَالَ عِنْدَکُمْ طَعَامٌ فَقَالُوا لَا تَنَامُ حَتَّی نَصْنَعَ لَکَ طَعَاماً فَاتَّکَأَ فَنَامَ فَقَالُوا قَدْ فَعَلْتَ قَالَ نَعَمْ فَبَاتَ عَلَی ذَلِکَ وَ أَصْبَحَ فَغَدَا إِلَی الْخَنْدَقِ فَجَعَلَ یُغْشَی عَلَیْهِ فَمَرَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَأَی الَّذِی بِهِ سَأَلَهُ فَأَخْبَرَهُ کَیْفَ کَانَ أَمْرُهُ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أُحِلَّ لَکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا وَ تَشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَعْدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْهُمَا: فِی رَجُلٍ تَسَحَّرَ وَ هُوَ شَاکٌّ فِی الْفَجْرِ فَقَالَ لَا بَأْسَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ وَ أَرَی أَنْ یَسْتَظْهِرَ فِی رَمَضَانَ وَ یَتَسَحَّرَ قَبْلَ ذَلِکَ (2).
ص: 270
روایت4.
تفسیر عیاشی: ابو بصیر نقل می کند: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: دو مرد در سحرگاه ماه رمضان برخاسته و یکی از آن دو گفت: این، فجر است و دیگری گفت: چیزی نمی بینم، حکم آن دو چیست؟ حضرت پاسخ داد: آن کس که یقین نکرده که آن، هنگام فجر است می تواند غذا بخورد ولی خوردن غذا بر آن که می گوید هنگام فجر می باشد، حرام شده است. چرا که خداوند می فرماید: «وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یتَبَینَ لَکُمُ الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیامَ إِلَی الَّلیلِ» (1)
روایت5.
تفسیر عیاشی: عبد الله حلبی روایت می کند، از امام صادق پرسیدم: «الْخَیطُ الأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الأَسْوَدِ» به چه معنا است؟ حضرت پاسخ داد: منظور، سفیدی روز از سیاهی شب است.(2)
روایت6.
تفسیر نعمانی: با سند پیشین در کتاب القرآن امیرالمومنین علی علیه السلام فرموده است: هنگامی که خداوند روزه را واجب گردانید، واجب کرد که مرد نباید با همسرش در ماه رمضان نه در شب و نه در روز جماع کند، و طبق معنای روزه بنی اسرائیل که در تورات ذکر شده است، آن کار بر این امت حرام میباشد، و هرگاه شخص در اول شب بخوابد، پیش از اینکه افطار کند، خوردن پس از خواب بر او حرام است، چه افطار کرده باشد و چه افطار نکرده باشد.
مردی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معروف به مطعم ابن جبیر، پیرمردی بود و در زمانی که خندق حفر میشد او نیز همراه با مسلمانان در کار حفر خندق بود - و این کار در ماه رمضان صورت می گرفت -. زمانی که از کار حفاری خندق فارغ شد و به نزد خانوده اش بازگشت، نماز مغرب را خواند و همسرش در تهیه غذا برای او دیر کرد، پس خواب بر او چیره شد. هنگامی که همسرش غذا را نزدش آورد و او را بیدار کرد. جبیر به او گفت: تو غذا را تناول کن چراکه من خوابیدم و غذا بر من حرام شده است و از خوردن صرف نظر کرده و گرسنه ماند و صبح هنگام روزه گرفت و به سوی خندق رفت، و همراه با مردم خندق حفر میکرد، پس از هوش رفت. پیامبر از حال او جویا شد، او نیز ماجرا را برای ایشان گفت.
و در میان مسلمانان جوانانی بودند که به خاطر کمی صبر و شکیبایی، شب هنگام با زنان خویش جماع میکردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از خداوند در این باره پرسید، پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ
ص: 271
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلَیْنِ قَامَا فِی رَمَضَانَ فَقَالَ أَحَدُهُمَا هَذَا الْفَجْرُ وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَی شَیْئاً قَالَ لِیَأْکُلِ الَّذِی لَمْ یَسْتَیْقِنِ الْفَجْرَ وَ قَدْ حَرُمَ الْأَکْلُ عَلَی الَّذِی زَعَمَ قَدْ رَأَی إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْخَیْطِ الْأَبْیَضِ وَ عَنِ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ فَقَالَ بَیَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّیْلِ (2).
فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ (3)
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ لَمَّا فَرَضَ اللَّهُ الصِّیَامَ فَرَضَ أَنْ لَا یَنْکِحَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِاللَّیْلِ وَ لَا بِالنَّهَارِ عَلَی مَعْنَی صَوْمِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی التَّوْرَاةِ فَکَانَ ذَلِکَ مُحَرَّماً عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ کَانَ الرَّجُلُ إِذَا نَامَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ قَبْلَ أَنْ یُفْطِرَ فَقَدْ حَرُمَ عَلَیْهِ الْأَکْلُ بَعْدَ النَّوْمِ أَفْطَرَ أَوْ لَمْ یُفْطِرْ وَ کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعْرَفُ بِمُطْعِمِ بْنِ جُبَیْرٍ شَیْخاً(4)
فَکَانَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی حُفِرَ فِیهِ الْخَنْدَقُ حَفَرَ فِی جُمْلَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْحَفْرِ وَ رَاحَ إِلَی أَهْلِهِ صَلَّی الْمَغْرِبَ وَ أَبْطَأَتْ عَلَیْهِ زَوْجَتُهُ بِالطَّعَامِ فَغَلَبَ عَلَیْهِ النَّوْمُ فَلَمَّا أَحْضَرَتْ إِلَیْهِ الطَّعَامَ أَنْبَهَتْهُ فَقَالَ لَهَا اسْتَعْمِلِیهِ أَنْتِ فَإِنِّی قَدْ نِمْتُ وَ حَرُمَ عَلَیَّ وَ طَوَی إلیه [لَیْلَتَهُ] وَ أَصْبَحَ صَائِماً فَغَدَا إِلَی الْخَنْدَقِ وَ جَعَلَ یَحْفِرُ مَعَ النَّاسِ فَغُشِیَ عَلَیْهِ فَسَأَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ حَالِهِ فَأَخْبَرَهُ وَ کَانَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ شُبَّانٌ یَنْکِحُونَ نِسَاءَهُمْ بِاللَّیْلِ سِرّاً لِقِلَّةِ صَبْرِهِمْ فَسَأَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهَ سُبْحَانَهُ فِی ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ
ص: 271
إِلَی نِسَآئِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ» (1) {همبستری با زنانتان در شب ماه روزه بر شما حلال شد. آنها پوشش شمایند و شما پوشش آنهایید. خدا می دانست که شما به خویشتن خیانت می ورزید، پس توبه شما را بپذیرفت و شما را عفو کرد. اکنون با آنها همبستر شوید و آنچه را که خدا بر شما مقرر گردانیده است انجام دهید، و بخورید و بیاشامید تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود. و روزه را به شب برسانید.} (2)
روایت7.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که علی علیه السلام در سرمه کشیدن شخص روزهدار اگر مزهاش را حس نمیکرد، اشکالی نمیدید. (3)
روایت8.
قرب الاسناد: با همین سند گوید: علی علیه السلام درحالی که روزه بود، در اول روز و آخر روز در ماه رمضان دندانهایش را مسواک میکرد. (4)
روایت9.
قرب الاسناد: با همین سند گوید: علی علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد اگر روزهدار با مسواک خیس در اول روز دندانهایش را مسواک کند. و فرمود: اگر گوینده بگوید: بنابر بر سنت وضو باید مضمضه کند، به او گفته میشود: میبایست بنا بر سنتی که جبرئیل علیه السلام برای رسول خدا صلی الله علیه و سلم آورد، مسواک استفاده شود. (5)
روایت10.
قرب الاسناد: علی از برادرش روایت میکند که از ایشان درباره مرد و زن پرسیدم که آیا برایشان جایز است که دارو در (گوش) خود بریزند درحالی که روزهاند؟ فرمود: اشکالی ندارد. (6)
و از او درباره روزهداری پرسیدم که خوردنی و نوشیدنی را میچشد و مزهاش را در حلقش حس میکند. فرمود: این کار را نکند. گفتم: اگر این کار را کرد چه چیزی بر گردن اوست؟ فرمود: چیزی بر گردن او نیست اما دوباره این کار را انجام ندهد. (7)
و از ایشان در باره مرد پرسیدم که آیا جایز است که ببوسد و لمس کند در حالی که در ماه رمضان است؟ فرمود: خیر.
و از ایشان درباره شخص پرسیدم که آیا جایز است موهای زیر بغلش را بِکَند درحالی که روزه است؟ فرمود: اشکالی ندارد.
ص: 272
إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَةُ مَا تَقَدَّمَهَا(1).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ لَا یَرَی بِالْکُحْلِ لِلصَّائِمِ بَأْساً إِذَا لَمْ یَجِدْ طَعْمَهُ (2).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَسْتَاکُ وَ هُوَ صَائِمٌ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ وَ آخِرِهِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ (3).
ب، [قرب الإسناد] بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا بَأْسَ بِأَنْ یَسْتَاکَ الصَّائِمُ بِالسِّوَاکِ الرَّطْبِ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ.
وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنَ الْمَضْمَضَةِ لِسُنَّةِ الْوُضُوءِ قِیلَ لَهُ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنَ السِّوَاکِ لِلسُّنَّةِ الَّتِی جَاءَ بِهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُمَا أَنْ یَسْتَدْخِلَا الدَّوَاءَ وَ هُمَا صَائِمَانِ قَالَ لَا بَأْسَ-(5)
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّائِمِ یَذُوقُ الطَّعَامَ وَ الشَّرَابَ یَجِدُ طَعْمَهُ فِی حَلْقِهِ قَالَ لَا یَفْعَلُ قُلْتُ فَإِنْ فَعَلَ فَمَا عَلَیْهِ قَالَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ لَکِنْ لَا یَعُودُ-(6) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُقَبِّلَ وَ یَلْمِسَ وَ هُوَ یَقْضِی شَهْرَ رَمَضَانَ قَالَ لَا وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَنْتِفُ إِبْطَهُ وَ هُوَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هُوَ صَائِمٌ قَالَ لَا بَأْسَ.
ص: 272
و از ایشان در باره شخصی پرسیدم که از دهانش آب بریزد تا چیزی را که بر لباسش است بشوید، درحالی که روزه است. فرمود: اشکالی ندارد. (1)
روایت11.
الخصال: برقی از پدرش به امام صادق علیه السلام میرساند که فرمود: پنج چیز روزه را باطل می کند: خوردن و آشامیدن و جماع و فرو رفتن در آب و دروغ بستن بر خدا و پیامبرش و ائمّه. (2)
روایت12.
معانی الاخبار: أبو بصیر گوید: شنیدم که امام صادق علیه السّلام می فرمود: دروغ، روزه روزه دار را باطل میکند. به آن حضرت عرض کردم؛ تباه شدیم، فرمود: نه، مقصودم دروغ گفتن بر خدای عزّ و جلّ و بر پیامبرش صلّی اللَّه علیه و آله و بر امامان علیهم السّلام می باشد. (3)
روایت13.
معانی الاخبار: عبایه ربعی گوید: از ابن عباس پرسیدم: برای روزه دار جایز است حجامت کند؟ گفت: بلی، اگر نترسد از اینکه ضعف او را فرا گیرد. عرض کردم: آیا حجامت روزه او را می شکند؟ گفت: نه. گفتم: پس معنی فرمایش پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم چیست، آنگاه که دید شخصی در ماه رمضان حجامت می نماید: فرمود: «حجامت کننده و حجامت شده هر دو افطار کردند»؟ پاسخ داد: آنها روزه خود را شکسته بودند، چون به یکدیگر دشنام دادند و در دشنام خود بر پیغمبر خدا صلی اللَّه علیه و آله دروغ بستند نه از جهت حجامت.
صدوق گوید: برای حدیث مفهوم دیگری هم هست و آن این که: شخصی که حجامت نماید، نفس خویش را در معرض این قرار داده که نیاز به خوردن چیزی پیدا کند، به دلیل ضعفی که مطمئن نیست برایش پیدا نمی گردد و او را محتاج به افطار نمی نماید. و در نیشابور از بعضی مشایخ شنیدم که در معنی فرموده امام صادق علیه السّلام «حجامت گر و حجامت شده افطار کردند» می فرمود: یعنی به سبب این حجامت، آن دو در قانون و سنّت من وارد شدند چون حجامت از کارهایی است که آن حضرت به آن دستور داده و درخواست انجام آن را نموده است. (4)
ص: 273
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَصُبُّ مِنْ فِیهِ الْمَاءَ یَغْسِلُ بِهِ الشَّیْ ءَ یَکُونُ فِی ثَوْبِهِ وَ هُوَ صَائِمٌ قَالَ لَا بَأْسَ (1).
ل، [الخصال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَمْسَةُ أَشْیَاءَ تُفَطِّرُ الصَّائِمَ الْأَکْلُ وَ الشُّرْبُ وَ الْجِمَاعُ وَ الِارْتِمَاسُ فِی الْمَاءِ وَ الْکَذِبُ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (2).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: الْکَذِبَةُ تُفَطِّرُ الصَّائِمَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ هَلَکْنَا قَالَ لَا إِنَّمَا أَعْنِی الْکَذِبَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (3).
مع، [معانی الأخبار] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ عَنِ الصَّائِمِ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یَحْتَجِمَ قَالَ نَعَمْ مَا لَمْ یَخْشَ ضَعْفاً عَلَی نَفْسِهِ قُلْتُ فَهَلْ تَنْقُضُ الْحِجَامَةُ صَوْمَهُ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حِینَ رَأَی مَنْ یَحْتَجِمُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَفْطَرَ الْحَاجِمُ وَ الْمَحْجُومُ فَقَالَ إِنَّمَا أَفْطَرَا لِأَنَّهُمَا تَسَابَّا وَ کَذَبَا فِی سَبِّهِمَا عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا لِلْحِجَامَةِ.
قال الصدوق رحمه الله و للحدیث معنی آخر و هو أن من احتجم فقد عرض نفسه للاحتیاج إلی الإفطار لضعف لا یؤمن أن یعرض له فیحوجه إلی ذلک فقد سمعت بعض المشایخ بنیسابور یذکر فی معنی قول الصادق علیه السلام أفطر الحاجم و المحجوم أی دخلا بذلک فی فطرتی و سنتی لأن الحجامة مما أمر به فاستعمله (4).
ص: 273
روایت14.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدر بزرگوارش از پدران خود از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حجامت کرد، در حالتی که محرم و روزهدار بود.
صدوق گوید: این خبر مخالف آن خبری است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: «افطر الحاجم و المحجوم» زیرا اگر حجامت از اعمالی باشد که آن جناب فرموده و مستحب گردانیده و خود نیز انجام داده است، پس معنی فرمایش او این است که حجامت کننده و حجامت کرده شده به سبب حجامت کردن، در دو سنت و فطرت من داخل شدند. (1)
روایت15.
علل الشرایع: رئاب گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام روزه دار را از استشمام گل نرگس نهی می کرد، لذا محضرش عرضه داشتم: فدایت شوم برای چه نهی می کنید؟ فرمود: زیرا نرگس، ریحان عجم ها است.
و محمّد ابن یعقوب از برخی اصحاب نقل کرده که عجم ها در وقت روزه داشتن این گل را استشمام کرده و می گویند: جلو گرسنگی را می گیرد. (2)
روایت16.
علل الشرایع: با همین اسناد حسن ابن راشد گوید: امام صادق علیه السلام هرگاه روزه میگرفت ریحان استشمام نمیکرد. من علّت آن را از ایشان پرسیدم؟ فرمود: کراهت دارم روزه ام را با لذّت مخلوط نمایم. (3)
روایت17.
علل الشرایع: حریز گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا محرم ریحان را استشمام بکند؟ فرمود: خیر. عرض کردم: روزه دار چطور؟ فرمود: خیر. عرض کردم: آیا روزه دار عطر غالیه و دخنه (4) را استشمام بکند؟ فرمود: آری.
عرض کردم: چرا استشمام عطر برای روزه دار مباح و حلال است ولی ریحان را نمی تواند استشمام کند؟ فرمود: چون طیب
ص: 274
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله احْتَجَمَ وَ هُوَ صَائِمٌ مُحْرِمٌ.
قال الصدوق رحمه الله لیس هذا الخبر بخلاف الخبر الذی روی عنه علیه السلام أنه قال أفطر الحاجم و المحجوم لأن الحجامة مما أمر به علیه السلام و سنه و استعمله فمعنی قوله علیه السلام أفطر الحاجم و المحجوم هو أنهما دخلا بذلک فی سنتی و فطرتی (1).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیْضِ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَنْهَی عَنِ النَّرْجِسِ لِلصَّائِمِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَلِمَ قَالَ لِأَنَّهُ رَیْحَانُ الْأَعَاجِمِ.
وَ ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا: أَنَّ الْأَعَاجِمَ کَانَتْ تَشَمُّهُ إِذَا صَامُوا وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ یُمْسِکُ مِنَ الْجُوعِ (2).
ع، [علل الشرائع] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا صَامَ لَا یَشَمُّ الرَّیْحَانَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ أَکْرَهُ أَنْ أُخَلِّطَ صَوْمِی بِلَذَّةٍ(3).
ع، [علل الشرائع] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا بَلَغَ بِهِ حَرِیزاً حریز قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُحْرِمِ یَشَمُّ الرَّیْحَانَ قَالَ لَا قُلْتُ فَالصَّائِمُ قَالَ لَا قُلْتُ لَهُ یَشَمُّ الصَّائِمُ الْغَالِیَةَ وَ الدُّخْنَةَ(4) قَالَ نَعَمْ قُلْتُ کَیْفَ حَلَّ لَهُ یَشَمُّ الطِّیبَ وَ لَا یَشَمُّ الرَّیْحَانَ قَالَ لِأَنَّ الطِّیبَ
ص: 274
و عطر سنّت است ولی استشمام ریحان برای روزه دار بدعت است. (1)
محاسن: برخی از اصحاب ما این حدیث را روایت کردهاند. (2)
روایت18.
فقه امام رضا: مهمترین چیزی که فریضه روزه با آن کامل میشود، عزیمت است، و آن قصد و نیت، و ترک دروغ گفتن بر خداوند و پیامبرش، سپس ترک خوردن و آشامیدن و جماع کردن و فرو رفتن در آب و استفراغ کردن عمدی است. پس هرگاه این شروط به شیوهای که تبیین نمودیم، انجام پذیرد، فریضه روزه را ادا کرده و با لطف خداوند از وی قبول میشود.
روایت19.
فقه امام رضا: از بوئیدن مشک و کافور و زعفران پرهیز کن و به بینی نزدیک نکن و از لمس کردن و بوسه و نگاه کردن پرهیز کن زیرا آن تیری از تیرهای شیطان است و از استعمال مسواک خیس و فرو ریختن آب در دهانت برای لذت بردن در غیر وضو برحذر باش، زیرا اگر چیزی از آن در گلویت وارد شود روزهات باطل میگردد و باید آن را قضا کنی. از غیبت کردن مؤمن دوری کن و از سخن چینی برحذر باش چراکه این دو، روزه روزهدار را باطل میکنند و برای فاسد و میگسار و بازی کننده شطرنج و قمار باز، غیبت محسوب نمیگردد .
باکی نیست اگر روزهدار سرمه بکشد یا حجامت کند و یا روغن بمالد و ریحان ( خوشبو کنندهها) را به جز نرگس ببوید و نیز می تواند خوشبوکنندههایی مثل بخور و غیر آن را استعمال کند، مادامی که درون بینی او نرود. چراکه روایت شده، بخور هدیه روزهدار است و باکی نیست اگر روزهدار با گوشه زبانش دیگ غذا را بچشد و باکی نیست که برای غذا دادن جوجه، غذا را در دهان خود آماده کند و نان را برای تغذیه کودک شیرخوار بجود.
پس هرگاه روزه گرفتی بر توست که آرامش و متانت را نمایان کنی و باید گوش تو روزه باشد و چشمانت از آنچه که نگاه کردن بدان حلال نیست روزه باشد و از ناسزا گویی دوری کن و در روزهات از پنج چیز که روزهات را باطل میکند پرهیز کن: خوردن، آشامیدن، جماع کردن، فرو رفتن در آب و دروغ گفتن بر خداوند و پیامبرش و ائمه علیهم السلام و سخنان زشت و نگریستن به آنچه جایز نیست. و اگر فراموش کردی و چیزی خوردی یا چیزی نوشیدی، روزهات را تمام کن و قضای آن بر تو واجب نیست.
و باکی نیست که آشپز شوربا را با گوشه زبانش بچشد درحالی که روزه باشد بدون
ص: 275
سُنَّةٌ وَ الرَّیْحَانَ بِدْعَةٌ لِلصَّائِمِ (1).
سن، [المحاسن] بعض أصحابنا: مثله (2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: أَدْنَی مَا یَتِمُّ بِهِ فَرْضُ الصَّوْمِ الْعَزِیمَةُ وَ هِیَ النِّیَّةُ وَ تَرْکُ الْکَذِبِ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ ثُمَّ تَرْکُ الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ النِّکَاحِ وَ الِارْتِمَاسِ فِی الْمَاءِ وَ اسْتِدْعَاءِ الْقَذْفِ (3)
فَإِذَا تَمَّ هَذِهِ الشُّرُوطُ عَلَی مَا وَصَفْنَاهُ کَانَ مُؤَدِّیاً لِفَرْضِ الصَّوْمِ مَقْبُولًا مِنْهُ بِمِنَّةِ اللَّهِ.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اجْتَنِبُوا شَمَّ الْمِسْکِ وَ الْکَافُورِ وَ الزَّعْفَرَانِ وَ لَا تُقَرَّبْ مِنَ الْأَنْفِ وَ اجْتَنِبِ الْمَسَّ وَ الْقُبْلَةَ وَ النَّظَرَ فَإِنَّهَا سَهْمٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِیسَ وَ احْذَرِ السِّوَاکَ الرَّطْبَ وَ إِدْخَالَ الْمَاءِ فِی فِیکَ لِلتَّلَذُّذِ فِی غَیْرِ وُضُوءٍ فَإِنْ دَخَلَ مِنْهُ شَیْ ءٌ فِی حَلْقِکَ فَقَدْ فَطَّرَکَ وَ عَلَیْکَ الْقَضَاءُ اجْتَنِبُوا الْغِیبَةَ غِیبَةَ الْمُؤْمِنِ وَ احْذَرِ النَّمِیمَةَ فَإِنَّهُمَا یُفَطِّرَانِ الصَّائِمَ وَ لَا غِیبَةَ لِلْفَاجِرِ وَ شَارِبِ الْخَمْرِ وَ اللَّاعِبِ بِالشِّطْرَنْجِ وَ الْقِمَارِ وَ لَا بَأْسَ لِلصَّائِمِ بِالْکُحْلِ وَ الْحِجَامَةِ وَ الدُّهْنِ وَ شَمِّ الرَّیْحَانِ خَلَا النَّرْجِسِ وَ اسْتِعْمَالِ الطِّیبِ مِنَ الْبَخُورِ وَ غَیْرِهِ مَا لَمْ یَصْعَدْ فِی أَنْفِهِ فَإِنَّهُ رُوِیَ أَنَّ الْبَخُورَ تُحْفَةُ الصَّائِمِ وَ لَا بَأْسَ لِلصَّائِمِ أَنْ یَتَذَوَّقَ الْقِدْرَ بِطَرَفِ لِسَانِهِ وَ یَزُقَّ الْفَرْخَ وَ یَمْضَغَ لِلطِّفْلِ الصَّغِیرِ فَإِذَا صُمْتَ فَعَلَیْکَ أَنْ تُظْهِرَ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ وَ لْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ عَمَّا لَا یَحِلُّ النَّظَرُ إِلَیْهِ وَ اجْتَنِبِ الْفُحْشَ مِنَ الْکَلَامِ وَ اتَّقِ فِی صَوْمِکَ خَمْسَةَ أَشْیَاءَ تُفَطِّرُکَ الْأَکْلَ وَ الشُّرْبَ وَ الْجِمَاعَ وَ الِارْتِمَاسَ فِی الْمَاءِ وَ الْکَذِبَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ الخناء [الْخَنَا] مِنَ الْکَلَامِ وَ النَّظَرَ إِلَی مَا لَا یَجُوزُ وَ إِنْ نَسِیتَ فَأَکَلْتَ أَوْ شَرِبْتَ فَأَتِمَّ صَوْمَکَ وَ لَا قَضَاءَ عَلَیْکَ.
وَ لَا بَأْسَ أَنْ یَذُوقَ الطَّبَّاخُ الْمَرَقَةَ وَ هُوَ صَائِمٌ بِطَرَفِ لِسَانِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ
ص: 275
آنکه آن را ببلعد، و بوئیدن خوشبو کننده اشکالی ندارد مگر اینکه پودر باشد زیرا به دورن بینی میرود، و باکی نیست اگر روزهدار دندانهایش را مسواک کند و مضمضه (آب در دهان گردانیدن) و استنشاق (آب در بینی کردن) کند، اگر آن را نبلعد و آب در گلویش وارد نشود، و باکی نیست که سرمه بکشد اگر مشک نباشد و روایت شده است که برای استعمال مشک رخصت داده شده است زیرا آن بر گره ریشه زبانش می افتد و جایز نیست روزهدار در گوش خود چیزی بریزد و یا در بینی خود دارو بریزد و یا حقنه - تزریق - کند. و جایز نیست زن در آب نشیند زیرا او آب را با عضو پیشینش (فرج) حمل میکند و باکی نیست مرد در آب برود تا زمانی که در آب فرو نرود. و خونریزی بینی و بالا آوردن غذا در دهان و قی کردن روزه را باطل نمیکند مگر اینکه به صورت عمدی قی کند .
روایت20.
سرائر: موسی ابن بکر گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد مسواک زدن سؤال شد. فرمود: من درحالی که روزه هستم، با آب مسواک میزنم. (1)
روایت21.
مکارم الاخلاق: جعفر ابن محمد گوید: روزه دار در غیر ماه رمضان هر وقت بخواهد، حجامت کند، اما در ماه رمضان خود را در معرض ضرر قرار ندهد و خون خارج نمیشود مگر اینکه او را به فشار خون مبتلا کند، و اما حجامت ما در ماه رمضان در شب هنگام میباشد. (2)
روایت22.
مکارم الاخلاق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی روزه دار هستید صبحگاه مسواک کنید، و شب مسواک ننمائید که هیچ روزه داری لبهایش در شب خشک نمیباشد مگر اینکه نوری در قیامت، جلویش را روشن سازد. (3)
و امام باقر علیه السلام فرمود: مانعی ندارد روزهدار در ماه رمضان مسواک کند، هر موقع روز که بخواهد. (4)
روایت23.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: سماعه گوید: از ایشان در باره کسی پرسیدم که در ماه رمضان دروغ گفته است. فرمود: روزهاش باطل است و باید قضا کند. گفتم: چه نوع دروغی گفته که روزهاش را باطل کرده است؟ فرمود: بر خداوند و پیامبرش دروغ می بندد.
ص: 276
یَبْتَلِعَهُ وَ لَا بَأْسَ بِشَمِّ الطِّیبِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَسْحُوقاً فَإِنَّهُ یَصْعَدُ إِلَی الدِّمَاغِ وَ لَا بَأْسَ بِالسِّوَاکِ لِلصَّائِمِ وَ الْمَضْمَضَةِ وَ الِاسْتِنْشَاقِ إِذَا لَمْ یُبْلَعْ وَ لَا یَدْخُلِ الْمَاءُ فِی حَلْقِهِ وَ لَا بَأْسَ بِالْکُحْلِ إِذَا لَمْ یَکُنْ مِسْکاً وَ قَدْ رُوِیَ رُخْصَةُ الْمِسْکِ فَإِنَّهُ یَخْرُجُ عَلَی عَکَدَةِ لِسَانِهِ وَ لَا یَجُوزُ لِلصَّائِمِ أَنْ یُقَطِّرَ فِی أُذُنِهِ شَیْئاً وَ لَا یَسْعُطَ وَ لَا یَحْتَقِنَ وَ الْمَرْأَةُ لَا تَجْلِسُ فِی الْمَاءِ فَإِنَّهَا تَحْمِلُ الْمَاءَ بِقُبُلِهَا وَ لَا بَأْسَ بِالرَّجُلِ أَنْ یَسْتَنْقِعَ فِیهِ مَا لَمْ یَرْتَمِسْ فِیهِ وَ الرُّعَافُ وَ الْقَلْسُ (1)
وَ الْقَیْ ءُ لَا یَنْقُضُ الصَّوْمَ إِلَّا أَنْ یَتَقَیَّأَ مُتَعَمِّداً.
سر، [السرائر] مُوسَی بْنُ بَکْرٍ قَالَ: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ السِّوَاکِ فَقَالَ إِنِّی أَسْتَاکُ بِالْمَاءِ وَ أَنَا صَائِمٌ (2).
مکا، [مکارم الأخلاق] عَنْ طِبِّ الْأَئِمَّةِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: یَحْتَجِمُ الصَّائِمُ فِی غَیْرِ شَهْرِ رَمَضَانَ مَتَی شَاءَ فَأَمَّا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا یُغَرِّرُ بِنَفْسِهِ (3) وَ لَا یُخْرِجُ الدَّمَ إِلَّا أَنْ یَتَبَیَّغَ بِهِ فَأَمَّا نَحْنُ فَحِجَامَتُنَا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِاللَّیْلِ (4).
مکا، [مکارم الأخلاق] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا صُمْتُمْ فَاسْتَاکُوا بِالْغَدَاةِ وَ لَا تَسْتَاکُوا بِالْعَشِیِّ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ صَائِمٍ یَبِسَ شَفَتَاهُ بِالْعَشِیِّ إِلَّا کَانَ نُوراً بَیْنَ عَیْنَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(5).
وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا بَأْسَ أَنْ یَسْتَاکَ الصَّائِمُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَیَّ النَّهَارِ شَاءَ(6).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر زُرْعَةُ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ کَذَبَ فِی رَمَضَانَ قَالَ أَفْطَرَ وَ عَلَیْهِ قَضَاؤُهُ فَقُلْتُ مَا کَذِبَتُهُ الَّذِی أَفْطَرَ قَالَ یَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ.
ص: 276
روایت24.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: امام باقر علیه السلام فرمود: روزه دار هر کار بکند به وی زیانی نمیرساند، در صورتی که از چهار چیز اجتناب کند: از خوردنی، و نوشیدنی، و فرو رفتن در آب و مقاربت با زنان و کردار و گفتار ناشایست و غیبت، اینها روزه روزهدار را باطل میکند.
روایت25.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس بر خداوند و پیامبرش دروغ ببندد درحالی که روزه باشد، روزه و وضویش باطل میشود، اگر از روی عمد دروغ گفته باشد .
روایت26.
فقه امام رضا: باکی نیست روزه دار هر وقت بخواهد مسواک کند و بر این باورم که مسواک کردن برای روزهدار پس از عصرگاهان کراهت دارد زیرا بوی دهان روزهدار در نزد خداوند از بوی مشک خوشبوتر است.
روایت27.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر از پدرانش نقل میکند که حضرت علی علیه السلام حجامت کردن را برای روزه دار، از بیم آن که تشنه شود و روزه خود را افطار کند، مکروه می دانست.
با همین سند فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سه چیز است که هریک از شما روزهدار است، نباید خود را در معرض آن قرار دهد: حجامت، حمام، و زن زیبا.
با همین سند فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درحالی که روزه بود، غذا را برای حسن و حسین علیهما السلام میجوید و به آنها میخورانید.
روایت28.
هدایۀ: پدرم رحمه الله در نامهای به من گفت: ای پسرم، در روزهات از پنج چیزی که روزهات را باطل میکند پرهیز کن: خوردن، آشامیدن، جماع کردن، فرورفتن در آب و دروغ بستن بر خداوند و پیامبرش و ائمه صلوات الله علیهم.
و از همان کتاب روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: برای شخص جایز است بخورد و بیاشامد تا زمانی که به طلوع فجر یقین پیدا کند که اگر به طلوع فجر یقین پیدا کرد، خوردن و آشامیدن حرام میگردد و نماز واجب میشود.
ص: 277
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَا یَضُرُّ الصَّائِمَ مَا صَنَعَ إِذَا اجْتَنَبَ ثَلَاثَ خِصَالٍ الطَّعَامَ وَ الشَّرَابَ وَ الِارْتِمَاسَ فِی الْمَاءِ وَ النِّسَاءَ وَ النَّحْسَ مِنَ الْفِعْلِ وَ الْقَوْلِ وَ الْغِیبَةُ یُفَطِّرُ الصَّائِمَ وَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ هُوَ صَائِمٌ نَقَضَ صَوْمَهُ وَ وُضُوءَهُ إِذَا تَعَمَّدَهُ.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَا بَأْسَ بِالسِّوَاکِ أَیَّ وَقْتٍ شَاءَ وَ أَرَی أَنَّهُ یُکْرَهُ السِّوَاکُ بَعْدَ الْعَصْرِ لِلصَّائِمِ لِأَنَّ خُلُوفَ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رَائِحَةِ الْمِسْکِ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُکْرَهُ لِلصَّائِمِ أَنْ یَحْتَجِمَ مَخَافَةَ أَنْ یَعْطِشَ فَیُفْطِرَ(1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ لَا یَعْرِضُ أَحَدُکُمْ نَفْسَهُ لَهُنَّ وَ هُوَ صَائِمٌ الْحِجَامَةُ وَ الْحَمَّامُ وَ الْمَرْأَةُ الْحَسْنَاءُ(2).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَمْضَغُ الطَّعَامَ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ یُطْعِمُهُمَا وَ هُوَ صَائِمٌ (3).
الْهِدَایَةُ،: قَالَ أَبِی رَحِمَهُ اللَّهُ فِی رِسَالَتِهِ إِلَیَّ اتَّقِ یَا بُنَیَّ فِی صَوْمِکَ خَمْسَةَ أَشْیَاءَ تُفَطِّرُکَ الْأَکْلَ وَ الشُّرْبَ وَ الْجِمَاعَ وَ الِارْتِمَاسَ فِی الْمَاءِ وَ الْکَذِبَ عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ.
وَ مِنْهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مُطْلَقٌ لِلرَّجُلِ أَنْ یَأْکُلَ وَ یَشْرَبَ حَتَّی یَسْتَیْقِنَ طُلُوعَ الْفَجْرِ فَإِذَا اسْتَیْقَنَ طُلُوعَ الْفَجْرِ حَرُمَ الْأَکْلُ وَ الشُّرْبُ وَ وَجَبَتِ الصَّلَاةُ.
ص: 277
روایت29.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: جابر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: رسول خدا فرمود: هرگاه قرص خورشید پنهان شد روزهدار افطار میکند و وقت نماز فرا میرسد.
روایت30.
کتاب العروس: ابومریم گوید: حضرت علی علیه السلام فرمود: روزهدار وارد حمام نمیشود و حجامت نمیکند و روز جمعه را عمداً روزه نمیگیرد، مگر اینکه از روزهای روزهاش باشد .
باب سی و سوم : کسی که به گمان فرا رسیدن شب افطار کند
روایات
روایت1.
تفسیر عیاشی: ابو بصیر گوید: از امام صادق در باره جمعی از مردم سؤال کردم که در ماه رمضان روزه گرفتند و به هنگام غروب خورشید، ابر سیاهی آسمان را فرا گرفت و آنها گمان کردند که شب شده است و همه یا برخی از آنان روزه خود را افطار نمودند. سپس آن ابر کنار رفت و مشخص شد که خورشید غروب نکرده است. روزه آنان چه حکمی دارد؟ حضرت پاسخ داد: کسی که روزه خود را افطار نموده، باید قضای آن روز را به جای آورد؛ چرا که خداوند عز و جل می فرماید: «أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ»،(1) {و روزه را به شب برسانید.} پس هر کس پیش از فرارسیدن شب، چیزی بخورد، باید قضای آن را به جای آورد؛ چرا که او عمداً آن چیز را خورده است. (2)
روایت2.
تفسیر عیاشی: سماعه روایت می کند که حضرت فرمود: کسی که روزه خود را افطار نموده، باید قضای آن روز را به جای آورد؛ زیرا خداوند می فرماید: «أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ»،(3) {و روزه را به شب برسانید.} پس هر کس پیش از فرارسیدن شب، چیزی بخورد، باید قضای آن را به جای آورد؛ چرا که او عمداً آن چیز را خورده است.(4)
ص: 278
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ الْخَزَّازِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا غَابَ الْقُرْصُ أَفْطَرَ الصَّائِمُ وَ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ.
کِتَابُ الْعَرُوسِ، لِلشَّیْخِ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقُمِّیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا یَدْخُلُ الصَّائِمُ الْحَمَّامَ وَ لَا یَحْتَجِمُ وَ لَا یَتَعَمَّدُ صَوْمَ یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مِنْ أَیَّامِ صِیَامِهِ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أُنَاسٍ صَامُوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَغَشِیَهُمْ سَحَابٌ أَسْوَدُ عِنْدَ مَغْرِبِ الشَّمْسِ فَظَنُّوا أَنَّهُ اللَّیْلُ فَأَفْطَرُوا أَوْ أَفْطَرَ بَعْضُهُمْ ثُمَّ إِنَّ السَّحَابَ فَصَلَ عَنِ السَّمَاءِ فَإِذَا الشَّمْسُ لَمْ تَغِبْ قَالَ عَلَی الَّذِی أَفْطَرَ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ فَمَنْ أَکَلَ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ اللَّیْلُ فَعَلَیْهِ قَضَاؤُهُ لِأَنَّهُ أَکَلَ مُتَعَمِّداً(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: عَلَی الَّذِی أَفْطَرَ الْقَضَاءُ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ فَمَنْ أَکَلَ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ اللَّیْلُ فَعَلَیْهِ قَضَاؤُهُ لِأَنَّهُ أَکَلَ مُتَعَمِّداً(2).
ص: 278
باب سی و چهارم : آنچه که کفاره در آن واجب است و احکام مربوط به آن؛ حکم آنچه پیاپی روزه گرفتن (تتابع) در آن لازم می آید
روایات
روایت1.
عیون الاخبار،(1)
الخصال: فتح ابن یزید جرجانی برای امام کاظم علیه السلام
نامه نوشت و از او در باره مردی که در ماه رمضان از راه حلال یا حرام با زنی ده بار همبستر شده پرسید، فرمود: برای او ده کفاره است، برای هر دفعه ای یک کفاره و اگر بخورد و بیاشامد، یک روز یک کفاره دارد. (2)
روایت2.
معانی الاخبار: عبدالمؤمن انصاری از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که مردی خدمت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آمد و گفت: هلاک شدم! هلاک شدم! حضرت فرمود: چه چیز تو را هلاک ساخته؟ گفت: در ماه رمضان با همسرم همبستر شدم در حالی که روزه دار بودم، پیغمبر فرمود: برای کفّاره آن برده ای را آزاد کن! گفت: ندارم. فرمود: پس دو ماه پیاپی روزه بگیر! گفت: توانش را ندارم. فرمود: پس به شصت بینوا خیرات بده! گفت: چیزی ندارم. امام فرمود: در این هنگام زنبیلی بافته از برگ خرما یا حصیر بافته ای - قبل از آنکه به صورت زنبیل در آید - که پانزده صاع خرما در آن بود، برای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آوردند و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به او فرمود: آن را بگیر و در راه خدا خیرات کن. مرد گفت: به حق آن کس که تو را به پیامبری بر انگیخته سوگند، بر روی زمین سنگلاخ مدینه خانواده ای نیازمندتر از ما به آن نیست! آنگاه حضرت فرمود: آن را بگیر و تو و خانواده ات بخورید که آن
ص: 279
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام](1)
ل، [الخصال] الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُجَاعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفَتْحِ بْنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیِّ: أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی أَبِی الحسین [الْحَسَنِ] علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ وَاقَعَ امْرَأَةً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ حِلٍّ أَوْ حَرَامٍ فِی یَوْمٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ قَالَ عَلَیْهِ عَشْرُ کَفَّارَاتٍ لِکُلِّ مَرَّةٍ کَفَّارَةٌ فَإِنْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ فَکَفَّارَةُ یَوْمٍ وَاحِدٍ(2).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنِ ابْنِ حَازِمٍ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَلَکْتُ هَلَکْتُ فَقَالَ وَ مَا أَهْلَکَکَ قَالَ أَتَیْتُ امْرَأَتِی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنَا صَائِمٌ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعْتِقْ رَقَبَةً فَقَالَ لَا أَجِدُ قَالَ فَصُمْ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فَقَالَ لَا أُطِیقُ فَقَالَ تَصَدَّقْ عَلَی سِتِّینَ مِسْکِیناً قَالَ لَا أَجِدُ قَالَ فَأُتِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِعَرَقٍ أَوْ مِکْتَلٍ فِیهِ خَمْسَةَ عَشَرَ صَاعاً مِنْ تَمْرٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خُذْهَا وَ تَصَدَّقْ بِهَا فَقَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا(3) أَهْلُ بَیْتٍ أَحْوَجُ إِلَیْهِ مِنَّا فَقَالَ خُذْهُ وَ کُلْهُ أَنْتَ وَ أَهْلُکَ فَإِنَّهُ
ص: 279
برایت کفاره خواهد بود.
جابر جعفی نیز همانند آن را از امام باقر علیه السّلام روایت نموده است.
أصمعی گوید: اصل «عرق» بوریای بافته شده از برگ درخت خرما است پیش از آنکه به صورت سبد در آید، و «زنبیل» (أنبان) به همان مناسبت عرق نامیده شده، و به آن «عرقه» نیز گفته می شود، و همچنین هر چیز هموار مانند پرنده بی آنکه در هوا بال زند، روان باشد را «عرقه» گویند. (1)
روایت3.
عیون الاخبار،(2) معانی الاخبار: عبد السّلام ابن صالح هروی گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: ای فرزند پیامبر خدا! از پدران تو علیهم السّلام روایت شده: هر کس که در روز ماه رمضان جماع کند یا چیزی بخورد، در آن سه کفاره است و همچنین از ایشان روایت شده یک کفاره دارد، پس به کدام یک از دو خبر عمل نماییم؟ فرمود: به هر دوی آنها با هم؛ هر گاه مرد زنا کرد یا با غذای حرامی در ماه رمضان روزه اش را باطل نمود، بر او لازم است که سه کفّاره بپردازد: برده ای آزاد کند، و دو ماه پیاپی روزه بگیرد، و شصت بینوا را خوراک دهد و عوض روزه آن روز را هم بگیرد، و اگر با همسر خودش جماع کرد، یا بر حلالی افطار نمود، بر او یک کفّاره و قضای آن روز لازم است و اگر هم از روی فراموشی انجام داده، چیزی بر او لازم نیست. (3)
روایت4.
الاحتجاج: ابوجعفر ابن بابویه گوید: در خبری که روایت شده دائر بر اینکه هر کس روزه روزی از ماه رمضان را عمداً بخورد سه کفّاره بر ذمّه اش تعلّق می گیرد، پس نظر من این است که این روایت در مورد کسی است که روزه خود را به وسیله جماعی حرام بر او، یا طعامی حرام بر او شکسته باشد. زیرا این مطلب در روایت أبو الحسین اسدیّ رضی اللَّه عنه در آنچه از طرف شیخ أبو جعفر، محمّد ابن عثمان عمری قدّس سرّه به او رسیده است موجود است. (4)
روایت5.
فقه امام رضا: هرگاه بر انسان واجب شد دو ماه پیاپی روزه بگیرد، یک ماه را روزه بگیرد و چند روزی را از ماه دوم نیز روزه بگیرد سپس افطار کند (روزه را ادامه ندهد) و میبایست بر اساس آن، روزه را بنا نهد و ایرادی ندارد. اگر یک ماه را روزه بگیرد و یا کمتر از یک ماه را روزه بگیرد و از ماه دوم چیزی روزه نگیرد، میبایست روزه را تکرار کند (از اول بگیرد) مگر اینکه به خاطر بیماری افطار کرده باشد که در این صورت میتواند بر اساس آن مقداری که روزه گرفته، روزه اش را بنا نهد زیرا خداوند او را از ادامه روزه بازداشته است.
ص: 280
کَفَّارَةٌ لَکَ.
قال سیف بن عمیرة و حدثنی عمرو بن شمر قال أخبرنی جابر بن یزید الجعفی عن أبی جعفر علیه السلام: مثله.
قال الأصمعی أصل العَرَق السفیفة المنسوجة من الخوص قبل أن یجعل منها زنبیل و سمی الزنبیل عرقا لذلک و یقال له العَرَقَةُ أیضا و کذلک کل شی ء مصطف مثل الطیر إذا صفت فی السماء فهی عرقة(1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام](2) مع، [معانی الأخبار] ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ رُوِیَ عَنْ آبَائِکَ علیهم السلام فِیمَنْ یُجَامِعُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَوْ أَفْطَرَ فِیهِ ثَلَاثُ کَفَّارَاتٍ وَ رُوِیَ عَنْهُمْ أَیْضاً کَفَّارَةٌ وَاحِدَةٌ فَبِأَیِّ الْخَبَرَیْنِ نَأْخُذُ قَالَ بِهِمَا جَمِیعاً مَتَی جَامَعَ الرَّجُلُ حَرَاماً أَوْ أَفْطَرَ عَلَی حَرَامٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَعَلَیْهِ ثَلَاثُ کَفَّارَاتٍ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ صِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ وَ إِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِنْ کَانَ نَکَحَ حَلَالًا أَوْ أَفْطَرَ عَلَی حَلَالٍ فَعَلَیْهِ کَفَّارَةٌ وَاحِدَةٌ وَ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِنْ کَانَ نَاسِیاً فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ (3).
ج، [الإحتجاج]: قَالَ أَبُو جَعْفَرِ بْنُ بَابَوَیْهِ فِی الْخَبَرِ الَّذِی رَوَی فِیمَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً عَلَیْهِ ثَلَاثُ کَفَّارَاتٍ فَإِنِّی أُفْتِی بِهِ فِیمَنْ أَفْطَرَ بِجِمَاعٍ مُحَرَّمٍ عَلَیْهِ لِوُجُودِی ذَلِکَ فِی رِوَایَاتِ أَبِی الْحَسَنِ الْأَسَدِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِیمَا وَرَدَ عَلَیْهِ مِنَ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (4).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: مَتَی وَجَبَ عَلَی الْإِنْسَانِ صَوْمُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فَصَامَ شَهْراً وَ صَامَ مِنَ الشَّهْرِ الثَّانِی أَیَّاماً ثُمَّ أَفْطَرَ فَعَلَیْهِ أَنْ یَبْنِیَ عَلَیْهِ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ صَامَ شَهْراً أَوْ أَقَلَّ مِنْهُ وَ لَمْ یَصُمْ مِنَ الشَّهْرِ الثَّانِی شَیْئاً عَلَیْهِ أَنْ یُعِیدَ صَوْمَهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ أَفْطَرَ لِمَرَضٍ فَلَهُ أَنْ یَبْنِیَ عَلَی مَا صَامَ لِأَنَّ اللَّهَ حَبَسَهُ.
ص: 280
و بدان که کفاره ها در ماه رمضان در چیزهایی مثل نزدیکی کردن و خوردن و آشامیدن است. پس در ازای هر روز باید یک برده را آزاد کند یا دو ماه پیاپی روزه بگیرد یا شصت تهیدست را غذا دهد. پس اگر دوباره این کار را انجام داد، در ازای هر روز باید مانند کفاره اولی بپردازد و روایت شده که سه کفاره بر او واجب میگردد - و این دیدگاهی است که فقهای خواص برگزیده اند - و هرگز ثوابی مانند ثواب آن روز را به دست نمیآورد.
روایت6.
فقه امام رضا: هر کس در زمانی که روزه است جماع کند، باید یک برده را آزاد کند. اگر برده نیافت باید شصت مسکین را غذا دهد و برای هر مسکین نیم صاع برابر صاع پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میباشد و گفته شده که یک چهارم صاع است. پس اگر توانایی نداشت، به اندازه تواناییاش صدقه میدهد و یک روز را به جای آن روزه قضا میگیرد و از کجا میتواند روزی مانند آن روز را بیابد.
روایت7.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: سماعه گوید: از حضرت درباره مردی پرسیدم که در ماه رمضان عمداً با همسرش جماع کرده است. فرمود: باید بردهای را آزاد کند و شصت مسکین را غذا بدهد و دو ماه پیاپی را روزه بگیرد و آن روز را قضا کند و از کجا میتواند روزی مانند آن روز را بیابد.
روایت8.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: از او روایت شده است که از ایشان در باره مردی پرسیدم که با همسرش نزدیکی کرده است. پس آیه نازل شد و فرمود: باید غذای شصت مسکین را بدهد و به هر مسکین یک مُد غذا بدهد .
روایت9.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: جمیل ابن دراج گوید: از امام صادق علیه السلام در باره مردی سؤال شد که عمداً یک روز از ماه رمضان را افطار کرده است. فرمود: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای رسول خدا هلاک شدم! پیامبر فرمود: تو را چه شده است؟ گفت: آتش ای رسول خدا. پیامبر فرمود: تو را چه شده است؟ گفت: من در ماه رمضان با همسرم جماع کردم. فرمود: صدقه بده و از خداوند آمرزش بخواه. مرد گفت: سوگند به خدایی که به حق تو را بزرگ داشت - و ابن عمیر گوید: آن مرد گفت: سوگند به خداوندی که تو را به حق مبعوث کرد - در منزل هیچ چیزی کم یا زیاد نداشتم. فرمود: مردی از میان مردم با حصیر بافته ای از خرما که در آن بیست صاع بود وارد شد که برابر ده صاع از این صاع ما در اینجا بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این خرما را بگیر و صدقه بده. مرد گفت: ای رسول خدا به چه کسی صدقه بدهم درحالی که به تو خبر دادم که در منزلم هیچ چیزی نیست، نه کم و نه زیاد. پس پیامبر فرمود: خرما را بگیر و خانوادهات را از آن اطعام کن و از خداوند آمرزش بخواه.
از امام صادق روایت میکنیم در باره مردی که با همسرش یا کنیزش ملاعبه میکند درحالی که ماه رمضان را سپری میکرد، پس آب (منی) از او خارج شده و انزال کرده. فرمود: باید به اندازه کفارهای که برای شخصی که در ماه رمضان جماع میکند لازم میآید، بپردازد.
روایت10.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: سماعه نقل میکند: درباره مردی پرسیدم که در ماه رمضان دستگیر شد درحالی که
ص: 281
وَ اعْلَمْ أَنَّ الْکَفَّارَاتِ عَلَی مِثْلِ الْمُوَاقَعَةِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ فَعَلَیْهِ لِکُلِّ یَوْمٍ عِتْقُ رَقَبَةٍ أَوْ صَوْمُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ أَوْ إِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً فَإِنْ عَاوَدَ لَزِمَهُ لِکُلِّ یَوْمٍ مِثْلُ الْکَفَّارَةِ الْأُولَی وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ الثَّلَاثَ عَلَیْهِ وَ هَذَا الَّذِی یَخْتَارُهُ خَوَاصُّ الْفُقَهَاءِ ثُمَّ لَا یُدْرِکُ مِثْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ أَبَداً.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: مَنْ جَامَعَ فِی صَوْمِهِ فَعَلَیْهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً لِکُلِّ مِسْکِینٍ نِصْفُ صَاعٍ بِصَاعِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ قِیلَ رُبُعُ صَاعٍ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ یَتَصَدَّقُ بِمَا یُمْکِنُهُ وَ یَقْضِی یَوْماً مَکَانَهُ وَ مِنْ أَیْنَ لَهُ مِثْلُ ذَلِکَ الْیَوْمِ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَتَی أَهْلَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً قَالَ عَلَیْهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ إِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ صِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ وَ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ مِنْ أَیْنَ لَهُ مِثْلُ ذَلِکَ الْیَوْمِ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنْهُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ لَصِقَ بِأَهْلِهِ فَأَنْزَلَ قَالَ عَلَیْهِ إِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً لِکُلِّ مِسْکِینٍ مُدٌّ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً فَقَالَ إِنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَلَکْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ وَ مَا لَکَ فَقَالَ النَّارُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ وَ مَا لَکَ فَقَالَ إِنِّی وَقَعْتُ بِأَهْلِی فِی رَمَضَانَ قَالَ تَصَدَّقْ وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ فَقَالَ الرَّجُلُ فَوَ الَّذِی عَظَّمَ حَقَّکَ وَ قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ فَوَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ مَا تَرَکْتُ فِی الْبَیْتِ شَیْئاً قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً قَالَ فَدَخَلَ رَجُلٌ مِنَ النَّاسِ بِمِکْتَلِ تَمْرٍ فِیهِ عِشْرُونَ صَاعاً یَکُونُ عَشَرَةَ أَصْوُعٍ بِصَاعِنَا هَذَا هُنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خُذْ هَذَا التَّمْرَ فَتَصَدَّقْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلَی مَنْ أَتَصَدَّقُ بِهِ وَ قَدْ أَخْبَرْتُکَ أَنَّهُ لَیْسَ فِی بَیْتِی قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ فَقَالَ خُذْهُ وَ أَطْعِمْهُ عِیَالَکَ وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ.
نَرْوِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی رَجُلٍ یُلَاعِبُ أَهْلَهُ أَوْ جَارِیَتَهُ وَ هُوَ فِی قَضَاءِ رَمَضَانَ فَیَسْبِقُهُ الْمَاءُ وَ یُنْزِلُ قَالَ عَلَیْهِ مِنَ الْکَفَّارَةِ مِثْلُ مَا عَلَی الَّذِی یُجَامِعُ فِی رَمَضَانَ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أُخِذَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ أَفْطَرَ
ص: 281
سه بار روزه خواری کرده بود. فرمود: به نزد امام برده میشود و در سومین بار کشته میشود.
روایت11.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش نقل میکند: مردی را نزد علی علیه السّلام آوردند که در ماه رمضان بدون دلیل روزه خورده بود! علی علیه السّلام فقط برای شکستن احترام ماه رمضان، به او سی و نه تازیانه زد .
با همین سند فرمود: مردی را نزد علی علیه السّلام آوردند، که در ماه رمضان، شراب خورده بود. علی علیه السّلام حدّ شراب خواری را بر او جاری کرد و برای اینکه احترام ماه رمضان را نیز شکسته بود، به او سی و نه ضربه شلّاق زد. (1)
روایت12.
هدایۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که یک روز از روزه ماه رمضان را بخورد، روح ایمان از وجود او بیرون میرود. و کسی که یک روز از روزه ماه رمضان را بخورد یا در آن جماع کند، باید یک برده را آزاد کند یا دو ماه پیاپی روزه بگیرد یا شصت مسکین را اطعام کند و به هر مسکین یک مد غذا بدهد، و باید روزه آن روز را قضا کند و مانند آن روز را از کجا می یابد؛ و اگر هم از روی فراموشی انجام داده، چیزی بر او لازم نیست.
روایت13.
دعائم الاسلام: از حضرت علی علیه السلام برای ما روایت شده است که فرمود: مردی در ماه رمضان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای رسول خدا هلاک شدم! پیامبر فرمود: چه شده است؟ گفت: به همسرم نزدیک شدم، پس شهوتم بر من غلبه کرد تا اینکه دخول کردم. فرمود: آیا بردهای داری؟ گفت: نه به خدا سوگند، هرگز بردهای نداشته ام. فرمود: دو ماه روزه بگیر. گفت: به خدا سوگند توانایی روزه گرفتن را ندارم. فرمود: برو و شصت مسکین را غذا بده. گفت: به خدا سوگند توانایی انجام این کار را ندارم. فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را به پانزده صاع امر کرد و فرمود: برو و شصت مسکین را غذا بده و برای هر مسکین یک مد قرار بده. گفت: ای رسول خدا! سوگند به خداوندی که تو را به حق برگزیده است، بر روی زمین سنگلاخ مدینه خانواده ای نیازمندتر از ما به آن نیست! آنگاه حضرت فرمود: آن را بگیر و تو و خانواده ات بخورید.
از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: کسی که در ماه رمضان عمدا روزه یک روز را بخورد، اگر توانایی آزاد کردن یک برده را داشت، یک برده آزاد کند و اگر توانایی نداشت دو ماه پیاپی روزه بگیرد و اگر توانایی انجام آن را هم نداشت شصت مسکین را غذا بدهد و اگر نیافت باید به درگاه خداوند توبه کند و از خداوند طلب آمرزش کند. پس هرگاه توانست کفاره را بپردازد باید کفاره را بدهد و همراه با کفاره، به جای روزی که روزه خواری کرده، یک روز را برای قضای آن روزه بگیرد.
ص: 282
ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ یُدْفَعُ إِلَی الْإِمَامِ فَیُقْتَلُ فِی الثَّالِثِ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: أُتِیَ عَلِیٌّ علیه السلام بِرَجُلٍ أَفْطَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ نَهَاراً مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَضَرَبَهُ تِسْعَةً وَ ثَلَاثِینَ سَوْطاً لِحَقِّ شَهْرِ رَمَضَانَ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: أُتِیَ عَلِیٌّ علیه السلام بِرَجُلٍ شَرِبَ خَمْراً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَضَرَبَهُ الْحَدَّ وَ ضَرَبَهُ تِسْعَةً وَ ثَلَاثِینَ سَوْطاً لِحَقِّ شَهْرِ رَمَضَانَ (1).
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ خَرَجَ مِنْهُ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَوْ جَامَعَ فِیهِ فَعَلَیْهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ أَوْ صِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ أَوْ إِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً لِکُلِّ مِسْکِینٍ مُدٌّ مِنْ طَعَامٍ وَ عَلَیْهِ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ أَنَّی بِمِثْلِهِ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ نَاسِیاً فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی قَدْ هَلَکْتُ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ بَاشَرْتُ أَهْلِی فَغَلَبَتْنِی شَهْوَتِی حَتَّی وَصَلْتُ قَالَ هَلْ تَجِدُ عِتْقاً قَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ مَا مَلَکْتُ مَمْلُوکاً قَطُّ قَالَ فَصُمْ شَهْرَیْنِ قَالَ وَ اللَّهِ مَا أُطِیقُ عَلَی الصَّوْمِ-(2) قَالَ فَانْطَلِقْ فَأَطْعِمْ سِتِّینَ مِسْکِیناً قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَقْوَی عَلَیْهِ قَالَ فَأَمَرَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِخَمْسَةَ عَشَرَ صَاعاً وَ قَالَ اذْهَبْ فَأَطْعِمْ سِتِّینَ مِسْکِیناً لِکُلِّ مِسْکِینٍ مُدٌّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا مِنْ بَیْتٍ أَحْوَجَ مِنَّا قَالَ فَانْطَلِقْ فَکُلْهُ أَنْتَ وَ أَهْلُکَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَفْطَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً نَهَاراً فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ یُعْتِقَ رَقَبَةً أَعْتَقَهَا وَ إِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ صَامَ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ أَطْعَمَ سِتِّینَ مِسْکِیناً فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَلْیَتُبْ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُهُ فَمَتَی أَطَاقَ الْکَفَّارَةَ کَفَّرَ وَ عَلَیْهِ مَعَ الْکَفَّارَةِ قَضَاءُ یَوْمٍ مَکَانَ الْیَوْمِ الَّذِی أَفْطَرَ.
ص: 282
از امام باقر علیه السلام روایت شده که در باره مردی پرسیدم که با همسرش در روز ماه رمضان بازی میکند تا آنکه محتلم شود. فرمود: باید روزه را قضا کند و کفاره بدهد.
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که از ایشان در باره مردی سؤال شد که زنش را بوسیده است یا با او همبستر شده است درحالی که روزهدار بوده است. فرمود: من بر او میترسم و اگر خود را از این کار پاک گرداند برای من خوشایندتر است.
از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر مرد با همسرش در روز ماه رمضان جماع کرد و همسرش خواب باشد و متوجه نشود، یا دیوانه باشد، باید روزه را قضا کند و کفاره بدهد و چیزی بر زن واجب نمیگردد.
و از ایشان روایت شده که فرمود: هر مردی که روزه بگیرد سپس قبل از نماز اول به خواب برود و در خواب محتلم شود، سپس بیدار شود و دوباره بخوابد و نماز اول را بهپا ندارد تا اینکه زمان نماز دیگر فرا برسد، باید آن روز را قضا کند.
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: کسی که در شب ماه رمضان با همسرش جماع کند، قبل از طلوع فجر غسل میکند. پس اگر طهارت را ضایع کند و عمدا بخوابد تا اینکه آفتاب طلوع کند، میبایست غسل کند و از پروردگارش آمرزش بخواهد و روزهاش را به اتمام رساند و آن روز را قضا کند؛ و در صورتی که عمدا به خواب نرود و (سنگینی) چشمانش بر وی غلبه کند تا اینکه وارد صبح شود، باید زمانی که بیدار شد غسل کند و روزهاش را به اتمام رساند و چیزی بر او واجب نمیشود. (1)
از حضرت علی علیه السلام روایت شده که در باره ابن سخن خداوند «رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا»،(2) {ای پروردگار ما، اگر فراموش کرده ایم یا خطایی کرده ایم، ما را بازخواست مکن.} فرمود: این دعا در باره کسی که فراموش میکند و در ماه رمضان روزهاش را میخورد اجابت شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند اشتباه و فراموشی و آنچه بر آن مجبور شود را از امت من برداشته است. پس کسی که در ماه رمضان از روی فراموشی چیزی بخورد باید روزهاش را ادامه دهد و چیزی بر او واجب نیست و در واقع خداوند او را اطعام کرده است.
و از جعفر ابن محمد علیه السلام برایمان روایت شده است که فرمود: اگر روزه دار با خواست خود و به صورت عمدی قی کند، در واقع با این کار روزهاش را سبک شمرده است و باید آن روز را قضا کند و اگر قی بر او غلبه کند و ناخواسته بوده، چیزی بر او واجب نیست.
ص: 283
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الرَّجُلِ یَعْبَثُ بِأَهْلِهِ فِی نَهَارِ شَهْرِ رَمَضَانَ حَتَّی یُمْنِیَ إِنَّ عَلَیْهِ الْقَضَاءَ وَ الْکَفَّارَةَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ یُقَبِّلُ امْرَأَتَهُ وَ هُوَ صَائِمٌ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَوْ یُبَاشِرُهَا فَقَالَ إِنِّی أَتَخَوَّفُ عَلَیْهِ وَ أَنْ یَتَنَزَّهَ عَنْ ذَلِکَ أَحَبُّ إِلَیَّ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: إِذَا جَامَعَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ فِی نَهَارِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هِیَ نَائِمَةٌ لَا تَدْرِی أَوْ مَجْنُونَةٌ فَعَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ الْکَفَّارَةُ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهَا.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَیُّمَا رَجُلٍ أَصْبَحَ صَائِماً ثُمَّ نَامَ قَبْلَ الصَّلَاةِ الْأُولَی فَأَصَابَتْهُ جَنَابَةٌ فَاسْتَیْقَظَ ثُمَّ عَاوَدَ النَّوْمَ وَ لَمْ یَقْضِ الصَّلَاةَ الْأُولَی حَتَّی یَدْخُلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ الْأُخْرَی فَعَلَیْهِ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: فِیمَنْ وَطِئَ امْرَأَتَهُ فِی لَیْلِ شَهْرِ رَمَضَانَ یَتَطَهَّرُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَإِنْ ضَیَّعَ الطُّهْرَ وَ نَامَ مُتَعَمِّداً حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَلْیَغْتَسِلْ وَ لْیَسْتَغْفِرْ رَبَّهُ وَ یُتِمُّ صَوْمَهُ وَ عَلَیْهِ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِنْ لَمْ یَتَعَمَّدِ النَّوْمَ وَ غَلَبَتْهُ عَیْنَاهُ حَتَّی أَصْبَحَ فَلْیَغْتَسِلْ حِینَ یَقُومُ وَ یُتِمُّ صَوْمَهُ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ (1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا(2) قَالَ اسْتُجِیبَ لَهُمْ ذَلِکَ فِی الَّذِی یَنْسَی فَیُفْطِرُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَفَعَ اللَّهُ عَنْ أُمَّتِی خَطَأَهَا وَ نِسْیَانَهَا وَ مَا أُکْرِهَتْ عَلَیْهِ فَمَنْ أَکَلَ نَاسِیاً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلْیَمْضِ عَلَی صَوْمِهِ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ أَطْعَمَهُ (3).
وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا اسْتَدْعَی الصَّائِمُ الْقَیْ ءَ فَتَقَیَّأَ مُتَعَمِّداً فَقَدِ اسْتَخَفَّ بِصَوْمِهِ وَ عَلَیْهِ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِنْ ذَرَعَهُ الْقَیْ ءُ وَ لَمْ یَمْلِکْ ذَلِکَ وَ لَا اسْتَدْعَاهُ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.
ص: 283
از حضرت علی و امام باقر و امام صادق علیهم السلام روایت شده که در باره کسی که در ماه رمضان بخورد یا بیاشامد یا جماع کند درحالی که فجر طلوع کرده و نمیداند که فجر طلوع کرده است، فرمودند: اگر پیش از اینکه چیزی بخورد به مکان طلوع فجر نگاه کند و طلوع آن را نبیند، و زمانی که چیزی خورد نگاه کند و ببیند که طلوع کرده است، پس باید روزهاش را ادامه دهد و چیزی بر او واجب نیست و اگر پیش از نگاه کردن چیزی بخورد، سپس بداند که پس از طلوع فجر چیزی خورده است باید روزهاش را به اتمام رساند و یک روز را به جای آن روزه بگیرد.
امام صادق علیه السلام فرمود: اگر دو نفر برخیزند و یکی از آن دو بگوید: این فجر طلوع کرده است و دیگری بگوید: چیزی نمیبینم طلوع کرده باشد. و آن دو از کسانی باشند که نسبت به طلوع فجر و صحت دید، علم و معرفت داشته باشند. - فرمود: - کسی که طلوع فجر برایش آَشکار نشده، می تواند بخورد و بیاشامد تا اینکه برای او آشکار گردد و کسی که طلوع فجر برایش آشکار شده، باید از خوردن و آشامیدن دست بکشد زیرا خداوند میفرماید: «وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ»،(1)
{و بخورید و بیاشامید تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود.} اما اگر یکی از آن دو عالم تر یا تیزبینتر از دیگری باشد، باید کسی که در علم و بینایی پایینتر است، به او اقتدا کند.(2)
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر کسی ببیند که خورشید غروب کرده است و افطار کند، و این در ماه رمضان باشد، سپس برای او آشکار شود که غروب نکرده است، چیزی بر او واجب نیست. دلیلش این است که تعجیل افطار مستحب و پسندیده است. پس اگر روزهدار بر اساس آنچه در ظاهر بدان ملکف شده است، امر مستحبی را انجام دهد، گناهی بر او نیست، بلکه او پاداش میگیرد و چون پاداش به او داده میشود، قضای روزه بر او نیست و چیزی بر او واجب نمیگردد.
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که ایشان سرمه کشیدن را برای روزهدار اجازه داده است مگر اینکه مزه آن را در گلویش حس کند. مسواک خیس نیز همین حکم را دارد و استعمال مسواک خشک اشکالی ندارد.
و از ایشان روایت شده که فرمود: روزهدار آدامس میجود و سرکه و شوربا و غذا را مزه میکند و آن را برای کودک میجود، و مادامی که چیزی از اینها به گلویش نرسد، چیزی بر او واجب نیست. اما آنچه در دهان باشد و از دهان بیرون بریزد و به خاطر احتیاط از اینکه چیزی از آن به گلویش برسد آن را مضمضه کند، چیزی در این حالت بر او لازم نمیآید
ص: 284
وَ عَنْ عَلِیٍّ وَ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا: فِیمَنْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ جَامَعَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ بِطُلُوعِهِ فَإِنْ کَانَ قَدْ نَظَرَ قَبْلَ أَنْ یَأْکُلَ إِلَی مَوْضِعِ مَطْلِعِ الْفَجْرِ فَلَمْ یَرَهُ طَلَعَ فَلَمَّا أَکَلَ نَظَرَ فَرَآهُ قَدْ طَلَعَ فَلْیَمْضِ فِی صَوْمِهِ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ أَکَلَ قَبْلَ أَنْ یَنْظُرَ ثُمَّ عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَکَلَ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ وَ یَقْضِی یَوْماً مَکَانَهُ.
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فَإِنْ قَامَ رَجُلَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا هَذَا الْفَجْرُ قَدْ طَلَعَ وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَی شَیْئاً طَلَعَ یَعْنِی وَ هُمَا مَعاً مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ وَ الْمَعْرِفَةِ بِطُلُوعِ الْفَجْرِ وَ صِحَّةِ الْبَصَرِ قَالَ فَلِلَّذِی لَمْ یَسْتَبِنِ الْفَجْرَ لَهُ أَنْ یَأْکُلَ وَ یَشْرَبَ حَتَّی یَتَبَیَّنَهُ وَ عَلَی الَّذِی تَبَیَّنَهُ أَنْ یُمْسِکَ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ(1) فَأَمَّا إِنْ کَانَ أَحَدُهُمَا أَعْلَمَ أَوْ أَحَدَّ بَصَراً مِنَ الْآخَرِ فَعَلَی الَّذِی هُوَ دُونَهُ فِی الْعِلْمِ وَ النَّظَرِ أَنْ یَقْتَدِیَ بِهِ (2).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ رَأَی أَنَّ الشَّمْسَ قَدْ غَرَبَتْ فَأَفْطَرَ وَ ذَلِکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ تَبَیَّنَ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ أَنَّهَا لَمْ تَغِبْ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.
و هذا لأن تعجیل الفطر مندوب إلیه مرغب فیه فإذا فعل الصائم ما ندب إلیه علی ظاهر ما کلف فلا إثم علیه بل هو مأجور و إذا کان مأجورا فلا قضاء و لا شی ء علیه (3).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ رَخَّصَ فِی الْکُحْلِ لِلصَّائِمِ إِلَّا أَنْ یَجِدَ طَعْمَهُ فِی حَلْقِهِ وَ کَذَلِکَ السِّوَاکُ الرَّطْبُ وَ لَا بَأْسَ بِالْیَابِسِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الصَّائِمُ یَمْضَغُ الْعِلْکَ وَ یَذُوقُ الْخَلَّ وَ الْمَرَقَةَ وَ الطَّعَامَ وَ یَمْضَغُهُ لِلطِّفْلِ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ مَا لَمْ یَصِلْ فِیهِ شَیْ ءٌ إِلَی حَلْقِهِ فَأَمَّا مَا کَانَ مِنَ الْفَمِ فَمَجَّهُ وَ تَمَضْمَضَ احْتِیَاطاً مِنْ أَنْ یَصِلَ مِنْهُ شَیْ ءٌ إِلَی حَلْقِهِ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ فِیهِ
ص: 284
زیرا آب را مضمضه کرده و در واقع چیزی که از گلوی روزهدار عبور کند، روزه را باطل میکند.
و از ایشان روایت شده که در باره روزهداری که حجامت میکند سؤال شد. فرمود: من از این کار کراهت دارم، از ترس بیهوش شدن یا اینکه یک باره به او فشار آورد و قی کند. پس اگر ترس این دو حالت وجود نداشته باشد، چیزی بر او نیست و اگر خواست، حجامت کند.
و از ایشان روایت شده که بوئیدن عطر و ریحان و فرورفتن در آب برای روزهدار کراهت دارد، از ترس اینکه چیزی از آن به گلویش برسد و اینکه واجب است روزه را پاس بدارد و از آن موارد دوری شود و به این دلیل که ثواب روزه در گرسنگی و تشنگی و خشوع در آن و توجه به آن و لذت نبردن از چیزهایی از این قبیل است. و کسی که این کارها را انجام دهد و چیزی از آن به گلویش نرسد تا مزهاش را احساس کند، چیزی بر او واجب نیست؛ البته دوری کردن از آن بهتر است.
و از علی علیه السلام روایت شده که روزهدار را از حقنه کردن نهی کرده است و فرمود: اگر کسی حقنه کند روزهاش باطل میگردد.
و از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که از ایشان در باره روزهداری سؤال شد که روغن در گوش خود میچکاند؟ فرمود: اگر وارد گلویش نشود باکی بر او نیست.
و فرمود: اگر مگسی سریعا وارد گلوی روزهدار شود و نتواند مگس را بیرون کند، چیزی بر او واجب نمیگردد.
و از ایشان در باره روزهداری سؤال شد که برای نماز وضو میگیرد و مضمضه میکند در نتیجه آب وارد گلویش میشود. فرمود: اگر وضویش برای نماز واجب باشد، چیزی بر او نیست و اگر وضو برای نماز واجب نباشد، روزه آن روز را قضا میکند. (1)
ص: 285
لِأَنَّهُ یَتَمَضْمَضُ بِالْمَاءِ وَ إِنَّمَا یُفَطِّرُ الصَّائِمَ مَا جَازَ إِلَی حَلْقِهِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّائِمِ یَحْتَجِمُ فَقَالَ أَکْرَهُ لَهُ ذَلِکَ مَخَافَةَ الْغَشْیِ أَوْ أَنْ یَثُورَ بِهِ مِرَّةٌ فَیَقِی ءَ فَإِنْ لَمْ یَتَخَوَّفْ ذَلِکَ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ یَحْتَجِمُ إِنْ شَاءَ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ کَرِهَ لِلصَّائِمِ شَمَّ الطِّیبِ وَ الرَّیْحَانِ وَ الِارْتِمَاسَ فِی الْمَاءِ.
خوفا من أن یصل من ذلک إلی حلقه شی ء و لما یجب من توقیر الصوم و تنزیهه عن ذلک و لأن ثواب الصوم فی الجوع و الظمإ و الخشوع له و الإقبال علیه دون التلذذ بمثل هذا و من فعل ذلک و لم یصل منه إلی حلقه شی ء یجد طعمه فلا شی ء علیه و التنزه عنه أفضل.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ نَهَی الصَّائِمَ عَنِ الْحُقْنَةِ وَ قَالَ إِنِ احْتَقَنَ أَفْطَرَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّائِمِ یُقَطِّرُ الدُّهْنَ فِی أُذُنِهِ فَقَالَ إِنْ لَمْ یَدْخُلْ حَلْقَهُ فَلَا بَأْسَ.
وَ قَالَ: فِی الذُّبَابِ یَبْدُرُ فَیَدْخُلُ حَلْقَ الصَّائِمِ فَلَا یَقْدِرُ عَلَی قَذْفِهِ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ.
وَ سُئِلَ علیه السلام عَنِ الصَّائِمِ یَتَوَضَّأُ لِلصَّلَاةِ فَیَتَمَضْمَضُ فَیَسْبِقُ الْمَاءُ إِلَی حَلْقِهِ قَالَ إِنْ کَانَ وُضُوؤُهُ لِلصَّلَاةِ الْمَکْتُوبَةِ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ لِغَیْرِ ذَلِکَ قَضَی ذَلِکَ الْیَوْمَ (1).
ص: 285
باب سی و پنجم : کسی که در شب جماع کند یا افطار کند یا صبح هنگام محتلم شود یا در روز محتلم شود
روایات
روایت1.
تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: آمیزش و افطار کردن در شب ماه رمضان پس از خوابیدن، حرام بود؛ یعنی هر کس که نماز عشا را می خواند و افطار نکرده می خوابید و سپس از خواب بیدار می شد، افطار کردن بر او حرام بود و همچنین آمیزش (با همسر) در شب و روز ماه رمضان حرام بود. مردی از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله خَوّات بن جُبیر انصاری نام داشت که برادر عبد الله ابن جبیر بود. رسول الله صلی الله علیه و آله عبد الله ابن جبیر را در روز جنگ احد به همراه پنجاه تیرانداز بر دهانه درّه گمارد و یاران او، او را رها کردند و تنها دوازده نفر به همراه او باقی ماندند و او در ورودی درّه کشته شد و این برادر او یعنی خوات بن جبیر پیرمردی مسن و ناتوان بود و رسول الله صلی الله علیه و آله را در جنگ خندق همراهی می کرد. هنگامی که روز را به شب رسانید به سوی خانواده اش آمد و گفت: آیا غذایی دارید؟ آنها پاسخ دادند: خیر، نخواب تا غذایی برایت فراهم کنیم. خانواده او در آماده کردن غذا کندی ورزیدند و او پیش از آن که افطار کند، خوابش برد و چون بیدار شد به خانواده اش گفت: غذا خوردن، در امشب بر من حرام شده است و چون شب را به صبح رسانید، به حفر خندق پرداخت و بیهوش شد. رسول الله صلی الله علیه و آله، او را با این حال مشاهده نمود و دلش برای او سوخت.
همچنین جمعی از جوانان، مخفیانه در شب های ماه رمضان با همسران خود آمیزش می کردند. بنابراین خداوند این آیه را نازل فرمود: «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَی نِسَآئِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ»،(1) {همبستری با زنانتان در شب ماه روزه بر شما حلال شد. آنها پوشش شمایند و شما پوشش آنهایید. خدا می دانست که شما به خویشتن خیانت می ورزید، پس توبه شما را بپذیرفت و شما را عفو کرد. اکنون با آنها همبستر شوید و آنچه را که خدا بر شما مقرر گردانیده است انجام دهید، و بخورید و بیاشامید تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود. و روزه را به شب برسانید.} پس خداوند آمیزش در شب های ماه رمضان و خوردن غذا پس از خواب را حلال نمود و زمان آن، تا طلوع فجر است؛ چرا که خداوند می فرماید: «حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ»، {تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود.} یعنی سفیدی روز از سیاهی شب. (2)
ص: 286
فس، [تفسیر القمی] أَبِی رَفَعَهُ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: کَانَ النِّکَاحُ وَ الْأَکْلُ مُحَرَّمَیْنِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِاللَّیْلِ بَعْدَ النَّوْمِ یَعْنِی کُلُّ مَنْ صَلَّی الْعِشَاءَ وَ نَامَ وَ لَمْ یُفْطِرْ ثُمَّ انْتَبَهَ حُرِّمَ عَلَیْهِ الْإِفْطَارُ وَ کَانَ النِّکَاحُ حَرَاماً بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یُقَالُ لَهُ خَوَّاتُ بْنُ جُبَیْرٍ أَخُو عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُبَیْرٍ الَّذِی کَانَ رَسُولُ اللَّهِ وَکَلَهُ بِفَمِ الشِّعْبِ فِی یَوْمِ أُحُدٍ فِی خَمْسِینَ مِنَ الرُّمَاةِ فَفَارَقَهُ أَصْحَابُهُ وَ بَقِیَ فِی اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا فَقُتِلَ عَلَی بَابِ الشِّعْبِ وَ کَانَ أَخُوهُ هَذَا خَوَّاتُ بْنُ جُبَیْرٍ شَیْخاً ضَعِیفاً وَ کَانَ صَائِماً فَأَبْطَأَتْ عَلَیْهِ أَهْلُهُ بِالطَّعَامِ فَنَامَ قَبْلَ أَنْ یُفْطِرَ فَلَمَّا انْتَبَهَ قَالَ لِأَهْلِهِ قَدْ حُرِّمَ عَلَیَّ الْأَکْلُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَ حَضَرَ حَفْرَ الْخَنْدَقِ فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ فَرَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَقَّ لَهُ وَ کَانَ قَوْمٌ مِنَ الشَّبَابِ یَنْکِحُونَ بِاللَّیْلِ سِرّاً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ (1) فَأَحَلَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی النِّکَاحَ بِاللَّیْلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الْأَکْلَ بَعْدَ النَّوْمِ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ لِقَوْلِهِ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ قَالَ هُوَ بَیَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّیْلِ (2).
ص: 286
روایت2.
قرب الاسناد: ابن رئاب گوید: از امام صادق علیه السلام - در حالی که من حضور داشتم - در باره مردی سؤال شد که در ماه رمضان شبهنگام محتلم میشود و میخوابد و غسل نمیکند تا اینکه صبح شود. فرمود: باکی بر او نیست، غسل میکند و نماز میگذارد و روزه میگیرد. (1)
روایت3.
قرب الاسناد: ابن بکیر گوید: از امام صادق علیه السلام در باره مردی سؤال کردم که در ماه رمضان شب هنگام محتلم شده سپس به خواب رفته تا اینکه صبح فرا رسیده است. فرمود: باکی بر او نیست. (2)
و گفته است: از ایشان در باره مردی پرسیدم که در روز ماه رمضان محتلم شده است سپس بیدار شده، آیا روزهاش را به اتمام رساند؟ فرمود: آری. (3)
روایت4.
قرب الاسناد: ابو زینبه گوید: به موسی ابن جعفر علیه السلام نوشتم و از ایشان در باره مردی سؤال کردم که در ابتدای شب در ماه رمضان محتلم شده است و غسل را به تاخیر انداخته تا اینکه فجر طلوع کرده است. پس برای من نامهای با دستخط خود نوشت که من به دلیل تجربهام، دستخط او را شناختم: از جنابت غسل میکند و روزهاش را به اتمام میرساند و چیزی بر او واجب نیست. (4)
روایت5.
علل الشرایع: عمر ابن یزید گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: برای چه احتلام روزه را باطل نمیکند ولی جماع آن را باطل می کند؟ فرمود: زیرا نزدیکی، فعل اختیاری روزه دار بوده ولی احتلام خود به خود صورت می گیرد. (5)
روایت6.
فقه امام رضا: اگر در هنگام روز محتلم شدی، قضای آن روز بر تو واجب نیست و اگر در ابتدای شب جنب شدی باکی بر تو نیست در صورتی که عمداً بخوابی و قصد داشته باشی قبل از طلوع فجر برخیزی و غسل کنی. پس اگر خواب بر تو غلبه کرد تا اینکه وارد صبح شوی، چیزی بر تو نیست. مگر اینکه نیمه شب بیدار شده باشی سپس خوابیده باشی و سهل انگاری کرده و غسل نکرده و تنبلی کرده باشی، پس در این حالت باید آن روز را روزه بگیری و روز دیگری را نیز به جای آن روزه بگیری، و اگر عمدا به خواب روی تا اینکه وارد صبح شوی، باید آن روز را قضا کنی و کفاره بدهی و کفاره آن،
ص: 287
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ رِئَابٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الرَّجُلِ یُجْنِبُ بِاللَّیْلِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَیَنَامُ وَ لَا یَغْتَسِلُ حَتَّی یُصْبِحَ قَالَ لَا بَأْسَ یَغْتَسِلُ وَ یُصَلِّی وَ یَصُومُ (1).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَجْنَبَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِاللَّیْلِ ثُمَّ نَامَ حَتَّی أَصْبَحَ قَالَ لَا بَأْسَ (2) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَجْنَبَ بِالنَّهَارِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ اسْتَیْقَظَ أَ یُتِمُّ صَوْمَهُ قَالَ نَعَمْ (3).
ب، [قرب الإسناد] أَیُّوبُ بْنُ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَبِی زَیْنَبَةَ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ أَجْنَبَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ فَأَخَّرَ الْغُسْلَ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَکَتَبَ إِلَیَّ بِخَطِّهِ أَعْرِفُهُ مَعَ مُصَادِفٍ یَغْتَسِلُ مِنْ جَنَابَتِهِ وَ یُتِمُّ صَوْمَهُ وَ لَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ (4).
ع، [علل الشرائع] عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ لَا یُفَطِّرُ الِاحْتِلَامُ الصَّائِمَ وَ النِّکَاحُ یُفَطِّرُ الصَّائِمَ قَالَ لِأَنَّ النِّکَاحَ فِعْلُهُ وَ الِاحْتِلَامَ مَفْعُولٌ بِهِ (5).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: إِنِ احْتَلَمْتَ نَهَاراً لَمْ یَکُنْ عَلَیْکَ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِنْ أَصَابَتْکَ جَنَابَةٌ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَلَا بَأْسَ بِأَنْ تَنَامَ مُتَعَمِّداً وَ فِی نِیَّتِکَ أَنْ تَقُومَ وَ تَغْتَسِلَ قَبْلَ الْفَجْرِ فَإِنْ غَلَبَکَ النَّوْمُ حَتَّی تُصْبِحَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ إِلَّا أَنْ تَکُونَ انْتَبَهْتَ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ ثُمَّ نِمْتَ وَ تَوَانَیْتَ وَ لَمْ تَغْتَسِلْ وَ کَسِلْتَ فَعَلَیْکَ صَوْمُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِعَادَةُ یَوْمٍ آخَرَ مَکَانَهُ وَ إِنْ تَعَمَّدْتَ النَّوْمَ إِلَی أَنْ تُصْبِحَ فَعَلَیْکَ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ الْکَفَّارَةُ وَ هُوَ
ص: 287
روزه دو ماه پیاپی یا آزاد کردن برده و یا غذا دادن به شصت مسکین است.
و کسی که قصد کرده سحری بخورد، میتواند تا طلوع فجر این کار را بکند، و اگر دو نفر نگاه کنند و یکی از آن دو بگوید: فجر طلوع کرده و و دیگری بگوید: فجر هنوز طلوع نکرده است، برای کسی که بر این باور است که فجر طلوع نکرده، سحری خوردن حلال است و برای کسی که معتقد است فجر طلوع کرده است، سحری خوردن حرام میباشد. اگر گروهی از مردم که گرد هم جمع شده اند از یکی از آنان بخواهند که بیرون رود و ببیند آیا فجر طلوع کرده است؟ و آن مرد بگوید: فجر طلوع کرده است و یکی از آنان گمان کند او مزاح میکند و بخورد و بیاشامد، باید آن روز را قضا کند.
روایت7.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش نقل میکند که از علی علیه السلام روایت شد که در باره مردی از او سؤال شد که محتلم شده یا جماع کرده است و فراموش کرده که غسل را - برای نماز و روزه - هر دو انجام دهد در حالی که او در ماه رمضان است. فرمود: باید نماز را قضا کند اما قضای روزه ماه رمضان بر او واجب نیست. (1)
باب سی و ششم : آداب مربوط به روزه دار
آیات
- إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنسِیًّا. (2)
{برای خدای رحمان روزه نذر کرده ام و امروز با هیچ بشری سخن نمی گویم.}
روایات
روایت1.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بنده ای نیست که صبح کند در حالی که روزه دارد و به او دشنام داده شود و در جواب بگوید: من روزه دارم، سلام بر تو، جز آنکه خدای تبارک و تعالی فرماید: بنده ام از بنده دیگرم به روزه پناهنده شد، او را از دوزخ پناه دهید و به بهشت برید. (3)
ثواب الاعمال: پدرم از حمیری از بنان این حدیث را روایت کرده است. (4)
ص: 288
صَوْمُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ أَوْ عِتْقُ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَتَسَحَّرَ فَلَهُ ذَلِکَ إِلَی أَنْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلَیْنِ نَظَرَا فَقَالَ أَحَدُهُمَا هَذَا الْفَجْرُ قَدْ طَلَعَ وَ قَالَ الْآخَرُ مَا طَلَعَ الْفَجْرُ بَعْدُ فَحَلَّ التَّسَحُّرُ لِلَّذِی لَمْ یَرَهُ أَنَّهُ طَلَعَ وَ حَرُمَ عَلَی الَّذِی یَرَاهُ أَنَّهُ طَلَعَ وَ لَوْ أَنَّ قَوْماً مُجْتَمِعِینَ سَأَلُوا أَحَدَهُمْ أَنْ یَخْرُجَ وَ یَنْظُرَ هَلْ طَلَعَ الْفَجْرُ ثُمَّ قَالَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ وَ ظَنَّ بَعْضُهُمْ أَنَّهُ یَمْزَحُ فَأَکَلَ وَ شَرِبَ کَانَ عَلَیْهِ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ احْتَلَمَ أَوْ جَامَعَ وَ نَسِیَ أَنْ یَغْتَسِلَ مِنْهُ جُمْعَةً وَ هُوَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ علیه السلام عَلَیْهِ قَضَاءُ الصَّلَاةِ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ قَضَاءُ صِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ (1).
مریم: فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا(2).
لی، [الأمالی للصدوق] الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بُنَانِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ عَبْدٍ یُصْبِحُ صَائِماً فَیُشْتَمُ فَیَقُولُ إِنِّی صَائِمٌ سَلَامٌ عَلَیْکَ إِلَّا قَالَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْتَجَارَ عَبْدِی بِالصَّوْمِ مِنْ عَبْدِی أَجِیرُوهُ مِنْ نَارِی وَ أَدْخِلُوهُ جَنَّتِی (3).
ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن الحمیری عن بنان: مثله (4)
ص: 288
محاسن: همین حدیث را بدون ذکر راویان آن روایت کرده است. (1)
روایت2.
الخصال: حسن ابن علی علیه السلام فرمود: تحفه روزه دار این است که ریشش را روغن بزند و لباسش را بخور دهد و تحفه زن روزه دار اینکه سرش را شانه زند و لباسش را بخور دهد.
و حضرت ابا عبد اللَّه حسین ابن علی وقتی روزه میگرفت، با عطر خود را خوشبو میکرد و میفرمود: تحفه روزه دار عطر است. (2)
روایت3.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا خدای عز و جل شش خصلت را بر من روا ناپسند دانسته و من همانها را برای اوصیای خودم از فرزندانم و برای پیروانشان ناپسند می دانم: بازی در حال نماز و جماع در حال روزه و منت نهادن پس از صدقه دادن و با حال جنابت به مسجد رفتن و به خانه های مردم سرکشی نمودن و در گورستان خندیدن. (3)
امالی صدوق: غیاث ابن ابراهیم از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. (4)
در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ همین حدیث ذکر شده است.
روایت4.
امالی طوسی: ابوهریره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چه بسا روزهداری که بهره و سودش از روزه فقط گرسنگی و تشنگی باشد و چهبسا نماز شب گذاری که بهرهاش از نماز فقط بیداری باشد. (5)
روایت5.
علل الشرایع: مردی نزد امیر المومنین علی علیه السلام آمد و گفت: درحالی که روزهدار هستم، آیا همسر خود را ببوسم؟ فرمود: روزه خود را نگهدار چه آنکه ابتدا و مقدمه
ص: 289
سن، [المحاسن] مرسلا: مثله (1).
ل، [الخصال] أَبِی عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ الْإِسْکَافِ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ مَأْمُونٍ وَ کَانَتِ ابْنَتُهُ تَحْتَ الْحَسَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: تُحْفَةُ الصَّائِمِ أَنْ یَدْهُنَ لِحْیَتَهُ وَ یُجَمِّرَ ثَوْبَهُ وَ تُحْفَةُ الْمَرْأَةِ الصَّائِمَةِ أَنْ تَمْشُطَ رَأْسَهَا وَ تُجَمِّرَ ثَوْبَهَا وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام إِذَا صَامَ یَتَطَیَّبُ بِالطِّیبِ وَ یَقُولُ الطِّیبُ تُحْفَةُ الصَّائِمِ (2).
ل، [الخصال] الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَرِهَ لِی سِتَّ خِصَالٍ وَ کَرِهْتُهُنَّ لِلْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِی وَ أَتْبَاعِهِمْ مِنْ بَعْدِی الْعَبَثَ فِی الصَّلَاةِ وَ الرَّفَثَ فِی الصَّوْمِ وَ الْمَنَّ بَعْدَ الصَّدَقَةِ وَ إِتْیَانَ الْمَسَاجِدِ جُنُباً وَ التَّطَلُّعَ فِی الدُّورِ وَ الضَّحِکَ بَیْنَ الْقُبُورِ(3).
6 لی، [الأمالی للصدوق] ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن الحسین بن موسی عن غیاث بن إبراهیم عن الصادق علیه السلام: مثله (4) کتاب فضائل الأشهر الثلاثة،: مثله.
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رُبَّ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ وَ رُبَّ قَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ قِیَامِهِ السَّهَرُ(5).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادٍ رَفَعَهُ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ: أُقَبِّلُ وَ أَنَا صَائِمٌ فَقَالَ أَعِفَّ صَوْمَکَ فَإِنَّ بَدْوَ
ص: 289
قتال، سیلی زدن بر یکدیگر می باشد. (1)
روایت6.
علل الشرایع: حنان ابن سدیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا روزه دار خود را در آب بشوید یا نه؟ فرمود: اشکالی ندارد ولی زیر آب نرود و زن اصلا در آب خود را نشوید زیرا او آب را با عضو پیشینش (فرج) حمل میکند.(2)
روایت7.
معانی الاخبار: انس گوید: پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: مردی که از پشت به قامت زنی نگاه کند و او را تماشا کند، آن طور که حجم اندام وی را از پشت لباسش برایش آشکار شود، در حالی که روزه دار باشد، مسلّما روزه اش را افطار نموده است.
یعنی به سبب برانگیختن خواسته های نفس و کشش اراده، خود را در معرض خطر گناه قرار داده و خود را برای باطل نمودن روزه مهیا کرده است. (3)
روایت8.
ثواب الاعمال: حسن ابن صدقه گوید: امام کاظم علیه السّلام فرمود: هنگام ظهر خواب قیلوله کنید؛ زیرا به راستی، خداوند روزه دار را در خوابش غذا می خوراند و سیراب می کند. (4)
روایت9.
ثواب الاعمال: یونس ابن یعقوب از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر که در حال روزه داری در آغاز روز با عطر خویشتن را خوشبو سازد، خردش از کف نرود. (5)
روایت10.
قصص الانبیاء: موسی ابن جعفر علیه السلام فرمود:
ص: 290
الْقِتَالِ اللِّطَامُ (1).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّائِمِ یَسْتَنْقِعُ فِی الْمَاءِ قَالَ لَا بَأْسَ وَ لَکِنْ لَا یَنْغَمِسُ وَ الْمَرْأَةُ لَا تَسْتَنْقِعُ فِی الْمَاءِ فَإِنَّهَا تَحْمِلُ الْمَاءَ بِقُبُلِهَا(2).
مع، [معانی الأخبار] عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُذَکِّرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الطَّبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَدَوِیِّ عَنْ خِرَاشٍ مَوْلَی أَنَسٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَأَمَّلَ خَلْفَ امْرَأَةٍ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُ حَجْمُ عِظَامِهَا مِنْ وَرَاءِ ثِیَابِهَا وَ هُوَ صَائِمٌ فَقَدْ أَفْطَرَ.
یعنی فقد اشترط نفسه للإفطار بما ینبعث من دواعی نفسه و نوازع همته فیکون من مواقعة الذنب علی خطر(3).
ثو، [ثواب الأعمال] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْجَامُورَانِیِّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ علیه السلام: قِیلُوا فَإِنَّ اللَّهَ یُطْعِمُ الصَّائِمَ وَ یَسْقِیهِ فِی مَنَامِهِ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَطَیَّبَ بِطِیبٍ أَوَّلَ النَّهَارِ وَ هُوَ صَائِمٌ لَمْ یَفْقِدْ عَقْلَهُ (5).
ص، [قصص الأنبیاء علیهم السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قَالَ
ص: 290
لقمان به پسرش گفت: ای پسرم آنقدر روزه بگیر که شهوت تو کم شود، امّا نه آنقدر که تو را از نماز باز دارد، چون نماز نزد خدا از روزه بزرگتر است.
روایت11.
المحاسن: عمر ابن یزید گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: اگر بنده ای کار خود را خوب انجام دهد، خداوند متعال عمل او را چندین برابر می گرداند و برای هر نیکی هفتصد برابر پاداش می دهد و این همان سخن باری تعالی است که می فرماید: «وَاللّه یضَاعِفُ لِمَن یشَاءُ»،(1) {و خداوند برای هر کس که بخواهد [آن را] چند برابر می کند.} بنابراین کارهایی را که برای کسب ثواب از جانب خدا انجام می دهید، خوب انجام دهید. به او گفتم: چگونه خوب انجام دهیم؟ - گفت:- فرمود: وقتی نماز گزاردی، پس رکوع و سجود خود را خوب انجام بده و هنگامی که روزه گرفتی، پس از هر آنچه که موجب تباهی روزه ات می شود دوری گزین؛ و هر گاه حج گذاردی، پس از هر آنچه که در حج و عمره بر تو حرام شده دوری گزین. فرمود: هر کاری که انجام می دهی باید خالی از هر گونه ناپاکی و آلودگی باشد. (2)
روایت12.
صحیفه امام رضا: امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که علی ابن ابی طالب علیه السلام فرمود: سه چیز است که هریک از شما روزهدار است، نباید خود را در معرض آن ها قرار دهد: حجامت، حمام و زن زیبا. (3)
روایت13.
فقه امام رضا: بدان! خدا به تو رحم کند که روزه حجابی است که خداوند آن را بر زبانها و گوشها و چشمها و دیگر اعضا زده است، چراکه معمولا روزه راز نهفته دارد و آن حقیقت را پاک میکند تا اینکه به وسیله آن از آتش جهنم پوشیده شود. و خداوند بر هر عضو حقی برای روزه نهاده است، پس هر کس حق آن عضو را ادا کند، روزهدار (واقعی) است و هر کس چیزی از آن حق را ترک کند، از فضیلت روزهاش به اندازهای که از آن ترک کرده، کاسته میشود.
و روایت شده که شخص روزهدار اجازه دارد همسرش را ببوسد و بهتر از آن این است که از چنین کاری پرهیز کند. امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: آیا یکی از شما شرم نمیکند که تا شب صبر نماید، چه آنکه گفته شده: ابتدا و مقدمه قتال، سیلی زدن بر یکدیگر می باشد.
روایت14.
فقه امام رضا: از یکی از اجدادمان روایت میکنیم که فرمود: هرگاه روزه گرفتی باید گوش، چشم، پوست و موهایت روزه باشد، و در روزهات از بوسه و جماع بپرهیز.
ص: 291
لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ صُمْ صِیَاماً یَقْطَعُ شَهْوَتَکَ وَ لَا تَصُمْ صِیَاماً یَمْنَعُکَ مِنَ الصَّلَاةِ فَإِنَّ الصَّلَاةَ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الصَّوْمِ.
سن، [المحاسن] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا أَحْسَنَ الْمُؤْمِنُ عَمَلَهُ ضَاعَفَ اللَّهُ عَمَلَهُ لِکُلِّ حَسَنَةٍ سَبْعَمِائَةٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ(1) فَأَحْسِنُوا أَعْمَالَکُمُ الَّتِی تَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِ اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا الْإِحْسَانُ قَالَ فَقَالَ إِذَا صَلَّیْتَ فَأَحْسِنْ رُکُوعَکَ وَ سُجُودَکَ وَ إِذَا صُمْتَ فَتَوَقَّ کُلَّ مَا فِیهِ فَسَادُ صَوْمِکَ وَ إِذَا حَجَجْتَ فَتَوَقَّ مَا یَحْرُمُ عَلَیْکَ فِی حَجِّکَ وَ عُمْرَتِکَ قَالَ وَ کُلُّ عَمَلٍ تَعْمَلُهُ فَلْیَکُنْ نَقِیّاً مِنَ الدَّنَسِ (2).
صح، [صحیفة الرضا علیه السلام] عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: ثَلَاثَةٌ لَا یَعْرِضَنَّ أَحَدُکُمْ نَفْسَهُ عَلَیْهِنَّ وَ هُوَ صَائِمٌ الْحِجَامَةُ وَ الْحَمَّامُ وَ الْمَرْأَةُ الْحَسْنَاءُ(3).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ الصَّوْمَ حِجَابٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ عَلَی الْأَلْسُنِ وَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ وَ سَائِرِ الْجَوَارِحِ لِمَا لَهُ فِی عَادَةٍ مِنْ سِرِّهِ وَ طَهَارَةِ تِلْکَ الْحَقِیقَةِ حَتَّی یُسْتَرَ بِهِ مِنَ النَّارِ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَی کُلِّ جَارِحَةٍ حَقّاً لِلصِّیَامِ فَمَنْ أَدَّی حَقَّهَا کَانَ صَائِماً وَ مَنْ تَرَکَ شَیْئاً مِنْهَا نَقَصَ مِنْ فَضْلِ صَوْمِهِ بِحَسَبِ مَا تَرَکَ مِنْهَا وَ قَدْ رُوِیَ رُخْصَةٌ فِی قُبْلَةِ الصَّائِمِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ أَنْ یَتَنَزَّهَ عَنْ مِثْلِ هَذَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ مَا یَسْتَحْیِی أَحَدُکُمْ أَنْ لَا یَصْبِرَ یَوْماً إِلَی اللَّیْلِ إِنَّهُ کَانَ یُقَالُ إِنَّ بَدْوَ الْقِتَالِ اللِّطَامُ.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: نَرْوِی عَنْ بَعْضِ آبَائِنَا أَنَّهُ قَالَ إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ جِلْدُکَ وَ شَعْرُکَ وَ اتَّقِ فِی صَوْمِکَ الْقُبْلَةَ وَ الْمُبَاشَرَةَ.
ص: 291
روایت15.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: محمد ابن مسلم از امام صادق روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه روزه گرفتی باید گوش، چشم و پوست تو روزه باشد - و چیزهایی غیر از اینها را برشمرد - سپس فرمود: روزی که روزهدار هستی نباید مانند روزی باشد که روزهدار نیستی. (1)
روایت16.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: جراح مداینی گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر گاه روزه گرفتی گوش و چشم تو از حرام و اعضا و اندامهایت نیز باید از ارتکاب کارهای زشت روزه باشد، و در این حال از ناسزاگویی و آزار خدمتکار بپرهیزی، و بر تو است که سنگینی و وقار روزه دار را داشته باشی، و تا میتوانی سکوت اختیار کن مگر اینکه به ذکر خداوند زبان بگشایی، و آن روزی که روزه هستی را با روزی که روزه نیستی یکسان قرار نده و برحذر باش از جماع کردن، بوسیدن، قهقهه زدن در هنگام خنده، زیرا خداوند از آن اعمال بیزار است.
و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا روزه فقط امساک از خوردنی و نوشیدنی نیست، بلکه روزه شرطی دارد که لازم است مراعات گردد تا روزه به اتمام برسد و آن سکوت درون است؛ آیا سخن مریم بنت عمران را نشنیدهای که گفت: «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنسِیًّا»،(2) {برای خدای رحمان روزه نذر کرده ام و امروز با هیچ بشری سخن نمی گویم.} یعنی سکوت.
پس هرگاه روزه گرفتید زبانتان را از دروغ پاس بدارید و چشم از محرمات بپوشانید و با یکدیگر نزاع نکنید و به یکدیگر حسد نبرید و غیبت یکدیگر را نکنید و با یکدیگر گلاویز نشوید و دروغ نگویید و با همسرانتان همبستر نشوید و با یکدیگر ضدیت نکنید و بر یکدیگر خشم نگیرید و به همدیگر دشنام ندهید و ناسزا نگویید و با یکدیگر سرد نشوید و با هم مجادله نکنید و همدیگر را اذیت نکنید و ظلم نکنید و یکدیگر را احمق ندانید و همدیگر را ناراحت نکنید و از ذکر خداوند و از نماز غافل نمانید.
و سکوت و بردباری و شکیبایی و صبر و راستگویی اختیار کنید و از اهل شر دوری کنید و از سخن باطل و دروغ و تهمت و دشمنی و سوء ظن و غیبت و سخن چینی اجتناب کنید.
به یاد آخرت و در انتظار روز مرگتان باشید و منتظر آنچه خداوند به شما وعده داده باشید و برای دیدار خداوند توشه برگیرید و بر شما باد آرامش و متانت و فروتنی و خضوع، همانند ذلت بَرده ترسو در مقابل سرورش باشید، درحالی که طالب خیر و ترسان و امیدوار و هراسان و وحشت زده و راغب و ترسان باشید، به طوری که قلبتان
ص: 292
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ جِلْدُکَ وَ عَدَّدَ أَشْیَاءَ غَیْرَ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ فَلَا یَکُونُ یَوْمُ صَوْمِکَ مِثْلَ یَوْمِ فِطْرِکَ (1).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر النَّضْرُ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَصْبَحْتَ صَائِماً فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ مِنَ الْحَرَامِ وَ جَارِحَتُکَ وَ جَمِیعُ أَعْضَائِکَ مِنَ الْقَبِیحِ وَ دَعْ عَنْکَ الْهَذْیَ وَ أَذَی الْخَادِمِ وَ لْیَکُنْ عَلَیْکَ وَقَارُ الصِّیَامِ وَ الْزَمْ مَا اسْتَطَعْتَ مِنَ الصَّمْتِ وَ السُّکُوتِ إِلَّا عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ لَا تَجْعَلْ یَوْمَ صَوْمِکَ کَیَوْمِ فِطْرِکَ وَ إِیَّاکَ وَ الْمُبَاشَرَةَ وَ الْقُبَلَ وَ الْقَهْقَهَةَ بِالضَّحِکِ فَإِنَّ اللَّهِ مَقَتَ ذَلِکَ.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الصِّیَامَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ إِنَّمَا لِلصَّوْمِ شَرْطٌ یُحْتَاجُ أَنْ یُحْفَظَ حَتَّی یَتِمَّ الصَّوْمُ وَ هُوَ صَمْتُ الدَّاخِلِ أَ مَا تَسْمَعُ مَا قَالَتْ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا(2) یَعْنِی صَمْتاً فَإِذَا صُمْتُمْ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ عَنِ الْکَذِبِ وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ لَا تَنَازَعُوا وَ لَا تَحَاسَدُوا وَ لَا تَغْتَابُوا وَ لَا تَمَارَوْا وَ لَا تَکْذِبُوا وَ لَا تَبَاشَرُوا وَ لَا تَخَالَفُوا وَ لَا تَغَاضَبُوا وَ لَا تَسَابُّوا وَ لَا تَشَاتَمُوا وَ لَا تَفَاتَرُوا وَ لَا تَجَادَلُوا وَ لَا تَتَأَذَّوْا وَ لَا تَظْلِمُوا وَ لَا تَسَافَهُوا وَ لَا تَضَاجَرُوا وَ لَا تَغْفُلُوا عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الْزَمُوا الصَّمْتَ وَ السُّکُوتَ وَ الْحِلْمَ وَ الصَّبْرَ وَ الصِّدْقَ وَ مُجَانَبَةَ أَهْلِ الشَّرِّ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ وَ الْکَذِبَ وَ الْفَرْیَ وَ الْخُصُومَةَ وَ ظَنَّ السَّوْءِ وَ الْغِیبَةَ وَ النَّمِیمَةَ وَ کُونُوا مُشْرِفِینَ عَلَی الْآخِرَةِ مُنْتَظِرِینَ لِأَیَّامِکُمْ مُنْتَظِرِینَ لِمَا وَعَدَکُمُ اللَّهُ مُتَزَوِّدِینَ لِلِقَاءِ اللَّهِ وَ عَلَیْکُمُ السَّکِینَةَ وَ الْوَقَارَ وَ الْخُشُوعَ وَ الْخُضُوعَ وَ ذُلَّ الْعَبِیدِ الْخُیَّفِ مِنْ مَوْلَاهُ خَیِّرِینَ خَائِفِینَ رَاجِینَ مَرْعُوبِینَ مَرْهُوبِینَ رَاغِبِینَ رَاهِبِینَ قَدْ طَهَّرْتَ الْقَلْبَ
ص: 292
از عیبها پاک شود و درونتان از خباثت مقدس و پاک گردد و بدن از چرک و آلودگی تمیز گردد و از دشمنان خدا اعلام بیزاری کنید و در روزه خود با سکوت، از همه نظر با خداوند دوستی کنید، یعنی از آنچه خداوند در نهان و آشکار شما را از آن نهی کرده است؛ و در نهان و آشکارتان به گونهای که شایسته خداوند است از او بترسید. در ایام روزه نفس خویش را به خداوند هدیه کنید و قلب خود را برای خداوند خالی کنید و نفس خویش را در آنچه به تو امر کرده و شما را بدان دعوت کرده، قرار بدهید.
پس هرگاه این کارها را انجام دادید به معنای واقعی روزهدار هستید و آنچه به شما امر فرموده را انجام دادهاید. هر چقدر از آن چیزی که برایتان بیان نمودم کم کنید، به همان اندازه از کمال روزه شما کاسته میشود.
و پدرم فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنید که زنی به کنیزش دشنام میدهد درحالی که روزهدار بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غذایی خواست و به آن زن گفت: بخور! زن گفت: ای رسول خدا من روزهام. پیامبر فرمود: چطور روزهای درحالی که به کنیزت دشنام دادی؟ روزه فقط امساک از خوردنی و نوشیدنی نیست. در حقیقت خداوند روزه را پردهای در مقابل دیگر کردارها و گفتارهای ناپسندی قرار داده است که روزه روزهدار را باطل میکند. چقدر روزهداران کمند و چقدر گرسنگان زیادند. (1)
روایت17.
مؤلف سید در کتاب سعد السعود گفته است: من در صحف ادریس آن را یافتم:
هرگاه وارد ماه روزه شدید، نفسهایتان را از هر گونه آلودگی و نجاست پاک کنید، و با قلبهای خالص و صاف که از افکار بد و دغدغههای ناشایست پاک شده، برای خداوند روزه بگیرید، چراکه خداوند قلبهای آغشته (به ناپاکی) و نیتهای ناخالص را حبس میکند و همراه با روزه دهانهایتان، باید اعضایتان از گناهان روزه باشد زیرا خداوند راضی نیست برای شما که فقط از غذاها روزه بگیرید بلکه باید از همه منکرات و همه ناپسندها روزه باشید .
روایت18.
الاختصاص: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روزهدار در حال عبادت است حتی اگر بر بستر خوابیده باشد، مادامی که مسلمانی را غیبت نکند.
روایت19.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر از پدارنش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بنده ای نیست که در حال روزه صبح کند و دشنام داده شود و در جواب بگوید: من
ص: 293
مِنَ الْعُیُوبِ وَ تَقَدَّسَتْ سَرَائِرُکُمْ مِنَ الْخَبَثِ وَ نَظَّفْتَ الْجِسْمَ مِنَ الْقَاذُورَاتِ وَ تَبَرَّأْتَ إِلَی اللَّهِ مِنْ عَدَاهُ وَ وَالَیْتَ اللَّهَ فِی صَوْمِکَ بِالصَّمْتِ مِنْ جَمِیعِ الْجِهَاتِ مِمَّا قَدْ نَهَاکَ اللَّهُ عَنْهُ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ خَشِیتَ اللَّهَ حَقَّ خَشْیَتِهِ فِی سِرِّکَ وَ عَلَانِیَتِکَ وَ وَهَبْتَ نَفْسَکَ لِلَّهِ فِی أَیَّامِ صَوْمِکَ وَ فَرَّغْتَ قَلْبَکَ لَهُ وَ نَصَبْتَ نَفْسَکَ لَهُ فِیمَا أَمَرَکَ وَ دَعَاکَ إِلَیْهِ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ کُلَّهُ فَأَنْتَ صَائِمٌ لِلَّهِ بِحَقِیقَةِ صَوْمِهِ صَانِعٌ لَهُ لِمَا أَمَرَکَ وَ کُلَّمَا نَقَصْتَ مِنْهَا شَیْئاً فِیمَا بَیَّنْتُ لَکَ فَقَدْ نَقَصَ مِنْ صَوْمِکَ بِمِقْدَارِ ذَلِکَ وَ إِنَّ أَبِی علیه السلام قَالَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله امْرَأَةً تُسَابُّ جَارِیَةً لَهَا وَ هِیَ صَائِمَةٌ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِطَعَامٍ فَقَالَ لَهَا کُلِی فَقَالَتْ أَنَا صَائِمَةٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ کَیْفَ تَکُونِینَ صَائِمَةً وَ قَدْ سَبَبْتِ جَارِیَتَکِ إِنَّ الصَّوْمَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ إِنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکِ حِجَاباً عَنْ سِوَاهُمَا مِنَ الْفَوَاحِشِ مِنَ الْفِعْلِ وَ الْقَوْلِ یُفَطِّرُ الصَّائِمَ مَا أَقَلَّ الصُّوَّامَ وَ أَکْثَرَ الْجُوَّاعَ (1).
أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ وَجَدْتُ فِی صُحُفِ إِدْرِیسَ: إِذَا دَخَلْتُمْ فِی الصِّیَامِ فَطَهِّرُوا نُفُوسَکُمْ مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ نَجَسٍ وَ صُومُوا لِلَّهِ بِقُلُوبٍ خَالِصَةٍ صَافِیَةٍ مُنَزَّهَةٍ عَنِ الْأَفْکَارِ السَّیِّئَةِ وَ الْهَوَاجِسِ الْمُنْکَرَةِ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَحْبِسُ الْقُلُوبَ اللَّطِخَةَ وَ النِّیَّاتِ الْمَدْخُولَةَ وَ مَعَ صِیَامِ أَفْوَاهِکُمْ مِنَ الْمَآکِلِ فَلْتَصُمْ جَوَارِحُکُمْ مِنَ الْمَآثِمِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَرْضَی مِنْکُمْ أَنْ تَصُومُوا مِنَ الْمَطَاعِمِ فَقَطْ لَکِنْ مِنَ الْمَنَاکِیرِ کُلِّهَا وَ الْفَوَاحِشِ بِأَسْرِهَا.
ختص، [الإختصاص] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّائِمُ فِی عِبَادَةٍ وَ إِنْ کَانَ نَائِماً عَلَی فِرَاشِهِ مَا لَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً(2).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ عَبْدٍ یُصْبِحُ صَائِماً فَیُشْتَمُ فَیَقُولُ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ إِنِّی
ص: 293
روزه دارم، سلام بر تو! جز آنکه خدای تبارک و تعالی فرماید: بنده ام از بنده دیگرم به روزه پناهنده شد، او را به بهشت برید. (1)
روایت20.
دعوات راوندی: امام صادق علیه السلام فرمود: افطار کردن با آب، گناهان قلب را میشوید. و فرمود: هر که در حال روزه داری در آغاز روز با عطر خویشتن را خوشبو سازد، خِرَدش از کف نرود.
روایت21.
کتاب الغارات: ابن نباته گوید: امیر المومنین علی علیه السلام در یکی از خطبههایش فرمود: روزه دوری کردن از محرمات است، همان طور که شخص از خوردنی و آشامیدنی خودداری میکند.
روایت22.
نهج البلاغه: بسا روزه داری که بهره ای جز تشنگی از روزه خود ندارد و بسا شب زنده داری که از شب زنده داری خود چیزی جز رنج و بی خوابی به دست نیاورد. خوشا خواب زیرکان و افطارشان. (2)
روایت23.
مجالس شیخ: جراح مداینی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: همانا روزه فقط امساک از خوردنی و نوشیدنی نیست. سپس فرمود: مریم علیه السلام فرمود: «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا»،(3){برای خدای رحمان روزه نذر کرده ام.} یعنی سکوت. پس هرگاه روزه گرفتید زبانتان را نگاه دارید و چشم از محرمات بپوشانید و با یکدیگر نزاع نکنید و به یکدیگر حسد نبرید.
و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنید که زنی به کنیزش دشنام میدهد درحالی که روزهدار بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غذایی خواست و به آن زن گفت: بخور! زن گفت: ای رسول خدا من روزهام. پیامبر فرمود: چطور روزهای درحالی که به کنیزت دشنام دادی؟ همانا روزه فقط امساک از خوردنی و نوشیدنی نیست. (4)
روایت24.
اسرار الصلاۀ: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بسا روزه داری که بهره ای جز گرسنگی و تشنگی از روزه خود ندارد.
روایت25.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: روزه ماه رمضان در هر سال فرض است، و مهمترین چیزی که فریضه روزهاش با آن کامل میشود، عزیمت از جانب قلب مؤمن
ص: 294
صَائِمٌ إِلَّا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ اسْتَجَارَ عَبْدِی مِنْ عَبْدِی بِالصِّیَامِ فَأَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ(1).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْإِفْطَارُ عَلَی الْمَاءِ یَغْسِلُ ذُنُوبَ الْقَلْبِ وَ قَالَ مَنْ تَطَیَّبَ بِطِیبٍ أَوَّلَ النَّهَارِ وَ هُوَ صَائِمٌ لَمْ یَفْقِدْ عَقْلَهُ.
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ الصِّیَامُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ کَمَا یَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَمْ مِنْ صَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الظَّمَأُ وَ کَمْ مِنْ قَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ قِیَامِهِ إِلَّا الْعَنَاءُ حَبَّذَا نَوْمُ الْأَکْیَاسِ وَ إِفْطَارُهُمْ (2).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الصِّیَامَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَتْ مَرْیَمُ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً أَیْ صَمْتاً فَإِذَا صُمْتُمْ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ لَا تَنَازَعُوا وَ لَا تَحْسُدُوا قَالَ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله امْرَأَةً تُسَابُّ جَارِیَةً لَهَا وَ هِیَ صَائِمَةٌ فَدَعَا بِطَعَامٍ وَ قَالَ لَهَا کُلِی قَالَتْ إِنِّی صَائِمَةٌ فَقَالَ کَیْفَ تَکُونِینَ صَائِمَةً وَ قَدْ سَبَبْتِ جَارِیَتَکِ إِنَّ الصَّوْمَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ (3).
أَسْرَارُ الصَّلَاةِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَمْ مِنْ صَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَرْضٌ فِی کُلِّ عَامٍ وَ أَدْنَی مَا یَتِمُّ بِهِ فَرْضُ صَوْمِهِ الْعَزِیمَةُ مِنْ قَلْبِ الْمُؤْمِنِ
ص: 294
برای روزه با نیتی صادق، و ترک خوردن و آشامیدن و جماع کردن در تمام روز است و اینکه در روزهاش همه اعضایش را از محرمات خداوند، یعنی پروردگارش محافظت کند و با همه این کارها در پی نزدیکی و تقرب به خداوند باشد، پس هرگاه این کارها را انجام داد، فریضهاش را به انجام رسانیده است.
و از ایشان از پدرانش از فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: روزه روزهدار به چه دردش می خورد اگر زبان، گوش، چشم و اعضای بدنش را محافظت نکند.
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: روزه کسی که از امام نافرمانی کند پذیرفته نمیشود، و روزه بردهای که از اربابش گریخته باشد مورد قبول واقع نمیشود مگر به نزد او بازگردد، و روزه زنی که از شوهرش اطاعت نکند پذیرفته نیست مگر توبه کند، و روزه فرزندی که عاق پدر و مادر است قبول نمیشود، مگر به آنها نیکی کند. (1)
روایت26.
هدایه: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه روزه گرفتی باید گوش، چشم، دامن، و زبانت نیز روزه باشد و چشمت را از آنچه نگریستن بدان حلال نیست، ببندی و گوشهایت را از آنچه شنیدن آن حلال نیست ببندی و زبانت را از دروغ و ناسزاگویی بازداری .
و روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد که روزهدار عطر را بو کند مگر اینکه پودر باشد زیرا به مغز او میرسد.
و روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد که روزهدار در گوش خود روغن بچکاند.
و روایت شده که از امام صادق علیه السلام در باره روزهدار سؤال شد که آیا برای او جایز است که دارو به بینی خود بریزد یا حقنه کند. فرمود: جایز نیست.
و روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: روزهدار هر وقت در روز بخواهد، مسواک میکند.
و روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد که با صبر و صمغ صنوبر و سرمه، چشمانش را سرمه بکشد مادامی که مشک نباشد. و همچنین روایت شده که استعمال مشک نیز اجازه داده شده است زیرا بر اصل زبانش ظاهر میگردد.
و روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: اشکالی ندارد که روزهدار مضمضه کند و آب در بینی خود بکشد، چه در رمضان و چه غیر رمضان؛ پس اگر مضمضه کرد، آب دهانش را قورت ندهد تا سه بار بزاق تراوش کند.
روایت27.
کتاب امامه و تبصره: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرش از پدرانش روایت میکند
ص: 295
عَلَی صَوْمِهِ بِنِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ تَرْکُ الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ النِّکَاحِ فِی نَهَارِهِ کُلِّهِ وَ أَنْ یَحْفَظَ فِی صَوْمِهِ جَمِیعَ جَوَارِحِهِ کُلِّهَا مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ رَبِّهِ مُتَقَرِّباً بِذَلِکَ کُلِّهِ إِلَیْهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ کَانَ مُؤَدِّیاً لِفَرْضِهِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهَا قَالَتْ: مَا یَصْنَعُ الصَّائِمُ بِصِیَامِهِ إِذَا لَمْ یَصُنْ لِسَانَهُ وَ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ جَوَارِحَهُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا صِیَامَ لِمَنْ عَصَی الْإِمَامَ وَ لَا صِیَامَ لِعَبْدٍ آبِقٍ حَتَّی یَرْجِعَ وَ لَا صِیَامَ لِامْرَأَةٍ نَاشِزَةٍ حَتَّی تَتُوبَ وَ لَا صِیَامَ لِوَلَدٍ عَاقٍّ حَتَّی یَبَرَّ(1).
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ فَرْجُکَ وَ لِسَانُکَ وَ تَغُضُّ بَصَرَکَ عَمَّا لَا یَحِلُّ النَّظَرُ إِلَیْهِ وَ السَّمْعَ عَمَّا لَا یَحِلُّ اسْتِمَاعُهُ إِلَیْهِ وَ اللِّسَانَ مِنَ الْکَذِبِ وَ الْفُحْشِ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا بَأْسَ أَنْ یَشَمَّ الصَّائِمُ الطِّیبَ إِلَّا الْمَسْحُوقَ مِنْهُ لِأَنَّهُ یَصْعَدُ إِلَی دِمَاغِهِ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا بَأْسَ أَنْ یُقَطِّرَ الصَّائِمُ فِی أُذُنِهِ الدُّهْنَ.
وَ مِنْهُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الصَّائِمِ هَلْ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یَسْعُطَ أَوْ یَحْتَقِنَ فَقَالَ لَا.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الصَّائِمُ یَسْتَاکُ أَیَّ النَّهَارِ شَاءَ.
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا بَأْسَ بِأَنْ یَکْتَحِلُ الصَّائِمُ بِالصَّبِرِ وَ الْحُضُضِ-(2)
وَ بِالْکُحْلِ مَا لَمْ یَکُنْ مِسْکاً.
و قد رویت أیضا رخصة فی المسک لأنه یظهر علی عکدة لسانه (3).
وَ مِنْهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا بَأْسَ أَنْ یَتَمَضْمَضَ الصَّائِمُ وَ یَسْتَنْشِقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ غَیْرِهِ فَإِنْ تَمَضْمَضَ فَلَا یَبْلَعْ رِیقَهُ حَتَّی یَبْزُقَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام
ص: 295
که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چه بسا شب زنده داری که از شب زنده داری خود فقط بی خوابی به دست آورد. و چه بسا بهره روزهداری از روزهاش فقط تشنگی باشد.
روایت28.
مجازات نبوی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: روزه سپر است تا زمانی که آن را سوراخ نکند.
این جمله استعاره است بدین گونه که ایشان تشبیه کرده است، روزهای را که در مقابل گزندهای عذاب و بلایای مُجازات الهی روزه دار را میپوشاند، هرگاه نیت را برای آن خالص کند و درونش را در آن اصلاح کند. پس پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را که در روزهاش از لغزشها خودداری کرده و از گفتار و کردار گناهآلود پرهیز میکند، به شخصی تشبیه نموده است که این پرده و پوشش را محافظت کرده و آن را پاس داشته است و کسی را که از هواهای نفسانی تبعیت کرده و نفسش را در معرض هلاکت و نابودی قرار داده، به شخصی تشبیه کرده که این سپر و پوشش را سوراخ کرده و آن را پاره کرده است. پس به گونهای شده که هیچ یک از اعضا و اندام را حفظ نمی کند. و این تشبیه از زیباترین تمثیلها و تاثیرگذارترین تشبیهها می باشد. (1)
باب سی و هفتم : آنچه که با آن هلال ماه ثابت میشود و اینکه ماه رمضان ناقص میشود یا نه، و حکم روزه یوم الشک
روایات
روایت1.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که از او در باره شخصی پرسیدم که در ماه رمضان خود به تنهایی هلال را رؤیت میکند و کسی غیر از او هلال را نمیبیند، آیا روزه بگیرد؟ فرمود: اگر در آن شک نداشته باشد روزه بگیرد، در غیر این صورت با مردم روزه بگیرد. (2)
روایت2.
الخصال: مسلم ابن هراء از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: ماه رمضان سی روز است، به خدا هرگز کم نباشد. (3)
ص: 296
قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رُبَّ قَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ قِیَامِهِ السَّهَرُ وَ رُبَّ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْعَطَشُ.
الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، قَالَ علیه السلام: الصَّوْمُ جُنَّةٌ مَا لَمْ یَخْرِقْهَا.
و هذه استعارة و ذلک أنه علیه السلام شبه الصوم الذی یجن صاحبه من لواذع العذاب و قوارع العقاب إذا أخلص له النیة و أصلح فیه السریرة فجعل علیه السلام من اعتصم فی صومه من الزلل و توقی جرائر القول و العمل کمن صان تلک الجنة و حفظها و جعل من اتبع نفسه هواها و أوردها رداها کمن خرق تلک الجنة و هتکها فصارت بحیث لا تجن من جارحة و لا تعصم من جانحة و ذلک من أحسن التمثیلات و أوقع التشبیهات (1).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَرَی الْهِلَالَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَحْدَهُ لَا یُبْصِرُهُ غَیْرُهُ أَ لَهُ أَنْ یَصُومَ قَالَ إِذَا لَمْ یَشُکَّ فِیهِ فَلْیَصُمْ وَ إِلَّا فَلْیَصُمْ مَعَ النَّاسِ (2).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ وَ یُقَالُ مُعَاذُ بْنُ مُسْلِمٍ الْهَرَّاءُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ یَوْماً لَا یَنْقُصُ وَ اللَّهِ أَبَداً(3).
ص: 296
روایت3.
الخصال: یاسر خادم گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: ماه رمضان بیست و نه روز می شود؟ فرمود: تردیدی نیست که ماه رمضان از سی روز کم نمیشود. (1)
روایت4.
الخصال: ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّةَ»،(2) {تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید.} پرسیدم. فرمود: سی روز است. (3)
روایت5.
الخصال: امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی فرمود: ماه رمضان سی روز است، برای آنکه خدای عز و جل میفرماید: «وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّةَ»، (4){تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید.} و کامل، تمام است. (5)
صدوق گوید: مذهب خواص شیعه و اهل بصیرت آنها در باره ماه رمضان این است که هرگز از سی روز کمتر نیست. اخباری هم که در این باب وارد شده موافق با قرآن و مخالف با عامه است. هر کس از شیعیان ضعیف العقیده به مضمون اخباری قائل شده که ماه رمضان همچون ماههای دیگر سی کم و سی تمام دارد تقیه کرده چنانچه عموم مردم هم در این باب تقیه می کنند و همانا بر مذهب عامه سخن رانده است. توانایی نیست جز به خدا.
روایت6.
الخصال: اسماعیل ابن مهران گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که میفرمود: به خدا قسم که خدا تکلیف نکرده است بندگان خود را مگر کمتر از آنچه توانایی دارند؛ در شبانه روز فقط پنج نماز به آنها تکلیف کرده است و در هر هزار درهم پول نقره، بیست و پنج درهم زکات به آنها تکلیف کرده و در مدت یک سال، سی روز روزه به آنها تکلیف کرده و در عمر،
ص: 297
ل، [الخصال] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام هَلْ یَکُونُ شَهْرُ رَمَضَانَ تِسْعَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً فَقَالَ إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ لَا یَنْقُصُ عَنْ ثَلَاثِینَ یَوْماً(1).
ل، [الخصال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ قَالَ ثَلَاثِینَ یَوْماً(2).
ل، [الخصال] أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ یَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ(3) وَ الْکَامِلُ تَامٌ (4).
قال الصدوق مذهب خواص الشیعة و أهل الاستبصار منهم فی شهر رمضان أنه لا ینقص عن ثلاثین یوما أبدا و الأخبار فی ذلک موافقة للکتاب و مخالفة للعامة فمن ذهب من ضعفة الشیعة إلی الأخبار التی وردت للتقیة فی أنه ینقص و یصیبه ما یصیب الشهور من النقصان و التمام اتقی کما یتقی العامة و لم یکلم إلا بما یکلم به العامة و لا قوة إلا بالله (5).
ل، [الخصال] الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا کَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَّا دُونَ مَا یُطِیقُونَ إِنَّمَا کَلَّفَهُمْ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ وَ کَلَّفَهُمْ فِی کُلِّ أَلْفِ دِرْهَمٍ خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ دِرْهَماً وَ کَلَّفَهُمْ فِی السَّنَةِ صِیَامَ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ کَلَّفَهُمْ
ص: 297
یک بار حج به آنها تکلیف کرده است، با اینکه بیش از اینها توانایی دارند. (1)
روایت7.
الخصال: در روایت اعمش از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: روزه ماه رمضان واجب است، چون ماه رؤیت شد روزه گیرند و چون ماه شوال رؤیت شد افطار کنند. (2)
عیون الاخبار: در نامهای که امام رضا علیه السلام برای مامون نوشت این حدیث ذکر شده است. (3)
روایت8.
معانی الاخبار: محمّد ابن یعقوب ابن شعیب گوید: پدرم گفت: به امام صادق علیه السّلام عرضه داشتم: مردم روایت می کنند که: پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم در طول زندگیش، ماه رمضان هایی که بیست و نه روز روزه گرفت، بیشتر از ماه رمضان هایی بوده که سی روز، روزه گرفته است. فرمود: دروغ گفته اند. پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله روزه نگرفت مگر کامل، و واجبات ناتمام نمی شود. قطعا خداوند سال را سیصد و شصت روز آفریده، و آسمانها و زمین را در شش روز آفریده، پس آن شش روز از سیصد و شصت روز منها شده است و سال سیصد و پنجاه و چهار روز شده، و ماه رمضان سی روز است، به دلیل فرموده خدای عزّ و جلّ «وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ»، (4){تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید.} کامل، تمام است و ماه شوّال بیست و نه روز و ماه ذوالقعده سی روز می باشد، به دلیل فرموده خدای عزّ و جلّ «وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً»،(5) {و با موسی، سی شب وعده گذاشتیم.} پس ماه چنین است، بنابراین یک ماه تمام است، و ماه دیگر ناقص و ماه رمضان همیشه تمام است و هرگز از سی روز کم نمی شود، و ماه شعبان همیشه ناتمام است و هرگز سی روز نمی شود. (6)
روایت9.
المحاسن: محمد ابن سلیمان از پدرش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که
ص: 298
حَجَّةً وَاحِدَةً وَ هُمْ یُطِیقُونَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ (1).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: صِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَرِیضَةٌ یُصَامُ لِرُؤْیَتِهِ وَ یُفْطَرُ لِرُؤْیَتِهِ (2).
8 ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام]: فیما کتب الرضا علیه السلام للمأمون مثله (3).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ یَرْوُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا صَامَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ تِسْعَةً وَ عِشْرِینَ أَکْثَرُ مِمَّا صَامَ ثَلَاثِینَ قَالَ کَذَبُوا مَا صَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا تَامّاً وَ لَا تَکُونُ الْفَرَائِضُ نَاقِصَةً إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ السُّنَّةَ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ یَوْماً وَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ فَحَجَزَهَا مِنْ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ سِتِّینَ فَالسَّنَةُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ خَمْسُونَ یَوْماً وَ شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ یَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ(4) وَ الْکَامِلُ تَامٌّ وَ شَوَّالٌ تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ یَوْماً وَ ذُو الْقَعْدَةِ ثَلَاثُونَ یَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً(5) فَالشَّهْرُ هَکَذَا ثُمَّ عَلَی هَذَا شَهْرٌ تَامٌّ وَ شَهْرٌ نَاقِصٌ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ لَا یَنْقُصُ أَبَداً وَ شَعْبَانُ لَا یَتِمُّ أَبَداً(6).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ
ص: 298
فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شش چیز است که خداوند برای من ناپسند دانسته است و من برای امامان از فرزندانم علیهم السلام ناپسند می دانم و امامان نیز برای پیروانشان ناپسند می دارند: بازی کردن در نماز، منت نهادن در صدقه، رفث در هنگام روزه، خندیدن در گورستانها، سرکشیدن به خانههای مردم و آمدن به مساجد در حال جنابت. او گوید: عرض کردم: رفث در روزه به چه معنا است؟ فرمود: آنچه خداوند در این آیه برای حضرت مریم علیه السلام ناپسند داشته است: «اِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنسِیًّا»،(1) {برای خدای رحمان روزه نذر کرده ام و امروز با هیچ بشری سخن نمی گویم.} او گوید: عرض کردم: از چه چیزی سکوت کرد؟ فرمود: از دروغ گفتن .
روایت10.
فقه امام رضا: ماه رمضان سی روز و بیست و نه روز است و به مانند دیگر ماهها کامل و ناقص میشود و فریضه کامل است و هرگز کم نمیشود، همان طور که روایت شده است. بدین معنا که فریضه واجب در آن کامل است و آن یک ماه است که گاهی سی روز و گاهی بیست و نه روز میشود و هرگاه در روزی تردید داشتی و نمیدانی آن روز از جمله ماه رمضان است یا ماه شعبان، روزه بگیر؛ پس اگر از ماه شعبان باشد، ضرر نکردهای و اگر از جمله ماه رمضان باشد، روزه ات در رمضان واقع شده، در غیر این صورت بنگر که سال گذشته چه روزی را روزه گرفتی و از آن پنج روز را محاسبه کن و روز پنجم را روزه بگیر.
و روایت شده که هرگاه پیش از شفق، هلال پنهان شد، آن هلال یک شبه است و اگر پس از شفق پنهان شد هلال دو شبه است و اگر سایه سر خود را در آن مشاهده کردی سه شبه است و هرگاه در هلال ماه شوال شک کردی و آسمان ابری شد، پس سی روز روزه بگیر و سپس افطار کن.
روایت11.
تفسیر عیاشی: ابو عُمیر، از مردی روایت می کند که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: جانم فدای شما باد. در میان ما گفته می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از آن که سی روز روزه گرفته باشد، بیست و نه روز روزه گرفته؛ آیا درست است؟ حضرت پاسخ داد: خداوند، هیچ وقت، کمتر از این مدت را نگفته است و پیامبر صلی الله علیه و آله همیشه جز سی روز روزه نگرفته است، زیرا خداوند می فرماید: «وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّةَ»، (2){تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید.} پس آیا (قابل باور است که) رسول الله صلی الله علیه و آله از آن بکاهد؟! (3)
روایت12.
تفسیر عیاشی: از امام صادق علیه السلام پیرامون تفسیر آیه: «ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیامَ إِلَی الَّلیلِ»،(4)
{سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید.} روایت می کند که فرمود: «منظور، روزه ماه رمضان است؛ پس هر کس هلال ماه را در روز ببیند،
ص: 299
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سِتَّةٌ کَرِهَهَا اللَّهُ لِی فَکَرِهْتُهَا لِلْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِی وَ لْتَکْرَهْهَا الْأَئِمَّةُ لِأَتْبَاعِهِمْ الْعَبَثُ فِی الصَّلَاةِ وَ الْمَنُّ فِی الصَّدَقَةِ وَ الرَّفَثُ فِی الصِّیَامِ وَ الضَّحِکُ بَیْنَ الْقُبُورِ وَ التَّطَلُّعُ فِی الدُّورِ وَ إِتْیَانُ الْمَسَاجِدِ جُنُباً قَالَ قُلْتُ وَ مَا الرَّفَثُ فِی الصِّیَامِ قَالَ مَا کَرِهَ اللَّهُ لِمَرْیَمَ فِی قَوْلِهِ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا(1) قَالَ قُلْتُ صَمْتٌ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ قَالَ مِنَ الْکَذِبَ (2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ یَوْماً وَ تِسْعَةُ وَ عِشْرُونَ یَوْماً یُصِیبُهُ مَا یُصِیبُ الشُّهُورَ مِنَ التَّمَامِ وَ النُّقْصَانِ وَ الْفَرْضُ تَامٌّ فِیهِ أَبَداً لَا یَنْقُصُ کَمَا رُوِیَ وَ مَعْنَی ذَلِکَ الْفَرِیضَةُ فِیهِ الْوَاجِبَةُ قَدْ تَمَّتْ وَ هُوَ شَهْرٌ قَدْ یَکُونُ ثَلَاثُونَ یَوْماً وَ تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ یَوْماً وَ إِذَا شَکَکْتَ فِی یَوْمٍ لَا تَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَوْ مِنْ شَعْبَانَ فَصُمْ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنْ کَانَ مِنْهُ لَمْ یَضُرَّکَ وَ إِنْ کَانَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ جَازَ لَکَ فِی رَمَضَانَ وَ إِلَّا فَانْظُرْ أَیَّ یَوْمٍ صُمْتَ عَامَ الْمَاضِی وَ عُدَّ مِنْهُ خَمْسَةَ أَیَّامٍ وَ صُمِ الْیَوْمَ الْخَامِسَ وَ قَدْ رُوِیَ إِذَا غَابَ الْهِلَالُ قَبْلَ الشَّفَقِ فَهُوَ مِنْ لَیْلَةٍ وَ إِذَا غَابَ بَعْدَ الشَّفَقِ فَهُوَ لِلَیْلَتَیْنِ وَ إِذَا رَأَیْتَ ظِلَّ رَأْسِکَ فِیهِ فَهُوَ لِثَلَاثِ لَیَالٍ وَ إِذَا شَکَکْتَ فِی هِلَالِ شَوَّالٍ وَ تَغَیَّمَتِ السَّمَاءُ فَصُمْ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ أَفْطِرْ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا یُتَحَدَّثُ بِهِ عِنْدَنَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله صَامَ تِسْعَةً وَ عِشْرِینَ أَکْثَرَ مِمَّا صَامَ ثَلَاثِینَ أَ حَقٌّ هَذَا قَالَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ هَذَا حَرْفاً مَا صَامَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَّا ثَلَاثِینَ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَنْقُصُهُ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ یَعْنِی صِیَامَ رَمَضَانَ فَمَنْ رَأَی هِلَالَ شَوَّالٍ بِالنَّهَارِ
ص: 299
باید روزه اش را تا شب تکمیل کند. (1)
روایت13.
تفسیر عیاشی: زید ابن ابی اسامه روایت می کند که فرمود: از امام صادق علیه السلام پیرامون معنای أهِلَّة (هلال ماه ها) پرسیده شد و حضرت فرمود: آنها ماه ها هستند. پس هرگاه هلال ماه (رمضان) را دیدی، روزه بگیر و هرگاه در پایان ماه آن را مشاهده نمودی، افطار کن. راوی می گوید: به حضرت عرض کردم: اگر آن ماه، بیست و نه روز بود، آیا باید قضای آن روز را به جای آوریم؟ حضرت پاسخ داد: خیر، جز در صورتی که سه نفر عادل شهادت بدهند که هلال ماه رمضان را پیش از آن دیده اند، که در این صورت باید آن روز را که روزه نگرفته اید قضا کنید.
روایت14.
تفسیر عیاشی: زیاد ابن مُنذر روایت می کند که گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: هنگامی که مردم روزه می گیرند روزه بگیر و هنگامی که مردم افطار می کنند افطار کن؛ چرا که خداوند، هلال های ماه را وسیله تعیین ماه ها قرار داد. (2)
ص: 300
فَلْیُتِمَّ صِیَامَهُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زَیْدٍ أَبِی أُسَامَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْأَهِلَّةِ قَالَ هِیَ الشُّهُورُ فَإِذَا رَأَیْتَ الْهِلَالَ فَصُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَهُ فَأَفْطِرْ قُلْتُ أَ رَأَیْتَ إِنْ کَانَ الشَّهْرُ تِسْعَةً وَ عِشْرِینَ أَ یُقْضَی ذَلِکَ الْیَوْمُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ ثَلَاثَةُ عُدُولٍ فَإِنَّهُمْ إِنْ شَهِدُوا أَنَّهُمْ رَأَوُا الْهِلَالَ قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنَّهُ یُقْضَی ذَلِکَ الْیَوْمُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: صُمْ حِینَ یَصُومُ النَّاسُ وَ أَفْطِرْ حِینَ یُفْطِرُ النَّاسُ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْأَهِلَّةَ مَوَاقِیتَ (3).
ص: 300
روایت15.
تفسیر عیاشی: محمد حلبی، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که در باره این فرموده خدا: «وَ وَاعَدْنَا مُوسَی ثَلاَثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ»،(1)
{و با موسی، سی شب وعده گذاشتیم و آن را با دَه شب دیگر تمام کردیم.} فرمودند: در ده شب از ذی الحجهای که ناقص است (بیست و نه روز است) تا این که به ماه شعبان رسید، پس فرمود: ناقص است و به اتمام نمی رسد. (2)
روایت16.
تفسیر عیاشی: ابو خالد واسطی نقل کرده است که گفت: در روز شک (بین ماه شعبان و ماه رمضان) نزد امام باقر علیه السلام آمدم. سفره ای گسترده دیدم و او از آن غذا می خورد و ما می خواستیم از او سؤال کنیم. فرمود: به غذا نزدیک شوید، اگر برای چنین روزی سببی برای روزه در این روز ثابت نشد، روزه نگیرید.
سپس فرمود: پدرم، امام سجاد علیه السلام از امیر مؤمنان علیه السلام این حدیث را برایم نقل کرد که فرمود: همانا رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، هنگامی که بیماری بر او شدت گرفت، فرمود: ای مردم! بی گمان سال، دوازده ماه است و از جمله آن چهار ماه حرام است. سپس در حالی که با دستش اشاره می کرد، فرمود: رجب مفرد و ذی قعده و ذی حجه و محرم، سه ماه پشت سر هم. آگاه باشید که این ماه واجب، ماه رمضان است. پس با رؤیت هلال آن روزه بگیرید، و با رؤیت هلال ماه (شوال) افطار کنید. اگر هلال دیده نشد، عده ماه شعبان را به مدت سی روز کامل کنید، و روز سی و یکم را روزه بگیرید و با دستش فرمود: یک و دو و سه، سپس انگشت شصتش را تا کرد. سپس فرمود: ای مردم! ماهی اینطور و ماهی اینطور!.
و علی علیه السلام فرمود: بیست و نه روز با رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، روزه گرفتیم و آن را به اتمام نرسانیدم و وی آن را روزه کامل دانست. (3)
روایت17.
دعائم الاسلام: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: فریضه روزه انجام نمیگیرد مگر با اعتقاد و نیت، و کسی که با شک و تردید روزه بگیرد مرتکب معصیت شده است.
و از ابی جعفر ابن محمد ابن علی علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر یک روز از ماه رمضان را بخورم در نزدم خوشایندتر است از اینکه یک روز از شعبان را روزه بگیرم و آن را به رمضان اضافه کنم.
ص: 301
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ قَالَ بِعَشْرِ ذِی الْحِجَّةِ نَاقِصَةٌ حَتَّی انْتَهَی إِلَی شَعْبَانَ فَقَالَ نَاقِصٌ لَا یَتِمُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْوَاسِطِیِّ قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَوْمَ شُکَّ فِیهِ مِنْ رَمَضَانَ فَإِذَا مَائِدَةٌ مَوْضُوعَةٌ وَ هُوَ یَأْکُلُ وَ نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَسْأَلَهُ فَقَالَ ادْنُوا الغداة [الْغَدَاءَ] إِذَا کَانَ مِثْلُ هَذَا الْیَوْمِ لَمْ یَحْکُمْ فِیهِ سَبَبٌ یَرَوْنَهُ فَلَا تَصُومُوا.
ثُمَّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا ثَقُلَ فِی مَرَضِهِ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ السَّنَةَ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ثُمَّ قَالَ بِیَدِهِ رَجَبٌ مُفْرَدٌ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ ثَلَاثٌ مُتَوَالِیَاتٌ أَلَا وَ هَذَا الشَّهْرُ الْمَفْرُوضُ رَمَضَانُ فَصُومُوا لِرُؤْیَتِهِ وَ أَفْطِرُوا لِرُؤْیَتِهِ فَإِذَا خَفِیَ الشَّهْرُ فَأَتِمُّوا الْعِدَّةَ شَعْبَانَ ثَلَاثِینَ وَ صُومُوا الْوَاحِدَ وَ الثَّلَاثِینَ وَ قَالَ بِیَدِهِ الْوَاحِدُ وَ الاثنین [الِاثْنَانِ] وَ الثَّلَاثَةُ ثُمَّ ثَنَی إِبْهَامَهُ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ شَهْرٌ کَذَا وَ شَهْرٌ کَذَا(2).
وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: صُمْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِسْعَةً وَ عِشْرِینَ وَ لَمْ نَقْضِهِ وَ رَآهُ تَمَاماً(3).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تُصَامُ الْفَرِیضَةُ إِلَّا بِاعْتِقَادٍ وَ نِیَّةٍ وَ مَنْ صَامَ عَلَی شَکٍّ فَقَدْ عَصَی.
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَأَنْ أُفْطِرَ یَوْماً مِنْ رَمَضَانَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَصُومَ یَوْماً مِنْ شَعْبَانَ أَزِیدُهُ فِی رَمَضَانَ.
ص: 301
یعنی آن روز را روزه بگیرد و نداند که از ماه رمضان است و قصد کند که از رمضان باشد که این امر واجب نیست، زیرا به منزله کسی است که در یکی از فریضهها چیزی افزوده است که این افزودن و کم کردن در آن جایز نیست و اما کسی که در اول ماه رمضان شک دارد، شایسته است روزی را که بدان یقین ندارد که از رمضان باشد، روزه مستحب بگیرد به این اعتبار که از ماه شعبان است. پس اگر پس از آن بداند که آن روز از رمضان بوده، یک روز را به جای آن قضا میکند، زیرا او آن روز را روزه مستحب گرفته، پس در این حالت دو اجر برای اوست و نباید روزه روزی را که معتقد است از جمله رمضان است عمداً بخورد و شاید پس از خوردن روزه متوجه شود که روزه یک روز از رمضان را خورده است .
و این برای کسی است که همراه با امام نباشد، اما کسی که با امام باشد یا به گونهای باشد که دستور امام به او برسد، امام مسئولیت این کار را از دوش او برمیدارد بدین صورت که: با روزه امام روزه میگیرد، و با افطار او افطار میکند. پس امام در این مسئله نظر میکند و به صورتی شایسته بدان اهتمام میورزد و در همه امور دین مینگرد، اموری که خداوند مسئولیت نظر کردن بدان را بر عهده او گذاشته است و امام روزه نمیگیرد و افطار نمیکند و مردم را بدان دستور نمیدهد مگر اینکه به کارش یقین دارد و امر برای او ثابت است، صلوات خدا بر او و بر همه امامان علیهم السلام که حافظ امور دنیا، دین و اسلام و مسلمانان هستند. (1)
روایت18.
هدایه: امام صادق علیه السلام فرمود: روزه گرفتن با رؤیت ماه و افطار کردن با رؤیت ماه است و با رأی و گمان نیست و رؤیت این نیست که یک نفر یا دو نفر یا پنجاه نفر هلال را ببینند.
و فرمود: تکلیف اهل قبله در شناخت حلول ماه جز رؤیت نیست و تکلیف مسلمین جز رؤیت نیست.
و امام صادق فرمود: وقتی که هلال ماه رجب به نحو صحیح رؤیت شد، پس پنجاه و نه روز را بشمار و روز شصتم را روزه بدار. روایت شده که هرگاه پیش از شفق، هلال پنهان شد، یک شبه است و اگر پس از شفق پنهان شد دو شبه است و اگر سایه سر خود را در آن مشاهده کردی سه شبه است.
و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر در روزه ماه رمضان شک کردی، پس بنگر که سال گذشته چه روزی را روزه گرفتی و از آن پنج روز را محاسبه کن و روز پنجم را روزه بگیر.
و امام صادق علیه السلام فرمود: در رؤیت هلال ماه جز شهادت پنجاه مرد به عدد قسامه (گروهی که بر چیزی سوگند خورند و به آن پایبند باشند) اگر در شهر باشند، و شهادت دو مرد عادل اگر بیرون از شهر باشند، چیز دیگری قبول نمیشود و شهادت
ص: 302
یعنی أن یصام ذلک الیوم و لا یعلم أنه من رمضان و ینوی أنه من رمضان فهذا لا یجب لأنه بمنزلة من زاد فی فریضة من الفرائض و هذا لا یحل الزیادة فیها و لا النقص منها و لکن ینبغی لمن شک فی أول رمضان أن یصوم الیوم الذی لا یستیقن أنه من رمضان تطوعا علی أنه من شعبان فإن علم بعد ذلک أنه من رمضان قضی یوما مکانه (1)
لأنه کان صامه تطوعا فیکون له أجران و لا یتعمد الفطر فی یوم یری أنه من شهر رمضان و لعله أن یتیقن ذلک بعد أن أفطر فیکون قد أفطر یوما من شهر رمضان.
و هذا لمن لم یکن مع إمام فأما من کان مع إمام أو بحیث یبلغه أمر الإمام فقد حمل ذلک الإمام عنه یصوم بصوم الإمام و یفطر بفطره فالإمام ینظر فی ذلک و یعنی به کما ینبغی و ینظر فی أمور الدین کلها التی قلده الله للنظر فی أمرها و لا یصوم و لا یفطر
و لا یأمر الناس بذلک إلا علی یقین من أمره و ما یثبت عنده صلوات الله علیه و علی الأئمة أجمعین المستحفظین أمور الدنیا و الدین و الإسلام و المسلمین (2).
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الصَّوْمُ لِلرُّؤْیَةِ وَ الْفِطْرُ لِلرُّؤْیَةِ وَ لَیْسَ بِالرَّأْیِ وَ لَا التَّظَنِّی وَ لَیْسَ الرُّؤْیَةُ أَنْ یَرَاهُ وَاحِدٌ وَ لَا اثْنَانِ وَ لَا خَمْسُونَ.
وَ قَالَ: لَیْسَ عَلَی أَهْلِ الْقِبْلَةِ إِلَّا الرُّؤْیَةُ لَیْسَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ إِلَّا الرُّؤْیَةُ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا صَحَّ هِلَالُ رَجَبٍ فَعُدَّ تِسْعَةً وَ خَمْسِینَ یَوْماً وَ صُمْ یَوْمَ السِّتِّینَ.
وَ رُوِیَ: أَنَّهُ إِذَا غَابَ الْهِلَالُ قَبْلَ الشَّفَقِ فَهُوَ لِلَیْلَةٍ وَ إِذَا غَابَ بَعْدَ الشَّفَقِ فَهُوَ لِلَیْلَتَیْنِ وَ إِذَا رَأَیْتَ ظِلَّ رَأْسِکَ فِیهِ فَهُوَ لِثَلَاثِ لَیَالٍ.
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا شَکَکْتَ فِی صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَانْظُرْ أَیَّ یَوْمٍ صُمْتَ عَامَ الْمَاضِی وَ عُدَّ مِنْهُ خَمْسَةَ أَیَّامٍ وَ صُمْ یَوْمَ الْخَامِسِ.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَا یُقْبَلُ فِی رُؤْیَةِ الْهِلَالِ إِلَّا شَهَادَةُ خَمْسِینَ رَجُلًا عَدَدَ الْقَسَامَةِ إِذَا کَانُوا فِی الْمِصْرِ أَوْ شَهَادَةُ عَدْلَیْنِ إِذَا کَانَ خَارِجَ الْمِصْرِ وَ لَا یُقْبَلُ شَهَادَةُ
ص: 302
زنان در طلاق و رؤیت هلال ماه قبول نمیشود .
روایت19.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: سهل بن سعد گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که میفرمود: روزه با رؤیت است و افطار با رؤیت است، و کسی که پیش از رؤیت، با استناد به رؤیت کسی که هلال با رؤیت او ثابت نشده است روزه بگیرد، یا افطار کند، از ما نیست.
سهل گفت: گفتم: یا ابن رسول اللَّه، پس نظر شما در باره یوم الشّکّ چیست؟ فرمود: پدرم از جدّم از پدرانش علیهم السّلام برای من حکایت کرد که امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: قطعا اگر روزی از ماه شعبان را روزه بدارم، برای من خوشایندتر از آن است که روزی از ماه رمضان را افطار کنم.
مصنّف این کتاب گفت: و این حدیثی غریب است که آن را جز از طریق همین سند نمیشناسم و آن را جز از علی ابن احمد نشنیدهام.
و نیز در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: امیرمومنان علی ابن ابی طالب علیه السلام فرمود: زمانی بر مردم خواهد آمد که فحشا و تظاهر و خودنمایی زیاد میشود و پرده محارم دریده شده و زنا آشکار می گردد و اموال یتیمان حلال شمرده می شود و ربا خورده و در پیمانه و وزن کم گذاشته می شود و شراب با نام نبیذ و رشوه با نام هدیه و خیانت با نام امانت داری حلال شمرده می شود و مردان شبیه زنان و زنان شبیه مردان می شوند و حدود نماز سبک شمرده شده و برای غیر خدا حج به جا آورده می شود.
ص: 303
النِّسَاءِ فِی الطَّلَاقِ وَ لَا فِی رُؤْیَةِ الْهِلَالِ.
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ الصُّوفِیِّ عَنْ أَبِی تُرَابٍ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ یَقُولُ: الصَّوْمُ لِلرُّؤْیَةِ وَ الْفِطْرُ لِلرُّؤْیَةِ وَ لَیْسَ مِنَّا مَنْ صَامَ قَبْلَ الرُّؤْیَةِ لِلرُّؤْیَةِ وَ أَفْطَرَ قَبْلَ الرُّؤْیَةِ لِلرُّؤْیَةِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا تَرَی فِی صَوْمِ یَوْمِ الشَّکِّ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ [وَ] السَّلَامُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ لَأَنْ أَصُومَ یَوْماً مِنْ شَعْبَانَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُفْطِرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (1).
قال مصنف هذا الکتاب هذا حدیث غریب لا أعرفه إلا بهذا الإسناد و لم أسمعه إلا من علی بن أحمد.
وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ أَبِی الْجَوْزَاءِ الْمُنَبِّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتِ بْنِ هُرْمُزَ الْحَدَّادِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَرْتَفِعُ فِیهِ الْفَاحِشَةُ وَ لَتُصَنَّعُ (2)
وَ یُنْتَهَکُ فِیهِ الْمَحَارِمُ وَ یُعْلَنُ فِیهِ الزِّنَا وَ یُسْتَحَلُّ فِیهِ أَمْوَالُ الْیَتَامَی وَ یُؤْکَلُ فِیهِ الرِّبَا وَ یُطَفَّفُ فِی الْمَکَایِیلِ وَ الْمَوَازِینِ وَ یُسْتَحَلُّ الْخَمْرُ بِالنَّبِیذِ وَ الرِّشْوَةُ بِالْهَدِیَّةِ وَ الْخِیَانَةُ بِالْأَمَانَةِ وَ یَتَشَبَّهُ الرِّجَالُ بِالنِّسَاءِ وَ النِّسَاءُ بِالرِّجَالِ وَ یُسْتَخَفُّ بِحُدُودِ الصَّلَاةِ وَ یُحَجُّ فِیهِ لِغَیْرِ اللَّهِ.
ص: 303
هنگامی که آن زمان فرا رسد، گاه، هلالها پرحجم میشود به طوری که هلال دو شبه دیده میشود و گاهی مخفی می شود. به طوری که در آغاز ماه رمضان افطار و در پایان آن روز (عید) روزه گرفته می شود. پس در این هنگام بر حذر باشید! بر حذر باشید! از این که خداوند شما را در حال غفلت و بی خبری گرفتار عذاب کند؛ زیرا پس آن وضعیت، مرگ فراگیر خواهد بود و مردم با سرعت و پی در پی ربوده می شوند به طوری که انسان هنگام صبح سالم و هنگام شب در زیر خاک مدفون و یا شب زنده و صبحگاهان مرده است.
ص: 304
فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ الزَّمَانُ انْتَفَخَتِ الْأَهِلَّةُ تَارَةً حَتَّی یُرَی هِلَالُ لَیْلَتَیْنِ وَ خَفِیَتْ تَارَةً حَتَّی یُفْطَرُ شَهْرُ رَمَضَانَ فِی أَوَّلِهِ وَ یُصَامُ الْعِیدُ فِی آخِرِهِ-(1) فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ حِینَئِذٍ مِنْ أَخْذِ اللَّهِ عَلَی غَفْلَةٍ فَإِنَّ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ مَوْتَ ذَرِیعٍ یَخْتَطِفُ النَّاسَ اخْتِطَافاً حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ لَیُصْبِحُ سَالِماً وَ یُمْسِی دَفِیناً وَ یُمْسِی حَیّاً وَ یُصْبِحُ مَیِّتاً
ص: 304
ترجمه نشده
وقتی آن زمان فرا رسید، واجب است پیش از نزول بلا در وصیت پیش دستی کرد و واجب است نماز در اول وقت آن از بیم از دست دادن آن در پایان وقت .
هرکس از شما به آن زمان رسید، شب را جز با طهارت سپری نکند و اگر می تواند در هر حالی با طهارت باشد، این کار را انجام دهد؛
ص: 305
فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ الزَّمَانُ وَجَبَ التَّقَدُّمُ فِی الْوَصِیَّةِ قَبْلَ نُزُولِ الْبَلِیَّةِ وَ وَجَبَ تَقْدِیمُ الصَّلَاةِ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا خَشْیَةَ فَوْتِهَا فِی آخِرِ وَقْتِهَا فَمَنْ بَلَغَ مِنْکُمْ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَلَا یَبِیتَنَّ لَیْلَةً إِلَّا عَلَی طُهْرٍ وَ إِنْ قَدَرَ أَنْ لَا یَکُونَ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ إِلَّا طَاهِراً فَلْیَفْعَلْ
ص: 305
زیرا همیشه بیمناک است و نمی داند چه وقت فرستاده خدا برای گرفتن جانش می آید. به تحقیق من شما را بر حذر داشتم اگر بر حذر شوید و شما را شناساندم اگر بشناسید و موعظه کردم اگر پند گیرید. پس در پنهان و آشکارا از خدا بترسید و نمیرید مگر در حالی که مسلمان هستید: و هرکس آیینی غیر از اسلام را برگزیند، هرگز از وی پذیرفته نمی شود
ص: 306
فَإِنَّهُ عَلَی وَجَلٍ لَا یَدْرِی مَتَی یَأْتِیهِ رَسُولُ اللَّهِ لِقَبْضِ رُوحِهِ وَ قَدْ حَذَّرْتُکُمْ إِنْ حَذَرْتُمْ وَ عَرَّفْتُکُمْ إِنْ عَرَفْتُمْ وَ وَعَظْتُکُمْ إِنِ اتَّعَظْتُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی سَرَائِرِکُمْ وَ عَلَانِیَتِکُمْ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ
ص: 306
و در آخرت از زیانکاران است.
و نیز از آن کتاب:
ص: 307
وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ.
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ
ص: 307
امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی که هلال ماه رجب به نحو صحیح رؤیت شد، پس پنجاه و نه روز را بشمار و روز شصتم را روزه بدار .
ص: 308
ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ یَعْلَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی خَالِدٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا صَحَّ هِلَالُ رَجَبٍ فَعُدَّ تِسْعَةً وَ خَمْسِینَ یَوْماً وَ صُمْ یَوْمَ السِّتِّینَ.
ص: 308
باب سی و هشتم : دعاهای هنگام افطار و سحر و آداب مربوط به آن
روایات
مؤلف
در کتاب دعا، در باب دعاهای ماه رمضان، احادیث مربوط به این موضوع را ذکر کردیم پس آن را به یاد بیاور و در اینجا بابهای دعاهای ماه رمضان به صورت مشروحتر خواهد آمد.
روایت1.
جمال الاسبوع: حضرت فرمود: برای کسی که روزه میگیرد مستحب است که با این دعا پیش از افطار هفت مرتبه دعا کند.
مؤلف
در کتاب «دعوات» دیدم که آمده بود: روزهداری نیست که پیش از افطارش هفت مرتبه این دعا را بخواند مگر اینکه خداوند گناهش را ببخشاید و هم و غم او را رفع کند و او را از ناراحتی بیرون آورد و نیازش را برطرف کند و در خواستهاش او را توفیق دهد و عمل او را همراه با اعمال پیامبران و صدیقان بالا ببرد و در روز قیامت میآید درحالی که چهرهاش از ماه شب چهارده نورانیتر است.
«خدایا! ای پروردگار نور بزرگ و کرسی بلند و عرش بزرگ و پروردگار دریای خروشان و پروردگار جفت و تاق و پروردگار تورات و انجیل و زبور، و ای پروردگار تاریکی و روشنایی و ای پروردگار سایه و شعاع آفتاب، و ای پروردگار قرآن عظیم، تویی معبود هر کس که در آسمانها است و معبود هر کس که در زمین است، و جز تو معبودی در آنها نیست، و تویی قاهر و مسلط بر هر که در آسمانها و هر که در زمین است، و جز تو قاهری در آنها نیست و تویی خالق هر که در آسمانهاست و هر که در زمین است و جز تو خالقی در آنها نیست؛ و تویی پادشاه هر کس که در آسمانها است و پادشاه هر که در زمین است
ص: 309
قد مضی ما یناسب ذلک فی کتاب الدعاء فی أبواب أدعیة شهر رمضان فتذکر(1) و سیجی ء بوجه أبسط فی أبواب أدعیة شهر رمضان.
جم، [جمال الأسبوع] بِإِسْنَادِی إِلَی جَدِّیَ السَّعِیدِ أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ قَالَ: وَ یُسْتَحَبُّ لِمَنْ صَامَ أَنْ یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ قَبْلَ إِفْطَارِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ.
وَ رَأَیْتُ فِی کُتُبِ الدَّعَوَاتِ: مَا مِنْ صَائِمٍ یَدْعُو بِهَذِهِ الدَّعَوَاتِ قَبْلَ إِفْطَارِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذَنْبَهُ وَ فَرَّجَ بِهِ هَمَّهُ وَ نَفَّسَ کَرْبَهُ وَ قَضَی حَاجَتَهُ وَ أَنْجَحَ طَلِبَتَهُ وَ رَفَعَ عَمَلَهُ مَعَ أَعْمَالِ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ وَجْهُهُ أَضْوَأُ مِنَ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ اللَّهُمَّ رَبَّ النُّورِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الْکُرْسِیِّ الرَّفِیعِ وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ وَ رَبَّ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ رَبَّ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ رَبَّ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورِ وَ رَبَّ الظِّلِّ وَ الْحَرُورِ وَ رَبَّ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ أَنْتَ إِلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ إِلَهُ مَنْ فِی الْأَرْضِ لَا إِلَهَ فِیهِمَا غَیْرُکَ وَ أَنْتَ جَبَّارُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ جَبَّارُ مَنْ فِی الْأَرْضِ لَا جَبَّارَ فِیهَا غَیْرُکَ وَ أَنْتَ خَالِقُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ خَالِقُ مَنْ فِی الْأَرْضِ لَا خَالِقَ فِیهِمَا غَیْرُکَ وَ أَنْتَ مَلِکُ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ مَلِکُ مَنْ فِی الْأَرْضِ
ص: 309
و جز تو پادشاهی در آنها نیست. از تو میخواهم به حق نام بزرگت و به نور ذات درخشانت، و عظمت و پادشاهی دیرینه ات، به راستی که تو بر انجام هر چیز توانایی. از تو میخواهم به حق آن نامت که نور حجابهایت را برای آن تاباندی و بدان نامت که پیشینیان بدان شایستگی یافتند و پسینیان بدان شایسته گردند.
ای زنده پیش از هر زنده و ای زنده پس از هر زنده، ای زنده زنده کننده اموات، ای زنده ای که معبودی جز تو نیست. درود بفرست بر محمد و آل محمد و بیامرز گناهان ما را، و نیازهای ما را رفع کن و آنچه در امر دنیا و آخرت برای ما مهم است، ما را بسنده کن و در کار ما آسانی و گشایشی نزدیک مقرر فرما، و ما را بر هدایت محمد و خاندان محمد پا بر جا و ثابت قدم بدار، و برای هر غم و غصه و تنگی گشایشی قرار بده و دعای ما را در فراز و جایگاه پذیرفته و مورد رحم قرار گرفته، بگذار، و به من ببخشای آنچه را به مردمان فرمانبردارت بخشودی زیرا که ما به تو ایمان داریم و به درگاه تو انابه میکنیم و بر تو توکل میکنیم و بازگشتمان به سوی تو است.
خداوندا هر آنچه خیر و خوبی است برای ما گرد آور، و هر آنچه بدی است همه را از ما بازگردان، همانا تویی مهر پیشه و نعمت بخش، پدید آورنده آسمانها و زمین، خیر و خوبی را به هر که خواهی عطا فرمایی و آن را از هر که خواهی برگردانی، پس به ما از آن مرحمت کن و به خاطر آن بر ما منت بنه، ای مهربانترین مهربانان. ای الله، ای رحمان و ای رحیم، ای صاحب جلال و کرم، ای الله، تو خداوندی هستی که چیزی شبیه او نیست، ای خدایی که از هر بخشندهای که از او درخواست شود، بخشنده تر هستی و ای بزرگوارتر از هر کسی که عطا می کند و ای رحیمتر از هر کسی که از او درخواست رحم شود، بر محمد و خاندانش درود بفرست و به ناتوانی من و بیچارگیام رحم کن، همانا تو مورد اطمینان و نقطه امید من هستی و با بهشت بر من منت بگذار و مرا از آتش جهنم معاف بدار، به رحمت و مهربانیات ای مهربانترین مهربانان. (1)
روایت2.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سحری خوردن مایه برکت است. (2)
روایت3.
مجالس شیخ: امام رضا علیه السلام از پدرانش روایت میکند که امیرمومنان علی علیه السلام فرمود: بهترین سحری برای روزهدار، خوردن سویق است با خرما.(3)
روایت4.
دعائم الاسلام: علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: سحری بخورید
ص: 310
لَا مَلِکَ فِیهِمَا غَیْرُکَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْکَبِیرِ وَ نُورِ وَجْهِکَ الْمُنِیرِ وَ مُلْکِکَ الْقَدِیمِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ نُورُ حُجُبِکَ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی صَلَحَ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ بِهِ یَصْلُحُ الْآخِرُونَ.
یَا حَیُّ قَبْلَ کُلِّ حَیٍّ یَا حَیُّ بَعْدَ کُلِّ حَیٍّ وَ یَا حَیُّ مُحْیِیَ الْمَوْتَی یَا حَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ اقْضِ لَنَا حَوَائِجَنَا وَ اکْفِنَا مَا أَهَمَّنَا مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا یُسْراً وَ ثَبِّتْنَا عَلَی هُدَی مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ کُلِّ غَمٍّ وَ هَمٍّ وَ ضِیقٍ فَرَجاً وَ مَخْرَجاً وَ اجْعَلْ دُعَاءَنَا عِنْدَکَ فِی الْمَرْفُوعِ الْمُتَقَبَّلِ الْمَرْحُومِ وَ هَبْ لَنَا مَا وَهَبْتَ لِأَهْلِ طَاعَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ فَإِنَّا مُؤْمِنُونَ بِکَ مُنِیبُونَ إِلَیْکَ مُتَوَکِّلُونَ عَلَیْکَ وَ مَصِیرُنَا إِلَیْکَ.
اللَّهُمَّ اجْمَعْ لَنَا الْخَیْرَ کُلَّهُ وَ اصْرِفْ عَنَّا الشَّرَّ کُلَّهُ إِنَّکَ أَنْتَ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ تُعْطِی الْخَیْرَ مَنْ تَشَاءُ وَ تَصْرِفُهُ عَمَّنْ تَشَاءُ اللَّهُمَّ أَعْطِنَا مِنْهُ وَ امْنُنْ عَلَیْنَا بِهِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا اللَّهُ أَنْتَ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ یَا أَجْوَدَ مَنْ سُئِلَ یَا أَکْرَمَ مَنْ أَعْطَی یَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی إِنَّکَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ عَافِنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: السَّحُورُ بَرَکَةٌ(2).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَفَّارِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: مِنْ أَفْضَلِ سَحُورِ الصَّائِمِ السَّوِیقُ بِالتَّمْرِ(3).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تَسَحَّرُوا
ص: 310
حتی اگر یک جرعه آب باشد و افطار کنید حتی اگر با نیم دانه خرما باشد، (زمانی که وقت افطار فرا میرسد).
و فرمود: سحری خوردن مایه برکت است و خداوند فرشتگانی دارد که بر کسانی که در هنگام سحر از گناهان آمرزش میطلبند، و سحری خورندگان درود میفرستند و خوردن سحری وجه تمایز ما با دیگر ملتها و آیینها است.
و از ایشان روایت شده که فرمود: هنگامی که خداوند آیه «وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ» (1) {و بخورید و بیاشامید تا رشته روشن صبحدم در تاریکی شب آشکار شود.} نازل شد، مردم دو رشته سفید و سیاه را گرفته و نگاه میکردند و پیوسته میخوردند و میآشامیدند تا رشته سفید از رشته سیاه برای آنها آشکار شود. پس خداوند مقصود خود را از این سخن بیان نمود و فرمود: از رشته صبحدم.
و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: فجر (صبحگاه) سفیدی پهن شده است، یعنی سفیدی که در هنگاه صبح در افق مشرق ظاهر میشود و فجر دو نوع است: فجر اول دم گرگ (فجر کاذب) است و آن نوری ساده و نازکی است که از افق مشرق بالا میرود مانند نور چراغ، بدون پهن شدن. این فجر چیزی را حرام نمیکند تا اینکه آن نور از سمت راست و چپ افق پهن گردد و آن صبح صادق گسترده است که غذا و هر آنچه را که بر روزهدار حرام است، حرام میکند. (2)
روایت5.
هدایۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه خورشید غروب کرد نماز واجب میگردد و افطار داخل میشود.
و امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه در هر شب ماه رمضان افطار کردی این دعا را بخوان: سپاس برای خداوندی که ما را یاری داد تا روزه گرفتیم، و ما را روزی داد تا افطار نمودیم، خداوندا این روزه را از ما بپذیر و ما را بر ادامه آن یاری بفرما، و ما را به سلامت دار و عبادتهایمان را به سهولت و عافیت از جانب خود پذیرا باش. و سپاس برای خداوندی که ما را به انجام روزه روزی از ماه رمضان موفق داشت.
امام صادق علیه السلام فرمود: در هر شب از ماه رمضان این را دعا را میخوانی: خدایا ای پروردگار ماه رمضان که در این ماه قرآن را نازل فرمودی و روزه را بر بندگانت واجب گرداندی، بر محمد و آله محمد درود بفرست و حج بیت الحرام خود را در این سال و در همه سالها به من روزی فرما و این گناهان بزرگ مرا ببخشای چرا که غیر از تو کسی گناهانم نمیآمرزد ای بخشنده. و فرمود: هر کس این دعا را بخواند گناهان
ص: 311
وَ لَوْ عَلَی شَرْبَةِ مَاءٍ وَ أَفْطِرُوا وَ لَوْ عَلَی شِقِّ تَمْرَةٍ یَعْنِی إِذَا حَلَّ الْفِطْرُ.
وَ قَالَ السَّحُورُ بَرَکَةٌ وَ لِلَّهِ مَلَائِکَةٌ یُصَلُّونَ عَلَی الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ وَ عَلَی الْمُتَسَحِّرِینَ وَ أُکْلَةُ السَّحُورِ فَرْقُ مَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَهْلِ الْمِلَلِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ جَعَلَ النَّاسُ یَأْخُذُونَ خَیْطَیْنِ أَبْیَضَ وَ أَسْوَدَ فَیَنْظُرُونَ إِلَیْهِمَا وَ لَا یَزَالُونَ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ فَبَیَّنَ اللَّهُ مَا أَرَادَ بِذَلِکَ فَقَالَ مِنَ الْفَجْرِ.
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْفَجْرُ هُوَ الْبَیَاضُ الْمُعْتَرِضُ یَعْنِی الَّذِی یَکُونُ عِنْدَ الْفَجْرِ فِی أُفُقِ الْمَشْرِقِ-(1)
وَ الْفَجْرُ فَجْرَانِ فَالْفَجْرُ الْأَوَّلُ مِنْهُمَا ذَنَبُ السِّرْحَانِ وَ هُوَ ضَوْءٌ یَسِیرٌ دَقِیقٌ صَاعِدٌ مِنْ أُفُقِ الْمَشْرِقِ کَضَوْءِ الْمِصْبَاحِ فِی غَیْرِ اعْتِرَاضٍ فَذَلِکَ لَا یُحَرِّمُ شَیْئاً حَتَّی یَعْتَرِضَ ذَلِکَ الضَّوْءُ فِی الْأُفُقِ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَذَلِکَ هُوَ الْفَجْرُ الصَّادِقُ الْمُعْتَرِضُ وَ بِهِ یَحْرُمُ الطَّعَامُ وَ مَا یَحْرُمُ عَلَی الصَّائِمِ (2).
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ وَجَبَتِ الصَّلَاةُ وَ حَلَّ الْإِفْطَارُ.
وَ مِنْهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا أَفْطَرْتَ کُلَّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَعَانَنَا فَصُمْنَا وَ رَزَقَنَا فَأَفْطَرْنَا اللَّهُمَّ تَقَبَّلْهُ مِنَّا وَ أَعِنَّا عَلَیْهِ وَ سَلِّمْنَا فِیهِ وَ سَلِّمْهُ مِنَّا فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی قَضَی عَنَّا یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ.
قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: تَقُولُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ اللَّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضَانَ الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ وَ افْتَرَضْتَ عَلَی عِبَادِکَ فِیهِ الصِّیَامَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی عَامِی هَذَا وَ فِی کُلِّ عَامٍ وَ اغْفِرْ لِی تِلْکَ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُهَا غَیْرُکَ یَا رَحْمَانُ فَإِنَّهُ مَنْ قَالَ ذَلِکَ غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُ
ص: 311
چهل سال او آمرزیده میشود.
و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر مردم سحری میخوردند و آنگاه جز با آب افطار نمیکردند، بیتردید می توانستند ابد الدهر روزه بگیرند.
و فرمود: سحری بخورید حتی اگر یک جرعه آب باشد و بهترین سحری سویق و خرما است.
و فرمود: همانا خداوند و فرشتگانش بر کسانی که سحری میخورند و در هنگام سحر استغفار میکنند، درود و سلام میفرستند.
روایت6.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: با خوردن سحری برای روزه روز و با خواب (روز) برای نماز در شب یاری بطلبید.
و از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: هر کس در هنگام افطارش این دعا را بخواند: «بارخدایا با توفیق تو برایت روزه گرفتیم و با دستور تو از روزیت افطار کردیم پس آن را از ما بپذیر و ما را ببخشای، همانا تو بخشاینده مهربانی.» خداوند نقصانی را که به سبب گناهان بر روزهاش وارد کرده، می بخشاید.
روایت7.
کتاب امامت و تبصرۀ: جعفر ابن محمد از پدارنش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سحری خوردن مایه برکت است .
جعفر ابن محمد از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: کسی که طعام خورَد و برای آن شکرگزار باشد، پاداش او به مانند کسی است که روزه میگیرد و سحری میخورد.
ص: 312
أَرْبَعِینَ سَنَةً.
وَ مِنْهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَسَحَّرُوا ثُمَّ لَمْ یُفْطِرُوا إِلَّا عَلَی الْمَاءِ لَقَدَرُوا عَلَی أَنْ یَصُومُوا الدَّهْرَ.
وَ قَالَ: تَسَحَّرُوا وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ السَّحُورِ السَّوِیقُ وَ التَّمْرُ.
وَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی الْمُتَسَحِّرِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ.
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَعَاوَنُوا بِأَکْلِ السَّحَرِ عَلَی صِیَامِ النَّهَارِ وَ بِالنَّوْمِ عَلَی الصَّلَاةِ فِی اللَّیْلِ.
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام: مَنْ قَالَ عِنْدَ إِفْطَارِهِ اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا بِتَوْفِیقِکَ وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا بِأَمْرِکَ فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ غَفَرَ اللَّهُ مَا أَدْخَلَ عَلَی صَوْمِهِ مِنَ النُّقْصَانِ بِذُنُوبِهِ.
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: السَّحُورُ بَرَکَةٌ.
عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الطَّاعِمُ الشَّاکِرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کَأَجْرِ الصَّائِمِ الْمُتَسَحِّرِ(1).
ص: 312
روایت8.
کتاب توحید،(1) معانی الاخبار، (2) امالی صدوق: ابان و دیگران از امام صادق روایت میکنند که فرمود: هر که روزهاش را با قول صالح یا عمل صالح به پایان رساند خداوند روزه او را قبول میکند. عرض شد: ای فرزند رسول خدا، قول صالح چیست؟ فرمود: قول صالح، گواهی به لا اله الا الله و عمل صالح پرداخت فطریه است. (3)
امالی صدوق: همین حدیث را روایت کرده است. (4)
روایت9.
قرب الاسناد: ابوقرندس گوید: موسی ابن جعفر علیه السلام را در ماه رمضان در مسجد الحرام دیدم درحالی که غلامی سیاه که دو پیراهن سفید پوشیده بود، نزد او آمد و کوزه و کاسهای همراهش بود. هنگامی که مؤذن گفت: الله اکبر، برای او آب ریخت و به او داد و او نوشید. (5)
روایت10.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: با خوردن سحری برای روزه روز و با خواب قیلوله (نیم روز) برای شب زندهداری یاری بطلبید. (6)
روایت11.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا خداوند و فرشتگانش بر کسانی که در هنگام سحر استغفار میکنند درود و سلام میفرستند، پس سحری بخورید حتی اگر یک جرعه آب باشد. (7)
ص: 313
ید، [التوحید](1) مع، [معانی الأخبار](2)
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانٍ وَ غَیْرِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: مَنْ خَتَمَ صِیَامَهُ بِقَوْلٍ صَالِحٍ وَ عَمَلٍ صَالِحٍ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ صِیَامَهُ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا الْقَوْلُ الصَّالِحُ قَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ إِخْرَاجُ الْفِطْرَةِ(3).
لی، [الأمالی للصدوق] الهمدانی عن علی عن أبیه عن محمد بن زیاد: مثله (4).
ب، [قرب الإسناد] مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْمِیثَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی القرندس [الْعَرَنْدَسِ] قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ أَتَاهُ غُلَامٌ لَهُ أَسْوَدُ بَیْنَ ثَوْبَیْنِ أَبْیَضَیْنِ وَ مَعَهُ قُلَّةٌ وَ قَدَحٌ فَحِینَ قَالَ الْمُؤَذِّنُ اللَّهُ أَکْبَرُ صَبَّ لَهُ فَنَاوَلَهُ وَ شَرِبَ (5).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ رِفَاعَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَعَاوَنُوا بِأُکْلَةِ السَّحَرِ عَلَی صِیَامِ النَّهَارِ وَ بِالْقَائِلَةِ عَلَی قِیَامِ اللَّیْلِ (6).
ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَاقُولِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی الْمُسْتَغْفِرِینَ الْمُتَسَحِّرِینَ بِالْأَسْحَارِ فَتَسَحَّرُوا وَ لَوْ بِجُرَعِ الْمَاءِ(7).
ص: 313
روایت12.
عیون الاخبار: ابوضحاک میگوید: امام رضا علیه السلام در مسیر خراسان - اگر در شهری ده روز اقامت میکرد - روزهدار بود و چون شب فرا میرسید، پیش از افطار، ابتدا نماز میگذارد. (1)
روایت13.
ثواب الاعمال: ابن سنان از مردی از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: افطار کردن با آب گناهان قلب را میشوید و از بین میبرد. (2)
روایت14.
فقه امام رضا: اولین اوقات روزه هنگام فجر است و آخر آن شب است: آشکار شدن سه ستاره که با خورشید دیده نمیشود و از بین رفتن سرخی از مشرق و وجود (سیاهی به اندازه) سیاهی منقار پرنده. و مستحب است که در ماه رمضان سحری خورده شود حتی اگر یک جرعه آب باشد و بهترین سحری سویق و خرما است. برای تو خوردنی و نوشیدنی آزاد است تا زمانی که به طلوع فجر یقین پیدا کنی و برایت افطار کردن حلال میگردد زمانی که سه ستاره در آسمان پدیدار گردد و این سه ستاره با غروب خورشید آشکار میگردد.
روایت15.
المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اولین چیزی که در زمان رطب با آن افطار میکرد، رطب بود و در زمان خرما، خرما بود. (3)
المحاسن: طلحه ابن زید از امام صادق همین حدیث را روایت کرده است. (4)
روایت16.
سرائر: محمد ابن سنان از مردی نقل میکند که امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند «أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَی الَّلیْلِ»،(5) {سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید.} فرمود: از بین رفتن شفق است. (6)
ص: 314
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام فِی طَرِیقِ خُرَاسَانَ إِذَا أَقَامَ فِی بَلْدَةٍ عَشَرَةَ أَیَّامٍ صَائِماً لَا یُفْطِرُ فَإِذَا جَنَّ اللَّیْلُ بَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَ الْإِفْطَارِ(1).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْإِفْطَارُ عَلَی الْمَاءِ یَغْسِلُ ذُنُوبَ الْقَلْبِ (2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: أَوَّلُ أَوْقَاتِ الصِّیَامِ وَقْتُ الْفَجْرِ وَ آخِرُهُ هُوَ اللَّیْلُ طُلُوعُ ثَلَاثِ کَوَاکِبَ لَا تُرَی مَعَ الشَّمْسِ وَ ذَهَابُ الْحُمْرَةِ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ فِی وُجُودِ سَوَادِ الْمَحَاجِنِ-(3) وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یُتَسَحَّرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ السَّحُورِ السَّوِیقُ وَ التَّمْرُ وَ مُطْلَقٌ لَکَ الطَّعَامُ وَ الشَّرَابُ إِلَی أَنْ تَسْتَیْقِنَ طُلُوعَ الْفَجْرِ وَ أَحَلَّ لَکَ الْإِفْطَارُ إِذَا بَدَتْ ثَلَاثَةُ أَنْجُمٍ وَ هِیَ تَطْلُعُ مَعَ غُرُوبِ الشَّمْسِ.
سن، [المحاسن] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا یُفْطِرُ عَلَیْهِ فِی زَمَنِ الرُّطَبِ الرُّطَبُ وَ فِی زَمَنِ التَّمْرِ التَّمْرُ(4).
سن، [المحاسن] أبی عن ابن أبی عمیر عن إبراهیم بن مهزم عن طلحة بن زید عن أبی عبد الله علیهم السلام: مثله (5).
سر، [السرائر] السَّیَّارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ رَجُلٍ سَمَّاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ قَالَ سُقُوطُ الشَّفَقِ (6).
ص: 314
روایت17.
مکارم الاخلاق: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به هنگام افطار میفرمود: خداوندا برای تو روزه گرفتیم و با روزی تو افطار کردیم، پس روزه را از ما بپذیر، تشنگی رفت و رگها شستوشو شد و پاداش به جای ماند.
و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چون نزد عدهای غذا میخورد، میفرمود: در نزد شما روزهداران افطار میکنم و غذای شما نیکان را میخورم.
و فرمود: دعای روزهدار به هنگام افطار اجابت میشود.
و در روایت آمده که: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با خرما افطار میکرد و اگر شکر مییافت با آن افطار میکرد.
از امام صادق علیه السلام نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با شیرینی افطار میکرد و اگر شیرینی نمییافت با آب ولرم افطار میکرد و میفرمود: آب ولرم کبد و معده را شست و شو میدهد و دهان را خوشبو میسازد و دندانها و قرنیه چشم را محکم و چشم را تیزبین میکند و گناهان را کاملا میشوید و رگهایی که به هیجان در میآید و نیز صفراء را آرام میکند و بلغم را برطرف میکند و حرارت معده را مینشاند و سردرد را از بین میبرد. (1)
و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وقتی روزه میگرفت در زمان رطب با رطب افطار میکرد. (2)
انس ابن مالک گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جرعهای برای افطار بر میداشت و جرعهای برای سحر که گاه هر دو یکی بود، و این جرعه گاه شیر بود و گاه نان حل شده در آب. (3)
ص: 315
مکا، [مکارم الأخلاق] مِنْ مَجْمُوعِ أَبِی عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا ذَهَبَ الظَّمَأُ وَ ابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ وَ بَقِیَ الْأَجْرُ قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَکَلَ عِنْدَ قَوْمٍ قَالَ أَفْطَرَ عِنْدَکُمُ الصَّائِمُونَ وَ أَکَلَ طَعَامَکُمُ الْأَبْرَارُ.
وَ قَالَ: دَعْوَةُ الصَّائِمِ تُسْتَجَابُ عِنْدَ إِفْطَارِهِ.
فَقَدْ جَاءَتِ الرِّوَایَةُ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُفْطِرُ عَلَی التَّمْرِ وَ کَانَ إِذَا وَجَدَ السُّکَّرَ أَفْطَرَ عَلَیْهِ.
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُفْطِرُ عَلَی الْحُلْوِ فَإِذَا لَمْ یَجِدْ یُفْطِرُ عَلَی الْمَاءِ الْفَاتِرِ وَ کَانَ یَقُولُ إِنَّهُ یُنَقِّی الْکَبِدَ وَ الْمَعِدَةَ وَ یُطَیِّبُ النَّکْهَةَ وَ الْفَمَ وَ یُقَوِّی الْأَضْرَاسَ وَ الْحَدَقَ وَ یُحَدِّدُ النَّاظِرَ وَ یَغْسِلُ الذُّنُوبَ غَسْلًا وَ یُسَکِّنُ الْعُرُوقَ الْهَائِجَةَ وَ الْمِرَّةَ الْغَالِبَةَ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ یُطْفِئُ الْحَرَارَةَ عَنِ الْمَعِدَةِ وَ یَذْهَبُ بِالصُّدَاعِ-(1)
وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ صَائِماً یُفْطِرُ عَلَی الرُّطَبِ فِی زَمَانِهِ (2).
أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ: کَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَرْبَةٌ یُفْطِرُ عَلَیْهَا وَ شَرْبَةٌ لِلسَّحَرِ وَ رُبَّمَا کَانَتْ وَاحِدَةً وَ رُبَّمَا کَانَتْ لَبَناً وَ رُبَّمَا کَانَتِ الشَّرْبَةُ خُبْزاً یُمَاثُ (3).
ص: 315
باب سی ونهم : پاداش کسی که مؤمنی را افطار دهد یا در ماه رمضان صدقه بدهد
روایات
مؤلف
روایتها در باب فضیلت ماه رمضان ذکر شد.
روایت1.
ثواب الاعمال: ابو بصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر مؤمنی در شبی از ماه رمضان مؤمن دیگری را سیر کند، خداوند برای او پاداشی مانند پاداش کسی که سی بنده مؤمن را آزاد کرده است خواهد نوشت و نزد خداوند بزرگ یک دعای مستجاب خواهد داشت. (1)
محاسن: ابن محبوب این حدیث را روایت کرده است. (2)
روایت2.
ثواب الاعمال: خلف ابن حمّاد از شخصی که نامش را ذکر کرده نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در ماه رمضان صدقه دهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی گرداند. (3)
روایت3.
المحاسن: جهنی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: اگر مؤمنی را در خانهام افطار دهم برایم خوشایندتر از آزاد کردن فلان و فلان نفر از فرزندان حضرت اسماعیل علیه السلام است. (4)
روایت4.
المحاسن: ابوایوب از امام باقر علیه السلام نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس مؤمنی را در ماه رمضان افطار دهد پاداش آزاد کردن بردهای برای اوست و گناهان گذشتهاش بخشیده می شود. اگر توانایی نداشته باشد مگر به جرعه ای از شیر که با آن روزه داری را افطار دهد یا جرعه ای از آب گوارا
ص: 316
قد مضت الأخبار فی باب فضل شهر رمضان.
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا مُؤْمِنٍ أَطْعَمَ مُؤْمِناً لَیْلَةً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِذَلِکَ مِثْلَ أَجْرِ مَنْ أَعْتَقَ ثَلَاثِینَ نَسَمَةً مُؤْمِنَةً وَ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ(1).
سن، [المحاسن] ابن محبوب: مثله (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ(3).
سن، [المحاسن] ابْنُ فَضَّالٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنِ السَّمَیْدَعِ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَأَنْ أُفَطِّرَ رَجُلًا مُؤْمِناً فِی بَیْتِی أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عِتْقِ کَذَا وَ کَذَا نَسَمَةً مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ (4).
سن، [المحاسن] ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ فَطَّرَ مُؤْمِناً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِذُنُوبِهِ فِیمَا مَضَی فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ إِلَّا عَلَی مَذْقَةِ لَبَنِ فَفَطَّرَ بِهَا صَائِماً أَوْ شَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ عَذْبٍ
ص: 316
یا چند دانه خرما که به بیش از آن قدرت ندارد، نیز همین پاداش را می دهد. (1)
روایت5.
محاسن: موسی ابن بکر از موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکند که فرمود: اگر برادر روزهدارت را افطار دهی، بهتر و با فضیلتتر از روزه خودت است.(2)
روایت6.
محاسن: امام صادق علیه السلام گوید: علی ابن حسین علیه السلام در ایامی که روزه دار بود، دستور میداد گوسفندی می آوردند و ذبح می نمودند و امام اعضای آن را قطعه قطعه کرده و می پختند، و وقت مغرب روی دیگ خم می شد و بوی آن را استشمام می نمود. سپس میفرمود: ظرفهایی حاضر کنید و برای فلان خانواده غذا بکشند تا به آخرین دیگ میرسید. سپس برای خود او نان و خرما می آوردند و این افطار و شام او میشد. (3)
روایت7.
فقه امام رضا: در ماه رمضان به خانواده خود نیکی کنید و برای آنان زیاد خرج کنید چرا که من از امام هادی علیه السلام روایت میکنم که فرمود: همانا خداوند روزهدار را در آنچه از خوردنی و آشامیدنی انفاق میکند محاسبه نمیکند و به عنوان اسراف محسوب نمیگردد.
روایت8.
مکارم الاخلاق: از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر برادر روزهدارت را افطار دهی، بهتر و با فضیلتتر از روزه خودت است. (4)
روایت9.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مردم هر کدام شما مومنی روزهدار را در این ماه افطار دهد نزد خدا ثواب آزاد کردن بنده ای را دارد و گناهان گذشته اش آمرزیده میشود. عرض شد: یا رسول اللَّه همه ما بر انجام آن توانائی نداریم، فرمود: از آتش جهنم پرهیز کنید گرچه با نیم دانه خرما باشد و از آتش جهنم پرهیز کنید گرچه با جرعهای آب باشد. (5)
توضیح
مولف:
در روایتهای عامه (اهل سنت) این حدیث اضافهای دارد که فهم آن را برای محدثان مشکل کرده است. در «النهایۀ» گفته است: در آن از آتش پروا داشته باشید حتی اگر با نیم دانه خرما باشد، چرا که آن برای گرسنه همان گونه است که برای سیر میباشد.
ص: 317
وَ تَمْرٍ لَا یَقْدِرُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ أَعْطَاهُ اللَّهُ هَذَا الثَّوَابَ (1).
سن، [المحاسن] أَبِی عَنْ سَعْدَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: فِطْرُکَ أَخَاکَ الصَّائِمَ أَفْضَلُ مِنْ صِیَامِکَ (2).
سن، [المحاسن] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سَیَابَةَ بْنِ ضُرَیْسٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِذَا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی یَصُومُ فِیهِ یَأْمُرُ بِشَاةٍ فَتُذْبَحُ وَ تُقَطَّعُ أَعْضَاؤُهُ وَ تُطْبَخُ وَ إِذَا کَانَ عِنْدَ الْمَسَاءِ أَکَبَّ عَلَی الْقُدُورِ حَتَّی یَجِدَ رِیحَ الْمَرَقِ وَ هُوَ صَائِمٌ ثُمَّ یَقُولُ هَاتِ الْقِصَاعَ اغْرِفُوا لِآلِ فُلَانٍ وَ اغْرِفُوا لِآلِ فُلَانٍ حَتَّی یَأْتِیَ عَلَی آخِرِ الْقُدُورِ ثُمَّ یُؤْتَی بِخُبْزٍ وَ تَمْرٍ فَیَکُونُ ذَلِکَ عَشَاءَهُ (3).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: أَحْسِنُوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی عِیَالِکُمْ وَ وَسِّعُوا عَلَیْهِمْ فَقَدْ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحَاسِبُ الصَّائِمَ عَلَی مَا أَنْفَقَهُ فِی مَطْعَمٍ وَ لَا مَشْرَبٍ وَ إِنَّهُ لَا إِسْرَافَ فِی ذَلِکَ.
مکا، [مکارم الأخلاق] عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: تَفْطِیرُکَ أَخَاکَ الصَّائِمَ أَفْضَلُ مِنْ صِیَامِکَ (4).
الْعُیُونُ، بِإِسْنَادٍ سَیَأْتِی عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی خُطْبَتِهِ فِی فَضْلِ شَهْرِ رَمَضَانَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ کُلُّنَا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ(5).
أقول فی أخبار العامة زیادة فی الخبر أشکل علی المحدثین فهمها قال فی النهایة فیه اتقوا النار و لو بشق تمرة فإنها تقع من الجائع موقعها من الشبعان.
ص: 317
گفته شده که مقصود این است که نیم دانه خرما جایگاه مهمی نزد گرسنه ندارد زمانی که آن را بخورد، همان طور که بر سیری شخص سیر آشکار نمیافزاید، زمانی که آن را بخورد، پس در صدقه دادن آن ناتوان نیستید. و نیز گفته شده که مقصود این است که: از او نیم دانه خرما طلب میکند و از دیگری نیم دانه خرما، و از شخص سومی و چهارمی نیز نیم دانه، تا به اندازهای خرما برای او جمع شود که گرسنگیاش را رفع نماید. پایان.
مؤلف
ممکن است مقصود از گرسنه و سیر، ثروتمند و فقیر باشد که آن دو یا برای عمومیت بخشی به وضعیت اعطا کننده، یا عمومیت بخشی به وضعیت درخواست کننده میباشد که در حالت اول بدین معنی است که دادن نیم دانه خرما به فقیر ضرری نمیرساند، همان طور که به ثروتمند ضرری نمیرساند. با فرض حالت دوم بدین معنی است که آن دو (ثروتمند و فقیر) از آن سود میبرند یا بدین معنی که آن نیم دانه خرما به گرسنه نفع میبخشد تا جایی که به خاطر از بین رفتن سختی و شدت گرسنگیاش، گویی همچون شخص سیر است.
وجه دیگری به ذهن خطور میکند که: مرجع ضمیر در «إنها» آتش باشد بدین معنی که همان طور که احتمال دارد ثروتمند وارد آتش شود ممکن است فقیر نیز وارد آتش شود و همان طور که ثروتمند با آتش ضرر ببیند، فقیر نیز ضرر ببیند. پس باید فقیر عملی انجام دهد که او را از آتش نجات بخشد و از آنجایی که جز بخشش نیم دانه خرما برای او ممکن نیست، پس باید برای نجات از آتش آن را صدقه بدهد و چه بسا این معنی، آشکارترین وجه در بیان حدیث باشد .
روایت10.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: ابن فضال از امام رضا علیه السلام نقل میکند که فرمود: هر کس در هنگام افطار به بینوایی قرص نانی صدقه بدهد، خداوند گناه او را میبخشاید و برای او پاداش آزاد کردن شخصی از فرزندان حضرت اسماعیل از آتش جهنم را خواهد داد
ص: 318
قیل أراد أن شق التمرة لا یتبین له کبیر موقع من الجائع إذا تناوله کما لا یتبین علی شبع الشبعان إذا أکله فلا تعجزوا أن تتصدقوا به و قیل لأنه یسأل هذا شق تمرة و ذا شق تمرة و ثالثا و رابعا فیجتمع له ما یسد به جوعته انتهی.
یحتمل أن یکون المراد بالجائع و الشبعان الغنی و الفقیر فهما إما لتعمیم حال المعطی أو حال السائل فعلی الأول المعنی أن شق التمرة لا یضر إعطاؤها الفقیر کما لا یضر الغنی و علی الثانی المعنی أنهما ینتفعان بها أو المعنی أنها تنفع الجائع حتی کأنه شبعان لکسر سورة جوعه.
و یخطر بالبال وجه آخر و هو أن یکون ضمیر أنها راجعا إلی النار أی کما أنه یحتمل أن یدخل الغنی النار یحتمل أن یدخل الفقیر النار و کما یتضرر الغنی بها یتضرر الفقیر بها فلا بد للفقیر أیضا من اکتساب عمل ینجو به من النار و لما لم یمکنه إلا شق التمرة فلا بد من أن یتصدق بها للنجاة منها و لعله أظهر الوجوه.
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ تَصَدَّقَ وَقْتَ إِفْطَارِهِ عَلَی مِسْکِینٍ بِرَغِیفٍ غَفَرَ اللَّهُ ذَنْبَهُ وَ کَتَبَ لَهُ ثَوَابَ عِتْقِ رَقَبَةٍ مِنَ النَّارِ [کَذَا] مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ.
ص: 318
.
باب چهلم : زمانی که کودک به روزه گرفتن وادار می شود
روایات
روایت1.
الخصال: عباس ابن عامر از کسی که برای او نقل کرده، از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: کودک در سنین پانزده و شانزده سال به روزه گرفتن تربیت میشود. (1)
روایت2.
فقه امام رضا: بدان که بچه هر گاه به نه سال رسید، به اندازه توانش او را به روزه وامی دارند. پس اگر تا ظهر یا بعد از آن توانایی داشت، تا آن وقت روزه بگیرد و اگر گرسنگی و تشنگی بر او غلبه کرد، افطار میکند و اگر توانست سه روز، روزه میگیرد و او را به روزه همه ماه وانمی دارند.
روایت3.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر از پدرانش نقل میکند که حضرت علی علیه السلام فرمود: کودک وقتی به بلوغ رسید نماز بر او واجب میشود و اگر توانایی داشت روزه بر او واجب میگردد. (2)
باب چهل و یکم : زن باردار و شیرده و فردی که به بیماری تشنگی دچار شود و پیرمرد و پیرزن
روایات
گویم
آیات مربوط به این باب در باب وجوب روزه ماه رمضان و فضیلت آن خواهد آمد، انشاءالله
روایت1.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش روایت میکند که او کنیز فرزند داری داشت که در ماه رمضان به بیماری تشنگی دچار شد درحالی که باردار بود. در این باره از ابن عمر سؤال شد. پس گفت: از وی بگذرید چراکه باید روزه را بشکند و به جای هر روز یک مد غذا صدقه بدهد. (3)
ص: 319
ل، [الخصال] ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُؤَدَّبُ الصَّبِیُّ عَلَی الصَّوْمِ مَا بَیْنَ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً إِلَی سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً(1).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اعْلَمْ أَنَّ الْغُلَامَ یُؤْخَذُ بِالصِّیَامِ إِذَا بَلَغَ تِسْعَ سِنِینَ عَلَی قَدْرِ مَا یُطِیقُهُ فَإِنْ أَطَاقَ إِلَی الظُّهْرِ أَوْ بَعْدَهُ صَامَ إِلَی ذَلِکَ الْوَقْتِ فَإِذَا غَلَبَ عَلَیْهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ أَفْطَرَ وَ إِذَا صَامَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ لَا تَأْخُذُهُ بِصِیَامِ الشَّهْرِ کُلِّهِ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: تَجِبُ الصَّلَاةُ عَلَی الصَّبِیِّ إِذَا عَقَلَ وَ الصَّوْمُ إِذَا أَطَاقَ (2).
یأتی الآیات المتعلقة بهذا الباب فی باب وجوب صوم شهر رمضان و فضله إن شاء الله تعالی.
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّهُ کَانَتْ لَهُ أُمُّ وَلَدٍ فَأَصَابَهَا عُطَاشٌ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هِیَ حَامِلٌ فَسُئِلَ ابْنُ عُمَرَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ مُرُوهَا فَلْتُفْطِرْ وَ تَصَدَّقُ مَکَانَ کُلِّ یَوْمٍ بِمُدٍّ مِنْ طَعَامٍ (3).
ص: 319
روایت2.
فقه امام رضا: اگر برای پیر یا جوان معلول یا زن باردار به خاطر تشنگی و گرسنگی یا ترس از آسیب رسیدن به بچهاش ممکن نشد که روزه بگیرند، همگی آنان باید روزه را بخورند و هر کدام در ازای هر روز دو مدّ غذا صدقه بدهند و قضایش بر آنها واجب نیست.
روایت3.
تفسیر عیاشی: محمد ابن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت می کند که پیرامون تفسیر آیه: «وَعَلَی الَّذِینَ یطِیقُونَه فِدْیةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ»،(1) {و بر کسانی که [روزه] طاقت فرساست، کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است.} فرمود: منظور، پیرمرد سالخورده و کسی است که دچار بیماری تشنگی شدید می شود. (2)
روایت4.
تفسیر عیاشی: ابو بصیر روایت می کند که گفت: از امام علیه السلام تفسیر آیه: «وَعَلَی الَّذِینَ یطِیقُونَه فِدْیةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ»(3){و بر کسانی که [روزه] طاقت فرساست، کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است} را پرسیدم و حضرت فرمود: منظور، انسان بیمار و پیرمرد سالخورده ای است که قادر به روزه گرفتن نمی باشد. (4)
روایت5.
تفسیر عیاشی: محمد روایت میکند که از امام باقر علیه السلام تفسیر آیه: «وَعَلَی الَّذِینَ یطِیقُونَه فِدْیةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ»،(5){و بر کسانی که [روزه] طاقت فرساست، کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است.} را پرسیدم و حضرت فرمود: منظور، پیرمرد سالخورده و کسی است که دچار بیماری تشنگی شدید می شود. (6)
روایت6.
تفسیر عیاشی: رفاعه از امام صادق علیه السلام پیرامون تفسیر آیه: «وَعَلَی الَّذِینَ یطِیقُونَه فِدْیةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ»،{و بر کسانی که [روزه] طاقت فرساست، کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است} روایت می کند که فرمود: منظور، پیرمرد سالخورده و زنی است که می ترسد با روزه گرفتن ضرری به فرزندش برسد. (7)
روایت7.
تفسیر عیاشی: عیاشی، از محمد ابن مسلم روایت می کند که گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می گفت: اشکالی ندارد که پیرمرد سالخورده و کسی که دچار بیماری تشنگی شدید می شود، ماه رمضان روزه نگیرد؛ ولی باید در عوض هر روز که روزه نگرفته اند، دو مد طعام کفاره بدهند و قضای آن روزه ها به گردن آن دو نیست و اگر قادر به پرداخت آن کفاره نیز نیستند، هیچ اشکالی ندارد. (8)
روایت8.
سرائر: علی ابن مهزیار گوید: برای امام ابا الحسن علیه السلام نامه نوشتم و از ایشان در باره زنی پرسیدم که در ماه رمضان به بچه خود یا به بچه دیگری شیر میدهد و روزه بر او سخت میشود و به او فشار میآورد تا جایی که بیهوش میشود و نمیتواند روزه بگیرد، آیا شیر بدهد و روزه را افطار کند و اگر برایش ممکن شد قضای روزهاش را بگیرد یا شیردادن به کودک را رها کند؟ پس اگر کسی را نیابد که به کودک شیر بدهد باید چه کار کند؟ ایشان در جواب نوشت: اگر برایش ممکن بود که دایه بگیرد تا فرزندش را شیر بدهد، روزهاش را به پایان برساند ودر صورتی که این امر برایش ممکن نبود، افطار کند و فرزندش را شیر دهد و هر وقت توانست قضای روزهاش را بگیرد. (9)
ص: 320
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: إِذَا لَمْ یَتَهَیَّأْ لِلشَّیْخِ أَوِ الشَّابِّ الْمَعْلُولِ أَوِ الْمَرْأَةِ الْحَامِلِ أَنْ یَصُومَ مِنَ الْعَطَشِ وَ الْجُوعِ أَوْ خَافَتْ أَنْ یُضِرَّ بِوَلَدِهَا فَعَلَیْهِمْ جَمِیعاً الْإِفْطَارُ وَ یُتَصَدَّقُ عَنْ کُلِّ وَاحِدٍ لِکُلِّ یَوْمٍ بِمُدَّیْنِ مِنْ طَعَامٍ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ قَالَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ الَّذِی یَأْخُذُهُ الْعُطَاشُ (1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ قَالَ هُوَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ وَ الْمَرِیضُ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ قَالَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ الَّذِی یَأْخُذُهُ الْعُطَاشُ (3).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ قَالَ الْمَرْأَةُ تَخَافُ عَلَی وَلَدِهَا وَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ(4).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ الَّذِی بِهِ الْعُطَاشُ لَا حَرَجَ عَلَیْهِمَا أَنْ یُفْطِرَا فِی رَمَضَانَ وَ تَصَدَّقَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی کُلِّ یَوْمٍ بِمُدَّیْنِ [مِنْ] طَعَامٍ وَ لَا قَضَاءَ عَلَیْهِمَا وَ إِنْ لَمْ یَقْدِرَا فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِمَا(5).
سر، [السرائر] مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ امْرَأَةٍ تُرْضِعُ وَلَدَهَا أَوْ غَیْرَ وَلَدِهَا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَتَشْتَدُّ عَلَیْهَا الصَّوْمُ وَ هِیَ تُرْضِعُ حَتَّی یُغْشَی عَلَیْهَا وَ لَا تَقْدِرُ عَلَی الصِّیَامِ أَ تُرْضِعُ وَ تُفْطِرُ وَ تَقْضِی صِیَامَهَا إِذَا أَمْکَنَهَا أَوْ تَدَعُ الرَّضَاعَ فَإِنْ کَانَتْ مِمَّا لَا یُمْکِنُهَا اتِّخَاذُ مَنْ تُرْضِعُ فَکَیْفَ تَصْنَعُ فَکَتَبَ إِنْ کَانَتْ یُمْکِنُهَا اتِّخَاذُ ظِئْرٍ اسْتَرْضَعَتْ لولده [لِوَلَدِهَا] وَ أَتَمَّتْ صِیَامَهَا وَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ لَا یُمْکِنُهَا أَفْطَرَتْ وَ أَرْضَعَتْ وَلَدَهَا وَ قَضَتْ صِیَامَهَا مَتَی أَمْکَنَهَا(6).
ص: 320
روایت9.
کتاب سعید ابن حسین و نوادر: حلبی از امام صادق علیه السلام نقل میکند که از ایشان در باره پیرمردی پرسیدم که توانایی روزه گرفتن در ماه رمضان را ندارد. فرمود: در ازای آن برای هر روز به بینوایان غذا صدقه بدهد.
روایت10.
کتاب سعید ابن حسین و نوادر: ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر فردی که سالخورده باشد به نحوی که توانایی روزه گرفتن را نداشته باشد یا از ماه رمضان تا رمضان سال بعد مریض باشد، سپس تندرست شود، باید در ازای هر روزی که روزهاش را خورده است، کفارهای بدهد که خوراک دادن به بینوا است و برای هر بینوا یک مدّ بدهد.
روایت11.
کتاب سعید ابن حسین و نوادر: فرقد از برادرش روایت میکند که حفص اعور برایم نامه نوشت که از امام صادق علیه السلام در باره سه قضیه سؤال کن. امام صادق علیه السلام فرمود: آن سه قضیه کدامند؟ گفتم: در باره جایگزین کردن روزه با سه روز از هر ماه. امام صادق علیه السلام فرمود: به خاطر مریضی و سالخوردگی و بیماری تشنگی؟ گفتم: چیزی گفته نشده. فرمود: اگر به خاطر مریضی باشد، اگر بهبود یافت باید روزه بگیرد، و اگر به خاطر سالخوردگی و بیماری تشنگی باشد، به جای هر روز، یک مدّ صدقه میدهد .
باب چهل و دوم : حکم روزه در سفر و در بیماری و حکم سفر در ماه رمضان
روایات
أقول
یأتی الآیات المتعلقة بهذا الباب فی باب وجوب صوم شهر رمضان و فضله إن شاء الله تعالی.
روایت1.
قرب الاسناد: محمد ابن سهل بن یسع از پدرش از امام موسی ابن جعفر علیه السلام روایت میکند که از ایشان در باره مردی پرسیدم که در ماه رمضان با همسر خود جماع کرده درحالی که مسافر بوده است. فرمود: اشکالی ندارد. (1)
روایت2.
الخصال: در حدیث اعمش از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: در مسافرت هشت فرسخ نماز شکسته خوانده میشود
ص: 321
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ کَبِیرٍ یَضْعُفُ عَنْ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ یَتَصَدَّقُ بِمَا یُجْزِئُ عَنْهُ طَعَامٍ لِکُلِّ یَوْمٍ لِلْمَسَاکِینِ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَیُّمَا رَجُلٍ کَانَ کَبِیراً لَا یَسْتَطِیعُ الصِّیَامَ أَوْ مَرِضَ مِنْ رَمَضَانَ إِلَی رَمَضَانَ ثُمَّ صَحَّ فَإِنَّمَا عَلَیْهِ لِکُلِّ یَوْمٍ أَفْطَرَ فِدْیَةٌ طَعَامٌ وَ هُوَ مُدٌّ لِکُلِّ مِسْکِینٍ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر فَضَالَةُ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ حَفْصٌ الْأَعْوَرُ سَلْ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ ثَلَاثِ مَسَائِلَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا هِیَ فَقَالَ مِنْ بَدَلِ الصِّیَامِ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ مِنْ کُلِّ شَهْرٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ مَرَضٍ أَوْ کِبَرٍ أَوْ عَطَشٍ فَقَالَ مَا سُمِّیَ شَیْ ءٌ فَقَالَ إِنْ کَانَ مِنْ مَرَضٍ فَإِذَا بَرَأَ فَلْیَصُمْهُ وَ إِنْ کَانَ فِی کِبَرٍ أَوْ عَطَشٍ فَبَدَلُ کُلِّ یَوْمٍ مُدّاً.
یأتی الآیات المتعلقة بهذا الباب فی باب وجوب صوم شهر رمضان و فضله إن شاء الله تعالی.
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلِ بْنِ الْیَسَعِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَتَی أَهْلَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هُوَ مُسَافِرٌ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (1).
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: التَّقْصِیرُ فِی ثَمَانِیَةِ فَرَاسِخَ
ص: 321
و آن، دو منزل است و چون نماز را شکسته خواندی، باید روزه را هم افطار کنی. (1)
روایت3.
الخصال: امیرمومنان علی علیه السلام فرمود: هرگاه ماه رمضان فرا برسد بنا بر این سخن خداوند: «فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»،(2)
{پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد} برای بنده جایز نیست که برای سفر بیرون رود. (3)
روایت4.
عیون الاخبار: ابوضحاک گوید: امام رضا علیه السلام در سفر روزه نمیگرفت. (4)
روایت5.
قرب الاسناد: علی از برادرش نقل میکند که از آن حضرت در باره مردی پرسیدم که ماه رمضان را به سفر میرود و چند روزی در مکانی اقامت میکند، آیا روزه بر او واجب است. فرمود: خیر، تا اینکه تصمیم بگیرد ده روز در آنجا اقامت داشته باشد، پس هرگاه تصمیم گرفت ده روز اقامت کند روزه بگیرد و نماز را به صورت کامل بخواند.
و در باره مردی از او پرسیدم که روزهای ماه رمضان بر او واجب است و مسافر است، آیا ماه رمضان را روزه بگیرد، درصورتی که چند روزی در آن مکان بماند؟ فرمود: خیر، مگر اینکه تصمیم بگیرد ده روز در آنجا اقامت داشته باشد.
روایت6.
الخصال: جعفر ابن محمد علیه السلام از پدرش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدای تبارک و تعالی برای من و امتم هدیه ای فرستاده که به هیچ کدام از امتها نداده، این احترامی است که به ما نهاده است. عرض کردند: آن هدیه چیست ؟ فرمود افطار روزه و نماز شکسته در حال مسافرت، هر کس عمل نکند، هدیه خدای عز و جل را پس داده است. (5)
علل الشرایع: ابن هاشم از نوفلی همین حدیث را روایت کرده است. (6)
روایت7.
سلیمان ابن عمر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: ام سلمه در ماه رمضان چشم درد داشت.
ص: 322
وَ هُوَ بَرِیدَانِ وَ إِذَا قَصَّرْتَ أَفْطَرْتَ (1).
ل، [الخصال] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَیْسَ لِلْعَبْدِ أَنْ یَخْرُجَ فِی سَفَرٍ إِذَا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ: قَالَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام لَا یَصُومُ فِی السَّفَرِ شَیْئاً(3).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَتْرُکُ شَهْرَ رَمَضَانَ فِی السَّفَرِ فَیُقِیمُ الْأَیَّامَ فِی الْمَکَانِ هَلْ عَلَیْهِ صَوْمٌ قَالَ لَا حَتَّی یُجْمِعَ عَلَی مُقَامِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فَإِذَا أَجْمَعَ عَلَی مُقَامِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ صَامَ وَ أَتَمَّ الصَّلَاةَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ عَلَیْهِ الْأَیَّامُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هُوَ مُسَافِرٌ هَلْ یَقْضِی إِذَا أَقَامَ الْأَیَّامَ فِی الْمَکَانِ قَالَ لَا حَتَّی یُجْمِعَ عَلَی مُقَامِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ (4).
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْدَی إِلَیَّ وَ إِلَی أُمَّتِی هَدِیَّةً لَمْ یُهْدِهَا إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ کَرَامَةً مِنَ اللَّهِ لَنَا قَالُوا وَ مَا ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْإِفْطَارُ فِی السَّفَرِ وَ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ فَمَنْ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَدِیَّتَهُ (5).
ع، [علل الشرائع] أبی عن سعد عن ابن هاشم عن النوفلی: مثله (6).
ع، [علل الشرائع] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اشْتَکَتْ أُمُّ سَلَمَةَ عَیْنَهَا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَمَرَهَا
ص: 322
پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود افطار کند و فرمود: شب کوری چشمت را از بین می برد.
روایت8.
علل الشرایع: یحیی ابن ابی علاء از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: مردی محضر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم مشرّف شد و عرض کرد: ای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم، آیا در سفر روزه ماه رمضان را بگیرم؟ حضرت فرمودند: خیر. عرضه داشت: یا رسول اللَّه، گرفتن روزه در سفر بر من آسان و سهل است؟ حضرت فرمودند: خداوند عزّ و جل بر مریض ها و مسافران در ماه رمضان صدقه داده و آن این است که به ایشان اجازه افطار داده است. آیا یکی از شما دوست دارد وقتی به کسی صدقه ای می دهد آن شخص صدقه را ردّ کرده و قبول نکند؟ (1)
روایت9.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: محمد از امام باقر نقل میکند که از ایشان در باره مردی سؤال کردم که بر خود عهد بسته تا زمانی که قائم شما قیام کند، روزه بگیرد. فرمود: چیزی بر اوست یا آن را برای خدا قرار داده؟ گفتم بلکه برای خدا قرار داده است. فرمود: آیا بدین مسئله واقف است یا نه؟ گفتم: واقف است. فرمود: اگر واقف باشد روزه را به اتمام میرساند و در سفر و بیماری و ایام تشریق روزه نمیگیرد.
روایت10.
علل الشرایع: محمد از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هرگاه مردی در ماه رمضان مسافرت کرد، نباید در روز با زنان نزدیکی کند زیرا این عمل بر او حرام است. (2)
مؤلف
روایات مربوط به موضوع، در باب شکستن نماز گذشت.
روایت11.
ثواب الاعمال: علی ابن ابی طالب علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکند که فرمود: بهترین شما کسانی هستند که در سفر نماز خود را شکسته (قصر) میخوانند و روزه خود را افطار میکنند. (3)
روایت12.
فقه امام رضا: روایت شده که هر کس در مسافرت و بیماری روزه بگیرد یا نماز را به صورت کامل بخواند، باید آن را قضا کند
ص: 323
رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُفْطِرَ وَ قَالَ عَشَاءُ اللَّیْلِ لِعَیْنِکِ رَدِیٌ (1).
ع، [علل الشرائع] الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ فِی السَّفَرِ فَقَالَ لَا قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ عَلَیَّ یَسِیرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَصَدَّقَ عَلَی مَرْضَی أُمَّتِی وَ مُسَافِرِیهَا بِالْإِفْطَارِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَ یُعْجِبُ أَحَدَکُمْ إِذَا تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ أَنْ تُرَدَّ عَلَیْهِ صَدَقَتُهُ (2).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَلَاءٌ عَنْ مُحَمَّدٍ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ جَعَلَ عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یَصُومَ إِلَی أَنْ یَقُومَ قَائِمُکُمْ قَالَ شَیْ ءٌ عَلَیْهِ (3) أَوْ جَعَلَهُ لِلَّهِ قُلْتُ بَلْ جَعَلَهُ لِلَّهِ قَالَ کَانَ عَارِفاً أَوْ غَیْرَ عَارِفٍ قُلْتُ بَلْ عَارِفٌ قَالَ إِنْ کَانَ عَارِفاً أَتَمَّ الصَّوْمَ وَ لَا یَصُومُ فِی السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ وَ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ.
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا سَافَرَ الرَّجُلُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا یَقْرَبِ النِّسَاءَ بِالنَّهَارِ فَإِنَّ ذَلِکَ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِ (4).
قد مضت الأخبار فی باب تقصیر الصلاة.
ثو، [ثواب الأعمال] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خِیَارُکُمُ الَّذِینَ إِذَا سَافَرُوا قَصَرُوا وَ أَفْطَرُوا(5).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: رُوِیَ أَنَّ مَنْ صَامَ فِی مَرَضِهِ أَوْ سَفَرِهِ أَوْ أَتَمَّ الصَّلَاةَ فَعَلَیْهِ الْقَضَاءُ
ص: 323
مگر اینکه نسبت به آن جهل داشته باشد که دراین حالت بر او چیزی واجب نیست.
روایت13.
فقه امام رضا: روزه گرفتن برای مریض و مسافر جایز نیست، پس اگر روزه گرفتند، گناه کردهاند و باید آن را قضا کنند. و بیمار اگر در خود سبکی احساس کند و بداند که بر روزه گرفتن توانا است، روزه میگیرد و او به نفس خویشتن داناتر و آگاهتر است. برای مسافر در هیچ حالتی جایز نیست روزه بگیرد مگر اینکه عادی یا باغی باشد. عادی، دزد است و باغی کسی است که به دنبال شکار باشد. پس هرگاه از سفر بازگشتی و بقیه روز بر تو باشد، تا شب از خوردن و نوشیدن خودداری کن و اگر برای سفر بیرون رفتی و و بقیه روز بر تو باشد، روزه را افطار کن .
و هر کس که شکستن (قصر) نماز بر او واجب باشد، افطار کردن روزه بر او واجب است، و هر کس که خواندن نماز به صورت کامل بر وی واجب باشد، روزه گرفتن بر او واجب است. هر وقت نماز را کامل خواند، روزه میگیرد و هر وقت نماز را شکسته خواند، روزه را افطار میکند.
و کسانی که کامل خواندن نماز و روزه گرفتن در سفر بر آنها واجب است، باربر (کرایه دهنده)، پستچی، چوپان، دریانورد و رونده هستند زیرا این کارها سفر شغلی آنها است. و شکارچی اگر برای تفریح و خوشگذارانی شکار برود، باید تمام بخواند و روزه بگیرد و اگر برای تجارت به شکار برود باید تمام بخواند و روزه بگیرد و روایت شده که باید روزه را افطار کند و اگر شکار کردن برای اداره زندگی عیالش باشد نماز و روزهاش شکسته است؛ طبق این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: کسی که برای عیالش زحمت میکشد، مانند مجاهد در راه خداست.
و اگر دچار چشمدرد شدی اشکالی ندارد که روزه را افطار کنی و چشمانت را معالجه کنی و در مسافرت روزه واجب و سنت و مستحب را نگیر مگر روزه کفاره شکار در حرم و کفاره بیرون آمدن از احرام به علت سردرد و مانند آن و روزه سه روز برای طلب حاجت در نزد قبر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و آن روزهای چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه است. و روزه اعتکاف در مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد کوفه و مسجد مدائن را میتوانی بگیری.
روایت14.
تفسیر عیاشی: صبّاح ابن سَیابه روایت می کند: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ابن ابی یعفور به من دستور داده که از شما سؤالاتی بپرسم. حضرت فرمود: آنها چیستند؟ راوی می گوید: به حضرت عرض کردم: او می پرسد: اگر ماه رمضان فرا برسد و من در خانه ام باشم، آیا می توانم به مسافرت بروم؟ حضرت فرمود: خداوند می فرماید: «فَمَن شَهدَ مِنکُمُ الشَّهرَ فَلْیصُمْه»،(1) {پس هر کس از شما این ماه را درک کند، باید آن را روزه بدارد.} کسی که در ماه رمضان در کنار خانواده خویش است نباید به سفر برود؛ مگر برای حج یا عمره و یا در طلب مالی که می ترسد در صورت تأخیر، تلف شود. (2)
ص: 324
إِلَّا أَنْ یَکُونَ جَاهِلًا فِیهِ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: لَا یَجُوزُ لِلْمَرِیضِ وَ الْمُسَافِرِ الصِّیَامُ فَإِنْ صَامَا کَانَا عَاصِیَیْنِ وَ عَلَیْهِمَا الْقَضَاءُ وَ یَصُومُ الْعَلِیلُ إِذَا وَجَدَ مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً وَ عَلِمَ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَی الصَّوْمِ وَ هُوَ أَبْصَرُ بِنَفْسِهِ وَ لَا یَجُوزُ لِلْمُسَافِرِ عَلَی حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ إِلَّا عَادِیاً أَوْ بَاغِیاً وَ الْعَادِی اللِّصُّ وَ الْبَاغِی الَّذِی یَبْغِی الصَّیْدَ فَإِذَا قَدِمْتَ مِنَ السَّفَرِ وَ عَلَیْکَ بَقِیَّةُ یَوْمٍ فَأَمْسِکْ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ إِلَی اللَّیْلِ فَإِنْ خَرَجْتَ فِی سَفَرٍ وَ عَلَیْکَ بَقِیَّةُ یَوْمٍ فَأَفْطِرْ وَ کُلُّ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ التَّقْصِیرُ فِی السَّفَرِ فَعَلَیْهِ الْإِفْطَارُ وَ کُلُّ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ التَّمَامُ فِی الصَّلَاةِ فَعَلَیْهِ الصِّیَامُ مَتَی مَا أَتَمَّ صَامَ وَ مَتَی مَا قَصَّرَ أَفْطَرَ وَ الَّذِی یَلْزَمُهُ التَّمَامُ لِلصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ فِی السَّفَرِ الْمُکَارِی وَ الْبَرِیدُ وَ الرَّاعِی وَ الْمَلَّاحُ وَ الرَّائِحُ لِأَنَّهُ عَمَلُهُمْ وَ صَاحِبُ الصَّیْدِ إِذَا کَانَ صَیْدُهُ بَطَراً فَعَلَیْهِ التَّمَامُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ إِنْ کَانَ صَیْدُهُ لِلتِّجَارَةِ فَعَلَیْهِ التَّمَامُ فِی الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ عَلَیْهِ الْإِفْطَارُ فِی الصَّوْمِ وَ إِذَا کَانَ صَیْدُهُ مِمَّا یَعُودُ عَلَی عِیَالِهِ فَعَلَیْهِ التَّقْصِیرُ فِی الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْکَادُّ عَلَی عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.
وَ إِنْ أَصَابَکَ رَمَدٌ فَلَا بَأْسَ أَنْ تُفْطِرَ تُعَالِجُ عَیْنَیْکَ وَ لَا تَصُومُ فِی السَّفَرِ شَیْئاً مِنْ صَوْمِ الْفَرْضِ وَ لَا السُّنَّةِ وَ لَا التَّطَوُّعِ إِلَّا صَوْمَ کَفَّارَةِ صَیْدِ الْحَرَمِ وَ صَوْمَ کَفَّارَةِ الْإِحْلَالِ فِی الْإِحْرَامِ إِنْ کَانَ بِهِ أَذًی مِنْ رَأْسِهِ وَ صَوْمَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ لِطَلَبِ حَاجَةٍ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ وَ الْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ وَ صَوْمَ الِاعْتِکَافِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ مَسْجِدِ الْمَدَائِنِ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَیَابَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ ابْنَ أَبِی یَعْفُورٍ أَمَرَنِی أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ مَسَائِلَ فَقَالَ وَ مَا هِیَ قَالَ یَقُولُ لَکَ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ أَنَا فِی مَنْزِلِی إِلَی أَنْ أُسَافِرَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ فَمَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ هُوَ فِی أَهْلِهِ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُسَافِرَ إِلَّا لِحَجٍّ أَوْ عُمْرَةٍ أَوْ فِی طَلَبِ مَالٍ یَخَافُ تَلَفَهُ (1).
ص: 324
روایت15.
تفسیر عیاشی: زراره از امام باقر علیه السلام پیرامون تفسیر آیه: «فَمَن شَهدَ مِنکُمُ الشَّهرَ فَلْیصُمْه» روایت می کند که فرمود: چقدر معنای این آیه برای کسی که آن را درک کند، واضح و روشن است. و فرمود: هرکس در رمضان در خانه اش باشد، باید روزه بگیرد؛ و هر کس که در آن ماه به سفر برود، باید افطار کند.
و امام صادق علیه السلام در باره عبارت «فلیصمه» فرمود: دهان روزهدار جز برای سخن نیک گشوده نمیشود. (1)
روایت16.
تفسیر عیاشی: ابو بصیر روایت می کند: از امام صادق علیه السلام حد و مرز بیماری را که فرد به مانند سفر ملزم به افطار می کند، و در آیه: «وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَر» (2) {و کسی که بیمار یا در سفر است.} آمده است، پرسیدم و حضرت فرمود: خودش امانتدار است و تشخیص آن به خود شخص واگذار شده است. پس اگر در خود احساس ضعف کرد، باید افطار کند و اگر در خود احساس توان و نیرو کرد، باید روزه بگیرد و بیمار بر همان حکمی می باشد که بود. (3)
روایت17.
تفسیر عیاشی: محمد ابن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله در سفر، روزه مستحبی یا واجب نمی گرفت. اینان به دروغ می گویند که رسول خدا در سفر روزه می گرفت. این آیه بر رسول الله صلی الله علیه و آله در کُراع الغَمیم به هنگام نماز صبح نازل شد؛ پس رسول الله صلی الله علیه و آله ظرف آبی خواستند و آب نوشیدند و به مردم نیز دستور دادند تا افطار کنند. گروهی گفتند: روز به نیمه رسیده و مایلیم امروز را روزه بگیریم و رسول الله صلی الله علیه و آله آنان را عُصاة (سرکشان) نامید. و تا زمان رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله، آنان با این نام نامیده می شدند. (4)
روایت18.
تفسیر عیاشی: زهری از علی ابن حسین علیه السلام روایت می کند که فرمود: اهل تسنن در روزه گرفتن کسی که در سفر یا بیمار است، اختلاف پیدا کردند. برخی گفتند که باید روزه بگیرد و دیگران قائل شدند که نباید روزه بگیرد و به نظر گروه دیگری، اگر خواست می تواند روزه بگیرد و اگر نخواست روزه نگیرد و افطار کند؛ ولی به نظر ما، در هر دو صورت باید افطار کند و روزه نگیرد. پس اگر کسی در سفر یا در حال بیماری روزه بگیرد، باید قضای آن را به جای آورد؛ چرا که خداوند عز و جل می فرماید: «فَمَن شَهدَ مِنکُمُ الشَّهرَ فَلْیصُمْه وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیامٍ أُخَرَ»،(5) {پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد].} تا آنجا که می فرماید: «یرِیدُ اللّه بِکُمُ الْیسْرَ وَلاَ یرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»،(6) {خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد.} (7)
روایت19.
سرائر: در کتاب المسائل از داود صرمی گفته است: از آن حضرت در باره زیارت امام حسین و زیارت پدرانش علیهم السلام در ماه رمضان پرسیدم که آیا سفر کنیم و آنان را زیارت کنیم؟ فرمود: برای ماه رمضان فضیلت و پاداش بزرگی است
ص: 325
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ قَالَ فَقَالَ مَا أُبَیِّنُهَا لِمَنْ عَقَلَهَا قَالَ مَنْ شَهِدَ رَمَضَانَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ فَلْیُفْطِرْ.
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فَلْیَصُمْهُ قَالَ الصَّوْمَ فُوهُ لَا یَتَکَلَّمُ إِلَّا بِالْخَیْرِ(1).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ حَدِّ الْمَرَضِ الَّذِی یَجِبُ عَلَی صَاحِبِهِ فِیهِ الْإِفْطَارُ کَمَا یَجِبُ عَلَیْهِ فِی السَّفَرِ فِی قَوْلِهِ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ قَالَ هُوَ مُؤْتَمَنٌ عَلَیْهِ مُفَوَّضٌ إِلَیْهِ فَإِنْ وَجَدَ ضَعْفاً فَلْیُفْطِرْ وَ إِنْ وَجَدَ قُوَّةً فَلْیَصُمْ کَانَ الْمَرِیضُ عَلَی مَا کَانَ (2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصُومُ فِی السَّفَرِ تَطَوُّعاً وَ لَا فَرِیضَةً یَکْذِبُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِکُرَاعِ الْغَمِیمِ عِنْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِنَاءٍ فَشَرِبَ وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُفْطِرُوا فَقَالَ قَوْمٌ قَدْ تَوَجَّهَ النَّهَارُ وَ لَوْ صُمْنَا یَوْمَنَا هَذَا فَسَمَّاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعُصَاةَ فَلَمْ یَزَالُوا یُسَمَّوْنَ بِذَلِکَ الِاسْمِ حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).
شی، [تفسیر العیاشی] الزُّهْرِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: صَوْمُ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ إِنَّ الْعَامَّةَ اخْتَلَفَتْ فِی ذَلِکَ فَقَالَ قَوْمٌ یَصُومُ وَ قَالَ قَوْمٌ لَا یَصُومُ وَ قَالَ قَوْمٌ إِنْ شَاءَ صَامَ وَ إِنْ شَاءَ أَفْطَرَ وَ أَمَّا نَحْنُ فَنَقُولُ یُفْطِرُ فِی الْحَالَیْنِ جَمِیعاً فَإِنْ صَامَ فِی السَّفَرِ أَوْ حَالِ الْمَرَضِ فَعَلَیْهِ الْقَضَاءُ ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ إِلَی قَوْلِهِ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ(4).
سر، [السرائر] فِی کِتَابِ الْمَسَائِلِ عَنْ دَاوُدَ الصَّرْمِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ زِیَارَةِ الْحُسَیْنِ وَ زِیَارَةِ آبَائِهِ علیهم السلام فِی شَهْرِ رَمَضَانَ نُسَافِرُ وَ نَزُورُهُ فَقَالَ لِرَمَضَانَ مِنَ الْفَضْلِ وَ عِظَمِ الْأَجْرِ مَا
ص: 325
که برای ماههای دیگر نیست. پس هرگاه ماه رمضان فرا رسید، روزه گرفتن انتخاب شود و روزه گرفتن در این ماه بهتر از قضا کردن روزه است و هرگاه ماه رمضان فرا برسد روزه گرفتن سنت است و شایسته است که روزه گرفتن انتخاب شود. (1)
روایت20.
کتاب الصفین: زید ابن علی از پدرانش نقل میکند که علی علیه السلام به قصد صفین به راه افتاد تا از رود گذشت و به منادی فرمود که ندای نماز در دهد. راوی گوید: امام علیه السلام به ادای دو رکعت نماز پرداخت و پس از نمازگزاری رو به ما کرد و گفت: ای مردم، هر کس به بدرقه آمده یا در این مکان اقامت دائم دارد باید نمازش را تمام گزارد ولی ما گروهی مسافر هستیم و هر کس با ما همسفر باشد، روزه واجب را نگیرد و نماز واجب برای مسافر نیز دو رکعت و نماز قصر است.
روایت21.
مجمع البیان: زراره گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: حد و مرز بیماری که صاحب آن را به افطار کردن روزه وادار میکند چیست؟ فرمود: البته که انسان بر نفس خویشتن آگاه است و میداند چه اندازه توانایی دارد و در روایت دیگر آمده است: او بر نفس و احوال خویش داناتر است. و این مسئله به خود برمیگردد. (2)
روایت22.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: یحیی ابن علاء از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: روزهداری که در مسافرت در ماه رمضان روزه میگیرد همانند کسی است که در حال اقامت روزهاش را میخورد.
روایت23.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: حد و مرز بیماری که بر صاحبش واحب میکند تعدادی از روزهای دیگر را روزه بگیرد همان طور که در سفر واجب است، بنابر این فرموده خداوند «وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیامٍ أُخَرَ»،(3) {پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد].} به گونهای است که بیمار نتواند روزه بگیرد یا اگر بتواند روزه بگیرد بیماریاش وخیمتر شده و بر خویشتن بترسد، و او در این مسئله امانتدار بوده و در آن اختیار تام دارد، پس اگر احساس ضعف کرد باید روزه را افطار کند و اگر قدرتی بر روزه گرفتن بیابد، باید روزه بگیرد، بیماریش هر چه باشد.
پس هرگاه بیمار از بیماریاش بهبود یابد و بتواند روزه بگیرد، روزه میگیرد همان طور که خداوند عزّ و جلّ میفرماید:
ص: 326
لَیْسَ لِغَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ فَإِذَا دَخَلَ فَهُوَ الْمَأْثُورُ وَ الصِّیَامُ فِیهِ أَفْضَلُ مِنْ قَضَائِهِ وَ إِذَا حَضَرَ رَمَضَانُ فَهُوَ مَأْثُورٌ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ مَأْثُوراً(1).
کِتَابُ الصِّفِّینِ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یُرِیدُ صِفِّینَ حَتَّی إِذَا قَطَعَ النَّهْرَ أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی بِالصَّلَاةِ قَالَ فَتَقَدَّمَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ حَتَّی إِذَا قَضَی الصَّلَاةَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَلَا مَنْ کَانَ مُشَیِّعاً أَوْ مُقِیماً فَلْیُتِمَّ فَإِنَّا قَوْمٌ عَلَی سَفَرٍ وَ مَنْ صَحِبَنَا فَلَا یَصُمِ الْمَفْرُوضَ وَ الصَّلَاةُ رَکْعَتَانِ.
مَجْمَعُ الْبَیَانِ، رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَدُّ الْمَرَضِ الَّذِی یُفْطِرُ صَاحِبُهُ قَالَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا یُطِیقُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: هُوَ أَعْلَمُ بِنَفْسِهِ ذَاکَ إِلَیْهِ (2).
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّائِمُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی السَّفَرِ کَالْمُفْطِرِ فِیهِ فِی الْحَضَرِ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: حَدُّ الْمَرَضِ الَّذِی یَجِبُ عَلَی صَاحِبِهِ فِیهِ عِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ کَمَا یَجِبُ فِی السَّفَرِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ(3) أَنْ یَکُونَ الْعَلِیلُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَصُومَ أَوْ یَکُونَ إِنِ اسْتَطَاعَ الصَّوْمَ زَادَ فِی عِلَّتِهِ وَ خَافَ عَلَی نَفْسِهِ وَ هُوَ مُؤْتَمَنٌ عَلَی ذَلِکَ مُفَوَّضٌ إِلَیْهِ فِیهِ فَإِنْ أَحَسَّ ضَعْفاً فَلْیُفْطِرْ وَ إِنْ وَجَدَ قُوَّةً عَلَی الصَّوْمِ فَلْیَصُمْ کَانَ الْمَرَضُ مَا کَانَ.
فإذا أفاق العلیل من علته و استطاع الصوم صام کما قال الله عز و جل:
ص: 326
«فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیامٍ أُخَرَ»،(1) {[باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد].} به شماره روزهایی که بیمار بوده است. توانایی روزه گرفتن را نداشته، در بیماریاش روزه را افطار کرده یا روزه گرفته، اگر بیماری او مزمن باشد به نحوی که امید بهبودی نباشد یا بیماری در او بماند تا ماه رمضان دیگری فرا برسد، باید در ازای هر روزی که از ماه رمضان گذشته است، به هر بینوا نیم صاع غذا بدهد. بدین گونه از علی علیه السلام روایت نمودیم.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: هنگامی که خداوند فریضه ماه رمضان را نازل فرمود و آیه «وَعَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ»،(2){و بر کسانی که [روزه] طاقت فرساست، کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است.} را نازل فرمود: پیرمردی سالخورده که خود را بر دو مرد تکیه داده بود، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای رسول خدا! این ماه، ماه فرض است و توانایی روزه گرفتن را ندارم. پیامبر فرمود: برو و بخور و در ازای هر روز نیم صاع طعام ببخش و اگر توانستی یک روز یا دو روز را روزه بگیر و تا جایی که توانستی روزه بگیر.
زنی نزد ایشان آمد و گفت: ای رسول خدا! من زنی باردارم و این ماه رمضان فرض است و من اگر روزه بگیرم بر بچهای که در شکم دارم، میترسم. پیامبر به او فرمود: برو و روزه را افطار کن و اگر توانستی روزه بگیر.
و زنی شیرده به نزد ایشان آمد و گفت: ای رسول خدا! روزه این ماه واجب است و اگر روزه بگیرم از این ترس دارم که شیرم قطع شود و فرزندم هلاک شود. پیامبر فرمود: برو و روزه را افطار کن و اگر توانستی روزه بگیر.
و شخصی که به بیماری تشنگی دچار شده بود نزد ایشان آمد و گفت: ای رسول خدا، این ماه، ماه فرض است و من حتی یک ساعت بر آب صبر نمی کنم و میترسم هلاک شوم. فرمود: برو و افطار کن و هرگاه توانستی روزه بگیر. و پیرمرد از کارافتاده به منزله بیماری است که بیماری مزمن دارد به نحوی که امید بهبودی وجود ندارد، پس این شخص روزههایی را که روزه نگرفته، بر او لازم است که به (بینوایان طعام) بدهد. زن باردار و شیرده که به منزله بیماری هستند که بر خود ترس دارد، روزه را افطار میکنند و اگر بتوانند روزه را قضا میکنند. شخصی که به بیماری تشنگی دچار شده، همچون بیمار است .
ص: 327
فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ بعدد ما کان علیلا لا یقدر علی الصوم أفطر فی علته أو صام (1).
فَإِنْ کَانَتْ عِلَّتُهُ عِلَّةً مُزْمِنَةً لَا یُرْجَی إِفَاقَةٌ أَوْ تَمَادَتْ بِهِ إِلَی أَنْ أُهِلَّ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانٍ آخَرَ فَلْیُطْعِمْ عَنْ کُلِّ یَوْمٍ مَضَی لَهُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ-(2) وَ هُوَ مَرِیضٌ مِسْکِیناً وَاحِداً نِصْفَ صَاعٍ مِنْ طَعَامٍ کَذَلِکَ رُوِّینَاهُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَرِیضَةَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنْزَلَ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ أَتَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْخٌ کَبِیرٌ یَتَوَکَّأُ بَیْنَ رَجُلَیْنِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا شَهْرٌ مَفْرُوضٌ وَ لَا أُطِیقُ الصِّیَامَ قَالَ اذْهَبْ فَکُلْ وَ أَطْعِمْ عَنْ کُلِّ یَوْمٍ نِصْفَ صَاعٍ وَ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَصُومَ الْیَوْمَ وَ الْیَوْمَیْنِ وَ مَا قَدَرْتَ فَصُمْ وَ أَتَتْهُ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی امْرَأَةٌ حُبْلَی وَ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ مَفْرُوضٌ وَ أَنَا أَخَافُ عَلَی مَا فِی بَطْنِی إِنْ صُمْتُ فَقَالَ لَهَا انْطَلِقِی فَأَفْطِرِی وَ إِنْ أَطَقْتِ فَصُومِی وَ أَتَتْهُ امْرَأَةٌ تُرْضِعُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا شَهْرٌ مَفْرُوضٌ صِیَامُهُ وَ إِنْ صُمْتُ خِفْتُ أَنْ یَنْقَطِعَ لَبَنِی فَیَهْلِکَ وَلَدِی فَقَالَ انْطَلِقِی فَأَفْطِرِی فَإِذَا أَطَقْتِ فَصُومِی وَ أَتَاهُ صَاحِبُ عَطَشٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا شَهْرٌ مَفْرُوضٌ وَ لَا أَصْبِرُ عَنِ الْمَاءِ سَاعَةً إِلَّا تَخَوَّفْتُ الْهَلَاکَ قَالَ انْطَلِقْ فَأَفْطِرْ فَإِذَا أَطَقْتَ فَصُمْ.
و کان الشیخ الفانی بمنزلة العلیل بالعلة المزمنة التی لا یرجی برؤها فیقضی صاحبها ما أفطر فعلیه أن یطعم-(3)
و الحامل و المرضع بمنزلة العلیل الذی یخاف علی نفسه یفطران و یقضیان إذا أمکنهما القضاء و صاحب العطش علیل.
ص: 327
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس در ماه رمضان بیمار شود و بهبودی نیابد تا اینکه بمیرد، بین او و قضا کردن روزه مانع ایجاد شده و هر کس بیمار شود و بهبودی یابد و روزه را قضا نکند تا اینکه بمیرد، مستحب است که ولی امر او روزههایی را که او بیمار بوده قضا کنند و زن نمیتواند روزه مرد را قضا کند.
و از ایشان روایت شده که فرمود: کسی که در ماه رمضان بیمار باشد و کسی که مدتی را در سفر باشد، روزهایی را که بیمار یا در سفر بوده، قضا میکند و اگر خواست به صورت پیوسته و اگر خواست، با فاصله روزهها را قضا میکند؛ چراکه خداوند فرموده است: «فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیامٍ أُخَرَ»،(1) {[باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد].} و هرگاه تعداد روزها را روزه بگیرد، آنچه بر او واجب بوده، انجام داده است.
و از ایشان روایت شده که از قضا کردن روزه ماه رمضان در ماه ذی الحجه کراهت داشت و فرمود: این ماه، ماه عبادت و قربانی است. (2)
روایت24.
دعائم الاسلام: جعفر ابن محمد علیه السلام از پدرانش روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ماه رمضان مسافرت کرد و روزهاش را افطار کرد و به همراهانش دستور داد افطار کنند. برخی از آنان از افطار کردن بازایستادند، پس پیامبر آنان را عاصی (سرکش) نامید زیرا پیامبر آنان را امر فرمود و آنان از دستور ایشان اطاعت نکردند و این کار آنها مخالفت با خدا و رسولش بود اما اینکه این افراد را به افطار کردن روزه دستور داد و خود روزه را افطار کرد تا دلیل آن را بدانند و اینکه روزه در سفر بنا بر کتاب خداوند، جایز نیست و اما اگر مسافر در ماه رمضان روزه بگیرد و آن روزه را به گونهای به شمار نیاورد که تکلیف او را ساقط کرده است، چیزی بر او نیست اگر در زمان اقامت آن را قضا کند، و او در حقیقت مانند کسی است از خوردن و آشامیدن خودداری کرده ولی روزهدار نبوده است .
و از حضرت علی علیه السلام برای ما روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در سفری در ماه رمضان روزه گرفت و در ماه رمضان در سفر روزه را افطار کرد و فرمود: هر کس در ماه رمضان در سفر روزه بگیرد، باید در زمان اقامت روزه دیگری بگیرد چراکه خداوند میفرماید: «فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیامٍ أُخَرَ».
و از جعفر ابن محمد برای ما روایت شده که ایشان کراهت داشت کسی که مقیم است در ماه رمضان به مسافرت برود مگر اینکه ناگزیر باشد و اشکالی ندارد کسی که در ماه رمضان
ص: 328
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ مَرِضَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ یَصِحَّ حَتَّی مَاتَ فَقَدْ حِیلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْقَضَاءِ وَ مَنْ مَرِضَ ثُمَّ صَحَّ فَلَمْ یَقْضِ حَتَّی مَاتَ فَیُسْتَحَبُّ لِوَلِیِّهِ أَنْ یَقْضِیَ عَنْهُ مَا مَرِضَ فِیهِ وَ لَا تَقْضِی امْرَأَةٌ عَنْ رَجُلٍ (1).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَقْضِی شَهْرَ رَمَضَانَ مَنْ کَانَ فِیهِ عَلِیلًا أَوْ مُسَافِراً عِدَّةَ مَا اعْتَلَّ وَ سَافَرَ فِیهِ إِنْ شَاءَ مُتَّصِلًا وَ إِنْ شَاءَ مُتَفَرِّقاً إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ إِذَا أَتَی بِالْعِدَّةِ فَقَدْ أَتَی بِمَا یَجِبُ عَلَیْهِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ کَرِهَ أَنْ یُقْضَی شَهْرُ رَمَضَانَ فِی ذِی الْحِجَّةِ وَ قَالَ إِنَّهُ شَهْرُ نُسُکٍ (2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَافَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَفْطَرَ وَ أَمَرَ مَنْ مَعَهُ أَنْ یُفْطِرُوا فَتَوَقَّفَ بَعْضُهُمْ عَنِ الْفِطْرِ فَسَمَّاهُمُ الْعُصَاةَ وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ أَمَرَهُمْ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَأْتَمِرُوا لِأَمْرِهِ وَ فِی ذَلِکَ خِلَافٌ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ إِنَّمَا أَمَرَهُمْ بِالْفِطْرِ وَ أَفْطَرَ لِیَعْلَمُوا وَجْهَ الْأَمْرِ فِی ذَلِکَ وَ أَنَّ صَوْمَهُمْ فِی السَّفَرِ غَیْرُ مُجْزٍ عَنْهُمْ عَلَی ظَاهِرِ کِتَابِ اللَّهِ فَأَمَّا إِنْ صَامَ الْمُسَافِرُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ غَیْرَ مُعْتَدٍّ بِذَلِکَ الصَّوْمِ أَنَّهُ یُجْزِیهِ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ إِذَا قَضَاهُ فِی الْحَضَرِ وَ هُوَ کَمَنْ أَمْسَکَ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ لَیْسَ بِصَائِمٍ فِی حَقِیقَةِ الْأَمْرِ.
وَ قَدْ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: صَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی السَّفَرِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَفْطَرَ فِی السَّفَرِ فِیهِ وَ أَنَّهُ قَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ صَامَ فِی السَّفَرِ یَعْنِی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلْیُعِدْ صَوْماً آخَرَ فِی الْحَضَرِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ.
وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ کَرِهَ لِمَنْ أَهَلَّ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هُوَ حَاضِرٌ أَنْ یُسَافِرَ فِیهِ إِلَّا لِمَا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا بَأْسَ أَنْ یَرْجِعَ إِلَی بَیْتِهِ مَنْ کَانَ
ص: 328
مسافر است به منزلش برگردد.
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: کمترین سفری که نماز در آن شکسته میشود و روزهدار روزهاش را افطار میکند، دو برید است و هر برید دوازده میل است. و کسی که به مسافت یک برید برای سفر بیرون برود و قصد رفت و برگشت داشته باشد، نماز را شکسته میخواند و روزه را افطار میکند.
و از ایشان روایت شده که فرمود: کسی که در ماه رمضان پیش از زوال ظهر برای سفر بیرون برود، آن روز را افطار میکند و اگر پس از زوال ظهر بیرون برود، روزهاش را به پایان میبرد و قضای روزه بر او واجب نیست، و اگر پیش از زوال ظهر از سفر بازگردد و به نزد خانوادهاش برسد و آن روز را افطار نکرده باشد و در اندیشه روزهاش بوده و قصد روزه کرده باشد، آن روزه قبول است و آن را قضا نمیکند و اگر قصد روزه نکرده باشد یا پس از زوال ظهر وارد منزلش شود، آن را قضا کند.
از جعفر ابن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: هرگاه مسافر در ماه رمضان پیش از طلوع فجر وارد منطقهای شود و بخواهد در آنجا اقامت کند، باید آن روز را روزه بگیرد.
از جعفر ابن محمد روایت شده که فرمود: حد و اندازه اقامت در سفر ده روز است، پس هر کس در ماه رمضان در سفرش وارد مکانی شود و قصد کند ده روز در آنجا بماند، روزه بگیرد و نماز را کامل بگذارد، و اگر این قصد را نکند و وارد شود و بگوید: امروز بیرون میروم، فردا بیرون میروم، روزه او در فاصله این ماه تا ماه دیگر برای او به شمار نمیآید و روزهایی را که در آنجا اقامت داشته، چه روزه گرفته چه افطار کرده باشد، باید قضا کند زیرا او در وضعیت مسافر است و این در زمانی است که تصمیم او برای سفر جدی باشد و وارد شدن او به آبشخوری باشد که در آنجا خانوادهای نداشته باشد، اما اگر در جایی نزول کند که خانوادهاش در آنجا باشد، به منزله مقیم است و روزه میگیرد و قضای آن بر او واجب نیست، مادامی که در میان آنان اقامت دارد، تا اینکه از آنجا کوچ کند. (1)
ص: 329
مُسَافِراً فِیهِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: أَدْنَی السَّفَرِ الَّذِی یَقْصُرُ فِیهِ الصَّلَاةُ وَ یُفْطِرُ فِیهِ الصَّائِمُ بَرِیدَانِ وَ الْبَرِیدُ اثْنَا عَشَرَ مِیلًا وَ مَنْ خَرَجَ إِلَی مَسَافَةِ بَرِیدٍ وَاحِدٍ یُرِیدُ الذَّهَابَ وَ الرُّجُوعَ قَصَرَ وَ أَفْطَرَ.
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ خَرَجَ مُسَافِراً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ قَبْلَ الزَّوَالِ أَفْطَرَ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ إِنْ خَرَجَ بَعْدَ الزَّوَالِ أَتَمَّ صَوْمَهُ وَ لَا قَضَاءَ عَلَیْهِ وَ إِنْ قَدِمَ مِنْ سَفَرِهِ فَوَصَلَ إِلَی أَهْلِهِ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ لَمْ یَکُنْ أَفْطَرَ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ بَیَّتَ صِیَامَهُ وَ نَوَاهُ اعْتَدَّ بِهِ وَ لَمْ یَقْضِهِ وَ إِنْ لَمْ یَنْوِهِ أَوْ دَخَلَ بَعْدَ الزَّوَالِ قَضَاهُ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا دَخَلَ الْمُسَافِرُ أَرْضاً یَنْوِی فِیهَا الْمُقَامَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَعَلَیْهِ صِیَامُ ذَلِکَ الْیَوْمِ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: حَدُّ الْإِقَامَةِ فِی السَّفَرِ عَشَرَةُ أَیَّامٍ فَمَنْ نَزَلَ مَنْزِلًا فِی سَفَرِهِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ یَنْوِی فِیهِ مُقَامَ عَشَرَةِ أَیَّاٍم صَامَ وَ صَلَّی وَ إِنْ لَمْ یَنْوِ فِی ذَلِکَ وَ نَزَلَ وَ هُوَ یَقُولُ أَخْرُجُ الْیَوْمَ أَخْرُجُ غَدّاً لَمْ یَعْتَدَّ بِالصَّوْمِ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شَهْرٍ وَ عَلَیْهِ أَنْ یَقْضِیَ مَا کَانَ مُقِیماً فِی ذَلِکَ صَامَهُ أَوْ أَفْطَرَهُ لِأَنَّهُ فِی حَالِ الْمُسَافِرِ وَ إِنَّمَا یَکُونُ ذَلِکَ إِذَا کَانَ مُجِدّاً فِی السَّفَرِ وَ کَانَ نُزُولُهُ فِی مَنْهَلٍ لا أَهْلَ لَهُ فِیهِ فَأَمَّا إِنْ نَزَلَ عَلَی أَهْلٍ لَهُ حَیْثُ کَانُوا فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْمُقِیمِ یَصُومُ وَ لَا قَضَاءَ عَلَیْهِ مَا قَامَ فِیهِمْ حَتَّی یَرْتَحِلَ (1).
ص: 329
باب چهل و سوم : احکام قضای روزه برای خود و دیگری و حکم زن حائض و مستحاضه و زن نفساء
روایات
روایت1.
عیون الاخبار،(1) علل الشرایع: در علتهایی که فضل ابن شاذان از امام رضا علیه السلام پرسید آمده است: اگر سؤال شود چرا زن هر گاه حائض شد نه باید روزه بگیرد و نه نماز بخواند؟ در جواب گفته می شود: زیرا حیض در حدّ نجاست بوده، لا جرم حقّ تبارک و تعالی دوست دارد که زن فقط در حال طهارت عبادت نماید و دیگر آن که، کسی که نمازش صحیح نیست، روزه اش هم صحیح نیست (و در حقّش اساسا نماز مشروع نمی باشد، روزه هم مشروع نیست.)
اگر سؤال شود: پس چرا وقتی زن از حیض پاک شد روزه اش را باید قضاء کند ولی نمازش قضاء ندارد؟ در جواب گفته می شود: این حکم علّت های متعدد دارد: از جمله آن که روزه مانع نمی شود از این که زن خدمت خود و شوهر نموده، خانه اش را اصلاح کرده، به امور خود پرداخته و مشغول فراهم کردن معیشت باشد ولی نماز از تمام این امور ممانعت می کند زیرا نماز در روز و شب چند مرتبه تکرار می شود و زن توانایی بر قضای آن را ندارد، در حالی که روزه این طور نیست. دیگر آن که در نماز رنج و مشقّت و پرداختن به ارکان نماز می باشد و حال آن که روزه این طور نیست بلکه صرف ترک خوردن و آشامیدن بوده و اصلا پرداختن به ارکان در آن وجود ندارد. از جمله آن که هیچ وقتی فرا نمی رسد مگر آن که در آن نمازی جدید واجب می گردد چه در روز و چه در شب و حال آن که روزه چنین نیست زیرا هر روزی که فرا می رسد این طور نیست که روزه اش واجب باشد ولی در نماز، هر وقتی که حادث گردد، نماز در آن وقت واجب می باشد.
اگر گفته شود: چرا هر گاه شخص در ماه رمضان مریض شده یا مسافرت کند و تا ماه رمضان آینده از سفرش دست نکشیده یا مرضش بهبودی نیابد، بر او فدیه واجب است و قضاء روزه ساقط می باشد. امّا اگر بین این دو رمضان مرضش خوب شده یا در وطن و یا جای دیگر اقامه کرد و سفرش منقطع شد و قضای روزه رمضان گذشته را نگرفت تا ماه رمضان آینده فرا رسید، بر او هم قضا و هم فدیه لازم می باشد؟ در جواب گفته می شود: جهتش آن است که در سال گذشته روزه رمضان آن بر شخص واجب بوده، حال وقتی در طول سال وی بیمار بود به طوری که نتوانست روزه را اداء و قضاء به جا آورد، روزه از وی ساقط می باشد و همچنین است حکم هر کسی که مغلوب تقدیر الهی واقع شود نظیر شخص بیهوش که در طول
ص: 330
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام](1) ع، [علل الشرائع] فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ إِذَا حَاضَتِ الْمَرْأَةُ لَا تُصَلِّی وَ لَا تَصُومُ قِیلَ لِأَنَّهَا فِی حَدِّ النَّجَاسَةِ فَأَحَبَّ أَنْ لَا تَعْبُدَ إِلَّا طَاهِراً وَ لِأَنَّهُ لَا صَوْمَ لِمَنْ لَا صَلَاةَ لَهُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ صَارَتْ
تَقْضِی الصِّیَامَ وَ لَا تَقْضِی الصَّلَاةَ قِیلَ لِعِلَلٍ شَتَّی فَمِنْهَا أَنَّ الصِّیَامَ لَا یَمْنَعُهَا مِنْ خِدْمَةِ نَفْسِهَا وَ خِدْمَةِ زَوْجِهَا وَ إِصْلَاحِ بَیْتِهَا وَ الْقِیَامِ بِأُمُورِهَا وَ الِاشْتِغَالِ بِمَرَمَّةِ مَعِیشَتِهَا وَ الصَّلَاةُ تَمْنَعُهَا مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ لِأَنَّ الصَّلَاةَ تَکُونُ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ مِرَاراً فَلَا تَقْوَی عَلَی ذَلِکَ وَ الصَّوْمُ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ مِنْهَا أَنَّ الصَّلَاةَ فِیهَا عَنَاءٌ وَ تَعَبٌ وَ اشْتِغَالُ الْأَرْکَانِ وَ لَیْسَ فِی الصَّوْمِ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ وَ إِنَّمَا هُوَ الْإِمْسَاکُ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ لَیْسَ فِیهِ اشْتِغَالُ الْأَرْکَانِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ وَقْتٍ یَجِی ءُ إِلَّا تَجِبُ عَلَیْهَا فِیهِ صَلَاةٌ جَدِیدَةٌ فِی یَوْمِهَا وَ لَیْلَتِهَا وَ لَیْسَ الصَّوْمُ کَذَلِکَ لِأَنَّهُ لَیْسَ کُلَّمَا حَدَثَ یَوْمٌ وَجَبَ عَلَیْهَا الصَّوْمُ وَ کُلَّمَا حَدَثَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَجَبَ عَلَیْهَا الصَّلَاةُ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ إِذَا مَرِضَ الرَّجُلُ أَوْ سَافَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنْ سَفَرِهِ أَوْ لَمْ یُفِقْ مِنْ مَرَضِهِ حَتَّی یَدْخُلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانٍ آخَرُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِلْأَوَّلِ وَ سَقَطَ الْقَضَاءُ فَإِذَا أَفَاقَ بَیْنَهُمَا أَوْ أَقَامَ وَ لَمْ یَقْضِهِ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ الْفِدَاءُ قِیلَ لِأَنَّ ذَلِکَ الصَّوْمَ إِنَّمَا وَجَبَ عَلَیْهِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ فِی ذَلِکَ الشَّهْرِ فَأَمَّا الَّذِی لَمْ یُفِقْ فَإِنَّهُ لَمَّا أَنْ مَرَّ عَلَیْهِ السَّنَةُ کُلُّهَا وَ قَدْ غَلَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَلَمْ یَجْعَلْ لَهُ السَّبِیلَ إِلَی أَدَائِهِ سَقَطَ عَنْهُ وَ کَذَلِکَ کُلَّمَا غَلَبَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ مِثْلَ الْمُغْمَی عَلَیْهِ الَّذِی یُغْمَی عَلَیْهِ
ص: 330
روز و شب مبتلا به اغماء شده باشد که بر وی قضاء نمازهای فوت شده لازم نیست؛ چنان که حضرت امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر چه را که حقّ تعالی بر بنده اش غالب نماید و بنده مغلوب آن واقع گردد، نزد خداوند متعال معذور بوده و تکالیفی را که به واسطه آن نتوانسته انجام دهد از عهده اش ساقط است؛ چه آن که ماه رمضان در حالی فرا رسید که شخص مریض بود، در نتیجه روزه بر وی در ماه واجب نبود و چون فرض این است که بعد از ماه تا سال آینده مرضش ادامه پیدا کرد و از قضاء متمکّن و مستطیع نشد، لا جرم کفاره آن را باید بدهد چنانچه حقّ تعالی در قرآن فرموده: «فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً»،(1) {دو ماه پیاپی روزه بدارد و هر که نتواند، باید شصت بینوا را خوراک بدهد.} و نیز در جای دیگر فرموده: «فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ»،(2) {به کفّاره [آن، باید] روزه ای بدارد، یا صدقه ای دهد.} پس حقّ تعالی در این آیه صدقه را در صورت عسر و سختی به جای روزه قرار داده است .
اگر گفته شود: اگر چه شخص در رمضان گذشته و طول سال تا رمضان آینده توانایی نداشت ولی فرض این است که در رمضان آینده استطاعت دارد، پس باید قضاء بر او واجب باشد نه کفاره؟ در جواب گفته می شود: وقتی ماه رمضان بعدی داخل شد وی نمی تواند غیر از روزه اداء امسال روزه دیگری بگیرد حتّی قضای سال گذشته را، پس چون نسبت به قضای گذشته مستطیع نیست، همان کفاره بر عهده اش می باشد زیرا وی به منزله کسی است که به خاطر کفاره، روزه در عهده اش آمده و استطاعت گرفتن آن را ندارد پس همان طوری که این شخص کفاره بر عهده اش هست نه قضا، شخص مورد بحث نیز فقط باید کفاره بدهد و وقتی کفاره در عهده اش بود، روزه قضا از وی ساقط است، ولی اگر بین دو رمضان از مرض خوب می شد و می توانست روزه بگیرد ولی نگرفت، به مجرد دخول ماه رمضان آینده هم کفاره و هم قضا در عهده اش می باشد، کفاره به خاطر آن که قضا را ضایع کرد و نگرفت و روزه قضا چون استطاعت پیدا نمود و اقدام به گرفتن آن نکرد. (3)
روایت2.
قرب الاسناد: علی از برادرش علیهما السلام روایت میکند که از ایشان در باره کسی پرسیدم که دو روز روزه ماه رمضان بر او واجب است چگونه آن را قضا کند؟ فرمود: بین آن دو روز فاصله بیندازد و اگر بیشتر از این بود به صورت پیاپی آن را قضا کند. (4)
و از ایشان در باره مردی پرسیدم که ماه رمضان دو سال بر او وارد شده و بین آنها از بیماری بهبود نیافته است و پس از آن بهبود یافته، چه کار باید بکند؟ فرمود: رمضان دومی را روزه میگیرد و برای رمضان اول در ازای هر روز یک مد غذا به هر مسکین صدقه میدهد.
و از ایشان در باره شخصی پرسیدم که در ماه رمضان بیمار شده است و پیوسته مریض بود تا اینکه رمضان دیگر بر او وارد شود، و از بیماری بهبود یابد، چه کار باید بکند؟ فرمود: رمضانی را که در آن بهبود یافته، روزه میگیرد و برای رمضان اول در ازای هر روز یک مد غذا صدقه میدهد. (5)
ص: 331
یَوْماً وَ لَیْلَةً فَلَا یَجِبُ عَلَیْهِ قَضَاءُ الصَّلَاةِ کَمَا قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کُلَّمَا غَلَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْعَبْدِ فَهُوَ أَعْذَرُ لَهُ لِأَنَّهُ دَخَلَ الشَّهْرَ وَ هُوَ مَرِیضٌ فَلَمْ یَجِبْ عَلَیْهِ الصَّوْمُ فِی شَهْرِهِ وَ لَا سَنَتِهِ لِلْمَرَضِ الَّذِی کَانَ فِیهِ وَ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِأَنَّهُ بِمَنْزِلَةِ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ صَوْمٌ فَلَمْ یَسْتَطِعْ أَدَاءَهُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ ... فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً(1) وَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ (2) فَأَقَامَ الصَّدَقَةَ مُقَامَ الصِّیَامِ إِذَا عَسُرَ عَلَیْهِ فَإِنْ قَالَ فَإِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ إِذْ ذَاکَ فَهُوَ الْآنَ یَسْتَطِیعُ قِیلَ لِأَنَّهُ لَمَّا أَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانٍ آخَرُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِلْمَاضِی لِأَنَّهُ کَانَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ صَوْمٌ فِی کَفَّارَةٍ فَلَمْ یَسْتَطِعْهُ فَوَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ وَ إِذَا وَجَبَ الْفِدَاءُ سَقَطَ الصَّوْمُ وَ الصَّوْمُ سَاقِطٌ وَ الْفِدَاءُ لَازِمٌ فَإِنْ أَفَاقَ فِیمَا بَیْنَهُمَا وَ لَمْ یَصُمْهُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِتَضْیِیعِهِ وَ الصَّوْمُ لِاسْتِطَاعَتِهِ (3).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّنْ کَانَ عَلَیْهِ یَوْمَانِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ کَیْفَ یَقْضِیهِمَا قَالَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمَا بِیَوْمٍ فَإِنْ کَانَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَلْیَقْضِهَا مُتَوَالِیَةً-(4)
وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَتَابَعَ عَلَیْهِ رَمَضَانَانِ لَمْ یَصِحَّ فِیهِمَا ثُمَّ صَحَّ بَعْدَ ذَلِکَ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَصُومُ الْأَخِیرَ وَ یَتَصَدَّقُ عَنِ الْأَوَّلِ بِصَدَقَةٍ کُلَّ یَوْمٍ مُدٍّ مِنْ طَعَامٍ لِکُلِّ مِسْکِینٍ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَرِضَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ یَزَلْ مَرِیضاً حَتَّی أَدْرَکَهُ شَهْرُ رَمَضَانٍ آخَرَ فَیَبْرَأُ فِیهِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَصُومُ الَّذِی بَرَأَ فِیهِ وَ یَتَصَدَّقُ عَنِ الْأَوَّلِ کُلَّ یَوْمٍ مُدّاً مِنْ طَعَامٍ (5).
ص: 331
روایت3.
الخصال: در روایت اعمش آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود: زن حائض نماز را ترک میکند و آن را قضا نمیکند و روزه را ترک میکند و آن را قضا میکند. (1)
مؤلف
در بابهای حیض احادیث فراوان دیگری ذکر شد.
روایت4.
علل الشرایع: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت میکند که در باره زنی پرسیدم که در ماه رمضان مریض شده و در ماه شوّال از دنیا رفته است، وی وصیّت کرده که روزه رمضان را برایش قضاء کنم، حکم چیست؟ حضرت فرمود: آیا در رمضان مرضش بهبودی پیدا کرد یا نه؟ عرض کردم: خیر، در همان ماه فوت شد. حضرت فرمود: قضا بر او واجب نیست، زیرا حق تعالی روزه این رمضان را که وی بیمار بوده بر او قرار نداده است. عرضه داشتم: من مایل هستم آن را برای وی قضا کنم؟ فرمود: اگر مایل هستی برای خودت روزه بگیری، بگیر.(2)
روایت5.
فقه امام رضا: اگر زن از حیض پاک شد و از روز مقداری باقی است، آن روز را جهت احترام به روزه روزه میگیرد و آن روز را قضا میکند و اگر حائض شد و از روز مقداری باقی است، روزه را افطار میکند و باید آن را قضا کند و هرگاه مرد بیمار شود و کل ماه رمضان را از دست بدهد و روزه نگیرد تا اینکه ماه رمضان سال آینده بر او وارد شود، میبایست این رمضانی که بر او داخل شده را روزه بگیرد و برای رمضان اول در ازای هر روز یک مد طعام صدقه بدهد و قضا بر او واجب نیست مگر اینکه بین دو ماه رمضان از بیماری بهبودی یابد. پس اگر این گونه شد و روزه نگرفت، باید برای رمضان اول در ازای هر روز یک مد طعام صدقه بدهد و رمضان دوم را روزه بگیرد. اگر رمضان دوم را روزه گرفت، رمضان اول پس از آن قضا میشود.
اگر دو ماه رمضان از دست او برود تا اینکه ماه رمضان سوم داخل شود و او بیمار باشد، باید رمضانی که داخل شده را روزه بگیرد و برای رمضان اول در ازای هر روز یک مد طعام صدقه بدهد و رمضان دوم را قضا کند. پس اگر اراده سفر کردی و خواستی از روزه سال، چند روزی را مقدم کنی، سه روز از ماهی را که قصد داری در آن بیرون روی، روزه بگیر. اگر خواستی ماه رمضان را قضا کنی، حق انتخاب با توست؛ اگر خواستی آن را به صورت پیاپی و یا با فاصله قضا میکنی. از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سه روز روزه میگیرد سپس روزه را افطار میکند.
و اگر مردی بمیرد و روزه ماه رمضان بر او واجب باشد، میبایست متولی امرش روزه او را قضا کنند
ص: 332
ل، [الخصال] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الْحَائِضُ تَتْرُکُ الصَّلَاةَ وَ لَا تَقْضِی وَ تَتْرُکُ الصَّوْمَ وَ تَقْضِی (1).
قد مر مثله کثیرا فی أبواب الحیض.
ع، [علل الشرائع] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ امْرَأَةٍ مَرِضَتْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ مَاتَتْ فِی شَوَّالٍ فَأَوْصَتْنِی أَنْ أَقْضِیَ عَنْهَا قَالَ هَلْ بَرَأَتْ مِنْ مَرَضِهَا قُلْتُ لَا مَاتَتْ فِیهِ قَالَ فَلَا تَقْضِ عَنْهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَجْعَلْهُ عَلَیْهَا قُلْتُ فَإِنِّی أَشْتَهِی أَنْ أَقْضِیَهُ قَالَ فَإِنِ اشْتَهَیْتَ أَنْ تَصُومَ لِنَفْسِکَ فَصُمْ (2).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: إِذَا طَهُرَتِ الْمَرْأَةُ مِنْ حَیْضِهَا وَ قَدْ بَقِیَ عَلَیْهَا بَقِیَّةُ یَوْمٍ صَامَتْ ذَلِکَ الْیَوْمَ تَأْدِیباً وَ عَلَیْهَا قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ إِنْ حَاضَتْ وَ قَدْ بَقِیَ عَلَیْهَا بَقِیَّةُ یَوْمٍ أَفْطَرَتْ وَ عَلَیْهَا الْقَضَاءُ وَ إِذَا مَرِضَ الرَّجُلُ وَ فَاتَهُ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ کُلِّهِ وَ لَمْ یَصُمْهُ إِلَی أَنْ یَدْخُلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ مِنْ قَابِلٍ فَعَلَیْهِ أَنْ یَصُومَ هَذَا الَّذِی قَدْ دَخَلَ عَلَیْهِ وَ یَتَصَدَّقَ عَنِ الْأَوَّلِ لِکُلِّ یَوْمٍ بِمُدِّ طَعَامٍ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ صَحَّ فِیمَا بَیْنَ شَهْرَیْنِ رَمَضَانَیْنِ فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ وَ لَمْ یَصُمْ فَعَلَیْهِ أَنْ یَتَصَدَّقَ عَنِ الْأَوَّلِ لِکُلِّ یَوْمٍ مُدّاً مِنْ طَعَامٍ وَ یَصُومَ الثَّانِیَ فَإِذَا صَامَ الثَّانِیَ قَضَی الْأَوَّلَ بَعْدَهُ فَإِنْ فَاتَهُ شَهْرَانِ رَمَضَانَانِ حَتَّی دَخَلَ الشَّهْرُ الثَّالِثُ وَ هُوَ مَرِیضٌ فَعَلَیْهِ أَنْ یَصُومَ الَّذِی دَخَلَهُ وَ یَتَصَدَّقَ عَنِ الْأَوَّلِ لِکُلِّ یَوْمٍ بِمُدٍّ مِنْ طَعَامٍ وَ یَقْضِیَ الثَّانِیَ فَإِنْ أَرَدْتَ سَفَراً وَ أَرَدْتَ أَنْ تُقَدِّمَ مِنْ صَوْمِ السَّنَةِ شَیْئاً فَصُمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لِلشَّهْرِ الَّذِی تُرِیدُ الْخُرُوجَ فِیهِ وَ إِنْ أَرَدْتَ قَضَاءَ شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَنْتَ بِالْخِیَارِ إِنْ شِئْتَ قَضَیْتَهَا مُتَتَابِعاً وَ إِنْ شِئْتَ مُتَفَرِّقاً وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ یَصُومُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ یُفْطِرُ.
وَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ وَ عَلَیْهِ مِنْ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَعَلَی وَلِیِّهِ أَنْ یَقْضِیَ عَنْهُ
ص: 332
و همچنین است اگر در مسافرت روزه را از دست بدهد، مگر قبل از اینکه بهبود یابد، در اثنای بیماری بمیرد که در این صورت قضا بر او واجب نیست. اگر مرده، دو متولی امر داشته باشد، بزرگتر آن دو که مرد باشد، باید روزه او را قضا کند، و اگر ولی مرد نداشته باشد، ولیّ زن روزه او را قضا میکند.
روایت6.
فقه امام رضا: هرگاه روزه ماه یا نذر را قضا کردی، در افطار کردن تا ظهر اختیار با توست، اگر بعد از ظهر افطار کردی بر تو واجب است که کفارهای بدهی همچون کسی که یک روز از ماه رمضان را خورده است. و روایت شده که هرگاه پس از ظهر افطار کند باید به ده مسکین غذا بدهد، که برای هر مسکین یک مدّ غذا میباشد، پس اگر توانایی آن را نداشت، یک روز را به جای یک روز، روزه میگیرد و سه روز را به عنوان کفاره آنچه کرده، روزه میگیرد.
روایت7.
تفسیر عیاشی: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که از حضرت پرسیدم: حکم کسی که از این ماه رمضان تا ماه رمضان دیگر بیمار باشد و در بین آن، سلامتی خود را به دست نیاورد و توان روزه گرفتن را نداشته باشد، چیست؟ حضرت فرمود: در عوض هر روزی که افطار نموده باید یک مد طعام به مسکین دهد، و اگر گندم ندارد باید یک مُدّ خرما بدهد؛ چرا که خداوند می فرماید: «فِدْیةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ»،(1) {کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است.} پس اگر می تواند، باید در ماه رمضان آینده روزه بگیرد و اگر قادر به روزه گرفتن نیست، باید تا ماه رمضان دیگر منتظر بماند و آن را قضا کند و اگر تا ماه رمضان دیگر نیز سلامتی خود را به دست نیاورد، باید همان طور که برای روزه هایی که در ماه رمضان گذشته نگرفته کفاره داده، در عوض هر روز از این ماه رمضان که روزه نگرفته یک مد طعام، کفاره بدهد و اگر در بین آن دو ماه رمضان، سلامتی خود را به دست آورد و تنبلی ورزید و تا فرارسیدن ماه رمضان دیگر، قضای آن روزه ها را به جا نیاورد، باید هم قضای آن روزه ها را به جای آورد و هم کفاره بدهد؛ چرا که او قضای آن روزه ها را به عمد نگرفته است. (2)
روایت8.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر شخصی که پیر باشد به نحوی که نتواند روزه بگیرد یا از ماه رمضانی تا رمضان دیگر بیمار شود سپس بهبودی یابد، بر اوست که در ازای هر روزی که روزه را خورده است، کفارهای که خوراک دادن یک مد به مسکین است، بدهد.
روایت9.
نوادر راوندی: موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش روایت میکند که حضرت علی علیه السلام فرمود: جایز است که قضای ماه رمضان را با فاصله (نه پیاپی) به جای آورد. و این حدیث را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرد. (3)
روایت10.
دعائم الاسلام: از علی ابن ابی طالب علیه السلام روایت شده که فرمود:
ص: 333
وَ کَذَلِکَ إِذَا فَاتَهُ فِی السَّفَرِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَاتَ فِی مَرَضِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَصِحَّ فَلَا قَضَاءَ عَلَیْهِ وَ إِذَا کَانَ لِلْمَیِّتِ وَلِیَّانِ فَعَلَی أَکْبَرِهِمَا مِنَ الرِّجَالِ أَنْ یَقْضِیَ عَنْهُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الرِّجَالِ قَضَی عَنْهُ وَلِیُّهُ مِنَ النِّسَاءِ.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: إِذَا قَضَیْتَ صَوْمَ شَهْرٍ أَوِ النَّذْرِ کُنْتَ بِالْخِیَارِ فِی الْإِفْطَارِ إِلَی زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِنْ أَفْطَرْتَ بَعْدَ الزَّوَالِ فَعَلَیْکَ کَفَّارَةٌ مِثْلُ مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ عَلَیْهِ إِذَا أَفْطَرَ بَعْدَ الزَّوَالِ إِطْعَامَ عَشَرَةِ مَسَاکِینَ لِکُلِّ مِسْکِینٍ مُدٌّ مِنْ طَعَامٍ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ صَامَ یَوْماً بَدَلَ یَوْمٍ وَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ کَفَّارَةً لِمَا فَعَلَ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَرِضَ مِنْ رَمَضَانَ إِلَی رَمَضَانٍ قَابِلٍ وَ لَمْ یَصِحَّ بَیْنَهُمَا وَ لَمْ یُطِقِ الصَّوْمَ قَالَ تَصَدَّقَ مَکَانَ کُلِّ یَوْمٍ أَفْطَرَ عَلَی مِسْکِینٍ مُدّاً مِنْ طَعَامٍ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ حِنْطَةٌ فَمُدٌّ مِنْ تَمْرٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ یَصُومَ الرَّمَضَانَ الَّذِی یَسْتَقْبِلُ وَ إِلَّا فَلْیَتَرَبَّصْ إِلَی رَمَضَانٍ قَابِلٍ فَیَقْضِیهِ فَإِنْ لَمْ یَصِحَّ حَتَّی جَاءَ رَمَضَانٌ قَابِلٌ فَلْیَتَصَدَّقْ کَمَا تَصَدَّقَ مَکَانَ کُلِّ یَوْمٍ أَفْطَرَ مُدّاً مُدّاً وَ إِنْ صَحَّ فِیمَا بَیْنَ الرَّمَضَانَیْنِ فَتَوَانَی أَنْ یَقْضِیَهُ حَتَّی جَاءَ الرَّمَضَانُ الْآخَرُ فَإِنَّ عَلَیْهِ الصَّوْمَ وَ الصَّدَقَةَ جَمِیعاً یَقْضِی الصَّوْمَ وَ یَتَصَدَّقُ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ ضَیَّعَ ذَلِکَ الصِّیَامَ (1).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَیُّمَا رَجُلٍ کَانَ کَبِیراً لَا یَسْتَطِیعُ الصِّیَامَ أَوْ مَرِضَ مِنْ رَمَضَانَ إِلَی رَمَضَانَ ثُمَّ صَحَّ فَإِنَّمَا عَلَیْهِ لِکُلِّ یَوْمٍ أَفْطَرَ فِدْیَةٌ طَعَامٌ وَ هُوَ مُدٌّ لِکُلِّ مِسْکِینٍ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: یَجُوزُ قَضَاءُ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَفَرِّقاً وَ رَوَاهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ:
ص: 333
از کسی که روزه فرض بر عهده او است، روزه نافله پذیرفته نمیشود تا اینکه روزه فرض را قضا کند.
و از جعفر ابن محمد علیه السلام در باره شخصی سؤال شد که چند روز از ماه رمضان بر او واجب است، آیا میتواند روزه مستحب بگیرد؟ فرمود: خیر، تا اینکه روزه واجب را قضا کند، سپس اگر خواست، آنچه برای او ممکن شد، روزه مستحب بگیرد .
باب چهل و چهارم : رسیدن مسافر و پاک شدن حائض
روایات
روایت1.
نوادر راوندی: موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش روایت میکند که علی علیه السلام فرمود: اگر مسافر در هنگام روز به شهر خود برسد و در سفر افطار کرده، از غذا خوردن خودداری کند، این کار نزد من خوشایندتر است و همچنین در باره زن حائض که در هنگام روز پاک شود، همین را فرموده است. (1)
باب چهل و پنجم : احکام روزه کفارهها و نذر
روایات
روایت1.
قرب الاسناد: علی از برادرش علیهما السلام روایت میکند که از ایشان در باره مردی پرسیدم که به دلیل «ظهار» روزه گرفته است و روزهاش را افطار کرده است در حالی که دو روز یا سه روز از روزهاش بیشتر باقی مانده است. فرمود: اگر یک ماه را روزه گرفته باشد سپس وارد ماه دوم شود، روزهاش کفایت میکند، پس باید روزهاش را کامل کند و بر او لازم نیست بردهای آزاد کند. (2)
و از ایشان در باره مردی پرسیدم که بردهای را کشته است، چه چیز بر او لازم است؟ فرمود: بردهای را آزاد میکند و دو ماه پیاپی روزه میگیرد و شصت مسکین را طعام میدهد. (3)
و از ایشان در باره مردی پرسیدم که بر خویشتن عهد بسته که در کوفه و مدینه و مکه
ص: 334
لَا یُقْبَلُ مِمَّنْ کَانَ عَلَیْهِ صِیَامُ الْفَرِیضَةِ صِیَامُ النَّافِلَةِ حَتَّی یَقْضِیَ الْفَرِیضَةَ.
وَ سُئِلَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ عَلَیْهِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ طَائِفَةٌ أَ یَتَطَوَّعُ بِالصَّوْمِ قَالَ لَا حَتَّی یَقْضِیَ مَا عَلَیْهِ ثُمَّ یَصُومُ إِنْ شَاءَ مَا بَدَا لَهُ تَطَوُّعاً(1).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: إِذَا قَدِمَ مُسَافِرٌ مُفْطِراً بَلَدَهُ نَهَاراً یَکُفُّ عَنِ الطَّعَامِ أَحَبُّ إِلَیَّ وَ کَذَلِکَ قَالَ فِی الْحَائِضِ إِذَا طَهُرَتْ نَهَاراً(2).
ب، [قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ صَامَ مِنَ الظِّهَارِ ثُمَّ أَفْطَرَ وَ قَدْ بَقِیَ عَلَیْهِ یَوْمَانِ أَوْ ثَلَاثَةٌ مِنْ صَوْمِهِ قَالَ إِذَا صَامَ شَهْراً ثُمَّ دَخَلَ فِی الثَّانِی أَجْزَأَهُ الصَّوْمُ فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ وَ لَا عِتْقَ عَلَیْهِ-(3) وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قَتَلَ مَمْلُوکاً مَا عَلَیْهِ قَالَ
یُعْتِقُ رَقَبَةً وَ یَصُومُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ وَ یُطْعِمُ سِتِّینَ مِسْکِیناً-(4)
وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ جَعَلَ عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یَصُومَ بِالْکُوفَةِ أَوْ بِالْمَدِینَةِ أَوْ بِمَکَّةَ
ص: 334
یک ماه روزه بگیرد، پس چهارده روز در مکه روزه گرفته است، آیا میتواند به نزد خانوادهاش بازگردد و روزهای که بر او لازم شده را در کوفه بگیرد؟ فرمود: آری. (1)
روایت2.
قرب الاسناد: سعدان ابن مسلم گوید: برای موسی ابن جعفر نوشتم: من بر خود عهد بستهام (نذر کردم) که یک ماه در مکه، یک ماه در مدینه و یک ماه در کوفه روزه بگیرم، پس هجده روز در مدینه روزه گرفتم و یک ماه در مکه، و یک ماه در کوفه و اتمام ماه در مدینه، روزه بر من مانده است، پس نوشتند: چیزی بر تو لازم نیست، در سرزمین خود روزه بگیر تا آن را کامل کنی. (2)
روایت3.
عیون الاخبار،(3) علل الشرایع: در علتهایی که فضل ابن شاذان از امام رضا علیه السلام پرسید آمده است: اگر گفته شود: چرا در کفّاره کسی که از آزاد نمودن بنده عاجز است به جایش روزه واجب شده نه حج یا نماز و یا غیر این دو؟ در جواب گفته می شود: به خاطر آن که نماز و حج و سائر عبادات مانع می شوند از این که انسان به امور معاش و مصالح دنیوی خود بپردازد، به خلاف روزه که این طور نیست؛ به علاوه علّت هایی که در مورد حائض گفته شد که باید روزه را قضا کند ولی نماز را نه.
اگر گفته شود: چرا در کفّاره، روزه دو ماه متوالی واجب شده و به جای آن یک ماه یا سه ماه واجب نگردیده؟ در جواب گفته می شود: تکلیف واجبی را که حقّ تعالی بر خلائق فرض و لازم قرار داده، روزه یک ماه است، در کفّاره از باب تغلیظ و تأکید این یک ماه به دو ماه مبدّل گردیده است.
اگر گفته شود: چرا دو ماه متوالی و پشت سر هم واجب گردیده؟ در جواب گفته می شود: برای این که اداء کفّاره بر او سهل و آسان نباشد و ارتکاب خلاف برایش خفیف و بی مقدار تلقّی گردد، چه آن که اگر کفّاره را بتواند متفرّق و با فاصله به جا آورد، قضا و ادای کفّاره بر او سهل و بی زحمت خواهد شد.(4)
روایت4.
علل الشرایع: جعفر ابن محمّد علیه السلام از پدرانش روایت میکند که علی علیه السّلام فرمود: کسی که نذر کرده زمانی را روزه بگیرد. فرمود: زمان، پنج ماه است بدین ترتیب باید پنج ماه روزه بگیرد و اگر به جای زمان «حین» گفته، روزه شش ماه بر او لازم است زیرا حق تبارک و تعالی در قرآن می فرماید: «تُؤْتِی
ص: 335
شَهْراً فَصَامَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ یَوْماً بِمَکَّةَ لَهُ أَنْ یَرْجِعَ إِلَی أَهْلِهِ فَیَصُومَ مَا عَلَیْهِ بِالْکُوفَةِ قَالَ نَعَمْ (1).
ب، [قرب الإسناد] الْیَقْطِینِیُّ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام أَنِّی جَعَلْتُ عَلَیَّ صِیَامَ شَهْرٍ بِمَکَّةَ وَ شَهْرٍ بِالْمَدِینَةِ وَ شَهْرٍ بِالْکُوفَةِ فَصُمْتُ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً بِالْمَدِینَةِ وَ بَقِیَ عَلَیَّ شَهْرٌ بِمَکَّةَ وَ شَهْرٌ بِالْکُوفَةِ وَ تَمَامُ شَهْرٍ بِالْمَدِینَةِ فَکَتَبَ لَیْسَ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ صُمْ فِی بِلَادِکَ حَتَّی تُتِمَّهُ (2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام](3)
ع، [علل الشرائع] فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ فِی الْکَفَّارَةِ عَلَی مَنْ لَمْ یَجِدْ تَحْرِیرَ رَقَبَةٍ الصِّیَامُ دُونَ الْحَجِّ وَ الصَّلَاةِ وَ غَیْرِهِمَا قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ وَ الْحَجَّ وَ سَائِرَ الْفَرَائِضِ مَانِعَةٌ لِلْإِنْسَانِ مِنَ التَّقَلُّبِ فِی أَمْرِ دُنْیَاهُ وَ مَصْلَحَةِ مَعِیشَتِهِ مَعَ تِلْکَ الْعِلَلِ الَّتِی ذَکَرْنَاهَا فِی الْحَائِضِ الَّتِی تَقْضِی الصِّیَامَ وَ لَا تَقْضِی الصَّلَاةَ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ وَجَبَ عَلَیْهِ صَوْمُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ دُونَ أَنْ یَجِبَ عَلَیْهِ شَهْرٌ وَاحِدٌ أَوْ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ قِیلَ لِأَنَّ الْفَرْضَ الَّذِی فَرَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْخَلْقِ هُوَ شَهْرٌ وَاحِدٌ فَضُوعِفَ هَذَا الشَّهْرُ فِی الْکَفَّارَةِ تَوْکِیداً وَ تَغْلِیظاً عَلَیْهِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ مُتَتَابِعَیْنِ قِیلَ لِئَلَّا یَهُونَ عَلَیْهِ الْأَدَاءُ فَیَسْتَخِفَّ بِهِ لِأَنَّهُ إِذَا قَضَاهُ مُتَفَرِّقاً هَانَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ(4).
ع، [علل الشرائع] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: رَجُلٌ نَذَرَ أَنْ یَصُومَ زَمَاناً قَالَ الزَّمَانُ خَمْسَةُ أَشْهُرٍ وَ الْحِینُ سِتَّةُ أَشْهُرٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ تُؤْتِی
ص: 335
أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها»، {میوه اش را هر دم به اذن پروردگارش می دهد.} (1)
روایت5.
فقه امام رضا: هرگاه بر انسان واجب شد دو ماه پیاپی روزه بگیرد و یک ماه را روزه گرفت و از ماه دوم چند روزی را روزه گرفت سپس افطار کرد، باید بر اساس آن عمل کند و باکی بر او نیست و اگر یک ماه یا کمتر از یک ماه روزه بگیرد و از ماه دوم هیچ روزی را روزه نگیرد، باید دوباره از اول روزه بگیرد مگر اینکه به سبب بیماری روزه را افطار کرده باشد. پس در این صورت بر اساس روزهایی که روزه گرفته، عمل میکند و آن را ادامه میدهد چرا که خداوند او را بازداشته است.
هرگاه روزه ماه یا نذر را قضا کردی، در افطار کردن تا ظهر اختیار با توست، اگر بعد از ظهر افطار کردی بر تو واجب است که کفارهای بدهی همچون کسی که یک روز از ماه رمضان را خورده است. نیز روایت شده که هرگاه پس از ظهر افطار کند، باید به ده مسکین غذا بدهد، که برای هر مسکین یک مدّ غذا میباشد؛ پس اگر توانایی آن را نداشت،، یک روز را به جای یک روز، روزه میگیرد و سه روز را به عنوان کفاره آنچه که کرده، روزه میگیرد.
روایت6.
تفسیر عیاشی: حریز از کسی که برای او روایت کرده، از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: هر جا در قرآن حرف (أَوْ) آمده، به معنای اختیار است و انسان می تواند یکی از دو گزینه را انتخاب کند و هر جا در قرآن چنین تعبیری آمد: «سپس اگر نیافت» در این صورت باید آن را انجام بدهد. (2)
روایت7.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: رفاعه از امام صادق علیه السلام نقل میکند که از ایشان در باره مردی پرسیدم که روزه دو ماه پیاپی بر او واجب است، پس روزه میگیرد سپس بیمار میشود، آیا برای او به شمار میآید؟ فرمود: آری، امر خداوند او را نگاه داشته است. گفتم: زنی نذر کرده دو ماه پیاپی روزه بگیرد. فرمود: آن را روزه میگیرد و روزهایی را که به قاعدگی رسیده، از سر میگیرد تا دو ماه را کامل کند. گفتم: به نظر شما اگر از حائض شدن یائسه شود آیا آن را قضا کند؟ فرمود: خیر، همان روزه اولی او را کفایت میکند (نذر او را برآورده میکند) .
روایت8.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: محمد ابن مسلم روایت میکند: از امام باقر علیه السلام در باره زنی پرسیدم که بر خود عهد بسته که دو ماه پیاپی را روزه بگیرد. فرمود: روزه میگیرد تا زمانی که حائض شود و همین او را کفایت میکند.
روایت9.
نوادر راوندی: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش نقل میکند که حضرت علی علیه السلام فرمود: اگر کسی نذر کند که «زمانی را» روزه بگیرد، زمان پنج ماه است.
و از ایشان در باره مردی که قسم خورده بود، اگر با همسر خویش در روز ماه مبارک رمضان آمیزش نکند، همسر او سه طلاقه است، سؤال شد، آن حضرت فرمود: او را به مسافرت ببرد و آمیزش کند. (3)
ص: 336
أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها(1).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: مَتَی وَجَبَ عَلَی الْإِنْسَانِ صَوْمُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فَصَامَ شَهْراً وَ صَامَ مِنَ الشَّهْرِ الثَّانِی أَیَّاماً ثُمَّ أَفْطَرَ فَعَلَیْهِ أَنْ یَبْنِیَ عَلَیْهِ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ صَامَ شَهْراً أَوْ أَقَلَّ مِنْهُ وَ لَمْ یَصُمْ مِنَ الشَّهْرِ الثَّانِی شَیْئاً عَلَیْهِ أَنْ یُعِیدَ صَوْمَهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ أَفْطَرَ لِمَرَضٍ فَلَهُ أَنْ یَبْنِیَ عَلَی مَا صَامَ لِأَنَّ اللَّهَ حَبَسَهُ وَ إِذَا قَضَیْتَ صَوْمَ شَهْرٍ أَوِ النَّذْرِ کُنْتَ بِالْخِیَارِ فِی الْإِفْطَارِ إِلَی زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِنْ أَفْطَرْتَ بَعْدَ الزَّوَالِ فَعَلَیْکَ کَفَّارَةٌ مِثْلُ مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ عَلَیْهِ إِذَا أَفْطَرَ بَعْدَ الزَّوَالِ إِطْعَامَ عَشَرَةِ مَسَاکِینَ لِکُلِّ مِسْکِینٍ مُدٌّ مِنْ طَعَامٍ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ صَامَ یَوْماً بَدَلَ یَوْمٍ وَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ کَفَّارَةً لِمَا فَعَلَ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُلُّ شَیْ ءٍ فِی الْقُرْآنِ أَوْ فَصَاحِبُهُ بِالْخِیَارِ یَخْتَارُ مَا شَاءَ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی الْقُرْآنِ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَعَلَیْهِ ذَلِکَ (2).
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنْ رِفَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ عَلَیْهِ صَوْمُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فَیَصُومُ ثُمَّ یَمْرَضُ هَلْ یَعْتَدُّ بِهِ قَالَ نَعَمْ أَمْرُ اللَّهِ حَبَسَهُ قُلْتُ امْرَأَةٌ نَذَرَتْ صَوْمَ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ قَالَ تَصُومُهُ وَ تَسْتَأْنِفُ أَیَّامَهَا الَّتِی قَعَدَتْ حَتَّی تَسْتَتِمَّ الشَّهْرَیْنِ قُلْتُ أَ رَأَیْتَ إِنْ هِیَ یَئِسَتْ مِنَ الْمَحِیضِ هَلْ تَقْضِیهِ قَالَ لَا یُجْزِیهَا الْأَوَّلُ.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ امْرَأَةٍ جَعَلَتْ عَلَیْهَا صَوْمَ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ فَتَحِیضُ قَالَ تَصُومُ مَا حَاضَتْ فَهُوَ یُجْزِیهَا.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَنْ نَذَرَ الصَّوْمَ زَمَاناً فَالزَّمَانُ خَمْسَةُ أَشْهُرٍ.
وَ سُئِلَ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ حَلَفَ فَقَالَ امْرَأَتُهُ طَالِقٌ ثَلَاثاً إِنْ لَمْ یَطَأْهَا فِی صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ نَهَاراً فَقَالَ یُسَافِرُ بِهَا ثُمَّ یُجَامِعُهَا نَهَاراً(3).
ص: 336
باب های روزه ماه رمضان و آنچه بدان ارتباط و مناسبت دارد
مؤلف
بسیاری از روایت های این باب ها در کتاب دعا بیان شد پس غافل مباش، و در بابهای مربوط به عمل سنت نیز بیشتر روایتهای مناسب با این باب ها خواهد آمد، پس در انتظار آن باش.
باب چهل و ششم : واجب بودن روزه ماه رمضان و فضیلت آن
آیات
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ * شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ. (1)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید. [روزه در] روزهای معدودی [بر شما مقرر شده است]. [ولی] هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد، [به همان شماره] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد]، و بر کسانی که [روزه] طاقت فرساست، کفاره ای است که خوراک دادن به بینوایی است. و هر کس به میل خود، بیشتر نیکی کند، پس آن برای او بهتر است، و اگر بدانید، روزه گرفتن برای شما بهتر است. ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد]. خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید و خدا را به پاس آنکه رهنمونتان کرده است به بزرگی بستایید، و باشد که شکرگزاری کنید}
روایات
روایت1.
مجالس مفید:
ص: 337
قد مضی کثیر من أخبار هذه الأبواب فی کتاب الدعاء فلا تغفل و سیجی ء فی أبواب عمل السنة أیضا أکثر الروایات المناسبة لهذه الأبواب فانتظره.
البقرة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1).
جا، [المجالس للمفید] الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ التَّمَّارُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی مُسْلِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حُلَیْسٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیْرَافِیِّ عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ
ص: 337
عبد اللَّه ابن عبّاس گوید که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیده است که می فرمود: همانا بهشت سال به سال به جهت حلول ماه رمضان زینت و آرایش می شود.
چون شب اوّل ماه رمضان فرا رسد، بادی که آن را مثیره گویند از زیر عرش می وزد که برگ درختان بهشت را به هم می زند و حلقه درهای بهشت را می کوبد. پس آوائی از آنها شنیده شود که هرگز شنوندگان بهتر از آن نشنیده اند. حوران (زنان سیاه چشم) بهشتی از جایگاه خود بیرون شوند تا بر مکانهای بلند بهشت بایستند و صدا زنند: آیا خواستگاری به سوی خدا آمده تا خدا او را همسر کرامت کند؟ سپس گویند: ای رضوان (دربان بهشت) امشب چه شبی است؟ او لبّیک گویان بهآنان پاسخ دهد. سپس گوید: ای حوران نیک سیرت و نیکو صورت، امشب شب اوّل ماه رمضان است که درهای بهشت برای روزه داران امّت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم گشوده شده است. خدا عزّ و جلّ به او فرماید: ای رضوان، درهای بهشت را بگشا، ای مالک (دربان دوزخ)، درهای دوزخ را بروی روزه داران امّت محمّد ببند، ای جبرئیل به زمین فرودآ، و سرکشان شیاطین را در بند و زنجیر کن، سپس همگی را در امواج خروشان بیفکن تا روزه امّت حبیب مرا تباه نسازند.
فرمود: و خداوند تبارک و تعالی در هر شب از ماه رمضان سه بار می فرماید: آیا درخواست کننده ای هست تا خواسته اش را به او ببخشم؟ آیا توبه کننده ای هست تا توبه اش را بپذیرم؟ آیا آمرزش طلبی هست تا وی را بیامرزم؟ کیست به توانمندی که تهیدست نیست و به وفاکننده ای که ظالم نیست قرض دهد؟ (منظور خود خداست) .
فرمود: و خداوند در پایان هر روز از ماه رمضان به هنگام افطار هزار هزار بنده را از آتش آزاد کند، و چون شب جمعه و روز جمعه شود، در هر ساعتی از آن، هزار هزار نفر را از آتش آزاد سازد که همگی مستحقّ عذاب می باشند، و چون روز آخر ماه رمضان فرا رسد، خداوند در آن روز به تعداد افرادی که از اوّل تا آخر آن ماه آزاد ساخته آزاد می کند.
و چون شب قدر شود، خداوند عزّ و جلّ جبرئیل را فرمان دهد تا در میان جمعی از فرشتگان به زمین فرود آید، و با او پرچمی سبز رنگ است، پس آن پرچم را بر پشت کعبه بکوبد. جبرئیل ششصد بال دارد که دو بال آن را جز در شب قدر باز نکند، و در آن شب آن دو بال را بگشاید، و آن دو بال از مشرق و مغرب فراتر برود، و جبرئیل در چنین شبی فرشتگان را به اطراف عالم گسیل دارد و آنان به هر ایستاده و نشسته،
ص: 338
الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّ الْجَنَّةَ لَتُنَجَّدُ وَ تُزَیَّنُ (1) مِنَ الْحَوْلِ إِلَی الْحَوْلِ لِدُخُولِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْهُ هَبَّتْ رِیحٌ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ یُقَالُ لَهَا الْمُثِیرَةُ تَصْفِقُ وَرَقَ أَشْجَارِ الْجِنَانِ وَ حَلَقَ الْمَصَارِیعِ (2)
فَیُسْمَعُ لِذَلِکَ طَنِینٌ لَمْ یَسْمَعِ السَّامِعُونَ أَحْسَنَ مِنْهُ وَ یَبْرُزْنَ الْحُورُ الْعِینُ حَتَّی یَقِفْنَ بَیْنَ شُرَفِ الْجَنَّةِ فَیُنَادِینَ هَلْ مِنْ خَاطِبٍ إِلَی اللَّهِ فَیُزَوِّجَهُ ثُمَّ یَقُلْنَ یَا رِضْوَانُ مَا هَذِهِ اللَّیْلَةُ فَیُجِیبُهُنَّ بِالتَّلْبِیَةِ ثُمَّ یَقُولُ یَا خَیْرَاتُ حِسَانٌ هَذِهِ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قَدْ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ الْجِنَانِ لِلصَّائِمِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُ لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا رِضْوَانُ افْتَحْ أَبْوَابَ الْجِنَانِ یَا مَالِکُ أَغْلِقْ أَبْوَابَ جَهَنَّمَ عَنِ الصَّائِمِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ اهْبِطْ إِلَی الْأَرْضِ فَصَفِّدْ مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ وَ غُلَّهُمْ بِالْأَغْلَالِ ثُمَّ اقْذِفْ بِهِمْ فِی لُجَجِ الْبِحَارِ حَتَّی لَا یُفْسِدُوا عَلَی أُمَّةِ حَبِیبِی صِیَامَهُمْ قَالَ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ سُؤْلَهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ مَنْ یُقْرِضُ الْمَلِی ءَ غَیْرَ الْمُعْدِمِ الْوَفِیَّ غَیْرَ الظَّالِمِ قَالَ وَ إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی فِی آخِرِ کُلِّ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عِنْدَ الْإِفْطَارِ أَلْفَ أَلْفِ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ فَإِذَا کَانَتْ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ أَعْتَقَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْهَا أَلْفَ أَلْفِ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ وَ کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبَ الْعَذَابَ فَإِذَا کَانَ فِی آخِرِ شَهْرِ رَمَضَانَ أَعْتَقَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ بِعَدَدِ مَا أَعْتَقَ مِنْ أَوَّلِ الشَّهْرِ إِلَی آخِرِهِ.
فَإِذَا کَانَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَبْرَئِیلَ فَهَبَطَ فِی کَتِیبَةٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَعَهُ لِوَاءٌ أَخْضَرُ فَیَرْکُزُ اللِّوَاءَ عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ وَ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ مِنْهَا جَنَاحَانِ لَا یَنْشُرُهُمَا إِلَّا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَیَنْشُرُهُمَا تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَیُجَاوِزَانِ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ یَبُثُّ جَبْرَئِیلُ الْمَلَائِکَةَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَیُسَلِّمُونَ عَلَی کُلِّ قَائِمٍ وَ قَاعِدٍ
ص: 338
و هر نمازگزار و ذکر گویی سلام کنند و با آنان دست دهند و دعای ایشان را آمین گویند تا سپیده صبح سر زند.
پس چون صبح بدمد جبرئیل علیه السلام صدا زند: ای گروه ملائکه کوچ کنید کوچ کنید. گویند: ای جبرئیل، خداوند نسبت به درخواستهای مؤمنان از امّت محمّد چه کرده است؟ گوید: خدای متعال امشب به آنان نظر رحمت کرده و از آنان گذشت نموده و گناهانشان را آمرزیده است مگر چهار کس را. رسول خدا (ص) فرمود: و این چهار کس: شرابخوار، عاقّ والدین، کسی که قطع رحم کرده، و کینه توز میباشند.
و چون شب عید فطر که شب جوائز نام دارد فرا رسد، خداوند پاداش عمل کنندگان را بدون حساب و شمارش ببخشد. و چون صبح روز عید فرا رسد، خداوند فرشتگان را در تمام شهرها برانگیزد، پس در زمین فرود آیند و سر کوچه و گذرها بایستند و گویند: ای امّت محمّد، به سوی پروردگار کریم برای نماز عید بیرون شوید که او پاداش فراوان دهد، و گناهان بزرگ را بیامرزد. و چون به سوی محلّ برگزاری نماز عید روند، خداوند عزّ و جلّ به ملائکه فرماید: ای ملائکه من، پاداش یک اجیر وقتی به وظیفه اش عمل کند چیست؟ گویند: معبودا و سیّدا، پاداش او آن است که اجر او را به طور کامل عطا کنی. خدای عزّ و جلّ فرماید: ای ملائکه! من شما را گواه می گیرم که من پاداش این را که در ماه رمضان روزه گرفتند و به نماز ایستادند، خرسندی و آمرزش خودم قرار دادم.
و می فرماید: ای بندگانم از من درخواست کنید، به عزّت و جلالم خودم سوگند، شما امروز در این گردهمایی خود برای آخرت و دنیایتان هر چه از من بخواهید به شما ببخشم، و به عزّتم سوگند، تا آن زمان که مرا مراقب خود بدانید و از من بترسید، گناهان و عیوب شما را بپوشانم. به عزّتم سوگند که شما را از عذاب پناه دهم و در نزد کسانی که در دوزخ جاودانند رسوا نسازم، بازگردید که همگی بخشیده شده اید، شما مرا خشنود ساختید و من از شما خشنود گشته ام. پس ملائکه بدین بخششی که خداوند به این امّت به هنگام افطار ماه رمضان عنایت فرموده خوشحال شده و یکدیگر را بشارت داده و تبریک گویند. (1)
روایت2.
کشف الغمۀ: هارون ضبی گوید: من در کتاب پدرم این گونه یافتم که جعفر ابن محمد حمزه علوی برای ما روایت کرد و گفت: برای ابومحمد ابن علی ابن محمد ابن رضا علیه السلام نوشتم و از ایشان پرسیدم چرا خداوند روزه را واجب کرده است؟ او برای من این گونه نوشت: همانا خداوند متعال روزه را واجب کرد تا ثروتمند گرسنگی را لمس کند
ص: 339
مُصَلٍّ وَ ذَاکِرٍ وَ یُصَافِحُونَهُمْ وَ یُؤَمِّنُونَ عَلَی دُعَائِهِمْ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ.
فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ نَادَی جَبْرَئِیلُ یَا مَعْشَرَ الْمَلَائِکَةِ الرَّحِیلَ الرَّحِیلَ فَیَقُولُونَ یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا صَنَعَ اللَّهُ تَعَالَی فِی حَوَائِجِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی نَظَرَ إِلَیْهِمْ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَعَفَا عَنْهُمْ وَ غَفَرَ لَهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةً قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةُ مُدْمِنُ الْخَمْرِ وَ الْعَاقُّ لِوَالِدَیْهِ وَ الْقَاطِعُ الرَّحِمِ وَ الْمُشَاحِنُ (1) فَإِذَا کَانَتْ لَیْلَةُ الْفِطْرِ وَ هِیَ تُسَمَّی لَیْلَةَ الْجَوَائِزِ أَعْطَی اللَّهُ تَعَالَی الْعَامِلِینَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ فَإِذَا کَانَتْ غَدَاةُ یَوْمِ الْفِطْرِ بَعَثَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ فِی کُلِّ الْبِلَادِ فَیَهْبِطُونَ إِلَی الْأَرْضِ وَ یَقِفُونَ عَلَی أَفْوَاهِ السِّکَکِ فَیَقُولُونَ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله اخْرُجُوا إِلَی رَبٍّ کَرِیمٍ یُعْطِی الْجَزِیلَ وَ یَغْفِرُ الْعَظِیمَ فَإِذَا بَرَزُوا إِلَی مُصَلَّاهُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمَلَائِکَةِ مَلَائِکَتِی مَا جَزَاءُ الْأَجِیرِ إِذَا عَمِلَ عَمَلَهُ قَالَ فَیَقُولُ الْمَلَائِکَةُ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا جَزَاهُ أَنْ تُوَفِّیَ أَجْرَهُ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنِّی أُشْهِدُکُمْ مَلَائِکَتِی أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ ثَوَابَهُمْ مِنْ صِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قِیَامِهِمْ فِیهِ رِضَایَ وَ مَغْفِرَتِی وَ یَقُولُ یَا عِبَادِی سَلُونِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا تَسْأَلُونِّی الْیَوْمَ فِی جَمْعِکُمْ لِآخِرَتِکُمْ وَ دُنْیَاکُمْ إِلَّا أَعْطَیْتُکُمْ وَ عِزَّتِی لَأَسْتُرَنَّ عَلَیْکُمْ عَوْرَاتِکُمْ مَا رَاقَبْتُمُونِی وَ عِزَّتِی لَأُجِیرَنَّکُمْ وَ لَا أَفْضَحُکُمْ بَیْنَ یَدَیْ أَصْحَابِ الْحُدُودِ انْصَرِفُوا مَغْفُوراً لَکُمْ قَدْ أَرْضَیْتُمُونِی وَ رَضِیتُ عَنْکُمْ قَالَ فَتَفْرَحُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَسْتَبْشِرُ وَ یُهَنِّئُ بَعْضُهَا بَعْضاً بِمَا یُعْطِی هَذِهِ الْأُمَّةَ إِذَا أَفْطَرُوا(2).
کشف، [کشف الغمة] رَوَی الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ عَنْ رِجَالِهِ قَالَ الْقَاضِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ هَارُونَ الضَّبِّیُّ إِمْلَاءً قَالَ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ وَالِدِی حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیُّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الرِّضَا علیهم السلام أَسْأَلُهُ لِمَ فَرَضَ اللَّهُ الصَّوْمَ فَکَتَبَ إِلَیَّ فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی الصَّوْمَ لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ
ص: 339
تا بر فقیر مهربانی و دلسوزی کند. (1)
روایت4.
مجالس شیخ: عمر ابن زید از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: همانا خداوند در هر شب ماه رمضان گروهی را از آتش جهنم آزاد میکند، مگر کسی که روزهاش را با چیز مست کنندهای افطار کند یا کینهتوز یا صاحب شاهین باشد. روای گوید: عرض کردم: صاحب شاهین چیست؟ فرمود: شطرنج. (2)
روایت4.
دعوات رواندی: از کعب روایت شده که خداوند در میان شبها، شب قدر و در میان ماهها، ماه رمضان را برگزیده است و (روزه) ماه رمضان گناهان مابین خود و ماه رمضان دیگر را میزداید .
روایت5.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: یونس ابن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: هر کس یک روز از روزه ماه رمضان را بخورد، ایمان از وجود او بیرون میرود.
و محمد ابن ابی عمیر از چند نفر روایت میکند که امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ماه رمضان، ماه خداوند عزّ و جلّ است و ماهی است که خداوند نیکی را دوچندان میکند و در این ماه بدیها را پاک میکند و این ماه، ماه برکت است و ماه روی کردن به سوی خدا و ماه توبه و ماه مغفرت و ماه آزاد شدن از آتش جهنم و کامیابی به بهشت است.
هان! پس از هر حرامی در این ماه دوری کنید و در این ماه قرآن را بسیار تلاوت کنید و نیازهایتان را درخواست کنید و در این ماه با ذکر پروردگارتان مشغول شوید و ماه رمضان در نزد شما همچون ماههای دیگر نباشد، زیرا این ماه در نزد خداوند نسبت به ماههای دیگر حرمت و برتری دارد و در ماه رمضان، روزی که روزه هستید، همچون روزی که روزهدار نیستید، نباشد.
ص: 340
لِیَحْنُوَ عَلَی الْفَقِیرِ(1).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، أَخْبَرَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَکَمِ أَخِی هِشَامٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عُتَقَاءَ مِنَ النَّارِ إِلَّا مَنْ أَفْطَرَ عَلَی مُسْکِرٍ أَوْ مشاحن [مُشَاحِناً] أَوْ صَاحِبَ شَاهَیْنِ قَالَ قُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ صَاحِبُ شَاهَیْنِ قَالَ الشِّطْرَنْجُ (2).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ کَعْبٍ: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ فَشَهْرُ رَمَضَانَ یُکَفِّرُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ شَهْرِ رَمَضَانَ الْخَبَرَ.
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ خَرَجَ الْإِیمَانُ مِنْهُ.
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ شَهْرٌ یُضَاعِفُ اللَّهُ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یَمْحُو فِیهِ السَّیِّئَاتِ وَ هُوَ شَهْرُ الْبَرَکَةِ وَ هُوَ شَهْرُ الْإِنَابَةِ وَ هُوَ شَهْرُ التَّوْبَةِ وَ هُوَ شَهْرُ الْمَغْفِرَةِ وَ هُوَ شَهْرُ الْعِتْقِ مِنَ النَّارِ وَ الْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ أَلَا فَاجْتَنِبُوا فِیهِ کُلَّ حَرَامٍ وَ أَکْثِرُوا فِیهِ مِنْ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ سَلُوا فِیهِ حَوَائِجَکُمْ وَ اشْتَغِلُوا فِیهِ بِذِکْرِ رَبِّکُمْ وَ لَا یَکُونَنَّ شَهْرُ رَمَضَانَ عِنْدَکُمْ کَغَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ فَإِنَّ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ حُرْمَةً وَ فَضْلًا عَلَی سَائِرِ الشُّهُورِ وَ لَا یَکُونَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ یَوْمُ صَوْمِکُمْ کَیَوْمِ فِطْرِکُمْ.
ص: 340
و علی ابن فضال از پدرش از امام رضا علیه السلام روایت میکند که فرمود: نیکیها در ماه رمضان قبول میشود و بدیها آمرزیده میشود، کسی که در ماه رمضان آیهای از کتاب خداوند عزّ و جلّ قرائت کند، مانند کسی است که در ماههای دیگر قرآن را ختم کرده باشد؛ و کسی که در این ماه به روی برادر مؤمنش بخندد، روز قیامت او را ملاقات نمیکند جز اینکه به روی وی بخندد و به او مژده بهشت بدهد؛ و کسی که در این ماه به مؤمنی یاری رساند، خداوند در روزی که قدمها میلغزد به او کمک میکند که از پل صراط عبور کند؛ و کسی که در این ماه خشم خود را نگاه دارد، خداوند در روز قیامت خشم خود را از او نگاه میدارد؛ و هر کس در این ماه اندوهگینی که مال یا عزیزش را از دست داده را کمک رساند، خداوند او را از هول بزرگ روز قیامت امان میدهد؛ و کسی که در این ماه ستمدیدهای را یاری دهد، خداوند در دنیا او را در برابر کسی که با او دشمنی میدهد، یاری میدهد و در روز قیامت در هنگام حساب و ترازوی اعمال او را یاری میرساند .
ماه رمضان ماه برکت است و ماه رحمت و ماه آمرزش گناهان و ماه توبه و ماه روی کردن به سوی خداوند است. کسی که در ماه رمضان مورد بخشش قرار نگیرد، پس در کدام ماه بخشیده میشود؟ پس از خدا بخواهید که روزه را از شما قبول کند و آن را آخرین عهد شما قرار ندهد و در این ماه توفیق طاعت و بندگی را به شما بدهد و از معصیتش شما را محافظت کند چرا که او بهترین عهدهدار است.
و حلبی از امام صادق علیه السلام نقل میکند که فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: روزه ماه صبر(رمضان) و روزه سه روز در هر ماه، اندوههای قلب را میزداید.
و روایت شده که روزه سه روز از هر ماه، روزه یک عمر است و خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا»، (1) {هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت.}
روایت6.
دعائم الاسلام: از جعفر ابن محمد علیهما السلام روایت شده که هرگاه ماه رمضان فرا رسید، به پسرانش میفرمود: خود را تا آخرین حد توان به کوشش وادارید زیرا در این ماه روزیها تقسیم میشود و مدتهای عمر مقرر میگردد و نام حج کنندگانی که به مهمانی خدا مشرف میشوند نوشته میشود، و در آن ماه شبی است که انجام عملی در آن، از عمل هزار ماه بهتر است.
ص: 341
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ: الْحَسَنَاتُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مَقْبُولَةٌ وَ السَّیِّئَاتُ فِیهِ مَغْفُورَةٌ مَنْ قَرَأَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ آیَةً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَانَ کَمَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ وَ مَنْ ضَحِکَ فِیهِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ لَمْ یَلْقَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا ضَحِکَ فِی وَجْهِهِ وَ بَشَّرَهُ بِالْجَنَّةِ وَ مَنْ أَعَانَ فِیهِ مُؤْمِناً أَعَانَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الْجَوَازِ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ مَنْ کَفَّ فِیهِ غَضَبَهُ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ أَغَاثَ فِیهِ مَلْهُوفاً آمَنَهُ اللَّهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ نَصَرَ فِیهِ مَظْلُوماً نَصَرَهُ اللَّهُ عَلَی کُلِّ مَنْ عَادَاهُ فِی الدُّنْیَا وَ نَصَرَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عِنْدَ الْحِسَابِ وَ الْمِیزَانِ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ الْبَرَکَةِ وَ شَهْرُ الرَّحْمَةِ وَ شَهْرُ الْمَغْفِرَةِ وَ شَهْرُ التَّوْبَةِ وَ شَهْرُ الْإِنَابَةِ مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَفِی أَیِّ شَهْرٍ یُغْفَرُ لَهُ فَسَلُوا اللَّهَ أَنْ یَتَقَبَّلَ مِنْکُمْ فِیهِ الصِّیَامَ وَ لَا یَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْکُمْ وَ أَنْ یُوَفِّقَکُمْ فِیهِ لِطَاعَتِهِ وَ یَعْصِمَکُمْ مِنْ مَعْصِیَتِهِ إِنَّهُ خَیْرُ مَسْئُولٍ.
وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: صِیَامُ شَهْرِ الصَّبْرِ وَ صِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی کُلِّ شَهْرٍ یُذْهِبُ بَلَابِلَ الصَّدْرِ.
وَ رُوِیَ: صِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی کُلِّ شَهْرٍ صِیَامُ الدَّهْرِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها(1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ لِبَنِیهِ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَجْهِدُوا أَنْفُسَکُمْ فِیهِ فَإِنَّ فِیهِ تُقَسَّمُ الْأَرْزَاقُ وَ تُوَقَّتُ الْآجَالُ وَ یُکْتَبُ وَفْدُ اللَّهِ الَّذِینَ یَفِدُونَ عَلَیْهِ وَ فِیهِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِی الْعَمَلُ فِیهَا خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ.
ص: 341
و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که در آخرین روزه ماه شعبان برای مردم خطبه خواند و فرمود: ای مردم، همانا ماهی بزرگ و ماهی پر برکت بر شما سایه افکنده است، ماهی که شبی در آن است که انجام عمل در آن شب از هزار ماه بهتر است. کسی که در این ماه عملی از اعمال خیر را به قصد تقرب به خدا به جا آورد، مانند کسی است که فریضه ای از فرائض خدا را در غیر آن ماه ادا کند، و کسی که در این ماه فریضهای از فرائض خدا را بهجا آورد مانند کسی است که هفتاد فریضه را در ماههای دیگر بهجا آورده باشد و این ماه، ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است و این ماه، ماه همدردی است و این ماهی است که خداوند روزی مومنان را در آن میافزاید و کسی که در این ماه مومنی روزهدار را به افطار پذیرا شود، گناهان گذشتهاش بخشوده میشود و ثواب آزاد کردن بندهای از آتش نصیب او میگردد و اجری به اندازه او دریافت میکند بدون آنکه از اجر او چیزی کم شود.
یکی از مردمان گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، همگی ما این توان را نداریم که روزهدار را افطار کنیم. پیامبر فرمود: خداوند این ثواب را به کسی که با جرعه شیری، یا یک خرما یا جرعهای آب روزهداری را افطار کند، میدهد و هر کس روزهداری را سیر کند، خداوند از حوض من جرعهای به او مینوشاند که هرگز بعد از آن تشنه نخواهد شد.
و این ماهی است که اول آن رحمت، و وسطش مغفرت و پایانش آزاد شدن از آتش دوزخ است و هر کس در این ماه بار تکالیف مملوک خود را سبک سازد، خداوند او را میبخشاید و او را از آتش دوزخ آزاد میکند.
و در این ماه چهار خصلت را زیاد انجام دهید: دو خصلت که به وسیله آن خدا را خشنود میسازید و دو خصلت که خود از آن بینیاز نیستید. اما دو خصلت که خدا را با آن خشنود میسازید، شهادت به اینکه معبود حقی جز الله نیست و از او آمرزش گناهان را میخواهید و اما دو خصلت که شما از آن بینیاز نیستید، این است که در این ماه بهشت را از خدا بخواهید و از آتش دوزخ به او پناه ببرید.
و از ایشان روایت شده که بر منبر بالا رفت و فرمود: آمین، سپس فرمود: ای مردم! جبرئیل از من استقبال کرد و گفت: ای محمد، هر کس ماه رمضان را درک کند و آمرزیده نشود و بمیرد، خداوند او را از رحمت خود دور کناد، بگو: آمین، پس گفتم: آمین.
از جعفر ابن محمد علیهما السلام روایت شده که فرمود: کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا ماه رمضان آینده آمرزیده نمیشود، مگر آنکه در عرفه حاضر شده باشد. (حج کند)
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: روزه ماه رمضان سپر و مانع از آتش دوزخ است .
ص: 342
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ خَطَبَ النَّاسَ آخِرَ یَوْمٍ مِنْ شَعْبَانَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ أَظَلَّکُمْ شَهْرٌ عَظِیمٌ شَهْرٌ مُبَارَکٌ شَهْرٌ فِیهِ لَیْلَةٌ الْعَمَلُ فِیهَا خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ مَنْ تَقَرَّبَ فِیهِ بِخَصْلَةٍ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ کَانَ کَمَنْ أَدَّی فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ وَ مَنْ أَدَّی فَرِیضَةً فِیهِ کَانَ کَمَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ وَ هُوَ شَهْرُ الصَّبْرِ وَ الصَّبْرُ ثَوَابُهُ الْجَنَّةُ وَ شَهْرُ الْمُوَاسَاةِ شَهْرٌ یُزَادُ فِیهِ فِی رِزْقِ الْمُؤْمِنِ مَنْ فَطَّرَ فِیهِ صَائِماً کَانَ لَهُ مَغْفِرَةٌ لِذُنُوبِهِ وَ عِتْقُ رَقَبَةٍ مِنَ النَّارِ وَ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أَجْرِهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ کُلُّنَا یَجِدُ مَا یُفَطِّرُ الصَّائِمَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یُعْطِی اللَّهُ هَذَا الثَّوَابَ مَنْ فَطَّرَ صَائِماً عَلَی مَذْقَةِ لَبَنٍ أَوْ تَمْرٍ أَوْ شَرْبَةِ مَاءٍ وَ مَنْ أَشْبَعَ صَائِماً سَقَاهُ اللَّهُ مِنْ حَوْضِی شَرْبَةً لَا یَظْمَأُ بَعْدَهَا وَ هُوَ شَهْرٌ أَوَّلُهُ رَحْمَةٌ وَ أَوْسَطُهُ مَغْفِرَةٌ وَ آخِرُهُ عِتْقٌ مِنَ النَّارِ وَ مَنْ خَفَّفَ عَنْ مَمْلُوکِهِ فِیهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ أَعْتَقَهُ مِنَ النَّارِ وَ اسْتَکْثِرُوا فِیهِ مِنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ خَصْلَتَانِ تُرْضُونَ بِهِمَا رَبَّکُمْ وَ خَصْلَتَانِ لَا غِنَی بِکُمْ عَنْهُمَا فَأَمَّا الْخَصْلَتَانِ اللَّتَانِ تُرْضُونَ بِهِمَا رَبَّکُمْ فَشَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ تَسْتَغْفِرُونَهُ وَ أَمَّا اللَّتَانِ لَا غِنَی بِکُمْ عَنْهُمَا فَتَسْأَلُونَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ تَعُوذُونَ بِهِ مِنَ النَّارِ.
وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ آمِینَ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ اسْتَقْبَلَنِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَدْرَکَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِیهِ فَمَاتَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ قُلْ آمِینَ فَقُلْتُ آمِینَ.
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ إِلَی مِثْلِهِ مِنْ قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ.
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ(1).
ص: 342
ترجمه نشده
روایت7.
کتاب نوادر: عبدالله ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: هنگامی که شب اول ماه رمضان فرا برسد،
ص: 343
کِتَابُ النَّوَادِرِ، لِفَضْلِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْحُسَیْنِیِّ الرَّاوَنْدِیِ (1) قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو الْفَتْحِ رُسْتُمُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمَعْرُوفِ بِالْأَخْبَارِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی خَلَفٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَافِظِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْأَخْبَارِیِّ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عِیسَی
الْمُقْرِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الرُّویَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْبَزَّارِ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُنْعِمِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ
ص: 343
خداوند تبارک و تعالی به هفت فرشته؛ جبرئیل، میکائیل، اسرافیل، کوکیائیل، شمشائیل، اسماعیل و دردیائیل علیهم السلام امر میکند، درحالی که همراه با هر کدام این فرشتگان پرچمی از نور و هفتاد هزار فرشته است.
همراه جبرئیل پرچمی از نور است که در آسمان هفتم زده میشود و بر این پرچم نوشته شده: لا اله الا الله محمد رسول الله، خوشا به حال آن دسته از امت محمد که در هنگام سحر با گریه و نیایش خدا را ندا میکنند، آنان کسانی هستند که در روز قیامت در امانند. و در دست کوکائیل پرچمی از نور است که در آسمان چهارم زده میشود و بر آن نوشته شده: لا اله الا الله محمد رسول الله، خوشا به حال امت محمد که در روز صدقه میدهند و در شب، با دعا و استغفار شب زندهداری میکنند، خداوند به آنان مینگرد و از آنان راضی میشود. و در دست شمشائیل پرچمی از نور است که در آسمان سوم زده شده و بر روی آن نوشته شده: لا اله الا الله محمد رسول الله، خوشا به حال امت محمد که روزه آنها سپر و مانعی از آتش دوزخ است. و در دست اسماعیل پرچمی از نور است که در آسمان دوم زده شده و بر روی آن نوشته شده: لا اله الا الله محمد رسول الله، روز قیامت مانند برق جهنده از پل صراط عبور میکنند. و در دست دردیائیل پرچمی از نور است که در آسمان دنیا (پایین) زده شده و بر روی آن نوشته شده: لا اله الا الله محمد رسول الله، سلام و درود بر شما ای امت محمد، به نعمت همیشگی و ماندن در جوار الهی و در جوار محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ماندن در جوار فرشتگان، مژده بدهید.
روایت8.
کتاب نوادر: ابوسعید خدری گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: درهای آسمان در اولین شب ماه رمضان باز میشود و تا آخرین شب ماه رمضان بسته نمیشود.
هیچ بندهای نیست که در یکی از شبهای این ماه نماز برپا دارد مگر اینکه خداوند عزّ و جلّ در ازای هر سجده برای او هزار و پانصد نیکی ثبت کند و در بهشت خانهای از یاقوت سرخ برای او بنا کند که هفتاد هزار در داشته باشد و هر یک از درهای آن کاخی از طلای آراسته به یاقوت سرخ داشته باشد و برای هر سجدهای که
ص: 344
أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَبْعَةً مِنَ الْمَلَائِکَةِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ کوکیائیل وَ شَمْشَائِیلَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ دردیائیل علیهم السلام مَعَ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهُمْ لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَعَ جَبْرَئِیلَ لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ یُضْرَبُ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ مَکْتُوبٌ عَلَی ذَلِکَ اللِّوَاءِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طُوبَی لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ یُنَادُونَ بِالْأَسْحَارِ بِالْبُکَاءِ وَ التَّضَرُّعِ أُولَئِکَ هُمُ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ-(1) وَ فِی یَدِ کوکیائیل لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ یُضْرَبُ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طُوبَی لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَتَصَدَّقُونَ بِالنَّهَارِ وَ یَقُومُونَ فِی اللَّیْلِ بِالدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ وَ یَرْضَی عَنْهُمْ وَ فِی یَدِ شَمْشَائِیلَ لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ یُضْرَبُ فِی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طُوبَی لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صِیَامُهُمْ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ وَ فِی یَدِ إِسْمَاعِیلَ لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ یُضْرَبُ فِی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ یَجُوزُونَ الصِّرَاطَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ وَ فِی یَدِ دردیائیل لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ یُضْرَبُ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ أَبْشِرُوا بِالنَّعِیمِ الدَّائِمِ وَ جِوَارِ الرَّحْمَنِ وَ جِوَارِ مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ جِوَارِ الْمَلَائِکَةِ.
وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی خَلَفٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ النازی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَمْشِیدَ عَنْ جَرِیرٍ عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ فِی أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَا تُغْلَقُ إِلَی آخِرِ لَیْلَةٍ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنْ عَبْدٍ یُصَلِّی فِی لَیْلَةٍ مِنْهُ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِکُلِّ سَجْدَةٍ أَلْفَ وَ خَمْسَمِائَةِ حَسَنَةٍ وَ بَنَی لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ لَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ بَابٍ لِکُلِّ بَابٍ مِنْهَا قَصْرٌ مِنْ ذَهَبٍ مُوَشَّحٌ بِیَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ سَجْدَةٍ سَجَدَهَا
ص: 344
در شب یا روز ماه رمضان انجام می دهد، درختی است که سوار در آن به مسافت صد سال حرکت میکند و چون اولین روز ماه رمضان را روزه گرفت، همه گناهان گذشتهاش که تا آن روز از ماه رمضان مرتکب شده، بخشیده میشود و روزه او، کفارهای است برای همان اندازه از گناهانی که در سال (پیش رو) مرتکب میشود. و در ازای هر روز از ماه رمضان که روزه میگیرد، کاخی به او تعلق میگیرد که هزار در از طلا دارد و هزار هزار ملائکه که از صبحدم تا پنهان شدن خورشید میآیند، برای او طلب آمرزش میکنند.
روایت9.
کتاب نوادر: عبدالله ابن مسعود گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که میفرمود: هر کس ماه رمضان را روزه بگیرد سپس با خود بگوید، اگر زنده ماند روزه میگیرد، اگر در این مدت بمیرد وارد بهشت میشود. هیچ نفقهای نیست مگر اینکه از بنده در باره آن بازخواست میشود جز نفقه در ماه رمضان که به عنوان صله و هدیه برای بندگان و کفاره گناهانشان است. و هر کس در ماه رمضان هموزن ذرهای و بالاتر از آن صدقه بدهد، در نزد خداوند سنگینتر از کوههای زمین به وزن طلا است اگر در غیر ماه رمضان صدقه بدهد؛ و کسی که در ماه رمضان آیهای را قرائت کند یا تسبیح گوید، فضیلت او بر دیگران مانند فضیلت من بر امتم میباشد، پس طوبی از آنِ کسی خواهد شد که ماه رمضان را دریابد و خوشا به حال او.
گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، طوبی چیست؟ فرمود: جبرئیل علیه السلام به من خبر داد که طوبی درختی است که خداوند با دستان خویش کاشته است و این درخت همه نعمتهایی را که خداوند عزّ و جلّ برای اهل بهشت آفریده است در خود دارد و میوههایی دارد که به تعداد ستارگان است. هر یک از میوههای آن مانند پستان زنان است و از هر یک از میوههای آن چهار نهر بیرون میآید: آب، شراب، عسل و شیر و گستره هر نهر به اندازه مسافت بین مشرق و مغرب است و عرض آن به اندازه مسافت بین آسمان تا زمین است. و کسی که در ماه رمضان دو رکعت نماز بخواند، برای او به اندازه هفتصد هزار رکعت در غیر ماه رمضان به حساب میآید، چراکه اعمال در ماه رمضان چندین برابر میشود. عرض شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم،، چند برابر میشود؟ فرمود: جبرئیل علیه السلام به من خبر داد و گفت: نیکیها هزار هزار برابر میشود و هر نیکی از اعمال نیک از کوه احد برتر است و این سخن خداوند است که میفرماید: «وَاللّهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَشَاء»،(1) {و خداوند برای هر کس که بخواهد، [آن را] چند برابر می کند.}
رواندی گوید: مقصود از این فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در این حدیث «طوبی درختی است که خداوند با دست خود کاشته است»
ص: 345
مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ شَجَرَةٌ یَسِیرُ الرَّاکِبُ فِیهَا مِائَةَ عَامٍ فَإِذَا صَامَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ غَفَرَ لَهُ کُلَّ ذَنْبٍ تَقَدَّمَ إِلَی ذَلِکَ الْیَوْمِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کَانَ کَفَّارَةً إِلَی مِثْلِهَا مِنَ الْحَوْلِ وَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ یَوْمٍ یَصُومُهُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قَصْرٌ لَهُ أَلْفُ بَابٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَلَکٍ تَأْتِی غُدْوَةً إِلَی أَنْ تُوَارِیَ بِالْحِجَابِ.
وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَافِظِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ یَزِیدَ بْنِ رَفِیعٍ عَنْ أَبِی عَالِیَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَنْ صَامَ رَمَضَانَ ثُمَّ حَدَّثَ نَفْسَهُ أَنْ یَصُومَ إِنْ عَاشَ فَإِنْ مَاتَ بَیْنَ ذَلِکَ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَا نَفَقَةٌ إِلَّا وَ یُسْأَلُ الْعَبْدُ عَنْهَا إِلَّا النَّفَقَةُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ صِلَةً لِلْعِبَادِ وَ کَانَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ تَصَدَّقَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِصَدَقَةٍ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فَمَا فَوْقَهَا إِذَا کَانَ أَثْقَلَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ جِبَالِ الْأَرْضِ ذَهَباً تَصَدَّقَ بِهَا فِی غَیْرِ رَمَضَانَ وَ مَنْ قَرَأَ آیَةً فِی رَمَضَانَ أَوْ سَبَّحَ کَانَ لَهُ مِنَ الْفَضْلِ عَلَی غَیْرِهِ کَفَضْلِی عَلَی أُمَّتِی فَطُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ رَمَضَانَ ثُمَّ طُوبَی لَهُ.
فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا طُوبَی قَالَ علیه السلام أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّهَا شَجَرَةٌ غَرَسَهَا اللَّهُ بِیَدِهِ تَحْمِلُ کُلَّ نَعِیمٍ خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ عَلَیْهَا ثِمَاراً بِعَدَدِ النُّجُومِ کُلُّ ثَمَرَةٍ مِثْلُ ثَدْیِ النِّسَاءِ تَخْرُجُ فِی کُلِّ ثَمَرَةٍ مِنْهَا أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ مَاءٌ وَ خَمْرٌ وَ عَسَلٌ وَ لَبَنٌ وَ سَعَةُ کُلِّ نَهَرٍ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ عَرْضُهُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَنْ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ فِی رَمَضَانَ یُحْسَبُ لَهُ ذَاکَ بِسَبْعِ مِائَةِ أَلْفِ رَکْعَةٍ فِی غَیْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّ الْعَمَلَ یُضَاعَفُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمْ یُضَاعَفُ قَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالَ تُضَاعَفُ الْحَسَنَاتُ بِأَلْفِ أَلْفٍ کُلُّ حَسَنَةٍ مِنْهَا أَفْضَلُ مِنْ جَبَلِ أُحُدٍ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ(1).
قَالَ الرَّاوَنْدِیُّ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله فِی هَذَا الْحَدِیثِ: إِنَّهَا شَجَرَةٌ غَرَسَهَا اللَّهُ بِیَدِهِ.
ص: 345
این است - و خداوند بهتر میداند - که با قوت خویش آن را آفریده است، همان طور که خداوند متعال فرموده است: «وَالسَّمَاء بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ»،(1){و آسمان را به قدرت خود برافراشتیم.} یعنی با قوت برافراشتیم و قوت همان قدرت است.
روایت10.
کتاب نوادر: علی ابن ابی طالب علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: کسی که ماه رمضان را روزه بگیرد و در این ماه از حرام و بهتان اجتناب کند، خداوند از او خشنود میگردد و باغهای بهشت را بر او واجب میکند.
روایت11.
کتاب نوادر: ابوهریره از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: کسی که در ماه رمضان در هر شب دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و سه بار سوره توحید را قرائت کند - اگر خواست در ابتدای شب نماز را بخواند و اگر خواست در پایان شب آن را بخواند - سوگند به خداوندی که مرا به حق به پیامبری مبعوث داشت، خداوند عزّ و جلّ در ازای هر رکعت، صد هزار ملائکه را میفرستد که برای او نیکیها بنویسند و بدیها را از او بزدایند و درجات او را بالا ببرند و خداوند پاداش کسی که هفتصد برده را آزاد کرده، به او عطا میکند.
روایت12.
کتاب نوادر: ابومسعود انصاری از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند، درحالی که ماه رمضان نزدیک شده بود، فرمود: اگر بنده میدانست چه چیزی در ماه رمضان است، دوست میداشت که ماه رمضان یک سال کامل باشد. مردی از طایفه خزاعه گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، در ماه رمضان چه چیزی است؟ فرمود: همانا بهشت سال به سال به جهت حلول ماه رمضان زینت و آرایش می شود. چون شب اوّل ماه رمضان فرا رسد، بادی از زیر عرش می وزد که برگ درختان بهشت را به هم می زند، پس حوریان بهشتی به آن نگاه میکنند و گویند: پروردگارا، در این ماه از میان بندگانت برای ما همسرانی قرار بده که چشم ما به آنان روشن شود و مایه سرور و شادی ما شوند و چشم و دل آنان برای ما روشن شود.
هیچ بندهای نیست که ماه رمضان را روزه بگیرد مگر اینکه خداوند حوریان بهشتی را که در خیمهای از
ص: 346
أراد به و الله أعلم أحدثها بقوته کما قال الله تعالی وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ(1) أی أحدثناها بقوة و القوة هی القدرة.
وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَاجْتَنَبَ فِیهِ الْحَرَامَ وَ الْبُهْتَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَوْجَبَ لَهُ الْجِنَانَ.
وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ [کَذَا] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ مَذْعُورَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ صَلَّی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِنْ شَاءَ صَلَّاهُمَا فِی أَوَّلِ لَیْلٍ وَ إِنْ شَاءَ فِی آخِرِ لَیْلٍ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْعَثُ بِکُلِّ رَکْعَةٍ مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ یَکْتُبُونَ لَهُ الْحَسَنَاتِ وَ یَمْحَوْنَ عَنْهُ السَّیِّئَاتِ وَ یَرْفَعُونَ لَهُ الدَّرَجَاتِ وَ أَعْطَاهُ ثَوَابَ مَنْ أَعْتَقَ سَبْعِینَ رَقَبَةً.
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ یُوسُفَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ زَائِدٍ الْقُمِّیِّ عَنْ مُرَّةَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِی مَسْعُودٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ وَ قَدْ دَنَا رَمَضَانُ لَوْ یَعْلَمُ الْعَبْدُ مَا فِی رَمَضَانَ لَوَدَّ أَنْ یَکُونَ رَمَضَانُ السَّنَةَ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ خُزَاعَةَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا فِیهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْجَنَّةَ لَتُزَیَّنُ لِرَمَضَانَ مِنَ الْحَوْلِ إِلَی الْحَوْلِ فَإِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ هَبَّتِ الرِّیحُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَصَفَقَتْ وَرَقَ الْجَنَّةِ فَتَنْظُرُ حُورُ الْعِینِ إِلَی ذَلِکَ فَیَقُلْنَ
یَا رَبِّ اجْعَلْ لَنَا مِنْ عِبَادِکَ فِی هَذَا الشَّهْرِ أَزْوَاجاً تَقَرُّ بِهِمْ أَعْیُنُنَا وَ تَقَرُّ أَعْیُنُهُمْ بِنَا فَمَا مِنْ عَبْدٍ صَامَ رَمَضَانَ إِلَّا زَوَّجَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ حُورِ الْعَیْنِ فِی خَیْمَةٍ مِنْ
ص: 346
مروارید توخالی هستند، به ازدواج او درمیآورد همان طور که خداوند آنان را در کتاب خویش این گونه وصف میکند: «حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیَامِ»،(1) {حورانی پرده نشین در [دل] خیمه ها.} بر هر یک از آنها هفتاد هزار زینت است که رنگ هیچ کدام از آن شبیه دیگری نیست و هفتاد هزار عطر داده شده که بوی هیچ کدام از آن شبیه دیگری نیست و هر زنی از آنان بر تختی از یاقوت سرخ است که با مروارید آراسته شده و بر این مروارید هفتاد تشک است که آستر آن از ابریشم ضخیم براق است و بر بالای این هفتاد تشک، هفتاد تخت قرار دارد. و برای هر یک از این زنان، هفتاد هزار خدمتکار زن مقرر شده که در دست هر خدمتکار سینیای از جنس طلا است که نوعی غذا در آن گذاشته شده است. همه این (نعمتها) فقط برای هر روزی است که در ماه رمضان روزه گرفته است، جدای از کارهای نیکی که انجام داده است.
روایت13.
کتاب نوادر: انس ابن مالک گوید: زمانی که ماه رمضان فرا رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سبحان الله! از چه چیزی استقبال میکنید؟ و چه چیزی از شما استقبال میکند؟ سه بار این جمله را فرمود.
عمر گفت: (آیاتی از) وحی نازل شده یا دشمنی رسیده است؟ فرمود: خیر، بلکه خداوند متعال در اول ماه رمضان همه کسانی را که اهل این قبله میباشند می بخشاید. - گفت: - و مردی در گوشه جمعیت سر خود را تکان میداد و میگفت: بخ بخ (اسم فعلی که در مقام شگفتی به چیزی گویند). پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: گویی تو از آنچه شنیدی دلتنگ شدی؟ آن مرد گفت: نه، به خدا سوگند ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، بلکه منافقان را به یاد آوردم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: منافق، کافر است و در این بخششی که ذکر کردم، چیزی برای کافر نیست.
و با همین سند سلمه ابن وردان گوید: شنیدم که انس ابن مالک میگفت: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یک پله از منبر بالا رفت و فرمود: آمین، سپس از پله دوم بالا رفت و فرمود: آمین، و از پله سوم بالا رفت و فرمود: آمین. سپس راست ایستاد و بعد نشست. صحابه به او گفتند: بر چه چیزی آمین گفتید؟ فرمود: جبرئیل به نزد من آمد و گفت: خوار و نابود شود کسی که اسم تو پیش او ذکر شود و بر تو درود و سلام نفرستد. پس من گفتم: آمین. و گفت: خوار و نابود شود کسی که پدر و مادرش را درک کند (ولی در حق آنان کوتاهی کند) و وارد بهشت نشود، پس گفتم: آمین، و گفت: خوار و نابود شود کسی که به ماه رمضان برسد و آمرزیده نشود، پس گفتم: آمین.
ص: 347
دُرَّةٍ مُجَوَّفَةٍ کَمَا نَعَتَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِی کِتَابِهِ حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ (1) عَلَی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سَبْعُونَ أَلْفَ حُلَّةٍ لَیْسَتْ وَاحِدَةٌ مِنْهَا عَلَی لَوْنِ الْأُخْرَی وَ یُعْطَی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنَ الطِّیبِ لَیْسَ مِنْهَا طِیبٌ عَلَی لَوْنِ آخَرَ وَ کُلُّ امْرَأَةٍ مِنْهُنَّ عَلَی سَرِیرٍ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ مُتَوَشِّحَةٍ مِنْ دُرٍّ عَلَیْهَا سَبْعُونَ فِرَاشاً بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ فَوْقَ سَبْعِینَ سَبْعُونَ أَرِیکَةً لِکُلِّ امْرَأَةٍ مِنْهُنَّ سَبْعُونَ أَلْفَ وَصِیفَةٍ بِیَدِ کُلِّ وَصِیفَةٍ مِنْهُنَّ صَفْحَةٌ مِنْ ذَهَبٍ فِیهَا لَوْنٌ مِنْ طَعَامٍ هَذَا لِکُلِّ یَوْمٍ صَامَهُ مِنْ رَمَضَانَ سِوَی مَا عَمِلَ مِنْ حَسَنَاتٍ.
وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَّامٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الزَّاهِدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُسْلِمِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَمْرِو بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سُبْحَانَ اللَّهِ مَا ذَا تَسْتَقْبِلُونَ وَ مَا ذَا یَسْتَقْبِلُکُمْ قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ عُمَرُ وَحْیٌ نَزَلَ أَوْ عَدُوٌّ حَضَرَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَغْفِرُ فِی أَوَّلِ رَمَضَانَ لِکُلِّ أَهْلِ هَذِهِ الْقِبْلَةِ قَالَ وَ رَجُلٌ فِی نَاحِیَةِ الْقَوْمِ یَهُزُّ رَأْسَهُ وَ یَقُولُ بَخْ بَخْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَأَنَّکَ ضَاقَ صَدْرُکَ مِمَّا سَمِعْتَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنْ ذَکَرْتُ الْمُنَافِقِینَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمُنَافِقُ کَافِرٌ وَ لَیْسَ لِکَافِرٍ فِی ذَا شَیْ ءٌ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ وَرْدَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ یَقُولُ: ارْتَقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْمِنْبَرِ دَرَجَةً فَقَالَ آمِینَ ثُمَّ ارْتَقَی الثَّانِیَةَ فَقَالَ آمِینَ ثُمَّ ارْتَقَی الثَّالِثَةَ فَقَالَ آمِینَ ثُمَّ اسْتَوَی فَجَلَسَ فَقَالَ أَصْحَابُهُ عَلَی مَا أَمَّنْتَ فَقَالَ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ رَغِمَ أَنْفُ امْرِئٍ ذُکِرْتَ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیْکَ فَقُلْتُ آمِینَ فَقَالَ رَغِمَ أَنْفُ امْرِئٍ أَدْرَکَ أَبَوَیْهِ فَلَمْ یَدْخُلِ الْجَنَّةَ فَقُلْتُ آمِینَ فَقَالَ رَغِمَ أَنْفُ امْرِئٍ أَدْرَکَ رَمَضَانَ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَقُلْتُ آمِینَ.
ص: 347
روایت14.
کتاب نوادر: ابوهریره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که ماه رمضان آغاز شود، درهای دوزخ بسته میشود و درهای بهشت باز میشود و شیاطین در زنجیر کشیده میشوند.
روایت15.
انس ابن مالک گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که اولین شب ماه رمضان فرا رسد، خدواند تبارک و تعالی «رضوان» خزانهدار بهشت را صدا میزند و میفرماید: ای رضوان. او میگوید: لبیک و سعدیک (اطاعت میکنم و فرمان میبرم). خداوند میفرماید: بهشتم را برای روزهداران امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم زینت و آرایش بده و بهشت را تا زمانی که ماه رمضانشان به پایان میرسد، بر روی آنها نبند.
فرمود: سپس خداوند میفرماید: ای مالک. او میگوید: لبیک و سعدیک. خداوند میفرماید: دوزخ را بر روزهداران امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم ببند و آن را تا پایان ماه رمضانشان باز نکن. سپس به جبرئیل میفرماید: ای جبرئیل، او میگوید: پروردگارم لبیک و سعدیک، خداوند میفرماید: به زمین فرود آی و شیاطین سرکش را در زنجیر کن تا روزه بندگانم را فاسد و تباه نکنند.
و خداوند در آسمان دنیا فرشتهای به نام دردیائیل دارد که کتف های او زیر عرش خداوند است و دو بال دارد؛ یک بالش با یاقوت و بال دیگرش با مروارید آراسته شده، و از مشرق و مغرب عبور کرده و در کل ماه رمضان ندا میدهد: ای طالب خیر بیا، و ای طالب شر، کوتاه بیا، آیا کسی هست که چیزی بخواهد تا به او داده شود؟ و آیا دعا کننده ای هست که دعایش اجابت شود؟ آیا توبه کنندهای هست تا توبهاش پذیرفته شود؟
و خداوند متعال در طول ماه رمضان میفرماید: آیا توبه کنندهای هست که توبهاش پذیرفته شود؟ آیا کسی هست که از گناه آمرزش بخواهد تا بخشیده شود؟ و خداوند عزّ و جل ّمیفرماید: ای بندگانم، شکیبا باشید و مژده بدهید زیرا نزدیک است که به رحمت و کرامت من بازگردید. فرمود: خداوند در هر عید فطر مردان و زنانی آزادشده از آتش دوزخ دارد.
و با همین سند،
ص: 348
وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَاکِمِ أَبِی الْفَضْلِ التِّرْمِذِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُهَیْلِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا اسْتَهَلَّ رَمَضَانُ غُلِّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ وَ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ صُفِّدَتِ الشَّیَاطِینُ.
وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْأَزْهَرِ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ نَادَی الْجَلِیلُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رِضْوَانَ خَازِنَ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ یَا رِضْوَانُ فَیَقُولُ: لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ فَیَقُولُ نَجِّدْ جَنَّتِی وَ زَیِّنْهَا لِلصَّائِمِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا تُغْلِقْهَا عَنْهُمْ حَتَّی یَنْقَضِیَ شَهْرُهُمْ قَالَ ثُمَّ یَقُولُ یَا مَالِکُ فَیَقُولُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ فَیَقُولُ أَغْلِقِ الْجَحِیمَ عَنِ الصَّائِمِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَفْتَحْهَا عَلَیْهِمْ حَتَّی یَنْقَضِیَ شَهْرُهُمْ ثُمَّ یَقُولُ لِجَبْرَئِیلَ یَا جَبْرَئِیلُ فَیَقُولُ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ فَیَقُولُ انْزِلْ عَلَی الْأَرْضِ فَغُلَّ فِیهَا مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ حَتَّی لَا یُفْسِدُوا عَلَی عِبَادِی صَوْمَهُمْ وَ لِلَّهِ تَعَالَی مَلَکٌ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا یُقَالُ لَهُ دردریا [دردیائیل] فَرَائِصُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ لَهُ جَنَاحَانِ جَنَاحٌ مُکَلَّلٌ بِالْیَاقُوتِ وَ الْآخَرُ بِالدُّرِّ قَدْ جَاوَزَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ یُنَادِی الشَّهْرَ کُلَّهُ یَا بَاغِیَ الْخَیْرِ هَلُمَّ وَ یَا بَاغِیَ الشَّرِّ أَقْصِرْ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَیُعْطَی سُؤْلَهُ وَ هَلْ مِنْ دَاعٍ فَیُسْتَجَابَ دَعْوَتُهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَیُتَابَ عَلَیْهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ الشَّهْرَ کُلَّهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَیُتَابَ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَیُغْفَرَ لَهُ وَ یَقُولُ جَلَّ وَ عَزَّ عِبَادِی اصْبِرُوا وَ أَبْشِرُوا فَتُوشِکُوا أَنْ تَنْقَلِبُوا إِلَی رَحْمَتِی وَ کَرَامَتِی قَالَ فَلِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عُتَقَاءُ عِنْدَ کُلِّ فِطْرٍ رِجَالٌ وَ نِسَاءٌ.
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ عَنْ هِشَامِ بْنِ أَبِی هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ
ص: 348
ابوهریره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در ماه رمضان به امتم پنج خصلت داده شده که پیش از آنان به هیچ کسی داده نشده است: بوی دهان روزهدار در نزد خداوند از بوی مشک خوشبوتر است، و فرشتگان تا زمان افطار برای او طلب آمرزش میکنند، و در این ماه شیاطین سرکش در بند میشوند به آنچه در ماههای دیگر بدان میرسیدند، در این ماه به آن نمیرسند؛ و در این ماه، خداوند هر روز بهشت خود را میآراید و میفرماید: نزدیک است سنگینی و اذیت از بندگان صالحم برداشته شود و به سوی تو بیایند و در آخرین شب این ماه آمرزیده میشوند. عرض شد: ای رسول خدا! کدام شب؟ شب قدر؟ فرمود: نه، همانا کارگر هنگامی که کارش به پایان برسد، دستمزدش را دریافت میکند.
روایت16.
کتاب نوادر: ابوعیاش گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: کسی که روزه و شب زندهداری ماه رمضان را از ابتدا تا پایان ماه در مکه انجام دهد، خداوند برای او پاداش صد هزار ماه رمضان در غیر مکه مینویسد و در هر روز و شب، مغفرت و شفاعت شامل حال او میشود و در ازای هر روز، دو بارِ اسب در راه خدا برایش ثبت میشود و در هر روز دعایی اجابت شده برای او مقرر میگردد و در ازای هر روز، آزاد کردن بردهای برایش نوشته میشود و در ازای هر شب، آزاد کردن بردهای برایش ثبت میشود و در هر روز یک نیکی و در هر شب یک نیکی برای او مینویسند و مقام او هر روز یک درجه و هر شب یک درجه بالا میرود.
روایت17.
کتاب نوادر: عبدالرحمن از پدرش روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از ماه رمضان یاد کرد و بنا بر آنچه خداوند آن را بر دیگر ماهها برتری داده، فضیلت ماه رمضان را بیان فرمود و آن را بر دیگر ماهها برتری داد و فرمود: ماه رمضان ماهی است که خداوند عزّ و جلّ روزه آن را واجب کرد و شب زندهداری در این ماه را سنت قرار داد، پس هر کس با ایمان به خداوند و به امید پاداش الهی، ماه رمضان را روزه بگیرد و در این ماه شب زندهداری کند، از گناهانش بیرون میآید همچون روزی که از مادرش او را به دنیا آورده است.
روایت18.
کتاب نوادر:
ص: 349
بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُعْطِیَتْ أُمَّتِی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ خَمْسَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلَهُنَّ خُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ وَ تَسْتَغْفِرُ لَهُ الْمَلَائِکَةُ حَتَّی یُفْطِرَ وَ تُصَفَّدُ فِیهِ مَرَدَةُ الشَّیَاطِینِ فَلَا یَصِلُوا فِیهِ إِلَی مَا کَانُوا یَصِلُونَ فِی غَیْرِهِ وَ یُزَیِّنُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ کُلَّ یَوْمٍ جَنَّتَهُ وَ یَقُولُ یُوشِکُ عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ أَنْ یُلْقُوا عَنْهُمُ الْمَئُونَةَ وَ الْأَذَی وَ یَصِیرُوا إِلَیْکِ وَ یَغْفِرُ لَهُمْ فِی آخِرِ لَیْلَةٍ مِنْهُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أی [أَ هِیَ] لَیْلَةُ الْقَدْرِ قَالَ لَا وَ لَکِنَّ الْعَامِلَ إِنَّمَا یُوَفَّی أَجْرَهُ إِذَا انْقَضَی عَمَلُهُ.
وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ [کَذَا] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ أَبِی عُمَرَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ بْنِ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِی عَیَّاشٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَدْرَکَ شَهْرَ رَمَضَانَ بِمَکَّةَ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ أَلْفِ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی غَیْرِ مَکَّةَ وَ کَانَ لَهُ بِکُلِّ یَوْمٍ مَغْفِرَةٌ وَ شَفَاعَةٌ وَ بِکُلِّ لَیْلَةٍ مَغْفِرَةٌ وَ شَفَاعَةٌ وَ کُلِّ یَوْمٍ حُمْلَانُ فَرَسٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ بِکُلِّ یَوْمٍ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ وَ کَتَبَ لَهُ بِکُلِّ یَوْمٍ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ کُلِّ لَیْلَةٍ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ کُلِّ یَوْمٍ حَسَنَةً وَ کُلِّ لَیْلٍ حَسَنَةً وَ کُلِّ یَوْمٍ دَرَجَةً وَ کُلِّ لَیْلَةٍ دَرَجَةً.
وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْوَرَّاقِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نُعَیْمِ بْنِ عَلِیٍّ وَ أَبِی إِسْحَاقَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ رَاهَوَیْهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُمَیْلٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شیبا [شَیْبَانَ] عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: وَ ذَکَرَ رَمَضَانَ فَفَضَّلَهُ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی سَائِرِ الشُّهُورِ قَالَ شَهْرٌ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صِیَامَهُ وَ سَنَّ قِیَامَهُ فَمَنْ صَامَهُ وَ قَامَهُ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ.
وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْوَرَّاقِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ هَدِیَّةَ عَنْ هَمَّامِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدِ بْنِ جُذْعَانَ
ص: 349
سلمان رضی الله عنه گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آخرین روز ماه شعبان برای ما خطبه خواند و فرمود: ای مردم، همانا ماهی پر برکت بر شما سایه افکنده است، ماهی که شبی در آن است که انجام عمل در آن شب از هزار ماه بهتر است، خداوند روزه این ماه را فرض و شب زندهداری در این ماه را مستحب قرار داده است. کسی که در این ماه عملی از اعمال خیر را به قصد تقرب به خدا به جا آورد، اجری برابر با اجر کسی که فریضهای را در ماههای دیگر ادا کرده، خواهد داشت و کسی که در این ماه فریضهای را بهجا آورد، مانند کسی است که هفتاد فریضه را در ماههای دیگر بهجا آورده باشد و این ماه، ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است و این ماه، ماه همدردی است و و این ماهی است که اول آن رحمت، و وسطش مغفرت و پایانش آزاد شدن از آتش دوزخ است.
و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که اولین شب ماه رمضان فرا رسد، خدواند جلّ جلاله، رضوان، خزانهدار بهشت را صدا میزند. او میگوید: لبیک و سعیدک (اطاعت میکنم و فرمان میبرم). خداوند میفرماید: بهشتم را برای روزهداران امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم زینت و آرایش بده و بهشت را تا زمانی که ماه رمضانشان به پایان میرسد بر روی آنها نبند. سپس مالک خزانهدار دوزخ را صدا میکند، ای مالک! او میگوید: لبیک و سعدیک. خداوند میفرماید: دوزخ را بر روزهداران امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم ببند و آن را تا پایان ماه رمضانشان باز نکن. سپس جبرئیل را صدا میکند: ای جبرئیل! او میگوید: لبیک و سعدیک، خداوند میفرماید: به زمین فرود آی و شیاطین سرکش را از امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم در زنجیر کن تا روزه بندگانم را فاسد و تباه نکنند.
روایت19.
کتاب نوادر: مسعودی گوید: کسی که در شب اول ماه رمضان سوره «انا فتحنا لک فتحا مبینا» را قرائت کند، تا رمضان آینده این پاداش (پاداش آن؟؟؟) برای او حفظ میشود.
روایت20.
کتاب نوادر: ابوهریره از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: هنگامی که اولین شب ماه رمضان فرا برسد، شیاطین و جنیان سرکش در زنجیر کشیده میشوند و درهای جهنم بسته میشود و حتی یک در از آن باز نمیشود، و درهای آسمان گشوده میشود و حتی یک در از آن بسته نمیشود و ندا دهنده ندا سر میدهد: ای طالب خیر بیا، و ای طالب شر کوتاه بیا (بس کن) و هر شب خداوند عزّ و جلّ شماری را از آتش آزاد میکند.
روایت21.
کتاب نوادر:
ص: 350
عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُسَیَّبٍ عَنْ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنْ شَعْبَانَ فَقَالَ قَدْ أَظَلَّکُمْ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرٌ مُبَارَکٌ شَهْرٌ فِیهِ لَیْلَةٌ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی صِیَامَهُ فَرِیضَةً وَ قِیَامَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ طَوْعاً مَنْ تَقَرَّبَ فِیهِ بِخَصْلَةٍ مِنْ خَیْرٍ کَانَ کَمَنْ أَدَّی فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرِیضَةً کَانَ کَمَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ وَ هُوَ شَهْرُ الصَّبْرِ وَ الصَّبْرُ ثَوَابُهُ الْجَنَّةُ وَ شَهْرُ الْمُوَاسَاةِ شَهْرٌ أَوَّلُهُ رَحْمَةٌ وَ أَوْسَطُهُ مَغْفِرَةٌ وَ آخِرُهُ عِتْقٌ مِنَ النَّارِ.
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ نَادَی الْجَلِیلُ جَلَّ جَلَالُهُ رِضْوَانَ خَازِنَ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ فَیَقُولُ نَجِّدْ جَنَّتِی وَ زَیِّنْهَا لِلصَّائِمِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَا تُغْلِقْهَا عَلَیْهِمْ حَتَّی یَنْقَضِیَ شَهْرُهُمْ ثُمَّ یُنَادِی مَالِکاً خَازِنَ النَّارِ یَا مَالِکُ فَیَقُولُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ فَیَقُولُ أَغْلِقْ أَبْوَابَ جَهَنَّمَ عَنِ الصَّائِمِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَا تَفْتَحُهَا حَتَّی یَنْقَضِیَ شَهْرُهُمْ ثُمَّ یُنَادِی یَا جَبْرَئِیلُ فَیَقُولُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ فَیَقُولُ انْزِلْ عَلَی الْأَرْضِ فَغُلَّ مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ عَنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَا یُفْسِدُوا عَلَیْهِمْ صِیَامَهُمْ وَ إِیمَانَهُمْ.
وَ مِنْهُ، عَنِ الْوَرَّاقِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ [عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ کَذَا] عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ هَارُونَ عَنِ الْمَسْعُودِیِّ یَقُولُ: مَنْ قَرَأَ أَوَّلَ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً حُفِظَ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ.
وَ مِنْهُ، عَنِ الْوَرَّاقِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ عِمَادِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ صُفِّدَتِ الشَّیَاطِینُ وَ مَرَدَةُ الْجِنِّ وَ غُلِّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ فَلَمْ یُفْتَحْ مِنْهَا بَابٌ وَ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ فَلَمْ یُغْلَقْ مِنْهَا بَابٌ وَ یُنَادِی مُنَادٍ یَا بَاغِیَ الْخَیْرِ أَقْبِلْ وَ یَا بَاغِیَ الشَّرِّ أَقْصِرْ وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عُتَقَاءُ مِنَ النَّارِ وَ ذَلِکَ کُلَّ لَیْلَةٍ.
وَ مِنْهُ، عَنِ الْوَرَّاقِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ
ص: 350
سری سقطی گوید: سال، درخت است و ماهها، شاخههای بزرگ آن و روزهها، شاخههای کوچک آن و ساعتها برگهای آن و نفس بندگان، میوههای آن. ماه شعبان، زمان میوه دادن درخت، و ماه رمضان زمان چیدن میوههای آن است و مومنان کسانی هستند که میوهها را میچینند.
روایت22.
ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که شب قدر فرا برسد، خداوند به جبرئیل دستور میدهد، پس جبرئیل در گروهی منظم و متصل به هم از فرشتگان به زمین فرود میآید درحالی که پرچم حمد در دست اوست و این پرچم به رنگ سبز است. جبرئیل پرچم را بر پشت کعبه میزند و او ششصد بال دارد: دو بال از بالهایش را فقط در شب قدر میگشاید و در آن شب این دو بال را میگستراند و از مشرق و مغرب عبور میکند و جبرئیل در این شب فرشتگان را پخش میکند و این فرشتگان بر همه کسانی که نشسته و ایستاده عبادت میکنند و کسانی که خداوند را ذکر میکنند و نماز برپا میدارند، درود و سلام میفرستند و با آنان دست میدهند و تا طلوع فجر برای دعای آنان آمین میگویند.
روایت23.
ثواب الاعمال،(1) امالی صدوق: سعید ابن جبیر گوید: از ابن عباس پرسیدم: اجر و پاداش کسی که در ماه رمضان روزه بگیرد و حقّ آن را بشناسد چیست؟ گفت: ای پسر جبیر! خود را آماده کن تا تو را از آنچه که گوشهایت تا به حال نشنیده و در دلت خطور نکرده آگاه کنم و ذهن خود را از هر فکری خالی کن (به هنگامی که کاملا آسوده خاطری به من مراجعه کن)، زیرا آنچه که تو از من خواستی، علم اولین و آخرین است.
سعید ابن جبیر می گوید، از نزد ابن عباس بیرون آمدم و فردای آن روز خود را برای شنیدن سخنان او آماده ساختم، و به هنگام طلوع فجر به خدمتش شتافتم و نماز صبح را خواندم، و آنگاه سؤال خود را به او یادآور شدم. ابن عباس رو به من کرد و گفت: از من بشنو آنچه را که من می گویم: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم شنیدم که می فرمود: اگر می دانستید چه چیزهایی (فیضهایی) برای شما در ماه رمضان نهفته است، مسلّما بیشتر خدا را سپاس می گفتید.
چون شب اول این ماه فرا می رسد، خداوند تمام گناهان امّت مرا، چه پنهان
ص: 351
عَنْ أَبِی بَکْرٍ عَنِ السَّرِیِّ السَّقْطِیِّ یَقُولُ: السَّنَةُ شَجَرَةٌ وَ الشُّهُورُ فُرُوعُهَا وَ الْأَیَّامُ أَغْصَانُهَا وَ السَّاعَاتُ أَوْرَاقُهَا وَ أَنْفَاسُ الْعِبَادِ ثَمَرَتُهَا فَشَعْبَانُ أَیَّامُ ثَمَرَتِهَا وَ رَمَضَانُ أَیَّامُ قِطَافِهَا وَ الْمُؤْمِنُونَ قُطَّافُهَا.
وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ هَارُونَ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ شَیْخٍ یُکَنَّی أَبَا الْحُسَیْنِ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ یَأْمُرُ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ فَیَهْبِطُ إِلَی الْأَرْضِ فِی کَبْکَبَةٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ مَعَهُ لِوَاءُ الْحَمْدِ أَخْضَرَ فَیَرْکُزُ اللِّوَاءَ عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ وَ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ مِنْهَا جَنَاحَانِ لَا یَنْشُرُهُمَا إِلَّا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَیَنْشُرُهُمَا تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَیُجَاوِزَانِ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ یَبُثُّ جَبْرَئِیلُ الْمَلَائِکَةَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَیُسَلِّمُونَ عَلَی کُلِّ قَاعِدٍ وَ قَائِمٍ وَ ذَاکِرٍ وَ مُصَلٍّ وَ یُصَافِحُونَهُمْ وَ یُؤَمِّنُونَ عَلَی دُعَائِهِمْ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ.
ثو، [ثواب الأعمال](1)
لی، [الأمالی للصدوق] مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْمُعَاذِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَیَّوَیْهِ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ بِلَالٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَرَّامٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ مَا لِمَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ عَرَفَ حَقَّهُ قَالَ تَهَیَّأْ یَا ابْنَ جُبَیْرٍ حَتَّی أُحَدِّثَکَ بِمَا لَمْ تَسْمَعْ أُذُنَاکَ وَ لَمْ یَمُرَّ عَلَی قَلْبِکَ وَ فَرِّغْ نَفْسَکَ لِمَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ فَمَا أَرَدْتَهُ فَهُوَ عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ قَالَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَتَهَیَّأْتُ لَهُ مِنَ الْغَدِ فَبَکَّرْتُ إِلَیْهِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَصَلَّیْتُ الْفَجْرَ ثُمَّ ذَکَرْتُ الْحَدِیثَ فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَیَّ فَقَالَ اسْمَعْ مِنِّی مَا أَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَوْ عَلِمْتُمْ مَا لَکُمْ فِی رَمَضَانَ لَزِدْتُمْ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی شُکْراً إِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْهُ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأُمَّتِیَ الذُّنُوبَ کُلَّهَا سِرَّهَا
ص: 351
و چه آشکار، می آمرزد، و مقام شما را دو هزار درجه بالا می برد، و برای شما پنجاه شهر بنا می سازد.
و در روز دوّم، خداوند به ازای هر گامی که در آن روز بر می دارید، ثواب عبادت یک سال و ثواب یک پیامبر را در نامه اعمالتان می نویسد، و اجر روزه یک سال را به نام شما ثبت می کند.
و خداوند در روز سوم به شماره هر مویی که بر بدن دارید، سرایی در فردوس از مروارید سفید و فروزان به شما عنایت می کند که در قسمت فوقانی این بارگاه دوازده هزار اطاق از نور، در قسمت زیرین آن دوازده هزار اطاق قرار دارد و در هر اطاقی هزار تخت است و بر هر تختی یک حوری آرمیده است و هر روز هزار فرشته بر شما وارد می شود که در دست هر یک از آنها هدیه ای است.
و در روز چهارم، خداوند در بهشت جاودانه خود هفتاد هزار کاخ به شما کرم می کند که در هر کاخی هفتاد هزار اطاق و در هر اطاقی پنجاه هزار تخت و بر هر تختی یک حوری است و در برابر هر حوری هزار خدمتکار آماده خدمت ایستاده اند که یکی از این خدمتکارها از دنیا و آنچه در اوست، بهتر است.
و در روز پنجم، خداوند در جنّة المأوی هزار شهر به شما عنایت می کند، که در هر شهری هفتاد هزار خانه است، و در هر خانه ای هفتاد هزار سفره، و بر روی هر سفره ای هفتاد هزار ظرف، و در هر ظرفی شصت هزار نوع از خوردنیها قرار دارد که هیچ یک از آنها شبیه دیگری نیست.
و در روز ششم، خداوند در دار السلام صد هزار خانه به شما می بخشد که در هر شهری صد هزار خانه است، و در هر خانه ای صد هزار اطاق، و در هر اطاقی صد هزار تخت زرّین قرار دارد، که طول هر تخت هزار ذراع است، بر هر تختی یک همسر حوری که دارای سی هزار گیسو از مروارید و یاقوت بافته شده است آرمیده، و هر گیسوی او را یک صد کنیز به دست می گیرند.
و در روز هفتم، خداوند در جنّة النّعیم، ثواب چهل هزار شهید و چهل هزار صدّیق را به شما عطا می کند.
و در روز هشتم، خداوند پاداشی برابر با ثواب عمل شصت هزار عابد، و شصت هزار زاهد به شما کرامت می کند.
و در روز نهم، ثواب هزار عالم و هزار معتکف، و هزار مرزبان به شما عنایت می فرماید.
ص: 352
وَ عَلَانِیَتَهَا وَ رَفَعَ لَکُمْ أَلْفَیْ أَلْفِ دَرَجَةٍ وَ بَنَی لَکُمْ خَمْسِینَ مَدِینَةً وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ یَوْمَ الثَّانِی بِکُلِّ خُطْوَةٍ تَخْطُونَهَا فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ عِبَادَةَ سَنَةٍ وَ ثَوَابَ نَبِیٍّ وَ کَتَبَ لَکُمْ صَوْمَ سَنَةٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الثَّالِثِ بِکُلِّ شَعْرَةٍ عَلَی أَبْدَانِکُمْ قُبَّةً فِی الْفِرْدَوْسِ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ فِی أَعْلَاهَا اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ بَیْتٍ مِنَ النُّورِ وَ فِی أَسْفَلِهَا اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَلْفُ سَرِیرٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ حَوْرَاءُ یَدْخُلُ عَلَیْکُمْ کُلَّ یَوْمٍ أَلْفُ مَلَکٍ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ هَدِیَّةٌ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الرَّابِعِ فِی جَنَّةِ الْخُلْدِ سَبْعِینَ أَلْفَ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ سَبْعُونَ أَلْفَ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتِ خَمْسُونَ أَلْفَ سَرِیرٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ حَوْرَاءُ بَیْنَ یَدَیْ کُلِّ حَوْرَاءَ أَلْفُ وَصِیفَةٍ خِمَارُ إِحْدَاهُنَّ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْخَامِسِ فِی جَنَّةِ الْمَأْوَی أَلْفَ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ بَیْتٍ وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَائِدَةٍ عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْعَةٍ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ سِتُّونَ أَلْفَ لَوْنٍ مِنَ الطَّعَامِ لَا یُشْبِهُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ السَّادِسِ فِی دَارِ السَّلَامِ مِائَةَ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ مِائَةُ أَلْفِ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ مِائَةُ أَلْفِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ مِائَةُ أَلْفِ سَرِیرٍ مِنْ ذَهَبٍ طُولُ کُلِّ سَرِیرٍ أَلْفُ ذِرَاعٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ عَلَیْهَا ثَلَاثُونَ أَلْفَ ذُؤَابَةٍ مَنْسُوجَةٍ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ تَحْمِلُ کُلَّ ذُؤَابَةٍ مِائَةُ جَارِیَةٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ السَّابِعِ فِی جَنَّةِ النَّعِیمِ ثَوَابَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ شَهِیدٍ وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ صِدِّیقٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الثَّامِنِ عَمَلَ سِتِّینَ أَلْفَ عَابِدٍ وَ سِتِّینَ أَلْفَ زَاهِدٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ التَّاسِعِ مَا یُعْطِی أَلْفَ عَالِمٍ وَ أَلْفَ مُعْتَکِفٍ وَ أَلْفَ مُرَابِطٍ
ص: 352
و در روز دهم، خداوند هفتاد هزار حاجت شما را برآورده می سازد، و آفتاب و ماه و ستارگان و چهارپایان و پرندگان و درندگان و هر سنگ و گِل و تر و خشک و تمام ماهیان دریاها و برگهای درختان برای شما از خداوند طلب آمرزش و مغفرت می کنند .
و در روز یازدهم، خداوند برای شما ثواب چهار حج و چهار عمره، که هر حجّی به همراه پیامبری از پیامبران، و هر عمره ای به همراه صدّیقی یا شهیدی به جا آورده شود، به شما اعطا می کند.
و در روز دوازدهم، خداوند مقرر فرموده است که گناهان شما را به حسنات مبدّل کرده، و حسنات شما را چند برابر کنند، و به ازای هر حسنه ای یک میلیون حسنه در نامه اعمالتان می نویسند.
و در روز سیزدهم، خداوند پاداشی برابر با عبادت اهل مکه و مدینه در نامه اعمال شما می نویسد، و شفاعت از بندگان خود را به شماره سنگها و ریگهایی در فاصله مکه و مدینه به چشم می خورد برای شما مقدّر می فرماید.
و در روز چهاردهم، گویا ثواب ملاقات و مصاحبت با آدم و نوح و پس از آنها ابراهیم و موسی و پس از آنها داود و سلیمان نصیب شما می گردد گویا با هر پیغمبری، دویست سال خدا را پرستش کرده باشید.
و در روز پانزدهم حاجات دنیوی و اخروی شما را برآورده می کند. آنچه را که به ایّوب عطا کرده است به شما نیز ارزانی می دارد و دعایتان را اجابت می فرماید، و حاملان عرش برای شما طلب آمرزش کنند و خداوند در قیامت چهل نور به شما کرامت فرماید که ده نور از سمت راست و ده نور از سمت چپ و ده نور از روبرو و ده نور از پشت سر شما می تابد.
و در روز شانزدهم، خداوند به هنگامی که از قبر بیرون می آیید شصت جامه برای اینکه بپوشید، و شتری ماده برای آنکه سوار شوید، در اختیار شما قرار می دهد و ابری برای شما می فرستد که (سایبان شما باشد) و شما را از گرمای آن روز رهایی بخشد.
و در روز هفدهم، خداوند تبارک و تعالی می فرماید: من آنها و پدرانشان را آمرزیدم، و سختیهای روز قیامت را از آنها برداشتم.
در روز هجدهم خداوند به جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و حاملان عرش و کرسی و کرّوبیان فرمان می دهد که برای امّت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم تا سال آینده طلب آمرزش کنند، و روز قیامت ثواب بدریّون (کسانی که در غزوه بدر ملازم رکاب پیامبر گرامی اسلام بودند) را به شما عنایت می فرماید.
و چون روز نوزدهم فرا رسد، هیچ فرشته ای در آسمانها و زمین باقی نمی ماند مگر آنکه از خداوند خویش رخصت می طلبد تا هر روز به زیارت قبور شما بیایند، و هر فرشته ای یک هدیه و یک نوشیدنی به همراه دارد.
ص: 353
وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْعَاشِرِ قَضَاءَ سَبْعِینَ أَلْفَ حَاجَةٍ وَ یَسْتَغْفِرُ لَکُمُ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الدَّوَابُّ وَ الطَّیْرُ وَ السِّبَاعُ وَ کُلُّ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ وَ کُلُّ رَطْبٍ وَ یَابِسٍ وَ الْحِیتَانُ فِی الْبِحَارِ وَ الْأَوْرَاقُ فِی الْأَشْجَارِ وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ یَوْمَ أَحَدَ عَشَرَ ثَوَابَ أَرْبَعِ حَجَّاتٍ وَ عُمُرَاتٍ کُلُّ حَجَّةٍ مَعَ نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ کُلُّ عُمْرَةٍ مَعَ صِدِّیقٍ أَوْ شَهِیدٍ وَ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ یَوْمَ اثْنَیْ عَشَرَ أَنْ یُبَدِّلَ اللَّهُ سَیِّئَاتِکُمْ حَسَنَاتٍ وَ یَجْعَلَ حَسَنَاتِکُمْ أَضْعَافاً وَ یَکْتُبَ لَکُمْ بِکُلِّ حَسَنَةٍ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ یَوْمَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مِثْلَ عِبَادَةِ أَهْلِ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ بِکُلِّ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ مَا بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ شَفَاعَةً وَ یَوْمُ أَرْبَعَةَ عَشَرَ فَکَأَنَّمَا لَقِیتُمْ آدَمَ وَ نُوحاً وَ بَعْدَهُمَا إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ بَعْدَهُ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ کَأَنَّمَا عَبَدْتُمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ کُلِّ نَبِیٍّ مِائَتَیْ سَنَةٍ وَ قَضَی لَکُمْ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْم خَمْسَةَ عَشَرَ حَوَائِجَ مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ مَا یُعْطِی أَیُّوبَ وَ اسْتَغْفَرَ لَکُمْ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَرْبَعِینَ نُوراً عَشَرَةً عَنْ یَمِینِکُمْ وَ عَشَرَةً عَنْ یَسَارِکُمْ وَ عَشَرَةً أَمَامَکُمْ وَ عَشَرَةً خَلْفَکُمْ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ سِتَّةَ عَشَرَ إِذَا خَرَجْتُمْ مِنَ الْقَبْرِ سِتِّینَ حُلَّةً تَلْبَسُونَهَا وَ نَاقَةً تَرْکَبُونَهَا وَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ غَمَامَةً تُظِلُّکُمْ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ یَوْمَ سَبْعَةَ عَشَرَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ وَ لِآبَائِهِمْ وَ رَفَعْتُ عَنْهُمْ شَدَائِدَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ وَ الْکَرُوبِیِّینَ أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّنَةِ الْقَابِلَةِ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَوَابَ الْبَدْرِیِّینَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ التَّاسِعَ عَشَرَ لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا اسْتَأْذَنُوا رَبَّهُمْ فِی زِیَارَةِ قُبُورِکُمْ کُلَّ یَوْم وَ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ هَدِیَّةٌ وَ شَرَابٌ.
ص: 353
و هنگامی که بیست روز از ماه رمضان سپری می گردد، خداوند هفتاد هزار فرشته می فرستد تا شما را از وسوسه هر شیطان رانده شده ای حفظ کند، و به ازای هر روزی که روزه داشته اید، خداوند پاداش روزه صد سال را در نامه اعمال شما می نویسد، و میان شما و آتش جهنّم گودالی قرار می دهد، و ثواب کسی را که تورات و انجیل و زبور و فرقان را خوانده باشد به شما عنایت فرماید و به تعداد پرهای جبرئیل علیه السّلام پاداش عبادت یک سال را به نام شما ثبت و ضبط می کند، و ثواب تسبیح عرش و کرسی را کرامت می فرماید، و به تعداد هر آیه ای از قرآن، هزار حوری را به همسری شما در می آورد.
و در روز بیست و یکم، خداوند قبر شما را هزار فرسنگ فراخ می سازد، و تاریکی و وحشت قبر را از شما دور می کند و قبرهای شما را همانند قبرهای شهدا قرار می دهد، و سیمای شما را همانند صورت حضرت یوسف فرزند حضرت یعقوب می کند.
و در روز بیست و دوم، خداوند فرشته مرگ را بدانسان که برای پیامبران که درود ما بر آنان باد، فرستاد، به یاری شما می فرستد، و ترس و وحشت منکر و نکیر را از شما برمی دارد، و غم دنیا و عذاب آخرت را از شما دور می سازد.
و در روز بیست و سوم، از پل صراط با پیامبران و صدّیقان و شهدا و شایستگان عبور می کنید، و مانند آن باشید که همه یتیمان امّتم را سیر کرده باشید، و همه برهنگان امّتم را پوشانیده باشید.
و در روز بیست و چهارم، هیچ یک از شما بدرود حیات نمی گویید مگر آنکه مقام خود را در بهشت ببینید، و به هر یک از شما ثواب هزار بیمار و هزار غریبی را که برای طاعت خداوندی از شهر خود بیرون آمده اند عنایت می کند، و به ثواب آزاد ساختن هزار بنده از فرزندان اسماعیل نیز نائل می شوید.
و در روز بیست و پنجم، خداوند هزار بارگاه سبز رنگ در زیر عرش برای شما بنا می کند، که در فراز هر بارگاه، خیمه ای از نور قرار دارد، و خداوند تبارک و تعالی همه شما را مورد خطاب قرار داده، می فرماید: ای امّت احمد! منم پروردگار شما و شما بندگان و کنیزان من هستید؛ در سایه عرش من و در این بارگاهها مقام کنید، و بخورید و بیاشامید، گوارای شما باد! هیچ ترسی برای شما نیست و غمگین نخواهید شد؛ ای امت محمّد! به عزت و جلالم قسم، شما را به گونه ای به بهشت می فرستم که موجب شگفتی پیشینیان و آیندگان گردد، و هر یک از شما را با هزار تاج از نور، تاجدار کرده، و بر مرکبی از نور سوار کنم که عنانش از نور است، و عنانش دارای هزار حلقه از طلا، و در هر حلقه ای فرشته ای گمارده شده است، و به دست هر فرشته ای عمودی از نور قرار دارد، تا آنکه با این هیأت و بدون محاسبه و حساب وارد بهشت شود.
ص: 354
فَإِذَا تَمَّ لَکُمْ عِشْرُونَ یَوْماً بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْکُمْ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَحْفَظُونَکُمْ مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ وَ کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ بِکُلِّ یَوْمٍ صُمْتُمْ صَوْمَ مِائَةِ سَنَةٍ وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ النَّارِ خَنْدَقاً وَ أَعْطَاکُمْ ثَوَابَ مَنْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ بِکُلِّ رِیشَةٍ عَلَی جَبْرَئِیلَ عِبَادَةَ سَنَةٍ وَ أَعْطَاکُمْ ثَوَابَ تَسْبِیحِ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ زَوَّجَکُمْ بِکُلِّ آیَةٍ فِی الْقُرْآنِ أَلْفَ حَوْرَاءَ وَ یَوْمُ أَحَدٍ وَ عِشْرِینَ یُوَسِّعُ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْقَبْرَ أَلْفَ فَرْسَخٍ وَ یَرْفَعُ عَنْکُمُ الظُّلْمَةَ وَ الْوَحْشَةَ وَ یَجْعَلُ قُبُورَکُمْ کَقُبُورِ الشُّهَدَاءِ وَ یَجْعَلُ وُجُوهَکُمْ کَوَجْهِ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ علیهما السلام.
وَ یَوْمُ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ یَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْکُمْ مَلَکَ الْمَوْتِ کَمَا یَبْعَثُ إِلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ یَدْفَعُ عَنْکُمْ هَوْلَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ یَدْفَعُ عَنْکُمْ هَمَّ الدُّنْیَا وَ عَذَابَ الْآخِرَةِ وَ یَوْمُ ثَلَاثَةٍ وَ عِشْرِینَ تَمُرُّونَ عَلَی الصِّرَاطِ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ کَأَنَّمَا أَشْبَعْتُمْ کُلَّ یَتِیمٍ مِنْ أُمَّتِی وَ کَسَوْتُمْ کُلَّ عُرْیَانٍ مِنْ أُمَّتِی وَ یَوْمُ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ لَا تَخْرُجُونَ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یَرَی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ مَکَانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ یُعْطِی کُلَّ وَاحِدٍ ثَوَابَ أَلْفِ مَرِیضٍ وَ أَلْفِ غَرِیبٍ خَرَجُوا فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعْطَاکُمْ ثَوَابَ عِتْقِ أَلْفِ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ وَ یَوْمُ خَمْسَةٍ وَ عِشْرِینَ بَنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ تَحْتَ الْعَرْشِ أَلْفَ قُبَّةٍ خَضْرَاءَ عَلَی رَأْسِ کُلِّ قُبَّةٍ خَیْمَةٌ مِنْ نُورٍ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا أُمَّةَ أَحْمَدَ أَنَا رَبُّکُمْ وَ أَنْتُمْ عَبِیدِی وَ إِمَائِی اسْتَظِلُّوا بِظِلِّ عَرْشِی فِی هَذِهِ الْقِبَابِ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً فَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَبْعَثَنَّکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ یَتَعَجَّبُ مِنْکُمُ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ وَ لَأُتَوِّجَنَّ کُلَّ وَاحِدٍ بِأَلْفِ تَاجٍ مِنْ نُورٍ وَ لَأُرْکِبَنَّ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ عَلَی نَاقَةٍ خُلِقَتْ مِنْ نُورٍ زِمَامُهَا مِنْ نُورٍ وَ فِی ذَلِکَ الزِّمَامِ أَلْفُ حَلْقَةٍ مِنْ ذَهَبٍ فِی کُلِّ حَلْقَةٍ مَلَکٌ قَائِمٌ عَلَیْهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ.
ص: 354
و چون روز بیست و ششم فرا رسد، خداوند از روی رحمت به شما نظر می افکند، تمام گناهانتان را می آمرزد، مگر خونهای به باطل ریخته شده و اموال به ناحق تصرف شده، و خانه شما را روزی هفتاد بار از (آلودگی به) غیبت و دروغ و بهتان پاک می سازد.
و چون روز بیست و هفتم فرا رسد، مقام و منزلت شما چنان است که گویا هر مرد با ایمان و زن دینداری را یاری کرده و هفتاد هزار برهنه را پوشانیده و هزار مرزبان را خدمت کرده باشید و گویا هر کتابی را که خداوند بر پیامبرانش نازل کرده است خوانده باشید.
و در روز بیست و هشتم، خداوند در بهشت جاویدان، برای شما صد هزار شهر از نور بنا می کند و در جنّة المأوی یک صد هزار کاخ از نقره و در جنّة النّعیم یک صد هزار خانه از عنبر اشهب و در جنّة الفردوس یک صد هزار شهر که در هر شهر یک هزار حجره قرار داده به شما عنایت می فرماید و در جنّة الخلد یک صد هزار منبر از مشک و در درون هر منبری هزار اطاق از زعفران و در هر اطاقی هزار تخت از درّ و یاقوت و بر هر تختی همسری از حوران بهشتی به شما عطا می کند.
و چون روز بیست و نهم فرا می رسد، خداوند یک میلیون محلّه و در هر محلّه ای خیمه ای سپید رنگ و در هر خیمه ای تختی از کافور سپید و بر هر تختی هزار بستر از سندس سبز رنگ و بر هر بستر حوریّه ای است که هفتاد جامه پوشیده است و دارای هفتاد هزار گیسو که با درّ و یاقوت زینت یافته اند، به شما کرامت فرماید.
و چون سی روز ماه رمضان تمام می شود، خداوند به ازای هر روزی که گذشته است، ثواب هزار شهید و هزار صدّیق و عبادت پنجاه سال را در نامه اعمال شما ثبت می کند. و نیز به ازای هر روز روزه داری، ثواب دو هزار روز، روزه می نویسد و درجات شما را به تعداد آنچه را که رود نیل رویانده است بالا می برد و برائت آزادی از آتش جهنّم و جواز عبور از صراط و امان نامه مصون بودن از عذاب را به دست شما می دهد.
و بهشت دارای دری است که به آن ریّان می گویند و این در تا روز قیامت باز نمی شود و در قیامت این در به روی مردان و زنان روزه دار امّت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم گشوده می گردد. سپس رضوان خازن بهشت ندا می کند: ای امّت محمّد! بسوی ریّان بشتابید، و امّت من از این رو به بهشت وارد می شود. پس کسی که در این ماه مورد آمرزش الهی قرار نگیرد، در
ص: 355
وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ سِتَّةٍ وَ عِشْرِینَ یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْکُمْ بِالرَّحْمَةِ فَیَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمُ الذُّنُوبَ کُلَّهَا إِلَّا الدِّمَاءَ وَ الْأَمْوَالَ وَ قَدَّسَ بَیْتَکُمْ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً مِنَ الْغِیبَةِ وَ الْکَذِبِ وَ الْبُهْتَانِ وَ یَوْمُ سَبْعَةٍ وَ عِشْرِینَ فَکَأَنَّمَا نَصَرْتُمْ کُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ کَسَوْتُمْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَارٍ وَ خَدَمْتُمْ أَلْفَ مُرَابِطٍ وَ کَأَنَّمَا قَرَأْتُمْ کُلَّ کِتَابٍ أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أَنْبِیَائِهِ وَ یَوْمُ ثَمَانِیَةٍ وَ عِشْرِینَ جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ فِی جَنَّةِ الْخُلْدِ مِائَةَ أَلْفِ مَدِینَةٍ مِنْ نُورٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَنَّةِ الْمَأْوَی مِائَةَ أَلْفِ قَصْرٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَنَّةِ الْفِرْدَوْسِ مِائَةَ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَلْفُ حُجْرَةٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَنَّةِ الْجَلَالِ مِائَةَ أَلْفِ مِنْبَرٍ مِنْ مِسْکٍ فِی جَوْفِ
کُلِّ مِنْبَرٍ أَلْفُ بَیْتٍ مِنْ زَعْفَرَانٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَلْفُ سَرِیرٍ مِنْ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ تِسْعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَلْفَ أَلْفِ مَحَلَّةٍ فِی جَوْفِ کُلِّ مَحَلَّةٍ قُبَّةٌ بَیْضَاءُ فِی کُلِّ قُبَّةٍ سَرِیرٌ مِنْ کَافُورٍ أَبْیَضَ عَلَی ذَلِکَ السَّرِیرِ أَلْفُ فِرَاشٍ مِنَ السُّنْدُسِ الْأَخْضَرِ فَوْقَ کُلِّ فِرَاشٍ حَوْرَاءُ عَلَیْهَا سَبْعُونَ أَلْفَ حُلَّةٍ وَ عَلَی رَأْسِهَا ثَمَانُونَ أَلْفَ ذُؤَابَةٍ کُلُّ ذُؤَابَةٍ مُکَلَّلَةٌ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فَإِذَا تَمَّ ثَلَاثُونَ یَوْماً کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ بِکُلِّ یَوْمٍ مَرَّ عَلَیْکُمْ ثَوَابَ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ أَلْفِ صِدِّیقٍ وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ عِبَادَةَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ بِکُلِّ یَوْمٍ صَوْمَ أَلْفَیْ یَوْمٍ وَ رَفَعَ لَکُمْ بِعَدَدِ مَا أَنْبَتَ النِّیلُ دَرَجَاتٍ وَ کَتَبَ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ وَ أَمَاناً مِنَ الْعَذَابِ وَ لِلْجَنَّةِ بَابٌ یُقَالُ لَهُ الرَّیَّانُ لَا یُفْتَحُ ذَلِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یُفْتَحُ لِلصَّائِمِینَ وَ الصَّائِمَاتِ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یُنَادِی رِضْوَانُ خَازِنُ الْجَنَّةِ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ هَلُمُّوا إِلَی الرَّیَّانِ فَیَدْخُلُ أُمَّتِی فِی ذَلِکَ الْبَابِ إِلَی الْجَنَّةِ فَمَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی رَمَضَانَ فَفِی
ص: 355
کدام ماه آمرزیده خواهد شد؟! هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر آنکه از جانب پروردگار بلند مرتبه است. (1)
در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ همین حدیث آمده است.
روایت24.
امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شعبان ماه من است و ماه رمضان، ماه خدای عزّ و جلّ است. هر که یک روز از ماه مرا روزه دارد من روز قیامت شفیع او باشم و هر که دو روز از ماه مرا روزه دارد گناهانش آمرزیده گردد و هر که سه روز از ماه مرا روزه دارد به او گویند: کار خود از سر گیر. هر که ماه رمضان را روزه دارد و فرج و زبان خود را نگاهدارد و آزاری به مردم نرساند، خداوند گذشته و آینده گناهانش را بیامرزد و از دوزخ آزادش کند و او را وارد دارالقرار میکند و شفاعتش در باره گنهکاران اهل توحید به اندازه تعداد ریگهای تپه «عالج» پذیرفته میشود. (2)
روایت25.
عیون الاخبار: علی ابن ابی طالب علیه السلام گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یک روز این خطبه را برای ما خواند: ای مردم، ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش بهشما رو کرده است، ماهی است که پیش خدا بهترین ماه است و روزهایش بهترین روزها و شبهایش بهترین شبها و ساعاتش بهترین ساعات است. رمضان ماهی است که در آن به مهمانی خدا دعوت شدید و در این ماه اهل کرامت خدا قرار داده شدید. نفسهای شما در آن تسبیح است و خواب شما در آن عبادت است، کردارتان در آن پذیرفته و دعایتان اجابت شده است.
با نیتهای درست و دلهای پاک از خدا بخواهید، شما را برای روزه در آن و خواندن قرآن موفق دارد. بدبخت کسی است که از آمرزش خدا در این ماه محروم گردد. با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید و بر فقراء و مساکین خود صدقه دهید
ص: 356
أَیِّ شَهْرٍ یُغْفَرُ لَهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ (1).
کتاب فضائل الأشهر الثلاثة،: مثله.
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ یَزِیدَ الْقُرَشِیِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: شَعْبَانُ شَهْرِی وَ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ صَامَ یَوْماً مِنْ شَهْرِی کُنْتُ شَفِیعَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ صَامَ یَوْمَیْنِ مِنْ شَهْرِی غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنْ شَهْرِی قِیلَ لَهُ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ وَ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَحَفِظَ فَرْجَهُ وَ لِسَانَهُ وَ کَفَّ أَذَاهُ عَنِ النَّاسِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْهَا وَ مَا تَأَخَّرَ وَ أَعْتَقَهُ مِنَ النَّارِ وَ أَحَلَّهُ دَارَ الْقَرَارِ وَ قَبِلَ شَفَاعَتَهُ فِی عَدَدِ رَمْلِ عَالِجٍ مِنْ مُذْنِبِی أَهْلِ التَّوْحِیدِ(2).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] النَّقَّاشُ وَ الْقَطَّانُ وَ الْمُعَاذِیُّ وَ الطَّالَقَانِیُّ جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطَبَنَا ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ.
فَسَلُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ بِنِیَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیَامِهِ وَ تِلَاوَةِ کِتَابِهِ فَإِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیمِ وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَطَشَهُ وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکُمْ وَ مَسَاکِینِکُمْ وَ
ص: 356
و بزرگان خود را احترام کنید و کوچکها را ترحم کنید و صله رحم به جا آورید و زبانها را نگاه دارید و از آنچه خدا دیدنش را حلال نکرده چشم بپوشید و آنچه را از شنیدنش حلال نکرده گوش ببندید و بر یتیمان مردم مهر ورزید تا بر یتیمان شما مهر ورزند و به سوی خدا از گناهان خود توبه کنید و در وقت نماز دست به دعا بردارید که بهترین ساعتها است و خدا در آن نظر لطف به بندگان خود دارد و به مناجات آنها پاسخ دهد و فریاد آنها را لبیک گوید و دعای آنها را اجابت میکند.
ای مردم! نفس شما در گرو کردار شما است، آن را با استغفار رها کنید. دوش شما از گناهان شما بار سنگینی دارد، با طول سجود آن را سبک کنید و بدانید که خدای متعال به عزت خود قسم خورده که نمازخوانان و سجدهکنندگان را عذاب ندهد و آنها را روز قیامت به هراس دوزخ نیندازد .
ای مردم! هر کدام شما یک روزهدار را در این ماه افطار دهد، نزد خدا ثواب آزاد کردن بنده ای دارد و گناهان گذشته اش آمرزیده میشود. عرض شد: یا رسول اللَّه همه ما بر آن توانایی نداریم، فرمود: از خدا بپرهیزید گرچه با نیمدانه خرما باشد و گرچه با جرعهای آب باشد.
ای مردم! هر که در این ماه خوش خلقی کند، جواز عبور از صراط او باشد در روزی که همه قدمها میلغزد. هر که در این ماه بر مملوکان خود سبک گیرد، خداوند حسابش را تخفیف دهد و هر که شر خود را باز دارد، خداوند در روزی که او را ملاقات میکند، خشم خود را از او باز دارد؛ و هر که در آن یتیمی را گرامی دارد خدا روز ملاقاتش او را گرامی دارد؛ و هر که در آن صله رحم کند روز ملاقات با او با رحمت خود به او صله نماید. و هر که قطع رحم کند خدا در روز ملاقاتش رحمت خود از او ببرد. هر که نماز مستحبی بخواند خدا برات آزادی از آتش برایش بنویسد و هر که در آن واجبی ادا کند ثواب کسی را دارد که هفتاد واجب در ماههای دیگر ادا کند؛ و هر که در آن بر من بسیار صلوات فرستد خدا روزی که میزانها سبک است میزانش را سنگین کند، هر که یک آیه قرآن در آن بخواند همچون کسی پاداش میگیرد که در ماههای دیگر قرآن را ختم کرده باشد.
ای مردم! درهای بهشت در این ماه گشوده است، پس از خدا بخواهید که آنها را به
ص: 357
وَقِّرُوا کِبَارَکُمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَکُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا یَحِلُّ النَّظَرُ إِلَیْهِ أَبْصَارَکُمْ وَ عَمَّا لَا یَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَیْهِ أَسْمَاعَکُمْ وَ تَحَنَّنُوا عَلَی أَیْتَامِ النَّاسِ یُتَحَنَّنْ عَلَی أَیْتَامِکُمْ وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ أَیْدِیَکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَوَاتِکُمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَی عِبَادِهِ یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ وَ ظُهُورُکُمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لَا یُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَیْسَ کُلُّنَا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسُنَ مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقُهُ کَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکَتْ یَمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیْهِ حِسَابَهُ وَ مَنْ کَفَّ فِیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ أَکْرَمَ فِیهِ یَتِیماً أَکْرَمَهُ اللَّهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلَاةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ وَ مَنْ أَکْثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللَّهُ مِیزَانَهُ یَوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِینُ وَ مَنْ تَلَا فِیهِ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَسَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا
ص: 357
روی شما نبندد، و درهای دوزخ در این ماه بسته است، از پروردگار خود بخواهید که آنها را به روی شما نگشاید. در این ماه شیاطین در بندند، پس از پروردگار خود بخواهید که دیگر آنها را بر شما مسلط نکند.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: من برخاستم و عرض کردم: یا رسول اللَّه، کدام عمل در این ماه بهتر است؟ فرمود: ای أبو الحسن، بهترین عمل در این ماه ترس از محارم خدای عز و جل است. سپس گریست. عرض کردم: یا رسول اللَّه چرا گریه میکنی؟ فرمود: برای آنچه در این ماه از تو حلال شمارند؛ گویا تو را مینگرم که برای پروردگارت نماز میخوانی و شقی تر اولین و آخرین که نظیر پیکننده شتر ثمود است، برخاسته و ضربتی بر فرق سر تو بزند و ریشت را آغشته به خون کند .
امیر المؤمنین فرمود: گفتم: یا رسول اللَّه، در آن حال، دین من سالم است؟ فرمود: بله دین تو سالم است. سپس فرمود: ای علی! هر که تو را بکشد مرا کشته و هر که تو را به خشم آرد مرا به خشم آورده و هر که تو را دشنام دهد مرا دشنام داده زیرا تو جان منی، روحت از روح من و گِلت از گِل مناست. به راستی خدای تبارک و تعالی مرا با تو آفریده و مرا با تو برگزیده و مرا برای نبوت اختیار کرده و تو را برای امامت. هر کس منکر امامت تو است، منکر نبوت من است. ای علی، تو وصی من و پدر فرزندان من و شوهر دختر من و خلیفه من بر امت من هستی. در زندگی من و پس از مردنم، فرمان تو، فرمان من و نهی کردن تو نهی کردن من است. سوگند به آن که مرا به نبوت گسیل کرده و بهترین خلق ساخته، که تو حجت خدایی بر خلقش و رازدار خدا و خلیفه او بر بندگانش هستی. (1)
امالی صدوق: طالقانی از احمد همدانی همین حدیث را روایت کرده است. (2)
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یک
ص: 358
یُغَلِّقَهَا عَلَیْکُمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَسَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُفَتِّحَهَا عَلَیْکُمْ وَ الشَّیَاطِینَ مَغْلُولَةٌ فَسَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُسَلِّطَهَا عَلَیْکُمْ.
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُمْتُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ بَکَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَبْکِی لِمَا یُسْتَحَلُّ مِنْکَ فِی هَذَا الشَّهْرِ کَأَنِّی بِکَ وَ أَنْتَ تُصَلِّی لِرَبِّکَ وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَکَ ضَرْبَةً عَلَی قَرْنِکَ فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْیَتَکَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَلِکَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی فَقَالَ علیه السلام فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ مَنْ قَتَلَکَ فَقَدْ قَتَلَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ سَبَّکَ فَقَدْ سَبَّنِی لِأَنَّکَ مِنِّی کَنَفْسِی رُوحُکَ مِنْ رُوحِی وَ طِینَتُکَ مِنْ طِینَتِی إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَنِی وَ إِیَّاکَ وَ اصْطَفَانِی وَ إِیَّاکَ وَ اخْتَارَنِی لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَکَ لِلْإِمَامَةِ وَ مَنْ أَنْکَرَ إِمَامَتَکَ فَقَدْ أَنْکَرَ نُبُوَّتِی یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَصِیِّی وَ أَبُو وُلْدِی وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی أَمْرُکَ أَمْرِی وَ نَهْیُکَ نَهْیِی أُقْسِمُ بِالَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِی خَیْرَ الْبَرِیَّةِ إِنَّکَ لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی سِرِّهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی عِبَادِهِ (1).
لی، [الأمالی للصدوق] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ: مِثْلَهُ (2).
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِیهِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَنْ أَبِیهِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطَبَنَا
ص: 358
روز برای ما خطبه خواند، و همان حدیث را ذکر کرد.
روایت26.
امالی صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آخرین جمعه ماه شعبان برای مردم خطبه ای خواند. نخست حمد و ثنای الهی به جای آورد، سپس فرمود: ای مردم، به شما ماهی روی آورده است که در آن شبی قرار دارد که از هزار ماه بهتر است و آن ماه رمضان است. خداوند روزه آن را واجب ساخته و قیام یک شب را در آن به نماز، مانند عبادت هفتاد شب از ماههای دیگر قرار داده، و برای کسی که از میان کارهای خیر و پسندیده کاری برای خدا انجام دهد، پاداشی همچون پاداش کسی که واجبی از واجبات خدا را انجام داده، مقرر کرده است. هر کس واجبی از واجبات خدا را در این ماه انجام دهد، مانند کسی است که هفتاد واجب را در ماههای دیگر انجام داده است .
این ماه، ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است، و این ماه، ماه همدردی است و ماهی است که خداوند روزی مؤمنان را در آن می افزاید. و هر کس مؤمن روزه داری را در این ماه افطار دهد، نزد خدا پاداش آزاد کردن یک بنده خواهد داشت و گناهان گذشته اش آمرزیده خواهد شد.
گفته شد: ای پیامبر خدا! همه ما قدرت بر افطار دادن به روزه دار را نداریم. فرمود: خداوند کریم است و همین ثواب را به کسی نیز می دهد که تنها بر دادن اندکی شیر مخلوط با آب، یا شربتی از آب گوارا یا چند دانه خرما به روزه دار، قدرت دارد. هر کس در این ماه کار را بر خدمتکار خود آسان گیرد، خداوند حساب را بر او آسان خواهد گرفت. این ماهی است که آغازش رحمت و میانه اش آمرزش و پایانش اجابت دعا و آزادی از آتش دوزخ است، و شما در آن از چهار چیز بی نیاز نخواهید بود: دو خصلت که خدا را بدان خشنود سازید، و دو خصلت دیگر که از آن چاره ای ندارید. امّا آن دو خصلت که خدا را بدان خشنود می سازید، شهادت به یگانگی خدا و رسالت من است، و امّا آن دو خصلت که از آن چاره ای ندارید این است که در این ماه حاجتهای خود را از خدا بخواهید و بهشت را از او مسئلت کنید، و دیگر آنکه در این ماه از خدا عافیت طلب کنید و از آتش دوزخ به او پناه برید. (1)
در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ همین حدیث آمده است.
ص: 359
ذَاتَ یَوْمٍ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ.
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی الْوَرْدِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاسَ فِی آخِرِ جُمُعَةٍ مِنْ شَعْبَانَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَظَلَّکُمْ شَهْرٌ فِیهِ لَیْلَةٌ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَرَضَ اللَّهُ صِیَامَهُ وَ جَعَلَ قِیَامَ لَیْلَةٍ فِیهِ بِتَطَوُّعِ صَلَاةٍ کَمَنْ تَطَوَّعَ بِصَلَاةِ سَبْعِینَ لَیْلَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ وَ جَعَلَ لِمَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِخَصْلَةٍ مِنْ خِصَالِ الْخَیْرِ وَ الْبِرِّ کَأَجْرِ مَنْ أَدَّی فَرِیضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرِیضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ کَانَ کَمَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ وَ هُوَ شَهْرُ الصَّبْرِ وَ إِنَّ الصَّبْرَ ثَوَابُهُ الْجَنَّةُ وَ هُوَ شَهْرُ الْمُوَاسَاةِ وَ هُوَ شَهْرٌ یَزِیدُ اللَّهُ فِیهِ فِی رِزْقِ الْمُؤْمِنِ وَ مَنْ فَطَّرَ فِیهِ مُؤْمِناً صَائِماً کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِذُنُوبِهِ فِیمَا مَضَی فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ کُلُّنَا یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یُفَطِّرَ صَائِماً فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَرِیمٌ یُعْطِی هَذَا الثَّوَابَ مِنْکُمْ مَنْ لَمْ یَقْدِرْ إِلَّا عَلَی مَذْقَةٍ مِنْ لَبَنٍ فَفَطَّرَ بِهَا صَائِماً أَوْ شَرْبَةٍ مِنْ مَاءِ عَذْبٍ أَوْ تُمَیْرَاتٍ لَا یَقْدِرُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ مَنْ خَفَّفَ فِیهِ عَنْ مَمْلُوکِهِ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْهُ حِسَابَهُ وَ هُوَ شَهْرٌ أَوَّلُهُ رَحْمَةٌ وَ أَوْسَطُهُ مَغْفِرَةٌ وَ آخِرُهُ إِجَابَةٌ وَ الْعِتْقُ مِنَ النَّارِ وَ لَا غِنَی بِکُمْ فِیهِ عَنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ خَصْلَتَیْنِ تُرْضُونَ اللَّهَ بِهِمَا وَ خَصْلَتَیْنِ لَا غِنَی بِکُمْ عَنْهُمَا أَمَّا اللَّتَانِ تُرْضُونَ اللَّهَ بِهِمَا فَشَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمَّا اللَّتَانِ لَا غِنَی بِکُمْ عَنْهُمَا فَتَسْأَلُونَ اللَّهَ حَوَائِجَکُمْ وَ تَسْأَلُونَ اللَّهَ فِیهِ الْعَافِیَةَ وَ تَتَعَوَّذُونَ بِهِ مِنَ النَّارِ(1).
کتاب فضائل الأشهر الثلاثة،: مثله
ص: 359
الخصال: سعد از ابن عیسی همین حدیث را روایت کرده است. (1)
ثواب الاعمال: حمیری از ابن عیسی همین حدیث را روایت کرده است. (2)
مجالس شیخ: عمر ابن عثمان از حسن ابن محجوب همین حدیث را روایت کرده است. (3)
روایت27.
ثواب الاعمال،(4)
امالی صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم چون به هلال ماه رمضان نظر می کرد، رو به قبله می نمود، سپس می فرمود: خداوندا، این ماه را همراه با امنیت و ایمان، و سلامتی و اسلام، و تندرستی شکوه مند، و روزی وسیع، و دفع بیماریها، و تلاوت قرآن، و یاری بر نماز و روزه، بر ما نو بگردان. خداوندا، ما را برای ماه رمضان سالم نگه دار و آن را نیز برای ما سالم بدار، و آن را از جانب ما بپذیر، تا ماه رمضان در حالی تمام شود که ما را آمرزیده باشی.
سپس رو به سوی مردم می کرد و می فرمود: ای گروه مسلمانان، هنگامی که هلال ماه رمضان طلوع می کند، شیاطین سرکش به زنجیر کشیده می شوند، و درهای آسمان و درهای بهشت و درهای رحمت همه گشوده می شود، و درهای دوزخ را می بندند و دعا مستجاب می گردد و هنگام هر افطار، برای خدا آزادشدگانی خواهد بود که آنان را از آتش آزاد می کند و هر شب منادیی ندا می کند: «آیا درخواست کننده ای هست؟ آیا استغفارکننده ای هست؟ خداوندا، به هر انفاق کننده ای عوض بده و مال هر بخیلی را به دست تلف بسپار.» تا چون هلال شوّال طلوع کرد، مؤمنان را ندا می کنند که: صبحگاهان برای گرفتن جایزه های خود حاضر شوید که آن روز، روز پاداش است.
سپس امام باقر علیه السلام فرمود: آگاه باشید، سوگند به آن کسی که جانم به دست اوست، این جایزه ها دینار و درهم نیست (بلکه آمرزش و رحمت الهی است).(5)
ص: 360
ل، [الخصال] أبی عن سعد عن ابن عیسی: مثله (1) ثو، [ثواب الأعمال] ابن المتوکل عن الحمیری عن ابن عیسی: مثله (2) مجالس الشیخ، عن أحمد بن عبدون عن علی بن محمد عن علی بن الحسن عن عمرو بن عثمان عن الحسن بن محبوب: مثله (3).
ثو، [ثواب الأعمال](4)
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا نَظَرَ إِلَی هِلَالِ شَهْرِ رَمَضَانَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ بِوَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْعَافِیَةِ الْمُجَلِّلَةِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسِعِ وَ دَفْعِ الْأَسْقَامِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الْعَوْنِ عَلَی الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنَا لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَلِّمْهُ لَنَا وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا حَتَّی یَنْقَضِیَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدْ غَفَرْتَ لَنَا ثُمَّ یُقْبِلُ بِوَجْهِهِ عَلَی النَّاسِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ غُلَّتْ مَرَدَةُ الشَّیَاطِینِ وَ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ وَ غُلِّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ وَ اسْتُجِیبَ الدُّعَاءُ وَ کَانَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ کُلِّ فِطْرٍ عُتَقَاءُ یُعْتِقُهُمْ مِنَ النَّارِ وَ نَادَی مُنَادٍ کُلَّ لَیْلَةٍ هَلْ مِنْ سَائِلٍ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَ أَعْطِ کُلَّ مُمْسِکٍ تَلَفاً حَتَّی إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَوَّالٍ نُودِیَ الْمُؤْمِنُونَ أَنِ اغْدُوا إِلَی جَوَائِزِکُمْ فَهُوَ یَوْمُ الْجَائِزَةِ.
ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا هِیَ بِجَائِزَةِ الدَّنَانِیرِ وَ الدَّرَاهِمِ (5).
ص: 360
در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ همین حدیث ذکر شده است.
مجالس شیخ: جابر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رو به سوی مردم کرد، تا آخر حدیث. (1)
روایت28.
امالی صدوق: محمد ابن مسلم ثقفی از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: براستی برای خدای تبارک و تعالی فرشتگانی است موکل به روزهداران که هر روز ماه رمضان تا پایانش برای آنها آمرزش میطلبند و هنگام افطار، روزه داران را ندا میکنند که ای بندگان خدا مژده بگیرید، اندکی گرسنه شدید و به زودی بسیار سیر میشوید، مبارک باشید و مبارک کنید. تا اینکه شب آخر ماه رمضان فرا رسد به آنها ندا کنند: ای بندگان خدا مژده بگیرید، به تحقیق خدا گناهان شما را آمرزید و توبه شما را پذیرفت، نظر کنید که در آینده چگونه خواهید بود. (2)
در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ همین حدیث ذکر شده است.
روایت29.
امالی صدوق: امام رضا علیه السلام از پدرانش روایت میکند که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ماه رمضان ماه بزرگی است، خداوند در آن ماه حسنات را مضاعف می کند و سیّئات را محو می نماید و درجات را رفیع میگرداند، هر کس در این ماه صدقه ای بدهد خداوند گناهانش را می آمرزد، و هر کس به بردگانش نیکی کند، خداوند او را می آمرزد و هر کس در این ماه خوش خلق باشد، خداوند او را می آمرزد، و هر کس در این ماه خشم خود را فرو برد، خداوند او را می آمرزد و هر کس در این ماه صله رحم کند خداوند او را می آمرزد.
سپس فرمودند: این ماه مثل سایر ماهها نیست، هر وقت به شما رو کند، با رحمت و برکت رو می کند و وقتی از شما جدا شود با غفران و بخشش گناهان میشود. این ماه، ماهی است که نیکیها در آن مضاعف است و اعمال خیر در آن مقبول است. هر کس از شما برای خدا
ص: 361
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ،: مِثْلَهُ.
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْغَضَائِرِیِّ عَنِ الْبَزَوْفَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنِ ابْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقْبِلُ بِوَجْهِهِ إِلَی النَّاسِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَمَّنْ سَمِعَ مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیَّ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَائِکَةً مُوَکَّلِینَ بِالصَّائِمِینَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی آخِرِهِ وَ یُنَادُونَ الصَّائِمِینَ کُلَّ لَیْلَةٍ عِنْدَ إِفْطَارِهِمْ أَبْشِرُوا عِبَادَ اللَّهِ فَقَدْ جُعْتُمْ قَلِیلًا وَ سَتَشْبَعُونَ کَثِیراً بُورِکْتُمْ وَ بُورِکَ فِیکُمْ حَتَّی إِذَا کَانَ آخِرُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ نَادَوْهُمْ أَبْشِرُوا عِبَادَ اللَّهِ فَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ قَبِلَ تَوْبَتَکُمْ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَکُونُونَ فِیمَا تَسْتَأْنِفُونَ (2).
کتاب فضائل الأشهر الثلاثة،: مثله.
لی، [الأمالی للصدوق] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرٌ عَظِیمٌ یُضَاعِفُ اللَّهُ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یَمْحُو فِیهِ السَّیِّئَاتِ وَ یَرْفَعُ فِیهِ الدَّرَجَاتِ مَنْ تَصَدَّقَ فِی هَذَا الشَّهْرِ بِصَدَقَةٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ أَحْسَنَ فِیهِ إِلَی مَا مَلَکَتْ یَمِینُهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ حَسُنَ فِیهِ خُلُقُهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ کَظَمَ فِیهِ غَیْظَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.
ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ شَهْرَکُمْ هَذَا لَیْسَ کَالشُّهُورِ إِنَّهُ إِذَا أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ أَقْبَلَ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ إِذَا أَدْبَرَ عَنْکُمْ أَدْبَرَ بِغُفْرَانِ الذُّنُوبِ هَذَا شَهْرٌ الْحَسَنَاتُ فِیهِ مُضَاعَفَةٌ وَ أَعْمَالُ الْخَیْرِ فِیهِ مَقْبُولَةٌ مَنْ صَلَّی مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ
ص: 361
دو رکعت نافله بخواند خدا او را خواهد بخشید. سپس فرمود: بدبخت واقعی کسی است که این ماه تمام شود و گناهانش بخشیده نشود و هنگامی که نیکوکاران جوائز خدای کریم را دریافت میکنند، زیان و ضرر کرده باشد. (1)
عیون الاخبار: نقاش و طالقانی از احمد همدانی همین حدیث را روایت کرده است. (2)
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: احمد ابن محمد کوفی از علی ابن حسن ابن علی ابن احمد همدانی همین حدیث را روایت کرده است.
روایت30.
امالی صدوق: محمّد ابن مروان گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمود: خداوند تبارک و تعالی در هر شب از شبهای ماه رمضان آزادشدگانی از آتش جهنّم دارد مگر کسی که با مسکری (هر چیز مست کننده ای) افطار کند. چون آخرین شب این ماه فرا رسد، خداوند مهربان به تعداد تمامی کسانی که در طول این ماه آزاد کرده است، بندگان خود را در آن شب آزاد می سازد. (3)
ثواب الاعمال: پدرم از سعد از ابن عیسی از حسین این حدیث را روایت کرده است. (4)
امالی طوسی: رجاء ابن یحیی از احمد ابن هلال از ابن ابی عمیر این حدیث را روایت کرده است. (5)
مجالس شیخ: علی ابن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر این حدیث را روایت کرده است. (6)
در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ این حدیث ذکر شده است.
روایت31.
ثواب الاعمال،(7) امالی صدوق:
ص: 362
رَکْعَتَیْنِ یَتَطَوَّعُ بِهِمَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.
ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ الشَّقِیَّ حَقَّ الشَّقِیِّ مَنْ خَرَجَ عَنْهُ هَذَا الشَّهْرُ وَ لَمْ یُغْفَرْ ذُنُوبُهُ فَحِینَئِذٍ یَخْسَرُ حِینَ یَفُوزُ الْمُحْسِنُونَ بِجَوَائِزِ الرَّبِّ الْکَرِیمِ (1).
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] النقاش و الطالقانی عن أحمد الهمدانی: مثله (2) کتاب فضائل الأشهر الثلاثة، عن محمد بن إبراهیم بن إسحاق عن أحمد بن محمد الکوفی عن علی بن الحسن بن علی بن فضال: مثله.
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عُتَقَاءَ وَ طُلَقَاءَ مِنَ النَّارِ إِلَّا مَنْ أَفْطَرَ عَلَی مُسْکِرٍ فَإِذَا کَانَ آخِرُ لَیْلَةٍ مِنْهُ عتق [أَعْتَقَ] فِیهَا مِثْلَ مَا أَعْتَقَ فِی جَمِیعِهِ (3).
ثو، [ثواب الأعمال] أبی عن سعد عن ابن عیسی عن الحسین: مثله (4) ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جماعة عن أبی المفضل عن رجاء بن یحیی عن أحمد بن هلال عن ابن أبی عمیر: مثله (5) مجالس الشیخ، عن الحسین بن عبید الله عن الحسن بن حمزة العلوی عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر: مثله (6) کتاب فضائل الأشهر الثلاثة،: مثله.
ثو، [ثواب الأعمال](7)
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ
ص: 362
امام محمّد باقر علیه السّلام روایت کرده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم هنگامی که ماه رمضان نزدیک شد، و سه شب از ماه شعبان باقی بود به بلال فرمود: مردم را خبر کن تا همگی در مسجد جمع شوند و آنگاه بر منبر قرار گرفت و پس از ستایش و سپاس خداوندی فرمود:
ای مردم! این ماه (رمضان) فرا رسید و آن سالار ماههاست. در این ماه، شبی هست که از هزار ماه بهتر است. در این ماه، درهای جهنّم بسته و درهای بهشت گشوده می شود. کسی که این ماه را درک کند و آمرزیده نشود، خداوند او را از رحمت خود دور ساخته است؛ و هر کسی که در این ماه پدر و مادر خود را درک کند (ولی کوتاهی در حق آنان بکند) و آمرزیده نشود، خداوند او را از رحمت خود دور گردانیده است؛ و کسی که نام من نزد او برده شود ولی بر من صلوات نفرستد و آمرزیده نشود، خداوند او را از آمرزش خود دور کرده است. (1)
مجالس شیخ: احمد ابن محمد از حسین ابن سعید این حدیث را روایت کرده است. (2)
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: حسن ابن علی ابن فضال از سیف ابن عمیره این حدیث را روایت کرده است.
روایت32.
ثواب الاعمال،(3) امالی صدوق: ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هرگاه ماه رمضان فرا میرسید، هر اسیری را آزاد میکرد و به هر سائلی چیزی میبخشید. (4)
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: محمد ابن ابراهیم از علی ابن سعید عسکری از ابوبکر هذلی همین حدیث را روایت کرده است.
روایت33.
امالی صدوق: عبدالعظیم حسنی از ابوالحسن عسکری نقل میکند که فرمود: هنگامی که خداوند عزّ و جلّ با موسی ابن عمران سخن گفت، موسی علیه السلام فرمود:
ص: 363
فَضَالَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ علیه السلام یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ ذَلِکَ لِثَلَاثٍ بَقِینَ مِنْ شَعْبَانَ قَالَ لِبِلَالٍ نَادِ فِی النَّاسِ فَجَمَعَ النَّاسَ ثُمَّ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ قَدْ حَضَرَکُمْ-(1) وَ هُوَ سَیِّدُ الشُّهُورِ فِیهِ لَیْلَةٌ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تُغَلَّقُ فِیهِ أَبْوَابُ النِّیرَانِ وَ تُفَتَّحُ فِیهِ أَبْوَابُ الْجِنَانِ فَمَنْ أَدْرَکَهُ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَدْرَکَ وَالِدَیْهِ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ (2).
مجالس الشیخ، الغضائری عن جماعة عن الکلینی عن عدة من أصحابه عن أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید: مثله (3) کتاب فضائل الأشهر الثلاثة، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن أحمد بن محمد بن عیسی عن الحسن بن علی بن فضال عن سیف بن عمیرة: مثله.
ثو، [ثواب الأعمال](4)
لی، [الأمالی للصدوق] مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْأَسْوَدِ الْعِجْلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ یَحْیَی الْحِمَّانِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْهُذَلِیِّ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ أَطْلَقَ کُلَّ أَسِیرٍ وَ أَعْطَی کُلَّ سَائِلٍ (5).
کتاب فضائل الأشهر الثلاثة، عن محمد بن إبراهیم عن علی بن سعید العسکری عن أبی بکر الهذلی: مثله.
لی، [الأمالی للصدوق] الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام قَالَ مُوسَی
ص: 363
پروردگارا، پاداش کسی که ماه رمضان را به خاطر تو و به امید پاداش تو روزه بگیرد، چیست؟ فرمود: ای موسی، روز قیامت او را در جایگاهی قرار دهم که ترسی ندارد. موسی علیه السلام فرمود: پروردگارا، پاداش کسی که ماه رمضان را به خاطر مردم روزه بگیرد چیست؟ فرمود: ای موسی، پاداش او مانند پاداش کسی است که روزه نگرفته است. ادامه روایت. (1)
روایت34.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: زیاد ابن منذر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: هنگامی که خداوند با موسی ابن عمران سخن گفت - و حدیث را ادامه داد و در آخر حدیث این عبارات اضافه شده است:
فرمود: پروردگارا، پاداش کسی که در روشنایی روز به خاطر رضای تو روزه میگیرد چیست؟ فرمود: ای موسی، بهشت من برای اوست و از اهوال روز قیامت در امان خواهد بود و از آتش جهنم آزاد میشود .
روایت35.
امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شعبان ماه من است و ماه رمضان، ماه خدای عزّ و جلّ است. هر که یک روز از ماه مرا روزه دارد، من روز قیامت شفیع او هستم و هر که ماه رمضان را روزه بگیرد از آتش جهنم رهایی مییابد. (2)
روایت36.
الخصال: جابر ابن عبدالله از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: به امت من در ماه رمضان پنج چیز داده می شود که به امت هیچ پیامبری پیش از من داده نشده است: یکی اینکه وقتی اولین شب ماه رمضان فرا رسد، خداوند به آنان نظر می کند، و هر کس که خدا به او نظر کند، هرگز او را عذاب نخواهد کرد.
دوم اینکه بوی دهان آنها به هنگام عصر نزد خداوند خوشبوتر از
ص: 364
إِلَهِی مَا جَزَاءُ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ لَکَ مُحْتَسِباً قَالَ یَا مُوسَی أُقِیمُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَقَاماً لَا یَخَافُ فِیهِ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ یُرِیدُ بِهِ النَّاسَ قَالَ یَا مُوسَی ثَوَابُهُ کَثَوَابِ مَنْ لَمْ یَصُمْهُ الْخَبَرَ(1).
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ مُنْذِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَامَ فِی بَیَاضِ النَّهَارِ یَلْتَمِسُ بِذَلِکَ رِضَاکَ قَالَ یَا مُوسَی لَهُ جَنَّتِی وَ لَهُ الْأَمَانُ مِنْ کُلِّ هَوْلٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ الْعِتْقُ مِنَ النَّارِ.
لی، [الأمالی للصدوق] الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: شَعْبَانُ شَهْرِی وَ رَمَضَانُ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ صَامَ مِنْ شَهْرِی یَوْماً کُنْتُ شَفِیعَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ أُعْتِقَ مِنَ النَّارِ(2).
ل، [الخصال] مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو الْبَصْرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْدُونٍ النَّسَائِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ وَ کَانَ ثِقَةً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ الْجُوَیْرِیِّ عَنْ زَیْدٍ الْعَمِّیِّ عَنْ أَبِی نُصْرَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أُعْطِیَتْ أُمَّتِی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ خَمْساً لَمْ یُعْطَهُنَّ أُمَّةُ نَبِیٍّ قَبْلِی أَمَّا وَاحِدَةٌ فَإِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ وَ مَنْ نَظَرَ اللَّهُ إِلَیْهِ لَمْ یُعَذِّبْهُ أَبَداً وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَإِنَّ خُلُوفَ أَفْوَاهِهِمْ حِینَ یُمْسُونَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَطْیَبُ مِنْ
ص: 364
مشک است.
سوم اینکه فرشتگان شب و روز برای آنان طلب آمرزش می کنند.
و چهارم اینکه خداوند به بهشت امر می کند که استغفار کن و برای بندگانم خود را آرایش بده تا شاید رنج و ناراحتی دنیا از آنها برطرف شود و به سوی بهشت و کرامت من برگردند.
پنجم اینکه وقتی آخرین شب ماه رمضان فرا می رسد، همه آنها آمرزیده می شوند. مردی گفت: یا رسول اللَّه، این کار در شب قدر انجام می گیرد؟ فرمود: آیا کارگران را نمی بینی که چون از کارشان فارغ می شوند اجرت داده می شوند. (1)
روایت37.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: جابر ابن عبدالله انصاری گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به امت من پنج خصلت داده شده است. حدیث (را ذکذ می کند) و در آخر حدیث این گونه آمده است: مردی پرسید ای رسول خدا! آن شب قدر است؟ فرمود: آیا گارگران را نمیبینید که هرگاه کار میکنند چگونه دستمزدشان را دریافت میکنند .
روایت38.
الخصال: ابن ظبیان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: آئین آسان محمدی شش چیز است: به پا داشتن نماز، پرداخت زکات، روزه ماه رمضان، حج خانه خدا، فرمانبردای از امام و پرداخت حقوق مؤمن. حدیث. (2)
روایت39.
الخصال: حسن کرخی گوید: از حسن ابن علی علیه السلام شنیدم که در خانهاش به مردی فرمود: ای ابوهارون! هر کس ده ماه رمضان را پشت سر هم در سالهای متوالی روزه بگیرد، وارد بهشت میشود. (3)
ص: 365
رِیحِ الْمِسْکِ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَإِنَّ الْمَلَائِکَةَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُمْ فِی لَیْلِهِمْ وَ نَهَارِهِمْ وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُ جَنَّتَهُ أَنِ اسْتَغْفِرِی وَ تَزَیَّنِی لِعِبَادِی فَیُوشِکُ أَنْ یَذْهَبَ بِهِمْ نَصَبُ الدُّنْیَا وَ أَذَاهَا وَ یَصِیرُوا إِلَی جَنَّتِی وَ کَرَامَتِی وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ فَإِذَا کَانَ آخِرُ لَیْلَةٍ غَفَرَ لَهُمْ جَمِیعاً فَقَالَ رَجُلٌ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْعُمَّالِ إِذَا فَرَغُوا مِنْ أَعْمَالِهِمْ وُفُّوا(1).
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَذَانِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُعْطِیَتْ أُمَّتِی خَمْسَ خِصَالٍ الْخَبَرَ وَ فِی آخِرِهِ هَکَذَا فَقَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ هِیَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ قَالَ لَا أَ مَا تَرَوْنَ الْعُمَّالَ إِذَا عَمِلُوا کَیْفَ یُؤْتَوْنَ أُجُورَهُمْ.
ل، [الخصال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الْمُحَمَّدِیَّةُ السَّمْحَةُ إِقَامُ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءُ الزَّکَاةِ وَ صِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حِجُّ الْبَیْتِ وَ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ وَ أَدَاءُ حُقُوقِ الْمُؤْمِنِ الْخَبَرَ(2).
ل، [الخصال] أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْفَرَجِ الْمُؤَذِّنُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْکَرْخِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام یَقُولُ لِرَجُلٍ فِی دَارِهِ یَا أَبَا هَارُونَ مَنْ صَامَ عَشَرَةَ أَشْهُرِ رَمَضَانَ مُتَوَالِیَاتٍ دَخَلَ الْجَنَّةَ(3).
ص: 365
روایت40.
عیون الاخبار: امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ماه رجب ماه خدا است که در آن صدای اسلحه به گوش نمی خورد، (از چهار ماه حرام است) و در آن خداوند پیوسته رحمت را بر بندگان میریزد، و ماه شعبان که در آن انواع خیرات بطور پراکنده شیوع یابد، و در شب اوّل ماه رمضان لشکریان ابلیس زنجیر شوند، و در هر شب هفتاد هزار گناهکار آمرزیده گردند، و چون شب قدر در آید، خداوند به عدد آنچه در ماه رجب و شعبان و رمضان تا آن وقت آمرزیده است در آن شب ببخشد، مگر آن کس را که میان او و برادر دینی و رفیقش عداوتی باشد، که فرشتگان را دستور فرماید آنان را مهلت دهید تا با یکدیگر صلح و سازش کنند. (1)
روایت41.
مجالس مفید،(2) امالی طوسی: ابو هریره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ماه رمضان ماه پر برکتی است که خداوند روزه آن را واجب نموده است. درهای بهشت در این ماه گشوده است، و شیاطین در این ماه در زنجیر کشیده شدهاند. شبی در این ماه وجود دارد که از هزار ماه بهتر و برتر است، هر کس از فیض آن محروم بماند، براستی محروم واقعی اوست. و این سخن را سه بار تکرار فرمود. (3)
مجالس شیخ: ایوب سجستانی از ابوقلابه این حدیث را روایت کرده است .
روایت42.
امالی طوسی: ابوهریره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس ماه رمضان را با ایمان به خدا و به امید پاداش الهی روزه بگیرد، خداوند گناهان گذشتهاش را میبخشاید و هر کس شب قدر را با ایمان به خدا و به امید پاداش الهی نماز بخواند، خداوند گناهان گذشتهاش را میبخشاید. (4)
روایت43.
امالی طوسی:
ص: 366
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَجَبٌ شَهْرُ اللَّهِ الْأَصَمُّ یَصُبُّ اللَّهُ فِیهِ الرَّحْمَةَ عَلَی عِبَادِهِ وَ شَهْرُ شَعْبَانَ تُشْعَبُ فِیهِ الْخَیْرَاتُ وَ فِی أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ یَغُلُّ الْمَرَدَةَ مِنَ الشَّیَاطِینِ وَ یَغْفِرُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ سَبْعِینَ أَلْفاً فَإِذَا کَانَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ بِمِثْلِ مَا غَفَرَ فِی رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَّا رَجُلٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ شَحْنَاءُ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ انْظُرُوا هَؤُلَاءِ حَتَّی یَصْطَلِحُوا(1).
جا، [المجالس للمفید](2)
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ سُلَیْمَانَ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَبْسِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ أَیُّوبَ عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرٌ مُبَارَکٌ افْتَرَضَ اللَّهُ صِیَامَهُ تُفَتَّحُ فِیهِ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ تُصَفَّدُ فِیهِ الشَّیَاطِینُ وَ فِیهِ لَیْلَةٌ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ فَمَنْ حُرِمَهَا حُرِمَ یُرَدِّدُ ذَلِکَ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (3).
مجالس الشیخ، عن أحمد بن عبدون عن علی بن محمد عن علی بن فضال عن محمد بن عبید عن الفضل بن دکین عن عبد السلام بن حرب عن أیوب السجستانی عن أبی قلابة: مثله (4).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ إِلَی حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْقَدْرِ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً غَفَرَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ (5).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی
ص: 366
امام باقر علیه السلام فرمود: امیرمومنان علی علیه السلام فرمود: بهترین چیزی که توسل کنندگان بدان توسل میجویند ایمان به خداوند و پیامبرش است تا اینکه فرمود: و روزه ماه رمضان چراکه آن سپر و مانعی در برابر عذاب خداوند است. (1)
علل الشرایع: ابراهیم ابن عمر با سندش به علی علیه السلام میرساند که همین حدیث را بیان فرمود. (2)
روایت44.
امالی طوسی: امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که (در شب معراج) مرا به آسمان بردند، وارد بهشت شدم و در آن قصری از یاقوت سرخ دیدم که بر اثر درخشش، از بیرون داخل آن و از داخل، بیرون آن دیده می شد و در آن بنایی از درّ و زبرجد بود. گفتم: ای جبرئیل! این قصر برای کیست؟ ایشان فرمودند: این برای کسی است که سخن نیکو بگوید و روزه دائمی بگیرد و غذا بدهد و در شب در حالی که مردم خوابند، به مناجات بپردازد.
حضرت علی علیه السلام فرمودند: ای پیامبر خدا! در میان امت شما چه کسی طاقت انجام این کارها را دارد؟ ایشان فرمودند: ای علی نزدیک بیا؛ و آن حضرت نیز به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک شد. آن حضرت به او فرمود: آیا می دانی نیکو سخن راندن چیست؟ آن حضرت فرمودند: خداوند و رسولش داناترند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: کسی که بگوید: سبحان الله، و الحمد لله و لا إله إلا الله، و الله اکبر. سپس فرمودند: آیا می دانی روزه دائمی گرفتن یعنی چه؟ آن حضرت فرمودند: خدا و رسولش داناترند. ایشان فرمودند: هر کس ماه رمضان را روزه بگیرد و یک روز آن را هم نخورد. می دانی که غذا دادن یعنی چه؟ آن حضرت فرمودند: خدا و رسولش داناترند. ایشان فرمودند: منظور از آن کسی است که به دنبال کسب روزی خانواده برآید و آبروی آنان را در برابر مردم حفظ کند. آیا می دانی که مناجات در شب و در هنگامی که مردم خوابند یعنی چه؟ ایشان فرمودند: خدا و رسولش داناترند. ایشان فرمودند: منظور از آن کسی است که نمی خوابد تا این که نماز عشاء را ادا کند و منظور از این که مردم خوابند، یهود و مسیحیانند، چرا که آنان ما بین این فاصله را می خوابند. (3)
روایت45.
امالی طوسی:
ص: 367
عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَفْضَلُ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی أَنْ قَالَ وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ (1).
ع، [علل الشرائع] أبی عن سعد عن إبراهیم بن مهزیار عن أخیه عن حماد بن عیسی عن إبراهیم بن عمر بإسناده رفعه إلی علی علیه السلام: مثله (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ الْفَرَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ یُرَی بَاطِنُهُ مِنْ ظَاهِرِهِ لِضِیَائِهِ وَ نُورِهِ وَ فِیهِ قُبَّتَانِ مِنْ دُرٍّ وَ زَبَرْجَدٍ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ قَالَ هُوَ لِمَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّیَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِی أُمَّتِکَ مَنْ یُطِیقُ هَذَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرِی مَا إِطَابَةُ الْکَلَامِ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَ تَدْرِی مَا إِدَامَةُ الصِّیَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ صَامَ شَهْرَ الصَّبْرِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ لَمْ یُفْطِرْ مِنْهُ یَوْماً أَ تَدْرِی مَا إِطْعَامُ الطَّعَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ طَلَبَ لِعِیَالِهِ مَا یَکُفُّ بِهِ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ أَ تَدْرِی مَا التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ لَمْ یَنَمْ حَتَّی یُصَلِّیَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ النَّاسُ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ غَیْرِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ نِیَامٌ بَیْنَهُمَا(3).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ عُمَرَ
ص: 367
جابر ابن عبدالله گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به امت من در ماه رمضان پنج چیز داده می شود که به امت هیچ پیامبری پیش از من داده نشده است: وقتی اولین شب ماه رمضان فرا رسد، خداوند به آنان نظر می کند و هر کس که خدا به او نظر کند هرگز او را عذاب نخواهد کرد، و بوی دهان آنها به هنگام عصر نزد خداوند خوشبوتر از مشک است و فرشتگان شب و روز به آنان طلب آمرزش می کنند. خداوند به بهشت امر می کند که استغفار کن و برای بندگانم خود را آرایش بده تا شاید رنج و ناراحتی دنیا از آنها برطرف شود و به سوی بهشت و کرامت من برگردند. و وقتی آخرین شب ماه رمضان فرا می رسد همه آنها آمرزیده می شوند. (1)
روایت46.
امالی طوسی: مجاشعی از علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: بر شماست که روزه ماه رمضان را بگیرید چراکه روزه این ماه سپری محکم در برابر آتش جهنم است. ادامه روایت. (2)
روایت47.
احتجاج،(3) علل الشرایع: در خطبه فاطمه صلوات الله علیها در باره مسئله فدک فرمودند: خداوند روزه را برای تثبیت اخلاص واجب کرده است. (4)
روایت48.
علل الشرایع: انس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل به نزد من آمد و به من فرمود: اسلام ده جزء دارد، تا اینکه فرمود: جزء چهارم، روزه است و آن سپر و مانعی در برابر آتش جهنم است. (5)
مؤلف
در باب شب قدر برخی از روایتها و در باب فضیلت ماه رجب برخی دیگر از این روایتها را ذکر کردیم.
روایت49.
الخصال،(6) امالی صدوق،(7) علل الشرایع:
ص: 368
بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُعْطِیَتْ أُمَّتِی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ خَمْساً لَمْ تُعْطَهَا أُمَّةُ نَبِیٍّ قَبْلِی إِذَا کَانَ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنْهُ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ فَإِذَا نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ لَمْ یُعَذِّبْهُمْ بَعْدَهَا وَ خُلُوفُ أَفْوَاهِهِمْ حِینَ یُمْسُونَ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ وَ تَسْتَغْفِرُ لَهُمُ الْمَلَائِکَةُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ مِنْهُ وَ یَأْمُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَنَّتَهُ فَیَقُولُ تَزَیَّنِی لِعِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ یُوشِکُ أَنْ یَسْتَرِیحُوا مِنْ نَصَبِ الدُّنْیَا وَ أَذَاهَا إِلَی جَنَّتِی وَ کَرَامَتِی فَإِذَا کَانَ آخِرُ لَیْلَةٍ مِنْهُ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ جَمِیعاً(1).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: عَلَیْکُمْ بِصِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّ صِیَامَهُ جُنَّةٌ حَصِینَةٌ مِنَ النَّارِ الْخَبَرَ(2).
ج، [الإحتجاج](3)
ع، [علل الشرائع]: فِی خُطْبَةِ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا فِی أَمْرِ فَدَکَ فَرَضَ اللَّهُ الصِّیَامَ تَثْبِیتاً لِلْإِخْلَاصِ (4).
ع، [علل الشرائع] عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لِی الْإِسْلَامُ عَشَرَةُ أَسْهُمٍ إِلَی أَنْ قَالَ الرَّابِعَةُ الصَّوْمُ وَ هِیَ الْجُنَّةُ(5).
علی ابن ابی طالب علیه السلام فرمود: چند نفر یهودی محضر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم مشرف شده و داناترین آنها مسائلی چند از حضرتش پرسید در بین سؤالات عرضه داشت: برای چه خداوند عزّ و جل سی روز، روزه بر امّتت واجب کرده و بر امتهای پیشین بیشتر از سی روز فرض و لازم قرار داده بود؟ نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: وقتی جناب آدم علیه السّلام از شجره منهیّه تناول نمود، آنچه خورده بود مدّت سی روز در شکمش باقی ماند. پس حق تعالی بر ذریّه او واجب کرد که تا سی روز گرسنه و تشنه باشند و آنچه را که در بین این سی روز می خورند و در خوردن مجاز هستند، تفضّلی است از ناحیه حق تعالی بر ایشان و همین حکم بر جناب آدم نیز ثابت بود. باری حق عزّ و جل حکم مزبور را بر امّت من واجب گردانید، سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمودند: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ»،(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید. [روزه در] روزهای معدودی [بر شما مقرر شده است]}
یهودی عرضه داشت: ای محمّد راست گفتی، بفرمایید: پاداش کسی که این سی روز را روزه دارد چیست؟ نبی اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: مؤمنی نیست که ماه رمضان را به امید اجر و پاداش روزه بگیرد مگر آنکه خداوند هفت خصلت برایش مقرّر می فرماید: اوّل: حرام را از بدنش ذوب می کند. دوّم: به رحمت باری تعالی نزدیک می گردد. سوّم: روزه اش کفّاره لغزش پدرش حضرت آدم علیه السّلام می باشد. چهارم: حق تعالی سختی های مرگ را بر او آسان می فرماید. پنجم: از گرسنگی و تشنگی روز قیامت در امانش قرار می دهد. ششم: برات آزادی از جهنّم را نصیبش می گرداند. هفتم: از طیّبات بهشتی بهره مندش می کند. یهودی عرضه داشت: ای محمّد راست گفتی. (2)
روایت50.
امالی صدوق: حمزه ابن محمد گوید: برای امام حسن عسکری نوشتم که چرا خداوند عزّ و جلّ روزه را واجب کرده است؟ پاسخ آمد: برای آنکه توانگر درد گرسنگی را بچشد و به فقیر و تهیدست بخشش کند. (3)
روایت51.
علل الشرایع،(4) عیون الاخبار: در علتهایی که فضل ابن شاذان از امام رضا علیه السلام پرسیده، آمده است: اگر گفته شود چرا خلائق امر شده اند به گرفتن روزه؟ در جواب گفته می شود: تا درد گرسنگی و تشنگی را بیابند و درک نمایند. و با درک این درد، بر فقر و نیاز در
ص: 369
الْحُسَیْنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمَ عَلَی أُمَّتِکَ بِالنَّهَارِ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ فَرَضَ عَلَی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ بَقِیَ فِی بَطْنِهِ ثَلَاثِینَ یَوْماً فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ ثَلَاثِینَ یَوْماً الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ وَ الَّذِی یَأْکُلُونَهُ تَفَضُّلٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ وَ
کَذَلِکَ کَانَ عَلَی آدَمَ فَفَرَضَ اللَّهُ ذَلِکَ عَلَی أُمَّتِی ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ (1) قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَامَهَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ احْتِسَاباً إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَ خِصَالٍ أَوَّلُهَا یَذُوبُ الْحَرَامَ مِنْ جَسَدِهِ وَ الثَّانِیَةُ یَقْرُبُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ الثَّالِثَةُ یَکُونُ قَدْ کَفَّرَ خَطِیئَةَ أَبِیهِ آدَمَ وَ الرَّابِعَةُ یُهَوِّنُ اللَّهُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ الْخَامِسَةُ أَمَانٌ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ السَّادِسَةُ یُعْطِیهِ اللَّهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ السَّابِعَةُ یُطْعِمُهُ اللَّهُ مِنْ طَیِّبَاتِ الْجَنَّةِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ(2).
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام لِمَ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمَ فَوَرَدَ فِی الْجَوَابِ لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ فَیَمُنَّ عَلَی الْفَقِیرِ(3).
ع، [علل الشرائع](4)
ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] فِی عِلَلِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالصَّوْمِ قِیلَ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَدِلُّوا عَلَی فَقْرِ
ص: 369
آخرت استدلال کنند. و بدین وسیله روزه دار خاشع و ذلیل و خاکسار و در ضمن صاحب اجر و عارف و صابر گردد، بر آنچه از ناحیه گرسنگی و تشنگی به وی متوجّه می گردد در نتیجه مستحقّ ثواب می شود مضافا به این که روزه شخص را از شهوات و امیال نفسانی حفظ و نگهداری می کند. و روزه در دنیا برای روزه داران واعظی بوده و راضی کننده ایشان است بر اداء تکالیف و در آخرت دلیل و راهنما می باشد. و بدین وسیله روزه دار سختی گرسنگی و تشنگی بر اهل فقر و مسکنت را در دنیا لمس می کند و این باعث می گردد که آنچه حقوق مالی است و طلب فقراء از او هست را بپردازد.
اگر سؤال شود: چرا روزه در خصوص ماه رمضان واجب شده نه ماههای دیگر؟ در جواب گفته می شود: به خاطر اینکه ماه رمضان ماهی است که خداوند متعال قرآن را نازل فرموده است. و در این ماه حقّ تعالی بین اهل حقّ و باطل تفرقه انداخته، چنان که خود در قرآن فرموده: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ، هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ»،(1) {ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است.}و در این ماه حضرت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله به نبوّت برانگیخته شد. و در این ماه لیلة القدر می باشد که از هزار ماه بهتر بوده و در آن هر فرمان حکیم تفریق و توزیع می گردد و آن ابتداء سال بوده و آنچه از خیر و شرّ، ضرر و منفعت، روزی و مرگ در آن برای انسان مقرّر می شود، و از این جهت به آن لیلة القدر می گویند.
اگر سؤال شود: چرا خلائق فقط به روزه ماه رمضان امر شده اند نه به کمتر و نه به بیشتر از آن؟ در جواب گفته می شود: این مقدار نیرو و توان بندگان بوده اعمّ از قوی و ضعیف، و همگان تا این اندازه با هم مشترک هستند و حقّ عزّ و جلّ واجبات را بر اساس اغلب اشیاء و توان عمومی منظور می دارد سپس به اهل ضعف تخفیف داده و آنها را مرخّص می نماید چنانچه اهل قوّه و آنان که توان دارند را ترغیب در اضافه بر آن می نماید و اگر بر کمتر از آن صلاحیّت داشته باشند، البته تکلیف را در حقشان کاهش داده، همان طوری که اگر محتاج به بیش از آن باشند، البته تکلیف را نسبت به آنها افزایش می دهد. (2)
روایت52.
علل الشرایع: در علتهایی که ابن سنان از امام رضا علیه السلام پرسید، آمده است که: روزه به منظور اسرار و عللی بر بندگان واجب شده از جمله: بدین وسیله انسان به درد گرسنگی و تشنگی آگاه شده در نتیجه خاضع و آرام و مأجور و محتسب و شکیبا گردیده و بدین ترتیب به شدائد و سختی های آخرت پی خواهد برد. و نیز روزه سبب می شود که شخص شهوتش شکسته و ضعیف گردد. روزه واعظی است در دنیا که انسان را بر مقدار نیاز و احتیاج بندگان در
ص: 370
الْآخِرَةِ وَ لِیَکُونَ الصَّائِمُ خَاشِعاً ذَلِیلًا مُسْتَکِیناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً عَارِفاً صَابِراً لِمَا أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَوْجِبَ الثَّوَابَ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الِانْکِسَارِ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ لِیَکُونَ ذَلِکَ وَاعِظاً لَهُمْ فِی الْعَاجِلِ وَ رَائِضاً لَهُمْ عَلَی أَدَاءِ مَا کَلَّفَهُمْ وَ دَلِیلًا فِی الْآجِلِ وَ لِیَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِکَ عَلَی أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْکَنَةِ فِی الدُّنْیَا فَیُؤَدُّوا إِلَیْهِمْ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُمْ فِی أَمْوَالِهِمْ.
فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ الصَّوْمُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ خَاصَّةً دُونَ سَائِرِ الشُّهُورِ قِیلَ لِأَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ الْقُرْآنَ وَ فِیهِ فَرَقَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ (1) وَ فِیهِ نُبِّئَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ فِیهِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ وَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ هِیَ رَأْسُ السَّنَةِ یُقَدَّرُ فِیهَا مَا یَکُونُ فِی السَّنَةِ مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ أَوْ مَضَرَّةٍ أَوْ مَنْفَعَةٍ أَوْ رِزْقٍ أَوْ أَجَلٍ وَ لِذَلِکَ سُمِّیَتْ لَیْلَةَ الْقَدْرِ.
فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِصَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ قِیلَ لِأَنَّهُ قُوَّةُ الْعِبَادِ الَّذِی یُعَمُّ فِیهِ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُّ وَ إِنَّمَا أَوْجَبَ اللَّهُ تَعَالَی الْفَرَائِضَ عَلَی أَغْلَبِ الْأَشْیَاءِ وَ أَعَمِّ الْقُوَی ثُمَّ رَخَّصَ لِأَهْلِ الضَّعْفِ وَ رَغَّبَ أَهْلَ الْقُوَّةِ فِی الْفَضْلِ وَ لَوْ کَانُوا یُصْلَحُونَ عَلَی أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ لَنَقَصَهُمْ وَ لَوِ احْتَاجُوا إِلَی أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ لَزَادَهُمْ (2).
ع، [علل الشرائع] فِی عِلَلِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: عِلَّةُ الصَّوْمِ لِعِرْفَانِ مَسِّ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ لِیَکُونَ الْعَبْدُ ذَلِیلًا مُسْتَکِیناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً صَابِراً فَیَکُونَ ذَلِکَ دَلِیلًا عَلَی شَدَائِدِ الْآخِرَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الِانْکِسَارِ لَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَاعِظاً لَهُ فِی الْعَاجِلِ دَلِیلًا عَلَی الْآجِلِ لِیَعْلَمَ شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِکَ مِنْ أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْکَنَةِ فِی
ص: 370
دنیا و آخرت آگاه می نماید. (1)
روایت53.
علل الشرایع: هشام ابن حکم، وی می گوید: از امام صادق علیه السّلام راجع به علّت روزه سؤال کردم؟ حضرت فرمودند: علّت تشریع روزه و وجوب آن این است که به واسطه آن فقیر و غنی با هم مساوی می گردند. و توضیح آن این است که: غنی هیچ گاه درد و الم گرسنگی را حسّ نمی کند تا به فقیر ترحّم نماید، چه آنکه وی هر گاه هر چیزی را که اراده کند بر آن دست می یابد. لذا حق تعالی خواست بین مخلوقات، اغنیاء و فقراء آنها تساوی بر قرار نموده و همان طوری که فقراء گرسنگی را لمس می کنند، اغنیاء نیز درد گرسنگی را بیابند تا بر ضعفاء رقّت و ترحّم نمایند از این رو روزه را واجب فرمود. (2)
روایت54.
جابر روایت کرده است که: امام باقر علیه السّلام به من فرمود: ای جابر! هر کس ماه رمضان را دریابد و روزهای آن را روزه بگیرد و پاسی از شبهای این ماه را به دعا بپردازد، و دامن و زبان خود را از آلودگی به حرام نگهدارد و چشمش را از هر چه حرام الهی است بپوشاند و از آزار دیگران بپرهیزد، مانند روزی که از مادر زاده شده است از گناهان پاک می شود. می گوید: عرض کردم: فدایت گردم! این چه حدیث نیکویی است. حضرت فرمود: و این چه شرط سختی است! (3)
کتاب الغایات: جابر از امام باقر علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است.
روایت55.
مجالس شیخ: امام باقر علیه السلام گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به جابر ابن عبدالله فرمود: ای جابر، در این ماه رمضان، هر کس روزش را روزه بگیرد و شبش را با دعا شب زندهداری کند و شکم و فرجش را پاک نگه دارد و زبانش را نگاهدارد، از گناهانش بیرون میآید همان طور که از این ماه بیرون میآید. جابر عرض کرد: ای رسول خدا! این حدیث چقدر نیکو و دلپذیر است؟ پس پیامبر فرمود: ای جابر این چه شرط دشواری است؟
روایت56.
ثواب الاعمال:
ص: 371
الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(1).
ع، [علل الشرائع] عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ عِلَّةِ الصِّیَامِ قَالَ أَمَّا الْعِلَّةُ فِی الصِّیَامِ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَی الضَّعِیفِ وَ یَرْحَمَ الْجَائِعَ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ: یَا جَابِرُ مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ فَصَامَ نَهَارَهُ وَ قَامَ وِرْداً مِنْ لَیْلَتِهِ وَ حَفِظَ فَرْجَهُ وَ لِسَانَهُ وَ غَضَّ بَصَرَهُ وَ کَفَّ أَذَاهُ خَرَجَ مِنَ الذُّنُوبِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا أَحْسَنَ هَذَا مِنْ حَدِیثٍ قَالَ مَا أَشَدَّ هَذَا مِنْ شَرْطٍ(3).
کتاب الغایات، عن جابر عن أبی جعفر علیه السلام: و ذکر نحوه.
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ یَا جَابِرُ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ مَنْ صَامَ نَهَارَهُ وَ قَامَ وِرْداً مِنْ لَیْلِهِ وَ عَفَّ بَطْنَهُ وَ فَرْجَهُ وَ کَفَّ لِسَانَهُ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَخُرُوجِهِ مِنَ الشَّهْرِ فَقَالَ جَابِرٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَ هَذَا الْحَدِیثَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَابِرُ وَ مَا أَشَدَّ هَذِهِ الشُّرُوطَ(4).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ
ص: 371
علی علیه السّلام فرمود: چون ماه رمضان فرا رسید، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: ای مردم! خداوند شرّ دشمن جنی شما (شیطان رجیم) را از سر شما کوتاه ساخت و فرمود: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»،(1){مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.} مرا بخوانید تا خواسته شما را اجابت کنم، و وعده اجابت را به شما داد؛ آگاه باشید که خداوند بر هر شیطانی، هفت فرشته را گمارده است و تا هنگامی که این ماه به پایان نرسد همچنان در بند خواهد بود؛ آگاه باشید که درهای آسمان از شب اول این ماه باز می شوند؛ آگاه باشید که دعا در این ماه مورد قبول قرار می گیرد. (2)
روایت57.
ثواب الاعمال: علیّ ابن ابی حمزه در پایان یک روایت طولانی از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است که فرمود: درهای بهشت مسلّما در ماه رمضان گشوده و شیاطین به زنجیر کشیده می شوند، و اعمال مؤمنان مورد قبول قرار می گیرند. ماه رمضان ماه بسیار خوبی است، و در زمان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم آن را مرزوق (روزی داده شده) می نامیدند. (3)
روایت58.
ثواب الاعمال: عمر ابن یزید از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: خداوند در ماه رمضان بندگانی را از آتش جهنّم آزاد می سازد به استثنای آن که با چیزی که مست کننده است افطار می کند و کسی که دشمنی فتنه برانگیز و کینه توز است و آن که صاحب شاهین باشد! راوی می گوید پرسیدم: دارنده شاهین کیست؟ فرمود: صاحب شطرنج است. (4)
روایت59.
ثواب الاعمال: یونس ابن حمّاد رازی می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: هر کس یک روز از ماه رمضان را (بدون عذر شرعی) روزه نگیرد، روح ایمان از او جدا می گردد. (5)
روایت60.
فقه امام رضا: از امام هادی علیه السلام روایت میکنم که فرمود: همانا خداوند بلندمرتبه در
ص: 372
عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ کَفَاکُمُ اللَّهُ عَدُوَّکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ قَالَ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (1) وَ وَعَدَکُمُ الْإِجَابَةَ أَلَا وَ قَدْ وَکَّلَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ سَبْعَةً مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَلَیْسَ بِمَحْلُولٍ حَتَّی یَنْقَضِیَ شَهْرُکُمْ هَذَا أَلَا وَ أَبْوَابُ السَّمَاءِ مُفَتَّحَةٌ مِنْ أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْهُ أَلَا وَ الدُّعَاءُ فِیهِ مَقْبُولٌ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَقُولُ فِی آخِرِهِ: إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ تُصَفَّدُ الشَّیَاطِینُ وَ تُقْبَلُ أَعْمَالُ الْمُؤْمِنِینَ نِعْمَ الشَّهْرُ شَهْرُ رَمَضَانَ کَانَ یُسَمَّی عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَرْزُوقَ (3).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَکَمِ أَخِی هِشَامٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عُتَقَاءَ مِنَ النَّارِ إِلَّا مَنْ أَفْطَرَ عَلَی مُسْکِرٍ أَوْ مشاحن [مُشَاحِناً] أَوْ صَاحِبَ شَاهَیْنِ قَالَ قُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ صَاحِبُ الشَّاهَیْنِ قَالَ الشِّطْرَنْجُ (4).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ حَمَّادٍ الرَّازِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ أَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ خَرَجَ رُوحُ الْإِیمَانِ مِنْهُ (5).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَلَا یُعْتِقُ فِی
ص: 372
شب اول ماه رمضان ششصد هزار نفر را از آتش جهنم آزاد میکند و چون دهه آخر ماه رمضان فرا برسد، در هر شب به شمار بیست روز گذشته ماه، انسانهایی را از آتش دوزخ آزاد میکند و چون شب عید فطر فرا برسد به اندازه تمام ماههای دیگر از آتش دوزخ آزاد میکند.
روایت61.
تفسیر امام: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: همانا خداوند برگزیدگانی در میان آفریدههایش دارد، و از میان سرزمینها برگزیدگانی دارد و از میان شبها و رزوها و ماهها برگزیدگانی دارد و از میان بندگانش برگزیدگانی دارد و از میان این برگزیدگان نیز برگزیدههایی دارد.
و اما برگزیدههایش از میان سرزمینها و مکانها، مکه، مدینه و بیت المقدس است و برگزیدههایش از میان شبها، شبهای جمعه، شب نیمه شعبان، شب قدر و دو شب عید (عید فطر و قربان) است. برگزیدههایش از میان روزها، روزهای جمعه، و عیدها میباشد. برگزیدههایش از میان ماهها، رجب، شعبان و ماه رمضان است. برگزیدههایش از میان بندگانش فرزندان آدم است و برگزیدههایش از میان فرزندان آدم کسانیاند که با علم به آنها، آنان را برگزیده است. همانا خداوند عزّ و جلّ زمانی که مخلوقاتش را انتخاب کرد، فرزندان آدم را برگزید، سپس از میان فرزندان آدم، قوم عرب را برگزید و از میان قوم عرب، طایفه مضر را برگزید و از میان مضر، قریش و از قریش بنی هاشم و از میان بنی هاشم، من و اهل بیتم را برگزید. پس هر کس عرب را دوست داشته باشد، با دوستداشتن و محبت من، آنان را دوست داشته است و هر کس از عرب بیزار باشد، با بیزاری از من از آنان بیزار شده است.
و خداوند عزّ و جلّ از ماهها، ماه رجب و شعبان و ماه رمضان را برگزید: پس شعبان برترین ماهها است مگر آنچه مربوط به ماه رمضان است چراکه ماه رمضان برتر از ماه شعبان است و خداوند عزّ و جلّ در ماه رمضان هزار برابر ماههای دیگر رحمت (خود را) فرود میآورد و ماه رمضان را در نیکوترین شکل در روز قیامت برمی انگیزد و آن را در بالای زمین بلندی قرار میدهد به گونهای که بر کسی پوشیده نباشد و ماه رمضان بر روی آن بلندی به هیئت شخصی که در آن محشر حضور یافته، قرار میگیرد، سپس او را امر میکند و از پوشش بهشت و هدایای آن و انواع پارچههای ابریشمی و لباس بر او پوشانده میشود تا اینکه به گونهای بزرگ جلوه پیدا میکند که هیچ چشمی را یارای دیدن آن نیست و و هیچ گوشی از علم به اندازه عظمت آن بینیاز نیست و هیچ قلبی عمق آن را درک نمیکند.
سپس به منادی از میان عرش گفته میشود: ندا کن! پس ندا میکند: ای خلایق آیا این را نمیشناسید؟ خلایق جواب دهند و گویند: بله، ای داعی پروردگارمان، لبیک و سعدیک (اطاعت میکنیم و فرمان میبریم) ما او را نمیشناسیم. منادی پروردگارمان گوید: این ماه رمضان است، جه بسیارند کسانی که به واسطه آن سعادتمند شدند؟ و چه بسیارند کسانی که به واسطه آن نگونبخت شدند؟
ص: 373
أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سِتَّمِائَةِ أَلْفِ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ فَإِذَا کَانَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ عتق [أَعْتَقَ] کُلَّ لَیْلَةٍ مِنْهُ مِثْلَ مَا عتق [أَعْتَقَ] فِی الْعِشْرِینَ الْمَاضِیَةِ فَإِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْفِطْرِ أَعْتَقَ مِنَ النَّارِ مِثْلَ مَا أَعْتَقَ فِی سَائِرِ الشُّهُورِ.
م، [تفسیر الإمام علیه السلام] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلَّهِ خِیَاراً مِنْ کُلِّ مَا خَلَقَهُ فَلَهُ مِنَ الْبِقَاعِ خِیَارٌ وَ لَهُ مِنَ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ خِیَارٌ وَ لَهُ مِنَ الشُّهُورِ خِیَارٌ وَ لَهُ مِنْ عِبَادِهِ خِیَارٌ وَ لَهُ مِنْ خِیَارِهِمْ خِیَارٌ فَأَمَّا خِیَارُهُ مِنَ الْبِقَاعِ فَمَکَّةُ وَ الْمَدِینَةُ وَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ
أَمَّا خِیَارُهُ مِنَ اللَّیَالِی فَلَیَالِی الْجُمَعِ وَ لَیْلَةُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَ لَیْلَتَا الْعِیدَیْنِ وَ أَمَّا خِیَارُهُ مِنَ الْأَیَّامِ فَأَیَّامُ الْجُمَعِ وَ الْأَعْیَادِ وَ أَمَّا خِیَارُهُ مِنَ الشُّهُورِ فَرَجَبٌ وَ شَعْبَانُ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ أَمَّا خِیَارُهُ مِنْ عِبَادِهِ فَوُلْدُ آدَمَ وَ خِیَارُهُ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مَنِ اخْتَارَهُمْ عَلَی عِلْمٍ بِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا اخْتَارَ خَلْقَهُ اخْتَارَ وُلْدَ آدَمَ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ الْعَرَبَ ثُمَّ اخْتَارَ مِنَ الْعَرَبِ مُضَرَ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ مُضَرَ قُرَیْشاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ قُرَیْشٍ هَاشِماً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ هَاشِمٍ أَنَا وَ أَهْلَ بَیْتِی کَذَلِکَ فَمَنْ أَحَبَّ الْعَرَبَ فَبِحُبِّی أَحَبَّهُمْ وَ مَنْ أَبْغَضَ الْعَرَبَ فَبِبُغْضِی أَبْغَضَهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَشَعْبَانُ أَفْضَلُ الشُّهُورِ إِلَّا مِمَّا کَانَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ مِنْهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُنْزِلُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مِنَ الرَّحْمَةِ أَلْفَ ضِعْفِ مَا یُنْزِلُ فِی سَائِرِ الشُّهُورِ وَ یَحْشُرُ شَهْرَ رَمَضَانَ فِی أَحْسَنِ صُورَةٍ فَیُقِیمُهُ عَلَی تَلْعَةٍ لَا یَخْفَی وَ هُوَ عَلَیْهَا عَلَی أَحَدٍ مِمَّنْ ضَمَّهُ ذَلِکَ الْمَحْشَرُ ثُمَّ یَأْمُرُ وَ یَخْلَعُ عَلَیْهِ مِنْ کِسْوَةِ الْجَنَّةِ وَ خِلَعِهَا وَ أَنْوَاعِ سُنْدُسِهَا وَ ثِیَابِهَا حَتَّی یَصِیرَ فِی الْعِظَمِ بِحَیْثُ لَا یَنْفَدُهُ بَصَرٌ وَ لَا یغنی [یَعِی] عِلْمَ مِقْدَارِهِ أُذُنٌ وَ لَا یَفْهَمُ کُنْهَهُ قَلْبٌ ثُمَّ یُقَالُ لِمُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ نَادِ فَیُنَادِی یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَ مَا تَعْرِفُونَ هَذَا فَیُجِیبُ الْخَلَائِقُ یَقُولُونَ بَلَی لَبَّیْکَ دَاعِیَ رَبِّنَا وَ سَعْدَیْکَ أَمَا إِنَّنَا لَا نَعْرِفُهُ یَقُولُ مُنَادِی رَبِّنَا هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ مَا أَکْثَرَ مَنْ سَعِدَ بِهِ وَ مَا أَکْثَرَ مَنْ شَقِیَ بِهِ؟
ص: 373
آگاه باشید! هر کس به آن ایمان داشته و با بندگی کردن خداوند در این ماه بزرگ داشته شده، بیاید و سهم خود را از این هدایا بگیرد و آن را بر اساس طاعت و بندگیتان برای خدا و تلاش و کوششتان میان خود تقسیم کنید. فرمود: پس مومنانی که در این ماه مطیع و فرمانبردار خداوند بودند، میآیند و از آن هدایا به اندازه طاعت و عبادتی که در دنیا داشتهاند، میگیرند. برخی از آنها هزار هدیه و برخی دیگر ده هزار و برخی دیگر از این بیشتر یا کمتر میگیرند، پس خداوند آنان را با کرامات خداوندیش مفتخر میکند.
و بدانید که گروههایی از مردم این هدایا را میگیرند و با خود میگویند: ما به خدا ایمان داشتیم و یکتاپرست بودیم و به فضل و برکت این ماه اعتراف داشتیم. پس هدایا را میگیرند و بر تن میکنند و این هدایا بر بدنهای آنان به پارههای آتش و لباسهای قطران مبدل میشود و از هر یک از آنها به تعداد همه نخهای این لباسها افعی و عقرب بیرون میآید و و به اندازه جرم و گناهشان، شمار متفاوتی از این لباسها میگیرند: هر کس جرمش بزرگتر، تعداد لباسش بیشتر است. برخی از آنان هزار لباس میگیرد و برخی دیگر ده هزار لباس و برخی دیگر بیشتر از آن تعداد. و این لباسها بر تن آنها از سنگینی کوههای ثابت و استوار بر مرد ضعیف، سنگینتر است و اگر خداوند حکم نمیکرد که آنان نمیرند، هر آیینه از کمترین حد سنگینی آن میمردند. سپس به تعداد همه نخهای این لباسهای بافته شده از قطران و پارههای آتش، افعی و مار و عقرب و شیر و پلنگ و سگ از حیوانات وحشی جهنم بیرون میآیند، یکی او را گاز میگیرد، یکی او را نیش میزند، یکی او را لگد میکند، یکی او را پاره میکند و یکی او را قطعه قطعه میکند.
میگویند: وای بر ما! چه بلایی بر سر ما آمده که این لباسها بر تن ما به این گونه تبدیل شده است درحالی که جنس این لباسها از حریر نازک و حریر ضخیم بوده است و انواع بهترین لباسهای بهشت بر تن ما به پارههای آتش مبدل و پوششهای قطران مبدل گشته و حال آنکه بر تن این افراد، لباسهای فاخر و لذت بخش و نرم و لطیف است؟
به آنان گفته میشود: بدان سبب که آنان در ماه رمضان (از خداوند) فرمانبرداری میکردند و شما عصیان و سرکشی میکردید، و آنان دامن خود را پاک نگاه میداشتند و شما زنا میکردید، آنان از پروردگارشان میترسیدند و شما (در حضور پروردگار) جسارت میکردید، آنان از دزدی پرهیز میکردند و شما دزدی میکردید، و آنان از ستم کردن به بندگان خدا پروا داشتند و شما ستم میکردید، پس آن، پیامد کارهای نیکشان است و این، پیامد کارهای زشتتان است.
آنان در بهشت جاویدانند، در بهشت پیر و سالخورده نمیشوند و از آنجا تغییر مکان نمیدهند
ص: 374
أَلَا فَلْیَأْتِهِ کُلُّ مُؤْمِنٍ لَهُ مُعَظِّمٍ بِطَاعَةِ اللَّهِ فِیهِ فَلْیَأْخُذْ حَظَّهُ مِنْ هَذِهِ الْخِلَعِ فَتَقَاسَمُوهَا بَیْنَکُمْ عَلَی قَدْرِ طَاعَتِکُمْ لِلَّهِ وَ جِدِّکُمْ قَالَ فَیَأْتِیهِ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ کَانُوا لِلَّهِ فِیهِ مُطِیعِینَ فَیَأْخُذُونَ مِنْ تِلْکَ الْخِلَعِ عَلَی مَقَادِیرِ طَاعَتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا فَمِنْهُمْ مَنْ یَأْخُذُ أَلْفَ خِلْعَةٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَأْخُذُ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَأْخُذُ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ أَقَلَّ فَیُشَرِّفُهُمُ اللَّهُ بِکَرَامَاتِهِ أَلَا وَ إِنَّ أَقْوَاماً یَتَعَاطَوْنَ تَنَاوُلَ تِلْکَ الْخِلَعِ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَقَدْ کُنَّا بِاللَّهِ مُؤْمِنِینَ وَ لَهُ مُوَحِّدِینَ وَ بِفَضْلِ هَذَا الشَّهْرِ مُعْتَرِفِینَ فَیَأْخُذُونَهَا وَ یَلْبَسُونَهَا فَتَتَقَلَّبُ عَلَی أَبْدَانِهِمْ مُقَطَّعَاتِ نِیرَانٍ وَ سَرَابِیلَ قَطِرَانٍ یَخْرُجُ عَلَی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِعَدَدِ کُلِّ سِلْکَةٍ مِنْ تِلْکَ الثِّیَابِ أَفْعًی وَ عَقْرَبٌ وَ قَدْ تَنَاوَلُوا مِنْ تِلْکَ الثِّیَابِ أَعْدَاداً مُخْتَلِفَةً عَلَی قَدْرِ أَجْرَامِهِمْ کُلُّ مَنْ کَانَ جُرْمُهُ أَعْظَمَ فَعَدَدُ ثِیَابِهِ أَکْثَرُ فَمِنْهُمُ الْآخِذُ أَلْفَ ثَوْبٍ وَ مِنْهُمُ الْآخِذُ عَشَرَةَ آلَافِ ثَوْبٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَأْخُذُ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ إِنَّهَا لَأَثْقَلُ عَلَی أَبْدَانِهِمْ مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی عَلَی الضَّعِیفِ مِنَ الرِّجَالِ وَ لَوْ لَا مَا حَکَمَ اللَّهُ تَعَالَی بِأَنَّهُمْ لَا یَمُوتُونَ لَمَاتُوا مِنْ أَقَلِّ قَلِیلِ ذَلِکَ الثِّقْلِ وَ الْعَذَابِ ثُمَّ یَخْرُجُ عَلَیْهِمْ بِعَدَدِ کُلِّ سِلْکَةٍ فِی تِلْکَ السَّرَابِیلِ مِنَ الْقَطِرَانِ وَ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ أَفْعًی وَ حَیَّةٌ وَ عَقْرَبٌ وَ أَسَدٌ وَ نَمِرٌ وَ کَلْبٌ مِنْ سِبَاعِ النَّارِ فَهَذِهِ تَنْهَشُهُ وَ هَذِهِ تَلْدَغُهُ وَ هَذَا یَفْرِسُهُ وَ هَذَا یَمْزِقُهُ وَ هَذَا یَقْطَعُهُ یَقُولُونَ یَا وَلِیَّنَا مَا لَنَا تَحَوَّلَتْ عَلَیْنَا هَذِهِ الثِّیَابُ وَ قَدْ کَانَتْ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ وَ أَنْوَاعِ خِیَارِ أَثْوَابِ الْجَنَّةِ تَحَوَّلَتْ عَلَیْنَا مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ وَ سَرَابِیلَ قَطِرَانٍ وَ هِیَ عَلَی هَؤُلَاءِ ثِیَابٌ فَاخِرَةٌ مُلَذِّذَةٌ مُنَعَّمَةٌ فَیُقَالُ لَهُمْ ذَلِکَ بِمَا کَانُوا یُطِیعُونَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کُنْتُمْ تَعْصُونَ وَ کَانُوا یَعِفُّونَ وَ کُنْتُمْ تَزْنُونَ وَ کَانُوا یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ کُنْتُمْ تَجْتَرِءُونَ وَ کَانُوا یَتَّقُونَ السَّرِقَ وَ کُنْتُمْ تَسْرِقُونَ وَ کَانُوا یَتَّقُونَ ظُلْمَ عِبَادِ اللَّهِ وَ کُنْتُمْ تَظْلِمُونَ فَتِلْکَ نَتَائِجُ أَفْعَالِهِمُ الْحَسَنَةِ وَ هَذِهِ نَتَائِجُ أَفْعَالِکُمُ الْقَبِیحَةِ.
فَهُمْ فِی الْجَنَّةِ خَالِدُونَ لَا یَشِیبُونَ فِیهَا وَ لَا یَهْرَمُونَ وَ لَا یُحَوَّلُونَ عَنْهَا وَ لَا
ص: 374
و از آنجا بیرون نمیروند و در آنجا نگران و غمگین نیستند، بلکه در آنجا به جای ترس و هراس، شادمانند و خرسندند و در امنیت و آرامش و اطمینان کامل به سر میبرند و برایشان بیمی نیست و غمگین نخواهند شد. اما شما در جهنم ماندگار خواهید بود، در آن عذاب میشوید و خوار خواهید شد و از آتش جهنم تا سرمای شدید آن در حال تغییر خواهید بود و در حمیم (گدازههای آتش) آن غسل میشوید و از زقوم آن خوراک میخورید و با گرزهای آن کوبیده میشوید و با انواع عذابهای آن مجازات میشوید، شما در دوزخ زنده خواهید ماند و تا ابد الابد نمیمیرید مگر کسانی از شما که رحمت پروردگار جهانیان شامل حال او شود، تا پس از عذاب دردناک و شکنجه سخت با شفاعت محمد که برترین پیامبران است، از آن بیرون آید. (1)
روایت62.
مناقب آل ابی طالب: از امام حسین علیه السلام سؤال شد که چرا خداوند عزّ و جلّ روزه را بر بندهاش واجب کرده است؟ فرمود: تا توانگر طعم گرسنگی را لمس کند و به خاطر این به بینوایان فضل و بخشش کند. (2)
روایت63.
مجالس شیخ: عبدالرحمن ابن عوف از پدرش روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرمود: ماه رمضان ماهی است که خداوند روزه آن را بر شما واجب کرده است، پس هر کس این ماه را با ایمان به خدا و به امید پاداش الهی روزه بگیرد، همانند روزی که مادرش او را به دنیا آورده است از گناهانش بیرون میآید.
و در همان کتاب از مسمعی روایت شده که از امام صادق علیه السلام شنیده است که هرگاه ماه رمضان فرا میرسید به فرزندانش وصیت میفرمود: خود را به کوشش وادارید زیرا در این ماه روزیها تقسیم میشود و مدتهای عمر مقرر میگردد و نام حج کنندگانی که به میهمانی خدا مشرف میشوند نوشته میشود، و در آن ماه شبی است که انجام عمل در آن از هزار ماه بهتر است.
و در همان کتاب از هشام ابن حکم روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا ماه رمضان سال آینده آمرزیده نمیشود، مگر آنکه در عرفات حاضر شده باشد.
ص: 375
یَخْرُجُونَ وَ لَا یَقْلَقُون فِیهَا وَ لَا یَغْتَمُّونَ بَلْ هُمْ فِیهَا سَارُّونَ مِنْ خَوْفٍ مُبْتَهِجُونَ آمِنُونَ مُطْمَئِنُّونَ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ وَ أَنْتُمْ فِی النَّارِ خَالِدُونَ تُعَذَّبُونَ فِیهَا وَ تُهَانُونَ وَ مِنْ نِیرَانِهَا إِلَی زَمْهَرِیرِهَا تَنْقَلِبُونَ وَ فِی حَمِیمِهَا تَغْتَسِلُونَ وَ مِنْ زَقُّومِهَا تُطْعَمُونَ وَ
لمقامعها [بِمَقَامِعِهَا] تُقْمَعُونَ وَ بِضُرُوبِ عَذَابِهَا تُعَاقَبُونَ أَحْیَاءٌ أَنْتُمْ فِیهَا وَ لَا تَمُوتُونَ أَبَدَ الْآبِدِینَ إِلَّا مَنْ لَحِقَتْهُ مِنْکُمْ رَحْمَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَخَرَجَ مِنْهَا بِشَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلِ النَّبِیِّینَ بَعْدَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ النَّکَالِ الشَّدِیدِ(1).
قب، [المناقب لابن شهرآشوب]: سُئِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لِمَ افْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی عَبْدِهِ الصَّوْمَ فَقَالَ علیه السلام لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ فَیَعُودَ بِالْفَضْلِ عَلَی الْمَسَاکِینِ (2).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، ابْنِ عُبْدُونٍ عَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ نَصْرِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرٌ فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ صِیَامَهُ فَمَنْ صَامَهُ إِیمَاناً وَ احْتِسَاباً خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ (3).
وَ مِنْهُ، عَنِ الْغَضَائِرِیِّ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْمِسْمَعِیِّ: أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُوصِی وُلْدَهُ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَجْهِدُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنَّ فِیهِ تُقَسَّمُ الْأَرْزَاقُ وَ تُکْتَبُ الْآجَالُ وَ فِیهِ یُکْتَبُ وَفْدُ اللَّهِ الَّذِینَ یَفِدُونَ إِلَیْهِ وَ فِیهِ لَیْلَةٌ الْعَمَلُ فِیهَا خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ(4).
وَ مِنْهُ، عَنِ الْغَضَائِرِیِّ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مَا یُغْفَرُ لَهُ إِلَی قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ(5).
ص: 375
روایت64.
کتاب امامت و تبصره: موسی ابن جعفر علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت میکند که فرمود: خوار و نابود شود کسی که اسم من پیش او ذکر شود و بر من درود و سلام نفرستد، و خوار و نابود شود کسی که پدر و مادرش را در هنگام پیری درک کند (ولی در حق آنان کوتاهی کند) و او را وارد بهشت نکنند، و خوار و نابود شود کسی که به ماه رمضان برسد و پیش از آنکه آمرزیده شود، ماه به پایان برسد .
باب چهل و هفتم : فضیلت جمعههای ماه رمضان
روایات
روایت1.
ثواب الاعمال: جابر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: برتری و فضیلت جمعههای ماه رمضان بر جمعههای دیگر همانند برتری رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر پیامبران دیگر است. (1)
باب چهل و هشتم : دلیل اینکه این ماه رمضان نامیده شده است
روایات
روایت1.
معانی الاخبار: سعد از امام باقر روایت میکند که: هشت تن در محضر ایشان بودیم و در باره «رمضان» صحبت می کردیم. حضرت فرمود: نگویید: این رمضان و نگویید: رمضان رفت و رمضان آمد! زیرا «رمضان» نامی از نامهای خداوند عزّ و جلّ می باشد، نمی آید و نمی رود. آنکه می آید و می رود زائل و نیست شونده است. بلکه بگویید: ماه رمضان، یعنی ماه اضافه گردیده به اسمی که نام خداست، ماهی که قرآن در آن ماه نازل گردید، و خداوند آن را حجّت و عید برای اولیاء خود قرار داده است. (2)
ص: 376
کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، لِعَلِیِّ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ أَدْرَکَ أَبَوَیْهِ عِنْدَ الْکِبَرِ فَلَمْ یُدْخِلَاهُ الْجَنَّةَ رَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ دَخَلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ ثُمَّ انْسَلَخَ قَبْلَ أَنْ یُغْفَرَ لَهُ.
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّ لِجُمَعِ شَهْرِ رَمَضَانَ لَفَضْلًا عَلَی جُمَعِ سَائِرِ الشُّهُورِ کَفَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی سَائِرِ الرُّسُلِ (1).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُنَّا عِنْدَهُ ثَمَانِیَةَ رِجَالٍ فَذَکَرْنَا رَمَضَانَ فَقَالَ لَا تَقُولُوا هَذَا رَمَضَانُ وَ لَا ذَهَبَ رَمَضَانُ وَ لَا جَاءَ رَمَضَانُ فَإِنَّ رَمَضَانَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَجِی ءُ وَ لَا یَذْهَبُ وَ إِنَّمَا یَجِی ءُ وَ یَذْهَبُ الزَّائِلُ وَ لَکِنْ قُولُوا شَهْرُ رَمَضَانَ فَالشَّهْرُ الْمُضَافُ إِلَی الِاسْمِ وَ الِاسْمُ اسْمُ اللَّهِ وَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ جَعَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی مَثَلًا وَ عِیداً(2).
ص: 376
بصائر الدرجات: ابن عیسی همین حدیث را روایت کرده است. (1)
روایت2.
معانی الاخبار: غیاث ابن ابراهیم گوید: امام صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش از جدّش روایت نموده که فرمود: حضرت علیّ صلوات اللَّه علیه فرمود: نگویید رمضان، بلکه بگویید «ماه رمضان» چون شما نمی دانید رمضان چیست! (2)
روایت3.
نوادر رواندی: موسی ابن جعفر از پدرانش از علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: نگویید رمضان، چون شما نمی دانید رمضان چیست؟ هر کس بگوید: رمضان، باید صدقه بدهد و برای کفاره این گفتار باید روزه بگیرد، بلکه همان طور که خداوند متعال در قرآن فرموده: بگویید: ماه رمضان. (3)
روایت4.
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: امام صادق علیه السلام از پدرش از پدرانش علیهم السلام نقلکند که فرمودند: نگویید رمضان، و نگویید: رمضان آمد بلکه بگویید: ماه رمضان، زیرا شما نمیدانید رمضان چیست؟
ص: 377
یر، [بصائر الدرجات] ابن عیسی: مثله (1).
مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ [عَلَیْهِ]: لَا تَقُولُوا رَمَضَانَ وَ لَکِنْ قُولُوا شَهْرَ رَمَضَانَ فَإِنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ مَا رَمَضَانُ (2).
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا تَقُولُوا رَمَضَانَ فَإِنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ مَا رَمَضَانُ فَمَنْ قَالَهُ فَلْیَتَصَدَّقْ وَ لْیَصُمْ کَفَّارَةً لِقَوْلِهِ وَ لَکِنْ قُولُوا کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی شَهْرَ رَمَضَانَ (3).
کِتَابُ فَضَائِلِ الْأَشْهُرِ الثَّلَاثَةِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَزَّازِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: لَا تَقُولُوا رَمَضَانَ وَ لَا جَاءَ رَمَضَانُ وَ لَکِنْ قُولُوا شَهْرَ رَمَضَانَ فَإِنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ مَا رَمَضَانُ؟
ص: 377
باب چهل و نهم : دعا در هنگام رؤیت هلال ماه رمضان و آنچه در شبها و روزهای آن خوانده میشود و آدابی که شایسته است در این ماه رعایت گردد
روایات
میگویم
انشاءالله بیشتر اخبار و احادیث این باب در بابهای اعمال ماه رمضان خواهد آمد و در مبحث دعاهای ماه رمضان در کتاب دعا نیز احادیثی ذکر شد. پس آن را یادت باشد.
روایت1.
ثواب الاعمال،(1) امالی صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم چون به هلال ماه رمضان نظر می کرد، رو به قبله می نمود، سپس می گفت:
خداوندا، این ماه را همراه با امنیت و ایمان، و سلامتی و اسلام، و تندرستی شکوه مند، و روزی وسیع، و دفع بیماریها، و تلاوت قرآن، و یاری بر نماز و روزه، بر ما نو بگردان. خداوندا، ما را برای ماه رمضان سالم نگه دار و آن را نیز برای ما سالم بدار، و آن را از جانب ما بپذیر، تا ماه رمضان در حالی تمام شود که ما را آمرزیده باشی. (2)
مؤلف
کل حدیث پیشتر ذکر شد. (3)
روایت2.
امالی صدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش از امیرمومنان علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: بر شماست که در ماه رمضان زیاد
ص: 378
سیجی ء إن شاء الله أکثر أخبار هذا الباب فی أبواب عمل شهر رمضان و قد سبق فی أدعیة شهر رمضان من کتاب الدعاء أیضا فتذکر(1).
ثو، [ثواب الأعمال](2)
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا نَظَرَ إِلَی هِلَالِ شَهْرِ رَمَضَانَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ بِوَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْعَافِیَةِ الْمُجَلِّلَةِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسِعِ وَ دَفْعِ الْأَسْقَامِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الْعَوْنِ عَلَی الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنَا لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَلِّمْهُ لَنَا وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا حَتَّی یَنْقَضِیَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدْ غَفَرْتَ لَنَا(3).
قد مر تمامه (4).
لی، [الأمالی للصدوق] أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی یَزِیدَ عَنْ حُصَیْنٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: عَلَیْکُمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِکَثْرَةِ
ص: 378
استغفار و توبه کنید، چراکه دعا وسیله دفع بلا از شماست و استغفار وسیله محو گناهان شماست. (1)
در کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ همین حدیث ذکر شده است.
روایت3.
امالی صدوق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در ماه رمضان هر شب هزار بار سوره إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ را بخوان و شب بیست و سوم دل محکم کن و گوشت را برای شنیدن عجایبی که میبینی باز کن. راوی گوید: مردی به امام باقر علیه السلام عرض کرد: ای فرزند رسول خدا، چگونه بدانم که شب قدر در هر سال هست، فرمود: از اول ماه رمضان هر شب سوره دخان را بخوان و شب بیست و سوم باور آنچه از آن پرسیدی را به چشم خود ببین. (2)
روایت4.
امالی طوسی: جعفر ابن محمد از پدرش محمد ابن علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: درحالی که با علی ابن حسین علیه السلام در راه یا در مسیری بودم، ایشان به هلال ماه رمضان نگریست، پس ایستاد و فرمود:
ای آفریده فرمانبردار، و ای رونده شتابان که در منزلگاههای معین آمد و شد می کنی و در فلک تدبیر پیوسته متغیر هستی! من به خدایی ایمان دارم که با تو تاریکیها را روشن کرد، و پوشیده ها را آشکار نمود، و تو را نشانه ای از نشانه های فرمانروایی و علامتی از علامتهای استیلای خویش ساخت، پس زمان را با تو مشخص نمود، او که تو را با افزایش و کاهش، و برآمدن و فروشدن، و روشن بودن و کسوف یافتن، به خدمت واداشت. در این همه، تو فرمان او می بری و شتابان به اراده او عمل می کنی.
پاکا خدای، که چه تدبیر شگفتی در کار تو کرده و تو را چه نیک و نغز ساخته و پرداخته است، و کلید هر ماه نو و هر کار نو قرار داده است! تو را هلال ماهی با برکت قرار دهد که روزگار آثار آن برکت را محو نکند و مایه پاکیزگی و طهارتی سازد که گناهان آن را پلید نسازد؛
ص: 379
الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ فَأَمَّا الدُّعَاءُ فَیُدْفَعُ عَنْکُمْ بِهِ الْبَلَاءُ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فَتُمْحَی بِهِ ذُنُوبُکُمْ (1).
کتاب فضائل الأشهر الثلاثة،: مثله.
لی، [الأمالی للصدوق] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَتَی شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ کُلَّ لَیْلَةٍ إِنَّا أَنْزَلْناهُ أَلْفَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثَةٍ وَ عِشْرِینَ فَاشْدُدْ قَلْبَکَ وَ افْتَحْ أُذُنَیْکَ لِسَمَاعِ الْعَجَائِبِ مِمَّا تَرَی قَالَ وَ قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ أَعْرِفُ أَنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ تَکُونُ فِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ إِذَا أَتَی شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مَرَّةً وَ إِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثَةٍ وَ عِشْرِینَ فَإِنَّکَ نَاظِرٌ إِلَی تَصْدِیقِ الَّذِی عَنْهُ سَأَلْتَ (2).
ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ إِسْحَاقَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: بَیْنَا أَنَا مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فِی طَرِیقٍ أَوْ مَسِیرٍ إِذْ نَظَرَ إِلَی هِلَالِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَوَقَفَ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا الْخَلْقُ الْمُطِیعُ الدَّائِبُ السَّرِیعُ الْمُتَرَدِّدُ فِی مَنَازِلِ التَّقْدِیرِ الْمُتَصَرِّفُ فِی فَلَکِ التَّدْبِیرِ آمَنْتُ بِمَنْ نَوَّرَ بِکَ الظُّلَمَ وَ أَوْضَحَ بِکَ الْبُهَمَ وَ جَعَلَکَ آیَةً مِنْ آیَاتِ مُلْکِهِ وَ عَلَامَةً مِنْ عَلَامَاتِ سُلْطَانِهِ فَحَدَّ بِکَ الزَّمَانَ وَ امْتَهَنَکَ بِالْکَمَالِ وَ النُّقْصَانِ وَ الطُّلُوعِ وَ الْأُفُولِ وَ الْإِنَارَةِ وَ الْکُسُوفِ فِی کُلِّ ذَلِکَ أَنْتَ لَهُ مُطِیعٌ وَ إِلَی
إِرَادَتِهِ سَرِیعٌ سُبْحَانَهُ مَا أَعْجَبَ مَا دَبَّرَ أَمْرَکَ وَ أَلْطَفَ مَا صَنَعَ فِی شَأْنِکَ جَعَلَکَ مِفْتَاحَ شَهْرٍ لِحَادِثِ أَمْرٍ جَعَلَکَ اللَّهُ هِلَالَ بَرَکَةٍ لَا تَمْحَقُهَا الْأَیَّامُ وَ طَهَارَةٍ لَا تُدَنِّسُهَا الْآثَامُ
ص: 379
هلال ایمنی از آفات و سالم بودن از بدیها؛ هلال سعدی که هیچ شومی و نحوست در آن نباشد، و برکتی که هیچ سختی قرین آن نشود، و آسانیای که با دشواری آمیخته نگردد، و خیری که هیچ شری با آن نیامیزد، هلال امن و ایمان، و نعمت و احسان.
خداوندا! ما را از خرسندترین کسانی قرار ده که این هلال بر آنان طلوع کرده است، و بالنده ترین کسان که به او نظر کرده اند، و خوشبختترین کسانی که در این ماه به عبادت تو برخاسته اند. در این ماه ما را توفیق اطاعت و توبه بخش، و از گناهان و غم اندوه نگاه دار، و سپاسگزار نعمت خود گردان، و در این سپاسگزاری ما را به نزدیکی به طاعات و عبادات واجب و مستحب یاری برسان، همانا تو بخشندهترین بخشندگان و مهربانترین مهربانان هستی. آمین آمین یا رب العالمین. (1)
مؤلف
دعاهای هلال ماه رمضان در کتاب دعا ذکر شد و در بابهای اعمال سنت نیز میآید.
روایت5.
فقه الرضا: و بدان! خداوند تو را رحم کند که ماه رمضان حرمت و احترامی دارد که مانند حرمت ماههای دیگر نیست زیرا خداوند این ماه را مخصوص گردانیده و آن را برتری بخشیده است و شب قدر را در این ماه قرار داده که عمل خیر انجام دادن در این شب بهتر از عمل هزار ماهی است که شب قدر در آن نباشد. پس بر شماست که از آنچه خداوند نهی فرموده چشمپوشی کنید و اعضایتان را از آن بازدارید و تا میتوانید در طول شبانه روز در این ماه قرآن تلاوت کنید و سبحان الله و لااله الا الله بگویید و بسیار خداوند را ذکر کنید و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درود و سلام بفرستید، و روزی را روزهدار هستید به مانند روزی که روزه نیستید، قرار ندهید و همانا روزه سپری در مقابل آتش دوزخ است.
و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: هر کس ماه رمضان بر او داخل شود و روزش را روزه بگیرد و شبش را همراه با دعا و نیایش شب زندهداری کند و دامن و زبانش را نگاه دارد و از حرام چشم پوشی کند و کسی را آزار نرساند، از گناهانش بیرون میآید مانند آن روزی که مادرش او را به دنیا آورده است. به او عرض شد: این حدیث چقدر نیکو و زیبا است؟ پیامبر فرمود: چقدر این شرط سخت است.
و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: خواب روزهدار عبادت و نفس کشیدن او تسبیح گویی است.
و گفته شده: روزهدار دو شادمانی دارد، یکی در هنگام افطار کردنش و دیگری در هنگام ملاقات پروردگارش، پس از سنت
ص: 380
هِلَالَ أَمَنَةٍ مِنَ الْآفَاتِ وَ سَلَامَةٍ مِنَ السَّیِّئَاتِ هِلَالَ سَعْدٍ لَا نَحْسَ فِیهِ وَ یُمْنٍ لَا نَکَدَ فِیهِ وَ یُسْرٍ لَا یُمَازِجُهُ عُسْرٌ وَ خَیْرٍ لَا یَشُوبُهُ شَرٌّ هِلَالَ أَمْنٍ وَ إِیمَانٍ وَ نِعْمَةٍ وَ إِحْسَانٍ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَی مَنْ طَلَعَ عَلَیْهِ وَ أَزْکَی مَنْ نَظَرَ إِلَیْهِ وَ أَسْعَدَ مَنْ تَعَبَّدَ لَکَ فِیهِ وَ وَفِّقْنَا اللَّهُمَّ فِیهِ لِلطَّاعَةِ وَ التَّوْبَةِ وَ اعْصِمْنَا مِنَ الْآثَامِ وَ الْحَوْبَةِ وَ أَوْزِعْنَا شُکْرَ النِّعْمَةِ وَ اجْعَلْ لَنَا فِیهِ عَوْناً مِنْکَ عَلَی مَا تَدَنَّیْنَا إِلَیْهِ مِنْ مُفْتَرَضِ طَاعَتِکَ وَ نَفْلِهَا إِنَّکَ الْأَکْرَمُ مِنْ کُلِّ کَرِیمٍ وَ الْأَرْحَمُ مِنْ کُلِّ رَحِیمٍ آمِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ (1).
قد مرت أدعیة الهلال فی کتاب الدعاء(2)
و یأتی فی أبواب أعمال السنة أیضا.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ لِشَهْرِ رَمَضَانَ حُرْمَةً لَیْسَتْ کَحُرْمَةِ سَائِرِ الشُّهُورِ لِمَا خَصَّهُ اللَّهُ بِهِ وَ فَضَّلَهُ وَ جَعَلَ فِیهِ لَیْلَةَ الْقَدْرِ الْعَمَلُ فِیهَا خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ فَعَلَیْکُمْ بِغَضِّ الطَّرْفِ وَ کَفِّ الْجَوَارِحِ عَمَّا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ الْإِکْثَارِ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ لَا تَجْعَلُوا یَوْمَ صَوْمِکُمْ کَیَوْمِ فِطْرِکُمْ وَ إِنَّ الصَّوْمَ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ.
وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ فَصَامَ نَهَارَهُ وَ أَقَامَ وِرْداً فِی لَیْلَتِهِ وَ حَفِظَ فَرْجَهُ وَ لِسَانَهُ وَ غَضَّ بَصَرَهُ وَ کَفَّ أَذَاهُ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَةِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ فَقِیلَ لَهُ مَا أَحْسَنَ هَذَا مِنْ حَدِیثٍ فَقَالَ مَا أَصْعَبَ هَذَا مِنْ شَرْطٍ.
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: نَوْمُ الصَّائِمِ عِبَادَةٌ وَ نَفَسُهُ تَسْبِیحٌ.
وَ قِیلَ: لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ اتَّبِعُوا سُنَّةَ
ص: 380
انسان صالح در آنچه به آنان امر و نهی شده، پیروی کنید.
و هر گاه هلال ماه رمضان را رؤیت کردی به آن اشاره نکن بلکه رو به قبله کن و دستهایت را به سوی پروردگار بالا ببر و هلال ماه را خطاب قرار بده و در مقابل آن تکبیر بگو؛ سپس میگویی: پروردگار من و پروردگار تو الله پروردگار جهانیان است. خداوندا، این ماه را همراه با امنیت و ایمان و سلامتی و اسلام و شتاب نمودن به سوی آنچه دوست میداری و راضی میشوی بر ما آشکار ساز (نو بگردان). خداوندا در این ماه برای ما برکت و نیکی قرار ده و یاری و نیکویی آن را روزی ما بفرما و زیان و بدی و گرفتاری و عذاب و سختی در آن را از ما دور بنما.
در این ماه مبارک قرآن را زیاد قرائت کن و بسیار بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درود و سلام بفرست و فراوان صدقه بده و در تمام اوقات شبانه روز خداوند را ذکر کن و به برادرانت نیکی کن و اگر برایت ممکن شد آنان را افطاری بده زیرا در این کار پاداش بزرگ و اجری فراوان نهفته است.
روایت6.
کتاب حسین ابن سعید و نوادر: اسماعیل ابن زیاد از امام صادق روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: رمضان ماه خداوند تبارک و تعالی است، در این ماه لا اله الا الله و الله اکبر زیاد بگویید و فراوان خداوند را حمد و ستایش و تسبیح بگویید و این ماه، بهار تهیدستان است.
و در این ماه قربانی قرار داده شده تا بینوایان از گوشت سیر گردند، پس آنچه خداوند از فضل خود به شما ارزانی فرموده را بر خانوادههایتان و همسایگانتان آشکار کنید و همسایگی نعمتهای الهی بر خودتان را نیک بدارید و با برادرانتان رابطه برقرار کنید و برادران تهیدست و بینوایتان را اطعام کنید، زیرا هر کس به روزهداری افطار دهد، به اندازه او پاداش میگیرد بدون آنکه از اجر او (روزهدار) چیزی کم شود و ماه رمضان، ماه آزادگی نامیده شده است زیرا خداوند در هر شبانه روز ششصد نفر را آزاد میکند و در آخرین شب ماه رمضان به تعداد کسانی که در (بیست و نه روز ) گذشته آزاد کرده، آزاد میکند.
روایت6.
فقه الرضا: بدان که ماه رمضان در نزد خداوند حرمت و فضیلتی دارد پس تا میتوانی تمام اعضای بدنت را نگاه دار و در نهان و آشکار از آنچه خداوند تو را نهی فرموده، دوری کن، زیرا در روزه رازی است میان خداوند و بنده، پس هر کس آن را بر آنچه خداوند به او امر کرده بازگرداند، اجر و پاداش بزرگی نصیب او خواهد شد و هر کس این ماه را سبک بشمارد، یقیناً غضب خداوند بر او واجب میگردد و از خداوند آن گونه که حق پروا کردن اوست، پروا کنید چراکه خداوند با کسانی است که پروا میکنند و کسانی که نیکوکارند.
روایت7.
اعلام الدین: امیرمومنان علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس در ماه رجب و شعبان و در ماه رمضان هر شبانه روز سه بار سوره فاتحه، و آیۀ
ص: 381
الصَّالِحِینَ فِیمَا أَمَرُوا بِهِ وَ نَهَوْا عَنْهُ وَ إِذَا رَأَیْتَ هِلَالَ شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا تُشِرْ إِلَیْهِ وَ لَکِنِ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ ارْفَعْ یَدَیْکَ إِلَی اللَّهِ وَ خَاطِبِ الْهِلَالَ وَ کَبِّرْ فِی وَجْهِهِ ثُمَّ تَقُولُ رَبِّی وَ رَبُّکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْأَمَانَةِ وَ الْإِیمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْمُسَارَعَةِ فِیمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی شَهْرِنَا هَذَا وَ ارْزُقْنَا عَوْنَهُ وَ خَیْرَهُ وَ اصْرِفْ عَنَّا شَرَّهُ وَ ضَرَّهُ وَ بَلَاءَهُ وَ فِتْنَتَهُ وَ أَکْثِرْ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْمُبَارَکِ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَثْرَةِ الصَّدَقَةِ وَ ذِکْرِ اللَّهِ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ بِرِّ الْإِخْوَانِ وَ إِفْطَارِهِمْ مَعَکَ بِمَا یُمْکِنُکَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ ثَوَاباً عَظِیماً وَ أَجْراً کَبِیراً.
ین، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر فَضَالَةُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَمَضَانُ شَهْرُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْتَکْثِرُوا فِیهِ مِنَ التَّهْلِیلِ وَ التَّکْبِیرِ وَ التَّحْمِیدِ وَ التَّمْجِیدِ وَ التَّسْبِیحِ وَ هُوَ رَبِیعُ الْفُقَرَاءِ وَ إِنَّمَا جُعِلَ فِیهِ الْأَضْحَی لِتَشْبَعَ الْمَسَاکِینُ مِنَ اللَّحْمِ فَأَظْهِرُوا مِنْ فَضْلِ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکُمْ عَلَی عِیَالاتِکُمْ وَ جِیرَانِکُمْ وَ أَحْسِنُوا جِوَارَ نِعَمِ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ تَوَاصَلُوا إِخْوَانَکُمْ وَ أَطْعِمُوا الْفُقَرَاءَ وَ الْمَسَاکِینَ مِنْ إِخْوَانِکُمْ فَإِنَّهُ مَنْ فَطَّرَ صَائِماً فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أَجْرِهِ شَیْئاً وَ سُمِّیَ شَهْرُ رَمَضَانَ شَهْرَ الْعِتْقِ لِأَنَّ لِلَّهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ سِتَّمِائَةِ عَتِیقٍ وَ فِی آخِرِهِ مِثْلَ مَا أَعْتَقَ فِیمَا مَضَی.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اعْلَمْ أَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرٌ لَهُ حُرْمَةٌ وَ فَضْلٌ عِنْدَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَعَلَیْکَ مَا اسْتَطَعْتَ فِیهِ بِحِفْظِ الْجَوَارِحِ کُلِّهَا وَ اجْتِنَابِ مَا نَهَاکَ عَنْهُ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ فَإِنَّ الصَّوْمَ فِیهِ سِرٌّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْعَبْدِ فَمَنْ رَدَّهَا عَلَی مَا أَمَرَهُ اللَّهُ فَقَدْ عَظُمَ أَجْرُهُ وَ ثَوَابُهُ وَ مَنْ تَهَاوَنَ فِیهِ فَقَدْ وَجَبَ السَّخَطُ مِنْهُ وَ اتَّقُوهُ حَقَّ تُقَاتِهِ فَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ.
أَعْلَامُ الدِّینِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَرَأَ فِی رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ شَهْرِ رَمَضَانَ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ آیَةَ
ص: 381
الکرسی، و سوره کافرون و سوره توحید و سوره ناس و سوره فلق را قرائت کند و این دعا: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر و لا حول و لا قوۀ الا بالله العلی العظیم» را سه بار بگوید، سپس سه بار بر پیامبر و خاندانش درود و سلام بفرستد و سه بار بگوید: «خداوندا بر محمد و آل محمد و بر هر فرشته و بر هر پیامبر درود بفرست» و سه بار بگوید: «خداوندا مردان و زنان با ایمان را ببخش» سپس چهارصد بار بگوید: «از خداوند آمرزش میطلبم و به سوی او بازمیگردم».
سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سوگند به خداوندی که مرا به حق برای پیامبری مبعوث داشت، هر کس این سورهها را بخواند و این کارها را در این ماهها و شبهای آن انجام دهد، حتی اگر یک بار در عمرش آن را انجام دهد، خداوند در ازای هر حرف، هفتاد هزار نیکی به او میبخشد و هر نیکی در نزد خداوند از کوههای دنیا سنگینتر است و خداوند در هنگام جان دادنش هفتصد نیاز او را برآورده میسازد و در قبر هفتصد نیاز و در هنگام بیرون آمدن از قبر هفتصد نیازش را برآورده میکند و به همان اندازه از نیازهای او در هنگام گشوده شدن نامه اعمال و سنجیدن اعمال در ترازوی عدل و در هنگام عبور از پل صراط رفع میشود و خداوند متعال او را در زیر سایه عرش خود میآورد و در حسابرسی او آسان میگیرد و هفتاد هزار فرشته او را تا بهشت بدرقه میکنند و خداوند متعال میفرماید: این را بگیر که به خاطر این ماهها برای توست، و به سوی بهشت برده میشود درحالی که برایش نعمتهایی مهیا شده که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده است.
روایت8.
دعائم الاسلام: از علی علیه السلام برای ما روایت شده که ایشان چون هلال ماه را رؤیت کرد، فرمود: الله اکبر، خداوندا من از تو خیر این ماه و گشایش و پیروزمندی و روشنایی و روزی آن را میخواهم
ص: 382
الْکُرْسِیِّ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَی کُلِّ مَلَکٍ وَ نَبِیٍّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ-(1) ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ أَرْبَعَمِائَةِ مَرَّةٍ.
ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّوَرَ وَ فَعَلَ ذَلِکَ کُلَّهُ فِی الشُّهُورِ الثَّلَاثَةِ وَ لَیَالِیهَا لَا یَفُوتُهُ شَیْ ءٌ لَوْ کَانَتْ ذُنُوبُهُ عَدَدَ قَطْرِ الْمَطَرِ وَ وَرَقِ الشَّجَرِ وَ زَبَدِ الْبَحْرِ غَفَرَهَا اللَّهُ لَهُ وَ إِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْفِطْرِ یَقُولُ یَا عَبْدِی أَنْتَ وَلِیِّی حَقّاً حَقّاً وَ لَکَ عِنْدِی بِکُلِّ حَرْفٍ قَرَأْتَهُ شَفَاعَةٌ فِی الْإِخْوَانِ وَ الْأَخَوَاتِ بِکَرَامَتِکَ عَلَیَّ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّوَرَ وَ فَعَلَ ذَلِکَ فِی هَذِهِ الشُّهُورِ الثَّلَاثَةِ وَ لَیَالِیهَا وَ لَوْ فِی عُمُرِهِ مَرَّةً وَاحِدَةً أَعْطَاهُ اللَّهُ بِکُلِّ حَرْفٍ سَبْعِینَ أَلْفَ حَسَنَةٍ کُلُّ حَسَنَةٍ أَثْقَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ جِبَالِ الدُّنْیَا وَ یَقْضِی اللَّهُ لَهُ سَبْعَمِائَةِ حَاجَةٍ عِنْدَ نَزْعِهِ وَ سَبْعَمِائَةِ حَاجَةٍ فِی الْقَبْرِ وَ سَبْعَمِائَةٍ عِنْدَ خُرُوجِهِ مِنْ قَبْرِهِ وَ مِثْلَ ذَلِکَ عِنْدَ تَطَایُرِ الصُّحُفِ وَ مِثْلَهُ عِنْدَ الْمِیزَانِ وَ مِثْلَهُ عِنْدَ
الصِّرَاطِ وَ یُظِلُّهُ اللَّهُ تَعَالَی تَحْتَ ظِلِّ عَرْشِهِ وَ یُحَاسِبُهُ حِسَاباً یَسِیراً وَ یُشَیِّعُهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی خُذْهَا لَکَ فِی هَذِهِ الْأَشْهُرِ وَ یَذْهَبُ بِهِ إِلَی الْجَنَّةِ وَ قَدْ أَعَدَّ لَهُ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعْتُ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا رَأَی الْهِلَالَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ هَذَا الشَّهْرِ وَ فَتْحَهُ وَ نَصْرَهُ وَ نُورَهُ وَ رِزْقَهُ وَ أَعُوذُ بِکَ
ص: 382
و از شرّ این ماه و شرّی که پس از آن است، به تو پناه میبرم. (1)
روایت9.
فضائل الاشهر الثلاثۀ: و هر گاه هلال ماه رمضان را رؤیت کردی به آن اشاره نکن بلکه رو به قبله کن و دستهایت را به سوی پروردگار بالا ببر و هلال ماه را خطاب قرار بده و در مقابل آن تکبیر بگو؛ سپس میگویی: پروردگار من و پروردگار تو الله پروردگار جهانیان است، خداوندا، این ماه را همراه با امنیت و ایمان، و سلامتی و اسلام، و شتاب نمودن به سوی آنچه دوست میداری و راضی میشوی بر ما آشکار ساز (نو بگردان)، خداوندا در این ماه برای ما برکت قرار ده و یاری و نیکویی آن را روزی ما بفرما و زیان و بدی و گرفتاری و عذاب و سختی در آن را از ما دور بنما .
باب پنجاهم : دعا کردن در آغاز این ماه و در اولین شب آن
روایات
مؤلف
انشاء الله در بابهای اعمال سنت (مستحب) بیشتر روایتهای این باب خواهد آمد و در کتاب دعا نیز آنچه به این موضوع ارتباط داشت، ذکر کردیم.
روایت1.
تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در پایان ماه شعبان فرمود: خدایا، این ماه با برکت که تو قرآن را در آن نازل کردی و آن را مایه هدایت مردم و دارای نشانه های هدایت و معیارهای سنجش حق و باطل قرار دادی، فرا رسیده است. پس ما را در این ماه و برای این ماه، سالم نگهدار و آن را از ما به آسانی و عافیت دریافت کن.(2)
روایت2.
تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: به هنگام فرارسیدن ماه رمضان بگو: خدایا، ماه رمضان که تو روزه هایش را بر ما واجب نمودی و قرآن را که مایه هدایت مردم و دارای نشانه های هدایت و معیارهای سنجش حق و باطل است در آن نازل فرمودی، فرارسیده است. خدایا ما را در روزه گرفتن در این ماه یاری نما و آن را از ما بپذیر و ما را در این ماه سالم نگهدار و او را از ما راضی گردان و ما را مطیع او قرار بده، در آسانی و عافیتی از خودت. به درستی که تو بر همه چیز توانایی، ای مهربان ترین مهربانان! (3)
ص: 383
مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ مَا بَعْدَهُ (1).
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا رَأَیْتَ هِلَالَ شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا تُشِرْ إِلَیْهِ بِالْأَصَابِعِ وَ لَکِنِ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ ارْفَعْ یَدَیْکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ خَاطِبِ الْهِلَالَ تَقُولُ رَبِّی وَ رَبُّکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْمُسَارَعَةِ إِلَی مَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی شَهْرِنَا هَذَا وَ ارْزُقْنَا عَوْنَهُ وَ خَیْرَهُ وَ اصْرِفْ عَنَّا ضَرَّهُ وَ شَرَّهُ وَ بَلَاءَهُ وَ فِتْنَتَهُ.
سیجی ء إن شاء الله فی أبواب أعمال السنة أکثر أخبار هذا الباب و قد سبق ما یناسبه فی کتاب الدعاء أیضا.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنِ الْحَارِثِ النَّضْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ فِی آخِرِ شَعْبَانَ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ الْمُبَارَکَ الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ وَ جَعَلْتَهُ هُدًی لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَ الْفُرْقَانِ قَدْ حَضَرَ سَلِّمْنَا فِیهِ وَ سَلِّمْنَا لَهُ وَ سَلِّمْهُ مِنَّا فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ(2).
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ عُبْدُوسٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَقُلِ اللَّهُمَّ قَدْ حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدِ افْتَرَضْتَ عَلَیْنَا صِیَامَهُ وَ أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ اللَّهُمَّ أَعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ وَ تَقَبَّلْهُ مِنَّا وَ سَلِّمْنَا فِیهِ وَ سَلِّمْهُ مِنَّا وَ سَلِّمْنَا لَهُ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (3).
ص: 383
باب پنجاه و یکم : نوافل ماه رمضان
روایات
مؤلف
انشاء الله در باب های اعمال ماه رمضان در بابهای اعمال سنت (مستحب) بیشتر روایتهای این باب خواهد آمد، پس از آن غافل نشو.
روایت1.
کافی: امیرمومنان علی علیه السلام فرمود: والیان پیش از من متصدّی کارهایی شدند که از روی عمد با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مخالفت کردند و اگر من مردم را از آن منع و امر به ترک آن نمایم، تمام لشکرم از اطراف من پراکنده میشوند و حدیثی طولانی را بیان کرد تا اینجا که فرمود: به خدا سوگند به مردم دستور دادم که در ماه رمضان جز نماز واجب را به جماعت نخوانند و به آنها اعلام کردم که نوافل به جماعت خواندن، بدعت است. برخی از همین لشکریانم که اکنون به همراه من جنگ میکنند فریاد زدند: ای مسلمانان! سنت عمر دگرگون شد. علی ما را از نماز نافله در ماه رمضان باز میدارد و ترس آن را دارم که از یک سوی لشکر بر من شورش کنند. من چه کشیدم از دست این امت! از اختلافشان و از پیروی کردنشان از پیشوایان گمراه و خوانندگان به سوی دوزخ. ادامه روایت. (1)
الاحتجاج: جعفر ابن محمد از امیرمومنان علیه علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. (2)
مؤلف
در اصل کتاب سلیم همین حدیث را یافتم.
روایت2.
قرب الاسناد: امام رضا علیه السلام فرمود: پدرم علیه السلام فرمود: در دهه آخر ماه رمضان، در هر شب بیست رکعت اضافه میشود. (3)
روایت3.
فقه الرضا: امام هادی علیه السلام فرمود: شب زندهداری ماه رمضان بدعت و روزه آن واجب است، عرض کردم:
ص: 384
سیجی ء إن شاء الله فی أبواب أعمال شهر رمضان فی أبواب عمل السنة کثیر من أخبار هذا الباب فلا تغفل.
کا، [الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قَدْ عَمِلَتِ الْوُلَاةُ قَبْلِی أَعْمَالًا خَالَفُوا فِیهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّدِینَ لِخِلَافِهِ وَ لَوْ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَی تَرْکِهَا لَتَفَرَّقُوا عَنِّی وَ سَاقَ الْخُطْبَةَ الطَّوِیلَةَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَمَرْتُ النَّاسَ أَنْ لَا یَجْتَمِعُوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَّا فِی فَرِیضَةٍ وَ أَعْلَمْتُهُمْ أَنَّ اجْتِمَاعَهُمْ فِی النَّوَافِلِ بِدْعَةٌ فَتَنَادَی بَعْضُ أَهْلِ عَسْکَرِی مِمَّنْ یُقَاتِلُ مَعِی یَا أَهْلَ الْإِسْلَامِ غُیِّرَتْ سُنَّةُ عُمَرَ یَنْهَانَا عَنِ الصَّلَاةِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ تَطَوُّعاً وَ لَقَدْ خِفْتُ أَنْ یَثُورُوا فِی نَاحِیَةِ جَانِبِ عَسْکَرِی مَا لَقِیتُ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنَ الْفُرْقَةِ وَ طَاعَةِ أَئِمَّةِ الضَّلَالِ وَ الدُّعَاةِ إِلَی النَّارِ الْخَبَرَ(1).
ج، [الإحتجاج] عن مسعدة بن صدقة عن جعفر بن محمد عن أمیر المؤمنین علیه السلام: مثله (2)
وجدت فی أصل کتاب سلیم: مثله (3).
ب، [قرب الإسناد] ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبِی علیه السلام یَزِیدَ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عِشْرِینَ رَکْعَةً(4).
ضا، [فقه الرضا علیه السلام] قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام: قِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ بِدْعَةٌ وَ صِیَامُهُ مَفْرُوضٌ فَقُلْتُ:
ص: 384
در ماه رمضان چطور نماز بگذارم؟ فرمود: ده رکعت، و نماز وتر و دو رکعت قبل از طلوع فجر. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز همین گونه نماز میگزارد و اگر فضیلتی میبود، آن را ترک نمیکرد.
روایت4.
فقه الرضا: از سنت انسانهای صالح در آنچه امر و نهی شدهاند، پیروی کنید و در ماه رمضان از شب اول آن تا وقتی که بیست شب از آن سپری میشود، در هر شب بیست رکعت نماز بر نوافلی که در غیر ماه رمضان میخوانید، اضافه کنید. هشت رکعت از آن را پس از نماز مغرب و دوازده رکعت پس از نماز عشاء خوانده شود. و در ده روز آخر ماه رمضان، در هر شب سی رکعت خوانده شود که بیست و دو رکعت پس از نماز عشاء میباشد و روایت شده که هشت رکعت پس از نماز مغرب ثابت شده است و اضافه نمیشود، و بیست و دو رکعت پس از نماز عشاء و گفته شده که دوازده رکعت پس از نماز مغرب و هجده رکعت پس از نماز عشاء میباشد.
و در شب بیست و یکم و بیست و سوم، صد رکعت بخوانید که در هر رکعت سوره فاتحه را یک مرتبه و سوره توحید را ده مرتبه میخوانید و و آن را سی رکعت از صد رکعت به شمار آورید و اگر بر این کار توانا نبودی، درحال نشسته نماز بگذار و اگر خواستی، در هر رکعتی یک مرتبه یک مرتبه سوره توحید را میخوانی و اگر توانستی، این دوشب را تا صبح شب زندهداری کنی، این کار را انجام بده.
روایت5.
تفسیر عیاشی: حریز از برخی از اصحاب ما، از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهما السلام روایت می کند که فرمود: وقتی امیر المؤمنین علیه السلام در کوفه بود، مردمان نزد وی آمدند و گفتند: ما را پیشوایی قرار ده که در ماه رمضان ما را امامت نماید. فرمود: نه، و ایشان را از جماعت خواندن نوافل نهی نمود. چون شب فرا رسید، این گونه سخن پراکندند که: به حال رمضان بگریید، وای بر رمضان. آن گاه حارث اعور به همراه عده ای نزد امام آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! مردم لابه سر گرفته اند و از سخن شما ناخرسندند. این جا بود که امام فرمود: بگذارید هر چه خواهند کنند؛ هر که را خواهند، امام ایشان گردد و آن گاه گفت: «وَیَتَّبِع غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّی وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا»، (1){و هر کس، پس از آنکه راه هدایت برای او آشکار شد با پیامبر به مخالفت برخیزد، و [راهی] غیر راه مؤمنان در پیش گیرد، وی را بدانچه روی خود را بدان سو کرده واگذاریم و به دوزخش کشانیم، و چه بازگشتگاه بدی است.} (2)
سرائر: از کتاب ابن قولویه از امام باقر و امام صادق علیهما السلام همین حدیث روایت شده است. (3)
باب پنجاه و دوم : فضیلت قرائت قرآن در ماه رمضان
روایات
روایت1.
معانی الاخبار،(4) امالی صدوق: جابر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. (5)
روایت2.
ثواب الاعمال: پدرم از سعدآبادی همین حدیث را روایت کرده است. (6)
مؤلف
برخی روایتها را در باب شب قدر ذکر کردیم.
روایت3.
مجالس شیخ: عمرو شامی از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: شماره ماهها نزد خدا در کتاب خدا از آن روز که آسمان ها و زمین را بیافرید، دوازده ماه مقرر گشت؛ پس نخستین آن ماهها، ماه خداست و آن ماه رمضان است و قلب ماه رمضان شب قدر است و قرآن در اولین شب از ماه رمضان نازل شده است، پس آن ماه را با قرآن استقبال کنید. (7)
کتاب فضائل الاشهر الثلاثۀ: همین حدیث روایت آمده است.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
ص: 386
کَیْفَ أُصَلِّی فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ عَشْرُ رَکَعَاتٍ وَ الْوَتْرُ وَ الرَّکْعَتَانِ قَبْلَ الْفَجْرِ کَذَلِکَ کَانَ یُصَلِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ کَانَ خَیْراً لَمْ یَتْرُکْهُ وَ أَرْوِی عَنْهُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَخْرُجُ فَیُصَلِّی وَحْدَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِذَا کَثُرَ النَّاسُ خَلْفَهُ دَخَلَ الْبَیْتَ.
ضا، [فقه الرضا علیه السلام]: اتَّبِعُوا سُنَّةَ الصَّالِحِینَ فِیمَا أَمَرُوا بِهِ وَ نَهَوْا عَنْهُ وَ صَلُّوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَوَّلَ لَیْلَةٍ مِنْهُ إِلَی عِشْرِینَ یَمْضِی مِنْهُ مِنَ الزِّیَادَةِ عَلَی نَوَافِلِکُمْ فِی غَیْرِهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عِشْرِینَ رَکْعَةً ثَمَانِیَةً مِنْهَا بَعْدَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ اثْنَیْ عَشَرَ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ ثَلَاثُونَ رَکْعَةً اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ.
وَ رُوِیَ: أَنَّ الثَّمَانَ مُثْبَتٌ بَعْدَ الْمَغْرِبِ لَا یَزْدَادُ وَ اثنی [اثْنَیْنِ] وَ عِشْرِینَ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ قِیلَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً مِنْهَا بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ ثَمَانَ عَشْرَةَ رَکْعَةً بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ صَلُّوا فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِائَةَ رَکْعَةٍ یقرءون [تَقْرَءُونَ] فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ احْسُبُوا الثَّلَاثِینَ الرَّکْعَةَ مِنَ الْمِائَةِ فَإِنْ لَمْ تُطِقْ ذَلِکَ مِنْ قِیَامٍ
صَلَّیْتَ وَ أَنْتَ جَالِسٌ وَ إِنْ شِئْتَ قَرَأْتَ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مَرَّةً مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُحْیِیَ هَاتَیْنِ اللَّیْلَتَیْنِ إِلَی الصُّبْحِ فَافْعَلْ.
شی، [تفسیر العیاشی] عَنْ حَرِیزٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: لَمَّا کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی الْکُوفَةِ أَتَاهُ النَّاسُ فَقَالُوا اجْعَلْ لَنَا إِمَاماً مِنَّا فِی رَمَضَانَ فَقَالَ لَا وَ نَهَاهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا فِیهِ فَلَمَّا أَمْسَوْا جَعَلُوا یَقُولُونَ ابْکُوا فِی رَمَضَانَ وَا رَمَضَانَاهْ فَأَتَاهُ الْحَارِثُ الْأَعْوَرُ فِی أُنَاسٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ضَجَّ النَّاسُ وَ کَرِهُوا قَوْلَکَ فَقَالَ عِنْدَ ذَلِکَ دَعُوهُمْ وَ مَا یُرِیدُونَ لِیُصَلِّیَ بِهِمْ مَنْ شَاءُوا ثُمَّ قَالَ فَمَنْ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً(1).
سر، [السرائر] من کتاب ابن قولویه عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام: مثله (2).
ص: 385
کلمة المصحّح
ص: 387
مع، [معانی الأخبار](1)
لی، [الأمالی للصدوق] ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لِکُلِّ شَیْ ءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَانَ (2).
ثو، [ثواب الأعمال] أَبِی عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ: مِثْلَهُ (3).
أوردنا بعض الأخبار فی باب لیلة القدر.
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْغَضَائِرِیِّ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَمْرٍو الشَّامِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الشُّهُورَ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللَّهِ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ فِی أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَاسْتَقْبِلِ الشَّهْرَ بِالْقُرْآنِ (4).
کتاب فضائل الأشهر الثلاثة، عن أحمد بن علی بن إبراهیم عن أبیه علی بن إبراهیم: مثله.
ص: 386
ص: 388
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه و الصلاة و السلام علی رسول اللّه و علی آله أمناء اللّه.
و بعد: فقد تفضّل اللّه علینا و له الفضل و المنّ حیث اختارنا لخدمة الدین و أهله و قیّضنا لتصحیح هذه الموسوعة الکبری و هی الباحثة عن المعارف الإسلامیّة الدائرة بین المسلمین: أعنی بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار علیهم الصلوات و السلام.
و هذا الجزء الذی نخرجه إلی القرّاء الکرام، هو أوّل أجزاء المجلّد العشرین (کتاب الزکاة و الصدقة و الخمس و الصوم) و قد قابلناه علی نسخة الکمبانیّ ثمّ علی نسخة الأصل التی هی بخطّ ید المؤلّف العلّامة رضوان اللّه علیه و هی محفوظة عن الفاضل البحّاث الوجیه المؤفّق المکرّم المیرزا فخر الدین النصیریّ الأمینیّ وفّقه اللّه لحفظ کتب السلف عن الضیاع و التلف فی مکتبته الشخصیّة فقد تفضّل سماحته علینا بهذه النسخة الشریفة أمانة و أودعها للعرض و المقابلة خدمة للدین و أهله فجزاه اللّه عنّا خیر جزاء المحسنین و إلیکم فیما یلی ثلاث صور فتوغرافیّة من هذه النسخة الشریفة.
و معذلک قابلناه علی نصّ المصادر أو علی الأخبار الأخر المشابهة للنصّ فی سائر الکتب، فسددنا ما کان فی النسخة من خلل و بیاض و سقط و تصحیف فإنّ المجلّد العشرین أیضا من مسوّدات قلمه الشریف رحمة اللّه علیه و لم یخرج فی حیاته إلی البیاض.
محمد الباقر البهبودیّ
ص: 387
تصویر
ص: 389
تصویر
صورة فتوغرافیة من نسخة الأصل و فیها خطّ المؤلّف العلّامة
ص: 388
ص: 390
تصویر
صورة فتوغرافیّة للصفحة الأولی من نسخة الأصل و فیها خطّ المتضلّع الخبیر المرزا عبد اللّه أفندیّ صاحب ریاض العلماء ره أنشأ خطبة الکتاب بخطّ یده و صدّره بها و الصورة التی تلیها أوّل صفحة من نسخة الأصل تری فیها خطّ المؤلّف العلّامة قدّس سرّه و فی أعلاها خطبة الکتاب بإنشائه لم یضرب علیها بعد و هذه النسخة لخزانة کتب الفاضل الخبیر المرزا فخر الدین النصیریّ.
ص: 389
ص: 391
تصویر
ص: 390
فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب
ص: 392
بسمه تعالی
إلی هنا انتهی الجزء الأول من المجلّد العشرین من کتاب بحار الأنوار و هو الجزء الثالث و التسعون حسب تجزئتنا یحتوی علی إثنین و خمسین بابا من أبواب کتاب الزکاة و الصدقة و الخمس و الصوم کما تراه فی الفهرس و یلیه فی الجزء السابع و التسعین باقی أبواب الصوم و کتاب الإعتکاف و شطر من أعمال السنة بحول اللّه و قوّته.
و لقد بذلنا جهدنا فی تصحیحه و مقابلته فخرج بعون اللّه و مشیئته نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً زهیداً زاغ عنه البصر و کلّ عنه النظر لا یکاد یخفی علی القراء الکرام و من اللّه نسأل العصمة و الإعتصام.
السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی
ص: 391
ص: 393
عناوین الأبواب/ رقم الصفحة
أبواب [کتاب] الزکاة و بعض ما یتعلّق بها
«1»
باب وجوب الزکاة و فضلها و عقاب ترکها و عللها و فیه فضل الصدقة أیضا 29- 1
«2»
باب من تجب علیه الزکاة و ما تجب فیه و ما تستحبّ فیه و شرائط الوجوب من الحول و غیره و زکاة القرض و المال الغائب 37- 30
«3»
باب زکاة النقدین و زکاة التجارة 44- 37
«4»
باب زکاة الغلات و شرائطها و قدر ما یؤخذ منها و ما یستحبّ فیه الزکاة من الحبوبات 47- 45
«5»
باب زکاة الأنعام 55- 47
«6»
باب أصناف مستحقّ الزکاة و أحکامهم 72- 56
«7»
باب حرمة الزکاة علی بنی هاشم 76- 72
«8»
باب کیفیة قسمتها و آدابها و حکم ما یأخذه الجائر منها و وقت إخراجها و أقل ما یعطی الفقیر منها 79- 77
«9»
باب أدب المصدّق 92- 80
ص: 392
ص: 394
«10»
باب حقّ الحصاد و الجداد و سائر حقوق المال سوی الزکاة 101- 92
«11»
باب قصّة أصحاب الجنة الذین منعوا حقّ اللّه من أموالهم 103- 101
«12»
باب وجوب زکاة الفطر و فضلها 105- 103
«13»
باب قدر الفطرة و من تجب علیه و أن من یؤدِّی عنه و مستحقُّ الفطرة 110- 105
أبواب الصدقة
«14»
باب فضل الصدقة و أنواعها و آدابها 137- 111
«15»
باب آخر فی آداب الصدقة أیضا زائدا علی ما تقدّم فی الباب السابق 149- 138
«16»
باب ذمّ السؤال خصوصا بالکفّ و من المخالفین و ما یجوز فیه السؤال 160- 149
«17»
باب استدامة النعمة باحتمال المئونة و أن المعونة تنزل علی قدر المئونة 162- 161
«18»
باب مصارف الإنفاق و النهی عن التبذیر فیه و الصدقة بالمال الحرام 169- 163
«19»
باب کراهیة رد السائل و فضل إطعامه و سقیه و فضل صدقة الماء 174- 170
«20»
باب ثواب من دل علی صدقة أو سعی بها إلی مسکین 175
«21»
باب آخر فی أنواع الصدقة و أقسامها من صدقة اللیل و النهار و السرّ و الجهار و غیرها و أفضل أنواع الصدقة 176
ص: 393
ص: 395
أبواب [کتاب] الخمس و ما یناسبه
«22»
باب وجوب الخمس و عقاب تارکه و حکمه فی زمان الغیبة و حکم ما وقف علی الإمام علیه السلام 189- 184
«23»
باب ما یجب فیه الخمس و سائر أحکامه 196- 189
«24»
باب أصناف مستحق الخمس و کیفیة القسمة علیهم 203- 196
«25»
باب الأنفال 214- 204
«26»
باب فضل صلة الإمام علیه السلام 217- 215
«27»
باب مدح الذریة الطیبة و ثواب صلتهم 236- 217
«28»
باب تطهیر المال الحلال المختلط بالحرام 238- 236
«29»
باب حکم من انتسب إلی النبی صّلی الّله علیه و آله من جهة الأمّ فی الخمس و الزکاة 245- 239
أبواب [کتاب] الصوم
«30»
باب فضل الصیام 259- 246
«31»
باب أنواع الصوم [و أقسامه و الأیّام التی یستحبّ فیها الصوم و الأیّام التی یحرم فیها و أقسام صوم الإذن] 269- 259
«32»
باب أحکام الصوم 278- 269
«33»
باب من أفطر لظنّ دخول اللیل 278
«34»
باب ما یوجب الکفارة و أحکامها و حکم ما یلزم فیه التتابع 285- 279
«35»
باب من جامع أو أفطر فی اللیل أو أصبح جنبا أو احتلم فی الیوم 288- 286
«36»
باب آداب الصائم 296- 288
ص: 394
رموز الکتاب
ص: 396
«37»
باب ما یثبت به الهلال و أن شهر رمضان ینقص أم لا و حکم صوم یوم الشک 307- 296
«38»
باب أدعیة الإفطار و السحور و آدابهما 315- 309
«39»
باب ثواب من فطر مؤمنا أو تصدق فی شهر رمضان 318- 316
«40»
باب وقت ما یجبر الصبی علی الصوم 319
«41»
باب الحامل و المرضعة و ذی العطاش و الشیخ و الشیخة 321- 319
«42»
باب حکم الصوم فی السفر و المرض و حکم السفر فی شهر رمضان 329- 321
«43»
باب أحکام القضاء لنفسه و لغیره و حکم الحائض و المستحاضة و النفساء 334- 330
«44»
باب المسافر یقدم و الحائض تطهر 334
«45»
باب أحکام صوم الکفارات و النذر 336- 334
أبواب صوم شهر رمضان و ما یتعلق بذلک و یناسبه
«46»
باب وجوب صوم شهر رمضان و فضله 376- 337
«47»
باب فضل جُمَعِ شهر رمضان 376
«48»
باب أنه لم سمی هذا الشهر برمضان 377- 376
«49»
باب الدعاء عند رؤیة هلال شهر رمضان و ما یقرأ فی لیالیه و أیّامه و ما ینبغی أن یراعی فیه من الآداب 383- 378
«50»
باب الدعاء فی مفتتح هذا الشهر و فی أول لیلة منه 383
«51»
باب نوافل شهر رمضان 385- 384
«52»
باب فضل قراءة القرآن فیه 386
ص: 395
ب: لقرب الإسناد.
بشا: لبشارة المصطفی.
تم: لفلاح السائل.
ثو: لثواب الأعمال.
ج: للإحتجاج.
جا: لمجالس المفید.
جش: لفهرست النجاشیّ.
جع: لجامع الأخبار.
جم: لجمال الأسبوع.
جُنة: للجُنة.
حة: لفرحة الغریّ.
ختص: لکتاب الإختصاص.
خص: لمنتخب البصائر.
د: للعَدَد.
سر: للسرائر.
سن: للمحاسن.
شا: للإرشاد.
شف: لکشف الیقین.
شی: لتفسیر العیاشیّ
ص: لقصص الأنبیاء.
صا: للإستبصار.
صبا: لمصباح الزائر.
صح: لصحیفة الرضا علیه السلام .
ضا: لفقه الرضا علیه السلام .
ضوء: لضوء الشهاب.
ضه: لروضة الواعظین.
ط: للصراط المستقیم.
طا: لأمان الأخطار.
طب: لطبّ الأئمة.
ع: لعلل الشرائع.
عا: لدعائم الإسلام.
عد: للعقائد.
عدة: للعُدة.
عم: لإعلام الوری.
عین: للعیون و المحاسن.
غر: للغرر و الدرر.
غط: لغیبة الشیخ.
غو: لغوالی اللئالی.
ف: لتحف العقول.
فتح: لفتح الأبواب.
فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.
فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.
فض: لکتاب الروضة.
ق: للکتاب العتیق الغرویّ
قب: لمناقب ابن شهر آشوب.
قبس: لقبس المصباح.
قضا: لقضاء الحقوق.
قل: لإقبال الأعمال.
قیة: للدُروع.
ک: لإکمال الدین.
کا: للکافی.
کش: لرجال الکشیّ.
کشف: لکشف الغمّة.
کف: لمصباح الکفعمیّ.
کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.
ل: للخصال.
لد: للبلد الأمین.
لی: لأمالی الصدوق.
م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام .
ما: لأمالی الطوسیّ.
محص: للتمحیص.
مد: للعُمدة.
مص: لمصباح الشریعة.
مصبا: للمصباحین.
مع: لمعانی الأخبار.
مکا: لمکارم الأخلاق.
مل: لکامل الزیارة.
منها: للمنهاج.
مهج: لمهج الدعوات.
ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام .
نبه: لتنبیه الخاطر.
نجم: لکتاب النجوم.
نص: للکفایة.
نهج: لنهج البلاغة.
نی: لغیبة النعمانیّ.
هد: للهدایة.
یب: للتهذیب.
یج: للخرائج.
ید: للتوحید.
یر: لبصائر الدرجات.
یف: للطرائف.
یل: للفضائل.
ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.
یه: لمن لا یحضره الفقیه.
ص: 396