سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
الْإِقْبَالُ (1)، رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی قُرَّةَ فِی کِتَابِهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی عَمْرٍو مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نَصْرٍ السُّکَّرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا بَکْرٍ أَحْمَدَ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْبَغْدَادِیَّ رَحِمَهُ اللَّهُ أَنْ یُخْرِجَ إِلَیَّ دُعَاءَ شَهْرِ رَمَضَانَ الَّذِی کَانَ عَمُّهُ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیُّ- رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُ یَدْعُو بِهِ فَأَخْرَجَ إِلَیَّ دَفْتَراً مُجَلَّداً بِأَحْمَرَ فِیهِ أَدْعِیَةُ شَهْرِ رَمَضَانَ مِنْ جُمْلَتِهَا الدُّعَاءُ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ یَوْمَ الْفِطْرِ- اللَّهُمَّ إِنِّی تَوَجَّهْتُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ أَمَامِی وَ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرٍ مِنْ خَلْفِی وَ عَنْ یَمِینِی وَ أَئِمَّتِی عَنْ یَسَارِی (2)
أَسْتَتِرُ بِهِمْ مِنْ عَذَابِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ زُلْفَی- لَا أَجِدُ أَحَداً أَقْرَبَ إِلَیْکَ مِنْهُمْ فَهُمْ أَئِمَّتِی فَآمِنْ بِهِمْ خَوْفِی مِنْ عِقَابِکَ وَ سَخَطِکَ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ أَصْبَحْتُ بِاللَّهِ مُؤْمِناً مُخْلِصاً عَلَی دِینِ مُحَمَّدٍ وَ سُنَّتِهِ وَ عَلَی دِینِ عَلِیٍّ وَ
جمه بحارالانوار جلد 88: کتاب نماز - 9
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی :
ص: 1
تتمة کتاب الصلاة
ادامه باب های نمازهای واجب و آداب آن و آنچه از مستحبات و نافله ها و فضیلت ها در پی آن می آید
باب دوم: دعاهای عید فطر و آداب بیشتری در باره نماز عید فطر و خطبه نماز عید فطر
روایات
روایت1.
اقبال: أبی عمرو محمد بن محمد بن نصر السکری رضی الله عنه گوید: از احمد بن محمد بن عثمان بغدادی رحمه الله خواستم که دعای ماه رمضان را که عمویش شیخ ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری رضی الله عنه بدان دعا میکرد، برای من بیرون آورَد، پس دفتری با جلد قرمز برای من بیرون آورد که در آن دعاهای ماه رمضان بود که از جمله آن این دعا بود:
دعای پس از نماز صبح در روز عید فطر:
«پروردگارا من به تو روی میکنم با محمد که در روبه رویم است و با علی و جعفر از پشت سرم و از سمت راستم و با امامانم از سمت چپ خود و با آنان خود را از عذابت میپوشانم و هر چه بیشتر به تو نزدیک میشوم(معنی زلفی در توضیحات می آید)، زیرا کسی را نمییابم که از آنان به تو نزدیکتر باشند، آنان امامان من هستند، پس به واسطه آنان ترس مرا از مجازات و خشمت ایمنی ببخش و با رحمت خود مرا در زمره بندگان نیکوکارت داخل کن، من بر اساس دین و آیین محمد و دین و آیین علی و بر اساس دین و آیین اوصیاء به خدا ایمان آوردم، به باطن و ظاهر آنان ایمان آوردم و به آنچه محمد و علی و اوصیاء بدان روی کردند، رو میکنم و بدان اشتیاق دارم و هیچ جنبش و تغییر و نیرویی نیست مگر به خواست خدا، و هیچ عزت و نیرومندی و چیرگیای جز برای خداوند قهار عزیز جبار نیست .
بر خداوند توکل کردم و هر کس بر خدا توکل کند او برای وی بس است. خدا کارش را به انجام میرساند.
پروردگارا من تو را میخواهم پس تو نیز مرا بخواه، و آنچه نزد توست را میخواهم پس بدست آوردن آن را برایم میسر بگردان و نیازهایم را برآورده کن چرا که در کتاب خویش فرمودهای و فرموده تو حق است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ» (1) {ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است} پس با نزول قرآن در این ماه، حرمت ماه رمضان را بزرگ داشتی و آن را ویژه گرداندی و با قرار دادن شب قدر در این ماه آن را بزرگ داشتی و فرمودی: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ * تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ * سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» (2) {شبِ قدر از هزار ماه ارجمندتر است. در آن [شب] فرشتگان، با روح، به فرمان پروردگارشان، برای هر کاری [که مقرّر شده است] فرود آیند. [آن شب] تا دَمِ صُبح، صلح و سلام است.}
پروردگارا این روزهای ماه رمضان است که سپری شد و شبهای آن به پایان رسید و ای خدای من در این ماه به گونهای شدم که تو از من نسبت بدان آگاهتری و تو از شمارش کارهایی که در ماه رمضان انجام دادم از من تواناتری، پس ای پروردگارم با آنچه بندگان نیکوکارت از تو میخواهند، از تو میخواهم بر محمد و آل محمد و اهل بیت محمد درود و سلام بفرستی و آنچه را که بدان به تو تقرب بردم را بپذیری و با چند برابر کردن عملم و قبولِ تقرّب بردنم و قبول قربانیام و اجابت کردن دعایم، بر من فضل و منّت بنهی و از جانب خود، رهائیم را از آتش دوزخ به من ببخشایی و با راه یافتن به بهشت بر من منّت بگذاری و در روز ترسناک مرا از هر ترس و وحشتی ایمن بگردانی و مرا از هر هول و وحشتی که برای روز رستاخیز آماده کردهای در امان نگهداری .
به حرمت ذات بزرگوارت و حرمت پیامبرت و حرمت انسانهای نیکوکار پناه میبرم از اینکه این روز سپری شود درحالی که تو را بر گردن من مسوولیتی باشد که مرا به خاطر آن مواخذه کنی، یا گناهی باشد که مرا به خاطر آن به تحمل درد و رنج گرفتار سازی یا مرا به جهت آن نگون بخت و رسوا کنی، یا خطایی که مرا به خاطر آن به تحمل درد و رنج گرفتار سازی و از من انتقام بگیری و آن را برایم نیامرزی، به حرمت ذات بزرگوارت از تو میخواهم، ذاتی که هر آنچه بخواهد انجام میدهد و به هر چیزی بگوید: باش بلافاصله به وجود میآید، و هیچ معبود حقی جز او نیست.
خداوندا به حق «لا إله إلا أنت»{هیچ معبودی جز تو نیست}، از تو میخواهم اگر در این ماه از من خشنود گشتهای، در باقیمانده عمرم رضایت و خشنودی خود را بر من بیفزایی و اگر در این ماه از من راضی نشدی، از هم اکنون از من
ص: 2
سُنَّتِهِ وَ عَلَی دِینِ الْأَوْصِیَاءِ وَ سُنَّتِهِمْ آمَنْتُ بِسِرِّهِمْ وَ عَلَانِیَتِهِمْ وَ أَرْغَبُ إِلَی اللَّهِ فِیمَا رَغِبَ فِیهِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ- وَ الْأَوْصِیَاءُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لَا عِزَّةَ وَ لَا مَنَعَةَ وَ لَا سُلْطَانَ إِلَّا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ- تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ- وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُکَ فَأَرِدْنِی وَ أَطْلُبُ مَا عِنْدَکَ فَیَسِّرْهُ لِی وَ اقْضِ لِی حَوَائِجِی فَإِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ- شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَعَظَّمْتَ حُرْمَةَ شَهْرِ رَمَضَانَ بِمَا أَنْزَلْتَ فِیهِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ خَصَصْتَهُ وَ عَظَّمْتَهِ بِتَصْیِیرِکَ فِیهِ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فَقُلْتَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ- تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ- سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ اللَّهُمَّ وَ هَذِهِ أَیَّامُ شَهْرِ رَمَضَانَ قَدِ انْقَضَتْ وَ لَیَالِیهِ قَدْ تَصَرَّمَتْ وَ قَدْ صِرْتُ مِنْهُ یَا إِلَهِی إِلَی مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی وَ أَحْصَی لِعَدَدِهِ مِنْ عَدَدِی فَأَسْأَلُکَ یَا إِلَهِی بِمَا سَأَلَکَ بِهِ عِبَادُکَ الصَّالِحُونَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَتَقَبَّلَ مِنِّی مَا تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَیْکَ وَ تَتَفَضَّلَ عَلَیَّ بِتَضْعِیفِ عَمَلِی وَ قَبُولِ تَقَرُّبِی وَ قُرُبَاتِی وَ اسْتِجَابَةِ دُعَائِی وَ هَبْ لِی مِنْکَ عِتْقَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِالْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ وَ الْأَمْنَ یَوْمَ الْخَوْفِ مِنْ کُلِّ فَزَعٍ وَ مِنْ کُلِّ هَوْلٍ أَعْدَدْتَهُ لِیَوْمِ الْقِیَامَةِ أَعُوذُ بِحُرْمَةِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ حُرْمَةِ نَبِیِّکَ وَ حُرْمَةِ الصَّالِحِینَ أَنْ یَنْصَرِمَ هَذَا الْیَوْمُ وَ لَکَ قِبَلِی تَبِعَةٌ تُرِیدُ أَنْ تُؤَاخِذَنِی بِهَا أَوْ ذَنْبٌ تُرِیدُ أَنْ تُقَایِسَنِی بِهِ وَ تُشْقِیَنِی وَ تَفْضَحَنِی بِهِ أَوْ خَطِیئَةٌ تُرِیدُ أَنْ تُقَایِسَنِی بِهَا وَ تَقْتَصَّهَا مِنِّی لَمْ تَغْفِرْهَا لِی وَ أَسْأَلُکَ بِحُرْمَةِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ الْفَعَّالِ لِمَا یُرِیدُ الَّذِی یَقُولُ لِلشَّیْ ءِ کُنْ فَیَکُونُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ إِنْ کُنْتَ رَضِیتَ عَنِّی فِی هَذَا الشَّهْرِ أَنْ تَزِیدَنِی فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی رِضًا وَ إِنْ کُنْتَ لَمْ تَرْضَ عَنِّی فِی هَذَا الشَّهْرِ فَمِنَ الْآنَ
ص: 2
خشنود باشی، در همین ساعت در همین ساعت در همین ساعت. و مرا در این ساعت و در این مجلس از آزادشدگانت از آتش و آزادشدگانت از دوزخ قرار دهی و مرا از کسانی که با مغفرت و رحمتت سعادتمند گشتند، قرار دهی ای مهربان ترین مهربانان.
خداوندا به حرمت ذات بزرگوارت از تو میخواهم این ماه را بهترین ماه رمضانی قرار دهی که در آن به عبادت تو پرداختم و و برای تو روزه گرفتم و به واسطه آن به تو تقرب جستم از زمانی که مرا در زمین سکونت دادی، پاداش آن را بزرگتر، نعمت آن را کاملتر، سلامتی آن را عامتر و روزی آن را برایم گستردهتر قرار بده و آزادشدن از آتش این ماه را برتر، رحمت آن را واجبتر، و مغفرت آن را بزرگتر و رضایتمندی آن را کاملتر قرار بده و آن را نزدیکتر کن به آنچه دوست میداری و از آن خشنود میگردی، خداوندا این ماه را آخرین ماه رمضانی قرار نده که برایت روزه گرفتهام و روزه دوباره و دوباره آن را نصیب من بگردان تا اینکه خشنود گردی و به بالاتر از خشنودی و رضایت مندی (تو دست یابم) و مرا سالم از دنیا بیرون ببری درحالی که از من راضی هستی و من رضایت تو را بدست آورده باشم .
خداوندا در اموری حتمیای که حکم میکنی و مقدر مینمایی از آن حکمی که بازگشت ندارد و و قابل تغییر نیست، به گونهای قرار بده که مرا در این سال و در هر سال از جمله حاجیان خانه محترم خود ثبت کنی، همآنان که حجشان مقبول، سعیشان مورد تقدیر و گناهانشان آمرزیده و مناسکشان مقبول، سفرهایشان سلامت و عباداتشان انجام شده و جان و مال و فرزندان و هر آنچه بدانها نعمت بخشیدی، محفوظ است.
خداوندا در این مجلس و در این ماه و در این روز و در این ساعتم مرا رستگار و پیروز گردان و دعایم را اجابت کن و گناهم را بیامرز و مرا از آتش معاف دار و مرا از آن آزاد کن به گونهای که هرگز پس از آن هیچ بردگیِ (آتش) و هیچ ترس و وحشتی نباشد ای پروردگار پروردگاران.
خداوندا از تو میخواهم در آنچه خواستهای و اراده فرمودهای و حکم کردی و مقدر و حتمی نمودی و دستور اجرا فرمودی، که عمرم را طولانی بگردانی و أجلم را به تاخیر بیندازی و ضعفم را قوی بگردانی و فقرم را بینیاز کنی و تنگدستیام را جبران نمایی و به تهیدستیام رحم کنی و ذلتم را به عزت تبدیل کنی و فرومایگیام را بالا ببری و بینواییم را بینیاز کنی و هراسم را آرامش دهی و اندکم را فزونی بخشی و روزیام را در عافیت و آسانی و فراخی بر من سرازیر کنی و کارهای مهم دنیا و قیامت مرا کفایت فرما و مرا به خویشتن وامگذار که از آنان ناتوان میشوم و کار مرا بر عهده مردم نگذار که مرا ترک میکنند و مرا در دین و بدن و جسم
ص: 3
فَارْضَ عَنِّی السَّاعَةَ السَّاعَةَ السَّاعَةَ وَ اجْعَلْنِی فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِی هَذَا الْمَجْلِسِ مِنْ عُتَقَائِکَ مِنَ النَّارِ وَ طُلَقَائِکَ مِنْ جَهَنَّمَ وَ سُعَدَاءِ خَلْقِکَ بِمَغْفِرَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحُرْمَةِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ تَجْعَلَ شَهْرَیْ هَذَا خَیْرَ شَهْرِ رَمَضَانَ عَبَدْتُکَ فِیهِ وَ صُمْتُهُ لَکَ وَ تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَیْکَ مُنْذُ أَسْکَنْتَنِی الْأَرْضَ أَعْظَمَهُ أَجْراً وَ أَتَمَّهُ نِعْمَةً وَ أَعَمَّهُ عَافِیَةً وَ أَوْسَعَهُ رِزْقاً وَ أَفْضَلَهُ عِتْقاً مِنَ النَّارِ وَ أَوْجَبَهُ رَحْمَةً وَ أَعْظَمَهُ مَغْفِرَةً وَ أَکْمَلَهُ رِضْوَاناً وَ أَقْرَبَهُ إِلَی مَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ شَهْرِ رَمَضَانٍ صُمْتُهُ لَکَ وَ ارْزُقْنِی الْعَوْدَ ثُمَّ الْعَوْدَ حَتَّی تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا وَ حَتَّی تُخْرِجَنِی مِنَ الدُّنْیَا سَالِماً وَ أَنْتَ عَنِّی رَاضٍ وَ أَنَا لَکَ مَرْضِیٌّ اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ الَّذِی لَا یُرَدُّ وَ لَا یُبَدَّلُ أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی هَذَا الْعَامِ وَ فِی کُلِّ عَامٍ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمُ الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمُ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمُ الْمُتَقَبِّلِ عَنْهُمْ مَنَاسِکُهُمُ الْمُعَافَیْنَ عَلَی أَسْفَارِهِمُ الْمُقْبِلِینَ عَلَی نُسُکِهِمُ الْمَحْفُوظِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ وَ ذَرَارِیِّهِمْ وَ کُلِّ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیْهِمْ اللَّهُمَّ اقْبَلْنِی مِنْ مَجْلِسِی هَذَا فِی شَهْرِی هَذَا فِی یَوْمِی هَذَا فِی سَاعَتِی هَذِهِ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجَاباً لِی مَغْفُوراً ذَنْبِی مُعَافًی مِنَ النَّارِ وَ مُعْتَقاً مِنْهَا عِتْقاً لَا رِقَّ بَعْدَهُ أَبَداً وَ لَا رَهْبَةً یَا رَبَّ الْأَرْبَابِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَجْعَلَ فِیمَا شِئْتَ وَ أَرَدْتَ وَ قَضَیْتَ وَ قَدَّرْتَ وَ حَتَمْتَ وَ أَنْفَذْتَ أَنْ تُطِیلَ عُمُرِی وَ تُنْسِئَ فِی أَجَلِی وَ أَنْ تُقَوِّیَ ضَعْفِی وَ أَنْ تُغْنِیَ فَقْرِی وَ أَنْ تَجْبُرَ فَاقَتِی وَ أَنْ تَرْحَمَ مَسْکَنَتِی وَ أَنْ تُعِزَّ ذُلِّی وَ أَنْ تَرْفَعَ ضَعَتِی وَ أَنْ تُغْنِیَ عَائِلَتِی وَ أَنْ تُؤْنِسَ وَحْشَتِی وَ أَنْ تُکْثِرَ قِلَّتِی وَ أَنْ تُدِرَّ رِزْقِی فِی عَافِیَةٍ وَ یُسْرٍ وَ خَفْضٍ وَ أَنْ تَکْفِیَنِی مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ لَا تَکِلَنِی إِلَی نَفْسِی فَأَعْجِزَ عَنْهَا وَ لَا إِلَی النَّاسِ فَیَرْفُضُونِی وَ أَنْ تُعَافِیَنِی فِی دِینِی وَ بَدَنِی وَ جَسَدِی وَ
ص: 3
و روح و فرزند و خانواده و خویشاوند، دوستان و همسایگان، زن و مرد مومن و مسلمانم چه زنده و مرده، عافیت ببخشای و تا زمانی که زنده هستم با امنیت و ایمان بر من منت بگذار چرا که تو سرپرست و مولا و مورد اعتماد و امید و جایگاه خواسته و شکایت من، و پایان اشتیاق و رغبت من هستی، پس در امیدم مرا نامید مکن ای سید و سرورم، و طمع و امیدم را باطل مکن چرا که من با محمد و آل محمد به سوی تو روی کردم و آنان را در برابر خود و نیاز و خواسته و نیایش و درخواستم مقدّم کردم پس به سبب آنان مرا در دنیا و آخرت گرانقدر و عالی مقام و از مقربین درگاهت قرار بده زیرا تو با شناخت آنان بر من منت نهادی پس خوشبختی را برایم به واسطه آنان به پایان رسان چرا که تو بر انجام هر چیزی توانا هستی».
زیادتی در دعا(1):
«به سبب آنان بر من منت نهادی، پس ای خدا! هر نیازی از ما را با خوشبختی و سلامتی و امنیت و ایمان و مغفرت و خشنودی و سعادت و محافظت به پایان برسان، و بر محمد و آل محمد درود بفرست و ما را عافیت ده و کسانی از آفریدههایت را که تاب آنان را نداریم بر ما مسلط مگردان و همه امور دنیا و آخرت ما را کفایت فرما ای صاحب جلال و بزرگی، بر محمد و آل محمد درود بفرست درودی همچون بهترین و برترین صلوات و برکت و رحمت و ترحمی که بر ابراهیم و آل ابراهیم فرستادی که به راستی تو شایسته همه ستایشها و ثناها هستی و بزرگواری مخصوص توست.» (2)
توضیح
«زلفی» مصدری است که به معنای قرب و نزدیکی بوده و مفعول مطلق از غیر لفظ فعل آن میباشد. «فهو حسبه» یعنی خداوند برای او بسنده میکند. «بالغ امره» یعنی به آنچه میخواهد میرسد پس هیچ خواستهای از دست او نمیرود که نتواند آن را انجام دهد. و به صورت مضاف و مضاف الیه و غیر آن قرائت شده است. «اللهم انی أریدک» یعنی با عبادت و درخواست کردن تو را میخواهم. «فأردنی» یعنی با قبول کردن و پاداش دادن و اجابت کردن مرا بخواه. «أن تقاسینی» یعنی مرا به اندازه آن جزا دهی. و اصل قیاس بر این است که چیزی را بر مثل و مانند آن تقدیر بگیری. و «تشقینی» بر صیغه باب افعال است یعنی مرا به سبب آن از خیر و ثواب محروم گردانی، و شقاوت، متضاد سعادت است .
جوهری گوید: اقصّ الامیر فلانا من فلان یعنی: حاکم انتقام فلانی را از فلانی گرفت زمانی که انتقام او را از وی بگیرد، پس او را به مانند
ص: 4
رُوحِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ أَهْلِ مَوَدَّتِی وَ إِخْوَانِی وَ جِیرَانِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ وَ أَنْ تَمُنَّ عَلَیَّ بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ مَا أَبْقَیْتَنِی فَإِنَّکَ وَلِیِّی وَ مَوْلَایَ وَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی وَ مَعْدِنُ مَسْأَلَتِی وَ مَوْضِعُ شَکْوَایَ وَ مُنْتَهَی رَغْبَتِی فَلَا تُخَیِّبْنِی فِی رَجَائِی یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ لَا تُبْطِلْ طَمَعِی وَ رَجَائِی فَقَدْ تَوَجَّهْتُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ قَدَّمْتُهُمْ إِلَیْکَ أَمَامِی وَ أَمَامَ حَاجَتِی وَ طَلِبَتِی وَ تَضَرُّعِی وَ مَسْأَلَتِی فَاجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَإِنَّکَ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِمَعْرِفَتِهِمْ فَاخْتِمْ لِی بِهِمُ السَّعَادَةَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ زِیَادَةٌ فِیهِ (1) مَنَنْتَ عَلَیَّ بِهِمْ فَاخْتِمْ لِی بِالسَّعَادَةِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الرِّضْوَانِ وَ السَّعَادَةِ وَ الْحِفْظِ یَا اللَّهُ أَنْتَ لِکُلِّ حَاجَةٍ لَنَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ عَافِنَا وَ لَا تُسَلِّطْ عَلَیْنَا أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اکْفِنَا کُلَّ أَمْرٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَأَفْضَلِ مَا صَلَّیْتَ وَ بَارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ وَ تَحَنَّنْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ(2).
زلفی مصدر بمعنی القرب مفعول مطلق من غیر لفظ الفعل فهو حسبه أی کافیه بالغ أمره أی یبلغ ما یرید فلا یفوته مراد و قرئ بالإضافة و بغیرها اللهم إنی أریدک بالعبادة و السؤال فأردنی بالقبول و الثواب و الإجابة أن تقایسنی به أی تجزینی بمقداره و أصل القیاس تقدیر الشی ء علی مثاله و تشقینی علی بناء الإفعال أی تجعلنی محروما عن الخیر و الثواب بسببه و الشقاوة ضد السعادة.
و قال الجوهری أقص الأمیر فلانا من فلان إذا اقتص له منه فجرحه مثل
ص: 4
زخم آن شخص زخمی کرد یا برای قصاص او را کُشت و تقاصّ القوم: زمانی که قوم از یکدیگر قصاص کردند و هر یک از آنها در حسابرسی یا غیر آن از رفیقش قصاص گرفت. پایان نقل قول.
«بحرمۀ وجهک» یعنی به حرمت ذات تو. «ابتله» یعنی آن را قطع کرد و «بتل» یعنی قطع کردن. و «صدقة بتل» یعنی از صدقهای که از مال قطع گردد و بدان بازنگردد. و «أن تقوی ضعفی» اسناد در این عبارت و ما بعد آن مجازی است و معنی آن بدین صورت است که در حال ضعف مرا قوی بگردان.
«و أن تغنی عائلتی» در کتابهای لغتی که در نزد ما است واژه «عائله» را به معنای مصدر ندیدهام به صورتی که سیاق و بافت دیگر عبارات و جملات اقتضا میکند. فیروزآبادی گوید: عال یعیل عیلا و عیلۀ و عیولا و معیلۀ یعنی: فقیر شد پس او عائل است و جمع آن عالۀ و عیّل و عیلی است و اسم آن عیلۀ می باشد. پایان نقل قول. و چه بسا اصل این کلمه «عیلتی» بوده یا معنی این باشد که جماعت بینوای منتسب به من از نزدیکان و دوستانم را غنی گردان. و این عبارت در کتاب «مصباح» و دیگر کتابها نیامده است.
«و أن تکثر قلتی» یعنی کمی مال و فرزندان و دوستان و یارانم، و «خفض» به معنای رفاه، آسایش است و «الرفض» به معنای ترک کردن است.
میگویم
شیخ و کفعمی و دیگران (1) این دعا را پس از نماز عید با کمترین تغییر ذکر کردهاند، پس مطلب کتاب «اقبال» را انتخاب کردم زیرا حدیث، مسند (سند دار) میباشد.
و ابن براج رحمه الله در «مهذب» گوید: هرگاه روز عید پس از نماز صبح فرار برسد، برای انسان مستحب است که با این دعا به درگاه خداوند دعا کند و بگوید، و دعا را موافق با دعایی که در مصباح و دیگر کتابها آمده، ذکر کرد. پس هر کس میخواهد بدان مراجعه کند.
روایت2.
اقبال: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: غسل کردن در روز فطر سنت است.
آنچه در هنگام غسل گفته میشود،
ابوعنبسه از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: برای نماز عید در روز فطر از آب رودخانه غسل میکنی اگر رودخانه نباشد روی بگردان و با فروتنی، خودت از آب بردار و باید غسل کردن تو زیر سایه یا زیر دیوار باشد و در حد تلاش و امکان خود را بپوشانی. پس چون بدین کارها پرداختی بگو: {خداوندا با ایمان به تو و تصدیق کتاب تو
ص: 5
جرحه أو قتله قودا و تقاص القوم إذا قاص کل واحد منهم صاحبه فی حساب أو غیره انتهی.
بحرمة وجهک أی ذات و ابتله أی اقطعه و البتل القطع و صدقة بتلة أی منقطعة عن المال لا رجوع فیها و أن تقوی ضعفی الإسناد فیه و فیما بعده مجازی و المعنی تقوینی فی حال ضعفی.
و أن تغنی عائلتی لم أر فیما عندنا من کتب اللغة العائلة مصدرا کما یقتضیه سیاق سائر الفقرات قال الفیروزآبادی عال یعیل عیلا و عیلة و عیولا و معیلا افتقر فهو عائل و الجمع عالة و عیل و عیلی و الاسم العیلة انتهی و لعله کان فی الأصل عیلتی أو المعنی تغنی الجماعة العائلة المنسوبة إلی من أقاربی و أصحابی و هذه الفقرة لیست فی المصباح و غیره.
و أن تکثر قلتی أی قلة مالی و أولادی و أصحابی و أعوانی و الخفض الدعة و الراحة و الرفض الترک.
أورد الشیخ و الکفعمی و غیرهما(1)
هذا الدعاء بعد صلاة العید بأدنی تغییر فاخترت ما فی الإقبال لکونه مسندا.
و قال ابن البراج ره فی المهذب فإذا کان یوم العید بعد صلاة الفجر فإنه یستحب للإنسان أن یدعو بهذا الدعاء فیقول ثم ذکر الدعاء موافقا لما فی المصباح و غیره فمن أراده فلیرجع إلیها.
الْإِقْبَالُ، قَالَ رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْغُسْلُ یَوْمَ الْفِطْرِ سُنَّةٌ.
ذِکْرُ مَا یُقَالُ عِنْدَ الْغُسْلِ رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی قُرَّةَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی عَنْبَسَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ الْعِیدِ یَوْمَ الْفِطْرِ أَنْ تَغْتَسِلَ مِنْ نَهَرٍ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ نَهَرٌ فَلِ أَنْتَ بِنَفْسِکَ اسْتِقَاءَ الْمَاءِ بِتَخَشُّعٍ وَ لْیَکُنْ غُسْلُکَ تَحْتَ الظِّلَالِ أَوْ تَحْتَ حَائِطٍ وَ تَسَتَّرْ بِجُهْدِکَ فَإِذَا هَمَمْتَ بِذَلِکَ فَقُلِ- اللَّهُمَّ إِیمَاناً بِکَ وَ تَصْدِیقاً بِکِتَابِکَ وَ
ص: 5
و پیروی از سنت پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم غسل میکنم.} سپس بسم الله بگو و غسل بنما و چون از کار غسل فارغ شدی بگو: {بارالها این غسل را به عنوان کفاره گناهانم قرار بده و دین مرا پاک بگردان و خداوندا چرک و آلودگی را از من بزدای.}
سپس در هنگام آماده شدن برای بیرون رفتن جهت نماز عید دعا کن و آنچه ما از ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت میکنیم را بگو. ایشان فرمود: در روز جمعه و در دو عید (فطر و قربان) هرگاه برای بیرون رفتن آماده شدی این دعا را بخوان: خداوند هر کسی در این روز مهیّا و مجهّز، آماده و توشه برگرفته تا به امید صله، بهره، عطیه، بخشش و جایزه ای نزد مخلوقی برود، پروردگارا! مهیّا شدن و مجهّز بودن، آمادگی و توشه برگرفتنم به امید بهره، نیکی، عطیّه و جایزه توست، پروردگارا بر محمد که بنده و فرستاده و برگزیده تو از میان مخلوقاتت میباشد، درود بفرست و بر علی که امیرمومنان و جانشین فرستادهات است درود بفرست و ای خدای من بر امامان مومنان حسن و حسین و علی و محمد - و تا آخرین نفر نام آنان را ذکر میکنی تا به امام زمان علیه السلام میرسی - درود بفرست و بگو:
«خداوندا بر امام زمان گشایش آسان و پیروزی سربلندانه مقرر گردان و به وسیله او دینت و سنت پیامبرت را پیروز بگردان تا از روی ترس از یکی از مخلوقات، اندکی از حق، خوار و سبک شمرده نشود، خداوندا مشتاقانه مسألت داریم که دولتی با شکوه برانگیزی که اسلام و اسلامیان را عزت بخشی و نفاق و منافقین را به خاک ذلت کشی و ما را از منادیان به سوی طاعتت و رهبران به سوی راهت قرار دهی و کرامت دنیا و آخرت نصیب ما فرمائی. بار خدایا هر حقی که بر عهده ما نهادی و ما آن را نشناختیم، شناخت آن را به ما عطا فرما و اگر از فهم حقی قاصر ماندیم به ما بیاموز (برسان).»
و از خداوند برای امام دعا میکنی و دشمنانش را نفرین میکنی و حاجتت را درخواست میکنی و آخرین سخنت این باشد: «اللهم استجب لنا اللهم اجعلنا ممن یذکر فیذکر»پروردگارا دعای ما را اجابت فرما و ما را از جمله کسانی قرار بده که ذکر میکند و از او ذکر میشود.
سپس آنچه که ما از ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت میکنیم بگو، ایشان فرمود: در دو عید هرگاه برای بیرون رفتن آماده شدی این دعا را بخوان: «خداوندا خداوند هر کسی در این روز مهیّا شود - تا پایان آنچه در دعای روز جمعه ذکر شد. (1)
ص: 6
اتِّبَاعَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَمِّ وَ اغْتَسِلْ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الْغُسْلِ فَقُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ کَفَّارَةً لِذُنُوبِی وَ طَهِّرْ دِینِی اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنِّی الدَّنَسَ.
ثُمَّ ادْعُ عِنْدَ التَّهَیُّؤِ لِلْخُرُوجِ إِلَی صَلَاةِ الْعِیدِ فَقُلْ مَا رَوَیْنَاهُ بِإِسْنَادِنَا إِلَی هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ادْعُ فِی الْجُمُعَةِ وَ الْعِیدَیْنِ إِذَا تَهَیَّأْتَ لِلْخُرُوجِ- اللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ فِی هَذَا الْیَوْمِ أَوْ تَعَبَّأَ أَوْ أَعَدَّ وَ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رَفْدِهِ وَ جَائِزَتِهِ وَ نَوَافِلِهِ فَإِلَیْکَ یَا سَیِّدِی کَانَتْ وِفَادَتِی وَ تَهْیِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی رَجَاءَ رِفْدِکَ وَ جَوَائِزِکَ وَ نَوَافِلِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَصِیِّ رَسُولِکَ وَ صَلِّ یَا رَبِّ عَلَی أَئِمَّةِ الْمُؤْمِنِینَ- الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ تُسَمِّیهِمْ إِلَی آخِرِهِمْ حَتَّی تَنْتَهِیَ إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام وَ قُلِ اللَّهُمَّ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسِیراً وَ انْصُرْهُ نَصْراً عَزِیزاً اللَّهُمَّ أَظْهِرْ بِهِ دِینَکَ وَ سُنَّةَ رَسُولِکَ حَتَّی لَا یَسْتَخْفِیَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْحَقِّ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیْکَ فِی دَوْلَةٍ کَرِیمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ وَ تَجْعَلُنَا فِیهَا مِنَ الدُّعَاةِ إِلَی طَاعَتِکَ وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِکَ وَ تَرْزُقُنَا بِهَا کَرَامَةَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ مَا أَنْکَرْنَا مِنْ حَقٍّ فَعَرِّفْنَاهُ وَ مَا قَصُرْنَا عَنْهُ فَبَلِّغْنَاهُ وَ تَدْعُو اللَّهَ لَهُ وَ عَلَی عَدُوِّهِ وَ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ وَ یَکُونُ آخِرُ کَلَامِکَ اللَّهُمَّ اسْتَجِبْ لَنَا اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِمَّنْ یُذَکَّرُ فَیَذْکُرُ.
ثُمَّ قُلْ مَا رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ادْعُ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ إِذَا تَهَیَّأْتَ لِلْخُرُوجِ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ فِی هَذَا الْیَوْمِ إِلَی آخِرِ مَا سَبَقَ فِی أَدْعِیَةِ الْجُمُعَةِ(1).
ص: 6
توضیح
«ایمانا بک» یعنی به خاطر ایمانم به تو غسل میکنم یا به یقین ایمان میآورم و توجیه اول آشکارتر است. و هرگاه کالا را آماده کردی گفته میشود: عبأت المتاع و عبأته، ، و استعداد برای کار نیز به معنای آمادگی برای کار است. یعنی از «هیأ اسباب السفر و استعدّ له» گرفته شده است، یعنی مقدمات سفر را مهیا و خود را برای آن آماده کرد. و گفته میشود: وفد فلان علی الامیر یعنی به عنوان فرستاده و نماینده بر حاکم وارد شد یا برای فائدهای به نزد او آمد، و اسم این فعل «وِفاده»با کسره است، و جوهری گوید: نافله، بخشش مستحبی و داوطلبانه است به گونهای که واجب نباشد.
روایت3.
اقبال: جابر بن یزید جعفی از جابر بن عبدلله انصاری روایت میکند که گوید: من در مدینه بودم در زمانی که مروان بن حکم از جانب یزید بن معاویه بر آنجا حکم میراند و در آن هنگام ماه رمضان بود. زمانی که آخرین شب ماه فرا رسید، به منادی خود دستور داد مردم را فرا بخواند تا برای نماز عید به سمت بقیع بیرون بروند. پس من صبحگاه از منزلم خارج شدم و میخواستم در تاریکی آخر شب به نزد سرورم علی بن حسین علیه السلام بروم. و از هر راهی از راههای مدینه که میگذشتم، اهالی آنجا را ملاقات میکردم میگفتند: ای جابر کجا میخواهی بروی؟ من نیز میگفتم: به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میروم. تا اینکه به مسجد رسیدم، پس وارد آنجا شدم و کسی را جز سرورم علی بن حسین علیه السلام را در آنجا ندیدم، در حالی که ایستاده بود و به تنهایی نماز صبح را میگزارد. پس من نیز ایستادم و با نماز او نماز خواندم. زمانی که نمازش را تمام کرد سجده شکر برد سپس نشست و به دعاگویی پرداخت و من نیز به دعاهای او آمین میگفتم. به محض اینکه آخرین دعایش به پایان رسید خورشید برآمد. پس ایشان سریعا با پای پیاده رو به قبله و به سمت قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ایستاد، سپس دستانش را بلند کرده به گونهای که در مقابل صورتش بود و فرمود:
«ای پروردگارم و ای سرورم! تو مرا آفریدی و خلقت مرا آغاز نمودی، هیچ نیازی به من نداشتی بلکه از روی فضل و منت نهادن بر من، مرا آفریدی، و اجل و روزییای برایم تعیین نمودی که از آنها تعدی نمیکنم و هیچ کسی نمیتواند چیزی از آنها را از من بکاهد. تو با انواع نعمتها و بینیازی در کودکی و نوجوانی مرا در کنف و محافظت خود قرار دادی بدون آنکه عملی انجام داده باشم تا آن را برای من به حساب آوری و به سبب آن پاداشم دهی، بلکه این محافظت از جانب تو به خاطر فضل و کرم و منتی بود که بر من نهادی. پس چون زمان و أجل کتاب علم تو فرا رسید و به من توفیق شناخت وحدانیتت و اقرار به ربوبیتت را دادی، من مخلصانه به یکتایی تو ایمان آوردم و در ملک و پادشاهیت کسی را به عنوان شریک و در قدرت کسی را به عنوان یاری رساننده تو فرا نخواندم و هیچ همسر و فرزندی را به تو نسبت ندادم.
ص: 7
إیمانا بک أی أغتسل لإیمانی بک أو أومن إیمانا و الأول أظهر و یقال عبأت المتاع و عبأته إذا هیأته و الاستعداد للأمر أیضا التهیؤ له أی من هیأ أسباب السفر و استعد له و یقال وفد فلان علی الأمیر أی ورد رسولا أو أتاه لفائدة و الاسم الوفادة بالکسر و قال الجوهری النافلة عطیة التطوع من حیث لا یجب.
الْإِقْبَالُ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کُنْتُ بِالْمَدِینَةِ وَ قَدْ وَلَاهَا مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ مِنْ قِبَلِ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ وَ کَانَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ لَیْلَةٍ مِنْهُ أَمَرَ مُنَادِیَهُ أَنْ یُنَادِیَ فِی النَّاسِ بِالْخُرُوجِ إِلَی الْبَقِیعِ لِصَلَاةِ الْعِیدِ فَغَدَوْتُ مِنْ مَنْزِلِی أُرِیدُ إِلَی سَیِّدِی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام غَلَساً فَمَا مَرَرْتُ بِسِکَّةٍ مِنْ سِکَکِ الْمَدِینَةِ إِلَّا لَقِیتُ أَهْلَهَا خَارِجِینَ إِلَی الْبَقِیعِ فَیَقُولُونَ إِلَی أَیْنَ تُرِیدُ یَا جَابِرُ فَأَقُولُ إِلَی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَتَیْتُ الْمَسْجِدَ فَدَخَلْتُهُ فَمَا وَجَدْتُ فِیهِ إِلَّا سَیِّدِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَائِماً یُصَلِّی صَلَاةَ الْفَجْرِ وَحْدَهُ فَوَقَفْتُ وَ صَلَّیْتُ بِصَلَاتِهِ فَلَمَّا أَنْ فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ إِنَّهُ جَلَسَ یَدْعُو وَ جَعَلْتُ أُؤَمِّنُ عَلَی دُعَائِهِ فَمَا أَتَی إِلَی آخِرِ دُعَائِهِ حَتَّی بَزَغَتِ الشَّمْسُ فَوَثَبَ قَائِماً عَلَی قَدَمَیْهِ تُجَاهَ الْقِبْلَةِ وَ تُجَاهَ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِنَّهُ رَفَعَ یَدَیْهِ حَتَّی صَارَتَا بِإِزَاءِ وَجْهِهِ وَ قَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَنْتَ فَطَرْتَنِی وَ ابْتَدَأْتَ خَلْقِی- لَا لِحَاجَةٍ مِنْکَ إِلَیَّ بَلْ تَفَضُّلًا مِنْکَ عَلَیَّ وَ قَدَّرْتَ لِی أَجَلًا وَ رِزْقاً لَا أَتَعَدَّاهُمَا وَ لَا یَنْقُصُنِی أَحَدٌ مِنْهُمَا شَیْئاً وَ کَنَفْتَنِی مِنْکَ بِأَنْوَاعِ النِّعَمِ وَ الْکِفَایَةِ طِفْلًا وَ نَاشِئاً مِنْ غَیْرِ عَمَلٍ عَمِلْتُهُ فَعَلِمْتَهُ مِنِّی فَجَازَیْتَنِی عَلَیْهِ بَلْ کَانَ ذَلِکَ مِنْکَ تَطَوُّلًا عَلَیَّ وَ امْتِنَاناً فَلَمَّا بَلَغْتَ بِی أَجَلَ الْکِتَابِ مِنْ عِلْمِکَ وَ وَفَّقْتَنِی لِمَعْرِفَةِ وَحْدَانِیَّتِکَ وَ الْإِقْرَارِ بِرُبُوبِیَّتِکَ فَوَحَّدْتُکَ مُخْلِصاً لَمْ أَدْعُ لَکَ شَرِیکاً فِی مُلْکِکَ وَ لَا مُعِیناً عَلَی قُدْرَتِکَ وَ لَمْ أَنْسُبْ إِلَیْکَ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً.
ص: 7
پس هنگامی که مُنتهای رحمتت بر من رسید منت نهادی به وسیله کسی که مرا به واسطه او از گمراهی هدایت کردی، و به واسطه او مرا از هلاکت نجات دادی و از سرگردانی خلاص نمودی و از جهل و نادانی رهاییم بخشیدی، و آن شخص دوستدار و پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است، او نزدیکترین مخلوقاتت به توست و والاترین جایگاه را نزد تو دارد، پس با او به وحدانیتت گواهی دادم و به ربوبیت تو و رسالت او اقرار کردم و اطاعت و فرمانبرداری وی را بر خود واجب دانستم، پس همان طور که دستور فرمودی از او اطاعت کردم و در آنچه حتمی گرداندی، او را تصدیق نمودم. او را با کتابی که بر وی نازل فرمودی و با سبع المثانی که بر وی وحی شد، ویژه گرداندی و آن کتاب را قرآن نامیدی و این کتاب را با کنیه «فرقان بزرگ» نام نهادی پس ای کسی که اسمت بزرگ شد فرمودی: «وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» (1) {و به راستی، به تو سبع المثانی [سوره فاتحه] و قرآن بزرگ را عطا کردیم.} و فرمودی و فرمایشت درباره آن بزرگ بود آن هنگام که آن را با نام گذاری اسمی از أسماء مختص گرداندی وفرمودی: «طه مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی» (2) { قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی} و ای خدایی که کلامت بزرگ شد فرمودی: «یس * وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ» (3){ یس سوگند به قرآن حکمت آموز} و ای خدایی که نامهایت مقدس شد فرمودی: «ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ» (4) {صاد. سوگند به قرآن پراندرز} و ای خدایی که نعمتهایت بزرگ شد فرمودی: «ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ» (5) {قاف، سوگند به قرآن باشکوه.}
و او (پیامبر) را به این امر ویژه گرداندی که او را قسم خود قرار دادی آنگاه که نامش را ذکر کردی و قرآن را با نامش قرین کردی. پس هر شاهد قسمی که در کتابت آوردی و قرآن را مرادف آن کردی، آن اسم اوست و آن شرافتی است که او را بدان مشرف گرداندی و فضیلتی است که به سوی او فرستادی به گونهای که زبانها و فهمها از علم به توصیفی که مقصود تو بوده، عاجزند و از علم به حمد و ثنای تو برای آن ناتوان است و در تایید کتابت و قبول آنچه در آن آمده است، ای خدایی که بزرگیت گرامی است فرمودی: «هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِ» (6) {این است کتابِ ما که علیه شما به حق سخن می گوید} و فرمودی، عزیز و گرامی شدی: «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ» {ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم} و ای مبارک شده و بزرگ شده در عموم ابتدای سورههای قرآن فرمودی،: «الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ، الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثم فصلت الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ، المر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ، الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ، الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ».
و در آیات دیگری از سورهها و طسها و و حمها، در همه اینها همراه با قَسَمی که اسم کسی بوده که او را به وحی خود اخصاص دادی، و اسرار غیبیات را نزدش نهادهای، این کتاب را ثنا نمودی و او در این کتاب شرایط فریضههایت را برای ما توضیح داد و سنتهای آشکارات را برای ما تبیین نمود و حلال و حرام را برای ما بیان کرد و تاریکیهای سخت را برای ما روشن و نورانی کرد و ما را از ارتکاب گناهان دور گرداند و اطاعت و فرمانبرداری را بر ما واجب گردانید و پس از فرمانبرداریمان به ما وعده شفاعت داد. و من از جمله کسانی بودم که امر او را اطاعت کرده و دعوت او را اجابت نموده و به ریسمان او چنگ زدم، پس نماز به پا داشتم و زکات پرداخت کردم و روزه را که حق قرار دادی بر خود لازم کردم و ای خدایی که نامت بزرگ شد فرمودی: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ
ص: 8
فَلَمَّا بَلَغْتَ بِی تَنَاهِیَ الرَّحْمَةِ مِنْکَ عَلَیَّ مَنَنْتَ بِمَنْ هَدَیْتَنِی بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ اسْتَنْقَذْتَنِی بِهِ مِنَ الْهَلَکَةِ وَ اسْتَخْلَصْتَنِی بِهِ مِنَ الْحَیْرَةِ وَ فَکَکْتَنِی بِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ هُوَ حَبِیبُکَ وَ نَبِیُّکَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَزْلَفُ خَلْقِکَ عِنْدَکَ وَ أَکْرَمُهُمْ مَنْزِلَةً لَدَیْکَ فَشَهِدْتُ مَعَهُ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ أَقْرَرْتُ لَکَ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لَهُ بِالرِّسَالَةِ وَ أَوْجَبْتَ لَهُ عَلَیَّ الطَّاعَةَ فَأَطَعْتُهُ کَمَا أَمَرْتَ وَ صَدَّقْتُهُ فِیمَا حَتَمْتَ وَ خَصَصْتَهُ بِالْکِتَابِ الْمُنْزَلِ عَلَیْهِ وَ السَّبْعِ الْمَثَانِی الموحات [الْمُوحَاةِ] إِلَیْهِ وَ سَمَّیْتَهُ الْقُرْآنَ وَ أَکْنَیْتَهُ الْفُرْقَانَ الْعَظِیمَ فَقُلْتَ جَلَّ اسْمُکَ- وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ وَ قُلْتَ جَلَّ قَوْلُکَ لَهُ حِینَ اخْتَصَصْتَهُ بِمَا سَمَّیْتَهُ مِنَ الْأَسْمَاءِ- طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی وَ قُلْتَ عَزَّ قَوْلُکَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ وَ قُلْتَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُکَ صلی الله علیه و آله وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ وَ قُلْتَ عَظُمَتْ آلَاؤُکَ ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ فَخَصَصْتَهُ أَنْ جَعَلْتَهُ قَسَمَکَ حِینَ أَسْمَیْتَهُ وَ قَرَنْتَ الْقُرْآنَ مَعَهُ فَمَا فِی کِتَابِکَ مِنْ شَاهِدِ قَسَمٍ وَ الْقُرْآنُ مُرْدَفٌ بِهِ إِلَّا وَ هُوَ اسْمُهُ وَ ذَلِکَ شَرَفٌ شَرَّفْتَهُ بِهِ وَ فَضْلٌ بَعَثْتَهُ إِلَیْهِ تَعْجِزُ الْأَلْسُنُ وَ الْأَفْهَامُ عَنْ عِلْمِ وَصْفِ مُرَادِکَ بِهِ وَ تَکِلُّ عَنْ عِلْمِ ثَنَائِکَ عَلَیْهِ فَقُلْتَ عَزَّ جَلَالُکَ فِی تَأْکِیدِ الْکِتَابِ وَ قَبُولِ مَا جَاءَ فِیهِ- هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِ وَ قُلْتَ عَزَّیْتَ وَ جَلَّیْتَ [عَزَزْتَ وَ جَلَلْتَ] ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فِی عَامَّةِ ابْتِدَائِهِ- الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ- الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ- الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ- المر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ- الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ- الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ وَ فِی أَمْثَالِهَا مِنَ السُّوَرِ وَ الطَّوَاسِینِ وَ الْحَوَامِیمِ فِی کُلِّ ذَلِکَ ثَنَّیْتَ بِالْکِتَابِ مَعَ الْقَسَمِ الَّذِی هُوَ اسْمُ مَنِ اخْتَصَصْتَهُ لِوَحْیِکَ وَ اسْتَوْدَعْتَهُ سِرَّ غَیْبِکَ فَأَوْضَحَ لَنَا مِنْهُ شُرُوطَ فَرَائِضِکَ وَ أَبَانَ لَنَا عَنْ وَاضِحِ سُنَّتِکَ وَ أَفْصَحَ لَنَا عَنِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ أَنَارَ لَنَا مُدْلَهِمَّاتِ الظَّلَامِ وَ جَنَّبَنَا رُکُوبَ الْآثَامِ وَ أَلْزَمَنَا الطَّاعَةَ وَ وَعَدَنَا مِنْ بَعْدِهَا الشَّفَاعَةَ فَکُنْتُ مِمَّنْ أَطَاعَ أَمْرَهُ وَ أَجَابَ دَعْوَتَهُ وَ اسْتَمْسَکَ بِحَبْلِهِ فَأَقَمْتُ الصَّلَاةَ وَ آتَیْتُ الزَّکَاةَ وَ الْتَزَمْتُ الصِّیَامَ الَّذِی جَعَلْتَهُ حَقّاً فَقُلْتَ جَلَّ اسْمُکَ- کُتِبَ عَلَیْکُمُ
ص: 8
الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ» (1) {روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود} سپس آن را تبیین نمودی و ای خدایی که عزیز و گرامی شدی فرمودی: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (2) { ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است} و فرمودی: «فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ» (3) { پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد.} و به حج خانه خود که آن را حرمت نهادی اشتیاق پیدا کردم پس از آنکه آن را واجب کردی، پس ای خدایی که نامت بزرگ شد فرمودی: «وَلِلّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» (4) { و برای خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است [البته بر] کسی که بتواند به سوی آن راه یابد} و ای خدایی که عزیز و گرامی شدی فرمودی: «وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَی مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ» (5){و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآور تا [زائران] پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغری- که از هر راه دوری می آیند- به سوی تو روی آورند، تا شاهد منافع خویش باشند، و نام خدا را در روزهای معلومی بر دامهای زبان بسته ای که روزی آنان کرده است ببرند.} خداوندا از تو میخواهم مرا از کسانی قرار دهی که بتوانند به سوی حج راه یابند و از مردانی قرار دهی که به سوی آن میروند تا شاهد منافع خویش باشند و به پاس آنچه خداوند آنان را به سوی آن هدایت کرد، او را بزرگ بدارند. ای پروردگارا مرا برای جهاد در راهت برای مقابله با دشمنت به همراه ولی خود(6) یاری برسان همانطور که ای خدایی که کلامت بزرگ شد فرمودی: «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ» (7) { در حقیقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد، خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند.} و ای خدایی که نامهایت بزرگ شد فرمودی: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ» (8) {و البتّه شما را می آزماییم تا مجاهدان و شکیبایانِ شما را باز شناسانیم، و گزارشهای [مربوط به] شما را رسیدگی کنیم.} خداوندا پس آن راه را بر من بنما تا در آن راه با جان و مالم در طلب خشنودی تو بجنگم و از جمله رستگاران باشم، پروردگارا راه گریز از تو کجاست، و پس از این جز بردباری تو چیزی در وسع و توان من نیست، پس نسبت به من رؤوف و مهربان باش و به سوی من بیا و از من قبول کن، و برای من در آن برکتِ آمرزش گناهان و پاداش نیکو را بزرگ بدار و درستی تصدیق کردن آنچه که از من خواستی را نشانم بده و اگر تا سال دیگر به من عمر دادی و آن را آخرین عهد من قرار ندادی، مرا به توفیق رسیدن به رضایت مندیت یاری ده. و ای پرودگار من، در این روز مرا در همه دعای زنان و مردان مؤمنی که اجابت نمودی، شریک گردان و هرگاه در این جایگاهی که در مقابل تو هستم دعایم را اجابت کردی، آنان را در دعایم شریک کن چرا که من برای خودم و برای آنها به سوی تو اشتیاق دارم و برای خودم و برای آنها به تو پناه میبرم، پس دعایم را اجابت کن ای مهربانترین مهربانان. (9)
اختیار ابن الباقی و جنۀ الامان: از جابر همین حدیث روایت شده است. (10)
ص: 9
الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ ثُمَّ إِنَّکَ أَبَنْتَهُ فَقُلْتَ عَزَّیْتَ وَ جَلَّیْتَ- شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ قُلْتَ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ رَغَّبْتَ فِی الْحَجِّ بَعْدَ إِذْ فَرَضْتَهُ إِلَی بَیْتِکَ الَّذِی حَرَّمْتَهُ فَقُلْتَ جَلَّ اسْمُکَ- وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ قُلْتَ عَزَّیْتَ وَ جَلَّیْتَ- وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ- لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِنَ الَّذِینَ یَسْتَطِیعُونَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مِنَ الرِّجَالِ الَّذِینَ یَأْتُونَهُ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ لِیُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَی مَا هَدَاهُمْ وَ أَعِنِّی اللَّهُمَّ عَلَی جِهَادِ عَدُوِّکَ فِی سَبِیلِکَ مَعَ وَلِیِّکَ-(1)
کَمَا قُلْتَ جَلَّ قَوْلُکَ- إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قُلْتَ جَلَّتْ أَسْمَاؤُکَ- وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ اللَّهُمَّ فَأَرِنِی ذَلِکَ السَّبِیلَ حَتَّی أُقَاتِلَ فِیهِ بِنَفْسِی وَ مَالِی طَلَبَ رِضَاکَ فَأَکُونَ مِنَ الْفَائِزِینَ إِلَهِی أَیْنَ الْمَفَرُّ عَنْکَ فَلَا یَسَعُنِی بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا حِلْمُکَ فَکُنْ بِی رَءُوفاً رَحِیماً وَ اقْبَلْنِی وَ تَقَبَّلْ مِنِّی وَ أَعْظِمْ لِی فِیهِ بَرَکَةَ الْمَغْفِرَةِ وَ مَثُوبَةِ الْأَجْرِ وَ أَرِنِی صِحَّةَ التَّصْدِیقِ بِمَا سَأَلْتُ وَ إِنْ أَنْتَ عَمَّرْتَنِی إِلَی عَامٍ مِثْلِهِ وَ لَمْ تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّی فَأَعِنِّی بِالتَّوْفِیقِ عَلَی بُلُوغِ رِضَاکَ وَ أَشْرِکْنِی یَا إِلَهِی فِی هَذَا الْیَوْمِ فِی جَمِیعِ دُعَاءِ مَنْ أَجَبْتَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ أَشْرِکْهُمْ فِی دُعَائِی إِذَا أَجَبْتَنِی فِی مَقَامِی هَذَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَإِنِّی رَاغِبٌ إِلَیْکَ لِی وَ لَهُمْ وَ عَائِذٌ بِکَ لِی وَ لَهُمْ فَاسْتَجِبْ لِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (2).
اختیار ابن الباقی، و جنة الأمان، عن جابر: مثله (3).
ص: 9
توضیح
«طفل» هم مفرد و هم جمع است همان طور که خداوند فرموده است: «أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَی عَوْرَاتِ النِّسَاء» (1){یا کودکانی که بر عورتهای زنان وقوف حاصل نکرده اند.} و «ناشی» پسری است که جوان شود و از مرز کودکی بگذرد و به ادراک و تعقل نزدیک شود. «فلما بلغت بی اجل الکتاب» یعنی به وجود آوردن من و رساندن من به مرز شناخت. و «من» در «من علمک» برای تعلیل است و نیز ممکن است «من» بعضیه باشد یعنی از آنچه که از منافع و احوال من میدانی. و «نسبه ینسُبه» با ضمه و «ینسِبه» با کسره یعنی نسبت او را ذکر کرد. و جوهری حالت کسره آن را ذکر نکرده است و «أسمیته» یعنی کتاب را نامیدی .
همچنین این دعا دلالت بر این دارد که همه کلمات آغازین سورهها از نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. کفعمی گفته است: گویم در حروفی که سورهها با آن آغاز شدهاند بر چند دیدگاه اختلاف نظر وجود دارد:
اول: این حروف از متشابههایی است که جز خداوند کسی تاویل آن را نمیداند و این قول از امامان علیهم السلام روایت شده است.
دوم: این حروف از نامهای سورهها و آغازین آنهاست.
سوم: مقصود از این حروف نامهای خداوند متعال است زیرا حضرت علی علیه السلام در دعایش میفرمود: ای کهیعص و ای حمعسق، و شاید مقصود ایشان: ای نازل کننده این دو حرف، باشد.
چهارم: مقصود از این حروف، دلالت بر نامهای خداوند متعال باشد. پس معنی «الم» «أنا الله اعلم» یعنی من خداوند میدانم. و معنی «المر» «أنا الله اعلم و «المر» یعنی من خداوند میدانم و درک میکنم. و معنی «المص» «أنا الله اعلم و أفصل» یعنی من خداوند میدانم و تفصیل میدهم. و کاف در «کهیعص» از کفایت دهنده و هاء از هدایت گر و یاء از حکیم و عین از علیم و صاد از صادق میباشد. و گفته شده کاف، کربلاء و هاء، هلاک شدن عترت و یاء، یزید و عین، عطش حسین و صاد، صبر حسین است. و گفته شده: الف بر اسم خداوند، و لام بر اسم جبرئیل و میم بر اسم محمد صلی الله علیه و آله و سلم دلالت میکند یعنی قرآن از جانب خداوند با زبان جبرئیل بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است، و گفته شده: الف کلید اسم خداوند و لام کلید اسم لطیف و میم کلید اسم محمد میباشد.
و اهل اشارت گفتهاند: الف از «أنا» و لام از «لی» و میم از «منی» گرفته شده و با الف به این اشاره دارد که خداوند کُلّ است و با لام به این اشاره دارد که همه چیز از آنِ خداوند است و با میم به این اشاره دارد که همه چیز از جانب اوست. و گفته شده: الف
ص: 10
الطفل یکون واحدا و جمعا کما قال تعالی أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّساءِ(1) و الناشی الغلام إذا شب و ارتفع عن حد الصبا و قرب من الإدراک فلما بلغت بی أجل الکتاب أی من إیجادی أو إیصالی حد المعرفة و کلمة من فی قوله من علمک تعلیلیة و یحتمل التبعیض أیضا أی مما تعلم من مصالحی و أحوالی و نسبه ینسبه بالضم و ینسبه بالکسر ذکر نسبه و الجوهری لم یذکر الکسر و أسمیته أی الکتاب.
ثم إن هذا الدعاء یدل علی أن جمیع فواتح السور من أسماء النبی صلی الله علیه و آله قال الکفعمی قلت اختلف فی الحروف المفتتح بها السور علی أقوال:
الأول أنها من المتشابهات التی لا یعلم تأویلها إلا الله و هو المروی عن الأئمة علیهم السلام.
الثانی أنها من أسماء السور و مفاتحها.
الثالث أن المراد بها أسماء الله تعالی لأن علیا علیه السلام: کان یقول فی دعائه یا کهیعص و یا حم عسق، و لعله أراد یا منزلهما.
الرابع أن المراد بها الدلالة علی أسمائه تعالی فمعنی الم أنا الله أعلم و المر أنا الله أعلم و أری و المص أنا الله أعلم و أفصل و الکاف فی کهیعص من کاف و الهاء من هاد و الیاء من حکیم کذا و العین من علیم و الصاد من صادق و قیل الکاف کربلاء و الهاء هلاک العترة و الیاء یزید العین عطش الحسین و الصاد صبره و قیل الألف یدل علی اسم الله و اللام علی اسم جبرئیل و المیم علی اسم محمد صلی الله علیه و آله أی القرآن منزل من الله بلسان جبرئیل علی محمد صلی الله علیه و آله و قیل الألف مفتاح اسم الله و اللام مفتاح اسم اللطیف و المیم مفتاح اسم محمد صلی الله علیه و آله.
و قال أهل الإشارة الألف من أنا و اللام من لی و المیم من منی فأشار بالألف إلی أنه الکل و باللام إلی أن له الکل و بالمیم إلی أن منه الکل و قیل الألف
ص: 10
از آلاء (نعمتها) و لام از لطیف و میم از مجید گرفته شده و خداوندِ پاک و منزه از نعمتها و لطف و بزرگیش سوگند یاد کرده است. و گفته شده: الف از «أقصی الحلق» (دورترین قسمت حلق) و آن مبدأ مخارج حروف است و لام از «طرف اللسان» (گوشه زبان) و آن میانه مخارج است و میم از «شفۀ» (لب) و آن انتهای مخارج است. خداوند سبحان در «الم» به صورت اشاره بین این سه مورد جمع کرده است تا اینکه برای بنده شایسته باشد که آغاز و میانه و پایان نقل قولش با ذکر خداوند متعال باشد.
ثعلبی در تفسیر خود از علی علیه السلام در باره این سخن خداوند «الم» ذکر کرده است که در «الف» شش صفت از صفتهای خداوند متعال وجود دارد، صفت اول ابتداء است زیرا خداوند متعال آغازگر همه مخلوقات است و «الف» حرف آغازین حروف است، صفت دوم استواء است، خداوند متعال عادل غیر ظالم است و الف ذات متعال را به صورت کامل در بردارد، صفت سوم انفراد است، خداوند متعال فرد است و الف نیز فرد است، صفت چهارم اتصال مخلوقات به خداوند و عدم اتصال خداوند متعال به مخلوقات است و همچنین الف نیز به حروف متصل نمیشود و حروف به آن متصل میشوند، صفت پنجم این است که خداوند به خاطر صفاتش با همه مخلوقاتش متفاوت است و الف نیز با همه حروف متفاوت است، صفت ششم این است که خداوند متعال سبب الفت مخلوقات است و الف نیز سبب الفت حروف است.
از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کتابی بهترین و خالصترینی دارد و بهترین و خالصترین قرآن حروف هجاء است
و از شعبی روایت شده که گفته است: همانا خداوند متعال در هر کتابی رازی نهاده است و راز او در قرآن حروف هجاء مذکور است.
گفتم: اگر این حروف را جمع کنی و حروف تکراری آن را حذف نمایی بدین صورت خواهد شد: «علی صراط حق نمسکه» (علی راه حق است بدان چنگ میزنیم) که چهارده حرف و نصف حروف الفباء است، و نصف انواع حروف را شامل میشود، بدین صورت که نصفِ حروف بیصدا و نصفِ حروف صدادار و نصف حروف شدید و نصف حروف نرم و نصف حروف مطبقه و نصف حروف منفتحه و نصف حروف مستعلیه و نصف حروف منخفضه و نصف حروف قلقله است .
و اما تفسیر کهیعص بیان شد و گفته شده: معنای آن بدین صورت است که خداوند برای بندگان کافی است، هدایتگر آنان میباشد و قدرت او بالای قدرت آنان است، بر آنان علم و آگاهی دارد و وعدهاش راست و صادق است.
و اما در طسم و طس آنچه که در «الم» بیان شد در این دو حرف نیز وجود دارد و گفته شده: خداوند پاک و منزه به منت و
ص: 11
من الآلاء و اللام من اللطیف و المیم من المجید أقسم سبحانه من آلائه و لطفه و مجده و قیل الألف من أقصی الحلق و هو مبدأ المخارج و اللام من طرف اللسان و هو وسطها و المیم من الشفة و هو آخرها جمع سبحانه بینها فی الم إیماء إلی أن العبد ینبغی أن یکون أول کلامه و وسطه و آخره فی ذکره تعالی.
و ذکر الثعلبی فی تفسیره عن علی علیه السلام فی قوله تعالی الم إن فی الألف ستة صفات من صفاته تعالی الأول الابتداء فإنه تعالی ابتداء جمیع الخلق و الألف ابتداء الحروف الثانی الاستواء فإنه تعالی عادل غیر جائر و الألف مستوفی ذاته الثالث الانفراد فإنه تعالی فرد و الألف فرد الرابع اتصال الخلق بالله و الله تعالی لا یتصل بهم و کذلک الألف لا یتصل بالحروف و هی المتصلة به الخامس أنه تعالی مباین لجمیع خلقه بصفاته و الألف مباین لجمیع الحروف السادس أنه تعالی سبب ألفة الخلق و کذلک الألف سبب ألفة الحروف.
و عن علی علیه السلام: أن لکل کتاب صفوة و صفوة القرآن حروف التهجی.
و عن الشعبی أن لله تعالی فی کل کتاب سرا و سره فی القرآن حروف الهجاء المذکورة.
قلت و هذه الحروف إذا جمعتها و حذفت المتکرر کانت علی صراط حق نمسکه و هی أربعة عشر حرفا نصف حروف المعجم و هی قد اشتملت علی أنصاف أجناس الحروف و بیان ذلک أن فیها من المهموسة نصفها و من المجهورة نصفها و من الشدیدة نصفها و من الرخوة نصفها و من المطبقة نصفها و من المنفتحة نصفها و من المستعلیة نصفها و من المنخفضة نصفها و من حروف القلقلة نصفها.
و أما کهیعص فقد مر تفسیرها و قیل إن معناها کاف لعباده هاد لهم یده فوق أیدیهم عالم بهم صادق بوعده.
و أما طسم و طس قیل فیهما ما مر فی الم و قیل إنه سبحانه أقسم بطوله و
ص: 11
نور و پادشاهیاش سوگند یاد کرده است. و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که طاء، طور سینا و سین، اسکندریه و میم، مکه است. و گفته شده که طاء درخت طوبی و سین، سدرۀ المنتهی و میم، محمد مصطفی است. و در مورد «ن» گفته شده که برجی از برجهای آسمان است که در زیرِ زمین واقع شدهاست و گفته شده جنبدهای است و گفته شده که رودخانهای در بهشت است که خداوند به آن گفت: جوهر باش، پس خشک شد و آب این رودخانه از شیر سفیدتر و از عسل شیرینتر بود، پس خداوند به قلم امر کرد: بنویس، و قلم آنچه را بوده و آنچه را تا روز قیامت به وجود میآید نوشت. این فرموده از امام باقر علیه السلام روایت شده است.
سپس فرمود: (1) این کلام دلالت بر این دارد که ن و ق و ص و یس و طه از نامهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. اما چیزی در تفاسیر در مورد ق و ص ندیدهام که بر این مطلب دلالت کند و اما در مورد یس، طبرسی در تفسیر خود ذکر کرده است که به معنی: ای انسان است و از بسیاری از مفسران این معنی ذکر شده است، و گفته شده: ای مرد (شخص)، و گفته شده: ای محمد و گفته شده به معنای: ای سرور پیشینیان و پسینیان است، و از امام صادق علیه السلام روایت شده که آن اسم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. و اما طه در زبان (لهجه) عکۀ به معنای: ای مرد (شخص) است. شاعر سروده است:
ای مرد، بیخردی از طبیعت و سرشت شماست
خداوند در قوم ملعون و نفرین شده برکت نیندازد .
امام حسن علیه السلام فرمود: این حرف جواب مشرکان است زمانی که گفتند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رنج دیده و نگون بخت است. پس خداوند سبحان فرمود: ای مرد «ما أنزلنا علیک القرآن لتشقی»ما قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج بیفتی و نگون بخت شوی، بلکه برای اینکه سعادتمند گردی و در دنیا و آخرت به کرامت دست یابی، گفته شده: پیامبر تمام شب را نماز میخواند(2) و طنابی را به سینهاش آویخته بود تا خواب بر او غلبه نکند، از این جهت خداوند سبحان به او امر فرمود بر
ص: 12
سنائه و ملکه و عن النبی صلی الله علیه و آله: الطاء طور سینا و السین الإسکندریة و المیم مکة.
و قیل الطاء شجرة طوبی و السین سدرة المنتهی و المیم محمد المصطفی و أما ن فقیل هو الحوت الذی تحت الأرض و قیل هو الدواب و قیل هو نهر فی الجنة قال الله تعالی له کن مدادا فجمد و کان أشد بیاضا من اللبن و أحلی من الشهد فقال للقلم اکتب فکتب القلم ما کان و ما هو کائن إلی یوم القیامة روی ذلک عن الباقر علیه السلام.
ثم قال (1)
هذا الکلام یدل علی أن ن و ق و ص و یس و طه من أسماء النبی صلی الله علیه و آله فأما ق و ص فلم أر فی التفاسیر ما یدل علی ذلک و أما یس فذکر الطبرسی فی تفسیره أن معناه یا إنسان عن أکثر المفسرین و قیل یا رجل و قیل یا محمد و قیل معناه یا سید الأولین و الآخرین و عن الصادق علیه السلام هو اسم النبی صلی الله علیه و آله و أما طه فهو یا رجل بلغة عکة قال الشاعر :
إن السفاهة طه من خلائقکم. لا بارک الله فی القوم الملاعین
قال الحسن هو جواب للمشرکین حین قالوا إنه شقی فقال سبحانه یا رجل ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی لکن لتسعد به و لتنال الکرامة فی الدارین قیل و کان یصلی اللیل کله (2)
و یعلق صدره بحبل لا یغلبه النوم فأمره سبحانه بالتخفیف علی
ص: 12
خود سبک بگیرد زیرا قرآن را بر ایشان نازل نکرده تا به این اندازه خود را خسته کند.
و در قرائت شاذ و نادر با فتحه طاء و سکون هاء خوانده شده به این معنی است که زمین را با هر دو پایت بکوبی. از امام صادق علیه السلام نقل شده که ایشان در نماز بر یکی از دو پایش تکیه میداد تا خستگیاش بیشتر شود پس خداوند
ص: 13
نفسه و أنه ما أنزل علیه القرآن لیتعب کل هذا التعب.
و قرئ شاذا بفتح الطاء و سکون الهاء و معناه طاء الأرض بقدمیک جمیعا فعن الصادق علیه السلام: کان یعتمد علی إحدی رجلیه فی الصلاة لیزید تعبه فیها فأنزل الله
ص: 13
این آیه را بر ایشان نازل کرد: «مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی» (1) { قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.}
و اما در باره حرف ص از امام صادق علیه السلام روایت شده که آن یکی از نامهای خداوند متعال است که بدان سوگند یاد کرده است و گفته شده اسم سوره است و گفته شده نامی از نامهای قرآن است و گفته شده به معنی این است که: به حقیقت محمد صلی الله علیه و آله و سلم راست گفته است، و اما حرف ق اسم سوره یا یکی از نامهای خداوند متعال، یا نام کوهی است که زمین را احاطه کرده است. این مطلب خلاصهای از تفسیر طبری و بیضاوی و کشاف و ثعلبی و علی بن ابراهیم بود. پایان نقل قول.
و گفتم: «عزّیت و جلّیت» بدین صورت در بیشتر نسخهها ذکر شده است، و هیچ توجیهی برای آن نیست، و احتمال دارد با تخفیف باشد و حرف دوم ( زاء مکرر و لام مکرر ) به یاء قلب شده باشد همانند املیت و امللت، و در برخی از
ص: 14
تعالی علیه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی.
و أما ص فروی عن الصادق علیه السلام أنه اسم من أسمائه تعالی أقسم به و قیل هو اسم للسورة و قیل اسم من أسماء القرآن و قیل إن محمدا صلی الله علیه و آله قد صدق و أما ق فهو اسم للسورة أو اسم من أسمائه تعالی أو اسم للجبل المحیط بالأرض ملخص من تفسیر الطبرسی و البیضاوی و الکشاف و الثعلبی و علی بن إبراهیم انتهی.
و قلت عزیت و جلیت کذا فی أکثر النسخ بالتشدید و لا وجه له و یحتمل أن یکون بالتخفیف بقلب الثانیة یاء من قبیل أملیت و أمللت و فی بعض
ص: 14
نسخهها به صورت عزّزت و جلّلت ذکر شده است و این وجه آشکارتر است. «ان الله اشتری» گفته شده حقیقت اشتراء (خریدن) برای خداوند جایز نیست زیرا در حقیقت، خریدار، چیزی را که مالک نیست، خریداری میکند اما خداوند متعال مالک و صاحب همه چیزهاست اما به مانند این کلام خداوند است که میفرماید: «مَّن ذَا سینهاش آویخته بود تا خواب بر او غلبه نکند، از این جهت خداوند سبحان به او امر فرمود بر خود سبک بگیرد زیرا قرآن را بر ایشان نازل نکرده تا به این اندازه خود را خسته کند.
و در قرائت شاذ و نادر با فتحه طاء و سکون هاء خوانده شده به این معنی است که زمین را با هر دو پایت بکوبی. از امام صادق علیه السلام نقل شده که ایشان در نماز بر یکی از دو پایش تکیه میداد تا خستگیاش بیشتر شود پس خداوند این آیه را بر ایشان نازل کرد: «مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی» (1) { قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به رنج افتی.}
و اما در باره حرف ص از امام صادق علیه السلام روایت شده که آن یکی از نامهای خداوند متعال است که بدان سوگند یاد کرده است و گفته شده اسم سوره است و گفته شده نامی از نامهای قرآن است و گفته شده به معنی این است که: به حقیقت محمد صلی الله علیه و آله و سلم راست گفته است، و اما حرف ق اسم سوره یا یکی از نامهای خداوند متعال، یا نام کوهی است که زمین را احاطه کرده است. این مطلب خلاصهای از تفسیر طبری و بیضاوی و کشاف و ثعلبی و علی بن ابراهیم بود. پایان نقل قول.
و گفتم: «عزّیت و جلّیت» بدین صورت در بیشتر نسخهها ذکر شده است، و هیچ توجیهی برای آن نیست، و احتمال دارد با تخفیف باشد و حرف دوم ( زاء مکرر و لام مکرر ) به یاء قلب شده باشد همانند املیت و امللت، و در برخی از نسخهها به صورت عزّزت و جلّلت ذکر شده است و این وجه آشکارتر است. «ان الله اشتری» گفته شده حقیقت اشتراء (خریدن) برای خداوند جایز نیست زیرا در حقیقت، خریدار، چیزی را که مالک نیست، خریداری میکند اما خداوند متعال مالک و صاحب همه چیزهاست اما به مانند این کلام خداوند است که میفرماید: «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا» (2) { کیست آن کس که به [بندگانِ] خدا وام نیکویی دهد} خداوند لفظ خریدن و قرض دادن را از روی لطف برای تاکید پاداش ذکر کرده است. (3)
و از آنجایی که خداوند پاداش را بر خود تضمین کرده است، از آن با لفظ
ص: 15
النسخ عززت و جللت و هو أظهر إِنَّ اللَّهَ اشْتَری (1) قیل حقیقة الاشتراء لا یجوز علیه لأن المشتری إنما یشتری ما لا یملک و هو تعالی مالک الأشیاء کلها لکنه مثل قوله سبحانه مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً(2) فی أنه تعالی ذکر لفظ الشراء و القرض تلطفا لتأکید الجزاء(3) و لما کان سبحانه ضمن الثواب علی نفسه
ص: 15
خریدن بیان فرموده و به صورت مجازی پاداش را قیمت، و طاعات و عبادتها را قیمتگذاری شده قرار داده است و خبر داده که او از مومنان جانهایشان را که برای جهاد در راه خد فدا میکنند، و مالشان را که برای رضای خدا انفاق میکنند خریده است تا در ازای آن بهشت برایشان باشد.
و لام در «لنبلونکم» برای قسم است یعنی با کارهای سخت و طاقتفرسایی که بر عهده شما نهادیم، مانند کسی که آزمایش میکند، با شما رفتار میکنیم تا مجاهدان شما و کسانی که بر جهاد شکیبا هستند، مشخص گردند. و گفته شده معنی آن بدین صورت است که: تا از میان شما دوستداران مجاهدمان شناخته شوند . و خداوند به جهت بزرگداشت و مفتخر گردانیدن آنان، فعل را به خود اضافه کرده(نسبت داده) همانطور که فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ» (1) { کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند.} یعنی اولیای خدا را اذیت میکنند.
«نبلو اخبارکم» یعنی اسرار شما را آزمایش کنیم و بلاء (آزمایش) سه گونه است: نعمت، امتحان و مکروه(چیز ناپسند)، و اصل کلمه بلاء به معنای محنت (بلا و مصیبتی که بر انسان وارد آید و او را در آزمایش قرار دهد) و خداوند متعال با نعمتی بنده را امتحان میکند تا شکرگذاری او را آزمایش کند و با چیزی که ناپسندش میداند او را امتحان میکند تا صبر و شکیباییاش را آزمایش کند.
روایت4.
اقبال و بلد امین و جنۀ: گوید: گوید: بیرون رفتنت را با این دعا آغاز کن تا اینکه با امام جماعت وارد نماز شوی، و اگر مقداری از این دعا از دستت رفت (نخواندی) پس از نماز آن را ادا کن:
«بارالها به سوی تو رو کردم و کارم را به تو واگذار کردم و بر تو توکل نمودم، خداوند بزرگ است همانطور که ما را هدایت فرمود، خداوند بزرگ است، پروردگار و سرور ماست، خداوند بزرگ است برای آنکه به ما نیکی کرد و به شیوه نیکو ما را آزمود، خداوند بزرگ است، سرپرستی است که ما را برگزید، خداوند بزرگ است پروردگاری است که ما را از نیستی به وجود آورد، بزرگ است خداوندی که ما را آفرید، بزرگ است خداوندی که با قدرت خویش ما را هدایت فرمود، بزرگ است خداوندی که ما را خلق کرد و اندام ما را هماهنگی بخشید، بزرگ است خداوندی که با دینش ما را حمایت کرد، بزرگ است خداوندی که از فتنههایش ما را محفوظ داشت، بزرگ است خداوندی که با اسلام آوردن، ما را برگزید، بزرگ است خداوندی که با اسلام ما را بر دیگران برتری بخشید.
خداوند بزرگ است و از نظر قدرت از همه بزرگتر، خداوند بزرگ است و در دلیل و برهان از همه بالاتر، خداوند بزرگ است و در پاکی و منزهی والاتر،
ص: 16
عبر عن ذلک بالاشتراء و جعل الثواب ثمنا و الطاعات مثمنا علی ضرب من المجاز و أخبر أنه اشتری من المؤمنین أنفسهم یبذلونها فی الجهاد فی سبیله و أموالهم ینفقونها فی مرضاته علی أن یکون فی مقابل ذلک الجنة.
و اللام فی لَنَبْلُوَنَّکُمْ (1) للقسم أی نعاملکم معاملة المختبر بما نکلفکم من الأمور الشاقة حتی یتمیز المجاهدون من جملتکم و الصابرون علی الجهاد و قیل معناه حتی یعلم أولیاؤنا المجاهدین منکم و أضافه إلی نفسه تعظیما لهم و تشریفا کما قال إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (2) أی یؤذون أولیاء الله.
وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ أی نختبر أسرارکم و البلاء علی ثلاثة أوجه نعمة و اختبار و مکروه و أصل البلاء المحنة و الله تعالی یمتحن العبد بنعمه لیمتحن شکره و یمتحنه بما یکرهه لیمتحن صبره.
الْإِقْبَالُ، وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ، وَ الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ] قَالَ قَالَ: اسْتَفْتِحْ خُرُوجَکَ بِهَذَا الدُّعَاءِ إِلَی أَنْ تَدْخُلَ مَعَ الْإِمَامِ فِی الصَّلَاةِ فَإِنْ فَاتَکَ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَاقْضِهِ بَعْدَ الصَّلَاةِ- اللَّهُمَّ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ إِلَیْکَ فَوَّضْتُ أَمْرِی وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ اللَّهُ أَکْبَرُ کَمَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ إِلَهُنَا وَ مَوْلَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا أَوْلَانَا وَ حُسْنِ مَا أَبْلَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ وَلِیُّنَا الَّذِی اجْتَبَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ رَبُّنَا الَّذِی بَرَأَنَا اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی أَنْشَأَنَا اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی بِقُدْرَتِهِ هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی خَلَقَنَا فَسَوَّانَا اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی بِدِینِهِ حَبَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی مِنْ فِتْنَتِهِ عَافَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی بِالْإِسْلَامِ اصْطَفَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی فَضَّلَنَا بِالْإِسْلَامِ عَلَی مَنْ سِوَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَکْبَرُ سُلْطَاناً اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَعْلَی بُرْهَاناً اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَجَلُّ سُبْحَاناً
ص: 16
خداوند بزرگ است و احسان و نیکی او دیرینهتر است، خداوند بزرگ است و نیرو و قدرتش غالب و برتر است، خداوند بزرگ است و جایگاه او بالاتر، خداوند بزرگ است و شأن و منزلتش آشکارتر است، خداوند بزرگ است و هر کس از او یاری بجوید، یاریش میدهد، خداوند بزرگ است و کسی که از او آمرزش بخواهد او را میآمرزد، بزرگ است خداوندی که آفرید و صورتگری کرد، بزرگ است خداوندی که میمیراند و دفن میکند، بزرگ است خداوندی که هرگاه بخواهد مردگان را زنده میکند، خداوند بزرگ است و از همه بالاتر و بزرگتر، خداوند بزرگ است و از هر چیزی پاکتر و مقدستر است، خداوند بزرگ است و پروردگار مخلوقات و خشکی و دریا است، خداوند بزرگ است به آن صورتی که پرودگارمان دوست دارد بزرگ داشته شود.
خداوندا بر حضرت محمد که بنده و فرستاده و پیامبر و خالص و نیکونژاد و امین و محبوب و برگزیده شده از میان مخلوقات و دوست و اختصاص داده شده و انتخاب شده تو از میان آفریدههایت میباشد، درود بفرست. پرودگارا بر محمد درود بفرست کسی که بنده و فرستادهای از جانب توست که ما را به وسیله او از گمراهی به سوی هدایت و از جهل و نادانی به علم و دانش و از نابینایی به بصیرت و بینایی بردی و به واسطه او ما را بر راه بزرگ و راه پرهیزگاری گذاشتی همانطور که به واسطه او ما را راهنمایی فرمودی و از سختیها و گرفتاریها به همه خوبیها بیرون بردی و از لبه پرتگاه هلاکتها نجات دادی.
خداوندا بر محمد و آل محمد درود بفرست آنهم برترین و کاملترین و بزرگترین و پاک و منزهترین و کاملترین و عامترین و پاکترین و والاترین و بهترین و زیباترین درودی که بر هریک از جهانیان فرستادی، خداوندا اساس و بنیان کار او را بلند مرتبه و برهان نبوتش را بزرگ بگردان و جایگاهش را بلند قرار بده و مقامش را در روز قیامت کرامت ده و در حضور همه مخلوقات حال و وضعیت او را بزرگ بگردان.
خداوندا منزلت محمد و آل محمد را در روز قیامت از همه مخلوقات به خود نزدیکتر، و جایگاه آنان را بالاتر و منزلت و مجلسشان را فراختر و شرافتشان را در نزد خود بزرگتر و منزلتشان را والاتر قرار بده. خداوندا بر محمد و امامان هدایتگر درود بفرست کسانی که حجتهای تو بر مردم و راهنماییکنندگان به راهت و دروازهای هستند که از راه آن به خدا نزدیک میشوند و مترجمان وحی تو اند، همانطور که آئین تو را با بیان حکمتهایت وضع کردند و گواهان بر مخلوقاتت هستند.
خداوندا بر ولی امر خود که در انتظار او هستند و در انتظار فرج اولیای تو میباشند، درود بفرست، خداوندا شکافها را با او گردآور، و شکافها را به وسیله او ببند و ظلم و ستم را با او بمیران و از طریق او عدالت را آشکار بنما و با طولانی کردن ماندن او زمین را زینت ببخشای و با نصرت خود او را نیرومند بگردان و با افکندن ترس (در دل دشمنانش) او را یاری کن و یاری کنندگان او را قوی بگردان و خوارکنندگان آنان را خوار بگردان و هر کس که با آنان دشمنی میکند نابود کن و هر کس که به آنان فریب بزند نابود کن و کسانی که سردمدار گمراهی
ص: 17
اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَقْدَمُ إِحْسَاناً اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَعَزُّ أَرْکَاناً اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَعْلَی مَکَاناً اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَسْنَی شَأْناً اللَّهُ أَکْبَرُ نَاصِرُ مَنِ اسْتَنْصَرَ اللَّهُ أَکْبَرُ ذُو الْمَغْفِرَةِ لِمَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی خَلَقَ وَ صَوَّرَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَمَاتَ وَ أَقْبَرَ اللَّهُ أَکْبَرُ الَّذِی إِذَا شَاءَ أَنْشَرَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَعْلَی وَ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَقْدَسُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَطْهَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ رَبُّ الْخَلْقِ وَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ اللَّهُ أَکْبَرُ کَمَا یُحِبُّ رَبُّنَا أَنْ یُکَبَّرَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ نَجِیبِکَ وَ أَمِینِکَ وَ حَبِیبِکَ وَ صَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ خَلِیلِکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ الَّذِی هَدَیْتَنَا بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ عَلَّمْتَنَا بِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ بَصَّرْتَنَا بِهِ مِنَ الْعَمَی وَ أَقَمْتَنَا بِهِ عَلَی الْمَحَجَّةِ الْعُظْمَی وَ سَبِیلِ التَّقْوَی وَ کَمَا أَرْشَدْتَنَا وَ أَخْرَجْتَنَا بِهِ مِنَ الْغَمَرَاتِ إِلَی جَمِیعِ الْخَیْرَاتِ وَ أَنْقَذْتَنَا بِهِ مِنْ شَفَا جُرُفِ الْهَلَکَاتِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلَ وَ أَکْمَلَ وَ أَشْرَفَ وَ أَکْبَرَ وَ أَطْهَرَ وَ أَطْیَبَ وَ أَتَمَّ وَ أَعَمَّ وَ أَزْکَی وَ أَنْمَی وَ أَحْسَنَ وَ أَجْمَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ شَرِّفْ بُنْیَانَهُ وَ عَظِّمْ بُرْهَانَهُ وَ أَعْلِ مَکَانَهُ وَ کَرِّمْ فِی الْقِیَامَةِ مَقَامَهُ وَ عَظِّمْ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ حَالَهُ اللَّهُمَّ اجْعَلْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَقْرَبَ الْخَلْقِ مِنْکَ مَنْزِلَةً وَ أَعْلَاهُمْ مِنْکَ مَکَاناً وَ أَفْسَحَهُمْ لَدَیْکَ مَنْزِلَةً وَ مَجْلِساً وَ أَعْظَمَهُمْ عِنْدَکَ شَرَفاً وَ أَرْفَعَهُمْ مَنْزِلًا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ الْأَئِمَّةِ الْمُهْتَدِینَ وَ الْحُجَجِ عَلَی خَلْقِکَ وَ الْأَدِلَّاءِ عَلَی سَبِیلِکَ وَ الْبَابِ الَّذِی مِنْهُ تُؤْتَی وَ التَّرَاجِمَةِ لِوَحْیِکَ کَمَا سَنُّوا سُنَّتَکَ النَّاطِقِینَ بِحِکْمَتِکَ وَ الشُّهَدَاءِ عَلَی خَلْقِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی وَلِیِّکَ الْمُنْتَظِرِ أَمْرَکَ الْمُنْتَظَرِ لِفَرَجِ أَوْلِیَائِکَ اللَّهُمَّ اشْعَبْ بِهِ الصَّدْعَ وَ ارْتُقْ بِهِ الْفَتْقَ وَ أَمِتْ بِهِ الْجَوْرَ وَ أَظْهِرْ بِهِ الْعَدْلَ وَ زَیِّنْ بِطُولِ بَقَائِهِ الْأَرْضَ وَ أَیِّدْهُ بِنَصْرِکَ وَ انْصُرْهُ بِالرُّعْبِ وَ قَوِّ نَاصِرَهُمْ وَ اخْذُلْ خَاذِلَهُمْ وَ دَمْدِمْ عَلَی مَنْ نَصَبَ لَهُمْ وَ دَمِّرْ عَلَی مَنْ غَشَّهُمْ وَ اقْصِمْ بِهِمْ رُءُوسَ الضَّلَالَةِ وَ
ص: 17
و بنیان گذاران بدعت و از بین برندگان سنت و تقویتکنندگان باطل هستند را به واسطه آنان درهم بشکن و به وسیله آنان مومنان را عزیز و کافران و منافقان و همه ملحدان و مخالفان را در مشرق و مغرب زمین ذلیل بگردان ای مهربانترین مهربانان.
پروردگارا پس بر همه فرستادگان و پیامبران درود بفرست پیامبرانی که برنامه هدایت تو را ابلاغ کردند و با اطاعت و فرمانبرداری عهد و پیمانهای تو را تصدیق کردند (نگاه داشتند) و با پند و اندرز بندگان را به سوی تو فرا خواندند و بر آزار و تکذیبهایی که در نزدیکی و فرمانبردای تو با آن مواجه شدند، صبر نمودند، خداوندا بر محمد و بر آنان و فرزندان و اهل بیت و همسران پاکشان و همه پیروانشان از مردان و زنان مومن و مردان و زنان مسلمان و زندگان و مردههای آنان درود بفرست و در این ساعت و در این روز درود و سلام و رحمت و برکت را بر آنان بفرست.
خداوندا اهل بیت پیامبرمان محمد را به عنوان انسانهای مبارکی ویژه بگردان که شنوندگان و فرمانبردان تو باشند، کسانی که ناپاکی و آلودگی را از آنان زدودی و با برترین درودها و والاترین برکاتت آنان را به معنای واقعی پاک و مطهر گرداندی و درود و سلام و رحمت و برکات بر او (پیامبر) و بر آنان باد. (1)
متهجد: مثل این حدیث را روایت کرده اما عبارت «فإن فاتک» تا پایان جمله در آن ذکر نشده است. (2)
توضیح
«علی ما اولانا» یعنی او را به خاطر نعمتهایی که بر ما ارزانی داشت، بزرگ میدارم، و در اقبال اینگونه آمده است: «أقدم إحساناً الله اکبر و أعزّ غفراناً، الله اکبر و أسنی» و دیگر عبارات از میانه حذف گردیده است، و در متهجد اینگونه آمده است: «خداوندا بر حضرت محمد که بنده و فرستاده و پیامبر و برگزیده و محبوب و ناجی و امین و نیکونژاد و برگزیده شده از میان مخلوقات و دوست و اختصاص داده شده و خالص و انتخاب شده تو از میان آفریدههایت میباشد، درود بفرست. تا این فرموده: بر هریک از جهانیان فرستادی، مقامش را در روز قیامت کرامت ده و در حضور همه مخلوقات حال و وضعیت او را بزرگ بگردان. تا این فرموده: خداوندا بر محمد و امامان هدایتگر درود بفرست کسانی که حجتهای تو بر مردم تا این فرموده: مترجمان وحی تو و وضع کنندگان آئین و سنتهای تو هستند. تا این فرموده: خداوندا شکافها را با او گردآور، و پس از این عبارت سایر ضمیرها به صیغه جمع آمده است و به این صورت در کتابهای دیگر غیر از «اقبال الاعمال» نیز آمده است.
ص: 18
شَارِعَةَ الْبِدَعِ وَ مُمِیتَةَ السُّنَّةِ وَ الْمُتَعَزِّزِینَ بِالْبَاطِلِ وَ أَعِزَّ بِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَذِلَّ بِهِمُ الْکَافِرِینَ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ جَمِیعَ الْمُلْحِدِینَ وَ الْمُخَالِفِینَ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ الَّذِینَ بَلَّغُوا عَنْکَ الْهُدَی وَ اعْتَقَدُوا لَکَ الْمَوَاثِیقَ بِالطَّاعَةِ وَ دَعَوُا الْعِبَادَ إِلَیْکَ بِالنَّصِیحَةِ وَ صَبَرُوا عَلَی مَا لَقُوا مِنَ الْأَذَی وَ التَّکْذِیبِ فِی جَنْبِکَ اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی ذَرَارِیِّهِمْ وَ أَهْلِ بُیُوتَاتِهِمْ وَ أَزْوَاجِهِمْ الطَّاهِرَاتِ وَ جَمِیعِ أَشْیَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ اخْصُصْ
أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ الْمُبَارَکِینَ السَّامِعِینَ الْمُطِیعِینَ لَکَ الَّذِینَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهِیراً بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِی بَرَکَاتِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ (1).
الْمُتَهَجِّدُ،: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ لَیْسَ فِیهِ فَإِنْ فَاتَکَ إِلَی آخِرِهِ (2).
علی ما أولانا أی أکبره لما أنعم علینا و فی الإقبال و أقدم إحسانا الله أکبر و أعز غفرانا الله أکبر و أسنی و سقطت سائر الفقرات من البین و فی المتهجد اللهم صل علی محمد عبدک و رسولک و نبیک و صفیک و حبیبک و نجیک و أمینک و نجیبک و صفوتک من خلقک و خلیلک و خاصتک و خالصتک و خیرتک من خلقک إلی قوله أحد من العالمین اللهم شرف فی القیامة مقامه و عظم علی رءوس الخلائق حاله إلی قوله اللهم صل علی محمد و آل محمد أئمة الهدی الحجج علی خلقک إلی قوله لوحیک المستنین بسنتک إلی قوله علی خلقک اللهم اشعب بهم الصدع و بعد ذلک سائر الضمائر علی الجمع و کذا فی سائر الکتب غیر الإقبال.
ص: 18
جوهری گوید: «شعب» شکافتن و شکستن چیزی و نیز اصلاح ودرست کردن آن است و «شعبت الشیء» یعنی آن را متفرق کردم و «شعبته» یعنی آن را جمع کردم و این واژه از جمله واژه های اضداد (دارای دو معنی متضاد به هم) است و گوید: «صدع» همان شکافتن است، و گوید: «رتق» متضاد «فتق» است و «رتقت الفتق و ارتتق» یعنی شکافی را بستم و بسته شد، و گوید: «دمدمت الشیء» زمانی که چیزی را با خاک زمین یکسان کنی و «طحطحته» و «دمدم الله علیهم» یعنی آنان را نابود کرد، و گوید: «الدمار» همان هلاک کردن است، گویند: «دمّره تدمیرا» یعنی او را به کلی نابود و ویران کرد و «دمر علیه» یعنی کارش را به پایان رساند، و «قصمه یقصِمه» با کسره یعنی آن را شکست، و در متهجد و دیگر کتابها «افضض» آمده است، و «الفض» به معنای شکستن با جدا کردن است و «انفض القوم» یعنی مردم متفرق شدند.
و کفعمی گوید: «شارعۀ البدع» یعنی کسانی که مسیر بدعت را میپیمایند یا کسانی که آن را به عنوان شریعت و آئینی قرار میدهند که از آن پیروی میشود و راه آن پیموده میشود، و «شرعت فی کذا» یعنی در آن کار فرو رفتم، و «المتعززین» چیره شدگان و پیروزمنداناند.
و اما در باره این فرموده امام: «و اعتقدوا لک المواثیق بالطاعۀ»، گویند: «اعتقدت کذا» یعنی دل و نهان را بر آن بست، و «اعتقد مالا و ضیعۀ» مالی کم ارزش را گرد آورد و برای خود نگه داشت. یعنی یقین پیدا کردند که همه عهد و پیمانها برای اطاعت بندگان از تو، حق است، یا همه عهد و پیمانهایت را گردآوردند و بدان عمل نمودند و گرفتن عهد و پیمانهای اطاعت تو بر بندگان را مالی کم ارزش برای آنها قرار دادند و به چیز دیگری روی نکردند و بعید نیست که «اعتقدوا» مبالغه «عقدوا» باشد یعنی عهد و پیمانهای اطاعت تو بر بندگان را محکم، و حجت و برهان را در آن بر آنها لازم کردند. «فی جنبک» در قرب ونزدیکی و در فرمانبرداری تو.
روایت5.
متهجد و بلد امین و جنۀ الامان: پس هنگامی که به سوی مصلی (محل اقامه نمازعید) رهسپار شدی، این دعا را بخوان:
«خداوندا هر کسی مهیّا و مجهّز، آماده است و توشه برگرفته تا به امید صله، بهره، عطیه، بخشش و جایزه ای نزد مخلوقی برود، پروردگارا! مهیّا شدن و مجهّز بودن، آمادگی و توشه برگرفتنم به امید بهره، نیکی، عطیّه و جایزه توست، پس محرومم منما ای مولای من، ای کسی که هیچ حاجتمندی را از درگاهت ناامید نکردی، و بخشش تو با بخشیدن به مردمان هیچ کاهشی نیافته، چرا که من با عمل شایسته ای که پیش از این انجام داده ام، و یا با شفاعت مخلوقی که امید به آن بسته ام نزد تو نیامده ام، بلکه با اعتراف به بدیها و ستمهایی
که بر خود کرده ام نزد تو آمدم. من عذر و بهانه ای برای خود ندارم. پس از تو میخواهم خواهشم را بدهی و با آرزوی رواشده بازگردانی، و سیلی خورده و ناامید و ناکام از درگاهت نرانی.
ص: 19
و قال الجوهری الشعب الصدع فی الشی ء و إصلاحه أیضا و شعبت الشی ء فرقته و شعبته جمعته و هو من الأضداد و قال الصدع الشق و قال الرتق ضد الفتق و قد رتقت الفتق فارتتق أی التأم و قال دمدمت الشی ء إذا ألزقته بالأرض و طحطحته و دمدم الله علیهم أی أهلکهم و قال الدمار الهلاک یقال دمره تدمیرا و دمر علیه بمعنی انتهی و قصمه یقصمه بالکسر کسره و فی المتهجد و غیره و افضض و الفض الکسر بالتفرقة و انفض القوم تفرقوا.
و قال الکفعمی شارعة البدع أی سالکی طریق البدع أو الذین یشرعونها أی یجعلونا شریعة تتبع و یسلک طریقها و شرعت فی کذا خضت و المتعززین المتغلبین.
قوله علیه السلام و اعتقدوا لک المواثیق بالطاعة یقال اعتقدت کذا أی عقدت علیه القلب و الضمیر و اعتقد مالا و ضیعة اقتناها أی أیقنوا بأن جمیع مواثیقک بطاعة العباد لک حق أو جمعوا جمیع مواثیقک و عملوا بها و جعلوا أخذ مواثیق طاعتک علی العباد مالا و ضیعة لهم و لم یتوجهوا إلی غیره و لا یبعد أن یکون اعتقدوا مبالغة فی عقدوا أی أحکموا مواثیق طاعتک علی العباد و ألزموا علیهم الحجة فی ذلک فی جنبک أی فی قربک و طاعتک.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ، وَ الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ]: فَإِذَا تَوَجَّهْتَ إِلَی الْمُصَلَّی فَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ وَ تَعَبَّأَ وَ أَعَدَّ وَ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ طَلَبَ جَوَائِزِهِ وَ فَوَاضِلِهِ وَ نَوَافِلِهِ فَإِلَیْکَ یَا سَیِّدِی وِفَادَتِی وَ تَهْیِئَتِی وَ تَعْبِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی وَ رَجَاءَ رِفْدِکَ وَ جَوَائِزِکَ وَ نَوَافِلِکَ فَلَا تُخَیِّبِ الْیَوْمَ رَجَائِی یَا مَوْلَایَ یَا مَنْ لَا یَخِیبُ عَلَیْهِ سَائِلٌ وَ لَا یَنْقُصُهُ نَائِلُ إِنِّی لَمْ آتِکَ الْیَوْمَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَ لَا شَفَاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ وَ لَکِنْ أَتَیْتُکَ مُقِرّاً بِالظُّلْمِ وَ الْإِسَاءَةِ عَلَی نَفْسِی وَ لَا حُجَّةَ لِی وَ لَا عُذْرَ فَأَسْأَلُکَ یَا رَبِّ أَنْ تُعْطِیَنِی مَسْأَلَتِی وَ تَقْلِبَنِی بِرَغْبَتِی وَ لَا تَرُدَّنِی مَجْبُوهاً وَ لَا خَائِباً
ص: 19
ای بزرگ. ای بزرگ. ای بزرگ. من با امید بسیار و آرزوی بزرگ به درگاهت آمدم، ای بزرگ از تو میخواهم که گناه بزرگ مرا ببخشائی که معبودی جز تو وجود ندارد.
خداوندا بر محمد و آل محمد درود بفرست و خیر و خوبی این روزی که والا و بزرگ داشتی و مرا از همه گناهان و اشتباهاتم میشویی، به من ارزانی فرما و از فضل و بخشش خود بر من بیفزای چراکه تو بخشنده واقعی هستی.» (1)
توضیح
جوهری گفت: «صککت جبهته بالمکروه» یعنی وقتی پیشانی به سمت آن برود.
روایت6.
اقبال: با اسناد خودمان از امام صادق علیه السلام روایت میکنیم که فرمود: هرگاه برای نماز (عید) روبه قبله برخاستی، تکبیر بگو و این دعا را بخوان:
«خداوندا من بنده تو و فرزند بندگان تو هستم و از تو به سوی تو گریخته ام، با توبه از گناهانم به نزد تو آمدم و تو را زیارت میکنم و حق زائر بر گردن زیارت شده، هدیه است پس هدیه مرا از جانب خودت قرار بده و هدیه تو برای من کسب خشنودی و بهشت توست، خداوندا تو حرمت ماه رمضان را بزرگ داشتی سپس در این ماه قرآن را نازل فرمودی ای پروردگارم و شبی را در آن قرار دادی که عبادتش از هزار ماه بهتر است سپس با روزه گرفتنم و عبادت شبانهام در این ماه در آنچه بر من منت مینهادی، بر من منت گذاشتی، پس فضل و منت و رحمتت را بر من تمام کن .
ای پروردگارم برای تو در این ماه آزادشدگانی (از آتش) است، پس اگر من از جمله کسانی باشم که در این ماه آزاد میکنی، نعمتت را بر من کامل گردان و تا زمانی که مرا زنده نگه میداری در هیچ گناهی مرا از درگاهت مران، و ای پروردگارم اگر به خاطر ضعف عملی یا بزرگی گناهی این کار را نکردی، با کرم و فضل و رحمتت و به حرمت کتابی که در ماه رمضان در شب قدر نازل فرمودی و آنچه در این ماه فرو فرستادی و به حرمت کسانی که در این ماه بزرگ داشتی و به حرمت محمد و علی که درود و سلام تو بر آنان باد، و با تو ای الله به سوی تو روی میکنم و با محمد و امامان بعد از او که درود خدا بر او و آنان باد، با شما به سوی خداوند رو میکنم، خدایا مرا از جمله آزاد شدگانی قرار ده که در این هماکنون به واسطه محمد صلی الله علیه و آله و سلم آزاد کردی.» (2)
روایت7.
اقبال و زوائد الفوائد: دعای پس از نماز عید:
«پروردگارا از تو خواستم که روزه ماه رمضان را به من ارزانی فرمائی و به نیکویی مرا بر انجام آن یاری دهی و مرا به پایان و عید فطر آن برسانی و در آن با عبادتت و یاری رساندن نیکویت و آسان نمودن اسباب توفیقت، بر من منت بنهی. پس دعای مرا اجابت نمودی
ص: 20
یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ أَرْجُوکَ لِلْعَظِیمِ أَسْأَلُکَ یَا عَظِیمُ أَنْ تَغْفِرَ لِیَ الْعَظِیمَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنِی خَیْرَ هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی شَرَّفْتَهُ وَ عَظَّمْتَهُ وَ تَغْسِلُنِی فِیهِ مِنْ جَمِیعِ ذُنُوبِی وَ خَطَایَایَ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (1).
قال الجوهری جبهته صککت جبهته و جبهته بالمکروه إذا استقبلته به.
الْإِقْبَالُ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَإِذَا قُمْتَ لِلصَّلَاةِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ فَکَبِّرْ وَ قُلِ- اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدَیْکَ هَارِبٌ مِنْکَ إِلَیْکَ أَتَیْتُکَ وَافِداً إِلَیْکَ تَائِباً مِنْ ذُنُوبِی إِلَیْکَ زَائِراً لَکَ وَ حَقُّ الزَّائِرِ عَلَی الْمَزُورِ التُّحْفَةُ فَاجْعَلْ تُحْفَتِی مِنْکَ وَ تُحْفَتَکَ لِی رِضَاکَ وَ الْجَنَّةَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ عَظَّمْتَ حُرْمَةَ شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ أَیْ رَبِّ وَ جَعَلْتَ فِیهِ لَیْلَةً خَیْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ثُمَّ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِصِیَامِهِ وَ قِیَامِهِ فِیمَا مَنَنْتَ عَلَیَّ فَتَمِّمْ عَلَیَّ مَنَّکَ وَ رَحْمَتَکَ أَیْ رَبِّ إِنَّ لَکَ فِیهِ عُتَقَاءَ فَإِنْ کُنْتُ مِمَّنْ أَعْتَقْتَنِی فِیهِ فَتَمِّمْ عَلَیَّ وَ لَا تَرُدَّنِی فِی ذَنْبٍ مَا أَبْقَیْتَنِی وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ فَعَلْتَ یَا رَبِّ لِضَعْفِ عَمَلٍ أَوْ لِعِظَمِ ذَنْبٍ فَبِکَرَمِکَ وَ فَضْلِکَ وَ رَحَمَاتِکَ وَ کِتَابِکَ الَّذِی أَنْزَلْتَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ- لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ مَا أَنْزَلْتَ فِیهَا وَ حُرْمَةَ مَنْ عَظَّمْتَ فِیهَا وَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا سَلَامُکَ وَ صَلَوَاتُکَ وَ بِکَ یَا اللَّهُ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ مَنْ بَعْدَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَتَوَجَّهُ بِکُمْ إِلَی اللَّهِ یَا اللَّهُ أَعْتِقْنِی فِیمَنْ أَعْتَقْتَ السَّاعَةَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2).
الْإِقْبَالُ، وَ زَوَائِدُ الْفَوَائِدِ،: الدُّعَاءُ بَعْدَ صَلَاةِ الْعِیدِ- اللَّهُمَّ إِنِّی سَأَلْتُکَ أَنْ تَرْزُقَنِی صِیَامَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنْ تُحْسِنَ مَعُونَتِی عَلَیْهِ وَ أَنْ تُبْلِغَنِی اسْتِتْمَامَهُ وَ فِطْرَهُ وَ أَنْ تَمُنَّ عَلَیَّ فِی ذَلِکَ بِعِبَادَتِکَ وَ حُسْنِ مَعُونَتِکَ وَ تَسْهِیلِ أَسْبَابِ تَوْفِیقِکَ فَأَجَبْتَنِی
ص: 20
و مرا به خوبی بر انجام آن یاری دادی و این کار را برای من به انجام رساندی و با کار نیکویت و اجابت کردن بزگوارانهات آشنایم کردی. پس سپاس و ستایش به خاطر آنچه به من روزی دادی و بر من ارزانی فرمودی، فقط برای توست.
خداوندا این روزی است که تو ارزش آن را بزرگ داشتی و احوال آن را کرامت بخشیدی و حرمتش را والا گرداندی و آن را عید مسلمانان قرار دادی و به بندگانت امر فرمودی که در این روز خود را به تو بنمایانند تا هر شخصی آنچه را انجام داده و ثواب آنچه که پیش فرستاده، به طور کامل دریافت کند، و بر کسانی که در عبادت دچار نقص شدند و در تلاش در انجام فریضه الهی کوتاهی کردند، فضل و منت بنهی، فضلی که جز تو کسی اختیار آن را ندارد و جز تو کسی از انجام آن بر نمیآید.
خداوندا در این روز و در این مقام هر کس که کاری برای تو انجام داده چه اندک و چه بسیار، به نزدت آمدهاند و همه آنان پاداش کاری را که انجام دادهاند، میخواهند در پاداش روزهشان و عبادتشان برای تو، خواهان فضل و بزرگواری بیشتراند، بر اساس آنچه فرمودی: «یَسْأَلُهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ»(1) { هر که در آسمانها و زمین است از او درخواست می کند. هر زمان، او در کاری است.} خداوندا من بندهات هستم که به آنچه بر من لازم گردانیدی، آگاهم و به آنچه بر من امر فرمودی، اقرار و به نقصان عملم و کوتاهی در تلاش و کوششم (در عبادات) اعتراف دارم و به اینکه کارهایی را که بر من فرض نمودی، وانهادم و آنچه برای من بر خود ضمانت کردی، ترک کردم. پروردگارا من روزه گرفتم و روزهام را با حالتهای اشتباه و (گناه) عمدی و فراموشی و یادآوری و حفظ چیزهایی آمیختم که زبانم آن را بیان کرد یا چشمانم دید و نفسم شیفته آن شد و هوی و هوسم به سویش گرایش پیدا کرد و قلبم آن را دوست داشت یا روحم با رغبت آن را خواست یا دستانم به سویش باز شد یا با پاهایم به سویش رفتم، از امور حلالی - که امر به مباح بودن آن کردی - به سوی حرامی که با نهی کردنت آن را ممنوع کردی.
خداوندا هر آنچه مربوط به من بود، برایم به شمارش درآمد و کم یا بسیار، خرد یا کلان آن وانهاده نشد، پروردگارا خودم را بر تو نمایان کردم و با تو خلوت کردم تا نقصان عمل و کوتاهی در آنچه بر من لازم بود را پیش تو اعتراف کنم و با بهترین امید و برترین آرزو و کاملترین چشم داشت به خشنودیت، از تو میخواهم همواره (دوباره) مرا بیامرزی و مهربانی و سود نیکو برایم ثبت نمایی.
خداوندا پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر نقصی و کوتاهی و سبک شماری و هر تفریط و هر نادانی و هر (گناه) عمدی و هر اشتباهی را که در این ماه و در این روزهام و در فریضه واجب شدهات بر من وارد شد، ببخشای و آن را به من اعطا نما و آن را بر من صدقه کن و برای من از آن درگذر، ای هدف هر میل و اشتیاق و ای نهایت هر خواسته. و مرا از این حالت و وضعیت برگردان درحالی که جزای مرا بزرگ گردانیدی
ص: 21
وَ أَحْسَنْتَ مَعُونَتِی عَلَیْهِ وَ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِی وَ عَرَّفْتَنِی حُسْنَ صَنِیعِکَ وَ کَرِیمَ إِجَابَتِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا رَزَقْتَنِی مِنْ ذَلِکَ وَ عَلَی مَا أَعْطَیْتَنِی مِنْهُ اللَّهُمَّ وَ هَذَا یَوْمٌ عَظَّمْتَ قَدْرَهُ وَ کَرَّمْتَ حَالَهُ وَ شَرَّفْتَ حُرْمَتَهُ وَ جَعَلْتَهُ عِیداً لِلْمُسْلِمِینَ وَ أَمَرْتَ عِبَادَکَ أَنْ یَبْرُزُوا لَکَ فِیهِ لِتُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَ ثَوَابَ مَا قَدَّمَتْ وَ لِتَفَضَّلَ عَلَی أَهْلِ النَّقْصِ فِی الْعِبَادَةِ وَ التَّقْصِیرِ فِی الِاجْتِهَادِ فِی أَدَاءِ الْفَرِیضَةِ بِمَا لَا یَمْلِکُهُ غَیْرُکَ وَ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ سِوَاکَ اللَّهُمَّ وَ قَدْ وَافَاکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ فِی هَذَا الْمَقَامِ مَنْ عَمِلَ لَکَ عَمَلًا قَلَّ ذَلِکَ الْعَمَلُ أَوْ کَثُرَ کُلُّهُمْ یَطْلُبُ أَجْرَ مَا عَمِلَ وَ یَسْأَلُ الزِّیَادَةَ مِنْ فَضْلِکَ فِی ثَوَابِ صَوْمِهِ لَکَ وَ عِبَادَتِهِ إِیَّاکَ عَلَی حَسَبِ مَا قُلْتَ- یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ اللَّهُمَّ وَ أَنَا عَبْدُکَ الْعَارِفُ بِمَا أَلْزَمْتَنِی وَ الْمُقِرُّ بِمَا أَمَرْتَنِی الْمُعْتَرِفُ بِنَقْصِ عَمَلِی وَ التَّقْصِیرِ فِی اجْتِهَادِی وَ الْمُخِلُّ بِفَرْضِکَ عَلَیَّ وَ التَّارِکُ لِمَا ضَمِنْتُ لَکَ عَلَی نَفْسِی اللَّهُمَّ وَ قَدْ صُمْتُ فَشُبْتُ صَوْمِی لَکَ فِی أَحْوَالِ الْخَطَاءِ وَ الْعَمْدِ وَ النِّسْیَانِ وَ الذِّکْرِ وَ الْحِفْظِ بِأَشْیَاءَ نَطَقَ بِهَا لِسَانِی أَوْ رَأَتْهَا عَیْنِی وَ هَوَتْهَا نَفْسِی وَ مَالَ إِلَیْهَا هَوَایَ وَ أَحَبَّهَا قَلْبِی أَوِ اشْتَهَتْهَا رُوحِی أَوْ بَسَطْتُ إِلَیْهَا یَدِی أَوْ سَعَیْتُ إِلَیْهَا بِرِجْلِی مِنْ حَلَالِکَ الْمُبَاحِ بِأَمْرِکَ إِلَی حَرَامِکَ الْمَحْظُورِ بِنَهْیِکَ اللَّهُمَّ وَ کُلُّ مَا کَانَ مِنِّی مُحْصًی عَلَیَّ غَیْرَ مُخِلٍّ بِقَلِیلٍ وَ لَا کَثِیرٍ وَ لَا صَغِیرٍ وَ لَا کَبِیرٍ اللَّهُمَّ وَ قَدْ بَرَزْتُ إِلَیْکَ وَ خَلَوْتُ بِکَ لِأَعْتَرِفَ لَکَ بِنَقْصِ عَمَلِی وَ تَقْصِیرِی فِیمَا یَلْزَمُنِی وَ أَسْأَلُکَ الْعَوْدَ عَلَیَّ بِالْمَغْفِرَةِ وَ الْعَائِدَةِ الْحَسَنَةِ عَلَیَّ بِأَحْسَنِ رَجَائِی وَ أَفْضَلِ أَمَلِی وَ أَکْمَلِ طَمَعِی فِی رِضْوَانِکَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی کُلَّ نَقْصٍ وَ کُلَّ تَقْصِیرٍ وَ إِسَاءَةٍ وَ کُلَّ تَفْرِیطٍ وَ کُلَّ جَهْلٍ وَ کُلَّ عَمْدٍ وَ کُلَّ خَطَاءٍ دَخَلَ عَلَیَّ فِی شَهْرِی هَذَا وَ فِی صَوْمِی لَهُ وَ فِی فَرْضِکَ عَلَیَّ وَ هَبْهُ لِی وَ تَصَدَّقْ بِهِ عَلَیَّ وَ تَجَاوَزْ لِی عَنْهُ یَا غَایَةَ کُلِّ رَغْبَةٍ وَ یَا مُنْتَهَی کُلِّ مَسْأَلَةٍ وَ اقْبَلْنِی مِنْ وَجْهِی هَذَا وَ قَدْ عَظَّمْتَ فِیهِ جَائِزَتِی وَ
ص: 21
و عطایم را فزونی دهی و بخششم را کرامت بخشی و با فضل برتر از میل و اشتیاقم و بزرگتر از خواستهام، بر من فضل و منت بنهی.
ای معبود من ای الله ای الله ای الله ای الله ای خداوندی که چیزی مانند تو نیست، و بر محمد و آل محمد درود بفرست و گناهان خواسته و ناخواسته مرا بیامرز، در این روز و در این ساعت ای پروردگار و ای سرپرست هر چیزی، این خواسته مرا انجام ده و با منت و فضل و رأفت و رحمت و با توبه نصوح از تقصیرات من گذشت بنما و توبه مرا بپذیر به گونهای که هرگز بعد از آن گمراه و نگونبخت نشوم.
ای الله ای الله ای الله ای الله ای الله ای الله ای الله تو دارای صفتهای والا و نامهای نیکو هستی، از شک و تردید پس از یقین، و از کفر پس از ایمان به تو پناه میبرم، ای معبودم مرا بیامرز، ای معبودم بر من فضل و منت بنه، پروردگارا توبه مرا بپذیر و از من گذشت کن، ای معبودم بر من رحم کن، ای معبودم بر بینواییم رحم کن، ای معبودم بر خواریم ترحم فرما، ای معبودم بر تهیدستیم رحم فرما، ای معبودم درحالتی که به درگاه تو دعا میکنم مرا ناامید مساز و در حالتی که به تو امید دارم و آمرزش گناهان را از تو طلب میکنم، مرا عذاب نده.
خداوندا به پیامبرت که درود و سلام بر او و خاندانش باد، فرمودی «وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» (1)
{و [لی] تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.} پروردگارا از تو آمرزش میطلبم و به درگاهت توبه میکنم از خداوند طلب آمرزش دارم و از خداوند طلب آمرزش همه گناهانم را دارم گناهانی که به صورت تعمدی و گناهانی که ناخواسته و از روی اشتباه مرتکب شدم و گناهانی که به یاد داشتم و گناهانی که فراموش کردم.
پروردگارا به پیامبرت که درود و سلام بر او خاندانش باد فرمودی: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَلْیُؤْمِنُواْ بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» (2) {و هر گاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعای دعاکننده را- به هنگامی که مرا بخواند- اجابت می کنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.} پروردگارا همانطور که امر فرمودی تو را فراخواندم پس بنا به وعدهای که به من دادی دعایم را اجابت کن، زیرا تو خلف وعده نمیکنی، پروردگارا با برترین درودهایت بر محمد و آل محمد، اوصیایی که از آنان راضی شدی، درود و سلام بفرست و با بهترین برکاتهایت آنان را برکت ده و مرا در هر خیری که آنان را وارد کردی، وارد کن و از هر بدیای که آنان را در دنیا و آخرت از آن بیرون آوری، مرا بیرون آور ای مهربانترین مهربانان.
پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و با قطعیت تمام مرا از آتش دوزخ رهایی بخش، رهاییای که هرگز هیچ اسارت و سوختن با آتش و خواری و وحشت و هراس و ترس و فزع و دلهره از آتش پس از آن نباشد. و با برترین بهرهها و والاترین کرامات و فراوانترین عطایا و برترین جایزهها و بهترین هدایای اهل بهشت بر من فضل و منت بنما.
ص: 22
أَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیَّتِی وَ کَرَّمْتَ فِیهِ حِبَائِی وَ تَفَضَّلْتَ عَلَیَّ بِأَفْضَلَ مِنْ رَغْبَتِی وَ أَعْظَمَ مِنْ مَسْأَلَتِی: یَا إِلَهِی یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِکَ شَیْ ءٌ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی الْعَمْدَ مِنْهَا وَ الْخَطَاءَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ یَا رَبَّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ وَلِیَّهُ افْعَلْ ذَلِکَ بِی وَ تُبْ بِمَنِّکَ وَ فَضْلِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ عَلَیَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لَا أَشْقَی بَعْدَهَا أَبَداً یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ لَکَ الْأَمْثَالُ الْعُلْیَا وَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّکِّ بَعْدَ الْیَقِینِ وَ الْکُفْرِ بَعْدَ الْإِیمَانِ یَا إِلَهِی اغْفِرْ لِی یَا إِلَهِی تَفَضَّلْ عَلَیَّ یَا إِلَهِی تُبْ عَلَیَّ یَا إِلَهِی ارْحَمْنِی یَا إِلَهِی ارْحَمْ فَقْرِی یَا إِلَهِی ارْحَمْ ذُلِّی یَا إِلَهِی ارْحَمْ مَسْکَنَتِی یَا إِلَهِی ارْحَمْ عَبْرَتِی یَا إِلَهِی لَا تُخَیِّبْنِی وَ أَنَا أَدْعُوکَ وَ لَا تُعَذِّبْنِی وَ أَنَا أَرْجُوکَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ لِنَبِیِّکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ- وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ أَسْتَغْفِرُکَ یَا رَبِّ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْ جَمِیعِ ذُنُوبِی کُلِّهَا مَا تَعَمَّدْتُ مِنْهَا وَ مَا أَخْطَأْتُ وَ مَا حَفِظْتُ وَ مَا نَسِیتُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ لِنَبِیِّکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ- وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ کَمَا أَمَرْتَنِی فَاسْتَجِبْ لِی کَمَا وَعَدْتَنِی إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْأَوْصِیَاءِ الْمَرْضِیِّینَ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ بَارِکْ عَلَیْهِمْ بِأَفْضَلِ بَرَکَاتِکَ وَ أَدْخِلْنِی فِی کُلِّ خَیْرٍ أَدْخَلْتَهُمْ فِیهِ وَ أَخْرِجْنِی مِنْ کُلِّ سُوءٍ أَخْرَجْتَهُمْ مِنْهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْتِقْ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ عِتْقاً بَتْلًا لَا رِقَّ بَعْدَهُ أَبَداً وَ لَا حَرَقَ بِالنَّارِ وَ لَا ذُلَّ وَ لَا وَحْشَةَ وَ لَا رُعْبَ وَ لَا رَوْعَةَ وَ لَا فَزِعَةَ وَ لَا رَهْبَةَ بِالنَّارِ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ بِأَفْضَلِ حُظُوظِ أَهْلِهَا وَ أَشْرَفِ کَرَامَاتِهِمْ وَ أَجْزَلِ عَطَایَاکَ لَهُمْ وَ أَفْضَلِ جَوَائِزِکَ إِیَّاهُمْ وَ خَیْرِ حِبَائِکَ لَهُمْ.
ص: 22
پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا از این مجلس و مخرجم برگردان و هیچ گناهی را بین من و یکی از مخلوقاتت باقی مگذار مگر اینکه آن را آمرزیده باشی و نه اشتباهی مگر اینکه محو کرده، و نه لغزشی مگر اینکه آن را کم کرده، و نه رسواییای مگر اینکه آن را بخشیده، و نه جنایتی مگر اینکه از آن خلاص شده، و نه گناهی مگر اینکه بر من بخشیده، و نه غم و اندوهی مگر اینکه مرا از آن رهایی داده، و نه قرضی مگر اینکه قضا کرده، و نه خانوادهای مگر اینکه آن را بینیاز کرده، و نه فقری مگر اینکه آن را رفع نموده، و نه برهنگیای مگر اینکه آن را پوشانده، و نه بیماریای مگر اینکه آن را شفا داده، و نه مریضیای مگر اینکه مداوا کرده، و نه اندوهی مگر اینکه برطرف نموده، و نه ناراحتی و غمی مگر اینکه زدوده، و نه ترسی مگر اینکه امنیت داده، و نه سختی مگر اینکه آسان نموده، و نه ضعفی مگر اینکه قوی کرده، و نه نیازی از نیازهای دنیا و قیامت مگر اینکه با برترین امید و نیکوترین آرزو و کاملترین چشم داشت برطرف کرده باشی، چراکه تو بر انجام هر چیزی توانایی.
پروردگارا تو مرا به دعا کردن امر فرمودی و مرا بدان راهنمایی کردی، پس من از تو درخواست کردم، و به من وعده اجابت دعا دادی پس من خواستار برآورده شدن وعدهات شدم و تو راست گفتار و وفا کننده به عهد هستی، پروردگارا و فرمودی: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (1){ مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم} و فرمودی: «وَاسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا» (2) { و از فضل خدا درخواست کنید، که خدا به هر چیزی داناست.} و فرمودی: «وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کَانُوا یُوعَدُونَ» (3) { وعده راستی که بدانان وعده داده می شده است.} پروردگارا همانطور که مرا امر فرمودی تو را فرا میخواندم و درحالی که خواستار برآورده شدن وعدهات هستم، پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر آنچه به من وعده دادی به من ببخشای و هر آرزو و بدی مرا و هر غم و غصهام و هر بلندپروازی و هر خواستهام و هر محبتم را به من اعطا کن و همه آن را در حلال خود، جاری و در طاعت خود، ثابت و در رضای خود، پیاپی و در آنچه بدان دعوت کردی دگرگون، قرار بده و اندک یا بسیاری از آن را در ارتکاب گناهان و مخالفت با اوامر خود صرف مگردان، ای معبود حق و ای پروردگار جهانیان .
پروردگارا همانطور که مرا به دعایت موفق گرداندی، پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و توفیق اجابت کردنت را به من اعطا فرما همانا تو بر انجام هر کاری توانا هستی.
پروردگارا هر کسی مهیّا و مجهّز، آماده و توشه برگرفته تا به امید صله، بهره، عطیه، بخشش و جایزه ای نزد مخلوقی برود، پروردگارا! مهیّا شدن و مجهّز بودن، آمادگی و توشه برگرفتنم به امید بهره، نیکی، عطیّه و جایزه توست، و صبح هنگام برای عیدی از اعیاد امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفتم و من از روی اعتماد داشتنم به کردار شایسته ای که آن را پیش فرستاده و به شفاعت و میانجیگری مخلوق و آفریده ای که به او امید داشته باشم، به سوی تو نیامده ام، بلکه به درگاه تو آمده ام درحالی که به گناه و بد کردن به خود اعتراف دارم، و من عذر و
ص: 23
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْلِبْنِی مِنْ مَجْلِسِی هَذَا وَ مِنْ مَخْرَجِی هَذَا وَ لَمْ تُبْقِ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ ذَنْباً إِلَّا غَفَرْتَهُ وَ لَا خَطِیئَةً إِلَّا مَحَوْتَهَا وَ لَا عَثْرَةً إِلَّا أَقَلْتَهَا وَ لَا فَاضِحَةً إِلَّا صَفَحْتَ عَنْهَا وَ لَا جَرِیرَةً إِلَّا خَلَصْتَ مِنْهَا وَ لَا سَیِّئَةً إِلَّا وَهَبْتَهَا لِی وَ لَا کُرْبَةً إِلَّا وَ قَدْ خَلَّصْتَنِی مِنْهَا وَ لَا دَیْناً إِلَّا قَضَیْتَهُ وَ لَا عَائِلَةً إِلَّا أَغْنَیْتَهَا وَ لَا فَاقَةً إِلَّا سَدَدْتَهَا وَ لَا عُرْیاً إِلَّا کَسَوْتَهُ وَ لَا مَرَضاً إِلَّا شَفَیْتَهُ وَ لَا سُقْماً إِلَّا دَاوَیْتَهُ وَ لَا هَمّاً إِلَّا فَرَّجْتَهُ وَ لَا غَمّاً إِلَّا أَذْهَبْتَهُ وَ لَا خَوْفاً إِلَّا آمَنْتَهُ وَ لَا عُسْراً إِلَّا یَسَّرْتَهُ وَ لَا ضَعْفاً إِلَّا قَوَّیْتَهُ وَ لَا حَاجَةً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا قَضَیْتَهَا عَلَی أَفْضَلِ الْأَمَلِ وَ أَحْسَنِ الرَّجَاءِ وَ أَکْمَلِ الطَّمَعِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی بِالدُّعَاءِ وَ دَلَلْتَنِی عَلَیْهِ فَسَأَلْتُکَ وَ وَعَدْتَنِی الْإِجَابَةَ فَتَنَجَّزْتَ بِوَعْدِکَ وَ أَنْتَ الصَّادِقُ الْقَوْلِ الْوَفِیُّ الْعَهْدِ اللَّهُمَّ وَ قَدْ قُلْتَ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ قُلْتَ وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً وَ قُلْتَ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ اللَّهُمَّ وَ أَنَا أَدْعُوکَ کَمَا أَمَرْتَنِی مُتَنَجِّزاً لِوَعْدِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِی کُلَّ مَا وَعَدْتَنِی وَ کُلَّ أُمْنِیَّتِی وَ کُلَّ سُوءٍ لِی وَ کُلَّ هَمِّی وَ کُلَّ نَهْمَتِی وَ کُلَّ هَوَایَ وَ کُلَّ مَحَبَّتِی وَ اجْعَلْ ذَلِکَ کُلَّهُ سَائِحاً فِی حَلَالِکَ ثَابِتاً فِی طَاعَتِکَ مُتَرَدِّداً فِی مَرْضَاتِکَ مُتَصَرِّفاً فِیمَا دَعَوْتَ إِلَیْهِ غَیْرَ مَصْرُوفٍ مِنْهُ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً فِی شَیْ ءٍ مِنْ مَعَاصِیکَ وَ لَا فِی مُخَالَفَةٍ لِأَمْرِکَ إِلَهَ الْحَقِّ رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ وَ کَمَا وَفَّقْتَنِی لِدُعَائِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ وَفِّقْ لِی إِجَابَتَکَ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.
اللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّأَ أَوْ تَعَبَّأَ أَوْ أَعَدَّ أَوِ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَی مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ جَوَائِزِهِ وَ نَوَافِلِهِ وَ فَرَائِضِهِ وَ عَطَایَاهُ فَإِلَیْکَ یَا سَیِّدِی کَانَتْ تَهْیِئَتِی وَ تَعْبِئَتِی وَ إِعْدَادِی وَ اسْتِعْدَادِی رَجَاءَ رِفْدِکَ وَ جَوَائِزِکَ وَ فَوَاضِلِکَ وَ نَوَافِلِکَ وَ عَطَایَاکَ وَ قَدْ غَدَوْتُ إِلَی عِیدٍ مِنْ أَعْیَادِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ آتِکَ الْیَوْمَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ أَثِقُ بِهِ قَدَّمْتُهُ وَ لَا تَوَجَّهْتُ بِمَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ وَ لَکِنِّی أَتَیْتُکَ خَاضِعاً مُقِرّاً بِذُنُوبِی وَ إِسَاءَتِی إِلَی نَفْسِی وَ لَا حُجَّةَ
ص: 23
بهانه ای برای سیه کاری خود ندارم، به درگاه تو آمده ام درحالی که آن عفو و گذشت بزرگت را امیدوارم که به سبب آن از گناهکاران گذشتی، و طول و بسیاری ایستادگی آنها بر گناه بزرگ تو را از این باز نداشته که برایشان رحمت و آمرزش احسان نمائی.
پس ای کسی که رحمت و مهربانی او فراخ، و عفو و گذشتش بزرگ و بسیار است، ای بزرگوار ای بزرگوار ای بزرگوار ای بخشنده ای بخشنده ای بخشنده، بر محمد و آل محمد درود فرست، و به رحمت و مهربانیت بر من احسان فرما، و با آمرزشت بر من منت بنه، و با فضل و نیکیات بر من مهربان باش، و و روزیات را بر فزونی ده.
ای پروردگارم، غضب تو را جز بردباری تو فرو نمی نشاند و خشم تو را جز عفو تو باز نمی گرداند و در برابر عقاب تو جز رحمتت پناهگاهی نیست. و مرا جز تضرع به درگاه تو و زاری در برابر تو هیچ چیز از عذابت نمی رهاند. پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و ای خدای من، بدان قدرت که تو داری و مردگان را بدان حیات می بخشی و بلاد مرده را زنده می کنی، در کار من گشایشی پدید آور. ای خدای من، مرا به اندوه هلاک مکن تا دعایم را اجابت کنی و آگاهم سازی که دعایم را اجابت کرده ای، و تا زنده ام طعم عافیت را به من بچشان و مرا دشمن شاد مگردان و خصم مرا بر گردن من سوار مکن و بر من مسلطش منمای.
بار خدایا، اگر تو مرا بر فرازی، چه کسی را یاراست که به پستی ام آورد و اگر به پستی ام آوری، چه کسی را توان بر افراختن من باشد. اگر گرامیم داری، چه کسی خوارم تواند ساخت و اگر خوارم داری، چه کسی گرامیم تواند داشت. اگر عذابم کنی چه کسی بر من رحمت آورد و اگر هلاکم کنی، چه کسی به دفاع از بنده ات در برابر تو یارای ایستادنش باشد، یا تو را از کار او پرسش کند. دانسته ام که در حُکمت، ستم روا نداری و در انتقامت، شتاب نکنی. زیرا کسی در کاری شتاب کند که می ترسد از کَفَش برود و کسی ستم کند که ضعیف و ناتوان باشد. و تو ای خدای من، بس برتر از این هایی، برتریای بس عظیم.
بار خدایا، بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا هدف تیر بلا مگردان و آماج خشم و سخط خود مساز. مهلتم ده و از اندوهم برهان و از لغزشها و خطاهایم در گذر و به بلایی پس از بلای دیگر مبتلا مکن، که تو خود ناتوانی و بیچارگی مرا و تضرع و زاری مرا به درگاه خود، می بینی. بار خدایا، امروز از خشم تو به تو پناه می جویم، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا پناه ده. امروز از سخط تو به حمایت تو رو می آورم، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا پناه ده.از تو خواهم که بر من رحمت آوری، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و بر من رحمت آور. از تو خواهم که راهنمای من باشی، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا راه نمای. از تو خواهم که یاور من باشی، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا یاری کن. از تو خواهم که بر من رحمت آوری، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و بر من رحمت آور. از تو خواهم که مرا کفایت کنی، پس بر محمد
ص: 24
لِی وَ لَا عُذْرَ لِی أَتَیْتُکَ أَرْجُو أَعْظَمَ عَفْوِکَ الَّذِی عَفَوْتَ بِهِ عَنِ الْخَاطِئِینَ وَ أَنْتَ الَّذِی غَفَرْتَ لَهُمْ عَظِیمَ جُرْمِهِمْ وَ لَمْ یَمْنَعْکَ طُولُ عُکُوفِهِمْ عَلَی عَظِیمِ جُرْمِهِمْ أَنْ عُدْتَ عَلَیْهِمْ بِالرَّحْمَةِ فَیَا مَنْ رَحْمَتُهُ وَاسِعَةٌ وَ فَضْلُهُ عَظِیمٌ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عُدْ عَلَیَّ بِرَحْمَتِکَ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِعَفْوِکَ وَ عَافِیَتِکَ وَ تَعَطَّفْ عَلَیَّ بِفَضْلِکَ وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ رِزْقَکَ یَا رَبِّ إِنَّهُ لَیْسَ یَرُدُّ غَضَبَکَ إِلَّا حِلْمُکَ وَ لَا یَرُدُّ سَخَطَکَ إِلَّا عَفْوُکَ وَ لَا یُجِیرُ مِنْ عِقَابِکَ إِلَّا رَحْمَتُکَ وَ لَا یُنْجِینِی مِنْکَ إِلَّا التَّضَرُّعُ إِلَیْکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ هَبْ لِی یَا إِلَهِی فَرَجاً بِالْقُدْرَةِ الَّتِی بِهَا تُحْیِی أَمْوَاتَ الْعِبَادِ وَ بِهَا تَنْشُرُ مَیْتَ الْبِلَادِ وَ لَا تُهْلِکْنِی یَا إِلَهِی غَمّاً حَتَّی تَسْتَجِیبَ لِی وَ تُعَرِّفَنِی الْإِجَابَةَ فِی دُعَائِی وَ أَذِقْنِی طَعْمَ الْعَافِیَةِ إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِی وَ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی وَ لَا تُسَلِّطْهُ عَلَیَّ وَ لَا تُمْکِنْهُ مِنْ عُنُقِی یَا رَبِّ إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی وَ إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنِ الَّذِی یَرْفَعُنِی وَ مَنْ ذَا الَّذِی یَرْحَمُنِی إِنْ عَذَّبْتَنِی وَ مَنْ ذَا الَّذِی یُعَذِّبُنِی إِنْ رَحِمْتَنِی وَ مَنْ ذَا الَّذِی یُکْرِمُنِی إِنْ أَهَنْتَنِی وَ مَنْ ذَا الَّذِی یُهِینُنِی إِنْ أَکْرَمْتَنِی وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَعْرِضُ لَکَ فِی عَبْدِکَ أَوْ یَسْأَلُکَ عَنْ أَمْرِهِ وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا إِلَهِی أَنَّهُ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ جَوْرٌ وَ لَا فِی عُقُوبَتِکَ عَجَلَةٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ سَیِّدِی عُلُوّاً کَبِیراً اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تَجْعَلْنِی لِلْبَلَاءِ غَرَضاً وَ لَا لِنَقِمَتِکَ نَصَباً وَ مَهِّلْنِی وَ نَفِّسْنِی وَ أَقِلْ عَثْرَتِی وَ ارْحَمْ تَضَرُّعِی وَ لَا تُتْبِعْنِی بِبَلَاءٍ عَلَی أَثَرِ بَلَاءٍ فَقَدْ تَرَی ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ أَعُوذُ بِکَ الْیَوْمَ مِنْ غَضَبِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ مِنْ سَخَطِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَجِرْنِی وَ أَسْتَرْحِمُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْنِی وَ أَسْتَهْدِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اهْدِنِی وَ أَسْتَنْصِرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْصُرْنِی وَ أَسْتَکْفِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ
ص: 24
و خاندانش درود بفرست و مرا کفایت کن. از تو خواهم که مرا روزی دهی، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا روزی ده. و از تو خواهم که در باقیمانده عمرم مرا از عذاب خود در امان داری، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا امان ده. از تو خواهم که گناهان گذشته مرا بیامرزی، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا بیامرز. پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا از گناه مصون دار، که اگر مشیّت تو باشد، هرگز به کاری که تو نپسندی باز نگردم.
ای خدای مهربان، ای خدای بخشنده، ای صاحب جلالت و بزرگواری، بر محمد و خاندان او درود بفرست و همه آنچه را از تو خواسته ام و از تو طلبیده ام و برای آن روی به تو آورده ام اجابت کن. آن را برای من بخواه و مقدّر کن و حکم کن و روا دار. و خیر مرا قرار ده در آنچه از خواسته هایم بر می آوری و مرا در آن برکت ده و بدان بر من تفضل نمای و در آنچه مرا عطا می کنی نیکبختم گردان و برای من در فضل و احسان خود بیفزای، که تو توانگر و بخشاینده ای، و آن را به خیر و نعمت آخرتم بپیوند، ای معبود حق و ای مهربانترین مهربانان پروردگار عالمیان.
خداوندا بر محمد و آل محمد درود بفرست و آنان را گشایش آسان مقرر گردان واز نزد خود برای ایشان سلطانی یاور قرار ده خدایا به وسیله او دینت و سنت پیامبرت را یاری بفرما تا از روی ترس از یکی از مخلوقات، اندکی از حق خوار و سبک شمرده نشود، خداوندا مشتاقانه مسألت داریم که دولتی با شکوه برانگیزی که اسلام و اسلامیان را عزت بخشی و نفاق و منافقین را به خاک ذلت کشی و ما را از منادیان به سوی طاعتت و رهبران به سوی راهت
قرار دهی و کرامت دنیا و آخرت نصیب ما فرمائی.
بار خدایا هر حقی که بر عهده ما نهادی و ما آن را نشناختیم، شناخت آن را به ما عطا فرما و اگر از فهم حقی قاصر ماندیم به ما بیاموز. خداوندا دعایمان را اجابت فرما و ما را از کسانی قرار بده که پند میپذیرد و اندرز سودش میدهد. و خداوندا صبح هنگام برای عیدی از اعیاد امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفتم و به احدی غیر از تو اعتماد نکردم و از روی اعتماد داشتنم به کردار شایسته ای که آن را پیش فرستاده و به شفاعت و میانجیگری مخلوق و آفریده ای که به او امید داشته باشم، بسوی تو نیامده ام. خداوندا در این عید بر ما برکت بینداز همانطور که ما را هدایت دادی و به ما روزی ارزانی فرمودی و ما را بر آن یاری برسان، خداوندا در این عید حقوقی از ما را که ادا، و فریضهای که انجام شده، و سنتی را که پیروی نمودیم، و نماز نافلهای که برپا داشتیم، و مستحبی که توفیق انجامش را به ما دادی، و قربانی که برای نزدیکی به تو انجام دادیم و طاعت و عبادتی که در این عید به انجام رساندیم، و سلامتی و عبادتی که بر ما ارزانی داشتی از ما بپذیر، خداوندا همه اینها را به صورتی پاک و کافی از ما بپذیر ای مهربانترین مهربانان.
خداوندا دلهای ما را پس از آنکه هدایت فرمودی، منحرف مساز و پس از آنکه ما را عزیز و گرامی داشتی، خوار و ذلیل نگردان، و پس از آنکه ما را توفیق دادی گمراه نکن، و پس از آنکه بینیازمان کردی تهیدست مگردان، و پس از اعطا کردنت به ما، ما را منع نکن و پس
ص: 25
وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکْفِنِی وَ أَسْتَرْزِقُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَغْنِنِی وَ أَسْتَعْصِمُکَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اعْصِمْنِی وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِمَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی فَإِنِّی لَنْ أَعُودَ لِشَیْ ءٍ کَرِهْتَهُ إِنْ شِئْتَ ذَلِکَ یَا رَبِّ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْتَجِبْ لِی جَمِیعَ مَا سَأَلْتُکَ وَ طَلَبْتُهُ مِنْکَ وَ رَغِبْتُ فِیهِ إِلَیْکَ وَ قَدِّرْهُ وَ أَرِدْهُ وَ اقْضِهِ وَ أَمْضِهِ وَ خِرْ لِی فِیمَا تَقْضِی مِنْهُ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ بِهِ وَ أَسْعِدْنِی بِمَا تُعْطِینِی مِنْهُ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ وَ سَعَةِ مَا عِنْدَکَ فَإِنَّکَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ وَ صِلْ ذَلِکَ کُلَّهُ بِخَیْرِ الْآخِرَةِ وَ نَعِیمِهَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ إِلَهَ الْحَقِّ رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْتَحْ لَهُمْ فَتْحاً یَسِیراً وَ اجْعَلْ لَهُمْ مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَاناً نَصِیراً اللَّهُمَّ انْصُرْ بِهِ دِینَکَ وَ سُنَّةَ نَبِیِّکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ حَتَّی لَا یَسْتَخْفِیَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْحَقِّ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیْکَ فِی دَوْلَةٍ کَرِیمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ وَ تَجْعَلُنَا فِیهَا مِنَ الدُّعَاةِ إِلَی طَاعَتِکَ وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِکَ وَ تَرْزُقُنَا بِهَا کَرَامَةَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ مَا أَنْکَرْنَا مِنَ الْحَقِّ فَعَرِّفْنَاهُ وَ مَا قَصُرْنَا عَنْهُ فَبَلِّغْنَاهُ اللَّهُمَّ وَ اسْتَجِبْ لَنَا وَ اجْعَلْنَا مِمَّنْ یَتَذَکَّرُ فَتَنْفَعُهُ الذِّکْرَی اللَّهُمَّ وَ قَدْ غَدَوْتُ إِلَی عِیدٍ مِنْ أَعْیَادِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ أَثِقْ بِغَیْرِکَ وَ لَمْ آتِکَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ أَثِقُ بِهِ وَ لَا تَوَجَّهْتُ بِمَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی عِیدِنَا هَذَا کَمَا هَدَیْتَنَا لَهُ وَ رَزَقْتَنَا وَ أَعِنَّا عَلَیْهِ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنَّا مَا أُدِّیَتْ عَنَّا فِیهِ مِنْ حَقٍّ وَ مَا قُضِیَتْ عَنَّا فِیهِ مِنْ فَرِیضَةٍ وَ مَا اتَّبَعْنَا فِیهِ مِنْ سُنَّةٍ وَ مَا تَنَفَّلْنَا فِیهِ مِنْ نَافِلَةٍ وَ مَا أَذِنْتَ لَنَا فِیهِ مِنْ تَطَوُّعٍ وَ مَا تَقَرَّبْنَا إِلَیْکَ مِنْ نُسُکٍ وَ مَا اسْتَعْمَلْنَا فِیهِ مِنَ الطَّاعَةِ وَ مَا رَزَقْتَنَا فِیهِ مِنَ الْعَافِیَةِ وَ الْعِبَادَةِ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنَّا ذَلِکَ کُلَّهُ زَاکِیاً کَافِیاً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَ لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ لَا تُذِلَّنَا بَعْدَ إِذْ أَعْزَزْتَنَا وَ لَا تُضِلَّنَا بَعْدَ إِذْ وَفَّقْتَنَا وَ لَا تُهِنَّا بَعْدَ إِذْ أَکْرَمْتَنَا وَ لَا تُفْقِرْنَا بَعْدَ إِذْ أَغْنَیْتَنَا وَ لَا تَمْنَعْنَا بَعْدَ إِذْ
ص: 25
از روزی دادنت به ما، محروممان نگردان، و چیزی از نعمتهایت را بر ما تغییر مده و احسان و نیکوییات را به خاطر کاری که از ما سر زده یا قرار است سر بزند، بر ما تغییر مده چرا که در کرم و بخشش و فضل تو، فراخی است که گناهانمان را با رحمت خود ببخشایی، پس به حق (لا اله الا انت) اینکه معبودی جز ذات مقدس تو وجود ندارد، ما را از آتش آزاد کن.
ای معبودی که هیچ معبود حقی جز تو نیست، با توسل به ذات بزرگوارت از تو مسئلت دارم که اگر در این ماه از من راضی شدی، بر من بیفزایی رضایتی که هرگز هیچ خشم و غضبی بر من پس از آن نباشد، و اگر از من راضی نشدی و من از این نارضایتی به تو پناه میبرم، پس از اکنون به بعد به گونهای از من خشنود باش که هرگز هیچ خشم و غضبی پس از آن نباشد و به من رحم کن رحمی که هرگز پس از آن مرا عذاب ندهی و سعادتی نصیب من گردان که هرگز پس از آن گمراه و نگونبخت نگردم، و بینیازیای به من عطا فرما که هرگز هیچ فقری پس از آن نباشد - و امروز برترین پاداشم را آزاد شدنم از آتش دوزخ قرار بده و از بهشت چیزی به من ارزانی بده که تو شایسته آن باشی، و اگر این پاداش را تا شب قدر به ما رساندی(که چه خوب) در غیر این صورت اجل ما را تا رمضان آینده به تاخیر بینداز تا در آسانی و سلامتی، آن پاداش را به ما برسانی ای مهربانترین مهربانان، و آن را آخرین عهد ما برای ماه رمضان قرار مده و به همه مردان و زنان مؤمن آنچه را که برای خودم از تو درخواست کردم اعطا کن ای مهربانترین مهربانان .
هر چه خدا بخواهد واقع میشود و هیچ نیرویی جز با مدد خدا وجود ندارد و خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است و درود و سلام خداوند بر بهترینِ مخلوقاتش محمد و خادانش باد.
پروردگارا تو میبینی و دیده نمیشوی و در بالاترین چشم انداز قرار داری، شکافنده دانه و هسته هستی، نهان و پوشیدهتر از نهان را میدانی، پس سپاس و ستایش مخصوص توست ای پروردگار جهانیان و حمد و سپاس در اعلا علیین برای توست و حمد و سپاس در نور برای توست و حمد و سپاس در سایه و باد گرم برای توست و حمد و سپاس در بامداد و شامگاه برای توست و حمد و سپاس در همه زمانها و همه حالها برای توست و حمد و سپاس در سرزمین بی آب و گیاهت برای توست و در همه حال حمد و سپاس برای توست. پروردگارا نمازهای پنجگانهمان را برپا داشتیم و دامن خود را پاک نگاه داشتیم و ماه رمضانمان را روزه گرفتیم و از پروردگارمان اطاعت کردیم و زکات سرمایهمان را پرداخت نمودیم تا با آن نفس خویش را پاک کرده باشیم، و برای دریافت پاداش و جایزههایمان به سوی تو بیرون آمدیم، پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و ما را ناامید نگردان و با (قبول) توبه و مغفرت خود بر ما منت بگذار و ما را به عقب مران و پس از آنکه هدایت شدیم ما را منحرف مساز و آن را آخرین عهد خود بر ما قرار مده و روزه و نماز شب این ماه را تا ابد و تا زمانی که زنده هستیم به ما ارزانی فرما و حوریان بهشتی را به ازدواج ما درآور، آمین ای پروردگار جهانیان، همانا تو بر انجام هر کاری توانایی
ص: 26
أَعْطَیْتَنَا وَ لَا تَحْرِمْنَا بَعْدَ إِذْ رَزَقْتَنَا وَ لَا تُغَیِّرْ شَیْئاً مِنْ نِعَمِکَ عَلَیْنَا وَ لَا إِحْسَانِکَ إِلَیْنَا لِشَیْ ءٍ کَانَ مِنَّا وَ لَا لِمَا هُوَ کَائِنٌ فَإِنَّ فِی کَرَمِکَ وَ عَفْوِکَ وَ فَضْلِکَ سَعَةً لِمَغْفِرَتِکَ ذُنُوبَنَا بِرَحْمَتِکَ فَأَعْتِقْ رِقَابَنَا مِنَ النَّارِ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ إِنْ کُنْتَ رَضِیتَ عَنِّی فِی هَذَا الشَّهْرِ أَنْ تَزْدَادَ عَنِّی رِضًا لَا سَخَطَ بَعْدَهُ أَبَداً عَلَیَّ وَ إِنْ کُنْتَ لَمْ تَرْضَ عَنِّی وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَلِکَ فَمِنَ الْآنَ فَارْضَ عَنِّی رِضًا لَا سَخَطَ بَعْدَهُ أَبَداً عَلَیَّ وَ ارْحَمْنِی رَحْمَةً لَا تُعَذِّبْنِی بَعْدَهَا أَبَداً وَ أَسْعِدْنِی سَعَادَةً لَا أَشْقَی بَعْدَهَا أَبَداً وَ أَغْنِنِی غِنًی لَا فَقْرَ بَعْدَهُ أَبَداً وَ اجْعَلْ أَفْضَلَ جَائِزَتِکَ لِی الْیَوْمَ فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَعْطِنِی مِنَ الْجَنَّةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ إِنْ کُنْتَ بَلَّغْتَنَا بِهِ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ إِلَّا فَأَخِّرْ آجَالَنَا إِلَی قَابِلٍ حَتَّی تُبَلِّغَنَاهُ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنَّا لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَعْطِ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مَا سَأَلْتُکَ لِنَفْسِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ: ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ- حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی خَیْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی وَ لَا تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی فَالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوَی تَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَی فَلَکَ الْحَمْدُ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ لَکَ الْحَمْدُ فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ لَکَ الْحَمْدُ فِی النُّورِ وَ لَکَ الْحَمْدُ فِی الظِّلِّ وَ الْحَرُورِ وَ لَکَ الْحَمْدُ فِی الْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ وَ لَکَ الْحَمْدُ فِی الْأَزْمَانِ وَ الْأَحْوَالِ وَ لَکَ الْحَمْدُ فِی قَفْرِ أَرْضِکَ وَ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی کُلِّ حَالٍ إِلَهِی صَلَّیْنَا خَمْسَنَا وَ حَصَّنَّا فُرُوجَنَا وَ صُمْنَا شَهْرَنَا وَ أَطَعْنَاکَ رَبَّنَا وَ أَدَّیْنَا زَکَاةَ رُءُوسِنَا طَیِّبَةً بِهَا نُفُوسُنَا وَ خَرَجْنَا إِلَیْکَ لِأَخْذِ جَوَائِزِنَا فَصَلِّ اللَّهُمَّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تُخَیِّبْنَا وَ امْنُنْ عَلَیْنَا بِالتَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ لَا تَرُدَّنَا عَلَی عَقِبِنَا وَ لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنَّا وَ ارْزُقْنَا صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنَا وَ امْنُنْ عَلَیْنَا بِالْجَنَّةِ وَ نَجِّنَا مِنَ النَّارِ وَ زَوِّجْنَا مِنَ الْحُورِ الْعِینِ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی خِیَرَتِهِ
ص: 26
و درود و سلام بیپایان خداوند بر محمد پیامبر و خاندان پاک و مطهرش باد(1).»
توضیح
«أو مال الیها» در برخی نسخهها در اینجا با «واو» آمده است. و فرموده ایشان: «او اشتهتها» که وجه آشکارتر است. بنابر نسخهای با «واو» ذکر شده، یا به معنی واو است یا حمل بر شدت و ضعف درجات محبت و تصمیم گیری است. «من خلالک» احتمال دارد «من» ابتدائیه باشد یعنی: درحالتی که در این تلاش من از حلال آغاز میکنم و از آن دوری کرده و به حرام منتهی میشوم. یا «من» بیانیه است. و «الی» به معنای «مع» (به همراه) است برای بیان عمومیت بخشی به آنچه از آن سخن میگوید و با رغبت آن را میخواهد و دستانش را به سوی آن دراز میکند و در راستای رسیدن بدان تلاش میکند، و فرقی نمیکند اگر آن چیز، مباح لَغوی باشد که هیچ فایدهای در آن نیست یا حرام باشد. هر دوی آنها به کمال روزه خلل وارد میکند و دومین آنها موید این مطلب است که در چیزهای زائد، یا فایده و سود است یا حرام.
و فرموده ایشان: «و کلِّ ما کان» یا با اعراب جر است که معطوف بر «حلالک» یا «أشیاء» است و یا با رفع است با در تقدیر گرفتن خبر یعنی: «هی ایضاً کذلک» یعنی شایسته بود که روزهام با طاعت تو با همه اعضایم در همه حالات، آمیخته گردد، پس روزهام را با چیزهایی آمیختم که برخی با نهی تو ممنوع شده و برخی مباح بود و خلل کم و بسیار و خرد و کلان در اوامر و نواهی تو وارد نمیکرد اما به کمال روزه خلل وارد میکرد. «و قد برزت الیک فی هذا العید» تا روزهام با فضل و منت تو به هم بپیوندد.
و جوهری گفته است: «العائدۀ» مهربانی و منفعت است، گویند: «هذا الشیء اعود علیک فی کذا» یعنی این چیز برایت سودمندتر است و گوید: «حباء» عطا و بخشش است.
«لک الامثال العلیا» به این سخن خداوند اشاره دارد که میفرماید: «لِلَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلّهِ الْمَثَلُ الأَعْلَیَ» (2) {وصف زشت برای کسانی است که به آخرت ایمان ندارند، و بهترین وصف از آنِ خداست.} یعنی صفت والا، و آن وجوب ذاتی، و بینیازی مطلق، و منزه بودن از صفات مخلوقات یا حجت غالب و یا مثلهایی است که در قرآن حکیم به عنوان مثال و نمونه آورده شده است.
«و لا روعۀ» در برخی نسخهها «لا لوعۀ» آمده است و «لوعۀ الحب» سوز و گداز عشق است. و «رجل هاع لاع» یعنی مردی ترسو و بسیار بیتاب و معنی اول آشکارتر است، و فیروزآبادی گفته است: «النهمۀ» نیاز و رسیدن آرزو، و خواسته است و «النَهَم» با حرکت حروف آن، به معنای زیاده روی اشتها در غذا است. پایان.
ص: 27
مِنْ خَلْقِهِ- مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً(1).
أو مال إلیها فی بعض النسخ بالواو هنا و قوله أو اشتهتها و هو أظهر و علی نسخة أو فهی إما بمعنی الواو أو محمول علی شدة مراتب المحبة و العزم و ضعفهما من خلالک یحتمل أن تکون من ابتدائیة أی حال کونی فی ذلک السعی مبتدأ من الحلال معرضا عنه منتهیا إلی الحرام أو بیانیة و إلی بمعنی مع لبیان تعمیم ما یتکلم به و یشتهیه و یبسط یده إلیه و یسعی إلیه سواء کان مباحا لغوا لا فائدة فیه أو حراما فإن کلا منهما مخل بکمال الصوت و یؤید الثانی أن فی زوائد الفوائد أو حرامک.
و قوله و کل ما کان إما بالجر عطفا علی حلالک أو أشیاء أو بالرفع بتقدیر الخبر أی هی أیضا کذلک أی کان ینبغی أن یکون صومی مخلوطا بطاعتک بجمیع جوارحی فی جمیع أحوالی فشبته بأشیاء منها محظور بنهیک و منها مباح غیر مخل بقلیل و لا کثیر و لا صغیر و لا کبیر من أوامرک و نواهیک لکنها مخلة بکمال الصوم و قد برزت إلیک فی هذا العید لأن تتدارک ذلک بفضلک.
و قال الجوهری العائدة العطف و المنفعة یقال هذا الشی ء أعود علیک فی کذا أی أنفع و قال الحباء العطاء.
لک الأمثال العلیا إشارة إلی قوله سبحانه لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی (2) أی الصفة الأعلی و هو الوجوب الذاتی و الغنی المطلق و النزاهة عن صفات المخلوقین أو الحجة الغالبة أو الأمثال التی مثل بها فی القرآن الحکیم.
و لا روعة و فی بعض النسخ و لا لوعة و لوعة الحب حرقته و رجل هاع لاع أی جبان جزوع و الأول أظهر و قال الفیروزآبادی النهمة الحاجة و بلوغ الهمة و الشهوة و النهم بالتحریک إفراط الشهوة فی الطعام انتهی.
ص: 27
«سائحا فی حلالک» یعنی در حلال تو جاری است و در یکی از نسخهها با «باء» که یک نقطه دارد از ماده«سباحۀ» (شنا کردن) به صورت مجازی ذکر شده است. و در یکی از نسخهها با نون ذکر شده از «سنح له الرای» یعنی نظر و دیدگاه او آشکار شد و «الغَرَض» با حرکت حروف آن، هدفی است که به سوی آن تیراندازی میشود و «النصب» نیز نزدیک به معنای آن است یعنی آنچه نصب میشود تا بدان تیراندازی شود اگر چه در کتابهای لغت صریحا بدان اشاره نشده است. فیروزآبادی گوید: «النصب» پرچم نصب شده است و حروف آن متحرک است و به معنای هدف و غایت است.
و «نفسنی» گویی حذف و ایصال (منصوب به نزع خافض) در آن صورت گرفته یعنی: «نفّس عنی» گویند: «نفّس الله عنه کربته» یعنی خداوند او را از دلگرفتگی و ناراحتی بیرون آورد و خوشحال کرد، و در یکی از نسخههای دعا به این صورت ذکر شده: «و مهّلنی و نفسی» یعنی مرا به حال خودم واگذار، کنایه از برداشتن مصیبت و اندوه از او. «و ما أذنتَ لنا» چه بسا کنایه از توفیق دادن و مقدرکردن باشد همانطور که برخی روایتهای قضا و قدر بدان اشاره میکند و پیشتر ذکر آن رفت. «من العافیۀ» یعنی از گناهان زیرا با قبول کردن مناسب دارد.
«لا تزغ قلوبنا» یعنی دلهایمان را از ایمان خسته نکن یعنی توفیق الهی را از من سلب نکن بلکه مرا در مسیر هدایتی که به من بخشیدی ثابت قدم گردان. «یا لا اله» یعنی ای کسی که هیچ معبود حقی جز تو نیست. «بلغتنا لیلۀ القدر» یعنی فضیلت آن را به ما رساندی. «فالق الحب و النوی» یعنی دانه و هسته را میشکافد و گیاه و درخت را از آن بیرون میآورد و گفته شده مقصود از آن شکافی است که در گندم و هستهها رخ میدهد.
«تعلم السر و أخفی» یعنی نهان و پوشیدهتر از نهان را میدانی و در مورد این دو کلمه اختلاف نظر وجود دارد: گفته شده که «السرّ» آن است که بنده در پنهانی با دیگری سخن گوید و «أخفی» آن است که در نفس خویش پنهان داشته تا زمانی که با کسی سخن نگوید، و گفته شده که «السرّ» آن است که بنده در نفس خویش پنهان داشته و «أخفی» آن است که کسی از او پنهان نکرده باشد، و گفته شده «السرّ» آن است که با خویشتن سخن بگویی و «أخفی» آن است که میخواهی در باره آن درحالت دوم با خود سخن بگویی، و گفته شده «السرّ» کاری است که از مردم میپوشانی و «أخفی» وسوسه است،
و از امام باقر و امام صادق روایت شده که «السرّ» آن است که در نفس خویش پنهان کردهای و «أخفی» چیزی است که به ذهنت خطور میکند سپس آن را فراموش میکنی.
میگویم
بعد از آن هر دو سیّد دعای ندبهای که در اعیاد چهارگانه به عنوان دعا خوانده میشود، بیان فرمودند که در کتاب «المزار» میآید، در این بخش برای پرهیز از تکرار آن را نیاوردیم، سپس ایشان که نور به قبرشان ببارد فرمودند: و چون از دعا کردن فارغ شدی برای سجده بردن در مقابل مولایت آماده شو و آنچه با اسناد به امام صادق علیه السلام برایمان روایت شده بخوان، ایشان فرمود: هرگاه از دعای عید مذکور فارغ شدی گونه راستت را بر زمین قرار بده و بگو:
ص: 28
سائحا فی حلالک أی جاریا فیه و فی بعض النسخ بالباء الموحدة من السباحة علی المجاز و فی بعضها بالنون من سنح له الرأی أی عرض و الغرض محرکة هدف یرمی فیه و النصب أیضا قریب منه أی ما ینصب لیرمی و إن لم یصرح به فی کتب اللغة قال الفیروزآبادی النصب العلم المنصوب و یحرک و الغایة.
و نفسنی کأن فیه حذفا و إیصالا أی نفس عنی یقال نفس الله عنه کربته أی فرجها و فی بعض النسخ الدعاء و مهلنی و نفسی أی اترکنی مع نفسی کنایة عن رفع البلاء عنها و ما أذنت لنا لعله کنایة عن التوفیق و التقدیر کما یومی إلیه بعض أخبار القضاء و القدر کما مر من العافیة أی عن المعاصی فإنها المناسبة للقبول.
لا تُزِغْ قُلُوبَنا أی لا تملها عن الإیمان أی لا تسلبنی التوفیق بل ثبتنی علی الاهتداء الذی منحتنی به یا لا إله أی یا من لا إله إلا أنت بلغتنا لیلة القدر أی فضلها فالق الحب و النوی أی یشقهما و یخرج منهما النبات و الشجر و قیل المراد به الشقاق الذی فی الحنطة و النواة.
تعلم السر و أخفی أی و أخفی من السر و اختلف فیهما فقیل السر ما حدث به العبد غیره فی خفیة و أخفی منه ما أضمره فی نفسه ما لم یحدث غیره و قیل السر ما أضمره العبد فی نفسه و أخفی منه ما لم یکن أضمره أحد و قیل السر ما تحدث به نفسک و أخفی منه ما ترید أن تحدث به نفسک فی ثانی الحال و قیل السر العمل الذی تستره عن الناس و أخفی منه الوسوسة
وَ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام: أَنَّ السِّرَّ مَا أَخْفَیْتَهُ فِی نَفْسِکَ وَ أَخْفَی مَا خَطَرَ بِبَالِکَ ثُمَّ أُنْسِیتَهُ.
ثم ذکر السیدان دعاء الندبة الذی یدعی به فی الأعیاد الأربعة و سیأتی فی کتاب المزار ترکنا ذکره هنا حذرا من التکرار ثم قالا قدس سرهما فإذا فرغت من الدعاء فتأهب للسجود بین یدی مولاک.
وَ قُلْ مَا رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا فَرَغْتَ مِنْ دُعَاءِ الْعِیدِ الْمَذْکُورِ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْ:
ص: 28
«سرورم سرورم چه بسیار آزادشدگانی که برای توست، پس مرا از جمله کسانی قرار بده که آزاد کردی، سرورم سرورم و چه بسیار گناهانی که آمرزیدی پس گناه مرا از جمله گناهانی قرارده که آمرزیدی، سرورم سرورم چه بسیار نیازهایی که برآورده کردی پس نیاز مرا از جمله نیازهای برآورد شده قرار بده، سرورم سرورم و چه بسیار غم و اندوه و سختی که برطرف نمودی پس غم و اندوههای مرا نیز برطرف نما، سرورم سرورم و چه بسیار یاری طلبی که یاری کردی پس مرا از جمله کسانی قرار ده که یاری کردی، سرورم سرورم چه بسیار دعاهایی که اجابت کردی پس دعای مرا از جمله دعاهایی قرار ده که اجابت فرمودی.
سرورم سرورم بر سجده من در سجده کنندگان، و بر عبرتم در عبرتگیران و بر نیایش و تضرعم در میان کسانی که نیایش و تضرع کردند، رحم بفرما و چه بسیار فقرهایی که بینیاز کردی پس فقر مرا از آندسته قرار ده که بینیاز کردی، سرورم سرورم بر دعایم در میان دعا کنندگان رحم کن، سرورم و ای معبودم بد کردم، ستم کردم و کار بد انجام دادم و به گناهم اعتراف کردم و چه بد است کارهایی که انجام دادم، پس ای مولایم ای بخشنده ای عزیز ای زیبا مرا ببخشای.»
پس هرگاه از دعا فارغ شدی و بازگشتی، دستانت را بلند کرده سپس پروردگارت را حمد و سپاس می کنی سپس آنچه در توان داری میگویی و بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود میفرستی و خداوند تبارک و تعالی را حمد و سپاس میگویی و سپاس و ستایش از آن پروردگار جهانیان است.
روایت8.
متهجد: عبدالله ازدی از پدرش نقل میکند که علی علیه السلام در روز عید فطر خطبه میخواند و میفرمود:
ستایش خدایی را که آسمانها و زمین را آفرید، و تاریکیها و روشنایی را پدید آورد. با این همه کسانی که کفر ورزیده اند، [غیر او را] با پروردگار خود برابر می کنند برای خداوند شریکی قائل نمیشوم و از غیر او سرپرستی اتخاذ نمیکنم و سپاس خدایی را که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، و در آخرت نیز سپاس از آنِ اوست، و هم اوست سنجیده کارِ آگاه. آنچه در زمین فرو می رود و آنچه از آن بر می آید و آنچه از آسمان فرو می شود و آنچه در آن بالا می رود همه را می داند، و اوست مهربان آمرزنده، بدین صورت خداوند که پروردگار ماست - جل ثنائه - هیچ پایان و سرانجام و انتهایی برای او نیست، خدایی جز او نیست. بازگشت به سوی اوست و سپاس برای خداوندی که آسمان را نگاه می دارد تا مبادا بر زمین فرو افتد، مگر به اذن خودش باشد. در حقیقت، خداوند نسبت به مردم بسیار رئوف و مهربان است.
بار خدایا با رحمت بیکرانت ما را مورد مرحمت خویش قرار ده، و سایه عافیتت را بر ما بگستران و ما را با عصمتت (توان دوری از گناهان) یاری بفرما زیرا که تو آمرزنده و مهربانی. و سپاس و ستایش زیبنده آن خدائی است که از رحمتش هیچ نومیدی، و از
ص: 29
سَیِّدِی سَیِّدِی کَمْ مِنْ عَتِیقٍ لَکَ فَاجْعَلْنِی مِمَّنْ أَعْتَقْتَ سَیِّدِی سَیِّدِی وَ کَمْ مِنْ ذَنْبٍ قَدْ غَفَرْتَ فَاجْعَلْ ذَنْبِی فِیمَا غَفَرْتَ سَیِّدِی سَیِّدِی کَمْ مِنْ حَاجَةٍ قَدْ قَضَیْتَ فَاجْعَلْ حَاجَتِی فِیمَا قَضَیْتَ سَیِّدِی سَیِّدِی وَ کَمْ مِنْ کُرْبَةٍ قَدْ کَشَفْتَ فَاجْعَلْ کُرْبَتِی فِیمَا کَشَفْتَ سَیِّدِی سَیِّدِی وَ کَمْ مِنْ مُسْتَغِیثٍ قَدْ أَغَثْتَ فَاجْعَلْنِی فِیمَنْ أَغَثْتَ سَیِّدِی سَیِّدِی کَمْ مِنْ دَعْوَةٍ قَدْ أَجَبْتَ فَاجْعَلْ دَعْوَتِی فِیمَا أَجَبْتَ سَیِّدِی سَیِّدِی وَ ارْحَمْ سُجُودِی فِی السَّاجِدِینَ وَ ارْحَمْ عَبْرَتِی فِی الْمُسْتَعْبِرِینَ وَ ارْحَمْ تَضَرُّعِی فِیمَنْ تَضَرَّعَ مِنَ الْمُتَضَرِّعِینَ سَیِّدِی سَیِّدِی وَ کَمْ مِنْ فَقْرٍ قَدْ أَغْنَیْتَ فَاجْعَلْ فَقْرِی فِیمَا أَغْنَیْتَ سَیِّدِی سَیِّدِی ارْحَمْ دَعْوَتِی فِی الدَّاعِینَ سَیِّدِی وَ إِلَهِی أَسَأْتُ وَ ظَلَمْتُ وَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ اعْتَرَفْتُ بِذَنْبِی وَ بِئْسَ مَا عَمِلْتُ فَاغْفِرْ لِی یَا مَوْلَایَ أَیْ کَرِیمُ أَیْ عَزِیزُ أَیْ جَمِیلُ- فَإِذَا فَرَغْتَ وَ انْصَرَفْتَ رَفَعْتَ یَدَیْکَ ثُمَّ حَمِدْتَ رَبَّکَ ثُمَّ تَقُولُ مَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمْتَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ حَمِدْتَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (1).
الْمُتَهَجِّدُ، رَوَی أَبُو مِخْنَفٍ عَنْ جُنْدَبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَخْطُبُ یَوْمَ الْفِطْرِ فَیَقُولُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ- لَا أُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِیّاً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ- یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ کَذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا جَلَّ ثَنَاؤُهُ- لَا أَمَدَ لَهُ وَ لَا غَایَةَ لَهُ وَ لَا نِهَایَةَ وَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ اللَّهُمَّ ارْحَمْنَا بِرَحْمَتِکَ وَ أَعْمِمْنَا بِعَافِیَتِکَ وَ أَمْدِدْنَا بِعِصْمَتِکَ وَ لَا تُخْلِنَا مِنْ رَحْمَتِکَ إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ لَا مَقْنُوطاً مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لَا مَخْلُوّاً مِنْ
ص: 29
نعمتش هیچ بی نصیبی، و از عدل و نصرتش هیچ بی بهره ای، و از عبادتش هیچ خویشتن دار کبرورزی نیست. خداوندی که با کلمه اش آسمانهای هفتگانه برپا شده، و زمین همچون بستر آرامش و استقرار یافته، و کوههای راسخ استوار گشته، و بادهای بارورکننده وزیدن گرفته، و ابرها در فضای آسمان روان گشته، و دریاها بر حدود خود پابرجا مانده، پس مبارک است خدواندی که پروردگار جهانیان است، و قاهر و غالب بر آنها است، که مدّعیان عزّت در پیشگاه او به زانوی تذلّل درآمدند، و متکبّران در برابرش حقیر و ناچیز شدند، و عوالم هستی خواه و ناخواه فرمانش را گردن نهادند.
او را چنان می ستائیم که او خود، خویشتن را بدان گونه ستوده است. و همانسان که شایسته آن است، و از او یاری و آمرزش و هدایت می طلبیم، و شهادت میدهیم که هیچ معبود حقّی جز خداوند نیست یکتاست و شریکی ندارد. او آنچه را که دلها در خود پنهان میدارند، و دریاها در اعماق خود مستور می سازند، و حفرههای زیرزمینی میپوشانند و آنچه را که رَحِمها می کاهند و آنچه را می افزایند. میداند و هر چیزی نزد او اندازه ای دارد. و هیچ پرده ظلمتی در برابرش حاجب نمی شود، و هیچ نهانی از او پوشیده نمی ماند، و هیچ برگی از درختی فرو نمی افتد، و دانه ای در تاریکیهای خاک وجود ندارد، مگر اینکه او نسبت به همه آنها آگاهی دارد، و هیچ تر و خشکی وجود ندارد، مگر اینکه در کتاب مبین علم او نوشته و مضبوط است. و او میداند که عمل کنندگان، چه کاری انجام خواهند و به کدام فرجام بازخواهند گشت. و ما از خدا می طلبیم که به راه راستمان هدایت فرماید، و از گمراهی و هلاکت به او پناه میبریم.
و شهادت میدهیم که محمّد بنده و پیامبر و فرستاده اوست بسوی خلقش، و امین اوست بر وحیش، و نیز اینکه او رسالتهای پروردگارش را تبلیغ کرد، و در راه خداوند با آنان که از راه او منحرف شده اند، جهاد کرد. و خداوند را عبادت کرد تا آنگاه که لحظه یقین (و پیوستنش به جوار رحمت ربّ العالمین) بر او فرا رسید. درود خدا بر او و خاندانش باد.
ای بندگان خدا، شما را به پروای خداوندی سفارش می کنم، که نعمتی از جانب او زوال نمی پذیرد، و رحمتی از سوی او منقطع نمیشود، و بندگان از او بی نیاز نمیگردند، و اعمال عاملان برای پرداخت بهای نعمتهایش کفایت نمیکند، خدائی که مردم را به آخرت ترغیب فرموده، و به زهد در دنیا فرا خوانده، و از ارتکاب معاصی برحذر داشته، و به بقاء، عزّت یافته، و با عزت و زیبایی تنها شده و مرگ را سرانجام دنیای آفریدگان، و راه گذشتگان قرار داده است. پس مرگ، نقش پیشانی همه مخلوقات و امری حتمی بر گردن آنها است و از دستیابی به کس که فرار کننده از مرگ است ناتوان نیست. هیچ دور شده و بازآمدهای از دست او نمیرود و هر گونه لذّتی را نابود میکند، و هر نعمتی را از بین میبرد.
ای بندگان خدا دنیا سرائی است که خداوند برای اهل آن فنا رقم زده، و کوچ کردن از آن را برایشان مقرّر فرموده است. پس هرچه در آن است نابودشدنی و هر که آن را میپیماید فنا پذیر است. اما با این وجود دنیا برای مردمانش شیرین و خرم و دلچسب و شاداب می نماید، و آن برای خواستارش زینت داده شده و به دل مشتاقش نشسته است. و انسان آزمند آن را خوشایند میداند و شخص خداترس و دلنگران زیستن در این سرا را خوش نمیدارد. پس شما که خدایتان رحمت کند با بهترین توشه ای که در اختیار دارید از این سرای کوچ کنید، و از دنیا جز برای کفاف و رفع نیاز طلب مکنید، و در دنیا همچون مسافرانی باشید که در منزلگاهی وارد شدهاند و با کمترین اقامت در سایه بهره میگیرند سپس به دنبال کارشان کوچ میکنند
ص: 30
نِعْمَتِهِ وَ لَا مُؤْیَساً مِنْ رَوْحِهِ وَ لَا مُسْتَنْکَفاً عَنْ عِبَادَتِهِ الَّذِی بِکَلِمَتِهِ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ قَرَّتِ الْأَرَضُونَ السَّبْعُ وَ ثَبَتَتِ الْجِبَالُ الرَّوَاسِی وَ جَرَتِ الرِّیَاحُ اللَّوَاقِحُ وَ سَارَتْ فِی جَوِّ السَّمَاءِ السَّحَابُ وَ قَامَتْ عَلَی حُدُودِهَا الْبِحَارُ فَتَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ إِلَهٌ قَاهِرٌ قَادِرٌ ذَلَّ لَهُ الْمُتَعَزِّزُونَ وَ تَضَاءَلَ لَهُ الْمُتَکَبِّرُونَ وَ دَانَ طَوْعاً وَ کُرْهاً لَهُ الْعَالَمُونَ نَحْمَدُهُ بِمَا حَمِدَ بِهِ نَفْسَهُ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ یَعْلَمُ مَا تُخْفِی النُّفُوسُ وَ مَا تُجِنُّ الْبِحَارُ وَ مَا تُوَارِی الْأَسْرَابُ وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ لَا تَوَارَی مِنْهُ ظُلْمَةٌ وَ لَا تَغِیبُ عَنْهُ غَائِبَةٌ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ وَ یَعْلَمُ مَا یَعْمَلُ الْعَامِلُونَ وَ إِلَی أَیِّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ وَ نَسْتَهْدِی اللَّهَ بِالْهُدَی وَ نَعُوذُ بِهِ مِنَ الضَّلَالِ وَ الرَّدَی وَ نَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ نَبِیُّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً وَ أَمِینُهُ عَلَی وَحْیِهِ وَ أَنَّهُ بَلَّغَ رِسَالَةَ رَبِّهِ وَ جَاهَدَ فِی اللَّهِ الْمُدْبِرِینَ عَنْهُ وَ عَبَدَهُ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ صلی الله علیه و آله. أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ الَّذِی لَا تَبْرَحُ مِنْهُ نِعْمَةٌ وَ لَا تُفْقَدُ لَهُ رَحْمَةٌ وَ لَا یَسْتَغْنِی عَنْهُ الْعِبَادُ وَ لَا تَجْزِی أَنْعُمَهُ الْأَعْمَالُ الَّذِی رَغَّبَ فِی الْآخِرَةِ وَ زَهَّدَ فِی الدُّنْیَا وَ حَذَّرَ الْمَعَاصِیَ وَ تَعَزَّزَ بِالْبَقَاءِ وَ تَفَرَّدَ بِالْعِزِّ وَ الْبَهَاءِ وَ جَعَلَ الْمَوْتَ غَایَةَ الْمَخْلُوقِینَ وَ سَبِیلَ الْمَاضِینَ فَهُوَ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ حَتْمٌ فِی رِقَابِهِمْ لَا یُعْجِزُهُ لُحُوقُ الْهَارِبِ وَ لَا یَفُوتُهُ نَاءٍ وَ لَا آئِبٌ یَهْدِمُ کُلَّ لَذَّةٍ وَ یُزِیلُ کُلَّ بَهْجَةٍ وَ یَقْشَعُ کُلَّ نِعْمَةٍ عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الدُّنْیَا دَارٌ رَضِیَ اللَّهُ لِأَهْلِهَا الْفَنَاءَ وَ قَدَّرَ عَلَیْهِمْ بِهَا الْجَلَاءَ فَکُلُّ مَا فِیهَا نَافِدٌ وَ کُلُّ مَنْ یَسْلُکُهَا بَائِدٌ وَ هِیَ مَعَ ذَلِکَ حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ رَائِقَةٌ نَضِرَةٌ قَدْ زُیِّنَتْ لِلطَّالِبِ وَ لَاطَتْ بِقَلْبِ الرَّاغِبِ یُطَیِّبُهَا الطَّامِعُ وَ یَحْتَوِیهَا الْوَجِلُ الْخَائِفُ فَارْتَحِلُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ مِنْهَا بِأَحْسَنِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ لَا تَطْلُبُوا مِنْهَا سِوَی الْبُلْغَةِ وَ کُونُوا فِیهَا کَسَفْرٍ نَزَلُوا مَنْزِلًا فَتَمَتَّعُوا مِنْهُ بِأَدْنَی ظِلٍّ ثُمَّ ارْتَحَلُوا لِشَأْنِهِمْ
ص: 30
و به کامرانی کامرانان از نعمتهای این جهان چشم مدوزید، و کار جهان گذران را آسان گیرید، و بدان دل مبندید، و در این جهان با شدّت و دقّت مواظب خود باشید، تا بدام هلاک آن گرفتار نشوید. چرا که این، در محاسبه اعمال سبکتر و برای نجات و رستگاری نزدیکتر است.
هشیار باشید که دنیا ناآشنا شده، و روی برتافته، و سپری گشته و اعلام وداع نموده، و هشیار باشید که آخرت روی آورده، و مشرف شده، و اعلام ورود کرده است. به هوش باشید که امروز وقت آماده شدن، و فردا روز مسابقه است. آگاه باشید که جائزه این مسابقه بهشت است، و پایان تلاش و کوشش تبهکاران آتش دوزخ است. پس آیا توبه کنندهای نیست که پیش از فرا رسیدن روز مرگش از گناه خود توبه کند؟ آیا عاملی نیست که پیش از رسیدن روز سختی و نیازمندی و فقرش عملی برای خود انجام دهد؟ خداوند ما و شما را از کسانی قرار دهد که از او بیم دارند، و به ثوابش امیدوارند .
بدانید امروز روزی است که خدا آن را برای شما عید قرار داده و شما را اهل آن ساخته است، پس خدا را یاد کنید، تا شما را یاد کند، و او را تکبیر بگویید و او را بزرگ بدارید و او را تسبیح کنید و او را بخوانید تا شما را اجابت فرماید، و از او آمرزش بخواهید تا شما را بیامرزد و به درگاه او نیایش و دعا و زاری کنید و به درگاهش توبه کنید و به سوی او بازگردید و زکات فطره خود را بپردازید، زیرا که آن سنّت پیامبرتان، و فریضه واجبی از جانب پروردگارتان است، پس هر کس از شما باید آن را از جانب خود و از جانب همگی عائله اش: مردان و زنان ایشان، و خرد و کلانشان، و آزاد برده ایشان، بابت هر کدام از ایشان صاعی از جو، یا صاعی از خرما، یا نیم صاع از گندم بپردازد و این زکات را از کسب و درآمد پاک خویش بپردازد تا با آن نفس خویش را پاک گرداند.
بندگان خدا در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و به همدیگر رحم کنید و بر یکدیگر مهربان باشید و فریضههای خدا را در مورد آنچه به انجام آن فرمان داده، همچون اقامه نمازهای واجب، و پرداختن زکات ها، و روزه ماه رمضان، و حجّ خانه خدا و امر به معروف، و نهی از منکر، و احسان نسبت به زنانتان، و بردگانتان،را ادا کنید، و در مورد آنچه شما را از آن نهی فرموده پرهیزگار باشید و در اجتناب ازتهمت زدن به زنان با عفت، و ارتکاب فحشاء، و شرابخواری، و کمفروشی و کاستن از وزن، و شهادت باطل، و فرار در برابر حمله دشمن، اطاعت او را کنید. خدا ما و شما را به وسیله تقوی محفوظ بدارد و آخرت ما و شما را از این دنیا بهتر قرار دهد.
بیگمان بهترین سخن و رساترین موعظه، کلام خداوند بلندمرتبه است. اعوذ باللَّه من الشیطان
ص: 31
وَ لَا تَمُدُّوا أَعْیُنَکُمْ فِیهَا إِلَی مَا مُتِّعَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ وَ أَضِرُّوا فِیهَا بِأَنْفُسِکُمْ فَإِنَّ ذَلِکَ أَخَفُّ لِلْحِسَابِ وَ أَقْرَبُ مِنَ النَّجَاةِ أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ تَنَکَّرَتْ وَ أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ أَلَا وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ وَ نَادَتْ بِاطِّلَاعٍ أَلَا وَ إِنَّ الْمِضْمَارَ الْیَوْمَ وَ غَداً السِّبَاقُ أَلَا وَ إِنَّ السُّبْقَةَ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةَ النَّارُ أَ فَلَا تَائِبٌ مِنْ خَطِیئَتِهِ قَبْلَ هُجُومِ مَنِیَّتِهِ أَ وَ لَا عَامِلٌ لِنَفْسِهِ قَبْلَ یَوْمِ فَقْرِهِ وَ بُؤْسِهِ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ یَخَافُهُ وَ یَرْجُو ثَوَابَهُ أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَوْمٌ جَعَلَهُ اللَّهُ عِیداً وَ جَعَلَکُمْ لَهُ أَهْلًا فَاذْکُرُوا اللَّهَ یَذْکُرْکُمْ وَ کَبِّرُوهُ وَ عَظِّمُوهُ وَ سَبِّحُوهُ وَ مَجِّدُوهُ وَ ادْعُوهُ یَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ اسْتَغْفِرُوهُ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ تَضَرَّعُوا وَ ابْتَهِلُوا وَ تُوبُوا وَ أَنِیبُوا وَ أَدُّوا فِطْرَتَکُمْ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِیِّکُمْ وَ فَرِیضَةٌ وَاجِبَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَلْیُخْرِجْهَا کُلُّ امْرِئٍ مِنْکُمْ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ عِیَالِهِ کُلِّهِمْ ذَکَرِهِمْ وَ أُنْثَاهُمْ صَغِیرِهِمْ وَ کَبِیرِهِمْ وَ حُرِّهِمْ وَ مَمْلُوکِهِمْ یُخْرِجُ عَنْ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ صَاعاً مِنْ شَعِیرٍ أَوْ صَاعاً مِنْ تَمْرٍ أَوْ نِصْفَ صَاعٍ مِنْ بُرٍّ-(1)
مِنْ طِیبِ کَسْبِهِ طَیِّبَةً بِذَلِکَ نَفْسُهُ عِبَادَ اللَّهِ وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ تَرَاحَمُوا وَ تَعَاطَفُوا وَ أَدُّوا فَرَائِضَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ مِنْ إِقَامَةِ الصَّلَوَاتِ الْمَکْتُوبَاتِ وَ أَدَاءِ الزَّکَوَاتِ وَ صِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حَجِّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْإِحْسَانِ إِلَی نِسَائِکُمْ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ فِیمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ وَ أَطِیعُوهُ فِی اجْتِنَابِ قَذْفِ الْمُحْصَنَاتِ وَ إِتْیَانِ الْفَوَاحِشِ وَ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ بَخْسِ الْمِکْیَالِ وَ نَقْصِ الْمِیزَانِ وَ شَهَادَةِ الزُّورِ وَ الْفِرَارِ مِنَ الزَّحْفِ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِالتَّقْوَی وَ جَعَلَ الْآخِرَةَ خَیْراً لَنَا وَ لَکُمْ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا إِنَّ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ وَ أَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ کَلَامُ اللَّهِ تَعَالَی أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ
ص: 31
الرجیم بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم قل هو اللَّه احد- تا آخر سوره توحید را قرائت فرمود.
آنگاه اندکی نشست سپس برخاست و فرمود: «سپاس برای خداوند است، او را سپاس میگوییم و از او یاری میجوییم و از او آمرزش و هدایت میطلبیم و به او ایمان میآوریم و بر او توکل میکنیم و از بدیهای خود و کارهای زشت خویش به او پناه میبریم. خدا هر که را راهنمایی کند او راه یافته است، و هر که را بی راه گذارد، هرگز برای او یاری راهبر نخواهی یافت. و گواهی میدهم که معبودی جز خدای یکتا نیست و محمد بنده و فرستاده او است»، و ادامه خطبه کوتاه روز جمعه را ایراد فرمود.
توضیح
«الحمد لله الذی خلق السموات و الارض» خبر داده که خداوند متعال شایسته سپاس است و ما را هشیار کرده که خداوند به خاطر این نعمتهای بزرگ شایسته حمد و سپاس است، چه حمد و سپاس شود و چه اینکه او را سپاس و ستایش نگویند، تا حجتی باشد برای کسانی که با پرودگار خویش دیگری را برابر میدارند و آسمانها را جمع آورده نه زمین را ، و زمین نیز مانند آسمانها است زیرا طبقات زمین ذاتا مختلف و آثار و حرکات آن نیز متفاوت است و خداوند به جهت بزرگی و بلندی جایگاه آسمانها، آن را بر زمین مقدم کرده است و همانطور که گفته شده به وجود آمدن آسمانها نیز بر زمین مقدم شده است.
«و جعل الظلمات و النور» یعنی تاریکی و نور را آفرید و تفاوت میان «خلق» و «جعل» که یک مفعول دارد در این میباشد که در «خلق» معنای تقدیر و در «جعل» معنای تضمین نهفته است و از این جهت آفرینش نور و تاریکی را با «جعل» بیان نموده تا به این مطلب اشاره کند که این دو خود به خود پابرجا نیستند همانطور که بت پرستان گمان کردهاند. و صیغه جمع «ظلمات» از جهت فزونی اسباب و جِرمهای حمل کننده آن میباشد. یا اینکه مقصود از ظلمت، گمراهی و مقصود از نور، هدایتگری است و گمراهی بیشتر است و مقدم آمدن تاریکی و نور از جهت تقدیم عدمها بر ملکه است.
و گفته شده کسی که گمان دارد تاریکی، عرض است و با نور در تضاد است، این آیه را دلیل و برهان خود قرار داده است، درحالی که نمیداند که عدمِ ملکه مانند نابینایی، عدمِ محض نیست تا «جعل» (قرار دادن) بدان تعلق نگیرد.
«ثم الذین کفروا بربهم یعدلون» معطوف بر این فرموده است: «الحمد لله» با این معنی که خداوند به خاطر آنچه به عنوان نعمت بر بندگان آفریده است، سزاوار حمد و ستایش است سپس کسانی که به او کفر ورزیدن، دیگری را با پروردگار خویش برابر میدانند، پس نعمتهای او را ناسپاسی کردند، و «بربهم» هشداری است بر اینکه خداوند همه این چیزها را آفرید تا اسبابی برای به وجود آمدن و
ص: 32
الرَّجِیمِ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِلَی آخِرِهَا.
ثُمَّ جَلَسَ وَ قَامَ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ نَسْتَهْدِیهِ وَ نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا وَ مِنْ سَیِّئَاتِ أَعْمَالِنَا- مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِداً وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ ذَکَرَ بَاقِیَ الْخُطْبَةِ الْقَصِیرَةِ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ(1).
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أخبر بأنه تعالی حقیق بالحمد و نبه علی أنه المستحق له علی هذه النعم الجسام حمد أو لم یحمد لیکون حجة علی الذین هم بربهم یعدلون و جمع السماوات دون الأرض و هی مثلهن لأن طبقاتها مختلفة بالذات متفاوتة الآثار و الحرکات و قدمها لشرفها و علو مکانها و تقدم وجودها کما قیل.
و جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ أی أنشأهما و الفرق بین خلق و جعل الذی له مفعول واحد أن خلق فیه معنی التقدیر و جعل فیه معنی التضمین و لذلک عبر عن إحداث النور و الظلمة بالجعل تنبیها علی أنهما لا یقومان بأنفسهما کما زعمت الثنویة و جمع الظلمات لکثرة أسبابها و الأجرام الحاملة لها أو لأن المراد بالظلمة الضلال و بالنور الهدی و الهدی واحد و الضلال کثیر و تقدیمها لتقدیم الأعدام علی الملکات.
و قیل من زعم أن الظلمة عرض یضاد النور احتج بهذه الآیة و لم یعلم أن عدم الملکة کالعمی لیس صرف العدم حتی لا یتعلق به الجعل.
ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ عطف علی قوله الْحَمْدُ لِلَّهِ علی معنی أن الله حقیق بالحمد علی ما خلقه نعمة علی العباد ثم الذین کفروا به یعدلون فیکفرون نعمته و یکون بربهم تنبیها علی أنه خلق هذه الأشیاء أسبابا لتکونهم و
ص: 32
گذراندن زندگی آنان شود پس شایسته و سزاوار خداوند است که به خاطر آن حمد و ستایش شود و نعمتهایش ناسپاسی نشود، یا بر اساس این فرموده: «خلق» بدین معنی که خداوند چیزهایی را آفرید که کسی جز او توان آفرینش آن را ندارد سپس کافران دیگرانی را که توان آفرینش چیزی از آفریدههای خداوند را ندارند، با او برابر میدانند.
و معنی «ثمّ» این است که برابر دانستن آنان پس از این تبیین و توضیح، بعید دانسته شود. و بر اساس توجیه اول «باء» در «بربهم» متعلق به «کفروا» و صله «یعدلون» محذوف است یعنی «یعدلون عنه» تا انکار بر خود فعل واقع شود و بر اساس توجیه دوم متعلق «باء» فعل «یعدلون» است و معنی بدین گونه میباشد که کافران بتها را با خداوند برابر میدانستند یعنی مساوی میشمردند.
سپس امام علیه السلام کلامش را با اعلام بیزاری از مشرکان و آشکار کردن توحید پروردگار جهانیان از سر گرفته است و میفرماید: «لا نشرک بالله شیئاً» گویی پرسشگری میپرسد: پس شما چگونه در این باره سخن میگویید؟ و ایشان جواب داده که ما در آفرینش و پرورش و در شایستگی برای عبادت و در مددجویی، معبودی را ادعا نمیکنیم و «لا نتخذ من دونه ولیا» یعنی غیر از خداوند یاور و دوستدار و ولیّ امری اتخاذ نمیکنیم.
«الحمد لله الذی له ما فی السماوات و ما فی الارض» یعنی همه مخلوقات و نعمتها در آسمانها و زمین از آن اوست. «فله الحمد فی الدنیا» در دنیا حمد مخصوص اوست به سبب قدرت کامل و نعمت تامّ او، «و له الحمد فی الآخرۀ» و در آخرت هم حمد مخصوص اوست زیرا هر آنچه در آخرت است بر همین منوال میباشد و از آن خداوند است و تقدیم صله به جهت اختصاص دادن بوده زیرا گاهی نعمتهای دنیایی به واسطه کسی است که به خاطر آن، سزاوار سپاسگذاری میشود اما نعمتهای اخروی بدین گونه نیست، «و هو الحکیم» او حکیم است خداوندی که امور سرای دنیا و آخرت را محکم و استوار گردانیده است. «الخبیر» یعنی خداوند خبیر به باطن اشیاء است .
«یعلم ما یلج فی الارض»آنچه در زمین فرو می رود مانند باران که در مکانی نفود میکند و در مکانی دیگر سرچشمه میگیرد و مانند گنجها و دفینهها و مردگان و دانهها. «و ما یخرج منها» وآنچه از آن خارج می گردد مانند زندهها در هر دو سرای دنیا و آخرت و گیاه و گنجینهها و آب چشمهها. «وما ینزل من السماء»و آنچه از آسمان فرو می آید مانند فرشتگان و کتابهای آسمانی و قضا و قدرها و روزیها و قطرات باران و صاعقهها . «و ما یعرج فیها» و آنچه در آن بالا می رود مانند فرشتگان و اعمال بندگان و بخار آبها و دودها. «و هو الرحیم الغفور» یعنی رحیم و بخشنده است نسبت به کسانی که در سپاس گویی نعمتهایش با وجود فراوانی آن کوتاهی می کنند یعنی نعمتهای آخرت به اضافه نعمتهای گذشته که در شمار نمیگنجد.
و چون این آیهها را از کتاب حکمت آمیز خداوند اقتباس کرده است، آن را تایید نموده و ایمان و اعترافش را بدان آشکار کرده است با این فرموده: «کذلک ربّنا جل ثنائه» سپاس و ستایش او ولاتر از آن است که ما بتوانیم آنگونه که سزاوار اوست به جا آوریم و از ازل و ابد هیچ پایان و سرانجامی برای او نیست و جایگزینی برای نعمتها و الطاف و کمالات خداوندیش وجود ندارد «و لا اله» یعنی هیچ معبود و آفرینندهای نیست «الا هو و الیه المصیر» جز او و بازگشت همه در آخرت به سوی اوست.
ص: 33
تعیشهم فمن حقه أن یحمد علیها و لا یکفر أو علی قوله خلق علی معنی أنه خلق ما لا یقدر علیه أحد سواه ثم هم یعدلون به ما لا یقدر علی شی ء منه.
و معنی ثم استبعاد عدولهم بعد هذا البیان و الباء علی الأول متعلقة بکفروا و صلة یعدلون محذوفة أی یعدلون عنه لیقع الإنکار علی نفس الفعل و علی الثانی متعلقة بیعدلون و المعنی أن الکفار یعدلون بربهم الأوثان أی یسوونها به.
ثم استأنف علیه السلام الکلام تبریا عن المشرکین و إظهارا لتوحید رب العالمین بقوله لا تشرک بالله شیئا فکأن سائلا یسأل فکیف تقولون أنتم فأجاب بأنا لا ندعی لا فی الخلق و التربیة و لا فی استحقاق العبادة و لا فی الاستعانة و لا نتخذ من دونه ولیا أی ناصرا و محبا أو متولیا لأمورنا.
و الحمد لله الذی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ خلقا و نعمة فله الحمد فی الدنیا لکمال قدرته و علی تمام نعمته و لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ لأن ما فی الآخرة أیضا کذلک و تقدیم الصلة للاختصاص فإن النعم الدنیویة قد تکون بواسطة من یستحق الحمد لأجلها و لا کذلک نعم الآخرة و هو الحکیم الذی أحکم أمور الدارین الخبیر ببواطن الأشیاء.
یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ کالغیث ینفذ فی موضع و ینبع فی موضع آخر و کالکنوز و الدفائن و الأموات و الحبات وَ ما یَخْرُجُ مِنْها کالحیوان فی النشأتین و النبات و الفلذات و میاه العیون وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ کالملائکة و الکتب و المقادیر و الأرزاق و الأنداء و الصواعق وَ ما یَعْرُجُ فِیها کالملائکة و أعمال العباد و الأبخرة و الأدخنة و هو الرحیم الغفور للمفرطین فی شکر نعمته مع کثرتها أی فی الآخرة مع ما له من سوابق هذه النعم الفائتة للحصر.
و لما اقتبس تلک الآیات من الکتاب الحکیم أکدها و أظهر الإیمان و الإذعان بها بقوله کذلک الله ربنا جل ثناؤه عن أن یمکننا القیام به کما هو حقه و لا أمد له أزلا و لا غایة له أبدا و لا نهایة لنعمه و ألطافه و کمالاته و لا إله أی معبود أو خالق إلا هو و إلیه المصیر فی الآخرة.
ص: 33
«أن تقع» یعنی از اینکه فرو افتد یا از جهت کراهت از اینکه فرو افتد، به اینکه خلقت او به صورتی بوده که نیازمند نگاه داشتن، باشد. «الا بإذنه» یعنی با خواست خداوند و آن در روز رستاخیز است. «لرؤف رحیم» همانا او مهربان است به این صورت که اسباب سخن استوار گفتن را برایشان آماده و درهای منفعتها را بر آنها گشوده و انواع زیانها را از آنان دفع نموده است.
سپس امام علیه السلام آنسان که ریشههای نعمتهای مهم و بزرگ را برشمرد و خداوند را برای نعمتهایی که به بندگانش اختصاص داده است، حمد و سپاس گفت، شروع به درخواست از خداوند نمود، پس با مهمترین خواسته شروع کرد و آن رحمت و مغفرت و دوری از گناهان و اشتباهات است و اینکه در دنیا و آخرت در هیچ یک از احوال ما را از رحمتش محروم نسازد.
و در کتاب «الفقیه» این گونه آمده است: «و اعممنا بمغفرتک انک انت العلی الکبیر» یعنی همگی ما یا همه گناهان ما را بیامرز ویا هر دو. «و امددنا» بر صیغه باب افعال، یا با ضمه دال بر صیغه مجرد، یعنی ما را قوی و توانمند بگردان. جوهری گوید: «امددنا الجیش بمدد» یعنی سپاه را با کمکی یاری نمودم. ابوزید گوید: «مددنا القوم» یعنی یار و مدد آن قوم شدیم. و «امددناهم بغیرنا» یعنی با دیگران آنان را یاری رساندیم و «امددناهم بفاکهۀ» یعنی با میوه آنان را مدد و تقویت کردیم. و «المادۀ» زیادتی که است که از ترکیب چیزی حاصل میشود.
سپس امام علیه السلام حمد و سپاس خداوند را به صورت دیگری از سر میگیرد تا سببی شود که شناخت آنان نسبت به خداوند سبحان و نعمتهای او بیشتر گردد تا پند و اندرزهایش بر آنان تاثیر بگذارد. پس فرمود: «و الحمد لله لا مقنوطا من رحمته» سپاس برای خداوندی که از رحمتش هیچ نومیدی نیست، «لا مقنوطا» حال (نحوی) برای خداوند است و «من رحمته» در جای فاعل برای «مقنوطا» نشسته، مانند «ممرور به». یعنی او را سپاس میگویم درحالتی که رحمت او فراخ و نعمتش فراوان است به نحوی که شایسته نیست احدی از رحمتش نومید گردد و توضیح سایر عبارات (جملات) پس از آن نیز همین گونه است.
و «الروح» رحمت است، خداوند متعال به نقل از حضرت یعقوب علیه السلام فرموده است: «وَلاَ تَیْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ» (1) { و از رحمت خدا نومید مباشید، زیرا جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمی شود.} و فرموده ایشان: «و لا مستنکفاً» در برخی نسخهها با فتحه کاف بر منوال جملات و عبارات دیگر و در بیشتر نسخهها با کسره کاف ذکر شده که معنی آن بدین گونه است که خداوند سبحان با وجود نهایت بلندی و رفعت جایگاه و بینیازیاش، از روی تکبر، خودداری نمیکند از اینکه بندگان، او را عبادت کنند و او را برای نیازهای کوچک و بزرگشان فرا بخوانند بلکه دعا کردن به درگاهش و فراخواندنش را عبادت، و ترک آن را بزرگ بینی و تکبر نامیده است.
ص: 34
أن تقع أی من أن تقع أو کراهة أن تقع بأن خلقها علی صورة متداعیة إلی الاستمساک إلا بإذنه أی بمشیته و ذلک فی القیامة لرءوف رحیم حیث هیأ لهم أسباب الاستدلال و فتح علیهم أبواب المنافع و دفع عنهم أنواع المضار.
ثم إنه علیه السلام لما عدد أصول نعمه الجسام و حمده علی ما خص عباده به من الإنعام شرع فی السؤال فابتدأ بأهم المطالب و هو الرحمة و المغفرة و العصمة عن الخطایا و أن لا یخلینا فی حال من أحوالنا فی الدنیا و الآخرة من رحمته.
و فی الفقیه و أعممنا بمغفرتک إنک أنت العلی الکبیر أی اغفر لنا جمیعا أو جمیع خطایانا أو الأعم و أمددنا علی بناء الإفعال أو بضم الدال علی المجرد أی قونا و أیدنا قال الجوهری أمدت الجیش بمدد قال أبو زید مددنا القوم أی صرنا مددا لهم و أمددناهم بغیرنا وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ و المادة الزیادة المتصلة.
ثم استأنف علیه السلام الحمد علی وجه آخر لیصیر سببا لمزید معرفتهم به سبحانه و بنعمه فتؤثر فیهم مواعظه فقال و الحمد لله لا مقنوطا من رحمته لا مقنوطا حال عن الجلالة و من رحمته قائم مقام الفاعل لقوله مقنوطا کممرور به أی أحمده حال کونه لسعة رحمته و وفور نعمته بحیث لا ینبغی أن یقنط من رحمته أحد و کذا سائر الفقرات.
و الروح الرحمة قال تعالی نقلا عن یعقوب وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ (1) و قوله و لا مستنکفا فی بعض النسخ بفتح الکاف علی سیاق سائر الفقرات و فی أکثرها بکسر الکاف فالمعنی أنه سبحانه مع غایة علوه و رفعته و استغنائه لم یستنکف عن أن یعبده العباد و یدعوه لصغیر حوائجهم و کبیرها و سمی دعاءه عبادة و ترکه استکبارا.
ص: 34
و در نهج البلاغه این گونه آمده است: {ستایش خداوندی را سزاست که کسی از رحمت او مایوس نگردد، و از نعمتهای فراوان او بیرون نتوان رفت، خداوندی که از آمرزش او هیچ گنهکاری ناامید نگردد، و از پرستش او نباید سرپیچی کرد، خدایی که رحمتش قطع نمیگردد و نعمتهای او پایان نمیپذیرد.} و در کتاب الفقیه بدین گونه نقل شده است: { سپاس و ستایش زیبنده آن خدائی است که از رحمتش هیچ نومیدی، و از نعمتش بی نصیبی، و از عدل و نصرتش بی بهره ای، و از عبادتش خویشتن دار کبرورزی نیست.} پس امکان دارد که «مقنوط» و نظایر آن با رفع قرائت شود و و به همراه ظرف به تقدیر جمله برود یعنی «لایقنط من رحمته» یا صدر صله ضمیر محذوف باشد و ممکن است همه عبارات به صورت منصوب قرائت شود و مفعول در «مقنوط» و «مخلوّ» به معنای فاعل باشد همانطور که در «حجابا مستورا» گفته شده است، یعنی «لا قانط من رحمته و لا خالی من نعمه»، پس «مستنکف» به صیغه اسم فاعل است با این توضیح که «قنط» به صورت فعل متعدی آمده است، فیروزآبادی گوید: «قنط» به معنای منع کردن است.
«الذی بکلمته» یعنی با این سخنش: «کُن» (موجود شو) یا با قدرت و ارادهاش به صورت مجازی، یا با اسم اعظمش همانطور که بیان شد و بیان خواهد شد. «و قرّت الارضون السبع» یعنی زمین را هفت قرار داد، یا به اعتبار اقلیمها
ص: 35
وَ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ(1) هَکَذَا: الْحَمْدُ لِلَّهِ غَیْرَ مَقْنُوطٍ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لَا مَخْلُوٍّ مِنْ نِعْمَتِهِ وَ لَا مَأْیُوسٍ مِنْ مَغْفِرَتِهِ وَ لَا مُسْتَنْکِفٍ عَنْ عِبَادَتِهِ الَّذِی لَا تَبْرَحُ مِنْهُ رَحْمَةٌ وَ لَا تُفْقَدُ لَهُ نِعْمَةٌ.
وَ فِی الْفَقِیهِ هَکَذَا: وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا مَقْنُوطٌ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لَا مَخْلُوٌّ مِنْ نِعْمَتِهِ وَ لَا مُؤْیَسٌ مِنْ رَوْحِهِ وَ لَا مُسْتَنْکِفٌ عَنْ عِبَادَتِهِ.
فیمکن أن یقرأ مقنوط و نظائره بالرفع فتکون مع الظرف بتقدیر الجملة أی لا یقنط من رحمته أو یکون صدر الصلة ضمیرا محذوفا و یمکن أن یقرأ الجمیع بالنصب و یکون المفعول فی المقنوط و المخلو بمعنی الفاعل کما قیل فی حِجاباً مَسْتُوراً أی لا قانط من رحمته و لا خالی من نعمته فالمستنکف یکون علی بناء الفاعل مع أن قنط أتی متعدیا قال الفیروزآبادی القنط المنع.
الذی بکلمته أی بقوله کن أو بقدرته و إرادته مجازا أو باسمه الأعظم کما مر و سیأتی و قرت الأرضون السبع کونها سبعا(2)
إما باعتبار الأقالیم أو
ص: 35
ترجمه نشده
یا اینکه زمین طبقاتی دارد که بین این طبقات شکافهایی است که جنیان و دیگر موجودات در آن سکونت دارند. یا مقصود از زمین، چیزی غیر از آسمان است، پس به اعتبار کُره آتش و دو طبقه: کره هوا و کره آب و سه طبقه زمین: طبقه ترکیبی،
ص: 36
أن لها طبقات بینها فرج تسکن فیها الجن و غیرهم أو المراد بالأرض غیر السماء فباعتبار کرة النار و طبقتی کرة الهواء و کرة الماء و ثلاث طبقات الأرض المرکبة
ص: 36
طبقه گِلی و طبقه خالص که جمعاً هفت طبقه میشود و وجوه دیگری در تفسیر آن است. یا اینکه زمین محدب شکل نسبت به آسمانهای ششگانه محدبی شکل تا ششمین آسمان، هر یک از آنها برای آسمان بالاییاش، زمین به شمار میرود، و محل استقراری برای مخلوقاتی از جن و دیگر موجودات زنده و فرشتگان است، همانطور که در برخی احادیث آمده است و در کتاب «السماء و العالم» به صورت مفصل بیان شد.
و در کتاب الفقیه این عبارت ذکر شده است: «و استقرت الارض المهاد» فیروزآبادی گوید: «مهاد» بر وزن «کتاب» است و به معنای فرش است. «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا» (1) {آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم؟} یعنی بساطی که امکان راه پیمودن در آن باشد، و «الرواسی» کوههای ثابت و استوار و محکم است و «اللواقح» یعنی بادهای حامل و باردار، بادی را که با ایجاد ابرهای باران زا خیر و برکت میآورد را به حامله و باردار تشبیه کرده است همانطور که بادهایی را که اینچنین نباشد به عقیم تشبیه کرده است یا ملقحات (ثمردار و باردار) برای درخت و ابر و مانند آن طوایح است به معنای مطیحات(چیزهایی که پرتاب میشوند) ، در این سخن: «و مختبط مما تطیح الطوائح» یعنی: کم خردی که پرتاب کنندهها او را پرتاب کردهاند.
«و قامت علی حدودها» ضمیر (هاء) به «البحار» برمیگردد یعنی دریاها بر حدودی که خداوند تعیین کرده پابرجا مانده و از آن تجاوز نمیکنند و ممکن است ضمیر را به «الارض» بر گردانیم به قرینه مقام و بافت جملات، و احتمال دارد ارجاع ضمیر به «السحاب» نیز باشد تا بر این مطلب آگاهی دهد که دریاها از ابرها نشأت میگیرد. «ذل له المتعززون» یعنی کسانی که در میان مخلوقات عزیز و گرامی هستند. یا کسانی که عزت و بزرگی را با تکلف و تصنع به خود نسبت میدهند درحالی که متصف بدان نیستند در برابر او خاضع هستند زیرا عزت و سربلندی مخصوص پروردگار پاک و منزه است.
«و تضاءل» یعنی خوار و زبون شد و «الضئیل» لاغر و جسم حقیر است. و «دان» یعنی خوار و زبون شد و فرمانبرداری کرد و «جنّه أجنّه» یعنی او را پوشانید، و «الاسراب» جمع سرَب با راء متحرک است که به معنای سوراخ جانوران وحشی و حفرههای زیرزمینی است. و «ما تغیض الارحام» یعنی از مدت زمان آن، یا تعداد فرزند یا اعضایش یا خون حیض یا نفاس یا استحاضه می کاهد. و «ما تزداد» یعنی بر همه این وجوه میافزاید. و «غاض» و «ازداد» هم به صورت لازم و هم متعدی ذکر شدهاند.
ص: 37
و الطینیة و الخالصة تصیر سبعا و له وجوه أخری أو أن محدب الأرض مع محدب السماوات الست إلی السادسة کل منها أرض لسماء فوقها و مستقر لجماعة من المخلوقات من الإنس و سائر الحیوانات و الملائکة کما ورد فی بعض الأخبار و قد مر تحقیقه مفصلا فی کتاب السماء و العالم.
و فی الفقیه و استقرت الأرض المهاد و قال الفیروزآبادی المهاد ککتاب الفراش و أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً(1) أی بساطا ممکنا للسلوک فیه و الرواسی الثوابت الرواسخ و اللواقح أی الحوامل شبه الریح التی جاءت بخیر من إنشاء سحاب ماطر بالحامل کما شبه ما لا یکون کذلک بالعقیم أو ملقحات للشجر و السحاب و نظیره الطوائح بمعنی المطیحات فی قوله و مختبط مما تطیح الطوائح.
و قامت علی حدودها الضمیر راجع إلی البحار أی قامت البحار علی حدودها التی عینها الله لها لم تتجاوز عنها و یمکن إرجاعه إلی الأرض بقرینة المقام و یحتمل إرجاعه إلی السحاب أیضا إیذانا بأنها تنبعث منها ذل له المتعززون أی الذین صاروا بین الخلق أعزاء أو الذین یتکلفون العزة و لیسوا متصفین بها فإنها مخصوصة به سبحانه.
و تضاءل أی تصاغر و الضئیل النحیف الجسم الحقیر و دان أی ذل و أطاع و جنه و أجنه بمعنی ستره و الأسراب جمع السرب بالتحریک و هو جحر الوحشی و الحفیر تحت الأرض وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ أی تنقض من المدة أو عدد الولد أو أعضائه أو دم الحیض و النفاس و الاستحاضة وَ ما تَزْدادُ علی جمیع الوجوه و غاض و ازداد جاءا لازمین و متعدیین.
ص: 37
و «کل شیء عنده بمقدار» یعنی به اندازهای که از آن تجاوز نمیشود و چیزی از آن کم نمیشود یا بدین معنی که همه چیز نزد او با تقدیر و قضای مشخصی است. و «ما تسقط من ورقۀ الا یعلمها» این عبارت مبالغه در احاطه علم خداوند متعال به جزئیات است. «و لا حبۀ فی ظلمات الارض و لا یابس» همه این کلمات معطوف بر «ورقۀ» است. و این فرموده: «الا فی کتاب مبین» بدل از از استثنای اول «الا یعلمها» است، یا بدل کل بدین گونه که کتاب مبین، علم خداوند است یا بدل اشتمال که مقصود از آن لوح محفوظ یا قرآن میباشد، و با اعراب رفع قرائت شده با عطف بر محل «ورقۀ» یا بنابر مبتدا و خبر بودنِ(الا فی کتاب مبین).
و در فقیه بدین صورت ذکر شده است: و هیچ برگی از درختی فرو نمی افتد، و دانه ای در تاریکیهای خاک وجود ندارد، مگر اینکه او نسبت به همه آنها آگاهی دارد، و هیچ تر و خشکی وجود ندارد، تا آخر حدیث.
«و أی مجری یجرون» یعنی در آخرت و دنیا در چه مسیری گام بر میدارند و مسیرشان هم جسمانی و هم عقلانی است. «و الی أی منقلب ینقلبون» یعنی در آخرت به کدام فرجام بازخواهند گشت یا عام است(دنیا و آخرت). «و نستهدی الله بالهدی» یعنی ما با هدایت خداوند متعال درخواست هدایت می کنیم یا درحالتی که ما هدایت الهی را بر تن کردهایم، هدایت بیشتری از خداوند خواستاریم. «المدبرین عنه» و در فقیه به صورت «الحائدین عنه» ذکر شده که به معنای روی گردانان از دین خداوند است.
«حتی أتاه الیقین» یعنی مرگ، چرا که مرگ همه آفریدگان زنده را به یقین میرساند، با اشاره به این سخن خداوند: «وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» (1) { و پروردگارت را پرستش کن تا اینکه مرگ تو فرا رسد}.
«الذی لا تبرح منه نعمۀ» یعنی نعمتی از او زائل نمیشود، «و لا تُفقَد» با صیغه مجهول یعنی معدوم نمیگردد . در برخی نسخهها «لا تنفد علی المعلوم» ذکر شده که از «النفاد» به معنای نابودی و پایانپذیری است، و همچنین در الفقیه «لا تبرح عنه رحمۀ و لا تفقد له نعمۀ» آمده است. و عدم زوال و فقدان و نابودی، مطرّد(تبعیت شده) بر مقدر داشتن قابلیت محل است زیرا ذات خداوند سبحان، رحمت و نعمت بخشی را اقتضا میکند و نبود شرط با اقتضای آن منافات ندارد.
«الذی رغّب فی الآخرۀ» در فقیه «فی التقوی» ذکر شده است و «تعزّز بالبقاء» یعنی خداوند به وجوب وجود، و امتناع وارد شدن عدم و نیستی بر او عزیز و چیره شده است. «تفّرد بالعزّ» یعنی بر غیرش غلبه میکند. و «البهاء» یعنی نیکویی و صفات کمال ذاتی، و در الفقیه به جای این عبارت آمده است: «و ذلّل خلقه بالموت و الفناء» یعنی به وسیله مرگ و هلاک مخلوقات را زبون ساخته است.
ص: 38
وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ أی بقدر لا یتجاوزه و لا ینقص عنه أو بتقدیر و قضاء وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُها مبالغة فی إحاطة علمه تعالی بالجزئیات وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا یابِسٍ کلها معطوفات علی ورقة و قوله إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ بدل من الاستثناء الأول بدل الکل علی أن الکتاب المبین علم الله أو بدل الاشتمال أرید به اللوح أو القرآن و قرئت بالرفع بالعطف علی محل ورقة أو للابتداء و الخبر إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ و فی الفقیه و ما تسقط ورقة من شجرة و لا حبة فی ظلمة إلا یعلمها لا إله إلا هو و لا رطب إلخ.
و أی مجری یجرون فی الآخرة و الدنیا و مجراهم الجسمانی و العقلانی و إلی أی منقلب ینقلبون فی الآخرة أو الأعم و نستهدی الله بالهدی أی طلبنا الهدایة أیضا بهدایته تعالی أو حال کوننا متلبسین بالهدایة فنطلب مزیدها المدبرین عنه و فی الفقیه الحائدین عنه أی المائلین عن دینه.
حتی أتاه الیقین أی الموت فإنه متیقن کافة کل حی مخلوق إشارة إلی قوله تعالی وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ (1).
الذی لا تبرح منه نعمة أی لا تزول و لا تفقد علی بناء المجهول أی لا تعدم و فی بعض النسخ لا تنفد علی المعلوم من النفاد و هو الفناء و الانتهاء و کذا فی الفقیه لا تبرح عنه رحمة و لا نفقد له نعمة و عدم البراح و الفقدان و النفاد مطرد علی تقدیر قابلیة المحل لاقتضاء ذاته سبحانه الرحمة و الإنعام و عدم الشرط لا ینافی الاقتضاء.
الذی رغب فی الآخرة فی الفقیه فی التقوی و تعزز بالبقاء أی صار عزیزا غالبا بوجوب الوجود و امتناع طریان العدم علیه و تفرد بالعز أی الغلبة علی من سواه و البهاء أی الحسن و الصفات الکمالیة الذاتیة و فی الفقیه مکان تلک الفقرة و ذلل خلقه بالموت و الفناء.
ص: 38
«و سبیل الماضین» و در الفقیه اینگونه آمده است: و مرگ راه جهان و جهانیان، و نقش پیشانی بازماندگان است. و به هنگام فرا رسیدنش هوی پرستان را به بند اسارت میکشد. تا آخر جمله. و «العقد بالنواصی» کنایه از حتمیت و لازم بودن است همراه با آگاهی دادن به زبونی و عدم امتناع، همانطور که «الاخذ بالناصیۀ» (گرفتن پیشانی) کنایه از این سخن خداوند است: «مَّا مِن دَآبَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا» (1) { هیچ جنبنده ای نیست مگر اینکه او مهار هستی اش را در دست دارد.}
«لا یعجزه لحوق الهارب» یعنی رسیدن به فرار کننده از مرگ، بر او سخت و ممتنع نیست و طبق آنچه در فقیه آمده گریز فراریان از مرگ آن را از دستیابی و رسیدن به ایشان ناتوان و درمانده نمی سازد. «و لا یفوته تاء» یعنی دور شده، «و لا آئب» یعنی بازآمده، و ممکن است مقصود از دور شده، عصیانگر و مقصود از بازآمده، توبه کننده و فرمانبردار باشد یا دور شده از وطنش و بازآمده از وطن باشد، یا مقصود از «آئب» (بازآمده) شخص غایب پنهان شده باشد از «آبت الشمس» زمانی که خورشید پنهان شود،گرفته شده و «أوب» همچنین سرعت برگرداندن دستها و پاها در هنگام حرکت است، و «تأویب» این است که کل روز را حرکت کند و در شب نزول کند و «أبتُ الی بنی فلان» شب هنگام نزد آنان رفتم، و برخی از این معانی نیز بیمناسبت نیست اما از روی تکلف است .
و «البهجۀ» نیکویی و شادابی است و «قشعت الریح السحاب فانقشع و تقشّع» یعنی باد ابرها را پراکنده کرد پس پراکنده شد.
و در فقیه اینگونه آمده است: و هر نعمتی را به زوال می سپارد، و رشته هر نیکویی و شادمانی را میگسلد. و دنیا سرائی است که خدا فنا را برایش رقم زده، و کوچ کردن از آن را برای اهل آن مقرّر فرموده است. و دنیا در کام اهلش شیرین است. و در نهج البلاغه اینگونه آمده است: دنیا سرای آرزوهایی است که زود نابود میشود و کوچ کردن برای اهل آن حتمی است. «منی» یعنی مقدر شده، و «جلاء» کوچ کردن از وطن است، و «النافد» فناپذیر و «البائد» هلاک شدنی و حلاوت و سرزندگی و شادابی به جهاتی اشاره دارد که انسانهای قاصری که از عواقب غافلاند، بدان متمایل هستند، و در برخی نسخهها به جای «خضرۀ» «غضرۀ» آمده است که از «غضارۀ» گرفته شده که آن فراخی و نیکویی زندگی است.
و «راقنی الشیء» یعنی مرا به شگفتنی واداشت، و «النضرۀ» نیکویی و رونق است. «قد زینت للطالب» و در فقیه و نهج البلاغۀ «قد عجلت» آمده است یعنی به جهت حقارت و بیارزشی معمولی دنیا در تقدیم کردن چیزهای آسان به طالبش، برای او آماده شده است، پس اگر خواهنده کوتاه همت باشد بدان راضی میشود و از طلب گنجینهها باز میماند وگر نه بدان اهتمامی نمیورزید و آنچه را که بهتر و ماندگارتر بود، طلب میکرد. همانطور که خداوند سبحان میفرماید: «مَن کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا
ص: 39
و سبیل الماضین و فی الفقیه العالمین و معقود بنواصی الباقین لا یعجزه إباق الهاربین و عند حلوله یأسر أهل الهوی یهدم إلخ و العقد بالنواصی کنایة عن الحتم و اللزوم مع الإشعار بالتذلل و عدم الامتناع کما أن الأخذ بالناصیة کنایة عنه قال تعالی ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها لا یعجزه لحوق الهارب أی لا یصعب و یمتنع علیه لحوقه و علی ما فی الفقیه لا یعجزه الإباق من اللحوق و الإدراک و لا یفوته ناء أی بعید و لا آئب أی راجع و یمکن أن یکون المراد بالنائی العاصی و بالآئب التائب المطیع أو البعید عن وطنه و الراجع إلیه أو المراد بالآئب الغائب المختفی من آبت الشمس إذا غابت و الأوب أیضا سرعة تقلیب الیدین و
الرجلین فی السیر و التأویب أن یسیر النهار أجمع و ینزل اللیل و أبت إلی بنی فلان أتیتهم لیلا و بعض هذه المعانی أیضا لا یخلو من مناسبة لکن بتکلف.
و البهجة الحسن و السرور و قشعت الریح السحاب أی کشفته فانقشع و تقشع و فی الفقیه و یزیل کل نعمة و یقطع کل بهجة و الدنیا دار کتب الله لها الفناء و لأهلها منها الجلاء فأکثرهم ینوی بقاءها و یعظم بناءها و هی حلوة و فی النهج و الدنیا دار منی لها الفناء و لأهلها منها الجلاء و منی أی قدر و الجلاء الخروج من البلد و النافد الفانی و البائد الهالک و الحلاوة و الخضرة و النضارة إشارة إلی الجهات التی تمیل إلیها القاصرون الغافلون عن العواقب و فی بعض النسخ غضرة مکان خضرة من الغضارة و هی طیب العیش.
و راقنی الشی ء أعجبنی و النضرة و هی الحسن و الرونق قد زینت للطالب و فی الفقیه و النهج قد عجلت أی قدمت له لحقارتها علی العادة فی تقدیم الیسیر للطالب فإن کان قصیر الهمة رضی به و قعد عن طلب المخزون و إلا لم یلتفت إلیه و طلب ما هو خیر له و أبقی کما قال سبحانه مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها
ص: 39
نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لاَ یُبْخَسُونَ * أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ» (1) { کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نخواهد بود.} و خداوند متعال فرموده است: «فَمِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ» (2) { از مردم کسی است که می گوید: «پروردگارا، به ما، در همین دنیا عطا کن» و حال آنکه برای او در آخرت نصیبی نیست.} و «لاطت بقلب» یعنی راغب جوهری گوید: «لاط الشیء بقلبی یلوط و یلیط و إنّی لأجد له فی قلبی لوطا و لیطا» محبت چسبیده ونشسته به قلب است. پایان نقل قول. و در فقیه و نهج البلاغه و «التبست بقلب الناظر» ذکر شده، و «الالتباس» درآمیختگی و شبیه شدن است و التباس دنیا با قلب، یعنی قلب، نیکیها را با عیبها و نقصها درآمیخت به سبب فریفته شدن به زیبایی منظر عیبها و غفلت از عاقبت آن. یا شبیه دانستن آن به گونه ای که آن را همچون ماندگاری لذتبخش میانگارد و فناپذیری و تلخی آن را درک نمیکند.
و «استطاب الشیء» یعنی آن چیز را نیکو یافت و «اطابه و طیّبه» یعنی آن را نیکو قرار داد و این کلمه در نسخهها به چند شکل متفاوت آمده است و بهترین آن «یستطیبها» (آن را نیکو میداند) و در برخی نسخهها «یطبیها» با تقدیم باء موحده بر یاء است که برگرفته از سخنشان «طباه یطبوه و یطبیه» است هرگاه آن را فرا بخواند، و آشکار است که این وجه اشتباه در نقل روایت است. و در فقیه پس از آن «و یضنی ذو الثروۀ الضعیف» ذکر شده، یعنی دیدن وضعیت ثروتمند و فزونی مال، سبب اندوه و بیماری قلب شخص ضعیف که مال و ثروت ندارد، میشود، از این سخن عرب «ضَنِی»است مانند «رَضِی» یعنی به بیماری خطرناکی دچار شد به نحوی که هر بار گمان بهبودیاش میرود شکست میخورد. و «أضناه المرض» که «مضاناۀ» به معنای رنج کشیدن است. و احتمال دارد کنایه از سبک شمردن صاحب ثروت در نظر او باشد و بر اساس هر دو تقدیر، خالی از تکلف نیست و شاید شیخ از این جهت آن را از قلم انداخته است.
و «یحتویها الوجل الخائف» در برخی نسخههای کتاب و در فقیه با جیم ذکر شده از سخنشان «اجتواه» یعنی آن را نپسندید، و در برخی نسخهها با حاه مهمله آمده از این کلام عرب «احتواه و احتوی علیه»گرفته شده، یعنی آن را جمع کرد و «أحرزه» یعنی شخص ترسان و دلنگران از عذاب خداوند آن را جمع و برای خود فراهم میکند به خاطر شدت نیاز بدان. پس چطور است وضعیت شخص غافلِ در امانِ فریب خورده؟ و وجه اول آشکارتر است .
«فارتحوا منها - رحمکم الله - بأحسن ما بحضرتکم من الزاد»، ارتحال، مسافرت و نقل مکان کردن است و باء در «بأحسن» باء مصاحبه (همراهی) است و «الحضرۀ» یعنی در حضور و نزدیکی شخص و حیات
ص: 40
نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ(1) و قال تعالی فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (2).
و لاطت بقلب الراغب قال الجوهری لاط الشی ء بقلبی یلوط و یلیط و إنی لأجد له فی قلبی لوطا و لیطا یعنی الحب اللازق بالقلب انتهی و فی الفقیه و النهج و التبست بقلب الناظر و الالتباس الاختلاط و الاشتباه و التباس الدنیا بالقلب خلطة المحاسن بالمساوی لافتتانه بحسن منظرها و الغفلة عن عاقبتها أو اشتباهها بحیث یتوهمها باقیة لذیذة و لا یعلم فناءها و مرارتها.
و استطاب الشی ء وجده طیبا و أطابه و طیبه جعله طیبا و النسخ هنا مختلفة و أجودها یستطیبها و فی بعض النسخ یطبیها بتقدیم الباء الموحدة علی الیاء من قولهم طباه یطبوه و یطبیه إذا دعاه و الظاهر أنه أیضا تصحیف و فی الفقیه بعد ذلک و یضنی ذو الثروة الضعیف أی تصیر رؤیة حال صاحب الثروة و کثرة المال سببا لحزن الضعیف الفاقد له و مرض قلبه و من قولهم ضنی کرضی أی مرض مرضا مخامرا کلما ظن برؤه نکس و أضناه المرض و المضاناة المعاناة و یحتمل أن یکون کنایة عن تحقیر ذی الثروة له و علی التقدیرین لا یخلو من تکلف و لعله لذلک أسقطها الشیخ.
و یجتویها الوجل الخائف فی بعض نسخ الکتاب و الفقیه بالجیم من قولهم اجتواه أی کرهه و فی بعضها بالحاء المهملة من قولهم احتواه و احتوی علیه أی جمعه و أحرزه أی یجمعها و یحوزها الخائف الوجل من عذاب الله لشدة الداعی إلیها فکیف الغافل الآمن المغتر و الأول أظهر.
فارتحلوا منها رحمکم الله بأحسن ما بحضرتکم من الزاد الارتحال السفر و الانتقال و الباء للمصاحبة و الحضرة الحضور و قرب الرجل
ص: 40
خانه اوست، یعنی بهترین توشهای که در نزد شما حاضر و موجود است و آن تقوی است. خداوند فرموده است: «وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی» (1) { و برای خود توشه برگیرید که در حقیقت، بهترین توشه، پرهیزگاری است.} و «زاد» غذایی است که مسافر برای خود بر میگیرد، و احتمال دارد مقصود در اینجا چیزی است که او در دنیا از اسباب دنیا بهره میگیرد و به بهترین صورتی که ممکن است وسیلهای برای بدست آوردن آخرت باشد و چه بسا با عبارات بعدی مناسب بیشتری داشته باشد.
و در فقیه اینگونه آمده است: با بهترین ره توشه ای که در اختیار دارید از این سرای کوچ کنید، و از دنیا بیش از اندکی برای رفع نیاز طلب نکنید، و از نعمتهای آن چیزی بیش از کفاف نخواهید، و به اندکی از آن راضی شوید، و به کامرانی کامرانان از نعمتهای این جهان چشم ندوزید، و کار جهان گذران را آسان گیرید، و بدان دل نبندید، و در این جهان با شدّت و دقّت مواظب خود باشید، تا به دام هلاک آن گرفتار نشوید. و زنهار که از کامرانی و سرگرمی و مطایبات احتراز نکنید، که آن موجب غفلت و غرور است. آری دنیا ...».
و در نهج البلاغه اینگونه آمده: و بیش از کفاف و نیاز خود از آن نخواهید و بیشتر از آنچه نیاز دارید طلب نکنید. «الکفاف» با فتحه کاف،آن است که مردم از آن روی میگردانند و از آن بینیاز میشوند و «البلاغ» آنچه که بدان بسنده میشود و آن را وسیله رسیدن به خواسته قرار میدهند.
«و لا تمدّوا اعینکم» یعنی نگاه مشتاقانه به آن نیندازید یا چشم داشت مشتاقانه نداشته باشید. «الی ما متع به المترفون» یعنی بر کسانی که کامرانشان کردی نعمت دادی و سیلی از نعمتهای فراوان از جمله مال و فرزند و غیراینها از زیباییها و شادابیهای دنیا بر آنان بخشیدی، این نعمتها در معرض زوال و نابودی است همراه با آنچه از حساب و جزا در آخرت به دنبال آن میآید. فیروزآبادی گوید: «المترف» بر وزن «مکرم» کسی است که هر کاری بخواهد می کند و کسی مانع او نمی شود، و «المتنعم» کسی است که از فراخی و نعمتهای زندگی منع نشود. «و استهینوا بها» یعنی دنیا را سبک و کوچک بشمارید و آن را بزرگ ندارید. «و لا توطنوها» یعنی آن را وطن و سرای خود به شمار نیاورید بلکه منزلگاه و محل عبوری قرار دهید که از آن به سرای پایدار (آخرت) منتقل میشوید و مقصود از آن نهی از آنچه لازمه وطن شمردن دنیا، یعنی دلگرمی یافتن بدان، و تلاش در آباد کردنش و ترک آمادگی برای خروج از آن، میباشد.
«و أضرّوا فیها أنفسکم» یعنی با تحمل سختیِ طاعات و ترکِ تمایلات و لذتها و بسنده نمودن به حلال اندک از خوراک و پوشاک و غیر آن. و «التنعم» لذت بردن از نعمتها است، و شاید مقصود در اینجا توجه بیش از اندازه و کوشش فراوان برای دستیابی بدان است یا حمل بر این شود که هرگاه چیزی
ص: 41
و فناؤه أی أحسن ما هو موجود عندکم و حاضر لدیکم من الزاد و هو التقوی قال الله تعالی وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی (1) و الزاد طعام یتخذ للسفر و یحتمل أن یکون المراد هنا ما ینتفع به فی الدنیا من أسبابها و بالأحسن ما یمکن أن یکون وسیلة لتحصیل الآخرة و لعله أنسب بما بعده.
وَ فِی الْفَقِیهِ: بِأَحْسَنِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ وَ لَا تَطْلُبُوا مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْقَلِیلِ وَ لَا تَسْأَلُوا مِنْهَا فَوْقَ الْکَفَافِ وَ ارْضَوْا مِنْهَا بِالْیَسِیرِ وَ لَا تَمُدُّنَّ أَعْیُنَکُمْ مِنْهَا إِلَی مَا مُتِّعَ الْمُتْرَفُونَ بِهِ وَ اسْتَهِینُوا بِهَا وَ لَا تُوَطِّنُوهَا وَ أَضِرُّوا بِأَنْفُسِکُمْ فِیهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّنَعُّمَ وَ التَّلَهِّیَ وَ الْفَاکِهَاتِ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ وَ الْفُکَاهَاتِ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ غَفْلَةً وَ اغْتِرَاراً أَلَا إِنَّ الدُّنْیَا.
وَ فِی النَّهْجِ: وَ لَا تَسْأَلُوا فِیهَا فَوْقَ الْکَفَافِ وَ لَا تَطْلُبُوا مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْبَلَاغِ.
و الکفاف بالفتح ما کف عن الناس و أغنی و البلاغ ما یتبلغ به و یتوصل إلی المطلوب.
و لا تمدوا أعینکم أی لا تنظروا نظر رغبة أو لا تطمحوا بأنفسکم طموح راغب إلی ما متع به المترفون أی أنعم علی الذین أترفتهم و أطغتهم النعم من الأموال و الأولاد و غیر ذلک من زهرات الدنیا فإنها فی معرض الزوال و الفناء مع ما یتبعها من الحساب و الجزاء قال الفیروزآبادی المترف کمکرم المتروک یصنع ما یشاء لا یمنع و المتنعم لا یمنع من تنعمه و استهینوا بها أی عدوها هینا حقیرا و لا تستعظموها و لا توطنوها أی لا تعدوها وطنا بل منزلا و معبرا تنتقلون منها إلی دار القرار و المراد به النهی عما هو لازم التوطن من سکون القلب إلیها و السعی فی عمارتها و ترک الاستعداد للخروج عنها.
و أضروا فیها بأنفسکم بتحمل مشقة الطاعات و ترک المشتهیات و اللذات و الاکتفاء بالقلیل من الحلال فی المأکل و الملبس و غیرهما و التنعم التلذذ بالنعم و لعل المراد هنا شدة الاعتناء بها و کثرة السعی فی تحصیلها أو یحمل علی ما إذا
ص: 41
از حرام یا شبهه ناک کسب شود. و احتمال دارد کراهت داشتن را هم فراگیرد اما بسیاری از احادیث با این توجیه منافات دارد و سخن در این باره در کتاب مکارم الاخلاق بیان شد.
و «التلهی» مشغول شدن به چیزی است که مایه سرگرمی شود و از آخرت و دستیابی بدان شخص را غافل کند. و «الفاکهات» یعنی تلاش برای بدست آوردن انواع میوهها و اهمیت دادن بدان یا مقصود شوخی و مزاح است و «فکاهات» آشکارتر است. جوهری گوید: فکاهۀ با ضمه فاء به معنای مزاح و شوخی است و با فتحه فاء مصدر «فَکِه الرجلُ فهو فَکِه» با کسره هاء است زمانی که از نظر شوخی خوش اخلاق باشد، و «الفکه» همچنین به شخص بیخیال خودپسندی گویند که در اثر فروانی نعمت گمراه شده و آن را در غیر راه مناسب صرف کند. «الا و ان الدنیا قد تنکّرت» یعنی از حالتی که مایه شادمانی تو بود به حالتی که از آن کراهیت داری، تغییر پیدا کرده است، و نکره متضاد معرفه است و «التنکر» یا اظهار عدم شناخت، یا تغییرش به حالتی است که قابل شناسایی نباشد. پس امام علیه السلام دنیا را به شخصی تشبیه نموده که به سوی تو روی آورده و با وعدههای کمک و موافقت و خوبی به تو، وعده داده سپس تغییر کرده گویی تو را نمیشناسد و به تو پشت کرده است و تو را خبر داده که از تو جدا میشود و از او سودی به دست نمیآوری و پشت کردن دنیا کنایه از سرعت جدا شدن و راه یافتن نقص و نابودی به کالایش از جمله سلامتی و جوانی و قدرت و ثروت است و همین دلیلی است برای روی آوردن آخرت که پس از آن میآید.
و «الایذان» به معنای اعلام کردن و خبر دادن است و «الوداع» با فتحه واو، اسم برای کلمه «تودیع» است و آن زمانی است که مسافر مردم را پشت سر میگذارد درحالی که آنان به دنبال او میروند و بدرقهاش میکنند به امید آسایش و رفاهی که در هنگام بازگشت بدان میرسد. و «الاطلاع» نظارت کردن از مکانی بلند است و کسی که به سمت پایین میآید برای رسیدن سزاوارتر است و گفته شده اسناد اشراف (نظارت) به پروردگار آخرت و تعبیر به آن برای بزرگداشت است همانطور که برای شخص فاضل، محل نشستن و حضور او کنایه آورده میشود، که بعیدبودن آن پوشیده نیست.
و در نهج البلاغه بدین صورت ذکر شده: پس (از حمد و ستایش الهی)، همانا دنیا روی گردانیده و وداع خویش را اعلام داشته است و آخرت به ما روی آورده و پیشروان لشگرش نمایان شده است. و در فقیه بدین صورت ذکر شده: بدانید که دنیا ناآشنا شده و چهرهای زشت به خود گرفته و روی برتافته و سپری گشته و شیرین شده و اعلام وداع نموده و هشیار باشید که آخرت زین بر مرکب نهاده و روی آورده و مشرف شده و اعلام ورود ناگهانی کرده است. گفته میشود: «حلأ الشیء و احلولی» زمانی که شیرین شود و «احلوت» با ثبوت واو خلاف قیاس است و گویی تصحیف و اشتباه بیان از «قد رحلت» است یعنی به سوی تو روی کرده است.
«الا و أن المضمار الیوم و غداَ السباق الا و ان السبقۀ الجنۀ و الغایۀ النار»
ص: 42
حصلت من حرام أو شبهة و یحتمل الأعم علی الکراهة لکن ینافیه کثیر من الأخبار و قد مر الکلام فیه فی کتاب مکارم الأخلاق.
و التلهی الاشتغال بما یلهی و یغفل عن الآخرة و تحصیلها و الفاکهات أی السعی فی تحصیل أنواع الفواکه و الاعتناء بها أو المفاکهة و الممازحة و الفکاهات أظهر قال الجوهری الفکاهة بالضم المزاح و بالفتح مصدر فکه الرجل بالکسر فهو فکه إذا کان طیب النفس مزاحا و الفکه أیضا الأشر البطر ألا و إن الدنیا قد تنکرت أی تغیرت عن حال تسرک إلی حال تکرهها و النکرة ضد المعرفة و التنکر إما إظهار عدم المعرفة أو تغیره إلی حال لا تعرفه فشبه علیه السلام الدنیا بشخص أقبل علیک و وعدک بمواعید من الإعانة و الموافقة و الإحسان ثم تغیر کأنه لا یعرفک و أدبر عنک و أعلمک بأنه یفارقک و لا تنتفع منه بشی ء و إدبارها کنایة عن سرعة تصرمها و تطرق النقص و الفناء إلی متاعها من صحة و شباب و جاه و مال و ذلک علة لإقبال الآخرة التی تتلوها.
و الإیذان الإعلام و الوداع بالفتح الاسم من التودیع و هو تخلیف المسافر الناس خافضین و هم یودعونه تفاؤلا بالدعة التی تصیر إلیها إذا رجع و الاطلاع الإشراف من مکان عال و المقبل إلی الانحدار أحری بالوصول و قیل إسناد الإشراف إلی رب الآخرة و عبر بها للتعظیم کما یکنی عن الفاضل بمجلسه و حضرته و لا یخفی بعده.
و فی النهج: أما بعد فإن الدنیا قد أدبرت و آذنت بوداع و إن الآخرة قد أقبلت و أشرفت باطلاع.
و فی الفقیه: ألا إن الدنیا قد تنکرت و أدبرت و احلولت و فی بعض النسخ و احلوت و آذنت بوداع ألا و إن الآخرة قد رحلت فأقبلت و أشرفت و آذنت باطلاع.
یقال حلا الشی ء و احلولی إذا صار حلوا و احلوت بإثبات الواو خلاف القیاس و کأنه تصحیف قد رحلت أی متوجهة إلیک.
ألا و إن المضمار الیوم و غدا السباق ألا و إن السبقة الجنة و الغایة النار
ص: 42
و در فقیه «السباق غذاً» ذکر شده و در نهج البلاغۀ اینگونه آمده است: الا و ان الیوم المضمار و غذاَ السباق و السبقۀ الجنۀ و الغایۀ النار».
میگویم
سید رضی ره بعد از ایراد این فقرات می گوید: اگر سخنی باشد که مردم را به سوی زهد بکشاند و به عمل آخرت وادار سازد همین سخن است که می تواند علاقه انسان را از آرزوها قطع کند، و نور بیداری و تنفّر از اعمال زشت را در قلب ایجاد کند .
و از شگفت آورترین جمله های مزبور این جمله است که فرمود: «الا و انّ الیوم المضمار و غدّا السّباق و السبقة الجنة و الغایة النار» (آگاه باشید امروز روز تمرین و آمادگی، و فردا روز مسابقه است و جایزه ی برندگان بهشت، و سرانجام عقب ماندگی، آتش خواهد بود). زیرا با اینکه در این کلام الفاظ بلند و معانی گران قدر و تمثیل صحیح، و تشبیه واقعی می باشد سرّی عجیب و معنایی لطیف در آن نهفته شده است و آن جمله «و السبقة الجنة و الغایة النار» است امام بین این دو لفظ «السبقة» و «الغایة» بخاطر اختلاف معنا جدائی افکنده است، نگفته «السّبقة النار» چنانکه «السّبقة الجنّة» گفته است، زیرا سبقت جستن در مورد امری دوست داشتنی است و این از صفات بهشت است و این معنا در آتش وجود ندارد که از آن به خدا پناه می بریم.
جائز نبوده که بگوید: «السبقة النار» بلکه فرموده است: الغایة النّار، زیرا مفهوم غایت (پایان) مفهوم وسیعی است که هم برای کسی که از رسیدن به انتها مسرور نمی شود و هم کسی که مسرور می شود به کار می رود پس شایسته است که برای بیان هر دو امر به طور همزمان به کاربرود و آن در این جایگاه مرادف «مصیر» و «مآل» است که به معنی سر انجام می آید چنانکه خداوند می فرماید: «قُلْ تَمَتَّعُواْ فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ» (1){ بگو: «برخوردار شوید که قطعاً بازگشت شما به سوی آتش است.»} و در این موضع جایز نیست که گفته شود «فإنّ سبقتکم الی النار». پس در این خطبه دقّت کنید که باطنی شگفت آور و عمقی زیاد دارد و چنین است دیگر سخنان امام علیه السّلام.
و در بعضی نسخه ها در روایت دیگری چنین آمده است: «و السّبقة الجنة» (به ضم سین) السبقۀ در نظر آنان اسمی است که برای آنچه به برنده تعلق میگیرد هرگاه در مال یا جنس دیگری پیشتاز شود. و معنی هر دو کلمه به هم نزدیک است زیرا پاداش را برابر کار نیک می پردازند نه کار ناپسند. سخن او به پایان رسید خداوند جایگاهش را والا گرداند .
میگویم: «المضمار» مدت زمان پرورش اسب و نیز جای پرورش اسب است و گاهی بر میدان
ص: 43
و فی الفقیه و السباق غدا و فی النهج ألا و إن الیوم المضمار و غدا السباق و السبقة الجنة و الغایة النار.
قال السید الرضی ره بعد إیراد هذه الفقرات و قلیل من سائر الفقرات لو کان کلام یأخذ بالأعناق إلی الزهد فی الدنیا و یضطر إلی عمل الآخرة لکان هذا الکلام و کفی به قاطعا لعلائق الآمال و قادحا زناد الاتعاظ و الانزجار.
و من أعجبه قوله ألا و إن الیوم المضمار و غدا السباق و السبقة الجنة و الغایة النار فإن فیه مع فخامة اللفظ و عظم قدر المعنی و صادق التمثیل و واقع التشبیه سرا عجیبا و معنی لطیفا و هو قوله علیه السلام و السبقة الجنة و الغایة النار فخالف بین اللفظین لاختلاف المعنیین و لم یقل السبقة النار کما قال و السبقة الجنة لأن الاستباق إنما یکون إلی أمر محبوب و غرض مطلوب و هذه صفة الجنة و لیس هذا المعنی موجودا فی النار نعوذ بالله منها.
فلم یجز أن یقول و السبقة النار بل قال و الغایة النار لأن الغایة قد ینتهی إلیها من لا یسره الانتهاء إلیها و من یسره ذلک فصلح أن یعبر بها عن الأمرین معا فهی فی هذا الموضع کالمصیر و المال قال الله تعالی قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ(1) و لا یجوز فی هذا الموضع أن یقال فإن سبقتکم إلی النار فتأمل ذلک فباطنه عجیب و غوره بعید و کذلک أکثر کلامه علیه السلام.
و فی بعض النسخ و قد جاء فی روایة أخری و السبقة الجنة بضم السین و السبقة عندهم اسم لما یجعل للسابق إذا سبق من مال أو عرض و المعنیان متقاربان لأن ذلک لا یکون جزاء علی فعل الأمر المذموم و إنما یکون جزاء علی فعل الأمر المحمود انتهی کلامه رفع الله مقامه.
و أقول المضمار مدة تضمیر الفرس و موضعه أیضا و قد یطلق علی میدان
ص: 43
مسابقه (اسب دوانی) اطلاق میشود و نیز بر خط پایانی مسابقه اسب دوانی اطلاق میشود و «تضمیر الفرس» این است که به اسب علوفه بدهی تا فربه شود سپس او را از غذا منع کنی و این کار در چهل روز انجام میشود و «السباق» به معنای مسابقه است و این کلمه بنا به گمان برخی، جمع «السبقه» با ضمه سین به معنای چیزی که برای آن مسابقه میپردازند (جایزه تعیین میکنند) نیست، بلکه جمع آن اسباق است. و «السبقه» با باء متحرک به معنای «خطر»است یعنی مالی که میان مسابقه دهندگان (به عنوان شرط و رهن) قرار داده میشود. و «غایۀ» هر چیزی انتها و سرانجام آن است و در مفهوم آن شرط نیست که مطلوب باشد تا اینکه به تکلف بیفتیم ؛ زیرا آتش، غایت است اما غایت عَرَضی برای محبت دنیا و فرو رفتن در لذتهای آن است، همانطور که از سخن برخی شارحان نهج البلاغه استنباط میشود، بلکه آتش غایت است زیرا سرنوشتی که بدان ختم میشود پایان و سرانجام انجام گناهان است و در اکثر نسخههای نهج البلاغه «السبقه» با فتحه سین و سکون باء و در برخی از نسخهها با باء متحرک ذکر شده است که ظاهرتر است.
به توضیح حاصل تشبیه و تطبیق مشبه بر مشبه به بازگردیم که کسی بدان نپرداخته است. در این زمینه چند وجه به ذهن خطور میکند:
اول: مقصود از مضمار زمان پرورش اسب باشد، پس مدت زمان عمر دنیا، مدت پرورش نفس و تقویت آن با علم و عمل و اخلاص و باورهای نیکو برای مسابقه دادن در میدان قیامت است، و قیامت را به میدان مسابقه تشبیه نموده و آتش را به نقطه پایان مسابقه تشبیه کرده که انتهای میدان قرار داده شده و بهشت را به جایزهای تشبیه کرده که برنده آن را میگیرد. پس هر کسی که سبکتر و سبکبارتر باشد و نفسش با علم و عمل نیرومند شده باشد، عرصه قیامت را سریعتر میپیماید و به آتشی که بنا به این فرموده خداوند هر کسی در آن روز بدان میرسد: «وَإِن مِّنکُمْ إِلَّا وَارِدُهَا» (1)
{و هیچ کس از شما نیست مگر [اینکه] در آن وارد می گردد.} پیشگامتر است و پاداش او از بهشت بیشتر خواهد بود. بنابراین تشبیه تامّ خواهد بود که با سایر آیات و اخبار وارده در این باب سازگار است.
دوم: مقصود از مضمار مکان پرورش اسب باشد، پس دنیا محل پرورش و تربیت نفس با کمالات است و دیگر اجزاء تشبیه به همان صورتی است در وجه اول بیان شد. و بر اساس این دو وجه ممکن است غایت به معنای پایان میدان مسابقه نباشد و ذکر آن داخل در تشبیه نگردد، پس معنی بدین صورت است که آنان در قیامت با هم مسابقه میدهند، پس هر کس پیش افتد و برنده شود، بهشت به او داده میشود و هر کس پیش نیفتد از بهشت محروم میگردد
ص: 44
المسابقة و علی غایة الفرس فی السباق أیضا و تضمیر الفرس هو أن تعلفه حتی یسمن ثم ترده إلی القوت و ذلک فی أربعین یوما و السباق المسابقة و لیس جمعا للسبقة بالضم أی الذی یستبق إلیه کما توهم فإن جمعها أسباق و السبقة بالتحریک الخطر أی المال الذی یوضع بین أهل السباق و غایة کل شی ء منتهاه و لا یعتبر فی مفهومها أن یکون مطلوبا حتی یتکلف لکون النار غایة بأنها غایة عرضیة لمحبة الدنیا و الانهماک فی لذاتها کما یفهم من کلام بعض شراح النهج بل النار غایة لأن المصیر إلیها منتهی فعل السیئات و فی أکثر نسخ النهج السبقة بفتح السین و سکون الباء و فی بعضها بالتحریک و هو أظهر.
و لنرجع إلی بیان حاصل التشبیه و تطبیق المشبه علی المشبه به و لم یتعرض له أحد و یخطر بالبال فیه وجوه الأول أن یکون المراد بالمضمار زمان تضمیر الفرس فمدة عمر الدنیا مدة تضمیر النفس و تقویتها بالعلم و العمل و الإخلاص و العقائد الحسنة للاستباق فی میدان القیامة و شبه القیامة بمیدان السباق و النار بالغایة التی توضع فی منتهی المیدان و الجنة بالعوض الذی یأخذه السابق فکل من کان أخف و أقل وزرا و نفسه أقوی بالعلم و العمل یکون قطعه لعرصة القیامة أسرع و وصوله إلی النار التی لا بد من وصول کل أحد یومئذ إلیها لقوله سبحانه وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها(1) أسبق کان عوضه من الجنة أکثر و علی هذا یکون تشبیها تاما منطبقا علی سائر الآیات و الأخبار الواردة فی ذلک.
الثانی أن یکون المراد بالمضمار مکان التضمیر فالدنیا محل تضمیر النفس بالکمالات و سائر أجزاء التشبیه کما مر فی الوجه الأول و علی هذین الوجهین یمکن أن لا تجعل الغایة بمعنی غایة المیدان و لا یکون ذکرها داخلا فی التشبیه فالمعنی أنهم یتسابقون فی القیامة فمن سبق یعطی الجنة و من لم یسبق یحرم الجنة
ص: 44
و سرنوشت او به سوی آتش دوزخ است، همانطور که شخص مغلوب و پیشی گرفته شده در دنیا نیز به خاطر پرورش ندادن اسب خود (برای مسابقه) از جایزه و پاداش محروم شده و در آتش حسرت و ندامت میافتد و وجه اول در تشبیه، کاملتر و رساتر است.
سوم: مقصود از مضمار میدان مسابقه و مقصود از سباق، جایزه مسابقه باشد که مضاف در این عبارت حذف گردیده است، یعنی در دنیا برای رسیدن به سعادتها و کمالات مسابقه میدهند. پس پاداش و جایزه شخص پیشی گرفته و برنده، بهشت است که در آخرت به آن دست مییابد، و سرانجام و سرنوشت شخص پیشی گرفته شده(عقب افتاده) آتش است به این خاطر که شایستگی بهشت را ندارد و با این توجیه میتوان «السُبّاق» را با ضمه سین و باء مشدد قرائت کرد، یعنی پیشیگرفتگان فردا برای گرفتن جایزه خود حاضر میشوند اما این توجیه با آنچه در نسخهها درج شده مخالفت دارد.
چهارم: مقصود از «السبقه» چیزی است که برای رسیدن بدان پیشی میگیرند همانطور که از سخن سید آشکار میگردد هرچند که لغت با این معنی ندیدهایم. یعنی در قیامت برای رسیدن به بهشت مسابقه میدهند، پس هر کس در میدان دنیا خود را شایسته رسیدن بدان گرداند، بدان دست مییازد و کسی که اینگونه نباشد، پایان مسیرش آتش است زیرا نیروی او در آن به پایان میرسد و توان این را ندارد که از آن عبور کند .
پنجم: مقصود از امروز، هر زمان گذشته از زمانهای عمر دنیا، و مقصود از فردا زمانی باشد که پس از آن میآید، یعنی هر عمل خیری که امروز انجام میدهی با آن، نفست را برای عمل فردا قویتر میکنی، پس هر روز میدان مسابقه برای فردایش است و پایان مسیر و حرکت سعادتمندان در این میدان، بهشت و پایان مسیر نگونبختان در این میدان، آتش دوزخ است، همانطور که امام علیه السلام فرموده است: «بین شما و بهشت و جهنم چیزی جز مرگ نیست.» و این معنای لطیف وپوشیدهای است که میتوانی به معنای پوشیدهتر از آن آگاه شوی.
«قبل هجوم منیّته» هجوم به معنای دخول ناگهانی و غافلگیر کننده است و «منیّۀ» همان مرگ و «البؤس» فروتنی و شدت نیازمندی است، و در فقیه اینگونه ذکر شده: پیش از فرا رسیدن روز مرگش، روز سختی و نیازمندی اش است. «فاذکروا الله» با سپاس و اطاعت خدا را یاد کنید، «یذکرکم» تا شما را با پاداش و مغفرت و رحمت یاد کند، یا در عالم بالا به شما افتخار کند. و «الابتهال» به معنای تضرع است، و «الانابۀ» توبه کردن و بازگشت به اطاعت است.
«أو نصف صاع» در بیشتر نسخهها بدین گونه آمده است و به خطّ ایشان - رحمه الله - نسبت داده شده است و در
ص: 45
فیکون مصیره إلی النار کما أن المسبوق فی الدنیا یحرم العوض و یقع فی نار الحسرة و الندامة فی عدم تضمیر فرسه و الأول أبلغ و أکمل فی التشبیه.
الثالث أن یکون المراد بالمضمار میدان المسابقة و بالسباق عوض السباق علی حذف المضاف أی یتسابقون فی الدنیا إلی السعادات و الکمالات فالسابق خطره و عوضه الجنة یأخذها فی الآخرة و المسبوق غایته و مصیره النار لعدم استحقاق الجنة و علی هذا یمکن أن یقرأ السباق بالضم و التشدید أی السابقون یحضرون غدا لأخذ سبقهم لکنه مخالف للمضبوط فی النسخ.
الرابع أن یکون المراد بالسبقة ما یسبقون إلیه کما یظهر من کلام السید و إن لم نر فی اللغة بهذا المعنی أی یستبقون فی القیامة إلی الجنة فمن صیر نفسه فی مضمار الدنیا صالحا للوصول إلیها ینتهی إلیها و من لم یکن کذلک فغایة سیره النار لانتهاء قوته عندها و عدم قدرته علی التجاوز عنها.
الخامس أن یکون المراد بالیوم کل زمان سابق من أزمنة عمر الدنیا و بالغد الزمان الذی بعده أی کل عمل تعمله الیوم من خیر تصیر به نفسک أقوی للعمل فی الغد فکل یوم مضمار للمسابقة فی غده و غایة سیر السعداء فی هذا المضمار الجنة و غایة سیر الأشقیاء فی هذا المیدان النار إذ بعد قطع الحیاة ینتهی المضمار فهو إما إلی الجنة أو إلی النار کَمَا قَالَ علیه السلام: لَیْسَ بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ إِلَّا الْمَوْتُ. و هذا معنی لطیف و یمکن أن تتنبه به لما هو ألطف من ذلک.
قبل هجوم منیته الهجوم الدخول بغتة و المنیة الموت البؤس الخضوع و شدة الحاجة و فی الفقیه قبل یوم منیته یوم بؤسه و فقره فاذکروا الله بالثناء و الطاعة یذکرکم بالثواب و المغفرة و الرحمة أو یباهی بکم فی الملإ الأعلی و الابتهال التضرع و الإنابة التوبة أو الرجوع إلی الطاعة.
أو نصف صاع کذا فی أکثر النسخ و نسب إلی خطه رحمه الله و فی
ص: 45
برخی نسخهها همانطور که در فقیه ذکر شده «صاعاَ من برّ» آمده است و بر اساس معنای نخست حمل بر تقیه میشود زیرا آن (نصف صاع) از جمله بدعتهای عثمان بود که بعدا بیان خواهد شد. و «البخس» کاستن و ظلم کردن است.
«ثمّ جلس» در فقیه اینگونه ذکر شده: «ثم یجلس جلسۀ کجلسۀ العجلان» (آنگاه نشت همانند کسی که شتاب دارد) یعنی مینشیند درحالی که در مکان خود آرامش ندارد و با تمکن و آرامش ننشست یا اینکه جز اندک زمانی مکث نکرد .
ص: 46
بعض النسخ کما فی الفقیه صاعا من بر و علی الأول محمول علی التقیة(1)
لأنه من بدع عثمان کما سیأتی و البخس النقص و الظلم.
ثم جلس فی الفقیه ثم یجلس جلسة کجلسة العجلان أی یقعد متجافیا و لا یجلس متمکنا أو لا یمکث إلا قلیلا.
ص: 46
باب سوم : دعاهای عید قربان و برخی آداب نماز و خطبههای آن
روایات
روایت1.
اقبال (1) زوائد الفوائد: دعا در روز عید قربان: روز عید قربان زود از خواب برمیخیزی بعد غسل میکنی و پاکیزهترین لباسهایت را میپوشی و در هنگام پوشیدن این دعا را میخوانی:
«به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر
پروردگارا با حمد و سپاس تو، ستایش را آغاز میکنیم و با منّت تو صواب و پاداش را خواستاریم، پس ای بسیار شنونده بشنو، چه بسیار سختیهایی که از من زدودی و چه بسیار غم و اندوههایی که از من برطرف کردی و چه بسیار ای پروردگارم دعاهایی که اجابت نمودی پس حمد و سپاس مخصوص توست، و چه بسیار بلا و مصیبتهایی که بازگرداندی پس حمد و سپاس مخصوص توست، و چه بسیار ای پروردگارم رحمتی که گستراندی پس حمد و سپاس مخصوص توست، و چه بسیار ای پروردگارم لغزشی که از من برداشتی پس حمد و سپاس برای توست، و چه بسیار ای پروردگارم اشکی که بر آن رحم کردی پس حمد و سپاس برای توست، و چه بسیار ای پروردگارم نعمتی که آن را بر من بسیار بخشیدی پس حمد سپاس برای توست، و چه بسیار ای پروردگارم بلا و مصیبتی که زدودی پس حمد و سپاس برای توست، و چه بسیار ای پرودگارم حلقههای تنگی (تنگنا و سختی) که گشودی پس حمد و سپاس برای توست.
پاک و منزه هستی همواره عالم، کامل، اول، آخر، ظاهر، باطن، پادشاه، بزرگ، ازلی و بی ابتدا ، دیرینه و بی انتها، عزیز، حکیم، مهربان، رحیم، بخشنده، کریم، واسع، شنونده، بینا، لطیف، خبیر، بزرگوار، بزرگ، دانا و توانا هستی هیچ معبود حقی جز تو نیست پاک و منزه هستی و برتر و والا شدی. از تو آمرزش میطلبم و به درگاه تو توبه میکنم و به راستی تو توبهپذیر مهربانی.
پروردگارا من به حقیقت ایمانم گواهی میدهم و گواهی میدهم به تصمیمهای راسخ و استوار و به یقین، و گمانهای حق،
ص: 47
الْإِقْبَالُ (1)، وَ زَوَائِدُ الْفَوَائِدِ،: الدُّعَاءُ فِی یَوْمِ النَّحْرِ تُبَکِّرُ یَوْمَ النَّحْرِ فَتَغْتَسِلُ وَ تَلْبَسُ أَنْظَفَ ثَوْبٍ لَکَ وَ تَقُولُ عِنْدَ ذَلِکَ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْتَفْتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِکَ وَ نَسْتَدْعِی الصَّوَابَ بِمَنِّکَ فَاسْمَعْ یَا سَمِیعُ فَکَمْ یَا إِلَهِی مِنْ کُرْبَةٍ قَدْ فَرَّجْتَهَا وَ هُمُومٍ قَدْ کَشَفْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ دَعْوَةٍ قَدْ أَجَبْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ بَلِیَّةٍ قَدْ صَرَفْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ رَحْمَةٍ قَدْ نَشَرْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ عَثْرَةٍ قَدْ أَقَلْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ عَبْرَةٍ قَدْ رَحِمْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ نِعْمَةٍ قَدْ أَسْبَغْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ مِحْنَةٍ قَدْ أَزَلْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ وَ کَمْ یَا إِلَهِی مِنْ حَلْقَةٍ ضَیِّقَةٍ قَدْ فَکَکْتَهَا فَلَکَ الْحَمْدُ سُبْحَانَکَ لَمْ تَزَلْ عَالِماً کَامِلًا أَوَّلًا آخِراً بَاطِناً ظَاهِراً مَلِکاً عَظِیماً أَزَلِیّاً قَدِیماً عَزِیزاً حَکِیماً رَءُوفاً رَحِیماً جَوَاداً کَرِیماً وَاسِعاً سَمِیعاً بَصِیراً لَطِیفاً خَبِیراً عَلِیّاً کَبِیراً عَلِیماً قَدِیراً- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ تَعَالَیْتَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ بِحَقِیقَةِ إِیمَانِی وَ عَقْدِ عَزَائِمِی وَ إِیقَانِی وَ حَقَائِقِ ظُنُونِی
ص: 47
و مجراهای سیل اشکهایم، و به آسان شدن و فرو رفتن غذا در گلو و لذت نوشیدنی و بوییدن، و تلفظ کردن، و برخاستن و نشستن و خوابیدن و رکوع و سجودم، و به پوست و عصَب و نای و گوشت و خون و مغز استخوان و استخوانم و آنچه استخوانهای نرم دندهام شامل میشود، و آنچه لبانم بر آن ساکت و خاموش میگردد، و آنچه از گامهایم که بر روی زمین است به راستی که تو خداوندی هستی که هیچ معبود حقی جز تو نیست هیچ شریکی نداری معبود واحد و احد و بی همتایی هستی که همسر و فرزندی اختیار نکرده است نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد.
و چگونه به آن گواهی ندهم ای سرورم و ای مولایم حال آنکه مرا به صورت بشری خوش اندام و راست قامت خلق نمودی درحالی که من درخور یاد کرد نبودم و تو ای سرورم از آفرینش من بینیاز بودی و در زمانی که کودکی خردسال بودم مرا پرورش دادی و مرا در هنگام بزرگسالی به اسلام رهنمود کردی و اگر رحمت تو نبود من از جمله هلاک شدگان میبودم، بله پس هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کلمه حقی است که هر کس آن را بگوید سعادتمند و عزیز میشود، و هر کس از گفتن آن تکبر ورزد نگونبخت و زبون خواهد شد و هیچ معبود حقی جز خداوند نیست، یکتا است و هیچ شریکی ندارد، این لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ (تهلیل) بر زبان، کلمه سبک و در ترازوی اعمال سنگین است، خداوند رحمان از گفتن آن خشنود و شیطان از گفتن آن خشمگین است.
و سپاس برای خداوند چندین برابر سپاسی که همه مخلوقاتش از پیشینیان و پسینیان او را حمد و سپاس گفتهاند و سپاسی که پروردگار ما خدای یکتا که هیچ معبودی جز او نیست دوست میدارد و راضی است که با آن حمد و سپاس شود. سپاسی که شایسته بخشندگی ذات پروردگار و بزرگی جلالش و عظمت ربوبیتش و کشش کلماتش باشد و سپاسی که خداوند شایسته و برازنده آن باشد .
و منزه است خداوند چندین برابر تسبیح و منزهگویی که همه مخلوقاتش از پیشینیان و پسینیان او را تنزیه و تسبیح گفتهاند و تسبیحی که پروردگار ما خدای یکتا که هیچ معبودی جز او نیست دوست میدارد و راضی است که با آن تسبیح و تنزیه شود. تسبیحی که شایسته بخشندگی ذات پروردگار و بزرگی بزرگواریش و عظمت ربوبیتش و کشش کلماتش باشد و تسبیحی که خداوند شایسته و برازنده آن باشد.
هیچ معبودی جز خداوند نیست، یکتاست و شریکی ندارد معبود واحد احد بی همتا و صمدی است که همسر و فرزندی اختیار نکرده است نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد. (لا اله اله الله) چندین برابر تسبیحی که همه مخلوقاتش از پیشینیان و پسینیان او را تسبیح گفتهاند و تسبیحی که پروردگار ما خدای یکتا که هیچ معبودی جز او نیست دوست میدارد و راضی است که با آن تسبیح شود و شایسته بخشندگی ذات پروردگار و بزرگی بزرگواریش و عظمت ربوبیتش و کشش کلماتش باشد و تسبیحی که خداوند شایسته و برازنده آن باشد.
خداوند بزرگ است (الله اکبر) چندین برابر تکبیری که همه مخلوقاتش از پیشینیان و پسینیان او را تکبیر گفتهاند و تکبیری که
ص: 48
وَ مَجَارِی سُیُولِ مَدَامِعِی وَ مَسَاغِ مَطْعَمِی وَ لَذَّةِ مَشْرَبِی وَ مَشَامِی وَ لَفْظِی وَ قِیَامِی وَ قُعُودِی وَ مَنَامِی وَ رُکُوعِی وَ سُجُودِی وَ بَشَرِی وَ عَصَبِی وَ قَصَبِی وَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ مُخِّی وَ عِظَامِی وَ مَا احْتَوَتْ عَلَیْهِ شَرَاسِیفُ أَضْلَاعِی وَ مَا أَطْبَقَتْ عَلَیْهِ شَفَتَایَ وَ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ مِنْ قَدَمِی إِنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً فَرْداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ وَ کَیْفَ لَا أَشْهَدُ لَکَ بِذَلِکَ یَا سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ أَنْتَ خَلَقْتَنِی بَشَراً سَوِیّاً وَ لَمْ أَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً وَ کُنْتَ یَا مَوْلَایَ عَنْ خَلْقِی غَنِیّاً وَ رَبَّیْتَنِی طِفْلًا صَغِیراً وَ هَدَیْتَنِی لِلْإِسْلَامِ کَبِیراً وَ لَوْ لَا رَحْمَتُکَ إِیَّایَ لَکُنْتُ مِنَ الْهَالِکِینَ نَعَمْ فَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کَلِمَةُ حَقٍّ مَنْ قَالَهَا سَعِدَ وَ عَزَّ وَ مَنِ اسْتَکْبَرَ عَنْهَا شَقِیَ وَ ذَلَّ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ کَلِمَةٌ خَفِیفَةٌ عَلَی اللِّسَانِ ثَقِیلَةٌ فِی الْمِیزَانِ بِهَا رِضَی الرَّحْمَنِ وَ سَخَطُ الشَّیْطَانِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَضْعَافَ مَا حَمِدَهُ جَمِیعُ خَلْقِهِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ کَمَا یُحِبُّ رَبُّنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ یَرْضَی أَنْ یُحْمَدَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِ رَبِّنَا وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِهِ وَ مِدَادِ کَلِمَاتِهِ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَضْعَافَ مَا سَبَّحَهُ جَمِیعُ خَلْقِهِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ کَمَا یُحِبُّ رَبُّنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ یَرْضَی أَنْ یُسَبَّحَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِ رَبِّنَا وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِهِ وَ مِدَادِ کَلِمَاتِهِ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً فَرْداً صَمَداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ أَضْعَافَ مَا هَلَّلَهُ جَمِیعُ خَلْقِهِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ کَمَا یُحِبُّ رَبُّنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ یَرْضَی أَنْ یُهَلَّلَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِ رَبِّنَا وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِهِ وَ مِدَادِ کَلِمَاتِهِ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَضْعَافَ مَا کَبَّرَهُ جَمِیعُ خَلْقِهِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ کَمَا یُحِبُ
ص: 48
پروردگار ما خدای یکتا که هیچ معبودی جز او نیست دوست میدارد و راضی است که با آن تکبیر شود و شایسته بخشندگی ذات پروردگار و بزرگی بزرگواریش و عظمت ربوبیتش و کشش کلماتش باشد و تکبیری که خداوند شایسته و برازنده آن باشد.
و آمرزش میطلبم از خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست. زنده و برپا دارنده و آمرزنده گناهان است و به درگاه او توبه میکنم و چندین برابر آنچه همه مخلوقاتش از پیشینیان و پسینیان از او آمرزش خواستهاند و پروردگار ما خدای یکتا که هیچ معبودی جز او نیست دوست میدارد و راضی است که از او آمرزش خواسته شود و شایسته بخشندگی ذات پروردگار و بزرگی بزرگواریش و عظمت ربوبیتش و کشش کلماتش باشد و خداوند شایسته و برازنده آن است، از او میخواهم توبه مرا بپذیرد، خداوندا ای الله ای پروردگار ای رحمن ای رحیم ای فرمانروا ای پاک و سلامت ای مؤمن ای نگهبان ای عزیز ای جبار ای متکبر ای بزرگ ای آفریننده ای نوساز ای صورگر ای حکیم ای خبیر ای شنونده ای بینا ای عالم ای دانا ای بخشنده ای کریم ای بردبار ای دیرینه ای بینیاز ای بزرگ ای متعالی ای والا ای احاطهگر ای آمرزنده ای دوستدار مومنان ای حق شناس ای بزرگوار ای زیبا ای ستوده ای بزرگوار ای آفریننده ای بازگرداننده ای کسی که هرچه را بخواهی انجام میدهی.
ای برانگیزنده ای ارث برنده ای توانا ای بااقتدار ای صمد ای چیره ای توبه پذیر ای نیکی کننده ای نیرومند ای پدیدآورنده ای کارگذار ای عهدهدار ای نزدیک ای اجابت کننده، ای اول ای روزیدهنده ای روشنی بخش ای سرپرست ای هدایتگر ای یاور ای واسع ای زنده کننده ای میراننده ای گیرنده (ارواح) ای گستراننده (رحمت) ای پابرجا ای گواه ای ناظر ای دوستدار ای مالک ای نور ای والا ای سرور ای نهان ای آشکار ای اول ای پایان ای پاک ای مطهر ای لطیف ای پنهان ای خالق ای پادشاه ای گشاینده ای بسیار دانا ای حق شناس ای یکتا ای آمرزنده ای منت گذار ای تغییر دهنده ای یاور ای صاحب جلال و کرامت.
ای دستگیر ای سبب ساز ای یاور ای ستوده ای معبود ای احسان کننده ای نیکو بخش ای یکتا ای مهرپیشه ای نعمت بخش ای کسی که احسانت دیرینه است، به حق این نامها و به حق همه نامهایی که میدانم و نامهایی که نمیدانم از تو میخواهم بر محمد که پیامبر و فرستاده و برگزیده مخلوقاتت است و بر خاندان پاک و برگزیده و مطهر و نیکوکار محمد درود بفرستی و هر گونه غم و اندوه و سختی و زیان و تنگنایی که من در آن قرار گرفتهام را از من برهانی و برطرف نمایی و تا ابد تا زمانی که زندهام میداری روزی مرا فراخ و گسترده نمایی و خیلی زود مرا به آرزو و خواستهام برسانی و دشمنان و حسودان و کسانی که بر من قهر و ستم و تجاوز میجویند را نابود بگردانی و مرا با رحمت خویش در برابر آنان یاری برسانی و با عزتت کار آنان را برایم کفایت کنی و با قدرتت و اراده
ص: 49
رَبُّنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ یَرْضَی أَنْ یُکَبِّرَ وَ کَمَا یَنْبَغِی بِکَرَمِ وَجْهِ رَبِّنَا وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِهِ وَ مِدَادِ کَلِمَاتِهِ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ غَفَّارُ الذُّنُوبِ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیَّ أَضْعَافَ مَا اسْتَغْفَرَهُ جَمِیعُ خَلْقِهِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ کَمَا یُحِبُّ رَبُّنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ یَرْضَی أَنْ یَسْتَغْفِرَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِ رَبِّنَا وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِهِ وَ مِدَادِ کَلِمَاتِهِ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ اللَّهُمَّ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مَلِکُ یَا قُدُّوسُ یَا سَلَامُ یَا مُؤْمِنُ یَا مُهَیْمِنُ یَا جَبَّارُ یَا مُتَکَبِّرُ یَا کَبِیرُ یَا خَالِقُ یَا بَارِئُ یَا مُصَوِّرُ یَا حَکِیمُ یَا خَبِیرُ یَا سَمِیعُ یَا بَصِیرُ یَا عَالِمُ یَا عَلِیمُ یَا جَوَادُ یَا کَرِیمُ یَا حَلِیمُ یَا قَدِیمُ یَا غَنِیُّ یَا عَظِیمُ یَا مُتَعَالِی یَا عَالِی یَا مُحِیطُ یَا رَءُوفُ یَا غَفُورُ یَا وَدُودُ یَا شَکُورُ یَا جَلِیلُ یَا جَمِیلُ یَا حَمِیدُ یَا مَجِیدُ یَا مُبْدِئُ یَا مُعِیدُ یَا فَعَّالًا لِمَا یُرِیدُ یَا بَاعِثُ یَا وَارِثُ یَا قَدِیرُ یَا مُقْتَدِرُ یَا صَمَدُ یَا قَاهِرُ یَا تَوَّابُ یَا بَارُّ یَا قَوِیُّ یَا بَدِیعُ یَا وَکِیلُ یَا کَفِیلُ یَا قَرِیبُ یَا مُجِیبُ یَا أَوَّلُ یَا رَازِقُ یَا مُنِیرُ یَا وَلِیُّ یَا هَادِی یَا نَاصِرُ یَا وَاسِعُ یَا مُحْیِی یَا مُمِیتُ یَا قَابِضُ یَا بَاسِطُ یَا قَائِمُ یَا شَهِیدُ یَا رَقِیبُ یَا حَبِیبُ یَا مَالِکُ یَا نُورُ یَا رَفِیعُ یَا مَوْلَی یَا ظَاهِرُ یَا بَاطِنُ یَا أَوَّلُ یَا آخِرُ یَا طَاهِرُ یَا مُطَهِّرُ یَا لَطِیفُ یَا حَفِیُّ یَا خَالِقُ یَا مَلِیکُ یَا فَتَّاحُ یَا عَلَّامُ یَا شَاکِرُ یَا أَحَدُ یَا غَفَّارُ یَا ذَا الطَّوْلِ یَا ذَا الْحَوْلِ یَا مُعِینُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا مُسْتَعَانُ یَا غَالِبُ یَا مُغِیثُ یَا مَحْمُودُ یَا مَعْبُودُ یَا مُحْسِنُ یَا مُجْمِلُ یَا فَرْدُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا قَدِیمَ الْإِحْسَانِ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ بِحَقِّ أَسْمَائِکَ کُلِّهَا مَا عَلِمْتُ مِنْهَا وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الْأَخْیَارِ الطَّاهِرِینَ الْأَبْرَارِ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کُلَّ غَمٍّ وَ هَمٍّ وَ کَرْبٍ وَ ضُرٍّ وَ ضِیقٍ أَنَا فِیهِ وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ فِی رِزْقِی أَبَداً مَا أَحْیَیْتَنِی وَ تُبْلِغَنِی أَمَلِی سَرِیعاً عَاجِلًا وَ تَکْبِتَ أَعْدَائِی وَ حُسَّادِی وَ ذَوِی التَّعَزُّزِ عَلَیَّ وَ الظُّلْمِ لِی وَ التَّعَدِّی عَلَیَّ وَ تَنْصُرَنِی عَلَیْهِمْ بِرَحْمَتِکَ وَ تَکْفِیَنِی أَمْرَهُمْ بِعِزَّتِکَ وَ تَجْعَلَنِی الظَّاهِرَ عَلَیْهِمْ بِقُدْرَتِکَ
ص: 49
غالبت مرا بر آنان پیروز گردانی ای مهربانترین مهربانان آمین ای پروردگار جهانیان و درود و سلام فراوان و بیپایان خداوند و فرشتگان و پیامبران و فرستادهها و بندگان صالحش بر محمد خاتم پیامبران و اهل بیت پاک و مطهرش باد و خداوند ما را بس است و نیکو حمایتگری است.«(1)
و چون از منزلت به قصد مصلی بیرون رفتی، میگویی: «به نام خدا و به خدا توکل میکنم خداوند بزرگتر است هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و خداوند بزرگ است، خداوند بزرگ است {خداوند بزرگ است} و حمد و سپاس فقط از آن خداست و سپاس برای خداوندی است که ما را بدین امر راهنمایی کرد و اگر او به ما راه ننموده بود، ما راه نمیبردیم و فرستادگان پروردگارمان به حق آمدند. پروردگارا ای الله ای الله ای الله ای کهیعص ای نور و روشنایی همه نورها، ای تدبیر کننده امور، ای الله ای اول پیش از هر چیز و ای باقی پس از فنای همه چیز و ای سرپرست مومنان و ای مهربانترین مهربانان و ای بخشاینده ای بخشایشگر، ای بخشنده ای کریم، ای شنوا و ای دانا.
گناهانی را که نعمتها را از بین میبرند بر من بیامرز و گناهانی را که فرود آورنده کیفرها است بر من بیامرز و آن گناهانی را که فروخوردن خشم را میگیرد بر من بیامرز و آن گناهانی را که بیماری میآورد بر من بیامرز و آن گناهانی را که پردههای ستّاری را میدَرَد بر من بیامرز و آن گناهانی را که بلا نازل میکند بر من بیامرز و آن گناهانی را که شقاوت را به ارث میبرد بر من بیامرز و آن گناهانی را علت ردّ شدن دعا میگردد بر من بیامرز و آن گناهانی را که قطع امید میکند بر من بیامرز و آن گناهانی را که موجب پرده دری میگردند بر من بیامرز و آن گناهانی را که موجب محبوس شدن باران آسمان میشود بر من بیامرز و آن گناهانی را که نرمی و لطافت را مکدّر میکند بر من بیامرز و آن گناهانی را که از روی عمد یا از روی اشتباه مرتکب شدم بر من بیامرز همانا تو شنوای نزدیک و اجابت کننده هستی حمد سپاس برای خداوند است آنگونه که شایسته بخشندگی ذات و بزرگی بزرگواری پروردگارمان باشد .
پرودگارا ای پدید آورنده آسمانها و زمین و دانا بر نهان و آشکار، ای صاحب جلال و کرامت، من در این زندگی دنیا تو را به یکتاپرستی میشناسم و بر یکتایی تو گواهی میدهم، گواهی میدهم هیچ معبودی جز خداوند نیست، یکتایی و شریکی نداری. ملک و پادشاهی از آنِ توست و حمد و سپاس مخصوص توست و تو بر هر چیزی توانایی. گواهی میدهم که محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده و فرستاده توست و گواهی میدهم که وعده تو حق است و ملاقات با تو (در روز قیامت) حق است و قیامت میآید و هیچ شک و تردید در آن نیست و تو هر آن کس که در قبرها باشند بر میانگیزی و گواهی میدهم که اگر مرا به حال خود واگذاری، در واقع مرا به خواری و شرم و گناه و اشتباه وا میگذاری، و من جز به رحمت تو اطمینان ندارم پس از
ص: 50
وَ غَالِبِ مَشِیَّتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ وَ مَلَائِکَتُهُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ وَ رُسُلُهُ وَ الصَّالِحُونَ مِنْ عِبَادِهِ عَلَی مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ-(1)
وَ تَقُولُ إِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلَکَ تُرِیدُ الْمُصَلَّی- بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِ اللَّهُمَّ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا کهیعص یَا نُورَ کُلِّ نُورٍ یَا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ یَا اللَّهُ یَا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یَا آخِرَ الْآخِرِینَ وَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا جَوَادُ یَا کَرِیمُ یَا سَمِیعُ یَا عَلِیمُ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُزِیلُ النِّعَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَأْخُذُ بِالْکَظْمِ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُحِلُّ السَّقَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَهْتِکُ الْعِصَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ الْبَلَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُورِثُ الشَّقَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَرُدُّ الدُّعَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَقْطَعُ الرَّجَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَکْشِفُ الْغِطَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُمْسِکُ غَیْثَ السَّمَاءِ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُکَدِّرُ الصَّفَا وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی أَتَیْتَهَا تَعَمُّداً أَوْ خَطَأً إِنَّکَ سَمِیعٌ قَرِیبٌ مُجِیبٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِ رَبِّنَا وَ عِزِّ جَلَالِهِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ عَالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ إِنِّی أَعْهَدُ إِلَیْکَ فِی هَذِهِ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ أُشْهِدُکَ أَنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ الْمُلْکُ وَ لَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ صلی الله علیه و آله وَ أَشْهَدُ أَنَّ وَعْدَکَ حَقٌّ وَ أَنَّ لِقَاءَکَ حَقٌّ- وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّکَ تَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أُشْهِدُکَ أَنَّکَ إِنْ تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی تَکِلْنِی إِلَی ضِعَةٍ وَ عَوْرَةٍ وَ ذَنْبٍ وَ خَطِیئَةٍ وَ إِنِّی لَا أَثِقُ إِلَّا بِرَحْمَتِکَ فَاجْعَلْ لِی
ص: 50
جانب خود برای من عهد و پیمانی قرار بده که در روزی که تو را ملاقات میکنم آن را ادا کنی به درستی که تو در وعدهات خلاف نمینمایی. و همه گناهانم چه کوچک و چه بزرگ را بیامرز چرا که جز تو کسی گناهان را نمیآمرزد و توبه مرا بپذیر زیرا توئی بسیار توبه پذیر مهربان.»
و درحالی که در مسیر رفتن به سوی مصلی (محل اقامه نماز) هستی این دعا را میخوانی: «به نام خدا و با (یاری) خدا، خداوند بزرگ است خداوند بزرگ است، هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و خداوند از هر چیز بزرگتر است و خداوند بزرگ است و حمد و سپاس مخصوص خداوند است. حمد و سپاس برای خداوندی که این را برای ما رام و مسخر گردانید و گرنه ما را توانایی - رام ساختن - آنها نبود و ما به سوی پروردگارمان بازخواهیم گشت. بیرون رفتنم با نام خداوند است و با اذن او بیرون رفتم و خشنودی و رضایت او را دنبال کردم و بر او توکل نمودم و کار خود را به او وا میگذارم و او برای من کافی است و چه خوب نگاهدارنده ای است. بر خدای بزرگ توکل نمودم توکلی که کار را به او واگذار کردم.
پروردگارا ای الله ای بخشایشگر ای والا ای بزرگ ای یکتا یا بینیاز ای یکتا ای بخشنده ای بیهمتا یا شنوا ای دانا ای عالم ای بزرگ ای متکبر ای گرانقدر ای زیبا ای بخشنده ای توانمند ای وفادار ای عزیز ای به وجود آورنده ای مهرپیشه ای نعمت بخش ای مومن ای عزیز ای جبار ای دیرینه ای متعالی ای یاور ای توبه پذیر ای اعطا کننده ای برانگیزنده ای ارث برنده ای ستوده ای بزرگمنش ای عبادت شده، ای به وجود آمده، ای ظاهر ای باطن ای پاک ای مطهر ای مکنون ای مخزون ای اول ای آخر ای زنده ای برپادارنده ای بلند ای واسع ای عالی مقام ای والا ای نور.
ای صاحب جلال و کرامت ای صاحب عزت و قدرت از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و هر گونه غم و اندوه و سختی که من در آن قرار گرفتهام را از برهانی و برطرف نمایی و همه نیازهایم را برآورده سازی و مرا به سرانجام آرزوهایم برسانی و دشمنان و حسودانم را نابود بگردان و خیلی زود مرا در کار آزار دهندگان من کفایت کنی همانا تو بر انجام هر کاری توانایی.»
هنگامی که وارد مصلی شدی و در مکانی که در آن نماز میگذاری نشستی، میگویی: «الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد، ای واسعی که به تنگ نمیآیی و ای کسی که نعمت دادنش نیکو است و ای کسی که فضیلت رحمتش همه چیز را پوشانیده و ای کسی که به خاطر نهایت قدرتش پر اُبهت گشته و ای کسی که در هر مکانی بر زیان دیدهای که متحمل ضرر و زیان شده رحم نمودی پس با طلب یاری و با ترس و هراس به سوی تو روی آورده و میگوید: پروردگارم کار بد کردم و بر خود ستم نمودم پس با آمرزشت به سوی تو آمدم و برای آمرزش تو بیرون آمدم و در بیرون آمدنم از آنچه ترس و هراس دارم به تو پناه میبرم و از هر بدی و زشتی و ممنوعی به بزرگی شکوه و جلال تو پناه میبرم و با نامی به تو پناه میبرم که خود را بدان نام نهادی و آن را با نیرو و اقتدار و قدرتت قرار دادی و آن را در اختیار خود گرفتی و با کلماتت نورانیاش کردی و وقار و متانت را بر آن پوشاندی.
ص: 51
عِنْدَکَ عَهْداً تُؤَدِّیهِ إِلَی یَوْمَ أَلْقَاکَ- إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی کُلَّهَا صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ وَ تُبْ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ- وَ تَقُولُ وَ أَنْتَ فِی الطَّرِیقِ- بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ- وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ بِسْمِ اللَّهِ مَخْرَجِی وَ بِإِذْنِهِ خَرَجْتُ وَ مَرْضَاتَهُ اتَّبَعْتُ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ فَوَّضْتُ أَمْرِی وَ هُوَ حَسْبِی وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ تَوَکَّلْتُ عَلَی الْإِلَهِ الْأَکْبَرِ تَوَکُّلَ مُفَوِّضٍ إِلَیْهِ اللَّهُمَّ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا فَرْدُ یَا رَحِیمُ یَا وَتْرُ یَا سَمِیعُ یَا عَلِیمُ یَا عَالِمُ یَا کَبِیرُ یَا مُتَکَبِّرُ یَا جَلِیلُ یَا جَمِیلُ یَا حَلِیمُ یَا کَرِیمُ یَا قَوِیُّ یَا وَفِیُّ یَا عَزِیزُ یَا مُکَوِّنُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا مُؤْمِنُ یَا مُهَیْمِنُ یَا عَزِیزُ یَا جَبَّارُ یَا قَدِیمُ یَا مُتَعَالِی یَا مُعِینُ یَا تَوَّابُ یَا وَهَّابُ یَا بَاعِثُ یَا وَارِثُ یَا حَمِیدُ یَا مَجِیدُ یَا مَعْبُودُ یَا مَوْجُودُ یَا ظَاهِرُ یَا بَاطِنُ یَا طَاهِرُ یَا مُطَهِّرُ یَا مَکْنُونُ یَا مَخْزُونُ یَا أَوَّلُ یَا آخِرُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا شَامِخُ یَا وَاسِعُ یَا سَلَامُ یَا رَفِیعُ یَا مُرْتَفِعُ یَا نُورُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا ذَا الْعِزَّةِ وَ السُّلْطَانِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کُلَّ هَمٍّ وَ غَمٍّ وَ کَرْبٍ أَنَا فِیهِ وَ تَقْضِیَ جَمِیعَ حَوَائِجِی وَ تُبْلِغَنِی غَایَةَ أَمَلِی وَ تَکْبِتَ أَعْدَائِی وَ حُسَّادِی وَ تَکْفِیَنِی أَمْرَ کُلِّ مُؤْذٍ لِی سَرِیعاً عَاجِلًا- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فَإِذَا دَخَلْتَ إِلَی الْمُصَلَّی وَ جَلَسْتَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی تُصَلِّی فِیهِ تَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ یَا واسع [وَاسِعاً] لَا یُضَیَّقُ وَ یَا حَسَناً عَائِدَتُهُ یَا مُلْبِساً فَضْلَ رَحْمَتِهِ یَا مُهَاباً لِشِدَّةِ سُلْطَانِهِ یَا رَاحِماً بِکُلِّ مَکَانٍ ضَرِیرٍ أَصَابَهُ الضُّرُّ فَخَرَجَ إِلَیْکَ مُسْتَغِیثاً بِکَ هَائِباً لَکَ یَقُولُ رَبِّ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَلِمَغْفِرَتِکَ خَرَجْتُ إِلَیْکَ أَسْتَجِیرُ بِکَ فِی خُرُوجِی مِمَّا أَخَافُ وَ أَحْذَرُ وَ بِعِزِّ جَلَالِکَ أَسْتَجِیرُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ مَکْرُوهٍ وَ مَحْذُورٍ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی تَسَمَّیْتَ بِهِ وَ جَعَلْتَهُ مَعَ قُوَّتِکَ وَ مَعَ قُدْرَتِکَ وَ مَعَ سُلْطَانِکَ وَ صَیَّرْتَهُ فِی قَبْضَتِکَ وَ نَوَّرْتَهُ بِکَلِمَاتِکَ وَ أَلْبَسْتَهُ
ص: 51
خداوندا از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و از من پاک کنی و بزُدائی هر گناه بزرگی را که انجام دادم و هر خطایی که از من سر زده است و هر کار بدی که به دست آوردم و هر بدی و زشتی و ترس و ممنوعی که از آن میترسم و هر تنگنایی که در آن قرار گرفتهام چرا که من به تو ایمان آوردم هیچ معبودی جز تو نیست و به نامت که تفسیر و تبیین همه کارها در آن است ایمان آوردم .
این اعتراف من است پس مرا خوار و زبون نکن و عافیتی فراگیر و کامل به من ببخشای و مرا از هر کار بزرگ ناپسند و زشتیِ پرخطری نجات بده.
هلاک شدم پس به حق همه حقوقی که بر گردن من داری برایم جبران کن ای بخشنده ای پروردگارم، به حق محمد پسر عبدالله، بندهای که به خاطر شدت شرم و حیا از تعرض به رحمت تو با پافشاری بر گناه بزرگی که از آن نهی فرمودی، خودداری میکرد. ای بزرگ ای بزرگ ای بزرگ هر آنچه که من انجام دادم جز تو کسی آن را نمیداند. دور و نزدیک مرا به خاطر آن شماتت کردند و دوست و دشمن به جهت آن بر من طعنه زدند و مرا خوار کردند و من دستانم را برای طمع یک چیز به سوی تو افکندم و آن طمع من برای دستیابی به رحمت توست، پس بر من رحم بنما ای صاحب رحمت گسترده و با آمرزش، گناهان کارم را جبران بنما.
من به عزت آن اسمی که همه چیز جز تو را مالامال کرده از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و از تو میخواهم با این اسمت، با پناه بردنم به تو بر من رحم کنی. ای رحیم و مهربان با توبه از گناهانی که مرتکب شدهام به این مصلی آمدهام پس پیامد گناهانم را بر من بیامرز و پس از ایستادنم در مصلی مرا از پیروی گناهان سالم بدار ای سخاوتمند ای بخشایشگر ای بخشنده آمین یا رب العالمین.
پروردگارا ای خداوندی که نور و روشنایی را بر ثروتمندان وارد میکنی و ای خداوندی که با فراخی آن گنجینهها با توجه به نیازمندان و نظر کردن به آنان، بینیازشان میکنی. خداوندا جز تو کسی معبود نامیده نمیشود همه معبودان غیر از تو با فریبکاری و دروغ پردازی به تو، عبادت میشوند. معبودی جز تو نیست ای خوشحال کننده نیازمندان، ای برطرف کننده هر زیان و ضرر، ای جوش دهنده هر شکسته و ای دانا بر رازها و درونها، بر محمد و آله محمد درود بفرست و بر شتافتنم به سوی تو به خاطر فقر رحم کن.
با اسم تو که در بینیازیات حلول کرده، بینیازیای که ذکر کننده آن هرگز نیازمند نمیشود، از تو میخواهم که مرا
ص: 52
وَقَارَهَا مِنْکَ-(1)
یَا اللَّهُ أَطْلُبُ إِلَیْکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَمْحُوَ عَنِّی کُلَّ کَبِیرَةٍ أَتَیْتُهَا وَ کُلَّ خَطِیئَةٍ ارْتَکَبْتُهَا وَ کُلَّ سَیِّئَةٍ اکْتَسَبْتُهَا وَ کُلَّ سُوءٍ وَ مَکْرُوهٍ وَ مَخُوفٍ وَ مَحْذُورٍ أَرْهَبُ وَ کُلَّ ضِیقٍ أَنَا فِیهِ فَإِنِّی آمَنْتُ بِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی فِیهِ تَفْسِیرُ الْأُمُورِ کُلِّهَا هَذَا اعْتِرَافِی فَلَا تَخْذُلْنِی وَ هَبْ لِی عَافِیَةً شَامِلَةً کَافِیَةً وَ نَجِّنِی مِنْ کُلِّ أَمْرٍ عَظِیمٍ وَ مَکْرُوهٍ جَسِیمٍ هَلَکْتُ فَتَلَافَنِی بِحَقِّ حُقُوقِکَ کُلِّهَا یَا کَرِیمُ یَا رَبِّ بِحَقِّ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ- عَبْدِکَ شَدِیدِ حَیَائِهِ مِنْ تَعَرُّضِهِ لِرَحْمَتِکَ لِإِصْرَارِهِ عَلَی مَا نَهَیْتَ عَنْهُ مِنَ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ مَا أَتَیْتُ بِهِ لَا یَعْلَمُهُ غَیْرُکَ قَدْ شَمِتَ بِی فِیهِ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ وَ أَسْلَمَنِی فِیهِ الْعَدُوُّ وَ الْحَبِیبُ وَ أَلْقَیْتُ بِیَدِی إِلَیْکَ طَمَعاً لِأَمْرٍ وَاحِدٍ وَ طَمَعِی ذَلِکَ فِی رَحْمَتِکَ فَارْحَمْنِی یَا ذَا الرَّحْمَةِ الْوَاسِعَةِ وَ تَلَافَنِی بِالْمَغْفِرَةِ مِنَ الذُّنُوبِ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِعِزِّ ذَلِکَ الِاسْمِ الَّذِی مَلَأَ کُلَّ شَیْ ءٍ دُونَکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ أَنْ
تَرْحَمَنِی بِاسْتِجَارَتِی بِکَ إِلَیْکَ بِاسْمِکَ هَذَا یَا رَحِیمُ أَتَیْتُ هَذَا الْمُصَلَّی تَائِباً مِمَّا اقْتَرَفْتُ فَاغْفِرْ لِی تَبِعَتَهُ وَ عَافِنِی مِنِ اتِّبَاعِهِ بَعْدَ مَقَامِی یَا کَرِیمُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ آمِینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ یَا مَحَلَّ النور [کُنُوزِ] أَهْلِ الْغِنَی وَ یَا مُغْنِیَ أَهْلِ الْفَاقَةِ بِسَعَةِ تِلْکَ الْکُنُوزِ بِالْعِیَادَةِ عَلَیْهِمْ وَ النَّظَرِ لَهُمْ یَا اللَّهُ لَا یُسَمَّی غَیْرُکَ إِلَهاً إِنَّمَا الْآلِهَةُ کُلُّهَا مَعْبُودَةٌ بِالْفِرْیَةِ عَلَیْکَ وَ الْکَذِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا سَارَّ الْفُقَرَاءِ یَا کَاشِفَ الضُّرِّ یَا جَابِرَ الْکَسِیرِ یَا عَالِمَ السَّرَائِرِ وَ الضَّمَائِرِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ هَرَبِی إِلَیْکَ مِنْ فَقْرِی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْحَالِّ فِی غِنَاکَ الَّذِی لَا یَفْتَقِرُ ذَاکِرُهُ أَبَداً أَنْ تُعِیذَنِی مِنْ لُزُومِ
ص: 52
از فقری که دین را از یاد ببرد یا بدی بینیازیای که مرا در طاعت خدا به فتنه بیندازد، مرا پناه دهی. به حق نور همه نام هایت از روزی تو چیزی میخواهم که با آن بر من فراخ گردانی و مرا از گناهانم بازداری و در دینداریم از من محافطت کنی زیرا جز تو کسی را برای خود (در این امر) نمییابم. اندازههای روزی در اختیار توست پس با قدرتی که بر من داری در این روزیها به اندازهای به من بهره برسان که فقر نازل شده بر من را از بین ببرد. ای بینیاز ای توانمند ای استوار ای کسی که با اعطای آرامش و آسایشی که به سبب اطاعت کردن از تو، بر اهل صبر و شکیبایی منت مینهی. هیچ جنبش و نیرویی جز به یاری تو نیست، سختیها بر من سنگینی کرد و راههایی که برای راحت شدن از مصیبتها پیمودم مرا نابود و ناتوان ساخت و طمع بدان به همراه امید نیکویم به تو در آن مرا وادار نمود پس به سوی تو روانه شدم و ضرر و زیانم را به نزد تو آوردم برای (اجابت) دعایم به تو امید بستم، تو صاحب من هستی پس مرا بینیاز گردان و با از بین بردن سختیهای مصیبتها و اعطای صبر و شکیبایی به من در آن، مصیبتم را جبران بنما، چراکه اگر میان من و آنچه در آن هستم مانعی ایجاد نمایی، هلاک میشوم و نمیتوانم صبر کنم ای صاحب اسم جامعی که در آن همه کارهای بزرگ است، ای سرورم به حق تو بر محمد و آل محمد درود بفرست و با رهانیدم غم و اندوه و شاد کردنم ای سخاوتمند مرا بینیاز بگردان.» (1)
توضیح
«الحلقۀ الضیقۀ» - حلقه تنگ - برای تنگنای شدید و سخت استعاره آورده شده و برای تقویت استعاره «الفک» ذکر شده است. «بحقیقۀ ایمانی» یعنی به باورهای راستینی که ایمان من بدان محقق و ثابت شده است یا به ایمانم که شایسته است ایمان نامیده شود و همچنین است«حقائق ظنونی» حقایق گمانهایم. «و عقد عزائمی» یعنی آنچه قبلم بدان عهد بسته، و باء برای ملابست و همراهی است و احتمال دارد با تکلف در برخی جملات باء را سببیه در نظر گرفت. «مجاری سیول مدامعی» جوهری گوید: «مدامع و مآقی» اطراف چشم است یعنی مجراهایی در سرم است که اشکهایی که از مدامع من برون میآید در آن جاری میشود و در برخی نسخهها «السبول» با باء موحده است و شاید اشتباه در بیان باشد و در صحاح «السبل» با سین متحرک به معنای باران آمده و «اسبل المطر و الدمع» هنگامی است که باران و اشک بسیار بریزد.
و گوید: ساغ الشراب یسوغ سوغاً یعنی نوشیدنی به آسانی در گلو فرو رفت. و مطعم و مشرب گویی آن دو مصدراند و مساغ نیز مصدر یا اسم مکان است. «لذۀ» عطف بر «مطعمی» یا عطف بر «مساغ» است و «المشامّ» با میم مشددّه جمع المشمّۀ به معنای وسیله بوئیدن یا مکان بوئیدن است و «القصب» استخوانهای گرد و میانتهی است. فیروزآبادی گوید: قصب با حروف متحرک استخوانهای انگشتان است و راههای حلق و مخارج
ص: 53
فَقْرٍ أَنْسَی بِهِ الدِّینَ أَوْ بِسُوءِ غِنًی أَفْتَتِنُ بِهِ عَنِ الطَّاعَةِ بِحَقِّ نُورِ أَسْمَائِکَ کُلِّهَا أَطْلُبُ إِلَیْکَ مِنْ رِزْقِکَ مَا تُوَسِّعُ بِهِ عَلَیَّ وَ تَکُفَّنِی بِهِ عَنْ مَعَاصِیکَ وَ تَعْصِمُنِی فِی دِینِی لَا أَجِدُ لِی غَیْرَکَ مَقَادِیرُ الْأَرْزَاقِ عِنْدَکَ فَانْفَعْنِی مِنْ قُدْرَتِکَ بِی فِیهَا بِمَا یَنْزِعُ مَا نَزَلَ بِی مِنَ الْفَقْرِ یَا غَنِیُّ یَا قَوِیُّ یَا مَتِینُ یَا مُمْتَنّاً عَلَی أَهْلِ الصَّبْرِ بِالدَّعَةِ الَّتِی أَدْخَلْتَهَا عَلَیْهِمْ بِطَاعَتِکَ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ قَدْ فَدَحَتْنِی الْمِحَنُ وَ أَفْنَتْنِی وَ أَعْیَتْنِی الْمَسَالِکُ لِلرَّوْحِ مِنْهَا وَ اضْطَرَّنِی إِلَیْکَ الطَّمَعُ فِیهَا مَعَ حُسْنِ الرَّجَاءِ لَکَ فِیهَا فَهَرَبْتُ بِنَفْسِی إِلَیْکَ وَ انْقَطَعْتُ إِلَیْکَ بِضُرِّی وَ رَجَوْتُکَ لِدُعَائِی أَنْتَ مَالِکِی فَأَغْنِنِی وَ اجْبُرْ مُصِیبَتِی بِجَلَاءِ کَرْبِهَا وَ إِدْخَالِکَ الصَّبْرَ عَلَیَّ فِیهَا فَإِنَّکَ إِنْ حُلْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ مَا أَنَا فِیهِ هَلَکْتُ وَ لَا صَبْرَ لِی یَا ذَا الِاسْمِ الْجَامِعِ الَّذِی فِیهِ عَظُمَ الشُّئُونُ کُلُّهَا بِحَقِّکَ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَغْنِنِی بِأَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی یَا کَرِیمُ (1).
الحلقة الضیقة استعیرت للضیق الشدید اللازم و أثبت له الفک ترشیحا للاستعارة بحقیقة إیمانی أی بما حق و ثبت بها إیمانی من العقائد الحقة أو بإیمانی الذی یحق أن یسمی إیمانا و کذا حقائق ظنونی و عقد عزائمی أی ما عقدت علیه قلبی و الباء للملابسة و یحتمل السببیة بتکلف فی بعض الفقرات و مجاری سیول مدامعی قال الجوهری المدامع المآقی و هی أطراف العین أی المجاری التی فی رأسی یجری فیها السیول التی تخرج من مدامعی و فی بعض النسخ السبول بالباء الموحدة و لعله تصحیف و فی الصحاح السبل بالتحریک المطر و أسبل المطر و الدمع إذا هطل.
و قال ساغ الشراب یسوغ سوغا أی سهل مدخله فی الحلق و المطعم و المشرب کأنهما مصدران و مساغ مصدر أو اسم مکان و لذة عطف علی مطعمی أو علی مساغ و المشام بتشدید المیم جمع المشمة آلة الشم أو مکانه و القصب العظام المجوفة قال الفیروزآبادی القصب بالتحریک عظام الأصابع و شعب الحلق و مخارج
ص: 53
نفسها و آنچه از جواهرات که دراز و مستطیل شکل باشد و هر گیاهی که دارای نی باشد و گوید: شرسوف بر وزن عصفور استخوانهای نرمی است که به هر دندهای آویزان میشود یا آن را میبندد، و آن طرف مشرف شده بر شکم است. پایان نقل قول.
و مقصود از آنچه در بردارد ( بما حوته ) این است: اعضای اصلی و دیگر اعضا که در داخل قلب و کبد و ریه و طحال و کلیه و معده و غیر آن واقع شده است. و «ما اطبقت» با صیغه مجهول است و احتمال دارد با صیغه معلوم باشد که شامل زبان، دندان آسیاب و دندانها و غیر آن میشود. و اطبقت الشیء علی الشیء یعنی چیزی را با چیز دیگری پوشاندم. واژه «من» در سخن او: «من قدمی» برای تبعیض یا برای سبب است و قدمی را هم میتوان مفرد و هم مثنی در نظر گرفت. سپس نسبت دادن گواهی و شهادت به این چیزها بر برخی وجوه به صورت مجازی است زیرا این اعضاء با زبان حال خود گواهی میدهند که آفرینندهای باتدبیر، حکیم و دانا دارند که از هرگونه ضد و همتا و شریک، پاک و منزه است.
«إلهاً واحداً» یعنی معبود و آفرینندهای که در آفرینش و در عبادت هیچ شریکی ندارد. «أحداً» هیچ گونه اجزاء و اعضای ندارد. «فرداً» یعنی در کمال و جلال و شکوه تک و بیهمتاست. «صمداً» یعنی به سوی او قصد میشود و برای همه امور به او نیاز پیدا میشود.
«بشراً سویاً» یعنی انسانی که اندامهایش راست و مستقیم و آفرینش او نیکو باشد. «لم أکن شیئاً مذکوراً» یعنی من یکسر فراموش شده بودم به طوری که به یکی از صفات انسانی مانند نطفه بودن یا تکه گوشت بودن یا چیزی شبیه آن دو یاد نمیشدم، یا اینکه من در علم خداوند مقدر بودم و در میان مخلوقات از من یاد نمیشد. «مداد کلماته» یعنی به اندازه مرکّبی که با آن کلمات خداوند متعال نوشته شود همانطور که خداوند پاک و منزه میفرماید: «قُل لَّوْ کَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِّکَلِمَاتِ رَبِّی» (1) {بگو: «اگر دریا برای کلمات پروردگارم مرکّب شود} و میفرماید: «مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ» (2) { و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید، سخنان خدا پایان نپذیرد.} و کلمات خداوند علمها یا تقدیرات او یا فضیلتهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علیهم السلام میباشد همانطور که در برخی احادیث بدان اشاره شد.
گفته شده حکیم به معنای حاکم یعنی قاضی و داور است و گفته شده وزن فعیل آن به معنای وزن مفعول یعنی کسی که چیزها را استوار میکند و آنها را درست انجام میدهد،است. و گفته شده به معنای صاحب حکمت است و حکمت، شناخت اشیاء با برترین
ص: 54
الأنفاس و ما کان مستطیلا من الجوهر و کل نبات ذی أنابیب و قال الشرسوف کعصفور غضروف معلق بکل ضلع أو مقط الضلع و هو الطرف المشرف علی البطن انتهی.
و المراد بما حوته الأعضاء الرئیسة و غیرها الواقعة فی الجوف من القلب و الکبد و الرئة و الطحال و الکلیة و الأمعاء و غیرها و ما أطبقت علی المجهول و یحتمل المعلوم من اللسان و الأضراس و الأسنان و غیرها و أطبقت الشی ء علی الشی ء غطیته به و کلمة من فی قوله من قدمی تبعیضیة أو سببیة و قدمی یحتمل الإفراد و التثنیة ثم نسبة الشهادة إلی هذه الأشیاء علی بعض الوجوه علی المجاز لأنها تشهد بلسان حالها علی أن لها خالقا مدبرا حکیما علیما منزها عن الأضداد و الأنداد.
إلها واحدا أی معبودا و خالقا لا شریک له فی الخلق و فی العبادة أحدا لا جزء و لا عضو له فردا متفردا فی الکمال و الجلال صمدا مقصودا إلیه محتاجا إلیه للکل فی جمیع الأمور.
بشرا سویا أی مستوی الأعضاء حسن الخلق لم أکن شیئا مذکورا أی کنت نسیا منسیا لا أذکر بإنسانیة کنطفة أو علقة أو أشباههما أو کنت مقدرا فی علم الله لم أکن مذکورا عند الخلق و مداد کلماته أی بقدر المداد الذی یکتب به کلماته تعالی کما قال سبحانه قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی (1) و قال مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ (2) و کلماته علومه أو تقدیراته أو فضائل النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام کما مر فی بعض الأخبار.
و الحکیم قیل بمعنی الحاکم أی القاضی و قیل فعیل بمعنی مفعول أی الذی یحکم الأشیاء و یتقنها و قیل ذو الحکمة و هی معرفة أفضل الأشیاء بأفضل
ص: 54
علم است و به کسی که کارها و صنعتهای پیچیده و دقیق را به خوبی انجام میدهد و آن به تمام و کمال به انجام میرساند، حکیم گویند. الخبیر یعنی دانا به امور پنهان و پوشیده و گفته شده به معنای کسی است که بر آنچه بوده و آنچه خواهد بود علم و آگاهی دارد. گفته میشود: «خبرت الامر أخبره» هنگامی که حقیقت امری را بشناسم و بر آن آگاهی پیدا کنم.
و سمیع کسی است که هیچ شنیدنیای از درک او پنهان و پوشیده نیست. و وزن فعیل از صیغههای مبالغه است، و همچنین بصیر کسی است که چیزی از دیدنیها و احوال آن از او پوشیده نیست و این دو صفت با اعضا و اندام صورت انجام نمیپذیرد. و علیم کسی است که علمش به کاملترین وجه ممکن به همه چیزهای نهان و آشکار و خرد و کلان احاطه داشته باشد نه به مانند علم مخلوقات، همانطور که بیان شد. کریم در نامهای خداوند به معنای بخشنده و اعطا کنندهای است که عطایش پایان نمیپذیرد یا به معنای کسی است که همه انواع خیر و بزرگی و فضیلتها را گرد آورده است.
گفته شده حلیم کسی است که چیزی از نافرمانی بندگان او را از راه راست منحرف نمیکند و خشم بر بندگان او را ناخرسند و سرگردان نمیکند بلکه او برای هر چیزی مقدار معینی قرار میدهد که به آن میرسد. و قدیم کسی است که برای وجود او آغاز و علتی نبوده و (فرض) عدم و نیستی بر او ممتنع باشد. غنی کسی است که در هیچ چیز به هیچ کس نیازمند نباشد و همه کس به او نیازمند باشند و او بینیاز مطلق است و مغنی یعنی هر کس را بخواهد بینیاز میکند. عظیم کسی است که قدر و منزلت او فراتر رفته و از حد و مرز خردها بالاتر رفته تا جایی که احاطه بر کنه ذات او و حقیقت وجودیش تصور نمیشود.
و از دیگر نامهای خداوند «العلی و العالی و المتعالی» است. علی و عالی کسی است که در رتبه و حکم کسی بالاتر او نباشد و متعالی کسی است که از دروغ و افترای دروغ گویان پاک و منزه باشد و شأن و منزلتش والا گردد و گفته شده معنایش این است که از هر وصف و ستایشی بالاتر است و گاهی به معنای عالی است.
و محیط کسی است که به طور عموم از نظر قدرت و لطف و رحمت همه بر همه چیز احاطه دارد. رؤوف کسی است که با الطاف خداوندیش نسبت به بندگانش مهربان و بخشنده باشد و رأفت از رحمت رقیقتر و لطیفتر است، و حتی به خاطر مصلحت نیز به کراهت نمیافتد. و غفار و غفور صیغه مبالغه هستند و معنای این دو کلمه: پوشاننده گناهان و عیبهای بندگان و گذشت کننده از اشتباهات و گناهان آنهاست، و اصل واژه «غفر» به معنای پوشاندن است. ودود بر وزن فعول به معنی فاعل است یعنی بندگان نیکوکارش را دوست میدارد، یا به معنی مفعول یعنی او در قلب دوستدارانش محبوب است. شکور کسی است که اندکی از اعمال بندگان در نزد او نیکو و افزوده میگردد پس پاداش آنان را چند برابر میکند و شکر او برای بندگانش در واقع آمرزش و پاداش دادن به آنان است، و شکور از صیغههای مبالغه است و شاکر نیز به همان معنای شکور است .
ص: 55
العلوم و یقال لمن یحسن دقائق الصناعات و یتقنها حکیم و الخبیر العالم بخفایا الأمور و قیل هو العالم بما کان و ما یکون یقال خبرت الأمر أخبره إذا عرفته علی حقیقته.
و السمیع هو الذی لا یعزب عن إدراکه مسموع و فعیل من أبنیة المبالغة و کذا البصیر هو الذی لا یعزب عنه شی ء من المبصرات و أحوالها و کلاهما بغیر جارحة و العلیم المحیط علمه بجمیع الأشیاء ظاهرها و باطنها دقیقها و جلیلها علی أتم الإمکان لا بنحو علم المخلوقین کما مر و الکریم فی أسمائه سبحانه الجواد المعطی الذی لا ینفد عطاؤه أو الجامع لأنواع الخیر و الشرف و الفضائل.
و الحلیم قیل هو الذی لا یستخفه شی ء من عصیان العباد و لا یستفزه الغضب علیهم و لکنه جعل لکل شی ء مقدارا فهو منته إلیه و القدیم هو الذی لیس لوجوده ابتداء و لا علة و یمتنع علیه العدم و الغنی هو الذی لا یحتاج إلی أحد فی شی ء و کل أحد محتاج إلیه و هذا هو الغنی المطلق و المغنی أی یغنی من یشاء من عباده و العظیم هو الذی جاوز قدره و جل عن حدود العقول حتی لا یتصور الإحاطة بکنهه و حقیقته.
و من أسمائه تعالی العلی و العالی و المتعالی فالعلی و العالی الذی لیس فوقه شی ء فی الرتبة و الحکم و المتعالی الذی جل عن إفک المفترین و علا شأنه و قیل جل عن کل وصف و ثناء و قد یکون بمعنی العالی.
و المحیط هو الذی أحاط علما و قدرة و لطفا و رحمة بکل شی ء و الرءوف هو الرحیم بعباده العطوف علیهم بألطافه و الرأفة أرق من الرحمة و لا تکاد تقع فی الکراهة للمصلحة و الغفار و الغفور من أبنیة المبالغة و معناهما الساتر لذنوب عباده و عیوبهم المتجاوز عن خطایاهم و ذنوبهم و أصل الغفر التغطیة و الودود فعول بمعنی فاعل أی یحب عباده الصالحین أو بمعنی مفعول أو محبوب فی قلوب أولیائه و الشکور هو الذی یزکو عنده القلیل من أعمال العباد فیضاعف لهم الجزاء فشکره لعباده مغفرته لهم و إثابته إیاهم و هو من أبنیة المبالغة و الشاکر أیضا بمعناه.
ص: 55
جلیل کسی است که به صفتهای بزرگی متصف شده و همه آن صفتها را دربر میگیرد و خداوند جلیل مطلق است. گفته شده جلیل به کمال صفات بر میگردد همانطور که کبیر به کمال ذات خداوند و عظیم به هر دوی آن کمال صفات و کمال ذات بر میگردد. جمیل به معنای دارنده کارهای نیکو و اوصاف کامل است. حمید یعنی در هر حالت و وضعیتی ستوده است که فعیل به معنای مفعول است. در مورد مجید گفته شده هرگاه بزرگی ذات با نیکویی کردار همنشین و همراه گردد، او مجید است که پیشتر در باره آن سخن راندیم.
مبدیء کسی است که چیزها را پدید آورده و بدون هیچ پیشینهای آن را به وجود آورده است. معید کسی است که آفرینش را پس از زندگی به سوی مرگ در دنیا، و پس از مرگ به سوی زندگی در آخرت بازمیگرداند و آفرینش را تکرار میکند. باعث، کسی است که مخلوقات را بر میانگیزد یعنی پس از مرگ در روز قیامت آنان را زنده میکند. وارث کسی است که خلایق را به ارث میبرد و خود پس از نابودی آنان باقی میماند. قادر و قدیر و مقتدر از لحاظ معنایی به هم نزدیکاند. قدیر از قادر بلیغتر و رساتر است و مقتدر از قادر و قدیر بلیغتر است. قاهر کسی است که بر همه مخلوقات چیره و مسلط میگردد و قهار از آن بلیغتر و رساتر است.
توّاب کسی است که توبه بندگان را بسیار میپذیرد. بارّ و برّ کسی است که با نیکی و لطفش بر بندگانش نسبت بدانها مهربان است. قویّ کسی است که توان و قدرت زیادی داشته باشد. بدیع، آفریننده و پدیدآورندهای است که از نمونه قبلی چیزی نمیآفریند و وزن فعیل این کلمه به معنای مفعول است. وکیل، قیم و عهده دار روزی بندگان است و در حقیقت در امور کسانی که به او واگذار شدهاند مستقل عمل میکند. معنای کفیل نیز به وکیل نزدیک است، کفیل کسی است که عهدهدار امور مخلوقات باشد.
قریب کسی است که با رحمت و اجابت دعا به بندگانش نزدیک باشد و به احوال آنها علم و آگاهی داشته و نزدیک به بندگان، اجابت کننده آنها است همانطور که خداوند سبحان میفرماید: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ» (1) { و هر گاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعای دعاکننده را اجابت می کنم.}
اول یعنی از نظر علیت بر همه پیشی گرفته است. منیر یعنی آسمانها و زمین را با وجود و هدایت و علم و کمال، نورانی قرار داده است. ولیّ یعنی یاور یا متولی امور جهان و مخلوقاتی که بر روی آن هستند. هادی کسی است که بندگانش را بینا کرده و راه شناختش را به آنان آموخت تا اینکه به ربوبیتش اقرار کردند، و نیز هر مخلوقی را به آنچه ناگزیر برای ماندگاری و ادامه وجودش بدان نیازمند است، رهنمود ساخت. ناصر کسی است که دوستانش را بر علیه دشمنانش یاری میدهد. واسع کسی است که بینیازیش هر بینوایی را و رحمتش
ص: 56
و الجلیل هو الموصوف بنعوت الجلال و الحاوی جمیعها و هو الجلیل المطلق قیل و هو راجع إلی کمال الصفات کما أن الکبیر راجع إلی کمال الذات و العظیم راجع إلیهما معا و الجمیل حسن الأفعال کامل الأوصاف و الحمید المحمود علی کل حال فعیل بمعنی مفعول و المجید قیل إذا قارن شرف الذات حسن الفعال فهو مجید و قد مر القول فیه.
و المبدئ هو الذی أنشأ الأشیاء و اخترعها ابتداء من غیر سابق مثال و المعید هو الذی یعید الخلق بعد الحیاة إلی الممات فی الدنیا و بعد الممات إلی الحیاة فی الآخرة و الباعث هو الذی یبعث الخلق أی یحییهم بعد الممات یوم القیامة و الوارث هو الذی یرث الخلائق و یبقی بعد فنائهم و القادر و القدیر و المقتدر متقاربة المعنی و القدیر أبلغ من القادر و المقتدر أبلغ منهما و القاهر هو الغالب علی جمیع الخلائق و القهار أبلغ منه.
و التواب الکثیر القبول لتوبة عباده و البار و البر هو العطوف علی عباده ببره و لطفه و القوی العظیم القدرة و البدیع هو الخالق المخترع لا عن مثال سابق فعیل بمعنی مفعول و الوکیل هو القیم الکفیل بأرزاق العباد و حقیقته أنه یستقل بأمر الموکول إلیه و قریب منه معنی الکفیل و هو المتکفل بأمور الخلائق.
القریب هو القریب إلی عباده بالرحمة و الإجابة و العالم بأحوالهم و قریب منه المجیب کما قال سبحانه وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ (1).
الأول أی السابق بالعلیة المنیر جاعل السماوات و الأرض و من فیهما نیرا بالوجود و الهدایة و العلم و الکمال و الولی الناصر أو المستولی لأمور العالم و الخلائق القائم بها و الهادی هو الذی بصر عباده و عرفهم طریق معرته حتی أقروا بربوبیته و هدی کل مخلوق إلی ما لا بد له فی بقائه و دوام وجوده و الناصر هو الذی ینصر أولیاءه علی أعدائه و الواسع هو الذی وسع غناه کل فقیر و رحمته
ص: 56
هر چیزی را وسعت بخشیده است.
محیی یعنی با حیات ظاهری و با ایمان و علم بندگانش را زندگی بخشید و زمین را با گیاهان زنده کرد و همچنین ممیت یعنی میراننده این مفاهیم. برای دو صفت قبض (گرفتن) و بسط (گستراندن) خداوند وجوهی است از جمله اینکه: گرفتن روزی از اقوامی و تنگ گرفتن بر آنان و گسترانیدن بر اقوام دیگر، یا گرفتن علم و معارف از قومی که ظرفیت آن را ندارند و گسترده کردن آن بر آنان که ظرفیتش را دارند. و تعمیم دادن به هر دو مفهوم، بهتر است. و گفته شده صدقهها را میگیرد و جزاء و پاداش را میگستراند و خداوند میفرماید: «وَاللّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» (1){ و خداست که تنگی و گشایش پدید می آورد و به سوی او بازگردانده می شوید.}
قائم یعنی کسی که تدبیر و چارهاندیشی مخلوقات را انجام میدهد و اعمال آنها را نگاه میدارد تا جزایشان را بدهد همانطور که خداوند میفرماید: «أَفَمَنْ هُوَ قَآئِمٌ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ» (2){ یا کسی که بر هر شخصی بدانچه کرده است مراقب است [مانند کسی است که از همه جا بی خبر است]؟} شهید کسی است که هیچ چیز از او پنهان نمیماند و شاهد یعنی حاضر، پس اگر علم به طور مطلق در نظر گرفته شود خداوند علیم است و اگر به امور باطنی اضافه شود خداوند خبیر است و چون به امور ظاهری اضافه شود خداوند شهید است و گاهی همراه با آن لحاظ میشود که خداوند در روز قیامت به آنچه در باره آنان میداند، بر آنها گواهی میدهد.
رقیب، نگاهدارندهای است که چیزی از او پنهان نمیماند. حبیب، دوستدار یا محبوب دوستدارنش است. حسیب بنابه آنچه در برخی نسخهها آمده است به معنای کفایت کننده است، یعنی وزن فعیل آن به معنای مُفعِل است که از «أحسبنی الشیء» یعنی آن چیز مرا کفایت کرد، و «أحسبتُه و حسّبتُه» یعنی چیزی به او به بخشیدم که او را خشنود میسازد گرفته شده تا جایی که میگوید: مرا بس است. و احتمال دارد به معنی حسابگر باشد.
مالک یعنی صاحب همه مخلوقات و پادشاه آنان است، حکمش را آنگونه که میخواهد جاری میکند. نور یعنی کسی که خود آشکار است و دیگران را آشکار و نمایان میکند و گفته شده کسی است که نابینایان با نورش میبینند و گمراهان با هدایتش رهنمود مییابند، و گفته شده او آشکار و ظاهری است که هر ظهوری غیر از خود به واسطه اوست. و همه این معانی به معنای اول این کلمه برمیگردد. رفیع یعنی کسی که قدر و منزلتش بالاتر از آن است که خرد مخلوقات به او برسند (او را درک کنند) یا اینکه چیزی شبیه آن باشد. مولی، پرودگار و مالک و سرور و نعمت دهنده و یاور و دوستدار است، خداوند فرموده است: «ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَأَنَّ الْکَافِرِینَ لَا مَوْلَی لَهُمْ» (3){ چرا که خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، ولی کافران را سرپرست [و یاری] نیست.}
ص: 57
کل شی ء.
المحیی لعباده بالحیاة الظاهرة و بالإیمان و العلم و الأرض بالنبات و کذا الممیت بالمعانی و لقبضه و بسطه سبحانه وجوه قبض الرزق عن أقوام و تقتیره علیهم و بسطه علی آخرین أو قبض العلم و المعارف عن قوم لیست لهم قابلیة و بسطها علی المواد القابلة و التعمیم أولی و قیل یقبض الصدقات و یبسط الجزاء و قال تعالی وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (1).
و القائم هو القائم بتدبیر الخلائق و الحافظ علیهم أعمالهم حتی یجازیهم کما قال تعالی أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ (2) و الشهید هو الذی لا یغیب عنه شی ء و الشاهد الحاضر فإذا اعتبر العلم مطلقا فهو العلیم و إذا أضیف إلی الأمور الباطنة فهو الخبیر و إذا أضیف إلی الأمور الظاهرة فهو الشهید و قد یعتبر مع ذلک أن یشهد علیهم یوم القیامة بما علم منهم.
و الرقیب الحافظ الذی لا یغیب عنه شی ء و الحبیب محب الأولیاء أو محبوبهم و الحسیب کما فی بعض النسخ هو الکافی فعیل بمعنی مفعل من أحسبنی الشی ء أی کفانی و أحسبته و حسبته بالتشدید ما یرضیه حتی یقول حسبی و یحتمل أن یکون بمعنی المحاسب.
المالک هو المتملک لجمیع المخلوقات و ملکها و یجری فیها حکمه کیف شاء و النور هو الظاهر بنفسه المظهر لغیره و قیل هو الذی یبصر بنوره ذو العمایة و یرشد بهداه ذو الغوایة و قیل هو الظاهر الذی به کل ظهور غیره و الکل یرجع إلی الأول و الرفیع الذی هو أرفع من أن یصل إلیه عقول الخلق أو یشبهه شی ء و المولی الرب و المالک و السید و المنعم و الناصر و المحب قال سبحانه ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ (3).
ص: 57
«ظاهر» کسی است که بر هر چیزی پیروز میگردد و بر آن بالا میگیرد و گفته شده کسی است که با راههای استدلال عقلی پیامد کارها و احسان و نیکوییهایش که بر آنان ظاهر شده را بشناساند. باطن پنهان شده از دیدگان و گمانهای مخلوقات است، پس دیدهای او را درک نمیکند و گمانی بر او احاطه پیدا نمیکند و گفته شده باطن کسی است که به آنچه نهان میگردد عالم است. گویند: بطنتُ الامر هرگاه باطن آن را دریابی. آخر، همانطور که بیان شد کسی است که پس از نابودی همه مخلوقاتش باقی میماند. طاهر یعنی از عیبها و نقصها پاک است و مطهّر یعنی عیب و نقص دیگران را از آنها پاک میکند. لطیف یعنی خالص یا کسی که با بندگانش کاری میکند که به طاعت او نزدیک گردند یا آفریننده مخلوقات لطیف و ریز است و گفته شده کسی است که مهربانی در کردار را با علم به منافع دقیق در خود جمع کرده و آن را به مخلوقاتی که برایشان مقدر کرده، میرساند. گویند: لطَّف به و له با فتحه تلطیف: هرگاه به او مهربانی کند اما لطُف با ضمه یلطف یعنی کوچک و باریک شد.
«الخفی» بر اساس کنه ذات و صفات است و ملیک مبالغه در مالک است. فتاح کسی است درهای روزی و رحمت را برای بندگانش میگشاید و گفته شده به معنای حکم کننده بین آنهاست. گویند: فتح الحاکم بین الخصمین هرگاه او بین دو طرف منازعه (دشمن) جدایی بیفکند، و فاتح به معنای حکم کننده است و فتّاح از صیغههای مبالغه است و علّام نیز همین گونه است. طول به معنای فضل و برتری بر دشمنان است. حول به معنای قدرت و چاره اندیشی است. معین یعنی یاری دهنده در طاعات و دیگر امور.
جلال، عظمت و بینیازی مطلق است. اکرام، فضیلت فراگیر. إغاثۀ یاری رساندن است. محمود یعنی شایسته حمد و سپاس در همه احوال. معبود یعنی کسی که به طور مطلق شایسته و مستحق عبادت باشد. محسن یعنی دارای احسان و نیکی بزرگ. مجمل یعنی کسی که با نیکویی رفتار میکند. حنّان با تشدید نون یعنی بخشنده نسبت به بندگانش. صیغه مبالغه حنّان به معنای مبالغه در رحمت است. منّان یعنی بخشاینده نعمت، یعنی اعطا کننده نعمت. منّ از نعمت و بهرهمندی است نه از منّت. ضُرّ با ضمه به معنای بدی احوال است. «کبّت الله العدوّ»یعنی خداوند دشمن را بازداشت و او را خوار و زبون کرد .
گفته میشود: «أخذتُ بکَظَمه» یعنی گلو (راه تنفس) او را گرفتم. «تهتک العصم» هتک یعنی دریدن پرده و عصم جمع عصمۀ است و عصمۀ چیزی است که بدان چنگ میزنند و با توجه به اینکه ستر و پرده از چیزهایی است که برای پوشیدن رسوایی بدان چنگ میزنند از آن با لفظ عصمۀ تعبیر کرده است یا اینکه در اینجا هتک به معنی بریدن و قطع کردن به کار رفته است.
ص: 58
و الظاهر هو الذی ظهر فوق کل شی ء و علا علیه و قیل هو الذی عرف بطرق الاستدلال العقلی بما ظهر لهم من آثار أفعاله و صنائعه الباطن هو المحتجب عن أبصار الخلائق و أوهامهم فلا یدرکه بصر و لا یحیط به وهم و قیل هو العالم بما بطن یقال بطنت الأمر إذا عرفت باطنه و الآخر هو الباقی بعد فناء خلقه کله کما مر و الطاهر أی عن العیوب و النقائص المطهر لغیره عنها و اللطیف المجرد أو الذی یفعل بعباده ما یقربهم إلی الطاعة أو صانع لطائف الخلق و قیل هو الذی اجتمع له الرفق فی الفعل و العلم بدقائق المصالح و إیصالها إلی من قدرها له من خلقه یقال لطف به و له بالفتح تلطف إذا رفق به و أما لطف بالضم یلطف فمعناه صغر و دق.
الخفی بحسب کنه الذات و الصفات و الملیک مبالغة فی المالک و الفتاح هو الذی یفتح أبواب الرزق و الرحمة لعباده و قیل معناه الحاکم بینهم یقال فتح الحاکم بین الخصمین إذا فصل بینهما و الفاتح الحاکم و الفتاح من أبنیة المبالغة و کذا العلام و الطول الفضل و العلو علی الأعداء و الحول القوة و الحیلة و المعین أی علی الطاعات و سائر الأمور.
و الجلال العظمة و الاستغناء المطلق و الإکرام الفضل العام و الإغاثة الإعانة و المحمود المستحق للحمد فی جمیع الأحوال و المعبود المستحق للعبادة علی الإطلاق و المحسن ذو الإحسان العظیم و المجمل المعامل بالجمیل و الحنان بتشدید النون الرحیم بعباده فعال من الحنان بمعنی الرحمة للمبالغة و المنان هو المنعم المعطی من المن العطاء لا المنة و الضر بالضم سوء الحال و کبت الله العدو صرفه و أذله.
و یقال أخذت بکظمه بالتحریک أی بمخرج نفسه تهتک العصم الهتک خرق الستر و العصم جمع العصمة و هی ما یعتصم به و لما کان الستر مما یعتصم به عن الفضیحة عبر عنه بالعصمة أو استعمل الهتک هنا بمعنی الفصم و القطع.
ص: 58
«الصفا» به صورت مقصور جمع صفاۀ و آن صخره نرم است. «فاطر السموات و الارض» یعنی پدید آورنده آسمانها و زمین بدون هیچ ماده و بدون هیچ پیشینهای. غیب آن است که از حواس پنهان بماند. شهادت آن است که بدان گواهی میدهند. «انّ لقاءک» یعنی ملاقات پاداش و حسابرسی تو در روز قیامت. «ضعۀ» با کسره ضاد و رفع آن متضاد رفعت و بلندی است و در برخی نسخهها «ضیعۀ» ذکر شده و چه بسا این کلمه مناسبتر باشد. «العورۀ» هر چیزی است که از آن شرم و حیا میشود و هر حالتی است که در مرزها یا در جنگ از آن ترسیده میشود. در برخی نسخهها با زاء (العوزۀ) آمده است که از این سخن عرب است: «أعوزه الشیء» زمانی که به چیزی نیاز پیدا کند و توان آن را نداشته باشد، و «عوز الشیء عوزاَ» هرگاه آن را نیابد، «عوز الرجل أعوز» هنگامی که به فقر و تنگدستی گرفتار آید.
«ما کنّا له مقرنین» یعنی ما را یاری آن نبود. «بسم الله مخرجی» یعنی بیرون رفتنم با یاری جستن از اسم خداوند است. «الوتر» با کسره و فتحه واو به معنای تک و بیهمتا است و خداوند در ذاتش واحد است به طوری که تقسیم و تجزیه شدن را نمیپذیرد، و در صفاتش واحد است به طوری که هیچ مثل و مانندی برای او نیست، و خداوند در افعالش واحد است زیرا هیچ شریک و یاوری ندارد. کبیر یعنی بزرگ در ذات، و متکبر کسی است که بزرگی و جبروتش را آشکار کرده است، و گفته شده به معنای بزرگی است که صاحب کبریاء و جبروت است و گفته شده از صفات مخلوقات برتری یافته و گفته شده بر مخلوقات سرکش متکبر است. و تاء در متکبّر به جهت تنهایی و ویژه بودن است نه به جهت پرداختن و تکلف.
وفیّ کسی است که به وعدهها و عهد و پیمانهای خویش وفا میکند. عزیز، چیره نیرومندی است که مغلوب نمیشود و عزت در اصل به معنای قوت و شدت و چیرگی است. مؤمن کسی است که وعدهاش را بر بنگانش راست میگرداند پس این کلمه از ایمان به معنای تصدیق است یا اینکه آنان را در قیامت از عذاب خویش امان میدهد که در این صورت از امان و امنیت که متضاد ترس و خوف است گرفته شده است.
«المهیمن» گفته شده به معنای مراقب و ناظر است و گفته شده به معنای شاهد و نیز گفته شده به معنای امانتدار است و گفته شده انجام دهنده امور مخلوقات و نیز گفته شده اصل آن مؤیمِن بوده و هاء جایگزین همزه شده است و این کلمه بر وزن مفیعل از ریشه امانت است.
«یا موجوداً» یعنی هر کس خواهان او باشد، او را مییابد. «مکنون» کسی است که کنه ذاتش از مخلوقات پوشیده باشد. مخزون نیز به همین معنی است یا اینکه شناخت و الطاف ویژهاش از کسانی که اولیای او نیستند، پنهان و منع میشود. الحیّ کسی است که صحیح باشد که بداند و توانا باشد. القیوم کسی است که همواره به تدبیر مخلوقات میپردازد یا قائم به ذاتی که هر چیزی بدان قوام میگیرد. شامخ یعنی بلند و والا. السلام یعنی کسی که از همه
ص: 59
و الصفا بالقصر جمع الصفاة و هی الصخرة الملساء فاطر السماوات و الأرض أی مُبدعهما بلا مادة و لا مثال سبق و الغیب ما غاب عن الحواس و الشهادة ما شهدها و إن لقاءک أی لقاء جزائک و حسابک فی القیامة و ضِعة بکسر الضاد و فتحها ضد الرفعة و فی بعض النسخ وضیعة و لعله أنسب و العورة کل ما یستحیا منه و کل حال یتخوف منه فی ثغر أو حرب و فی بعض النسخ بالزای من قولهم أعوزه الشی ء إذا احتاج إلیه فلم یقدر علیه و عوز الشی ء عوزا إذا لم یوجد و عوز الرجل أعوز إذا افتقر وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ أی مطیقین بسم الله مخرجی أی خروجی باستعانة اسم الله و الوتر بکسر الواو و فتحه الفرد و الله واحد فی ذاته لا یقبل الانقسام و التجزئة واحد فی صفاته لا یشبه له و لا مثل واحد فی أفعاله لا شریک له و لا معین و الکبیر العظیم بالذات و المتکبر الذی أظهر کبریاءه و قیل أی العظیم ذو الکبریاء و قیل المتعالی عن صفات الخلق و قیل المتکبر علی عتاة خلقه و التاء فیه للتفرد و التخصص لا تاء التعاطی و التکلف.
و الوفی الذی یفی بمواعیده و عهوده و العزیز الغالب القوی الذی لا یغلب و العزة فی الأصل القوة و الشدة و الغلبة و المؤمن هو الذی یصدق عباده وعده فهو من الإیمان التصدیق أو یؤمنهم فی القیامة عذابه فهو من الأمان و الأمن ضد الخوف.
و المهیمن قیل هو الرقیب و قیل الشاهد و قیل المؤتمن و قیل القائم بأمور الخلق و قیل أصله مؤیمن فأبدلت الهاء من الهمزة و هو مفیعل من الأمانة.
یا موجودا أی یجده من یطلبه و المکنون الذی کنه ذاته مستور عن الخلق و کذا المخزون أو معرفته و ألطافه الخاصة مخزونة عن غیر أولیائه الحی الذی یصح أن یعلم و یقدر و القیوم الدائم القیام بتدبیر الخلق أو القائم بالذات الذی یقوم به کل شی ء و الشامخ الرفیع العالی و السلام هو السالم من جمیع
ص: 59
عیب و نقصها سالم باشد. سلطان مصدر به معنای سلطنت و حکومت است.
الضریر کسی است که زیان و بدحالی به او رسیده، و گاهی به معنای شخصی که بیناییاش را از دست داده و نیز بر بیمار لاغر اطلاق میشود. «جعلته مع قوّتک» یعنی با این اسم اشیاء را آفریدی و امور را اداره کردی همانطور که در دیگر احادیث و دعاها ذکر شد، و خردهای ما قادر به فهیمدن و درک کردن او نیستند، و در برخی نسخهها اینگونه ذکر شده: «جعلته سرّک مع قوّتک» یعنی این اسم را پنهان داشتی همانطور که کنه قدرت و سلطنت خود را پنهان داشتی.
«نوّرته بکلماتک» یعنی با دیگر نامهایت یا با تقدیرهایت یا با علوم و معارفت یا با پیامبرانت و اوصیای آنان که درود خدا بر آنان باد. همانطور که پیشتر ذکر آن رفت.
«فإنّی بک» یعنی به تو سوگند یاد میکنم یا به تو توسل میجویم یا بدین معنی است که وجود من و همه کارهایم برای توست. «تلافیته» یعنی جبران نمایی .
«الدعۀ» یعنی آرامش و فراخی زندگی. «أعیتنی المسالک» یعنی راههایی که برای راحتی از مصیبتها پیمودم مرا سرگردان و آزرده خاطر کرد و این امر برایم میسّر نشد. جوهری گوید: «عیی» زمانی است که به جایی رهنمود نگردد و «عییت بامری» زمانی است که راه به جایی نبری، و «أعیی الرجل فی المشی» یعنی آن مرد از راه رفتن ناتوان ماند، و «داء عیاء» یعنی بیماری سختی که هیچ درمانی نداشته باشد گویی پزشکان را ناتوان ساخته است.
و شاید «الاسم الجامع» اسمی باشد که خداوند متعال در آن تنها گشته و بر کنه ذات دلالت دارد زیرا همه امور بزرگ و صفات والایی که مخلوقات از درک کنه آن بازداشته شدهاند در این اسم میگنجد (قرار میگیرد)، که در باب اسمهای خداوند به همراه اسمهایی که به آن دلالت میکرد اشاره شد و شرح برخی از اسمها در این جلد و برخی دیگر در کتاب «توحید» بیان شد و ما به جهت از آن مبحث فاصله گرفتیم، بدان اشاره کردیم و خداوند توفیق دهنده همه کارها است.
روایت2.
اقبال: سعد ابن عبدالله از امام صادق روایت میکند که فرمود: در نماز دو عید دوازده تکبیر گفته میشود که هفت تکبیر در رکعت اوّل، و پنج تکبیر در رکعت دوّم، و چون به نماز برخاستی یک بار تکبیر میگویی سپس سوره حمد و سوره
ص: 60
العیوب و النقائص و السلطان مصدر بمعنی السلطنة.
و الضریر من أصابه الضر و سوء الحال و قد یطلق علی الذاهب البصر و علی المریض المهزول و جعلته مع قوتک أی تخلق الأشیاء و تمضی الأمور بذلک الاسم کما ورد فی سائر الأخبار و الأدعیة و لا یصل إلی فهمه عقولنا و فی بعض النسخ و جعلته سرک مع قوتک أی أخفیت ذلک الاسم کما أخفیت کنه قدرتک و سلطنتک.
و نورته بکلماتک أی بسائر أسمائک أو بتقدیراتک أو بعلومک و معارفک أو بأنبیائک و أوصیائهم صلی الله علیهم کما مر.
فإنی بک أی أقسم بک أو أتوسل أو المعنی أن وجودی و جمیع أموری بک و تلافیته تدارکته و الدَّعة الخَفض و أعیتنی المسالک أی حیرتنی و ملتنی الطرق التی سلکتها للروح من المحن فلم یتیسر لی ذلک قال الجوهری یقال عیی إذا لم یهتد لوجهه و عییت بأمری إذا لم تهتد لوجهه و أعیا الرجل فی المشی و داء عیاء أی صعب لا دواء له کأنه أعیا الأطباء.
و لعل الاسم الجامع هو الاسم الذی تفرد الحق تعالی به و یدل علی کنه الذات فإنه یدخل فیه جمیع الشئون العظیمة و الصفات الجلیلة التی حجب الخلق عن کنهها و قد مر فی باب الأسماء إشارة إلیه مع الأسماء الدالة علیه و قد مر شرح الأسماء بعضه فی هذا المجلد و بعضه فی کتاب التوحید و إنما أشرنا هنا إلی بعضها لبعد العهد و الله الموفق.
الْإِقْبَالُ، أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ قَدْ ذَکَرْنَا بَعْضَ أَسْمَائِهِمْ فِی الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنَ الْمُهِمَّاتِ بِطُرُقِهِمُ الْمَرْضِیَّاتِ إِلَی الْمَشَایِخِ الْمُعَظَّمِینَ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ جَعْفَرِ بْنِ قُولَوَیْهِ وَ أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ وَ غَیْرِهِمْ بِإِسْنَادِهِمْ جَمِیعاً إِلَی سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مِنْ کِتَابِ فَضْلِ الدُّعَاءِ الْمُتَّفَقِ عَلَی ثِقَتِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عَدَالَتِهِ بِإِسْنَادِهِ فِیهِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ الْعِیدَیْنِ تُکَبِّرُ فِیهِمَا اثْنَتَیْ عَشْرَةَ تَکْبِیرَةً سَبْعَ تَکْبِیرَاتٍ فِی الْأُولَی وَ خَمْسَ تَکْبِیرَاتٍ فِی الثَّانِیَةِ تُکَبِّرُ بِاسْتِفْتَاحِ الصَّلَاةِ ثُمَّ تَقْرَأُ الْحَمْدَ وَ سُورَةَ
ص: 60
اعلی را میخوانی سپس تکبیر میگویی و بعد این دعا را میخوانی: «او شایسته کبریاء و بزرگی و شایسته شکوه و قدرت وشایسته حکومت و عزت و شایسته مغفرت و رحمت است. خداوندی که آغاز هر چیز و پایان آن است. او پدیدآورنده هر چیز و به پایان برنده آنها است و دانا بر هر چیز و انتهای آن است. خداوند بزرگ است. و او گرداننده امور، و برانگیزنده خفتگان در گورهاست، و پذیرنده اعمال و پدید آورنده اسرار، و آشکارکننده ضمائر است و فرجام همه چیز است و بازگشت همه چیز به سوی او است. خداوند بزرگ است او قدرتش بسیار بزرگ و شوکتش بسیار قوی است، و زنده ای است جاویدان و الله اکبر و پاینده ای است بی زوال، چون وقوع امری را تقدیر کند فقط (کافی است) به او بگوید: باش تا موجود باشد.» سپس تکبیر میگویی و رکوع میکنی و دو سجده میروی که آن هفت تکبیر است، اولین تکبیر برای شروع نماز و آخرین آن تکبیر رکوع است، و در رکوعت سه بار این دعا را میگویی: «قلب، گوش، چشم، مو، پوست و آنچه از من که بر روی زمین است فروتنی کرد، پروردگار بزرگ خود را تقدیس میکنم و به سپاس نعمت او پرداختهام.» پس اگر دوست داشتی بر آن بیفزایی هر چند بار که خواستی دعا را تکرار کن. سپس سرت را از رکوع بلند میکنی و راست میایستی و پشت خود را راست میکنی و میگویی:
«خَشَعَ قَلْبِی وَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ مِنِّی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» سپاس برای خداوند است و جنبش و عظمت و قوت و عزت و حکومت و پادشاهی و شوکت و کبریاء و آنچه در شب و روز آرام و تکاپو دارد فقط از آنِ پروردگار جهانیان است پاک و منزه است پروردگار عظیم من و حمد مخصوص اوست.»
سپس سرت را از رکوع بلند می کنی و صاف و استوار می ایستی و می گویی:
«حمد و ستایش مخصوص خداست و قوت و عظمت وعزت و سلطنت و پادشاهی و جبروت و متعالی بودن مخصوص خدا است و آنچه در شب و روز ساکن است برای خداوند پروردگار عالمیان است.»
سپس سجده میروی و در سجدهات میگویی: «چهره پوسیده فناپذیر خطاکار گناهبار من برای ذات پاینده ماندگار عزیز حکیم تو سجده نمود بیآنکه سر باز زنم و درمانده و خسته شوم و بزرگبین و متکبر باشم، بلکه بینوایی فقیر و ترسان و پناه آورده، و بنده خوار و زبون و ناچیز هستم. تو را منزه میدانم از همه آنچه تو را درخور نیست و تو را سپاس میگویم و از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.»
سپس خداوند را تسبیح میگویی و سرت را بلند میکنی و میگویی: «پروردگارا بر محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان درود بفرست و مرا بیامرز و بر من رحم کن و مرا در دنیا و آخرت از محمد و آل محمد جدا نگردان و مرا با آنان و در میان آنان و از گروه آنان و از مقربان درگاهات قرار بده ای پروردگار جهانیان.»
سپس دوباره سجده میکنی و همان دعایی را که در سجده اول گفتی، میگویی و چون از سجده دوم برخاستی میگویی: «از هر تغییر و قدرتی به سوی خدا بیزاری جستهام و هیچ جنبش و نیرویی نیست جز به یاری خداوند.»
سپس سوره فاتحه و سوره شمس را میخوانی سپس تکبیر گفته میگویی:
ص: 61
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی ثُمَّ تُکَبِّرُ فَتَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ أَهْلَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ الْجَلَالِ وَ الْقُدْرَةِ وَ السُّلْطَانِ وَ الْعِزَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ اللَّهُ أَکْبَرُ أَوَّلُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ آخِرُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ بَدِیعُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مُنْتَهَاهُ وَ عَالِمُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مُنْتَهَاهُ اللَّهُ أَکْبَرُ مُدَبِّرُ الْأُمُورِ بَاعِثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ قَابِلُ الْأَعْمَالِ مُبْدِئُ الْخَفِیَّاتِ مُعْلِنُ السَّرَائِرِ وَ مُصَیِّرُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَرَدُّهُ إِلَیْهِ اللَّهُ أَکْبَرُ عَظِیمُ الْمَلَکُوتِ شَدِیدُ الْجَبَرُوتِ حَیٌّ لَا یَمُوتُ اللَّهُ أَکْبَرُ دَائِمٌ لَا یَزُولُ- إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ثُمَّ تُکَبِّرُ وَ تَرْکَعُ وَ تَسْجُدُ سَجْدَتَیْنِ فَذَلِکَ سَبْعُ تَکْبِیرَاتٍ أَوَّلُهَا اسْتِفْتَاحُ الصَّلَاةِ وَ آخِرُهَا تَکْبِیرَةُ الرُّکُوعِ وَ تَقُولُ فِی رُکُوعِکَ خَشَعَ قَلْبِی وَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ مِنِّی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَزِیدَ فَرُدَّ مَا شِئْتَ ثُمَّ تَرْفَعُ رَأْسَکَ مِنَ الرُّکُوعِ وَ تَعْتَدِلُ وَ تُقِیمُ صُلْبَکَ وَ تَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ الْحَوْلُ وَ الْعَظَمَةُ وَ الْقُوَّةُ وَ الْعِزَّةُ وَ السُّلْطَانُ وَ الْمُلْکُ وَ الْجَبَرُوتُ وَ الْکِبْرِیَاءُ وَ ما سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ لَا شَرِیکَ لَهُ- ثُمَّ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ فِی سُجُودِکَ- سَجَدَ وَجْهِیَ الْبَالِی الْفَانِی الْخَاطِئُ الْمُذْنِبُ لِوَجْهِکَ الْبَاقِی الدَّائِمِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَ لَا مُسْتَحْسِرٍ وَ لَا مُسْتَعْظِمٍ وَ لَا مُتَجَبِّرٍ بَلْ بَائِسٌ فَقِیرٌ خَائِفٌ مُسْتَجِیرٌ عَبْدٌ ذَلِیلٌ مَهِینٌ حَقِیرٌ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ- ثُمَّ تُسَبِّحُ وَ تَرْفَعُ رَأْسَکَ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ لَا تَقْطَعْ بِی عَنْ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ اجْعَلْنِی
مَعَهُمْ وَ فِیهِمْ وَ فِی زُمْرَتِهِمْ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ آمِینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ- ثُمَّ تَسْجُدُ الثَّانِیَةَ وَ تَقُولُ مِثْلَ الَّذِی قُلْتَ فِی الْأُولَی فَإِذَا نَهَضْتَ فِی الثَّانِیَةِ تَقُولُ- بَرِئْتُ إِلَی اللَّهِ مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ- ثُمَّ تَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها ثُمَّ تُکَبِّرُ وَ تَقُولُ:
ص: 61
«ای پروردگارم آوازها در برابر جلال و شکوهت پست و خاموش گشته، و چهره های کبرآمیز مستکبران در آستان صولت و شوکتت تسلیم و متواضع شد، و چشمها در مقابل پرتو جلال و هیبتت خیره گشته، و زبانها تحت تأثیر عظمتت کندی گرفته است، همه موجودات در قبضه قدرت تو اند، و مقدّرات امور یکسره به دست توست چنان که جز تو کسی در باره آنها فرمان نمیراند، و چیزی از آنها بی مشیّت تو به انجام نمی رسد، خدوند بزرگ است، حفظ و حراست تو همه چیز را فرا گرفته، و قدرتت همه چیز را مقهور خویش ساخته، و فرمانت در باره همه چیزها نافذ و روان گشته، و وجود همه موجودات به مدد تو بهپا خاسته، و هر چیز در آستان عظمتت به زانوی خضوع افتاده، و همه هستی در برابر عزّتت خوار و پست شده، و همه چیز در برابر قدرتت تسلیم گشته، و همه هستیها خاضع و مطیع مالکیت تو شده است، خداوند بزرگ است.»
سپس تکبیر میگویی در حالت رکوع همان جملاتی را که در رکوع اول گفتی تکرار میکنی و نیز در سجده همان جملات سجده رکعت اول را تکرار میکنی سپس همان تشهدی را که در نمازهای دیگر بدان شهادت میدادی، میخوانی و چون نماز را به پایان رساندی به هر آنچه از امر دین و دنیا که دوست داری، درخواست کن. (1)
توضیح
این فرموده امام علیه السلام «و آخر کل شیء» میگویم در کتاب فقیه (2) به روایت کنانی «و آخره» ذکر شده است و در آن «و عالم کل شیء و معاده» به همراه زیادتهای دیگری در دعا آمده است. «مبدی الخفیات» بدون همزه یعنی آشکار کننده نهانها. در النهایۀ آمده است که در آن خداوند را دعا کنید و «لا تستحسروا» یعنی درمانده و آزرده خاطر نشوید. این کلمه باب استفعال است«حسر یحسر حسورا فهو حسیر» زمانی که درمانده و خسته شود و «لا مستعظم» یعنی به خود متکبر و بزرگ بین نمیشوم. «المهین» ناچیز و ضعیف است. «و الائمۀ» یعنی امامان علیهم السلام را نام میبری و در زوائد الفوائد پس از این کلمه آمده است: یکی یکی نام امامان را ذکر میکنی.
در القاموس آمده است: «قطع بزید» بر وزن «عَنِی» فهو مقطوع به، یعنی به هر دلیل یا سبب که میان او و رسیدن به آرزویش ممانعت ایجاد کرد، از سفرش بازماند. «و فیهم» یعنی از میان آنان یا از جمله پیروان آنان. و سخن ایشان «و فی زمرتهم» گویی تاکیدی برای عبارت قبلی است.
در النهایه گوید: خشوع در صدا و چشم مانند خضوع در بدن است و گوید: هر کس زبون و فروتن و خاضع شود در واقع «عنا یعنو فهو عان» یعنی فروتنی کرده پس او فروتن است. «حارت من دونک» در الفقیه «من» ذکر نشده است و آن آشکار تر است یعنی «حارت عندک» یعنی پیش از رسیدن به تو حیران ماندهاند پس چه برسد به زمانی که به تو برسند. «لا یتمّ شیء منها دونک» یعنی چیزی از آنها بدون تدبیر و اراده تو انجام نمیگیرد.
ص: 62
اللَّهُ أَکْبَرُ خَشَعَتْ لَکَ یَا رَبِّ الْأَصْوَاتُ وَ عَنَتْ لَکَ الْوُجُوهُ وَ حَارَتْ مِنْ دُونِکَ الْأَبْصَارُ اللَّهُ أَکْبَرُ کَلَّتِ الْأَلْسُنُ عَنْ صِفَةِ عَظَمَتِکَ وَ النَّوَاصِی کُلُّهَا بِیَدِکَ وَ مَقَادِیرُ الْأُمُورِ کُلُّهَا إِلَیْکَ- لَا یَقْضِی فِیهَا غَیْرُکَ وَ لَا یَتِمُّ شَیْ ءٌ مِنْهَا دُونَکَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْمُکَ وَ قَهَرَ کُلَّ شَیْ ءٍ عِزُّکَ وَ نَفَذَ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ أَمْرُکَ وَ قَامَ کُلُّ شَیْ ءٍ بِکَ اللَّهُ أَکْبَرُ تَوَاضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِعَظَمَتِکَ وَ ذَلَّ کُلُّ شَیْ ءٍ لِعِزِّکَ وَ اسْتَسْلَمَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِقُدْرَتِکَ وَ خَضَعَ کُلُّ شَیْ ءٍ لِمُلْکِکَ اللَّهُ أَکْبَرُ- ثُمَّ تُکَبِّرُ وَ تَقُولُ وَ أَنْتَ رَاکِعٌ مِثْلَ مَا قُلْتَ فِی رُکُوعِکَ الْأَوَّلِ وَ کَذَلِکَ فِی السُّجُودِ وَ مَا قُلْتَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی ثُمَّ تَتَشَهَّدُ بِمَا تَتَشَهَّدُ بِهِ فِی سَائِرِ الصَّلَوَاتِ فَإِذَا فَرَغْتَ دَعَوْتَ بِمَا أَحْبَبْتَ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا(1).
قوله علیه السلام و آخر کل شی ء أقول فی الفقیه (2)
بروایة الکنانی و آخره و فیه و عالم کل شی ء و معاده مع زیادات أخر مبدی الخفیات بغیر همز أی مظهرها و فی النهایة فیه ادعوا الله عز و جل و لا تستحسروا أی لا تملوا و هو استفعال من حسر إذا أعیا و تعب یحسر حسورا فهو حسیر و لا مستعظم أی متعظم لنفسی و المهین الحقیر و الضعیف و الأئمة أی تذکرهم علیهم السلام و فی زائد الفوائد بعده تعدهم واحدا واحدا.
و فی القاموس قطع بزید کعنی فهو مقطوع به عجز عن سفره بأی سبب کان أو حیل بینه و بین ما یؤمله و فیهم أی من بینهم أو فی أتباعهم و قوله فی زمرتهم کأنه تأکید له.
و قال فی النهایة الخشوع فی الصوت و البصر کالخضوع فی البدن و قال کل من ذل و استکان و خضع فقد عنا یعنو و هو عان و حارت من دونک لیس فی الفقیه کلمة من و هو أظهر أی حارت عندک أی قبل الوصول إلیک فکیف إذا وصلت و لا یتم شی ء منها دونک أی بدون تدبیرک و إرادتک.
ص: 62
سخن ایشان: «ثمّ تکبّر» آشکارتر این است که به جای آن «ثمّ ترکع» باشد و بر اساس آنچه در نسخهها آمده است شاید تاکید باشد هر چند که روایت ابوصباح در فقیه نیز به وهم میاندازد که شمار تکبیرها و دعاها در رکعت دوم نیز پنج باشد اما اشاره صریح به تعداد آن در ابتدای حدیث، این را نمیپذیرد و همچنین با اجماع و دیگر روایات مخالفت دارد.
میگویم: سپس سید رضی الله عنه فرمود: و از غیر این روایت هنگامی که نماز عید قربان را به پایان بردی این دعا را بخوان: (1)
«الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله وحمد مخصوص خداست. هیچ معبودی جز خداوند بردبار بخشنده نیست و هیچ معبودی جز خداوند بلند مرتبه بزرگ نیست. هیچ معبودی جز خداوند نیست، معبود یکتاست و ما تسلیم و فرمانبردار او هستیم. هیچ معبودی جز خداوند نیست جز او احدی را نمیپرستیم هرچند کافران را ناخوش آید. هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست پروردگار ما و پروردگار پدران و اجداد نخستین ماست. هیچ معبودی جز خداوند نیست، یگانه است و وعدهاش را وفا کرد و بندهاش را یاری نمود و لشکرش را غالب گردانید و به تنهایی بر احزاب غالب گشت. پادشاهی و حمد و سپاس مخصوص او است و او بر انجام هر چیزی تواناست.
تسبیح و منزهگویی برای خداوند است هر بار که موجودی او را تسبیح میگوید و همانطوری که خداوند دوست میدارد تسبیح شود و همانطوری که شایسته بزگی ذات و عزت جلال و شکوهش است. خداوند از هر چیزی بزرگتر است هر بار که موجودی خداوند را بزرگ بدارد و همانطور که خداوند دوست دارد بزرگ داشته شود و همانطور که شایسته بزرگواری ذات و عزت جلالش است. حمد و سپاس مخصوص خداوند است هر بار که موجودی او را حمد و سپاس گوید و همانطور که خداوند دوست دارد حمد و سپاس شود و همانطوری که شایسته بزرگواری ذات و عزت جلالش است. هیچ معبودی جز خداوند نیست هربار که موجودی خداوند را تهلیل ( لا اله الا الله) بگوید و همانطور که خداوند دوست دارد تهلیل گفته شود و همانطوری است که شایسته بزرگواری ذات و عزت جلال و شکوهش است. تسبیح و حمد و سپاس برای خداوند است به تعداد هر زوج و فرد و به تعداد هر نعمتی که خداوند بر من و بر یکی از مخلوقاتش از کسانی که بوده و تا روز قیامت خواهند بود، ارزانی داشت.
نفس خود و دین و گوش و چشم و بدن و همه اندامهایم و آنچه از من که بر روی زمین است و خانواده و مال و فرزندان و همه کسانی که توجه و اهتمام من شامل حالشان میشود و هر آنچه به من روزی دادهای ای پروردگارم و هر کسی که کارش به من ارتباط دارد را در پناه تو قرار میدهم، در پناه خداوندی که «لا اله الا هو الحی القیوم ......» (2) {معبودی جز او نیست زنده و برپادارنده است نه خوابی سبک او را فرو می گیرد و نه خوابی گران آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، از آنِ اوست. کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه در پیش
ص: 63
قوله ثم تکبر الظاهر أنه کان ثم ترکع و علی ما فی النسخ لعله تأکید و إن کان خبر أبی الصباح فی الفقیه أیضا یوهم کون التکبیرات و القنوتات فی الثانیة أیضا خمسا لکن التصریح فی أول الخبر بالعدد یأبی عن ذلک مع مخالفته للإجماع و سائر الروایات.
أَقُولُ ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ مِنْ غَیْرِ هَذِهِ الرِّوَایَةِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاةِ عِیدِ الْأَضْحَی فَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ:(1) اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَهاً وَاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ لَا نَعْبُدُ إِلَّا إِیَّاهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّ آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ سُبْحَانَ اللَّهِ کُلَّمَا سَبَّحَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُسَبَّحَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کُلَّمَا کَبَّرَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُکَبَّرَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کُلَّمَا حَمِدَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُحْمَدَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کُلَّمَا هَلَّلَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُهَلَّلَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَدَدَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ عَدَدَ کُلِّ نِعْمَةٍ أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَلَیَّ وَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ مِمَّنْ کَانَ أَوْ یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ أُعِیذُ نَفْسِی وَ دِینِی وَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ جَسَدِی وَ جَمِیعَ جَوَارِحِی وَ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ مِنِّی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ جَمِیعَ مَنْ تَشْمَلُهُ عِنَایَتِی وَ جَمِیعَ مَا رَزَقْتَنِی یَا رَبِّ وَ کُلَّ مَنْ یَعْنِینِی أَمْرُهُ بِاللَّهِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ- لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ
ص: 63
روی آنان و آنچه در پشت سرشان است می داند. و به چیزی از علم او، جز به آنچه بخواهد، احاطه نمی یابند. کرسیِ او آسمانها و زمین را در بر گرفته، و نگهداری آنها بر او دشوار نیست، و اوست والایِ بزرگ.}
«قل لو کان البحر مداداً لکلماته .....» (1){بگو: «اگر دریا برای کلمات پروردگارم مرکّب شود، پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد، قطعاً دریا پایان می یابد، هر چند نظیرش را به مدد [آن] بیاوریم.» بگو: «من هم مثل شما بشری هستم و [لی] به من وحی می شود که خدای شما خدایی یگانه است. پس هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد.}
«و الصافات صفاً فالزاجرات زجراً ......» (2){سوگند به صف بستگان- که صفی [با شکوه] بسته اند و به زجرکنندگان- که به سختی زجر می کنند و به تلاوت کنندگان [آیات الهی]، که قطعاً معبود شما یگانه است. پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، و پروردگار خاورها. ما آسمان این دنیا را به زیور اختران آراستیم. و [آن را] از هر شیطان سرکشی نگاه داشتیم. [به طوری که] نمی توانند به انبوه [فرشتگانِ] عالَم بالا گوش فرادهند، و از هر سوی پرتاب می شوند. با شدّت به دور رانده می شوند، و برایشان عذابی دایم است. مگر کسی که [از سخن بالاییان] یکباره استراق سمع کند، که شهابی شکافنده از پی او می تازد. پس، [از کافران] بپرس: آیا ایشان از نظر آفرینش سخت ترند یا کسانی که [در آسمانها] خلق کردیم؟ ما آنان را از گِلی چسبنده پدید آوردیم.} «سبحان ربک ربّ العزّۀ ...» (3){منزّه است پروردگار تو، پروردگار شکوهمند، از آنچه وصف می کنند. و درود بر فرستادگان. و ستایش، ویژه خدا، پروردگار جهانیاناست.}
«یا معشر الجنّ و الانس ان استطعتم ...» (4){ای گروه جنّیان و انسیان، اگر می توانید از کرانه های آسمانها و زمین به بیرون رخنه کنید، پس رخنه کنید. [ولی] جز با [به دست آوردن] تسلّطی رخنه نمی کنید. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟بر سَرِ شما شراره هایی از [نوع] تفته آهن و مس فروفرستاده خواهد شد، و [از کسی] یاری نتوانید طلبید. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟} «لو انزلنا هذا القرآن علی جبل ....» (5){اگر این قرآن را بر کوهی فرومی فرستادیم، یقیناً آن [کوه] را از بیم خدا فروتن [و] از هم پاشیده می دیدی. و این مَثَلها را برای مردم می زنیم، باشد که آنان بیندیشند.}
«هو الله الذی لا اله الا هو علم الغیب و الشهادۀ ....» (6){اوست خدایی که غیر از او معبودی نیست، داننده غیب و آشکار است، اوست رحمتگر مهربان. اوست خدایی که جز او معبودی نیست همان فرمانروای پاک سلامت [بخش، و] مؤمن [به حقیقت حقّه خود که] نگهبان، عزیز، جبّار [و] متکبّر [است]. پاک است خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند. اوست خدای خالق نوساز صورتگر [که] بهترین نامها [و صفات] از آنِ اوست. آنچه در آسمانها و زمین است [جمله] تسبیح او می گویند و او عزیز حکیم است.}
«قل هو الله احد الله صمد ....» (7){بگو:
«او خدایی است یکتا، خدای صمد. نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد.» بگو: «پناه می برم به پروردگار سپیده دم، از شرّ آنچه آفریده، و از شرّ تاریکی چون فراگیرد، و از شرّ دمندگان افسون در گره ها، و
ص: 64
أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً- قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً- وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا فَالزَّاجِراتِ زَجْراً- فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ- رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ- إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ- وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ- لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ- فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ- سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ- وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ- یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ- فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ- یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ- فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ- هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ- هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ- هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ- وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ- وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ- وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ- وَ
ص: 64
از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد.» بگو: «پناه می برم به پروردگار مردم، پادشاه مردم، معبودِ مردم، از شرّ وسوسه گر نهانی آن کس که در سینه های مردم وسوسه می کند، چه از جنّ و [چه از] انس.»}
خداوندا، بی گمان تو می بینی و دیده نمی شوی، و در بالاترین چشم انداز قرار داری، و بازگشت و سرانجام همگان فقط به سوی توست، و مسلّما آخرت و دنیا از آن توست. خدایا، به تو پناه می بریم از اینکه خوار و رسوا شویم. خداوندا بر محمد که بنده و فرستادهات است و برخاندانش بهترین درودهایت را بفرست و من و پدر و مادرم و تمام فرزندان آنها و همه مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان مسلمان، مردهها و زندههای آنان و خویشان و نزدیکان را بیامرز. از خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست که زنده و پاینده است آمرزش همه ظلمها و جنایتها و گناهان و اسرافم بر نفس خویش را خواستارم و به سوی او توبه میکنم.
خداوندا در دلم نور قرار ده و زبان و دیده ام را روشنی ده، و در جلو و عقب و راست و چپ، و بالای سرم و جلوی پایم روشنی قرار ده، و نور خود را بر من بسیار گردان، و مرا چنان کن که در بین مردم در پرتو نور و روشنی راه بروم، و در روز ملاقات مرا از نور محروم مدار.
«انّ فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار ....» (1){مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه هایی [قانع کننده] است. همانان که خدا را [در همه احوال] ایستاده و نشسته، و به پهلو آرمیده یاد می کنند، و در آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند [که:] پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده ای منزهی تو! پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار. پروردگارا، هر که را تو در آتش درآوری، یقیناً رسوایش کرده ای، و برای ستمکاران یاورانی نیست. پروردگارا، ما شنیدیم که دعوتگری به ایمان فرا می خواند که: «به پروردگار خود ایمان آورید»، پس ایمان آوردیم. پروردگارا، گناهان ما را بیامرز، و بدیهای ما را بزدای و ما را در زمره نیکان بمیران. پروردگارا، و آنچه را که به وسیله فرستادگانت به ما وعده داده ای به ما عطا کن، و ما را روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو وعده ات را خلاف نمی کنی.}
پاک و منزه است پروردگار صبح صالح، شکافنده صبح و خداوندی که شب را برای آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار دادی. پروردگارا ابتدای این روزم را صلاح و درستی و نیمه آن را فلاخ و رستگاری و پایان آن را نجاح و پیروزی قرار بده.
پروردگارا هر کسی شبی به صبح میرساند حاجت خویش به نزد مخلوقی میبرد و حاجت من و رغبت من به درگاه توست. هیچ شریک و همتایی نداری خداوندی که «لا اله الا هو الحی القیوم لا تاخذه ......» (2){معبودی جز او نیست زنده و برپادارنده است نه خوابی سبک او را فرو می گیرد و نه خوابی گران آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، از آنِ اوست. کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه در پیش روی آنان و آنچه در پشت سرشان است می داند. و
ص: 65
مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِکِ النَّاسِ- إِلهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ- الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ: اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی وَ لَا تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی وَ إِلَیْکَ الرُّجْعَی وَ الْمُنْتَهَی وَ لَکَ الْآخِرَةُ وَ الْأُولَی اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ أَنْ نَذِلَّ أَوْ نَخْزَی اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ آلِهِ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ مَا وَلَدَا وَ لِجَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ وَ الْأَهْلِ وَ الْقَرَابَاتِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لِجَمِیعِ ظُلْمِی وَ جُرْمِی وَ ذُنُوبِی وَ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِی قَلْبِی نُوراً وَ فِی سَمْعِی نُوراً وَ فِی بَصَرِی نُوراً وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ نُوراً وَ مِنْ خَلْفِی نُوراً وَ مِنْ فَوْقِی نُوراً وَ مِنْ تَحْتِی نُوراً وَ أَعْظِمْ لِیَ النُّورَ وَ اجْعَلْ لِی نُوراً أَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ وَ لَا تَحْرِمْنِی نُورَکَ یَوْمَ أَلْقَاکَ- إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ- الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ- رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ- رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ- رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ سُبْحَانَ رَبِّ الصَّبَاحِ الصَّالِحِ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ وَ جَاعِلِ اللَّیْلِ سَکَناً وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ حُسْبَاناً اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَوَّلَ یَوْمِی هَذَا صَلَاحاً وَ أَوْسَطَهُ فَلَاحاً وَ آخِرَهُ نَجَاحاً اللَّهُمَّ مَنْ أَصْبَحَ وَ حَاجَتُهُ إِلَی مَخْلُوقٍ وَ طَلِبَتُهُ إِلَیْهِ فَإِنَّ حَاجَتِی وَ طَلِبَتِی إِلَیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ- اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ- لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ
ص: 65
به چیزی از علم او، جز به آنچه بخواهد، احاطه نمی یابند. کرسیِ او آسمانها و زمین را در بر گرفته، و نگهداری آنها بر او دشوار نیست، و اوست والایِ بزرگ. در دین هیچ اجباری نیست. و راه از بیراهه بخوبی آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد، و به خدا ایمان آورد، به یقین، به دستاویزی استوار، که آن را گسستن نیست، چنگ زده است. و خداوند شنوایِ داناست. خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند. آنان را از تاریکیها به سوی روشنایی به در می برد. و [لی] کسانی که کفر ورزیده اند، سرورانشان [همان عصیانگران] طاغوتند، که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند. آنان اهل آتشند که خود، در آن جاودانند.}
به نام خداوند رحمتگر مهربان بگو: «او خدایی است یکتا، خدای صمد. نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد.» (1)
به نام خداوند رحمتگر مهربان بگو: «پناه می برم به پروردگار سپیده دم، از شرّ آنچه آفریده، و از شرّ تاریکی چون فراگیرد، و از شرّ دمندگان افسون در گره ها، و از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد.» (2)
به نام خداوند رحمتگر مهربان بگو: «پناه می برم به پروردگار مردم، پادشاه مردم، معبودِ مردم، از شرّ وسوسه گر نهانی آن کس که در سینه های مردم وسوسه می کند، چه از جنّ و [چه از] انس.» (3)
«سبحان ربک رب العزۀ عما تصفون ....» (4){منزّه است پروردگار تو، پروردگار شکوهمند، از آنچه وصف می کنند. و درود بر فرستادگان. و ستایش، ویژه خدا، پروردگار جهانیاناست.}
خداوندا به آن اسمهایت که هرگاه برای گشوده شدن کلیدهای بسته درهای آسمان بدان دعا شود، باز می گردد، مسألت دارم، و به آن اسمهایت که هر گاه برای شکافته شدن تنگیهای زمین بدان دعا شود، شکافته می شود، و به آن اسمهایت که هر گاه برای از بین رفتن سختی و زیان بدان دعا شود از بین میرود و به آن اسمهایت که هر گاه برای آسان گردیدن درهای سختی بدان دعا شود آسان میگردد، و به آن اسمهایت که هر گاه برای بیرون آمدن و زنده شدن مردگان بر قبرها بدان دعا شود، قبرها شکافته شده و مردگان بر انگیخته می گردند، مسألت دارم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی و شناختِ برکت و یُمن این روز را به من بدهی و خیر آن را نصیب من بگردانی و مرا از شرّ آن دور بگردانی و نام مرا در زمره حاجیان خانه محترم خود ثبت کنی، آنان که حجشان مقبول و سعیشان مورد تقدیر و سپاس و گناهانشان آمرزیده و اعمال بدشان بخشوده شده است. و روزی مرا وسعت بخشی و قرض و بدهیام را پرداخت نمایی و امانتم را ادا کنی و زیان و ضرر را از من بزدایی و غم و اندوه و سختیام را برطرف نمایی و مرا به خواسته و آرزویم برسانی و خواسته و درخواستم را به من بدهی و بیشتر از خواسته و آرزویم به من ببخشایی و خیلی زود مرا به هدف و خواستهام برسانی
ص: 66
لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی- لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ- اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ- وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ- وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِکِ النَّاسِ- إِلهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ- الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ- سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ- وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی مَغَالِقِ أَبْوَابِ السَّمَاءِ لِلْفَتْحِ انْفَتَحَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی مَضَایِقِ الْأَرَضِینَ لِلْفَرَجِ انْفَرَجَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ لِلْکَشْفِ تَکَشَّفَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی أَبْوَابِ الْعُسْرِ تَیَسَّرَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی الْأَمْوَاتِ لِلنُّشُورِ انْتَشَرَتْ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعَرِّفَنِی بَرَکَةَ هَذَا الْیَوْمِ وَ یُمْنَهُ وَ تَرْزُقَنِی خَیْرَهُ وَ تَصْرِفَ عَنِّی شَرَّهُ وَ تَکْتُبَنِی فِیهِ مِنْ خِیَارِ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمُ الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمُ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمُ الْمُکَفَّرِ عَنْهُمْ سَیِّئَاتُهُمْ وَ أَنْ تُوَسِّعَ عَلَیَّ فِی رِزْقِی وَ تَقْضِیَ عَنِّی دَیْنِی وَ تُؤَدِّیَ عَنِّی أَمَانَتِی وَ تَکْشِفَ عَنِّی ضُرِّی وَ تُفَرِّجَ عَنِّی هَمِّی وَ غَمِّی وَ کَرْبِی وَ تُبْلِغَنِی أَمَلِی وَ تُعْطِیَنِی سُؤْلِی وَ مَسْأَلَتِی وَ تَزِیدَنِی فَوْقَ رَغْبَتِی وَ تُوصِلَنِی إِلَی بُغْیَتِی سَرِیعاً عَاجِلًا
ص: 66
و مرا برگزینی و مرا انتخاب کنی ای مهربانترین مهربانان.
پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و اسم مرا در این روز در طومار سعادتمندان و روحم را با ارواح شهدا و اعمال نیکم را در علیّیّن و کارهای بدم را آمرزیده سازی و یقینی به من ارزانی ده که قلبم را با آن دمساز کنی و ایمانی که به وسیله آن زنگار شک را از خاطرم بزدایی و مرا در دنیا بهرهای نیک و در آخرت بهرهای نیک عطا فرما و از عذاب دوزخ مرا دور نگه دار.» (1)
توضیح
«و ما اقلّت الارض منّی» یعنی آنچه از اعضا و اندامهای من که زمین حمل میکند. «و من تشمله عنایتی» یعنی توجه و اهتمام من به امر او. همچنین سخن ایشان «کل من یعنینی امره» یعنی کسانی که کار آنها برای من مهم است. و تفسیر آیات مذکور پیشتر بیان شد.
«ان استطعتم ان تنفذوا من اقطار السموات و الارض» یعنی اگر میتوانید از اطراف آسمانها و زمین برای فرار از خداوند و گریز از قضا و قدر او بیرون بروید. «فانفذوا» یعنی بیرون بروید. «لا تنفذون» یعنی نمی توانید بدان نفوذ کنید. «الا بسلطان» یعنی مگر با با قدرت و تسلط و از کجا میتوانید اینچنین قدرتی داشته باشید؟ یا معنی آن بدین گونه است: اگر توانستید نفوذ کنید تا بر آنچه در آسمانها و زمین است آگاهی پیدا کنید، نفوذ کنید آن را بدانید اما نفوذ نمیکنید و نمیدانید مگر با دلیل و برهانی که خداوند آن را قرار دهد تا با افکارتان بر آن بالا بروید. «فبأی آلاء ربکما تکذّبان» پس ای گروه انس و جن کدامین نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می کنید، یعنی نعمتِ دلیل و برهان و هشدار و آسانگیری و گذشت با وجود قدرت کامل، یا آنچه خداوند از پلههای عقلی و پلههای نقلی قرار داده است و شما به وسیله آن بر بالای آسمانهای بلند نفوذ میکنید.
«یرسل علیکما شواظ» یعنی فرو فرستاد بر شما شراره. «من نار و نحاس» یعنی دود یا مس ذوب شده که بر سر آنان میریزد. «فلا تنتصران» یعنی نمیتوانید آن را بازدارید. «فبأی آلاء ربکما تکذبّان» در حقیقت تهدید در این آیه، لطف است. فرق گذاشتن بین فرمانبردار و عصیانگر با پاداش دادن (به مومنان)و انتقام از کافران، از جمله نعمتهای خداوند قرار داده شده است.
«لو انزلنا هذا القرآن علی جبل» طبرسی گوید: (2) تقدیر آیه اینگونه است که اگر کوه از جمله چیزهایی میبود که قرآن بر آن نازل میشد و با وجود سختی و سرشت خشک و بزرگی هیکلش برای نازل کننده آن فروتنی میکرد و از ترس آن به خاطر بزرگداشت منزلت او از هم میپاشید. پس انسان اگر آنچه در آن است را درک کند، بدان شایستهتر است و گفته شده معنای آیه بدین صورت است که
ص: 67
وَ تَخَیَّرَ لِی وَ تَخْتَارَ لِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ اجْعَلِ اسْمِی فِی هَذَا الْیَوْمِ فِی السُّعَدَاءِ وَ رُوحِی مَعَ الشُّهَدَاءِ وَ إِحْسَانِی فِی عِلِّیِّینَ وَ إِسَاءَتِی مَغْفُورَةً وَ هَبْ لِی یَقِیناً تُبَاشِرُ بِهِ قَلْبِی وَ إِیمَاناً یَذْهَبُ بِالشَّکِّ عَنِّی وَ آتِنِی فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنِی عَذَابَ النَّارِ(1).
و ما أقلت الأرض منی أی حملته من جوارحی و أعضائی و من تشمله عنایتی أی اعتنائی و اهتمامی بأمره و کذا قوله کل من یعنینی أمره أی یهمنی و قد مر تفسیر الآیات.
إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی إن قدرتم أن تخرجوا من جوانبهما هاربین من الله فارین من قضائه فَانْفُذُوا أی فأخرجوا لا تَنْفُذُونَ أی لا تقدرون علی النفوذ إِلَّا بِسُلْطانٍ أی إلا بقوة و قهر و أنی لکم ذلک أو إن قدرتم أن تنفذوا لتعلموا ما فی السماوات و الأرض فانفذوا لتعلموا لکن لا تنفذون و لا تعلمون إلا ببینة نصبها الله فتعرجون علیها بأفکارکم فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ أی من البینة و التحذیر و المساهلة و العفو مع کمال القدرة أو مما نصب من المصاعد العقلیة و المعارج النقلیة فتنفذون بها إلی ما فوق السماوات العلی.
یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ أی لهب مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ أی دخان أو صفر مذاب یصب علی رءوسهم فَلا تَنْتَصِرانِ أی فلا تمتنعان فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ فإن التهدید لطف و التمیز بین المطیع و العاصی بالجزاء و الانتقام من الکفار من عداد الآلاء.
لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ قال الطبرسی (2) تقدیره لو کان الجبل مما ینزل علیه القرآن و یشعر به مع غلظة و جفاء طبعه و کبر جسمه لخشع لمنزله و انصدع من خشیته تعظیما لشأنه فالإنسان أحق بهذا لو عقل ما فیه و قیل معناه
ص: 67
اگر سخن با بلاغتش کوه را از هم جدا میکرد و پاره میکرد، یقینا این قرآن کوه را از هم میپاشید. و گفته شده مقصود از آن معنایی است که ظاهر آیه آن را اقتضا میکند با دلالت این سخن خداوند: «وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ» (1){ و برخی از آنها از بیم خدا فرو می ریزد.} و این توصیفی برای سنگدلی کافر است به گونهای که قلب او با پندهای قرآن که اگر بر کوه نازل میشد از هم میپاشید، نرم نمیشود و بر این دلالت دارد که این آیه تمثیل و نمایان کننده این سخن خداوند است: «و تلک الامثال ...» (2) {و این مثلهایی است...}
«الرجعی» با ضمه راء مصدر به معنای رجوع است یعنی بازگشت مخلوقات برای گرفتن پاداش و حسابرسی به سوی توست. «الیک المنتهی» یعنی سرانجام مخلوقات و بازگشت آنان در دنیا و آخرت به نزد توست، و در احادیث فراوانی در تأویل این سخن خداوند پاک و منزه «الی ربّک المنتهی» وارد شده که معنای آیه بدین گونه است که هرگاه سخنی به خداوند منتهی شود از سخن گفتن بپرهیزید، که پیشتر در کتاب توحید بیان شد.
«أن نذلّ أو نخزی» میتوان اولی را به دنیا و دومی را به آخرت اختصاص دهیم چراکه «الخزی» زبونی و خواری است. «أمشی به فی الناس» از این سخن خداوند اقتباس شده که میفرماید: «أَوَ مَن کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَّثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا» (3){ آیا کسی که مرده [دل] بود و زنده اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن، در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکیهاست و از آن بیرون آمدنی نیست؟} با این عبارت برای کسی مثال آورده است که خداوند او را هدایت فرموده و از گمراهی نجات داده و برایش نور برهان و آیات روشن قرار داده تا در امور و اشیاء بیندیشد و از این طریق میان حق و باطل و میان حقدار و باطل کننده، جدایی افکند و میان آنها تمایز قائل شود. و راه رفتن بین مردم ممکن است با هدایتگری و راهنمایی باشد یا اینکه بین آنان راه برود درحالی که از گمراهیشان دوری گزیند یا مقصود راه رفتن عقلانی با گامهای خرد و بینش باشد. و در احادیث زیادی بیان شد که تاویل نور، امام علیه السلام است.
«فالق الصباح» یعنی شکافنده سپیده صبح و طلوع خورشید از تاریکی شب، یا از سفیدی روز است، یا شکافنده تاریکی صبح است و آن تاریکیای است که پس از آن میآید. و «اصباح» در اصل مصدری که صبح بدان نامگذاری شده است. «جاعل اللیل سکناً» از خستگی روز برای استراحت در شب آرام میگیرد. که از «سکن الیه» گرفته شده، هرگاه با مانوس شدن، بدان دلگرم شده و اطمینان خاطر پیدا کند. یا اینکه مخلوقات در آن آرام میگیرند که از این سخن خداوند گرفته شده: «لتسکنوا فیه» (4){تا در آن بیارامید.}
«و الشمس و القمر» با اعراب نصب معطوف بر محل اللیل است یا با اعراب جر معطوف بر لفظ اللیل است همانطور که با این اعراب قرائت شده است. «حسبانا» یعنی در ادوار مختلف که اوقات با آن محاسبه میشود
ص: 68
لو کان الکلام ببلاغته یصدع الجبل لکان هذا القرآن یصدعه و قیل إن المراد به ما یقتضیه الظاهر بدلالة قوله وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ و هذا وصف للکافر بالقسوة حیث لم یلن قلبه بمواعظ القرآن الذی لو نزل علی جبل لتخشع و یدل علی أن هذا تمثیل قوله وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ الآیة.
و الرجعی بالضم مصدر بمعنی الرجوع أی إلیک رجوع الخلائق للجزاء و الحساب و إلیک المنتهی أی انتهاء الخلائق و رجوعهم فی الدنیا و الآخرة و قد ورد فی أخبار کثیرة فی تأویل قوله سبحانه وَ أَنَّ إِلی رَبِّکَ الْمُنْتَهی أن المعنی إذا انتهی الکلام إلی الله فأمسکوا و قد مر فی کتاب التوحید.
أن نذل أو نخزی یمکن تخصیص الأول بالدنیا و الثانی بالعقبی فإن الخزی هو الذل و الهوان أمشی به فی الناس مقتبس من قوله تعالی أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ (1) مثل به من هداه الله و أنقذه من الضلال و جعل له نور الحجج و الآیات یتأمل فی الأشیاء فیمیز بین الحق و الباطل و المحق و المبطل و المشی بین الناس یمکن أن یکون بالهدایة و الإرشاد أو یمشی به بینهم محترزا من ضلالتهم أو المراد المشی العقلانی بقدم الفکر و النظر و قد مر فی الأخبار الکثیرة تأویل النور بالإمام علیه السلام.
فالِقُ الْإِصْباحِ أی شاق عمود الصبح عن ظلمة اللیل أو عن بیاض النهار أو شاق ظلمة الإصباح و هو الغبش الذی یلیه و الإصباح فی الأصل مصدر سمی به الصبح و جاعل اللیل سکنا یسکن إلیه من تعب بالنهار لاستراحته فیه من سکن إلیه إذا اطمأن إلیه استیناسا به أو یسکن فیه الخلق من قوله لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ بالنصب عطفا علی محل اللیل أو بالجر عطفا علی اللفظ کما قرئ بهما حُسْباناً أی علی أدوار مختلفة تحسب بها الأوقات
ص: 68
و این کلمه مصدر «حسَب» با فتحه سین است همانگونه که حِسبان با کسره سین مصدر حسِب با کسره سین میباشد. و گفته شده حسبان جمع کلمه حساب مانند شهبان که جمع کلمه شهاب است و جوهری گوید: «الطلِبۀ» با کسره لام آن چیزی است که آن را از چیزی بخواهی .
روایت3.
اقبال: همچنین در روز عید قربان دعا میکنی و میگویی:
«خداوند بزرگ است خداوند بزرگ است، هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست و خداوند از هر چیزی بزرگتر است و حمد و سپاس مخصوص خدا است. خداوندا ای پروردگار ما حمد و سپاس برای توست آنگونه که شایسته عزت سلطان و عظمت ذات تو باشد هیچ معبودی جز تو وجود ندارد تو بردبارِ حکیمی، و پاک و منزه است خداوند که پروردگار آسمانهای هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ است و حمد و سپاس مخصوص پرودگار جهانیان است.
خداوندا من با اسمت از تو مسألت دارم با اسم خداوند رحمتگر مهربان، معبودی که زنده و برپادارنده است نه خوابی سبک او را فرو
میگیرد و نه خوابی گران. هیچ معبودی جز خداوند نیست، معبود یکتاست زنده میکند و میمیراند و او زندهای است که نمیمیرد خیر و برکت به دست اوست و او بر انجام هر چیزی تواناست. خداوندا من به عظمت آن جایگاهها از عرشت که عظمت و عزت بسته بدانجا است و به حق منتهای رحمتت از کتابت و به اسم بزرگت و شوکت والایت و کلمات تامهات که نیکوکار و بدکار از آنها نگذرد، از تو مسأت دارم.
و با اسم تو، با اسم خداوند رحمتگر مهربان که هیچ معبودی جز او نیست او زنده برپادارنده و زنده کننده میراننده آمرزنده دوستدار مؤمنان صاحب ارجمند عرش که هر آنچه بخواهد انجام میدهد، او زنده برپادارندهای است که نمیمیرد، پاک و منزه، پاک و منزه از هر عیب و نقص است. برکت و کرمت همه را فرا گرفته و در بزرگی و برتری کسی به تو نمیرسد آفریننده آنچه دیده میشود آنچه دیده نمیشود، تو پدیدآورندهای هستنی که چیزی پیش از تو نبوده است و شنوندهای هستنی که شنوندهتر از تو چیزی نیست و بلندی هستی که بالاتر از تو چیزی نیست. به اسم مخزون و مکنون تو به اسم کامل و نور تو به اسم پاک و پاکیزهات و به اسمی که چون با آن از تو درخواست شود میبخشایی و چون بدان بخوانند اجابت کنی و چون بدان اسم خوانده شوی خشنود میگردی، از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و بر من و پدر و مادرم و فرزندان آنها و بر مردان و زنان با ایمان و مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان عبادت پیشه و مردان و زنانی که خداوند را فراوان یاد میکنند رحم بنمایی و غم و انده و سختی و دلتنگیام را برطرف کنی و قرضهایم را پرداخت نمایی و امانتم را ادا کنی و مرا به خواسته و آرزویم برسانی و محبتم را بر من آسان کنی و ارادهام را خیلی سریع بر من میسّر گردانی
ص: 69
و هو مصدر حسب بالفتح کما أن الحسبان بالکسر مصدر حسب بالکسر و قیل جمع حساب کشهاب و شهبان و قال الجوهری الطلبة بکسر اللام ما طلبته من شی ء.
الْإِقْبَالُ،: وَ تَدْعُو أَیْضاً فِی یَوْمِ عِیدِ الْأَضْحَی فَتَقُولُ-(1) اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَکَ الْحَمْدُ کَمَا یَنْبَغِی لِعِزِّ سُلْطَانِکَ وَ جَلَالِ وَجْهِکَ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَهاً وَاحِداً لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ- یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ- وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ جَدِّکَ الْأَعْلَی وَ بِکَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ الَّتِی لَا یُجَاوِزُهُنَّ بَرٌّ وَ لَا فَاجِرٌ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْغَفُورُ الْوَدُودُ- ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ الْفَعَّالُ لِمَا یُرِیدُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الَّذِی لَا یَمُوتُ قُدُّوسٌ قُدُّوسٌ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ خَالِقُ مَا یُرَی وَ مَا لَا یُرَی فَإِنَّکَ بَدِیعٌ لَمْ یَکُنْ قَبْلَکَ شَیْ ءٌ وَ سَمِیعٌ لَمْ یَکُنْ دُونَکَ شَیْ ءٌ وَ رَفِیعٌ لَمْ یَکُنْ فَوْقَکَ شَیْ ءٌ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَخْزُونِ الْمَکْنُونِ وَ بِاسْمِکَ التَّامِّ النُّورِ وَ بِاسْمِکَ الطُّهْرِ الطَّاهِرِ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَیْتَ وَ إِذَا دُعِیتَ بِهِ أَجَبْتَ وَ إِذَا سُمِّیتَ بِهِ رَضِیتَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَرْحَمَنِی وَ تَرْحَمَ وَالِدَیَّ وَ مَا وَلَدَا وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ- وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی هَمِّی وَ غَمِّی وَ کَرْبِی وَ ضِیقَ صَدْرِی وَ تَقْضِیَ عَنِّی دُیُونِی وَ تُؤَدِّیَ عَنِّی أَمَانَتِی وَ تُوصِلَنِی إِلَی بُغْیَتِی وَ تُسَهِّلَ لِی مَحَبَّتِی وَ تُیَسِّرَ لِی إِرَادَتِی سَرِیعاً عَاجِلًا
ص: 69
همانا تو نزدیک و اجابتکنندهای.
خداوندا سینهام را برای اسلام گشاده کن و مرا با ایمان زینت بده و لباس تقوا بر من بپوشان و مرا از عذاب آتش دور نگه دار. پروردگارا ای خدای ستارههای در حال حرکت و ای خدای دریاهای روان و ای خدای دنیا و آخرت، تویی که فرمانروایی، هر آن کس را که خواهی فرمانروایی بخشی و از هر که خواهی فرمانروایی را باز ستانی و هر که را خواهی، عزت بخشی و هر که را خواهی، خوار گردانی همه خوبیها به دست توست، و تو بر هر چیز توانایی. ای بخشاینده دنیا و آخرت و مهربان به آن دو، دنیا و آخرت را به هر که خواهی دهی و از هر که خواهی بازداری، قرضم را ادا کن و همه غم و اندوها و مصیبتهایم را برطرف نما چرا که تو شنونده دعایی و هر آنچه را بخواهی انجام میدهی و تو نزدیکی اجابت کنندهای.
خداوندا محبت خود را محبوبترین چیز در نزد من قرار بده و خوف از تو را بیمناکترین چیزها در نزد من قرار بده و شور و اشتیاق به ملاقات خویش را به من ارزانی فرما و با عبادتت چشمم را روشنی ببخش. هیچ معبودی جز خداوند نیست، بیهمتا است و شریکی ندارد و معبود یکتا و تک و فرد و بینیاز است و همسر و فرزندی اختیار نکرده است و نه کس را زاده، نه زاییده شده از کَسی، و او را هیچ همتایی نباشد.
با لا اله الا الله عملم را به پایان میرسانم و با لا اله الا الله جانم از تن بیرون میرود و با لا اله الا الله در قبر جای میگیرم و با لا اله الا الله با پروردگارم ملاقات میکنم. خداوندا حمد و سپاس مخصوص توست حمد برحمد ، و برای همه نامهایت حمد و سپاس است و در هر چیزی که از آنِ توست حمد و سپاس است و هر چیزی بنده توست. پروردگارا حمد و سپاس مخصوص توست سپاس بر روی سپاس، حمد و سپاسی همیشگی و جاودانه برابر با جاودانگیات و به وزن عرش پادشاهیات و سپاسی که شایسته بزرگواری ذاتت، و عزت شکوه و جلال و عظمت پروردگاریت است و همانگونه که تو شایسته آن هستی. حمد و سپاس در سختی و زیان برای توست سپاسی که درخور نعمتهای تو و شایسته فزونی کرمت باشد.
پروردگارا تو روشنایی بخش آسمانها و زمین و نورانی کننده آسمانها و زمین و مالک و پادشاه آسمانها و زمین هستی. تو صاحب عزت و عظمت و کبریاء و قدرت بر مخلوقات هستی، من با همه نامهایت از تو مسألت دارم ای الله ای الله ای الله هیچ معبودی جز تو نیست ای الله با نامهایت ای دیرینه ای توانا ای پایدار ای بیهمتا ای احد ای صمد ای خدائی که نه کس را زاده، نه زاییده شده از کَسی، و هیچ همتایی ندارد، از تو مسألت دارم.
پروردگارا من از تو مسألت دارم ای روشنایی بخش هر چیز و ای هدایتگر هر چیز و ای مالک هر چیز و ای سرانجام هر چیز و ای میراننده هر چیز و ای زنده کننده هر چیز و ای آفریننده هر چیز تو آفریننده و پدیدآورندهای، بقا و ماندگاری مخصوص توست و
ص: 70
إِنَّکَ قَرِیبٌ مُجِیبٌ.
اللَّهُمَّ اشْرَحْ صَدْرِی لِلْإِسْلَامِ وَ زَیِّنِّی بِالْإِیمَانِ وَ أَلْبِسْنِی التَّقْوَی وَ قِنِی عَذَابَ النَّارِ اللَّهُمَّ رَبَّ النُّجُومِ السَّائِرَةِ وَ رَبَّ الْبِحَارِ الْجَارِیَةِ وَ رَبَّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ- مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا تُعْطِی مِنْهُمَا مَا تَشَاءُ وَ تَمْنَعُ مِنْهُمَا مَا تَشَاءُ اقْضِ عَنِّی دَیْنِی وَ فَرِّجْ عَنِّی کُلَّ هَمٍّ وَ بَلَاءٍ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ فَعَّالٌ لِمَا تَشَاءُ قَرِیبٌ مُجِیبٌ اللَّهُمَّ اجْعَلْ حُبَّکَ أَحَبَّ الْأَشْیَاءِ إِلَیَّ وَ اجْعَلْ أَخْوَفَ الْأَشْیَاءِ عِنْدِی خَوْفَکَ وَ ارْزُقْنِی الشَّوْقَ إِلَی لِقَائِکَ وَ أَقْرِرْ عَیْنَیَّ بِعِبَادَتِکَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً فَرْداً صَمَداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَخْتِمُ بِهَا عَمَلِی- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عِنْدَ خُرُوجِ نَفْسِی- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَسْکُنُ بِهَا قَبْرِی- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَلْقَی بِهَا رَبِّی اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً عَلَی حَمْدٍ وَ لِکُلِّ أَسْمَائِکَ حَمْدٌ وَ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ لَکَ حَمْدٌ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ لَکَ عَبْدٌ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً عَلَی حَمْدٍ حَمْداً دَائِماً أَبَداً خَالِداً لِخُلُودِکَ وَ زِنَةَ عَرْشِکَ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِکَ وَ عِزِّ جَلَالِکَ وَ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ وَ کَمَا أَنْتَ أَهْلُهُ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی الْبَأْسَاءِ وَ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی الضَّرَّاءِ حَمْداً یُوَافِی نِعَمَکَ وَ یُکَافِی مَزِیدَکَ: اللَّهُمَّ أَنْتَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ضِیَاءُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَلِکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ ذُو الْعِزِّ وَ الْفَضْلِ وَ الْعَظَمَةِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْقُدْرَةِ عَلَی خَلْقِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ کُلِّهَا یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا اللَّهُ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ یَا قَدِیمُ یَا قَدِیرُ یَا دَائِمُ یَا فَرْدُ یَا وَتْرُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا نُورَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدَی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَالِکَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مُنْتَهَی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مُمِیتَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مُحْیِیَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ خَالِقَ کُلِّ شَیْ ءٍ أَنْتَ الْخَالِقُ الْبَارِئُ لَکَ الْبَقَاءُ وَ یَفْنَی
ص: 70
هر چیزی نابود میشود. من با همه نامهایت به همراه اسم بزرگت پروردگار عرش بزرگ، از تو مسألت دارم. هیچ معبودی جز تو نیست با ذات بخشندهات و نور دیرینهات و بخشش بزرگت از تو مسألت دارم و هیچ معبودی جز تو نیست ای کریم و بخشنده.
پروردگارا من با لا اله الا انت و با اسمی که با آن نور را آفریدی که همه چیز را نورانی کرد از تو مسألت دارم و با اسمی که بدان تاریکی را آفریدی که همه چیز را پوشانید از تو مسألت دارم و با اسمی که بدان مخلوقات را آفریدی و با آن خلق را میمیرانی مسألت دارم، با آن اسم با آن اسم با آن اسم از تو مسألت دارم ای زیبا ای زنده، ای برپادارنده، ای برانگیزنده، ای ارث برنده، ای صاحب شکوه و بخشش.
با اسم بزرگت که عرش بزرگ را با آن آفریدی از تو مسألت دارم، تو آن را با اسم بزرگت آفریدی. با اسمی که با آن حاملان عرش را احاطه کردی آنسان که آنان را حمل نمودی از تو مسألت دارم، و با اسمی که بدان زمین را احاطه کردی از تو مسألت دارم، آن اسم توست ای الله ای پروردگار ای پروردگار ای پرودگار با اسمی که فرشتگان خارج از سرزمینها را آفریدی از تو مسألت دارم به درستی که تو آنان را با اسم عزیز و بزرگوارت آفریدی. ای نزدیک ای اجابت کننده ای برانگیزنده ای ارث برنده، از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و هر گونه غم و اندوه و سختی و زیان و تنگنایی که من در آن هستم را بر طرف نمایی و مرا از نابودی نجات بده و از رنج و سختی رهاییم بخش و از تو میخواهم خیلی زود مرا به آرزو و خواستهام برسانی ای مهربانترین مهربانان.
پروردگارا ای الله ای احسان کننده دیرینه، ای دارنده نیکیهای همیشگی ای کسی که شنیدن دعایی تو را از شنیدن دعاها به خود مشغول نمیکند ای کسی که اصرار اصرارکنندگان او را به اشتباه وا نمیدارند و او را آزرده خاطر نمیکنند و هیچ کاری تو را بر کار دیگری مشغول نمیسازد و نیازهای مردم بر او بزرگ نمیشود ای آزاد کنننده آزاد شدگان و ای سرازیر کننده روزیها و ای گشاینده درهای بسته، ای نجات دهنده کسانی که در بنداند، ای واحد ای روزی دهنده، بر محمد و آله محمد درود بفرست و همه نیازهایم را برآورده ساز و آسیب و ضررم را برطرف کن چرا که غیر از تو کسی آن را برطرف نمیکند ای مهربانترین مهربانان.
خداوندا طلب، سخت و دشوار شد و چارهها لنگ و درمانده است جز نزد تو. و مسیرها بسته و راهها تنگ است جز به سوی تو. و اعتماد و اطمینان ناامید و ظن و گمانها مختلف در آمده جز به تو. و چیزها بریده و وعدهها دروغ درآمده جز وعدههای تو.
خداوندا و من راههای خواستهها را مییابم که به سوی تو بازشده، و آبشخورهای امیدواری در نزد تو لبریز است، و یاری با فضل تو برای کسی که تو را قصد کرده مباح است، و درهای دعا برای کسی که تو را بخواند گشوده است. و بدان تو برای آن کس که تو را بخواند در جایگاه اجابتی، و برای آن کس که شیون کنان از تو یاری جوید در مکان یاری هستی، و برای کسی که تو را قصد میکند
ص: 71
کُلُّ شَیْ ءٍ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ کُلِّهَا مَعَ اسْمِکَ الْعَظِیمِ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ نُورِکَ الْقَدِیمِ وَ عَفْوِکَ الْعَظِیمِ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا کَرِیمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ النُّورَ الَّذِی أَضَاءَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الظُّلْمَةَ الَّتِی أَطْبَقَتْ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی خَلَقْتَ الْخَلْقَ وَ بِهِ تُمِیتُ الْخَلْقَ بِهِ بِهِ بِهِ أَسْأَلُکَ یَا جَمِیلُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا بَاعِثُ یَا وَارِثُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الْعَرْشَ الْعَظِیمَ فَإِنَّکَ خَلَقْتَهُ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی طَوَّقْتَ بِهِ حَمَلَةَ الْعَرْشِ حِینَ حَمَّلْتَهُمْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی بِهِ أَحَطْتَ الْأَرْضَ فَإِنَّهُ اسْمُکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الْمَلَائِکَةَ الْخَارِجِینَ مِنَ الْأَقْطَارِ فَإِنَّکَ خَلَقْتَهُمْ بِاسْمِکَ الْعَزِیزِ یَا قَرِیبُ یَا مُجِیبُ یَا بَاعِثُ یَا وَارِثُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کُلَّ هَمٍّ وَ غَمٍّ وَ کَرْبٍ وَ ضُرٍّ وَ ضِیقٍ أَنَا فِیهِ وَ أَنْ تَسْتَنْقِذَنِی مِنْ وَرْطَتِی وَ تُخَلِّصَنِی مِنْ مِحْنَتِی وَ أَنْ تُبْلِغَنِی أَمَلِی سَرِیعاً عَاجِلًا بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ یَا اللَّهُ یَا قَدِیمَ الْإِحْسَانِ یَا دَائِمَ الْمَعْرُوفِ یَا مَنْ لَا یَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ وَ لَا یُغَلِّطُهُ وَ لَا یُضْجِرُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّینَ وَ لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأْنٍ وَ لَا تَتَعَاظَمُهُ الْحَوَائِجُ یَا مُطْلِقَ الْإِطْلَاقِ یَا مُدِرَّ الْأَرْزَاقِ یَا فَتَّاحَ الْأَغْلَاقِ یَا مُنْقِذَ مَنْ فِی الْوَثَاقِ یَا وَاحِدُ یَا رَزَّاقُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْضِ لِی جَمِیعَ حَوَائِجِی وَ اکْشِفْ ضُرِّی فَإِنَّهُ لَا یَکْشِفُهُ أَحَدٌ سِوَاکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ قَدْ أَکْدَی الطَّلَبُ وَ أَعْیَتِ الْحِیَلُ إِلَّا عِنْدَکَ وَ سُدَّتِ الْمَذَاهِبُ وَ ضَاقَتِ الطُّرُقُ إِلَّا إِلَیْکَ وَ خَابَتِ الثِّقَةُ وَ اخْتُلِفَ الظَّنُّ إِلَّا بِکَ وَ تَصَرَّمَتِ الْأَشْیَاءُ وَ کَذَبَتِ الْعِدَاتُ إِلَّا عِدَتَکَ اللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَجِدُ سُبُلَ الْمَطَالِبِ إِلَیْکَ مُشْرَعَةً وَ مَنَاهِلَ الرَّجَاءِ إِلَیْکَ مُتْرَعَةً وَ الِاسْتِعَانَةَ بِفَضْلِکَ لِمَنِ ائْتَمَّ بِکَ مُبَاحَةً وَ أَبْوَابَ الدُّعَاءِ لِمَنْ دَعَاکَ مُفَتَّحَةً وَ أَعْلَمُ أَنَّکَ لِدَاعِیکَ بِمَوْضِعِ إِجَابَةٍ وَ لِلصَّارِخِ إِلَیْکَ بِمَرْصَدِ إِغَاثَةٍ وَ أَنَّ الْقَاصِدَ إِلَیْکَ
ص: 71
نزدیکی، و مناجات کسی که به سوی تو سفر کرده از شنیدن تو پوشیده نمیماند و اشتیاق شدید به بخشش تو و خشنودی به وعده تو و یاری از فضل تو، عوض و جایگزینی است برای ممانعت انسانهای بخیل و خلف وعده کسی که فریبخوردهها را فریب داده است .
خداوندا و من با خواستهام تو را قصد کردم و با مسألتم به سوی تو روی کردم و اشتیاقم را در حضور تو قرار میدهم و یاری خواستنم را برای تو نهادم و حرمت و حمایتم را با دعای تو قرار میدهم بی آنکه شایستگی آن را داشته باشم که تو به من گوش فرا دهی و بی آنکه سزاوار اجابت تو از دست درازی برای طاعتت یا خودداری از گناهانت باشم و بی آنکه از منع کردن و خودداری از نواهیت پند پذیرم مگر اینکه به توحید و معرفت تو پناه ببرم با شناختم به اینکه هیچ پروردگاری جز تو ندارم و هیچ قدرت و یاریای جز با تو انجام نمیگیرد ای معبودم و ای سرورم و ای سرپرستم به آن دسته از بندگان که بر خویشتن زیادروی کردند می گویی: «لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» (1){ از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را می آمرزد، که او خود آمرزنده مهربان است.} و برای تفهیم آنها و پند دادن و تکرار کردن میگویی: «وَمَن یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ» (2){ و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد؟} پس با رحمت خود ای ارحم الراحمین بر ما رحم کن و ضرر و گریهام به سویت را برطرف کن همانا تو شنوای دانائی.
خداوندا ای پروردگارم در تکذیب کسی که برای تو شریک قائل است و در ردّ کسی که حمد و سپاس را برای غیر تو قرار داده، (می گویم) تو پاک تر و بالا تری بسیار والامقام وبزرگ بلکه تو معبود بیهمتایی حمد و سپاس مخصوص توست ای پروردگار جهانیان، تو خداوند عزیز و حکیمی، تو خداوند بلند مرتبه و بزرگی، تو خداوند آمرزنده مهربانی، تو خداوند صاحب روز جزایی، تو خداوند آفریننده هر چیزی و همه چیز به سوی تو برمیگردد. تو خداوندی هستی که هیچ معبود برحقی جز تو نیست تو خداوندی هستی که آفریننده و دانای بر نهان و پوشیدهتر از نهانی. هیچ معبودی جز تو نیست، یکتا و احد و فرد و صمدی، نه کسی را زادهای و نه از کسی زاده شدهای و تو را هیچ همتایی نیست .
خداوندا تو زندهای هستی که نخواهی مرد و آفرینندهای هستی که مغلوب نمیشوی، و بینایی هستی که در کارها شک و تردید نمیکنی، و شنوایی هستی که شک به خود راه نمیدهی، و راستگویی هستی که دروغ نخواهی گفت، و چیرهای هستی که شکست نمیپذیری، و پدیدآرندهای هستی که تغییر نمیکنی، و نزدیکی هستی که دور نخواهی شد، و توانایی هستی که ضدی برایت نیست، و بخشندهای هستی که ستم نکنی، و بینیازی که خوراک نداری، و پاینده ای که نخوابی، و اجابت کنندهای که خسته نگردی، و جباری هستی که همسخن نداری، و بزرگی هستی که مورد سوء قصد کسی قرار نگیری، و دانائی هستی که علم نیاموزی، و نیرومندی که ضعیف نشوی، و وفاداری هستی که هرگز خلف وعده نکنی، و دادگری که ستم نکنی، و توانگری که نیازمند و بینوا نشوی، و بزرگی که کوچک نگردی، و حکیمی که خلاف حق رفتار نکنی، ومنع کننده ای هستی که منع نشوی، و آشنایی که ناشناخته نشوی، و عهدهداری که پنهان نگردی، و چیرهای که مغلوب نشوی، و نیکوکاری که مورد دستور قرار نگیری،
ص: 72
قَرِیبُ الْمَسَافَةِ وَ مُنَاجَاةَ الرَّاحِلِ إِلَیْکَ غَیْرُ مَحْجُوبَةٍ عَنْ أَسْمَاعِکَ وَ أَنَّ اللَّهْفَ إِلَی جُودِکَ وَ الرِّضَا بِعِدَتِکَ وَ الِاسْتِغَاثَةَ بِفَضْلِکَ عِوَضٌ عَنْ مَنْعِ الْبَاخِلِینَ وَ خَلَفٌ مِنْ خَتْلِ الْمُوَارِبِینَ اللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَقْصِدُکَ بِطَلِبَتِی وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمَسْأَلَتِی وَ أُحْضِرُکَ رَغْبَتِی وَ أَجْعَلُ بِکَ اسْتِغَاثَتِی وَ بِدُعَائِکَ تَحَرُّمِی مِنْ غَیْرِ اسْتِحْقَاقٍ مِنِّی لِاسْتِمَاعِکَ- لَا اسْتِیجَابٍ لِإِجَابَتِکَ عَنْ بَسْطِ یَدٍ إِلَی طَاعَتِکَ أَوْ قَبْضِ یَدٍ مِنْ مَعَاصِیکَ وَ لَا اتَّعَاظٍ مِنِّی لِزَجْرِکَ وَ لَا إِحْجَامٍ عَنْ نَهْیِکَ إِلَّا لَجْأً إِلَی تَوْحِیدِکَ وَ مَعْرِفَتِکَ بِمَعْرِفَتِی أَنْ لَا رَبَّ لِی غَیْرُکَ وَ لَا قُوَّةَ وَ لَا اسْتِعَانَةَ إِلَّا بِکَ إِذْ تَقُولُ یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ لِمُسْرِفِی عِبَادِکَ- لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ تَقُولَ لَهُمْ إِفْهَاماً وَ مَوْعِظَةً وَ تَکْرَاراً- وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ فَارْحَمْنَا بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ اکْشِفْ ضُرِّی وَ نَحِیبِی إِلَیْکَ إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ اللَّهُمَّ یَا رَبِّ تَکْذِیباً لِمَنْ أَشْرَکَ بِکَ وَ رَدّاً عَلَی مَنْ جَعَلَ الْحَمْدَ لِغَیْرِکَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ عُلُوّاً کَبِیراً بَلْ أَنْتَ اللَّهُ لَکَ الْحَمْدُ رَبَّ الْعَالَمِینَ أَنْتَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ أَنْتَ اللَّهُ الْعَلِیمُ الْحَلِیمُ أَنْتَ اللَّهُ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ أَنْتَ اللَّهُ مَلِکُ یَوْمِ الدِّینِ أَنْتَ اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَنْتَ اللَّهُ الْخَالِقُ عَالِمُ السِّرِّ وَ أَخْفَی- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الْفَرْدُ الصَّمَدُ لَمْ تَلِدْ وَ لَمْ تُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَکَ کُفُواً أَحَدٌ اللَّهُمَّ إِنَّکَ حَیٌّ لَا تَمُوتُ وَ خَالِقٌ لَا تُغْلَبُ وَ بَصِیرٌ لَا تَرْتَابُ وَ سَمِیعٌ لَا تَشُکُّ وَ صَادِقٌ لَا تَکْذِبُ وَ قَاهِرٌ لَا تُقْهَرُ وَ بَدِی ءٌ لَا تَتَغَیَّرُ وَ قَرِیبٌ لَا تَبْعُدُ وَ قَادِرٌ لَا تُضَادُّ وَ غَافِرٌ لَا تَظْلِمُ وَ صَمَدٌ لَا تُطْعَمُ وَ قَیُّومٌ لَا تَنَامُ وَ مُجِیبٌ لَا تَسْأَمُ وَ جَبَّارٌ لَا تَکَلَّمُ وَ عَظِیمٌ لَا تُرَامُ وَ عَالِمٌ لَا تُعَلَّمُ وَ قَوِیٌّ لَا تَضْعُفُ وَ وَفِیٌّ لَا تُخْلِفُ وَ عَدْلٌ لَا تَحِیفُ وَ غَنِیٌّ لَا تَفْتَقِرُ وَ کَبِیرٌ لَا تُغَادِرُ وَ حَکِیمٌ لَا تَجُورُ وَ مُمْتَنِعٌ لَا تُمَانَعُ وَ مَعْرُوفٌ لَا تُنْکَرُ وَ وَکِیلٌ لَا تُخْفَی وَ غَالِبٌ لَا تُغْلَبُ وَ بَرٌّ لَا تُسْتَأْمَرُ
ص: 72
و یکتایی که مشورت نکنی، و بخشندهای که خسته و ملول نشوی، و واسع و باگذشتی که حیران نشوی، و بخشندهای که بخل نورزی، و عزتمندی که مغلوب نشوی، و نگاهدارنده ای که غافل نشوی، و پایندهای که نخوابی، و درپرده و پنهانی هستی که زائل نشوی، و جاویدانی که فانی نشوی، و ماندگاری که کهنگی نداری، و یگانهای که به چیزی شبیه نباشی، و نیرومندی که رقیب و ستیزهجویی نداری.
پروردگارا من با بیان اینکه حمد و سپاس مخصوص توست هیچ معبودی جز تو نیست، بسیار مهربان و بسیار بخشندهای، پدیدآورنده آسمانها و زمینی، صاحب شکوه و بزرگواری، از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و مرا به سرانجام خواسته و آرزویم، و بالاترین امیدم برسانی و ضرر و آسیبم را از من برطرف کنی چراکه کسی جز تو نمیتواند آن را برطرف کند ای مهربانترین مهربانان.
پرودگارا من از تو مسألت دارم ای روشنایی بخش آسمانها و زمین و ای تکیهگاه و نگاهدارنده آسمانها و زمین و ای برپادارنده آسمانها و زمین و ای زیبایی بخش آسمانها و زمین و ای زینت دهنده آسمانها و زمین و ای پدیدآورنده آسمانها و زمین، ای صاحب شکوه و بزرگواری ای فریادرس فریادخواهان، و ای یاری دهنده کمکخواهان و آخرین مقصود عبادتکنندگان، ای برطرف کننده مشکل گرفتاران، ای برطرف کننده غم و غصه مردم اندوهگین، ای برطرف کننده آسیبها، ای اجابت کننده دعای درماندهگان، ای مهربانترین مهربانان، ای معبود جهانیان هر نیاز و حاجتی به وسیله تو نازل میشود ای بسیار مهربان و ای بسیار بخشنده ای صاحب شکوه و بزرگی ای روشنایی آسمانها و زمین و آنچه بین آنها است و ای پروردگار عرش بزرگ ای پروردگارم ای پروردگارم ای پروردگارم.
خداوندا من به ذات بزرگوار نورانی و روشنایی بخش و پاینده ماندگارت از تو مسألت دارم و به ذات پاک و منزّهت که آسمانها و زمین به واسطه آن نورانی گشته و تاریکیها از بین رفته از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و هر گونه غم و اندوم و سختی و آسیب و تنگنایی را که من در آن قرار دارم از من برطرف کنی و بر من و پدر و مادر و تمام فرزندان آنها و همه مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان مسلمان مردهها و زندههای آنان رحم کنی، همانا تو بر هر چیزی توانایی ای مهربانترین مهربانان.
خداوندا از تو درخواست مینمایم ای کسی که چشمها او را نمیبینند و گمانها بر آن وارد نمیگردد و توصیف کنندگان نمیتوانند او را توصیف کنند و حوادث دامنگیر او نمیشود و مصیبتها او را فرا نمیگیرد، ای کسی که وزن ذرات کوهها و گنجایش دریاها را میدانی و تعداد قطرات باران و برگ درختان را میدانی و آنچه شب بر آن ظلمت، و روز بر آن پرتو افکنده، میدانی. و ای کسی که آسمانی آسمان دیگر و زمینی زمین دیگر و سطح دریا، عمق دریا را و کوه، اندوختههای درون خود را از نظر تو نمیتواند بپوشاند، از تو مسألت دارم که
ص: 73
وَ فَرْدٌ لَا تُشَاوِرُ وَ وَهَّابٌ لَا تَمَلُّ وَ وَاسِعٌ لَا تَذْهَلُ وَ جَوَادٌ لَا تَبْخَلُ وَ عَزِیزٌ لَا تُغْلَبُ وَ حَافِظٌ لَا تَغْفُلُ وَ قَائِمٌ لَا تَنَامُ وَ مُحْتَجِبٌ لَا تَزُولُ وَ دَائِمٌ لَا تَفْنَی وَ بَاقٍ لَا تَبْلَی وَ وَاحِدٌ لَا شَبِیهَ لَکَ وَ مُقْتَدِرٌ لَا تُنَازَعُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَنَّ لَکَ الْحَمْدَ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ- بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ- ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُبْلِغَنِی غَایَةَ أَمَلِی وَ أَبْعَدَ أُمْنِیَّتِی وَ أَقْصَی أُرْجِیَّتِی وَ تَکْشِفَ ضُرِّی فَإِنَّهُ لَا یَکْشِفُهُ أَحَدٌ سِوَاکَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ یَا عِمَادَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ یَا قَیُّومَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ یَا جَمَالَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ یَا زَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ یَا بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا صَرِیخَ الْمُسْتَصْرِخِینَ یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ یَا مُنْتَهَی رَغْبَةِ الْعَابِدِینَ یَا منفس [مُنَفِّساً] عَنِ الْمَکْرُوبِینَ یَا مفرج [مُفَرِّجاً] عَنِ الْمَغْمُومِینَ یَا کَاشِفَ الضُّرِّ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا إِلَهَ الْعَالَمِینَ مَنْزُولٌ بِکَ کُلُّ حَاجَةٍ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ النُّورِ الْمُشْرِقِ الْحَیِّ الْبَاقِی الدَّائِمِ وَ بِوَجْهِکَ الْقُدُّوسِ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ انْفَلَقَتْ بِهِ الظُّلُمَاتُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کُلَّ هَمٍّ وَ غَمٍّ وَ کَرْبٍ وَ ضُرٍّ وَ ضِیقٍ أَنَا فِیهِ وَ أَنْ تَرْحَمَنِی وَ تَرْحَمَ وَالِدَیَّ وَ مَا وَلَدَا وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا مَنْ لَا تَرَاهُ الْعُیُونُ وَ لَا تُخَالِطُهُ الظُّنُونُ وَ لَا تَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ لَا تَعْتَرِیهِ الْحَوَادِثُ وَ لَا تَغْشَاهُ الدَّوَائِرُ تَعْلَمُ مَثَاقِیلَ الْجِبَالِ وَ مَکَایِیلَ الْبِحَارِ وَ عَدَدَ قَطْرِ الْأَمْطَارِ وَ وَرَقَ الْأَشْجَارِ وَ مَا أَظْلَمَ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَ أَشْرَقَ عَلَیْهِ النَّهَارُ وَ لَا یُوَارِی مِنْکَ سَمَاءٌ سَمَاءً وَ لَا أَرْضٌ أَرْضاً وَ لَا جَبَلٌ مَا فِی وغده [وَعْرِهِ] وَ لَا بَحْرٌ مَا فِی قَعْرِهِ
ص: 73
بهترین دوره عمرم را پایان عمرم، و بهترین اعمال را آخرین اعمالم، و بهترین روزم را روزی که تو را ملاقات میکنم قرار دهی چرا که تو بر هر چیزی توانائی.
خداوندا تیغ آن کس که به روی من تیغ میکشد، کُند نما و آن کس که برای من آتش افروزد خاموش ساز، و اندوه آن کس را که اندوه را بر من وارد کند کفایت نما، و با آرامش و متانت مرا نگاهدار و مرا در زره نگهبان و محکم خویش داخل کن و مرا در پرده پوشاننده خود مستور دار، ای کسی که چیزی او را کفایت نمیکند آنچه از کار دنیا و آخرت را که برایم مهم است، مرا کفایت کن ای مهربانترین مهربانان.
ای شایسته ای دلسوز ای ستون محکم و قابل اعتمادم مرا از حلقههای گرفتاری و تنگنا به فرج و رهایی نزدیکت بیرون بیاور و ای عزیز به حق عزتت آنچه که تاب آن ندارم بر ما تحمیل نکن. تو خداوند سرور و سرپرست من هستی پادشاه راستین و شایستهای، ای روشن و آشکار کننده دلیل و برهان، ای کسی که ارکان پادشاهیت قوی و نیرومند است و ای خداوندی که ذات مقدسش در این مکان وجود دارد، با چشمانت که نمیخوابند از من محافظت کن و با کفایت خود که کسی نمیتواند آهنگ آن کند، مرا کفایت کن؛ پروردگارا تا زمانی که تو امیدم باشی هلاک نخواهم شد پس با رحمت خود بر من رحم کن ای ارحم الراحمین.
پروردگارا ای خدای نور بزرگ و خدای جفت و تاق و خدای دریای خروشان و خدای بیت معمور و خدای تورات و انجیل و زبور، و ای خدای قرآن عظیم، توئی معبود هر کس که در آسمانها است و معبود هر کس که در زمین است، و جز تو معبودی در میان آنها نیست، و توئی قاهر و مسلط بر هر که در آسمانها و هر که در زمین است، و جز تو قاهری در میان آنها نیست، و توئی پادشاهی برای هر کس که در آسمانها است و پادشاه هر که در زمین است و جز تو پادشاهی در میان آنها نیست، از تو میخواهم به حق نام بزرگت و به نور ذات بزرگوارت، و به عظمت و پادشاهی دیرینه ات، به راستی که تو بر انجام هر چیز توانایی، و از تو میخواهم بهحق آن نامت که هر چیز بدان پرتو گرفت، و بدان نامت که پیشینیان بدان شایستگی یافتند و پسینیان بدان شایسته گردند. ای زنده پیش از هر زنده، و ای زنده پس از هر زنده، معبودی جز تو نیست، درود بفرست بر محمد و خاندان محمد و بیامرز گناهان ما را، و نیازهای ما را رفع کن و آنچه در امر دنیا و آخرت برای ما مهم است، برای ما کفایت کن و در کار ما آسانی و گشایشی نزدیک مقرر فرما، و ما را بر هدایت محمد و خاندان محمد پا بر جا و ثابت قدم بدار، و دعای ما را در فراز جایگاه پذیرفته و مورد رحم قرار گرفته، قرار بده، و به من ببخشای آنچه را به دوستان و فرمانبردارانت بخشودی زیرا که ما به تو ایمان داریم و به درگاه تو انابه میکنیم و بر تو توکل میکنیم، با اینکه (میدانم) باز گشتمان به سوی تو است. تو بسیار مهربان و بسیار بخشندهای به هر که بخواهی خیر اعطا میکنی و از هر که بخواهی آن را باز میگردانی، پس مرا بر دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم و سنت او بمیران و آنچه به بندگان صالحت بخشیدی به من ببخشای ای مهربانترین مهربانان.
بار خدایا، تویی که فرمانفرمایی، هر آن کس را که خواهی فرمانروایی بخشی و از هر که خواهی فرمانروایی را بازستانی و هر که را خواهی، عزت بخشی و هر که را خواهی، خوار گردانی همه خوبیها به دست توست، و تو بر هر چیز توانایی. شب را به روز در می آوری، و روز را به شب در می آوری و زنده را از مرده بیرون می آوری، و مرده را از زنده خارج می سازی و هر که را
ص: 74
أَنْ تَجْعَلَ خَیْرَ عُمُرِی آخِرَهُ وَ خَیْرَ عَمَلِی خَوَاتِمَهُ وَ خَیْرَ أَیَّامِی یَوْمَ أَلْقَاکَ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ فُلَّ عَنِّی حَدَّ مَنْ نَصَبَ لِی حَدَّهُ وَ أَطْفِ عَنِّی نَارَ مَنْ شَبَّ لِی نَارَهُ وَ اکْفِنِی هَمَّ مَنْ أَدْخَلَ عَلَیَّ هَمَّهُ وَ اعْصِمْنِی بِالسَّکِینَةِ وَ الْوَقَارِ وَ أَدْخِلْنِی فِی دِرْعِکَ الْحَصِینَةِ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی سِتْرِکَ الْوَاقِی یَا مَنْ لَا یَکْفِی مِنْهُ شَیْ ءٌ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا حَقِیقُ یَا شَفِیقُ یَا رُکْنِیَ الْوَثِیقُ أَخْرِجْنِی مِنْ حَلَقِ الْمَضِیقِ إِلَی فَرَجٍ مِنْکَ قَرِیبٍ وَ لَا تَحْمِلْنِی یَا عَزِیزُ بِحَقِّ عِزِّکَ مَا لَا أُطِیقُ أَنْتَ اللَّهُ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْحَقِیقُ یَا مُشْرِفَ الْبُرْهَانِ یَا قَوِیَّ الْأَرْکَانِ یَا مَنْ وَجْهُهُ فِی هَذَا الْمَکَانِ احْرُسْنِی بِعَیْنِکَ الَّتِی لَا تَنَامُ وَ اکْفِنِی بِکِفَایَتِکَ الَّتِی لَا تُرَامُ اللَّهُمَّ لَا أَهْلِکُ وَ أَنْتَ الرَّجَاءُ فَارْحَمْنِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ رَبَّ النُّورِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ رَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ رَبَّ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ رَبَّ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ أَنْتَ اللَّهُ إِلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ- لَا إِلَهَ فِیهِمَا غَیْرُک وَ لَا مَعْبُودَ سِوَاکَ وَ أَنْتَ جَبَّارُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ جَبَّارُ مَنْ فِی الْأَرْضِ- لَا جَبَّارَ فِیهِمَا غَیْرُک وَ أَنْتَ مَلِکُ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ مَلِکُ مَنْ فِی الْأَرْضِ- لَا مَلِکَ فِیهِمَا غَیْرُکَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ مُلْکِکَ الْقَدِیمِ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی صَلَحَ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ بِهِ صَلَحَ الْآخَرُونَ یَا حَیُّ قَبْلَ کُلِّ حَیٍّ یَا حَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَصْلُحَ لِی شَأْنِی کُلَّهُ وَ أَنْ تَجْعَلَ عَمَلِی فِی الْمَرْفُوعِ الْمُتَقَبَّلِ وَ هَبْ لِی مَا وَهَبْتَ لِأَوْلِیَائِکَ وَ أَهْلِ طَاعَتِکَ فَإِنِّی مُؤْمِنٌ بِکَ مُتَوَکِّلٌ عَلَیْکَ مُنِیبٌ إِلَیْکَ مَصِیرِی إِلَیْکَ أَنْتَ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ تُعْطِی الْخَیْرَ مَنْ تَشَاءُ وَ تَصْرِفُهُ عَمَّنْ تَشَاءُ فَتَوَفَّنِی عَلَی دِینِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ سُنَّتِهِ وَ هَبْ لِی مَا وَهَبْتَ لِعِبَادِکَ الصَّالِحِینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ: اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ
ص: 74
خواهی بی حساب روزی می دهی. ای بخشنده دنیا و آخرت و رحیم هر دو سرا، از هر کدام از آن دو بخواهی میدهی و از هر کدام بخواهی منع میکنی، همه خوبیها در دست توست و تو بر انجام هر چیزی توانائی.
خداوندا از گرسنگی در حالتی که همدم من شود و از شرّی که بدان دلباخته شوم به تو پناه میبرم. خداوندا من از آتش دوزخ به تو پناه میبرم زیرا آن بد سرانجامی است و از فقر و بینوایی به تو پناه میبرم زیرا آن بد همدمی است و از شیطان به تو پناه میبرم زیرا او بد همنشینی است. صبح کردم درحالی که پروردگارم ستوده شده است، صبح کردم درحالی که با خداوند معبود دیگری نمیخوانم و غیر از او ولی و سرپرست دیگری اتخاذ نمیکنم و برای او شریکی قائل نمیشوم.
پرودگارا ای روشنایی بخش آسمانها و زمین و ای نگاهدارنده و حمل کننده آسمانها و زمین و ای زیبایی بخش آسمانها و زمین، ای صاحب شکوه و بزرگواری ای فریادرس فریادخواهان، و ای یاری دهنده کمکخواهان و آخرین مقصود عبادتکنندگان، ، ای برطرف کننده غم و غصه مردم اندوهگین، ای برطرف کننده مشکل گرفتاران، ای مهربانترین مهربانان و ای برطرف کننده بدی و آسیب، ای اجابت کننده دعای درماندهگان، ای معبود جهانیان هر نیاز و حاجتی به وسیله تو نازل میشود و من امروز نیازم را پیش تو آوردم.
بار خدایا من بنده و فرزند بنده و فرزنده کنیز تو هستم و اختیار من در کف قدرت توست و حکم تو در باره من عدالت است و قضاوت تو در مورد من قابل اجرا. پس با حقی که بر مخلوقات داری و با هر حقی که بر گردن توست و با هر نامی که خود را به آن خواندهای و یا در کتابت فرستادهای و یا به یکی از مخلوقاتت آموختهای یا در علم غیب آن را نگاه داشتی و مخصوص به خود گرداندی، از تو میخواهم قرآن را بهار دل و نور چشم و زدودن حزن و رفتن غم و اندوهم قرار دهی و با رحمت خود همه نیازهای دنیا و آخرتم را برآورده سازی ای مهربان ترین مهربانان.
بارالها از گناهان و افراط کاری من درگذر و مرا از عذاب قبر نگاهدار. خداوندا برای من آسانترین را فراهم گردان و از دشواریها دور کن. خداوندا با دینت و با طاعتت و با فرمانبرداری از پیامبرت مرا نگاهدار، خداوندا مرا از عذاب قبر پناه ده، خداوندا به من امر فرمودی که تو را بخوانم و من نیز تو را میخوانم، پس از تو میخواهم مرا ببخشایی و به من رحم نمایی و مرا از عذاب آتش برهانی. خداوندا من از فتنه زندگی و مرگ و از عذاب قبر و از فتنه مسیح دجال به تو پناه میبرم.
پروردگارا با هر نامی که خود را به آن خواندهای و یا در کتابت فرستادهای و یا به یکی از مخلوقاتت آموختهای یا در علم غیب آن را نگاه داشتی و مخصوص به خود گرداندی از تو مسألت دارم و به نور رویت
ص: 75
تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا تُعْطِی مِنْهُمَا مَا تَشَاءُ وَ تَمْنَعُ مِنْهُمَا مَا تَشَاءُ- بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْجُوعِ ضَجِیعاً وَ مِنَ الشَّرِّ وَلُوعاً اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ النَّارِ فَإِنَّهَا بِئْسَ الْمَصِیرُ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ فَإِنَّهُ بِئْسَ الضَّجِیعُ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ بِئْسَ الْقَرِینُ وَ أَصْبَحْتُ وَ رَبِّی مَحْمُودٌ أَصْبَحْتُ لَا أَدْعُو مَعَ اللَّهِ إِلَهاً وَ لَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِیّاً وَ لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً اللَّهُمَّ یَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَا جَمَالَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَا حَامِلَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ یَا صَرِیخَ الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ یَا مُنْتَهَی رَغْبَةِ الْعَابِدِینَ یَا مُفَرِّجاً عَنِ الْمَغْمُومِینَ وَ یَا مروج [مُرَوِّحاً] عَنِ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا کَاشِفَ السُّوءِ وَ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا إِلَهَ الْعَالَمِینَ مَنْزُولٌ بِکَ کُلُّ حَاجَةٍ أَنْزَلْتُ بِکَ الْیَوْمَ حَاجَتِی اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ ابْنُ عَبْدِکَ ابْنُ أَمَتِکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ نَاصِیَتِی بِیَدِکَ عَدْلٌ فِیَّ حُکْمُکَ مَاضٍ فِیَّ قَضَاؤُکَ فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ عَلَی خَلْقِکَ وَ بِکُلِّ حَقٍّ هُوَ لَکَ وَ بِکُلِّ اسْمٍ سَمَّیْتَ بِهِ نَفْسَکَ أَوْ أَنْزَلْتَهُ فِی کِتَابِکَ أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ أَنْ تَجْعَلَ الْقُرْآنَ رَبِیعَ قَلْبِی وَ نُورَ بَصَرِی وَ جَلَاءَ حُزْنِی وَ ذَهَابَ هَمِّی وَ غَمِّی وَ أَنْ تَقْضِیَ لِی کُلَّ حَاجَةٍ مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ إِسْرَافِی فِی أَمْرِی وَ قِنِی عَذَابَ الْقَبْرِ اللَّهُمَّ یَسِّرْنِی لِلْیُسْرَی وَ جَنِّبْنِی الْعُسْرَی اللَّهُمَّ اعْصِمْنِی بِدِینِکَ وَ طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ اللَّهُمَّ أَعِذْنِی مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ اللَّهُمَّ أَمَرْتَنِی أَنْ أَدْعُوَکَ فَإِنِّی أَدْعُوکَ أَنْ تَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی وَ تَقِیَنِی عَذَابَ النَّارِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ فِتْنَةِ الْمَحْیَا وَ الْمَمَاتِ وَ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ فِتْنَةِ الْمَسِیحِ الدَّجَّالِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ سَمَّیْتَ بِهِ نَفْسَکَ أَوْ أَنْزَلْتَهُ فِی کُتُبِکَ أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ
ص: 75
که تاریکیها بدان روشن گشته و امر دنیا و آخرت بدان صلاح یافته از تو مسألت دارم. و از تو مسألت دارم ای خداوندی که هیچ معبودی جز تو نیست، تو پروردگاری هستی که هیچ معبودی جز تو نیست، خداوند یکتا و بی همتا و تک و بینیازی هستی که نه کسی را زادهای و نه از کسی زاده شدی و و هیچ همسر و فرزندی اختیار نکردهای و هیچ همتایی نداری. و از تو مسالت دارم با بیان اینکه حمد و سپاس مخصوص توست هیچ معبودی جز تو وجود ندارد، بسیار بخشنده و پدیدآورنده آسمانها و زمین و صاحب شکوه و بزرگواری هستی. و با اسم بزرگ و اعظمت که چیزی والاتر و باشکوهتر و بزرگتراز آن نیست از تو میخواهم بر محمد و آل محمد در پیشینیان و پسینیان درود بفرستی و به محمد بزرگترین وسیله (برای شفاعت یا مقام معنوی) را عطا کنی و به برترین و بهترین پاداشی که به هر پیامبری در عوض امتش میدهی به محمد در عوض امتش ارزانی بداری و ما در گروه او قرار دهی و با جام او ما را سیراب کنی همانا تو مسوول آن و توانای بر انجام این کار هستی.
پروردگار تا زمانی که زنده هستم مرا سلامت بدار و در این دنیا به ما نیکی و در آخرت نیز به ما نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش دور نگهدار ای ارحم الراحمین آمین ای پروردگار جهانیان و درود و سلام بیپایان خداوند بر محمد خاتم پیامبران و خاندان پاک و مطهرش باد و خداوند برای ما بس است و چه خوب نگاهدارندهای است.»
و هنگامی که از محل اقامه نمازت برخاستی بگو: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر و لله الحمد.
و چون به سوی منزلت بازگشتی و وارد منزل شدی این دعا را میخوانی:
«بسم الله الرحمن الرحیم
بسم الله و بالله الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر و لله الحمد؛ پروردگارا من با نامهای بلند و گرانقدر و بزرگ و نیکو و زیبایت از تو مسألت دارم ای ستوده ای الله ای الله ای عالیقدر ای بزرگ ای بخشنده ای توانا ای عزیز ای تک و ای بیهمتا، ای الله ای رحمن ای رحیم ای الله ای الله ای الله.
خداوند با نامهایت و منتهای آن نامهایت که مکانش نزد خود تو است از آنچه که احدی جز خود را بدان نام ننهادی از تو مسألت دارم، و با نامهایی که کسی غیر از خودت آن را نمیبیند و نمیداند از تو مسألت دارم، ای الله و به هر آنچه
ص: 76
الظُّلُمَاتُ وَ صَلَحَ بِهِ أَمْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الْفَرْدُ الصَّمَدُ الَّذِی لَمْ تَلِدْ وَ لَمْ تُولَدْ وَ لَمْ تَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَکَ کُفُواً أَحَدٌ وَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّ لَکَ الْحَمْدَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْمَنَّانُ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی لَا شَیْ ءَ أَعْظَمُ مِنْهُ وَ لَا أَجَلُّ مِنْهُ وَ لَا أَکْبَرُ مِنْهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَنْ تُعْطِیَ مُحَمَّداً الْوَسِیلَةَ وَ أَنْ تَجْزِیَ مُحَمَّداً عَنْ أُمَّتِهِ أَحْسَنَ مَا تَجْزِی نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ وَ أَنْ تَجْعَلَنَا فِی زُمْرَتِهِ وَ أَنْ تَسْقِیَنَا بِکَأْسِهِ إِنَّکَ وَلِیُّ ذَلِکَ وَ الْقَادِرُ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ عَافِنِی أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَ آتِنِی فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنِی بِرَحْمَتِکَ عَذَابَ النَّارِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ (1)
وَ إِذَا نَهَضْتَ مِنْ مُصَلَّاکَ فَقُلْ- اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ وَ إِذَا انْصَرَفْتَ إِلَی مَنْزِلَکَ فَدَخَلْتَهُ تَقُولُ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الرَّفِیعَةِ الْجَلِیلَةِ الْکَرِیمَةِ الْحَسَنَةِ الْجَمِیلَةِ یَا حَمِیدُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا جَلِیلُ یَا عَظِیمُ یَا کَرِیمُ یَا قَادِرُ یَا وَارِثُ یَا عَزِیزُ یَا فَرْدُ یَا وَتْرُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ وَ مُنْتَهَاهَا الَّتِی مَحَلُّهَا فِی نَفْسِکَ مِمَّا لَمْ تُسَمِّ بِهِ أَحَداً غَیْرَکَ وَ أَسْأَلُکَ بِمَا لَا یَرَاهُ وَ لَا یَعْلَمُهُ مِنْ أَسْمَائِکَ غَیْرُکَ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ مَا نَسَبْتَ إِلَیْهِ
ص: 76
دوست میداری و خودت را بدان نسبت دادی ای الله از تو مسألت دارم، و با همه درخواستهایت از تو مسألت دارم ای الله و با هر درخواستی که واجب کردی از تو مسألت دارم تا اینکه به اسم بزرگ اعظم تو ای الله خاتمه یابد.
و به حق همه نامهای نیکویت ای الله از تو مسألت دارم و به حق هر اسمی که واجب گرداندی تا اینکه به اسم عظیم اعظم بزرگ بزرگتر و والا و والاتر خاتمه یافته، از تو مسألت دارم و به اسم کاملت که بر همه کسانی غیر از تو که بدان خوانده میشوند برتری دادی، اسمی که در علم غیب در نزد توست ای الله ای الله ای الله ای الله ای الله ای الله ای الله ای بینیاز ای بخشایشگر تو را میخوانم و به حق هر آنچه تو در آن قرار داری از چیزهایی که من نمیدانم از تو مسألت دارم، پس ای الله با آن از تو مسألت دارم.
و به حق این نامها و به حق تفسیر آنها از تو مسألت دارم زیرا که تفسیر این نامها را کسی جز تو نمیداند ای الله، و به حق نامهایی که نمی دانم و اگر میدانستم با آن از تو درخواست میکردم، از تو مسألت دارم، و به هر اسمی که در علم غیب نزد خود نگاه داشتی از تو میخواهم ای الله بر محمد که بنده و فرستادهات است درود بفرستی و ما را بیامرزی و بر ما رحم بنمائی و رضایت و خشنودی خود و رسیدن به بهشت را بر ما واجب گردانی و از فضل و کرم فراوان و گسترده خود به ما روزی عطا کنی و در کار ما فرج و رهایی قرار دهی همانا تو بر هر چیزی توانائی.
پروردگارا حمد و سپاس مخصوص توست. آنکس که تو گمراه کنی راهنمایی ندارد و آنکس که تو هدایت و راهنمایی فرمایی کسی نتواند گمراهش کند و آنچه را عطا کنی کسی نمیتواند از آن جلوگیری کند و آنچه را تو بازداری و منع کنی، کسی نتواند باز دهد و آنچه را تو پیش اندازی کسی نتواند آن را پس اندازد و آنچه را تو پس اندازی کسی نتواند پیش اندازد و آنچه را تو ببندی کسی نتواند باز کند و آنچه را تو باز کنی کسی نتواند ببندد. خداوندا برکات و فضل و رحمت و روزیات را به روی ما باز کن.
خداوندا من از تو بینیازی را در روز نیاز، و امنیت را در روز ترس، و آن نعمت پایدار را که زوال نپذیرد و تغییری در آن راه نیابد از تو خواهانم. پروردگارا من همه خوبیهایی را که محمد علیه السلام بنده و فرستادهات بدان از تو درخواست نموده، از تو مسألت دارم، و از همه امور شری که محمد بنده و فرستادهات از آن به تو پناه برده، به تو پناه میبرم. خداوندا تو پروردگار من هستی پس کارم را برایم آسان گردان و مرا به آسودگی و سلامتی از جانب خویش توفیق بفرما و هر بدیای را از من دفع کن و ما را در مقابل هر صاحب شرّی کفایت کن ای پرودرگار جهانیان.
خداوندا به حق اسم اعظمت که دین به آن سامان مییابد و به آن اسمت که آسمانها و زمین به آن برپاست، و به اسمی که با آن مردگان را زنده میکنی، و به اسمی که هرگاه با آن دعا شوی اجابت کنی و هرگاه با آن از تو درخواست شود عطا کنی، و با تورات و انجیل و زبور و قرآن بزرگ از تو مسألت دارم.
ص: 77
نَفْسَکَ مِمَّا تُحِبُّهُ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِجُمْلَةِ مَسَائِلِکَ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ مَسْأَلَةٍ أَوْجَبْتَهَا حَتَّی انْتَهَی بِهَا إِلَی اسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی کُلِّهَا یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ أَوْجَبْتَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی اسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ الْکَبِیرِ الْأَکْبَرِ الْعَلِیِّ الْأَعْلَی یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْکَامِلِ الَّذِی فَضَّلْتَهُ عَلَی جَمِیعِ مَنْ یُسَمَّی بِهِ أَحَدٌ غَیْرَکَ الَّذِی هُوَ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا صَمَدُ یَا رَحْمَانُ أَدْعُوکَ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ مَا أَنْتَ فِیهِ مِمَّا لَا أَعْلَمُهُ فَأَسْأَلُکَ بِهِ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ بِحَقِّ تَفْسِیرِهَا فَإِنَّهُ لَا یَعْلَمُ تَفْسِیرَهَا غَیْرُکَ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِمَا لَا أَعْلَمُ بِهِ وَ بِمَا لَوْ عَلِمْتُهُ لَسَأَلْتُکَ بِهِ وَ بِکُلِّ اسْمٍ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ یَا اللَّهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَنْ تَغْفِرَ لَنَا وَ تَرْحَمَنَا وَ تُوجِبَ لَنَا رِضْوَانَکَ وَ الْجَنَّةَ وَ تَرْزُقَنَا مِنْ فَضْلِکَ الْکَثِیرِ الْوَاسِعِ وَ تَجْعَلَ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا فَرَجاً إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ لَا هَادِیَ لِمَنْ أَضْلَلْتَ وَ لَا مُضِلَّ لِمَنْ هَدَیْتَ وَ لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَیْتَ وَ لَا مُعْطِیَ لِمَا مَنَعْتَ وَ لَا مُؤَخِّرَ لِمَا قَدَّمْتَ وَ لَا مُقَدِّمَ لِمَا
أَخَّرْتَ وَ لَا قَابِضَ لِمَا بَسَطْتَ وَ لَا بَاسِطَ لِمَا قَبَضْتَ اللَّهُمَّ ابْسُطْ عَلَیْنَا بَرَکَاتِکَ وَ فَضْلِکَ وَ رَحْمَتِکَ وَ رِزْقِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْغِنَی یَوْمَ الْعَیْلَةِ وَ الْأَمْنَ یَوْمَ الْخَوْفِ وَ أَسْأَلُکَ النَّعِیمَ الْمُقِیمَ الَّذِی لَا یَزُولُ وَ لَا یَحُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَا سَأَلَکَ بِهِ مُحَمَّدٌ عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ علیه السلام مِنَ الْخَیْرِ کُلِّهِ وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ مِمَّا اسْتَجَارَ بِکَ مِنْهُ مُحَمَّدٌ عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ مِنَ الشَّرِّ کُلِّهِ اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّی فَیَسِّرْ لِی أَمْرِی وَ وَفِّقْنِی فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ وَ ادْفَعْ عَنِّی السُّوءَ کُلَّهُ وَ اکْفِنَا شَرَّ کُلِّ ذِی شَرٍّ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی بِهِ قِوَامُ الدِّینِ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی قَامَتْ بِهِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی تُحْیِی بِهِ الْمَوْتَی وَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا دُعِیتَ بِهِ أَجَبْتَ وَ إِذَا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَیْتَ وَ بِالتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ
ص: 77
ای خدای جبرئیل و میکائیل و اسرافیل از تو میخواهم که مرا به صورتی ثابت و همیشگی از آتش آزاد کنی به نحوی که پس از آن هرگز به گناهی بازنگردم. خداوندا مرا به بخشایش و رحمت خود یاد کن نه به خطاهای من. و از فضل خود بر من بیفزای که من تو را خواهانم و دعا و کردارم را برای خود خالص قرار ده و پاداش گفتار و مجلسم را خشنودی خود از من قرار بده و به قدرت خویش بهشت را پادش من در آنچه از تو خواستم قرار بده و از فضل خود بر من بیفزای که من تو را خواهانم.
خداوندا آنچه از گناهان که پیش کردهام و آنچه به تاخیر انداختهام و آنچه در نهان و آنچه در عیان انجام دادهام و آنچه تو بدان داناتری بر من بیامرز که تو بر انجام هر چیزی توانائی. خداوندا هر خیری که من ارزانی فرمودی، مداومت و فزونی آن را نیز به من عطا فرما تا از این طریق مرا به خیر بزرگ در نزد خود برسانی و آن را دنباله هر خیر و مایه نجات از هر گونه پیامد ناگوار قرار دهی.
خداوندا توفیق نماز و روزه و حجّ و عمره و صله رحم و را به من ارزانی فرما و روزی من و روزی خوانوادهام را فراخ گردان تو خداوند پیش از هر چیزی و تو خداوند پس از هر چیزی. {منزّه است پروردگار تو پروردگار شکوهمند، از آنچه وصف می کنند. و درود بر فرستادگان. و ستایش مخصوص خدای پروردگار جهانیان است.}
خداوندا والاترین بخششها را به من عطا کن و مرا از سختی بلا و مصیبت پناه ده و مرا از بهترین مخلوقات قرار بده و از عذاب واقع شدنیات پناه ده و از روزی فراخت مرا روزی ده، آمین ای پروردگار جهانیان .
خداوندا تو را میخوانم خواندن کسی که فقر و نداریش سخت، و نیرویش ضعیف و ناتوان گشته است، کسی که معبودی جز تو ندارد و هیچ معبودی جز تو نیست، و هیچ پناهگاهی غیر او تو وجود ندارد و غیر از تو به کسی پناه برده نمیشود و هیچ حرکت و توانی نیست مگر به خواست تو. ای بهترین کسی که فرا خوانده میشوی و ای بهترین کسی که اجابت میکنی و ای بهترین کسی که به سویش تضرع میشود و ای بهترین درخواست شونده و ای بهترین عطا کننده و ای بهترین کسی که خواسته میشود و ای بهترین کسی که دستها به سوی او بلند میشود، و ای صاحب قوت و قدرت تو را میخوانم و ای صاحب عزت و شکوه تو را میخوانم و ای صاحب شادمانی و زیبایی تو را میخوانم و ای صاحب پادشاهی و سلطنت تو را میخوانم و ای پروردگار پروردگاران تو را میخوانم و ای سرور سروران تو را میخوانم و به (بَِا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ)اینکه هیچ معبودی جز تو نیست، تو را میخوانم و ای فرمانرواترین
ص: 78
رَبِّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ أَنْ تُعْتِقَنِی مِنَ النَّارِ عِتْقاً ثَابِتاً لَا أَعُودُ لِإِثْمٍ بَعْدَهُ أَبَداً اللَّهُمَّ اذْکُرْنِی بِرَحْمَتِکَ وَ لَا تَذْکُرْنِی بِخَطِیئَتِی وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ وَ اجْعَلْ دُعَائِی وَ عَمَلِی خَالِصاً لَکَ وَ اجْعَلْ ثَوَابَ مَنْطِقِی وَ مَجْلِسِی رِضَاکَ عَنِّی وَ اجْعَلْ ثَوَابِی مِنْ ذَلِکَ الْجَنَّةِ بِقُدْرَتِکَ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ وَ مَا کَانَ مِنْ خَیْرٍ فَارْزُقْنِی الْمُدَاوَمَةَ عَلَیْهِ وَ الزِّیَادَةَ مِنْهُ حَتَّی تُبْلِغَنِی بِذَلِکَ جَسِیمَ الْخَیْرِ عِنْدَکَ وَ تَجْعَلَهُ لِکُلِّ خَیْرٍ تَبَعاً وَ نَجَاةً مِنْ کُلِّ تَبِعَةٍ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی الصَّوْمَ وَ الصَّلَاةَ وَ الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ عَظِّمْ وَ وَسِّعْ رِزْقِی وَ رِزْقَ عِیَالِی أَنْتَ اللَّهُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَنْتَ اللَّهُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ- سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ- وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی أَشْرَفَ الْعَطِیَّةِ وَ أَجِرْنِی مِنْ جَهْدِ الْبَلَاءِ وَ اجْعَلْنِی مِنْ خَیْرِ الْبَرِیَّةِ وَ أَعِذْنِی مِنْ عَذَابِکَ الْوَاقِعِ وَ ارْزُقْنِی مِنْ رِزْقِکَ الْوَاسِعِ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ دُعَاءَ عَبْدٍ قَدِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ دُعَاءَ مَنْ لَیْسَ لَهُ رَبٌّ غَیْرُکَ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ لَا مَفْزَعَ إِلَّا إِلَیْکَ وَ لَا مُسْتَغَاثَ إِلَّا بِکَ وَ لَا ثِقَةَ لَهُ غَیْرُکَ وَ لَا حَوْلَ لَهُ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ أَدْعُوکَ یَا خَیْرَ مَنْ دُعِیَ وَ یَا خَیْرَ مَنْ أَجَابَ وَ یَا خَیْرَ مَنْ تُضُرِّعَ إِلَیْهِ یَا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ یَا خَیْرَ مَنْ أَعْطَی وَ یَا خَیْرَ مَنْ رُغِبَ إِلَیْهِ أَدْعُوکَ یَا خَیْرَ مَنْ رُفِعَتْ إِلَیْهِ الْأَیْدِی وَ أَدْعُوکَ یَا ذَا الْقُوَّةِ وَ الْقُدْرَةِ وَ أَدْعُوکَ یَا ذَا الْعِزَّةِ وَ الْجَلَالِ وَ أَدْعُوکَ یَا ذَا الْبَهْجَةِ وَ الْجَمَالِ وَ أَدْعُوکَ یَا ذَا الْمُلْکِ وَ السُّلْطَانِ وَ أَدْعُوکَ یَا رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ أَدْعُوکَ یَا سَیِّدَ السَّادَاتِ وَ أَدْعُوکَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَدْعُوکَ یَا أَحْکَمَ
ص: 78
فرمانروایان و ای ادا کنندهترین ادا کنندههای قرض و ای برپادارنده عدل، ای مهربان ای مهربان ای مهربان و ای مهربانترین مهربانان و ای شنودهترین شنوندگان و ای بیناترین نظرکنندگان، ای نزدیک، ای اجابت کننده از تو مسألت دارم به حق حاملان عرشت و به حق فرشتگان و به حق رکوع کنندگان و سجود کنندگان تو و به حق پیامبران و شهداء و راستگویان و نیکوکاران و به حق درخواست کنندگان و محرومان و به حق بزرگت و به حق تو بر مخلوقاتت و به حق اینکه هیچ معبودی جز تو نیست و دانای نهان و آشکار مهربان و بخشایندهای، مسألت دارم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و مرا از آتش آزاد کنی و مرا بیامرزی و بر من رحم بنمائی ای بخشنده، و غم و اندوه و سختی و دلتنگی را از من برطرف کنی و ضرر و آسیب را از من رفع نمائی و کارم را آسان گردانی و مرا خیلی زود به سرانجام آرزو و خواستهام برسانی که تو نزدیک و اجابت کنندهای.
پروردگارا من گناهانم را به یاد میآورم و به اشتباهات، بدکاریها و زیادهروی بر نفس خویش و ستم پیش از ملاقاتم و پیش از اینکه خشم خود را فرو بخورم، اعتراف میکنم و اعتراف کردم که من گرفتارم گناهان و اشتباهاتم هستم و به خاطر کسب و کارم مجازات و به خاطر اعمالم محاسبه میشوم. پس از آنها خود را پاک کردم و طالب عفت شدم و قلبم از آن ترسید و استخوانهایم از آن سست گردیده و چشمانم از آن بیخواب شده و گریست تا جایی که اشکهایم گونهام را خیس کرد و زمین با فراخی و گستردگیاش بر من تنگ شد.
پروردگارم پس با رحمت خویش بر گناهانم و با آمرزشت بر اشتباهاتم و با عفو و گذشتت بر کارهای بدم و با بردباریت بر بدیهای من و با گذشتت بر اسرافکاری و ظلم بر نفسم را گشایش ده. خداوندا با بردباریت بر من فضیلت بخش و با عفو و گذشتت بر من روی آور و از فضل و کرمت به من روزی عطا کن و مرا در محبتت با کارهای نیکی که دوست میداری و تو را خشنود میسازد بگمار و اعمال من را همچون کارهای نیکی بپذیر که به سوی تو بالا میرود و تو را از من خشنود میسازد تا مرا رفیق ابراهیم و اسحاق و یعقوب و پیامبرمان محمد - که درود و سلام خدا بر او و همه پیامبران و فرستادههای خدا باد - و رفیق شهدا و نیکوکاران و امامان راستگو قرار دهی.
پروردگارا به یقین، نفسم از عذاب تو امان یافت و به پاداشت راضی شد و به سرایت که سرای سلامتی و آسودگی است اطمینان پیدا کرد سرایی که هیچ گونه رنج و درماندگیای به من دست نمیدهد.
پروردگارا یادت را فراموشم منما و از مکر و فریبت ایمن مگردان و رویت را از من برنگردان و خیرت را از من
ص: 79
الْحَاکِمِینَ وَ یَا دَیَّانَ الدِّینِ وَ یَا قَائِماً بِالْقِسْطِ یَا رَحِیمُ یَا رَحِیمُ یَا رَحِیمُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ یَا قَرِیبُ یَا مُجِیبُ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ حَمَلَةِ عَرْشِکَ وَ بِحَقِّ الْمَلَائِکَةِ وَ بِحَقِّ الرَّاکِعِینَ وَ السَّاجِدِینَ لَکَ وَ بِحَقِّ النَّبِیِّینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الصَّالِحِینَ وَ بِحَقِّ السَّائِلِینَ وَ الْمَحْرُومِینَ وَ بِحَقِّکَ الْعَظِیمِ وَ بِحَقِّکَ عَلَی خَلْقِکَ أَجْمَعِینَ وَ بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ- عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعْتِقَنِی مِنَ النَّارِ وَ تَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی یَا رَحْمَانُ وَ تُفَرِّجَ عَنِّی هَمِّی وَ غَمِّی وَ کَرْبِی وَ ضِیقَ صَدْرِی وَ تَکْشِفَ ضُرِّی وَ تُیَسِّرَ لِی أَمْرِی وَ تُبْلِغَنِی غَایَةَ أَمَلِی سَرِیعاً عَاجِلًا إِنَّکَ قَرِیبٌ مُجِیبٌ اللَّهُمَّ إِنَّنِی أَذْکُرُ ذُنُوبِی وَ أَعْتَرِفُ بِخَطَایَایَ وَ سُوءَ عَمَلِی وَ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ ظُلْمِی قَبْلَ اللِّقَاءِ وَ قَبْلَ أَنْ یُؤْخَذَ بِکَظَمِی وَ اعْتَرَفْتُ أَنِّی مَأْخُوذٌ بِذُنُوبِی وَ بِخَطَایَایَ وَ مُجَازًی بِکَسْبِی وَ مُحَاسَبٌ بِعَمَلِی فَاسْتَعَفَّتْ مِنْهُنَّ نَفْسِی وَ وَجِلَ مِنْهُنَّ قَلْبِی وَ وَهَنَ مِنْهُنَّ عَظْمِی وَ سَهِرَتْ مِنْهُنَّ عَیْنِی وَ بَکَتْ حَتَّی بَلَّ الدُّمُوعُ خَدِّی وَ ضَاقَتْ عَلَیَّ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ رَبِّ فَأَوْسِعْ عَلَی
ذُنُوبِی بِرَحْمَتِکَ وَ عَلَی خَطَایَایَ بِمَغْفِرَتِکَ وَ عَلَی سُوءِ عَمَلِی بِعَفْوِکَ وَ عَلَی إِسَاءَتِی بِحِلْمِکَ وَ عَلَی إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ ظُلْمِی بِهَا بِتَجَاوُزِکَ اللَّهُمَّ تَفَضَّلْ عَلَیَّ بِحِلْمِکَ وَ عُدْ عَلَیَّ بِعَفْوِکَ وَ ارْزُقْنِی مِنْ فَضْلِکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَحَابِّکَ مِنَ الْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ الَّتِی تُحِبُّ وَ تَرْضَی وَ تَقَبَّلْهَا فِیمَا یُرْفَعُ إِلَیْکَ مِنَ الْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ الَّتِی تُرْضِیکَ عَنِّی حَتَّی تَجْعَلَنِی رَفِیقاً لِإِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ الْأَئِمَّةِ الصَّادِقِینَ رَبِّ قَدْ أَمِنَتْ نَفْسِی مِنْ عَذَابِکَ وَ رَضِیَتْ مِنْ ثَوَابِکَ وَ اطْمَأَنَّتْ إِلَی دَارِکَ دَارِ السَّلَامِ الَّتِی لَا یَمَسَّنِی فِیهَا نَصَبٌ وَ لَا لُغُوبٌ اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تَصْرِفْ عَنِّی وَجْهَکَ وَ لَا
ص: 79
زائل نکن و پرده و پوششت را از من برندار و عبادتم را برای معبودی جز خودت قرار نده و مرا از پاداشت محروم نگردان و میان من و مساجدی که اسم تو در آن ذکر میشود فاصله مینداز و مرا به گونهای قرار ده که از عذابت هرسان و از مجازاتت ترسان و چشمانم از ترس تو گریان باشد و مرا به گونهای قرار ده که تو و هر کسی که تو را دوست میدارد، دوست بدارم و در مکانهای راستینی که تو را از من خشنود میسازد سجده ببرم که تو بر انجام هر چیزی توانائی.
خداوندا من از شرّ نفس خویش و از کارهای بدم و از پشیمانی و اندوه همراه با پشیمانی و از سوختن و غرق شدن و ناسپاس و سرمستی (غرور) و از چیرگی دشمن و از غلبه قرض و بدهی، و از مشقت راه و اندوه بیماری و از ناگواری بازگشت و از پافشاری بر زشتکاریها چه آشکار و چه پنهان، و از سختی بلا و از عملی که مورد پسند و رضایت تو نباشد به تو پناه میبرم و هدایت را از تو خواستارم و از گمراهی و نابودی به تو پناه میبرم.
خداوندا من نابینا بودم بینایم کردی، ناتوان بودم توانایم کردی، نادان بودم دانایم نمودی، فقیر بودم پناهم دادی، بیسرپرست بودم مرا عهدهدار شدی، نیازمند بودم بینیازم گرداندی، تنها بودم یارانم را بیشتر کردی سپس قرآن را به من آموختی و مرا به نماز و روزه رهنمود ساختی. پس به خاطر نعمتهایت که در نزد من است، حمد و سپاس مخصوص توست. پس ای پروردگارم از تو میخواهم که با وسعت رحمتت که بر خشم و بردباری و گذشت و بخششت پیشی گرفته مرا دریابی ای بهترین آمرزندگان.
خداوندا گناهم را ببخاشی و دلم را پاک و سینهام را فراخ گردان، و مرا بر آنچه یادم دادی یاری بفرما و غم و اندوهم را برطرف نما و از هر زشتیای مرا بازدار و بدیها و زشتیها را از من برگردان و نیکیهایم را بپذیر و از بدیهایم گذشت کن و در زمره بهشتیانم قرار ده همان وعده راستی که آنان بدان وعده داده میشدند.
و از تو میخواهم ای پروردگارم آنچه را دوست میداری در نظر من محبوب کنی و آنچه نمیپسندی در نظر من ناپسند جلوه دهی و رضایتمندی خود را در نظر من محبوب، و مخالفت و نافرمانیات را ناپسند جلوه دهی و مرا در نیکیهای ماندگاری که بهترین پاداش و فرجام را دارد، بگماری.
خداوندا در قلبم شکرت را بیفکن و حکم و قضاوتت را به من بیاموز و مرا در دین فقیه و عالم گردان و توفیق عبادتت را به من ارزانی ده و گمان نیک به تو را
ص: 80
تَزِلْ عَنِّی خَیْرَکَ وَ لَا تَکْشِفْ عَنِّی سِتْرَکَ وَ لَا تُلْهِنِی عَنْ ذِکْرِکَ وَ لَا تَجْعَلْ عِبَادَتِی لِغَیْرِکَ وَ لَا تَحْرِمْنِی ثَوَابَکَ وَ لَا تَحُلْ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْمَسَاجِدِ الَّتِی یَذْکُرُ فِیهَا اسْمَکَ وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ عَنْ ذِکْرِکَ وَ اسْمِکَ وَ لَا تَحْرِمْنِی الْعَمَلَ بِطَاعَتِکَ وَ اجْعَلْنِی وَجِلًا مِنْ عَذَابِکَ وَ خَائِفاً مِنْ عِقَابِکَ وَ اجْعَلْ عَیْنِی بَاکِیَةً لِخَشْیَتِکَ وَ اجْعَلْنِی أُحِبُّکَ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّکَ وَ اجْعَلْنِی أَسْجُدُ فِی مَوَاطِنِ صِدْقٍ تُرْضِیکَ عَنِّی- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ نَفْسِی وَ مِنْ سَیِّئَاتِ عَمَلِی وَ مِنَ النَّدَمِ وَ السَّدَمِ وَ مِنَ الْحَرَقِ وَ الْغَرَقِ وَ مِنَ الْأَشَرِ وَ الْبَطَرِ وَ مِنْ غَلَبَةِ الْعَدُوِّ وَ مِنْ غَلَبَةِ الدَّیْنِ وَ مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَ کَآبَةِ الْمَرَضِ وَ مِنْ سُوءِ الْمُنْقَلَبِ وَ مِنَ الْإِصْرَارِ عَلَی الْفَوَاحِشِ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ مِنْ جَهْدِ الْبَلَاءِ وَ مِنْ عَمَلٍ لَا تُحِبُّ وَ لَا تَرْضَی وَ أَسْأَلُکَ الْهُدَی وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ الرَّدَی اللَّهُمَّ إِنِّی کُنْتُ عَمِیاً فَبَصَّرْتَنِی وَ ضَعِیفاً فَقَوَّیْتَنِی وَ جَاهِلًا فَعَلَّمْتَنِی وَ عَائِلًا فَآوَیْتَنِی وَ یَتِیماً فَکَفَّلْتَنِی وَ فَقِیراً فَأَغْنَیْتَنِی وَ وَحِیداً فَکَثَّرْتَنِی ثُمَّ عَلَّمْتَنِی الْقُرْآنَ وَ هَدَیْتَنِی لِلصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَی نَعْمَائِکَ عِنْدِی فَأَسْأَلُکَ یَا رَبِّ أَنْ تُدَارِکَنِی سَعَةُ رَحْمَتِکَ الَّتِی سَبَقَتْ غَضَبَکَ وَ حِلْمُکَ وَ عَفْوُکَ وَ مَغْفِرَتُکَ یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذَنْبِی وَ طَهِّرْ قَلْبِی وَ اشْرَحْ صَدْرِی وَ أَعِنِّی عَلَی مَا عَلَّمْتَنِی وَ فَرِّجْ هَمِّی وَ اصْرِفْنِی عَنْ کُلِّ مَکْرُوهٍ وَ اصْرِفِ الْأَسْوَاءَ وَ الْمَکَارِهَ عَنِّی وَ تَقَبَّلْ مِنِّی حَسَنَاتِی وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِی فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ وَ أَسْأَلُکَ یَا رَبِّ أَنْ تُحَبِّبَ إِلَیَّ مَا أَحْبَبْتَ وَ تُبَغِّضَ إِلَیَّ مَا کَرِهْتَ وَ تُحَبِّبَ إِلَیَّ رِضْوَانَکَ وَ تُبَغِّضَ إِلَیَّ مُخَالَفَتَکَ وَ عِصْیَانَکَ وَ تَسْتَعْمِلَنِی فِی الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا اللَّهُمَّ أَلْهِمْنِی شُکْرَکَ وَ عَلِّمْنِی حُکْمَکَ وَ فَقِّهْنِی فِی دِینِکَ وَ وَفِّقْنِی لِعِبَادَتِکَ
ص: 80
به من ببخشای و دوری از خشم و تسلیم در برابر قضاوت و شناخت حق و عمل به طاعت تو و واگذاری کل کارهایم به خودت و چنگ زدن و توکل نمودن به تو و اعتماد و یاری جستن به تو را به من ارزانی فرما و هیچ جنبش و تغییر و نیرویی نیست مگر با خواست خداوند، آنچه خواسته، به وجود آمده و آنچه نخواسته، به وجود نیامده است .
خداوندا تو و فرشتگان و حاملان عرش و همه مخلوقات را گواه میگیرم که تو خداوندی هستی که هیچ معبودی جز تو نیست بیهمتایی و شریکی نداری و محمد بنده و فرستاده توست و هیچ جنبش و تغییر و نیرویی نیست مگر به خواست تو و پاک و منزه است خداوند بلند و بلند مرتبه و پاک و منزه است خداوند، و از همه کس و همه چیز بالاتر رفته است.
خداوندا بر محمد پیامبر امی (درس ناخوانده) درود بفرست و به او مقام وسیله و برتری جایگاه و فضیلت عطا بفرما. خداوندا به آنچه به ما آموختی منفعت ببخش که تو شنونده دعایی. خداوندا تنها به سوی تو دستها بلند شده، و دلها به سوی تو متوجه شده، و تنها در برابر تو گردنها تسلیم و خاضع، چهرهها فروتن، صداها خاشع و ترسان و زبانها بند آمده است. خداوندا تو بردباری پس نادان نیستی، و تو بخشندهای برای همین بخل نمیورزی، و تو دادگری پس ظلم نمیکنی، و تو حکیمی پس ستم نمیکنی، و تو نفوذ ناپذیری پس سوء قصد نمیشود، و تو والایی پس دیده نمیشوی، و تو بلندمرتبهای پس خوار و ذلیل نمیشوی، و تو بینیازی برای همین نیازمند نمیشوی، و تو پایداری پس غفلت نمیورزی. علم تو همه چیز را در برگرفته و هر چیزی را به شمارش در آوردی و تو پیش از آنکه هر چیز به وجود آید، آفریننده بودی و پس از هر چیز، ماندگاری و تو آفریننده آنچه که دیده میشود و آنچه که دیده نمیشود، هستی و بدون آنکه آموزش ببینی همه چیز را دانستهای.
و تو اولی پس چیزی پیش از تو نبوده و تو آخری پس چیزی پس از تو نخواهد بود و تو باطنی باطنتر از تو چیزی نیست و تو ظاهری و بالاتر از تو چیزی نیست. ای کسی که از رگ گردن به من نزدیکتری ای کسی که در جایگاه بالا هستی ای کسی که هر چه میخواهد انجام میدهد. ای شنودهترین شنوندگان و ای بیناترین بینندگان و ای سریعترین محاسبهکنندگان و ای مهربانترین مهربانان. هیچ معبودی جز تو نیست و به درستی که تو بر هر چیزی توانایی آمین.
من با فطرت اسلام و کلمه اخلاص و سنت پیامبرمان محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آئین ابراهیم حقگرا راضی شدم و من از مشرکان نیستم. راضیم به خداوندی که پروردگار جهانیان است و خشنودم به اینکه اسلام دین من است و محمد که درود و سلام بیپایان خداوند بر او و خاندانش باد، پیامبر من است.
خداوندا با اسم تو یعنی بسم الله الرحمن الرحیم از تو مسألت دارم و با اسم تو که هیچ معبودی جز
ص: 81
وَ هَبْ لِی حُسْنَ الظَّنِّ بِکَ وَ ارْزُقْنِی اجْتِنَابَ سَخَطِکَ وَ التَّسْلِیمَ لِقَضَائِکَ وَ الْمَعْرِفَةَ بِحَقِّکَ وَ الْعَمَلَ بِطَاعَتِکَ وَ تَفْوِیضَ أُمُورِی کُلَّهَا إِلَیْکَ وَ الِاعْتِصَامَ بِکَ وَ التَّوَکُّلَ عَلَیْکَ وَ الثِّقَةَ وَ الِاسْتِعَانَةَ بِکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَأْ لَمْ یَکُنْ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ أُشْهِدُ الْمَلَائِکَةَ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ وَ جَمِیعَ خَلْقِکَ بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَلِیِّ الْأَعْلَی سُبْحَانَ اللَّهِ وَ تَعَالَی اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ أَعْطِهِ الْوَسِیلَةَ وَ الرِّفْعَةَ وَ الْفَضِیلَةَ اللَّهُمَّ انْفَعْنَا بِمَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ أَفْضَتِ الْقُلُوبُ وَ خَضَعَتِ الرِّقَابُ وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ- وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ وَ دَعَتِ الْأَلْسُنُ اللَّهُمَّ فَأَنْتَ الْحَلِیمُ فَلَا تَجْهَلُ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ فَلَا تَبْخَلُ وَ أَنْتَ الْعَدْلُ فَلَا تَظْلِمُ وَ أَنْتَ الْحَکِیمُ فَلَا تَجُورُ وَ أَنْتَ الْمَنِیعُ فَلَا تُرَامُ وَ أَنْتَ الرَّفِیعُ فَلَا تُرَی وَ أَنْتَ الْعَزِیزُ فَلَا تُسْتَذَلُّ وَ أَنْتَ الْغَنِیُّ فَلَا تَفْتَقِرُ وَ أَنْتَ الدَّائِمُ غَیْرُ الْغَافِلِ أَحَطْتَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً وَ أَحْصَیْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ أَنْتَ الْبَدِیعُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الدَّائِمُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَنْتَ
خَالِقُ مَا یُرَی وَ مَا لَا عددا یُرَی عَلِمْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ وَ أَنْتَ الْأَوَّلُ فَلَیْسَ قَبْلَکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ الْآخِرُ فَلَیْسَ بَعْدَکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَیْسَ دُونَکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَیْسَ فَوْقَکَ شَیْ ءٌ یَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی یَا مَنْ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ آمِینَ أَصْبَحْتُ رَاضِیاً بِفِطْرَةِ الْإِسْلَامِ وَ کَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مِلَّةِ أَبِینَا إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ رَضِیتُ بِاللَّهِ رَبّاً وَ بِالْإِسْلَامِ دِیناً وَ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً نَبِیّاً اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا
ص: 81
او نیست، او زنده پاینده است هیچ خواب سبک و خواب سنگین او را فرا نمیگیرد، اسمی که آسمانها و زمین را آکنده کرده است، از تو مسألت دارم. و با اسمی که چهرهها برای آن فروتن و صداها ترسان و گردنها فرمانبردار و مخلوقات زبون و دلها از ترس آن هراسان شدهاند از تو میخواهم که مرا بیامرزی و به من رحم نمائی و هر بدی و زشتیای را از من دفع کنی و همه اموراتم را اصلاح نمائی و هرگز به اندازه یک چشم بر هم زدن و نه کمتر و نه بیشتر از آن مرا به حال خویش و نه به هیچ یک از مخلوقاتت وا نگذاری و چیزهای خوبی که به من بخشیدی باز مگیری و مرا به بدیای که از آن نجاتم دادی بازنگردانی و هیچ دشمن و حسودی را در باره من شاد مگردانی و مرا از فاسدکاران قرار ندهی بلکه مرا از فرمانبردان و دوستداران خود قرار دهی تا اینکه به سوی بهشت و رحمت خویش جانم را بستانی.
خداوندا ای صاحب نعمتهای کامل و ای صاحب حجتهای رسا و ای صاحب رحمت وسیع و ای صاحب آمرزش سودآور و ای صاحب کلمه ماندگار و ای صاحب حمد و سپاس فضیلت بخش و ای صاحب عطا و بخشش فراوان و ای صاحب فضل و بخشش زیبا و ای صاحب احسان گرانقدر. ای کسی که دیدگان را درمییابد ولی چشمها او را در نمییابند و او لطیف آگاه است. از تو امنیت و ایمان و سلامتی و اسلام و یقین و سپاس و شکیبایی و راستی و عافیت و بخشایش و ترس از حرامهایت و اطمینان به رحمت طولانیات را خواستارم که تو بر انجام هر چیزی توانائی.
خداوندا من خوبی و عفت و خوش اخلاقی و رضایتمندی از قضا و قدر را تو مسألت دارم. پاک و منزهی، عرش تو در آسمان است، پاک و منزهی، سلطنت تو در زمین است، پاک و منزهی، راه تو در خشکی و دریا است، پاک و منزهی، رحمت تو بهشت است، پاک و منزهی، غضب تو در آتش است، پاک و منزهی، خشم تو در دوزخ است. هیچ معبودی جز تو نیست پاک و منزهی، هیچ شریکی نداری، پادشاهی آسمانها و زمین از آنِ توست، پاک و منزهی ،تو پروردگاری و بازگشت همه به سوی توست.
پاک و منزهی ای صاحب ملک و ملکوت، پاک و منزهی ای سرافراز و جبار، منزه است خداوند زندهای که هرگز نمیمیرد، منزه است خداوندی که پادشاه و پاکیزه از همه کاستیها است، منزه است خداوندی که پروردگار فرشتگان و روح است، منزه است پروردگارم که بلند مرتبه است. او منزه و بلند مرتبه است، منزه است خداوند پادشاه جبار، منزه است خداوند واحد چیره. منزه است خداوند عزیز بسیار آمرزنده، منزه است خداوند بزرگ والا. خداوندا منزهی و حمد و سپاس مخصوص توست، اسم تو مبارک و عظمتت والا است و هیچ معبودی جز تو نیست.
ص: 82
هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ- الَّذِی لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ الَّذِی مَلَأَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ الْأَصْوَاتُ وَ خَضَعَتْ لَهُ الرِّقَابُ وَ ذَلَّتْ لَهُ الْخَلَائِقُ وَ وَجِلَتْ مِنْ خَشْیَتِهِ الْقُلُوبُ أَنْ تَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی وَ تَدْفَعَ عَنِّی کُلَّ سُوءٍ وَ مَکْرُوهٍ وَ أَنْ تُصْلِحَ لِی أَمْرِی کُلَّهُ وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی فِی شَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِی وَ لَا إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً وَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ وَ لَا تَنْزِعْ مِنِّی صَالِحاً أَعْطَیْتَنِیهِ وَ لَا تُعِدْنِی فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ وَ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوّاً وَ لَا حَاسِداً وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْمُفْسِدِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنْ أَهْلِ طَاعَتِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ حَتَّی تَتَوَفَّانِی إِلَی جَنَّتِکَ وَ رَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ یَا ذَا النَّعْمَاءِ السَّابِغَةِ وَ یَا ذَا الْحُجَجِ الْبَالِغَةِ وَ یَا ذَا الرَّحْمَةِ الْوَاسِعَةِ وَ یَا ذَا الْمَغْفِرَةِ النَّافِعَةِ وَ ذَا الْکَلِمَةِ الْبَاقِیَةِ وَ یَا ذَا الْحَمْدِ الْفَاضِلِ وَ ذَا الْعَطَاءِ الْجَزِیلِ وَ یَا ذَا الْفَضْلِ الْجَمِیلِ وَ یَا ذَا الْإِحْسَانِ الْجَلِیلِ یَا مَنْ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ- وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَسْأَلُکَ الْأَمْنَ وَ الْإِیمَانَ وَ السَّلَامَةَ وَ الْإِسْلَامَ وَ الْیَقِینَ وَ الشُّکْرَ وَ الصَّبْرَ وَ الصِّدْقَ وَ الْعَافِیَةَ وَ الْمُعَافَاةَ وَ الْوَرَعَ عَنْ مَحَارِمِکَ وَ الثِّقَةِ بِطَوْلِکَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْخَیْرَ وَ الْعِفَّةَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ الرِّضَا بِالْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ سُبْحَانَکَ فِی السَّمَاءِ عَرْشُکَ وَ سُبْحَانَکَ فِی الْأَرْضِ سُلْطَانُکَ وَ سُبْحَانَکَ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ سَبِیلُکَ وَ سُبْحَانَکَ فِی الْجَنَّةِ رَحْمَتُکَ وَ سُبْحَانَکَ فِی النَّارِ غَضَبُکَ وَ سُبْحَانَکَ فِی الْجَحِیمِ سَخَطُکَ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ سُبْحَانَکَ أَنْتَ الرَّبُّ وَ إِلَیْکَ الْمَعَادُ سُبْحَانَکَ یَا ذَا الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ سُبْحَانَکَ یَا ذَا الْعِزَّةِ وَ الْجَبَرُوتِ سُبْحَانَ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ سُبْحَانَ رَبِّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ سُبْحَانَ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ الْعَزِیزِ الْغَفَّارِ سُبْحَانَ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ تَبَارَکَ اسْمُکَ وَ تَعَالَی جَدُّکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ.
ص: 82
خداوندا برای رضای تو مسلمان شدم و بر تو توکل نمودم و در پیشگاه تو فروتنی کردم و برای تو خاشع شدم، پس خداوندا آنچه از گناهان که پیش کردهام و آنچه به تاخیر انداختهام و آنچه در نهان و آنچه در عیان انجام دادهام را بر من بیامرز که تو خداوندی هستی که هیچ معبودی جز تو نیست. خداوندا حمد و سپاس مخصوص توست و تو روشنایی بخش آسمانها و زمین و هر آنچه در آنها است، میباشی. تو حقی و وعده تو نیز حق است، سخن تو حق است، و بهشت و دوزخ و قیامت تو حق است. خداوندا ای پروردگار آسمانهای هفتگانه و آنچه در آنها و آنچه میان آنهاست و ای پروردگار سبع مثانی(سوره حمد) و ای پرودگار قرآن عظیم و ای پروردگار جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل و ای پروردگار محمد صلی الله علیه و آله و سلم که خاتم پیامبران است.
خداوندا من با آن نامهایت که آسمان به وسیله آن برپا و زمین پابرجا است، و بدان چهارپایان را روزی میدهی و بین جمع جدایی میافکنی و میان پراکنده جمع مینمایی و به وسیله آن شماره سنگریزهها و برگ درختان و پیمانه دریاها و قطرات باران و آنچه شب بر آن ظلمت، و روز بر آن پرتو افکند را حساب مینمایی، با همه آنها از تو خواستارم که به من در مقابل آتش رحم بنمائی ای ارحم الراحمین .
خداوندا تو بزرگی و نعمت بزرگ میبخشی و فراوان عطا میکنی و از گناهان بسیاری گذشت میکنی و اندک را در حساب چندین برابر میکنی و هر چه بخواهی انجام میدهی. خداوندا از تو میخواهم قلبم را مالامال از ترس خود گردانی و چهرهام را با نورت بپوشانی و مرا غرق رحمت خود گردانی و محبت خود را بر من بگسترانی و مرا به خیر بزرگی که در نزدت است، برسانی. با اسم اعظمت از تو مسألت دارم و با هر حرفی که بر پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نازل فرمودی، و با هر حرفی که بر پیامبرت عیسی علیه السلام نازل فرمودی، و با هر حرفی که یکی از فرشتگانت یا یکی از پیامبرانت تو را بدان تسبیح گفته و تو نیز دعای او را اجابت فرمودهای، از تو میخواهم غم و اندوه و سختی و دلتنگی و اموری از من که اختیارش در دست توست، را برطرف نمائی ای مکان هر شکایت و ای شاهد هر نجوی و ای سرانحام و مقصد هر نیاز، ای دانای هر نهان، ای دفع کننده هر بلا، و ای دوست ابراهیم و ای نجوا کننده با موسی و ای برگزیننده محمد. تو را میخوانم خواندن کسی که فقر و نداریش سخت، و نیرویش ضعیف و ناتوان و چاره جوئیش اندک گشته است، و تو را همانند کسی که برای برطرف کردن آنچه بدان گرفتار آمده، جز تو کسی را ندارد، میخوانم و از تو میخواهم مرا بیامرزی ای شنوندهترین شنوندگان و ای مهربانترین مهربانان و ای نزدیکترین اجابتکنندکان و ای مهربان و ای بخشنده، ای پدیدآورنده آسمانها و زمین گناهم را ببخشای
ص: 83
اللَّهُمَّ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ لَکَ خَضَعْتُ وَ إِلَیْکَ خَشَعْتُ فَاغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ مِنْ ذُنُوبِی وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ إِنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ فِیهِنَّ أَنْتَ الْحَقُّ وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ وَ لِقَاؤُکَ حَقٌّ وَ الْجَنَّةُ حَقٌّ وَ النَّارُ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ حَقٌّ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبَّ السَّبْعِ الْمَثَانِی وَ رَبَّ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ عِزْرَائِیلَ وَ رَبَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَاتَمَ النَّبِیِّینَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ سَلَّمَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی بِهَا تَقُومُ السَّمَاءُ وَ بِهَا تَقُومُ الْأَرْضُ وَ بِهَا تَرْزُقُ الْبَهَائِمَ وَ بِهَا تُفَرِّقُ الْمُجْتَمِعَ وَ تَجْمَعُ الْمُتَفَرِّقَ وَ بِهَا أَحْصَیْتَ عَدَدَ الرِّمَالِ وَ وَرَقَ الْأَشْجَارِ وَ کَیْلَ الْبِحَارِ وَ قَطْرَ الْأَمْطَارِ وَ مَا أَظْلَمَ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَ أَشْرَقَ عَلَیْهِ النَّهَارُ أَسْأَلُکَ بِذَلِکَ کُلِّهِ أَنْ تَرْحَمَنِی مِنَ النَّارِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْعَظِیمُ تَمُنُّ بِالْعَظِیمِ وَ تُعْطِی الْجَزِیلَ وَ تَعْفُو عَنِ الْکَثِیرِ وَ تُضَاعِفُ الْقَلِیلَ وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَمْلَأَ قَلْبِی مِنْ خَشْیَتِکَ وَ تَلْبَسَ وَجْهِی مِنْ نُورِکَ وَ أَنْ تَغْمُرَنِی فِی رَحْمَتِکَ وَ أَنْ تُلْقِیَ عَلَیَّ مَحَبَّتَکَ وَ أَنْ تَبْلُغَ بِی جَسِیمَ الْخَیْرِ عِنْدَکَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ حَرْفٍ أَنْزَلْتَهُ عَلَی نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ بِکُلِّ حَرْفٍ أَنْزَلْتَهُ عَلَی نَبِیِّکَ عِیسَی علیه السلام وَ بِکُلِّ حَرْفٍ سَبَّحَکَ بِهِ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَتِکَ أَوْ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَائِکَ أَوْ رَسُولٌ مِنْ رُسُلِکَ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ دَعْوَتَهُ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی هَمِّی وَ غَمِّی وَ کَرْبِی وَ ضِیقَ صَدْرِی وَ مَا تَخَیَّرْتَ بِهِ فِی أَمْرِی یَا مَوْضِعَ کُلِّ شَکْوَی وَ یَا شَاهِدَ کُلِّ نَجْوَی وَ یَا مُنْتَهَی کُلِّ حَاجَةٍ وَ یَا عَالِمَ کُلِّ خَفِیَّةٍ وَ یَا کَاشِفَ کُلِّ بَلِیَّةٍ وَ یَا خَلِیلَ إِبْرَاهِیمَ وَ یَا نَجِیَّ مُوسَی وَ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَدْعُوکَ دُعَاءَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ وَ قَلَّتْ حِیلَتُهُ وَ أَدْعُوکَ دُعَاءَ مَنْ لَا یَجِدُ لِکَشْفِ مَا هُوَ فِیهِ غَیْرَکَ أَنْ تَغْفِرَ لِی یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَقْرَبَ الْمُجِیبِینَ وَ یَا رَءُوفُ یَا رَحِیمُ یَا بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ اغْفِرْ لِی ذَنْبِی وَ
ص: 83
و مرا از آتش آزاد کن ای کسی که در نیازهای کوچک و بزرگم به من لطف داشتی که اگر برای یک چشم برهم زدن آن را به من واگذار میکردی، از رفع نیازم ناتوان میشدم پس مرا با رحمت خویش به بهشت داخل کن ای الله و در حسابرسی مناقشه و خردهگیری مکن.
خداوندا اگر در آبرو یا مال یا غیر آن به یکی از مخلوقاتت تجاوزی کردهام، آن را میان من و خود بیامرز و با فضل و گنجبنههای خود بندگانت را از من راضی بگردان. خداوندا دروازه خیر را به روی من بگشای و کار آن را برایم آسان بگردان. خداوند دروازه کاری را که برای من در آن فرج و عافیت است برایم بگشای، خداوندا دروازه آن را به روی من باز، راه رسیدن بدان را بر من آسان و راه بیرون آمدن از آن را بر من ساده بگردان.
خداوندا هر کس که به من اراده بد کرده، به وسیله تو او را دفع میکنم و از شر و چیرگی و غضب و نشانه خشمش به تو پناه میبرم. پس او را از جلو و از پشت و از راست و از چپ و از بال و از پایین بگیر و مگذار هرگز به من ضرر و آسیبی وارد کند.
خداوندا مرا در محافظت و جوار و حمایت خود قرار ده. عزیز است آن کس که به تو پناه بَرَد و ستایش تو والاست و معبودی جز تو نیست. پروردگارا من از هر بدیای که بین من و تو فاصله انداخته یا مرا از ذات بزرگوارت بازدارد به تو پناه میبرم. پروردگارا من از اینکه خطا و جرمم بین من و تو حائل شود به تو پناه میبرم. پروردگارا توفیق انجام هر چیزی را به من بده که تو را از من خشنود، و مرا به تو نزدیک کند و مرتبهام را بالا ببرد و منزلم را بزرگ و جایگاهم را نیکو گرداند. و مرا در زندگی دنیا و در آخرت با سخن ثابت، ثابت قدم گردان و توفیق مقام پسندیدهای را به من بده که دوست داری با نامهایت در آن خوانده شوی یا در آن از عطایای تو خواسته شود.
خدایا پوششَت (که بر گناهان میکشی) را از من برندار و عیبم را برای احدی از مخلوقاتت آشکار منما.
خدایا در قلبم یقین و در دیدهام روشنایی و در جسمم سلامتی و در سینهام نصیحت و بر زبانم ذکرت را در شبانه روز قرار بده و روزیت را بر من گسترش ده و از برکاتت به من روزی ده و مرا به طاعتت بگمار و گرایش و رغبت مرا به آنچه نزد توست قرار ده و مرا بر سنت خویش بمیران و مرا به کسی جز خودت واگذار نکن و پس از آنکه مرا هدایت کردی دلم را دستخوش انحراف مگردان ای فریادرس اندوهگینان و گرفتاران و ای اجابت کننده درماندگان، غم و اندوه و حزنم را برطرف نما همان طوری که
ص: 84
أَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ یَا مَنْ تَلَطَّفَ بِی فِی صَغِیرِ حَوَائِجِی وَ کَبِیرِهَا إِنْ وَکَّلْتَنِی بِهَا إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ عَجَزْتُ عَنْهَا فَأَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ وَ لَا تُنَاقِشْنِی فِی الْحِسَابِ اللَّهُمَّ مَا کَانَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ عِنْدِی مِنْ مَظْلِمَةٍ فِی عِرْضٍ أَوْ مَالٍ أَوْ غَیْرِهِ فَاغْفِرْ ذَلِکَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ أَرْضِ عِبَادَکَ عَنِّی بِمَا شِئْتَ مِنْ فَضْلِکَ وَ خَزَائِنِکَ اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی بَابَ الْخَیْرِ وَ یَسِّرْ لِی أَمْرَهُ اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی بَابَ الْأَمْرِ الَّذِی لِی فِیهِ الْفَرَجُ وَ الْعَافِیَةُ اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی بَابَهُ وَ یَسِّرْ لِی سَبِیلَهُ وَ سَهِّلْ لِی مَخْرَجَهُ اللَّهُمَّ أَیُّمَا أَحَدٌ مِنْ خَلْقِکَ أَرَادَنِی بِسُوءٍ فَإِنِّی أَدْرَأُ بِکَ فِی نَحْرِهِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهِ وَ سَطْوَتِهِ وَ غَضَبِهِ وَ بَادِرَتِهِ فَخُذْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ وَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْهِ وَ امْنَعْهُ أَنْ یُوصَلَ إِلَیَّ أَبَداً سُوءاً اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِی حِصْنِکَ وَ جِوَارِکَ وَ کَنَفِکَ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ کُلِّ سُوءٍ زَحْزَحَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَوْ بَاعَدَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَوْ صُرِفَ بِهِ عَنِّی وَجْهُکَ الْکَرِیمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ تَحُولَ خَطِیئَتِی وَ جُرْمِی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ اللَّهُمَّ وَفِّقْنِی لِکُلِّ شَیْ ءٍ یُرْضِیکَ عَنِّی وَ یُقَرِّبُنِی إِلَیْکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی وَ عَظِّمْ شَأْنِی وَ أَحْسِنْ مَثْوَایَ وَ ثَبِّتْنِی بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ وَفِّقْنِی لِکُلِّ مَقَامٍ مَحْمُودٍ تُحِبُّ أَنْ تُدْعَی فِیهِ بِأَسْمَائِکَ أَوْ تُسْأَلَ فِیهِ مِنْ عَطَایَاکَ رَبِّ لَا تَکْشِفْ عَنِّی سِتْرَکَ وَ لَا تُبْدِ عَوْرَتِی لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ اللَّهُمَّ اجْعَلِ الْیَقِینَ فِی قَلْبِی وَ النُّورَ فِی بَصَرِی وَ الصِّحَّةَ فِی بَدَنِی وَ النَّصِیحَةَ فِی صَدْرِی وَ ذِکْرَکَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَی لِسَانِی وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ وَ ارْزُقْنِی مِنْ بَرَکَاتِکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی بِطَاعَتِکَ وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی إِلَیْکَ فِیمَا عِنْدَکَ وَ تَوَفَّنِی عَلَی سُنَّتِکَ وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی غَیْرِکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ فَرِّجْ هَمِّی وَ غَمِّی وَ حُزْنِی کَمَا کَشَفْتَ عَنْ رَسُولِکَ
ص: 84
غم و اندوه و حزن فرستادهات را برطرف نمودی و او را از هول و وحشت دشمنش کفایت فرمودی، پس مرا از هر هول و وحشت و فتنه و بیماری کفایت فرما تا مرا به رحمت خویش برسانی .
خداوندا این جایگاه شخص بیچیز بینوا، ترسو و پناهنده، هلاک شده و ترسو و هراسان دلنگران است و جایگاه کسی است که به اشتباهش اقرار و به گناهش اعتراف و به سوی پروردگارش توبه میکند. خداوندا تو جایگاه مرا میبینی و سخنم را میشنوی و نهان و آشکارم را میدانی و هیچ یک از امور من از تو پنهان نمیماند. به حق اینکه تو مسوول تقدیر و اجرا کننده مقادیری، از تو درخواست میکنم درخواست کردن کسی که بدی کرده و گناه مرتکب شده، سپس فروتن و زبون شده و اعتراف کرده است. و از تو میخواهم که گناهان گذشتهام را که در علم توست و نگاهداری تو گواه بر آن است بیامرزی و بر محمد پیامبر و بر اهل بیتش صلی الله علیه و اله و سلم درود بفرستی.
خداوندا ای نور آسمانها و زمین و ای زینت بخش آسمانها و زمین و ای صاحب شکوه و بزرگواری و ای یاری کننده کمک خواهان و ای فریادرس فریادخواهان و ای آخرین سرحد عبادت کنندگان و ای زداینده غمِ غمزدگان و ای برطرف کننده گرفتاری گرفتاران و ای بهترین آمرزندگان و ای مهربانترین مهربانان و ای اجابت کننده دعای در راه ماندهگان و ای پروردگار جهانیان. از تو مسألت دارم به حق اینکه حمد و سپاس مخصوص توست هیچ معبودی جز تو نیست ای بسیار مهربان ای بسیار بخشنده ای پدیدآورنده آسمانها و زمین ای صاحب شکوه و بزرگواری ای زنده، ای پاینده از تو میخواهم که مرا از آتش آزاد سازی.
خداوندا دروازههای خیر و برکت را بر من بگشای و به ما توفیق آنچه که نیکیها را برایمان بدست میآورد عطا کن و ما از بدیها دور نگاهدار و زشتیها را از ما بگردان و ما را از امور ترسناک نگاهدار که تو سرحد رغبتها و خواستهها و اجابتکننده دعاها و برآورده کننده حاجتها و برطرف کننده سختیها و غم و اندوههایی و بخشاینده دنیا و آخرت و رحیم آن دو هستی. پروردگارا گناهانم را بیامرز و در زندگی و مرگم رحمتی به من ارزانی فرما که از هر رحمتی که از جانب غیر تو باشد، مرا بینیاز کند.
خداوندا تو پروردگار من هستی هیچ معبودی جز تو نیست و من بنده توام به تو ایمان آوردم درحالی که دینم را برایت خالص گرداندم و تا آنجا که توانستم شب و روزم را با پیمان و وعدهات سپری کردم. توفیق توبه از کردارهای بدم را از تو میخواهم و آمرزش گناهانم را که کسی جز تو آن را نمیآمرزد میخواهم. پروردگارا تو در جایگاه والا هستی میبینی و دیده نمیشوی به تو پناه میبرم از اینکه گمراه شوم در نتیحه نگونبخت گردم یا دچار لغزش شوم در نتیجه خوار و زبون شوم و به تو پناه میبرم از اینکه چیزی را پیش بیاورم که تو را خشنود نسازد.
خداوندا من از تو درخواست میکنم به عظمت جایگاههای عرشت و به حق منتهای رحمت کتابت و به اسم
ص: 85
هَمَّهُ وَ غَمَّهُ وَ حُزْنَهُ وَ کَفَیْتَهُ هَوْلَ عَدُوِّهِ فَاکْفِنِی کُلَّ هَوْلٍ وَ فِتْنَةٍ وَ سُقْمٍ حَتَّی تُبْلِغَنِی رَحْمَتَکَ اللَّهُمَّ هَذَا مَکَانُ الْبَائِسِ الْفَقِیرِ وَ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِیرِ وَ الْهَالِکِ الْفَرِقِ وَ الْمُشْفِقِ الْوَجِلِ وَ مَنْ یُقِرُّ بِخَطِیئَتِهِ وَ یَعْتَرِفُ بِذَنْبِهِ وَ یَتُوبُ إِلَی رَبِّهِ اللَّهُمَّ فَقَدْ تَرَی مَکَانِی وَ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ تَعْلَمُ سِرِّی وَ إِعْلَانیِ وَ لَا یَخْفَی عَلَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِی أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ وَلِیُّ التَّقْدِیرِ وَ مُمْضِی الْمَقَادِیرِ سُؤَالَ مَنْ أَسَاءَ وَ اقْتَرَفَ وَ اسْتَکَانَ وَ اعْتَرَفَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَغْفِرَ لِی مَا مَضَی فِی عِلْمِکَ وَ شَهِدَتْهُ حَفَظَتُکَ وَ أَحْصَتْهُ مَلَائِکَتُکَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَتَجَاوَزَ عَنِّی وَ تَرْحَمَنِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ سَلَّمَ اللَّهُمَّ یَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ یَا زَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ یَا مُغِیثَ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ یَا صَرِیخَ الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ یَا مُنْتَهَی رَغْبَةِ الْعَابِدِینَ وَ یَا مفرج [مُفَرِّجاً] عَنِ الْمَغْمُومِینَ وَ یَا کَاشِفَ کَرْبِ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ یَا إِلَهَ الْعَالَمِینَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّ لَکَ الْحَمْدَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُعْتِقَنِی مِنَ النَّارِ: اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ الْخَیْرَاتِ وَ وَفِّقْنَا لِمَا یَکْسِبُنَا الْحَسَنَاتِ وَ جَنِّبْنَا السَّیِّئَاتِ وَ ادْفَعْ عَنَّا الْمَکْرُوهَاتِ وَ قِنَا الْمَخُوفَاتِ إِنَّکَ مُنْتَهَی الرَّغَبَاتِ وَ مُجِیبُ الدَّعَوَاتِ وَ قَاضِی الْحَاجَاتِ وَ کَاشِفُ الْکُرُبَاتِ وَ فَارِجُ الْهَمِّ وَ کَاشِفُ الْغَمِّ وَ رَحْمَانُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمُهُمَا اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ ارْحَمْنِی فِی حَیَاتِی وَ مَمَاتِی رَحْمَةً تُغْنِینِی بِهَا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاکَ اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَنَا عَبْدُکَ آمَنْتُ بِکَ مُخْلِصاً لَکَ دِینِی أُصْبِحُ وَ أُمْسِی عَلَی عَهْدِکَ وَ وَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ أَسْأَلُکَ التَّوْبَةَ مِنْ سَیِّئَاتِ عَمَلِی وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِذُنُوبِیَ الَّتِی لَا یَغْفِرُهَا إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی تَرَی وَ لَا تُرَی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَضِلَّ فَأَشْقَی أَوْ أُذَلَّ فَأَخْزَی وَ أَعُوذُ بِکَ أَنْ آتِیَ مَا لَا تَرْضَی اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِاسْمِکَ
ص: 85
اعظمت و عظمت والایت و به حق کلمات تامهات. پروردگارا ای فرمانفرما، هر آن کس را که خواهی فرمانروایی بخشی و از هر که خواهی فرمانروایی را باز ستانی و هر که را خواهی عزت بخشی و هر که را خواهی خوار گردانی همه خوبیها به دست توست و تو بر هر چیز توانایی. شب را به روز در می آوری، و روز را به شب در می آوری و زنده را از مرده بیرون می آوری، و مرده را از زنده خارج می سازی و هر که را خواهی، بی حساب روزی می دهی.
او تو میخواهم بر محمد و آل محمد دورد بفرستی و همه گناهانم را بیامرزی و همه نیازهایم را برآورده سازی: کوچک و بزرگ آنها و نهان و آشکار آنها؛ و زندگیم را بر من آسوده گردانی و کارهایم را آسان نمایی و آسیب و زیانم را برطرف نمایی و دشمنانم را نابود کنی و مرا از شرّ حسودان و شر هر صاحب شرّی کفایت فرمائی و در دینا و آخرت به نیکویی عطا کنی و با رحمت خویش مرا از عذاب آتش دور نگاهداری ای مهربانترین مهربانان و ای شنودندهترین شنوندگان و ای صاحب روز جزا آمین یا رب العالمین.
و درود و سلام فراوان و بیپایان خداوند بر محمد خاتم پیامبران و خاندان پاکش باد و هیچ جنبش و تغییر و نیرو و چارهجویی نیست مگر با خواست خداوند بلند مرتبه بزرگ و هر چه خواسته انجام شده و خداوند برای ما بس است و چه خوب نگاهدارندهای است.» (1)
توضیح
در النهایۀ آمده است: در حدیث دعا «أسألک بمعاقد العزّ من عرشک» یعنی خصلتهایی که عرش عزت شایسته آن است و به جایگاههای انعقاد عزت از آن. و حقیقت معنایش «به عزت عرشت» است. پایان نقل قول. «منتهی الرحمۀ من کتابک» یعنی به حق منتهای رحمتی که در کتابت، لوح یا قرآن اثبات کردی، از تو مسألت دارم. و احتمال دارد «من» در عبارت بیانیه باشد. و «الجدّ» در اینجا به معنای عظمت و بینیازی است و آنچه در باره کاربرد این کلمه برای خداوند سبحان نهی شده، چه بسا حمل بر معنایی شود که از آن بخت و شانس اراده شده، همانطور که پیشتر ذکر شد. در النهایۀ در حدیث دعا گوید: «تعالی جدّک» یعنی بزرگواری و عظمتت والا گشته و «الجدّ» به معنای شانس و خوشبختی و بینیازی است. پایان نقل قول.
«بکلماتک التامات» یعنی صفات و ویژگیهای کاملی که آثار آن نیکوکار و بدکار را فرا گرفته مانند علم و قدرت. یا آن دسته از نامهایت که هر کس بدان پناه ببرد، هیچ نیکوکار و بدکاری به او زیان نمیرساند یا مقصود
ص: 86
الْأَعْظَمِ وَ جَدِّکَ الْأَعْلَی وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ- اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی جَمِیعَ ذُنُوبِی وَ تَقْضِیَ لِی جَمِیعَ حَوَائِجِی صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا مَا أَسْرَرْتُ مِنْهَا وَ مَا أَعْلَنْتُ وَ تُسَهِّلَ لِی مَحْیَایَ وَ تُیَسِّرَ لِی أُمُورِی وَ تَکْشِفَ ضُرِّی وَ تَکْبِتَ أَعْدَائِی وَ تَکْفِیَنِی شَرَّ حُسَّادِی وَ شَرَّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ تُؤْتِیَنِی فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ تَقِیَنِی بِرَحْمَتِکَ عَذَابَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا مَالِکَ یَوْمِ الدِّینِ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ لِی وَ لَا حِیلَةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ (1).
قال فی النهایة فی حدیث الدعاء أسألک بمعاقد العز من عرشک أی بالخصال التی استحق بها العرش العز و بمواضع انعقادها منه و حقیقة معناه بعز عرشک انتهی و منتهی الرحمة من کتابک أی أسألک بحق نهایة رحمتک التی أثبتها فی کتابک اللوح أو القرآن و یحتمل أن تکون من للبیان و الجد هنا بمعنی العظمة و الغناء و ما نهی عن استعماله فیه سبحانه لعله محمول علی ما أرید به البخت کما مر قال فی النهایة فی حدیث الدعاء تعالی جدک أی علا جلالک و عظمتک الجد الحظ و السعادة و الغناء انتهی.
و بکلماتک التامات أی صفاتک الکاملة التی تشمل آثارها البر و الفاجر کالعلم و القدرة أو أسمائک التی من تحصن و استعاذ بها لا یضره بر و لا فاجر أو
ص: 86
پیامبران و اوصیاء است، چرا که نیکوکار و بدکار در حکم آنان داخل میشوند و اطاعت از آنان و اقرار به امامتشان بر آنها واجب است یا مقصود از آن قرآن و آیات آن است که احکام آیات شامل آن دو (نیکوکار و بدکار) میشود.
«بسم الله» بدل از این سخنشان است «بسمک» یا «اسمک» چرا که این سخن به صورت مجازی از نامهای خداوند به شمار میآید. «العرش» احتمال دارد با رفع یا جرّ باشد همانطوری که بدان قرائت شده است. «القدوس» مبالغه در قدیس به معنای منزه دانستن است. «تبارکت» یعنی خیر تو فراوان شد، که از «البرکۀ» گرفته شده و آن زیادی خیر و خوبی است، یا به این معنا است که از هر چیزی بیشتر شدی و در صفات و افعال از آن بالاتر رفتی. برکت معنای زیادت را در بردارد و گفته شده به معنای دوام و امتناع زوال پذیری است که از «بروک الطیر علی الماء» یعنی پرنده بر آب فرود آمد گرفته شده. و برکه، از آن مشتق شده به خاطر اینکه آب در آن میماند .
«تعالیت» یعنی از ضدّ و همتا و آنچه مردمان دوره جاهلی در باره عظمت تو میگفتند بالاتری و بلند مرتبه شدی. «لم یکن دونک» یعنی نزدیکتر به تو. و مقصود از مسلمین، مخالفان مستضعف یا مومنانی است که کامل نیستند با این توجیه که مومنان را بر آنان حمل کنیم، یا بر عکس به این صورت که مقصود از اسلام فرمانبرداری کامل باشد. «قنوت» طاعت و دعای مخصوص در نماز یا به صورت مطلق، و خودداری از کلام و قیام در نماز است که معنای اول و دوم در اینجا مناسبتر است.
«البغیۀ» با کسره و ضمه به معنای حاجت و نیاز است. «محبتی» یعنی محبوب من. «ارادتی» یعنی مقصوم و مراد من. «الشرح» یعنی گشودن و کنار زدن. «اجعل اخوف الاشیاء» این اسناد به صورت مجازی است و معنا بدین صورت است که ترسم از تو را شدیدتر از ترسم در هر چیز دیگری قرار بده. «اقرر عینی بعبادتک» یعنی مرا به گونهای قرار ده که عبادتت را دوست بدارم و سبب شادمانی من گردد یا توفیق عبادتی پذیرفته شده به من عطا کن که مایه روشنی چشم و شادمانی من در آخرت شود. «اختم بها عملی» یعنی میخواهم سرانجام کارم این کلمه باشد همانطور که در احادیث آمده است: هر کس آخرین کلامش لا اله الا الله باشد، وارد بهشت میشود. و همچنین عبارات بعدی نیز همین گونه است یا به این معنی است که آن را قطعی و یقینی کن به گونهای که در هیچ وضعیتی در دنیا و آخرت از من جدا نگردد. «علی حمد» یعنی پس از حمد سپاس. «لکل أسمائک حمد» یعنی همه نامهایت در بردارنده حمد و سپاس است یا ذکر هر کدام از این نامها حمد و سپاس آن را بر من واجب میکند زیرا تو آن نامها را به من آموختی و توفیق ذکر آن را به من عطا کردی. «فی کل شیء لک حمد» یعنی به سبب هر چیز شایسته حمد و ستایش هستی، یا هر چیزی به سبب دلالت بر عظمت و رحمت و نعمتت، حمد و سپاسی است که خود را بدان سپاس گفتهای همانطوری که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: تو همان طوری هستی که خودت را سپاس و ستایش گفتهای.
ص: 87
الأنبیاء و الأوصیاء فإن البر و الفاجر داخلون فی حکمهم و یجب علیهم إطاعتهم و الإقرار بإمامتهم أو القرآن و آیاته الشاملة أحکامها لهما.
بسم الله بدل من قوله باسمک أو اسمک فإنه یعد هذا الکلام من الأسماء مجازا و العرش یحتمل الرفع و الجر کما قرئ بهما و القدوس مبالغة فی التقدیس بمعنی التنزیه تبارکت أی تکاثر خیرک من البرکة و هی کثرة الخیر أو تزایدت عن کل شی ء و تعالیت عنه فی صفاتک و أفعالک فإن البرکة تتضمن معنی الزیادة و قیل معناه الدوام و امتناع الزوال من بروک الطیر علی الماء و منه البرکة لدوام الماء فیها.
و تعالیت عن الأضداد و الأنداد و عما یقول الجاهلون بعظمتک لم یکن دونک أی أقرب منک و المراد بالمسلمین المستضعفون من المخالفین أو غیر الکمل من المؤمنین بحمل المؤمنین علیهم أو بالعکس بأن یکون المراد بالإسلام الانقیاد التام و القنوت الطاعة و الدعاء المخصوص فی الصلاة و مطلقا و الإمساک عن الکلام و القیام فی الصلاة و الأول و الثانی هنا أنسب.
و البغیة بالکسر و الضم الحاجة محبتی أی محبوبی إرادتی أی مرادی و الشرح الفتح و الکشف و اجعل أخوف الأشیاء فی الإسناد مجاز و المعنی اجعل خوفی منک أشد من خوفی من کل شی ء و أقرر عینی بعبادتک أی اجعلنی بحیث أحب عبادتک و تکون سببا لسروری أو وفقنی لعبادة مقبولة تکون سببا لقرة عینی فی الآخرة أختم بها عملی أی أرید أن یکون خاتمة عملی هذه الکلمة کما ورد من کان آخر کلامه لا إله إلا الله دخل الجنة و کذا الفقرات الآتیة أو أجزم بها جزما لا یفارقنی فی حال من الأحوال فی الدنیا و الآخرة علی حمد أی بعد حمد و لکل أسمائک حمد أی کلها متضمنة للحمد أو ذکر کل منها یوجب علی حمدا لتعلیمک إیای و توفیقک لذکره و فی کل شی ء لک حمد أی تستحق الحمد بسبب کل شی ء أو کل شی ء لدلالته علی عظمتک و رحمتک و نعمتک حمد حمدت به نفسک کما قال صلی الله علیه و آله أنت کما أثنیت علی نفسک.
ص: 87
«یکافیء» با همزه یعنی جزا میدهد یا همسان و همانند میشود و با غیر همزه برای تخفیف میباشد. فیروزآبادی گوید: کافاه مکافاۀ و کفاء یعنی او را جزا داد و کافی فلاناً یعنی همسان و مانند او شد و مراقب او شد و الحمد لله، کفاء واجب است یعنی آنچه که جزا و پاداش آن خواهد شد. پایان نقل قول. «الباری» در اسمهای خداوند سبحان به معنای کسی است که مخلوقات را آفریده نه از روی نمونه و مثال. این لفظ به آفرینش موجودات زنده اختصاص دارد و مخلوقات دیگر را شامل نمیشود و در موارد اندکی برای غیر زنده نیز استعمال میشود. «الورطۀ» به معنای هلاکت و هر امری است که نجات از آن سخت باشد. «الاطلاق» با فتحه جمع طلق با فتحه به معنای آهو یا طلق با کسره به معنای حلال است با حرکت طاء و لام به معنای بندی از پوست و دام است. «الوثاق» با فتحه یا کسره واو چیزی است که با آن چیزی را میبندند.
«قد اکدی الطلب» یعنی ناتوان شد و سودی نداشت. جوهری گوید: «الکدیۀ» زمین سخت است و «اکدی الحافر» زمانی است که حفر کننده به زمین سخت برسد و نتواند حفر کند، و «حفر فأکدی» هرگاه به زمین سخت برسد و «اکدی الرجل» هرگاه خیر او کم شود. «اختلف الظن» یعنی گمانها به غیر تو متفاوت شدند؛ گاهی گمان نیک به آنها برده میشد سپس بر خلاف گمان نیک به تو تغییر میکند اما گمان به خداوند تغییر نمیکند و ظاهر آن «اخلف» با صیغه معلوم است یعنی گمان به غیر تو نسبت به ما خلف وعده میکند و نظیر آن بسیار است و میتوان در این هنگام با صیغه مجهول نیز قرائت کرد و معنای اول آشکارتر است. «تصرمت الاشیاء» یعنی قطع شد و در برخی نسخهها به جای الاشیاء الاسباب ذکر شده و آن آشکارتر است.
در النهایۀ «الشارع» راه بزرگ و «الشریعۀ» محل ورود شتر بر آب جاری است و در آن آمده است: أشرع ناقته یعنی شتر را وارد محل آب جاری کرد. گفته میشود: «شرعت الدواب فی الماء تشرع شرعاً و شروعاً» هرگاه چهارپایان وارد آب شوند و «أشرعتها أنا و شرّعتها تشریعاً و إشراعاً» و در آن آمده است: کانت الأبواب شارعۀ الی المسجد» یعنی دربها به طرف مسجد گشوده است. گفته میشود: «شرعت الباب الی الطریق» درب را به سوی خیابان باز کردم .
در المصباح المنیر آمده است: «شرع الباب الی الطریق شروعاً» یعنی بدان رسید و «شرعته أنا» به لازم و متعدی استعمال میشود و با الف نیز متعدی میشود پس گفته میشود: أشرعته هرگاه آن را بگشایم و آن را برسانم. و در النهایۀ آمده است: «المنهل من المیاه» هر آنچه در مسیر راه قرار میگیرد و آنچه در مسیر راه نباشد منهل خوانده نمیشود اما به موضعش یا به کسی که بدان اختصاص دارد، اضافه میشود پس گفته میشود: منهل بنی فلان
ص: 88
یکافئ بالهمز أی یجازی أو یماثل و بغیر همز تخفیفا قال الفیروزآبادی کافأه مکافأة و کفاء جازاه و فلانا ماثله و راقبه و الحمد لله کفاء الواجب أی ما یکون مکافئا له انتهی و البارئ فی أسمائه سبحانه هو الذی خلق الخلق لا عن مثال و لهذه اللفظة من الاختصاص بخلق الحیوان ما لیس لها بغیره من المخلوقات و قلما یستعمل فی غیر الحیوان و الورطة الهلکة و کل أمر تعسر النجاة منه و الإطلاق بالفتح جمع الطلق بالفتح بمعنی الظبی أو الطلق بالکسر بمعنی الحلال أو بالتحریک و هو قید من جلود و النصیب و الوثاق بالفتح أو الکسر ما یشد به.
قد أکدی الطلب أی عجز و لم ینفع قال الجوهری الکدیة الأرض الصلبة و أکدی الحافر إذا بلغ الکدیة فلا یمکنه أن یحفر و حفر فأکدی إذا بلغ إلی الصلب و أکدی الرجل إذا قل خیره و اختلف الظن أی تفاوتت الظنون بغیرک فإنه قد یظن بهم حسنا ثم یتغیر بخلاف حسن الظن بک فإنه لا یتغیر و الظاهر أخلف علی بناء المعلوم أی یخلف الظن بغیرک وعده لنا و نظیره کثیر و یمکن أن یقرأ حینئذ علی بناء المجهول أیضا و الأول أظهر و تصرمت الأشیاء أی تقطعت و فی بعض النسخ الأسباب و هو أظهر.
و فی النهایة الشارع الطریق الأعظم و الشریعة مورد الإبل علی الماء الجاری و فیه فأشرع ناقته أی أدخلها فی شریعة الماء یقال شرعت الدواب فی الماء تشرع شرعا و شروعا إذا دخلت فیه و أشرعتها أنا و شرعتها تشریعا و إشراعا و فیه کانت الأبواب شارعة إلی المسجد أی مفتوحة إلیه یقال شرعت الباب إلی الطریق أنفذته إلیه.
و فی المصباح المنیر شرع الباب إلی الطریق شروعا اتصل به و شرعته أنا یستعمل لازما و متعدیا و یتعدی بالألف أیضا فیقال أشرعته إذا فتحته و أوصلته و فی النهایة المنهل من المیاه کل ما یطؤه الطریق و ما کان علی غیر الطریق لا یدعی منهلا لکن یضاف إلی موضعه أو إلی من هو مختص به فیقال منهل بنی فلان
ص: 88
یعنی آبشخور و مکان نوشیدن آنها و گوید: «أترعت الحوض» یعنی حوض را پر کردم، پایان نقل قول. و میتوان آن را با صیغه باب افتعال قرائت کرد گفته میشود: اتّرع مانند افتعل یعنی پر شد.
«المرصد» مکان پائیدن و انتظار کشیدن. «أنّ اللهف» یعنی در آن و در دیگر دعاها «إنّ فی اللهف عوضاً» و در قاموس آمده است: «اللاهف» ستمدیده درماندهای است که یاری میطلبد و اندوه و حسرت میخورد و گوید: ختله یختله ختلاً و ختلاناً یعنی او را فریب داد و گوید: «المواربۀ» سختی و فریبکاری است.
«بدعائک تحرمی» با حاء و راء مهمله یعنی پناه و حمایت طلبی من از بلایا. در قاموس آمده است: تحرم منه بحرمۀ یعنی با ذمهای در پناه و حمایت قرار گرفت و در برخی نسخهها با جیم و راء یعنی تمام و کمال من، یا طلب جرم و جنایت من از کسی که بر من جنایت کرده است. در قاموس آمده است: «الجریم» یعنی بزرگ جسم و سال مجرّم بر وزن معظّم یعنی سال کامل و «قد تجرّم و جرّمناهم تجریماً» یعنی از آنان بیرون کردیم و «تجرم علیه» یعنی او را به گناه متهم کرد و در برخی نسخهها با حاء مهمله (بینقطه) و زاء ذکر شده، که از این سخنشان: تحزّم یعنی کمربند را بست گرفته شده کنایه از اهتمام ورزیدن به دعا. که توجیه اول آشکارتر است.
و گفته میشود: «حجمته عن الامر فأحجم» یعنی او را از کار منع کردم پس منع شد. «لا تکلم» یعنی در باره آنچه انجام میدهی نمیپرسی و کسی به تو اعتراض نمیکند. «لا تغادر» مغادره به معنای ترک کردن است یعنی هیچ چیزی را ترک نمیکنی مگر اینکه آن را به شمارش درآوری و از آن بگذری. «لا تمانع» یعنی کسی مانع تو نمیشود و در نزد مخلوقات با آثار نعمتهایت معروف هستی. «لا تنکر» یعنی وجود و کمال تو را جز انسان سرگردان و سرسخت کسی انکار نمیکند. «لا تستأمر» یعنی با احدی در نیکی و احسان مشورت نمیکنی و در خلقت و تدبیر امور تک و بیهمتایی و با احدی در این رابطه مشورت نمیکنی. «لا تملّ» یعنی از بخشش و عطا کردن یا از زیادی درخواست بندگان خسته و آزرده نمیشوی.
«لا تذهل» با فتحه هاء یعنی غافل نمیشوی و امور مخلوقات را انجام میدهی و از حس و عقل انسانها پوشیده و پنهان شدهای و «العماد» با کسره عین آنچه بدان اعتماد و تکیه شود است و «الجمال» با فتحه جیم نیکویی و زیبایی است و «الصریخ» یعنی یاور و فریادرس.
«یا منفس عن المکروبین» گویند: نفّس الله عنه کربته یعنی خداوند اندوهش را برطرف نمود و لفظ «المکروبین» با وجود شبه مضاف بودن منصوب نشده به این اعتبار که پیش از تعلیل با ظرف، ندا لحاظ شده است و در دعاها مانند آن
ص: 89
أی مشربهم و موضع نهلهم و قال أترعت الحوض ملأته انتهی و یمکن أن یقرأ علی بناء الافتعال یقال اترع کافتعل أی امتلأ.
و المرصد موضع الترصد و الترقب و أن اللهف أی فیه و فی سائر الأدعیة و أن فی اللهف عوضا و فی القاموس اللاهف المظلوم المضطر یستغیث و یتحسر و قال ختله یختله ختلا و ختلانا خدعه و قال المواربة المداهاة و المخاتلة.
و بدعائک تحرمی بالحاء و الراء المهملتین أی استجارتی و امتناعی من البلایا قال فی القاموس تحرم منه بحرمة تمنع و تحمی بذمة و فی بعض النسخ بالجیم و الراء أی تمامی و استکمال أموری أو طلب جرمی و جنایتی ممن جنا علی قال فی القاموس الجریم العظیم الجسد و حول مجرم کمعظم تام و قد تجرم و جرمناهم تجریما خرجنا عنهم و تجرم علیه ادعی علیه الجرم و فی بعضها بالحاء المهملة و الزای من قولهم تحزم أی شد الحزام کنایة عن الاهتمام فی الدعاء و الأول أظهر.
و یقال حجمته عن الأمر فأحجم أی کففته فکف لا تکلم أی لا تسأل عما تفعل و لا یعترض علیک لا تغادر المغادرة الترک أی لا تترک شیئا إلا أحصیته و جازیت علیه لا تمانع أی لا یمتنع منک أحد و معروف عند الخلق بالآثار لا تنکر أی لا ینکر وجودک و کمالک إلا مباهت معاند لا تستأمر أی لا تستشیر أحدا فی البر و الإحسان و فرد فی الخلق و التدبیر لا تشاور أحدا فیهما لا تمل أی لا تسأم من الهبة و العطاء أو من کثرة السؤال.
لا تذهل بفتح الهاء أی لا تغفل و قائم بأمور الخلق و محتجب عن الحواس و العقول و العماد بالکسر ما یعتمد علیه و الجمال بالفتح الحسن و الصریخ المغیث.
یا منفس عن المکروبین یقال نفس الله عنه کربته أی فرجها و إنما لم ینصب مع کونه شبه مضاف لاعتبار النداء قبل التعلیق بالظروف و فی الأدعیة مثله
ص: 89
بسیار ذکر شده است. «انفلت به الظلمات» یعنی شکافته شد و نور از آن بیرون آمد مانند سپیدهدم. «لا تخالطه الظنون» یعنی وجود و علم او، و دیگر امور او یقینی بوده و بر مبنای گمانها نیست، یا اینکه علم او به أشیاء مانند مخلوقات بر پایه گمان و تخمین نیست.
«الدوائر» جمع دائرۀ، دولت وحکومت به وسیله غلبه و نصرت است. خداوند میفرماید: «عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ» (1){ بَدِ زمانه بر آنان باد.} و معنایش این است که کسی بر او غلبه پیدا نمیکند یا اینکه غلبه و چیرگی او اتفاقی نیست که بسان مخلوقات گاهی اوقات رخ دهد بلکه او همواره عزیز و غالب بوده و خواهد بود.
«ما فی وغده» در نسخهها بدین صورت آمده است و «وغد» مردان پست و ضعیف را گویند. که این تعبیر با این مقام مناسبت ندارد مگر با تکلف شدید، و چه بسا «وعره» بوده و تصحیف(تعبیر غلط) شده است و در دعاهای دیگر «ما فی اصله» آمده است. گفته میشود: فلّه یفلّه فانفلّ یعنی آن را شکست پس شکسته شد .
«شببت النار» یعنی آتش را برافروختم. «اعصمنی» یعنی مرا از آزار و اذیت مخلوقات یا همه گناهان محافظت کن. «بالسکینۀ» یعنی آرامش دل با یاد خداوند.
«الوقار» یعنی اینکه اعضای بدن به طاعت خداوند مشغول شوند، یا مرا از بلایا و شرّ دشمنان محافظت کن درحالتی که آرامش و وقار را بر تن کرده باشم و امنیّتم، سبب سرکشیام نشود. «یا حقیق» یعنی شایسته خداوندی و پروردگاری و سزاوار آنها.
«یا قوی الارکان» مقصود از آن یا صفات مقدس کمالی، یا ارکان خلقتش از جمله آسمانها و زمین و عرش و کرسی است. «یا من وجهه فی هذا المکان» یعنی ذاتش و مقصود از این مکان احاطه علم و قدرت او به آن است، یا مقصود از وجه، توجه و روی کردن است که از این سخن خداوند اقتباس شده که میفرماید: «فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» (2){ پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست.} و در دعاهای دیگر به صورت «یا من هو بکل مکان» آمده است که این عبارت مناسبتر است.
«لا ترام» یعنی به بدی قصد نمیشود و از او حمایت نمیشود. «رب النور العظیم» یعنی نور محمد و اهل بیتش که درود خداوند بر همه آنان باد، یا مقصود قرآن است یا مقصود نوری است که در عرش آفریده شده است. «رب الشفع و الوتر» یعنی همه مخلوقات، تاق و جفت آنها، یا مقصود نماز شفع و نماز وتر است، یا شفع و وتر
ص: 90
کثیر و انفلقت به الظلمات أی انشقت فخرج منها النور کالصبح و لا تخالطه الظنون أی وجوده و علمه و سائر أموره یقینیة غیر مبنیة علی الظنون أو لیس علمه بالأشیاء علی الظن و التخمین کالمخلوقین.
و الدوائر جمع الدائرة و هی الدولة بالغلبة و النصرة قال تعالی عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ(1) و المعنی لا یغلبه أحد أو لیس غلبته حادثة تحدث أحیانا کالمخلوقین بل هو العزیز الغالب لم یزل و لا یزال.
ما فی وغده کذا فی النسخ و هو الدنی من الرجال و الضعیف و لا یناسب المقام إلا بتکلف شدید و لعله کان وعره فصحف و فی غیره من الأدعیة و ما فی أصله و یقال فله یفله فانفل أی کسره فانکسر و شببت النار أوقدتها و اعصمنی من إیذاء الخلق أو جمیع المعاصی بالسکینة أی اطمئنان القلب بذکر الله.
و الوقار أی کون الجوارح مشغولة بطاعة الله أو اعصمنی من البلایا و شر الأعادی حال کونی متلبسا بالسکینة و الوقار و لا یصیر أمنی سببا لطغیانی یا حقیق أی بالإلهیة و الربوبیة الخلیق بهما.
یا قوی الأرکان المراد بها إما الصفات المقدسة الکمالیة أو أرکان خلقه من السماوات و الأرض و العرش و الکرسی یا من وجهه فی هذا المکان أی ذاته و المراد بکونه فی هذا المکان إحاطة علمه و قدرته به أو المراد بالوجه التوجه و هو مقتبس من قوله تعالی فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ (2) و فی غیره من الأدعیة یا من هو بکل مکان و هو أنسب.
لا ترام أی لا تقصد بسوء و ممانعة رب النور العظیم أی نور محمد و أهل بیته صلوات الله علیهم أجمعین أو القرآن أو النور المخلوق فی العرش و رب الشفع و الوتر أی جمیع المخلوقات شفعها و وترها أو صلاة الشفع و صلاة الوتر أو شفع
ص: 90
همه نمازها، و گفته شده مقصود عناصر و افلاک است و گفته شده مقصود از آن برجها و سیارهها است. و موارد دیگری در بیان مقصود این دو کلمه در لابه لای بابها به ویژه بابهای مربوط به آیات نازل شده در باره امامان علیهم السلام ذکر شد.
«البحر المسجور» یعنی دریای آکنده یا دریای برافروخته از آتش در قیامت است همانطور که در حدیث آمده است. «من الجوع ضجیعا» ضجیع کسی است که به پهلو خوابیده و مضاجع رختخواب انسان است و احتمال دارد این کلمه حال برای فاعل جمله باشد. «أعوذ» یعنی درحالتی که از شدت گرسنگی بر رختخواب افتادهام و نمیتوانم برخیزم، یا اینکه کنایه از توانایی نداشتن برای بدست آوردن آنچه از آن جلوگیری کند و حال برای فقر باشد یعنی در حالتی که فقر همنشین و همراه من باشد و از من جدا نگردد که ادامه عبارات این معنا را تایید میکند.
«فإنّه بئس الضجیع» طیبی گوید: یعنی چه بد است شخص گرسنهای که گرسنگی او را از وظیفههای عبادی باز میدارد و ذهن را پریشان و افکار فاسد و خیالات باطل را تحریک میکند و این گفته ایشان معنای مذکور را تاکید میکند: «و من الشرّ ولوعاً» به ظاهر «ولوعاً» حال برای «الشرّ» است یعنی در حالتی که شر، شیفته و حریص من گشته و پی در پی و پشت سر هم به سراغ من میآید و از من جدا نمیشود و احتمال دارد حال برای فاعل باشد یعنی در حالتی که من بر آن حریص هستم. پس مقصود از شرّ، گناهان است. در النهایۀ در این مورد بدین صورت آمده است: «إعوذ بک من الشرّ ولوعاً» پناه می برم به تو از شر در حالی که که حریص است گفته میشود: ولعت بالشیء اولع به ولعاً و ولوعاً با فتحه واو در همه اسمها و مصدرهایش، و أولعته بالشیء و أولع به با فتحه لام یعنی فریفته شده بدان.
«من دونه ولیّاً» یعنی یاوری غیر از خداوند. «یا منتهی رغبات العابدین» یعنی عابدین در نیازهایشان به غیر از او به کسی دیگری رغبت پیدا نمیکنند و به سویش متمایل نمیشوند، یا اینکه پس از ناامیدی از مخلوقات رغبتشان به سوی خداوند منتهی میشود. «أو استأثرت به» در آن تنها شدی و فقط به تو اختصاص یافته و آن را به احدی از مخلوقاتت نیاموختی.
در النهایۀ در حدیث دعا گوید: «اللهم اجعل القرآن ربیع قلبی» یعنی قرآن را بهار دلم قرار ده چرا که دل انسان در میان وقتها در فصل بهار آسوده گشته و به سوی آن گرایش پیدا میکند. پایان نقل قول. و میگویم: ممکن است مقصود این باشد که قرآن را در دلم به گونهای قرار ده که شکوفههای حکمت و میوههای معرفت ثمر دهد همانطور که در بهار این چیزها در زمین ظاهر میشود. «نوّر بصری» یعنی چشم سر یا چشم دل یا اعم از هر دو، را نورانی کن، و در إسناد نور به چشم مجازگویی شده است همانطور که در عبارت بعدی نیز بدین صورت ذکر شده است. «و اسرافی فی امری» یعنی تجاوز کردن من از حد و مرز با ظلم کردن به نفس خویش. «یسّرنی للیسری» یعنی مرا برای صفتی آماده کن که به آسانی و
ص: 91
جمیع الصلوات و وترها و قیل العناصر و الأفلاک و قیل البروج و السیارات و قد مر غیر ذلک فی تضاعیف الأبواب لا سیما أبواب الآیات النازلة فی الأئمة علیهم السلام وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ أی المملو أو المتقد نارا فی القیامة کما ورد فی الخبر من الجوع ضجیعا الضجیع المضطجع علی جنبه و المضاجع للإنسان و یحتمل أن یکون حالا من فاعل أعوذ أی حالکونی من شدة الجوع ضجیعا لا أقدر علی القیام أو یکون کنایة عن عدم القدرة علی تحصیل ما یسده و أن یکون حالا عن الفقر أی حالکونه مضاجعا مصاحبا لی لا یفارقنی و یؤیده ما سیأتی.
فإنه بئس الضجیع قال الطیبی أی بئس الصاحب الجوع الذی یمنعه من وظائف. العبادات و یشوش الدماغ و یثیر الأفکار الفاسدة و الخیالات الباطلة و یؤیده أیضا قوله و من شر ولوعا فإن الظاهر أنه حال عن الشر أی حالکونه مولعا و حریصا بی یأتینی مرة بعد أخری لا یفارقنی و إن احتمل أیضا کونه حالا عن الفاعل أی حالکونی حریصا علیه فالمراد بالشر المعاصی قال فی النهایة فیه أعوذ بک من الشر ولوعا یقال ولعت بالشی ء أولع به ولعا و ولوعا بفتح الواو المصدر و الاسم جمیعا و أولعته بالشی ء و أولع به بفتح اللام أی مغری به.
من دونه ولیا أی من غیره ناصرا و یا منتهی رغبات العابدین أی لا یرغبون فی حوائجهم إلا إلیه أو بعد یأسهم عن المخلوقین ینتهی رغبتهم إلیه أو استأثرت به أی تفردت و استبددت به و لم تعلمه أحدا من خلقک.
و قال فی النهایة فی حدیث الدعاء: اللهم اجعل القرآن ربیع قلبی.
جعله ربیعا له لأن الإنسان یرتاح قلبه فی الربیع من الأزمان و یمیل إلیه انتهی و أقول یحتمل أن یکون المراد اجعل القرآن فی قلبی مثمرا لأزهار الحکمة و أثمار المعرفة کما أن فی الربیع تظهر تلک الأشیاء فی الأرض و نور بصری أی بصر الرأس أو القلب أو الأعم و فی الحمل تجوز کما فی الفقرة الآتیة و إسرافی فی أمری أی تجاوزی عن الحد فی الظلم علی نفسی یسرنی للیسری أی هیئنی للخلة التی تؤدی إلی یسر
ص: 91
آسودگی منتهی شود مانند وارد شدن به بهشت، که از «یسّر الفرس» هرگاه اسب را برای سواری با زین و افسار آماده کنند، گرفته شده است. «و جنّبنی العسری» یعنی صفتی که به سختی و مشقت بینجامد، مانند وارد شدن به آتش. «من فتنۀ المحیا و الممات» یعنی عذاب و مجازات در زندگی و مرگ یا آزمایش و امتحانی که مستوجب گمراهی من در زندگی و در هنگام مرگ شود.
«فتنۀ المسیح» با معنای دوم است که در مورد کلمه مسیح در قرآن و حدیث و لغت معانی متفاوتی ذکر شده است و گاهی به معنای شرک نیز اطلاق میشود و دجّال از آن روی مسیح نامیده میشود که یکی از چشمانش ممسوح و پوشیده است. (1)
ص: 92
و راحة کدخول الجنة من یسر الفرس إذا هیأه للرکوب بالسرج و اللجام و جنبنی العسری أی الخلة المؤدیة إلی العسر و الشدة کدخول النار من فتنة المحیا و الممات أی العذاب و العقوبة فیهما أو الابتلاء و الامتحان الذی یوجب ضلالتی فی الحیاة و عند الموت.
و فتنة المسیح بالمعنی الثانی و لها فی القرآن و الحدیث و اللغة معان شتی و قد یطلق بمعنی الشرک أیضا و سمی الدجال مسیحا لأن إحدی عینیه ممسوحة(1).
ص: 92
«فی الدنیا حسنۀ» یعنی رحمتی نیکو که به وسیله آن امور دنیایم تنظیم شود. «فی الآخرۀ حسنۀ» یعنی رحمت و نعمت نیکویی که امور آخرتم بدان صلاح یابد. و آنچه در احادیث در رابطه با اختصاص یافتن دو نیکی وارد شده است، میتوان آن را به عنوان مثال و نمونه در نظر گرفت. «آمین» به صورت کشیده و کوتاه، اسم فعل و به معنای اجابت کن، میباشد.
«حتی انتهی بها» با صیغه معلوم یعنی درخواست کننده یا درخواست، یا به صیغه مجهول. «لا مؤخر لما قدّمت» از لحاظ مکانی مانند آسمان و زمین یا از لحاظ زمانی مانند رویدادهای پشت سرهم و اجلهای معین و روزی های تعیین شده در زمانهای به خصوص است، یا از لحاظ علیت است که آن آشکار است، یا از لحاظ بزرگی و جایگاه مانند امام و رعیت، و عالم و یاد گیرنده و موارد دیگر است، و همچنین عکس عبارت نیز به همین صورت است .
«قبض و بسط» در روزیها و علوم و معارف و اعتبارهای دنیوی
ص: 93
فِی الدُّنْیا حَسَنَةً أی رحمة حسنة بها ینتظم أمر دنیای وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً أی رحمة و نعمة حسنة بها تصلح أمور آخرتی و ما ورد فی الأخبار فی تخصیص الحسنتین یمکن حمله علی المثال و آمین بالمد و القصر اسم فعل هو استجب.
حتی انتهی بها علی بناء المعلوم أی السائل أو السؤال أو علی بناء المجهول و لا مؤخر لما قدمت بحسب المکان کالسماء و الأرض أو بحسب الزمان کالحوادث المترتبة و الآجال المعینة و الأرزاق المقدرة فی الأزمان المخصوصة أو بحسب العلیة و هو ظاهر أو بحسب الشرف و المنزلة کالإمام و الرعیة و العالم و المتعلم و غیر ذلک و کذا العکس.
و القبض و البسط یکونان فی الأرزاق و العلوم و المعارف و الاعتبارات الدنیویة
ص: 93
و اخروی و اسباب آن دو است. «العیلۀ» با فتحه یعنی فقر و تهیدستی. «لا یحول» یعنی دگرگون نمیشود. «بما سألک» با اسم یا دعایی که به وسیله آن از تو مسألت خواسته یا اینکه باء صله مسألت باشد مانند این سخن خداوند: «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ» (1){ پرسنده ای از عذابی پرسید.} یعنی آنچه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از تو درخواست نموده، از تو میخواهم پس همه انواع خیر، بیان و توضیحی برای امر درخواست شده است، و همچنین برای فقره(عبارت) دوم نیز میتوان دو وجه در نطر گرفت، که وجه اول در هر دو جمله آشکارتر است.
«ما قدّمت» یعنی آنچه در زندگیام انجام دادم. «ما اخّرت» یعنی پس از وفاتم بدان وصیت کردم، یا پس از مرگ بر کارهایم مترتب میگردد، یا مقصود مقدم داشتن چیزی که میبایست موخر میشد یا موخر کردن چیزی که میبایست مقدم میشد، یا مقصود کارهایی است که در آعاز و پایان عمرم انجام دادم. و خداوند فرموده است: «یُنَبَّأُ الْإِنسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ» (2){ آن روز است که انسان را از آنچه از دیرباز یا پس از آن انجام داده آگاهی دهند.} گفته شده: بدین معنی است که انسان در روز قیامت اولین و آخرین عملش به او خبر داده میشود، یا مقصود این است اعمالی که در زندگیش انجام داده و آنچه از خیر و شرّی که وضع کرده و سنت نهاده و پس از مرگش بدان عمل شده است، یا آنچه از گناهان که مقدم داشته و آنچه از عبادتهایی که به تاخیر انداخته است، یا به آنچه گرفته و آنچه رها کرده است، یا آنچه از طاعت خداوند که مقدم داشته و آنچه از حق خداوند که به تاخیر انداخته و ضایع کرده است. یا مالی که برای خود مقدم کرده و مالی که پس از خود برای ورثهاش به جا گذاشته است. چه بسا دعای مذکور برخی از این معانی را تاکید میکند همانطور که واضح است.
«التَبَع» با حروف متحرک به معنای تابع است و شاید در اینجا مناسبتر «متبوع» میباشد اگر ذکر میشد. «الجَهد» با فتحه به معنای مشقت و سختی است .
«یا دیّان الدین» یعنی اعطا کننده جزا یا حاکم روز جزا. فیروزآبادی گوید: «الدیّان» چیره و قاضی و حاکم و محاسبه کننده و جزا دهندهای است که هیچ عملی را ضایع نمیکند بلکه هر خیر و شرّی را جزا میدهد. و «الدین» با کسره به معنای جزا و اسلام و عبادت و طاعت و حسابرسی و چیرگی و غلبه و برترجویی و سلطنت و پادشاهی و حکومت و سیره و تدبیر و توحید و آئین و پرهیزگاری و معصیت است. پایان نقل قول.
«القسط» در اینجا به معنای عدالت است. «بحقّ السائلین و المحرومین» یعنی بینوایانی که گدایی میکنند و بینوایانی که گدائی نمیکنند از این جهت مردم آنان را ثروتمند میپندارند در نتیجه از بخشش و کمک محروم میمانند و این دعا بر بلندی جایگاه و منزلت بینوایان در نزد خداوند دلالت دارد هر چند که گدائی و درخواست کمک کنند. جوهری گوید: گفته میشود: «اعفنی عن الخروج معک» یعنی مرا از همراهی با خودت معاف دار ( مرا رها کن ) و «استعفاء من الخروج معه» یعنی از او خواست که از همراهی برای بیرون رفتن او را معاف دارد. و گوید: «اللغوب» به معنای خستگی و ناتوانی است. و گوید: «السدَم» با دال متحرک به معنای اندوه همراه با پشیمانی است. و گوید: «وعثاء السفر» یعنی مشقت و سختی سفر. «من سوء المنقلب»
ص: 94
و الأخرویة و أسبابهما و العیلة بالفتح الفقر و الفاقة و لا یحول أی لا یتغیر بما سألک أی باسم أو دعاء سألک به أو تکون الباء صلة للسؤال کقوله تعالی سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ أی أسألک ما سألکه صلی الله علیه و آله فیکون الخیر کله بیانا للمسئول و کذا الفقرة الثانیة تحتمل الوجهین و الأول فیهما أظهر.
ما قدمت أی فعلته فی حیاتی و ما أخرت أی أوصیت به بعد وفاتی أو یترتب علی أعمالی بعده أو المراد تقدیم شی ء یجب تأخیره أو تأخیر شی ء یجب تقدیمه أو بما فعلت فی أول عمری و آخره و قد قال تعالی یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ(1) قیل أی یخبر الإنسان یوم القیامة بأول عمله و آخره أو بما قدم من العمل فی حیاته و ما سنه فعمل به بعد وفاته من خیر أو شر أو بما قدم من المعاصی و أخر من الطاعات أو بما أخذ و ترک أو بما قدم من إطاعة الله و أخر من حق الله فضیعه أو بما قدم من ماله لنفسه و ما خلفه لورثته بعده و ربما یؤید الدعاء بعض المعانی کما لا یخفی.
و التبع بالتحریک التابع و لعل الأنسب هنا المتبوع إن ورد به و الجهد بالفتح المشقة و یا دیان الدین أی معطی الجزاء أو الحاکم یوم الجزاء قال الفیروزآبادی الدیان القهار و القاضی و الحاکم و المحاسب و المجازی الذی لا یضیع عملا بل یجزی بالخیر و الشر و الدین بالکسر الجزاء و الإسلام و العبادة و الطاعة و الحساب و القهر و الغلبة و الاستعلاء و السلطان و الملک و الحکم و السیرة و التدبیر و التوحید و الملة و الورع و المعصیة انتهی.
و القسط هنا العدل و بحق السائلین و المحرومین أی الفقراء الذین یسألون و الذین لا یسألون فیحسبهم الناس أغنیاء فیحرمون و یدل علی رفعة شأن الفقراء عند الله تعالی و إن سألوا و قال الجوهری یقال أعفنی عن الخروج معک أی دعنی منه و استعفاه من الخروج معه أی سأله الإعفاء و قال اللغوب التعب و الإعیاء و قال السدم بالتحریک الندم و الحزن و قال وعثاء السفر مشقته و من سوء المنقلب
ص: 94
یعنی بازگشت به آخرت یا بازگشت به وطن.
«ما ظهر منها و ما بطن»آنچه از آن آشکار است و آنچه پنهان یعنی اعمال اعضای بدن و دلها، یا اعمالی که به صورت آشکار و نهان انجام میشود، یا آنچه وجوب آن در ظاهر یا باطن قرآن آشکار شده است. «الردی» به معنای هلاکت است. «کنتُ عمیاً» با فتحه عین و کسره میم، جوهری گوید: گفته میشود: «رجل عمی القلب» مرد کوردل یعنی نادان و «إمرأۀ عمیۀ عن الصواب» یعنی زن نادان، و عمیۀ القلب بر وزن فَعِلَۀ است و «قومٌ عمون» یعنی مردمان کوردل و نادان. پایان نقل قول. «فکفلتنی» با بدون تشدید فاء یعنی روزی من و دیگر اموراتم را بر عهده گرفتی. یا با تشدید فاء یعنی هر کس که تحت ضمانت و کفالت من است را برایم آسان نمودی. و همچنین با تخفیف فاء این معنی را در بردارد. «فکثّرتنی» یعنی یاران و پیروانم را بر اساس آنچه به من آموختی، یعنی با عمل بدان، زیاد کردی .
«وعد الصدق» از این آیه کریمه اقتباس شده که خداوند فرموده است: «أُوْلَئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجاوَزُ عَن سَیِّئَاتِهِمْ فِی أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کَانُوا یُوعَدُونَ» (1){ اینانند کسانی که بهترینِ آنچه را انجام داده اند از ایشان خواهیم پذیرفت و از بدیهایشان درخواهیم گذشت در [زمره] بهشتیانند [همان] وعده راستی که بدانان وعده داده می شده است.} در این آیه «وعد الصدق» مصدر موکّد نفسی است چراکه «نتقبل و نتجاوز» ( پذیرش اعمال و گذشت از بدیها) همان وعده راستین خداوند است. و در اینجا ممکن است واو، حالیه نیز باشد.
«فی الباقیات الصالحات» یعنی همه اعمال نیکی که سود آن برای همیشه و تا روزگار بیپایان باقی خواهد ماند. «التی هی خیر ثوابا» مقصود سودی که کافران از نعمتهای فناپذیری که بدان افتخار میکنند، بهرهمند میشوند. «و خیرٌ مردّاً» یعنی از نظر سرانجام و منفعت بهتر است، گفته میشود: هذا شیء أردّ علیک یعنی این چیزی است که برای تو سودآورتر و بهتر است.
«أفضت القلوب» یعنی قلبها به نزد تو رسیده یا رازها و اسرارشان را نزد تو آشکار کردهاند. «عنت» یعنی فروتن و زبون شد. «انت البدیع قبل کل شیء» یعنی تو آفریننده همه چیز هستی و بر هر چیزی مقدم بودی، یا اینکه قدرت تو بر آفرینش، پیش از وجود اشیاء بوده، یا اینکه تو پیش از هر آفرینندهای، خالق و پدیدآور بودهای. «أنت ألاول» یعنی علت هر چیز هستی یا به اولویت اختصاص یافتهای پس تفریع (تقسیم بندی در عبارت) آشکار است و بقیه جملات و عبارت بعدی نیز بدین صورت است. «فلیس دونک شیء» در باطن بودن و در پوشیده ماندن از خِرَدها. یعنی چیزی نزدیکتر از تو وجود ندارد. «انت الظاهر» یعنی چیره و غالب، یا آشکار. «فلیس فوقک شیء» در غلبه و چیرگی یا در آشکار بودن چیزی بالاتر از تو نیست.
جوهری گوید: «حبل الورید» رگی است که عربها گمان میکردند از نوع رگ وریدی است و آن دو رگ وریدی است
ص: 95
أی الانقلاب أی الآخرة أو إلی الوطن.
ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ أی أفعال الجوارح و القلوب أو ما یفعل علانیة سرا أو ما ظهر وجوبه من ظهر القرآن أو بطنه و الردی الهلاک کنت عمیا بفتح العین و کسر المیم قال الجوهری یقال رجل عمی القلب أی جاهل و امرأة عمیة عن الصواب و عمیة القلب علی فعله و قوم عمون انتهی فکفلتنی بالتخفیف أی تکفلت برزقی و سائر أموری أو بالتشدید أی یسرت لی من تکفل بی و بالتخفیف أیضا یکون بهذا المعنی فکثرتنی أی کثرت أعوانی و أتباعی علی ما علمتنی أی علی العمل به.
وعد الصدق مقتبس من الآیة الکریمة حیث قال أُولئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِمْ فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ (1) و فیها وعد الصدق مصدر مؤکد لنفسه فإن نتقبل و نتجاوز وعد و هنا یحتمل الحالیة أیضا.
فی الباقیات الصالحات أی جمیع الأعمال الصالحة التی تبقی عائدتها أبد الآباد التی هی خیر ثوابا و عائدة مما متع به الکفرة من النعم الفانیة التی یفتخرون بها وَ خَیْرٌ مَرَدًّا أی عاقبة و منفعة یقال هذا الشی ء أرد علیک أی أنفع و أعود علیک.
و أفضت القلوب أی وصلت أو أبدت أسرارها لدیک و عنت أی خضعت و ذلت و أنت البدیع قبل کل شی ء أی أنت المبدع لکل شی ء و المتقدم علیها أو قدرتک علی الإبداع کان قبل وجود الأشیاء أو أنت المبدع قبل کل مبدع و أنت الأول أی علة الکل أو المخصوص بالأولیة فالتفریع ظاهر و کذا البواقی فلیس دونک شی ء فی البطون و الاستتار عن العقول أی لیس أقرب منک شی ء و أنت الظاهر أی الغالب أو البین فلیس فوقک شی ء فی الغلبة أو فی الظهور.
و قال الجوهری حبل الورید عرق تزعم العرب أنه من الورید و هما وریدان
ص: 95
که دو طرف گردن را فرا گرفته که پس از قسمت جلوی گردن است و دو رگ کلفتاند. پایان نقل قول. و پیشتر درباره آن سخن گفتیم. «یا من هو بالمنظر الاعلی» یعنی در جایگاه بلندی هستی که بندگانت را نظاره میکنی و آنان را میپایی. «بفطرۀ الاسلام» یعنی اسلامی که مرا بر آن سرشتهای و مرا برای فهم آن، آماده کردی و برای پذیرش آن به من قابلیت بخشیدی. که در کتاب عدل در این باره سخن گفتیم.
«و کلمۀ الاخلاص» یعنی تهلیل (لا اله الا الله) یا اینکه شامل دیگر عقاید نیز میشود. «ملۀ أبینا» هر کس اینچنین نباشد کلمه «أبینا» را انداخته است یا آن را به «أبی نبینا» و عبارتی مانند آن تغییر داده است هرچند که تغییر در نیت امکان پذیر باشد. «باسمک الذی» شاید موصول بدل از ضمیر باشد.
«الذی ملأ السموات»یعنی آثار و نشانههای خداوند آسمانها را پُر کرده است. «و أسئلک الأمن» یعنی از ترسهای دو سرای دنیا و آخرت از تو امان و امنیت مسألت دارم. «و السلامۀ» سلامتی از بیماریهای و عیبها و گناهان و مجازاتها. «و العافیۀ» از همه چیزهایی که ذکر شد و یا از برخی از آن یا از شرّ مردم. «المعافاۀ» به این صورت است که ضرر و زیان من به مخلوقات نرسد و ضرر و زیان آنان به من نرسد.
«سبحانک فی السماء عرشک» یعنی تو را از این منزّه میدانم که مکانی داشته باشی اما عرش خود را برای اظهار عظمتت بر بالای آسمانها قرار دادی، و بقیه جملات نیز بر همین منوال است. «سلطانک» یعنی سلطنت و قدرت و چیرگیات. «سبیلک» یعنی راهی که آن را قرار دادی تا بندگانت برای رسیدن به نیازمندیهایشان بپیمایند، یا راه نزدیکی به تو و طاعت و بندگی تو.
«المتعال» اصل آن المتعالی بوده که برای تخفیف یاء آن حذف گردیده است. «تبارک اسمک» یعنی اسم تو بلند و والا گشته است. از آن جهت که بر ذات تو اطلاق میشود، چنین است، چه رسد به ذات تو! یا اسم تو از اینکه بر نقص و عیب یا چیزی که سزاوار تو نباشد دلالت کند، پاک و منزه شده است. یا نامهای نیکوی تو زیاد شد. یا اینکه مقصود از اسم، صفت باشد یا اینکه واژه اسم، فشرده همه معانی است و تبارک اسمک یعنی تبارکتَ .
«ربّ السبع المثانی» اشاره به این سخن خداوند دارد که میفرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» (1){و به راستی، به تو سبع المثانی [سوره فاتحه] و قرآن بزرگ را عطا کردیم.} و دلالت بر این دارد که «مِن» در آیه بیانیه است همانطور که قول مشهور است نه تبعیضیّه بنابه قول (ضعیفی) که گفته شده است. «السبع» سوره فاتحه است زیرا این سوره دارای هفت آیه میباشد. یا هفت سوره بعد از
ص: 96
مکتنفا صفقی العنق مما یلی مقدمه غلیظان انتهی و قد مر الکلام فیه و یا من هو بالمنظر الأعلی أی فی المرقب الأعلی یرقب عباده بفطرة الإسلام أی الإسلام الذی فطرتنی علیه و جعلتنی مستعدا لفهمه قابلا لقبوله و قد مر الکلام فیه فی کتاب العدل.
و کلمة الإخلاص أی التهلیل أو هی شاملة لسائر العقائد و ملة أبینا و من لم یکن کذلک یسقط کلمة أبینا أو یغیر إلی أبی نبینا و نحوه و إن أمکن التغییر فی القصد باسمک الذی لعل الموصول بدل من الضمیر.
الذی ملأ السماوات أی آثاره و أسألک الأمن أی من مخاوف الدارین و السلامة من الأمراض و العیوب و المعاصی و العقوبات و العافیة من جمیع ما ذکر أو من بعضها أو من شر الناس و المعافاة بأن لا یصل ضرری إلی الخلق و لا ضررهم إلی.
سبحانک فی السماء عرشک أی أنزهک عن أن یکون لک مکان لکن جعلت عرشک لإظهار عظمتک فوق السماوات و کذا البواقی سلطانک أی سلطنتک و قدرتک و قهرک سبیلک أی السبیل الذی جعلته لسلوک عبادک إلی مآربهم أو سبیل قربک و طاعتک.
المتعال أصله المتعالی حذفت الیاء تخفیفا تبارک اسمک أی تعالی اسمک من حیث إنه مطلق علی ذاتک فیکف ذاتک أو تنزه اسمک عن أن یدل علی نقص أو عیب أو ما لا یلیق بذاتک أو کثرت أسماؤک الحسنی أو المراد بالاسم الصفة أو الاسم مقحم أی تبارکت.
و رب السبع المثانی إشارة إلی قوله تعالی وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ (1) و یدل علی أن کلمة من فی الآیة بیانیة کما هو المشهور لا تبعیضیة کما قیل و السبع سورة الفاتحة لأنها سبع آیات أو سبع سور بعد
ص: 96
سورههای طولانی است که هفتمین آن انفال و توبه است زیرا این دو در حکم یک سوره میباشد. یا سورههایی است که با «حم» آغاز میشود و گفته شده هفت صحیفه، آن هفتایی هاست، و مثانی (1)که از تثنیه یا ثناء گرفته شده است. همه آنها تکرار شدهای است که قرائت یا الفاظ یا قصهها یا موعظههای آن تکرار میشود. و به بلاغت و اعجاز تمجید و ستایش شده است. و با صفات بزرگ و
ص: 97
الطوال سابعتها الأنفال و التوبة لأنهما فی حکم سورة أو الحوامیم السبع و قیل سبع صحائف هی الأسباع و المثانی (1) من التثنیة أو الثناء فإن کل ذلک مثنی تکرر قراءته أو ألفاظه أو قصصه و مواعظه و مثنی علیه بالبلاغة و الإعجاز و مثن علی الله
ص: 97
نامهای نیکویی که شایسته خداوندا است او را ثنا گفت.
«القرآن العظیم» از جمله عطف کل بر بعض است، یا عطف عام بر خاص و اگر از آن أسباع اراده شود، از جمله عطف یک وصف بر وصف دیگر است. «و أن تغمرنی فی رحمتک» یعنی یعنی مرا در رحمت عظیمت داخل کن و مرا با آن بپوشان. «و أن تلقی علی محبتک» یعنی مرا به گونهای قرار دهی که هر کس مرا ببیند، دوستم بدارد یا تو مرا دوست بداری یا تو را دوست بدارم و معنای اول آشکارتر است، همانگونه که بیشتر مفسران در تفسیر این سخن خداوند ذکر کردهاند: «وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِّنِّی» (1){ مهری از خودم بر تو افکندم.} و «النجیّ» ندا کننده و کسی است انسان را مورد خطاب قرار داده و با او سخن میگوید.
در النهایۀ گوید: «درأ یدرأ درئاً» یعنی دفع کرد و از آن حدیثی است که «اللهم انی أدرأ بک فی نحورهم» یعنی به وسیله تو او را دفع میکنم تا کار مرا در مورد آنان کفایت فرمایی. و از این جهت نحر (بالای سینه) را بدان اختصاص داده که نحر در دفع کردن و جای گیری در کسی که دفع میشود، سریعتر و قویتر است .
جوهری گوید: «البادرۀ» به معنای خشم است و «بدرت منه بوادر غضب» یعنی خطا و لغزشهای او آشکار شد در هنگامی که خشمگین شد. و «الکنف» جانب و پهلو است. «زحزحته عن کذا» یعنی او را از فلان چیز دور کرد.
«فی الحیوۀ الدنیا» متعلق به «الثابت» یا به این گفته «ثبّتنی» است که در بابهای جنازه در مورد آن سخن گفتیم. «لا تبد عورتی» یعنی عیبهایم را آشکار مکن. «النصیحۀ» یعنی خالص کردن محبت برای خداوند و برای حجتهای او و برای دیگر مؤمنان. «من فضلک» یعنی از برترین روزیهایت که بر هر کدام از بندگانت که میخواهی عطا میکنی. همانطور که خداوند میفرماید: «وَاسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ» (2){ و از فضل خدا درخواست کنید.}
ص: 98
بما هو أهله من صفاته العظمی و أسمائه الحسنی.
وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ من عطف الکل علی البعض أو العام علی الخاص و إن أرید به الأسباع فمن عطف أحد الوصفین علی الآخر و أن تغمرنی فی رحمتک أی تدخلنی فی معظمها و تسترنی بها و أن تلقی علی محبتک أی تجعلنی بحیث یحبنی من یرانی أو تحبنی أو أحبک و الأول أظهر کما قال الأکثر فی قوله تعالی وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی (1) و النجی المناجی و المخاطب للإنسان و المحدث له.
و قال فی النهایة درأ یدرأ درءا دفع و
منه الحدیث: اللهم إنی أدرأ بک فی نحورهم.
أی أدفع بک فی نحورهم لتکفینی أمرهم و إنما خص النحور لأنه أسرع و أقوی فی الدفع و التمکن من المدفوع.
و قال الجوهری البادرة الحدة و بدرت منه بوادر غضب أی خطاء و سقطات عند ما احتد و الکنف الجانب و زحزحته عن کذا أی باعدته.
فی الحیاة الدنیا متعلق بالثابت أو بقوله ثبتنی و قد مر الکلام فیه فی أبواب الجنائز و لا تبد عورتی أی عیوبی و النصیحة أی خلوص المحبة لله و لحججه و لسائر المؤمنین من فضلک أی من فضول رزقک التی تتفضل بها علی من تشاء کما قال تعالی وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ (2).
ص: 98
«البرکات» منافع و افاضات دنیوی و اخروی فراوانی است که در نزد تو از الطاف ویژه و درجات بهشت و منزلگاههای قرب و محبت تو وجود دارد. «لا تزغ قلبی» یعنی قلب مرا به سوی باطل متمایل مگردان. «البائس» کسی است که به شدت نیازمند باشد. «الفرق» یعنی ترسو. و «اقترف» یعنی مرتکب گناه شد. «استکان» یعنی خاضع و فروتن شد. «اسئلک ان تعتقنی» یعنی از تو تاکید آنچه بیان کردم را خواستارم و به جهت فاصله افتادن زیاد آن را تکرار کرده است. و «کبت» یعنی بازداشتن و خوار و زبون کردن.
میگویم
از دعاهای پس از نماز عید فطر و قربان دو دعایی است که از سید الساجدین - سرور سجدهکنندگان - صلوات الله علیه در صحیفه شریف کامله سجادیه روایت شده است.
روایت4.
المتهجد: عبدالرحمن بن جندب از پدرش روایت میکند که حضرت علی علیه السلام روز عید قربان خطبه خواند. پس تکبیر گفت و فرمود: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد. سپاس برای خداوندی که ما را به این هدایت فرمود و شکرگذاری از آنِ خداوند است برای آن که ما را امتحان فرمود و حمد و سپاس مخصوص خداوند است برای آنچه از چهارپایان به ما روزی داد. الله اکبر به وزن عرش الهی و به اندازه خشنودی وجود او و به اندازه کشش کلماتش و به تعداد قطرههای آسمانهایش و به شمار چکههای دریاهایش. نامهای نیکو برای اوست و حمد و سپاس در دنیا و آخرت مخصوص اوست تا خشنود گردد و از خشنودی نیز بالاتر رود که او بلند مرتبه بزرگ است.
خداوند از همه چیز بزرگتر است او بزرگ و متکبر است و پرودگار نیرومند دارنده عزت و ای مهربان دلسوز دارای ترحم.کسی که توبه را میپذیرد و از لغزشها میگذرد و پس از داشتن قدرت، قلم عفو بر گناهان میکشد. و از رحمت خداوند جز گمراهان کسی ناامید نمیشود. خداوند بزرگ است بس بزرگ و خالصانه به این اقرار دارم که هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست و هر بامداد و شامگاه او را تسبیح و نیایش میگویم.
سپاس مخصوص خداوند است او را سپاس میگوییم و از او یاری میجوییم و از او طلب آمرزش و هدایت داریم و گواهی میدهم که هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست، بیهمتاست و شریکی ندارد و گواهی میدهم محمد بنده و فرستاده اوست. هر کس از خدا و فرستادهاش اطاعت کند به یقین هدایت یافته و به رستگاری بزرگی دست یافته است و هر کس از خدا و پیامبرش نافرمانی کند قطعا دچار گمراهیِ دور و درازی شده است.
ای بندگان خدا شما را سفارش میکنم به تقوای خدا و یاد کردن بسیار از مرگ و شما را از دنیایی که مردم پیش از شما کامی از آن نگرفته و پس از شما نیز برای کسی باقی نخواهد ماند و سرنوشت کسانی که در آن هستند همان سرنوشت گذشتگان است، برحذر میدارم. آگاه باشید گویا دنیا پایان یافته و وداع خویش را اعلام داشته است، خوبی هایش ناشناخته ماند، به سرعت به دوست دارانش پشت کرده می گذرد و با نابود شدن عجین شده، و همسایگانش را به سوی مرگ می راند. آنچه از دنیا شیرین بود تلخ شده، و آنچه صاف و زلال بود تیرگی پذیرفت
ص: 99
و البرکات الزیادات من المنافع و الإفاضات الدنیویة و الأخرویة فیما عندک من الألطاف الخاصة و درجات الجنة و منازل القرب و المحبة و لا تزغ قلبی أی لا تمله إلی الباطل و البائس هو الذی اشتدت حاجته الفرق أی الخائف و اقترف أی اکتسب الذنوب و استکان أی خضع أسألک أن تعتقنی أسألک تأکید لما مر إعادة للفصل الکثیر و الکبت الصرف و الإذلال.
و من الدعوات بعد صلاة العیدین الدعاءان المرویان عن سید الساجدین صلوات الله علیه فی الصحیفة الشریفة الکاملة.
الْمُتَهَجِّدُ(1)، رَوَی أَبُو مِخْنَفٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام خَطَبَ یَوْمَ الْأَضْحَی فَکَبَّرَ فَقَالَ- اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلَی مَا أَبْلَانَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ اللَّهُ أَکْبَرُ زِنَةَ عَرْشِهِ وَ رِضَی نَفْسِهِ وَ مِدَادَ کَلِمَاتِهِ وَ عَدَدَ قَطْرِ سَمَاوَاتِهِ وَ نُطَفِ بُحُورِهِ- لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَ الْأُولَی حَتَّی یَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ اللَّهُ أَکْبَرُ کَبِیراً مُتَکَبِّراً وَ إِلَهاً عَزِیزاً مُتَعَزِّزاً وَ رَحِیماً عَطُوفاً مُتَحَنِّناً یَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ یُقِیلُ الْعَثْرَةَ وَ یَعْفُو بَعْدَ الْقُدْرَةِ وَ لَا یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الضَّالُّونَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَبِیراً وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً وَ سُبْحَانَ اللَّهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ نَسْتَهْدِیهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ- مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ اهْتَدَی وَ فازَ فَوْزاً عَظِیماً وَ مَنْ یَعْصِهِمَا فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ کَثْرَةِ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیَا الَّتِی لَمْ یُمَتَّعْ بِهَا أَحَدٌ قَبْلَکُمْ وَ لَا تَبْقَی لِأَحَدٍ بَعْدَکُمْ فَسَبِیلُ مَنْ فِیهَا سَبِیلُ الْمَاضِینَ مِنْ أَهْلِهَا أَلَا وَ إِنَّهَا قَدْ تَصَرَّمَتْ وَ آذَنَتْ بِانْقِضَاءٍ وَ تَنَکَّرَ مَعْرُوفُهَا وَ أَصْبَحَتْ مُدْبِرَةً مُوَلِّیَةً فَهِیَ تَهْتِفُ بِالْفَنَاءِ وَ تَصْرُخُ بِالْمَوْتِ قَدْ أَمَرَّ مِنْهَا مَا کَانَ حُلْواً وَ کَدِرَ مِنْهَا مَا کَانَ صَفْواً فَلَمْ
ص: 99
و بیش از ته ماندهای مانند تهمانده ظرف آب یا جرعه ای آب باقی مانده که اگر تشنه آن را مزه کند تشنگی اش رفع نمیشود، از آن باقی نمانده است. پس ای بندگان خدا برای کوچ کردن از آن آماده شوید و برای ترک آن عزم خود را جزم کنید زیرا هیچ زنده ای در بقا طمع نبندد و جانی نیست مگر آنکه فرمان مرگ را گردن نهاده باشد پس برحذر باشید که آرزو بر شما چیره نگردد و پایان عمر و اجل را دور نپندارید که در نتیجه آن سنگدل خواهید شد و فریفته آرزوها و نیرنگهای شیطان و وعدههای او نشوید زیرا شیطان دشمن شما است و بر هلاکت و نابودی شما حریص است.
ای بندگان خدا در زمان حیات، خداوند را عبادت کنید. پس سوگند به خدا اگر مانند شتران غمزده فرزند مرده بنالید و مانند آواز خوانی و شیون کبوتران بخوانید و مانند راهبی که دنیا را ترک کرده فریاد و زاری نمایید و برای درخواست قرب ونزدیکی،در بالا بردن مقام و منزلت نزد خودش یا آمرزش گناهی که کاتبان الهی نوشته و فرشتگان ثبت نموده، از مال و فرزندان در راه خدا بگذرید، هر آئینه کم است در مقابل ثوابی که از جانب خداوند متعال امید دارید و در مقابل عذاب او میترسید. و سوگند به خدا اگر دلهای شما کاملا گداخته و چشمانتان از ترس خداوند خون گریه کند سپس به اندازه عمر دنیا عمر کنید و با بهترین تلاش و عمل سپری کنید،اعمال شما با نعمتهای بزرگ خداوند که به شما عطا فرموده جوابگویی و برابری نمیکند و جز با رحمت و منّت خداوند بر شما شایسته بهشت نمیگردید. خداوند ما و شما را از جمله عدالتپیشگان و توبه کنندگان و کسانی که به سوی خدا بازگشته اند قرار دهد.
بدانید که امروز روزی است که حرمتی بس بزرگ دارد و برکتش مورد امیدواری است و در این روز امید آمرزش گناهان میرود. پس خدا را بسیار یاد کنید و با توبه و انابه و فروتنی و تضرع خود را در معرض پاداش الهی قرار دهید زیرا اوست کسی که توبه را از بندگان خود می پذیرد و از گناهان درمی گذرد و او مهربان و دوستدار مومنان است. اگر کسی از شما قربانی کرد باید برّه گوسفندی را قربانی کند و قربانی کردن یک بزغاله با آن برابری نمیکند و از شروط کمال قربانی معاینه و بازرسی چشم و گوش آن است و چون چشم و گوش آن سالم باشد، قربانی درست و تمام است و اگر شاخ آن شکسته باشد یا پای خود را در قربانگاه بر زمین بکشد کفایت نمیکند .
ص: 100
یَبْقَ مِنْهَا إِلَّا شُفَافَةٌ کَشُفَافَةِ الْإِنَاءِ وَ جُرْعَةٌ کَجُرْعَةِ الْإِدَاوَةِ لَوْ تَمَزَّزَهَا الصَّدْیَانُ لَمْ تَنْقَعْ غُلَّتَهُ فَأَزْمِعُوا عِبَادَ اللَّهِ عَلَی الرَّحِیلِ عَنْهَا وَ أَجْمِعُوا مُتَارَکَتَهَا فَمَا مِنْ حَیٍّ یَطْمَعُ فِی بَقَاءٍ وَ لَا نَفْسٍ إِلَّا وَ قَدْ أَذْعَنَتْ لِلْمَنُونِ وَ لَا یَغْلِبَنَّکُمُ الْأَمَلُ وَ لَا یَطُلْ عَلَیْکُمُ الْأَمَدُ فَتَقْسُوَ قُلُوبُکُمْ وَ لَا تَغْتَرُّوا بِالْمُنَی وَ خُدَعِ الشَّیْطَانِ وَ تَسْوِیفِهِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ عَدُوُّکُمْ حَرِیصٌ عَلَی إِهْلَاکِکُمْ تَعَبَّدُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ أَیَّامَ الْحَیَاةِ فَوَ اللَّهِ لَوْ حَنَنْتُمْ حَنِینَ الْوَالِهِ الْمِعْجَالِ وَ دَعَوْتُمْ دُعَاءَ الْحَمَامِ وَ جَأَرْتُمْ جُؤَارَ مُتَبَتِّلِی الرُّهْبَانِ وَ خَرَجْتُمْ إِلَی اللَّهِ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ الْتِمَاسَ الْقُرْبَةِ إِلَیْهِ فِی ارْتِفَاعِ دَرَجَةٍ عِنْدَهُ وَ غُفْرَانِ سَیِّئَةٍ أَحْصَتْهَا کَتَبَتُهُ وَ حَفِظَتْهَا رُسُلُهُ لَکَانَ قَلِیلًا فِیمَا تَرْجُونَ مِنْ ثَوَابِهِ وَ تَخْشَوْنَ مِنْ عِقَابِهِ وَ تَاللَّهِ لَوِ انْمَاثَتْ قُلُوبُکُمُ انْمِیَاثاً وَ سَالَتْ مِنْ رَهْبَةِ اللَّهِ عُیُونُکُمْ دَماً ثُمَّ عُمِّرْتُمْ عُمُرَ الدُّنْیَا عَلَی أَفْضَلِ اجْتِهَادٍ وَ عَمَلٍ مَا جَزَتْ أَعْمَالُکُمْ حَقَّ نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ لَا اسْتَحْقَقْتُمُ الْجَنَّةَ بِسِوَی رَحْمَةِ اللَّهِ وَ مَنِّهِ عَلَیْکُمْ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِنَ الْمُقْسِطِینَ التَّائِبِینَ الْأَوَّابِینَ أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَوْمٌ حُرْمَتُهُ عَظِیمَةٌ وَ بَرَکَتَهُ مَأْمُولَةٌ وَ الْمَغْفِرَةُ فِیهِ مَرْجُوَّةٌ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ وَ تَعَرَّضُوا لِثَوَابِهِ بِالتَّوْبَةِ وَ الْإِنَابَةِ وَ الْخُضُوعِ وَ التَّضَرُّعِ فَإِنَّهُ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْوَدُودُ وَ مَنْ ضَحَّی مِنْکُمْ فَلْیُضَحِّ بِجَذَعٍ مِنَ
الضَّأْنِ وَ لَا یُجْزِی عَنْهُ جَذَعٌ مِنَ الْمَعْزِ وَ مِنْ تَمَامِ الْأُضْحِیَّةِ اسْتِشْرَافُ أُذُنِهَا وَ سَلَامَةُ عَیْنِهَا فَإِذَا سَلِمَتِ الْأُذُنُ وَ الْعَیْنُ سَلِمَتِ الْأُضْحِیَّةُ وَ تَمَّتْ وَ إِنْ کَانَتْ (1)
عَضْبَاءَ الْقَرْنِ تَجُرُّ رِجْلَیْهَا إِلَی الْمَنْسِکِ-(2)
ص: 100
و چون مراسم قربانی را برگزار کردید از گوشت قربانی بخورید و اطعام کنید و مقداری را ذخیره کنید و خدا را به پاس این نعمت که گوشت چهارپایان را روزی شما ساخته سپاسگذاری کنید و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و عبادت را کامل و نیکو به جای آورید و گواهی به قسط و داد را اقامه کنید و وآنچه را خدا به شما واجب کرده تمایل و اشتیاق نشان دهید و حج و روزه و نماز و زکات و آثار و نشانه های ایمان را که بر شما واجب کرده، ادا کنید زیرا پاداش الهی بزرگ و خیر و خوبی آن هنگفت است.
و به معروف امر کنید و از منکر نهی کنید و ناتوان را یاری و ستمدیده را کمک کنید و دست ستمکار و آنکه مردم را به شک و تردید دچار میکند بگیرید (بازدارید) و با زنان و بردگانتان خوش رفتاری کنید و در سخن گفتن راستگو باشید و امانتها را بازگردانید و عهد و پیمان را وفا کنید و بهپا دارندگان حق و عدالت باشید و پیمانه و ترازو را تمام دهید و در راه خدا چنان که حق جهاد در راه اوست، جهاد کنید و زندگانی دنیا شما را نفریبد و زنهار تا شیطانِ فریبنده شما را در باره خدا نفریبد. بیگمان رساترین موعظه و بهترین سخن، کلام خداوند است.
سپس آن حضرت اعوذ بالله من الشیطان الرجیم را گفت و سوره اخلاص را قرائت فرمود و مانند کسی که شتاب دارد، نشست سپس برخاست و فرمود:
حمد و سپاس مخصوص خداوند است. او را سپاس میگوئیم و از او یاری و هدایت میطلبیم و از او آمرزش میخواهیم و بر او توکل میکنیم و ادامه خطبه کوتاه را بر منوال خطبه جمعه ایراد فرمود. (1)
توضیح
این حدیث بر مستحب بودن تکبیر گفتن پس از نماز عید نیز دلالت دارد و همچنین در آنچه در کتاب فقیه از ایشان روایت شده، آشکار است و احتمال دارد که در اینجا(تکبیرات) قسمتی از خطبه باشد. (2)
«الله اکبر زنۀ
ص: 101
وَ إِذَا ضَحَّیْتُمْ فَکُلُوا مِنْهَا وَ أَطْعِمُوا وَ ادَّخِرُوا وَ احْمَدُوا اللَّهَ عَلَی مَا رَزَقَکُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ- وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَحْسِنُوا الْعِبَادَةَ وَ أَقِیمُوا الشَّهَادَةَ بِالْقِسْطِ وَ ارْغَبُوا فِیمَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ أَدُّوا مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنَ الْحَجِّ وَ الصِّیَامِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ مَعَالِمِ الْإِیمَانِ فَإِنَّ ثَوَابَ اللَّهِ عَظِیمٌ وَ خَیْرَهُ جَسِیمٌ وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَعِینُوا الضَّعِیفَ وَ انْصُرُوا الْمَظْلُومَ وَ خُذُوا فَوْقَ یَدِ الظَّالِمِ أَوِ الْمُرِیبِ وَ أَحْسِنُوا إِلَی نِسَائِکُمْ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَ اصْدُقُوا الْحَدِیثَ وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ- وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ وَ کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ وَ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزانَ- وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ وَ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ إِنَّ أَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ وَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ کَلَامُ اللَّهِ- ثُمَّ تَعَوَّذَ وَ قَرَأَ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ وَ جَلَسَ کَالرَّائِدِ الْعَجْلَانِ ثُمَّ نَهَضَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نَسْتَهْدِیهِ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ- وَ ذَکَرَ بَاقِیَ الْخُطْبَةِ الْقَصِیرَةِ نَحْواً مِنْ خُطْبَةِ الْجُمُعَةِ(1).
هذا الخبر یدل علی استحباب التکبیر عقیب صلاة العید أیضا و هو الظاهر مما رواه فی الفقیه أیضا(2)
و یحتمل هنا أن یکون جزءا للخطبة الله أکبر زنة
ص: 101
عرشه» یعنی تکبیری می گویم که از نظر کمّی و کیفی برابر با وزن عرش خداوند باشد. و این عبارت از جمله تشبیه معقول به محسوس است یعنی میخواهم اینچنین سپاسی را در نفس مخاطب جای گیر کنم هر چند که این امر برایم ممکن نباشد. یا معنی بدین گونه است که خداوند شایسته است به آن اندازهها تکبیر گفته شود. «و رضا نفسه» یعنی او را تکبیری میگویم که سبب خشنودی خداوند گردد از آن جهت که دربر داشتن همه شرایط است.
«و مداد کلماته» یعنی به اندازه مرکبی که خداوند کلماتش را با آن مینویسد و مقصود از کلمات، علوم یا تقدیرات الهی یا سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام است که توضیح آن پیشتر بیان شد و به این سخن خداوند اشاره دارد که میفرماید: «قُل لَّوْ کَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِّکَلِمَاتِ رَبِّی» (1) { بگو: «اگر دریا برای کلمات پروردگارم مرکّب شود.} و «النطف» جمع نطفه و آن آب زلال است چه اندک و چه بسیار.
«له الاسماء الحسنی» خداوند نامهای نیکو دارد زیرا این نامها بر بهترین صفات کمال دلالت دارد یا مقصود از آن صفات کمالی باشد. «و له الحمد فی الآخرۀ و الاولی» یعنی در دو سرای دنیا و آخرت سزاوار حمد و ستایش و شکرگذاری است به سبب اینکه نعمتهای خداوند همه مخلوقات را در هر دو سرای شامل میشود. «حتی یرضی» یعنی شایسته است سپاس شود تا جایی که با این حمد و سپاس از بنده خشنود گردد و پس از دستیابی به کمترین مرتبههای خشنودی نیز شایسته حمد و سپاس است زیرا برای شایستگی و سزاواری خداوند و برای رضایت و خشنودی خداوند سبحان هیچ پایانی نیست.
«الله اکبر کبیرا» یعنی او را تکبیر میگویم درحالی که او ذاتش بزرگ است. «متکبراَ» یعنی متصف به نهایت کبریاء و عظمت است. یا اینکه با آفرینش آنچه که آفریده، کبریایی خود را آشکار ساخته یا اینکه نفس خویش را بدان توصیف نموده است. «متعززاً» یعنی متّصف به بالاترین مرتبههای عزت و چیرگی. یا اینکه با آفرینش چیزها و چیره شدن بر آن، عزّت خویش را آشکار کرده است. یا اینکه نفس خویش را بدان متصف نموده است. «العطف» دلسوزی و مهربانی است. «متحنّناً» یعنی متصف به نهایت مهربانی
ص: 102
عرشه أی أقوله قولا یوازی ثقل عرشه کما أو کیفا و هو من قبیل تشبیه المعقول بالمحسوس أی أرید إیقاع مثل هذا الحمد و إن لم یتیسر لی ذلک أو المعنی أنه مستحق للتکبیر بتلک المقادیر و رضا نفسه أی أکبره تکبیرا یکون من حیث اشتماله علی الشرائط سببا لرضاه.
و مداد کلماته أی بقدر المداد التی یکتب بها کلماته أی علومه أو تقدیراته أو کلمات النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام و قد مر تحقیق ذلک و هو إشارة إلی قوله تعالی قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی (1) الآیة و النطف جمع النطفة و هی الماء الصافی قل أو کثر.
لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی لدلالتها علی أفضل صفات الکمال أو المراد بها الصفات الکمالیة و له الحمد فی الآخرة و الأولی أی یستحق الحمد و الثناء و الشکر فی النشأتین لشمول نعمه لجمیع الخلق فیهما حتی یرضی أی یستحق أن یحمد حتی یرضی عن العبد بذلک الحمد و بعد حصول أقل مراتب الرضا أیضا یستحق الحمد إذ لا نهایة لاستحقاقه و لا لرضاه سبحانه.
الله أکبر کبیرا أی أکبره حالکونه کبیرا بالذات متکبرا متصفا بنهایة الکبریاء و العظمة أو أظهر کبریاءه بخلق ما خلق أو وصف نفسه بها متعززا أی متصفا بأعلی مراتب العزة و الغلبة أو مظهرا عزته بخلق الأشیاء و قهرها أو واصفا نفسه بها و العطف الشفقة و الرحمة متحننا أی متصفا بنهایة الحنان
ص: 102
و رحمت. یا اینکه مهربانی خویش را آشکار کرده یا نفس خویش را بدان وصف نموده است. «العثرۀ» یعنی لغزش و مقصود از آن اشتباه است و «اقالتها» یعنی عفو و گذشت کردن از آن.
«لایقنط» با ضمه و فتحه و کسره نون یعنی ناامید میشود و در آیه «وَمَن یَقْنَطُ مِن رَّحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّآلُّونَ» (1) {وچه کسی- جز گمراهان- از رحمت پروردگارش نومید می شود؟} نیز با سه حالت اعراب، قرائت شده است اما ضمه نون قرائت شاذ است. «مخلصاً» یعنی این عبارت را درحالی میگویم که خالصانه و بدون هیچ دوروئی و نفاقی به توحید و یکتاپرستی او اقرار دارم. «البکره» اول روز و «الاصیل» آخر روز است همانطور که پیشتر بارها ذکر شد. و در فقیه بدین صورت آمده: فراوان میگویم که هیچ معبودی جز خداوند نیست و پاک و منزه است خداوند مهربان و توانا.
«نحمده» تاکید و بیان برای این سخنشان «الحمد لله» است زیرا این عبارت در درجه «الحمد لله حمدا» است. «من یعصهما» در بیشتر نسخهها بدین صورت آمده است. پس دلالت بر این دارد که آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که به شخصی که این جمله را گوید، فرمود: «تو بد خطیبی هستی»، هیچ اصل و اساسی ندارد. و در برخی نسخهها چنانکه در فقیه است اینگونه آمده است: «من یعص الله و رسوله»، این حدیث را تایید میکند و آن به احتیاط نزدیک تر است. و در فقیه پس از عبارت «بعیدا» اینگونه آمده: «خسر خسرانا مبیناً» یعنی دستخوش زیانی آشکار شده است. و پس از یادآوری مرگ اینگونه آمده است: «و الزهد فی الدنیا التی ...» یعنی: شما را به زهد در دنیایی سفارش میکنم که مردم پیش از شما کامی از آن نگرفته و پس از شما نیز برای کسی باقی نخواهد ماند و سرنوشت شما در این دنیا همان سرنوشت گذشتگان است. آیا نمیبینید که دنیا سپری شده است.
«سبیل الماضین من اهلها» گذشتگان از اهل آن که به سوی نابودی رهسپارند. «الا و انها قد تصرمت» یعنی قطع شده و نابود گشته است. و «الصرم» یعنی بریدن و منقطع شدن، و از آن «الصارم» به معنای شمشیر برنده گرفته شده است. «آذنت» یعنی اعلام کرده است. «تنکّر معروفها» یعنی آنچه که مردم از آن میشناختند و آن را خوب میدانستند، ناآشنا شده است. و نتیجه اینکه هر آنچه که هر شخصی بدان انس میگرفت و هر از چند گاهی و وضعیتی پس از وضعیتی دیگر (از دنیا) میشناخت، از جمله سلامتی و نیرومندی و جوانی و امنیت و مقام و ثروت و غیر آنها، تغییر کرده و دگرگون شده است و این مقصود از عبارت «بإدبارها و تولیها» است.
«فهی تهتف» یعنی دنیا با زبان حال خود و به آنچه از نابودی و پایانش که به مردم مینمایاند فریاد بر میآورد. «بالفناء» یعنی به نابودی و فناء خبر میدهد و به فنا فریاد میزند و پس از آنکه ما را امیدوار کرد و به ما امان داد، ما را به سوی نابودی و فنا فراخواند. گفته میشود: هتف
ص: 103
و الرحمة أو مظهرا له أو واصفا نفسه به و العثرة الزلة و المراد بها الخطیئة و إقالتها العفو عنها.
و لا یقنط بتثلیث النون أی ییأس و قد قرئ فی الآیة(1) أیضا علی الوجوه الثلاثة لکن الضم قراءة شاذة مخلصا أی أقولها مخلصا له التوحید من غیر رئاء أو نفاق و البکرة أول النهار و الأصیل آخره کما مر مرارا و فی الفقیه و لا إله إلا الله کثیرا و سبحان الله حنانا قدیرا.
نحمده تأکید لقوله الحمد لله و بیان له لأنه فی قوة الحمد لله حمدا و من یعصهما کذا فی أکثر النسخ فیدل علی أن ما روی أن النبی صلی الله علیه و آله قال: لمن قال ذلک بئس الخطیب أنت.
لا أصل له (2)
و فی بعض النسخ کما فی الفقیه وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (3) فیؤید الخبر و هو أحوط و فی الفقیه بعد قوله بعیدا و خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً و بعد ذکر الموت و الزهد فی الدنیا التی لم یتمتع بها من کان فیها قبلکم و لن تبقی لأحد من بعدکم و سبیلکم فیها سبیل الماضین أ لا ترون أنها قد تصرمت إلخ.
سبیل الماضین من أهلها من المصیر إلی الفناء ألا و إنها قد تصرمت أی تقطعت و فنیت و الصرم القطع و منه الصارم للسیف القاطع و آذنت أی أعلمت و تنکر معروفها أی صار منکرا ما کان یعرفه الناس منه و یعدونه حسنا و الحاصل أنه تغیر کل ما کان یأنس به کل أحد و یعرفه وقتا فوقتا و حالا بعد حال من صحة أو قوة أو شباب أو أمن أو جاه أو مال و غیر ذلک و ذلک و هذا هو المراد بإدبارها و تولیها.
فهی تهتف أی تصیح بلسان حالها و بما تریه الناس من انقضائها بالفناء أی مخبرا بالفناء أو تهتف بالفناء و تدعوه إلینا بعد ما کان یمنینا و یؤمننا یقال هتف
ص: 103
به، یعنی بر او فریاد زد و او را فرا خواند که معنای اول آشکارتر است. «تصرخ بالموت» صرخۀ، به معنای فریاد بلند است و بیشتر بر صدایی اطلاق میشود که همراه با بیتابی و طلب یاری در مصیبتها و پیشامدها باشد. و با مرگ مناسبت دارد. این عبارت نیز میتواند محتمل بر دو معنی باشد هر چند که معنای دوم آن دورتر است. و ممکن است مقصود از «الهتف» و «الصراخ» صدا و فریادی باشد که در هنگام مرگ از عزیزان و غیر آنها شنیده میشود. و مجاز در إسناد اصل فریاد باشد، یعنی ما را به بقا و ماندگاری امیدوار می کند سپس با پیشامدهای ناگوار ما را سخت دردمند می کند و مصیبتزدهها در آن فریاد برآورند و با آن فریاد، مرگ و نابودی را بر ما اعلام کنند.
و در نهج البلاغه (1)بدین صورت آمده است: «الا و ان الدنیا قد تصرمت و آذنت بالوداع و تنکّر معروفها و ادبرت حذاء فهی تحفز بالفناء سکانها و تحدوا بالموت جیرانها» یعنی: آگاه باشید گویا دنیا پایان یافته و وداع خویش را اعلام داشته است و خوبیهایش ناشناخته مانده و به سرعت پشت کرده میگذرد و ساکنان خود را به سوی نابود شدن میکشاند و همسایگانش را به سوی مرگ میمی راند. و «حذاء» در بیشتر نسخهها با حاء بدون نقطه به معنای سبک و سریع آمده است.و در برخی نسخهها با جیم به معنای قطع شده و سریع است و گفته شده به معنای چیزی است که خیر و برکتش قطع شده است. و «حفزه» با حاء مهمله و فاء و زاء یعنی از پشت، او را راند و او را تحریک کرد و در کار بر او شتاب کرد. و حفزه بالرمح یعنی با نیزه بر او ضربه زد. بر اساس معنای اول شاید امام علیه السلام نابودی را به تازیانه تشبیه کرده است یا اینکه باء در «بالفناء» برای سببیت باشد یا به معنای «الی» باشد که معنای دوم آشکارتر است.
«و تحدو» یعنی برمیانگیزد و میراند که از «الحدو» به معنای راندن شتر و آوازخواندن برای شتر گرفته شده است. «الجار» یعنی همسایه و کسی که او را از اینکه مورد ستم واقع شود، پناه دادهای. و شاید معنای دوم در اینجا مناسبتر باشد و ممکن است مقصود از جیران کسانی باشد که سود بردن و اعتمادشان به دنیا کمتر باشد و و مقصود از سکان، خلاف جیران باشد که با این توجیه با واژه مجاور (همسایه) مناسبت پیدا میکند.
و در فقیه اینگونه آمده است: «الا ترون أنّها قد تصرمت .....» یعنی: آیا نمی بینید که دنیا سپری شده، و مدتش طی گشته، و اعلام زوال کرده، و آشنایش ناآشنا گشته. و خود (دنیا) شتابان روی برتافته، و آن از فنا خبر میدهد، و آهنگ مرگ به گوش ساکن آن سروده می شود، چندان که شیرینیهای آن تلخ شده، و آب زلال آن کدورت گرفته، تا بجز قطراتی در ته مشربه ای، و جرعه ای همانند جرعه باقیمانده در ته ظرفی که تشنگی تشنه کامی با مکیدنش فرو نمی نشیند از آن بجای نمانده است.
و در نهج البلاغه اینگونه آمده: و قد امرّ و به همان صورتی که در فقیه آمده ادامه حدیث ذکر شده تا این گفته: «أو جرعۀ کجرعۀ المقلۀ لو تمزّزها الصدیان لم ینفع فازمعوا ..» یعنی: یا جرعهای آب که با آن عطش تشنگان دنیا فرو نخواهد نشست. پس از این سرای کوچ کنید ... .
«امرّ الشیء» یعنی تلخ شد . و «کدر» با فتحه و ضمه و کسره دال متضاد «صفا» است و در نسخههای نهج البلاغه
ص: 104
به أی صاح به و دعاه و الأول أظهر و تصرخ بالموت الصرخة الصیحة الشدیدة و تطلق غالبا علی صوت معه جزع و استغاثة فی المصائب و النوائب و یناسب الموت و هذه الفقرة أیضا یحتمل المعنیین و إن کان الثانی فیها أبعد و یحتمل أن یکون المراد بالهتف و الصراخ ما یکون عند موت الأحباب و غیرهم و یکون المجاز فی الإسناد فی أصل الصراخ أی کانت تمنینا البقاء ثم تفجعنا بالنوائب فتصرخ فیها أصحاب المصائب فیؤذننا بذلک بالموت و الفناء.
وَ فِی النَّهْجِ:(1) أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ تَصَرَّمَتْ وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ وَ تَنَکَّرَ مَعْرُوفُهَا وَ أَدْبَرَتْ حَذَّاءَ فَهِیَ تَحْفِزُ بِالْفَنَاءِ سُکَّانَهَا وَ تَحْدُو بِالْمَوْتِ جِیرَانَهَا.
و حذاء فی کثیر من النسخ بالحاء المهملة أی خفیفة سریعة و فی بعضها بالجیم أی مقطوعة أو سریعة و قیل أی منقطعة الدر و الخیر و حفزه بالحاء المحملة و الفاء و الزای دفعه من خلفه و حثه و أعجله و حفزه بالرمح أی طعنه و علی الأول لعله علیه السلام شبه الفناء بالمقرعة أو الباء للسببیة أو بمعنی إلی و الأوسط أظهر.
و تحدو أی تبعث و تسوق من الحدو و هو سوق الإبل و الغناء لها و الجار المجاور و الذی أجرته من أن یظلم و لعل الأخیر هنا أنسب و یمکن أن یراد بالجیران من کان انتفاعهم بالدنیا أو رکونهم إلیها أقل و بالسکان خلافهم فناسب التعبیر بالمجاور.
وَ فِی الْفَقِیهِ: أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّهَا قَدْ تَصَرَّمَتْ وَ آذَنَتْ بِانْقِضَاءٍ وَ تَنَکَّرَ مَعْرُوفُهَا وَ أَدْبَرَتْ حَذَّاءَ فَهِیَ تُخْبِرُ بِالْفَنَاءِ وَ سَاکِنُهَا یُحْدَی بِالْمَوْتِ فَقَدْ أَمَرَّ مِنْهَا مَا کَانَ حُلْواً وَ کَدِرَ مِنْهَا مَا کَانَ صَفْواً فَلَمْ یَبْقَ مِنْهَا إِلَّا سَمَلَةٌ کَسَمَلَةِ الْإِدَاوَةِ وَ جُرْعَةٌ کَجُرْعَةِ الْإِنَاءِ لَوْ تَمَزَّزَهَا الصَّدْیَانُ لَمْ تَنْقَعْ غُلَّتَهُ.
و فی النهج و قد أمر و ساق کما فی الفقیه إلی قوله أو جرعة کجرعة المقلة لو تمززها الصدیان لن ینقع فأزمعوا.
و أمر الشی ء صار مرا و کدر مثلثة الدال ضد صفا و المضبوط فی نسخ النهج
ص: 104
با کسره دال ثبت شده است. «الشفافۀ» باقی مانده آب در ظرف است. و «السملۀ» با حروف متحرک آب اندکی است که در ظرف میماند. «الإدواۀ» با کسره یعنی پاک و مطهر. «الجرعۀ» با ضمه همانطور که در نسخهها آمده است، اسم برای نوشیدن اندک است و با فتحه به معنای یک بار نوشیدن است. «المَقلَۀ» با فتحه سنگریزه تقسیم است که هنگام کمبود آب در مسافرت در ظرف آب اندازند سپس آنچه که سنگریزه را میپوشاند، بر آن میریزند و به هر مسافر سهمی از آب بدهند. «مزّه» یعنی آن را مکید و «التمزّز» یعنی اندک اندک آب را مکید و نوشید. «الصدی» یعنی تشنگی. «نقّع الرجل بالماء» و روایت شده: نقع الماء العطش نقعاً و نقوعاً یعنی آب تشنگی او را تسکین داد و تشنگی او فرو نشست. «الغُلّۀ» با ضمه به معنای تشنگی یا شدت تشنگی یا حرارت شکم است.
تلخ شدن و کدر شدن و کم شدن یا از جهت کوتاهی عمرها در آن زمانها است، و اندک بودن عمر موجب تلخی و کدورت و کمی شهوات و انگیزهها می گردد، یا از جهت اندک بودن عمر دنیا و نزدیک شدن نابودی آن با برپایی قیامت، یا از جهت پایان یافتن جوانی و کمی بهرهمندی از لذتها و نزدیکی اجل در بیشتر مخاطبان است با وجود اینکه هیچ مخاطبی نیست که شایسته خطاب قرار گرفتن در دنیا باشد مگر اینکه تلخی پس از شیرینی، و کدورت پس از خالصی را یافته است درحالی که عمر یقینیاش سپری شده است و از بقا و ماندگاری اش جز اندکی گمان برده نمی شود.
فأزمعوا، در نهج البلاغه به این صورت آمده است: فأزمعوا عباد الله الرحیل ... یعنی: ای بندگان خدا کوچ کنید از این سرای که بر اهلش نابودی مقدر گشته است مبادا آرزوها بر شما چیره گردد و مبپندارید که عمر طولانی خواهید داشت. و در فقیه آمده است: بالرحیل من هذه الدار المقدور علی اهلها الزوال ..... یعنی: برای کوچ از این سرائی که فنا بر اهل آن مقدّر شده، و ساکنینش از بقاء ممنوع گشته اند، و جانهاشان به خواری مرگ کشیده شده است، چنان که هیچ زنده ای در بقاء طمع نبندد، و جانی نیست مگر آنکه فرمان مرگ را گردن نهاده باشد. پس مبادا که آرزو بر شما چیره گردد، و پایان عمر و اجل را دور بپندارید. و در دنیا فریفته آرزوها نشوید، و چند روزه زندگی را به عبادت خدا بپردازید. زیرا بخدا سوگند... .
«أزمعت الأمر» یعنی بر انجام کار استوار شدم و بر آن کار تصمیم گرفتم یا بر آن کار مواظبت کردم. و فراء گوید: «أزمعتُ الأمر و أزمعتُ علیه» یعنی بر آن کار استوار شدم. و «رحیل» اسم برای ارتحال قوم یعنی نقل مکان آنها از جایگاهشان است. و «قدر الله ذلک علیه» مانند کتب و ضرب یعنی قدّره با تشدید( آن را مقدر کرد). و ابن میثم گوید: «المقدور» مقدری است که وجود آن حتمی است. «و أجمعوا» یعنی تصمیم بگیرید و بر آن متّفق شوید. «أذعن له» یعنی خاضع و زبون شد و اقرار کرد. «المنون» یعنی مرگ و «الامل» یعنی امید.
ص: 105
بالکسر و الشفافة بالضم بقیة الماء فی الإناء و السملة بالتحریک القلیل من الماء تبقی فی الإناء و الإداوة بالکسر المطهرة و الجرعة بالضم کما فی النسخ الاسم من الشرب الیسیر و بالفتح المرة الواحدة منه و المقلة بالفتح حصاة القسم توضع فی الإناء إذا عدموا الماء فی السفر ثم یصب علیه ما یغمر الحصاة فیعطی کل أحد سهمه و مزه أی مصه و التمزز مصه قلیلا قلیلا و الصدی العطش و نقع الرجل بالماء روی و نقع الماء العطش نقعا و نقوعا سکنه و الغلة بالضم العطش أو شدته أو حرارة الجوف.
و صیرورتها مرا و کدرا و قلیلا إما لقصر الأعمار فی تلک الأزمان و قلة العمر توجب المرارة و الکدورة و قلة الشهوات و الدواعی أو لقلة عمر الدنیا و قرب انقضائها بقیام الساعة أو لانقضاء الشباب و قلة الاستمتاع بالملاذ و قرب الأجل فی أکثر المخاطبین مع أنه ما من مخاطب یستحق الخطاب فی الدنیا إلا و قد وجد مرارة بعد حلاوة و کدورة بعد صفو و قد مضی عمره المتیقن و لا یظن من البقاء إلا قلیلا.
فأزمعوا فی النهج فأزمعوا عباد الله الرحیل عن هذه الدار المقدور علی أهلها الزوال و لا یغلبنکم فیها الأمل و لا یطولن علیکم الأمد و فی الفقیه بالرحیل من هذه الدار المقدور علی أهلها الزوال الممنوع أهلها من الحیاة المذللة أنفسهم بالموت فلا حی یطمع فی البقاء و لا نفس إلا مذعنة بالمنون فلا یغلبنکم الأمل و لا یطل علیکم الأمد و لا تغتروا فیها بالآمال و تعبدوا الله أیام الحیاة فو الله أزمعت الأمر أی أجمعته و عزمت علیه أو ثبت علیه و قال الفراء أزمعت الأمر و أزمعت علیه و الرحیل اسم ارتحال القوم أی انتقالهم عن مکانهم و قدر الله ذلک علیه ککتب و ضرب أی قدره بالتشدید و قال ابن میثم المقدور المقدر الذی لا بد من کونه و أجمعوا أی اعزموا و اتفقوا و أذعن له أی خضع و ذل و أقر و المنون الموت و الأمل الرجاء.
ص: 105
«الامد» سرانجام و پایان زمان و مکان است و گاهی بر خود مسافت اطلاق میشود. بیضاوی در تفسیر این سخن خداوند «فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ» (1){ و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا کشید، و دلهایشان سخت گردید.} گفته است: یعنی زمان بر آنان به درازا کشید با طولانی شدن عمرها و یا آرزوها یا آنچه میان آنها و پیامبرانشان است. «المُنی» با ضمه، جمع «المنیّۀ» به معنای امید و آرزوهای دور و دراز و تاخیر در عمل است .
«فوالله لو حننتم حنین الواله المعجال» و در برخی نسخهها مانند نهج البلاغه «الوله العجال» و در فقیه «الوله العجلان» آمده است. «الحنین» به معنای اشتیاق و شدت گریه و صدای طرب از غم یا شادی است. و «ترجیع الناقۀ» صدای شتر است که به دنبال مرگ فرزندش است. «الولِه» با لام متحرک در اصل به معنای از بین رفتن عقل و حیرتزدگی به سبب شدت غم و اندوه است. گویند: رجل واله و امرأۀ واله و والهۀ. و هر زنی که فرزندش را از دست دهد به او گفته میشود: واله و والهۀ. «العجول» از شتران ماده شتر واله و سرگردانی است که فرزندش را از دست داده است. گویند: أعجلت الناقۀُ هنگامی که ماده شتر فرزند ناتمام افکَند. و «المعجال» از شتران ماده شتری است که پیش از اینکه یک سال کامل تمام شود فرزند به دنیا آورد. و «العجلان» کسی است که در کارها شتاب میکند که با مقام و بافت حدیث مناسبت ندارد جز با تکلف و شاید تصحیف شده باشد.
«و دعوتم دعاء الحمام» و در نهج البلاغه به صورت «بهدیل الحمام» و در فقیه به صورت «بمثل دعاء الانام» آمده است. «الهدیل» صدا و آواز کبوتر است. گفتند: جوجهای در زمان نوح علیه السلام بود که از تشنگی مُرد یا اینکه شکارچیای او را شکار کرد. پس هیچ کبوتری نیست مگر اینکه بر او گریه میکند و هدیل برای او عَلَم است. و شاید مقصود خواندن به صورت نوحه و نیایش باشد.
«جأرتم جؤار متبتّلی الرهبان» جأر مانند مَنَعَ جأراً و جؤاراً یعنی با بلند کردن صدایش در دعا زاری کرد و کمک خواست. «المتبتّل» کسی است که از زنان و دنیا بریده و قطع ارتباط کرده است. «الرهبان» جمع راهب است و راهبان مسیحی کسانی هستند که با کنار کشیدن از مشغلههای دنیا و ترک لذتهای آن و گوشهگیری از مردمان دنیا و به جان خریدن سختیهای دنیا برای خداوند عبادت میکنند تا جایی برخی از آنان خود را أخته میکند و زنجیرها در گردنش میآویزد و با دیگر انواع شکنجهها خود را شکنجه میکند، که در این امت از آن نهی شده است و آن با نیایش و زاری نیکو همچون زاری و دعای آنها منافات ندارد.
«الخروج من الاموال» یعنی ترک کردن مال و صدقه دادن آن است. و خروج از اولاد یعنی ترک آنها و
ص: 106
و الأمد غایة الزمان و المکان و منتهاهما و قد یطلق علی أصل المسافة قال البیضاوی فی قوله تعالی فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ (1) أی فطال علیهم الزمان بطول أعمارهم أو آمالهم أو ما بینهم و بین أنبیائهم و المنی بالضم جمع المنیة به (2) و هی الأمل و التسویف المطل و التأخیر فی العمل.
فو الله لو حننتم حنین الواله المعجال و فی بعض النسخ کالنهج الوله العجال و فی الفقیه الوله العجلان و الحنین الشوق و شدة البکاء و صوت الطرب عن حزن أو فرح و ترجیع الناقة صوتها أثر ولدها و الوله بالتحریک فی الأصل ذهاب العقل و التحیر من شدة الحزن یقال رجل واله و امرأة واله و والهة و کل أنثی فارقت ولدها یقال لها واله و والهة و العجول من الإبل الواله التی فقدت ولدها یقال أعجلت الناقة إذا ألقت ولدها لغیر تمام و المعجال من الإبل ما تنتج قبل أن تستکمل الحول و العجلان المتسرع فی الأمور و لا یناسب المقام إلا بتکلف و لعله تصحیف.
و دعوتم دعاء الحمام و فی النهج بهدیل الحمام و فی الفقیه بمثل دعاء الأنام و الهدیل صوت الحمام قالوا کان فرخ علی عهد نوح علیه السلام فمات عطشا أو صاده جارح من الطیر فما من حمامة إلا و هی تبکی علیه و الهدیل علم له و لعل المراد الدعوة علی وجه النوح و التضرع.
و جأرتم جؤار متبتلی الرهبان جار کمنع جارا و جؤارا تضرع و استغاث رافعا صوته بالدعاء و المتبتل المنقطع عن النساء أو عن الدنیا و الرهبان جمع راهب و رهبنة النصاری ما کانوا یتعبدوه به من التخلی عن أشغال الدنیا و ترک ملاذها و العزلة عن أهلها و تعمد مشاقها حتی أن منهم من کان یخصی نفسه و یضع السلسلة فی عنقه و یفعل بنفسه غیر ذلک من أنواع التعذیب و نهی عنها فی هذه الأمة و هو لا ینافی حسن الجؤار کجؤارهم.
و الخروج من الأموال ترکها و التصدق بها و من الأولاد ترکهم و عدم
ص: 106
روی نکردن به آنها به خاطر سرانجام ترس. و ممکن است مقصود این باشد که اگر این کارها بر عهده شما گذاشته میشد و آن را انجام میدادید، قطعا (برای شما) اندک بود. «الالتماس» یعنی خواستن.
«فی ارتفاع درجۀ» در فقیه و نهج البلاغه به صورت «فی ارتفاع عنده» آمده است و در بیشتر نسخههای المتهجد ذکر نشده است و شاید نسخهنویسان آن را از قلم انداختهاند. «احصتها کتبته» در نهج البلاغه به صورت «کتبه و حفظه» آمده است. «الاحصاء» شمردن و ثبت کردن است. توصیف به شمردن و حفظ کردن برای ترساندن و هشدار دادن بوده است. «فیما ترجون» در نهج البلاغه و فقیه به صورت «فیما ارجو لکم من ثوابه» ذکر شده است. و در نهج «و أخاف علیکم من عقابه» و در فقیه «أتخوف علیکم من الیم عقابه» آمده است.
ابن میثم رحمۀ الله علیه گوید: معنایش این است: ثوابی که من برای متقرب شما امید دارم بیشتر از آن چیزی است که فرد متقرب تصور میکند با تقرب جستنش به همه اسباب قربت و نزدیکی بدان میرسد، و مجازاتی که من از آن برایش میترسم بیشتر از مجازاتی است که گمان می رود او آن را از خودش دفع می کند. پس برای کسی که خواهان زیادت در منزلت در نزد خداوند است، شایسته است که کل وجودش را در تقرب به خداوند خالص گرداند تا به چیزی برسد که بزرگتر از آن چیزی باشد که گمان میکند بدان میرسد، و برای کسی که از دینش به سوی خداوند میشتابد شایسته است که در گریز مخلص باشد تا از هول و وحشت چیزی خلاصی یابد که بزرگتر از آن چیزی باشد که گمان میکند آن را از خود دفع کرده است.
«تالله» در برخی نسخهها بدین صورت ذکر شده است و در برخی نسخهها همچون فقیه با باء یک نُقطه دار ذکر شده است. «لو انماثت» انماث الملح فی الماء یعنی نمک در آب ذوب شد (حل شد). «سالت من رهبۀ الله» در نهج البلاغه و فقیه به صورت «سالت عیونکم من رغبۀ الیه و رهبۀ منه دماً» ذکر شده است، یعنی: چشمانتان از شدت رغبت به خداوند و به خاطر ترس از او، خون جاری کند. و بنا بر تقدیرها سخن ایشان «دماً» تمییز برای نسبت جاری شدن به چشمها است مانند این فرموده خداوند سبحان: «وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُونًا» (1){ و از زمین چشمه ها جوشانیدیم.}
«ثمّ عمّرتم عمر الدنیا» در نهج البلاغه به صورت «فی الدنیا ما الدنیا باقیۀ» و در فقیه به صورت «فی الدنیا ما کانت الدنیا باقیۀ» آمده است. و در هر دو اینگونه آمده است: «ما جزت اعمالکم و لو لم لم تبقوا شیئاً من جهدکم» یعنی: حتی اگر چیزی از تلاشتان را در راه عبادت خدا وانگذارید، اعمال شما جزای .... را نمیدهد. در نهج البلاغه «انعمه علیکم العظام» (نعمتهای بزرگ او بر شما) و در فقیه «لنعمه العظام علیکم»( به جهت نعمتهای بزرگش بر شما) و در هر دو «و هداه ایاکم للایمان»(هدایت او بر شما به سوی ایمان) ذکر شده است. و در فقیه اینگونه آمده است: و ما کنتم لستحقّوا ابد الدهر ما للدهر قائم بأعمالکم جنته و لا رحمته و لکن برحمته ترحمون و بهداه تهتدون و بهما الی جنته تصیرون» یعنی: به واسطه اعمالتان استحقاق بهشت او و رحمت او را نخواهید یافت بلکه شما به برکت رحمت او مورد ترحم و در پرتو راهنماییاش هدایت مییابید و با مدد آن رحمت و هدایت سرانجامتان به سوی بهشت او خواهد بود. و «ما» در این فرموده ایشان «ما الدنیا باقیۀ» مای زمانیه است یعنی تا زمانی که دنیا پابرجا است شما
ص: 107
التوجه إلیهم لغایة الخوف و یحتمل أن یکون المراد لو کلفتم بتلک الأمور و فعلتم لکان قلیلا و الالتماس الطلب.
فی ارتفاع درجة فی الفقیه و النهج عنده و لیس فی أکثر نسخ المتهجد و لعله سقط من النساخ أحصتها کتبته فی النهج کتبه و حفظها و الإحصاء العد و الضبط و الوصف بالإحصاء و الحفظ للتهویل و التحذیر فیما ترجون فیهما فیما أرجو لکم من ثوابه و فی النهج و أخاف علیکم من عقابه و فی الفقیه و أتخوف علیکم من ألیم عقابه.
و قال ابن میثم ره المعنی أن الذی أرجوه من ثوابه للمتقرب منکم أکثر مما یتصور المتقرب إلیه أنه یصل إلیه بتقربه بجمیع أسباب القربة و الذی أخافه من عقابه أکثر من العقاب الذی یتوهم أنه یدفعه عن نفسه بذلک فینبغی لطالب الزیادة فی المنزلة عند الله أن یخلص بکلیته فی التقرب إلی الله لیصل إلی ما هو أعظم مما یتوهم أنه یصل إلیه و ینبغی للهارب إلیه من دینه أن یخلص فی الفرار إلیه لیخلص من هول ما هو أعظم مما یتوهم أنه یدفعه عن نفسه.
و تالله کذا فی بعض النسخ و فی بعضها کما فی الفقیه بالباء الموحدة لو انماثت انماث الملح فی الماء أی ذاب و سالت من رهبة الله و فیهما و سالت عیونکم من رغبة إلیه و رهبة منه دما و علی التقادیر قوله دما تمیز لنسبة السیلان إلی العیون کقوله سبحانه وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً(1) ثم عمرتم عمر الدنیا و فی النهج فی الدنیا ما الدنیا باقیة و فی الفقیه فی الدنیا ما کانت الدنیا باقیة و فیهما ما جزت أعمالکم و لو لم تبقوا شیئا من جهدکم و فی النهج أنعمه علیکم العظام و فی الفقیه لنعمه العظام علیکم و فیهما و هداه إیاکم للإیمان و فی الفقیه و ما کنتم لتستحقوا أبد الدهر ما الدهر قائم بأعمالکم جنته و لا رحمته و لکن برحمته ترحمون و بهداه تهتدون و بهما إلی جنته تصیرون و ما فی قوله علیه السلام ما الدنیا باقیة زمانیة أی عمرتم علی
ص: 107
بر این حال عمرتان را سپری کردید. و نیز فرموده ایشان «ما» در «ما الدهر قائم» نیز بر همین منوال است.
«الجُهد» با ضمه همانطور که در نسخهها آمده است به معنای قدرت و توانایی، و با فتحه به معنای رنج و مشقت است. جمله «و لو لم تبقوا» جمله معرتضه است. و «حقَّ نعمۀ الله» مفعول برای «جزت» میباشد و همچنین بنا بر نسخهای دیگر «أنعمه» مفعول «جزت» است. و فرموده ایشان: «بأعمالکم» متعلق به «تستحقّوا» است و در این سخن دلالتی است بر اینکه جایز است هدف عبادت، شکرگزاری باشد همانطور که عبارت قبلی بر جایز بودن عبادت از روی ترس و امید دلالت دارد، که در باب اخلاص در این باره سخن گفتیم .
جوهری گوید: «القِسط» با کسره یعنی عدالت. که از همین ریشه کلمه میگویی: أقسط الرجل فهو مقسط. یعنی آن مرد عدالت پیشه کرد پس او عادل و دادگر است. و از همین کلمه است که خداوند فرموده است: «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ» (1){ خداوند دادگران را دوست می دارد.} «الأوّاب» کسی است که با توبه و طاعت بسیار به سوی خداوند باز میگردد.
در فقیه اینگونه آمده است: «جعلنا الله و ایاکم برحمته من التائبین العابدین و انّ هذا یوم .... تا این فرموده ایشان: فأکثروا ذکر الله تعالی و .....» یعنی: خداوند با رحمت خویش ما و شما را از جمله توبه کنندگان و عابدان قرار دهد و امروز روزی است که ....تا آنجا که می فرماید: پس خدا را بسیار یاد کنید و از او آمرزش بخواهید و به درگاه او توبه کنید زیرا او توبهپذیری مهربان است. و اگر کسی از شما بزغالهای را قربانی کند کفایت نخواهد کرد اما قربانی کردن برّهای کفایت میکند و از شروط کمال قربانی، معاینه و بازرسی چشم و گوش آن است و چون چشم و گوش آن سالم باشد، قربانی درست و تمام است و اگر شاخ آن شکسته باشد یا پایش را در راه قربانگاه بر زمین کشد، کفایت نمیکند. و چون مراسم قربانی را برگزار کردید از گوشت قربانی بخورید و از آن اطعام دهید و هدیه بدهید و خدا را به پاس این نعمتهایی که بر شما ارزانی فرمود سپاسگذاری کنید.
و در نهج البلاغه به این صورت ذکر شده: «و من تمام الاضحیۀ استشراف .....» یعنی: کمال قربانی در این است که گوش و چشم آن سالم باشد. هر گاه گوش و چشم سالم بود قربانی کامل و تمام است گرچه شاخش شکسته باشد و با پای لنگ به قربانگاه آید. (2)
بچه گوسفند (برّه) با اجماع برای قربانی کفایت میکند و قول مشهور در برّه این است که شش ماه را تمام کرده باشد
ص: 108
تلک الحال مدة بقاء الدنیا و کذا قوله علیه السلام ما الدهر قائم.
و الجهد بالضم کما فی النسخ الوسع و الطاقة و بالفتح المشقة و جملة و لو لم تبقوا معترضة و حق نعمة الله مفعول جزت و کذا أنعمه علی النسخة الأخری و قوله بأعمالکم متعلق بتستحقوا و فی الکلام دلالة علی أنه یجوز أن یکون غایة العبادة الشکر کما أن السابق یدل علی جواز العبادة خوفا و طمعا و قد مر الکلام فیه فی باب الإخلاص.
و قال الجوهری القسط بالکسر العدل تقول منه أقسط الرجل فهو مقسط و منه قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (1) و الأواب الکثیر الرجوع إلی الله بالتوبة و الطاعة.
وَ فِی الْفَقِیهِ: جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِرَحْمَتِهِ مِنَ التَّائِبِینَ الْعَابِدِینَ وَ إِنَّ هَذَا یَوْمٌ إِلَی قَوْلِهِ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ تَعَالَی وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ وَ مَنْ ضَحَّی مِنْکُمْ بِجَذَعٍ مِنَ الْمَعْزِ فَإِنَّهُ لَا یُجْزِی عَنْهُ وَ الْجَذَعُ مِنَ الضَّأْنِ یُجْزِی وَ مِنْ تَمَامِ الْأُضْحِیَّةِ اسْتِشْرَافُ عَیْنِهَا وَ أُذُنِهَا وَ إِذَا سَلِمَتِ الْعَیْنُ وَ الْأُذُنُ تَمَّتِ الْأُضْحِیَّةُ وَ إِنْ کَانَ عَضْبَاءَ الْقَرْنِ أَوْ تَجُرُّ بِرِجْلِهَا إِلَی الْمَنْسَکِ فَلَا تُجْزِی وَ إِذَا ضَحَّیْتُمْ فَکُلُوا وَ أَطْعِمُوا وَ أَهْدُوا وَ احْمَدُوا اللَّهَ عَلَی مَا رَزَقَکُمُ.
وَ فِی النَّهْجِ:(2) وَ مِنْ تَمَامِ الْأُضْحِیَّةِ اسْتِشْرَافُ أُذُنِهَا وَ سَلَامَةُ عَیْنِهَا فَإِذَا سَلِمَتِ الْأُذُنُ وَ الْعَیْنُ سَلِمَتِ الْأُضْحِیَّةُ وَ تَمَّتْ وَ لَوْ کَانَتْ عَضْبَاءَ الْقَرْنِ تَجُرُّ رِجْلَهَا إِلَی الْمَنْسِکِ.
و الجذع من الضأن یجزی إجماعا(3)
و المشهور فی الجذع ما کمل له ستة أشهر
ص: 108
ترجمه نشده
و گفته شده هفت ماه را تمام کرده باشد. و از ابن اعرابی نقل شده که گفته است: برّه قربانی میشود هرگاه پدر و مادرش جوان باشند، و اگر پدر و مادرش پیر باشند قربانی نمیشود تا اینکه هشت ماه را تمام کند و علماء بر این اجماع دارند که در غیر گوسفند فقط شتر ثنّی برای قربانی کفایت میکند و ثنّی در شتره، شتری است که پنج سال را تمام کرده است و قول مشهور در گاو و بُز آن است که وارد دو سال شود و گفته شده داخل سه سال گردد.
ص: 109
و قیل سبعة أشهر و نقل عن ابن الأعرابی أن ولد الضأن إنما یجذع ابن سبعة أشهر إذا کان أبواه شابین و إن کانا هرمین لم یجذع حتی یستکمل ثمانیة أشهر و أجمعوا علی أنه لا یجزی فی غیر الضأن إلا الثنی و إن الثنی فی الإبل ما کمل له خمس سنین و المشهور فی البقر و المعز أنه ما دخل فی الثانیة و قیل فی الثالثة.
ص: 109
و گفته شده «استشراف الاذن» یعنی این است که به گوش چهارپا بنگری و بررسی کنی تا آسیبی از قبیل بریدگی و مانند آن در چهارپا نباشد که از «استشرفت الشیء» گرفته شده، هرگاه چشمانت را بلند کرده و به چیزی بنگری و دست خود را بر روی ابرویت بگذاری مانند کسی که از آفتاب خود را در سایه قرار میدهد. و گفته شده این کلمه از «الشرفۀ» است که بهترین مال را گویند، گرفته شده یعنی: آن را انتخاب کرده و به صورت کامل به عنوان بهترین چیز خواست.
«العضباء» گوسفندی است که شاخ داخلش یا هر شاخش شکسته باشد. و «القرن» (شاخ) را برای تاکید ذکر کرده یا اینکه معنای«العضب» را از شاخ جدا کرده است. «تجرّ رجلها» یعنی به سبب لنگی یا لاغری یا ضعیف بودن پایش را بر زمین بکشد. «المنسک» با فتحه و کسره سین یعنی قربانگاه و «النسیکۀ» یعنی قربانی، و هر جایی که برای عبادت باشد، منسک است.
و دیدگاهی که اصحاب (شیعه) بر آن هستند این است که گوسفند لنگی که لنگیاش آشکار باشد برای قربانی کفایت نمیکند و قول مشهور این است که قربانی گوسفندی نیز که شاخ داخلش شکسته باشد، جایز نیست. و ظاهر خطبه بر طبق آنچه در المتهجّد و نهج البلاغه آمده، خلاف این مطلب است و آنچه در فقیه آمده با قول مشهور موافقت دارد. و میتوان آنچه که در المتهجد و نهج البلاغه ذکر شده را تأویل کرده و بر عدم شکسته شدن شاخ داخل، و عدم کشیده شدن پا به سبب لنگی بلکه به سبب ضعف بیماری یا لاغری حمل کنیم. (1)
«بالقسط» یعنی با عدالت و این لفظ در فقیه ذکر نشده است. و مقصود این است که آن را موافق با واقعیت بر پاداری، یا هنگامی که سبب ظلم بر مؤمنی نشود. و معنای اول آشکارتر است. «فیما کتب الله لکم» یعنی آنچه خداوند در عبادات برای شما پاداش مقرّر کرده است. یا اینکه مقصود کارهایی است که خداوند بر شما واجب گردانیده است.
در فقیه به این صورت ذکر شده: «فیما کتب علیکم و فرض من الجهاد و الحج و الصیام، فإنّ ثواب ذلل عظیم لاینفد و ترکه وبال لایبید و أمروا ...» یعنی: در انجام کار جهاد و حج و روزه که بر شما واجب شده، راغب باشید زیرا پاداش آن بزرگ و فناناپذیر است و ترک آن وبالی است که هرگز از میان نمیرود و امر به معروف کنید ... . «الوبال» یعنی سختی و سنگینی. «باد» یعنی رفت و قطع شد. «و أعینوا الضعیف» که در فقیه اینگونه آمده است: «و أخیفوا الظالم و انصروا المظلوم و خذوا علی ید المریب و احسنوا الی النساء» یعنی: ستمکار را بترسانید و ستمدیده را یاری کنید و آن کس که مردم را به شک و تردید دچار میکند بازدارید و با زنان خوشرفتاری کنید. «المریب» کسی است که مردم را در دینشان به شک و تردید میاندازد،
ص: 110
و قیل استشراف الأذن التأمل فیها و تفقدها حتی لا تکون بها آفة من جدع و نحوه من استشرفت الشی ء إذا رفعت بصرک تنظر إلیه و بسطت کفک فوق حاجبک کالمستظل من الشمس و قیل هو من الشرفة و هی خیار المال أی تخیرها و طلبها شریفة بالتمام.
و العضباء الشاة المکسورة القرن الداخل أو مطلقا و ذکر القرن للتأکید أو بتجرید العضب عن معنی القرن و تجر رجلها أی للعرج أو للهزال و الضعف و المنسک بفتح السین و کسرها المذبح و النسیکة الذبیحة و کل موضوع للعبادة منسک.
و الذی علیه الأصحاب عدم إجزاء العرجاء البین عرجها و المشهور عدم إجزاء التی انکسر قرنها الداخل أیضا و ظاهر الخطبة علی ما فی المتهجد و النهج خلاف ذلک و ما فی الفقیه موافق للمشهور و یمکن تأویل ما فی الکتابین بالحمل علی عدم انکسار القرن الداخل و عدم کون جر الرجل للعرج بل لضعف مرض أو هزال (1).
بالقسط أی بالعدل و لیس فی الفقیه و المراد به إقامتها موافقا للواقع أو إذا لم یصر سببا لظلم علی مؤمن و الأول أظهر فیما کتب الله لکم أی قرر لکم علی العبادات من الثواب أو المراد کتب علیکم.
و فی الفقیه فیما کتب علیکم و فرض من الجهاد و الحج و الصیام فإن ثواب ذلک عظیم لا ینفذ و ترکه وبال لا یبید و أمروا و الوبال الشدة و الثقل و باد ذهب و انقطع و أعینوا الضعیف و فی الفقیه و أخیفوا الظالم و انصروا المظلوم و خذوا علی ید المریب و أحسنوا إلی النساء و المریب من یشکک الناس فی دینهم
ص: 110
یا کسی که با خیانت به مردم آنان را از دست خود ناراحت میکند و متعرض وی میشوند. و «الأخذ علی یده» کنایه از منع کردن و بازداشتن است. «بالقسط» در فقیه به صورت «بالحق و لاتغرنّکم» ذکر شده است، یعنی: حق را به پا دارید و شما را نفریبد.
«لا یغرنّکم بالله الغرور» مقصود از «الغرور» یعنی شیطان به این صورت که توبه و مغفرت را از شما به تأخیر بیندازد در نتیجه شما را بر انجام گناهان جسور کند. «إنّ أبلغ الموعظۀ» در فقیه به این صورت ذکر شده است: «أنّ أحسن الحدیث ذکر الله و أبلغ موعظۀ المتقین کتاب الله ......» یعنی: بیگمان بهترین سخن ذکر خدا، و رساترین موعظه پرهیزکاران کتاب خداوند عزیز و حکیم است. و سپس آن حضرت گفت: اعوذ باللَّه من الشّیطان الرّجیم- و سوره قل هو اللَّه احد را قرائت فرمود. و گاهی هم سوره قل یا ایها الکافرون یا الهیکم التّکاثر و یا و العصر را تا آخر میخواند. ولی آنچه بیشتر بر آن مداومت میکرد، سوره قل هو اللَّه احد بود. و وقتی یکی از این سوره ها را میخواند، اندکی مینشست، به مقدار نشستن کسی که شتاب دارد. آنگاه برمیخاست (و خطبه را ادامه میداد). و آن حضرت (پس از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله) اول کسی بود که نشستن در فاصله دو خطبه را به هیچ وجه فراموش نمیکرد. آنگاه خطبه ای را که بعد از خطبه جمعه (سابقا) آورده ایم ایراد میفرمود.
ص: 111
أو یریب الناس فی نفسه بالخیانة و الأخذ علی یده کنایة عن منعه و زجره بالقسط فی الفقیه بالحق و فَلا تَغُرَّنَّکُمُ وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ أی الشیطان بأن یرجئکم التوبة و المغفرة فیجسرکم علی المعاصی إن أبلغ الموعظة فی الفقیه إن أحسن الحدیث ذکر الله و أبلغ موعظة المتقین کتاب الله أعوذ بالله من الشیطان الرجیم ثم ذکر التوحید ثم قال و یقرأ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ أو أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ أو وَ الْعَصْرِ و کان مما یدوم علیه قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و کان إذا قرأ إحدی هذه السور جلس جلسة کجلسة العجلان ثم ینهض و هو علیه السلام کان أول من حفظ علیه الجلسة بین الخطبتین ثم یخطب الخطبة التی کتبناها یوم الجمعة.
ص: 111
باب چهارم : عمل دو شب و دو روز عید فطر و قربان و فضیلت آنها و تکبیرها در آن دو عید و در روزهای تشریق
آیات
- بقره: وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ. (1)
{و خدا را به پاس آنکه رهنماییتان کرده است به بزرگی بستایید.} و خداوند متعال فرموده است: فَإِذَا قَضَیْتُم مَّنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُواْ اللّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا. (2)
{ و چون آداب ویژه حجّ خود را به جای آوردید، همان گونه که پدران خود را به یاد می آورید، یا با یادکردنی بیشتر، خدا را به یاد آورید.}
و خداوند پاک و منزه فرموده است: وَاذْکُرُواْ اللّهَ فِی أَیَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ. (3)
{ و خدا را در روزهایی معیّن یاد کنید.}
- حج: وَیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَی مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ. (4)
{ و نام خدا را در روزهای معلومی بر دامهای زبان بسته ای که روزی آنان کرده است ببرند.}
و خداوند متعال فرموده است: کَذَلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ. (5)
{ این گونه [خداوند] آنها را برای شما رام کرد، تا خدا را به پاس آنکه شما را هدایت نموده به بزرگی یاد کنید.}
- أعلی: قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی * وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی. (6)
{ رستگار آن کس که خود را پاک گردانید. و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.}
تفسیر
«و لتکبّروا الله» طبرسی رحمه الله گوید: مقصود از آن تکبیر شب عید فطر است پس از چهار نماز: مغرب، عشاء، صبح و نماز عید بر مذهب ما. و ابن عباس و جماعتی گفتهاند: تکبیر روز عید فطر است. و گفته شده مقصود از آن «و لتعظموا الله علی ما أرشدکم له
ص: 112
البقرة: وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ (1) و قال تعالی فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً(2)
و قال سبحانه: وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ (3)
الحج: وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ (4) و قال تعالی کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ (5)
الأعلی: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی- وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی (6).
وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ قال الطبرسی رحمه الله المراد تکبیر لیلة الفطر عقیب أربع صلوات المغرب و العشاء و الغداة و صلاة العید علی مذهبنا و قال ابن عباس و جماعة التکبیر یوم الفطر و قیل المراد به و لتعظموا الله علی ما أرشدکم له
ص: 112
من شرایع الدین» یعنی خداوند را بر آنچه از شریعتهای دین که شما را بدان رهنمود کرده، بزرگ بدارید، است.پایان نقل قول. معنای اول از امام صادق علیه السلام روایت شده است. و «ما» مصدریه است و ممکن است «ما» موصوله نیز باشد. (1)
«فاذکروا الله» طبرسی رحمه الله گوید: در باره ذکر دو نظر است: یکی اینکه مقصود از آن تکبیر مخصوص روزهای منی است زیرا آن ذکری است که در این روزها بدان ترغیب و تشویق شده و مستحب شده است. و نظر دوم اینکه مقصود از آن دیگر دعاها در آن مکانها است زیرا دعا در آن مکانها در مقایسه با دعا در دیگر مکانها از فضیلت بیشتری برخوردار است، (2) و اگر خداوند متعال بخواهد در کتاب حج به صورت کامل در این باره سخن خواهیم گفت.
«فی أیام معدودات» طبرسی رحمه الله گوید(3):آن روزهای تشریق است که سه روز پس از عید قربان است. از ابن عباس و حسن و اکثر علماء این قول روایت شده است و از امامان ما علیهم السلام نیز روایت شده است. و ذکری که بدان امر شده این است که پس از پانزده نماز بگویی: «الله اکبر الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد و الله اکبر علی ما هدانا و الحمد لله علی ما اولانا و الله اکبر علی ما رزقنا من بهیمۀ الانعام» یعنی: خداوند بزرگتر است خداوند بزرگتر است، معبودی جز خدا نیست و خداوند بزرگتر است و سپاس مخصوص خداوند است، خداوند بزرگتر است بر آنچه ما را بدان هدایت فرموده و سپاس مخصوص خداوند است بر آنچه ما را آفریده. و خداوند بزرگ است به سبب آنچه از چهارپایان به ما روزی داد. و اولین تکبیر در نزد ما پس از نماز ظهر در روز عید قربان، و آخرین تکبیر پس از نماز صبح در روز چهارم است. این برای کسی است که در منی است و کسی که در شهرهای دیگری غیر از منی باشد پس از ده نماز تکبیر میگوید؛ که اولین تکبیر در نماز ظهر روز عید قربان میباشد. این قول نیز از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است .
و در باره این فرموده خداوند: «و یذکروا اسم الله فی ایام معلومات» گفته است(4):در باره این روزها و ذکر کردن در آن اختلاف نظر وجود دارد. گفته شده مقصود روزهای عُشر، و معدودات روزهای تشریق است. و گفته شده مقصود از آن روزهای تشریق یعنی روز عید قربان و سه روز بعد از آن است، و معدودات روزهای عُشَر است. این قول از ابن عباس و از امام باقر علیه السلام روایت شده است. (5) و در باره ذکر گفته شده: اسم گذاری بر قربانی است، و گفته شده کنایه
ص: 113
من شرائع الدین انتهی (1)
و الأول هو المروی عن الصادق علیه السلام و ما مصدریة و تحتمل الموصولة أیضا.
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ قال الطبرسی رحمه الله فی الذکر قولان أحدهما أن المراد به التکبیر المختص بأیام منی لأنه الذکر المرغب فیه المندوب إلیه فی هذه الأیام و الآخر أن المراد به سائر الأدعیة فی تلک المواضع لأن الدعاء فیها أفضل منه فی غیرها(2)
و سیأتی تمام الکلام فیها فی کتاب الحج إن شاء الله تعالی.
فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ قال الطبرسی رحمه الله (3) هی أیام التشریق ثلاثة أیام بعد النحر عن ابن عباس و الحسن و أکثر أهل العلم و هو المروی عن أئمتنا علیهم السلام و الذکر المأمور به هو أن یقول عقیب خمس عشرة صلاة الله أکبر الله أکبر لا إله إلا الله و الله أکبر الله أکبر و لله الحمد الله أکبر علی ما هدانا و الحمد لله علی ما أولانا و الله أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام و أول التکبیر عندنا عقیب الظهر من یوم النحر و آخره صلاة الفجر من الیوم الرابع هذا لمن کان بمنی و من کان بغیر منی من الأمصار یکبر عقیب عشر صلوات أولها صلاة الظهر من یوم النحر أیضا هذا هو المروی عن الصادقین علیهم السلام.
و قال فی قوله سبحانه وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ (4) اختلف فی هذه الأیام و فی الذکر فیها فقیل هی أیام العشر و المعدودات أیام التشریق و قیل هی أیام التشریق یوم النحر و ثلاثة بعده و المعدودات أیام العشر عن ابن عباس و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام (5) و الذکر قیل التسمیة علی الذبیح و قیل کنایة
ص: 113
از قربانی کردن است، و گفته شده: مقصود از آن تکبیر گفتن است.
امام صادق علیه السلام فرمود: تکبیر در منی پس از پانزده نماز است. اولین تکبیر در نماز ظهر روز عید قربان است که شخص میگوید: الله اکبر تا پایان آنچه پیشتر بیان کرد .
سپس گوید: اصل «البهیمۀ» از ابهام است زیرا بهیمه (چهارپا) به مانند حیوان ناطق (انسان) برای سخن گفتن فصاحت ندارد. مقصود از «الانعام» شتر است که اشتقاق این واژه از «النعمۀ» به معنای نرمی میباشد که به جهت نرمی سُم شتر بدین اسم نامگذاری شده است. و گاهی گاو و گوسفند نیز با آن جمع میشود و همه آنها (در کنار هم) با گسترش معنایی أنعام نامیده میشوند و اگر به تنها باشند انعام نامیده نمیشوند.
و در باره این سخن خداوند «وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ» گفته است: یعنی خداوند را به خاطر آنچه برای شما بیان نمود و شما را به نشانههای راه دینش و مناسک حجّش رهنمود کرد، بزرگ بدارید. و گفته شده: مقصود این است که بگوید: الله اکبر علی ما
ص: 114
عن الذبح و قیل هو التکبیر، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: التَّکْبِیرُ بِمِنًی عَقِیبَ خَمْسَ عَشْرَةَ صَلَاةً أَوَّلُهَا الظُّهْرُ مِنْ یَوْمِ النَّحْرِ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ.
إلی آخر ما ذکره سابقا.
ثم قال البهیمة أصلها من الإبهام و ذلک أنها لا تفصح کما یفصح الحیوان الناطق و الأنعام الإبل اشتقاقها من النعمة و هو اللین سمیت بذلک للین أخفافها و قد یجتمع معها البقر و الغنم فتسمی الجمیع أنعاما اتساعا و إن انفردا لم یسمیا أنعاما.
و قال فی قوله وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ أی علی ما بین لکم و أرشدکم لمعالم دینه و مناسک حجه و قیل هو أن یقول الله أکبر علی ما
ص: 114
هدانا. پایان نقل قول.
و میگویم: پیشتر بیان شد که ممکن است مقصود از ذکر اسم پروردگار، تکبیرات در شب و روز عید باشد.
روایات
روایت1.
اقبال: روایت شده که ایشان پیش از غروب در شب عید فطر وقتی متوجه میشد که آن شب، شب عید است، غسل مینمود و روایت شده که ایشان اواخر شب عید غسل میکرد. (1)
و از همان کتاب با اسناد متصل از حسن بن راشد روایت شده که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردم میگویند: مغفرت و آمرزش الهی برای کسی که ماه رمضان را روزه میگیرد در شب قدر نازل میشود. فرمود: ای حسن کارگر وقتی از عملش فارغ شود دستمزدش را میدهند و شب عید نیز از این قبیل است (یعنی در شب عید آمرزش روزهدار نازل میشود). عرض کردم: فدایت شوم چه عملی سزاوار است در این شب انجام دهیم؟ فرمود: هنگامی که آفتاب غروب کرد غسل کن و چون نماز مغرب و چهار رکعت پس از آن را خواندی. دو دستت را بلند کن و بگو: «ای صاحب فضل و عطا، ای صاحب بخشش و ای برگزیننده محمد و یاور او، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر گناهی که به شمار آوردی و در نزدت در نامهای مبین محفوظ است را بر من بیامرز.» سپس به سجده میافتی و در حالت سجده صد بار میگوئی:«أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ» به سوی خدا توبه میکنم، سپس حاجتت را مسألت میکنی زیرا اگر خداوند متعال اراده کند، برآورد میشود. (2)
علل الشرایع: حسن بن راشد مانند این حدیث را روایت کرده تا این فرموده امام علیه السلام: و پس از خواندن سه رکعت نماز مغرب دو دستت را بلند کن و بگو: «ای صاحب فضل و عطا، ای صاحب تغییر و جنبش ای صاحب جود بخشش - تا این فرموده ایشان - بر محمد و اهل بیتش درود بفرست. تا این فرموده ایشان:
هرگناهی که برای من به شمار آوردی و من فراموش کردم و آن. تا این فرموده ایشان درحالی که در سجده هستی و حاجتهای خود را از خداوند بخواه. (3)
توضیح
این حدیث در کافی و فقیه (4) نیز با سندی که بنابر قول مشهور در آن ضعف است، ذکر شده است. و در اکثر نسخههای کافی «إنّ القاریجار»{کارگر} آمده است همانطور که در اینجا ذکر شد. و این کلمه معرّب کاریگر یعنی کارگر روزمزد میباشد که همین، درست است و آنچه که از عبارت هدایۀ و فقیه ذکر خواهد شد، آن را تایید میکند. و در اکثر نسخههای فقیه به صورت
ص: 115
هدانا انتهی.
و أقول قد مر أنه یحتمل أن یکون المراد بذکر اسم الرب التکبیرات فی لیلة العید و یومه.
الْإِقْبَالُ،: رُوِیَ أَنَّهُ یَغْتَسِلُ قَبْلَ الْغُرُوبِ مِنْ لَیْلَةِ الْفِطَرِ إِذَا عَلِمَ أَنَّهَا لَیْلَةُ الْعِیدِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ یَغْتَسِلُ أَوَاخِرَ لَیْلَةِ الْعِیدِ(1).
وَ مِنْهُ رُوِیَ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ الْمَغْفِرَةَ تَنْزِلُ عَلَی مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فَقَالَ یَا حَسَنُ إِنَّ الْقَارِیجَارَ إِنَّمَا یُعْطَی أَجْرَهُ عِنْدَ فَرَاغِهِ مِنْ ذَلِکَ لَیْلَةَ الْعِیدِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَفْعَلَ فِیهَا قَالَ إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَاغْتَسِلْ فَإِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ وَ الْأَرْبَعَ الَّتِی بَعْدَهَا فَارْفَعْ یَدَیْکَ وَ قُلْ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ یَا ذَا الْجُودِ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ وَ نَاصِرَهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَحْصَیْتَهُ وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ- ثُمَّ تَخِرُّ سَاجِداً وَ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ ثُمَّ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ فَإِنَّهَا تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ: نَحْوَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَإِذَا صَلَّیْتَ ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ الْمَغْرِبَ فَارْفَعْ یَدَیْکَ وَ قُلْ یَا ذَا الطَّوْلِ یَا ذَا الْحَوْلِ یَا ذَا الْجُودِ إِلَی قَوْلِهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ- إِلَی قَوْلِهِ أَحْصَیْتَهُ عَلَیَّ وَ نَسِیتُهُ وَ هُوَ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ وَ سَلْ حَوَائِجَکَ (3).
هذا الخبر مذکور فی الکافی و الفقیه (4)
بسند فیه ضعف علی المشهور و فی أکثر نسخ الکافی أن القاریجار کما هنا و هو معرب کاریگر أی الأجیر و هو الصواب و یؤیده ما سیأتی من عبارة الهدایة و الفقه و فی أکثر نسخ الفقیه
ص: 115
«القائل لحّان» ذکر شده که شاید به سبب اشتباه کاتبان و تصحیف ایشان باشد. و در برخی نسخههای کافی «الفاریجان» آمده که گفته میشود: درو کنندهای است که با فرجون بر وزن برذون درو میکند، یعنی محسّه و آن وسیلهای آهنی است که برای درو استفاده میشود. پایان نقل قول.
و میگویم: محسّه و فرجون وسیلهای است که با آن خاک را از روی چهارپا پاک میکنند و در کتابهای لغت آن را به معنایی که ذکر کرده، ندیدهام و ساختار واژه فاریجان اصلا در لغت نیست و معنای اول همانطور که دانستی، آشکارتر است.
و دعای حدیث در کافی اینگونه آمده است: { ای صاحب فضل و عطا، ای صاحب بخشش و ای برگزیننده محمد و یاور او، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر گناهی که من کرده ام و بر من به شمار آوردی ومن فراموش کردم و آن در نزدت در نامهات محفوظ است را بر من بیامرز } و در فقیه به این صورت ذکر شده است: { ای صاحب فضل و عطا، ای صاحب بخشش و ای برگزیننده محمد و یاور او، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر گناهی که من کرده ام و فراموش کردم و آن در نزدت در نامهات محفوظ است را بر من بیامرز } و در متهجّد (1) به همان صورت فقیه روایت کرده است جز اینکه همه دعا را در سجده ذکر کرده است.
روایت2.
اقبال: معاویۀ بن عمّار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: در عید فطر تکبیری است. عرض کردم: در چه وقت؟ فرمود: در مغرب شب عید فطر و عشاء و نماز صبح و در نماز عید است و آنگاه قطع میشود و این معنی سخن خداوند متعال است که میفرماید: «وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ» (2){ تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید و خدا را به پاس آنکه رهنماییتان کرده است به بزرگی بستایید.} و تکبیر این است که بگویی: «الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد علی ما هدانا»
سید گوید: اگر این تکبیر پس از نماز مغرب و پیش از نوافل آن ذکر شود برای دستیابی به توفیق خداوند نزدیکتر است. (3)
روایت3.
متهجّد: تکبیر گفتن پس از چهار نماز، مستحب است که بگوئی: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد علی ما هدانا و له الشکر علی ما أولانا.
ص: 116
القائل لحان و لعله من لحن الکتاب و تصحیفهم و فی بعض نسخ الکافی الفاریجان قیل و هو الحصاد الذی یحصد بالفرجون کبرذون أی المحسة و هی آله حدیدیة مستعملة فی الحصاد انتهی.
و أقول المحسة و الفرجون ما ینفض به التراب عن الدابة و لم أره فی کتب اللغة بما ذکره من المعنی و بناء الفاریجان غیر مذکور فی اللغة أصلا و الأول أظهر کما عرفت.
وَ الدُّعَاءُ فِی الْکَافِی هَکَذَا: یَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ یَا ذَا الْجُودِ یَا مُصْطَفِیاً مُحَمَّداً وَ نَاصِرَهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ أَحْصَیْتَهُ عَلَیَّ وَ نَسِیتُهُ وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتَابِکَ.
وَ فِی الْفَقِیهِ: یَا ذَا الطَّوْلِ یَا ذَا الْحَوْلِ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ وَ نَاصِرَهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ نَسِیتُهُ أَنَا وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ.
و رواه فی المتهجد(1)
نحوا مما فی الفقیه إلا أنه ذکر الجمیع فی السجود.
الْإِقْبَالُ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ فِی الْفِطْرِ تَکْبِیراً قُلْتُ مَتَی قَالَ فِی الْمَغْرِبِ لَیْلَةَ الْفِطْرِ وَ الْعِشَاءِ وَ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ صَلَاةِ الْعِیدِ ثُمَّ یَنْقَطِعُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی- وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ وَ التَّکْبِیرُ أَنْ یَقُولَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ عَلَی مَا هَدَانَا.
قال السید و إن قدم هذا التکبیر عقیب صلاة المغرب و قبل نوافلها کان أقرب إلی التوفیق (2).
الْمُتَهَجِّدُ،: یُسْتَحَبُّ التَّکْبِیرُ عَقِیبَ أَرْبَعِ صَلَاةٍ یَقُولُ- اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلَی مَا
ص: 116
توضیح
مستحب بودن تکبیر در عید فطر پس از چهار نماز قول مشهور در میان اصحاب است. ظاهر کلام مرتضی در الانتصار واجب دانستن آن است. و صدوق به این نماز چهارگانه، دو نماز ظهر را ملحق کردهاند و ابن جنید نوافل را نیز ذکر کرده است. و مستحب بودن آشکارتر است و باکی نیست اگر به گفته صدوق عمل شود زیرا برخی روایتها بر گفته او دلالت دارد که به زودی خواهی دانست .
اما برای گفته ابن جنید شاهدی از احادیث ندیدم. بله در حدیث اینگونه وارد شده که تکبیر پس از نوافل در روزهای تشریق مستحب است و هر چند نفی آن نیز وارد شده است که حمل بر واجب نبودن آن است.
و نیز مستحب بودن تکبیر پس از ده و پانزده بنابر آنچه پیشتر به صورت مفصل بیان شد و بعدا نیز بیان خواهد شد، قول مشهور میان اصحاب است و مرتضی و ابن جنید به واجب بودن آن باور دارند. حتی مرتضی ادعا کرده که بر وجوب آن اجماع شده است و ابن جنید آن را پس نوافل نیکو دانسته است و قول به مستحب بودن هر چند که به خاطر حدیث علی بن جعفر علیه السلام از قوت خالی نیست اما قول به وجوب نیز شواهدی در احادیث دارد که با لفظ وجوب یا صیغه امر وارد شده است و شواهدی از آیاتی که دربردارنده اوامری است که در روایات تفسیر شده اند و هر چند میتوان در مجموع آن را حمل بر استحباب نمود اما محتاطانهتر این است که ترک نشود.
و در الذکری گوید: این تکبیر برای فرادا و جماعت، حاضر و مسافر، شهری و روستایی، مذکر و مونث، آزاد و برده مستحب است. و اصحاب همانند احادیث در کیفیت تکبیر اختلاف نظر دارند. صدوق در مباحث حجّ روایت کرده است که حضرت علی علیه السلام در روز عید قربان پس از هر نماز میفرمود: اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ. و در المقنع در کیفیت تکبیر عید و قربان آمده است: الله اکبر سه مرتبه لا اله الا الله و الله اکبر و لله الحمد و الله اکبر علی ما هدانا و الحمد لله علی ما اولانا و الله اکبر علی مارزقنا من بهیمۀ الانعام. و مفید در باره کیفیت تکبیر عید فطر گفته است: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر و لله الحمد علی ما هدانا و له الشکر علی ما اولانا و در مورد تکبیر عید قربان گفته است: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر و لله
ص: 117
أَوْلَانَا(1).
استحباب التکبیر فی الفطر عقیب أربع صلوات هو المشهور بین الأصحاب و ظاهر المرتضی فی الانتصار الوجوب و ضم الصدوق إلی هذه الصلاة الأربع صلاة الظهرین و ابن الجنید النوافل أیضا و الاستحباب أظهر و لا بأس بالعمل بقول الصدوق لدلالة بعض الروایات علیه کما ستعرف.
و أما قول ابن الجنید فلم أر له شاهدا من الأخبار نعم ورد فی الخبر استحباب التکبیر بعد النوافل فی أیام التشریق و إن ورد نفیه أیضا و حمل علی عدم الوجوب.
و کذا استحباب التکبیر بعد العشرة و الخمس عشرة علی التفصیل المتقدم و الآتی هو المشهور بین الأصحاب و ذهب المرتضی و ابن الجنید إلی وجوبه بل ادعی المرتضی علیه الإجماع و استحسنه ابن الجنید عقیب النوافل و القول بالاستحباب و إن کان لا یخلو من قوة لخبر علی بن جعفر لکن القول بالوجوب أیضا له شواهد من الأخبار الواردة بلفظ الوجوب أو صیغة الأمر و الآیات المشتملة علی الأوامر المفسرة فی الأخبار بها و إن أمکن حملها علی الاستحباب جمعا و الأحوط عدم الترک فیهما.
و قال فی الذکری هذا التکبیر مستحب للمنفرد و الجامع و الحاضر و المسافر و البلدی و القروی و الذکر و الأنثی و الحر و العبد و اختلف الأصحاب فی کیفیة التکبیر کالأخبار
فَرَوَی الصَّدُوقُ فِی مَبَاحِثِ الْحَجِّ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَقُولُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ فِی عِیدِ الْأَضْحَی: اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ.
و فی المقنع فی صفة تکبیر الأضحی الله أکبر ثلاثا لا إله إلا الله و الله أکبر و لله الحمد و الله أکبر علی ما هدانا و الحمد لله علی ما أولانا و الله أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام و قال المفید فی تکبیر الفطر الله أکبر لا إله إلا الله و الله أکبر و الحمد لله علی ما هدانا و له الشکر علی ما أولانا و فی الأضحی الله أکبر الله أکبر لا إله إلا الله و الله أکبر
ص: 117
الحمد علی ما رزقنا من بهیمۀ الانعام.
شیخ در النهایۀ گوید: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر و لله الحمد علی ما هدانا و له الشکر علی ما اولانا و در تکبیر عید قربان همین را آورده است جز اینکه عبارت «و رزقنا من بهیمۀ الانعام» را بر آن افزوده است. و در المبسوط در مورد تکبیر عید فطر اینگونه ذکر شده است: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد علی ما هدانا و له الشکر علی ما اولانا و در تکبیر عید قربان عبارت «و رزقنا من بهیمۀ الانعام» را اضافه کرده است. {و در الخلاف اینگونه آمده است: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد. و ابن ابو عقیل در تکبیر عید قربان گفته است: الله اکبر الله اکبر اکبر و لله الحمد علی ما هدانا الله اکبر علی ما رزقنا من بهیمۀ الانعام و الحمد لله علی ما ابلانا.
ابن جنید در تکبیر عید فطر گفته است: الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر علی ما هدانا الله اکبر علی ما رزقنا من بهیمۀ الانعام} (1) و الحمد لله علی ما أبلانا. همچنین در المختلف از او حکایت شده است و دیگران چیزی غیر از آن را روایت کردهاند.
و در الدروس همانند النهایۀ را گفته است جز اینکه در ابتدای آن سه الله اکبر ذکر شده و سه بودن الله اکبر از بزنطی در کتاب جامع او نقل شده است. و در المعتبر گوید: بدون تردید آن تکبیر، بزرگداشتن خداوند است و آن مستحب است و در تنگ گرفتن بر آن فایدهای وجود ندارد و آن نیکو است و روایتها و اختلاف آنها خواهی دانست و عمل به هر کدام از آنها نیکو است و جمع بین آنها بهتر و احوط است.
روایت4.
تحف العقول: از امیرالمومنین علی علیه السلام روایت شده که فرمود: غسل روزهای عید برای آنکه بخواهد از خدا حاجت طلبد و از سنت پیروی کند، سبب پاکی است. (2)
روایت5.
نهایۀ العلامۀ: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روز عید فطر و عید قربان درحالی که صدایش را با تکبیر گویی بلند میکرد، از منزل بیرون میرفت.
روایت6.
المنتهی: از علی علیه السلام روایت شده که روز عید بیرون رفت و پیوسته تکبیر میگفت تا اینکه به صحرا رسید.
ص: 118
و الحمد لله علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام و قال الشیخ فی النهایة الله أکبر الله أکبر لا إله إلا الله و الله أکبر الحمد لله علی ما هدانا و له الشکر علی ما أولانا و فی الأضحی کذلک إلا أنه یزید فیه و رزقنا من بهیمة الأنعام و قال فی المبسوط فی تکبیر الفطر الله أکبر الله أکبر لا إله إلا الله و الله أکبر الله أکبر و لله الحمد الحمد لله علی ما هدانا و له الشکر علی ما أولانا و یزید فی الأضحی و رزقنا من بهیمة الأنعام و فی الخلاف الله أکبر الله أکبر لا إله إلا الله و الله أکبر الله أکبر و لله الحمد و قال ابن أبی عقیل فی الأضحی الله أکبر الله أکبر و لله الحمد علی ما هدانا الله أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام و الحمد لله علی ما أبلانا.
و قال ابن الجنید فی الفطر الله أکبر الله أکبر لا إله إلا الله و الله أکبر الله أکبر علی ما هدانا الله أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام (1) و الحمد لله علی ما أبلانا کذا حکی عنه فی المختلف و حکی غیره غیره.
و قال فی الدروس مثل النهایة إلا أنه ثلث التکبیر فی أوله و التثلیث منقول عن البزنطی فی جامعه و قال فی المعتبر و لا ریب أن ذلک تعظیم لله و ذلک مستحب فلا فائدة فی المضایقة علیه و هو حسن و ستعرف الأخبار و اختلافها و العمل بکل منها حسن و الجمع بینها أحوط و أحسن.
تُحَفُ الْعُقُولِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: غُسْلُ الْأَعْیَادِ طَهُورٌ لِمَنْ أَرَادَ طَلَبَ الْحَوَائِجِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اتِّبَاعَ السُّنَّةِ(2).
نِهَایَةُ الْعَلَّامَةِ،: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَخْرُجُ یَوْمَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی رَافِعاً صَوْتَهُ بِالتَّکْبِیرِ.
الْمُنْتَهَی، رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ خَرَجَ یَوْمَ الْعِیدِ فَلَمْ یَزَلْ یُکَبِّرُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْجَبَّانَةِ.
ص: 118
توضیح
در المنتهی آمده است که برخی اصحاب ما، برای نمازگزار مستحب میدانند که با تکبیر گویی به سمت مصلّی بیرون رود .
روایت7.
اقبال: از حارث اعور روایت شده که امیرالمومنین علی علیه السلام در شب عید فطر پس از نماز مغرب و نافله آن، دو رکعت نماز میخواند که در رکعت اول سوره فاتحه و صد مرتبه سوره قل هو الله احد را قرائت میکرد و در رکعت دوم سوره فاتحه و یک مرتبه سوره قل هو الله احد را قرائت میکرد سپس قنوت میخواند و رکوع میکرد و سجده میبرد و سلام میداد سپس به سجده میافتاد و در سجدهاش صد مرتبه میفرمود: أتوب الی الله. سپس میفرمود: سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست کسی این کار را انجام نمیدهد و از خداوند چیزی نمیخواهد، مگر اینکه خداوند به او عطا کند حتی اگر گناهانی مثل ریگهای انباشته آورده باشد. (1)
اقبال: جعفر بن محمد از پدرش علیهما السلام نقل میکند که علی بن حسین علیه السلام شب عید فطر را با نماز خواندن تا صبح احیا میکرد (بیدار میماند) و شب فطر در مسجد به سر میبرد و میفرمود: ای پسرم آن کمتر از شب قدر نیست. (2)
اقبال: محمد بن یزید نحوی گوید: حسن بن علی علیه السلام در روز فطر بیرون رفت درحالی که مردم میخندیدند. پس فرمود: همانا خداوند عزّ و جلّ ماه رمضان را میدانی برای مخلوقاتش قرار داده تا در طاعت و بندگی خدا با هم مسابقه دهند. گروهی از مردم پیشی گرفتند و پیروز شدند و گروهی دیگر واپس ماندند و شکست خورده و ناامید شدند. پس شگفت و عجیب از کسی است که در چنین روزی که نیکوکاران پیروز، و باطلگرایان و دروغپردازان زیانمند شدند،مضحک وخندان است. به خدا سوگند اگر پرده برداشته میشد، هر آئینه هر نیکوکاری به اصلاح و افزودن نیکوکاریش مشغول، و هر بدکاری به جبران بدکاریش از شانه کردن مو و براق کردن لباسش بازداشته میشد. (3)
توضیح
«لشغل محسنٌ» یعنی هر نیکوکاری «بإحسانه» ینی با اصلاح نیکوکاریش و افزودن بر آن. و هر بدکاری با جبران بدکاریش و توبه از آن به گونهای که به شانه کردن مو
ص: 119
قال فی المنتهی قال بعض الأصحاب منا یستحب للمصلی أن یخرج بالتکبیر إلی المصلی.
الْإِقْبَالُ، عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یُصَلِّی لَیْلَةَ الْفِطْرِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ نَافِلَتِهَا رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ مِائَةَ مَرَّةٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّانِیَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً ثُمَّ یَقْنُتُ وَ یَرْکَعُ وَ یَسْجُدُ وَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یَخِرُّ لِلَّهِ سَاجِداً وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَقُولُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَفْعَلُهَا أَحَدٌ فَیَسْأَلَ اللَّهَ تَعَالَی شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ وَ لَوْ أَتَی مِنَ الذُّنُوبِ مِثْلَ رَمْلِ عَالِجٍ (1).
وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یُحْیِی لَیْلَةَ عِیدِ الْفِطَرِ بِصَلَاةٍ حَتَّی یُصْبِحَ وَ یَبِیتُ لَیْلَةَ الْفِطْرِ فِی الْمَسْجِدِ وَ یَقُولُ یَا بُنَیَّ مَا هِیَ بِدُونِ لَیْلَةٍ یَعْنِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ(2).
وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْأَزْمِنَةِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ النَّحْوِیِّ قَالَ: خَرَجَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی یَوْمِ الْفِطْرِ وَ النَّاسُ یَضْحَکُونَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضَانَ مِضْمَاراً لِخَلْقِهِ یَسْتَبِقُونَ فِیهِ إِلَی طَاعَتِهِ فَسَبَقَ قَوْمٌ فَفَازُوا وَ تَخَلَّفَ آخَرُونَ فَخَابُوا وَ الْعَجَبُ مِنَ الضَّاحِکِ فِی هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی یَفُوزُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یَخْسَرُ فِیهِ الْمُبْطِلُونَ وَ اللَّهِ لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ لَشُغِلَ مُحْسِنٌ بِإِحْسَانِهِ وَ مُسِی ءٌ بِإِسَاءَتِهِ عَنْ تَرْجِیلِ شَعْرٍ وَ تَصْقِیلِ ثَوْبٍ (3).
لشغل محسن أی کل محسن بإحسانه أی بإصلاح إحسانه و الزیادة و کل مسی ء بتدارک إساءته و التوبة منها بحیث لم یتوجه تسریح شعره
ص: 119
و براق کردن لباسش رو نمیکرد و بدان نمیپرداخت. «تصقیل ثوبه» یعنی صیقل دادن و براق کردن لباس. گفته میشود: صقلت السیف و المرآۀ، یعنی شمشیر و آئینه را برّاق کردم.
روایت8.
اقبال: از حارث اعور روایت شده که امیرالمومنین علی علیه السلام در شب عید فطر دو رکعت نماز میخواند که در رکعت اول سوره فاتحه و صد مرتبه سوره قل هو الله احد را قرائت میکرد و در رکعت دوم سوره فاتحه و یک مرتبه سوره قل هو الله احد را قرائت میکرد سپس رکوع میکرد و سجده میبرد و چون سلام میداد به سجده میافتاد و در سجدهاش صد مرتبه میفرمود: أتوب الی الله. سپس میفرمود:«یَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ ص صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا» ای صاحب فضل و بخشش، ای صاحب منّت و عطا، ای برگزیننده محمد صلی الله علیه و آله و سلم، بر محمد و خاندان او درود بفرست و فلان و فلان کار مرا انجام بده. و هنگامی که سرش را بلند میکرد، رویش را به طرف ما میکرد سپس میفرمود: سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست کسی این کار را انجام نمیدهد و از خداوند چیزی نمیخواهد، مگر اینکه خداوند به او عطا کند حتی اگر گناهانی مثل ریگهای انباشته آورده باشد، خداوند متعال برای او میآمرزد.
حسن ابن راشد از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: هر کس شب عید فطر دو رکعت نماز بخواند و در رکعت اول یک مرتبه سوره حمد و صد مرتبه سوره قل هو الله احد، و در رکعت دوم سوره حمد و یک مرتبه سوره قل هو الله احد را بخواند، چیزی از خداوند نخواسته باشد مگر اینکه به او عطا کند. (1)
«ای الله ای الله ای الله ای رحمان ای رحیم ای مالک ای الله ای پاک ای الله ای سلامت بخش ای الله ای مؤمن ای الله ای نگهبان ای الله ای عزیز ای الله ای جبّار ای الله ای متکبر ای الله ای خالق ای الله ای نوساز ای الله ای صورتگر ای الله ای دانا ای الله ای بزرگ ای الله ای بخشنده ای الله ای بردبار ای الله ای فرزانه ای الله ای شنوا ای الله ای بینا ای الله ای نزدیک ای الله ای اجابت کننده ای الله ای بخشنده ای الله ای واحد ای الله ای سرپرست ای الله ای وفادار ای الله ای مولا ای الله ای قاضی ای الله ای سریع ای الله ای استوار ای الله ای مهربان ای الله ای مراقب ای الله ای اجابت کننده ای الله ای بخشنده ای الله ای بزرگوار ای الله ای نگاهدارنده ای الله ای احاطهکننده ای الله ای سرور سروران ای الله ای اول ای الله ای آخر ای الله ای ظاهر ای الله ای باطن ای الله ای بهترین ای الله
ص: 120
أو تصقیل ثوبه أی جعله صقیلا براقا یقال صقلت السیف و المرآة أی جلوته.
الْإِقْبَالُ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی الشَّیْخِ أَبِی مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یُصَلِّی لَیْلَةَ الْفِطْرِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً وَاحِدَةً ثُمَّ یَرْکَعُ وَ یَسْجُدُ فَإِذَا سَلَّمَ خَرَّ سَاجِداً وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ- أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَقُولُ- یَا ذَا الْمَنِّ وَ الْجُودِ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا- فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ ثُمَّ یَقُولُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَفْعَلُهَا أَحَدٌ یَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَلَوْ أَتَاهُ مِنَ الذُّنُوبِ بِعَدَدِ رَمْلِ عَالِجٍ غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ.
وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی قُرَّةَ فِی کِتَابِ عَمَلِ شَهْرِ رَمَضَانَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْفِطْرِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً وَاحِدَةً لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ-(1) الدُّعَاءُ(2)
یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا اللَّهُ یَا رَحِیمُ یَا اللَّهُ یَا مَلِکُ یَا اللَّهُ یَا قُدُّوسُ یَا اللَّهُ یَا سَلَامُ یَا اللَّهُ یَا مُؤْمِنُ یَا اللَّهُ یَا مُهَیْمِنُ یَا اللَّهُ یَا عَزِیزُ یَا اللَّهُ یَا جَبَّارُ یَا اللَّهُ یَا مُتَکَبِّرُ یَا اللَّهُ یَا خَالِقُ یَا اللَّهُ یَا بَارِئُ یَا اللَّهُ یَا مُصَوِّرُ یَا اللَّهُ یَا عَالِمُ یَا اللَّهُ یَا عَظِیمُ یَا اللَّهُ یَا کَرِیمُ یَا اللَّهُ یَا حَلِیمُ یَا اللَّهُ یَا حَکِیمُ یَا اللَّهُ یَا سَمِیعُ یَا اللَّهُ یَا بَصِیرُ یَا اللَّهُ یَا قَرِیبُ یَا اللَّهُ یَا مُجِیبُ یَا اللَّهُ یَا جَوَادُ یَا اللَّهُ یَا وَاحِدُ یَا اللَّهُ یَا وَلِیُّ یَا اللَّهُ یَا وَفِیُّ یَا اللَّهُ یَا مَوْلَی یَا اللَّهُ یَا قَاضِی یَا اللَّهُ یَا سَرِیعُ یَا اللَّهُ یَا شَدِیدُ یَا اللَّهُ یَا رَءُوفُ یَا اللَّهُ یَا رَقِیبُ یَا اللَّهُ یَا مُجِیبُ یَا اللَّهُ یَا جَوَادُ یَا اللَّهُ یَا مَاجِدُ یَا اللَّهُ یَا حَفِیظُ یَا اللَّهُ یَا مُحِیطُ یَا اللَّهُ یَا سَیِّدَ السَّادَاتِ یَا اللَّهُ یَا أَوَّلُ یَا اللَّهُ یَا آخِرُ یَا اللَّهُ یَا ظَاهِرُ یَا اللَّهُ یَا بَاطِنُ یَا اللَّهُ یَا فَاخِرُ یَا اللَّهُ
ص: 120
ای چیرهگر ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای دوستدار ای الله ای نور ای الله ای دفع کننده ای الله ای منع کننده ای الله ای بالا برنده ای الله ای گشاینده ای الله ای بسیار سود برنده ای الله ای یاور ای الله ای بزرگوار ای الله ای زیبا ای الله ای گواهی دهنده ای الله ای شاهد ای الله ای محبوب ای الله ای به وجود آورنده ای الله ای پاک کننده ای الله ای مالک ای الله ای مقتدر ای الله ای گیرنده ی(رزق و دیگر اشیاء از بندگان به لطف و حکمت) ای الله ای گشاینده رحمت ای الله ای زنده کننده ای الله ای میراننده ای الله ای برانگیزنده ای الله ای ارث برنده ای الله ای اعطا کننده ای الله ای بخشش کننده(که در بخشش مجبور نیستی) ای الله ای نعمت دهنده ای الله ای حقّ ای الله ای آشکار ای الله ای طبیب ای الله ای احسان کننده ای الله ای نیکی کننده ای الله ای آفریننده ای الله ای بازگرداننده ای الله ای پدیدآور ای الله ای هدایتگر ای الله ای شفا دهنده ای الله ای بلند مرتبه ای الله ای بسیار مهربان ای الله ای بسیار نعمت بخش.ای الله ای صاحب بخشش ای الله ای والا ای الله ای عدالتپیشه ای الله ای صاحب آسمانهای بلند ای الله ای صادق ای الله ای نعمت بخش ای الله ای ماندگار ای الله ای صاحب بزرگی ای الله ای صاحب فضل و کرم ای الله ای معبود ای الله ای ستوده ای الله ای سازنده ای الله ای یاور ای الله ای هستی بخش ای الله ای انجام دهنده ای لطیف ای الله ای دانا ای الله ای آمرزنده ای الله ای شکرگزار ای الله ای نور ای الله ای مهرپیشه ای الله ای توانا ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم ای الله ای پرودگارم از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و با خشنودیت بر من فضل و منت نهی و با بردباریت از من گذشت کنی و از روزی حلال و پاک بر من فراخ گردانی از هر آنجا که گمان دارم و از آنجا که گمان ندارم. چرا که من بنده تو هستم و به جز تو کسی را ندارم و کسی جز تو را نمییابم که از او درخواست کنم ای مهربانترین مهربانان. آنچه خدا بخواهد انجام میشود و هیچ نیروی جز با اراده خداوند بلندمرتبه بزرگ نیست.»
سپس سجده میکنی و میگویی: «ای الله ای الله ای پروردگارم ای الله ای پروردگارم ای الله ای پروردگارم ای الله ای الله ای نازل کننده برکات، به واسطه تو هر حاجتی نازل میشود. با هر اسمی که در گنجینه غیب نزد خود نگاهداشتی و با اسمهای مشهور در نزدت که بر سراپرده عرشت نوشته شده از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی و (روزه) ماه رمضان را از من قبول کنی و و نام مرا در زمره حاجیان خانه محترم خود ثبت کنی و از گناهان بزرگم گذشت کنی و ای پروردگارم
ص: 121
یَا قَاهِرُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا وَدُودُ یَا اللَّهُ یَا نُورُ یَا اللَّهُ یَا دَافِعُ یَا اللَّهُ یَا مَانِعُ یَا اللَّهُ یَا رَافِعُ یَا اللَّهُ یَا فَاتِحُ یَا اللَّهُ یَا نَفَّاعُ یَا اللَّهُ یَا مُغِیثُ یَا اللَّهُ یَا جَلِیلُ یَا اللَّهُ یَا جَمِیلُ یَا اللَّهُ یَا شَهِیدُ یَا اللَّهُ یَا شَاهِدُ یَا اللَّهُ یَا حَبِیبُ یَا اللَّهُ یَا فَاطِرُ یَا اللَّهُ یَا مُطَهِّرُ یَا اللَّهُ یَا مَالِکُ یَا اللَّهُ یَا مُقْتَدِرُ یَا اللَّهُ یَا قَابِضُ یَا اللَّهُ یَا بَاسِطُ یَا اللَّهُ یَا مُحْیِی یَا اللَّهُ یَا مُمِیتُ یَا اللَّهُ یَا بَاعِثُ یَا اللَّهُ یَا وَارِثُ یَا اللَّهُ یَا مُعْطِی یَا اللَّهُ یَا مُفْضِلُ یَا اللَّهُ یَا مُنْعِمُ یَا اللَّهُ یَا حَقُّ یَا اللَّهُ یَا مُبِینُ یَا اللَّهُ یَا طَبِیبُ یَا اللَّهُ یَا مُحْسِنُ یَا اللَّهُ یَا مُجْمِلُ یَا اللَّهُ یَا مُبْدِئُ یَا اللَّهُ یَا مُعِیدُ یَا اللَّهُ یَا بَارِئُ یَا اللَّهُ یَا بَدِیعُ یَا اللَّهُ یَا هَادِی یَا اللَّهُ یَا کَافِی یَا اللَّهُ یَا شَافِی یَا اللَّهُ یَا عَلِیُّ یَا اللَّهُ یَا حَنَّانُ یَا اللَّهُ یَا مَنَّانُ یَا اللَّهُ یَا ذَا الطَّوْلِ یَا اللَّهُ یَا مُتَعَالِی یَا اللَّهُ یَا عَدْلُ یَا اللَّهُ یَا ذَا الْمَعَارِجِ یَا اللَّهُ یَا صَادِقُ یَا اللَّهُ یَا دَیَّانُ یَا اللَّهُ یَا بَاقِی یَا اللَّهُ یَا ذَا الْجَلَالِ یَا اللَّهُ یَا ذَا الْإِکْرَامِ یَا اللَّهُ یَا مَعْبُودُ یَا اللَّهُ یَا مَحْمُودُ
یَا اللَّهُ یَا صَانِعُ یَا اللَّهُ یَا مُعِینُ یَا اللَّهُ یَا مُکَوِّنُ یَا اللَّهُ یَا فَعَّالُ یَا اللَّهُ یَا لَطِیفُ یَا اللَّهُ یَا خَبِیرُ یَا اللَّهُ یَا غَفُورُ یَا اللَّهُ یَا شَکُورُ یَا اللَّهُ یَا نُورُ یَا اللَّهُ یَا حَنَّانُ یَا اللَّهُ یَا قَدِیرُ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ یَا اللَّهُ یَا رَبَّاهْ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَمُنَّ عَلَیَّ بِرِضَاکَ وَ تَعْفُوَ عَنِّی بِحِلْمِکَ وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلَالِ الطَّیِّبِ مِنْ حَیْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا أَحْتَسِبُ فَإِنِّی عَبْدُکَ لَیْسَ لِی أَحَدٌ سِوَاکَ وَ لَا أَجِدُ أَحَداً أَسْأَلُهُ غَیْرَکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ- ثُمَّ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا مُنْزِلَ الْبَرَکَاتِ بِکَ تَنْزِلُ کُلُّ حَاجَةٍ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ فِی مَخْزُونِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ وَ الْأَسْمَاءِ الْمَشْهُورَاتِ عِنْدَکَ الْمَکْتُوبَةِ عَلَی سُرَادِقِ عَرْشِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْبَلَ مِنِّی شَهْرَ رَمَضَانَ وَ تَکْتُبَنِی فِی الْوَافِدِینَ إِلَی بَیْتِکَ الْحَرَامِ وَ تَصْفَحَ لِی مِنَ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ وَ تَسْتَخْرِجَ
ص: 121
گنجینههایت را برایم بیرون آوری ای مهربان.» (1)
متهجّد (2) و اختیار و جُنۀ الْأَمَانِ: پس از بیان نماز گفتهاند: مستحب است پس از دو رکعت این دعا را بگویی و همان دعا را ذکر کردهاند.
میگویم
پیشتر تفسیر و شرح اسماء خداوند را بیان کردیم و بعدا نیز بیان خواهیم نمود.
روایت9.
اقبال: روایت شده که هر کس شب فطر چهارده رکعت نماز بخواند و در هر رکعت سوره حمد و آیۀ الکرسی و سه مرتبه قل هو الله احد را بخواند، خداوند در ازای هر رکعت عبادت چهل سال، و عبادت هرکسی که در این ماه را روزه بگیرد و نماز بگذارد را به وی میبخشد و فضیلت بزرگی را ذکر کرد. (3)
روایت10.
جمال الاسبوع: گوید: نماز حاجت در شب جمعه و شب عید قربان دو رکعت است که سوره فاتحه را تا عبارت «ایاک نعبد و ایاک نستعین» میخوانی و آن را صد مرتبه تکرار میکنی و سوره حمد را تا پایان میخوانی سپس در هر رکعت دویست مرتبه سوره قل هو الله احد را میخوانی سپس سلام میدهی و هفتاد مرتبه میگویی: «لا حول و لا قوۀ الا بالله العلی العظیم» و سجده میکنی و دویست مرتبه میگویی «یا ربّ یا ربّ» و هر نیازی که داری درخواست میکنی.
روایت11.
نوادر رواندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت میکند که حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که در روز فطر میخواست برای رفتن به مصلی بیرون برود با چند خرما یا چند کشمش افطار میکرد. (4)
دعائم الاسلام: از علی علیه السلام همین حدیث روایت شده است.
روایت12.
مجالس شیخ:
ص: 122
لِی یَا رَبِّ کُنُوزَکَ یَا رَحْمَانُ (1).
الْمُتَهَجِّدُ(2)، وَ الْإِخْتِیَارُ، وَ الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ]: قَالُوا بَعْدَ ذِکْرِ الصَّلَاةِ یُسْتَحَبُّ أَنْ تَدْعُوَ بَعْدَ الرَّکْعَتَیْنِ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ ذَکَرُوا نَحْوَهُ.
قد مر و سیأتی تفسیر الأسماء و شرحها.
الْإِقْبَالُ،: رُوِیَ أَنَّ مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْفِطْرِ أَرْبَعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً وَ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِکُلِّ رَکْعَةٍ عِبَادَةَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ عِبَادَةَ کُلِّ مَنْ صَامَ وَ صَلَّی فِی هَذَا الشَّهْرِ وَ ذَکَرَ فَضْلًا عَظِیماً(3).
جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، قَالَ: صَلَاةُ الْحَاجَةِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ لَیْلَةَ عِیدِ الْأَضْحَی رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ إِلَی إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ وَ تُکَرِّرُ ذَلِکَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ تُتِمُّ الْحَمْدَ ثُمَّ تَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَتَیْ مَرَّةٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ ثُمَّ تُسَلِّمُ وَ تَقُولُ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ مِائَتَیْ مَرَّةٍ یَا رَبِّ یَا رَبِّ وَ تَسْأَلُ کُلَّ حَاجَةٍ.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْمُصَلَّی یَوْمَ الْفِطْرِ کَانَ یُفْطِرُ عَلَی تَمَرَاتٍ أَوْ زَبِیبَاتٍ (4).
الدعائم، عن علی علیه السلام: مثله (5).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْغَضَائِرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ
ص: 122
جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام میفرمود: این را میپسندم که انسان در سال، در چهار شب برای خود فراغت ایجاد کند: شب عید فطر، شب عید قربان، و شب نیمه شعبان و اولین شب ماه رجب. (1)
دعائم الاسلام: امام صادق از پدرانش علیهم السلام از علی علیه السلام این حدیث را روایت کرده است. (2)
روایت13.
مجالس شیخ: حارث بن عبدالله از علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: اگر میتوانی بر (عبادت) شب عید فطر و شب عید قربان و اولین شب محرم و شب عاشوراء و اولین شب رجب و شب نیمه شعبان محافظت کنی، این کار را انجام بده و در این شبها بسیار به دعا و نماز و تلاوت قرآن بپرداز. (3)
و از همان کتاب از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: امیرالمومنین علی علیه السلام سه شب نمیخوابید: شب بیست و سوم رمضان و شب عید فطر و شب نیمه شعبان. و در این شبها روزیها و اجلها و آنچه در سنت (الهی) آمده است، تقسیم میشود. (4)
توضیح
و در آن یعنی در حدیث دوم تقیه است یا مقصود از آن نوعی مقدرات است که با آنچه در شب قدر میباشد فرق دارد. چرا که مراتب تقدیر متفاوت است و بر این اساس میتوان آن را به همه ارجاع داد و اما ارجاع آن تنها به اولی، بعید است.
ص: 123
عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَقُولُ: یُعْجِبُنِی أَنْ یُفَرِّغَ الرَّجُلُ نَفْسَهُ فِی السَّنَةِ أَرْبَعَ لَیَالٍ- لَیْلَةَ الْفِطْرِ وَ لَیْلَةَ الْأَضْحَی وَ لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ أَوَّلَ لَیْلَةٍ مِنْ رَجَبٍ (1).
الدعائم، عن الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام عن علی علیه السلام: مثله (2).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ عَنْ عَمِّهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ حَیَّانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْیَشْکُرِیِّ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُحَافِظَ عَلَی لَیْلَةِ الْفِطْرِ وَ لَیْلَةِ النَّحْرِ وَ أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنَ الْمُحَرَّمِ وَ لَیْلَةِ عَاشُورَاءَ وَ أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ رَجَبٍ وَ لَیْلَةِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَافْعَلْ وَ أَکْثِرْ فِیهِنَّ مِنَ الدُّعَاءِ وَ الصَّلَاةِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ (3).
وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنِ الْحُسَیْنِ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا یَنَامُ ثَلَاثَ لَیَالٍ- لَیْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَیْلَةَ الْفِطْرِ وَ لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ فِیهَا تُقَسَّمُ الْأَرْزَاقُ وَ الْآجَالُ وَ مَا یَکُونُ فِی السَّنَةِ(4).
و فیها أی فی الأخیرة تقیة أو المراد به نوع من التقدیر غیر ما فی لیلة القدر فإن مراتب التقدیر مختلفة و علی هذا یمکن إرجاعه إلی الجمیع و أما إرجاعه إلی الأولی فقط فبعید.
ص: 123
روایت14.
مجمع البیان: از علی علیه السلام روایت شده که در روز عید بیرون رفت و مردمی را دید که نماز میخوانند. پس فرمود: ای مردم پیامبر خدا را در چنین روزی دیدیم و کسی قبل از عید نماز نمیخواند. یا اینکه فرمود:پیامبرفرمود (به جای پیامبر خدا)، مردی گفت: ای امیر المومنین آیا از اینکه پیش از بیرون رفتن امام نماز بگذارند، نهی میفرمائید؟ فرمود: نمیخواهم بندهای را هنگامی که نماز گذارد نهی کنم و اما ما آنچه را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دیدهایم برای آنها بازگو میکنیم یا همانطور که پیامبر فرموده. (1)
توضیح
«لا أرید أن أنهی» شاید امام این عبارت را به جهت ضعف خرد یارانش فرموده است زیرا آنان نهی از نماز را بزرگ و عظیم میدانستند و امام علیه السلام هنگامی که آنان را از نماز چاشت (صلاۀ الضحی) نهی فرمود در جواب ایشان گفتند: آیا بنده را هنگامی که نماز گزارد، نهی میکنی، درحالی که نمیدانستند مقصود در آیه نماز راجح است نه نماز بدعت شده. و در مجموع میتوان گفت ظاهر حدیث این است که اصرار نکردن امام علیه السلام بر منع کردن، برای تقیه بوده است و ممکن است به جهت نفهمیدن تحریم آن باشد.
روایت15.
الهدایۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس تکبیر از دستش برود یا آن را فراموش کند باید زمانی که به یاد آورد، تکبیر بگوید.
و امام صادق علیه السلام فرمود: شب عید فطر شبی است که کارگر دستمزد خود را به صورت کامل دریافت میکند. و تکبیر در روزهای تشریق در شهرهای دیگر در ده نماز، از نماز ظهر روز قربانی تا نماز صبح در روز سوم است زیرا هرگاه مردم (حاجیان) از منی به سوی مکه در کوچ اول رهسپار شوند اهالی شهرهای مختلف باید تکبیر را قطع کنند و تکبیر در پانزده نماز از نماز ظهر در روز قربانی تا نماز صبح در روز چهارم است و هر کس تکبیر از دستش برود، باید آن را اعاده کند و پس از هر نماز سه بار تکبیر بگوید. (2)
روایت16.
اقبال: ابوقرّه از امام علیه السلام روایت میکند که فرمود: در روز عید فطر چند خرما بخور و اگر جمعی از مومنان نزد تو حاضر شدند آنان را از همین غذا اطعام کن.
روایت17.
الخصال:
ص: 124
مَجْمَعُ الْبَیَانِ، رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ خَرَجَ فِی یَوْمِ عِیدٍ فَرَأَی نَاساً یُصَلُّونَ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ شَهِدْنَا نَبِیَّ اللَّهِ فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ فَلَمْ یَکُنْ أَحَدٌ یُصَلِّی قَبْلَ الْعِیدِ أَوْ قَالَ النَّبِیُّ فَقَالَ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ لَا تَنْهَی أَنْ یُصَلُّوا قَبْلَ خُرُوجِ الْإِمَامِ فَقَالَ لَا أُرِیدُ أَنْ أَنْهَی عَبْداً إِذَا صَلَّی وَ لَکِنَّا نُحَدِّثُهُمْ بِمَا شَهِدْنَا مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَوْ کَمَا قَالَ (1).
لا أرید أن أنهی لعله قال ذلک لضعف عقول أصحابه فإنهم کانوا یعظمون النهی عن الصلاة و کان علیه السلام إذا نهاهم عن صلاة الضحی و مثلها قالوا فی جوابه أ تنهی عبدا إذا صلی و لم یعلموا أن المراد فی الآیة الصلاة الراجحة لا المبتدعة و بالجملة الظاهر أن عدم إصراره علیه السلام علی المنع للتقیة و یحتمل أن یکون لعدم فهم التحریم.
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ فَاتَهُ التَّکْبِیرُ أَوْ نَسِیَهُ فَلْیُکَبِّرْ حِینَ یَذْکُرُ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَیْلَةُ الْفِطَرِ- اللَّیْلَةُ الَّتِی یَسْتَوْفِی فِیهَا الْأَجِیرُ أَجْرَهُ وَ التَّکْبِیرُ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ بِالْأَمْصَارِ فِی عَشْرِ صَلَوَاتٍ مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ یَوْمَ النَّحْرِ إِلَی صَلَاةِ الْغَدَاةِ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ لِأَنَّهُ إِذَا نَفَرَ النَّاسُ مِنْ مِنًی فِی النَّفْرِ الْأَوَّلِ وَجَبَ عَلَی أَهْلِ الْأَمْصَارِ قَطْعُ التَّکْبِیرِ وَ التَّکْبِیرُ فِی خَمْسَ عَشْرَةَ صَلَاةً مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ مِنْ یَوْمِ النَّحْرِ إِلَی صَلَاةِ الْغَدَاةِ فِی الْیَوْمِ الرَّابِعِ وَ مَنْ فَاتَهُ فَلْیُعِدْ وَ یُقَالُ التَّکْبِیرُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثُ مَرَّاتٍ (2).
الْإِقْبَالُ، رَوَی ابْنُ أَبِی قُرَّةَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرَّجُلِ علیه السلام قَالَ: کُلْ تَمَرَاتٍ یَوْمَ الْفِطْرِ فَإِنْ حَضَرَکَ قَوْمٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَطْعِمْهُمْ مِثْلَ ذَلِکَ (3).
الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ
ص: 124
زراره گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: تکبیر در ایام تشریق بعد از نمازها کدام است؟ فرمود: تکبیر در منی بعد از پانزده نماز و در شهرهای دیگر بعد از ده نماز است. بعد از نماز ظهر در عید قربان می گویی: «خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، معبودی جز خدا نیست، و خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، و سپاس خداوند را، خدا بزرگ است به سبب آنچه ما را به آن هدایت فرموده، و خدا بزرگ است به سبب آنچه از گوشت حیوانات ما را روزی داده است.» و اینکه در سایر شهرها بعد از ده نماز تکبیر گفته می شود، برای آن است که وقتی مردم در کوچ اول کوچ می کنند، اهل شهرها از تکبیر باز می مانند ولی اهل منی تا وقتی که در منی هستند، و تا کوچ بعدی تکبیر می گویند. (1)
روایت18.
علل الشرایع: حماد بن عیسی همین حدیث را روایت کرده است. (2)
توضیح
حاصل این تعلیل آن است که اصل تکبیر در واقع برای کسانی است که در منی حضور دارند و اهالی شهرهای دیگر تابع آنها هستند. پس هرگاه وجوب حضور در منی از برخی از آنان ساقط شود، از اهالی شهرهای دیگر نیز ساقط میشود تا فرع بر اصل برتری نیابد .
روایت19.
مقنعۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: تکبیر برای کسانی که در منی هستند در پانزده نماز که اولین آن ظهر روز قربانی و آخرینش صبح روز چهارم است. و تکبیر برای اهالی شهرهای دیگر در ده نماز است که اولین آن ظهر روز قربانی و آخرینش صبح روز سوم است. (3)
روایت20.
الخصال: معاویه بن عمّار گوید: از امام صادق علیه السلام در باره تکبیر در روزهای تشریق برای اهالی شهرهای دیگر پرسیدم. فرمود: روز عید قربان از نماز ظهر تا ده نماز و برای اهل منی در پانزده نماز و اگر ظهر
ص: 125
عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام التَّکْبِیرُ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فِی دُبُرِ الصَّلَوَاتِ قَالَ التَّکْبِیرُ بِمِنًی فِی دُبُرِ خَمْسَ عَشْرَةَ صَلَاةً وَ بِالْأَمْصَارِ فِی دُبُرِ عَشْرِ صَلَوَاتٍ وَ أَوَّلُ التَّکْبِیرِ فِی دُبُرِ صَلَاةِ الظُّهْرِ یَوْمَ النَّحْرِ تَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا وَ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ- وَ إِنَّمَا جُعِلَ فِی سَائِرِ الْأَمْصَارِ فِی دُبُرِ عَشْرِ صَلَوَاتٍ التَّکْبِیرُ أَنَّهُ إِذَا نَفَرَ النَّاسُ فِی النَّفْرِ الْأَوَّلِ أَمْسَکَ أَهْلُ الْأَمْصَارِ عَنِ التَّکْبِیرِ وَ کَبَّرَ أَهْلُ مِنًی مَا دَامُوا بِمِنًی إِلَی النَّفْرِ الْأَخِیرِ(1).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ کُلِّهِمْ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ (2).
حاصل التعلیل أن أصل التکبیر إنما هو لأهل منی و أهل الأمصار تبع لهم فإذا سقط وجوب الکون بمنی عن بعضهم سقط عن أهل الأمصار لئلا یزید الفرع علی الأصل.
الْمُقْنِعَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: التَّکْبِیرُ لِأَهْلِ مِنًی فِی خَمْسَ عَشْرَةَ صَلَاةً أَوَّلُهَا الظُّهْرُ مِنْ یَوْمِ النَّحْرِ وَ آخِرُهَا الْغَدَاةُ مِنْ یَوْمِ الرَّابِعِ وَ هُوَ لِأَهْلِ الْأَمْصَارِ کُلِّهَا فِی عَشْرِ صَلَوَاتٍ أَوَّلُهَا الظُّهْرُ مِنْ یَوْمِ النَّحْرِ وَ آخِرُهَا الْغَدَاةُ مِنْ یَوْمِ الثَّالِثِ (3).
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ التَّاجِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی وَ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ التَّکْبِیرِ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ لِأَهْلِ الْأَمْصَارِ فَقَالَ یَوْمَ النَّحْرِ صَلَاةَ الظُّهْرِ إِلَی انْقِضَاءِ عَشْرِ صَلَوَاتٍ وَ لِأَهْلِ مِنًی فِی خَمْسَ عَشْرَةَ صَلَاةً فَإِنْ أَقَامَ إِلَی الظُّهْرِ
ص: 125
و عصر را هم آنجا باشد تکبیر میگوید. (1)
روایت21.
سرائر: محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: در هر نماز در روزهای تشریق تکبیر گفته میشود. خدمت ایشان عرض کردم: چند بار تکبیر بگوییم؟ فرمود: هر چند بار که خواستی زیرا آن مقدر و محدود نیست. (2)
توضیح
«قلت له کم» یعنی تعداد تکبیر پس از هر نماز چند است؟ پس امام فرمود: «انّه لیس بمفروض» یعنی تعیین شده و محدود نیست، با توجه به حدیثی که محمد بن مسلم از امام صادق یا امام باقر علیهما السلام روایت کرده و گوید: از ایشان در باره تکبیر پس از هر نماز پرسیدم. پس فرمود: هر چند بار که خواستی زیرا آن چیز تعیین شدهای نیست، یعنی در کلام. (3)
و مقصود از فرمودهاش: یعنی در کلام، این میباشد که مقصود از آن عدم تعیین در شمار نمازها نیست بلکه در عدم تعیین در تعداد ذکر است.
روایت22.
اقبال: ابان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر کس یک شب از سه شب، قبر حسین علیه السلام را زیارت کند، گناهان گذشته و آیندهاش آمرزیده میشود. او گوید: عرض کردم: آن کدام شبها است؟ پس ایشان شبهای عید قربان را بیان نمود. (4)
توضیح
شاید مقصود از شبهای قربان، شب عید و دو شب پس از آن باشد.
روایت23.
تفسیر امام: امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند عزّ و جلّ از هر آنچه آفریده است برگزیدهها و بهترینهایی دارد. اما برگزیدههایش از میان شبها، شبهای جمعه و شب نیمه شعبان و شب قدر و شب عید فطر و قربان است و برگزیدههایش از میان روزها، روز جمعه
ص: 126
وَ الْعَصْرِ کَبَّرَ(1).
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ نَوَادِرِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُکَبِّرُ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ عِنْدَ کُلِّ صَلَاةٍ قُلْتُ لَهُ کَمْ قَالَ کَمْ شِئْتَ إِنَّهُ لَیْسَ بِمَفْرُوضٍ (2).
قلت له کم أی عدد التکبیر بعد کل صلاة کم هو فقال علیه السلام إنه لیس بمفروض أی مقدر محدود لِمَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُ (3)
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّکْبِیرِ بَعْدَ کُلِّ صَلَاةٍ فَقَالَ کَمْ شِئْتَ إِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ مُوَقَّتٌ یَعْنِی فِی الْکَلَامِ.
و المراد بقوله یعنی فی الکلام أنه لیس المراد به عدم التوقیت فی عدد الصلوات بل فی عدد الذکر.
الْإِقْبَالُ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّحْوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی سِنَانٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ علیه السلام لَیْلَةً مِنْ ثَلَاثٍ غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ قَالَ قُلْتُ وَ أَیُّ اللَّیَالِی فَذَکَرَ لَیَالِیَ الْأَضْحَی (4).
لعل المراد بلیالی الأضحی لیلة العید و لیلتان بعدها.
تَفْسِیرُ الْإِمَامِ ع، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِیَاراً مِنْ کُلِّ مَا خَلَقَهُ فَأَمَّا خِیَارُهُ مِنَ اللَّیَالِی فَلَیَالِی الْجُمَعِ وَ لَیْلَةُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَ لَیْلَتَا الْعِیدَیْنِ وَ أَمَّا خِیَارُهُ مِنَ الْأَیَّامِ فَأَیَّامُ الْجُمَعِ
ص: 126
و روزهای عید است. (1)
روایت24.
مجالس صدوق: عبدالله بن فضل گوید: امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش فرمود: چون شب عید فطر شود سه رکعت نماز مغرب را بخوان و سجده کن و در سجدهات بگو: ای صاحب بخشش و ای صاحب تغییر و جنبش و ای برگزیننده محمد و یاورش، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر گناهی که مرتکب شدم و آن را فراموش کردم و در نزد تو در نامه مبین محفوظ است، بر من بیامرز. سپس صد مرتبه میگویی: به سوی خدا توبه میکنم.
و پس از مغرب و عشاء و نماز صبح و نماز عید همان تکبیرات روزهای تشریق را بخوان و میگویی: «خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، معبودی جز خدا نیست، و خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، و سپاس خداوند را، خدا بزرگ است به سبب آنچه ما را به آن هدایت فرموده، و خدا بزرگ است بر آنچه ما را آفریده است.» و در آن نمیگویی: «و از گوشت حیوانات ما را روزی داده است» زیرا این عبارت در روزهای تشریق گفته میشود. (2)
هدایۀ: از ایشان مانند همین حدیث تا پایان حدیث روایت شده است. (3)
روایت25.
الخصال: ابان بن محمد از محمد بن علی علیهما السلام روایت میکند که فرمود: در روز عید قربان چیزی با فضیلتتر از پنچ چیز نیست: قربانی کردن، راه رفتن در جهت نیکی به پدر و مادر یا خویشاوندی که قطع رحم کرده تا با لطف کردن به او جلوی قطع رحم را بگیرد و در سلام، پیشدستی کند، یا مردی که از قربانی پاکش به دیگران غذا بدهد و در بقیه آن همسایگان یتیم و بیچاره و برده اش را دعوت کند و از اسیران دلجوئی کند. (4)
توضیح
«یأخذ علیه» یعنی به سبب فضل و احسان او را از دشمنی بازدارد، که از این سخنشان گرفته شده: «أخذ علی یده» یعنی او را منع کرد. یا اینکه حجت را با لطف خویش به او، بر وی تمام کند. یا شروع به لطف و فضل کند
ص: 127
وَ الْأَعْیَادِ(1).
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْمُنْذِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْفِطْرِ فَصَلِّ الْمَغْرِبَ ثَلَاثاً ثُمَّ اسْجُدْ وَ قُلْ فِی سُجُودِکَ یَا ذَا الطَّوْلِ یَا ذَا الْحَوْلِ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ وَ نَاصِرَهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ نَسِیتُهُ وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ- ثُمَّ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ وَ کَبِّرْ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ صَلَاةِ الْعِیدِ کَمَا تُکَبِّرُ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ تَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَبْلَانَا- وَ لَا تَقُلْ فِیهِ وَ رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ فَإِنَّ ذَلِکَ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ (2).
الهدایة، عنه علیه السلام مرسلا: مثله إلی آخر الخبر(3).
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْإِیَادِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَا مِنْ عَمَلٍ أَفْضَلَ یَوْمَ النَّحْرِ مِنْ دَمٍ مَسْفُوکٍ أَوْ مَشْیٍ فِی بِرِّ الْوَالِدَیْنِ أَوْ ذِی رَحِمٍ قَاطِعٍ یَأْخُذُ عَلَیْهِ بِالْفَضْلِ وَ یَبْدَأُهُ بِالسَّلَامِ أَوْ رَجُلٍ أَطْعَمَ مِنْ صَالِحِ نُسُکِهِ وَ دَعَا إِلَی بَقِیَّتِهَا جِیرَانَهُ مِنَ الْیَتَامَی وَ أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْمَمْلُوکِ وَ تَعَاهَدَ الْأُسَرَاءَ(4).
یأخذ علیه أی یمنعه عن العداوة بسبب الفضل و الإحسان من قولهم أخذ علی یده أی منعه أو یأخذ الحجة و یتمها علیه بفضله أو یشرع فی الفضل
ص: 127
به عنوان اعتراض به او، که از این سخنشان گرفته شده: «اخذ فی کذا» یعنی فلان کار را آغاز نمود. پس حرف «باء» به معنای «فی» است و بر این اساس احتمال دارد «علیه» متعلق به «بالفضل» باشد. «من صالح نسکه» یعنی قربانی پاکش. «تعاهد الاسراء» یعنی با قربانی یا به طور مطلق از اسیران دلجویی کند.
روایت26.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از علی علیهم السلام روایت میکند که ایشان بسیار میپسندید که انسان چهار شب خود را در سال، خالی کند - فراغت ایجاد کند -: اولین شب ماه رجب، و شب عید قربان، و شب عید فطر و شب نیمه شعبان. (1)
فقه الرضا: امام رضا علیه السلام از پدرش از جعفر از پدرشان علیهم السلام این حدیث را روایت کرده است.
متهجّد: از وهب بن وهب همین حدیث روایت شده است. (2)
روایت27.
الخصال: اعمش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: تکبیر گفتن در دو عید (فطر و قربان) واجب است. در عید فطر در پنج نماز که از نماز مغرب شب عید فطر آغاز می شود و تا نماز عصر روز عید فطر ادامه دارد، تکبیرش این است: «اللَّه اکبر، اللَّه اکبر لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر، و للَّه الحمد و اللَّه اکبر علی ما هدانا و الحمد للَّه علی أبلانا»؛ خداوند بزرگتر است خداوند بزرگتر است، معبودی جز خدا نیست و خداوند بزرگتر است و سپاس مخصوص خداوند است، خداوند بزرگتر است بر آنچه ما را بدان هدایت فرموده و سپاس مخصوص خداوند است بر آنچه ما را آفریده. زیرا که خداوند متعال می فرماید: «لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ.»(3) { تا آن شمار را کامل سازید و خدا را به پاس آنکه رهنمونیتان کرده است به بزرگی بستایید.} و در عید قربان در دیگر شهرها پس از ده نماز گفته می شود که از نماز تکبیر ظهر روز عید قربان آغاز می شود و تا نماز صبح روز سوّم ادامه دارد و آنان که در منی هستند پس از پانزده نماز می گویند که از نماز ظهر روز عید قربان آغاز می شود و تا نماز صبح روز چهارم ادامه دارد که در این تکبیر این جمله افزوده می شود که: «اللَّه اکبر علی ما رزقنا من بهیمة الانعام». (4)
روایت28.
عیون الاخبار: فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام در باره آنچه به مامون نوشت روایت میکند که فرمود: تکبیر در روز عید
ص: 128
محتجا علیه من قولهم أخذ فی کذا أی شرع فالباء بمعنی فی و علی هذا یحتمل تعلق علیه بالفضل من صالح نسکه أی ذبیحته الطیبة و تعاهد الأسراء أی بنسکه أو مطلقا.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: کَانَ یُعْجِبُهُ أَنْ یُفَرِّغَ الرَّجُلُ نَفْسَهُ أَرْبَعَ لَیَالٍ مِنَ السَّنَةِ- أَوَّلَ لَیْلَةٍ مِنْ رَجَبٍ وَ لَیْلَةَ النَّحْرِ وَ لَیْلَةَ الْفِطْرِ وَ لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ (1).
فقه الرضا، عن أبیه عن جعفر عن أبیه علیهم السلام: مثله.
المتهجد، عن وهب بن وهب: مثله (2).
الْخِصَالُ، عَنْ سِتَّةٍ مِنْ مَشَایِخِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: التَّکْبِیرُ فِی الْعِیدَیْنِ وَاجِبٌ أَمَّا فِی الْفِطْرِ فَفِی خَمْسِ صَلَوَاتٍ یُبْتَدَأُ بِهِ مِنْ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ لَیْلَةَ الْفِطْرِ إِلَی صَلَاةِ الْعَصْرِ مِنْ یَوْمِ الْفِطْرِ وَ هُوَ أَنْ یُقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَبْلَانَا- لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ (3) وَ فِی الْأَضْحَی بِالْأَمْصَارِ فِی دُبُرِ عَشْرِ صَلَوَاتٍ یُبْتَدَأُ بِهِ مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ یَوْمَ النَّحْرِ إِلَی صَلَاةِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الثَّالِثِ وَ بِمِنًی دُبُرَ خَمْسَ عَشْرَةَ صَلَاةً یُبْتَدَأُ بِهِ مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ یَوْمَ النَّحْرِ إِلَی صَلَاةِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الرَّابِعِ وَ یُزَادُ فِی هَذَا التَّکْبِیرِ- وَ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ (4).
الْعُیُونُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ قَالَ التَّکْبِیرُ فِی الْعِیدَیْنِ وَاجِبٌ فِی
ص: 128
فطر و قربان واجب است و در عید فطر پس از پنج نماز گفتن تکبیر واجب است که ابتدای آن پس از نماز مغرب شب عید فطر است و در عید قربان پس از ده نماز است که ابتدای آن پس از نماز ظهر در روز قربانی است. و برای کسی که در منی حاضر باشد پس از پانزده نماز واجب است. (1)
توضیح
این دو حدیث دلیل صدوق برای اضافه شدن دو ظهر بدان است. و در روایتهای دیگر نماز عید را نیز بدان اضافه کرده است.
روایت29.
قرب الاسناد و کتاب مسائل: علی بن جعفر از برادرش علیهما السلام روایت میکند و فرمود: از ایشان در باره تکبیر در روزهای تشریق پرسیدم که آیا در هنگام تکبیر دو دست بلند کند یا نه؟ فرمود: کمی دستش را بلند کند یا آن را تکان دهد .
و از ایشان در باره تکبیر در روزهای تشریق پرسیدم که آیا واجب است؟ فرمود: مستحب است. پس اگر آن را فراموش کرد باکی بر او نیست.
و از ایشان در باره مردی پرسیدم که همراه با امام جماعت وارد میشود درحالی که امام یک رکعت از او پیشی گرفته است و هنگامی که امام سلام داد تکبیر می گوید در روزهای تشریق آن مرد چه باید بکند؟ فرمود: بلند میشود و آنچه از نماز که از دستش رفته را قضا میکند و چون نماز را به پایان بُرد تکبیر میگوید.
و از ایشان در باره مردی پرسیدم که در روزهای تشریق به تنهایی نماز میگزارد آیا تکبیر بگوید؟ فرمود: بله، و اگر فراموش کند باکی بر او نیست.
و از ایشان پرسیدم در روزهای تشریق چه تکبیری گفته شود؟ فرمود: میگویی:«اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ». یعنی: خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، معبودی جز خدا نیست، و خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، و سپاس برای خداوند است، خدا بزرگ است به سبب آنچه ما را به آن هدایت فرموده، و خدا بزرگ است به سبب آنچه از گوشت حیوانات ما را روزی داده است.
و از ایشان در باره زنان پرسیدم که آیا آنان نیز در روزهای تشریق تکبیر بگویند؟ فرمود: بله و با صدای بلند تکبیر نگویند. (2)
روایت30.
کتاب مسائل: علی بن جعفر از برادرش موسی علیهما السلام روایت میکند که از ایشان در باره تکبیر در روزهای تشریق پرسیدم. فرمود: روز قربانی در نماز اول تا آخرین روز ایام تشریق از
ص: 129
الْفِطْرِ فِی دُبُرِ خَمْسِ صَلَوَاتٍ وَ یُبْدَأُ بِهِ فِی دُبُرِ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ لَیْلَةَ الْفِطْرِ وَ فِی الْأَضْحَی فِی دُبُرِ عَشْرِ صَلَوَاتٍ یُبْدَأُ بِهِ مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ یَوْمَ النَّحْرِ وَ بِمِنًی فِی دُبُرِ خَمْسَ عَشْرَةَ صَلَاةً(1).
هذان الخبران حجة الصدوق فی إضافة الظهرین و أضاف العید إلیها للأخبار الأخری.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّکْبِیرِ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ هَلْ یَرْفَعُ فِیهِ الْیَدَیْنِ أَمْ لَا قَالَ یَرْفَعُ یَدَهُ شَیْئاً أَوْ یُحَرِّکُهَا وَ سَأَلْتُهُ عَنِ التَّکْبِیرِ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ أَ وَاجِبٌ هُوَ قَالَ یُسْتَحَبُّ فَإِنْ نَسِیَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَدْخُلُ مَعَ الْإِمَامِ وَ قَدْ سَبَقَهُ بِرَکْعَةٍ فَیُکَبِّرُ الْإِمَامُ إِذَا سَلَّمَ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ کَیْفَ یَصْنَعُ الرَّجُلُ قَالَ یَقُومُ فَیَقْضِی مَا
فَاتَهُ مِنَ الصَّلَاةِ فَإِذَا فَرَغَ کَبَّرَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی وَحْدَهُ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ هَلْ عَلَیْهِ تَکْبِیرٌ قَالَ نَعَمْ وَ إِنْ نَسِیَ فَلَا بَأْسَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَوْلِ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ مَا هُوَ قَالَ تَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ- وَ سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ هَلْ عَلَیْهِنَّ التَّکْبِیرُ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ قَالَ نَعَمْ وَ لَا یَجْهَرْنَ بِهِ (2).
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّکْبِیرِ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ قَالَ یَوْمَ النَّحْرِ صَلَاةَ الْأُولَی إِلَی آخِرِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ مِنْ
ص: 129
نماز عصر این تکبیر را میگویی:«اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ». و از ایشان در باره نوافل روزهای تشریق پرسیدم که آیا در آنها نیز تکبیر گفته شود؟ فرمود: بله، و اگر فراموش شود اشکالی ندارد. (1)
توضیح
کسی را در میان علمای ما ندیدهام که بگوید پس از دو نماز ظهر در روز سوم تکبیر است و گروهی از علمای اهل سنت بدان باور دارند و ممکن است آن را حمل بر تقیه نماییم و ممکن است حمل بر این شود که کسی در منی دو نماز ظهر را بخواند همانطور که برخی روایتها بدان اشاره دارد. و همچنین بلند کردن دو دست در روایت قرب الاسناد در جایی ندیدهام که بدان تصریح شود.
روایت31.
ثواب الاعمال: عبد اللَّه بن مسعود از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم روایت کرده است که فرمود: جبرئیل از اسرافیل و او از پروردگار خود نقل کرده است که: هر کس در شب عید فطر، ده رکعت نماز بخواند، و در هر رکعت یک بار سوره حمد و ده بار سوره توحید را قرائت کند، و در رکوع و سجود خویش «سبحان اللَّه و الحمد للَّه، و لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و اللَّه اکبر» بگوید، و پس از هر دو رکعت تشهّد بخواند و سلام دهد، و هنگامی که از نماز فارغ می شود هزار مرتبه «استغفر اللَّه و اتوب الیه» بگوید و بعد به سجده رفته و در سجده بگوید: «یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا إِلَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ تَقَبَّلْ صَوْمِی وَ صَلَاتِی وَ قِیَامِی»ای زنده، ای پاینده و قائم بالذات، ای صاحب جلال و بخشندگی، ای رحمان دنیا و آخرت و مهربان به هر دوی آنها، ای بزرگوارترین بزرگواران، ای مهربانترین مهربانان، ای خدای گذشتگان و آیندگان! گناهانم را بیامرز، و روزه و نماز و عبادت مرا قبول فرما. رسول خدا فرمود: سوگند به آن که مرا به پیامبری مبعوث فرمود، سرش را از سجده بر نمی دارد مگر آنکه آمرزیده گردد و اعمال ماه رمضان از او قبول می شود، و خداوند از گناهان وی گذشت می کند حتی اگر هفتاد گناه مرتکب شده باشد، و هر گناه او از گناهان تمام بندگان بزرگتر باشد.
رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: از جبرئیل پرسیدم: آیا تنها اعمال ماه رمضان مورد قبول واقع می شود یا از تمام بندگان خدا در هر جایی که زندگی می کنند؟ فرمود: آری سوگند به آنکه تو را به پیامبری مبعوث کرد ای محمّد، از منزلت و کرامت او در نزد خدا و عظمت مقامش در پیشگاه ربوبی از او و از آنها و از تمام خداپرستان در میان شرق و مغرب عالم، نمازها
ص: 130
صَلَاةِ الْعَصْرِ یُکَبِّرُ یَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ- وَ سَأَلْتُهُ عَنْ نَوَافِلِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ هَلْ فِیهَا تَکْبِیرٌ قَالَ نَعَمْ وَ إِنْ نَسِیَ فَلَا بَأْسَ (1).
التکبیر بعد الظهرین فی الیوم الثالث لم أر به قائلا منا و ذهب إلیه جماعة من العامة و یمکن حمله علی التقیة و یمکن حمله علی من صلی الظهرین بمنی کما یومی إلیه بعض الأخبار و کذا رفع الیدین الوارد فی خبر قرب الإسناد لم أر مصرحا به.
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی ظَبْیَةِ عَنْ ثَوْرِ بْنِ وَبَرَةَ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ خُثَیْمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنْ إِسْرَافِیلَ عَنْ رَبِّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّی لَیْلَةَ الْفِطْرِ عَشْرَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ یَقُولُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ- ثُمَّ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ أَلْفَ مَرَّةٍ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ- یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا إِلَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ تَقَبَّلْ صَوْمِی وَ صَلَاتِی وَ قِیَامِی- فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّهُ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ حَتَّی یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُ وَ یَتَقَبَّلَ مِنْهُ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ یَتَجَاوَزَ عَنْ ذُنُوبِهِ وَ إِنْ کَانَ قَدْ أَذْنَبَ سَبْعِینَ ذَنْباً کُلُّ ذَنْبٍ مِنْهُ أَعْظَمُ مِنْ ذُنُوبِ جَمِیعِ الْعِبَادِ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ أَ یَتَقَبَّلُ مِنْهُ خَاصَّةً شَهْرَ رَمَضَانَ أَوْ مِنْ جَمِیعِ عِبَادِهِ فِی بِلَادِهِ قَالَ نَعَمْ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً یَا مُحَمَّدُ إِنَّ مِنْ کَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ وَ عِظَمِ مَنْزِلَتِهِ یَتَقَبَّلُ مِنْهُ وَ مِنْهُمْ وَ یَقْبَلُ مِنْ جَمِیعِ الْمُوَحِّدِینَ فِیمَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ صَلَاتَهُمْ
ص: 130
و روزه هایشان پذیرفته می شود و گناهانشان را می آمرزد و دعاهایشان مستجاب می شود پس از اینکه امر خدا را اطاعت کرده باشند، سوگند به آنکه تو را به حق به رسالت مبعوث فرمود، هر کس این نمازها را بخواند و این استغفار را انجام دهد، خداوند نماز و روزه و شب زنده داری او را می پذیرد، و او را می آمرزد و دعایش را برآورده می سازد، زیرا خداوند تبارک و تعالی در کتاب خود فرموده است: «وَاسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ» (1){ و از پروردگار خود آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید.} و فرمود: «وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُواْ أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُواْ اللّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ» (2){ و آنان که چون کار زشتی کنند، یا بر خود ستم روا دارند، خدا را به یاد می آورند و برای گناهانشان آمرزش می خواهند- و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد؟} و فرمود: «وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (3){ و از خدا طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده مهربان است.} و فرمود: «وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا» (4){ و از او آمرزش خواه، که وی همواره توبه پذیر است.}
پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: این هدیه مخصوص من و امّت من است اعمّ از زنان و مردان، و به هیچ یک از پیامبران پیش از من و به غیر آنان داده نشده است. (5)
و از همان کتاب از سلمان فارسی رحمه الله نقل شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ بنده ای شش رکعت نماز در شب عید نمی خواند مگر آنکه شفاعت او در مورد خانوادهاش، هر چند آتش جهنّم بر آنها واجب شده باشد، پذیرفته می شود. پرسیدند: این برای چیست؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: زیرا نیکوکار نیازی به شفاعت ندارد، و شفاعت برای هلاک شدگان است. محمد بن الحسین (مؤلف این کتاب) می گوید: باید در هر رکعت، پنج بار قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خوانده شود. (6)
اقبال: این دو حدیث با هم با اختصار در این کتاب آمده است و حدیث اول در کتاب الکافی (نه کافی کلینی) نیز آمده است. (7)
ص: 131
وَ صِیَامَهُمْ وَ یَغْفِرُ لَهُمْ ذُنُوبَهُمْ وَ یَسْتَجِیبُ دُعَاءَهُمْ بَعْدَ مَا یُحَیُّونَهُ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ إِنَّ مَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَوَاتِ وَ اسْتَغْفَرَ هَذَا الِاسْتِغْفَارَ یَتَقَبَّلُ اللَّهُ صَلَاتَهُ وَ صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ وَ یَغْفِرُ لَهُ وَ یَسْتَجِیبُ دُعَاءَهُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ- وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ-(1) وَ قَالَ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ-(2)
وَ قَالَ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ-(3)
وَ قَالَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً(4) وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ هَدِیَّةٌ لِی وَ لِأُمَّتِی خَاصَّةً مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ کَانُوا قَبْلِی وَ لَا غَیْرِهِمْ (5).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ سَخْتَوَیْهِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ سُلَیْمَانَ التَّیْمِیِّ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ النَّهْدِیِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ عَبْدٍ یُصَلِّی لَیْلَةَ الْعِیدِ سِتَّ رَکَعَاتٍ إِلَّا شُفِّعَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ کُلِّهِمْ وَ إِنْ کَانُوا قَدْ وَجَبَتْ لَهُمُ النَّارُ قَالُوا وَ لِمَ ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ- قَالَ لِأَنَّ الْمُحْسِنَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی الشَّفَاعَةِ إِنَّمَا الشَّفَاعَةُ لِکُلِّ هَالِکٍ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ(6).
الإقبال،: مثل الخبرین معا مع اختصار و روی الأول من کتاب الکافی غیر الکلینی أیضا(7).
ص: 131
روایت32.
ثواب الاعمال: انس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس شب عید را احیا کند (به شبزندهداری و عبادت بگذراند) روزی که همه دلها میمیرند دل او هر گز نمیمیرد.
و از همان کتاب از ابن کردوس از پدرش روایت شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس شب عید و شب نیمه شعبان را احیا کند (به شب زندهداری و عبادت بگذراند) روزی که همه دلها میمیرند دل او هر گز نمیمیرد.
روایت33.
فقه رضا: امام رضا علیه السلام فرمود: در شب عید فطر بسیار خداوند عزّ و جلّ را ذکر کنید و بسیار بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درود بفرستید زیرا آن شبی است که کارگر حقوق خود را به تمام و کمال میگیرد.
و از امام عالم علیه السلام روایت میکنم که فرمود: خداوند بزرگ و عزیز و بلندمرتبه در اولین شب ماه رمضان ششصد هزار آزاده شده از آتش را آزاد میکند و چون دهه آخر ماه رمضان فرا رسد در هر شب از آن به مانند آنچه در بیست روز گذشته ماه آزاد کرده است، آزاد میکند و چون شب عید فطر فرا برسد به مانند آنچه در روزهای دیگر ماه آزاد کرده، از آتش آزاد میکند. و در شب عید فطر برای دعا و شبزندهداری بکوشید و دو رکعت نماز بخوانید؛ در رکعت اول سوره ام الکتاب (حمد)، و هزار مرتبه سوره قل هو الله احد را بخوانید و در رکعت دوم (سوره حمد) و یک مرتبه سوره قل هو الله احد را بخوانید. و چهار رکعت نیز روایت شده که در هر رکعت صد مرتبه سوره قل هو الله احد خوانده شود.
و فرمود: چون شب عید فطر فرا برسد نماز مغرب را میخوانی و سجده میکنی و میگویی: «ای صاحب بخشش و ای صاحب تغییر و جنبش و ای برگزیننده محمد و یاور او، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر گناهی که مرتکب شدم و آن را فراموش کردم و در نزد تو در نامه مبین محفوظ است، بر من بیامرز.»
سپس صد مرتبه میگویی: «أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ» به سوی خدا توبه میکنم.
و پس از نماز مغرب و عشاء و صبح و نماز عید و ظهر و عصر تکبیر بگو به همان صورتی که در روزهای تشریق تکبیر میگویی. پس میگویی: اللَّه اکبر، اللَّه اکبر لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر، و للَّه الحمد و اللَّه اکبر علی ما هدانا
ص: 132
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرٍ الْفَارِسِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحْیَا لَیْلَةَ الْعِیدِ لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوبُ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ فَضَالَةَ عَنْ عِیسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ کُرْدُوسٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحْیَا لَیْلَةَ الْعِیدِ وَ لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوبُ (2).
فِقْهُ الرِّضَا ع،: قَالَ أَکْثِرُوا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ الصَّلَاةِ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فِی لَیْلَةِ الْفِطْرِ فَإِنَّهُ لَیْلَةٌ یُوَفَّی فِیهَا الْأَجِیرُ أَجْرَهُ.
وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ عَلَا یُعْتِقُ فِی أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ سِتَّ مِائَةَ أَلْفَ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ فَإِذَا کَانَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ أَعْتَقَ کُلَّ لَیْلَةٍ مِنْهُ مِثْلَ مَا أَعْتَقَ فِی الْعِشْرِینَ الْمَاضِیَةِ فَإِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْفِطْرِ أَعْتَقَ مِنَ النَّارِ مِثْلَ مَا أَعْتَقَ فِی سَائِرِ الشَّهْرِ وَ اجْتَهِدُوا فِی لَیْلَةِ الْفِطْرِ فِی الدُّعَاءِ وَ السَّهَرِ وَ صَلُّوا رَکْعَتَیْنِ تَقْرَءُونَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی- بِأُمِّ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قَدْ رُوِیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قَالَ علیه السلام إِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْفِطْرِ صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ ثَلَاثاً وَ سَجَدْتَ وَ قُلْتَ یَا ذَا الطَّوْلِ وَ یَا ذَا الْجُودِ وَ یَا ذَا الْحَوْلِ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ وَ نَاصِرَهُ صَلِّ یَا اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِهِ وَ سَلِّمْ وَ اغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ نَسِیتُهُ وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ- ثُمَّ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ وَ کَبِّرْ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ الْغَدَاةِ وَ لِصَلَاةِ الْعِیدِ وَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ کَمَا تُکَبِّرُ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ تَقُولُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا
ص: 132
و الحمد للَّه علی أبلانا و الحمد لله بکرۀ و اصیلاً.
و چیزی که مستحب است در روز عید فطر با آن افطار شود، کشمش و خرما است. و از امام هادی علیه السلام روایت میکنم که افطار با شِکَر مستحب است. و روایت شده که بهترین چیزی که بدان افطار میشود، تُربت قبر امام حسین علیه السلام است.
و روایت شده که برای عید فطر نیز تشریقی همانند تشریق عید قربان است که قربانی کردن در آن مستحب است همانطور که در عید قربان مستحب است. و بر شماست که در روز عید تکبیر بگویید و به جایگاههای نماز بروید و به سوی زمین فراخ زیر آسمان درآئید و تا زمانی که از خواندن نماز و دعا فارغ میشوید در زیر آن بایستید.
توضیح
قربانی در عید فطر مطلب عجیبی است که در حدیثی غیر از این حدیث ندیدهام و کسی را ندیدهام که آن را گفته باشد.
روایت34.
تفسیر عیاشی: سعید نقاش روایت می کند که از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: تکبیری برای شب عید فطر وجود دارد، اما آن پوشیده گردیده که در شب عید فطر، وقت نماز مغرب و عشاء و نماز صبح و در نماز عید تکبیر گفته می شود و معنای آیه: «وَلِتُکَبِّرُواْ اللّه عَلَی مَا هدَاکُمْ» (1){ و خدا را به پاس آنکه رهنمونیتان کرده است به بزرگی بستایید. همین می باشد و آن تکبیر، این است که می گویی: «الله أکبر، الله أکبر، لاإله إلا الله، و الله أکبر، الله أکبر، و لله الحمد». راوی می گوید: در روایت ابو عمرو، تکبیر آخر، چهار مرتبه ذکر شده است. (2)
و در همان کتاب از سعید، از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: تکبیری برای عید فطر وجود دارد. راوی می گوید: به حضرت عرض کردم: «(مگر نه این است که) تکبیر، تنها در یوم النحر (روز دهم ذی الحجّه) می باشد؟ حضرت پاسخ داد: برای عید فطر نیز تکبیری می باشد ولی آن در نماز مغرب، عشاء، صبح، ظهر، عصر و دو رکعت نماز عید، سنت شده است. (3)
میگویم
برخی روایتها در غسل دو عید در باب غسلها ذکر شد و در باب قبلی در باره تکبیر احادیثی ذکر شد و در کتاب حج نیز میآید.
ص: 133
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَوْلَانَا وَ أَبْلَانَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا- وَ الَّذِی یُسْتَحَبُّ الْإِفْطَارُ عَلَیْهِ یَوْمَ الْفِطْرِ الزَّبِیبُ وَ التَّمْرُ وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام الْإِفْطَارُ عَلَی السُّکَّرِ وَ رُوِیَ أَفْضَلُ مَا یُفْطَرُ عَلَیْهِ طِینُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ رُوِیَ أَنَّ لِلْفِطْرِ تَشْرِیقاً کَتَشْرِیقِ الْأَضْحَی فَیُسْتَحَبُّ فِیهِ الذَّبِیحَةُ کَمَا یُسْتَحَبُّ فِی الْأَضْحَی وَ عَلَیْکُمْ بِالتَّکْبِیرِ یَوْمَ الْعِیدِ وَ ابْعُدُوا إِلَی مَوَاضِعِ الصَّلَاةِ وَ الْبُرُوزِ إِلَی تَحْتِ السَّمَاءِ وَ الْوُقُوفِ تَحْتَهَا إِلَی وَقْتِ الْفَرَاغِ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ.
الأضحیة فی الفطر غریب لم أجده فی غیر هذا الخبر و لم أر قائلا به.
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ سَعِیدٍ النَّقَّاشِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ: إِنَّ فِی الْفِطْرِ لَتَکْبِیراً وَ لَکِنَّهُ مَسْتُورٌ یُکَبِّرُ فِی الْمَغْرِبِ لَیْلَةَ الْفِطْرِ وَ فِی الْعَتَمَةِ وَ الْفَجْرِ وَ فِی صَلَاةِ الْعِیدِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ-(1) وَ التَّکْبِیرُ أَنْ تَقُولَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ- قَالَ فِی رِوَایَةِ أَبِی عَمْرٍو التَّکْبِیرُ الْأَخِیرُ أَرْبَعُ مَرَّاتٍ (2).
وَ مِنْهُ عَنْ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْفِطْرِ تَکْبِیراً قَالَ قُلْتُ مَا تَکْبِیرٌ إِلَّا فِی یَوْمِ النَّحْرِ قَالَ فِیهِ تَکْبِیرٌ وَ لَکِنَّهُ مَسْنُونٌ فِی الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ الْفَجْرِ وَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ رَکْعَتَیِ الْعِیدِ(3).
قد مضت الأخبار فی غسل العیدین فی باب الأغسال و فی التکبیر فی الباب المتقدم و سیأتی فی کتاب الحج أیضا.
ص: 133
باب پنجم : باب نوادر
روایات
روایت1.
مجالس صدوق: عبدالله بن لطیف از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: چون حسین بن علی علیه السلام را با ضربت زدند و شتافتند تا سرش را ببرند، منادی از میانه عرش از طرف پروردگار صاحب عزت ندا داد و گفت: ای امتی که پس از پیامبر خود، سرگردان ستمکار شدید، خدا توفیق عید قربان و عید فطر را به شما ندهد. گوید: سپس امام صادق علیه السلام فرمود: از این رو به خدا توفیق آن را نیافتند و هرگز توفیق آن را نخواهند یافت تا اینکه خونخواه حسین علیه السلام قیام کند. (1)
روایت2.
علل الشرایع: رزین از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. (2)
توضیح
بیشتر علما این حدیث را حمل بر این معنا کردهاند که امر هلال مشتبه میشود - هلال ماه پوشیده میماند- پس موفق به کارهای عید فطر و عید قربان در روز واقعی نخواهند شد. پس ناگزیر باید آن را حمل بر غالب کنیم یا اینکه اشتباه بیش از پیش رخ میدهد. چیزی که به ذهن خطور میکند این است که مقصود این است که آنان موفق به درک عید فطر و قربان با امام حق نمیشوند، زیرا عید قرار داده شده تا مردم به خدمت امام علیه السلام نائل شوند و با موعظههایش پند گیرند و احکام دینشان را از ایشان بشنوند. پس بعد از آن اتفاق، هیچ یک از امامان بر مخالفان ظاهر نشده و آنان توفیق نیافتهاند که نماز عید را با امامی برپا دارند؛ حال یا به این دلیل است که مخالفان استیلا یافتند یا به سبب غیبت امامِ مؤمنان است که این دلیل آشکارتر بوده و نیازی به تکلف ندارد.
ص: 134
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَتِّیلٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ لَطِیفٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا ضُرِبَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ ابْتُدِرَ لِیُقْطَعَ رَأْسُهُ نَادَی مُنَادٍ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ فَقَالَ أَلَا أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُتَحَیِّرَةُ الظَّالِمَةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا لَا وَفَّقَکُمُ اللَّهُ لِأَضْحًی وَ لَا فِطْرٍ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا جَرَمَ وَ اللَّهِ مَا وُفِّقُوا وَ لَا یُوَفَّقُونَ أَبَداً حَتَّی یَقُومَ ثَائِرُ الْحُسَیْنِ علیه السلام (1).
الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ لَطِیفٍ عَنْ رَزِینٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مِثْلَهُ (2).
حمله الأکثر علی أن المعنی أنه یشتبه الهلال فلا یوفقون لأعمال الفطر و الأضحی فی الیوم الواقعی فلا بد من حمله علی الغالب أو علی أن الاشتباه یقع أکثر مما سبق و الذی یخطر بالبال أن المراد أنهم لا یوفقون لإدراک الفطر و الأضحی مع إمام الحق إذ العید إنما جعل لیفوز الناس بخدمة الإمام علیه السلام و یتعظوا بمواعظه و یسمعوا منه أحکام دینهم فبعد ذلک لم یظهر إمام علی المخالفین و لم یوفقوا لإیقاع صلاة العید مع إمام إما لاستیلاء المخالفین أو غیبة إمام المؤمنین و هو أظهر و لا یحتاج إلی تکلف.
ص: 134
روایت3.
علل الشرایع: حنّان بن سدیر از عبد اللَّه بن دینار، از امام باقر علیه السّلام نقل کرده که آن جناب فرمودند: ای عبد اللَّه! هیچ عیدی برای مسلمین نمی آید چه قربان و چه فطر مگر آنکه برای آل محمّد علیهم السّلام حزن و اندوه تجدید می شود. عبد اللَّه می گوید: عرضه داشتم برای چه؟ فرمودند: چون می بینند که حقّشان در دست دیگری است. (1)
توضیح
حزن و اندوه آل محمد علیهم السلام به خاطر محبت مقام و ریاستطلبی نیست بلکه به جهت دلسوزی بر امت است زیرا مردم را میبینند که در سرگردانی و گمراهی به سر میبرند و امکان هدایت آنان وجود ندارد. یا اینکه از روی ناچاری برخی کارهای که بدان امر شده بودند، از دستشان میرود و این چیزی است که موجب حزن و اندون میشود هرچند که پاداش آنها در این وضعیت بیشتر است، همانگونه که کسی که به خاطر خواب یا عذری نماز شب از دستش برود، برای آن افسوس میخورد با وجود اینکه با این افسوس خوردن پاداشی بیشتر از پادش اصل عمل دریافت میکند. و معنای اول آشکارتر است و چه بسا آنچه را در حدیث اول آوردیم، تایید میکنند.
روایت4.
علل الشرایع: محمّد بن اسماعیل رازی، از امام جواد علیه السّلام، راوی می گوید: عرض کردم فدایت شوم: در باره عامّه چه می فرمایید، چه آنکه روایتی را شنیده ایم که ایشان موفّق به روزه نمی شوند آیا این روایت صحیح است؟ حضرت به من فرمودند: توجّه کن دعاء ملک و فرشته در باره ایشان به اجابت رسیده. عرض کردم: فدایت شوم چه دعایی؟ حضرت فرمودند: هنگامی که حضرت حسین بن علی صلوات اللَّه علیهما را شهید کردند حق تعالی فرشته ای را مأمور ساخت که نداء کند: ای امّت ظالم و قاتل عترت پیامبر، خدا شما را برای روزه و درک فطر موفق نکند.
و در حدیث دیگر آمده است که خدا شما را برای درک فطر و قربان موفّق نکند. (2)
توضیح
این حدیث با آنچه در حدیث اول ذکر کردیم منافاتی ندارد، زیرا روزه نیز با امام ظاهر، کاملتر و بافضیلتتر است و از امام علیه السلام احکام و آداب روزه گرفته میشود و همراه با او فریضههایی که مکمل روزه هستند، انجام میشود. و عامه به دلیل عدم ولایت، روزه آنان درست نیست و مشهور است که پیش از رسیدن به وقتش افطار میکنند و غالبا کارهایی میکنند که عید را تباه میکند و این معنا به دلیل عموم مستفاد از نکره در سیاق نفی مناسبتر است.
ص: 135
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا مِنْ عِیدٍ لِلْمُسْلِمِینَ أَضْحًی وَ لَا فِطْرٍ إِلَّا وَ هُوَ یَتَجَدَّدُ فِیهِ لآِلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حُزْنٌ قُلْتُ فَلِمَ قَالَ لِأَنَّهُمْ یَرَوْنَ حَقَّهُمْ فِی یَدِ غَیْرِهِمْ (1).
حزنهم علیهم السلام لیس لحب الجاه و الرئاسة بل للشفقة علی الأمة حیث یرون الناس فی الحیرة و الضلالة و لا یمکنهم هدایتهم أو لأنه یفوت عنهم بعض الأمور الذی أمروا به اضطرارا و هذا مما یوجب الحزن و إن کان ثوابهم فی تلک الحال أکثر کما أن من فاتته صلاة اللیل لنوم أو عذر یتحسر لذلک مع أنه یثاب بهذه الحسرة أکثر من ثواب أصل الفعل و الأول أظهر و ربما یؤید ما ذکرنا فی الخبر الأول.
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی الْعَامَّةِ فَإِنَّهُ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُمْ لَا یُوَفَّقُونَ لِصَوْمٍ فَقَالَ لِی أَمَا إِنَّهُمْ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَةُ الْمَلَکِ فِیهِمْ قَالَ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِنَّ النَّاسَ لَمَّا قَتَلُوا الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکاً یُنَادِی أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الظَّالِمَةُ الْقَاتِلَةُ عِتْرَةَ نَبِیِّهَا- لَا وَفَّقَکُمُ اللَّهُ لِصَوْمٍ وَ لَا فِطْرٍ.
وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: لِفِطْرٍ وَ لَا أَضْحًی (2).
هذا الخبر لا ینافی ما ذکرنا فی الخبر الأول لأن الصوم أیضا مع الإمام الظاهر أکمل و أفضل و منه علیه السلام یؤخذ أحکامه و آدابه و تقام معه الفرائض المکملة له و العامة لعدم الولایة لا یصح منهم الصوم و یفطرون قبل محله علی المشهور و یوقعون ما یفسده غالبا و هذا أنسب بالعموم المستفاد من النکرة فی سیاق النفی.
ص: 135
روایت5.
نهج البلاغۀ: امیرالمومنین علی علیه السلام در یکی از روزهای عید فرمود: این عید، برای کسی است که خدا روزهاش را پذیرفته و نماز او را ستوده است. و هر روز که خدا در آن
نافرمانی نشود، آن روز عید است. (1)
توضیح
«انّما هو عید» یعنی روز شادی یا روز منفعت و سود و درآمد .
ص: 136
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ،: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ الْأَعْیَادِ إِنَّمَا هُوَ عِیدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ تَعَالَی صِیَامَهُ وَ شَکَرَ قِیَامَهُ وَ کُلُّ یَوْمٍ لَا یُعْصَی اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ یَوْمُ عِیدٍ(1).
إنما هو عید أی یوم سرور أو یوم منفعة و فائدة و عائدة.
ص: 136
باب ششم : نماز خورشیدگرفتگی و نماز ماهگرفتگی و نماز زلزله و نماز آیات
آیات
- حج: یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ. (1)
{ ای مردم، از پروردگار خود پروا کنید، چرا که زلزله رستاخیز امری هولناک است.}
- طور: وَإِن یَرَوْا کِسْفًا مِّنَ السَّمَاء سَاقِطًا یَقُولُوا سَحَابٌ مَّرْکُومٌ.
{ و اگر پاره سنگی را در حال سقوط از آسمان ببینند می گویند: «ابری متراکم است.»}
ص: 137
ترجمه نشده
- زلزال: إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا. (1)
{ آن گاه که زمین به لرزش [شدید] خود لرزانیده شود.}
تفسیر
«و ان یروا کسفاً» یعنی پاره سنگی را از آسمان در حال سقوط می بینند.می گویند:سحاب مرکوم {ابری متراکم است.} مرکوم یعنی برخی دیگر بر برخی دیگر قرار گرفته است. یعنی اگر با انداختن قسمتی از آسمان بر آنان عذابشان دهیم از کفرشان هشیار نشدند و گفتند آن پارهای از ابر است. پس دلالت بر نکوهش کسانی دارد که از آیات آسمانی هشیار نمیگردند و پس از آن توبه نمیکند و از گناهان دست برنمیدارد و به درگاه خداوند برای برطرف شدن آن نیایش و زاری نمیکند .
همانطور که برقی (2) و مفید (3) از عبدالرحمن بن سالم از پدرش از امام باقر علیه السلام روایت کردهاند که گوید: به ایشان گفتم: آیا جماع با آنکه حلال است در بعض اوقات مکروه می باشد؟ فرمود: آری از طلوع صبح تا طلوع آفتاب و از غروب خورشید تا مغرب، و در روز خورشید گرفتگی،
ص: 138
الزلزال: إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها(1).
وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً أی قطعة مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ المرکوم الموضوع بعضه علی بعض یعنی إن عذبناهم بسقوط بعض من السماء علیهم لم یتنبهوا عن کفرهم و قالوا هو قطعة من السحاب فیدل علی ذم من لم یتنبه من الآیات السماویة و لم یتب بعدها و لم یقلع عن المعاصی و لم یتضرع إلی الله تعالی لکشفها
کَمَا رَوَی الْبَرْقِیُ (2)
وَ الْمُفِیدُ(3) بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ هَلْ یُکْرَهُ الْجِمَاعُ فِی وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ وَ إِنْ کَانَ حَلَالًا قَالَ نَعَمْ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ مِنْ مَغِیبِ الشَّمْسِ إِلَی مَغِیبِ الشَّفَقِ وَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی تَنْکَسِفُ فِیهِ الشَّمْسُ وَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی یَنْکَسِفُ
ص: 138
و در شب و روزی که باد سیاه و سرخ یا زرد می وزد، یا شب و روزی که در آن زلزله شود.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شبی که ماه گرفته بود در خانه یکی از همسرانش بسر برد، و چیزی بین آنها واقع نشد، صبحگاه همسرش پرسید یا رسول اللَّه مگر دیشب نسبت به من ناراحتی داشته اید؟ فرمود: نه ولی این آیه (خسوف) در این شب واقع شد و من نخواستم به لذت بپردازم، که خداوند اقوامی را در قرآن به این کار سرزنش فرمود: «وَإِن یَرَوْا کِسْفًا مِّنَ السَّمَاء سَاقِطًا یَقُولُوا سَحَابٌ مَّرْکُومٌ * فَذَرْهُمْ حَتَّی یُلَاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی فِیهِ یُصْعَقُونَ» (1) {و اگر پاره سنگی را در حال سقوط از آسمان ببینند می گویند: «ابری متراکم است.» پس بگذارشان تا به آن روزی که در آن بیهوش می افتند برسند.} سپس امام باقر علیه السلام فرمودند: به خدا سوگند کسی در این زمان ها که پیامبر آمیزش در آنها را مکروه دانسته است آمیزش نمی کند و فرزندی روزی اش نمی شود که در آن فرزندش چیزی را که دوست می دارد ببیند.
و تفسیر آیات دیگر پیشتر بیان شد و هدف از آوردنشان این است که این دسته از آیات از نشانههای قیامتاند (2)
ص: 139
فِیهَا الْقَمَرُ وَ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ الَّتِی تَکُونُ فِیهَا الرِّیحُ السَّوْدَاءُ وَ الرِّیحُ الْحَمْرَاءُ وَ الرِّیحُ الصَّفْرَاءُ وَ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ الَّتِی تَکُونُ فِیهَا الزَّلْزَلَةُ وَ لَقَدْ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ بَعْضِ نِسَائِهِ فِی لَیْلَةٍ انْکَسَفَ فِیهَا الْقَمَرُ فَلَمْ یَکُنْ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مَا یَکُونُ مِنْهُ فِی غَیْرِهَا حَتَّی أَصْبَحَ فَقَالَتْ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ- أَ لِبُغْضٍ هَذَا مِنْکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ هَذِهِ الْآیَةُ ظَهَرَتْ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَکَرِهْتُ أَنْ أَتَلَذَّذَ وَ أَلْهُوَ فِیهَا وَ قَدْ عَیَّرَ اللَّهُ تَعَالَی أَقْوَاماً فِی کِتَابِهِ فَقَالَ وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ- فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا- حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی فِیهِ یُصْعَقُونَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ ایْمُ اللَّهِ لَا یُجَامِعُ أَحَدٌ فَیُرْزَقُ وَلَداً فَیَرَی فِی وَلَدِهِ ذَلِکَ مَا یُحِبُّ.
و قد مر تفسیر سائر الآیات و الغرض من إیرادها بیان أنها من آیات الساعة(1)
ص: 139
و به همین دلیل نماز خواندن در آن واجب است همانطور که بعدا بیان خواهد شد .
روایات
روایت1.
کتاب مسائل و قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش
ص: 140
فلذا وجبت الصلاة فیها کما سیأتی.
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، وَ قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ
ص: 140
موسی علیهما السلام نقل میکند که از ایشان در باره نماز کسوف پرسیدم که چگونه خوانده شود؟ فرمود: هر وقت دوست داشته باشد و چیزی میخواند که خوشایندش باشد جز اینکه قرائت میکند و چهار رکوع می کند و در رکوع پنجم به سجده میرود سپس بلند میشود و مانند رکعت اول را انجام میدهد.
گوید: و از ایشان در باره قرائت در نماز کسوف پرسیدم. فرمود: در هر رکعت سوره فاتحه را میخوانی و چون سورهای را به پایان بردی و شروع به قرائت سوره دیگر کردی، سوره فاتحه را بخوان و اگر در دو رکعت یا سه رکعت سورهای را قرائت کردی، سوره فاتحه را نخوان تا اینکه آن سوره را به پایان رسانی، و در هیچ قسمت از رکوع نگو: سمع الله لمن حمده، مگر در رکوعی که در آن سجده میروی.
ص: 141
مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَلَاةِ الْکُسُوفِ مَا حَدُّهُ قَالَ مَتَی أَحَبَّ وَ یَقْرَأُ مَا أَحَبَّ غَیْرَ أَنَّهُ یَقْرَأُ وَ یَرْکَعُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ یَسْجُدُ فِی الْخَامِسَةِ ثُمَّ یَقُومُ فَیَفْعَلُ مِثْلَ ذَلِکَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْقِرَاءَةِ فِی صَلَاةِ الْکُسُوفِ قَالَ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ فَإِذَا خَتَمْتَ سُورَةً وَ قَرَأْتَ فِی أُخْرَی فَاقْرَأْ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ إِنْ قَرَأْتَ سُورَةً فِی رَکْعَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ فَلَا تَقْرَأْ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ حَتَّی تَخْتِمَ السُّورَةَ وَ لَا تَقُولُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ رُکُوعِکَ إِلَّا الرَّکْعَةَ الَّتِی تَسْجُدُ فِیهَا.
ص: 141
گوید: و از ایشان در باره نماز کسوف پرسیدم که آیا کسی که آن را ترک کند قضای نماز بر او واجب است؟ فرمود: اگر نماز از دستت برود، قضایش بر تو واجب نیست. (1)
سرائر: بزنطی از امام رضا علیه السلام مانند پرسشها و پاسخهای سهگانه را به طوریکسان روایت میکند جز اینکه در آن است هر گاه در آن سورهای را به پایان بردی و سوره دیگر را آغاز نمودی. و در کتاب مسائل پس از فرموده ایشان
توضیح
هیچ اختلافی میان علمای ما نیست در اینکه نماز آیات دو رکعت است و هر رکعت شامل پنج رکوع و دو سجده میباشد. و قول مشهور این است که در هر رکعت واجب است سوره فاتحه به همراه سوره کاملی قرائت شود و جایز است قبل از هر رکوع سوره حمد و سوره کاملی قرائت شود و اینکه بخشی از سوره یا کمتر را در پنج رکوع تقسیم شود. و اینکه سوره فاتحه باید در ابتدای هر رکعت و پس از پایان سوره در رکوعی که پس از آن است، قرائت شود. و ابن ادریس گوید: تکرار سوره حمد به همراه کامل کردن سوره واجب نیست بلکه مستحب است همانطور که ظاهر حدیث ابن سنان این را میرساند اما تاویل به احادیث صحیحی میشود که بر وجوب تکرار سوره حمد در هنگام اتمام سوره دلالت دارد.
و قول مشهور این است که تفریق در یک رکعت و تکرار در رکعت دیگر و اینکه در یک رکعت سوره را کامل یا بخشی از آن را بخوانی، جایز است. و در «الذکری» مجزی و کافی بودن را به یک سوره یا پنج سوره منحصر کرده است. و گویی این نظر چندان قابل اعتنا نیست. و آیا در رکوع پنجم باید سوره کامل شود؟ علامه در النهایۀ گفته است: نزدیکتر، همآن است و آنچه را علامه نزدیک تر دانسته است مشهورتر و نزدیکتر است و در صورتی که در یک رکعت بین خواندن سوره کامل یا بخشی از آن جمع شود آیا برای او جایز است که پیش از اتمام سوره سجده کند؟ در آن دو وجه است و شاید جایز بودن آن نزدیکتر (به صواب) باشد. و در جواز کامل کردن سوره (که از رکعت قبل مانده بود)پس از بلند شدن از سجده (در رکعت دوم)دو وجه و نظر وجود دارد، اما در این حالت باید حتماً سوره حمد را قرائت کرد.
علامه گفته است: نزدیکتر این میباشد که جایز است پیش از رکوع پنجم، یک سوره و قسمتی از سوره دیگر قرائت شود.
ص: 142
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ صَلَاةِ الْکُسُوفِ هَلْ عَلَی مَنْ تَرَکَهَا قَضَاءٌ قَالَ إِذَا فَاتَتْکَ فَلَیْسَ عَلَیْکَ فِیهَا قَضَاءٌ(1).
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: مِثْلَ الْأَسْئِلَةِ وَ الْأَجْوِبَةِ الثَّلَاثَةِ سَوَاءً(2) إِلَّا أَنَّ فِیهِ إِذَا خَتَمْتَ سُورَةً وَ بَدَأْتَ فِی أُخْرَی وَ فِی کِتَابِ الْمَسَائِلِ بَعْدَ قَوْلِهِ وَ یَقْرَأُ وَ یَرْکَعُ وَ یَقْرَأُ وَ یَرْکَعُ وَ یَقْرَأُ وَ یَرْکَعُ (3).
لا خلاف بین علمائنا فی أن صلاة الآیات رکعتان و کل رکعة مشتملة علی خمس رکوعات و سجدتین و المشهور أنه یجب فی کل رکعة قراءة الفاتحة مع سورة کاملة و أنه یجوز أن یقرأ قبل کل رکوع الحمد و سورة کاملة و أن یبعض السورة علی الرکوعات الخمس أو أقل و إن الفاتحة لا بد أن تقرأ فی ابتداء کل رکعة و بعد تمام السورة فی الرکوع الذی بعده و عند افتتاح سورة و قال ابن إدریس لا یجب تکرار الحمد مع إکمال السورة بل یستحب کما هو ظاهر خبر ابن سنان لکنه مؤول للأخبار الصحیحة الدالة علی وجوب تکرار الحمد عند ختم السورة و المشهور جواز التفریق فی رکعة و التکرار فی أخری و الجمع فی الرکعة الواحدة بین الإتمام و التبعیض و احتمل فی الذکری انحصار المجزی فی سورة واحدة أو خمس سور و کأنه لا وجه له و هل یجب إکمال سورة فی الخمس قال العلامة فی النهایة الأقرب ذلک و ما قربه أشهر و أقرب و لو جمع فی رکعة بین الإتمام و التبعیض فهل یجوز له أن یسجد قبل إتمام السورة فیه وجهان و لعل الجواز أقرب و فی جواز إتمامها بعد القیام من السجود وجهان لکن لا بد حینئذ من قراءة الحمد.
قال العلامة و الأقرب أنه یجوز أن یقرأ فی الخمس سورة و بعض أخری
ص: 142
پس وقتی برای رکعت دوم بلند شد، نزدیکتر این است که آغاز کردن با سوره حمد واجب است زیرا آن، قیام از سجده میباشد پس قرائت فاتحه در آن واجب است سپس شروع می کند به قرائت سورهای از اولش سپس یا آن را کامل میخواند یا بخشی از آن را میخواند و به احتمال ضعیف میتوان از جایی که در ابتدا بدان رسیده، قرائت کند بدون آنکه سوره فاتحه را بخواند. اما واجب است که در رکعت دوم سوره حمد را بخواند زیرا جایز نیست که در دو رکعت به یک بار خواندن حمد اکتفا شود. پایان نقل قول.
و الشهید ذکر کرده که هرگاه پس از خواندن بخشی از سوره رکوع کرد پس از بلند شدن از آن مختار است که یا از جایی که قطع کرده، قرائت سوره را ادامه دهد یا اینکه از هر جا که خواست سوره را قرائت کند و یا اینکه آن سوره را رها کرده و سوره دیگری را قرائت کند. و همچنین احتمال داده آن چیزی را که علامه بدان اقرار داشته مبنی بر اینکه جایز است قسمتی از سوره را که در ابتدا قرائت کرده تکرار کند. او گوید: پس در این هنگام آیا قرائت سوره حمد واجب است؟ از این جهت که سوره را از ابتدا قرائت کرده، ممکن است واجب باشد و از این جهت که قرائت بخشی از سوره کفایت میکند ممکن است واجب نباشد. پس قرائت کل سوره شایستهتر است و این درحالتی است که کل سوره را قرائت کند و اگر بخشی از سوره را قرائت کند بسیار دارای اشکال است.
علامه تردید دارد در اینکه قرائت حمد پس از رها کردن سورهای که بخشی از آن را قرائت کرده، واجب است چرا که وجوب قرائت سوره حمد مشروط به کامل کردن سوره قبل از آن است و آن در حکم کاملکردن سوره است. شهید گفته است: و آن در عدول از موالات در یک سوره واحد میآید و پوشیده نیست که در بیشتر این حالتها اشکال وجود دارد. زیرا در حدیث وارد شده:اگر از سوره چیزی را ناقص کردی، از جایی که ناقص کردهای قرائت کن». (1)
و این بر وجوب قرائت از جایی که سوره را قطع کردهای، دلالت دارد. پس عدول به جایی دیگر از سوره و سورهای دیگر دارای اشکال است. انتخاب درست آن است که به موارد مذکور در روایت بسنده شود.
و اما در مورد قضا کردن، قول مشهور این است که اگر حصول نشانه ترسناک را دانست و نماز را ترک کرد باید آن را قضا کند هر چند که قسمتی از قرص خورشید و ماه گرفته باشد، و تفاوتی نمیکند که نماز را عمدا ترک کرده یا آن را فراموش کرده باشد. و شیخ در النهایۀ و المبسوط گوید: کسی که نماز را فراموش کند تا زمانی که گرفتگی فراگیر نشده، نماز را قضا نمیکند. و این دیدگاه را ابن حمزه و ابن براج برگزیدهاند. و ظاهر (فتوی) مرتضی در مصباح و شیخ در الجمل واجب بودن قضای نماز با گرفتگی همه قرص است و عدم قضای آن با گرفتگی بخشی از آن است حتی اگر عمدا آن را ترک کند.
ص: 143
فإذا قام إلی الثانیة فالأقرب وجوب الابتداء بالحمد لأنه قیام عن سجود فوجب فیه الفاتحة ثم یبتدئ بسورة من أولها ثم إما یکملها أو یقرأ بعضها و یحتمل ضعیفا أن یقرأ من الموضع الذی انتهی إلیه أولا من غیر أن یقرأ الفاتحة لکن یجب أن یقرأ الحمد فی الثانیة إذ لا یجوز الاکتفاء بالحمد مرة فی الرکعتین انتهی.
و ذکر الشهید أنه متی رکع عن بعض سورة تخیر فی القیام بعده بین القراءة من موضع القطع و بین القراءة من أی موضع شاء من السورة و بین رفضها و قراءة غیرها و احتمل أیضا ما قربه العلامة من جواز إعادة البعض الذی قرأ من السورة أولا قال فحینئذ هل تجب قراءة الحمد یحتمل ذلک لابتدائه بسورة و یحتمل عدمه لأن قراءة بعضها مجز فقراءة جمیعها أولی هذا إن قرأ جمیعها و إن قرأ بعضها فأشد إشکالا.
و تردد العلامة فی وجوب قراءة الحمد لو رفض السورة التی قرأ بعضها من أن وجوب الحمد مشروط بإکمال السورة قبلها و من أنه فی حکم الإکمال قال الشهید و یجی ء ذلک فی العدول عن الموالاة فی السورة الواحدة و لا یخفی أن فی أکثر هذه الصور إشکالا لأنه ورد فی الخبر فإن نقصت من السورة شیئا فاقرأ من حیث نقصت (1) و هذا یدل علی وجوب القراءة من موضع القطع فیشکل العدول إلی غیره من السورة و غیرها و المتجه الاقتصار علی موارد الروایة.
و أما القضاء فالمشهور أنه إن علم بحصول الآیة المخوفة و ترک الصلاة یجب علیه القضاء و إن احترق بعض القرص سواء کان عامدا فی الترک أو ناسیا و قال الشیخ فی النهایة و المبسوط لا یقضی الناسی ما لم یستوعب الاحتراق و هو اختیار ابن حمزة و ابن البراج و ظاهر المرتضی فی المصباح و الشیخ فی الجمل إیجاب القضاء مع احتراق جمیع القرص و عدمه عند احتراق البعض و إن تعمد الترک
ص: 143
روایتها مختلف است و این حدیث با وجود صحت آن در دیگر کتابها بر این دلالت دارد که به صورت مطلق و در هر حالت قضا کردن نماز واجب نیست. پس میتوان احادیثی که بر قضای نماز دلالت دارند را حمل بر استحباب نمود و میتوان این حدیث را حمل بر ندانستن کرد و هیچ شکی در این نیست که عمل کردن به قول مشهور احوط است.
و بدان که اکثر دلیلهای دو طرف به گرفتگی ماه و خورشید اختصاص دارد و در چیزهای ترسناک دیگر جاری نمیگردد. پس نظر به واجب بودن قضای نماز در آن به جهت دلیل های عام بر قضا کردن نماز، قویتر است هر چند که در عموم آن دلیلها نسبت به غیر نمازهای روزانه، جای بحث است. اما اگر آن را نداند و پس از سپری شدن وقت آن، بدان علم پیدا کند، قول مشهور در میان اصحاب این است که در گرفتگی ماه و خورشید قضا نیست مگر اینکه قرص کاملا گرفته شود. حتی در التذکره گوید که آن، دیدگاه اصحاب به جز مفید است. و مفید در المقنعه گوید: هرگاه قرص کاملا گرفته شود و تو از آن بیخبر باشی تا اینکه صبح کنی، نماز کسوف را با جماعت میخوانی. و اگر قسمتی از قرص گرفته شود و از آن بیخبر باشی تا اینکه صبح کنی، قضای نماز را فرادی میخوانی. و سند آن شناخته شده نیست. و ظاهر (فتوی) مرتضی در الانتصار و علی بن بابویه و پسرش در المقنع و ابن جنید و ابوصلاح، وجوب قضای نماز است مطلقا، که دیدگاه اول قویتر است زیرا احادیث صحیحی که دلالت بر آن دارد، وارد شده است. و در غیر ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی بنا به قول مشهور قضای نماز واجب نیست و الشهید در الذکری کشیده شدن اختلاف در میان علما در این مساله را بیان کرده است. و الشهید ثانی وجوب قضا را در اینجا احتمال داده است به جهت عموم فرمودهشان علیه السلام: «من فاتته فریضۀ» ( هر کس فریضهای را از دست بدهد) و شاید آن احوط باشد.
و اما در مورد زلزله در التذکره صریحا اشاره کرده که در صورتی که آن را نداند قضا ساقط میشود به جهت عمل کردن به اصلی که از معارض و مخالف سالم است. و در این دیدگاه جای نقد و نظر است زیرا عموم آنچه بر وجوب نماز برای زلزله بدون تعیین وقت و مقید شدن با علم مقارن دلالت میکند مورد إعراض قرار گرفته به دلیل حصول آن . و بر این اساس در النهایۀ ذکر شده: به احتمال قوی در زلزله قضا وارد میشود زیرا وقت زلزله، عمر انسان است. و فرموده امام علیه السلام: «متی احبَّ» ( هر وقت دوست داشت) شاید مقصود از آن عدم کراهیت گذاشتن آن در اوقات مکروه است همانطور که اصحاب با قاطعیت آن را ذکر کردهاند و روایتها بر آن دلالت دارند. و احتمال دارد که حمل بر فراخی وقت شود. بعید نیست که «متی أحب»تصحیف شده ی عبارت«متی وجب» (هنگامی که واجب گردد) باشد.
و بدان که در واجب بودن نمازِ ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی هیچ جای اختلافی نیست. اما در ارتباط با زلزله، در التذکره اتفاق نظر اصحاب بر آن نقل شده است و در المعتبر آن را به اصحاب نسبت داده است و در الذکری گوید:
ص: 144
و الأخبار مختلفة و هذا الخبر مع صحته فی سائر الکتب یدل علی عدم وجوب القضاء مطلقا فیمکن حمل الأخبار الدالة علی القضاء علی الاستحباب و یمکن حمل هذا الخبر علی عدم العلم و لا ریب أن العمل بالمشهور أحوط.
و اعلم أن أکثر أدلة الطرفین مختصة بالکسوفین فلا تجری فی غیرهما من الأخاویف فالقول بوجوب القضاء فیها أقوی لعمومات القضاء و إن کان فی عمومها بالنسبة إلی غیر الیومیة کلام أما لو جهلها و علم بها بعد خروج وقتها فالمشهور بین الأصحاب أنه لا قضاء فی الکسوفین إلا مع استیعاب القرص بل قال فی التذکرة إنه مذهب الأصحاب عدا المفید و قال المفید فی المقنعة إذا احترق القرص کله و لم تکن علمت به حتی أصبحت صلیت صلاة الکسوف جماعة و إن احترق بعضه و لم تعلم به حتی أصبحت
صلیت القضاء فرادی و لم یعلم مستنده و ظاهر المرتضی فی الانتصار و علی بن بابویه و ابنه فی المقنع و ابن الجنید و أبی الصلاح وجوب القضاء مطلقا و الأول أقوی للأخبار الصحیحة الدالة علیه و فی غیر الکسوفین لا یجب القضاء علی المشهور و احتمل الشهید فی الذکری انسحاب الخلاف هاهنا و احتمل الشهید الثانی وجوب القضاء هنا لعموم
قوله علیه السلام: من فاتته فریضة، و لعله أحوط.
و أما الزلزلة فقد صرح فی التذکرة بسقوطها فی صورة الجهل عملا بالأصل السالم عن المعارض و فیه نظر لأن عموم ما دل علی وجوب الصلاة للزلزلة من غیر توقیت و لا تقیید بالعلم المقارن لحصولها معارض و لذا قال فی النهایة و یحتمل فی الزلزلة قویا الإتیان بها لأن وقتها العمر و قوله علیه السلام متی أحب لعل المراد به عدم کراهة إیقاعها فی الأوقات المکروهة کما قطع به الأصحاب و دلت علیه الأخبار و یحتمل أن یکون محمولا علی سعة الوقت و لا یبعد أن یکون تصحیف متی وجب.
و اعلم أنه لا خلاف فی وجوب الصلاة للکسوفین و أما الزلزلة فنقل فی التذکرة اتفاق الأصحاب علیه و نسبه فی المعتبر إلی الأصحاب و قال فی الذکری
ص: 144
و این جنید بدان تصریح نکرده اما ظاهر کلامش این را میرساند و نظرابن زهرۀ نیز همینگونه است و اما ابوصلاح به غیر گرفتگی ماه و خورشید نپرداخته است. و همین طور در رابطه با دیگر نشانههای ترسناک (هولناک)، قول مشهور واجب بودن نماز در آنها است حتی در الخلاف إجماع فرقه (شیعه) بر آن نقل شده و در النهایۀ و المبسوط بادهای هولناک و تاریکی سخت(هولناک) را به ماه گرفتگی و خورشیدگرفتگی و زلزلهها ملحق کرده است. و در الجمل گوید: نماز کسوف در چهار جا واجب است: در هنگام خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی و زلزلهها و بادهای سیاه تاریک. و ابوحمزه نیز مانند آن را ذکر کرده است و دانستی که ابوصلاح به غیر گرفتگی ماه و خورشید نپرداخته است و آشکارتر این است که نماز در زلزله و همه پدیدههای ترسناک واجب است.
و اگر دیگر ستارههای بینور گرفته شوند یا برخی از آن برخی دیگر را بگیرند(بپوشانند)، دیدگاهی که علامه در التذکره و الشهید در البیان بر آن استقرار یافتهاند، واجب نبودن نماز است و در الذکری وجوب نماز ذکر شده است (1) و دیدگاه اول به دلیل نترسیدن عموم مردم از آن، قویتر است.
روایت2.
المقنع: هرگاه همه قرص گرفته شود نماز را با جماعت بگذار و اگر قسمتی از آن گرفته شود، نماز را فرادی بخوان. (2)
توضیح
در نزد همه علمای ما مستحب است که نماز کسوف (آیات) به صورت جماعت خوانده شود بنابر آنچه در التذکره نقل کرده است. و با فراگیر شدن قرص، جماعت خواندن نماز موکّد است و این دیدگاه به صدوق و پدرش نسبت داده میشود و شاید حدیثی در این زمینه به آن دو رسیده باشد.
بله، شیخ از ابن ابی یعفور از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هرگاه خورشید و ماه گرفته شد شایسته است که مردم به سوی امام بشتابند تا برای آنان نماز بگذارد و در صورتی که هر کدام از ماه و خورشید دیگری را گرفت (پوشانید) اگر شخص به تنهایی نماز بخواند، مجزی و کافی است.
و این حدیث دلالت ندارد مگر بر آنچه که ما در باره تاکید استحباب در هنگام گرفتگی بیان کردیم. در الذکری گوید: اگر مقصودشان نفی تاکید استحباب با گرفتگی قسمتی از قرص باشد، پس همعقیده هستیم، و اگر مقصودشان نفی استحباب جماعت خواندن نماز و ترجیح فرادی خواندن آن است، باید برای این منع دلیل بیاورند.
ص: 145
و ابن الجنید لم یصرح به لکن ظاهر کلامه ذلک و کذا ابن زهرة و أما أبو الصلاح فلم یتعرض لغیر الکسوفین و کذا سائر الآیات المخوفة المشهور وجوب الصلاة لها بل نقل فی الخلاف إجماع الفرقة علیه و فی النهایة و المبسوط ضم إلی الکسوفین و الزلازل الریاح المخوفة و الظلمة الشدیدة و قال فی الجمل صلاة الکسوف فریضة فی أربعة مواضع عند کسوف الشمس و خسوف القمر و الزلازل و الریاح السوداء المظلمة و نحوه قال ابن حمزة و قد عرفت أن أبا الصلاح لم یتعرض لذکر غیر الکسوفین و الأظهر وجوبها للزلزلة و جمیع الأخاویف.
و لو انکسفت سائر الکواکب غیر النیرین أو کسفهما بعضها فالذی استقربه العلامة فی التذکرة و الشهید فی البیان عدم الوجوب و احتمل فی الذکری الوجوب (1) و الأول أقوی لعدم فزع عامة الناس منها.
الْمُقْنِعُ،: إِذَا احْتَرَقَ الْقُرْصُ کُلُّهُ فَصَلِّهَا فِی جَمَاعَةٍ وَ إِنِ احْتَرَقَ بَعْضُهُ فَصَلِّهَا فُرَادَی (2).
یستحب فی صلاة الکسوف الجماعة عند علمائنا أجمع علی ما حکاه فی التذکرة و تتأکد مع استیعاب القرص و نسب إلی الصدوق و أبیه هذا القول و لعله وصل إلیهما بذلک روایة نعم رَوَی الشَّیْخُ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ فَإِنَّهُ یَنْبَغِی لِلنَّاسِ أَنْ یَفْزَعُوا إِلَی إِمَامٍ لِیُصَلِّیَ بِهِمْ وَ أَیُّهُمَا کُسِفَ بَعْضُهُ فَإِنَّهُ یُجْزِی الرَّجُلَ أَنْ یُصَلِّیَ وَحْدَهُ (3).
و هذا لا یدل إلا علی ما قلنا من تأکد الاستحباب عند الاحتراق قال فی الذکری إن أرادا نفی تأکد الاستحباب مع احتراق بعض القرص فمرحبا بالوفاق و إن أرادا نفی استحباب الجماعة و ترجیح الفرادی طولبا بدلیل المنع.
ص: 145
نکته اگر اقتدا کننده پیش از رکوع اول به امام برسد، وجه آشکار این است که او به رکعت رسیده است و اگر به او نرسیده باشد تا اینکه امام سرش را از رکوع بلند کند، آشکار این است که آن رکعت را از دست داده است همانطور که محقِق در المعتبر و علامه در چند تا از کتابهایش بدان اشاره کردهاند تا به عمل دیگری در انجام واجب بر طبق آنچه دلیل بر آن دلالت میکند، بسنده شود. و اینکه وارد شدن با او در این حالت، مستلزم به جا ماندن ماموم از امام است، آن (نظر) را تایید میکند، در صورتی که پس از سجده امام رکوع را جبران نماید یا امام رکوع را تحمل کند اگر رکوعها را رها کند، و او با سجده امام به سجده برود.
علامه در النهایۀ گفته است: اگر مأموم به امام برسد درحالی که در رکوع اول است، به رکعت رسیده است و اگر در رکوع دوم یا سوم به او برسد، در رسیدن و احتساب آن رکعت اشکال است؛ اگر از آن منع کنیم ادامه دادن و دنبال کردن (نماز) مستحب است تا اینکه از سجده دوم بلند شود، پس نماز را با او از سر بگیرد. و اگر نمازش را خواند، او رکعت دوم را به اتمام میرساند و محتمل است صبر کند تا دومی را آغاز نماید و احتمال دارد متابعت و ادامه دادن نماز با نیتی صحیح جایز باشد. پس وقتی که امام سجده کرد، او سجده نمیبرد بلکه منتظر میماند تا امام بلند شود و وقتی که امام اولین رکوع رکعت دوم را انجام داد، او با امام برای رکوعهای رکعت اول رکوع میکند و چون به رکوع پنجم - بر طبق رکوع او - رسید، سجده میکند سپس به امام میرسد و پیش از سجده رکعت دوم رکوعها را تمام میکند. پایان نقل قول.
اگر چه نظیر این احتمال اخیر در باره کسی که در جمعه، تحت فشار و ضیق (وقت) است، وارد شده، اما در نظر گرفتن آن در اینجا دارای اشکال است و آنچه در ابتدا ذکر کردیم احوط است.
روایت3.
علل الشرایع (1)و
مجالس الصدوق: عبدالله بن حماد از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: وقتی ذو القرنین به سدّ رسید از آن جا گذشت و داخل وادی ظلمات شد و در آن جا به فرشته ای برخورد که بر روی کوهی ایستاده، طول آن فرشته پانصد ذراع بود. آن فرشته به ذو القرنین گفت: مگر پشت سر تو راهی نبود؟ ذو القرنین به او گفت: تو کیستی؟ گفت: فرشته ای از فرشتگان خدای رحمانم و موکّل این کوه می باشم، هیچ کوهی را خداوند نیافریده مگر رشته ای از آن به این کوه متّصل می شود و وقتی خداوند عزّ و جلّ بخواهد
ص: 146
فائدة
لو أدرک المأموم الإمام قبل الرکوع الأول فالظاهر أنه مدرک للرکعة و لو لم یدرکه حتی رفع رأسه فالظاهر فوات تلک الرکعة کما صرح به المحقق فی المعتبر و العلامة فی عدة من کتبه اقتصارا فی الاکتفاء بفعل الغیر فی تأدیة الواجب علی ما دل علیه الدلیل و یؤیده أن الدخول معه فی هذه الحالة یستلزم تخلف المأموم عن الإمام إن تدارک الرکوع بعد سجود الإمام أو تحمل الإمام الرکوع إن رفض الرکوعات و سجد بسجود الإمام.
قال العلامة فی النهایة لو أدرک المأموم الإمام راکعا فی الأولی أدرک الرکعة و لو أدرکه فی الرکوع الثانی أو الثالث ففی إدراک تلک الرکعة إشکال فإن منعناه استحبت المتابعة حتی یقوم من السجود فی الثانیة فلیستأنف الصلاة معه فإذا قضی صلاته أتم هو الثانیة و یحتمل الصبر حتی یبتدئ بالثانیة و یحتمل المتابعة بنیة صحیحة فإذا سجد الإمام لم یسجد هو بل ینتظر الإمام إلی أن یقوم فإذا رکع الإمام أول الثانیة رکع معه عن رکعات الأولی فإذا انتهی إلی الخامس بالنسبة إلیه سجد ثم لحق الإمام و یتم الرکعات قبل سجود الثانیة انتهی.
و الاحتمال الأخیر و إن ورد نظیره فیمن زوحم فی الجمعة لکن فی القول به هنا إشکال و الأحوط ما ذکرنا أولا.
الْعِلَلُ (1)، وَ الْمَجَالِسُ لِلصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ لَمَّا انْتَهَی إِلَی السَّدِّ جَاوَزَهُ فَدَخَلَ فِی الظُّلُمَاتِ فَإِذَا هُوَ بِمَلَکٍ قَائِمٍ عَلَی جَبَلٍ طُولُهُ خَمْسُ مِائَةِ ذِرَاعٍ فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ أَ مَا کَانَ خَلْفَکَ مَسْلَکٌ فَقَالَ لَهُ ذُو الْقَرْنَیْنِ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَنِ مُوَکَّلٌ بِهَذَا الْجَبَلِ فَلَیْسَ مِنْ جَبَلٍ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا وَ لَهُ عِرْقٌ إِلَی هَذَا الْجَبَلِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ
ص: 146
شهری را بلرزاند به من وحی می فرماید و من آن را به لرزه در می آورم. (1)
توضیح
«ما کان خلفک مسلک» این عبارت تعجب فرشته را از این میرساند که ذو القرنین به این مکان رسیده است با وجود اینکه پشت سر او فراخی دنیا است یا اینکه هشداری به او است که حرص و طمع به مُلک دنیا را رها کند، و(حدیث) بر این دلالت دارد که کوهها در زیر زمین به همدیگر متصل شدهاند و از این جهت برای زمین به منزله اوتاد (میخها) شده است. و آنچه که در هنگام زلزله مشاهده میشود که از کوهها شروع میشود، این توجیه را تایید میکند و هر چیزی که به کوهها نزدیکتر باشد زلزله در آن سختتر و شدیدتر است.
روایت4.
مجالس مفید: با همان سند پیشین گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: صاعقه به کسی که خداوند عزّ و جلّ را ذکر میکند نمیرسد. (2)
و با همان اسناد از امام صادق از پدرشان علیهما السلام روایت شده که فرمود: زمینلرزه و ماه گرفتگی و خورشیدگرفتگی و بادهای سخت از نشانههای قیامت است. پس هرگاه چیز از آنها را دیدید برپایی قیامت را به یاد آورید و به مساجد خود پناه ببرید. (3)
روایت5.
الخصال: عبدالرحمن از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هنگامی که چهار چیز شایع شود چهار چیز آشکار گردد: وقتی زنا شایع شود زلزله پدید آید، وقتی زکات داده نشود چارپایان تلف شوند، وقتی حاکم در قضاوت خود ستم کند آسمان از باریدن می ایستد، وقتی پیمان ذمّه (پیمانی که طبق آن به کافران امان داده شده) شکسته شود مشرکان بر مسلمانان غلبه کنند. (4)
و با همان اسناد زرارۀ از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: چهار نمازند که در هر ساعت می توان خواند نمازی که از تو قضا شده پس هر وقت یادت آمد به جا بیاور، دو رکعت نماز طواف واجب، نماز کسوف، نماز میت، اینها نمازهائی است که فرد در همه ساعات می خواند. (5)
ص: 147
أَنْ یُزَلْزِلَ مَدِینَةً أَوْحَی إِلَیَّ فَزَلْزَلْتُهَا(1).
ما کان خلفک مسلک تعجب من مسیره إلی هذا المکان مع سعة الدنیا خلفه أو تنبیه له علی ترک الحرص فی ملک الدنیا و یدل علی أن الجبال متصلة بعضها ببعض تحت الأرض و لذا صارت للأرض بمنزلة الأوتاد و یؤید هذا الوجه ما هو المشاهد عند الزلازل من ابتدائها من الجبال و کل ما کان أقرب إلیها فالزلزلة أشد فیها.
الْمَجَالِسُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ الصَّاعِقَةَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).
وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ السُّکَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْجَوْهَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الزَّلَازِلَ وَ الْکُسُوفَیْنِ وَ الرِّیَاحَ الْهَائِلَةَ مِنْ عَلَامَاتِ السَّاعَةِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ فَتَذَکَّرُوا قِیَامَ الْقِیَامَةِ وَ افْزَعُوا إِلَی مَسَاجِدِکُمْ (3).
الْخِصَالُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا فَشَتْ أَرْبَعَةٌ ظَهَرَتْ أَرْبَعَةٌ إِذَا فَشَی الزِّنَا ظَهَرَتِ الزَّلَازِلُ فَإِذَا أُمْسِکَتِ الزَّکَاةُ هَلَکَتِ الْمَاشِیَةُ وَ إِذَا جَارَ الْحُکَّامُ فِی الْقَضَاءِ أُمْسِکَ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ إِذَا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ نُصِرَ الْمُشْرِکُونَ عَلَی الْمُسْلِمِینَ (4).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: أَرْبَعَةُ صَلَوَاتٍ یُصَلِّیهَا الرَّجُلُ فِی کُلِّ سَاعَةٍ صَلَاةٌ فَاتَتْکَ فَمَتَی ذَکَرْتَهَا أَدَّیْتَهَا وَ صَلَاةُ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ وَ صَلَاةُ الْکُسُوفِ وَ الصَّلَاةُ عَلَی الْمَیِّتِ هَؤُلَاءِ یُصَلِّیهِنَّ الرَّجُلُ فِی السَّاعَاتِ کُلِّهَا(5).
ص: 147
و با همان اسناد ابو بصیر می گوید: از امام باقر علیه السلام از بادهای چهارگانه شمال و جنوب و دبور(بادی که از پشت کعبه می وزد و وقتی رو به قبله باشی از پشت می وزد و خلاف باد صبا است که از مشرق می وزد) و صبا پرسیدم و به او گفتم: مردم می گویند: باد شمال از بهشت و باد جنوب از جهنم است. فرمود: همانا برای خداوند لشکریانی از بادهاست که به وسیله آن هر کس از گناهکاران را که بخواهد عذاب می کند و هر بادی فرشته ای دارد که موکّل آن است، وقتی خداوند خواست قومی را به نوعی عذاب کند به آن ملک موکّل آن نوع از بادی که می خواهد با آن هلاکشان سازد وحی می کند و آن فرشته به آن باد فرمان می دهد و آن مانند یک شیر خشمناک به هیجان درمی آید و هر بادی از آنها نامی دارد، آیا سخن خداوند را نشنیده ای که فرمود: «کَذَّبَتْ عَادٌ فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَنُذُرِ»(1){ عادیان به تکذیب پرداختند. پس چگونه بود عذاب و هشدارهای من؟} و بادهایی را در عذاب ذکر کرده، سپس فرمود: باد شمال و باد جنوب و باد صبا و باد دبور نیز به فرشتگانی که موکّل آن هستند، نسبت داده می شود. (2)
و با همان اسناد محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: غسل در هفده جا وارد شده تا آنجا که فرمود:و غسل کسوف هنگامی است که همه قرص گرفته باشد و تو از خواب بیدار شوی و هنوز نماز آیات نخوانده ای پس غسل کن و نمازت را قضا کن. (3)
توضیح
اصحاب در باره غسل کسی که نماز کسوف (آیات) را قضا میکند اختلاف نظر دارند. شیخ در الجمل گفته است اگر کُل قرص گرفته شود و نماز را عمدا ترک کرده باشد، مستحب است و مفید در المقنعه و مرتضی در مصباح به ترک کردن عمدی بسنده نمودهاند و فراگیر شدن گرفتگی را ذکر نکردهاند و سلّار گفته است در این حالت غسل واجب است. در بابهای غسل در این باره سخن گفتیم.
روایت6.
علل الشرایع: محمد بن سنان از کسی که برای او ذکر کرده از امام صادق
ص: 148
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ وَ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ مَعاً عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الرِّیَاحِ الْأَرْبَعِ الشَّمَالِ وَ الْجَنُوبِ وَ الدَّبُورِ وَ الصَّبَا وَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ یَذْکُرُونَ أَنَّ الشَّمَالَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْجَنُوبَ مِنَ النَّارِ فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُنُوداً مِنْ رِیَاحٍ یُعَذِّبُ بِهَا مَنْ یَشَاءُ مِمَّنْ عَصَاهُ وَ لِکُلِّ رِیحٍ مِنْهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُعَذِّبَ قَوْماً بِنَوْعٍ مِنَ الْعَذَابِ أَوْحَی إِلَی الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِذَلِکَ النَّوْعِ مِنَ الرِّیحِ الَّتِی یُرِیدُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِهَا قَالَ فَیَأْمُرُهَا الْمَلَکُ فَتَهِیجُ کَمَا یَهِیجُ الأسف المغصب [الْأَسَدُ الْمُغْضَبُ] وَ لِکُلِّ رِیحٍ مِنْهَا اسْمٌ أَ مَا تَسْمَعُ
قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ- کَذَّبَتْ عادٌ فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ-(1)
وَ ذَکَرَ رِیَاحاً فِی الْعَذَابِ ثُمَّ قَالَ فالریح [فَرِیحُ] الشَّمَالِ وَ رِیحُ الصَّبَا وَ رِیحُ الْجَنُوبِ وَ رِیحُ الدَّبُورِ أَیْضاً تُضَافُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِهَا(2).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْغُسْلُ فِی سَبْعَةَ عَشَرَ مَوْطِناً إِلَی أَنْ قَالَ وَ غُسْلُ الْکُسُوفِ إِذَا احْتَرَقَ الْقُرْصُ کُلُّهُ فَاسْتَیْقَظْتَ وَ لَمْ تُصَلِّ فَاغْتَسِلْ وَ اقْضِ الصَّلَاةَ(3).
اختلف الأصحاب فی غسل قاضی الکسوف فقال الشیخ فی الجمل باستحبابه إذا احترق القرص کله و ترک الصلاة متعمدا و اقتصر المفید فی المقنعة و المرتضی فی المصباح علی الترک متعمدا و لم یذکر استیعاب الاحتراق و قال سلار بوجوب الغسل و الحال هذه و قد مر الکلام فیه فی أبواب الأغسال.
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ
ص: 148
علیه السلام روایت میکند که فرمود: خداوند متعال زمین را آفرید سپس به ماهی امر فرمود آن را به پشت خود گرفته حمل نماید، ماهی گفت: با نیرو و قوّت خود آن را برداشته و حمل کردم، حق تعالی سپس ماهی کوچکی به قدر یک وجب را آفرید و آن ماهی کوچک داخل منفذ بینی آن ماهی بزرگ شد، ماهی تا چهل بامداد مضطرب بود و هر وقت خداوند متعال اراده کند زمین را بلرزاند ماهی کوچک را نازل کرده و فرو می فرستد بلافاصله زمین از ترس به لرزه در می آید.(1)
توضیح
«الحوت» مذکر است همانطور که اهل لغت بدان اشاره کردهاند و تأنیث آن در این حدیث به تأویل «الحوتۀ» یا «السمکۀ» است. و در فقیه(2) به جای «قدر شبر»، «قدر فتر» آمده است که با کسره به معنای فاصله میان دو انگشت ابهام و سبابه است. «الفرق» با حروف متحرک به معنای ترس است.
روایت7.
علل الشرایع: محمّد بن حسن صفّار به اسنادش به طور مرفوعه از امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام نقل کرده که فرمود: خداوند تبارک و تعالی ماهی را امر نمود که زمین را به پشت خود حمل کرده و هر شهری از شهرها را روی پولکی از پولک هایش قرار داد و هر گاه حق تعالی اراده نمود نقطه ای از زمین را بلرزاند ماهی را امر نمود آن پولکی که نقطه مقصود روی آن قرار گرفته است را حرکت دهد و با حرکت دادن ماهی به آن پولک، آن نقطه از زمین به لرزه در می آید و اگر پولک را بلند می کرد، آن قسمت از زمین به اذن خدای عزّ و جلّ زیر و رو و واژگون می شد.(3)
توضیح
میتوان این احادیث را با هم جمع نمود به این صورت که این علتها در هنگام وقوع زلزله جمع می شوند یا اینکه با این وجوه زلزله یک بار بنا به علتی و یک بار بنا به علتی دیگر رخ دهد. همانطور که در فقیه آن را ذکر کرده است. و ممکن است دیدن ماهی برای زلزله فراگیر در همه زمین باشد و بلند کردن پولک برای زلزله شدید مخصوص برخی سرزمینها باشد و به حرکت در آمدن استخوان یا رگ برای زلزلهای باشد که مختص به برخی سرزمینها بوده و شدید نباشد.
روایت8.
علل الشرایع: محمّد بن احمد از هیثم نهدی، نقل کرده که امیر المؤمنین علی علیه السلام در هنگام وقوع زلزله دو آیه ذیل را میخواند: «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً» (4){همانا خدا آسمانها و زمین را نگاه می دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد اوست بردبار آمرزنده.} و «وَ یُمْسِکُ
ص: 149
علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْأَرْضَ فَأَمَرَ الْحُوتَ فَحَمَلَتْهَا فَقَالَتْ حَمَلْتُهَا بِقُوَّتِی فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حُوتاً قَدْرَ شِبْرٍ فَدَخَلَتْ فِی مَنْخِرِهَا فَاضْطَرَبَتْ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُزَلْزِلَ أَرْضاً تَرَاءَتْ لَهَا تِلْکَ الْحُوتُ الصَّغِیرَةُ فَزَلْزَلَتِ الْأَرْضُ فَرَقاً(1).
الحوت مذکر کما صرح به اللغویون فتأنیثه فی هذا الخبر بتأویل الحوتة أو السمکة و فی الفقیه (2)
قدر فتر و هو بالکسر ما بین طرف الإبهام و السبابة و الفرق بالتحریک الخوف.
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ رَفَعَهُ إِلَی أَحَدِهِمْ علیهم السلام: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ الْحُوتَ بِحَمْلِ الْأَرْضِ وَ کُلُّ بَلْدَةٍ مِنَ الْبُلْدَانِ عَلَی فَلْسٍ مِنْ فُلُوسِهِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُزَلْزِلَ أَرْضاً أَمَرَ الْحُوتَ أَنْ یُحَرِّکَ ذَلِکَ الْفَلْسَ فَیُحَرِّکُهُ وَ لَوْ رُفِعَ الْفَلْسُ لَانْقَلَبَتِ الْأَرْضُ بِإِذْنِ اللَّهِ (3).
یمکن الجمع بین تلک الأخبار باجتماع تلک العلل عند الزلزلة أو بأنها تکون علی هذه الوجوه مرة لعلة و مرة لأخری کما ذکره فی الفقیه و یمکن أن یکون ترائی الحوت للزلزلة الشاملة لجمیع الأرض و رفع الفلس للزلزلة الشدیدة الخاصة ببعض البلاد و تحریک العرق للخاصة غیر الشدیدة.
الْعِلَلُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِی مَسْرُوقٍ النَّهْدِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقْرَأُ- إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً(4) یَقُولُهَا عِنْدَ الزَّلْزَلَةِ وَ یَقُولُ وَ یُمْسِکُ
ص: 149
السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ» (1){و آسمان را نگاه می دارد تا [مبادا] بر زمین فرو افتد، مگر به اذن خودش [باشد]. در حقیقت، خداوند نسبت به مردم سخت رئوف و مهربان است.} (2)
و با همین اسناد از علی بن مهزیار نقل کرده که گفت: نزد امام جواد علیه السلام مکتوبی فرستادم و در آن از کثرت زلزله در اهواز شکایت کرده و عرض کردم: آیا صلاح می دانید از آن جا به مکان دیگری منتقل شویم؟ حضرت در جواب نوشتند: از آن جا منتقل نشوید، روزهای چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیرید و سپس غسل کرده و لباس های طاهر بپوشید و روز جمعه از منازل بیرون آمده و خدا را بخوانید و دعاء نمایید مسلّما حق تعالی آن را از شما بر طرف می کند .
راوی می گوید: ما همین کار را کردیم پس زلزله ها ساکت شدند و نیز امام علیه السّلام فرمودند: هر کس که از شما گنه کار است توبه و انابه نماید و دعای خیر نماید. (3)
و با همین اسناد از محمّد بن سلیمان دیلمی نقل کرده که وی گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: زلزله چیست؟ فرمود: آیه و نشانه ای است. عرض کردم: سبب آن چیست؟ فرمود: خداوند تبارک و تعالی برای رشته های زمین فرشته ای را موکّل قرار داده و هر گاه بخواهد زمین را بلرزاند به آن فرشته وحی می کند فلان رشته و فلان رشته را حرکت بده، پس آن فرشته، رشته های زمین را که حق تعالی امر فرموده حرکت می دهد بلافاصله زمین با اهلش به حرکت و لرزه در می آیند. راوی می گوید: عرض کردم: وقتی چنین پیش آمد چه کار بکنم؟ حضرت فرمود: نماز کسوف (آیات) بخوان و وقتی از نماز فارغ شدی به سجده برو و در سجود بگو: یا من یمسک السّماوات وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً امسک عنّا السّوء إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (ای کسی که آسمانها و زمین را از این که نابود شوند نگه می داری و اگر رو به زوال نهند گذشته از او هیچ کس آنها را محفوظ نتواند داشت که او بردبار و آمرزنده است بدی و شر را از ما دور بدار محقّقا تو بر هر چیزی قادر هستی). (4)
توضیح
در فقیه (5)
پس از فرموده ایشان: غفوراً، اینگونه آمده است: یا من یمسک السماء أن تقع علی الارض الا بإذنه أمسک عنّا. تا پایان آن. فرموده امام «أن تزولا» یعنی به خاطر کراهت از اینکه نابود شوند. زیرا چیزی که باقی میماند برای بقا و ماندگاریش نیازمند دلیل و نگاهدارنده است. یا به این معنا که آسمانها و زمین را از اینکه نابود شوند، بازمیدارد زیرا «امساک» به معنای بازداشتن است. «إن امسکهما» یعنی (ما امسکهما)نمیتواند آنها را نگاه دارد. «من أحدٍ من بعدهِ» یعنی پس از خداوند یا پس از نابودی. «من» اول زائده و «من» دوم برای ابتدائیت است. «انّه کان حلیماً غفوراً» از این جهت که آنان را محفوظ نگاهداشت درحالی که به خاطر اعمال بندگان سزاوار بودند که به کلی ویران میشدند همانطور که خداوند سبحان فرموده است: «تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنشَقُّ
ص: 150
السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ (1).
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ شَکَوْتُ إِلَیْهِ کَثْرَةَ الزَّلَازِلِ فِی الْأَهْوَازِ وَ قُلْتُ تَرَی لَنَا التَّحَوُّلَ عَنْهَا فَکَتَبَ لَا تَتَحَوَّلْ عَنْهَا وَ صُومُوا الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَةَ وَ اغْتَسِلُوا وَ طَهِّرُوا ثِیَابَکُمْ وَ أَبْرِزُوا یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ ادْعُوا اللَّهَ فَإِنَّهُ یَرْفَعُ عَنْکُمْ قَالَ فَفَعَلْنَا فَأُمْسِکَتِ الزَّلَازِلُ قَالَ وَ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مُذْنِبٌ فَیَتُوبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دَعَا لَهُمْ بِخَیْرٍ(2).
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الزَّلْزَلَةِ مَا هِیَ قَالَ آیَةٌ قُلْتُ وَ مَا سَبَبُهَا قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَکَّلَ بِعُرُوقِ الْأَرْضِ مَلَکاً فَإِذَا أَرَادَ أَنْ یُزَلْزِلَ أَرْضاً أَوْحَی إِلَی ذَلِکَ الْمَلَکِ أَنْ حَرِّکْ عُرُوقَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ فَیُحَرِّکُ ذَلِکَ الْمَلَکُ عُرُوقَ تِلْکَ الْأَرْضِ الَّتِی أَمَرَهُ اللَّهُ فَتَتَحَرَّکُ بِأَهْلِهَا قَالَ قُلْتُ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَمَا أَصْنَعُ قَالَ صَلِّ صَلَاةَ الْکُسُوفِ فَإِذَا فَرَغْتَ خَرَرْتَ سَاجِداً وَ تَقُولُ فِی سُجُودِکَ یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً أَمْسِکْ عَنَّا السُّوءَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(3).
فی الفقیه بعد قوله غَفُوراً یا من یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ أمسک عنا إلخ (4) قوله أَنْ تَزُولا أی کراهة أن تزولا فإن الباقی فی بقائه یحتاج إلی مؤثر و حافظ أو یمنعهما أن تزولا لأن الإمساک منع إِنْ أَمْسَکَهُما أی ما أمسکهما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ أی من بعد الله أو من بعد الزوال و من الأولی زائدة و الثانیة للابتداء إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً حیث أمسکهما و کانتا جدیرتین بأن تهدا هدا لأعمال العباد کما قال سبحانه تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُ
ص: 150
الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا * أَن دَعَوْا لِلرَّحْمَنِ وَلَدًا» (1){ چیزی نمانده است که آسمانها از این [سخن] بشکافند و زمین چاک خورَد و کوه ها به شدت فرو ریزند. از اینکه برای [خدای] رحمان فرزندی قایل شدند.}
«أن تقع» یعنی از اینکه بیفتد یا به خاطر کراهت از اینکه بیفتد به این صورت که آن را به گونهای آفریده است که به گرفتن نیازمند است. «الا بإذنه» یعنی جز با مشیت او، که آن در روز قیامت است. توضیح تتمّه آیه «نَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ» همانطور است که پیشتر بیان شد و از جمله رأفت و رحمت خداوند این است که اسباب استدلال و درهای منفعت را برای آنان آماده کرده و انواع ضرر و زیان را از آنان دور کرده است.
روایت9.
علل الشرایع: و با همین اسناد هارون بن خارجه از حضرت فاطمه علیهما السّلام نقل کرده که فرمود: در عهد ابو بکر زلزله ای آمد مردم فزع کنان و با شیون نزد ابو بکر و عمر آمده، دیدند آن دو نیز با فزع و جزع نزد علی علیه السّلام آمده اند، مردم به تبعیّت از آن دو خود را به درب منزل علی علیه السّلام رساندند، علی علیه السّلام از منزل خارج شده و به طرف مردم آمد در حالی که از آنچه مردم به خاطرش وحشت زده و محزون بودند، اندوهی نداشت و غمگین نبود، امام علیه السّلام از مردم گذشتند و مردم هم به دنبال حضرتش حرکت کردند، حضرت رفتند تا به زمین پست و بلندی (مسیل رودخانه)رسیدند و بر بالای آن نشسته و مردم اطراف تپّه قرار و آرام گرفته و چشم به دیوارهای شهر دوخته و وحشت زده می دیدند که دیوارها می جنبند و در حال رفتن و آمدن می باشند.
حضرت به آنها فرمود: گویا از آنچه می بینید به هول و وحشت افتاده اید؟ عرض کردند: چگونه هول و وحشت نداشته باشیم و حال آنکه هرگز مثل این صحنه را ندیده ایم. حضرت فاطمه سلام اللَّه علیها فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام دو لب مبارک را حرکت داده سپس دست بر زمین زده و فرمودند: تو را چه می شود آرام باش. زمین آرام گرفت، مردم بیش از آن وقتی که حضرت از منزل خارج شد و به طرفشان آمد در شگفت شدند، باری امام علیه السّلام به آنها فرمودند: از این عمل و حرکت من تعجّب کردید؟ گفتند: آری. حضرت فرمودند: من کسی هستم که خداوند متعال در قرآن راجع به او فرموده: «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها، وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها» (2){ آن گاه که زمین به لرزش [شدید] خود لرزانیده شود، و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند، و انسان گوید: «[زمین] را چه شده است؟»} من همان انسانی هستم که به زمین می گوید: تو را چه می شود. یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها (در آن روز زمین مردم را به حوادث بزرگ خویش آگاه می سازد). منظور از «اخبارها» من هستم که زمین اخبار از من می نماید. (3)
کتاب دلائل: محمد بن جریر طبری از محمد بن هارون تلعکبری از صدوق همین حدیث را روایت کرده است.(4)
ص: 151
الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً(1) أن تقع أی من أن تقع أو کراهة أن تقع بأن خلقها علی صورة متداعیة إلی الاستمساک إِلَّا بِإِذْنِهِ أی إلا بمشیته و ذلک یوم القیامة تتمة الآیة إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ کما مر و من رأفته و رحمته أن هیأ لهم أسباب الاستدلال و فتح علیهم أبواب المنافع و دفع عنهم أنواع المضار.
الْعِلَلُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ رَوْحِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ رَفَعَهُ عَنْ فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَتْ: أَصَابَ النَّاسَ زَلْزَلَةٌ عَلَی عَهْدِ أَبِی بَکْرٍ وَ فَزِعَ النَّاسُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَوَجَدُوهُمَا قَدْ خَرَجَا فَزِعَیْنِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَتَبِعَهُمَا النَّاسُ إِلَی أَنِ انْتَهَوْا إِلَی بَابِ عَلِیٍّ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام غَیْرَ مُکْتَرِثٍ لِمَا هُمْ فِیهِ فَمَضَی وَ اتَّبَعَهُ النَّاسُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی تَلْعَةٍ فَقَعَدَ عَلَیْهَا وَ قَعَدُوا حَوْلَهُ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَی حِیطَانِ الْمَدِینَةِ تَرْتَجُّ جَائِیَةً وَ ذَاهِبَةً فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام کَأَنَّکُمْ قَدْ هَالَکُمْ مَا تَرَوْنَ قَالُوا وَ کَیْفَ لَا یَهُولُنَا وَ لَمْ نَرَ مِثْلَهَا قَطُّ قَالَتْ فَحَرَّکَ شَفَتَیْهِ ثُمَّ ضَرَبَ الْأَرْضَ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ مَا لَکِ اسْکُنِی فَسَکَنَتْ فَعَجِبُوا مِنْ ذَلِکَ أَکْثَرَ مِنْ تَعَجُّبِهِمْ أَوَّلًا حَیْثُ خَرَجَ إِلَیْهِمْ قَالَ لَهُمْ فَإِنَّکُمْ قَدْ عَجِبْتُمْ مِنْ صُنْعِی قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ أَنَا الرَّجُلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ- إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها- وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها- وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها فَأَنَا الْإِنْسَانُ الَّذِی یَقُولُ لَهَا مَا لَکِ- یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها إِیَّایَ تُحَدِّثُ (2).
کتاب الدلائل، لمحمد بن جریر الطبری عن محمد بن هارون التلعکبری عن الصدوق:(3) مثله.
ص: 151
روایت10.
علل الشرایع (1) عیون الاخبار: فضل بن شاذان در علتهایی که از امام رضا علیه السلام نقل کرده، از ایشان روایت میکند که فرمود: اگر گفته شود: چرا برای کسوف، خواندن نماز واجب شده است؟ در جواب گفته می شود: زیرا کسوف آیه ای است از آیات خدا که نمی دانیم به نشانه رحمت حقّ عزّ و جلّ ظاهر شده یا به منظور عذاب الهی پدید آمده، باری نبیّ اکرم صلّی اللَّه علیه و آله دوست دارند که امّتشان هنگام ظهور کسوف در مقابل خالق خود و رحم کننده خود فزع و جزع و تضرّع نموده تا شرّ آن از ایشان دفع گشته و بدین وسیله از امر مکروه مترتّب بر آن مصون بمانند چنانچه قوم یونس وقتی در مقابل حقّ عزّ و جلّ تضرّع و جزع و فزع نمودند باری تعالی عذاب را از آنها برگرداند .
اگر گفته شود: چرا نماز آیات ده رکعت می باشد؟ در جواب گفته می شود: نماز یومیّه واجبی که ابتداء از آسمان نازل شده ده رکعت بود پس این ده رکعت در این نماز جمع گردید و این که سجود در آن واجب است به خاطر آن است که نمازی نیست که در آن رکوع است مگر آن که حتما سجود نیز دارد و نیز وجه دیگر برای سجود در این نماز آن است که مردم بدین وسیله نمازشان را به سجود و خضوع و خشوع ختم می کنند و امّا این که چرا چهار سجده در آن واجب است، جهت آن این است که هر نمازی که سجودش کمتر از چهار سجده باشد نماز نیست زیرا کمترین غرضی که از سجود در نماز تأمین می شود فقط از چهار سجده می باشد نه کمتر از آن.
اگر گفته شود: چرا به جای رکوع سجود قرار داده نشده؟ در جواب گفته می شود: برای این که نماز ایستاده از نماز نشسته برتر است و دیگر آن که شخص ایستاده کسوف و باز شدن قرص را می بیند ولی نشسته نمی بیند. اگر سؤال شود: چرا نماز آیات از اصل نمازی که حقّ تعالی واجب کرده تغییر نموده است؟ در جواب گفته شده: زیرا نماز آیات به خاطر تغییر یافتن امری است از امور عالم آفرینش که عبارت باشد از کسوف و چون علّت تغییر پیدا نموده معلول نیز متغیّر می باشد. (2)
توضیح
«أ لرحمۀٍ ظهرت» با توجه به اینکه کسوف و امثال آن از نشانههای خشم خداوند متعال است، پس رحمت بودن آن بعید است. و میتوان گفت: احتمال دارد برای خشم و غضب بر کافران و مخالفان باشد پس برای ما رحمت خواهد شد، همانطور که منجمان بر اساس برجها و اوضاع پیامدها و آثار، این پدیدهها را به قومی غیر از قوم دیگر نسبت میدهند. فرموده امام: «لایکون صلاۀ فیها رکوع» در واقع ایشان این قید را آورده است تا نماز جنازه، آن را باطل نکند. فروده ایشان: «فلمّا تغیّرت العلّۀ» حاصل این است که این نماز در زمان انتظار برای نازل شدن بلا به جای آورده میشود پس مستلزم خضوع و فروتنی بیشتری است تا خداوند سبحان
ص: 152
الْعِلَلُ (1)، وَ الْعُیُونُ، عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ فِیمَا رَوَاهُ مِنَ الْعِلَلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فَإِنْ قَالَ لِمَ جُعِلَتْ لِلْکُسُوفِ صَلَاةٌ قِیلَ لِأَنَّهُ آیَةٌ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- لَا یُدْرَی أَ لِرَحْمَةٍ ظَهَرَتْ أَمْ لِعَذَابٍ فَأَحَبَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَفْزَعَ أُمَّتُهُ إِلَی خَالِقِهَا وَ رَاحِمِهَا عِنْدَ ذَلِکَ لِیَصْرِفَ عَنْهُمْ شَرَّهَا وَ یَقِیَهُمْ مَکْرُوهَهَا کَمَا صَرَفَ عَنْ قَوْمِ یُونُسَ حِینَ تَضَرَّعُوا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ عَشْرَ رَکَعَاتٍ قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ الَّتِی نَزَلَ فَرْضُهَا مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَا فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ فَإِنَّمَا هِیَ عَشْرُ رَکَعَاتٍ فَجُمِعَتْ تِلْکَ الرَّکَعَاتُ هَاهُنَا وَ إِنَّمَا جُعِلَ فِیهَا السُّجُودُ لِأَنَّهُ لَا یَکُونُ صَلَاةٌ فِیهَا رُکُوعٌ إِلَّا وَ فِیهَا سُجُودٌ وَ لِأَنْ یَخْتِمُوا صَلَاتَهُمْ أَیْضاً بِالسُّجُودِ وَ الْخُضُوعِ وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ لِأَنَّ کُلَّ صَلَاةٍ نَقَصَ سُجُودُهَا مِنْ أَرْبَعِ سَجَدَاتٍ لَا تَکُونُ صَلَاةً لِأَنَّ أَقَلَّ الْفَرْضِ مِنَ السُّجُودِ فِی الصَّلَاةِ- لَا یَکُونُ إِلَّا عَلَی أَرْبَعِ سَجَدَاتٍ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَمْ یُجْعَلْ بَدَلَ الرُّکُوعِ
سُجُوداً قِیلَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ قَائِماً أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ قَاعِداً وَ لِأَنَّ الْقَائِمَ یَرَی الْکُسُوفَ وَ الِانْجِلَاءَ وَ السَّاجِدُ لَا یَرَی فَإِنْ قَالَ فَلِمَ غُیِّرَتْ عَنْ أَصْلِ الصَّلَاةِ الَّتِی افْتَرَضَهَا اللَّهُ قِیلَ لِأَنَّهُ صَلَّی لِعِلَّةِ تَغَیُّرِ أَمْرٍ مِنَ الْأُمُورِ وَ هُوَ الْکُسُوفُ فَلَمَّا تَغَیَّرَتِ الْعِلَّةُ تَغَیَّرَ الْمَعْلُولُ (2).
أ لرحمة ظهرت لما کان الکسوف و أمثاله من آثار غضب الله تعالی فکونها لرحمة بعید و یمکن أن یقال یحتمل أن یکون للغضب علی الکافرین و المخالفین فیکون رحمة لنا کما أن المنجمین بحسب البروج و الأوضاع قد ینسبون آثارها إلی قوم دون قوم قوله لا یکون صلاة فیها رکوع إنما قید بذلک لئلا ینتقض بصلاة الجنازة قوله علیه السلام فلما تغیرت العلة الحاصل أن هذا الصلاة إنما تفعل عند ترقب نزول البلاء فیناسبه مزید تخشع و تذلل لیرحم الله سبحانه
ص: 152
بر آنان رحم کند. از این جهت به تعداد رکوع در آن افزوده شده است بر خلاف دیگر اوقات زیرا در آنها، آن علت وجود ندارد.
روایت11.
تفسیر علی بن ابراهیم: حکم بن مُستَنیر از علی بن حسین علیه السلام روایت میکند که فرمود: یکی از زمان هایی که خداوند برای مردم مقدّر فرموده از آن چیز هایی که بدان نیازمندند، دریایی است که خداوند بین آسمان و زمین خلق کرد، سپس مدار خورشید و ماه و ستارگان و سیّارات را در آن دریا قرار داد، پس همه این مجموعه را در فَلَک قرار داد. سپس فرشتهای را که هفتاد هزار فرشته تحت امر او بودند بر فلک گماشت، و آن هفتاد هزار فرشته، فلک را می چرخانند.
این چرخش خورشید و ماه و ستارگان و سیارات در پی چرخش فلک، باعث می شود آنها در هر روز و شب در آن منزلی که خدا مقدّر فرموده قرار بگیرند. وقتی گناه بندگان زیاد شود و خداوند بخواهد با آیتی از آیاتش آنها را مؤاخذه کند، به فرشتهای که بر فلک گماشته شده است، امر می کند فلکی را که مدار خورشید و ماه و ستاره و سیاره در آن است از مجرا و محل همیشگی خود منحرف کند. آن فرشته به هفتاد هزار ملائکه تحت امرش همین دستور را می دهد و آنها اطاعت می کنند، در نتیجه خورشید به آن دریایی که فلک در آن جاری است، می افتد و دما و حرارتش از بین می رود و رنگش تغییر می کند. و هرگاه خداوند بخواهد آن آیت و نشانه را عظمت بیشتری بدهد، خورشید در آن دریا کاملاً فرو می رود، به خاطر این که خداوند می خواهد با این نشانه خلق خود را بترساند و بیم دهد. این حالتی است که کسوف کامل اتفاق می افتد و همین اتفاق در مورد ماه هم به وقوع می پیوندد، سپس وقتی خدا اراده کند آن دو را درآورد و در مدار خود قرار دهد، به فرشته مسئول امر می کند خورشید را به مدار خود برگرداند و فرشته، فلک را بر مجرای خود باز می گرداند و خورشید از آب درمی آید در حالی که کدر و تیره رنگ است؛ و همین طور است درباره ماه .
سپس امام علی بن حسین علیه السلام فرمود: تنها شیعیان ما از این دو آیت و نشانه- کسوف و خسوف- می ترسند. پس وقتی این واقعه رخ می دهد، از خدا بترسید و به سوی او بازگردید. (1)
توضیح
«قد قدّر فیه» یعنی در دریا قرار داد و شاید به صورت مجازی مقصود، در روبه روی دریا باشد یا اینکه در آن مجرایی قرار داد که در هنگام نیاز در آن جاری میشود. و در فقیه(2)
اینگونه ذکر شده: «قد قدّر منها» یعنی از آنجا بگذرد و از آن انحراف پیدا کند یا از نزدیک آن بگذرد. و مونث آمدن ضمیر به اعتبار آیة (نشانه) است، یا اینکه «من» به معنای «فی» با دو معنای
ص: 153
علیهم فزید فی الرکوع لذلک بخلاف سائر الأوقات فإنه لیس فیها تلک العلة.
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مِنَ الْأَوْقَاتِ الَّتِی قَدَّرَهَا اللَّهُ لِلنَّاسِ مِمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ الْبَحْرَ الَّذِی خَلَقَهَا اللَّهُ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ قَدَّرَ فِیهِ مَجَارِیَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النُّجُومِ وَ الْکَوَاکِبِ ثُمَّ قَدَّرَ ذَلکَ کُلَّهُ عَلَی الْفَلَکِ ثُمَّ وَکَّلَ بِالْفَلَکِ مَلَکاً مَعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ یُدِیرُونَ الْفَلَکَ فَإِذَا دَارَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْکَوَاکِبُ مَعَهُ فَنَزَلَتْ فِی مَنَازِلِهَا الَّتِی قَدَّرَهَا اللَّهُ فِیهَا لِیَوْمِهَا وَ لَیْلَتِهَا وَ إِذَا کَثُرَتْ ذُنُوبُ الْعِبَادِ وَ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَسْتَعْتِبَهُمْ بِآیَةٍ مِنْ آیَاتِهِ أَمَرَ الْمَلَکَ الْمُوَکَّلَ بِالْفَلَکِ أَنْ یُزِیلَ الْفَلَکَ الَّذِی عَلَیْهِ مَجَارِی الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النُّجُومِ وَ الْکَوَاکِبِ فَیَأْمُرُ الْمَلَکُ أُولَئِکَ السَّبْعِینَ الْأَلْفَ مَلَکٍ أَنْ یُزِیلُوا الْفَلَکَ عَنْ مَجَارِیهِ قَالَ فَیُزِیلُونَهُ فَتَصِیرُ الشَّمْسُ فِی ذَلِکَ الْبَحْرِ الَّذِی یَجْرِی الْفَلَکُ فِیهِ فَیُطْمَسُ حَرُّهَا وَ یُغَیَّرُ لَوْنُهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُعَظِّمَ الْآیَةَ طُمِسَتِ الشَّمْسُ فِی الْبَحْرِ عَلَی مَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُخَوِّفَ خَلْقَهُ بِالْآیَةِ فَذَلِکَ عِنْدَهُ شِدَّةُ انْکِسَافِ الشَّمْسِ وَ کَذَلِکَ یُفْعَلُ بِالْقَمَرِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُخْرِجَهُمَا وَ یَرُدَّهُمَا إِلَی مَجْرَاهُمَا أَمَرَ الْمَلَکَ الْمُوَکَّلَ بِالْفَلَکِ أَنْ یَرُدَّ الشَّمْسَ إِلَی مَجْرَاهَا فَیَرُدُّ الْمَلَکُ الْفَلَکَ إِلَی مَجْرَاهُ فَیَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ وَ هِیَ کَدِرَةٌ وَ الْقَمَرُ مِثْلُ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِنَّهُ لَا یَفْزَعُ لَهُمَا وَ لَا یَرْهَبُ إِلَّا مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَافْزَعُوا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ رَاجِعُوا(1).
قد قدر فیه أی فی البحر و لعل المراد بحذائه مجازا أو قدر فیه مجری یجری فیه عند الحاجة و فی الفقیه (2)
قد قدر منها أی مجاوزا منها و منحرفا عنها أو قریبا منها و التأنیث باعتبار الآیة أو من بمعنی فی بالمعنیین
ص: 153
پیشین باشد. و احتمال دارد ارجاع ضمیر به آیات یا به آسمان باشد. «ثمّ قدّر ذلک کلّه» یعنی جریان و حرکت را مقدر کرد. «فإذا دارت» در فقیه اینگونه ذکر شده: «فإذا أداروه دارت» یعنی وقتی فرشتگان فلک را به گردش درآورند، خورشید و ... به گردش درمیآید. و این معنی درستتر است.
«أن یستعتبهم» یعنی بخواهد آنان را سرزنش و مؤاخذه کند و آنان را از گناهان به توبه و طاعت بازگرداند. خداوند متعال فرموده است: «وَإِن یَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِینَ»(1) {و اگر از در پوزش درآیند مورد اجابت قرار نمی گیرند.} یعنی اگر پوزش بطلبند و آن، بازگشت به آن چیزی است که دوست میدارند، این درخواستشان اجابت نمیشود. و با صیغه مجهول نیز قرائت شده است یعنی: اگر بخواهند که پروردگارشان را خشنود کنند، این کار را نمیکنند. و «العتبی» اسم از «أعتبنی فلان» هرگاه به شادمانی من برگردد و از توهین و بدیکردن به من بازگردد. و «استعتبته فأتبنی» یعنی رضایت او را خواستم و او مرا راضی و خشنود کرد.
«فیطمس حرّها» در فقیه «ضوؤها» آمده است. فرموده ایشان: «أن یخرجهما» در فقیه «أن یجلّیها و یردّها الی مجریها» ذکر شده و «أن یردّ الشمس» در فقیه به صورت «أن یردّ الفلک الی مجراه» آمده است و در آن «و راجعوه» ذکر شده است .
صدوق رحمه الله پس از بیان این خطبه گوید: آن کسوفی که ستاره شناسان و منجّمان از پیش وقوع آن را خبر میدهند و بدان صورت که پیش بینی می کنند واقع می شود، به هیچ وجه از این دست کسوف و خسوف که در حدیث ذکر آن رفت نیست. امّا به حکم شرع وقتی کسوف یا خسوفی واقع شود باید به مسجد روند و نماز آن را بجا آورند، زیرا این کسوف و خسوف از حیث صورت همانند آن به چشم می آید و در مشاهده شبیه به آن است، همچنان که کسوفی که امام زین العابدین سجّاد علیه السّلام در خبر از آن یاد فرموده اند بدان جهت واجب است به مسجد روند و نماز آیات بخوانند که وقوع آن نشانه ای است شبیه به آیات و نشانه های قیامت و همچنین است زمین لرزه ها، و بادهای مهلک و مخرب، و تاریکیها که واقع می شوند و همه اینها نشانه هائی شبیه به نشانه های قیامت هستند، پس در هنگام مشاهده این آیات و نشانه ها به ما دستور داده اند و مأموریم که قیامت را به یاد آوریم و با توبه و انابه و پناه بردن به مساجد که خانه های خدا در زمین است به خداوند تعالی بازگردیم، و هر کس بدان جا پناه برد در امان خداوند متعال از آسیبها محفوظ خواهد بود. این را ذکر کرد. پایان نقل قول.
و آنچه ذکر کرده، صحیح و استوار است زیرا روایت شده که ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی در غیر زمانی که وقوع آن در نزد منجمان ممکن است، رخ داده است مانند کسوف و خسوف در روز شهادت امام حسین علیه السلام و شب آن. و آنچه روایت شده که در هنگام نزدیک شدن ظهور امام زمان علیه السلام ماه و خورشید گرفتگی در زمانشان رخ میدهد و احتمال دارد در زمانی که منجمان از آن خبر میدهند با آنچه در حدیث آمده است، همزمان شود. و چه بسا دریا به سایه زمین و
ص: 154
السابقین و یحتمل إرجاع الضمیر إلی الآیات أو إلی السماء ثم قدر ذلک کله أی الجریان و الحرکة فإذا دارت فی الفقیه فإذا أداروه دارت و هو أصوب.
أن یستعتبهم أی یطلب عتباهم و رجوعهم عن المعاصی إلی التوبة و الطاعة قال الله تعالی وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِینَ أی إن یسألوا العتبی و هی الرجوع إلی ما یحبون فلا یجابون إلیها و قرئ علی المجهول أی إن سألوا أن یرضوا ربهم فما هم فاعلون و العتبی الاسم من أعتبنی فلان إذا عاد إلی مسرتی راجعا عن الإساءة و استعتبته فأعتبنی أی استرضیته فأرضانی.
فیطمس حرها فی الفقیه ضوؤها قوله علیه السلام أن یخرجهما فی الفقیه أن یجلیها و یردها إلی مجراها أن یرد الشمس فی الفقیه أن یرد الفلک إلی مجراه و فیه راجعوه.
و قال الصدوق رحمه الله بعد إیراد هذا الخبر أن الذی یخبر به المنجمون من الکسوف فیتفق علی ما یذکرونه لیس من هذا الکسوف فی شی ء و إنما یجب الفزع إلی المساجد و الصلاة عند رؤیته لأنه مثله فی المنظر و شبیه له فی المشاهدة کما أن الکسوف الواقع مما ذکره سید العابدین علیه السلام إنما وجب الفزع فیه إلی المساجد و الصلاة لأنه آیة تشبه آیات الساعة و کذلک الزلازل و الریاح و الظلم و هی آیات تشبه آیات الساعة فأمرنا بتذکر القیامة عند مشاهدتها و الرجوع إلی الله تبارک و تعالی بالتوبة و الإنابة و الفزع إلی المساجد التی هی بیوته فی الأرض و المستجیر بها محفوظ فی ذمة الله تعالی ذکره انتهی.
و ما ذکره متین إذ روی وقوع الکسوفین فی غیر الوقت الذی یمکن وقوعهما عند المنجمین کالکسوف و الخسوف فی یوم شهادة الحسین علیه السلام و لیلته و ما روی أنه یقع عند قرب ظهور القائم علیه السلام من الکسوفین فی غیر أوانهما و یحتمل أیضا أن یتفق عند ما یخبره المنجمون ما ورد فی الخبر و ربما یؤول البحر بظل الأرض و
ص: 154
ماه تبدیل شود. و احوط آن است که بیش از اندازه به امثال این روایتها نپردازیم و نیز آن را انکار نکنیم و علم آن را به امامان علیهم السلام بازگردانیم همانطور که در احادیث فروانی روایت شده است.
روایت12.
محاسن: حسین بن خالد گوید: از موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که میفرمود: زمانی که ابراهیم پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وفات یافت، در فوت او سه سنت جاری شد. یکی از سنتها این بود که چون وفات یافت، خورشید گرفته شد. مردم گفتند: همانا خورشید برای مرگ پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گرفته شد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به منبر تشریف برد و خدا را حمد ثنا گفت سپس فرمود: ای مردم گرفتگی خورشید و ماه دو نشانه از نشانههای خداوند است که با امر او در حرکتاند و از او اطاعت میکنند و برای مرگ یا زندگی کسی گرفته نمیشوند. پس هرگاه گرفته شدند یا یکی از آن دو گرفته شد نماز بگذارید. سپس از منبر پایین آمد و نماز کسوف را بر مردم اقامه کرد. (1)
توضیح
«لموت أحد» یعنی به مجرد مرگ کسی، چرا که آن از افعال خداوند سبحان است که با آن بر بندگانش خشم نمیگیرد مگر به خاطر کارهای آنها باشد پس به آن سبب بر آنان غضب گرفت مانند واقعه شهادن امام حسین علیه السلام.
روایت13.
فقه امام رضا علیه السلام: امام فرمود: بدان، خدا تو را رحم کند، که نماز کسوف در ده رکوع با چهار سجده است. نماز را با یک تکبیر آغاز میکنی سپس سوره فاتحه را میخوانی و بعد یک سوره بلند را میخوانی و تا جایی که توانستی قرائت و رکوع و سجود را طولانی کن. و چون از خواندن قرائت فارغ شدی رکوع میکنی سپس سرت را با گفتن یک تکبیر بلند میکنی و نمیگویی «سمع الله لمن حمده» این کار را پنج مرتبه انجام میدهی سپس دو سجده میبری سپس برمیخیزی و همان کاری را که در رکعت اول انجام دادی، انجام میدهی، و سوره حمد را قرائت نمیکنی مگر اینکه سوره را تمام کرده باشی. و چون با خواندن سوره (دیگر) قرائت را آغاز کنی، باید حمد را در ابتدایش بخوانی و بین هر دو رکوع قنوت میخوانی. و در قنوت میگوئی: «خداست که هر کس در آسمانها و هر کس در زمین است، و خورشید و ماه و تمام ستارگان و کوه ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم برای او سجده می کنند؟ و بسیاری اند که
ص: 155
القمر(1)
و الأحوط فی أمثاله ترک الخوض فیها و عدم إنکارها و رد علمها إلیهم علیهم السلام کما روی ذلک فی أخبار کثیرة.
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا قُبِضَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَرَتْ فِی مَوْتِهِ ثَلَاثُ سُنَنٍ أَمَّا وَاحِدَةٌ فَإِنَّهُ لَمَّا قُبِضَ انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ النَّاسُ إِنَّمَا انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ لِمَوْتِ ابْنِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ کُسُوفَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ مُطِیعَانِ لَهُ لَا یَنْکَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاتِهِ فَإِذَا انْکَسَفَا أَوْ أَحَدُهُمَا صَلُّوا ثُمَّ نَزَلَ مِنَ الْمِنْبَرِ فَصَلَّی بِالنَّاسِ صَلَاةَ الْکُسُوفِ (2).
لموت أحد أی لمحض الموت لأنه من فعله سبحانه فلا یغضب به علی عباده إلا أن یکون بسبب فعلهم فیغضب علیهم لذلک کواقعة الحسین علیه السلام.
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ صَلَاةَ الْکُسُوفِ فِی عَشْرِ رَکَعَاتٍ بِأَرْبَعِ سَجَدَاتٍ تَفْتَتِحُ الصَّلَاةَ بِتَکْبِیرَةٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ تَقْرَأُ فَاتِحَةً وَ سُوَراً طِوَالًا وَ طَوِّلْ فِی الْقِرَاءَةِ وَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ مَا قَدَرْتَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الْقِرَاءَةِ رَکَعْتَ ثُمَّ رَفَعْتَ رَأْسَکَ بِتَکْبِیرٍ وَ لَا تَقُولُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ تَفْعَلُ ذَلِکَ خَمْسَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَسْجُدُ سَجْدَتَیْنِ ثُمَّ تَقُومُ فَتَصْنَعُ مِثْلَ مَا صَنَعْتَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی وَ لَا تَقْرَأُ سُورَةَ الْحَمْدِ إِلَّا إِذَا انْقَضَتِ السُّورَةُ فَإِذَا بَدَأْتَ بِالسُّورَةِ بَدَأْتَ بِالْحَمْدِ وَ تَقْنُتُ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ تَقُولُ فِی الْقُنُوتِ- أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ
ص: 155
عذاب بر آنان واجب شده است. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست، پروردگارا با عذاب خود ما را عذاب نده و با خشمت بر ما خشم مگیر و با غضبت ما را هلاک مگردان و ما را به خاطر آنچه بی خردانمان مرتکب شدهاند بازخواست نکن و از ما درگذر و ما را بیامرز و بلا و مصیبت را از ما برگردان ای صاحب فضل و بخشش.»
و «سمع الله لمن حمده» را نمیگویی مگر در رکوعی که میخواهی در آن سجده کنی و نماز را طولانی کن تا زمانی که گرفتگی برطرف شود و ماه و خورشید آشکار گردد اگر آشکار گردد و تو در نماز باشی، نماز را سبک و کم کن و اگر نماز خواندی و هنوز آشکار نشده باشد، باید نماز را تکرار کنی یا خداوند را دعا و ثنا بگوئی، درحالی که رو به قبله هستی و اگر متوجه کسوف شدی و برایت میسر نشد که نماز بخوانی، هر وقت خواستی آن را قضا کن و اگر متوجه کسوف در وقتش نشدی سپس بعدا دانستی، چیزی بر تو واجب نیست و لازم نیست قضا کنی.
نماز گرفتگی خورشید و ماه یکی است. پس در هنگام گرفتگی به سوی خداوند متعال پناه بِبَر زیرا یکی از نشانههای بلا و مصیبت است و آن را در وقت نماز فریضه نخوان تا اینکه نماز فریضه را بخوانی و اگر در حال خواندن نماز آیات، وقت نماز واجب برسد، آن را قطع کن و نماز فریضه را بخوان سپس بنا را بر آنچه از نماز کسوف که خواندی قرار بده و آن را بخوان. و زمانی که ماه گرفته شد و از شب به اندازه ای که نماز شب و نماز کسوف را بخوانی، برای تو باقی نمانده باشد، نماز کسوف را بخوان و نماز شب را به تاخیر بینداز و سپس آن را قضا کن.
و هرگاه کل قرص گرفته شد، غسل کن و اگر خورشید و ماه گرفته شد و متوجه آن نشدی باید هرگاه از آن خبر پیدا کردی، نماز آن دو را بخوانی. پس اگر عمدا آن را ترک کنی تا اینکه وارد صبح شوی، غسل کن و نماز بگذار. و اگر قرص گرفته نشد، قضای آن را به جای آور و غسل نکن. و هرگاه باد زرد یا سیاه یا سرخ وزید، برای آن همانند نماز کسوف (آیات) را بخوان و همچنین اگر زمین به لرزه درآید نماز کسوف (آیات) بخوان.
هرگاه نماز را به پایان بردی سجده کن و بگو: «ای کسی که آسمانها و زمین را از این که نابود شوند نگه می داری و اگر رو به زوال نهند گذشته از او هیچ کس آنها را محفوظ نتواند داشت که او بردبار و آمرزنده است. ای کسی که آسمان را نگاه میداری که بر زمین فرو نیفتد مگر به اذن خودش باشد، بیماری و مریضی و همه انواع بلایا را از ما دور بدار.»
و هرگاه زلزله بسیار شد، چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و به سوی خداوند توبه کن و بازگرد و برادرانت (دوستان) را به این امر رهنمود کن زیرا زمینلرزهها به اذن خداوند متعال آرام میگیرد.
توضیح
«فإذا بدأت بالسورۀ» در ظاهر اینگونه است که اگر قرائت سوره
ص: 156
الْعَذابُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ لَا تُعَذِّبْنَا بِعَذَابِکَ وَ لَا تَسْخَطْ بِسَخَطِکَ عَلَیْنَا وَ لَا تُهْلِکْنَا بِغَضَبِکَ وَ لَا تَأْخُذْنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ اصْرِفْ عَنَّا الْبَلَاءَ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ- وَ لَا تَقُولُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ إِلَّا فِی الرَّکْعَةِ الَّتِی تُرِیدُ أَنْ تَسْجُدَ فِیهَا وَ تُطَوِّلُ الصَّلَاةَ حَتَّی تَنْجَلِی وَ إِنِ انْجَلَی وَ أَنْتَ فِی الصَّلَاةِ فَخَفِّفْ وَ إِنْ صَلَّیْتَ وَ بَعْدُ لَمْ یَنْجَلِ فَعَلَیْکَ الْإِعَادَةُ أَوِ الدُّعَاءُ وَ الثَّنَاءُ عَلَی اللَّهِ وَ أَنْتَ مُسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةِ وَ إِنْ عَلِمْتَ بِالْکُسُوفِ فَلَمْ یَتَیَسَّرْ لَکَ الصَّلَاةُ فَاقْضِ مَتَی مَا شِئْتَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَعْلَمْ بِالْکُسُوفِ فِی وَقْتِهِ ثُمَّ عَلِمْتَ بَعْدُ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْکَ وَ لَا قَضَاءَ وَ صَلَاةُ کُسُوفِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَاحِدٌ فَافْزَعْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی عِنْدَ الْکُسُوفِ فَإِنَّهَا مِنْ عَلَامَاتِ الْبَلَاءِ وَ لَا تُصَلِّیهَا فِی وَقْتِ الْفَرِیضَةِ حَتَّی تُصَلِّیَ الْفَرِیضَةَ فَإِذَا کُنْتَ فِیهَا وَ دَخَلَ عَلَیْکَ وَقْتُ الْفَرِیضَةِ فَاقْطَعْهَا وَ صَلِّ الْفَرِیضَةَ ثُمَّ ابْنِ عَلَی مَا صَلَّیْتَ مِنْ صَلَاةِ الْکُسُوفِ فَإِذَا انْکَسَفَ الْقَمَرُ وَ لَمْ یَبْقَ عَلَیْکَ مِنَ اللَّیْلِ قَدْرُ مَا تُصَلِّی فِیهِ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ صَلَاةَ الْکُسُوفِ فَصَلِّ صَلَاةَ الْکُسُوفِ وَ أَخِّرْ صَلَاةَ اللَّیْلِ ثُمَّ اقْضِهَا بَعْدَ ذَلِکَ وَ إِذَا احْتَرَقَ الْقُرْصُ کُلُّهُ فَاغْتَسِلْ وَ إِنِ انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ أَوِ الْقَمَرُ وَ لَمْ تَعْلَمْ بِهِ فَعَلَیْکَ أَنْ تُصَلِّیَهُمَا إِذَا عَلِمْتَ فَإِنْ تَرَکْتَهَا مُتَعَمِّداً حَتَّی تُصْبِحَ فَاغْتَسِلْ وَ صَلِّ وَ إِنْ لَمْ تَحْتَرِقِ الْقُرْصُ فَاقْضِهَا وَ لَا تَغْتَسِلْ وَ إِذَا هَبَّتْ رِیحٌ صَفْرَاءُ أَوْ سَوْدَاءُ أَوْ حَمْرَاءُ فَصَلِّ لَهَا صَلَاةَ الْکُسُوفِ وَ کَذَلِکَ إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ فَصَلِّ صَلَاةَ الْکُسُوفِ فَإِذَا فَرَغْتَ فَاسْجُدْ وَ قُلْ- یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ أَمْسِکْ عَنَّا السَّقَمَ وَ الْمَرَضَ وَ جَمِیعَ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ- وَ إِذَا کَثُرَتِ الزَّلَازِلُ فَصُمِ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَةَ وَ تُبْ إِلَی اللَّهِ وَ رَاجِعْ وَ أَشِرْ عَلَی إِخْوَانِکَ بِذَلِکَ فَإِنَّهَا تَسْکُنُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.
فإذا بدأت بالسورة ظاهره أنه إنما یقرأ الفاتحة إذا افتتح بسورة
ص: 156
دیگری را آغاز نمودی، سوره فاتحه خوانده میشود. و فرموده امام: «الا اذا انقضت السورۀ» دلالت بر این دارد که تمام شدن سوره، سبب و علت قرائت سوره فاتحه است پس احتمال دارد هر دوی آنها با هم علت باشند و هر یک از آنها نیز علت باشد همانطور که گروهی بر این نظر دارند. «بین کل رکعتین» یعنی دو رکوع. «إنّ الله» با کسره همزه إنّ است و در آیه با فتحه است زیرا در آیه مفعول فعل رؤیت ( لم ترَ ) میباشد. «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ ....» (1) گفته شده به این معناست که برای قدرت خداوند مسخر شده و از تدبیر الهی سرباز نمیزنند. یا دلالت بر زبونی در مقابل عظمت مدبّر آن دارد. و «من» جایز است که بنا به تغلیب (عاقل بر غیرعاقل) خردمندان و غیر آنان را فرا گیرد پس فرموده خداوند «و الشمس و القمر» تا آخر آیه از این جهت بوده که به سبب شهرت آن و بعید و عجیب شمرده شدن (سجده ماه و خورشید)، آن را به صورت مفرد و جداگانه ذکر کرده است.
«و کثیر من الناس» عطف بر آن است اگر جایز باشد لفظ واحد را در هر کدام از دو مفهومش اعمال کرد، به این اعتبار که یکی از آن دو برای امری و دیگری برای امری دیگر قرار داده شود. پس اختصاص یافتن «کثیر» دلالت بر معنایی دارد که به آنها نسبت داده شده، یا مبتدائی است که خبر آن محذوف است که خبر قسیمش بر آن دلالت دارد. مانند «حق له الثواب» یا اینکه فاعل فعلی پنهان باشد. یعنی «یسجد له کثیر من الناس و کثیر حق علیه العذاب بکفره و إبائه عن الطاعۀ» یعنی: بسیاری از مردم برای او سجده میبرند و بسیاری به خاطر کفر و خودداری از طاعت، عذاب بر آنها واجب شده است. و جایز است که «و کثیر» را تکرار برای اولی قرار دهیم به عنوان مبالغه در کثرتِ کسانی که سزوار عذاب هستند، و بر «الساجدین» به معنای عام به عنوان موصوف برای ما بعدش عطف شود.
میگویم
این چیزی است که بیضاوی و مفسران دیگر آن را ذکر کردهاند. و معنای دیگری نیز به ذهن خطور میکند و آن این است که با توجه به اینکه سجده عبارت است از نهایت فروتنی و زبونی، پس سجده غیرعاقلان (غیر انسان) کامل نیست جز اینکه آنچه از آنان میخواهد اجباری و تکوینی بوده و از آن خودداری نمیکنند. اما عاقلان (انسان) دارای دو رویکرد هستند زیرا آنان اراده و اختیار دارند، پس سجده و خضوغ معصومان آنها کامل است زیرا آنان از آنچه خواسته میشوند به صورت اختیاری و نه به صورت اجباری، از آن سرباز نمیزنند و خودداری نمیکنند و اما غیر معصومان آنها، از جهت اجبار سجده برده و از جهت اختیار، سرکشی و عصیان میکنند در نتیجه سجده و خضوعشان کامل نیست و به همین دلیل خداوند آنان را خارج کرده است.
و فرمود: «و کثیر من الناس» خداوند پاک و منزه کسانی که خارج شدهاند را با این فرموده«و کثیر حقّ علیه العذاب» بیان میکند: پس در این حالت، تکلف لازم نیست و لفظ مشترک در دو معنی استعمال نمیشود. پس این توضیح را
ص: 157
أخری و قوله إلا إذا انقضت السورة یدل علی أن انقضاء السورة علة لقراءتها فیحتمل أن یکون کلاهما علی الاجتماع علة و أن یکون کل منهما علة کما ذهب إلیه جماعة بین کل رکعتین أی رکوعین إن الله بکسرة همزة إن و فی الآیة بالفتح لکونه فیها مفعول الرؤیة أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ (1) قیل أی یتسخر لقدرته و لا یتأبی عن تدبیره أو یدل بذله علی عظمة مدبره و من یجوز أن یعم أولی العقل و غیرهم علی التغلیب فیکون قوله وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ إلخ إفرادا لها بالذکر لشهرتها و استبعاد ذلک منها.
وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ عطف علیها إن جوز إعمال اللفظ الواحد فی کل واحد من مفهومیه باعتبار أحدهما إلی أمر و باعتبار الآخر إلی آخر فإن تخصیص الکثیر یدل علی خصوص المعنی المسند إلیهم أو مبتدأ خبره محذوف دل علیه خبر قسیمه نحو حق له الثواب أو فاعل فعل مضمر أی یسجد له کثیر من الناس وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ بکفره و إبائه عن الطاعة و یجوز أن یجعل و کثیر تکریرا للأول مبالغة فی تکثیر المحقوقین بالعذاب و أن یعطف علی الساجدین بالمعنی العام موصوفا بما بعده.
هذا ما ذکره البیضاوی و غیره من المفسرین و یخطر بالبال معنی آخر و هو أن السجود لما کان عبارة عن غایة الخضوع و التذلل فغیر ذوی العقول سجودهم لیس بتام إلا أن ما یرید منهم اضطرارا و تکوینا لا یتأبون منه و أما ذوو العقول فهم ذوو جهتین لأن لهم إرادة و اختیارا فالمعصومون منهم سجودهم و خضوعهم تام لأنهم لا یأبون عما یرید منهم اختیارا و لا اضطرارا و غیر المعصومین من جهة الاضطرار ساجدون و من جهة الاختیار عاصون فلا یکمل سجودهم و خضوعهم فلذا أخرجهم.
و قال وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ و بین المخرجین بقوله سبحانه وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ فلا یلزم فی هذا الوجه تکلف و لا استعمال المشترک فی معنییه فخذ
ص: 157
بگیر و از شکرگذاران باش.
«و لا تقول سمع الله» این مطلب در سخن اصحاب قطعی و در بیشتر روایتها ذکر شده است. و اصحاب بر این اتفاق نظر دارند که طولانی کردن آن (نماز) به اندازه تواناییاش مستحب است. گفتهاند: و این با دانستن تواناییاش یا به عنوان مثال با گمان حاصل از خبرهای راصد (کسی که گرفتگی خورشید را میپاید) حاصل میشود. اما بدون آن بعید نیست که نماز سبک خوانده شود سپس اعاده آن با عدم آشکار شدن (برطرف شدن گرفتگی) شایستهتر است زیرا در طولانی کردن نماز ترس این میرود که وقت، پیش از تمام شدن خارج شود .
و بدان هیچ اختلافی در این نیست که اولین وقت نماز گرفتگی ماه و خورشید، آغاز شدن گرفتگی در آن است و در واقع در پایان وقت آن اختلاف نظر وجود دارد. قول مشهور این است که پایان وقت، آغاز آشکار شدن گرفتگی است و محقق در المعتبر و علامه در المنتهی بر این نظر دارند که پایان وقت آن پس از آشکار شدن کامل گرفتگی است و شهید و برخی از علمای متأخر و نیز از ظاهر مرتضی و ابن ابو عقیل و سلّار این نظر را برگزیدهاند و من نیز این دیدگاه را ترجیج میدهم. و بدین ترتیب خطبه، در طولانی کردن یا طولانی نکردن نماز آسان میگردد زیرا پس از آغاز آشکار شدن گرفتگی، طول و کوتاهی زمان فهمیده میشود.
اما مراجعه به راصد و اعتماد به او در آن مسأله و در اصل محقق شدن کسوف چندان قابل اعتنا نیست و از احادیث آشکار نمیگردد بلکه آنچه از احادیث برمیآید این است که از کار آنها و مراجعه به آنان جلوگیری شود.
و سخن ایشان «حتی تنجلی» و «إن انجلی» ممکن است مقصود آغاز انجلاء (آشکار شدن گرفتگی) و یا کامل شدن آن باشد و در صورتی که وقت از کمترین نماز کوتاهتر شود بیشتر علماء آن را ساقط میدانند و در المنتهی گوید: اگر وقت پیش از اتمام نماز خارج شود، آن را به پایان میرساند و حدیث حسنۀ زراره و این حدیث بر آن دلالت دارد که اگر انجلاء را حمل بر کامل شدن آن کنیم و آن دو فاضل در وجوب نماز تردید دارند در صورتی که وقت از سبکترین نماز کوتاه شود به علاوه به عدم وجوب در صورت عدم درک یک رکعت حکم دادهاند نظر به اینکه درک یک رکعت به منزله درک نماز است و پوشیده نیست که انطباق آن بر نمازهای غیر یومیه، معلوم نیست و با توجه به مطلق بودن روایتها، قول به وجوب به صورت مطلق بعید نیست.
و نیز قول مشهور در امور ترسناک آسمانی به جز زلزله، عدم وجوب به همراه کوتاهی وقت
ص: 158
و کن من الشاکرین.
و لا تقول سمع الله هذا مقطوع به فی کلام الأصحاب و وارد فی أکثر الروایات و اتفق الأصحاب علی استحباب إطالتها بقدره قالوا و هذا إنما یتم مع العلم بقدره أو الظن الحاصل من إخبار الرصدی مثلا و أما بدونه فلا یبعد کون التخفیف ثم الإعادة مع عدم الانجلاء أولی لما فی التطویل من خوف خروج الوقت قبل الإتمام.
و اعلم أنه لا خلاف فی أن أول وقت الکسوفین الشروع فیه و إنما اختلف فی آخره فالمشهور أن آخره ابتداء الانجلاء و ذهب المحقق فی المعتبر و العلامة فی المنتهی إلی أن آخره تمام الانجلاء و اختاره الشهید و بعض المتأخرین و هو المحکی عن ظاهر المرتضی و ابن أبی عقیل و سلار و عندی هو المختار و یدل علیه أکثر الأخبار و بهذا یسهل الخطب فی التطویل و عدمه إذ بعد الشروع فی الانجلاء یعلم طول الزمان و قصره.
و أما الرجوع إلی الرصدی و التعویل علیه فی ذلک و فی أصل تحقق الکسوف فلا وجه له و لا یظهر من الأخبار بل الظاهر منها المنع من عملهم و الرجوع إلیهم.
و قوله حتی تنجلی و إن انجلی یحتمل الشروع فی الانجلاء و تمامه و لو قصر الوقت عن أقل الصلاة فذهب الأکثر إلی سقوطها و قال فی المنتهی لو خرج الوقت قبل إتمام الصلاة یتمها و یدل علیه حسنة زرارة(1)
و هذا الخبر أیضا إن حملنا الانجلاء علی تمامه و تردد الفاضلان فی وجوب الصلاة لو قصر الوقت عن أخف الصلاة مع حکمهما بعدم الوجوب فی صورة عدم إدراک الرکعة نظرا إلی أن إدراک الرکعة بمنزلة إدراک الصلاة و لا یخفی أن انسحابه فی غیر الیومیة غیر معلوم و لا یبعد القول بالوجوب مطلقا لإطلاق الأخبار.
و کذا المشهور فی أخاویف السماء سوی الزلزلة عدم الوجوب مع قصور الوقت
ص: 158
از آن است. دیدگاه صاحب کتاب الدروس، عدم اعتبار فراخی وقت آن در چیزهایی مثل زلزله است. و علامه در بعضی کتابهایش این نظر را برگزیده است و در برخی کتابهایش اینگونه برداشت میشود که هر کس یک رکعت را کامل کند و وقت خارج شود، تمام کردن نماز واجب است و در روایت حسنه از زرارۀ و محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: «کل أخاویف السماء من ظلمۀ أو ریح أو فزع له صلاۀ الکسوف حتی یسکن» یعنی: هر واقعه ترسناک و وحشتآور آسمانی که حادث میشود از تاریکی یا باد یا ترس، برای آن نماز آیات بخوان تا متوقف و برطرف شود.
و برخی از متأخران با این حدیث به عدم وجوب با ضیق وقت استدلال کردهاند زیرا «حتی» یا برای انتهای غایت است یا برای تعلیل. بر اساس معنای اول توقیت آشکارا ثبت شده و بر اساس معنای دوم نیز توقیت لازم میگرداند به دلیل اینکه نفی علت، مستلزم نفی معلول است.
میگویم
میتوان از هر دو جهت مناقشه کرد؛ وجه اول اینکه ممکن است توقیت برای تکرار نماز باشد همانطور که در نماز آیات بود نه از جهت اصل بودن آن، بلکه آن در آن آشکارتر است زیرا چیزی اگر پایان و غایت برای کاری باشد ناگزیر پیش از پایان و غایت آن تکرار میشود پس صحیح است که گفته شود: ضربته حتی قتلته (او را زدم تا اینکه او را کُشتم) و گفته نمیشود: گردن او را زدم تا اینکه او را کشتم. ابن هشام در المغنی آن را ذکر کرده است. پس حقیقت سخن این است که (حتی) پایان و غایتی برای تکرار باشد نه برای اصل فعل.
و اما وجه دوم ممکن است علتی برای آغاز در نماز باشد نه برای اصل آن، و نیز در علت غائی لازم نیست که با معلول در زمان، مصاحبت و همراهی کند. پس شاید به پایان رسیدن نماز علت برای از بین رفتن آیه (پدیده آسمانی) پیش از تمام شدنش باشد؛ همانطور است که هرگاه گفته شود: فلان نماز را بخوان تا خداوند با آغاز نمودنش تو را بیامرزد و مانند آن در احادیث فراوان است علی رغم اینکه سخن ایشان «صلّ صلاۀ الکسوف» حقیقتی در همه آنها است پس اگر در اثنای نماز، (واقعه ترسناک) آرام گیرد و برطرف شود و آن را ترک کند اسم نماز آیات بر آن اطلاق نمیشود.
و نیز علتهای شرعی، معرّفات و حکمتهایی هستند که مستلزم حکم کلی و پی در پی نیست و در نمازِ طلبیدن باران وارد شده که علت آن نزول باران است پس اگر باران در اثنای نماز نازل شود نباید نماز را قطع کرد. پس آشکار شد آنچه سید صاحب کتاب المدارک اظهار کرده و متاخران پس از او دیدگاهش را برگزیدهاند، کافی و رضایتبخش نیست و احوط آن است که نماز به طور مطلق برای آن واقعه اقامه شود.
و اما درباره زلزله بیشتر اصحاب بر این باورند که وقت نماز آن تمام مدت عمر است
ص: 159
عنها و ذهب فی الدروس إلی عدم اعتبار سعة وقتها کالزلزلة و اختاره العلامة فی بعض کتبه و احتمل فی بعضها وجوب الإتمام علی من أکمل رکعة فخرج الوقت
وَ فِی حَسَنَةِ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (1) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: کُلُّ أَخَاوِیفِ السَّمَاءِ مِنْ ظُلْمَةٍ أَوْ رِیحٍ أَوْ فَزَعٍ فَصَلِّ لَهُ صَلَاةَ الْکُسُوفِ حَتَّی یَسْکُنَ.
و استدل بعض المتأخرین به علی عدم الوجوب مع ضیق الوقت لأن حتی إما أن یکون لانتهاء الغایة أو التعلیل و علی الأول ثبت التوقیت صریحا و علی الثانی یلزم التوقیت أیضا لاستلزام انتفاء العلة انتفاء المعلول.
و یمکن المناقشة فی الوجهین أما الأول فبأنه یحتمل أن یکون توقیتا لتکرار الصلاة کما فی الکسوف لا لأصلها بل هو فیها أظهر لأن الشی ء إذا کان غایة لفعل لا بد من تکررها قبل الغایة فیصح أن یقال ضربته حتی قتلته و لا یقال ضربت عنقه حتی قتلته ذکره ابن هشام فی المغنی فحقیقة الکلام کونه غایة للتکریر لا لأصل الفعل.
و أما الثانی فبأنه یمکن أن یکون علة للشروع فی الصلاة لا لأصلها و أیضا العلة الغائیة لا یلزم مصاحبتها للمعلول فی الزمان فلعله یکون إتمام الصلاة علة لزوال الآیة قبل إتمامها کما إذا قیل صل الصلاة الفلانیة حتی یغفر الله لک عند الشروع فیها و مثله کثیر فی الأخبار مع أن قوله صل صلاة الکسوف حقیقة فی الجمیع فلو سکن فی أثناء الصلاة و ترکها لا یطلق علیها صلاة الکسوف.
و أیضا علل الشرع معرفات و حکم لا یلزم اطرادها و قد ورد فی صلاة الاستسقاء أن علتها نزول المطر فلو نزل المطر فی أثناء الصلاة لا یلزم قطعها فظهر أن ما أبداه السید صاحب المدارک و ارتضاه من تأخر عنه لیس بمرضی و الأحوط إیقاع الصلاة لها مطلقا.
و أما الزلزلة فذهب أکثر الأصحاب إلی أن وقت صلاتها مدة العمر و
ص: 159
و آن را أداءً (نه به نیت قضا) به جا می آورد حتی اگر برطرف شده و آرام گیرد زیرا امر بدان از مقید شدن به وقت خاصی آزاد است. و در البیان دیدگاهی مطرح شده مبنی بر اینکه با نیت قضا خوانده میشود و علامه در النهایه گفته است: وقت زلزله مدت عمر است، و اداءً خوانده می شود هرچند متوقف گردد (برطرف شود) و نیز صیحه (فریاد هولناک) بر همین منوال است زیرا از جمله اسباب است نه اوقات، از این جهت که به خاطر کوتاه بودنش، خواندن نماز در خلال آن مشکل است. و ممکن است سبب برای فوریت گردد که آغاز کردن نماز در هنگام وقوع آن واجب میگردد و وقتِ نماز به طول مدت نمازخواندن، امتداد می یابد سپس وقت خارج شده و قضا میشود اما معنای اول شایستهتر و بهتر است.
و احتمال دارد در شهرهایی که زلزله زمان طولانیای در آن ادامه دارد، وقت منوط به زلزله باشد و قانون این است که هر نشانهای که زمانش از فعل عبادت کوتاه گردد، سبب است و آنچه کوتاه نگردد، وقت است و در صورتی که در برخی اوقات کوتاه شود، ساقط میشود. پایان نقل قول. آنچه از قانون ذکر کرده از دلیلی استنباط نمیشود و آشکار این است که زمان زلزله به صورت مطلق، مدت عمر است زیرا در احادیث توقیت ذکر نشده است و از آن جهت که احتمال فوریت دارد، حجتی برای آن نخواهد شد.
در الذکری گوید: اصحاب بر این حکم کردهاند که نماز زلزله در طول مدت عمر، باید به صورت اداء خوانده شود - نه قضا - و این از باب توسعه دادن(امتثال امر) نیست. چرا که ظاهر این است که وجوب امر در اینجا بر فوریت است و بلکه به معنای نیت اداء است، هر چند به خاطر عذر یا چیزی غیر از آن خللی به فوریت نماز وارد شود. و آنچه ذکر کرده مقتضای احتیاط بوده است، اما اثبات آن، از دست کشیدن به خارهای درخت قتاد، دشوارتر است و چه بسا گفته شود: در آنچه قضا ندارد، اداء معنایی ندارد و هیچ وقتی به جز همه عمر برای آن نیست و این سخن چندان بیراه نیست و آشکارتر این است که نباید در این باره به اداء و قضا پرداخت. علامه در التذکره صیحه را به زلزله ملحق کرده و هر آنچه که غالبا زمانش از فعل نماز کوتاهتر باشد و این ایرادی ندارد.
و اما درباره اعاده نماز، اگر پیش از انجلاء، نماز را به پایان ببرد، قول مشهور مستحب بودن آن است و از ظاهر مرتضی و ابوصلاح و سلّار وجوب آن نقل شده است. در الذکری گوید: و اینان مانند کسانیاند که اظهار میدارند، آخرین وقت نماز انجلای کامل است. و ابن ادریس اعاده نماز را چه به صورت واجب و چه مستحب منع کرده است، و دیدگاه اول نزدیکتر به صواب است. و این حدیث دلالت بر این دارد که میتوان میان نماز و دعای رو به قبله، یکی را انتخاب کرد. و آن نظری است که میان روایتها را جمع کرده است و کسی را ندیدهام که وجوب تخییری - واجب است یکی از آن دو را انتخاب کند - را بگوید، هرچند که احوط همان است.
ص: 160
یصلیها أداء و إن سکنت لإطلاق الأمر الخالی من التقیید بالتوقیت و حکی فی البیان قولا بأنها تصلی بنیة القضاء و قال العلامة فی النهایة الزلزلة وقتها مدة العمر تصلی أداء و إن سکنت و کذا الصیحة لأنها من قبیل الأسباب لا الأوقات لتعذر الصلاة فیه لقصوره جدا و یحتمل أن یکون سببا للفوریة فیجب الابتداء بالصلاة حین وقوعه و یمتد الوقت بامتداد الصلاة ثم یخرج و یصیر قضاء لکن الأول أولی.
و یحتمل فی البلاد التی تستمر فیها الزلزلة زمانا طویلا کون الوقت منوطا بها و الضابط أن کل آیة یقصر زمانها عن فعل العبادة فإنها سبب و ما لا یقصر وقت و لو قصر فی بعض الأوقات سقطت انتهی و ما ذکره من الضابط لا یستنبط من دلیل و الظاهر أن زمان الزلزلة مدة العمر مطلقا لعدم التوقیت فی النصوص و ما احتمله من الفوریة لا حجة علیه.
قال فی الذکری و حکم الأصحاب بأن الزلزلة تصلی أداء طول العمر لا بمعنی التوسعة فإن الظاهر وجوب الأمر هنا علی الفور بل علی معنی نیة الأداء و إن أخل بالفوریة لعذر و غیره و ما ذکره مقتضی الاحتیاط لکن دون إثباته خرط القتاد و ربما یقال لا معنی للأداء فیما لا قضاء له و لا وقت له إلا العمر و لا یخلو من وجه و الأظهر عدم لزوم التعرض للأداء و القضاء فیها و ألحق العلامة ره فی التذکرة بالزلزلة الصیحة و کل ما یقصر غالبا زمانه عن فعل الصلاة و لا بأس به و أما إعادة الصلاة إن فرغ منها قبل الانجلاء فالمشهور استحبابها و نقل عن ظاهر المرتضی و أبی الصلاح و سلار وجوبها قال فی الذکری و هؤلاء کالمصرحین بأن آخر وقتها تمام الانجلاء و منع ابن إدریس الإعادة وجوبا و استحبابا و الأول أقرب و هذا الخبر یدل علی التخییر بین الصلاة و الدعاء مستقبل القبلة و هو وجه جمع بین الأخبار و لم أر قائلا بالوجوب التخییری بینهما و إن کان الأحوط ذلک.
ص: 160
فرموده امام علیه السلام: «و لا تصلیها فی وقت الفریضۀ» خلاصه سخن در باره این عبارت این است که هرگاه کسوف - نماز آیات - در وقت فریضه حاضر حاصل شود، اگر وقتی یکی از آنها تنگ شد، باید آن را ادا کرد و اجماع علماء را در باره آن نقل کردهاند و پس از آن، نمازی را که وقتش فراخ شود میخوانی و اگر وقت هر دو نماز تنگ شد، نماز حاضر را مقدم میداری و نیز در این مساله اختلافی نیست؛ همانطور که در الذکری نقل شده است و اگر وقت هر دو نماز فراخ شد، قول مشهور آن است که یکی از آنها را انتخاب و مقدم کنی.
صدوق گوید: جایز نیست در وقت فریضه، آن نماز را بخواند تا وقتی که فریضه را به جای آورد همانطور که ظاهر این خبر بر آن دلالت دارد و آن سخن شیخ در النهایۀ است و دیدگاه او نزدیکتر به صواب است هرچند پیروی از هر دو نظر، احوط است.
و اگر قبل از تنگ شدن وقت فریضه حاضر وارد نمازکسوف شود سپس از این بترسد که فریضه حاضر را در صورت پایان دادن به نماز کسوف، از دست بدهد، بدون هیچ اختلافی باید آن را قطع کند. سپس قول مشهور این است که بنا را بر آنچه از نماز کسوف که پیش از قطع خوانده، بگذارد و نماز را به پایان میبرد. دو شیخ و مرتضی و صدوق و کسانی که از آنها پیروی کردهاند بر این نظر باور دارند و دیدگاه شیخ در المبسوط این است که بر او واجب است نماز را از ابتدا از سر بگیرد و شهید در الذکری این نظر را ترجیح داده است. دیدگاه اول با توجه به احادیث فراوانی که بر آن دلالت دارد، و صحت بیشتر آنها و نبود حدیث مخالف، قویتر است.
صدوق در فقیه گوید: و هرگاه شخص مشغول نماز کسوف (آیات) باشد و وقت فریضه فرا رسد، باید آن را قطع کند و نماز فریضه را بخواند آنگاه به نماز کسوف برگردد و بنا را بر آنچه پیش از قطع خوانده، گذارد. و در المقنع نیز همینگونه ذکر کرده است.
گویی این نظر را از کتاب فقه (امام رضا) گرفته است و مقتضای آن ترجیح قطع کردن نماز است هرگاه وقت فریضه فرا رسد یا به صورت واجب یا از روی استحباب. با وجود اینکه در خبر صحیح از محمد بن مسلم و برید بن معاویه از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمود: هر گاه کسوف یا یکی از آیات واقع شد این نماز را تا زمانی که بیم از دست رفتن وقت فریضه حاضر نباشد، میخوانی و چنانچه در نماز کسوف هستی و بیم از دست رفتن وقت فریضه داری، در این صورت آن نماز را قطع کن و ابتدا نماز فریضه را به جای آور و چون از فریضه فارغ شدی به همانجا که نماز آیات را قطع کردی بازگرد و دنباله نماز را تا پایان بخوان و آنچه را قبلا خوانده بودی به حساب آور.
این حدیث قویتر است و بر این دلالت دارد که تا زمانی که وقت فریضه تنگ نشود، به جای آوردن نماز کسوف ارجحیت دارد. پس چگونه با داخل شدن وقت فریضه قطع کردن نماز کسوف ترجیح داده میشود و ممکن است عبارت
ص: 161
قوله علیه السلام و لا تصلیها فی وقت الفریضة جملة القول فیه أنه إذا حصل الکسوف فی وقت فریضة حاضرة فإن تضیق وقت إحداهما تعینت للأداء و نقلوا علیه الإجماع ثم یصلی بعدها ما اتسع وقتها و إن تضیقتا قدمت الحاضرة بلا خلاف أیضا کما حکی فی الذکری و إن اتسع الوقتان فالمشهور التخییر بینهما.
و قال الصدوق لا یجوز أن یصلیها فی وقت فریضة حتی یصلی الفریضة کما هو ظاهر هذا الخبر و هو قول الشیخ فی النهایة و الأول أقرب و إن کان اتباعهما أحوط.
و لو دخل فی الکسوف قبل تضیق الحاضرة ثم خشی فوات الحاضرة علی تقدیر الإتمام قطعها بلا خلاف و صلی الحاضرة ثم المشهور البناء علی ما أتی به من صلاة الکسوف و إتمامها ذهب إلیه الشیخان و المرتضی و الصدوق و من تبعهم و ذهب الشیخ فی المبسوط إلی أنه یجب علیه استئنافها من رأس و اختاره الشهید فی الذکری و الأول أقوی للأخبار الکثیرة الدالة علیه مع صحة أکثرها و عدم المعارض.
و قال الصدوق فی الفقیه و إذا کان فی صلاة الکسوف فدخل علیه وقت الفریضة فلیقطعها و لیصل الفریضة ثم یبنی علی ما مضی من صلاة الکسوف و هکذا ذکره فی المقنع.
و کأنه أخذه من الفقه و مقتضاه رجحان القطع إذا دخل وقت الفریضة إما وجوبا أو استحبابا
مَعَ أَنَّهُ رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ(1)
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِذَا وَقَعَ الْکُسُوفُ أَوْ بَعْضُ هَذِهِ الْآیَاتِ صَلَّیْتَهَا مَا لَمْ تَتَخَوَّفْ أَنْ یَذْهَبَ وَقْتُ الْفَرِیضَةِ فَإِنْ تَخَوَّفْتَ فَابْدَأْ بِالْفَرِیضَةِ وَ اقْطَعْ مَا کُنْتَ فِیهِ مِنْ صَلَاةِ الْکُسُوفِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الْفَرِیضَةِ فَارْجِعْ إِلَی حَیْثُ کُنْتَ قَطَعْتَ وَ احْتَسِبْ بِمَا مَضَی.
و هذا الخبر أقوی و یدل علی رجحان الإتیان بصلاة الکسوف ما لم یتضیق وقت الفریضة فکیف یترجح قطعها بدخول وقت الفریضة و یمکن حمل عبارة
ص: 161
فقه را بر این حدیث حمل کرد که مقصود از وقت، وقت تنگ شده باشد.
علامه در النهایۀ گوید: اگر وقت فریضه حاضر فراخ شود و گرفتگی قرص (ماه یا خورشید) آغاز شود یا بادهای تاریک واقع شود، وجه آشکار این است که نماز کسوف و آیات مقدم شود به این احتمال که زمان کوتاه باشد و اگر مشغول خواندن فریضه حاضر شود، زمان از دست برود. و این توجیه بیراه نیست و حدیث آن را تایید میکند. و درحالتی که وقت فریضه حاضر تنگ شد و به آن مشغول گردد و گرفتگی برطرف شود، اگر در خواندن نماز آیات و در تاخیر انداختن فریضه حاضر کوتاهی نکرده باشد، قضا بر او واجب نیست و اگر در آن کوتاهی کند تا اینکه وقت فریضه حاضر تنگ شود، قضای نماز آیات بر او واجب خواهد شد یا با فراگیر شدن گرفتگی یا به صورت مطلق که در آن اختلاف است. و اگر در به جا آوردن فریضه حاضر در اول وقت کوتاهی کند، گفته شده واجب است نماز کسوف (آیات) را قضا کند و گفته شده قضا نشود، و آن ظاهرِ نظر محقق در المعتبر است و شاید قویتر باشد، هرچند که نظر اولی احوط است.
و اما مقدم داشتن نماز کسوف بر نماز شب و دیگر نوافل، در المنتهی گوید این نظر همه علمای ماست.
و این حدیث بر مستحب بودن غسل برای ادای نماز کسوف و خسوف با گرفتگی تمام قرص دلالت دارد همانطور که گروهی آن را ذکر کردهاند و صحیح محمد بن مسلم (1) بر آن دلالت دارد و پیشتر در باره آن و در مورد دیگر بخشهای حدیث سخن گفتیم.
روایت14.
نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام از حضرت علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز کسوف را بدین ترتیب برای مردم به جماعت خواند: اول سوره حج را خواند، و بعد به رکوع رفت و به اندازه قرائت در رکوع ماند، سپس سر برداشت و به اندازه رکوع قرائت کرد، بعد به رکوع رفت و به اندازه رکوع اول طول داد، سپس به سجده رفت و سجده خود را به اندازه رکوع ادامه داد، بعد سر برداشت و بین دو سجده به اندازه وقت سجده به دعا پرداخت، بعد به سجده دوّم رفت، سپس ایستاد و سوره روم را قرائت کرد. سپس به اندازه قرائت در رکوع ماند سپس سر برداشت و به اندازه رکوع قرائت کرد سپس به اندازه قرائت در رکوع ماند سپس سر برداشت سپس دو سجده به جا آورد و زمانی که آفتاب طلوع کرد نمازش را به پایان برد. و بر اساس این سنّت، نماز کسوف ( آیات) دو رکعت است که در هر دو رکعت، چهار رکوع و چهار سجده، واجب و مقرّر گردید. (2)
ص: 162
الفقه علی هذا الخبر بأن یکون المراد بالوقت الوقت المضیق.
قال العلامة فی النهایة لو اتسع وقت الحاضرة و شرع القرص فی الکسوف أو حدث الریاح المظلمة فالوجه تقدیم الکسوف و الآیات لاحتمال قصور الزمان فتفوت لو اشتغل بالحاضرة و لا یخلو من وجه و یؤیده الخبر و لو ضاق وقت الحاضرة و اشتغل بها فانجلی الکسوف فإن لم یکن فرط فیها و لا فی تأخیر الحاضرة فلا قضاء و إن فرط فیها إلی أن ضاق وقت الحاضرة وجب قضاء صلاة الکسوف إما مع استیعاب الاحتراق أو مطلقا علی الخلاف و إن فرط فی فعل الحاضرة أول الوقت فقیل یجب قضاء الکسوف و قیل لا و هو ظاهر المحقق فی المعتبر و لعله أقوی و إن کان الأول أحوط.
و أما تقدیم صلاة الکسوف علی صلاة اللیل و غیرها من النوافل فقال فی المنتهی هو قول علمائنا أجمع.
و یدل الخبر علی استحباب الغسل لأداء الکسوفین مع احتراق القرص کما ذکره جماعة و یدل علیه صحیحة محمد بن مسلم (1)
و قد مر القول فیه و فی سائر أجزاء الخبر.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی صَلَاةَ الْکُسُوفِ بِالنَّاسِ فَقَرَأَ سُورَةَ الْحَجِّ ثُمَّ رَکَعَ قَدْرَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ رَفَعَ صُلْبَهُ فَقَرَأَ قَدْرَ الرُّکُوعِ ثُمَّ رَکَعَ مَرَّةً أُخْرَی ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ ثُمَّ سَجَدَ قَدْرَ الرُّکُوعِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَدَعَا بَیْنَ السَّجْدَتَیْنِ عَلَی قَدْرِ السُّجُودِ ثُمَّ سَجَدَ الْأُخْرَی ثُمَّ قَامَ فَقَرَأَ سُورَةَ الرُّومِ ثُمَّ رَکَعَ قَدْرَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ رَفَعَ صُلْبَهُ فَقَرَأَ قَدْرَ الرُّکُوعِ ثُمَّ رَکَعَ قَدْرَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَیْنِ فَکَانَ فَرَاغُهُ حَیْثُ تَجَلَّتِ الشَّمْسُ فَمَضَتِ السُّنَّةُ أَنَّ صَلَاةَ الْکُسُوفِ رَکْعَتَانِ فِیهِمَا أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ وَ أَرْبَعُ سَجَدَاتٍ (2).
ص: 162
بیان
البتّه شیخ طوسی هم این روایت را از امام صادق (1) علیه السّلام آورده، اما آن را بر تقیّه حمل نموده، چون میان عامه شهرت دارد. اما طبق روایات فراوان صحیح، نمی توان آن را پذیرفت.
روایت15.
مسکن الفؤاد: از محمد بن ولید روایت شده که گفت: زمانی که ابراهیم فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وفات یافت، خورشید گرفته شد. مردم گفتند: همانا خورشید برای مرگ پسر رسول خدا گرفته شد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با شنیدن این سخن بیرون رفت و خدا را حمد ثنا گفت سپس فرمود: اما بعد، ای مردم گرفتگی خورشید و ماه دو نشانه از نشانههای خداوند است که برای مرگ یا زندگی کسی گرفته نمیشوند. پس هرگاه آن را دیدید به سوی مساجد پناه ببرید. بخشی از حدیث.
روایت16.
هدایۀ: هرگاه خورشید یا ماه گرفته شد یا زمین به لرزه درآمد یا باد زرد یا سیاه یا سرخ وزید، ده رکوع چهار سجده با یک سلام به جای آورید و در هر رکعت (سوره) قرائت کنید. اگر بخشی از سوره را در رکعتی خواندید در رکعت دوم سوره حمد را نخوانید و آن سوره را از جایی که بدان رسیدید، قرائت کنید و هرگاه در رکعتی یک سوره را کامل قرائت کردید، در رکعت بعدی سوره حمد را بخوانید و هر کس آن را از دست دهد، باید آن را قضا کند زیرا از جمله فریضههای کوچک است و در این نماز گفته نمیشود «سمع الله لمن حمده» مگر در رکعت پنجم و دهم. و سجده مکن مگر در رکعت پنجم و دهم و قنوت در هر دو رکعت پس از قرائت سوره و پیش از رکوع است و روایت شده که قنوت در رکعت پنجم و دهم است. (2)
توضیح
در المقنع (3) همه آن ذکر شده جز روایت آخر که در آن وارد نشده است و در فقیه (4) به صورت مرسل آن را ذکر کرده است که صحیح ابن اذینه در قنوت بنا به قول مشهور آورده و گوید: و قنوت خوانده نمیشود مگر در رکعت پنجم و دهم. و آن به دلیل اینکه حدیث در مورد آن وارد شده، جایز است و شهید در البیان گوید: در پنجم و دهم جایز است. و قول مشهور قویتر و صحیح تر است به دلیل وجود احادیث صحیح در باره آن و صدوق این روایت را به صورت مرسل روایت کرده که قوت و صحت آن روایتها را ندارد.
ص: 163
روی الشیخ مثله عن أبی البختری عن الصادق علیه السلام (1) و حمله علی التقیة لاشتهاره بین العامة و معارضة الأخبار الکثیرة الصحیحة.
مُسَکِّنُ الْفُؤَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ لَبِیدٍ قَالَ: انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ یَوْمَ مَاتَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّاسُ انْکَسَفَتْ لِمَوْتِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ سَمِعَ ذَلِکَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ- لَا یَنْکَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاتِهِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ ذَلِکَ فَافْزَعُوا إِلَی الْمَسَاجِدِ الْخَبَرَ.
الْهِدَایَةُ،: إِذَا انْکَسَفَ الْقَمَرُ أَوْ الشَّمْسُ أَوْ زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ أَوْ هَبَّتْ رِیحٌ صَفْرَاءُ أَوْ سَوْدَاءُ أَوْ حَمْرَاءُ فَصَلُّوا عَشْرَ رَکَعَاتٍ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ بِتَسْلِیمَةٍ وَاحِدَةٍ وَ اقْرَءُوا فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَإِنْ بَعَّضْتُمُ السُّورَةَ فِی رَکْعَةٍ فَلَا تَقْرَءُوا فِی ثَانِیهَا الْحَمْدَ وَ اقْرَءُوا السُّورَةَ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِی بَلَغْتُمْ وَ مَتَی أَتْمَمْتُمْ سُورَةً فِی رَکْعَةٍ فَاقْرَءُوا فِی الرَّکْعَةِ الْأُخْرَی الْحَمْدَ وَ مَنْ فَاتَتْهُ فَعَلَیْهِ أَنْ یَقْضِیَهَا لِأَنَّهَا مِنْ صِغَارِ الْفَرَائِضِ وَ لَا یُقَالُ فِیهَا سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ إِلَّا فِی الرَّکْعَةِ الْخَامِسَةِ وَ الْعَاشِرَةِ وَ لَا تَسْجُدْ إِلَّا فِی الْخَامِسَةِ وَ الْعَاشِرَةِ وَ الْقُنُوتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ رُوِیَ أَنَّ الْقُنُوتَ فِیهَا فِی الْخَامِسَةِ وَ الْعَاشِرَةِ(2).
ذکر جمیع ذلک فی المقنع (3)
إلا الروایة الأخیرة فإنه لم یوردها فیه و إنما أوردها فی الفقیه (4)
مرسلا أیضا حیث أورد صحیحة ابن أذینة فی القنوت علی وفق المشهور ثم قال و إن لم یقنت إلا فی الخامسة و العاشرة فهو جائز لورود الخبر به و قال الشهید فی البیان و یجزی علی الخامس و العاشر و المشهور أقوی و أصح لورود الأخبار الصحیحة به و هذه الروایة رواه الصدوق مرسلا و هی لا تقاوم تلک الأخبار.
ص: 163
روایت17.
مقنعۀ: از امام صادق و امام باقر علیهما السلام روایت شده که فرمودند: هرگاه خداوند بخواهد بندگانش را بترساند و نهیبش را بر مخلوقات تجدید کند، خورشید و ماه را بپوشاند. پس هرگاه آن را دیدید با خواندن نماز به سوی خداوند پناه ببرید.
و گوید: و از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمودند: نماز آیات، فریضهای است.
و گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مردم! خورشید و ماه برای مرگ کسی گرفته و پوشانیده نمیشوند بلکه دو نشانه از نشانههای خداوند است. پس هرگاه آن را دیدید برای نماز به سوی مساجد بشتابید. (1)
روایت18.
قرب الاسناد: با سند علی بن جعفر از برادرش موسی علیه السلام روایت شده که گوید: از ایشان در باره زنان پرسیدم که آیا آنچه از نماز نافله و نماز شب و نماز زوال و کسوف بر مردان واجب است، بر آنان نیز واجب است؟ فرمود: آری.(2)
و با همان اسناد از علی بن فضل واسطی روایت شده که گوید: برای امام رضا علیه السلام نوشتم: خورشید یا ماه گرفته شود درحالی که من سوار بر مرکب باشم و نتوانم پیاده شوم ( چکار کنم)؟ پس جواب پرسشم را اینگونه برایم نوشت که بر مرکبی که بر آن هستی نماز بگذار. (3)
توضیح
هیچ اختلافی در باره وجوب نماز آیات بر زنان نیست همانطور که بر مردان واجب است. و قول مشهور در میان اصحاب این است که جایز نیست نماز آیات را در حال پیاده روی بخواند و خواندن آن نماز بر روی چهارپا اختیاری است. ابن جنید آن را جایز میداند همانطور که باور عامه نیز همین است و در حالت ضرورت در جایز بودن آن اختلافی نیست همانطور که این حدیث بر آن دلالت دارد.
روایت19.
المقنعه: روایت شده که امیرالمومنین علیه السلام در کوفه نماز کسوف را به جای آورد. پس در آن، سوره کهف و انبیاء را قرائت کرد و پنج مرتبه این دو سوره را تکرار نمود و رکوع را طولانی نمود تا جایی که عرق بر پاهای کسانی که با وی بودند جاری شد و بسیاری از آنان بیهوش شدند. (4)
ص: 164
الْمُقْنِعَةُ، رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهما السلام: أَنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ تَخْوِیفَ عِبَادِهِ وَ تَجْدِیدَ الزَّجْرِ لِخَلْقِهِ کَسَفَ الشَّمْسَ وَ خَسَفَ الْقَمَرَ فَإِذَا رَأَیْتُمْ ذَلِکَ فَافْزَعُوا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِالصَّلَاةِ.
قَالَ وَ رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: صَلَاةُ الْکُسُوفِ فَرِیضَةٌ.
وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَا یَنْکَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاةِ أَحَدٍ وَ لَکِنَّهُمَا آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ ذَلِکَ فَبَادِرُوا إِلَی مَسَاجِدِکُمْ لِلصَّلَاةِ(1).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ هَلْ عَلَی مَنْ عَرَفَ مِنْهُنَّ صَلَاةَ النَّافِلَةِ وَ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الزَّوَالِ وَ الْکُسُوفِ مَا عَلَی الرِّجَالِ قَالَ نَعَمْ (2).
وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ الْوَاسِطِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام کُسِفَتِ الشَّمْسُ أَوِ الْقَمَرُ وَ أَنَا رَاکِبٌ لَا أَقْدِرُ عَلَی النُّزُولِ قَالَ فَکَتَبَ إِلَیَّ صَلِّ عَلَی مَرْکَبِکَ الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ (3).
لا خلاف فی وجوب صلاة الآیات علی النساء کما علی الرجال و المشهور بین الأصحاب أنه لا یجوز أن یصلی صلاة الکسوف ماشیا و علی الراحلة اختیارا و ذهب ابن الجنید إلی الجواز کما هو مذهب العامة و لا خلاف فی جوازه فی حال الضرورة کما یدل علیه هذا الخبر.
الْمُقْنِعَةُ، رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّهُ صَلَّی بِالْکُوفَةِ صَلَاةَ الْکُسُوفِ فَقَرَأَ فِیهَا بِالْکَهْفِ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ رَدَّدَهَا خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ أَطَالَ فِی رُکُوعِهَا حَتَّی سَالَ الْعَرَقُ عَلَی أَقْدَامِ مَنْ کَانَ مَعَهُ وَ غُشِیَ عَلَی کَثِیرٍ مِنْهُمْ (4).
ص: 164
توضیح
«و رددّها» یعنی نماز را به جهت استحباب تکرار کرد، یا هر دو سوره را در دو رکعت تکرار کرد. و قول مشهور استحباب طولانی کردن رکوع و سجده به اندازه قرائت سوره است همانگونه که در احادیث وارد شده است. احتمال دارد مقصود از این احادیث، طولانی کردن رکوع و سجده به نسبت قرائت است نه به اندازه آن. اما بعید است اینگونه باشد و آنچه حدیث حسنۀ زرارۀ و محمد بن مسلم اقتضا میکند این است که قرائت سوره طولانی زمانی مستحب است که امام بر کسانی که پشت سر اویند، سخت نگیرد و آنان را به زحمت نیندازد. در آن روایت آمده است: و مستحب است که در آن سوره کهف و سوره حجر را بخوانند مگر اینکه امام جماعت باشند و باعث رنج و زحمت دیگران شود. (1) و این حدیث با آن مخالف است. و اینکه آن را حمل بر این نماییم که آنان را به زحمت نمیانداخت، بعید است زیرا بسیاری از آنان بیهوش شدند. میتوان آن را به امام اصل (نه امام جماعت) اختصاص داد یا تخصیص این واقعه به خاطر اینکه امام علیه السلام از شدت غضب الهی آگاه بود.
روایت20.
عیون الاخبار: سلیمان جعفری گوید: امام رضا علیه السلام فرمود: هنگامی که من در سجده بودم باد تندی وزیدن گرفت و هر کس در جستجوی مکانی بود که خود را محافظت کند و من در حال سجده در دعا کردن به درگاه پروردگار عزّ وجلّم اصرارم میکردم تا اینکه باد آرام گرفت.(2)
توضیح
دلالت بر استحباب تضرع و دعا در هنگام وزیدن بادهای تند دارد و احتمال دارد مقصود سجده بعد از نماز آیات باشد یا باد آنقدر شدید نبوده که خواندن نماز در آن واجب شود.
روایت21.
دعائم الاسلام: از جعفر بن محمد از پدرانش علیهم السلام از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ماه گرفتگی اتفاق افتاد درحالی که جبرئیل نزد پیامبر بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به جبرئیل فرمود: ای جبرئیل این چیست؟ جبرئیل گفت: آیا آن برای خداوند فرمانبردارتر از شما نیست. آن هرگز به پروردگارش از زمانی که او را آفریده، عصیان نورزید و این نشانه و عبرتی است. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در هنگام آن چه کاری شایسته است و هرگاه رخ دهد بهترین و بافضیلتترین کاری که انجام دهیم چیست؟ جبرئیل گفت: نماز و قرائت قرآن. (3)
ص: 165
و رددها أی الصلاة استحبابا أو کلا من السورتین فی الرکعتین و المشهور استحباب إطالة الرکوع و السجود بقدر القراءة کما ورد فی الأخبار و یحتمل الأخبار أن یکون المراد بها إطالتهما بنسبة القراءة لا بقدرها لکنه بعید و مقتضی حسنة زرارة و محمد بن مسلم أن قراءة السور الطوال إنما یستحب إذا لم یکن إمام یشق علی من خلفه حیث قال فیها و کان یستحب أن یقرأ فیها بالکهف و الحجر إلا أن یکون إماما یشق علی من خلفه (1)
و یعارضه هذا الخبر و حمله علی أنه لم یکن یشق علیهم بعید لأنه غشی علی کثیر منهم و یمکن تخصیص ذلک بإمام الأصل أو خصوص تلک الواقعة لعلمه علیه السلام بشدة السخط.
الْعُیُونُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: جَاءَتْ رِیحٌ وَ أَنَا سَاجِدٌ فَجَعَلَ کُلُّ إِنْسَانٍ یَطْلُبُ مَوْضِعاً وَ أَنَا سَاجِدٌ مُلِحٌّ فِی الدُّعَاءِ لِرَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی سَکَنَتْ (2).
یدل علی استحباب التضرع و الدعاء عند الریاح الشدیدة و یحتمل أن یکون السجود بعد صلاة الآیات أو لم تصل حدا توجب الصلاة.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ: انْکَسَفَ الْقَمَرُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِنْدَهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ أَمَا إِنَّهُ أَطْوَعُ لِلَّهِ مِنْکُمْ إِنَّهُ لَمْ یَعْصِ رَبَّهُ قَطُّ مُذْ خَلَقَهُ وَ هَذِهِ آیَةٌ وَ عِبْرَةٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا ذَا یَنْبَغِی عِنْدَهَا وَ مَا أَفْضَلُ مَا یَکُونُ مِنَ الْعَمَلِ إِذَا کَانَتْ قَالَ الصَّلَاةُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ (3).
ص: 165
ابوعبدالله جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هرگاه خورشید یا ماه گرفته میشد به مردم فرمود: به سوی مساجد بشتابید. (1)
و از ایشان نقل شده که فرمود: نماز گرفتگی خورشید و ماه و هنگام آیات یکی است و آن ده رکوع و چهار سجده میباشد که نماز با یک تکبیر آغاز میشود و سوره فاتحه و یک سوره طولانی قرائت میشود و با صدای بلند قرائت میشود. سپس رکوع کرده و به اندازه قرائت در رکوع میماند سپس سرش را بلند کرده و در هنگام بلند کردن سر گوید: الله اکبر. سپس بر همان منوال سوره فاتحه و سوره طولانی قرائت میکند. هنگامی که از خواندن نماز فارغ شد قنوت میخواند سپس تکبیر گفته و رکوع دوم را انجام میدهد. پس در حالت رکوع به اندازه قرائت میایستد سپس سرش را بلند میکند و گوید: الله اکبر. سپس سوره فاتحه و سوره طولانیای را قرائت میکند سپس تکبیر گفته و رکوع سوم را انجام میدهد. پس به اندازهای که قرائت کرد، در رکوع میایستد سپس سرش را بلند میکند و گوید: الله اکبر سپس سوره فاتحه و یک سوره طولانی را قرائت میکند و چون آن را به پایان برد قنوت خوانده و رکوع چهارم را انجام میدهد و به اندازه قرائت در رکوع میایستد. سپس سرش را بلند کرده و گوید: الله اکبر. سپس سوره فاتحه و یک سوره طولانی را میخواند و چون آن را به پایان برد تکبیر گفته و رکوع پنجم را انجام میدهد و به اندازه قرائت در رکوع میماند سپس سرش را بلند کرده گوید: سمع الله لمن حمده. سپس تکبیر گفته و سجده میرود و در حال سجده به اندازه آنچه در رکوع بود، میماند سپس سرش را بلند کرده و تکبیر گوید و اندکی بین دو سجده میماند و دعا میکند سپس تکبیر گفته و سجده دوم را میرود و در حال سجده به همان اندازهای که در سجده اول بوده، میماند. سپس برمیخیزد و میایستد و رکعت دوم را بر منوال رکعت اول به جا میآورد؛ یعنی پنج رکوع و دو سجده را انجام میدهد. و تشهّد طولانی را خوانده و سلام میدهد.
و قنوت پس از هر دو رکوع همانطور که گفتیم در رکوع دوم، چهارم، ششم، هشتم و دهم میباشد و نمیگوید «سمع الله لمن حمده» مگر در دو رکوعی که در آن سجده میبرد. و در غیر این دو همانطور که ذکر شده تکبیر میگوید. پس این معنی فرموده ابوعبدالله جعفر بن محمد علیه السلام در باره نماز آیات در روایتهای متنوعی است که از ایشان ذکر شده است و به جهت خلاصه گویی آن را نیاوردیم. و اگر در نماز آیات سورههای بلند و طولانی قرائت کند و قرائت به صورت ترتیل خوانده شود، بهتر است. و اگر به غیر آن قرائت کند، در آن هیچ توقیتی (تعیین) نیست که از غیر آن کفایت نکند .
و از علی علیه السلام برای ما روایت شده که ایشان در نماز آیات یکی از سورههای مثانی(سبع مثانی، سوره های مطول قرآن از سوره بقره تا سوره توبه را گویند با این حساب که سوره های توبه و انفال را یک سوره گیرند و از این رو در قرآنها بین آن دو سوره "یعنی بر سر سوره توبه" «بسم الله الرحمن الرحیم» نمی آید) و سوره کهف و
ص: 166
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ أَوِ الْقَمَرُ قَالَ لِلنَّاسِ اسْعَوْا إِلَی مَسْجِدِکُمْ (1).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: صَلَاةُ الْکُسُوفِ فِی الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ عِنْدَ الْآیَاتِ وَاحِدَةٌ وَ هِیَ عَشْرُ رَکَعَاتٍ وَ أَرْبَعُ سَجَدَاتٍ یَفْتَتِحُ الصَّلَاةَ بِتَکْبِیرَةٍ وَ یَقْرَأُ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ سُورَةٍ طَوِیلَةٍ وَ یَجْهَرُ فِیهَا بِالْقِرَاءَةِ ثُمَّ یَرْکَعُ فَیَلْبَثُ رَاکِعاً مِثْلَ مَا قَرَأَ ثُمَّ یَرْفَعُ رَأْسَهُ وَ یَقُولُ عِنْدَ رَفْعِهِ اللَّهُ أَکْبَرُ ثُمَّ یَقْرَأُ کَذَلِکَ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ سُورَةٍ طَوِیلَةٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَنَتَ ثُمَّ کَبَّرَ وَ رَکَعَ الثَّانِیَةَ فَأَقَامَ رَاکِعاً بِقَدْرِ مَا قَرَأَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثُمَّ قَرَأَ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ سُورَةٍ طَوِیلَةٍ ثُمَّ کَبَّرَ وَ رَکَعَ الثَّالِثَةَ فَأَقَامَ رَاکِعاً مِثْلَ مَا قَرَأَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثُمَّ قَرَأَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةً طَوِیلَةً فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَنَتَ وَ رَکَعَ الرَّابِعَةَ فَأَقَامَ رَاکِعاً بِقَدْرِ مَا قَرَأَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ ثُمَّ قَرَأَ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ سُورَةٍ طَوِیلَةٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا کَبَّرَ وَ رَکَعَ الْخَامِسَةَ فَأَقَامَ مِثْلَ مَا قَرَأَ فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْهَا قَالَ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ ثُمَّ یُکَبِّرُ وَ یَسْجُدُ فَیُقِیمُ سَاجِداً مِثْلَ مَا رَکَعَ ثُمَّ یَرْفَعُ رَأْسَهُ وَ یُکَبِّرُ فَیَجْلِسُ شَیْئاً بَیْنَ السَّجْدَتَیْنِ یَدْعُو ثُمَّ یُکَبِّرُ وَ یَسْجُدُ سَجْدَةً ثَانِیَةً یُقِیمُ فِیهَا سَاجِداً مِثْلَ مَا أَقَامَ فِی الْأُولَی ثُمَّ یَنْهَضُ قَائِماً وَ یُکَبِّرُ وَ یُصَلِّی أُخْرَی عَلَی نَحْوِ الْأُولَی یَرْکَعُ فِیهَا خَمْسَ رَکَعَاتٍ وَ یَسْجُدُ سَجْدَتَیْنِ وَ یَتَشَهَّدُ تَشَهُّداً طَوِیلًا وَ یُسَلِّمُ وَ الْقُنُوتُ بَعْدَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ کَمَا ذَکَرْنَا فِی الثَّانِیَةِ وَ الرَّابِعَةِ وَ السَّادِسَةِ وَ الثَّامِنَةِ وَ الْعَاشِرَةِ وَ لَا یَقُولُ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ إِلَّا فِی الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ یَسْجُدُ مِنْهُمَا وَ مَا سِوَی ذَلِکَ یُکَبِّرُ کَمَا ذَکَرْنَا فَهَذَا مَعْنَی قَوْلِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی صَلَوَاتِ الْکُسُوفِ فِی رِوَایَاتٍ شَتَّی عَنْهُ علیه السلام حَذَفْنَا ذِکْرَهَا اخْتِصَاراً وَ إِنْ قَرَأَ فِی صَلَاةِ الْکُسُوفِ بِطِوَالِ الْمُفَصَّلِ وَ رَتَّلَ الْقِرَاءَةَ فَذَلِکَ أَحْسَنُ وَ إِنْ قَرَأَ بِغَیْرِ ذَلِکَ فَلَیْسَ فِیهِ تَوْقِیتٌ لَا یُجْزِی غَیْرُهُ (2).
وَ قَدْ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ قَرَأَ فِی الْکُسُوفِ بِسُورَةٍ مِنَ الْمَثَانِی وَ سُورَةِ الْکَهْفِ
ص: 166
سوره یس و سوره والشمس و ضحیها را قرائت کرده است. (1)
از جعفر بن محمد علیهما السلام روایت شده که ایشان اجازه دادهاند بخشی از یک سوره در نماز آیات خوانده شود. بدین گونه که بخشی از یک سوره را میخواند سپس رکوع کرده سپس به همان قسمتی از سوره که بر آن وقف کرده باز میگردد و از آن قرائت میکند و فرمود: اگر بخشی از یک سوره را بخوانی، سوره فاتحه را نمیخوانی مگر در اولین رکعت آن، و اگر در هر کعت سوره کاملی را قرائت کنی بهتر است. (2)
و از علی علیه السلام برای ما روایت شده که ایشان نماز آیات را به جا گذارد و پیش از اینکه گرفتگی برطرف شود تمام کرد و در محل اقامه نماز نشست و دعا میکرد و خداوند را ذکر میکرد و مردم نیز بر همین منوال نشسته و دعا میکردند و خداوند را ذکر میکردند تا اینکه گرفتگی زدوده شد. (3)
و از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده در باره کسی که در نماز آیات میایستد تا وقت نمازی بر او داخل میشود، فرمود: آن را به تاخیر میاندازد و به نماز آیات میپردازد تا به آخر وقت برسد. پس اگر از این بترسد که وقت نماز را از دست بدهد، نماز آیات را قطع کرده و فریضه را به جا میآورد و همچنین اگر خورشید یا ماه در وقت نماز فریضه گرفته شود، پیش از نماز کسوف، ابتدا نماز فریضه را به جا میآورد. (4)
و روایت شده که از ایشان سوال شد که اگر کسوف پس از عصر یا در وقتی که نماز خواندن کراهیت داشته باشد، واقع شود چکار باید کرد؟ فرمود: در هر وقتی که کسوف واقع شود، نماز خوانده میشود. (5)
و روایت شده که از ایشان در باره کسوفی سوال شد که بر گروهی از مردم وارد شده درحالی که آنان در سفر بودند و نماز آن را نخواندند؟ فرمود: برای آنها شایسته بود که نماز را به جا میآوردند. (6)
و از ایشان روایت شده که فرمود: در لرزش و زلزله و تندباد و نشانهای که واقع شود و هر آنچه مانند اینها باشد نماز خوانده میشود همانطور که در نماز گرفتگی خورشید و ماه نماز خوانده میشود و نماز خواندن آنها یکسان است. (7)
و از ایشان روایت شده که فرمود: نماز در گرفتگی خورشید و ماه یکسان است با این تفاوت که نماز در گرفتگی خورشید طولانیتر است.
و روایت شده که از ایشان در این باره سوال شد که اگر کسوف رخ دهد و شخص خوابیده باشد یا از آن اطلاع پیدا نکند یا اینکه مشغول خواندن نماز در وقتش (سر وقت) است آیا باید آن را قضا کند؟ فرمود: در این حالت قضا واجب نیست و نماز (آیات) در وقتش خوانده میشود و زمانی که گرفتگی برطرف شود، نمازی واجب نیست. (8)
ص: 167
وَ سُورَةِ الرُّومِ وَ سُورَةِ یس وَ سُورَةِ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها(1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ رَخَّصَ فِی تَبْعِیضِ السُّورَةِ فِی صَلَاةِ الْکُسُوفِ وَ ذَلِکَ أَنْ یَقْرَأَ بِبَعْضِ السُّورَةِ ثُمَّ یَرْکَعَ ثُمَّ یَرْجِعَ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی وَقَفَ عَلَیْهِ فَیَقْرَأَ مِنْهُ وَ قَالَ علیه السلام إِنْ بَعَّضَ السُّورَةَ لَمْ یَقْرَأْ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ إِلَّا فِی أَوَّلِهَا وَ لَأَنْ یَقْرَأَ بِسُورَةٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ أَفْضَلُ (2).
وَ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ صَلَّی صَلَاةَ الْکُسُوفِ فَانْصَرَفَ قَبْلَ أَنْ یَنْجَلِیَ فَجَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یَدْعُو وَ یَذْکُرُ اللَّهَ وَ جَلَسَ النَّاسُ کَذَلِکَ یَدْعُونَ وَ یَذْکُرُونَ حَتَّی انْجَلَتْ (3).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ قَالَ فِیمَنْ وَقَفَ فِی صَلَاةِ الْکُسُوفِ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَالَ یُؤَخِّرُهَا وَ یَمْضِی فِی صَلَاةِ الْکُسُوفِ حَتَّی تَصِیرَ إِلَی آخِرِ الْوَقْتِ فَإِنْ خَافَ فَوَاتَ الْوَقْتِ قَطَعَهَا وَ صَلَّی الْفَرِیضَةَ وَ کَذَلِکَ إِذَا انْکَسَفَتِ الشَّمْسُ أَوِ انْکَسَفَ الْقَمَرُ فِی وَقْتِ صَلَاةِ فَرِیضَةٍ بَدَأَ بِصَلَاةِ الْفَرِیضَةِ قَبْلَ صَلَاةِ الْکُسُوفِ (4).
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْکُسُوفِ یَحْدُثُ بَعْدَ الْعَصْرِ أَوْ فِی وَقْتٍ یُکْرَهُ فِیهِ الصَّلَاةُ قَالَ یُصَلِّی فِی أَیِّ وَقْتٍ کَانَ الْکُسُوفُ (5).
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ کُسُوفٍ أَصَابَ قَوْماً وَ هُمْ فِی سَفَرٍ فَلَمْ یُصَلُّوا لَهُ قَالَ کَانَ یَنْبَغِی لَهُمْ أَنْ یُصَلُّوا(6).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُصَلِّی فِی الرَّجْفَةِ وَ الزَّلْزَلَةِ وَ الرِّیحِ الْعَظِیمَةِ وَ الْآیَةِ تَحْدُثُ وَ مَا کَانَ مِثْلَ ذَلِکَ کَمَا یُصَلِّی فِی صَلَاةِ کُسُوفِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ سَوَاءً(7).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الصَّلَاةُ فِی کُسُوفِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَاحِدَةٌ إِلَّا أَنَّ الصَّلَاةَ فِی کُسُوفِ الشَّمْسِ أَطْوَلُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْکُسُوفِ وَ الرَّجُلُ نَائِمٌ أَوْ لَمْ یَدْرِ بِهِ أَوِ اشْتَغَلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِی وَقْتِهِ هَلْ عَلَیْهِ أَنْ یَقْضِیَهَا قَالَ لَا قَضَاءَ فِی ذَلِکَ وَ إِنَّمَا الصَّلَاةُ فِی وَقْتِهِ فَإِذَا انْجَلَی لَمْ تَکُنْ صَلَاةٌ(8).
ص: 167
و روایت شده که از ایشان پرسیدند که نماز کسوف در کجا خوانده شود؟ فرمود: برایم خوشایند نیست جز اینکه در مکان فراخ و باز خوانده شود تا نمازگذار به اندازه طول کسوف نماز را طولانی کند و سنت این است که اگر به صورت جماعت نماز را برپا دارند، در مسجد خوانده شود. (1)
توضیح
تکبیر در قیام برای رکعت دوم در دیگر احادیث و کلام اصحاب ذکر نشده است. در قاموس آمده است: «رجف» لرزاند و لرزید و سخت به اضطراب در آمد. و زمین لرزید و رعد تکان خورد. پایان نقل قول.
میگویم
ممکن است مقصود از رجفه در اینجا زلزله باشد که ذکر زلزله پس از آن عطفی است که تفسیری برای آن میباشد یا اینکه مقصود از رجفه نوعی زلزله باشد که در این صورت ذکر زلزله پس از آن تعمیم بعد از تخصیص است. یا اینکه مقصود از رجفه، صاعقه یا هر چیزی باشد که میلرزد و جانها از آن به اضطراب میافتند. و در النهایه گوید: «براز» با فتحه باء به فضای فراخ گویند .
ص: 168
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ صَلَاةِ الْکُسُوفِ أَیْنَ تَکُونُ قَالَ مَا أُحِبُّ إِلَّا أَنْ تُصَلَّی فِی الْبَرَازِ لِیُطِیلَ الْمُصَلِّی الصَّلَاةَ عَلَی قَدْرِ طُولِ الْکُسُوفِ وَ السُّنَّةُ أَنْ یُصَلَّی فِی الْمَسْجِدِ إِذَا صَلَّوْا فِی جَمَاعَةٍ(1).
التکبیر بعد القیام إلی الثانیة غیر مذکور فی سائر الأخبار و کلام الأصحاب و فی القاموس رجف حرک و تحرک و اضطرب شدیدا و الأرض زلزلت و الرعد ترددت انتهی.
یمکن أن یکون المراد بالرجفة هنا الزلزلة فیکون ذکرها بعدها عطف تفسیر لها أو المراد بالرجفة نوعا منها فیکون ذکرها بعدها تعمیما بعد تخصیص أو المراد بها الصاعقة أو کل ما ترجف و تضطرب منه النفوس و قال فی النهایة البراز بالفتح الفضاء الواسع.
ص: 168
بابهای دیگر نمازهای سنت و مستحب غیر از آنچه در لابه لای بابها بیان شد و آن نیز شامل چندین باب است
ابواب نماز منسوب به مکرمین و آنچه به آنان و دیگر مؤمنان هدیه میشود
باب اول : نماز پیامبر و امامان علیهم السلام
نماز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم
روایت1.
هشام از امام رضا علیه السلام روایت میکند که از ایشان در باره نماز جعفر علیه السلام پرسیدم. فرمود: چرا نماز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نمیخوانی؟ شاید پیامبر نماز جعفر را به جای نیاورده باشد و شاید جعفر هرگز نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را نخوانده باشد. عرض کردم: آن را به من بیاموز. فرمود: دو رکعت میخوانی و در هر رکعت سوره
ص: 169
جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِیهِ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یُونُسَ عَنْ هِشَامٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صَلَاةِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ أَیْنَ أَنْتَ عَنْ صَلَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَعَسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُصَلِّ صَلَاةَ جَعْفَرٍ وَ لَعَلَّ جَعْفَراً لَمْ یُصَلِّ صَلَاةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَطُّ فَقُلْتُ عَلِّمْنِیهَا قَالَ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ
ص: 169
فاتحه و سوره انا انزلناه فی لیلۀ القدر را پانزده بار قرائت میکنی. سپس رکوع میکنی و پانزده مرتبه آن سوره را قرائت میکنی و چون برخاستی (کمرت را کاملا در حالت عمود قرار دادی) پانزده مرتبه آن سوره را قرائت میکنی و پانزده مرتبه هنگامی که به سجده رفتی و پانزده مرتبه هنگامی که سرت را از سجده برداشتی و پانزده مرتبه در سجده دوم و پانزده مرتبه پیش از اینکه برای رکعت دیگر برخیزی. سپس برای رکعت دوم بلند میایستی و بر همان منوالی که در رکعت اول انجام دادی، عمل میکنی سپس نماز را به پایان میرسانی و بازمیگردی درحالی که میان تو و خداوند متعال هیچ گناهی نیست مگر اینکه آن را برای تو آمرزیده باشد و هر آنچه که خواسته باشی، به تو اعطا میشود.
و این دعا را پس از نماز میخوانی: «معبودی جز خداوند نیست هم او که پروردگار ما و پروردگار پدران نخستین ماست. معبودی جز خداوند که معبود یگانه است وجود ندارد و ما همگی تسلیم اوئیم. معبودی جز خدا نیست، در حالی که عبادت خود را برای او پاکیزه و خالص نمودیم جز او را نمیپرستیم هر چند ناخوشایند کافران باشد. معبودی جز خداوند نیست یگانه یگانه یگانه است، به وعده خویش وفا نمود و بندهاش را یاری فرمود و سپاه خویش را قوی گردانید و به تنهایی احزاب و گروهها را نابود کرد. پس فرمانروایی و ستایش تنها از آن اوست و او بر هر چیز توانا است. پروردگارا تو نور و روشنایی بخش آسمانها و زمین و هر چه در آن هست، میباشی و تو برپادارنده آسمانها و زمین و هر چه در آن هست، میباشی. پس حمد و ستایش مخصوص توست. تو حقّی و وعده تو حق است و وفای تو حق است و بهشت حق و دوزخ حق است. پروردگارا تسلیم تو شدم و به تو ایمان آوردم و بر تو توکل نمودم و به یاری تو مخاصمه میکنم و به نزد تو محاکمه مینمایم. ای پروردگارم ای پروردگارم ای پروردگارم همه گناهان گذشته و آینده و پنهان و آشکار مرا ببخشای. تو خدای منی که جز تو خداوندی نیست. بر محمد و آل محمد درورد بفرست و مرا بیامرز و بر من رحم بنما و توبه مرا بپذیر که تو توبهپذیر مهربانی.» (1)
مصباح المتهجّد و بلد امین و اختیار و جنۀ الامان به صورت مرسل این حدیث را ذکر کردهاند. (2)
توضیح
این نماز از جمله نمازهای مشهور است و اصحاب در کتابهایشان آن را ذکر کردهاند. اما علامه و شهید و گروهی دیگر آن را به روز جمعه اختصاص دادهاند و شاید اینگونه باشد، زیرا شیخ در خلال اعمالش بیان کرده و حجتی در آن نیست زیرا شیخ رحمه الله بیشتر آنچه را در اعمال روز جمعه آورده است، اختصاص به آن روز ندارد و آن را در اعمال جمعه ذکر کرده به این جهت که روز جمعه گرامیترین اوقات برای انجام طاعات و عبادات است. و از روایت پیشین، اختصاص یافتن آن به روز جمعه آشکار نمیگردد و قویتر و درستتر آن است که این نماز در دیگر اوقات مستحب باشد.
ص: 170
فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ تَرْکَعُ فَتَقْرَأُهَا خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً إِذَا اسْتَوَیْتَ قَائِماً وَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً إِذَا سَجَدْتَ وَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ السُّجُودِ وَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً فِی السَّجْدَةِ الثَّانِیَةِ وَ
خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً قَبْلَ أَنْ تَنْهَضَ إِلَی الرَّکْعَةِ الْأُخْرَی ثُمَّ تَقُومُ إِلَی الثَّانِیَةِ فَتَفْعَلُ کَمَا فَعَلْتَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی ثُمَّ تَنْصَرِفُ وَ لَیْسَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی ذَنْبٌ إِلَّا وَ قَدْ غَفَرَ لَکَ وَ تُعْطَی جَمِیعَ مَا سَأَلْتَ وَ الدُّعَاءُ بَعْدَهَا- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّ آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَهاً وَاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ لَا نَعْبُدُ إِلَّا إِیَّاهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ- وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ أَنْتَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ فِیهِنَّ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ قَیَّامُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ فِیهِنَّ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ الْحَقُّ وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ إِنْجَازُکَ حَقٌّ وَ الْجَنَّةُ حَقٌّ وَ النَّارُ حَقٌّ اللَّهُمَّ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ بِکَ خَاصَمْتُ وَ إِلَیْکَ حَاکَمْتُ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ اغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ أَعْلَنْتُ أَنْتَ إِلَهِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ تُبْ عَلَیَّ- إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (1).
المتهجد، و البلد، و الإختیار، و الجنة(2)، [جنة الأمان] مرسلا: مثله.
هذه الصلاة من المشهورات و أوردها الأصحاب فی کتبهم لکن العلامة و الشهید و جماعة خصوها بیوم الجمعة و لعله لأن الشیخ ذکرها فی سیاق أعماله و لا حجة فیه لأنه ره أکثر ما أورده فی أعمال الجمعة لا اختصاص لها بالیوم و إنما أوردها فیه لکونه أشرف الأوقات لإیقاع الطاعات و لا یظهر من الروایة المتقدمة اختصاص فالأقوی استحباب الإتیان بها فی سائر الأوقات.
ص: 170
نماز امیر المؤمنین علیه السلام
روایت2.
مجالس صدوق: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر که چهار رکعت نماز بخواند با دویست قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، در هر رکعتی پنجاه قُلْ هُوَ اللَّهُ، نماز را تمام نکند جز آنکه هر گناهی که میان او و خداوند عزّ و جلّ دارد، آمرزیده شود. (1)
روایت3.
ثواب الاعمال: عبدالله ابن سنان از امام صادق علیه السلام نقل می کند:شنیدم که می فرمود:هر کس چهار رکعت نماز به جای آورد، و در هر رکعت پنجاه بار سوره قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ را بخواند، (این چنین شخصی) نماز را تمام نمی کند جز آنکه هر گناهی که میان او و خداوند عزّ و جلّ دارد، آمرزیده شود. (2)
روایت4.
تفسیر عیاشی: هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هر کس چهار رکعت نماز بخواند و در هر رکعت پنجاه بار سوره اخلاص یعنی «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را بخواند، نماز حضرت فاطمه سلام الله علیها را خوانده و این همان نماز اوّابین (توبه کنندگان) است. (3)
توضیح
ظاهرا میان ما در باره مستحب بودن این نماز هیچ اختلافی نیست و شیخ و گروهی از علماء آن را به امیرالمومنین علیه السلام نسبت دادهاند و علامه و گروهی آن را به حضرت فاطمه علیها السلام نسبت دادهاند. و این دو نظر از احادیث آشکار میگردد و منافاتی بین آنها نیست و اینکه نماز امیرالمومنین علیه السلام باشد از روایت مفضل بن عمر در باره چگونگی خواندن نماز نافله ماه رمضان آشکار میگردد و از این روایت (مذکور) آشکار میگردد که نماز حضرت فاطمه علیها السلام است.
صدوق رحمه الله در فقیه گوید: باب پاداش نمازی که مردم آن را نماز فاطمه علیها السلام مینامند و نیز آن را نماز اوّابین مینامند. سپس روایت ابن سنان را با سند صحیحی آورده است. (4)سپس
روایت عیاشی را از کتابش با اسناد به هشام ذکر کرده است. و گفته است: و استاد ما
ص: 171
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُثَنًّی الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِمِائَتَیْ مَرَّةٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ خَمْسِینَ مَرَّةً لَمْ یَنْفَتِلْ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذَنْبٌ إِلَّا غَفَرَ لَهُ (1).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَنْ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ بِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسِینَ مَرَّةً لَمْ یَنْفَتِلْ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذَنْبٌ إِلَّا غَفَرَ لَهُ (2).
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ خَمْسِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ کَانَتْ صَلَاةَ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ هِیَ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ (3).
لا خلاف بیننا ظاهرا فی استحباب هذه الصلاة و نسبها الشیخ و جماعة إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و العلامة و جماعة إلی فاطمة علیها السلام و یظهر کلاهما من الأخبار و لا تنافی بینهما و یظهر کونها صلاة أمیر المؤمنین علیه السلام من روایة المفضل بن عمر فی کیفیة نافلة شهر رمضان و کونها صلاة فاطمة علیها السلام من هذه الروایة.
و قال الصدوق رحمه الله فی الفقیه باب ثواب الصلاة التی یسمیها الناس صلاة فاطمة و یسمونها أیضا صلاة الأوابین ثم أورد روایة ابن سنان بسند صحیح (4) ثم أورد روایة العیاشی من کتابه مسندا عن هشام ثم قال کان شیخنا
ص: 171
محمد بن حسین بن ولید رضی الله عنه همین نماز و ثوابش را روایت میکرد با این تفاوت که میفرمود: البته من این نماز را به عنوان نماز فاطمه علیها السلام نمیشناسم و اما اهل کوفه این نماز را نماز فاطمه علیها السلام میدانند. پایان نقل قول. و پس از شرعیت نماز، سخن در این باره هیچ سودی ندارد و نماز منسوب به هر یک از آنها به همه آنان نسبت داده میشود.
روایت5.
مصباح المتهجّد(1) و جمال الاسبوع: از امام صادق جعفر بن محمد علیهما السلام روایت شده که فرمود: هر کس از شما چهار رکعت نماز امیرالمومنین علیه السلام را بخواند، همچون روزی که از مادر متولد شده، از گناهانش بیرون میآید و نیازهایش برآورده میشود. در هر کعت یک بار سوره حمد و پنچاه بار سوره قل هوالله احد را قرائت میکنی. هنگامی نماز را به پایان برد با این دعا به درگاه خدا دعا میکند و این دعا تسبیح علی علیه السلام بوده است: «سُبْحَانَ مَنْ لَا تَبِیدُ مَعَالِمُهُ سُبْحَانَ مَنْ لَا تَنْقُصُ خَزَائِنُهُ سُبْحَانَ مَنْ لَا اضْمِحْلَالَ لِفَخْرِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَنْفَدُ مَا عِنْدَهُ سُبْحَانَ مَنْ لَا انْقِطَاعَ لِمُدَّتِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یُشَارِکُ أَحَداً فِی أَمْرِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ»
منزه است خدائی که نشانه های او نابود نگردد، منزه است خدائی که گنجینه هایش کاهش نیابد، منزه است آنکه فخر و مباهاتش نابودی ندارد، منزه است آنکه دارائیش تمام نشود، منزه است آنکه دورانش منقطع نگردد، منزه است آنکه هیچ کس را در کار خود شرکت ندهد، منزه است آنکه معبودی جز او نیست.
و پس از آن دعا میکند و میگوید: «ای که در موارد بسیاری از گناهان درگذرد و بدان کیفری ندهد، رحم کن به بنده ات، ای الله ای الله، خودم خودم، من بنده تو هستم ای آقایم، من بنده توأم که پیش روی تو هستم، پروردگارا، به حق خودت ای معبود من، و به حق کینونت و وجودت، ای آرزویم، ای مهربانم، ای فریاد رسم، ای منتهای خواستهام، بنده توأم بنده توأم چاره ای ندارم ای منتهای اشتیاقم ای روان کننده خون در رگهایم، بنده توأم ای آقای من، ای مالک من، ای او ای او ای او ای پروردگارا بنده توأم چاره ای ندارم، و از جانب خویشتن بی نیاز نیستم، قدرت دفع زیان و جلب سودی برای خود ندارم، و کسی را ندارم که به کارم آید و کمکم کند، و اسباب تدبیر کار از دستم بیرون رفته، و هرچه گمان داشتم از کفم رفته، دنیا تنها مرا به درگاه تو آورده و من در این جایگاه در مقابل تو ایستاده ام.خدایا تو خود همه اینها را به خوبی میدانی پس چه میخواهی با من انجام دهی؟ ای کاش میدانستم در پاسخ دعایم چه گوئی، آیا میگوئی: آری، یا میگوئی: نه؟ اگر بگوئی: نه، پس وای بر من، وای بر من، ای فریاد، ای فریاد، فریاد، وای از بدبختیام، وای از بدبختیام، وای از بدبختیام، وای از خواریم، وای از خواریم، وای از خواریم، به که؟ و از که؟ یا پیش که؟ یا چگونه؟ یا برای چه؟ یا به چه چیز روی امید برم؟ و به که امیدوار شوم؟ و کیست که چون تو مرا از درگاهت برانی وی به فضل خویش بر من رو کند،
ص: 172
محمد بن الحسن بن الولید رضی الله عنه یروی هذه الصلاة و ثوابها إلا أنه کان یقول إنی لا أعرفها بصلاة فاطمة علیها السلام و أما أهل کوفة فإنهم یعرفونها بصلاة فاطمة علیها السلام انتهی و لا ثمرة لهذا الکلام بعد شرعیة الصلاة و الصلاة المنسوبة إلی کل منهم منسوبة إلی جمیعهم.
الْمُتَهَجِّدُ(1)، وَ الْجَمَالُ، رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّی مِنْکُمْ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ صَلَاةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ قُضِیَتْ حَوَائِجُهُ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ خَمْسِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ هُوَ تَسْبِیحُهُ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ لَا تَبِیدُ مَعَالِمُهُ سُبْحَانَ مَنْ لَا تَنْقُصُ خَزَائِنُهُ سُبْحَانَ مَنْ لَا اضْمِحْلَالَ لِفَخْرِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَنْفَدُ مَا عِنْدَهُ سُبْحَانَ مَنْ لَا انْقِطَاعَ لِمُدَّتِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یُشَارِکُ أَحَداً فِی أَمْرِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ وَ یَدْعُو بَعْدَ ذَلِکَ فَیَقُولُ یَا مَنْ عَفَا عَنِ السَّیِّئَاتِ وَ لَمْ یُجَازِ بِهَا ارْحَمْ عَبْدَکَ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ نَفْسِی نَفْسِی أَنَا عَبْدُکَ یَا سَیِّدَاهْ أَنَا عَبْدُکَ بَیْنَ یَدَیْکَ یَا رَبَّاهْ بِکَ یَا إِلَهِی بِکَیْنُونَتِکَ یَا أَمَلَاهْ یَا رَحْمَانَاهْ یَا غِیَاثَاهْ یَا غَایَتَاهْ عَبْدَکَ عَبْدَکَ لَا حِیلَةَ لَهُ یَا مُنْتَهَی رَغْبَتَاهْ یَا مُجْرِیَ الدَّمِ فِی عُرُوقِی عَبْدَکَ یَا سَیِّدَاهْ یَا مَالِکَاهْ أَیَا هُوَ أَیَا هُوَ أَیَا هُوَ یَا رَبَّاهْ عَبْدَکَ لَا حِیلَةَ لِی وَ لَا غِنَی بِی عَنْ نَفْسِی وَ لَا أَسْتَطِیعُ لَهَا ضَرّاً وَ لَا نَفْعاً وَ لَا أَجِدُ مَنْ أُصَانِعُهُ تَقَطَّعَتْ أَسْبَابُ الْخَدَائِعِ عَنِّی وَ اضْمَحَلَّ کُلُّ مَظْنُونٍ عَنِّی أَفْرَدَنِی الدَّهْرُ إِلَیْکَ فَقُمْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ هَذَا الْمَقَامَ یَا إِلَهِی بِعِلْمِکَ هَذَا کَانَ کُلُّهُ فَکَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ بِی وَ لَیْتَ شِعْرِی کَیْفَ تَقُولُ لِدُعَائِی أَ تَقُولُ نَعَمْ أَمْ تَقُولُ لَا فَإِنْ قُلْتَ لَا فَیَا وَیْلِی یَا وَیْلِی یَا وَیْلِی یَا عَوْلِی یَا عَوْلِی یَا عَوْلِی یَا شِقْوَتِی یَا شِقْوَتِی یَا شِقْوَتِی یَا ذُلِّی یَا ذُلِّی یَا ذُلِّی إِلَی مَنْ وَ مِمَّنْ أَوْ عِنْدَ مَنْ أَوْ کَیْفَ أَوْ مَا ذَا أَوْ إِلَی أَیِّ شَیْ ءٍ أَلْجَأُ وَ مَنْ أَرْجُو وَ مَنْ یَجُودُ عَلَیَّ بِفَضْلِهِ حِینَ تَرْفِضُنِی
ص: 172
ای گشاینده آمرزش. و اگر بگوئی: آری چنانچه گمان و امید من همین است پس خوشا به حالم که من خوشبخت و سعادتمندم، خوشا به حالم که من مورد ترحم و مهرم. ای رحم کننده، ای رؤف، ای با عطوفت، ای با جبروت، ای مالک، ای دادگر، من کردار و عملی که به وسیله آن به حاجت و خواسته ام برسم ندارم، پس از تو به حق آن نامت که در مکنون غیبت قرار دادی و در نزد تو جایگیر شد و از خودت به چیز دیگری آن نام بیرون نیاید، از تو خواهم بدان نام و به خودت و بدان که آن بزرگترین و والاترین نامهایت است، چیزی برای من جز این نیست، و هیچ کس نیست که نسبت به من سودمندتر از تو باشد.ای کینون(مبالغه در بودن و وجود است) ای مکنون(پوشیده) ای خدائی که خود را به من شناساند، ای که مرا به فرمانبرداری خود دستور داد، ای که مرا از نافرمانیش بازداشت، ای که او را میخوانند، ای که از او درخواست کنند، ای که همه جویای اویند، خدایا آن سفارشی را که بدان مرا سفارش کردی من پشت سر انداختم وفرمانبرداریت نکردم، و اگر در آن دستوری که به من داده بودی فرمانبرداریت کرده بودم تو مرا در مورد آنچه بخاطرش به درگاهت برخاستم کفایت میکردی ، و من با همه نافرمانیام به تو امیدوارم، پس ای خدا میان من و امیدی که دارم مانعی ایجاد مکن، ای کسی که به من رحم میکنی مرا از جلو و عقب و بالا و از پایین و از جهتی که مرا احاطه میکند، پناهم ده .
پروردگارا به حق محمد سرورم و علی ولیّام و امامان هدایتگر علیهم السلام، صلوات و رأفت و رحمت خود را بر ما قرار بده و از روزیایت بر ما گشایش ده و بِدِهی و همه نیازهایمان را برطرف بنما. ای الله ای الله ای الله همانا تو بر هر چیزی توانا هستی.»
سپس امام علیه السلام فرمود: هر کس این نماز را بخواند و با این دعا، دعا کند، نماز را تمام میکند درحالی که گناهی میان او و خداوند متعال نمیماند مگر اینکه آن را برای او بیامرزد.
دعای دیگر پس از آن: «ستایش خدائی را که بیرنج و تعب موجودات را خلق کرد و وصف او حد و نهایتی ندارد و معروفی به انتها است. ستایش خدایی را که زنده است و شبیهی ندارد و هیچ ضدّ و همتایی ندارد. ستایش خدایی را که گنجینههایش پایان نمیپذیرد و نشانههایش نابود نمیگردد. ستایش خدایی را که هیچ معبودی با او نیست. آن خدایی است که لباس بهجت و زیبایی بر تن کرده و جامه نور و وقار بر تن پوشیده است. آن خدایی که اثر پای مورچه را بر سنگ صاف میبیند و چگونگی پرواز پرنده را در هوا میداند. او خداوندی است که این چنین است و کسی چون او نمیباشد. پاک و منزه است پاک و منزه است خداوندی که پایندهای است که به خواب نمیرود و پادشاهی است مورد ستم قرار نمیگیرد و عزیزی است که سوء قصد نمیشود و بینایی است
ص: 173
یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ وَ إِنْ قُلْتَ نَعَمْ کَمَا هُوَ الظَّنُّ بِکَ وَ الرَّجَاءُ لَکَ فَطُوبَی لِی أَنَا السَّعِیدُ وَ أَنَا الْمَسْعُودُ فَطُوبَی لِی وَ أَنَا الْمَرْحُومُ یَا مُتَرَحِّمُ یَا مُتَرَئِّفُ یَا مُتَعَطِّفُ یَا مُتَجَبِّرُ یَا مُتَمَلِّکُ یَا مُقْسِطُ- لَا عَمَلَ لِی مَعَ نَجَاحِ حَاجَتِی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی جَعَلْتَهُ فِی مَکْنُونِ غَیْبِکَ وَ اسْتَقَرَّ عِنْدَکَ وَ لَا یَخْرُجُ مِنْکَ إِلَی شَیْ ءٍ سِوَاکَ أَسْأَلُکَ بِهِ وَ بِکَ وَ بِهِ فَإِنَّهُ أَجَلُّ وَ أَشْرَفُ أَسْمَائِکَ- لَا شَیْ ءَ لِی غَیْرُ هَذَا وَ لَا أَحَدَ أَعْوَدُ عَلَیَّ مِنْکَ یَا کَیْنُونُ یَا مُکَوِّنُ یَا مَنْ عَرَّفَنِی نَفْسَهُ یَا مَنْ أَمَرَنِی بِطَاعَتِهِ یَا مَنْ نَهَانِی عَنْ مَعْصِیَتِهِ وَ یَا مَدْعُوُّ وَ یَا مَسْئُولُ یَا مَطْلُوباً إِلَیْهِ رَفَضْتُ وَصِیَّتَکَ الَّتِی أَوْصَیْتَنِی بِهَا وَ لَمْ أُطِعْکَ وَ لَوْ أَطَعْتُکَ فِیمَا أَمَرْتَنِی لَکَفَیْتَنِی مَا قُمْتُ إِلَیْکَ فِیهِ وَ أَنَا مَعَ مَعْصِیَتِی لَکَ رَاجٍ فَلَا تَحُلْ بَیْنِی وَ بَیْنَ مَا رَجَوْتُ یَا مُتَرَحِّمُ لِی أَعِذْنِی مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ وَ مِنْ خَلْفِی وَ مِنْ فَوْقِی وَ مِنْ تَحْتِی وَ مِنْ کُلِّ جِهَاتِ الْإِحَاطَةِ بِی اللَّهُمَّ بِمُحَمَّدٍ سَیِّدِی وَ بِعَلِیٍّ وَلِیِّی (1) وَ بِالْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ علیهم السلام اجْعَلْ عَلَیْنَا صَلَوَاتِکَ وَ رَأْفَتَکَ وَ رَحْمَتَکَ وَ أَوْسِعْ عَلَیْنَا مِنْ رِزْقِکَ وَ اقْضِ عَنَّا الدَّیْنَ وَ جَمِیعَ حَوَائِجِنَا یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ انْفَتَلَ وَ لَمْ یَبْقَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی ذَنْبٌ إِلَّا غَفَرَ لَهُ دُعَاءٌ آخَرُ عَقِیبَهَا- الْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ الْخَلْقِ بِغَیْرِ مَنْصَبَةٍ الْمَوْصُوفِ بِغَیْرِ غَایَةِ الْمَعْرُوفِ بِغَیْرِ تَحْدِیدٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْحَیِّ بِغَیْرِ شَبِیهٍ وَ لَا ضِدَّ لَهُ وَ لَا نِدَّ لَهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا تُقْضَی خَزَائِنُهُ وَ لَا تَبِیدُ مَعَالِمُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ مَعَهُ ذَلِکَ اللَّهُ الَّذِی لَبِسَ الْبَهْجَةَ وَ الْجَمَالَ وَ تَرَدَّی بِالنُّورِ وَ الْوَقَارِ ذَلِکَ اللَّهُ الَّذِی یَرَی أَثَرَ النَّمْلَةِ فِی الصَّفَا وَ یَسْمَعُ وَقْعَ الطَّیْرِ فِی الْهَوَاءِ ذَلِکَ اللَّهُ الَّذِی هُوَ هَکَذَا وَ لَا هَکَذَا غَیْرُهُ سُبْحَانَهُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَیُّومٌ لَا یَنَامُ وَ مَلِکٌ لَا یُضَامُ وَ عَزِیزٌ لَا یُرَامُ وَ بَصِیرٌ لَا
ص: 173
که تردید به دل راه نمیدهد و شنوایی است که به تکلف نمیافتد و درپردهای است که دیده نمیشود و بینیازی است که طعام داده نمیشود و زندهای است که نمیمیرد.
پروردگارا من با آن نامت که با آن هر نوری را فرونشاندی و آن زندهای است که آفریدی، از تو میخواهم و با اسمی که با آن عرشت را که کسی جز تو نمیداند آن چیست، آفریدی از تو مسألت دارم و با نور وجه بزرگت از تو مسألت دارم و با نور اسمت که با آن نور، حجاب نورانیات را آفریدی، از تو مسالت دارم. ای الله با اسمی که سکّان آسمانها و زمینت زبون و فروتن آن شده، و عرش تو بدان استقرار یافته و آسمانت بدان در هم پیچیده شده و زمینت بدان دگرگون یافته،و قیامت با آن بر پا شود ای الله و از تو می خواهم به حق اسمت که با آن هر چه بخواهی روا می کنی با آن اسم از تو مسألت دارم. و به حق اسم تو که نور از نور، و نور با نور، و نور بر بالای هر نوری، و نوری که هر ظلمتی را نورانی میکند، و نوری که بر هر نور است و نور در نور است که ای الله با آن ظلمت و تاریکی از بین میرود، از تو مسألت دارم. و با اسمی که بر پیشانی اسرافیل نوشته شده و با نیروی آن اسمی که اسرافیل در صور میدمد از تو مسألت دارم و با اسمی که بر دست رضوان خزانهدار بهشت نوشته شده، از تو مسألت دارم و با اسم پاک مطهری که در کُنه حجابت که در عالم غیب در نزد خود بر سدرۀ المنتهی ثبت شده، از تو مسألت دارم.
خداوندا با آن اسمها از تو مسألت دارم و ای الله با تو از تو مسألت دارم و با آن اسمت که بر سراپرده محرم خانهی رازهایت نوشته شده است از تو خواستارم. و با این اسمها از تو مسالت دارم به اینکه حمد و ستایش مخصوص توست هیچ معبودی جز تو نیست پاک و منزهی پاک و منزهی. تو نور کامل، نیکوکار و مهربانی، و باز گرداننده بزرگ متعالی، پدیدآورنده آسمانها و زمینی و نور و قوام آسمانها و زمین هستی، ای صاحب بزرگی و کرامت ای بسیار مهربان و ای بسیار نعمت بخش. ای نور نور ای پاینده ای قدوس ای الله قدوس و پاینده و زندهای که نمیمیرد و تدبیر کننده اموری، تک و بیهمتایی حقّ و ازلی هستی.
و با نور ذاتت که با آن برای موسی بر روی کوه تجلی یافتی، و کوه را ریز ریز ساختی و موسی بیهوش بر زمین افتاد. پس با آن بر او منت نهادی و پس از مرگ با آن اسم او را زنده کردی. و ای الله با آن اسمت که بر روی عرشت نگاشتی و با این اسم استقرار یافت از تو مسألت دارم. و ای الله ای قدوس ای قدوس ای قدوس ای قدوس از تو مسألت دارم و به حق اینکه تو پاک و قدوس هستی ای الله ای الله ای الله از تو مسألت دارم و با آن نامت که با آن بر روی آب روند و با آن نامت که بدان بر روی زمین سخت حرکت کنند از تو مسألت دارم و با آن از تو مسألت دارم و با آن نامت
ص: 174
یَرْتَابُ وَ سَمِیعٌ لَا یَتَکَلَّفُ وَ مُحْتَجِبٌ لَا یُرَی وَ صَمَدٌ لَا یُطْعَمُ وَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی أَطْفَأْتَ بِهِ کُلَّ نُورٍ وَ هُوَ حَیٌّ خَلَقْتَهُ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ عَرْشَکَ الَّذِی لَا یَعْلَمُ مَا هُوَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْعَظِیمِ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ اسْمِکَ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ نُورَ حِجَابِکَ النُّورَ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ بِاسْمِکَ الَّذِی تَضَعْضَعَ بِهِ سُکَّانُ سَمَاوَاتِکَ وَ أَرْضِکَ وَ اسْتَقَرَّ بِهِ عَرْشُکَ وَ تُطْوَی بِهِ سَمَاؤُکَ وَ تُبَدَّلُ بِهِ أَرْضُکَ وَ تُقِیمُ بِهِ الْقِیَامَةَ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی تَقْضِی بِهِ مَا تَشَاءُ بِذَلِکَ الِاسْمِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی هُوَ نُورٌ مِنْ نُورٍ وَ نُورٌ مَعَ نُورٍ وَ نُورٌ فَوْقَ کُلِّ نُورٍ وَ نُورٌ یُضِی ءُ بِهِ کُلُّ ظُلْمَةٍ وَ نُورٌ عَلَی کُلِّ نُورٍ وَ نُورٌ فِی نُورٍ یَا اللَّهُ یَذْهَبُ بِهِ الظُّلَمُ وَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ عَلَی جَبْهَةِ إِسْرَافِیلَ وَ بِقُوَّةِ ذَلِکَ الِاسْمِ الَّذِی یَنْفُخُ إِسْرَافِیلُ فِی الصُّورِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ عَلَی رَاحَةِ رِضْوَانَ خَازِنِ الْجِنَانِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الزَّکِیِّ الطَّاهِرِ الْمَکْتُوبِ فِی کُنْهِ حُجُبِکَ الْمَخْزُونِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ عَلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی أَسْأَلُکَ بِهِ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ بِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ عَلَی سُرَادِقِ السَّرَائِرِ وَ أَدْعُوکَ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ بِأَنَّ لَکَ الْحَمْدَ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ سُبْحَانَکَ أَنْتَ النُّورُ التَّامُّ الْبَارُّ الرَّحِیمُ وَ الْمُعِیدُ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ نُورُهُنَّ وَ قَوَّامُهُنَّ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ نُورَ النُّورِ دَائِمٌ قُدُّوسٌ اللَّهُ الْقُدُّوسُ الْقَیُّومُ حَیٌّ لَا یَمُوتُ مُدَبِّرُ الْأُمُورِ فَرْدٌ وَتْرٌ حَقٌّ قَدِیمٌ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی تَجَلَّیْتَ بِهِ لِمُوسَی عَلَی الْجَبَلِ فَجَعَلْتَهُ دَکّاً وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَمَنَنْتَ بِهِ عَلَیْهِ وَ أَحْیَیْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ بِذَلِکَ الِاسْمِ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ بِاسْمِکَ الَّذِی کَتَبْتَهُ عَلَی عَرْشِکَ وَ اسْتَقَرَّ بِذَلِکَ الِاسْمِ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ یَا قُدُّوسُ یَا قُدُّوسُ یَا قُدُّوسُ وَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ قُدُّوسٌ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی یَمْشِی بِهِ عَلَی طَلَلِ الْمَاءِ کَمَا یَمْشِی بِهِ عَلَی جَدَدِ الْأَرْضِ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ بِهِ وَ بِاسْمِکَ
ص: 174
که فلک را با آن به جریان انداختی پس آن را نشانههای خورشید و ماهت قرار دادی و نامت را بر آن ثبت نمودی به حق اینکه هیچ معبودی جز تو نیست و از تو درخواست میشود و اجابت میکنی از تو خواستارم. پس ای الله من با آن از تو و با آن نامت که نور است مسألت دارم .
و با آن نامت که بدان عرش و کرسی خود را بر هوا برپا کردی و با آن نامت که بدان رحمت تو بر خشمت پیشی گرفته است و با آن نامت که فردوس را با آن آفریدی از تو مسألت دارم. و با نامت و به اینکه تو سلام و سلامتی و سلام و سلامتی و آرامش به واسطه توست و با آن نامت که در سرای آرامش و سلامتی ثبت شده از تو مسألت درام و با آن نام پاک مطهر مقدس نور برگزیده که آن برای خود برگزیدی، ای الله با آن ای پروردگار از تو مسألت دارم و با نو ذات نورانیات از تو مسألت دارم. و ای الله با آن نامت که بدان در تایکی راه روند و در برجهای آسمانی راه روند از تو مسألت دارم. و ای خداوندی که چیزی شبیه او نیست از تو مسألت دارم با آن نامت که بر پرده عرشت نوشتی از تو مسألت دارم و با آن نام ثبت شده عزیز گرامی بزرگ که دوستش داری و از کسی که با آن به درگاه تو دعا میکند، خشنود میشوی و دعایش را اجابت میکنی و درخواست کنندهای که با آن اسم از تو درخواست میکند را محروم نمیکنی از تو مسألت دارم.
و با هر اسمی پاک و مبارک که برای توست و در تورات و انجیل و زبور و قرآن است و با همه آن نامهایت که در لوح محفوظ است از تو مسألت دارم. و با آن نامت که کوچکترین حرف آن از آسمانها و زمین و کوهها و از هر چیزی که آفریدی، بزرگتر است، از تو مسألت دارم. و با هر اسمی که از علمت برای خود برگزیدی و در علم غیب در نزد خود نگاه داشتی از تو مسألت دارم و با آن نامت از تو مسألت دارم که کسی که دانشی از کتاب الهی نزد او بود، تو را با آن فراخواند، و تو دعایش را اجابت کردی، من با آن اسم تو را میخوانم و از تو مسألت دارم. و با آن نامت از تو مسألت دارم که حاملان عرشت تو را با آن خواندند پس قدمهایشان استوار شد و عرشت را بر آنان حمل نمودی. و با آن اسم، ای خداوند که نه فرشته مقربی و نه هیچ یک از حاملان عرشت و نه حاملان کرسیت آن را نمیداند مگر کسانی که از آن باخبرشان ساختی.
و با اسمی که محمد و خاندان پاک و مطهر و برگزیدهاش با آن تو را خواندهاند و به حقّ محمد و آل محمد که درود خداوند بر همه آنان باد، از تو مسألت دارم. و حاجتم را برآورده ساز و با آمرزش و رحمت و روزی حلال پاک فراخ و سلامتی و عافیت و تندرستی در دورنم و در دین و خانواده و مال و فرزند و دوستان و طایفهام بر من منت بنه که تو بر هر چیز توانایی.
ستایش مخصوص خداوند است برای بردباری او پس از علمش و ستایش مخصوص خداوند است برای عفو و گذشت او پس از قدرتش. ستایش مخصوص خداوندی است که با قدرت خویش بر هر قدرتی چیره شد و کسی به قدرت او نمیرسد. سپاس و ستایش برای خداوندی است که دو دست خود را به رحمت گشاده است
ص: 175
الَّذِی أَجْرَیْتَ بِهِ الْفَلَکَ فَجَعَلْتَهُ مَعَالِمَ شَمْسِکَ وَ قَمَرِکَ وَ کَتَبْتَ اسْمَکَ عَلَیْهِ وَ بِأَنَّکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ تُسْأَلُ فَتُجِیبُ فَأَنَا أَسْأَلُکَ بِهِ یَا اللَّهُ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی هُوَ نُورٌ: وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی أَقَمْتَ بِهِ عَرْشَکَ وَ کُرْسِیَّکَ فِی الْهَوَاءِ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی بِهِ سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الْفِرْدَوْسَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ وَ بِأَنَّکَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ وَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ فِی دَارِ السَّلَامِ وَ بِاسْمِکَ یَا اللَّهُ الطَّاهِرِ الْمُطَهَّرِ الْمُقَدَّسِ النُّورِ الْمُصْطَفَی الَّذِی اصْطَفَیْتَهُ لِنَفْسِکَ بِهِ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ وَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْمُنِیرِ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ بِاسْمِکَ الَّذِی یُمْشَی بِهِ فِی الظُّلَمِ وَ یُمْشَی بِهِ فِی أَبْرَاجِ السَّمَاءِ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ بِاسْمِکَ الَّذِی کَتَبْتَهُ عَلَی حِجَابِ عَرْشِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ الْأَعَزِّ الْأَجَلِّ الْأَکْبَرِ الْأَعْظَمِ الَّذِی تُحِبُّهُ وَ تَرْضَی عَمَّنْ دَعَاکَ بِهِ وَ تُجِیبُ دَعْوَتَهُ وَ لَا تَحْرُمُ سَائِلَکَ بِهِ بِذَلِکَ الِاسْمِ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ طَیِّبٌ مُبَارَکٌ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ وَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی أَصْغَرُ حَرْفٍ مِنْهُ أَعْظَمُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ الْجِبَالِ وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْتَهُ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ اسْمٍ اصْطَفَیْتَهُ مِنْ عِلْمِکَ لِنَفْسِکَ وَ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی کَانَ دَعَاکَ بِهِ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ فَأَجَبْتَهُ بِذَلِکَ الِاسْمِ أَدْعُوکَ وَ أَسْأَلُکَ بِهِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی دَعَاکَ بِهِ حَمَلَةُ عَرْشِکَ فَاسْتَقَرَّتْ أَقْدَامُهُمْ وَ حَمَّلْتَهُمْ عَرْشَکَ بِذَلِکَ الِاسْمِ یَا اللَّهُ الَّذِی لَا یَعْلَمُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا حَامِلُ عَرْشِکَ وَ لَا کُرْسِیِّکَ إِلَّا مَنْ عَلَّمْتَهُ ذَلِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی دَعَاکَ بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ الطَّیِّبِینَ الْأَخْیَارِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتِکَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ اقْضِ حَاجَتِی وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّزْقِ الْحَلَالِ الطَّیِّبِ الْوَاسِعِ وَ الصِّحَّةِ وَ الْعَافِیَةِ وَ السَّلَامَةِ فِی نَفْسِی وَ دِینِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ عَشِیرَتِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلْمِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْقَادِرِ بِقُدْرَتِهِ عَلَی کُلِّ قُدْرَةٍ وَ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ قُدْرَتَهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَاسِطِ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ
ص: 175
و ستایش برای خداوندی که دانا بر نهان و آشکار است و او به راز دلها داناست. ستایش برای خداوندی است که آفریننده مخلوقات و تقسیم کننده روزیها است. ستایش برای خداوندی که آفریننده هر چیزی است که دیده میشود. ستایش برای خداوندی که دانا بر رازهای نهانی است. سپاس و ستایش برای خداوند با همه حمد و سپاسها. سپاس برای خداوند به جهت همه نعمتهایش. سپاس برای خداوند بر همه بلایای که با قدرت خویش بر مخلوقات وارد میکند، دیدگان او را درنمی یابند و اوست که دیدگان را درمی یابد، و او لطیفِ آگاه است.
خداوند اول است و قبل از هر چیز وجود داشته و با علم خویش بر همه چیز علم پیدا کرده و بینش او بر هر چیز نفوذ دارد و هر چیزی را بیآنکه بیاموزد، دانسته است. سپاس برای خداوند معبود قدوس که هر آنچه در آسمانها و زمین است با میل خود و بدون اکراه برای او تسبیح میگویند و هر چیز در حال ستایش، تسبیح او میگویند و اما آنان تسبیحشان را درنمییابند.
پروردگارا بر هر چیزی علم پیدا کردی و هر چیزی را مقدر نمودی و هر چیزی را هدایت فرمودی و هر چیزی را به بزرگیات و بزرگی ذات خود و بزرگی پادشاهیت و بزرگداشت سلطنتت و دیرینه بودن ازلیّت و ربوبیت خود فرا خواندی. ثنا و ستایش مخصوص تو است با همه حمد و ستایش و تقدیس و تسبیحهایی که شایسته است با آن ستایش شوی. پاک و منزه است خداوندی که دائم است و سرگرم نمیشود. پاک و منزهی ای خداوندی که قائم است و اشتباه نمیکند. نور و روشنایی بخش هر نوری است و راهنما و هدایتگر هر چیزی است. پاک و منزه است خداوند اهل کبریاء و اهل بزرگی و ستایش نیکو. برتر و مقدس شدی ای پروردگارم پس بر کرسی عزت استواء یافتی و بر آنچه زیر خاک است و آنچه بالای خاک و آنچه بر خاک است و آنچه از خاک بیرون میآید علم پیدا کردی و چیزی از علم و دانش تو خارج نمیشود. پاک و منزه هستی، بلا و امتحان تو برای مخلوقات چه خوب است و ستایش مخصوص توست و چه آشکار است نعمتهای تو و شکر و سپاس برای توست و چه بزرگ است عظمت تو.
پروردگارا گناهکاران را از مردان و زنان مومن بیامرز و از خطاکاران درگذر زیرا آنان کوتاهی کردند و ندانستند و برای تو بر خود عهد بستند اما وفا نکردند و بر این اعتماد کردند که تو بخشندهترین بخشندگان و گشاینده خوبیها و پروردگار هر آنچه در زمین و آسمانها هستی و به اینکه یقیناً تو تو دادگر روز قیامتی. و من و پدر و مادرم و خانوادهام و برادرانم را بیامرز و روزی فراوان و پاک و گوارا و لذت بخش و سریع و حلال به من عطا کن که تو بهترین روزیدهندگانی.» (1)
توضیح
«من لا تبید» یعنی هلاک و نابود نمیشود. «معالمه» یعنی آنچه که وجود و دیگر کمالاتش بدان شناخته میشود یعنی با وجود مخلوقات و دلالت کنندگان، به علاوه اینکه پس از نابودی مخلوقات ذات خود برای آن کفایت میکند. یا اینکه مقصود از معالم چیزی است که امور بدان شناخته میشود و آن ذات متعال خداوند است. «عبدک» با اعراب رفع یعنی من
ص: 176
الْحَمْدُ لِلَّهِ عَالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ- وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ الْخَلْقِ وَ قَاسِمِ الرِّزْقِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْخَالِقِ لِمَا یُرَی الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَّامِ الْغُیُوبِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِهِ کُلِّهَا الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی جَمِیعِ نَعْمَائِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی جَمِیعِ بَلَائِهِ عَلَی خَلْقِهِ بِقُدْرَتِهِ- لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ الْأَوَّلِ کَانَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ عَلِمَ کُلَّ شَیْ ءٍ بِعِلْمِهِ وَ أَنْفَذَ کُلَّ شَیْ ءٍ بَصَراً وَ عَلِمَ کُلَّ شَیْ ءٍ بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْإِلَهِ الْقُدُّوسِ- یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَائِعِینَ غَیْرَ مَکْرُوهَیْنِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَکِنْ لَا یَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِلَهِی عَلِمْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ قَدَّرْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ هَدَیْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ دَعَوْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ إِلَی جَلَالِکَ وَ جَلَالِ وَجْهِکَ وَ عَظِیمِ مُلْکِکَ وَ تَعْظِیمِ سُلْطَانِکَ وَ قَدِیمِ أَزَلِیَّتِکَ وَ رُبُوبِیَّتِکَ لَکَ الثَّنَاءُ بِجَمِیعِ مَا یَنْبَغِی لَکَ أَنْ یُثْنَی بِهِ عَلَیْکَ مِنَ الْمَحَامِدِ وَ الثَّنَاءِ وَ التَّقْدِیسِ وَ التَّهْلِیلِ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ دَائِمٌ لَا یَلْهُو سُبْحَانَکَ مَنْ هُوَ قَائِمٌ لَا یَسْهُو نُورُ کُلِّ نُورٍ وَ هَادِی کُلِّ شَیْ ءٍ سُبْحَانَ أَهْلِ الْکِبْرِیَاءِ وَ أَهْلِ التَّعْظِیمِ وَ الثَّنَاءِ الْحَسَنِ تَبَارَکْتَ إِلَهِی فَاسْتَوَیْتَ عَلَی کُرْسِیِّ الْعِزِّ وَ قَدْ عَلِمْتَ مَا تَحْتَ الثَّرَی وَ مَا فَوْقَهُ وَ مَا عَلَیْهِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ وَ مَا یَخْرُجُ شَیْ ءٌ مِنْ عِلْمِکَ سُبْحَانَکَ مَا أَحْسَنَ بَلَاءَکَ وَ لَکَ الْحَمْدُ مَا أَظْهَرَ نَعْمَاءَکَ وَ لَکَ الشُّکْرُ مَا أَکْبَرَ عَظَمَتَکَ إِلَهِی اغْفِرْ لِلْمُذْنِبِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ تَجَاوَزْ عَنِ الْخَاطِئِینَ فَإِنَّهُمْ قَصُرُوا وَ لَمْ یَعْلَمُوا وَ ضَمِنُوا لَکَ عَلَی
أَنْفُسِهِمْ وَ لَمْ یَفُوا وَ اتَّکَلُوا عَلَی أَنَّکَ أَکْرَمُ الْأَکْرَمِینَ فَتَّاحُ الْخَیْرَاتِ إِلَهُ مَنْ فِی الْأَرَضِینَ وَ السَّمَاوَاتِ وَ أَنَّکَ دَیَّانُ یَوْمِ الدِّینِ وَ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ أَهْلِی وَ إِخْوَانِی وَ ارْزُقْنِی رِزْقاً وَاسِعاً طَیِّباً هَنِیئاً مَرِیئاً سَرِیعاً حَلَالًا إِنَّکَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (1).
من لا تبید أی لا تهلک و لا تفنی معالمه أی ما یعلم به وجوده و سائر کمالاته أی مع وجود المخلوقین و المستدلین مع أن بعد فناء الخلق کفی ذاته لذلک أو المراد بالمعالم ما یعلم به الأمور و هو ذاته تعالی عبدک بالرفع أی أنا
ص: 176
بنده تو هستم یا با اعراب نصب یعنی به بندهات رحم کن و «المصانعه» به معنای رشوه است.
جوهری گوید: شعرت بالشیء با فتحه اشعر به شعراً یعنی نسبت بدان هشیار و آگاه شدم. و از همان کلمه عبارت آنان است که گویند: «لیت شعری» یعنی کاش میدانستم. و گوید: «العول و العولۀ» یعنی بلند کردن صدا با گریه. و گوید: «القسط» به معنای عدل و داد است و از همان کلمه «اقسط الرجل فهو مقسط» است یعنی مرد عدالت پیشه کرد پس او عادل است.
«لا عمل لی مع نجاح حاجتی» یعنی نمیتوانم عملی انجام دهم که سبب موفقیت و برآورده شدن حاجتم شود. یا اینکه پس از برآورده شدن حاجتم عملی ندارم که شکر و سپاس برای آن باشد. «الکینونۀ» مصدر به معنای کون (وجود داشتن) است و «الکینون» شاید مبالغه برای «الکائن» باشد. «بغیر غایۀ» یعنی برای وصفش یا برای وجود و کمالاتش پایانی نیست. «بغیر تحدید» برای کنه ذاتش یا با حد و مرزهای جسمانی. و «اللبس و التردّی» به معنای پوشیدن است که هر دو کنایه از لازم شدن و اختصاص یافتن است. «البهجۀ» نیکویی است مانند زیبایی. «الصفا» سنگ سخت است. «وقع الطیر» به معنای افتادن پرنده بر چیزی است و معنایش اینگونه است: پرواز پرنده را در هوا پیش از اینکه جایی بیفتد، میداند. یا اینکه افتادن پرندهای را که در هوا است میداند، یا اینکه مقصود افتادن پرنده بر درختان باشد زیرا آن در هوا هست، یا مقصود از وقوع، به صورت مجازی حصول باشد یعنی موضع و مکان پرنده را میداند.
«سمیع لا یتکلف» یعنی دانای بر شنیدههاست بدون آنکه در شنیدن دچار تکلف و زحمت شود و عضوی را به کار ببندد. یا اینکه علم اشیاء را سخت و متکلف نمیکند به اینکه (علم اشیاء) ادعا کند و او عالم بر آن نباشد. «محتجب لا یری» یعنی با پردهای که بتوان پس از برداشتن آن، او را مشاهده کرد، پنهان نشده است.
فرموده امام علیه السلام «و هو حیّ» ممکن است در اینجا مقصود از اسم، روح رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باشد. «تطوی به سماؤک» یعنی در قیامت آسمان درهم پیچیده شود. و در قاموس آمده که «مشی علی طلل الماء» یعنی بر روی آب راه رفت. و در برخی نسخهها با ظاء نقطه دار و با ضمه ذکر شده که جمع «ظلۀ» به معنای سایهبان و پوشش، و اولین ابری است که سایه میافکند و آنچه از درخت و غیر آن که بر تو سایه میاندازد. و گویی در اینجا به صورت تشبیه و استعاره بیان شده است و معنای اول آشکارتر است. «الجدَد» با حروف متحرک یعنی سطح زمین. «فی أبراج السماء» یعنی برجها و راههای آشکار آسمان برای اهل آن، چرا که «البرج» با راء متحرک به معنای شیء نورانی و روشن و آشکار است، و بعید نیست که در اصل با حاء بی نقطه جمع کلمه «براح» باشد و آن مکان فراخی است که هیچ کِشت و درختی در آن نباشد. «بذلک الاسم» تاکیدی است برای آنچه پیش از آن ذکر شده است.
سپس بدان آنچه در این دعا در باره نسبت دادن آفرینش و دیگر امور به نامهای خداوند، وارد شده از
ص: 177
عبدک أو بالنصب أی ارحمه و المصانعة الرشوة.
و قال الجوهری شعرت بالشی ء بالفتح أشعر به شعرا أی فطنت له و منه قولهم لیت شعری أی لیتنی علمت و قال العول و العولة رفع الصوت بالبکاء و قال القسط العدل تقول منه أقسط الرجل فهو مقسط.
لا عمل لی مع نجاح حاجتی أی لا أستطیع عملا یصیر سببا لنجاح حاجتی أو بعد نجاحها لا عمل لی یکون شکرا له و الکینونة مصدر بمعنی الکون و الکینون لعله مبالغة فی الکائن بغیر غایة أی لوصفه أو لوجوده و کمالاته بغیر تحدید لکنهه أو بالحدود الجسمانیة و اللبس و التردی بمعنی الارتداء کنایتان عن اللزوم و الاختصاص و البهجة الحسن کالجمال و الصفا الحجر الصلب و وقع الطیر سقوطه علی شی ء و المعنی یعلم وقوع الطیر فی الهواء قبل وقوعه أین یقع أو یعلم وقوع الطیر الذی یکون فی الهواء أو المراد وقوعه علی الأشجار فإنها فی الهواء أو المراد بالوقوع الحصول مجازا أی یعلم موضعه فیه.
و سمیع لا یتکلف أی عالم بالمسموعات من غیر تکلف استماع و أعمال جارحة أو لا یتکلف علم الأشیاء بأن یدعیه و لم یکن عالما و محتجب لا یری أی لیس محتجبا بحجاب یمکن رؤیته بعد رفعه.
قوله علیه السلام و هو حی یمکن أن یکون المراد بالاسم هنا روح الرسول صلی الله علیه و آله و تطوی به سماؤک أی فی القیامة و فی القاموس مشی علی طلل الماء علی ظهره و فی النسخ بالظاء المعجمة المضمومة جمع ظلة و هی الغاشیة و أول سحابة تظل و ما أظلک من شجر و غیره و کأنه هنا علی التشبیه و الاستعارة و الأول أظهر و الجدد بالتحریک وجه الأرض فی أبراج السماء أی بروجها و طرقها البینة لأهلها فإن البرج بالتحریک المضی ء البین المعلوم و لا یبعد أن یکون فی الأصل بالحاء المهملة جمع براح و هو المکان المتسع لا زرع بها و لا شجر بذلک الاسم تأکید لما سبق.
ثم اعلم أن ما ورد فی هذا الدعاء من نسبة الخلق و سائر الأمور إلی الأسماء
ص: 177
جمله مواردی است که بیانگر این میباشد که این نامها در عالم، بازتاب و تاثیراتی دارد و عالمان به حروف در این باره کتابهایی به نگارش درآوردهاند که فهمیدن آن برای بیشتر (صاحبان) خرد مشکل است و ممکن است مقصود از نامها، معنا و محتوای آنها باشد که شامل صفات خداوند متعال یا انوار پیامبر و امامان علیهم السلام میشود، همانطور که وارد شده آنان نامهای نیکوی خداوند هستند و خداوند بر رازهای پیچیده و حجتهایش آگاه است.
روایت6.
مصباح المتهجّد (1)جمال الاسبوع: نماز دیگری برای حضرت علی علیه السلام در روز جمعه به جای آورده میشود. اولین چیزی که با آن آغاز میکنی این است که در هنگام گرفتن وضو میگویی: «به نام خدا به نام خدا به نام خدا بهترین نامها و گرامیترین نامها و والاترین نامها. به نام خداوندی که بر هر آنکه در زمین و آسمان است چیره شده است. ستایش مخصوص خداوندی است که هر چیز زندهای را از آب پدید آورد. ستایش مخصوص خداوندی است که دل مرا با ایمان زنده کرد و اسلام را به من روزی بخشید. پروردگارا توبه مرا بپذیر و مرا پاک گردان و برای من در عافیت و تندرستی، و نیز در پایان کارم و در تمام امورم نیک مقرر فرما و هر چه را در آینده نزدیک و دور دوست دارم همه را به من بنمایان و درهای خیرات را از نزد خویش به رویم بگشای ای شنوای دعا.»
سپس به سمت مسجد برو و زمانی که وارد مسجد شدی پیش از اینکه نماز را شروع کنی، این دعا را بخوان: «از او درخواست حاجت کند هر که در آسمانها و زمین است، و هر روزی او در کاری است. خدایا پس جایگاه حاجت مرا در زمره کار خودت قرار ده، و در کار خود حاجت مرا روا فرما، و حاجت من به درگاه تو خدایا آزادی از آتش دوزخ است و دیگر اینکه با ذات گرامی و بخشندهات به من رویآوری.»
سپس دو کف دست خود را رو به آسمان بگیر و این دعا را بخوان: «خدا بزرگتر است، خدا بزرگتر است، خدا بزرگتر است، منزه و بزرگ، و با وقار و عظمت، ستایش خدائی را که فرزندی نگرفته، و کسی در سلطنت شریک او نیست، و خواریای ندارد تا نیازمند یاور باشد، و به نحو کامل او را بزرگ شمار. خدا بزرگتر است، (خدای) شایسته بزرگی و ستایش و ثناء و تنزیه و شکوه، و معبودی نیست جز خدا، و خدا بزرگتر است، که نزاده و نه زائیده شده و همتائی برایش نیست خدا بزرگتر است، شریکی برای او در این بزرگ شماری نیست بلکه از روی اخلاص میگویم، و به خدای والای بزرگ پناه برم از شیطان رانده شده.
آنگاه هر دو پای خود را بر زمین محکم کن و به یکدیگر بچسبان و مواظب باش که توجه داشته باشی و به خود مشغول نگردی، و شروع به نماز کن، در رکعت اول حمد و قل هو اللَّه،
ص: 178
مما یدل علی أن لها تأثیرات فی العالم و قد کتب أهل علم الحروف فی ذلک کتبا یصعب فهمها علی أکثر العقول و یمکن أن یراد بالأسماء مدلولاتها من صفاته تعالی أو أنوار النبی و الأئمة علیهم السلام کما ورد أنهم أسماء الله الحسنی و الله یعلم غوامض الأسرار و حججه علیهم السلام.
الْمُتَهَجِّدُ(1)، وَ الْجَمَالُ،: صَلَاةٌ أُخْرَی لِعَلِیٍّ علیه السلام تُصَلِّی یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَأَوَّلُ مَا تَبْدَأُ بِهِ أَنْ تَقُولَ عِنْدَ وُضُوئِکَ بِسْمِ اللَّهِ بِسْمِ اللَّهِ بِسْمِ اللَّهِ خَیْرِ الْأَسْمَاءِ وَ أَکْرَمِ الْأَسْمَاءِ وَ أَشْرَفِ الْأَسْمَاءِ بِسْمِ اللَّهِ الْقَاهِرِ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَا قَلْبِی بِالْإِیمَانِ وَ رَزَقَنِی الْإِسْلَامَ اللَّهُمَّ تُبْ عَلَیَّ وَ طَهِّرْنِی وَ اقْضِ لِی بِالْحُسْنَی فِی عَافِیَةٍ وَ فِی عَاقِبَةِ أَمْرِی وَ جَمِیعِهِ وَ أَرِنِی کُلَّ الَّذِی أُحِبُّ فِی الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ الْخَیْرَاتِ مِنْ عِنْدِکَ یَا سَمِیعَ الدُّعَاءِ- ثُمَّ امْضِ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ قُلْ حِینَ تَدْخُلُهُ قَبْلَ أَنْ تَسْتَفْتِحَ الصَّلَاةَ- یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ- اللَّهُمَّ اجْعَلْ مِنْ شَأْنَکِ شَأْنَ حَاجَتِی وَ اقْضِ فِی شَأْنِکَ لِی حَاجَتِی وَ حَاجَتِی إِلَیْکَ اللَّهُمَّ الْعِتْقُ مِنَ النَّارِ وَ أَنْ تُقْبِلَ عَلَیَّ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ- ثُمَّ اجْعَلْ رَاحَتَیْکَ مِمَّا یَلِی السَّمَاءَ وَ قُلِ- اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ مُقَدَّساً مُعَظَّماً مُوَقَّراً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً اللَّهُ أَکْبَرُ أَهْلَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْحَمْدِ وَ الثَّنَاءِ وَ التَّقْدِیسِ وَ الْمَجْدِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ- لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا شَرِیکَ لَهُ فِی تَکْبِیرِی بَلْ مُخْلِصاً أَقُولُ وَ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ أَعُوذُ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ- وَ أَمْکِنْ قَدَمَیْکَ مِنَ الْأَرْضِ وَ أَلْصِقْ إِحْدَاهُمَا بِالْأُخْرَی وَ إِیَّاکَ وَ الِالْتِفَاتَ وَ حَدِیثَ النَّفْسِ وَ اقْرَأْ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ
ص: 178
و الم تنزیل سجده، را بخوان و اگر خواستی سوره های دیگر بخوانی عیبی ندارد هر چه توانستی بخوان، و در رکعت دوم پس از حمد سوره یس، و در رکعت سوم حم دخان، و در رکعت چهارم سوره تبارک، و سوره های دیگر نیز جز اینها خواستی بخوان.
و چون در رکعت اول از سوره فارغ شدی همچنان که ایستاده ای پیش از رکوع پانزده بار بگو: «معبودی نیست جز خدا و خدا بزرگتر است، و منزه است خدا و به ستایش او مشغولم، و بزرگ است خدا و برتر، آنچه خدا خواهد، جنبش و نیروئی نیست جز به اختیار خدا، پناهگاه و رهائی بخشی نیست از خدا جز بسوی خودش، منزه است خدا، و خدا بزرگتر است، و معبودی نیست جز خدا، و خدا بزرگتر است. و معبودی نیست جز خدا به شماره زوج و فرد، و ریگها و قطرات (باران) و به شماره کلمات کامل و پاک و مبارک پروردگارم.»
آنگاه دستهای خود را تا مقابل شانه هایت بلند کن و تکبیر بگو سپس به رکوع برو و همین ذکر را ده بار در رکوع بگو، آنگاه سر از رکوع بردار و ده بار بگو، سپس تکبیر گفته به سجده برو و ده بار در سجده این دعا را بگو، آنگاه سر از سجده بردار و ده بار بگو، سپس به سجده دوم برو و ده بار بگو سپس برخیز و پیش از قرائت ده بار دعا را بگو. آنگاه همانند آنچه را در رکعت اول نماز عمل نمودی، به جای آر و میگویی: «اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ» خدا بزرگتر است خدا بزرگتر است خدا بزرگتر است. مانند دعای اول.
و باید در هر دو رکعت تشهد بخوانی، و بگو: «به نام خدا، خدایا به درگاه تو رو کنم با این نمازم از روی اخلاص برای تو، شریکی برای تو نیست، منزهی تو و به ستایشت مشغولم، دروغ گفتند آنان که برای تو شریکی گرفتند، و هر تحیت و نمازی از آن خدا است، خدایا این نماز را نمازی پاک از ریاء و خود نمائی قرارش ده، و آن را نمازی پاکیزه برای من در پیش خود ذخیره فرما، و آن را از من بپذیر، ای یاور مؤمنان، خدایا درود فرست بر محمد و خاندان محمد، و بر همه پیامبرانت، و محمد و خاندان محمد را مخصوص گردان به برترین درودها، و بر فرشتگان مقربت سلام بفرست، و جبرائیل و میکائیل و اسرافیل را از سلام خود به فزاینده ترین سلامها مخصوص گردان. سپس سلام بفرست بر بندگان شایسته ات، و دوستان مخلص خود را از سلام خود به بادوامترین سلامها مخصوص گردان، و بر ایشان و همراه با آنها بر من و بر پدر و مادرم و بر همه مؤمنان برکت ده.»
آنگاه سلام نماز را داده و پس از سلام بگو: «خدایا من تو را گواه گیرم و گواهی تو بس است، من گواهی دهم که براستی توئی پروردگار من، و همانا رسول تو محمد صلّی اللَّه علیه و آله پیامبر من است، و همانا آن دین و آئین را که برای او مقرر داشتی همان دین من است، و همان
ص: 179
وَ الم تَنْزِیلُ السَّجْدَةَ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ بِغَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْقُرْآنِ مِمَّا تَیَسَّرَ وَ اقْرَأْ فِی الثَّانِیَةِ سُورَةَ یس وَ فِی الثَّالِثَةِ حم دُخَانٍ وَ فِی الرَّابِعَةِ تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ- وَ إِنْ أَحْبَبْتَ بِغَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْقُرْآنِ فَمَا تَیَسَّرَ مِنْهُ فَإِذَا قَضَیْتَ الْقِرَاءَةَ فِی الرَّکْعَةِ الْأَوْلَی فَقُلْ قَبْلَ أَنْ تَرْکَعَ وَ أَنْتَ قَائِمٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ وَ تَبَارَکَ اللَّهُ وَ تَعَالَی اللَّهُ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لَا مَلْجَأَ وَ لَا مَنْجَی مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عَدَدَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ الرَّمْلِ وَ الْقَطْرِ وَ عَدَدَ کَلِمَاتِ رَبِّی الطَّیِّبَاتِ التَّامَّاتِ الْمُبَارَکَاتِ- ثُمَّ ارْفَعْ یَدَیْکَ حِیَالَ مَنْکِبَیْکَ ثُمَّ کَبِّرْ وَ ارْکَعْ وَ قُلْ وَ أَنْتَ رَاکِعٌ عَشْراً ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ مِنْ رُکُوعِکَ فَقُلْهُ وَ أَنْتَ قَائِمٌ عَشْراً ثُمَّ کَبِّرْ وَ اسْجُدْ وَ قُلْ هَذَا الْکَلَامَ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ عَشْراً ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ مِنْ سُجُودِکَ فَقُلْهُ وَ أَنْتَ جَالِسٌ عَشْراً ثُمَّ اسْجُدِ الثَّانِیَةَ فَقُلْ فِی سُجُودِکَ عَشْراً ثُمَّ انْهَضْ إِلَی الثَّانِیَةِ فَقُلْ قَبْلَ أَنْ تَقْرَأَ عَشْراً ثُمَّ تَفْعَلُ کَمَا صَنَعْتَ فِی الْأَوَّلَةِ تَقُولُ- اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ مِثْلَ الْکَلَامِ الْأَوَّلِ وَ لْیَکُنْ تَشَهُّدُکَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ وَ الْأُخْرَیَیْنِ وَ تَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ إِنِّی وَجَّهْتُ إِلَیْکَ بِصَلَاتِی مُخْلِصاً لَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ کَذَبَ الْعَادِلُونَ بِکَ التَّحِیَّاتُ وَ الصَّلَاةُ لِلَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا صَلَاةً طَاهِرَةً مِنَ الرِّیَاءِ وَ اجْعَلْهَا زَاکِیَةً لِی عِنْدَکَ وَ تَقَبَّلْهَا مِنِّی یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَی جَمِیعِ أَنْبِیَائِکَ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ مِنْ صَلَوَاتِکَ بِأَفْضَلِهَا وَ سَلِّمْ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ اخْصُصْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ مِنْ سَلَامِکَ بِأَنْمَاهُ ثُمَّ صَلِّ عَلَی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ وَ اخْصُصْ أَوْلِیَاءَکَ الْمُخْلَصِینَ مِنْ سَلَامِکَ بِأَدْوَمِهِ وَ بَارِکْ عَلَیْهِمْ وَ
عَلَیَّ وَ عَلَی وَالِدَیَّ مَعَهُمْ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ- ثُمَّ سَلِّمْ وَ قُلْ بَعْدَ التَّسْلِیمِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ کَفَی بِکَ شَهِیداً وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ رَبِّی وَ أَنَّ رَسُولَکَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَبِیِّی وَ أَنَّ الدِّینَ الَّذِی شَرَعْتَ لَهُ دِینِی وَ أَنَ
ص: 179
کتابی که بر او نازل گشته راهبر و پیشوای من است، و گواهی دهم که گفته ات حق، و حُکمت حق، عطاء تو عدل و بهشتت حق و آتش دوزخت حق است، و همانا تو زندگان را میمیرانی و مردگان را زنده گردانی، و هر که در گور است را برانگیزی، و همانا تو مردم را برای روزی که شکی در آن نیست، گرد میآوری و هیچ یک از آنان را به جای نگذاری، و تو خلف وعده نمی کنی.
خدایا من تو را گواه گیرم و گواهی تو بس است پس برایم گواهی ده پروردگارا به اینکه تنها توئی نعمت دهنده بر من نه دیگری، و تنها توئی مولا و سرور منی خدایا به نعمتهای تو کارهای نیک را به پایان می رسد، خدایا بیامرز مرا آمرزشی قطعی، و هیچ گناهی برای من به جای مگذار، و به یاری تو پس از این مرتکب کار حرامی نخواهم شد، تندرستی ام ده آنچنان تندرستی که هرگز پس از آن گرفتار بلائی نشوم.
خدایا هدایتم کن چنان هدایتی که هرگز پس از آن گمراه نشوم، و از آنچه یادم داده ای سودمندم کن، و آن را دلیل قاطعی برای من قرار ده و آن را وسیله وبال و زیان من قرار مده، و روزیم بده روزی حلال و رسا، و مرا بدان قانع و خشنود گردان، و توبه مرا بپذیر، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ای بخشاینده، ای مهربان، مرا هدایت فرما، و از آتش دوزخ به من ترحم فرما، و مرا در مورد آنچه از حق که مورد اختلاف است به اذن خود هدایت و راهنمائیم فرما، که براستی تو هر که را بخواهی به راه راست راهنمائی کنی، و از شیطان رانده شده مرا محافظت فرما، و به محمد صلّی اللَّه علیه و آله از جانب من تحیتی با برکت و سلامی ابلاغ فرما، آمین آمین یا رب العالمین. (1)
نماز حضرت فاطمه سلام الله علیها
روایت7.
متهجّد: نماز حضرت فاطمه طاهره علیها السلام: دو رکعت است که در رکعت اول سوره حمد و صد مرتبه سوره قدر، و در رکعت دوم سوره حمد و صد مرتبه سوره اخلاص را میخوانی و چون سلام دادی تسبیح حضرت زهرا علیها السلام را به جای میآوری سپس میگویی: «پاک و منزّه است خداوند صاحب عزّت والا و بلند، منزّه است خداوند صاحب جلال و عظمت بلند و بزرگ، منزّه است خداوند صاحب فرمانروایی بالنده و گرانمایه و دیرینه، منزه است خدایی که لباس بهجت و زیبایی بر تن کرده منزه است خدایی که جامه نور و وقار بر تن پوشیده است. منزه است خدایی که که اثر پای مورچه را بر سنگ صاف میبیند منزه است خدایی که چگونگی پرواز پرنده را در هوا میبیند. منزه است خداوندی که این چنین است و کسی چون او نمیباشد.» و برای کسی که این نماز را خوانده و تسبیح را به پایان برده، شایسته است دو زانو و دو بازویش را عریان کند
ص: 180
الْکِتَابَ الَّذِی أَنْزَلْتَ عَلَیْهِ إِمَامِی وَ أَشْهَدُ أَنَّ قَوْلَکَ حَقٌّ وَ أَنَّ قَضَاءَکَ حَقٌّ وَ أَنَّ عَطَاءَکَ عَدْلٌ وَ أَنَّ جَنَّتَکَ حَقٌّ وَ أَنَّ نَارَکَ حَقٌّ وَ أَنَّکَ تُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ تُحْیِی الْمَوْتَی وَ أَنَّکَ تَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أَنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ- لَا تُغَادِرُ مِنْهُمْ أَحَداً وَ أَنَّکَ لَا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ کَفَی بِکَ شَهِیداً فَاشْهَدْ لِی یَا رَبِّ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْمُنْعِمُ عَلَیَّ لَا غَیْرُکَ وَ أَنْتَ مَوْلَایَ اللَّهُمَّ بِأَنْعُمِکَ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی مَغْفِرَةً عَزْماً لَا تُغَادِرُ لِی ذَنْباً وَ لَا أَرْتَکِبُ بِعَوْنِکَ لِی بَعْدَهَا مُحَرَّماً وَ عَافِنِی مُعَافَاةً لَا بَلْوَی بَعْدَهَا أَبَداً اللَّهُمَّ وَ اهْدِنِی هُدًی لَا أَضِلُّ بَعْدَهُ أَبَداً وَ انْفَعْنِی بِمَا عَلَّمْتَنِی وَ اجْعَلْهُ حُجَّةً لِی وَ لَا تَجْعَلْهُ حُجَّةً عَلَیَّ وَ ارْزُقْنِی حَلَالًا مُبَلَّغاً وَ رَضِّنِی بِهِ وَ تُبْ عَلَیَّ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ اهْدِنِی وَ ارْحَمْنِی مِنَ النَّارِ وَ اهْدِنِی لِمَا اخْتُلِفَ فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِکَ إِنَّکَ تَهْدِی مَنْ تَشَاءُ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ اعْصِمْنِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ أَبْلِغْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَنِّی تَحِیَّةً کَثِیرَةً طَیِّبَةً مُبَارَکَةً وَ سَلَاماً آمِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ (1).
الْمُتَهَجِّدُ،: صَلَاةُ الطَّاهِرَةِ فَاطِمَةَ علیها السلام هُمَا رَکْعَتَانِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ مِائَةَ مَرَّةٍ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ مِائَةَ مَرَّةٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا سَلَّمْتَ سَبَّحْتَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیه السلام ثُمَّ تَقُولُ سُبْحَانَ ذِی الْعِزِّ الشَّامِخِ الْمُنِیفِ سُبْحَانَ ذِی الْجَلَالِ الْبَاذِخِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ الْفَاخِرِ الْقَدِیمِ سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْبَهْجَةَ وَ الْجَمَالَ سُبْحَانَ مَنْ تَرَدَّی بِالنُّورِ وَ الْوَقَارِ سُبْحَانَ مَنْ یَرَی أَثَرَ النَّمْلِ فِی الصَّفَا سُبْحَانَ مَنْ یَرَی وَقْعَ الطَّیْرِ فِی الْهَوَاءِ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ هَکَذَا لَا هَکَذَا غَیْرُهُ- وَ یَنْبَغِی لِمَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ فَرَغَ مِنَ التَّسْبِیحِ أَنْ یَکْشِفَ رُکْبَتَیْهِ وَ ذِرَاعَیْهِ وَ
ص: 180
و هر قسمت از بدنش را که در سجده مینشیند، بدون آنکه مانعی بین او و زمین باشد، بر زمین نهد و دعا گوید و حاجتش را از خداوند بخواهد و هر دعایی که میخواهد بگوید. و در حال سجده میگوید: «ای کسی که غیر او پروردگاری نیست که او را بخوانند؛ ای کسی که به جز او، معبودی نیست که از وی بترسند؛ ای کسی که غیر پادشاهی او، پادشاهی نیست که از آن پرهیز شود؛ ای کسی که برای او وزیری نیست که نزد او روند؛ ای کسی که حاجب و دربانی ندارد که اهل رشوه باشد؛ ای کسی که دربانی ندارد که از در او درآیند؛ ای کسی که تقاضای زیاد از وی فقط باعث افزایش جود و بخشش او میشود؛ و ای کسی که گناه زیاد فقط باعث افزایش عفو و گذشت او میشود؛ پس بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و فلان و فلان کار را برایم انجام بده.» (1)
روایت8.
جمال الاسبوع: مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: مادرم فاطمه علیها السّلام دو رکعت نماز به جای می آورد که جبرئیل به او آموخته بود. سپس بعد از اتمام نماز این تسبیح را تلاوت می نمود: «وَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْعِزِّ الشَّامِخِ»پاک و منزّه است او که دارنده عزّت، بلندی مرتبه و مقام رفیع است - تا این سخن ایشان - «لَا هَکَذَا غَیْرُهُ»خداوندی که این چنین است و کسی چون او نمی باشد. سپس سید فرمود: و روایت شده که ایشان تسبیح نقل شده را پس از هر نماز فریضه تلاوت میفرمود سپس صد بار بر پیامبر و آل پیامبر درود میفرستد.
توضیح
جوهری گوید: «ناف الشیء ینوف» یعنی بلند شد و ذکر آن بالا رفت. و «أناف علی الشیء» یعنی بلند و شریف شد. و گوید: «البذخ» به معنای بزرگی است. و قد بذخ با کسره و تبذّخ یعنی متکبر شد و بالا رفت. و «شرف باذخ» یعنی والا. پایان نقل قول. «الفاخر و الفخر» یعنی صفات کمالیای که بدان فخر میورزد .
«یا من لیس دونه ملک یتقّی» یعنی هر کس عظمت و شکوهش را بشناسد، نمیترسد و از پادشاهانی که در مقابل او هستند، هراسی ندارد، زیرا همه آنان مقهور حکمفرمایی او هستند. و اگر از آنان بترسد در واقع برای اطاعت از امر او از آنان میترسد. سخن وی «یغشی» یعنی داده میشود.
میگویم
علی بن حسین بن باقی رحمۀ الله علیه در مصباح خود پس از ذکر فاطمه علیها السلام گوید: در برخی کتابهای اصحاب رحمهم الله حدیثی که به این صورت ذکر شده یافتم که با اسناد متصل از عبدالله بن حسن
ص: 181
یُبَاشِرَ بِجَمِیعِ مَسَاجِدِهِ الْأَرْضَ بِغَیْرِ حَاجِزٍ یَحْجُزُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا وَ یَدْعُوَ وَ یَسْأَلَ حَاجَتَهُ وَ مَا شَاءَ مِنَ الدُّعَاءِ وَ یَقُولَ وَ هُوَ سَاجِدٌ یَا مَنْ لَیْسَ غَیْرَهُ رَبٌّ یُدْعَی یَا مَنْ لَیْسَ فَوْقَهُ إِلَهٌ یُخْشَی یَا مَنْ لَیْسَ دُونَهُ مَلِکٌ یُتَّقَی یَا مَنْ لَیْسَ لَهُ وَزِیرٌ یُؤْتَی یَا مَنْ لَیْسَ لَهُ حَاجِبٌ یُرْشَی یَا مَنْ لَیْسَ لَهُ بَوَّابٌ یُغْشَی یَا مَنْ لَا یَزْدَادُ عَلَی کَثْرَةِ السُّؤَالِ إِلَّا کَرَماً وَ جُوداً وَ عَلَی کَثْرَةِ الذُّنُوبِ إِلَّا عَفْواً وَ صَفْحاً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا(1).
جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ لِأُمِّی فَاطِمَةَ علیها السلام رَکْعَتَانِ تُصَلِّیهِمَا عَلَّمَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَإِذَا سَلَّمَتْ سَبَّحَتِ التَّسْبِیحَ وَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْعِزِّ الشَّامِخِ إِلَی قَوْلِهِ لَا هَکَذَا غَیْرُهُ ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ یَقُولُ تَسْبِیحَهَا الْمَنْقُولَ بِعَقِبِ کُلِّ فَرِیضَةٍ ثُمَّ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ صلی الله علیه و آله مِائَةَ مَرَّةٍ(2).
قال الجوهری ناف الشی ء ینوف أی طال و ارتفع ذکره و أناف علی الشی ء أی أشرف و قال البذخ الکبر و قد بذخ بالکسر و تبذخ أی تکبر و علا و شرف باذخ أی عال انتهی و الفاخر و الفخر أی الصفات الکمالیة التی یفتخر بها.
یا من لیس دونه ملک یتقی أی من عرف عظمته و جلاله لا یخاف و لا یتقی الملوک الذین دونه لأنهم مقهورون لحکمه و إذا اتقاهم فإنما یتقیهم إطاعة لأمره قوله یغشی أی یؤتی.
روی السید علی بن الحسین بن باقی ره فی مصباحه بعد ذکر فاطمة علیها السلام وجدت فی بعض کتب أصحابنا رحمهم الله مَا هَذَا صُورَتُهُ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ
ص: 181
از پدرش از جدّش حسن بن علی از مادرش فاطمه علیها السلام روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمود: ای فاطمه آیا دعایی به تو یاد دهم که کسی به آن دعا نمیکند مگر اینکه برایش اجابت شود و در صاحب این دعا هیچ گونه سحر و جادویی و هیچ چیزی عمل نمیکند و شیطان متعرض او نمیگردد و هیچ دعایی از او برگردانده نمیشود و همه حاجتهای دور و نزدیکش که برای آن به سوی خداوند رو میکند، برآورده میشود؟ گفتم: بله ای پدرم، این در نزد من از دنیا و آنچه در دنیاست خوشایندتر است. آن را پس از نماز فاطمه زهراء ذکر کرده است. مصنف کتابی که این حدیث را در آن یافتم، گوید: پیامبر فرمود: میگویی:
«ای گرامی ترین نامی که یاد شده، و دیرینه ترین نام در عزّت و فرمانروایی، ای رحم کننده بر هر که از او طلب رحمت کند، و پناهِ هر که به او پناهنده شود، ای رحم کننده بر هر محزونی که شِکوه و شکایت به سوی او بَرَد، ای بهترین کسی که از او نیکی طلب شده و به سرعت، آن را اجابت فرمود، ای کسی که فرشتگان نورانی از او در هراسند! به حقّ نامهایی که حاملان عرشت، و آنان که در اطراف آن قرار دارند، و از هراس عقاب تو تسبیح و تنزیه تو را می گویند، تو را بدان نامها می خوانند، و به حقّ نامهایی که جبرئیل و میکائیل و اسرافیل تو را بدان نامها می خوانند، از تو می خواهم دعایم را اجابت کنی، و مشکلم را برطرف کرده، و گناهانم را بپوشانی.
ای کسی که فرمان می دهد نفخه صور در میان خلقش دمیده شود، و بناگاه آنان در زمینِ هموار خواهند بود(در قیامت)، و به حقّ آن نامی که استخوانهای پوسیده را زنده می کنی، از تو می خواهم که قلبم را زنده، سینه ام را گشاده، و امورم را اصلاح فرمایی. ای کسی که بقا و جاودانگی را ویژه خود قرار داده، و مرگ و زندگی و فنا را برای موجوداتش خلق فرموده، ای کسی که عملش مطابق گفتارش و گفتارش همانند فرمانش است، و فرمانش بر هر چه خواهد جاری می باشد.
به حقّ آن نامی که [حضرت ابراهیم] خلیل تو، آنگاه که در آتش انداخته می شد تو را بدان نام خواند، و تو دعایش را اجابت فرمودی، و گفتی: «یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ»{ ای آتش بر ابراهیم سرد و سلامت شو}، و به نامی که موسی از کنار طور ایمن تو را بدان نام خواند، و تو او را اجابت فرمودی، و به نامی که عیسی را از روح القدس آفریدی. و به نامی که یحیی را به زکریّا بخشیدی، و به نامی که رنج و مشقّت را از ایّوب مرتفع ساختی، و به نامی که توبه داود را پذیرفتی، و بادها را برای سلیمان مسخّر نمودی که به فرمان او به گردش در آیند، همچنین جنّ را برای او مسخّر کردی، و زبان پرندگان را به او آموختی. و به نامی که عرش را با آن آفریدی، و کُرسی را به آن خلق فرمودی، و روحانیین را با آن ایجاد کردی، و جنّ و انس را با آن خلق کردی، و به نامی که تمامی مخلوقات را پدید آوردی. و به نامی که آنچه
ص: 182
عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَتْ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فَاطِمَةُ أَ لَا أُعَلِّمُکِ دُعَاءً لَا یَدْعُو بِهِ أَحَدٌ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ وَ لَا یَعْمَلُ فِی صَاحِبِهِ سِحْرٌ وَ لَا شَیْ ءٌ وَ لَا یَعْرِضُ لَهُ شَیْطَانٌ وَ لَا تُرَدُّ لَهُ دَعْوَةٌ وَ تُقْضَی حَوَائِجُهُ کُلُّهَا الَّتِی یَرْغَبُ إِلَی اللَّهِ فِیهَا عَاجِلُهَا وَ آجِلُهَا قُلْتُ أَجَلْ یَا أَبَتِ لَهَذَا وَ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا ذَکَرَهُ بَعْدَ صَلَاةِ الزَّهْرَاءِ علیها السلام مُصَنِّفُ الْکِتَابِ الَّذِی وَجَدْتُهُ فِیهِ قَالَ تَقُولِینَ یَا اللَّهُ یَا أَعَزَّ مَذْکُورٍ وَ أَقْدَمَهُ قِدَماً فِی الْعِزِّ وَ الْجَبَرُوتِ یَا اللَّهُ یَا رَحِیمَ کُلِّ مُتَرَحِّمٍ وَ مَفْزَعَ کُلِّ مَلْهُوفٍ یَا اللَّهُ یَا رَاحِمَ کُلِّ حَزِینٍ یَشْکُو بَثَّهُ وَ حُزْنَهُ إِلَیْهِ یَا اللَّهُ یَا خَیْرَ مَنْ طُلِبَ الْمَعْرُوفُ مِنْهُ وَ أَسْرَعَهُ إِعْطَاءً یَا اللَّهُ یَا مَنْ تَخَافُ الْمَلَائِکَةُ الْمُتَوَقِّدَةُ بِالنُّورِ مِنْهُ أَسْأَلُکَ بِالْأَسْمَاءِ الَّتِی یَدْعُوکَ بِهَا حَمَلَةُ عَرْشِکَ وَ یُسَبِّحُونَ بِهَا شَفَقَةً مِنْ خَوْفِ عَذَابِکَ وَ بِالْأَسْمَاءِ الَّتِی یَدْعُوکَ بِهَا جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ إِلَّا أَجَبْتَنِی وَ کَشَفْتَ کُرْبَتِی یَا إِلَهِی وَ سَتَرْتَ ذُنُوبِی یَا مَنْ یَأْمُرُ بِالصَّیْحَةِ فِی خَلْقِهِ فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ أَسْأَلُکَ بِذَلِکَ الِاسْمِ الَّذِی تُحْیِی بِهِ الْعِظَامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ أَنْ تُحْیِیَ قَلْبِی وَ تَشْرَحَ صَدْرِی وَ تُصْلِحَ شَأْنِی یَا مَنْ خَصَّ نَفْسَهُ بِالْبَقَاءِ وَ خَلَقَ لِبَرِیَّتِهِ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاةَ یَا مَنْ فِعْلُهُ قَوْلٌ وَ قَوْلُهُ أَمْرٌ وَ أَمْرُهُ مَاضٍ عَلَی مَا یَشَاءُ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی دَعَاکَ بِهَا خَلِیلُکَ حِینَ أُلْقِیَ فِی النَّارِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ قُلْتَ- یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ وَ بِالاسْمِ الَّذِی دَعَا بِهِ مُوسَی مِنْ جَانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ دُعَاءَهُ وَ بِالاسْمِ الَّذِی کَشَفْتَ بِهِ عَنْ أَیُّوبَ الضُّرَّ وَ تُبْتَ عَلَی دَاوُدَ وَ سَخَّرْتَ لِسُلَیْمَانَ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ وَ الشَّیَاطِینَ وَ عَلَّمْتَهُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ بِالاسْمِ الَّذِی وَهَبْتَ لِزَکَرِیَّا یَحْیَی وَ خَلَقْتَ بِهِ عِیسَی مِنْ رُوحِ الْقُدُسِ مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ بِالاسْمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الْعَرْشَ وَ الْکُرْسِیَّ وَ بِالاسْمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الرُّوحَانِیِّینَ وَ بِالاسْمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ وَ بِالاسْمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ جَمِیعَ الْخَلْقِ وَ جَمِیعَ مَا أَرَدْتَ مِنْ
ص: 182
خواستی خلق فرمودی، و به نامی که بر هر چیز قادر شدی، به حقّ این نامها از تو می خواهم که حاجتم را برآوری، و خواسته هایم را اجابت فرمایی.»
چرا که به تو گفته میشود ای فاطمه: بله بله.
روایت9.
مصباح المتهجّد و کتابهای دیگر: نماز دیگر برای حضرت فاطمه علیها السلام که برای کار مهم و دشوار خوانده می شود: ابراهیم بن عمر صنعانی از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر گاه مشکل بزرگی بروز کرد دو رکعت نماز به جای می آوری، و این نمازی بوده که حضرت زهرا علیها السّلام به جای می آورده، در رکعت اوّل یک بار حمد و پنجاه بار سوره قل هو اللَّه احد خوانده و در رکعت دوم نیز همین طور، و بعد از سلام نماز صد بار بر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم صلوات می فرستی. سپس دو دستت را بلند میکنی و میگویی:
«بار خدایا، من به وسیله آنان به تو روی آوردم و به حقّ آنان به تو توسّل می جویم، همان حقّی که اساس و پایه آن را کسی جز تو نمی شناسد، و به حقّ آن کس که حقّش در نزد تو عظیم است، و به نامهای نیکو و پسندیده ات، و به کلمات و سخنان تامّ و کاملت که دستور فرمودی مرا به اینکه تو را به وسیله آنها بخوانم، و به همان اسم بزرگی که به ابراهیم علیه السّلام آموختی تا پرنده را به آنها صدا کند و پرنده او را اجابت کرد از تو تقاضا می کنم ؛ و به آن اسم عظیمی که به آتش گفتی: بر ابراهیم سرد و سلامت باش. پس چنین شد؛ و به حق محبوبترین نام هایی که داری، و شریف ترین آنها در نزدت، و برترین آنها، و به آن نامهایی که اگر تو را به آنها بخوانند به سرعت اجابت می کنی، و به آن نامهایی که نجات بخش ترین می باشند، و به هر آنچه که تو اهل آن، سزاوار آن و شایسته آنی: به تو متوسّل می شوم، و به تو روی می آورم، و آنچه را که از تو است صدقه می دهم، و از تو آمرزش می خواهم، و از تو بخشش می جویم، و به پیشگاه تو ناله و زاری می کنم؛ و در برابر تو سَرِ تواضع و تسلیم فرود می آورم؛ و از برای تو می ترسم، و در نزد تو به بد عملی خود اقرار می کنم، و از تو خواهش و تمنّا می نمایم.از تو می خواهم، به حقّ کتابهایی که بر پیامبرانت نازل فرمودی که درود و رحمت الهی بر آنان باد به حقّ تورات، انجیل و تمام قرآن عظیم از اوّل تا به آخر آن که در آن، نامهای اعظم تو گردآوری شده است، و به هر چه که نامهای اعظم تو در آن وجود دارد به تو تقرّب می جویم. از تو می خواهم که بر محمّد و خاندان او درود فرستی و مشکلات و سختی ها را از سر راه ایشان برداری، و گشایش در کار مرا با گشایش در کار آنان همراه سازی و در هر خیری آنان را مقدّم داشته ودر آن از آنان آغاز کنی، و از تو می خواهم که در چنین روزی درهای آسمان را برای دعای من بگشایی، و در این روز و شب، اجازه گشایش و بخشش درخواست مرا در دنیا و آخرت صادر فرمایی، چرا که فقر به من روی آورده و آسیب ها مرا فرا گرفته، نیازمندی بیچاره ام کرده، با ذلّت و خواری شناخته شده ام، تهیدستی بر من غالب شده، و عذاب بر من محقّق گشته، و گناهان مرا احاطه نموده.
ص: 183
شَیْ ءٍ وَ بِالاسْمِ الَّذِی قَدَرْتَ بِهِ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ أَسْأَلُکَ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ لَمَّا أَعْطَیْتَنِی وَ قَضَیْتَ بِهَا حَوَائِجِی فَإِنَّهُ یُقَالُ لَکِ یَا فَاطِمَةُ نَعَمْ نَعَمْ.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ، صَلَاةٌ أُخْرَی لَهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا تُصَلَّی لِلْأَمْرِ الْمَخُوفِ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ عُمَرَ الصَّنْعَانِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لِلْأَمْرِ الْمَخُوفِ الْعَظِیمِ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ هِیَ الَّتِی کَانَتِ الزَّهْرَاءُ علیها السلام تُصَلِّیهَا تَقْرَأُ فِی الْأَوَّلَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ فِی الثَّانِیَةِ مِثْلَ ذَلِکَ فَإِذَا سَلَّمْتَ صَلَّیْتَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَرْفَعُ یَدَیْکَ وَ تَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِهِمْ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِحَقِّهِمُ الَّذِی لَا یَعْلَمُ کُنْهَهُ سِوَاکَ وَ بِحَقِّ مَنْ حَقُّهُ عِنْدَکَ عَظِیمٌ وَ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ الَّتِی أَمَرْتَنِی أَنْ أَدْعُوَکَ بِهَا وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی أَمَرْتَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنْ یَدْعُوَ بِهِ الطَّیْرَ فَأَجَابَتْهُ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی قُلْتَ لِلنَّارِ- کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ فَکَانَتْ وَ بِأَحَبِّ أَسْمَائِکَ إِلَیْکَ وَ أَشْرَفِهَا عِنْدَکَ وَ أَعْظَمِهَا لَدَیْکَ وَ أَسْرَعِهَا إِجَابَةً وَ أَنْجَحِهَا طَلِبَةً وَ بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ مُسْتَحِقُّهُ وَ مُسْتَوْجِبُهُ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ وَ أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ أَتَصَدَّقُ مِنْکَ وَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَسْتَمْنِحُکَ وَ أَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ وَ أَخْضَعُ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَخْشَعُ لَکَ وَ أُقِرُّ لَکَ بِسُوءِ صَنِیعَتِی وَ أَتَمَلَّقُ وَ أُلِحُّ عَلَیْکَ وَ أَسْأَلُکَ بِکُتُبِکَ الَّتِی أَنْزَلْتَهَا عَلَی أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا فَإِنَّ فِیهَا اسْمَکَ الْأَعْظَمَ وَ بِمَا فِیهَا مِنْ أَسْمَائِکَ الْعُظْمَی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنْ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- وَ تَجْعَلَ فَرَجِی مَقْرُوناً بِفَرَجِهِمْ وَ تُقَدِّمَهُمْ فِی کُلِّ خَیْرٍ وَ تَبْدَأَ بِهِمْ فِیهِ وَ تُفَتِّحَ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لِدُعَائِی فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ تَأْذَنَ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ هَذِهِ اللَّیْلَةِ بِفَرَجِی وَ إِعْطَائِی سُؤْلِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقَدْ مَسَّنِی الْفَقْرُ وَ نَالَنِی الضُّرُّ وَ سَلَّمَتْنِی الْخَصَاصَةُ وَ أَلْجَأَتْنِی الْحَاجَةُ وَ تَوَسَّمْتُ بِالذِّلَّةِ وَ غَلَبَتْنِی الْمَسْکَنَةُ وَ حَقَّتْ عَلَیَّ الْکَلِمَةُ وَ أَحَاطَتْ بِیَ الْخَطِیئَةُ.
ص: 183
و این همان وقتی است که به اولیائت وعده اجابت داده ای. پس بر محمّد و آل او درود فرست، و دست شفا بخش خود را بر سر و روی من بکش و با دیده رحمت به من بنگر، و مرا در رحمت واسعه خود داخل نما، و با آن چهره (و روش و صفتی) که اگر با آن به اسیر رو کنی آزادش سازی، و اگر با آن به گمشده ای بنگری هدایت شود، و اگر با آن به آواره و سرگردانی بنگری به مقصد رسد، و اگر بر فقیری نظر کنی غنی و بی نیازش سازی، و اگر به آن صفت بر ضعیفی توجّه کنی قوّت یابد، و اگر بر ترسان و خائفی بنگری ایمن گردد،به من رو کن ای دارنده جلال و بزرگواری! و مرا به هنگام برخورد و رویارویی با دشمنت و دشمنم تنها مگذار.
ای کسی که، هیچ کس نمی داند چگونه است، و او و قدرتش چه طور است جز خودش، ای کسی که هوا را در آسمان مسدود نمودی، و زمین را بر روی آب گسترده ای و برای خود بهترین و برترین نامها را برگزیده ای، ای کسی که خود را به اسمی نامیده ای که هر که تو را به آن نام خواند اجابت می کنی، من از تو به حقّ آن اسم که شفیعی برتر و بالاتر از آن ندارم می خواهم، و به حقّ محمّد و خاندان محمّد می خواهم که بر محمّد درود فرستی و حوائج مرا برآورده سازی و صدای مرا به گوش محمّد، علی، فاطمه، حسن، حسین، علی، محمّد، جعفر، موسی، علی، محمّد، علی، حسن و حجّت- که درود و رحمت و برکات تو بر همه آنها باد- برسانی تا مرا در نزد تو شفاعت کنند و تو نیز شفاعت آنان را در حقّ من بپذیری و مرا مأیوس و ناامید برنگردانی، به حقّ تو که معبودی غیر از تو نیست، و به حقّ محمّد و خاندان محمّد فلان و فلان درخواست را برای من انجام بده، ای بزرگوار.» (1)
روایت10.
جمال الاسبوع: ابراهیم بن عمر صنعانی از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده تا فرموده ایشان: بعد از سلام نماز صد بار بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود میفرستی. سپس سید رحمه الله گوید:
نماز دیگری برای حضرت فاطمه صلوات الله علیها،
مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: مادرم فاطمه علیها السّلام نمازی به جای می آورد که جبرئیل به او آموخته بود. آن نماز دو رکعت است که در رکعت اول یک مرتبه سوره حمد و صد مرتبه سوره قدر را میخوانی و در رکعت دوم یک مرتبه سوره حمد و صد مرتبه سوره اخلاص را قرائت میکنی. بعد از سلام نماز با تسبیح طاهره - فاطمه - علیها السلام تسبیح میگویی. و آن تسبیحی است
ص: 184
وَ هَذَا الْوَقْتُ الَّذِی وَعَدْتَ أَوْلِیَاءَکَ فِیهِ الْإِجَابَةَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ امْسَحْ مَا بِی بِیَمِینِکَ الشَّافِیَةِ وَ انْظُرْ إِلَیَّ بِعَیْنِکَ الرَّاحِمَةِ وَ أَدْخِلْنِی فِی رَحْمَتِکَ الْوَاسِعَةِ وَ أَقْبِلْ إِلَیَّ بِوَجْهِکَ الَّذِی إِذَا أَقْبَلْتَ بِهِ عَلَی أَسِیرٍ فَکَکْتَهُ وَ عَلَی ضَالٍّ هَدَیْتَهُ وَ عَلَی حَائِرٍ أَدَّیْتَهُ وَ عَلَی مُقْتِرٍ أَغْنَیْتَهُ وَ عَلَی ضَعِیفٍ قَوَّیْتَهُ وَ عَلَی خَائِفٍ أَمِنْتَهُ وَ لَا تُخَلِّنِی لِقَاءَ عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا مَنْ لَا یَعْلَمُ کَیْفَ هُوَ وَ حَیْثُ هُوَ وَ قُدْرَتَهُ إِلَّا هُوَ یَا مَنْ سَدَّ الْهَوَاءَ بِالسَّمَاءِ وَ کَبَسَ الْأَرْضَ عَلَی الْمَاءِ وَ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ أَحْسَنَ الْأَسْمَاءِ یَا مَنْ سَمَّی نَفْسَهُ بِالاسْمِ الَّذِی بِهِ یَقْضِی حَاجَةَ کُلِّ طَالِبٍ یَدْعُوهُ بِهِ وَ أَسْأَلُکَ بِذَلِکَ الِاسْمِ فَلَا شَفِیعَ أَقْوَی لِی مِنْهُ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَقْضِیَ لِی حَوَائِجِی وَ تُسْمِعَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَلِیّاً وَ مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسَی وَ عَلِیّاً وَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُجَّةَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ وَ بَرَکَاتُکَ وَ رَحْمَتُکَ صَوْتِی فَیَشْفَعُوا لِی إِلَیْکَ وَ تُشَفِّعَهُمْ فِیَّ وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا یَا کَرِیمُ (1).
جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الْغَزَّالِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الصَّنْعَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَإِذَا سَلَّمْتَ صَلَّیْتَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِائَةَ مَرَّةٍ.
ثُمَّ قَالَ السَّیِّدُ ره
حَدَّثَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ الرَّازِیُّ وَ أَبُو الْفَرَجِ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی الْقَزْوِینِیُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سِنَانٍ الزَّاهِرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِأُمِّی فَاطِمَةَ علیها السلام صَلَاةٌ تُصَلِّیهَا عَلَّمَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام رَکْعَتَانِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ مِائَةَ مَرَّةٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ فَإِذَا سَلَّمْتَ سَبَّحْتَ تَسْبِیحَ الطَّاهِرَةِ علیها السلام وَ هُوَ التَّسْبِیحُ
ص: 184
گذشت و دو زانو و دو بازوانت را بر محل اقامه نماز مینهی و با این دعا، دعا میکنی و حاجتت را میطلبی که ان شاء الله به تو عطا میشود.
دعا: دو دستت را پس از صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بلند میکنی و میگویی:«اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِهِمْ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ الْعَظِیمِ الَّذِی لَا یَعْلَمُ کُنْهَهُ سِوَاکَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ» بار خدایا، من به وسیله آنان به تو روی آوردم و به حقّ عظیم تو از تو مسألت دارم همان حقّی که اساس و پایه آن را کسی جز تو نمی شناسد، تا پایان دعا. (1)
توضیح
«و استمنحک» یعنی بخشش و عطای تو را میخواهم و از تو طلب یاری و بخشش دارم. و در برخی نسخهها «استمیحک» با یاء آمده است. گفته میشود: «اسمتحت الرجل» یعنی از او طلب بخشش کردم. «المایح» کسی است که بر چاه فرود میآید و دلو را پر میکند. «و حقّت» یعنی لازم و واجب شد. «علی الکلمه» یعنی کلمه عذاب و آنچه بدان هشدار داده شده، یعنی به خاطر گناهانی که انجام دادم به مقتضای وعید و هشدار تو، مستحق عذاب و مجازات تو شدم. «الذی وعدت» یعنی در این فرموده تو: «أمّن یجیب المضطرّ اذا دعاه».
«و علی حائر ادّیته» در اکثر نسخهها با حاء بدون نقطه و در برخی نسخهها با جیم آمده و«الجور» به معنای رویگردانی از راه و مسیر است . آن به معنایی که با حاء مهمله دارد، نزدیک است یعنی بر کسی که از راه سرگردان شده یا از آن خارج شده، او را به قصد رسانی. و در جمال الاسبوع «و علی غائب» ذکر شده که آن آشکارتر است.
جوهری گوید: «اللقا» با فتحه چیزی است که به خاطر بیارزشی دور انداخته شود. و در النهایۀ در حدیث ابوذر آمده است: «مالی أراک لقّاً بقّاً» بدین صورت در روایت به صورت مخفف بر وزن عصا ذکر شده. و «اللقا» چیزی است که بر زمین میافتد و «البقا» تابع آن است. و از همین کلمه حدیث ابن حزام است که گوید: «و اخذت ثیابها فجعلت لقا» یعنی لباسش را گرفتی و آن را دور انداختی. و گفته شده اصل «اللقاء» این است که آنان چون طواف میکردند لباسهایشان را درمیآوردند و میگفتند: با لباسهایمان طواف نمیکنیم زیرا در آن لباسها از خداوند نافرمانی کردهایم پس آن را از خود دور میانداختند و آن لباس را «لقا» مینامیدند و هرگاه عبادتشان را انجام میدادند لباسها را بر نمیداشتند و با وجود حلال بودنش آن را (بر زمین) رها میکردند.
روایت11.
جمال الاسبوع،
نماز سرورمان حسن فرزند سرورمان علی بن ابی طالب علیهما السلام
را در روز جمعه ذکر کرد و آن مانند نماز امیرالمومنین علی علیه السلام چهار رکعت است.
نماز دیگری برای امام حسن علیه السلام
در روز جمعه است که آن چهار رکعت میباشد در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و بیست و پنج مرتبه سوره اخلاص قرائت میشود.
دعای امام حسن علیه السلام: «خداوندا، به واسطه جود و کرمت و به واسطه حضرت محمّد
ص: 185
الَّذِی تَقَدَّمَ وَ تَکْشِفُ عَنْ رُکْبَتَیْکَ وَ ذِرَاعَیْکَ عَلَی الْمُصَلَّی وَ تَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ تُعْطَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ الدُّعَاءُ تَرْفَعُ یَدَیْکَ بَعْدَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِهِمْ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ الْعَظِیمِ الَّذِی لَا یَعْلَمُ کُنْهَهُ سِوَاکَ- إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(1).
و أستمنحک أی أطلب منحتک و عطاءک و أسترفدک و فی بعض النسخ أستمیحک بالیاء یقال استمحت الرجل أی سألته العطاء و المائح الذی ینزل البئر فیملأ الدلو و حقت أی لزمت و وجبت علی الکلمة أی کلمة العذاب و الوعید به أی استحققت عقابک بما فعلت من الذنوب بمقتضی وعیدک الذی وعدت أی فی قولک أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ و علی حائر أدیته فی أکثر النسخ بالحاء المهملة و فی النسخ بالجیم و الجور المیل عن قصد الطریق و هو قریب من المهملة أی علی متحیر عن الطریق أو خارج عنه أدیته إلیه و فی جمال الأسبوع و علی غائب و هو أظهر.
و قال الجوهری اللقا بالفتح الشی ء الملقی لهوانه و فی النهایة فی حدیث أبی ذر ما لی أراک لقا بقا هکذا جاءا مخففین فی روایة بوزن عصا و اللقا الملقی علی الأرض و البقا إتباع و منه حدیث ابن حزام و أخذت ثیابها فجعلت لقا أی مرماة و قیل أصل اللقا أنهم کانوا إذا طافوا خلعوا ثیابهم و قالوا لا نطوف فی ثیاب عصینا الله فیها فیلقونها عنهم و یسمون ذلک الثوب لقا فإذا قضوا نسکهم لم یأخذوها و ترکوها بحلالها ملقاة.
جَمَالُ الْأُسْبُوعِ،: ذَکَرَ
فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ هِیَ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ مِثْلُ صَلَاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام
وَ هِیَ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ کُلُّ رَکْعَةٍ بِالْحَمْدِ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصُ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ مَرَّةً دُعَاءُ الْحَسَنِ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ
ص: 185
بنده و رسولت و به واسطه فرشتگان مقرّب درگاهت و پیامبرانت و فرستادگانت، به سوی تو تقرب و نزدیکی می جویم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی، و لغزشم را نادیده بگیری، و گناهانم را بپوشانی و بر من بیامرزی، حاجتم را برآورده فرمایی، و به اعمال زشتی که از من می دانی عذابم نکنی، زیرا مسلّما گذشت و بخششت مرا فرا می گیرد که تو بر هر چیزی توانائی.
نماز امام حسین بن علی صلوات الله علیهما
چهار رکعت است که در هر رکعت پنجاه مرتبه سوره فاتحه و پنجاه مرتبه سوره اخلاص را میخوانی و چون در هر رکعت رکوع بردی سوره فاتحه را ده بار و سوره اخلاص را ده با میخوانی و هرگاه سرت را از رکوع بلند کردی همین کار را انجام میدهی و در هر سجده و در میان هر دو سجده همین را انجام میدهی. و بعد از آنکه سلام نماز را دادی این دعا را بخوان:
«پروردگارا تو خداوندی هستی که خواسته آدم و حوا را اجابت فرمودی آنگاه که گفتند: «پروردگارا، ما بر خویشتن ستم کردیم، و اگر بر ما نبخشایی و به ما رحم نکنی، مسلماً از زیانکاران خواهیم بود.» و نوح تو را فرا خواند پس او را اجابت فرمودی او و خانوادهاش را از مصیبت و رنج بزرگ نجات دادی، و آتش نمرود را از خلیل خود ابراهیم خاموش کردی و آن را سرد و سلامت گرداندی. و تو همان خدائی هستی که دعای ایوب را اجاب نمودی آنگاه که پروردگارش را ندا داد: «به من آسیب رسیده است و تویی مهربان ترین مهربانان.» پس آسیب وارده بر او را برطرف کردی، و کسان او و نظیرشان را همراه با آنان مجدداً به وی عطا کردیم تا رحمتی از جانب تو و عبرتی برای خردمندان باشد.
و تو همان خداوندی هستی که دعای ذو النون را اجابت فرمودی آنگاه که در [دل] تاریکیها ندا در داد که: «معبودی جز تو نیست، منزّهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم.» پس او را از غم و غصه رهانیدی و تو همان خداوندی هستی که دعا و خواسته موسی و هارون را اجابت فرمودی آنگاه که فرمودی: «دعای هر دوی شما پذیرفته شد. پس ایستادگی کنید. و فرعون و قومش را غرق کردی. و گناه داوود را آمرزیدی و توبه او را پذیرفتی تا رحمتی از جانب تو و عبرتی باشد. و به عوض قربانی بزرگ، اسماعیل را باز رهانیدی پس از آنکه تن درداد و او را به پیشانی بر خاک افکند پس با فَرَج (رهایی) و روح (آرامش) او را ندا کردی.
و تو خداوندی هستی که زکریا تو را آهسته ندا کرد. گفت: «پروردگارا، من استخوانم سست گردیده و [موی] سرم از پیری سپید گشته، و- ای پروردگار من- هرگز در دعای تو ناامید نبوده ام.» و فرمودی: و ما را از روی رغبت و بیم می خواندند و در برابر ما فروتن بودند. و تو خداوندی هستی که دعای کسانی را که ایمان آوردند و اعمال نیک انجام دادند، اجابت نمودی تا از فضل و برکت خود بر آنان بیفزائی. پس مرا از جمله خوارترین دعاگویان و مشتاقان به سوی خودت قرار مده و دعایم را اجابت فرما همانطور که به حقی که آنان بر تو دارند، دعایشان را اجابت نمودی. پس با تطهیر خود مرا مطهر گردان و با قبولی نیکو نماز و دعایم را قبول کن و باقیمانده زندگیم را خوب بگردان و مرگم را خوب مقدر فرما و مرا در میان کسانی که پس از من میآیند جانشین قرار بده و با دعایم ای پروردگارم مرا محافظت فرما
ص: 186
عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُقِیلَنِی عَثْرَتِی وَ تَسْتُرَ عَلَیَّ ذُنُوبِی وَ تَغْفِرَهَا لِی وَ تَقْضِیَ لِی حَوَائِجِی وَ لَا تُعَذِّبَنِی بِقَبِیحٍ کَانَ مِنِّی فَإِنَّ عَفْوَکَ وَ جُودَکَ یَسَعُنِی إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.
أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْفَاتِحَةَ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصَ خَمْسِینَ مَرَّةً وَ إِذَا رَکَعْتَ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ تَقْرَأُ الْفَاتِحَةَ عَشْراً وَ الْإِخْلَاصَ عَشْراً وَ کَذَلِکَ إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ الرُّکُوعِ وَ کَذَلِکَ فِی کُلِّ سَجْدَةٍ وَ بَیْنَ کُلِّ سَجْدَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ الَّذِی اسْتَجَبْتَ لِآدَمَ وَ حَوَّاءَ إِذْ قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ وَ نَادَاکَ نُوحٌ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ نَجَّیْتَهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ وَ أَطْفَأْتَ نَارَ نُمْرُودَ عَنْ خَلِیلِکَ إِبْرَاهِیمَ فَجَعَلْتَهَا بَرْداً وَ سَلَاماً وَ أَنْتَ الَّذِی اسْتَجَبْتَ لِأَیُّوبَ إِذْ نَادَی رَبِ مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فَکَشَفْتَ مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیْتَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدَکَ وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ وَ أَنْتَ الَّذِی اسْتَجَبْتَ لِذِی النُّونِ حِینَ نَادَاکَ فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَنَجَّیْتَهُ مِنَ الْغَمِّ وَ أَنْتَ الَّذِی اسْتَجَبْتَ لِمُوسَی وَ هَارُونَ دَعْوَتَهُمَا حِینَ قُلْتَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما فَاسْتَقِیما وَ غَرَّقْتَ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ وَ غَفَرْتَ لِدَاوُدَ ذَنْبَهُ وَ تُبْتَ عَلَیْهِ رَحْمَةً مِنْکَ وَ ذِکْرَی وَ فَدَیْتَ إِسْمَاعِیلَ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ بَعْدَ مَا أَسْلَمَ وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ فَنَادَیْتَهُ بِالْفَرَجِ وَ الرُّوحِ وَ أَنْتَ الَّذِی نَادَاکَ زَکَرِیَّا نِدَاءً خَفِیّاً فَ قالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا وَ قُلْتَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ وَ أَنْتَ الَّذِی اسْتَجَبْتَ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لِتَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِکَ فَلَا تَجْعَلْنِی مِنْ أَهْوَنِ الدَّاعِینَ لَکَ وَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْکَ وَ اسْتَجِبْ لِی کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُمْ بِحَقِّهِمْ عَلَیْکَ فَطَهِّرْنِی بِتَطْهِیرِکَ وَ تَقَبَّلْ صَلَاتِی وَ دُعَائِی بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ طَیِّبْ بَقِیَّةَ حَیَاتِی وَ طَیِّبْ وَفَاتِی وَ اخْلُفْنِی فِیمَنْ أَخْلُفُ وَ احْفَظْنِی یَا رَبِّ بِدُعَائِی وَ
ص: 186
و نسل و ذریهای پاک و پسندیده برای من قرار ده که با محافظت و نگاهداری خود خود آن را احاطه کنی با همه آنچه که نسل و ذریه یکی از اولیاء و اهل طاعت خود را با رحمت خویش محافظت و احاطه کردی ای مهربانترین مهربانان.
ای خداوندی که بر هر چیز مراقب و نگهبانی و برای هر یک از بندگانت که به سوی دعا میکند اجابت کنندهای و برای هر درخواست کنندهای نزدیکی، از تو مسألت دارم ای که هیچ معبودی جز تو نیست زنده و پاینده ای، خدای یکتا و صمد، نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد. و با هر اسمی که بدان آسمان را برافراشتی و زمین را گستراندی و کوهها را استوار کردی و آب را جاری کردی و با آن ابر و خورشید و ماه و ستارهها و شب و روز را مسخر کردی و همه مخلوقات را آفریدی.
به عظمت ذات بزرگت که بدان آسمانها و زمین را نورانی کردی پس با آن تاریکیها روشن شد از تو مسألت دارم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و امر دنیا و آخرتم را کفایت بفرمایی و همه کارهایم را اصلاح بنمایی و مرا به اندازه یک چشم بر هم زدن به حال وا نگذاری و امر من و خانوادهام را اصلاح کنی و غم و غصه آنان را برایم کفایت فرمایی و با گنج و گنجینهها و بخشش گشادهات که هرگز پایان نمیپذیرد، من و آنها را بینیاز کنی و چشمههای حکمت را که به واسطه آن به من و به آن بندگانت که از آنها راضی هستی، سود می رساندی، در قلب من ثابت گردانی. و مرا در آخر الزمان پیشوا و امام پرهیزگاران قرار ده همانطور که ابراهیم خلیل را امام و پیشوا قرار دادی، زیرا با توفیق تو رستگاران رستگار میشوند و توبهکنندگان توبه میکنند و عبادتکنندگان تو را عبادت میکنند و با راهنمایی کردنت به راه راست، انسانهای صالح نیکوکار و فروتن که تو را پرستش میکنند و از تو هراس دارند، اصلاح میشوند و با راهنمایی تو نجاتیافتگان از آتش تو، نجات مییابند و مخلوقات هراسان تو از آن می ترسند و با خوار و زبون کردن تو دروغپردازان زیان دیدند و ظالمان هلاک شدند و غافلان غافل ماندند.
پروردگارا پرهیزگاری را به نفس من بده چرا که تو سرپرست و مولای نفس من هستی و تو بهترین کسی هستی که آن را پاکیزه گرداندی. پروردگارا هدایت نفسم را برایش آشکار نما و پرهیزگاریش را به آن الهام کن و هنگامی آن را بازستاندی با رحمت خویش بشارتش ده و از بهشت علیا بر آن نعمت فرود آر و مرگ و زندگیش را خوب بگردان و جای بازگشتن و جای اقامت و سکونتش را گرامی بدار چرا که تو سرپرست و مولایش هستی.»
نماز امام زین العابدین علیه السلام
چهار رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و صد مرتبه سوره اخلاص خوانده میشود.
دعای سرورمان زین العابدین علیه السلام: «ای خدایی که زیبایی را آشکار نموده و زشتی را می پوشانی
ص: 187
اجْعَلْ ذُرِّیَّتِی ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً تَحُوطُهَا بِحِیَاطَتِکَ بِکُلِّ مَا حُطْتَ بِهِ ذُرِّیَّةَ أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِکَ وَ أَهْلِ طَاعَتِکَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا مَنْ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ رَقِیبٌ وَ لِکُلِّ دَاعٍ مِنْ خَلْقِکَ مُجِیبٌ وَ مِنْ کُلِّ سَائِلٍ قَرِیبٌ أَسْأَلُکَ یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِی لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ- وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ وَ بِکُلِّ اسْمٍ رَفَعْتَ بِهِ سَمَاءَکَ وَ فَرَشْتَ بِهِ أَرْضَکَ وَ أَرْسَیْتَ بِهِ الْجِبَالَ وَ أَجْرَیْتَ بِهِ الْمَاءَ وَ سَخَّرْتَ بِهِ السَّحَابَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ وَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ خَلَقْتَ الْخَلَائِقَ کُلَّهَا أَسْأَلُکَ بِعَظَمَةِ وَجْهِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ فَأَضَاءَتْ بِهِ الظُّلُمَاتُ إِلَّا صَلَّیْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ کَفَیْتَنِی أَمْرَ مَعَاشِی وَ مَعَادِی وَ أَصْلَحْتَ لِی شَأْنِی کُلَّهُ وَ لَمْ تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ أَصْلَحْتَ أَمْرِی وَ أَمْرَ عِیَالِی وَ کَفَیْتَنِی هَمَّهُمْ وَ أَغْنَیْتَنِی وَ إِیَّاهُمْ مِنْ کَنْزِکَ وَ خَزَائِنِکَ وَ سَعَةِ فَضْلِکَ الَّذِی لَا یَنْفَدُ أَبَداً وَ أَثْبَتَّ فِی قَلْبِی یَنَابِیعَ الْحِکْمَةِ الَّتِی تَنْفَعُنِی بِهَا وَ تَنْفَعُ بِهَا مَنِ ارْتَضَیْتَ مِنْ عِبَادِکَ وَ اجْعَلْ لِی مِنَ الْمُتَّقِینَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ إِمَاماً کَمَا جَعَلْتَ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ إِمَاماً فَإِنَّ بِتَوْفِیقِکَ یَفُوزُ الْفَائِزُونَ وَ یَتُوبُ التَّائِبُونَ وَ یَعْبُدُکَ الْعَابِدُونَ وَ بِتَسْدِیدِکَ یَصْلُحُ الصَّالِحُونَ الْمُحْسِنُونَ الْمُخْبِتُونَ الْعَابِدُونَ لَکَ الْخَائِفُونَ مِنْکَ وَ بِإِرْشَادِکَ نَجَا النَّاجُونَ مِنْ نَارِکَ وَ أَشْفَقَ مِنْهَا الْمُشْفِقُونَ مِنْ خَلْقِکَ وَ بِخِذْلَانِکَ خَسِرَ الْمُبْطِلُونَ وَ هَلَکَ الظَّالِمُونَ وَ غَفَلَ الْغَافِلُونَ اللَّهُمَّ آتِ نَفْسِی تَقْوَاهَا فَأَنْتَ وَلِیُّهَا وَ مَوْلَاهَا وَ أَنْتَ خَیْرُ مَنْ زَکَّاهَا اللَّهُمَّ بَیِّنْ لَهَا هُدَاهَا وَ أَلْهِمْهَا تَقْوَاهَا وَ بَشِّرْهَا بِرَحْمَتِکَ حِینَ تَتَوَفَّاهَا وَ نَزَلَهَا مِنَ الْجِنَانِ عُلْیَاهَا وَ طَیِّبْ وَفَاتَهَا وَ مَحْیَاهَا وَ أَکْرِمْ مُنْقَلَبَهَا وَ مَثْوَاهَا وَ مُسْتَقَرَّهَا وَ مَأْوَاهَا فَأَنْتَ وَلِیُّهَا وَ مَوْلَاهَا.
أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ کُلُّ رَکْعَةٍ بِالْفَاتِحَةِ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصِ مِائَةَ مَرَّةٍ دُعَاءُ سَیِّدِنَا زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ یَا مَنْ لَمْ
ص: 187
و پرده دری نمی کنی، ای کسی که بزرگوارانه در می گذری، ای نیکو گذشت، ای گسترنده آمرزش، ای کسی که دو دست [جلال و جمال] را به رحمت گشاده ای، ای همدم هر مناجات و سخن درگوشی، و ای منتهای هر شکایت، ای بزرگوارانه گذشت کننده، ای صاحب امید بزرگ، ای کسی که پیش از استحقاق نعمتی ابتدائا شروع به عطا می کنی، ای پروردگار من، ای آقای من، ای مولای من، ای نهایت [آرزوی] من، از تو درخواست می نمایم، که بر محمّد و اهل بیتش درود فرستی.»
نماز امام باقر علیه السلام
دو رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره حمد و صد بار سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر میگویی.
دعای امام باقر علیه السلام: «پروردگارا ای بردبارِ با تأنیِ آمرزنده مهربان از تو مسألت دارم که از گناهانم و آنچه در نزد من است با خوبی خود درگذری و از عطا و بخشش خود به اندازهای به من عطا کن که مرا فرا بگیرد و در آنچه به من عطا کردی عمل به طاعت تو و فرمانبرداری از فرستادهات را الهام کن و از عفو و گذشت خود آنچه که کرامت و بزرگی تو مستوجبش است به من عطا کن. پروردگارا به من چیزی عطا کن که تو را سزد و با ما آن مکن که سزاوار آن هستیم. در واقع من به تو توسل کردهام و هرگز خیری به من نرسیده مگر از جانب تو ای بیناترین بینایان وای شنواترین شنوندگان و ای بهترین داوران و ای پناه دهنده پناهندگان و ای اجابت کننده دعای درماندگان بر محمد و آل محمد درود بفرست.»
نماز امام صادق علیه السلام
دو رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره فاتحه میخواند و صد مرتبه به خداوند شهادت میدهد(اشهد ان لا اله الا الله) .
دعای امام صادق علیه السلام: «ای سازنده هر ساخته شده و ای اصلاح کننده هر شکسته و ای حاضر در هر انجمن و ای گواه بر هر سخن درگوشی و ای دانای هر نهان و ای شاهدی که غایب نیست و ای چیرهای که کسی بر تو چیره نمیشود و ای نزدیکی که دور نیستی و ای مونس هر تنها و ای زندهای که زنده کننده مردگان و میراننده زندگانی، که بر هر شخصی به آنچه کرده، مراقب است و ای زندهای در هنگامی که هیچ زندهای نیست هیچ معبودی جز تو نیست بر محمد و آل محمد درود بفرست.»
نماز امام کاظم علیه السلام
دو رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و دوازده بار سوره اخلاص را میخواند.
دعای امام کاظم علیه السلام: «پروردگارا صداها در برابر عظمتت لرزان است و خیالات را به حریمت راهی نیست و همگی موجودات از تو ترسان اند و همه چیز به سوی تو در شتاب است و پیش قدرت تو هر چیزی از کار می افتد. پرتو نورت
ص: 188
یُؤَاخِذْ بِالْجَرِیرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ یَا عَظِیمَ الْعَفْوِ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا صَاحِبَ کُلِّ نَجْوَی یَا مُنْتَهَی کُلِّ شَکْوَی یَا کَرِیمَ الصَّفْحِ یَا عَظِیمَ الرَّجَاءِ یَا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا یَا رَبَّنَا وَ سَیِّدَنَا وَ مَوْلَانَا یَا غَایَةَ رَغْبَتِنَا أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
رَکْعَتَانِ کُلُّ رَکْعَةٍ بِالْحَمْدِ مَرَّةً وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ مِائَةَ مَرَّةٍ دُعَاءُ الْبَاقِرِ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا حَلِیمُ ذُو أَنَاةٍ غَفُورٌ وَدُودٌ أَنْ تَتَجَاوَزَ عَنْ سَیِّئَاتِی وَ مَا عِنْدِی بِحُسْنِ مَا عِنْدَکَ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی مِنْ عَطَائِکَ مَا یَسَعُنِی وَ تُلْهِمَنِی فِیمَا أَعْطَیْتَنِی الْعَمَلَ فِیهِ بِطَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی عَنْ عَفْوِکَ مَا أَسْتَوْجِبُ بِهِ کَرَامَتَکَ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَا تَفْعَلْ بِی مَا أَنَا أَهْلُهُ فَإِنَّمَا أَنَا بِکَ وَ لَمْ أُصِبْ خَیْراً قَطُّ إِلَّا مِنْکَ یَا أَبْصَرَ الْأَبْصَرِینَ وَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ وَ یَا جَارَ الْمُسْتَجِیرِینَ وَ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
رَکْعَتَیْنِ کُلَّ رَکْعَةٍ بِالْفَاتِحَةِ مَرَّةً وَ شَهِدَ اللَّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ دُعَاءُ الصَّادِقِ علیه السلام یَا صَانِعَ کُلِّ مَصْنُوعٍ وَ یَا جَابِرَ کُلِّ کَسِیرٍ وَ یَا حَاضِرَ کُلِّ مَلَإٍ وَ یَا شَاهِدَ کُلِّ نَجْوَی وَ یَا عَالِمَ کُلِّ خَفِیَّةٍ وَ یَا شَاهِدُ غَیْرَ غَائِبٍ وَ غَالِبُ غَیْرَ مَغْلُوبٍ وَ یَا قَرِیبُ غَیْرَ بَعِیدٍ وَ یَا مُونِسَ کُلِّ وَحِیدٍ وَ یَا حَیُّ مُحْیِیَ الْمَوْتَی وَ مُمِیتَ الْأَحْیَاءِ الْقَائِمُ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ یَا حَیُّ حِینَ لَا حَیَّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
رَکْعَتَیْنِ کُلَّ رَکْعَةٍ بِالْفَاتِحَةِ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مَرَّةً.
دُعَاءُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام إِلَهِی خَشَعَتِ الْأَصْوَاتُ لَکَ وَ ضَلَّتِ الْأَحْلَامُ فِیکَ وَ وَجِلَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْکَ وَ هَرَبَ کُلُّ شَیْ ءٍ إِلَیْکَ وَ ضَاقَتِ الْأَشْیَاءُ دُونَکَ وَ مَلَأَ
ص: 188
همه جا را فرا گرفته است. تو در شوکتت بلند مرتبه و در نیکویی ات ارزشمند و در توانایی ات بزرگی، تو خداوندی هستی که نگاهداری چیزی بر تو دشوار نیست. ای کسی که نعمت بر من ارزانی میداری و دشواریم را برطرف میکنی و نیازم را برآورده میکنی به حق اینکه هیچ معبودی جز تو نیست خواستهام را به من ببخاشی. به تو ایمان آوردم درحالی که دینم را برای تو خالص گردانیدم و تا آنجا که توانستم خود را در عمل به پیمان و وعده تو قرار دادم و به نعمتهایت اقرار دارم و گناهانی که جز تو کسی آن را نیامرزد، از تو آمرزش میطلبم. ای کسی که در عین بلند مرتبگی نزدیک و در نزدیک بودنت والا مقامی و در درخشندگی تابان و در حکم رانی نیرومندی، بر محمد و آل محمد درود بفرست.
نماز امام رضا علیه السلام
شش رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و ده بار سوره «هل اتی علی الانسان» را میخواند.
دعای امام رضا علیه السلام: «ای همراه من در هنگام سختی، ای ولی نعمت من و ای پروردگارم و ای پروردگار ابراهیم و اسحاق و یعقوب، ای پروردگار کهیعص و یس و قرآن کریم، ای بهترین کسی که از او درخواست میشود و ای بهترین کسی که فرا خوانده میشود و ای کسی که بهترین عطا کنندهای و ای بهترین پناهگاه از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی.»
نماز امام جواد علیه السلام
دو رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و هفتاد مرتبه سوره اخلاص را میخوانی.
دعای امام جواد علیه السلام: «ای پروردگار روحهای فانی و جسدهای پوسیده، به حق طاعت روحهایی که به دوستانشان باز میگردند و به اطاعت جسدهایی که با رگهای خویش التیام مییابند و به کلمه نافذت در بین آنان و به حقی که از ایشان می گیری، در حالی که مخلوقات در حضور تو منتظر هستند در باره آنان قضاوت کنی و به رحمت تو امید دارند و از مجازات تو میترسند، از تو مسألت دارم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و در دیدهام نور، و در دلم یقین، و بر زبانم ذکر شبانهروزت قرار دهی و عمل صالح به من ارزانی داری.»
نماز امام هادی علیه السلام
دو رکعت است که در رکعت اول سوره فاتحه و سوره یس و در رکعت دوم سوره حمد و سوره الرحمن را میخواند.
دعای امام هادی علیه السلام: «ای نیکوکار ای بسیار بخشنده و عطا بخش، ای گواه بر هر غایبی و ای نزدیکی که دور نیستی و ای چیرهای که مغلوب نمیشود و ای خدایی که جز خودش کسی نمیداند که وی چگونه است! ای خداوندی که کسی به قدرت او نمیرسد.
ص: 189
کُلَّ شَیْ ءٍ نُورُکَ فَأَنْتَ الرَّفِیعُ فِی جَلَالِکَ وَ أَنْتَ الْبَهِیُّ فِی جَمَالِکَ وَ أَنْتَ الْعَظِیمُ فِی قُدْرَتِکَ وَ أَنْتَ الَّذِی لَا یَئُودُکَ شَیْ ءٌ یَا مُنْزِلَ نِعْمَتِی یَا مُفَرِّجَ کُرْبَتِی وَ یَا قَاضِیَ حَاجَتِی أَعْطِنِی مَسْأَلَتِی بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ آمَنْتُ بِکَ مُخْلِصاً لَکَ دِینِی أَصْبَحْتُ عَلَی عَهْدِکَ وَ وَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ أَبُوءُ لَکَ بِالنِّعْمَةِ وَ أَسْتَغْفِرُکَ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِی لَا یَغْفِرُهَا غَیْرُکَ یَا مَنْ هُوَ فِی عُلُوِّهِ دَانٍ وَ فِی دُنُوِّهِ عَالٍ وَ فِی إِشْرَاقِهِ مُنِیرٌ وَ فِی سُلْطَانِهِ قَوِیٌّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
سِتُّ رَکَعَاتٍ کُلُّ رَکْعَةٍ بِالْفَاتِحَةِ مَرَّةً وَ هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ عَشْرَ مَرَّاتٍ دُعَاءُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیه السلام یَا صَاحِبِی فِی شِدَّتِی وَ یَا وَلِیِّی فِی نِعْمَتِی وَ یَا إِلَهِی وَ إِلَهَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ یَا رَبَ کهیعص وَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ أَسْأَلُکَ یَا أَحْسَنَ مَنْ سُئِلَ وَ یَا خَیْرَ مَنْ دُعِیَ وَ یَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطَی وَ یَا خَیْرَ مرتجًی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
رَکْعَتَیْنِ کُلُّ رَکْعَةٍ بِالْفَاتِحَةِ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصِ سَبْعِینَ مَرَّةً دُعَاءُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام اللَّهُمَّ رَبَّ الْأَرْوَاحِ الْفَانِیَةِ وَ الْأَجْسَادِ الْبَالِیَةِ أَسْأَلُکَ بِطَاعَةِ الْأَرْوَاحِ الرَّاجِعَةِ إِلَی أَحِبَّائِهَا وَ بِطَاعَةِ الْأَجْسَادِ الْمُلْتَئِمَةِ بِعُرُوقِهَا وَ بِکَلِمَتِکَ النَّافِذَةِ بَیْنَهُمْ وَ أَخْذِکَ الْحَقَّ مِنْهُمْ وَ الْخَلَائِقُ بَیْنَ یَدَیْکَ یَنْتَظِرُونَ فَصْلَ قَضَائِکَ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَکَ وَ یَخَافُونَ عِقَابَکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلِ النُّورَ فِی بَصَرِی وَ الْیَقِینَ فِی قَلْبِی وَ ذِکْرَکَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَی لِسَانِی وَ عَمَلًا صَالِحاً فَارْزُقْنِی.
رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْفَاتِحَةَ وَ یس وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الرَّحْمَنَ دُعَاءُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَادِی علیه السلام یَا بَارُّ یَا وَصُولُ یَا شَاهِدَ کُلِّ غَائِبٍ وَ یَا قَرِیبُ غَیْرَ بَعِیدٍ وَ یَا غَالِبُ غَیْرَ مَغْلُوبٍ وَ یَا مَنْ لَا یَعْلَمُ کَیْفَ هُوَ إِلَّا هُوَ یَا مَنْ لَا تُبْلَغُ قُدْرَتُهُ
ص: 189
پروردگارا با آن اسمت که از هر که خواهی مخفی و پوشیده و پنهان نگاه میداری که پاک و پاکیزه و مقدس، نور کامل زنده پاینده بزرگ، نور آسمانها و نور زمین، دانای نهان و آشکاری، بزرگ والا و بلندمرتبه است، از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود بفرستی.»
نماز امام حسن عسگری علیه السلام
چهار رکعت است که در دو رکعت اول یک بار سوره حمد و پانزده بار سوره «اذا زلزلت الارض» و در دو رکعت آخر در هر رکعت یک بار سوره حمد و پانزده بار سوره اخلاص را میخواند.
دعای امام حسن عسگری علیه السلام: «پروردگارا از تو خواهانم به خاطر اینکه حمد و ستایش مخصوص توست هیچ معبودی جز تو نیست، آغازگر پیش از هر چیزی و تو زنده پایندهای و هیچ معبودی جز تو نیست خداوندی هستی که چیزی تو را خوار و زبون نمیکند و تو هر زمان در کاری هستی، هیچ معبودی جز تو نیست آفریننده آنچه دیده میشود و آنچه دیده نمیشود هستی، دانایی بر هر چیزی بدون آنکه چیزی آموخته باشی. به خاطر نعمتهایت از تو مسألت دارم به اینکه تو خداوند پروردگار واحدی، هیچ معبودی جز تو نیست تو بخشنده بخشایشگری. و از تو خواهانم به خاطر اینکه هیچ معبودی جز تو نیست تک بیهمتا و یکتا و صمدی هستی که نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد.
و از تو خواهانم به خاطر اینکه تو خداوندی هستی که هیچ معبودی جز تو نیست، باریکبین آگاهی که بر هر شخصی به آنچه کرده، مراقب هستی، و مراقبِ نگاهدارندهای. و از تو خواهانم به خاطر اینکه تو خداوندی هستی که اول پیش از هر چیزی و آخر پس از هر چیزی و باطنی که از هر چیزی پوشیدهتری، سود و زیان به دست توست و حکیم دانایی. و از تو خواهانم به خاطر اینکه تو خداوندی هستی که هیچ معبودی جز تو نیست، تو زنده پاینده برانگیزنده ارث برنده بسیار مهربان بسیار نعمتبخشی، پدیدآورنده آسمانها و زمینی و صاحب شکوه و بزرگی، و صاحب بخشش، و صاحب عزّت و سلطنت هستی، هیچ معبودی جز تو نیست، علم و دانش تو هر چیزی را دربرگرفته است، و هر چیزی را به شمارش درآوردی، بر محمد و آل محمد درود بفرست.»
نماز حجت قائم علیه السلام
دو رکعت است که در هر رکعت سوره فاتحه را تا «ایاک نعبد و ایاک نستعین» میخوانی و سپس صد مرتبه عبارت «ایاک نعبد و ایاک نستعین» را میگویی سپس قرائت سوره فاتحه را به پایان میبری و پس از آن یک بار سوره اخلاص را میخوانی و پس از نماز دعا میکنی و میگویی: «پروردگارا بلا و مصیبت سخت شد، خفاء و نهان آشکار شد و زمین به خاطر گستردگی آسمان، تنگ شد و ای پروردگارم شکایت به سوی تو برده میشود و تویی تکیهگاه در سختی و آسانی. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست کسانی که
ص: 190
أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ بِاسْمِکَ الْمَکْنُونِ الْمَخْزُونِ الْمَکْتُومِ عَمَّنْ شِئْتَ الطَّاهِرِ الْمُطَهَّرِ الْمُقَدَّسِ النُّورِ التَّامِّ الْحَیِّ الْقَیُّومِ الْعَظِیمِ نُورِ السَّمَاوَاتِ وَ نُورِ الْأَرَضِینَ عَالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ الْعَظِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ بِالْحَمْدِ مَرَّةً وَ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ فِی الْأَخِیرَتَیْنِ کُلِّ رَکْعَةٍ بِالْحَمْدِ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصِ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً دُعَاءُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَنَّ لَکَ الْحَمْدَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْبَدِی ءُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الَّذِی لَا یُذِلُّکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ کُلَّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ خَالِقُ مَا یُرَی وَ مَا لَا یُرَی الْعَالِمُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ أَسْأَلُکَ بِآلَائِکَ وَ نَعْمَائِکَ بِأَنَّکَ اللَّهُ الرَّبُّ الْوَاحِدُ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْوَتْرُ الْفَرْدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِی لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ- وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ وَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ الْقَائِمُ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ الرَّقِیبُ الْحَفِیظُ وَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ اللَّهُ الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الْآخِرُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الْبَاطِنُ دُونَ کُلِّ شَیْ ءٍ الضَّارُّ النَّافِعُ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ وَ أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْبَاعِثُ الْوَارِثُ الْحَنَّانُ الْمَنَّانُ- بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ وَ ذُو الطَّوْلِ وَ ذُو الْعِزَّةِ وَ ذُو السُّلْطَانِ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَحَطْتَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً وَ أَحْصَیْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ إِلَی إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ثُمَّ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ثُمَّ تُتِمُّ قِرَاءَةَ الْفَاتِحَةِ وَ تَقْرَأُ بَعْدَهَا الْإِخْلَاصَ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ تَدْعُو عَقِیبَهَا فَتَقُولُ- اللَّهُمَّ عَظُمَ الْبَلَاءُ وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ وَ انْکَشَفَ الْغِطَاءُ وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ بِمَا وَسِعَتِ السَّمَاءُ وَ إِلَیْکَ یَا رَبِّ الْمُشْتَکَی وَ عَلَیْکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الَّذِینَ
ص: 190
ما را امر فرمودی که از آنان اطاعت کنیم، و ای پروردگارا با قائمشان در فرج آنها تعجیل بفرما و عزّت او را آشکار بنما، ای محمد ای علی ای علی ای محمد مرا کفایت کنید که شما برای من کافی هستید. ای محمد ای علی ای علی ای محمد مرا یاری دهید که شما یاری دهنده من هستید، ای محمد ای علی ای علی ای محمد مرا محفوظ نگاهدارید که شما نگاهدار من هستید. ای مولای من ای صاحب الزمان سه مرتبه: یاریم ده یاریم ده یاریم ده، مرا درک کن مرا درک کن مرا درک کن، امانم ده امانم ده امانم ده.» (1)
توضیح
میگویم: در نماز امام حسین علیه السلام ظاهر حدیث این است که قرائت نکردن در میان دو سجده است و در مختصر المصباح بدان تصریح کرده و گوید: چهار رکعت با هشتصد مرتبه سوره حمد و قل هو الله احد خوانده میشود سپس تفصیل آن را بیان کرد. اما سیّد در کتاب اقبال در اعمال شب نیمه شعبان این نماز را روایت کرده و گوید:
از خطّ شیخ ابو الحسن محمد بن هارون آنچه را نقل میکنم که گفته است اسناد آن را حذف کرده است، گوید: و از جمله نمازهای شب نیمه شعبان در نزد قبر سرورمان اباعبدالله الحسین علیه السلام چهار رکعتی است که در هر رکعت پنجاه مرتبه سوره فاتحه و پنجاه مرتبه سوره قل هو الله احد میخواند و این دو سوره را در رکوع ده بار میخواند و هرگاه از رکوع برخاستی ده بار دو سوره را میخوانی و در دو سجده و در میان دو سجده همین کار را انجام میدهی همانطور که در نماز تسبیح این کار را انجام میدهی سپس تسبیح را ذکر کرد و سپس دعا را بیان نمود.(2) و ظاهر تشبیه آن است که پس از دو سجده نیز سوره قرائت شود.
«و تلّه للجبین» یعنی او را بر زمین زد همانطور که گفته میشود «کبّه لوجهه» و جوهری گوید: «برح الخفاء» یعنی: امر آشکار گردید گویی پرده از بین رفته و زائل شده است.
روایت12.
دعوات الرواندی: نماز پیامبر و امامان صلوات الله علیهم را بر همان منوالی که ذکر شده ذکر کرده جز اینکه گفته است: نماز حسن و حسین علیهما السلام دو رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و بیست و پنج بار سوره اخلاص را میخواند. و گفته است: نماز زین العابدین دو رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره حمد و صد مرتبه آیۀ الکرسی را میخواند. و نماز امام صادق را به امام باقر علیهما السلام نسبت داده و گفته است: نماز امام صادق علیه السلام چهار رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره حمد و صد مرتبه تسبیحات چهارگانه را میخواند و گفته است: نماز امام نقی علیه السلام چهار رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره حمد و چهار بار سوره قل هو الله احد را میخواند.
ص: 191
أَمَرْتَنَا بِطَاعَتِهِمْ وَ عَجِّلِ اللَّهُمَّ فَرَجَهُمْ بِقَائِمِهِمْ وَ أَظْهِرْ إِعْزَازَهُ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ یَا عَلِیُّ یَا مُحَمَّدُ اکْفِیَانِی فَإِنَّکُمَا کَافِیَایَ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ یَا عَلِیُّ یَا مُحَمَّدُ انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا نَاصِرَایَ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ یَا عَلِیُّ یَا مُحَمَّدُ احْفَظَانِی فَإِنَّکُمَا حَافِظَایَ یَا مَوْلَایَ یَا صَاحِبَ الزَّمَانِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی الْأَمَانَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ (1).
أقول فی صلاة الحسین علیه السلام ظاهره عدم القراءة بعد السجدتین و صرح بذلک فی مختصر المصباح و قال یصلی أربع رکعات بثمانمائة مرة الحمد و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثم ذکر تفصیله لکن روی السید هذه الصلاة فی کتاب الإقبال فی أعمال لیلة النصف من شعبان قال نقلت من خط الشیخ أبی الحسن محمد بن هارون ما ذکر أنه حذف إسناده قال و من صلاة لیلة النصف من شعبان عند قبر سیدنا أبی عبد الله الحسین علیه السلام أربع رکعات یقرأ فی کل رکعة فاتحة الکتاب خمسین مرة و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خمسین مرة و یقرؤهما فی الرکوع عشر مرات و إذا استویت من الرکوع مثل ذلک و فی السجدتین و بینهما مثل ذلک کما تفعل فی صلاة التسبیح ثم ذکر التسبیح ثم ذکر الدعاء(2)
و ظاهر التشبیه وجود القراءة بعد السجدتین أیضا.
وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ أی صرعه کما یقال کبه لوجهه و قال الجوهری برح الخفاء أی وضح الأمر کأنه ذهب الستر و زال.
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ،: ذَکَرَ صَلَاةَ النَّبِیِّ وَ الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ کَمَا مَرَّ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ صَلَاةُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام رَکْعَتَانِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْفَاتِحَةَ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصَ خَمْساً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً وَ قَالَ صَلَاةُ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام رَکْعَتَانِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ نَسَبَ صَلَاةَ الصَّادِقِ إِلَی الْبَاقِرِ علیه السلام وَ قَالَ صَلَاةُ الصَّادِقِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ مَرَّةً وَ مِائَةَ مَرَّةٍ التَّسْبِیحَاتُ الْأَرْبَعُ وَ قَالَ صَلَاةُ النَّقِیِّ علیه السلام رَکَعَاتٌ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَرْبَعَ
ص: 191
و نماز امام جواد را به امام هادی علیهما السلام نسبت داده است و گوید: نماز امام عسگری علیه السلام دو رکعت است که در هر کعت یک بار سوره حمد و صد مرتبه سوره اخلاص را میخواند. و گوید: نماز امام مهدی علیه السلام دو رکعت است که در هر رکعت یک بار سوره حمد و صد مرتبه آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» را میخواند. سپس گوید: بعد از هر یک از این نمازها صد مرتبه بر پیامبر درود میفرستد سپس حاجت خود را از خداوند مسألت میکند .
ص: 192
مَرَّاتٍ وَ نَسَبَ صَلَاةَ الْجَوَادِ إِلَی الْهَادِی علیه السلام وَ قَالَ صَلَاةُ الْعَسْکَرِیِّ رَکْعَتَانِ فِی کُلٍّ مِنْهُمَا الْحَمْدُ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصُ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ قَالَ صَلَاةُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام رَکْعَتَانِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ مَرَّةً وَ مِائَةَ مَرَّةٍ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ثُمَّ قَالَ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِائَةَ مَرَّةٍ بَعْدَ کُلِّ صَلَاةٍ مِنْ هَذِهِ الصَّلَوَاتِ ثُمَّ یَسْأَلُ اللَّهَ حَاجَتَهُ.
ص: 192
باب دوم: فضیلت نماز جعفر بن ابی طالب علیه السلام و چگونگی آن و احکام مربوط بدان
روایات
روایت1.
جمال الاسبوع: علی بن موسی از پدرش موسی بن جعفر علیه السلام روایت میکند که گفت: مردی از پدرش جعفر بن محمد علیه السلام در باره نماز تسبیح سوال کرد. فرمود: آن نماز حبوه (عطیه ) است که پدرم از جدّم علی بن حسین علیه السلام روایت میکند که فرمود: زمانی که جعفر بن ابی طالب از سرزمین حبشه بازگشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از فاصله پرتاب یک تیر از محل استقرارش در خیبر او را دید. جعفر با دیدن پیامبر شتابان به سوی ایشان رفت، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را در آغوش گرفت و اندکی با او سخن گفت سپس سوار بر عضباء - شتر بریده گوش - شد و او را در پشت سر خود سوار کرد. زمانی که مرکب سواری آن دو را به حرکت درآورد پیامبر رو به سوی جعفر کرد و فرمود: ای جعفر ای برادر آیا به تو هدیهای ندهم؟ آیا چیزی به تو نبخشم؟ آیا تو را برنگزینم؟ گوید: مردم گمان کردند که ایشان به جعفر مقدار زیادی مال میبخشد. گوید: و آن در زمانی بود که خداوند خیبر را برای پیامبرش فتح گردانید و سرزمین و اموال و مردمش را به غنیمت ایشان درآورد. پس جعفر گفت: بله، پدر و مادرم به فدایت. پس پیامبر نماز تسبیح را به او آموخت.
امام صادق علیه السلام فرمود: و کیفیت این نماز اینگونه است که چهار رکعت با دو تشهد و دو سلام است. پس هرگاه شخصی خواست آن نماز را به جای آورد باید رو به قبله کند و در رکعت اول سوره حمد و سوره اذا زلزلت، و در رکعت دوم سوره حمد و سوره عادیات را قرائت میکند. و در رکعت سوم سوره حمد و سوره اذا جاء نصر الله و الفتح، و در رکعت چهارم سوره حمد و سوره قل هو الله احد را میخوانی. و چون در هر رکعت قرائت را به پایان بردی، باید پیش از رکوع پانزده مرتبه بگوید: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر»، و ده مرتبه آن را در رکوع بگوید و چون از رکوع برخاست ده بار آن را میگوید و چون به سجده رفت ده بار آن را میگوید و چون در میان دو سجده نشست ده بار آن را میگوید و در سجده دوم
ص: 193
جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا عَنْ عِدَّةِ طُرُقٍ إِلَی أَبِی الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَاهُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ صَلَاةِ التَّسْبِیحِ فَقَالَ تِلْکَ الْحَبْوَةُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ لَمَّا قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ أَرْضِ الْحَبَشَةِ تَلَقَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی غَلْوَةٍ مِنْ مغرسه [مُعَرَّسِهِ] بِخَیْبَرَ فَلَمَّا رَآهُ جَعْفَرٌ أَسْرَعَ إِلَیْهِ هَرْوَلَةً فَاعْتَنَقَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَادَثَهُ شَیْئاً ثُمَّ رَکِبَ الْعَضْبَاءَ وَ أَرْدَفَهُ فَلَمَّا انْبَعَثَتْ بِهِمَا الرَّاحِلَةُ أَقْبَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا جَعْفَرُ یَا أَخِی أَ لَا أَحْبُوکَ أَ لَا أُعْطِیکَ أَ لَا أَصْطَفِیکَ قَالَ فَظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ یُعْطِی جَعْفَراً عَظِیماً مِنَ الْمَالِ قَالَ وَ ذَلِکَ لَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ خَیْبَرَ وَ غَنَّمَهُ أَرْضَهَا وَ أَمْوَالَهَا وَ أَهْلَهَا فَقَالَ جَعْفَرٌ بَلَی فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی فَعَلَّمَهُ صَلَاةَ التَّسْبِیحِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ صِفَتُهَا أَنَّهَا أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ بِتَشَهُّدَیْنِ وَ تَسْلِیمَتَیْنِ فَإِذَا أَرَادَ امْرُؤٌ أَنْ یُصَلِّیَهَا فَلْیَتَوَجَّهْ فَلْیَقْرَأْ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی- سُورَةَ الْحَمْدِ وَ إِذا زُلْزِلَتِ وَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ سُورَةَ الْحَمْدِ وَ وَ الْعادِیاتِ وَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الثَّالِثَةِ- الْحَمْدَ وَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ- وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَلْیَقُلْ قَبْلَ الرُّکُوعِ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ یقل [یَقُولُ] ذَلِکَ فِی رُکُوعِهِ عَشْراً وَ إِذَا اسْتَوَی مِنَ الرُّکُوعِ قَائِماً قَالَهَا عَشْراً فَإِذَا سَجَدَ قَالَهَا عَشْراً فَإِذَا جَلَسَ بَیْنَ السَّجْدَتَیْنِ قَالَهَا عَشْراً فَإِذَا سَجَدَ الثَّانِیَةَ
ص: 193
ده بار آن را میگوید و هنگامی که نشست تا برخیزد آن را پیش از اینکه بایستد ده بار میگوید. آن را در چهار رکعت انجام میدهد که سیصد مرتبه، و هزار و دویست تسبیح خواهد شد. (1)
توضیح
«الغلوۀ» پایان پرتاب یک تیر است. «من مغرسه» به صورت مجازی یعنی مکان استقرار آن. (2)
روایت2.
جمال الاسبوع: سخن در باره آخرین سجده آن نماز: ابان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: در آخرین رکعت از نماز جعفر بن ابی طالب علیه السلام میگوید:
«منزه است خداوند واحد احد، منزه است خداوند احد صمد، منزه است خداوندی که نه کس را زاده و نه از کس زائیده شده و او را هیچ همتایی نباشد، منزه است خداوندی که هیچ همسر و فرزندی اختیار نکرده است، منزه است خداوندی که جامه عزت و وقار را به تن کرده، منزه است خداوندی که با مجد و بزرگی، بزرگ و گرامی شده، منزه است خداوندی که علمش همه چیز را در برگرفته، منزه است خداوندی که دارای فضل و بخشش بسیار است، منزه است خداوندی که دارای منّت و نعمتها است، منزه است خداوندی که قدرت و کرم از آنِ اوست، منزه است خداوند صاحب ملک و ملکوت، منزه است خداوند صاحب عزت و جبروت، منزه است خداوند زنده که نمیمیرد، منزه است خداوندی که همه جای آسمان تسبیح او گویند، منزه است خداوندی که زمین و هر که بر روی آن است تسبیح او گویند، منزه است خداوندی که پرندگان در لانههایشان تسبیح او گویند، منزه است خداوندی که درندگان در بیشههایشان تسبیح او گویند، منزه است خداوندی که ماهیان، و جانوران زهردار دریا تسبیح او گویند. منزه است خداوندی که تسبیح جز برای او شایسته احدی نیست، منزه است خداوندی که علمش همه چیز را فرا گرفته است. ای صاحب نعمت و بخشش، ای صاحب منت و فضل، ای صاحب نیرو و کرم از تو درخواست میکنم به عظمت آن جایگاهها از عرشت که عظمت و عزت بسته بدان است و به حق منتهای رحمتت از کتابت و به اسم اعظمت که بالاترین است و به حق کلمات تامّهات که بر محمد
ص: 194
قَالَهَا عَشْراً فَإِذَا جَلَسَ لِیَقُومَ قَالَهَا قَبْلَ أَنْ یَقُومَ عَشْراً یَفْعَلُ ذَلِکَ فِی الْأَرْبَعِ رَکَعَاتٍ یَکُونُ ثَلَاثَمِائَةِ دَفْعَةٍ تَکُونُ أَلْفاً وَ مِائَتَیْ تَسْبِیحَةٍ(1).
الغلوة الغایة مقدار رمیة من مغرسه [معرسه] أی من محل قراره مجازا(2).
الْجَمَالُ، الْقَوْلُ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنْهَا حَدَّثَ أَبُو مُحَمَّدٍ هَارُونُ بْنُ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَشْیَمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَقُولُ فِی آخِرِ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ- وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْوَقَارَ سُبْحَانَ مَنْ تَعَظَّمَ بِالْمَجْدِ وَ تَکَرَّمَ بِهِ سُبْحَانَ مَنْ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْمُهُ سُبْحَانَ ذِی الْفَضْلِ وَ الطَّوْلِ سُبْحَانَ ذِی الْمَنِّ وَ النِّعَمِ سُبْحَانَ ذِی الْقُدْرَةِ وَ الْأَمْرِ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ سُبْحَانَ ذِی الْعِزِّ وَ الْجَبَرُوتِ سُبْحَانَ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ سُبْحَانَ مَنْ سَبَّحَتْ لَهُ السَّمَاءُ بِأَکْنَافِهَا سُبْحَانَ مَنْ سَبَّحَ لَهُ الْأَرَضُونَ وَ مَنْ عَلَیْهَا سُبْحَانَ مَنْ سَبَّحَتْ لَهُ الطَّیْرُ فِی أَوْکَارِهَا سُبْحَانَ مَنْ سَبَّحَتْ لَهُ السِّبَاعُ فِی آجَامِهَا سُبْحَانَ مَنْ سَبَّحَتْ لَهُ حِیتَانُ الْبَحْرِ وَ هَوَامُّهُ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ سُبْحَانَ مَنْ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْمُهُ یَا ذَا النِّعْمَةِ وَ الطَّوْلِ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الْفَضْلِ یَا ذَا الْقُوَّةِ وَ الْکَرَمِ أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ الْأَعْلَی وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ کُلِّهَا أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ
ص: 194
و آل او درود فرستی و برای من چنین و چنان کنی.» (1)
مصباح المتهجّد (2) و اختیار و منهاج الصلاح: به صورت مرسل همین حدیث را ذکر کرده است.
روایت3.
جمال: دعای پس از نماز جعفر علیه السلام و به نماز تسبیح شناخته شده است:
حسن بن قاسم عباسی گوید: نزد موسی بن جعفر علیه السلام رفتم درحالی که ایشان در هنگام بالا آمدن روز در روز جمعه نماز جعفر علیه السلام را به جا میآورد. پشت سر او نماز نخواندم تا اینکه نماز را به پایان برد سپس دستانش را رو به آسمان بلند کرد و فرمود:
«ای کسی که زبانها بر او پوشیده نمیماند و صداها بر او مشابه و نامعلوم نمیشود، و ای کسی که هر زمانی در کاری است، ای کسی که کاری او را از کاری باز نمیدارد، ای تدبیرکننده امور، ای کسی که هر که را در قبر است برمیانگیزی، ای کسی که استخوانها را در حالی که پوسیدهاند زنده میکنی، ای نیرومند ای کسی که دارای نیروی بسیاری، ای کسی که هر چه اراده کند انجام میدهد، ای کسی که بدون هیچ حسابی به هر که خواهد روزی میبخشد، ای روزی دهنده جنین و کودک خردسال، ای رحم کننده بر پیر سالخورده، و ای گردآورنده (اصلاح کننده) استخوان های شکسته، ای گیرنده آنان که از تو در گریزند، و ای هدف و غایت خواهندگان، ای کسی که آنچه در درونها است و آنچه دلها پنهان میدارد را میدانی.
ای ارباب اربابها، ای سرور سروران، ای خدای خدایان، ای جبار جباران، ای مالک دنیا و آخرت، ای کسی که آب را در گیاهان جاری میکنی و ای پدیدآورنده مزه میوهها، از تو میخواهم با آن نامت که از عظمتت برگرفتی و به حق عظمتت که از کبریای خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق کبریائیت که آن را از کینونیت خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق کینونتت که آن را از بخشش خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق جودت که آن را از عزت خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق عزتت که آن را از کرم خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق کرمت که آن را از رحمت خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق رحمتت که آن را از رأفت خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق رأفتت که آن را از بردباری خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق بردباریت که آن را از لطف خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق لطفت که آن را از قدرت خود برگرفتی از تو مسألت دارم و به حق همه نامهایت، از تو مسألت دارم به حق اسم مسلّط و عزتمند و قادرت که بر هر کاری که میخواهی توانایی.
ص: 195
وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا(1).
المتهجد(2)، و الإختیار، و منهاج الصلاح، مرسلا: مثله.
الْجَمَالُ، الدُّعَاءُ بَعْدَ صَلَاةِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ یُعْرَفُ بِصَلَاةِ التَّسْبِیحِ حَدَّثَ أَبُو الْمُفَضَّلِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ الْعَبَّاسِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرٍ علیه السلام عِنْدَ ارْتِفَاعِ النَّهَارِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَلَمْ أُصَلِّ خَلْفَهُ حَتَّی فَرَغَ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ- یَا مَنْ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ اللُّغَاتُ وَ لَا تَتَشَابَهُ عَلَیْهِ الْأَصْوَاتُ وَ یَا مَنْ هُوَ کُلُّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ یَا مَنْ لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأْنٍ یَا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ یَا بَاعِثَ مَنْ فِی الْقُبُورِ یَا مُحْیِیَ الْعِظَامِ وَ هِیَ رَمِیمٍ یَا بَطَّاشُ یَا ذَا الْبَطْشِ الشَّدِیدِ یَا فَعَّالًا لِمَا یُرِیدُ یَا رَازِقَ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ یَا رَزَّاقَ الْجَنِینِ وَ الطِّفْلِ الصَّغِیرِ وَ یَا رَاحِمَ الشَّیْخِ الْکَبِیرِ وَ یَا جَابِرَ الْعَظْمِ الْکَسِیرِ یَا مُدْرِکَ الْهَارِبِینَ وَ یَا غَایَةَ الطَّالِبِینَ یَا مَنْ یَعْلَمُ مَا فِی الضَّمِیرِ وَ مَا تُکِنُّ الصُّدُورُ یَا رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ سَیِّدَ السَّادَاتِ وَ إِلَهَ الْآلِهَةِ وَ جَبَّارَ الْجَبَابِرَةِ وَ مَلِکَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ یَا مُجْرِیَ الْمَاءِ فِی النَّبَاتِ وَ یَا مُکَوِّنَ طَعْمِ الثِّمَارِ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی اشْتَقَقْتَهُ مِنْ عَظَمَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِعَظَمَتِکَ الَّتِی اشْتَقَقْتَهَا مِنْ کِبْرِیَائِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِکِبْرِیَائِکَ الَّتِی اشْتَقَقْتَهَا مِنْ کَیْنُونِیَّتِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِکَیْنُونِیَّتِکَ الَّتِی اشْتَقَقْتَهَا مِنْ جُودِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِجُودِکَ الَّذِی اشْتَقَقْتَهُ مِنْ عِزِّکَ وَ أَسْأَلُکَ بِعِزِّکَ الَّذِی اشْتَقَقْتَهُ مِنْ کَرَمِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِکَرَمِکَ الَّذِی اشْتَقَقْتَهُ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی اشْتَقَقْتَهَا مِنْ رَأْفَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِرَأْفَتِکَ الَّتِی اشْتَقَقْتَهَا مِنْ حِلْمِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِحِلْمِکَ الَّذِی اشْتَقَقْتَهُ مِنْ لُطْفِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِلُطْفِکَ الَّذِی اشْتَقَقْتَهُ مِنْ قُدْرَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ کُلِّهَا وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمُهَیْمِنِ الْعَزِیزِ الْقَدِیرِ عَلَی مَا تَشَاءُ مِنْ أَمْرِکَ.
ص: 195
ای خداوندی که آسمان را بدون ستون برافراشتی و زمین را بدون تکیهگاه گستراندی و مخلوقات را بی آنکه به آنان نیاز داشته باشی، آفریدی جز اینکه احسان و نعمتهای گوناگون را بر آنان افاضه کنی و حکمت خویش را آشکار کنی و قدرت خویش را بنمایانی. گواهی میدهم ای سرورم که تو با آفرینش آنان انس و الفت نگرفتی به سبب هراس از تنهاییات، و برای هیچ یک از کارهایت از غیر خود یاری نگرفتی. از تو خواهانم به حق بینیازی تو از مخلوقاتت و نیازمندی آنان به تو و فقر و نیازمندیشان به تو، که بر محمد برگزیدهات از میان مخلوقات و اهل بیت مطهرش که امامان هدایتگرند درود بفرستی و در کار این بنده خوار و ذلیلت که در مقابل توست گشایش و راه گریزی قرار ده.
ای سرورم بر محمد و آل محمد درود بفرست و ترس و هراس از تو را در طول زندگیم به من روزی بده .
سرورم به بنده اسیرت که در مقابل توست رحم کن، سرورم به بندهات که در گروِ عملش است رحم کن، ای سرورم بندهات را که در دریای گناهان غرق شده نجات بده، ای سرورم به بندهات که به گناهش و به جسارتش در برابر تو اعتراف کرده رحم بنما، ای سرورم اگر به من رحم نکنی نابودی و هلاک بر وارد میشود ای سرورم. این جایگاه شخصی است که از مجازت تو به بخشش تو پناه برده است، این جایگاه بینوای درمانده است، این جایگاه تهیدست بینوای ناچیز است که نیازمند مالک و خداوندی بخشنده و مهربان است، وای بر من چه بسیار که از آنچه از من خواسته شده، من غافل شدم.
ای سرورم این جایگاه گناهکاری است که از مجازات تو به بخششت پناه برده، این جایگاه کسی است که چارهجوییاش قطع گردیده و امیدش ناکام شده جز برای تو. این جایگاه رنج دیده اسیر است، این جایگاه طرد شده آواره است. ای سرورم از لغزشهایم درگذر ای درگذرنده از لغزشها، ای سرورم خواستهام را به من عطا کن. سرورم به بدن ضعیفم و پوست نازکم که هیچ توانی در مقابل سوزش آتش دوزخ ندارد، رحم کن. ای سرورم به من رحم کن زیرا من بنده و فرزند بنده و فرزنده کنیز تو هستم، من در اختیار تو و در قبضه تو هستم، هیچ توانی برای بیرون رفتن از سلطنتت ندارم. سرورم چگونه میتوانم نجات یابم درحالی که نجات و رستگاری جز نزد تو وجود ندارد و چگونه به رحمت دستیابم درحالی که رحمت جز از جانب تو یافت نمیشود.
ای معبود پیامبران و مولای پرهیزگاران و ای پدیدآورنده کرامات فراوان، تو را قصد کردم و حاجتم را نزد تو آوردم و از اسرافکاری بر خودم نزد تو شکایت بردم، و از تو یاری میجویم پس مرا یاری ده، و از آنچه در برابر تو جسارت کردم مرا نجات بده، ای سرورم. وای بر من کجا بگریزم از کسی که همه مخلوقات
ص: 196
یَا مَنْ سَمَکَ السَّمَاءَ بِغَیْرِ عَمَدٍ وَ أَقَامَ الْأَرْضَ بِغَیْرِ سَنَدٍ وَ خَلَقَ الْخَلْقَ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ بِهِ إِلَیْهِمْ إِلَّا إِفَاضَةً لِإِحْسَانِهِ وَ نِعَمِهِ وَ إِبَانَةً لِحِکْمَتِهِ وَ إِظْهَاراً لِقُدْرَتِهِ أَشْهَدُ یَا سَیِّدِی أَنَّکَ لَمْ تَأْنَسْ بِابْتِدَاعِهِمْ لِأَجْلِ وَحْشَةٍ بِتَفَرُّدِکَ وَ لَمْ تَسْتَعِنْ بِغَیْرِکَ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِکَ أَسْأَلُکَ بِغِنَاکَ عَنْ خَلْقِکَ وَ بِحَاجَتِهِمْ إِلَیْکَ وَ بِفَقْرِهِمْ وَ فَاقَتِهِمْ إِلَیْکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّیِّبِینَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ وَ أَنْ تَجْعَلَ لِعَبْدِکَ الذَّلِیلِ بَیْنَ یَدَیْکَ مِنْ أَمْرِهِ فَرَجاً وَ مَخْرَجاً یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْزُقْنِی الْخَوْفَ مِنْکَ وَ الْخَشْیَةَ لَکَ أَیَّامَ حَیَاتِی سَیِّدِی ارْحَمْ عَبْدَکَ الْأَسِیرَ بَیْنَ یَدَیْکَ سَیِّدِی ارْحَمْ عَبْدَکَ الْمُرْتَهَنَ بِعَمَلِهِ یَا سَیِّدِی أَنْقِذْ عَبْدَکَ الْغَرِیقَ فِی بَحْرِ الْخَطَایَا یَا سَیِّدِی ارْحَمْ عَبْدَکَ الْمُقِرَّ بِذَنْبِهِ وَ جُرْأَتِهِ عَلَیْکَ یَا سَیِّدِی الْوَیْلُ قَدْ حَلَّ بِی إِنْ لَمْ تَرْحَمْنِی یَا سَیِّدِی هَذَا مَقَامُ الْمُسْتَجِیرِ بِعَفْوِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ هَذَا مَقَامُ الْمِسْکِینِ الْمُسْتَکِینِ هَذَا مَقَامُ الْفَقِیرِ الْبَائِسِ الْحَقِیرِ الْمُحْتَاجِ إِلَی مَلِکٍ کَرِیمٍ رَحِیمٍ یَا وَیْلَتَا مَا أَغْفَلَنِی عَمَّا یُرَادُ مِنِّی یَا سَیِّدِی هَذَا مَقَامُ الْمُذْنِبِ الْمُسْتَجِیرِ بِعَفْوِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ هَذَا مَقَامُ مَنِ انْقَطَعَتْ حِیلَتُهُ وَ خَابَ رَجَاؤُهُ إِلَّا مِنْکَ هَذَا مَقَامُ الْعَانِی الْأَسِیرِ هَذَا مَقَامُ الطَّرِیدِ الشَّرِیدِ یَا سَیِّدِی أَقِلْنِی عَثَرَاتِی یَا مُقِیلَ الْعَثَرَاتِ یَا سَیِّدِی أَعْطِنِی سُؤْلِی سَیِّدِی ارْحَمْ بَدَنِیَ الضَّعِیفَ وَ جِلْدِیَ الرَّقِیقَ الَّذِی لَا قُوَّةَ لَهُ عَلَی حَرِّ النَّارِ یَا سَیِّدِی ارْحَمْنِی فَإِنِّی عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ- لَا طَاقَةَ لِی بِالْخُرُوجِ مِنْ سُلْطَانِکَ سَیِّدِی وَ کَیْفَ لِی بِالنَّجَاةِ وَ لَا تُصَابُ إِلَّا لَدَیْکَ وَ کَیْفَ لِی بِالرَّحْمَةِ وَ لَا تُصَابُ إِلَّا مِنْ عِنْدِکَ یَا إِلَهَ الْأَنْبِیَاءِ وَ وَلِیَّ الْأَتْقِیَاءِ وَ بَدِیعَ مَزِیدِ الْکَرَامَةِ إِلَیْکَ قَصَدْتُ وَ بِکَ أَنْزَلْتُ حَاجَتِی وَ إِلَیْکَ شَکَوْتُ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ بِکَ أَسْتَغِیثُ فَأَغِثْنِی وَ أَنْقِذْنِی بِرَحْمَتِکَ مِمَّا اجْتَرَأْتُ عَلَیْکَ یَا سَیِّدِی یَا وَیْلَتَا أَیْنَ أَهْرُبُ مِمَّنِ الْخَلَائِقُ کُلُّهُمْ
ص: 196
در قبضه قدرت او هستند، و موی جلوی پیشانی همه موجودات در دست اوست، ای سرورم از تو به سوی گریختم و در مقابل تو ایستادم در حالی که به درگاه تو نیایش میکنم و به آنچه نزد توست امید دارم .
ای پروردگارم و سرورم حاجتی دارم که اگر روا سازی از آنچه منع ام کردی زیانی نخواهم برد و اگر آن حاجت روا نشود از حاجتهای روا شده سودی نخواهم برد. از تو رهایی از آتش دوزخ را خواستارم. سرورم دانستم و یقین پیدا کردم که تو معبود مخلوقات هستی که هم نام و شریکی نداری. ای سرورم و من بنده تو هستم و به وحدانیت و وجود ربوبیت تو اقرار دارم، تو خداوندی هستی که مخلقولاتت را بدون هیچ الگو و نمونهای و بدون هیچ رنج و سختی آفریدی. تو معبودی و باطل کننده هر معبود غیر از خودت هستی. از تو میخواهم با آن نامت که مردگان را در محشر گرد میآوری. ای خداوندی که کسی جز تو بر آن توانا نیست. از تو میخواهم با آن نامت که بدان استخوانهای پوسیده را زنده میکنی مرا بیامرزی و به من رحم کنی و مرا سلامت بداری و به من اعطاء کنی آنچه که مرا در اندوه افکند برایم کفایت فرما. گواهی میدهم که کسی جز تو بر انجام آن توانا نیست.
ای کسی که اگر چیزی بخواهی اینگونه امر میکنی که باش پس بیدرنگ موجود میشود. ای کسی که علمش همه چیز را فراگرفته و همه چیز را به شمارش درآوردی، از تو میخواهم که بر محمد درود بفرستی، هم او که بنده و فرستاده و پیامبر و ویژه و خالص و برگزیده و بهترین بندگانت و امین وحی و محرم راز، و فرستادهات است که به سوی بندگانت فرستادی و او را رحمتی برای جهانیان، و نوری قرار دادی که مومنان از آن نور گرفتند، پس به پاداش فراوان تو مژده داد و از مجازات دردناک تو هشدار داد. پروردگارا به خاطر هر یک از فضیلتهایش و هر یک از نیکیهایش و هر یک از احوالش و هر یک از جایگاههایش بر او درود بفرست، درودی که با آن چهرهاش را کرامت بخشی و مرتبه (والا) و مقام وسیله و رفعت و فضیلت را به او عطا فرما. پروردگارا در قیامت جایگاهش را والا گردان و اساس کار او را بزرگ بدار و مرتبه او را والا بگردان و شفاعت را در مورد امتش را قبول کن و خواستهاش را به او عطا کن و او را به بالاترین درجه فضیلت رفعت بخش.
پروردگارا بر اهل بیتش کسانی که پیشوایان هدایت، چراغهای ظلمت و امانتداران تو در میان مخلوقات و برگزیدههایت از میان بندگانت و حجتهای تو در زمین، و مناره و روشنایی بخش در شهرهایت هستند، آنان که بر بلا و آزمایش تو صبور، و خواستار خشنودی تو بودند، به وعده تو وفا کردند و در مورد تو هیچ شک و شبههای به دل راه ندادند و از عبادت تو سرباز نزدند و اولیای تو و اولیا زادههای تو و گنجینههای علم تو هستند کسانی که آنان را کلیدهای هدایت و نورِ چراغهای ظلمت قرار دادی،
ص: 197
فِی قَبْضَتِهِ وَ النَّوَاصِی کُلُّهَا بِیَدِهِ یَا سَیِّدِی مِنْکَ هَرَبْتُ إِلَیْکَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ مُتَضَرِّعاً إِلَیْکَ رَاجِیاً لِمَا لَدَیْکَ یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی حَاجَتِی حَاجَتِی الَّتِی إِنْ أَعْطَیْتَنِیهَا لَمْ یَضُرَّنِی مَا مَنَعْتَنِی وَ إِنْ مَنَعْتَنِیهَا لَمْ یَنْفَعْنِی مَا أَعْطَیْتَنِی أَسْأَلُکَ فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ سَیِّدِی قَدْ عَلِمْتُ وَ أَیْقَنْتُ بِأَنَّکَ إِلَهُ الْخَلْقِ الَّذِی لَا سَمِیَّ لَهُ وَ لَا شَرِیکَ لَهُ یَا سَیِّدِی وَ أَنَا عَبْدُکَ مُقِرٌّ لَکَ بِوَحْدَانِیَّتِکَ وَ بِوُجُودِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی خَلَقْتَ خَلْقَکَ بِلَا مِثَالٍ وَ لَا تَعَبٍ وَ لَا نَصَبٍ أَنْتَ الْمَعْبُودُ وَ بَاطِلٌ کُلُّ مَعْبُودٍ غَیْرُکَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی تَحْشُرُ بِهِ الْمَوْتَی إِلَی الْمَحْشَرِ یَا مَنْ لَا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ أَحَدٌ غَیْرُهُ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی تُحْیِی بِهِ الْعِظَامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ أَنْ تَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی وَ تُعَافِیَنِی وَ تُعْطِیَنِی وَ تَکْفِیَنِی مَا أَهَمَّنِی أَشْهَدُ أَنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ أَحَدٌ غَیْرُکَ أَیَا مَنْ أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ أَیَا مَنْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ خَالِصَتِکَ وَ صَفِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ أَمِینِکَ عَلَی وَحْیِکَ وَ مَوْضِعِ سِرِّکَ وَ رَسُولِکَ الَّذِی أَرْسَلْتَهُ إِلَی عِبَادِکَ وَ جَعَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ وَ نُوراً اسْتَضَاءَ بِهِ الْمُؤْمِنُونَ فَبَشَّرَ بِالْجَزِیلِ مِنْ ثَوَابِکَ وَ أَنْذَرَ بِالْأَلِیمِ مِنْ عِقَابِکَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَیْهِ بِکُلِّ فَضِیلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ وَ بِکُلِّ مَنْقَبَةٍ مِنْ مَنَاقِبِهِ وَ بِکُلِّ حَالٍ مِنْ حَالاتِهِ وَ بِکُلِّ مَوْقِفٍ مِنْ مَوَاقِفِهِ صَلَاةً تُکْرِمُ بِهَا وَجْهَهُ وَ أَعْطِهِ الدَّرَجَةَ وَ الْوَسِیلَةَ وَ الرِّفْعَةَ وَ الْفَضِیلَةَ اللَّهُمَّ شَرِّفْ فِی الْقِیَامَةِ مَقَامَهُ وَ عَظِّمْ بُنْیَانَهُ وَ أَعْلِ دَرَجَتَهُ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِی أُمَّتِهِ وَ أَعْطِهِ سُؤْلَهُ وَ ارْفَعْهُ فِی الْفَضِیلَةِ إِلَی غَایَتِهَا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ أَئِمَّةِ الْهُدَی وَ مَصَابِیحِ الدُّجَی وَ أُمَنَائِکَ فِی خَلْقِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ مِنْ عِبَادِکَ وَ حُجَجِکَ فِی أَرْضِکَ وَ مَنَارِکَ فِی بِلَادِکَ الصَّابِرِینَ عَلَی بَلَائِکَ الطَّالِبِینَ رِضَاکَ الْمُوفِینَ بِوَعْدِکَ غَیْرِ شَاکِّینَ فِیکَ وَ لَا جَاحِدِینَ عِبَادَتَکَ وَ أَوْلِیَاءَکَ وَ سَلَائِلِ أَوْلِیَائِکَ وَ خُزَّانِ عِلْمِکَ الَّذِینَ جَعَلْتَهُمْ مَفَاتِیحَ الْهُدَی وَ نُورَ مَصَابِیحِ الدُّجَی
ص: 197
درود و رحمت و خشنودی خود را بفرست.
پروردگارا بر محمد و آل محمد و بر منارهات در میان بندگانت کسی که به اذن تو به سوی تو دعوت میکند و امر تو را به انجام میرساند و وظیفه فرستادهات را انجام میدهد، بر او و آل او درود و سلام بفرست. پروردگارا هرگاه او را ظهور بخشیدی به وعدهای که به او دادی وفا کن و یارانش را به سوی او پیش ببر و او را یاری ده و یاورانش را نیرومند بگردان و او را به بهترین خواسته و آرزویش برسان، خواستهاش را به او عطا فرما و به واسطه او محمد و اهل بیتش را نو بگردان و آنان را تجدید فرما پس از خواری و زبونی که بعد از پیامبرت بر آنان نازل شد، پس کشته و آواره و سرگردان هرسان شدند و احساس امنیت و آرامش نمیکردند و در کنار تو برای طلب خشنودی و طاعت تو آزار و اذیت دیدند و مورد تکذیب واقع شدند. پس در راه تو در برابر آنچه بدیشان رسید، صبر پیشه کردند و به آن راضی شدند و در همه آنچه بر آنان وارد شده و آنچه به آنان داده شد، تسلیم و فرمانبردار تو شدند.
پروردگارا با امر خود فرج قائمشان را تعجیل بفرما و او را یاری کن و با او دینت را که تغییر کرده و دگرگون شده یاری بفرما. و با او آنچه از دینت را که از بین رفته و پس از پیامبرت صلی الله علیه و آله و سلم دگرگون شده، تجدید و نو بگردان. پروردگارا بر همه پیامبران و فرستادگانی که از جانب تو هدایت را (بر مردم) ابلاغ کردند و با فرمانبرداری با تو عهد بستند، درود بفرست. پروردگارا بر آنان و بر ارواح و اجسادشان درود و سلام و رحمت و برکات بفرست. پروردگارا بر محمد و بر فرشتگان مقربّت و پیامبران اولیالعزم فرستاده شدهات و بر همه بندگان صالحت درود بفرست و در دنیا و آخرتم خواستهام را به من عطا کن ای مهربانترین مهربانان .
پروردگارا هرچه را که از تو برای خودم در دنیای کنونی و آخرت آینده درخواست کردم، به همه خانوادهام و برادران دینیام و همه شیعیان آل محمد عطا بفرما؛ کسانی که در زمین تو میان بندگانت مستعضعف شدند، و از تو ترس داشتند، کسانی که بر آزار و تکذیبی که در باره تو و فرستادهات و اهل بیتش علیهم السلام روا داشتند، صبر پیشه کردند به بیشتر از آنچه امید داشتند. و آنچه که آنان را در اندوه افکند برایشان کفایت فرما ای مهربانترین مهربانان. پروردگارا ایشان را از طرف ما جزا بده و ما را با آنان (در روز قیامت) با رحمت خود گردآور ای ارحم الراحمین.»
دعای دیگر به عنوان زیادتی در این دعا:
«پروردگارا توفیق اهل هدایت، و اعمال اهل پرهیزگاری، و نصیحتگوییهای اهل توبه، و عزم و پایداری اهل شکیبایی، و برحذر بودن اهل ترس، و خواسته مشتاقان، و شناخت عالمان و درک پرهیزگاران را از تو خواستارم تا از تو هراس داشته باشم پروردگارا ترس و هراسی که مرا از گناهان بازدارد، و برای طاعت تو عمل کنم عملی که به واسطه آن شایستگی کرامت بزرگ تو را بدست آورم، و از ترس تو، خود را برای توبه پاک کنم،
ص: 198
صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَتُکَ وَ رِضْوَانُکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَی مَنَارِکَ فِی عِبَادِکَ الدَّاعِی إِلَیْکَ بِإِذْنِکَ الْقَائِمِ بِأَمْرِکَ الْمُؤَدِّی عَنْ رَسُولِکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ اللَّهُمَّ إِذَا أَظْهَرْتَهُ فَأَنْجِزْ لَهُ مَا وَعَدْتَهُ وَ سُقْ إِلَیْهِ أَصْحَابَهُ وَ انْصُرْهُ وَ قَوِّ نَاصِرِیهِ وَ بَلِّغْهُ أَفْضَلَ أَمَلِهِ وَ أَعْطِهِ سُؤْلَهُ وَ جَدِّدْ بِهِ عَنْ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ بَعْدَ الذُّلِّ الَّذِی قَدْ نَزَلَ بِهِمْ بَعْدَ نَبِیِّکَ فَصَارُوا مَقْتُولِینَ مَطْرُودِینَ مُشَرَّدِینَ خَائِفِینَ غَیْرَ آمِنِینَ لَقُوا فِی جَنْبِکَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ وَ طَاعَتِکَ الْأَذَی وَ التَّکْذِیبَ فَصَبَرُوا عَلَی مَا أَصَابَهُمْ فِیکَ رَاضِینَ بِذَلِکَ مُسْلِمِینَ لَکَ فِی جَمِیعِ مَا وَرَدَ عَلَیْهِمْ وَ مَا یَرِدُ إِلَیْهِمْ اللَّهُمَّ عَجِّلْ فَرَجَ قَائِمِهِمْ بِأَمْرِکَ وَ انْصُرْهُ وَ انْصُرْ بِهِ دِینَکَ الَّذِی غُیِّرَ وَ بُدِّلَ وَ جَدِّدْ بِهِ مَا امْتَحَی مِنْهُ وَ بُدِّلَ بَعْدَ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ الَّذِینَ بَلَغُوا عَنْکَ الْهُدَی وَ اعْتَقَدُوا لَکَ الْمَوَاثِیقَ بِالطَّاعَةِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِهِمْ وَ أَجْسَادِهِمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أُولِی الْعَزْمِ مِنْ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ أَجْمَعِینَ وَ أَعْطِنِی سُؤْلِی فِی دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ کُلَّمَا دَعَوْتُکَ لِنَفْسِی لِعَاجِلِ الدُّنْیَا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ فَأَعْطِهِ جَمِیعَ أَهْلِی وَ إِخْوَانِی فِیکَ وَ جَمِیعَ شِیعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَرْضِکَ بَیْنَ عِبَادِکَ الْخَائِفِینَ مِنْکَ الَّذِینَ صَبَرُوا عَلَی الْأَذَی وَ التَّکْذِیبِ فِیکَ وَ فِی رَسُولِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام أَفْضَلَ مَا یَأْمُلُونَ وَ اکْفِهِمْ مَا أَهَمَّهُمْ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ اجْزِهِمْ عَنَّا جَنَّاتِ النَّعِیمِ وَ اجْمَعْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ: دُعَاءٌ آخَرُ زِیَادَةً فِی هَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ تَوْفِیقَ أَهْلِ الْهُدَی وَ أَعْمَالَ أَهْلِ التَّقْوَی وَ مُنَاصَحَةَ أَهْلِ التَّوْبَةِ وَ عَزْمَ أَهْلِ الصَّبْرِ وَ حَذَرَ أَهْلِ الْخَشْیَةِ وَ طَلَبَ أَهْلِ الرَّغْبَةِ وَ عِرْفَانَ أَهْلِ الْعِلْمِ وَ فِقْهَ أَهْلِ الْوَرَعِ حَتَّی أَخَافَکَ اللَّهُمَّ مَخَافَةً تَحْجُزُنِی عَنْ مَعَاصِیکَ وَ حَتَّی أَعْمَلَ بِطَاعَتِکَ عَمَلًا أَسْتَحِقُّ بِهِ کَرِیمَ کَرَامَتِکَ وَ حَتَّی أُنَاصِحَکَ فِی التَّوْبَةِ خَوْفاً
ص: 198
و از روی محبت به تو خود را برای نصیحت خالص گردانم، و با حسن نیتم به تو در همه کارها بر تو توکل نمایم. پاک و منزه است خداوندی که خالق نور است پاک و منزه است خداوند و حمد و ستایش مخصوص اوست.
پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و با آنچه که کسی جز تو در اختیار ندارد و به جز تو کسی بر آن آگاه نیست، در همه اموراتم بر من فضل و منّت بِنه، و ندایم را گوش کن و دعایم را اجابت فرما و آن را از جمله کارهایت قرار ده چرا که آن برای تو آسان، و در نزد من بسیار بزرگ است ای مهربانترین مهربانان. (1)
مصباح المتهجد: هنگامی که نماز را به پایان بردی پس از آن برای دعا و راز و نیاز مینشینی و تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام را میگویی سپس این دعا را میخوانی:«یَا مَنْ لَا تَخْفَی» ای کسی که پوشیده نیستی ... تا پایان دو دعا.» (2)
توضیح
«بعظمتک» یعنی عظمت صفات خود. «التی اشتققتها من کبریائک» یعنی عظمت ذاتت زیرا آن، به عظمت برمیگردد و عین آن است، و کبریای ذاتی از کینونت و وجودش که عین ذاتش است گرفته شده است، چرا که وجوب وجود در پی دارد همه کمالات را و از آنجایی که وجوب الوجود در پی دارد وجود ممکنات را گویی از جود و بخشش او و بخشندگی او به طور مطلق، گرفته شده است.
و احتمال دارد مقصود از اشتقاق، آشکار و ابراز کردن باشد به این معنی که: عظمت صفاتت را از کبریای ذاتت آشکار نمودی و کبریای ذاتت از وجوب وجود توست و وجوب وجود تو از جود و بخشش توست که بر ممکنات جاری کردی. و دیگر عبارات نیز بر همین منوال است. و وجه آشکار این است که این، از رازهای پنهانی است و خردهای ما به درک آن نمیرسد.
«العانی» اسیر و دربند را گویند. و «الطرد» به معنای دور کردن است، و «التشرید» به معنای جدایی افکندن است. «حاجتی» حاجتم را مسألت دارم یا آن را میخواهم. و جمله «اسئلک فکاک رقبتی» بیان برای این جمله است و احتمال دارد «حاجتی» مفعول «اسألک» باشد که به جهت تخصیص مقدم شده است، که در این صورت «فکاک» بیانی برای «حاجتی» باشد، یا مفعول برای فعلی مقدّر باشد. و «مناصحۀ اهل التوبه» یعنی برای خداوند و برای فرستادهاش و حجتهای او علیهم السلام و خودشان و دیگر مومنان.
در النهایۀ در باره این عبارت گوید: همانا دین، نصیحت و موعظه برای خدا و برای فرستادهاش و برای کتاب او و برای ائمه مسلمین
ص: 199
لَکَ وَ حَتَّی أُخْلِصَ لَکَ فِی النَّصِیحَةِ حُبّاً لَکَ وَ حَتَّی أَتَوَکَّلَ عَلَیْکَ فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا بِحُسْنِ ظَنِّی بِکَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ فِی أُمُورِی کُلِّهَا بِمَا لَا یَمْلِکُهُ غَیْرُکَ وَ لَا یَقِفُ عَلَیْهِ سِوَاکَ وَ اسْمَعْ نِدَائِی وَ أَجِبْ دُعَائِی وَ اجْعَلْهُ مِنْ شَأْنِکَ فَإِنَّهُ عَلَیْکَ یَسِیرٌ وَ هُوَ عِنْدِی عَظِیمٌ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
الْمُتَهَجِّدُ،: فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الصَّلَاةِ عَقَّبْتَ بَعْدَهَا فَسَبَّحْتَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام ثُمَّ تَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ- یَا مَنْ لَا تَخْفَی إِلَی آخِرِ الدُّعَاءَیْنِ (2).
بعظمتک أی عظمة صفاتک التی اشتققتها من کبریائک أی عظمة ذاتک فإنها راجعة إلیها و عینها و الکبریاء الذاتیة مشتقة من کینونته و وجوده الذی هو عین ذاته إذ وجوب الوجود مستتبع لجمیع الکمالات و لما کان وجوب الوجود مستتبعا لوجود الممکنات فکأنه مشتق من جوده و کونه فیاضا علی الإطلاق.
و یحتمل أن یکون المراد بالاشتقاق الإظهار و الإبراز بمعنی أظهرت عظمة صفاتک من کبریاء ذاتک و کبریاء ذاتک من وجوب وجودک و وجوب وجودک من جودک الفائض علی الممکنات و کذا سائر الفقرات و الأظهر أن هذه من مکنونات الأسرار و لا تصل عقولنا إلیها.
و العانی الأسیر و المحبوس و الطرد الإبعاد و التشرید التفریق حاجتی أی أسأل حاجتی أو أطلبها و جملة أسألک فکاک رقبتی بیان لهذه الجملة و یحتمل أن یکون حاجتی مفعول أسألک قدم للتخصیص فیکون فکاک بیانا لحاجتی أو معمولا لمقدر و مناصحة أهل التوبة أی لله و لرسوله و حججه علیهم السلام و أنفسهم و سائر المؤمنین.
قال فی النهایة فیه إن الدین النصیحة لله و لرسوله و لکتابه و لأئمة المسلمین
ص: 199
و عموم مسلمین است. «النصیحۀ» کلمهای است که با آن از یک جمله تعبیر میشود و آن اراده خیر برای کسی که پند داده میشود. و امکان ندارد بتوان با یک کلمه از این معنا تعبیر نمود که معنای آن را جمع کرده باشد. و اصل «النصح» در لغت به معنای خلوص است. گفته میشود: نصحته و نصحت له. و معنای نصیحت خداوند، خلوص اعتقاد در وحدانیت، و خالص گردانیدن نیت در عبادتش است و نصیحت از کتاب خداوند، تصدیق آن و عمل به آنچه در این کتاب آمده است. و نصیحت رسول خدا صلی الله علیه و سلم، تصدیق نبوّت و رسالت ایشان و فرمانبرداری از آنچه دستور داده و از آنچه نهی فرموده است. و نصیحت ائمه این است که از آنان اطاعت شود و نصیحت عموم مسلمین راهنمایی آنان به منافعشان است. پایان نقل قول.
«اهل الرغبۀ» یعنی کسانی که به پاداش آخرت و درجات والا اشتیاق و رغبت دارند.
روایت4.
مصباح المتهجد (1) و جمال الاسبوع و بلد امین و جنۀ الامان: مفضل بن عمر گوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که نماز جعفر را به جا میآورد و دستانش را بلند کرده و این دعا را میخواند: یَا رَبِّ یَا رَبِّ ای پروردگارم ای پروردگارم تا نفَسَ قطع شود، یَا رَبَّاهْ یَا رَبَّاهْ ای پروردگارم تا نفَس قطع شود، رَبِّ رَبِّ ای پروردگارم ای پروردگارم تا نفس قطع شود، یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ خداوندا خداوندا تا نفس قطع شود، یَا رَحِیمُ یَا رَحِیمُ ای بخشنده ای بخشنده تا نفسم قطع شود، یا رحمان یا رحمان هفت مرتبه، یا ارحم الراحمین یا ارحم الراحمین هفت مرتبه.
سپس فرمود: «پروردگارا من سخن را با حمد و سپاس تو آغاز میکنم و با ستایش تو لب به سخن میگشایم و تو را بزرگ میدارم درحالی که هیچ پایانی برای مدح تو نیست. و تو را ثنا میگویم و چه کسی میتواند به نهایت ثنای تو و پایان مجد و بزرگی تو برسد. و مخلوقات تو چگونه میتوانند به کُنه بزرگی و شکوه تو پیببرند، و چه زمانی است که تو با فضل و بخششت مدح و ستایش نشده بودی و به شکوه و بزرگی وصف نشده بودی و با بردباریات نسبت به مومنان گناهکار نیکوکار نباشی. ساکنان زمینت از اطاعت تو سر باز زدند، اما تو با جود خود نسبت بدانها مهربان و دلسوز بودی و با فضل و بخشش خود، بخشنده بودی و با کرم خود نیکوکار بودی، ای کسی که هیچ معبودی جز تو نیست تو بسیار نعمتبخشی و صاحب شکوه و بزرگی هستی.»
و به من فرمود: ای مفضّل هرگاه حاجت مهمی داشتی، این نماز را به جای گذار و این دعا را بخوان و حاجتهایت را درخواست کن که خداوند ان شاء الله حاجتت را برآورد میکند و اعتماد و اطمینان فقط به خداوند است. (2)
ص: 200
و عامتهم النصیحة کلمة یعبر بها عن جملة هی إرادة الخیر للمنصوح له و لیس یمکن أن یعبر عن هذا المعنی بکلمة واحدة تجمع معناه غیرها و أصل النصح فی اللغة الخلوص یقال نصحته و نصحت له و معنی نصیحة الله نصیحة الاعتقاد فی وحدانیته و إخلاص النیة فی عبادته و النصیحة لکتاب الله هو التصدیق به و العمل بما فیه و نصیحة رسول الله صلی الله علیه و آله التصدیق بنبوته و رسالته و الانقیاد لما أمر به و نهی عنه و نصیحة الأئمة أن یطیعهم و نصیحة عامة المسلمین إرشادهم إلی مصالحهم انتهی.
أهل الرغبة أی إلی ثواب الآخرة و الدرجات العالیة.
الْمُتَهَجِّدُ(1)، وَ الْجَمَالُ، وَ الْبَلَدُ، وَ الْجُنَّةُ، [جُنَّةُ الْأَمَانِ] رَوَی الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرٍ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ- یَا رَبِّ یَا رَبِّ حَتَّی انْقَطَعَ النَّفَسُ یَا رَبَّاهْ یَا رَبَّاهْ حَتَّی انْقَطَعَ النَّفَسُ رَبِّ رَبِّ حَتَّی انْقَطَعَ النَّفَسُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ حَتَّی انْقَطَعَ النَّفَسُ یَا رَحِیمُ یَا رَحِیمُ حَتَّی انْقَطَعَ النَّفَسُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحْمَانُ سَبْعَ مَرَّاتٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الْقَوْلَ بِحَمْدِکَ وَ أَنْطِقُ بِالثَّنَاءِ عَلَیْکَ وَ أُمَجِّدُکَ وَ لَا غَایَةَ لِمَدْحِکَ وَ أُثْنِی عَلَیْکَ وَ مَنْ یَبْلُغُ غَایَةَ ثَنَائِکَ وَ أَمَدَ مَجْدِکَ وَ أَنَّی لِخَلِیقَتِکَ کُنْهُ مَعْرِفَةِ مَجْدِکَ وَ أَیُّ زَمَنٍ لَمْ تَکُنْ مَمْدُوحاً بِفَضْلِکَ مَوْصُوفاً بِمَجْدِکَ عَوَّاداً عَلَی الْمُذْنِبِینَ الْمُؤْمِنِینَ بِحِلْمِکَ تَخَلَّفَ سُکَّانُ أَرْضِکَ عَنْ طَاعَتِکَ فَکُنْتَ عَلَیْهِمْ عَطُوفاً بِجُودِکَ جَوَاداً بِفَضْلِکَ عَوَّاداً بِکَرَمِکَ یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْمَنَّانُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ- وَ قَالَ لِی یَا مُفَضَّلُ إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ مُهِمَّةٌ فَصَلِّ هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ ادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ سَلْ حَوَائِجَکَ یَقْضِ اللَّهُ حَاجَتَکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ بِهِ الثِّقَةُ(2).
ص: 200
روایت5.
مصباح المتهجّد (1) جمال الاسبوع: دعای دیگری بعد از این نماز:
«منزه است خداوندی جامه عزّت بر تن کرده و و آن را ردای خویش قرار داده، منزه است خداوندی که مجد و بزرگی را ردا و لباس خود قرار داده،و کرمش را با آن اظهار کرد منزه است خداوندی که تسبیح و تنزیه جز برای او سزا نیست،جلال و عظمتش عظیم است، منزه است خداوندی که علمش همه چیز و قدرت او مخلوقاتش را فراگرفته است. منزه است خداوند صاحب منّت و نعمت، منزه است خداوند صاحب قدرت و بزرگی. خداوندا از تو مسألت دارم به عظمت آن جایگاهها از عرشت که عظمت و عزت بستگی به آن دارد، و به حق منتهای رحمتت از کتابت و به اسم اعظمت و به حقّ کلمات تامّهات که از نظر صدق و عدالت کامل شده است، که بر محمد و خاندان پاک و مطهر محمد درود بفرستی و از تو میخواهم که خیر و خوبی دنیا و آخرت را پس از عمری طولانی برای من گردآوری.
خداوندا، همانا معبودی جز تو نیست که زنده و پاینده و بلندمرتبه و بزرگ و آفریننده و روزی دهنده و زنده کننده و میراننده و آغازکننده و نو آفرین هستی. بزرگواری مخصوص توست، و فضل و منّت فقط برای توست و بخشش برای توست، و امر و دستور تنها برای توست. یکتایی و شریکی برای تو نیست. ای یگانه، ای بی همتا، ای بی نیاز، ای کسی که نه زاده ای و نه زاده شده ای و هیچ کس همتای تو نیست. ای خداوندی که سزاواری از تو پروا کنند و ای خدایی که شایسته بخشیدن گناهانی، ای مهربانترین مهربانان، ای بخشنده، ای آمرزنده، ای بسیار مهربان، ای بسیار سپاسگذار، تو از پدرم و مادرم به من مهربانتری و از خودم و همه مردم به من مهربانتری.
ای بزرگوار ای بخشنده من این نماز را برای طلب رضایت و طلب جایزه و نیکی تو، و به امید عطا و پاداش تو و بخشش بزرگ و آمرزش دیرینه تو به جای آوردم. خداوندا پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و نمازم را برایم تا علیون بالا ببر و آن را از من بپذیر و عطا و نیکی و امید آنچه که از تو امید داشتم را رهاییم از آتش دوزخ، و کامیابی به بهشت و نعمتهای متنوعِ گردآمده در آن و زنان زیبای بهشتی قرار بده. و پاداشم را از تو آزادشدن از آتش و آمرزش گناهان من و گناهان پدر و مادرم و تمام فرزندان آنها و همه برادران و خواهران ایماندار و مسلمانم، مردهها و زندههای آنان قرار بده. و از تو میخواهم که دعایم را اجابت فرمایی و به فریاد و ندایم رحم کنی و مرا ناامید و زیانمند ردّ نکنی و در حالی مرا بازگردانی که پیروزمند و رستگار و مورد رحم قرار گرفته باشم و دعایم اجابت شده، و خودم آمرزیده شده باشم ای مهربانترین مهربانان.
ای بزرگ ای بزرگ ای بزرگ گناه بندهات بزرگ شد، پس عفو و گذشت از جانب تو نیکو میشود، ای نیکو گذشت کننده، ای گسترنده آمرزش، ای کسی که دو دستت را به رحمت گشادهای، ای کسی که از خیر و خوبی بسیار عطا میکند،
ص: 201
الْمُتَهَجِّدُ(1)، وَ الْجَمَالُ،: دُعَاءٌ آخَرُ بَعْدَ هَذِهِ الصَّلَاةِ سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ تَرَدَّی بِهِ سُبْحَانَ مَنْ تَعَطَّفَ بِالْمَجْدِ وَ تَکَرَّمَ بِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ جَلَّ جَلَالُهُ سُبْحَانَ مَنْ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ بِعِلْمِهِ وَ خَلَقَهُ بِقُدْرَتِهِ سُبْحَانَ ذِی الْمَنِّ وَ النِّعَمِ سُبْحَانَ ذِی الْقُدْرَةِ وَ الْکَرَمِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ الَّتِی تَمَّتْ صِدْقاً وَ عَدْلًا أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ أَنْ تَجْمَعَ لِی خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بَعْدَ عُمُرٍ طَوِیلٍ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ الْخَالِقُ الرَّازِقُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْبَدِی ءُ الْبَدِیعُ لَکَ الْکَرَمُ وَ لَکَ الْمَجْدُ وَ لَکَ الْمَنُّ وَ لَکَ الْجُودُ وَ لَکَ الْأَمْرُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ- وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا عَفُوُّ یَا غَفُورُ یَا وَدُودُ یَا شَکُورُ أَنْتَ أَبَرُّ بِی مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ أَرْحَمُ بِی مِنْ نَفْسِی وَ مِنَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ یَا کَرِیمُ یَا جَوَادُ اللَّهُمَّ إِنِّی صَلَّیْتُ هَذِهِ الصَّلَاةَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ وَ طَلَبَ نَائِلِکَ وَ مَعْرُوفِکَ وَ رَجَاءَ رِفْدِکَ وَ جَائِزَتِکَ وَ عَظِیمِ عَفْوِکَ وَ قَدِیمِ غُفْرَانِکَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْفَعْهَا لِی فِی عِلِّیِّینَ وَ تَقَبَّلْهَا مِنِّی وَ اجْعَلْ نَائِلَکَ وَ مَعْرُوفَکَ وَ رَجَاءَ مَا أَرْجُو مِنْکَ فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ الْفَوْزَ بِالْجَنَّةِ وَ مَا جَمَعَتْ مِنْ أَنْوَاعِ النَّعِیمِ وَ مِنْ حُسْنِ الْحُورِ الْعِینِ وَ اجْعَلْ جَائِزَتِی مِنْکَ الْعِتْقَ مِنَ النَّارِ وَ غُفْرَانَ ذُنُوبِی وَ ذُنُوبَ وَالِدَیَّ وَ مَا وَلَدَا وَ جَمِیعِ إِخْوَانِی وَ أَخَوَاتِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ دُعَائِی وَ ارْحَمْ صَرْخَتِی وَ نِدَائِی وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً خَاسِراً وَ اقْلِبْنِی مُنْجِحاً مُفْلِحاً مَرْحُوماً مُسْتَجَاباً دُعَائِی مَغْفُوراً لِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ قَدْ عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِکَ فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْکَ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا نَفَّاحاً بِالْخَیْرَاتِ
ص: 201
ای اعطا کننده خواستهها، ای آزاد کننده جانها از آتش، بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا از آتش رهایی بخش و خواستهام را به من عطا کن و دعایم را اجابت فرما و به فریاد و تضرع و ندا کردنم (در حضور تو) رحم کن، و همه حاجتهای دنیا و آخرت و دینم را برطرف بنما، آنچه که بیان کردم و آنچه که ذکر نکردم، و در آن برایم خیر و خوبی قرار بده، و مرا ناامید و زیانمند ردّ نکن و مرا در حالی بازگردان که رستگار و پیروزمند شده، و دعایم اجابت شده و خودم آمرزیده مورد رحم قرار گرفته باشم ای مهربانترین مهربانان.
ای محمد ای ابوالقاسم ای رسول خدا، ای علی ای امیرالمومنین! من بنده و برده شما هستم درحالی که نه إبایی و نه تکبری از این ندارم، بلکه فروتن و زبون، همچون بندهای که اقرار میکند و به ریسمان شما چنگ میزنم و با ولایت شما از گناهانم خودداری میکنم و به واسطه شما به سوی خداوند نیایش میکنم و با شما به خداوند متوسل میشوم و شما را میان درخواست نیازهایم از خداوند مقدم میدارم، پس برای رهاییم از آتش و آمرزش گناهانم و اجابت شدن دعایم، مرا شفاعت کنید. خداوندا پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و دعایم را بپذیر و مرا بیامرز ای مهربانترین مهربانان.»
دعای دیگر بعد از آن دعا: «ای نور من در هر تاریکی و ای وسیله انس من در هر وحشت و هراس، و ای معتمد من در هر سختی، و ای امید من در هر اندوه، و ای راهنمایم در هر گمراهی، توئی راهنمای من آنگاه که راهنمائی راهنمایان پایان پذیرد زیرا راهنمائی تو در هر خیری بریده نشود و هر که را تو راهنمائی کنی گمراه نگردد، به من نعمت دادی و فراوان دادی، و روزی دادی و به تمام و کمال دادی، و یاریم دادی و کفایت فرمودی، و عطا کردی و کامل دادی بی آنکه من سزاوار آن باشم بواسطه کاری که از من سرزده باشد، ولی تو بدان آغاز کردی به خاطر کرم و جود خودت، و من روزی تو را در راه گناهان خرج کردم و من به کمک نعمتهای تو بر نافرمانیت نیرو گرفتم، و عمرم را در آنچه تو دوست نداری تباه کردم، و بی پروائی من بر تو و ارتکاب آنچه ممنوع کرده بودی و ورود من در آنچه بر من حرام کرده بودی جلوگیر تو نشد از اینکه به فضل خودت بازهم به من عطا کنی، و زیباییام را آشکار کرده و زشتیهایم را پنهان نمایی، و بازگشتت با فضل خودت بر من، مانع بازگشت من به معصیت تو نشد، پس تو بسیار بازگشت کننده از روی فضل هستی و من بسیار بازگشت کننده به گناهان.
پس ای کریمترین کسی که در برابرش به گناه اعتراف شده و ای عزیزترین کسی که به ذلت در برابرش فروتنی شود، بخاطر کرم تو است که من اعتراف به گناه خود کنم، و به خاطر عزت تو است که به خواری فروتنی کنم، پس تو در مقام کرم خود و اقرار من به گناهم با من چه خواهی کرد، و در مقام عزتت با فروتنی من
ص: 202
یَا مُعْطِیَ الْمَسْئُولَاتِ یَا فَکَّاکَ الرِّقَابِ مِنَ النَّارِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَعْطِنِی سُؤْلِی وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی وَ ارْحَمْ صَرْخَتِی وَ تَضَرُّعِی وَ نِدَائِی وَ اقْضِ لِی حَوَائِجِی کُلَّهَا لِدُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ دِینِی مَا ذَکَرْتُ مِنْهَا وَ مَا لَمْ أَذْکُرْ وَ اجْعَلْ فِی ذَلِکَ الْخِیَرَةَ وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً خَاسِراً وَ اقْلِبْنِی مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجَاباً لِی دُعَائِی مَغْفُوراً لِی مَرْحُوماً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا مُحَمَّدُ یَا أَبَا الْقَاسِمِ یَا رَسُولَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا عَبْدُکُمَا وَ مَوْلَاکُمَا غَیْرُ مُسْتَنْکِفٍ وَ لَا مُسْتَکْبِرٍ بَلْ خَاضِعٌ ذَلِیلٌ عَبْدٌ مُقِرٌّ مُتَمَسِّکٌ بِحَبْلِکُمَا مُعْتَصِمٌ مِنْ ذُنُوبِی بِوَلَایَتِکُمَا أَتَضَرَّعُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِکُمَا وَ أَتَوَسَّلُ إِلَی اللَّهِ بِکُمَا وَ أُقَدِّمُکُمَا بَیْنَ حَوَائِجِی إِلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَاشْفَعَا لِی فِی فَکَاکِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ غُفْرَانِ ذُنُوبِی وَ إِجَابَةِ دُعَائِی اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَقَبَّلْ دُعَائِی وَ اغْفِرْ لِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ دُعَاءٌ آخَرُ عَقِیبَهَا یَا نُورِی فِی کُلِّ ظُلْمَةٍ وَ یَا أُنْسِی فِی کُلِّ وَحْشَةٍ وَ یَا ثِقَتِی فِی کُلِّ شِدَّةٍ وَ یَا رَجَائِی فِی کُلِّ کُرْبَةٍ وَ یَا دَلِیلِی فِی الضَّلَالَةِ إِذَا انْقَطَعَتْ دَلَالَةُ الْأَدِلَّاءِ فَإِنَّ دَلَالَتَکَ لَا تَنْقَطِعُ عِنْدَ کُلِّ خَیْرٍ وَ لَا یَضِلُّ مَنْ هَدَیْتَ أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَأَسْبَغْتَ وَ رَزَقْتَنِی فَوَفَّرْتَ وَ عَوَّدْتَنِی فَأَحْسَبْتَ وَ أَعْطَیْتَنِی فَأَجْزَلْتَ بِلَا اسْتِحْقَاقٍ مِنِّی لِذَلِکَ بِفِعْلٍ وَ لَکِنِ ابْتِدَاءً مِنْکَ بِکَرَمِکَ وَ جُودِکَ وَ أَنْفَقْتُ رِزْقَکَ فِی مَعَاصِیکَ وَ تَقَوَّیْتُ بِنِعْمَتِکَ عَلَی سَخَطِکَ وَ أَفْنَیْتُ عُمُرِی فِیمَا لَا تُحِبُّ وَ لَمْ یَمْنَعْکَ جُرْأَتِی عَلَیْکَ وَ رُکُوبِی مَا نَهَیْتَنِی عَنْهُ وَ دُخُولِی فِیمَا حَرَّمْتَ عَلَیَّ أَنْ عُدْتَ عَلَیَّ بِفَضْلِکَ وَ أَظْهَرْتَ مِنِّی الْجَمِیلَ وَ سَتَرْتَ عَلَیَّ الْقَبِیحَ وَ لَمْ یَمْنَعْنِی عَوْدُکَ عَلَیَّ بِفَضْلِکَ أَنْ عُدْتُ فِی مَعَاصِیکَ فَأَنْتَ الْعَوَّادُ بِالْفَضْلِ وَ أَنَا الْعَوَّادُ بِالْمَعَاصِی فَیَا أَکْرَمَ مَنْ أُقِرَّ لَهُ بِذَنْبٍ وَ أَعَزَّ مَنْ خُضِعَ لَهُ بِذُلٍّ لِکَرَمِکَ أَقْرَرْتُ بِذَنْبِی وَ لِعِزِّکَ خَضَعْتُ بِذُلِّی فَمَا أَنْتَ صَانِعٌ بِی فِی کَرْمِکَ بِإِقْرَارِی بِذَنْبِی وَ عِزِّکَ وَ خُضُوعِی
ص: 202
به خواری با من چه خواهی کرد؟ بر محمد و آل محمد درود بفرست و با من کن آنچه تو شایسته آنی، ای مهربانترین مهربانان.»
توضیح
در النهایۀ گوید: «سبحان من تعطّف بالعزّ» یعنی «تردّی به العطاف» ( با عزّت جامه بر تن کرد) و المعطف به معنای پالتو و لباس است. و قد تعطّف به و اعتطف و تعطّفه و اعتطفه، و از این جهت عطاف نامیده میشود که بر دو طرف مرد میافتد و عطف دو طرف گردن شخص است. و استعمال «التعطف» (جامه بر تن کردن) برای خداوند مجازی است که مقصود از آن متصف شدن است، گویی عزت، او را همانند لباسی فرا گرفته است. پایان نقل قول.
و احتمال دارد از «التعطف» به معنای دلسوزی و مهربانی باشد. گویند: تعطّف علیه: یعنی بر او مهربانی و نرمی کرد و معنی آن بدین گونه است که: خداوند به سبب عزّت و چیرگی بر بندگانش، نسبت به آنان مهربانی و دلسوزی میکند، همانطور که معنای «تکرّم» این است که خداوند به سبب آن کرم و بزرگواریش را آشکار کرده است و «التکرّم» نیز به معنای پیراسته بودن است و آن نیز با سیاق حدیث مناسبت دارد. و «المنّ» به معنای نعمت، و «الکرم» به معنای بلندمرتبگی ذات و بخشش است.
در النهایۀ در باره حدیث این دعا گوید: «أسألک بمعاقد العز من عرشک» یعنی با آن خصلتهایی که عرش بدان شایسته عزت شده و جایگاههایی که عزت بدان جا بسته است و حقیقت معنایش اینگونه است: به حق عزّت عرشت. پایان نقل قول.
«و منتهی الرحمۀ من کتابک» یعنی به حقّ نهایت رحمتت که در کتابت لوح محفوظ یا قرآن ثبت نمودی، از تو مسألت دارم. و ممکن است «من» بیانیه باشد. «و کلماتک التامّات» یعنی صفات کامل تو از جمله علم و قدرت و اراده و غیر آنها که به شمارش نیاید و کسی جز تو آن را نمیداند. یا قضا و قدرهای تو، یا اراده کامل تو که هرگاه چیزی را اراده کنی به آن گویی: باش پس بیدرنگ موجود میشود. یا مقصود پیامبرانت یا اوصیای آنان یا علوم تو که در قرآن است، باشد. الوالد رحمه الله اینگونه آن را بیان نموده است.
«النائل» به مانند «الرفد» با کسره، به معنای عطا و بخشش است. «ارفعها فی علیین» یعنی آن را برای من در آنجا به همراه عمل نیکوکاران ثبت بگردان همانطور که خداوند میفرماید: «کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ» (1){ نه چنین است، در حقیقت، کتاب نیکان در «علّیّون» است.} و جوهری گوید: «نفحه بشیء» یعنی چیزی را به او داد. گفته میشود: «لا تزال لفلان نفحات من المعروف» یعنی: فلانی پیوسته بخششهایی از نیکی دارد. و گوید: «أحسبنی الشیء» یعنی آن چیز مرا کفایت کرد. «أحسبته، و حسّبته» با تشدید یعنی چیزی به او بخشیدم که او را خشنود ساخت و میگویی: «أعطی فأحسب» یعنی بسیار بخشید.
ص: 203
بِذُلِّی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
قال فی النهایة فیه سبحان من تعطف بالعز أی تردی به العطاف و المعطف الرداء و قد تعطف به و اعتطف و تعطفه و اعتطفه و سمی عطافا لوقوعه علی عطفی الرجل و هما ناحیتا عنقه و التعطف فی حق الله تعالی مجاز یراد به الاتصاف کان العز شمله شمول الرداء انتهی.
و یحتمل أن یکون من التعطف بمعنی الشفقة یقال تعطف علیه أی أشفق و المعنی أشفق علی عباده بسبب عزه و غلبته علیهم کما أن معنی تکرم أنه أظهر کرمه بسبب ذلک و التکرم أیضا التنزه و هو أیضا مناسب و المن النعمة و الکرم علو الذات و الجود.
و قال فی النهایة فی حدیث الدعاء أسألک بمعاقد العز من عرشک أی بالخصال التی استحق بها العرش العز و بمواقع انعقادها منه و حقیقة معناه بعز عرشک انتهی.
و منتهی الرحمة من کتابک أی أسألک بحق نهایة رحمتک التی أثبتها فی کتابک اللوح أو القرآن و یحتمل أن تکون من بیانیة و کلماتک التامات أی صفاتک الکاملة من العلم و القدرة و الإرادة و غیرهما مما لا یحصی و لا یعلمه إلا أنت أو تقدیراتک أو إرادتک التامات التی إذا أردت شیئا تقول له کن فیکون أو أنبیائک و أوصیائهم أو علومک التی فی القرآن کذا ذکره الوالد ره.
و النائل العطاء کالرفد بالکسر و ارفعها لی فی علیین أی أثبتها لی هناک مع عمل الأبرار کما قال سبحانه کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ (2) و قال الجوهری نفحه بشی ء أی أعطاه یقال لا تزال لفلان نفحات من المعروف و قال أحسبنی الشی ء أی کفانی أحسبته و حسبته بالتشدید أی أعطیته ما یرضیه و تقول أعطی فأحسب أی أکثر.
ص: 203
روایت6.
نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام از علی علیه السلام روایت میکند که فرمود: وقتی جعفر بن أبی طالب به مدینه آمد، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به استقبال او رفت و پیشانی او را بوسید. وقتی نشستند، رسول خدا به جعفر فرمود: آیا نمی خواهی به تو عطیّه و هدیه و بخششی عطا نمایم؟ جعفر گفت: بسیار دوست می دارم، ای رسول خدا. رسول اکرم فرمود: چهار رکعت نماز بخوان، که در هر رکعت پس از تکبیر سوره حمد و یک سوره قرائت شود، سپس پانزده بار بگو: سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا إله إلّا اللَّه و اللَّه اکبر، بعد به رکوع رفته و همین تسبیح را ده بار میگویی وسپس سرت را بلند کرده و ده بار میگویی سپس به سجده میروی و ده بار میگویی سپس سرت را بلند کرده و ده بار میگویی سپس برای رکعت دوم برمیخیزی و آن را به همین ترتیب انجام میدهی. و آن تسبیحها در هر رکعت هفتاد و پنج تسبیح میشود.
اگر توانستی این نماز را هر روز، و اگر نتوانستی هر جمعه، و اگر نتوانستی هر ماه، و اگر نتوانستی هر سال، و اگر نتوانستی در عمر خود یک بار این نماز را بخوان. اگر این نماز را خواندی، خداوند گناهان بزرگ و کوچک، قدیم و جدید و گناه عمدی و اشتباهی تو را می بخشد.
محمد بن کعب گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مانند آن را به جعفر علیه السلام گفت .
ابن عباس روایت میکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مثل آن را به عباس گفت. (1)
روایت7.
ثواب الاعمال: ابراهیم بن ابی بلاد گوید: پاداش کسی که نماز جعفر بخواند چیست؟ فرمود: اگر گناهان او به اندازه توده های شن و کفهای روی دریا باشد خدا آنها را می آمرزد. گفتم: آیا این مخصوص ما شیعیان است؟ فرمود: پس مخصوص چه کسی است؟ فقط مخصوص شماست. گفتم: در این نماز چه سوره ای از قرآن قرائت شود آیا از هر جایی از قرآن خواستم میتوانم بخوانم؟ فرمود: نه، در این نماز «اذا زلزلت» و «اذا جاء نصر اللَّه» و «انّا انزلناه فی لیلة القدر» و «قل هو اللَّه احد» را بخوان. (2)
ص: 204
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَتَلَقَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَلَمَّا جَلَسَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَهُ أَ لَا أُعْطِیکَ أَ لَا أَمْنَحُکَ أَ لَا أَحْبُوکَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ تُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ سُورَةَ الْحَمْدِ وَ سُورَةً ثُمَّ تَقُولُ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ- خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ تَرْکَعُ فَتَقُولُ هَذَا التَّسْبِیحَ عَشْراً ثُمَّ تَرْفَعُ رَأْسَکَ فَتَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَسْجُدُ فَتَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَرْفَعُ رَأْسَکَ فَتَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَقُومُ إِلَی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ فَتَفْعَلُ مِثْلَ ذَلِکَ فَذَلِکَ خَمْسٌ وَ سَبْعُونَ مَرَّةً فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُصَلِّیَهَا کُلَّ یَوْمٍ فَافْعَلْ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِی کُلِّ جُمْعَةٍ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِی کُلِّ شَهْرٍ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِی کُلِّ سَنَةٍ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِی عُمُرِکَ مَرَّةً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ غَفَرَ اللَّهُ ذَنْبَکَ صَغِیرَهُ وَ کَبِیرَهُ قَدِیمَهُ وَ حَدِیثَهُ خَطَاهُ وَ عَمْدَهُ.
قَالَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْأَشْعَثِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ أَبِی مَعْشَرٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِجَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَ ذَلِکَ.
وَ قَالَ ابْنُ عِمْرَانَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ إِسْرَائِیلَ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِلْعَبَّاسِ مِثْلَهُ (1).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَیُّ شَیْ ءٍ لِمَنْ صَلَّی صَلَاةَ جَعْفَرٍ قَالَ لَوْ کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ رَمْلِ عَالِجٍ وَ زَبَدِ الْبَحْرِ ذُنُوباً لَغَفَرَهَا اللَّهُ قُلْتُ هَذِهِ لَنَا قَالَ فَلِمَنْ هِیَ إِلَّا لَکُمْ خَاصَّةً قَالَ قُلْتُ فَأَیَّ شَیْ ءٍ یَقْرَأُ فِیهَا أَعْتَرِضُ الْقُرْآنَ قَالَ لَا اقْرَأْ فِیهَا إِذا زُلْزِلَتِ وَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ- وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ(2).
ص: 204
توضیح
گفته شده «رمل عالج» رشته کوههایی است که قله آن به دهناء در نزدیکی یمامه و دامنه آن به نجد متصل میگردد و گفته شده «عالج» بیشتر سرزمین عرب را احاطه کرده است. سخن ایشان «اعترض القرآن» یعنی آیا از هر جایی از قرآن شد میتوانم بخوانم؟ در المغرب گوید: مردم جلوی خوارج را گرفتند و به آنان اعتراض کردند که چون خروج کنند اهمیتی نمیدهند که چه کسی را به قتل میرسانند. و از همین است این سخنش که هرگاه مسلمانان وارد یکی از شهرهای مشرکان شوند اشکالی ندارد که «یعترضوا من لقوا» یعنی هر کسی را بگیرند بدون آنکه تشخیص بدهند که او کیست و از کجاست؟
روایت8.
مصباح المتجهد: هنگامی که در سجده آخر رکعت چهارم بودی یعنی نماز جعفر، پس از تسبیح میگویی: «منزه است خدائی که جامه عزّت و وقار را به بر کرده و منزه است خدائی که مجد و بزرگی را ردای خویش فرموده، منزه است خدائی که تسبیح و تنزیه جز برای او سزا نیست، منزه است خدایی که علمش فراگیر همه چیز است، منزه است خداوند صاحب منّت و نعمت است، منزه است خداوندی که صاحب قدرت و کرامت است، منزه است خداوندی که صاحب عزّت و فضل است، منزه است خداوندی که صاحب قوّت و بخشش است. از تو درخواست می کنم به عظمت آن جایگاهها از عرشت که عظمت و عزّت بسته بدان جا است و به حقّ منتهای رحمتت از کتابت و به اسم اعظمت که بالاترین است، و بحقّ کلمات تامّه ات که از نظر صدق و عدالت کامل گشته که بر محمّد و آل او درود فرستی و با من چنین و چنان کنی.» (1)
روایت9.
کافی: ابوسعید مداینی گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا چیزی به تو نیاموزم که در نماز جعفر علیه السلام بگویی؟ گفتم: بله. پس فرمود: وقتی در آخرین سجده از چهار رکعت نماز بودی، پس از آنکه تسبیح را به پایان بردی، بگو: «سبحان من لبس العزّ و الوقار» تا این فرموده ایشان: «سبحان ذی القدرۀ و الامر اللهم انی اسئلک» تا پایان دعا. (2)
روایت10.
احتجاج: با اسنادش تا محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری که روایت میکند که برای حجت قائم علیه السلام نوشت و سؤال از نماز جعفر بن أبی طالب نمود که آن در کدام وقت أفضل است و آنچه در آن نماز خوانده شود کدام بهتر است و آیا در آن نماز قنوت هست یا نه و اگر قنوت هست در کدام رکعت این نماز است؟
پس امام علیه السلام اینگونه جواب داد: بهترین وقت برای این نماز، ابتدای روز جمعه است و اگر روز جمعه میسّر نباشد هر روز از أیّام در
ص: 205
قیل إن رمل عالج جبال متواصلة یتصل أعلاها بالدهناء بقرب الیمامة و أسفلها بنجد و قیل عالج محیط بأکثر أرض العرب قوله أعترض القرآن أی أقرأ من أی موضع منه اتفق قال فی المغرب استعرض الناس الخوارج و اعترضوهم إذا خرجوا لا یبالون من قتلوا و منه قوله إذا دخل المسلم مدینة من مدائن المشرکین فلا بأس أن یعترضوا من لقوا أی یأخذوا فیها من غیر أن یمیزوا من هو و من أین هو.
الْمُتَهَجِّدُ،: إِذَا کَانَ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ الرَّکْعَةِ الرَّابِعَةِ یَعْنِی فِی صَلَاةِ جَعْفَرٍ قَالَ بَعْدَ التَّسْبِیحِ- سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْوَقَارَ سُبْحَانَ مَنْ تَعَطَّفَ بِالْمَجْدِ وَ تَکَرَّمَ بِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ سُبْحَانَ مَنْ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْمُهُ سُبْحَانَ ذِی الْمَنِّ وَ النِّعَمِ سُبْحَانَ ذِی الْقُدْرَةِ وَ الْکَرَمِ سُبْحَانَ ذِی الْعِزَّةِ وَ الْفَضْلِ سُبْحَانَ ذِی الْقُوَّةِ وَ الطَّوْلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّةِ الَّتِی تَمَّتْ صِدْقاً وَ عَدْلًا أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ- وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا(1).
الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ ذَکَرَهُ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمَدَائِنِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ لَا أُعَلِّمُکَ شَیْئاً تَقُولُهُ فِی صَلَاةِ جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ بَلَی فَقَالَ إِذَا کُنْتَ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ الْأَرْبَعِ رَکَعَاتٍ فَقُلْ إِذَا فَرَغْتَ مِنْ تَسْبِیحِکَ- سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْوَقَارَ- إِلَی قَوْلِهِ سُبْحَانَ ذِی الْقُدْرَةِ وَ الْأَمْرِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(2).
الْإِحْتِجَاجُ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ: أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی الْحُجَّةِ الْقَائِمِ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنْ صَلَاةِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ- فِی أَیِّ أَوْقَاتِهَا أَفْضَلُ أَنْ تُصَلَّی فِیهِ وَ هَلْ فِیهَا قُنُوتٌ وَ إِنْ کَانَ فَفِی أَیِّ رَکْعَةٍ مِنْهَا فَأَجَابَ علیه السلام أَفْضَلُ أَوْقَاتِهَا صَدْرُ النَّهَارِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ ثُمَّ فِی أَیِّ الْأَیَّامِ شِئْتَ
ص: 205
هر وقت از أوقات که خواهد خواه در شب و خواه در روز، گزاردن این نماز رواست و در این نماز دو مرتبه قنوت است در رکعت دوّم قنوت آن پیش از رکوع است و در رکعت چهارم بعد از رکوع.
و در باره نماز جعفر پرسید هر گاه کسی در قیام یا قعود یا رکوع یا سجود، گفتن این تسبیح را فراموش کند، در حالت دیگرِ این نماز، به خاطرش رسد آیا این تسبیح را در حالتی که متذکّر آن میشود اعاده نماید یا آنکه نمازش را ادامه دهد و آن تسبیح را نگوید؟
امام این گونه جواب داد: هر گاه چیزی از آن را در حالتی سهو کند و در حالت دیگر به خاطرش رسد، تسبیح را در حالت یادآوری آن قضا کند .
و از ایشان در باره نماز جعفر در سفر پرسید که آیا جایز است خوانده شود یا نه؟ امام علیه السلام جواب داد: آن جایز است. (1)
توضیح
آنچه در باره قضای تسبیحها در هنگام به یاد آوردن، برای کسی که آن را فراموش کرده، آمده است، کسی را ندیدهام که بدان پرداخته باشد و باکی نیست که به این روایت معتبر عمل شود؛ بعلاوه آنچه در فقه رضا
علیه السلام خواهد آمده آن را تأیید میکند و در الذکری گوید: و در حالت اقامت و در سفر نماز میگزاری یعنی نماز جعفر. و جایز است مسافر در کجاوه آن را به جای آورد و در المنتهی گوید: شیخ در حدیث صحیح از علی بن سلیمان روایت میکند(2) که گوید: برای مرد صالح - امام موسی کاظم - علیه السلام نوشتم که در باره نماز تسبیح در کجاوه چه میفرمایید؟ پس برایم نوشت که هرگاه مسافر بودی نماز را به جای آور.
میگویم
شایستهتر این است که به مفهوم روایت عمل شود همانطور که از دو فاضل، عمل کردن بدان آشکار میگردد و اگرچه میتوان به عموم اخبار وارده مبنی بر جایز بودن انجام نافله در سفر و در حال اقامت و حَضَر بر روی مرکب یا حتی پیاده، عمل نمود و این را بر فضیلت داشتن حمل کرد.
روایت11.
هدایۀ: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی جعفر بن أبی طالب از حبشه به مدینه آمد، پیامبر خیبر را فتح کرده بود وقتی به حضور رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم وارد شد، به سوی او برخواست و رو به او کرد و بین دو چشمش را بوسید و آن حضرت فرمود: نمی دانم از کدامیک از این دو حادثه خوشحال باشم؟ به پیروزی خویش در جنگ خیبر؟ یا از آمدن پسر عمویم جعفر بن أبی طالب؟ سپس فرمود: آیا نمی خواهی به تو عطیّه و هدیه و بخششی عطا نمایم؟ جعفر گفت: البته، ای رسول خدا. حضرت رسول خدا فرمود:
ص: 206
وَ أَیِّ وَقْتٍ صَلَّیْتَهَا مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ فَهُوَ جَائِزٌ وَ الْقُنُوتُ فِیهَا مَرَّتَانِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ فِی الرَّابِعَةِ بَعْدَ الرُّکُوعِ وَ سَأَلَهُ عَنْ صَلَاةِ الْجَعْفَرِ إِذَا سَهَا عَنِ التَّسْبِیحِ فِی قِیَامٍ أَوْ قُعُودٍ أَوْ رُکُوعٍ أَوْ سُجُودٍ وَ ذَکَرَهُ فِی حَالَةٍ أُخْرَی قَدْ صَارَ فِیهَا مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ هَلْ یُعِیدُ مَا
فَاتَهُ مِنْ ذَلِکَ التَّسْبِیحِ فِی الْحَالَةِ الَّتِی ذَکَرَهَا أَمْ یَتَجَاوَزُ فِی صَلَاتِهِ فَأَجَابَ علیه السلام إِذَا سَهَا فِی حَالَةٍ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ ذَکَرَ فِی حَالَةٍ أُخْرَی قَضَی مَا فَاتَهُ فِی الْحَالَةِ الَّتِی ذَکَرَ وَ سَأَلَهُ عَنْ صَلَاةِ جَعْفَرٍ فِی السَّفَرِ هَلْ یَجُوزُ أَنْ تُصَلَّی أَمْ لَا فَأَجَابَ علیه السلام یَجُوزُ ذَلِکَ (1).
ما ورد من قضاء التسبیحات لمن نسیها عند ذکرها لم أر من تعرض له و لا بأس بالعمل بهذه الروایة المعتبرة مع تأیده بما سیأتی فی فقه الرضا و قال فی الذکری و تصلی یعنی صلاة جعفر سفرا و حضرا و یجوز فی المحمل مسافرا و قال فی المنتهی
رَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ (2) قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی الرَّجُلِ الصَّالِحِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی صَلَاةِ التَّسْبِیحِ فِی الْمَحْمِلِ فَکَتَبَ إِذَا کُنْتَ مُسَافِراً فَصَلِّ.
الأولی العمل بمفهوم الروایة کما یظهر من الفاضلین العمل به و إن أمکن العمل بعموم الأخبار الواردة بجواز فعل النافلة سفرا و حضرا علی الراحلة بل ماشیا و حمل هذا علی الفضل.
الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَمَّا قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مِنَ الْحَبَشَةِ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ فَتَحَ خَیْبَرَ فَلَمَّا دَخَلَ إِلَیْهِ قَامَ إِلَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ مَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ فَرَحاً- بِفَتْحِ خَیْبَرَ أَمْ بِقُدُومِ جَعْفَرٍ ثُمَّ قَالَ یَا جَعْفَرُ أَ لَا أَحْبُوکَ أَ لَا أُعْطِیکَ أَ لَا أَمْنَحُکَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فِی
ص: 206
در هر روز چهار رکعت نماز بخوان، و اگر نتوانستی هر ماه، و اگر نتوانستی هر سال، و اگر نتوانستی در عمر خود یک بار این نماز را بخوان. اگر این نماز را خواندی، خداوند گناهان تو را محو میکند حتی اگر به اندازه تودههای شن و کف دریاها باشد .
پس به پیامبر عرض شد: ای رسول خدا! هر کس این نماز را به جای آورد پاداش او به اندازه پاداش جعفر است. فرمود: آری.
کیفیت این نماز به این صورت است که در قیام، پس از قرائت سوره پانزده بار تسبیح میگویی، و این تسبیح را خواهی گفت: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» و وقتی به رکوع رفتی ده بار آن را میگویی، و چون از سرت را از رکوع برداشتی ده بار آن را میگویی، و چون به سجده رفتی ده بار آن را میگویی و چون سر از سجده برداشتی ده بار آن را میگویی و هنگامی که برای رکعت دوم بدون گفتن تکبیر برخاستی، رکعت دوم را نیز همانطوری که بیان کردم، میخوانی و در رکعت دوم پیش از رکوع و پس از تسبیح قنوت میخوانی و تشهد را خوانده و سلام نماز را میدهی سپس برخاسته و دو رکعت دیگر مانند آن دو رکعت به جای میآوری.
و امام صادق علیه السلام فرمود: اگر عجله داشتی؛ آن نماز را بدون تسبیح بخوان سپس بعدا تسبیح را قضا کن.
و روایت شده که ایشان فرمود: اگر خواستی آن را از جمله نوافل شب به شمار آور و اگر خواستی آن را از جمله نوافل روز به حساب آور. این نماز برای تو در نماز نافله و در نماز جعفر علیه السلام به حساب میآید و کل تسبیحهایی که در این نماز گفته میشود هزار و دویست تسبیح است که در هر رکعت سیصد تسبیح میباشد.
و در پایان هر رکعت میگویی: «ای خدائی که جامه عزّت و وقار را بر تن کرده ای و ای خدائی که مجد و بزرگی را ردای خویش فرموده ای، ای خدائی که تسبیح و تنزیه جز برای او سزا نیست، ای آنکه علمش فراگیر همه چیز است، ای آنکه نعمتها و احسانها همگی از تو است ای خدائی که بر بندگان منّت نهاده ای و مورد تفضّلشان قرار داده ای، ای خدائی که قدرت و کرم از آن توست و قادر و مکرّم تنها توئی، از تو درخواست می کنم به عظمت آن جایگاهها از عرشت که عظمت و عزّت بسته بدان جا است و به حقّ منتهای رحمتت از کتابت و به اسم اعظمت، و به حقّ کلمات تامّه ات که بر محمّد و آل او درود فرستی و برای من چنین و چنان کنی.» و در نماز جعفر در رکعت اول سوره حمد و سوره عادیات را میخوانی و در رکعت دوم سوره حمد و سوره اذا زلزلت، و در رکعت سوم سوره حمد و سوره اذا جاء نصر الله، و در رکعت چهارم سوره حمد و سوره قل هو الله احد را میخوانی و اگر خواستی کل رکعتهای نماز را با قرائت سوره حمد و سوره قل هو الله احد به جای میآوری.»(1)
ص: 207
کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ لَمْ تُطِقْ فَفِی کُلِّ شَهْرٍ فَإِنْ لَمْ تُطِقْ فَفِی کُلِّ سَنَةٍ فَإِنْ لَمْ تُطِقْ فَفِی کُلِّ عُمُرِکَ مَرَّةً فَإِنَّکَ إِنْ صَلَّیْتَهَا مَحَا اللَّهُ ذُنُوبَکَ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ زَبَدِ الْبَحْرِ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ مَا لِجَعْفَرٍ قَالَ نَعَمْ وَ صِفَتُهَا أَنْ تُسَبِّحَ فِی قِیَامِکَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً بَعْدَ الْقِرَاءَةِ تَقُولُ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ إِذَا رَکَعْتَ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ الرُّکُوعِ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا سَجَدْتَ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ السُّجُودِ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا سَجَدْتَ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ السَّجْدَةِ قُلْتَهَا عَشْراً ثُمَّ نَهَضْتَ إِلَی الثَّانِیَةِ بِغَیْرِ تَکْبِیرٍ فَصَلَّیْتَهَا مِثْلَ مَا وَصَفْتُ وَ تَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ التَّسْبِیحِ وَ تَتَشَهَّدُ وَ تُسَلِّمُ ثُمَّ تَقُومُ فَتُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ مِثْلَهُمَا وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنْ کُنْتَ مُسْتَعْجِلًا فَصَلِّهَا مُجَرَّدَةً ثُمَّ اقْضِ التَّسْبِیحَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ إِنْ شِئْتَ حَسَبْتَهَا مِنْ نَوَافِلِ اللَّیْلِ وَ إِنْ شِئْتَ حَسَبْتَهَا مِنْ نَوَافِلِ النَّهَارِ یُحْسَبُ لَکَ فِی نَوَافِلِکَ وَ تُحْسَبُ لَکَ فِی صَلَاةِ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ جُمْلَةُ التَّسْبِیحِ فِیهَا أَلْفٌ وَ مِائَتَا تَسْبِیحَةٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ ثَلَاثُمِائَةِ تَسْبِیحَةٍ وَ تَقُولُ فِی آخِرِ کُلِّ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ جَعْفَرٍ علیه السلام یَا مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْوَقَارَ یَا مَنْ تَعَطَّفَ بِالْمَجْدِ وَ تَکَرَّمَ بِهِ یَا مَنْ لَا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ یَا مَنْ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْمُهُ یَا ذَا النِّعْمَةِ وَ الطَّوْلِ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الْفَضْلِ یَا ذَا الْقُدْرَةِ وَ الْکَرَمِ أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ وَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ الْأَعْلَی وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّاتِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا- وَ تَقْرَأُ فِی صَلَاةِ جَعْفَرٍ فِی أَوَّلِ الرَّکْعَةِ الْحَمْدَ وَ وَ الْعَادِیَاتِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ إِذا زُلْزِلَتِ وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ- وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنْ شِئْتَ صَلَّیْتَهَا کُلَّهَا بِالْحَمْدِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ(1).
ص: 207
کافی: ابن محبوب از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: در آخرین رکعت نماز جعفر میگویی: «یَا مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْوَقَارَ»ای کسی که لباس عزت و وقار بر تن کردهای، تا آخر دعا . (1)
روایت12.
اربعین شهید: ابن بسطام گوید: من در نزد امام صادق علیه السّلام بودم، مردی پیش آن حضرت آمد و گفت: فدایت گردم، من مردی از اهل کوهستانم. گاهی مردی از برادران [دینی ام] را ملاقات نموده و دست به گردنش انداخته و او را در آغوش می کشم؛ بعضی از مردم مرا سرزنش کرده و گویند: این کار عجمها و مشرکین است. امام صادق علیه السّلام فرمود: چرا سرزنش می کنند؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله جعفر بن ابی طالب را کنار خود جا داد و در آغوش کشید و میان دو چشمش را بوسید. مرد کوهستانی گفت: چگونه بوده؟ امام علیه السّلام فرمود: روزی که خیبر فتح گردید، مژده رسان پیش پیامبر آمد و گفت: این جعفر است که آمده است. پیامبر اکرم فرمود: نمی دانم به کدامیک از این دو خوشحالترم، به آمدن جعفر، یا به فتح خیبر؟ درنگ نکرد که جعفر جلو بیاید، آن حضرت او را در آغوش کشید و میان دو چشمش را بوسید، مردم نشستند، گویی که پرنده بر سرشان نشسته است - میخکوب شدند - .
رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله بی مقدمه فرمود: ای جعفر! گفت: لبّیک یا رسول اللَّه فرمود: آیا جایزه ای به تو ندهم؟ آیا بخششی به تو نداشته باشم؟ آیا به تو هدیّه ای ندهم؟ جعفر گفت: آری یا رسول اللَّه. مردم گمان کردند که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به او طلا یا نقره ای می بخشد. فرمود: چیزی را به تو می بخشم که اگر هر روز آن را به جای آوری، برای تو از دنیا و آنچه در آن است بهتر است، و اگر هر دو روز یک بار بدان عمل کنی، خداوند گناه بین آن دو روزت را می آمرزد. و یا هر جمعه، یا هر ماه، یا هر سال، آن را انجام دهی، خداوند گناه بین آنها را می بخشد.
امام فرمود: سپس پیامبر فرمود: چهار رکعت نماز بخوان. تکبیر میگویی سپس حمد و سوره را قرائت کرده و پس از آن پانزده مرتبه بگو: سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا آله الا اللَّه و اللَّه اکبر. و همین تسبیح را ده مرتبه در رکوع و همچنین ده مرتبه بعد از سر برداشتن از رکوع و همچنین ده مرتبه در سجده اوّل و ده مرتبه بعد از سر برداشتن از آن، و ده مرتبه در سجده دوّم و ده مرتبه بعد از سر بلند نمودن در حالی که نشسته باشی و برنخیزی.
ص: 208
الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ: تَقُولُ فِی آخِرِ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ جَعْفَرٍ- یَا مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْوَقَارَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(1).
أَرْبَعِینُ الشَّهِیدِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّیِّدِ الْمُرْتَضَی عَنِ الشَّیْخِ الْمُفِیدِ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ بُطَّةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ بِسْطَامَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام فَأَتَی رَجُلٌ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَبَلِ وَ رُبَّمَا لَقِیتُ رَجُلًا مِنْ إِخْوَانِی فَالْتَزَمْتُهُ فَیَعِیبُ عَلَیَّ بَعْضُ النَّاسِ وَ یَقُولُونَ هَذِهِ مِنْ فِعْلِ الْأَعَاجِمِ وَ أَهْلِ الشِّرْکِ فَقَالَ علیه السلام وَ لِمَ ذَاکَ فَقَدِ الْتَزَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَعْفَراً وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ کَیْفَ هَذَا فَقَالَ إِنَّهُ یَوْمَ افْتَتَحَ خَیْبَرَ أَتَاهُ بَشِیرٌ فَقَالَ هَذَا جَعْفَرٌ قَدْ جَاءَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ فَرَحاً بِقُدُومِ جَعْفَرٍ أَوْ بِفَتْحِ خَیْبَرَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ قَدِمَ جَعْفَرٌ فَالْتَزَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ جَلَسَ النَّاسِ کَأَنَّمَا عَلَی رُءُوسِهِمُ الطَّیْرُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْتِدَاءً مِنْهُ یَا جَعْفَرُ قَالَ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا أَمْنَحُکَ أَ لَا أَحْبُوکَ أَ لَا أُعْطِیکَ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ سَیُعْطِیهِ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَقَالَ إِنِّی أُعْطِیکَ شَیْئاً إِنْ أَنْتَ صَنَعْتَهُ کُلَّ یَوْمٍ کَانَ خَیْراً لَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ إِنْ أَنْتَ صَنَعْتَهُ بَیْنَ کُلِّ یَوْمَیْنِ غُفِرَ لَکَ مَا بَیْنَهُمَا أَوْ کُلَّ جُمْعَةٍ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَةٍ غُفِرَ لَکَ مَا بَیْنَهُمَا قَالَ ثُمَّ قَالَ صَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تُکَبِّرُ ثُمَّ تَقْرَأُ فَإِذَا فَرَغْتَ قُلْتَ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً فَإِذَا رَکَعْتَ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا سَجَدْتَ قُلْتَهَا عَشْراً وَ إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ قُلْتَهَا عَشْراً وَ إِذَا سَجَدْتَ قُلْتَهَا عَشْراً وَ إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ قُلْتَهَا عَشْراً وَ أَنْتَ قَاعِدٌ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ
ص: 208
که جمعا هفتاد و پنج تسبیح در هر رکعتی می شود و مجموع آنها در تمام چهار رکعت، سیصد تسبیح می شود. جعفر گفت: آیا در شب بخوانم یا در روز؟ فرمود: نه، این نماز را جزء دیگر نمازهای مستحبّی که قبلا می خواندی بدان. (1)
توضیح
«کانّما علی رؤسهم الطیر» یعنی ساکن و خاضع او شدند مانند شخصی که پرنده بر بالای سرش است و میخواهد آن را شکار کند، یا به این خاطر که پرنده قرار نمی گیرد مگر بر چیز ساکن و آرام. و در قاموس آمده است: «منحه» بر وزن منعه و ضربه، یعنی به او بخشید. و گوید: «حبا فلاناً» یعنی بدون انتظار پاداش و بدون هیچ منّتی به او بخشید یا اینکه به طور عام به او بخشید.
فرموده امام علیه السلام: «لا و لکن تصلّیها» یعنی لازم نیست که آن را افزون بر نوافل روزانه بخوانی، بلکه جایز است که آن را از جمله نوافل به شمار آوری. و در برخی نسخهها «لا تصلّیها» آمده که بدین معناست که هر وقت خواستی آن را بخوان اما از جمله نوافل حساب نکن. که در این صورت بر اساس فضیلت و اولویت آن است. و احادیثی در باره جایز به شمار آوردن آن به عنوان نوافل مرتبه، وارد شده است و علامه و شهید و دیگران بدان عمل کردهاند و قضای نوافل نیز همین گونه است و حتی دو شهید این نماز را از جمله نمازهای فریضه قرار دادهاند که این دیدگاه چندان بیاعتنا و خالی از قوت نیست.
ابن جنید گوید: نمیپسندم که آن را از جمله نمازهای مستحبی به شمار آورم که شخص موظف به انجام آن باشد. و اگر آن را به جای آورد و به عنوان قضای نوافل قرار دهد، کفایت میکند و نظر اول قویتر است. شهید رحمه الله در النفلیه گوید: جایز است آن را به عنوان نافله های روزانه به حساب آورد. و شهید ثانی رحمه الله گوید: اجر و پاداش دو وظیفه و عمل به او داده میشود. ذریح آن را از امام صادق علیه السلام روایت کرده است. و نیز جایز است که آن را به عنوان قضای نوافل قرار داد زیرا در این روایت این گونه برداشت میشود که اگر خواستی آن را به عنوان قضای نماز قرار میدهی. برخی از اصحاب جایز دانستهاند که آن را به عنوان فرایض نیز قرار دهد چرا که در آن تفاوت زیادی نیست.
روایت13.
فقه رضا: امام رضا علیه السلام فرمود: بر توست که نماز جعفر بن ابی طالب را به جای آوری زیرا در این نماز فضیلت بسیاری است. و ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر کس هر روز نماز جعفر را بخواند، گناهانش نوشته نمیشود و برای او در ازای هر تسبیح یک نیکی ثبت میشود و جایگاهش
ص: 209
فَذَلِکَ خَمْسٌ وَ سَبْعُونَ تَسْبِیحَةً فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَذَلِکَ ثَلَاثُمِائَةِ تَسْبِیحَةٍ فِی أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ فَقَالَ لَهُ أَ بِاللَّیْلِ أُصَلِّیهَا أَمْ بِالنَّهَارِ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ تُصَلِّیهَا مِنْ صَلَاتِکَ الَّتِی کُنْتَ تُصَلِّی قَبْلَ ذَلِکَ (1).
کأنما علی رءوسهم الطیر أی ساکنین خاضعین له کرجل یکون علی رأسه طیر یرید أن یصیده أو لأن الطیر لا یکاد یقع إلا علی شی ء ساکن و فی القاموس منحه کمنعه و ضربه أعطاه و قال حبا فلانا أعطاه بلا جزاء و لا من أو عام.
قوله علیه السلام لا و لکن تصلیها أی لا یلزمک أن تفعلها زائدة علی النوافل المرتبة بل یجوز لک أن تحسبها منها و فی بعض النسخ لا تصلیها فالمعنی افعلها أی وقت شئت و لکن لا تحسبها من نوافلک فیکون علی الفضل و الأولویة و قد وردت الأخبار بجواز عدها من النوافل المرتبة و عمل بها العلامة و الشهید و غیرهما و کذا قضاء النوافل بل جوز الشهیدان جعلها من الفرائض و لا یخلو من قوة.
و قال ابن الجنید و لا أحب الاحتساب بها من شی ء من التطوع الموظف علیه و لو فعل و جعلها قضاء للنوافل أجزأه و الأول أقوی قال الشهید ره فی النفلیة و یجوز احتسابها من الرواتب و قال الشهید الثانی ره فیؤجر علی فعل الوظیفتین روی ذلک ذریح (2) عن أبی عبد الله علیه السلام و کذا یجوز جعلها من قضاء النوافل لأن فی هذه الروایة إن شئت جعلتها من قضاء صلاة و جوز بعض الأصحاب جعلها من الفرائض أیضا إذ لیس فیها تغیر فاحش.
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: عَلَیْکَ بِصَلَاةِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّ فِیهَا فَضْلًا کَثِیراً وَ قَدْ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ مَنْ صَلَّی صَلَاةَ جَعْفَرٍ کُلَّ یَوْمٍ لَا یُکْتَبُ عَلَیْهِ السَّیِّئَاتُ وَ یُکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ تَسْبِیحَةٍ فِیهَا حَسَنَةٌ وَ یُرْفَعُ لَهُ دَرَجَةٌ
ص: 209
در بهشت یک پله بالاتر میرود. اگر نتوانست این نماز را هر روز به جای آورد، هر جمعه، و اگر نتوانست هر ماه، و اگر نتوانست هر سال این نماز را بخواند که اگر این نماز را خواندی، خداوند گناهان را محو میکند حتی اگر به اندازه تودههای شن یا همچون کف دریاها باشد.
و هر وقت از شبانهروز که خواستی آن را بخوان تا زمانی که در وقت نماز فریضه نباشد. و اگر خواستی آن را از جمله نوافل به حساب آور و اگر عجله داشتی بدون تسبیح نماز را میخوانی و تسبیح را بعدا قضا میکنی.
و هرگاه خواستی نماز را بخوانی، نماز را با یک تکبیر آغاز کن سپس در رکعت اول سوره فاتحه و عادیات، و در رکعت دوم سوره اذا زلزلت، و در رکعت سوم سوره اذا جاء نصر الله، و در رکعت چهارم سوره قل هو الله احد را میخوانی .
و اگر در رکوع یا سجده یا قیام تسبیح را فراموش کردی، هر وقت به یاد آوردی آن را قضا کن در هر حالتی که باشی. پس از قرائت (حمد و سوره) پانزده بار میگویی: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» و در رکوعت ده بار آن را میگویی و چون برخاستی ده بار میگویی و در سجدههایت و میان دو سجده ده بار میگویی و چون سر برداشتی پیش از اینکه برخیزی، ده بار میگویی.
در مجموع هفتاد و پنج بار تسبیح میگویی. سپس برای رکعت دوم میایستی و مانند آن (رکعت اول) را انجام میدهی سپس تشهّد را خوانده و سلام میدهی، و با آن دو رکعت نمازت پایان می پذیرد. سپس برخاسته و دو رکعت دیگر را بر طبق آنچه بیان کردم، میخوانی. پس تسبیح و تهلیل و تحمید و تکبیر در چهار رکعت هزار و دویست بار خواهد شد. هر وقت خواستی، و هر وقت برایت آسان و سبک شد، آن را به جای میآوری زیرا در آن نماز فضیلت بسیاری است.
و چون خواندن نماز را به پایان بردی، این دعا را میگویی: «خداوندا من از تو مسألت دارم هر آنچه را که محمد و آل محمد از تو مسألت کردهاند، و به تو پناه میبرم از هر آنچه که محمد و آل محمد به تو پناه بردهاند. خداوندا از هر خیری برای من خیر و خوبی عطا کن و هر شرّ و فتنهای را که مقدر کردی از من برگردان، و هر آنچه از من میدانی و گناهانم را که به شمارش آوردی، بر من بیامرز، و حاجتهایم را که خشنودی تو در آن است و به صلاح من است، برآورده کن. ای صاحب منّت و فضل و بخشش، روزی و عمر مرا فراخ گردان و همه آنچه که مرا به اندوه افکنده (مورد اهتمام من است) از امر دنیای و آخرتم، کفایت فرما
ص: 210
فِی الْجَنَّةِ فَإِنْ لَمْ یُطِقْ کُلَّ یَوْمٍ فَفِی کُلِّ جُمْعَةٍ وَ إِنْ لَمْ یُطِقْ فَفِی کُلِّ شَهْرٍ وَ إِنْ لَمْ یُطِقْ فَفِی کُلِّ سَنَةٍ فَإِنَّکَ إِنْ صَلَّیْتَهَا مُحِیَ عَنْکَ ذُنُوبُکَ وَ لَوْ کَانَ مِثْلَ رَمْلِ عَالِجٍ أَوْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ وَ صَلِّ أَیَّ وَقْتٍ شِئْتَ مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ مَا لَمْ یَکُنْ فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ وَ إِنْ شِئْتَ حَسَبْتَهَا مِنْ نَوَافِلِکَ وَ إِنْ کُنْتَ مُسْتَعْجِلًا صَلَّیْتَ مُجَرَّدَةً ثُمَّ قَضَیْتَ التَّسْبِیحَ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تُصَلِّیَ فَافْتَتِحِ الصَّلَاةَ بِتَکْبِیرَةٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ تَقْرَأُ فِی أَوَّلِهَا فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ الْعَادِیَاتِ وَ فِی الثَّانِیَةِ إِذا زُلْزِلَتِ وَ فِی الثَّالِثَةِ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ فِی الرَّابِعَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنْ نَسِیتَ التَّسْبِیحَ فِی رُکُوعِکَ أَوْ فِی سُجُودِکَ أَوْ فِی قِیَامِکَ فَاقْضِ حَیْثُ ذَکَرْتَ عَلَی أَیِّ حَالَةٍ تَکُونُ تَقُولُ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ تَقُولُ فِی رُکُوعِکَ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ إِذَا اسْتَوَیْتَ قَائِماً عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ فِی سُجُودِکَ وَ بَیْنَ السَّجْدَتَیْنِ عَشْراً وَ إِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ تَقُولُ عَشْراً قَبْلَ أَنْ تَنْهَضَ فَذَلِکَ خَمْسٌ وَ سَبْعُونَ مَرَّةً ثُمَّ تَقُومُ فِی الثَّانِیَةِ وَ تَصْنَعُ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ تَتَشَهَّدُ وَ تُسَلِّمُ فَقَدْ مَضَی لَکَ رَکْعَتَانِ ثُمَّ تَقُومُ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ آخِرَتَیْنِ عَلَی مَا وَصَفْتُ لَکَ فَیَکُونُ التَّسْبِیحُ وَ التَّهْلِیلُ وَ التَّحْمِیدُ وَ التَّکْبِیرُ فِی أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ مِائَتَیْ مَرَّةٍ تُصَلِّی بِهَا مَتَی مَا شِئْتَ وَ مَتَی مَا خَفَّ عَلَیْکَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ فَضْلًا کَثِیراً فَإِذَا فَرَغْتَ تَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلَکَ بِهِ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ- وَ أَسْتَعِیذُ بِکَ مِنْ کُلِّ مَا اسْتَعَاذَ مِنْهُ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی مِنْ کُلِّ خَیْرٍ خَیْراً وَ اصْرِفْ عَنِّی کُلَّ مَا قَضَیْتَ مِنْ شَرٍّ أَوْ فِتْنَةٍ وَ اغْفِرْ لِی مَا تَعْلَمُ مِنِّی وَ مَا قَدْ أَحْصَیْتَ عَلَیَّ مِنْ ذُنُوبِی وَ اقْضِ حَوَائِجِی مَا لَکَ فِیهِ رِضًا وَ لِیَ فِیهِ صَلَاحٌ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الْفَضْلِ وَسِّعْ عَلَیَّ فِی الرِّزْقِ وَ الْأَجَلِ وَ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی
ص: 210
که تو بر هر چیز توانائی.»
روایت14.
المقنع: بدان هنگامی که خیبر فتح شد شخص مژدهرسان خبرِ آمدن جعفر بن ابی طالب علیه السلام از حبشه را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورد. پیامبر فرمود: نمی دانم از کدامیک از این دو حادثه خوشحالتر باشم؟ به آمدن جعفر یا به فتح خیبر.
طولی نکشید که جعفر وارد شد و رسول خدا او را کنار خود قرار داد و در آغوش کشید و میان دو چشمش را بوسید و مردم در اطراف او نشستند. سپس رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله آغاز به سخن کرد و فرمود: ای جعفر! گفت: لبّیک یا رسول اللَّه فرمود: آیا نمی خواهی به تو عطیّه و هدیه و بخششی عطا نمایم؟ جعفر گفت: آری یا رسول اللَّه. مردم گمان کردند که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به او طلا یا سند ارزشمندی می بخشد. فرمود: چیزی را به تو می بخشم که اگر هر روز آن را بجای آوری، برای تو از دنیا و آنچه در آن میباشد بهتر است، و اگر هر دو روز یک بار بدان عمل کنی، خداوند گناه بین آن دو روزت را می آمرزد. و یا هر جمعه، یا هر ماه، یا هر سال، آن را انجام دهی، خداوند گناه بین آنها را می بخشد، حتی اگر گناهانی به اندازه تعداد ستارگان و مانند برگ درختان و مانند شمار شنها داشته باشی، خداوند آن را میبخشد و حتی اگر از پیشروی در هنگام جنگ گریخته باشی.
چهار رکعت نماز بخوان، به این صورت که نماز را آغاز میکنی و تکبیر میگویی سپس قرائت میکنی و چون قرائت را به پایان بردی پانزده بار بگو: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» و چون به رکوع رفتی ده بار میگویی و چون از رکوع سر برداشتی ده بار میگویی و وقتی به سجده رفتی ده بار میگویی و چون از سجده سر برداشتی ده بار میگویی و چون برای بار دوم به سجده رفتی ده بار میگویی، و چون از سجده دوم سر برداشتی در حالت نشسته پیش از اینکه برخیزی ده بار میگویی. و آن در مجموع هفتاد و پنج تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل در هر رکعت میشود، که در هر چهار رکعت سیصد بار و در آن هزار و دویست بار(تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر) است و در آنها سوره قل هو الله احد را میخوانی.
و روایت شده: در رکعت اول از نماز جعفر سوره حمد و اذا زلزلت، و در رکعت دوم حمد و سوره والعادیات ضبحا و در رکعت سوم حمد و سوره اذا جاء نصر الله، و در رکعت چهارم حمد و سوره قل هو الله احد را بخوان و اگر عجله داشتی نماز را بدون تسبیح بخوان و بعدا تسبیح را قضا کن. (1)
ص: 211
إِنَّکَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.
الْمُقْنِعُ،: اعْلَمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا افْتَتَحَ خَیْبَرَ أَتَاهُ الْبَشِیرُ بِقُدُومِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ مَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ فَرَحاً أَ بِقُدُومِ جَعْفَرٍ أَمْ بِفَتْحِ خَیْبَرَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ دَخَلَ جَعْفَرٌ فَقَامَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْتَزَمَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ جَلَسَ النَّاسُ حَوْلَهُ ثُمَّ قَالَ ابْتِدَاءً مِنْهُ یَا جَعْفَرُ قَالَ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَ لَا أَمْنَحُکَ أَ لَا أَحْبُوکَ أَ لَا أُعْطِیکَ فَقَالَ جَعْفَرٌ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ یُعْطِیهِ ذَهَباً أَوْ وَرِقاً فَقَالَ إِنِّی أُعْطِیکَ شَیْئاً إِنْ صَنَعْتَهُ کُلَّ یَوْمٍ کَانَ خَیْراً لَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ إِنْ صَنَعْتَهُ بَیْنَ یَوْمَیْنِ غُفِرَ لَکَ مَا بَیْنَهُمَا أَوْ کُلَّ جُمْعَةٍ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَةٍ غُفِرَ لَکَ مَا بَیْنَهُمَا وَ لَوْ کَانَ عَلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ مِثْلُ عَدَدِ النُّجُومِ وَ مِثْلُ وَرَقِ الشَّجَرِ وَ مِثْلُ عَدَدِ الرَّمْلِ لَغَفَرَهَا اللَّهُ لَکَ وَ لَوْ کُنْتَ فَارّاً مِنَ الزَّحْفِ صَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تَبْدَأُ فَتُکَبِّرُ ثُمَّ تَقْرَأُ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الْقِرَاءَةِ فَقُلْ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً فَإِذَا رَکَعْتَ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ الرُّکُوعِ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا سَجَدْتَ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ السُّجُودِ قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا سَجَدْتَ ثَانِیاً قُلْتَهَا عَشْراً فَإِذَا رَفَعْتَ رَأْسَکَ مِنَ السُّجُودِ الثَّانِی قُلْتَهَا عَشْراً وَ أَنْتَ جَالِسٌ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ فَذَلِکَ خَمْسٌ وَ سَبْعُونَ تَسْبِیحَةً وَ تَحْمِیدَةً وَ تَکْبِیرَةً وَ تَهْلِیلَةً فِی کُلِّ رَکْعَةٍ ثَلَاثُمِائَةٍ فِی أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ فَذَلِکَ أَلْفٌ وَ مِائَتَانِ وَ تَقْرَأُ فِیهِمَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ رُوِیَ اقْرَأْ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی مِنْ صَلَاةِ جَعْفَرٍ- بِالْحَمْدِ وَ إِذا زُلْزِلَتِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ- وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنْ کُنْتَ مُسْتَعْجِلًا فَصَلِّهَا مُجَرَّدَةً أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ اقْضِ التَّسْبِیحَ (1).
ص: 211
شرح و توضیح
بدان که این نماز از نمازهایی است که به صورت مستفیض و حتی متواتر روایت شده که شیعیان و اهل سنت از طُرُق مختلف آن را روایت کردهاند و همه مسلمانان بر مستحب بودن آن اجماع دارند مگر کسانی از عامه که خیلی نادر هستند. علامه در المنتهی این را بیان کرده است. و در این نماز در چند جا اختلاف نظر است:
اول: قول مشهور میان اصحاب این است که آن، دو سلام دارد. و در الذکری گوید: از صدوق در المقنع چنین بر میآید که این نماز یک سلام دارد و سخن او نادر است.
و میگویم: هیچ دلالتی در عبارت ذکر شده در المقنع نیست مگر از این جهت که صاحب کتاب، سلام نماز را ذکر نکرده و شاید آن را به خاطر آشکار بودن نگفته است مانند تشهّد و قنوت و دیگر ارکان آشکار نماز. و عمل، بنا به قول مشهور است.
دوم: قول مشهور میان اصحاب این است که گفتن تسبیح بعد از قرائت سوره است که دو شیخ(صدوق و مفید) و ابن جنید و ابن ادریس و ابن ابی عقیل و همه علمای متأخر بر این باورند. و صدوق در فقیه پس از روایت ابو حمزه که دلالت بر این است که تسبیح پیش از قرائت میباشد، گوید: و روایت شده که تسبیح در نماز جعفر پس از قرائت است. پس نمازگزار بر اساس هر کدام از این دو سخن (نظر) عمل کند، درست عمل کرده است. پایان نقل قول. انتخاب یکی از این دو، بیراه و خالی از قوت نیست و چه بسا عمل کردن به قول مشهور شایستهتر باشد.
سوم: قول مشهور در گفتن تسبیح به این صورت است: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» و صدوق در فقیه گوید میتوان میان آن و آنچه در روایت ثمالی آمده است، یکی را انتخاب کرد، در روایت ثمالی اینگونه آمده است: «الله اکبر و سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله». در الذکری با اشاره به نظر اول گوید: و این روایت مشهورتر است و اکثریت اصحاب بر آن نظر دارند و عمل کردن به قول مشهور به دلیل قوّت اخبار وارده در مورد آن و ضعف اخبار مخالف آن، شایستهتر است.
چهارم: اصحاب در مورد قرائت (سوره) در این نماز اختلاف نظر دارند؛ قول مشهور این است که در رکعت اول پس از حمد سوره زلزال و در رکعت دوم سوره عادیات و در رکعت سوم سوره نصر و در رکعت چهارم سوره توحید خوانده میشود و این نظر را سید و ابن جنید و صدوق و ابوصلاح و ابن براج و سلار برگزیدهاند. و علی بن بابویه در رکعت اول سوره عادیات و در رکعت دوم زلزله و در دو رکعت دیگر آنچه که ذکر شد، خوانده میشود. و گوید: و اگر خواستی هر چهار رکعت را با قرائت سوره توحید به جای آور همانطور که فرزندش در هدایۀ آن را برگزیده است و در فقه رضوی علیه السلام نیز وارد شده است.
ص: 212
اعلم أن هذه الصلاة من المستفیضات بل المتواترات روتها الخاصة و العامة بطرق کثیرة و أجمع المسلمون علی استحبابها إلا من شذ من العامة قاله العلامة فی المنتهی و الخلاف فیها و فی مواضع الأول المشهور بین الأصحاب أنها بتسلیمتین و قال فی الذکری و یظهر من الصدوق فی المقنع أنه یری أنها بتسلیمة واحدة و هو نادر.
و أقول لا دلالة فی عبارة المقنع إلا من حیث إنه لم یذکر التسلیم و لعله أحاله علی الظهور کالتشهد و القنوت و غیرهما و العمل علی المشهور.
الثانی المشهور بین الأصحاب أن التسبیح بعد القراءة ذهب إلیه الشیخان و ابن الجنید و ابن إدریس و ابن أبی عقیل و جمهور المتأخرین و قال الصدوق فی الفقیه بعد إیراد روایة أبی حمزة الدالة علی أن التسبیح قبل القراءة و قد روی أن التسبیح فی صلاة جعفر بعد القراءة فبأی الحدیثین أخذ المصلی فهو مصیب انتهی و التخییر لا یخلو من قوة و العمل بالمشهور لعله أولی.
الثالث المشهور فی ترتیب التسبیح سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أکبر و قال الصدوق فی الفقیه بالتخییر بینه و بین ما ورد فی روایة الثمالی و هو الله أکبر و سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و قال فی الذکری مشیرا إلی الأولی و هذه الروایة أشهر و علیها معظم الأصحاب انتهی و العمل بالمشهور أولی لقوة أخباره و ضعف المعارض.
الرابع اختلف الأصحاب فی قراءتها فالمشهور أنه یقرأ فی الأولی بعد الحمد الزلزلة و فی الثانیة العادیات و فی الثالثة النصر و فی الرابعة التوحید و هو مختار السید و ابن الجنید و الصدوق و أبی الصلاح و ابن البراج و سلار و قال علی بن بابویه یقرأ فی الأولی العادیات و فی الثانیة الزلزلة و فی الباقیتین ما تقدم و قال و إن شئت صلها کلها بالتوحید کما اختاره ولده فی الهدایة و ورد فی الفقه الرضوی علیه السلام.
ص: 212
از ابن ابی عقیل نقل شده که گوید در رکعت اول سوره زلزله و در رکعت دوم سوره نصر و در رکعت سوم سوره عادیات و در رکعت چهارم سوره توحید قرائت شود. و مقتضای برخی روایات صحیح (1)جمع کردن میان توحید و کافرون در هر رکعت است. و در الذکری گوید: و روایت شده که سوره زلزله و نصر و قدر و توحید قرائت شود. پایان نقل قول. و عمل کردن به هر آنچه در روایتها آمده، نیکو است و قول مشهور شایستهتر است.
پنجم: قول مشهور میان اصحاب این است که مستحب است پس از سجده دوم پیش از برخاستن برای رکعت دوم ده بار تسبیح گفته شود. در رکعت سوم پیش از برخاستن برای رکعت چهارم نیز اینچنین است. و ابن ابی عقیل گوید: سپس از سجده سر برمیدارد و برمیخیزد و آن را ده بار میگوید سپس قرائت میکند. و قول مشهور، قویتر و محتاطانهتر است.
فوائد
اول: در الذکری گوید: جایز است برای کسی که عجله دارد، این نماز را بدون تسبیح به جای آورد سپس بعداً قضایش را به جای آورد و به دنبال رفع نیازهایش برود. ابان و ابوبصیر (2) از امام صادق علیه السلام روایت کردهاند و در النفلیه مانند این سخن را ذکر کرده. و این مطلب از کتاب الفقه و الهدایۀ ذکر شد.
دوم: در الذکری گوید: اگر دو رکعت از این نماز را بخواند سپس مانعی برای او پیش آید، پس از زدودن مانع، بناء را بر آنچه خوانده میگذارد.
میگویم
احوط این است که بدون عذر نماز را قطع نکند و هر چند که آشکارتر جواز آن است. و صدوق در صحیح از علی بن ریان (3) روایت میکند که گوید: به امام علی النقی علیه السّلام عریضه ای نوشتم و طی آن سؤال کردم در مورد کسی که دو رکعت از نماز جعفر علیه السّلام را بخواند آنگاه کاری برایش پیش آید که از خواندن دو رکعت دیگر او را باز دارد یا حادثه ای واقع شود که اجبارا باید ترک نماز کند، آیا جایز است که پس فارغ شدن از کارش آن نماز را تمام کند هر چند از محلّ نمازش بلند شده باشد یا آنچه را خوانده به حساب نیاورد مگر اینکه دوباره نماز را از سر بگیرد و هر چهار رکعت را یک جا بهجا آورد؟ آن حضرت در پاسخ مرقوم فرمود: بله در صورتی که برای او کاری پیش آمده باشد که ناچار باید بدان پردازد پس نماز را قطع کند و سپس برگردد
ص: 213
و عن ابن أبی عقیل فی الأولی الزلزلة و فی الثانیة النصر و فی الثالثة العادیات و فی الرابعة التوحید و مقتضی بعض الروایات الصحیحة(1) الجمع بین التوحید و الجحد فی کل رکعة و قال فی الذکری و روی القراءة بالزلزلة و النصر و القدر و التوحید انتهی و العمل بکل ما ورد فی الروایات حسن و المشهور أولی.
الخامس المشهور بین الأصحاب أنه یستحب العشر بعد السجدة الثانیة قبل القیام إلی الرکعة الثانیة و کذا فی الثالثة قبل القیام إلی الرابعة و قال ابن أبی عقیل ثم یرفع رأسه من السجود و ینهض قائما و یقول ذلک عشرا ثم یقرأ و المشهور أقوی و أحوط.
الأولی قال فی الذکری یجوز تجریدها من التسبیح ثم قضاؤه بعدها و هو ذاهب فی حوائجه لمن کان مستعجلا رواه أبان و أبو بصیر(2)
عن أبی عبد الله علیه السلام و نحوه قال فی النفلیة و قد مر عن الفقه و الهدایة.
الثانیة قال فی الذکری لو صلی منها رکعتین ثم عرض له عارض بنی بعد إزالة عارضه.
الأحوط عدم الفصل بدون العذر و إن کان الأظهر الجواز
وَ رَوَی الصَّدُوقُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رَیَّانَ (3) قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی الْمَاضِی الْأَخِیرِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ صَلَّی مِنْ صَلَاةِ جَعْفَرٍ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تُعَجِّلُهُ عَنِ الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ حَاجَةٌ أَوْ یَقْطَعُ ذَلِکَ لِحَادِثٍ یَحْدُثُ أَ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یُتِمَّهَا إِذَا فَرَغَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ إِنْ قَامَ
مِنْ مَجْلِسِهِ أَمْ لَا یَحْتَسِبُ بِذَلِکَ إِلَّا أَنْ یَسْتَأْنِفَ الصَّلَاةَ وَ یُصَلِّیَ الْأَرْبَعَ الرَّکَعَاتِ کُلَّهَا فِی مَقَامٍ وَاحِدٍ فَکَتَبَ علیه السلام بَلْ إِنْ قَطَعَهُ عَنْ ذَلِکَ أَمْرٌ لَا بُدَّ مِنْهُ فَلْیَقْطَعْ ثُمَّ لْیَرْجِعْ
ص: 213
و بنا را بر آنچه باقی مانده گذارد إن شاء اللَّه.
سوم: در الذکری گوید: افراد متعصب عامه گمان کردهاند که مخاطب این نماز و تعلیم آن، عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میباشد و ترمذی آن را روایت کرده است. و روایت اهل بیت اعتماد و اطمینان بیشتری دارد چرا که صاحب خانه به آنچه در خانه است داناتر است. با این که ممکن است پیامبر در دو وقت آن دو را با این نماز خطاب قرار داده است و هیچ بعید نیست که اینگونه باشد .
ص: 214
فَلْیَبْنِ عَلَی مَا بَقِیَ مِنْهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
الثالثة قال فی الذکری زعم متعصبو العامة أن الخطاب بهذه الصلاة و تعلیمها کان للعباس عم النبی صلی الله علیه و آله و رواه الترمذی و روایة أهل البیت أوثق إذ أهل البیت أعلم بما فی البیت علی أنه یمکن أن یکون خاطبهما بذلک فی وقتین و لا استبعاد فیه.
ص: 214
باب سوم : نمازهایی که به پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم اجمعین و دیگر اموات مؤمنان هدیه میشود
روایات
روایت1.
جمال الاسبوع: احمد بن عبدالله البجلی با سند مرفوع از ائمه صلوات الله علیهم روایت میکند که فرمودند: هر کس ثواب نمازش را برای رسول خدا و امیرالمومنین و اوصیای بعد از او صلوات الله علیهم اجمعین قرار دهد، خداوند ثواب نمازش را چندین و چند برابر میکند، تا جایی که نَفَس از شمردن آن قطع میشود و پیش از اینکه روح او از بدنش بیرون رود به وی گفته میشود ای فلانی! برای ما هدیه کردی و لطف تو در حق ما بوده است، این روز، روز جزا و پاداش دادن توست. پس شادمان باش و چشم خویش روشن بدار به آنچه خداوند برای تو آماده کرده و خوش باد تو را به خاطر آنچه بدان رسیدی.
راوی گوید: چگونه نمازش را هدیه کند و آن را به جای آورد؟ فرمود: نیت میکند ثواب نمازش را به رسول خدا صلی الله علیه و سلم هدیه کند و اگر برایش ممکن شد که بر نماز پنجاه رکعت چیزی بیفزاید، حتی اگر دو رکعت در هر روز باشد، این کار را انجام دهد و آن را به یکی از آنان هدیه کند. نماز در رکعت اول مانند نماز فریضه با هفت تکبیر یا سه مرتبه یا یک مرتبه در هر رکعت، آغاز میشود و پس از تسبیحِ رکوع و سجده سه بار در هر رکعت میگوید: «صلی الله علی محمد و آله الطبیین و الطاهرین» و چون تشهّد را خواند و سلام داد، میگوید:
«پروردگار تو سالم (از هر عیبی) و سلام و سلامتی از توست، ای صاحب شکوه و بزرگی بر محمد و خاندان پاک و مطهر و برگزیده محمد درود بفرست و از جانب من بهترین درود و سلامها را به آنان برسان. خداوندا این چند رکعت هدیهای از جانب من برای بنده و پیامبر و فرستاده تو محمد بن عبدالله خاتم پیامبران و سرور فرستادگان است، خداوندا پس آن را از من بپذیر و از جانب من به او برسان و به خاطر آن پاداشم بده. بهترین آرزو و امیدم به تو و پیامبرت صلوات الله علیه و آله و وصیّ پیامبرت و فاطمه زهرا دختر پیامبرت و
ص: 215
جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، حَدَّثَ أَبُو مُحَمَّدٍ الصَّیْمَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ بِإِسْنَادٍ رَفَعَهُ إِلَیْهِمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: مَنْ جَعَلَ ثَوَابَ صَلَاتِهِ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ- وَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ سَلَّمَ أَضْعَفَ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ صَلَاتِهِ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ وَ یُقَالُ لَهُ قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَ رُوحُهُ عَنْ جَسَدِهِ یَا فُلَانُ هَدِیَّتُکَ إِلَیْنَا وَ أَلْطَافُکَ لَنَا هَذَا یَوْمُ مُجَازَاتِکَ وَ مُکَافَاتِکَ فَطِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَیْناً بِمَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ وَ هَنِیئاً لَکَ بِمَا صِرْتَ إِلَیْهِ قَالَ کَیْفَ یُهْدِی صَلَاتَهُ وَ یَقُولُ قَالَ یَنْوِی ثَوَابَ صَلَاتِهِ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ أَمْکَنَهُ أَنْ یَزِیدَ عَلَی صَلَاةِ الْخَمْسِینَ شَیْئاً وَ لَوْ رَکْعَتَیْنِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ یُهْدِیهَا إِلَی وَاحِدٍ مِنْهُمْ یَفْتَتِحُ الصَّلَاةَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی مِثْلَ افْتِتَاحِ صَلَاةِ الْفَرِیضَةِ بِسَبْعِ تَکْبِیرَاتٍ أَوْ ثَلَاثِ مَرَّاتٍ أَوْ مَرَّةٍ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ وَ یَقُولُ بَعْدَ تَسْبِیحِ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ- صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَإِذَا شَهِدَ وَ سَلَّمَ قَالَ- اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْأَخْیَارِ أَبْلِغْهُمْ مِنِّی أَفْضَلَ التَّحِیَّةِ وَ السَّلَامِ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذِهِ الرَّکَعَاتِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ- مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ اللَّهُمَّ فَتَقَبَّلْهَا مِنِّی وَ أَبْلِغْهُ إِیَّاهُ عَنِّی وَ أَثِبْنِی عَلَیْهَا أَفْضَلَ أَمَلِی وَ رَجَائِی فِیکَ وَ فِی نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ وَصِیِّ نَبِیِّکَ وَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ابْنَةِ نَبِیِّکَ
ص: 215
حسن و حسین دو نوه پیامرت و اولیای تو از فرزندان حسین علیهم السلام است ای مولا و سرپرست مومنان ای مولا و سرپرست مومنان ای مولا و سرپرست مومنان.»
نمازی که به امیرالمومنین علی علیه السلام هدیه میکند با همان دعا خوانده میشود تا این سخن تو: «خداوندا این دو رکعت هدیهای از جانب من برای بنده و ولیّ و پسرعموی پیامبرت و وصیّ او امیرالمومنین علی ابن ابی طالب علیه السلام است، خداوندا پس آن را از من بپذیر و از جانب من به او برسان و به خاطر آن پاداشم بده. بهترین آرزو و امیدم به تو و پیامبرت صلوات الله علیه و آله و وصیّ پیامبرت و فاطمه زهراء دختر پیامبرت و حسن و حسین دو نوه پیامرت و اولیای تو از فرزندان حسین علیهم السلام است ای مولا و سرپرست مومنان ای مولا و سرپرست مومنان ای مولا و سرپرست مومنان.»
نمازی که به فاطمه علیها السلام هدیه میکند، میگوید: «خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای زن پاک و مطهر و مبارک و پاکیزه، فاطمه دختر پیامبرت است، خداوندا پس آن را از من بپذیر و از جانب من به او برسان و به خاطر آن پاداشم بده. به خاطر این دو رکعت بهترین آرزو و امیدم به تو و پیامبرت صلوات الله علیه و آله و وصیّ پیامبرت و فاطمه زهراء دختر پیامبرت و حسن و حسین دو نوه پیامرت جزا بده ای مولا و سرپرست مومنان ای مولا و سرپرست مومنان ای مولا و سرپرست مومنان.»
نمازی که به امام حسن علیه السلام هدیه میکند: «خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو حسن بن علی [الرضا] علیه السلام است، خداوندا پس آن را از من بپذیر و از جانب من به او برسان و به خاطر آن بهترین آرزو و امیدم به تو و پیامبرت و ولیّ تو و فرزند ولیّت را پاداشم بده. ای مولا و سرپرست مومنان» - سه بار .
نمازی که به امام حسین علیه السلام هدیه میکند: خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو نوه پاک و مطهر و پاکیزه و خشنود (دوستدار) پیامبرت حسین بن علی [مجتبی] است. و دعا را تا پایان میخواند؛ ای مولا و سرپرست مومنان - سه بار.
نمازی که به علی بن حسین علیه السلام هدیه میکند: خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو نوه پیامبرت زین العابدین علی بن حسین علیهما السلام است. و دعا را تا پایان میخواند؛ ای مولا و سرپرست مومنان - سه بار.
نمازی که به محمد بن علی علیه السلام هدیه میکند: خداوندا این چند رکعت هدیه از جانب من برای
ص: 216
وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سِبْطَیْ نَبِیِّکَ وَ أَوْلِیَائِکَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ- مَا یُهْدِیهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام یُدْعَی بِالدُّعَاءِ إِلَی قَوْلِکَ اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ عَمِّ نَبِیِّکَ وَ وَصِیِّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام اللَّهُمَّ فَتَقَبَّلْهُمَا مِنِّی وَ أَبْلِغْهُ إِیَّاهُمَا عَنِّی وَ أَثِبْنِی عَلَیْهِمَا أَفْضَلَ أَمَلِی وَ رَجَائِی فِیکَ وَ فِی نَبِیِّکَ وَ وَصِیِّ نَبِیِّکَ وَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ابْنَةِ نَبِیِّکَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سِبْطَیْ نَبِیِّکَ وَ أَوْلِیَائِکَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ- مَا تهدیه [یُهْدِیهِ] إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام یَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی الطَّاهِرَةِ الْمُطَهَّرَةِ الطَّیِّبَةِ الزَّکِیَّةِ فَاطِمَةَ بِنْتِ نَبِیِّکَ- اللَّهُمَّ فَتَقَبَّلْهَا مِنِّی وَ أَبْلِغْهُمَا إِیَّاهَا عَنِّی وَ أَثِبْنِی عَلَیْهِمَا أَفْضَلَ أَمَلِی وَ رَجَائِی فِیکَ وَ فِی نَبِیِّکَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَصِیِّ نَبِیِّکَ- وَ الطَّیِّبَةِ الطَّاهِرَةِ فَاطِمَةَ بِنْتِ نَبِیِّکَ- وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سِبْطَیْ نَبِیِّکَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ- مَا یُهْدِیهِ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الرضا علیه السلام اللَّهُمَّ فَتَقَبَّلْهُمَا مِنِّی وَ أَبْلِغْهُ إِیَّاهُمَا وَ أَثِبْنِی عَلَیْهِمَا أَفْضَلَ أَمَلِی وَ رَجَائِی فِیکَ وَ فِی نَبِیِّکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً مَا یُهْدِیهِ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ سِبْطِ نَبِیِّکَ الطَّیِّبِ الطَّاهِرِ الزَّکِیِّ الرَّضِیِّ- الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ المجتبی- وَ تَأْتِی بِالدُّعَاءِ إِلَی آخِرِهِ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً مَا یُهْدِیهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ سِبْطِ نَبِیِّکَ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ- وَ یَأْتِی بِالدُّعَاءِ إِلَی آخِرِهِ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً مَا یُهْدِیهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی
ص: 216
بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو نوه پیامبرت محمد بن علی شکافنده علم (عَلَم هدایت)تو است و دعا را تا پایان میخواند؛ ای مولا و سرپرست مومنان - سه بار.
نمازی که به جعفر بن محمد علیه السلام هدیه میکند: خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو نوه پیامبرت جعفر بن محمد صادق علیه السلام است و دعا را تا پایان میخواند؛ ای مولا و سرپرست مومنان - سه بار.
نمازی که به موسی بن جعفر علیه السلام هدیه میکند: خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو نوه پیامبرت موسی بن جعفر وارث علم پیامبران است. و دعا را تا پایان میخواند؛ ای مولا و سرپرست مومنان - سه بار.
نمازی که به رضا علی بن موسی علیه السلام هدیه میکند: خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو نوه پیامبرت علی بن موسی الرضا فرزند راضی شدگان علیهم السلام است. و دعا را تا پایان میخواند؛ ای مولا و سرپرست مومنان - سه بار.
نمازی که به محمد بن علی علیه السلام و علی بن محمد و حسن بن علی علیهما السلام هدیه میکند مانند آن است تا به امام مهدی علیه السلام میرسد. پس آن دعا را بخوان تا این سخن: «خداوندا این دو رکعت هدیه از جانب من برای بنده و فرزند بنده و ولیّ و فرزند ولیّ تو نوه پیامبرت در زمینت و حجّت تو بر مخلوقاتت است، ای مولا و سرپرست مومنان» - سه بار. (1)
سید قدّس سرّه گوید: به من خبر داد محمد بن ابوالقاسم از ابو علی پسر شیخ الطائفه از پدرش و خبر داد به من عَلِی بْن یَحْیَی الْحَنَّاط از عَرَبِی بْنِ مُسَافِرٍ از مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِم از أَبِی عَلِی از پدرش در کتاب مصباح کبیر او که این عین کلماتش است:
نماز هدیه هشت رکعت است که از امامان علیهم السلام روایت شده که بنده در روز جمعه هشت رکعت نماز میخواند؛ چهار رکعت را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هدیه میکند و چهار رکعت را به فاطمه علیها السلام هدیه میکند. روز شنبه چهار رکعت را به امیرالمومنین علی علیه السلام هدیه میکند. سپس بر همین منوال هر روز چهار رکعت برای یکی از امامان علیهم السلام هدیه میکند، تا روز پنج شنبه که چهار رکعت برای جعفر بن محمد صادق علیه السلام هدیه میکند.
ص: 217
عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ سِبْطِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَلَمِکَ- وَ تَأْتِی بِالدُّعَاءِ إِلَی آخِرِهِ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً مَا یُهْدِیهِ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ سِبْطِ نَبِیِّکَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام وَ یَقُولُ الدُّعَاءَ إِلَی آخِرِهِ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً مَا یُهْدِیهِ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ سِبْطِ نَبِیِّکَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهماالسلام وَارِثِ عِلْمِ النَّبِیِّینَ- وَ الدُّعَاءَ إِلَی آخِرِهِ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً مَا یُهْدِیهِ إِلَی الرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ سِبْطِ نَبِیِّکَ- عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا ابْنِ الْمَرْضِیِّینَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ- وَ الدُّعَاءَ إِلَی آخِرِهِ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً مَا یُهْدِیهِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ عَلِیِّ بْنِ 14 مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام مِثْلُ ذَلِکَ حَتَّی یَصِلَ إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام فَادْعُ بِالدُّعَاءِ إِلَی قَوْلِکَ- اللَّهُمَّ إِنَّ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی عَبْدِکَ وَ ابْنِ عَبْدِکَ وَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ سِبْطِ نَبِیِّکَ فِی أَرْضِکَ وَ حُجَّتِکَ عَلَی خَلْقِکَ یَا وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً(1).
قَالَ السَّیِّدُ قُدِّسَ سِرُّهُ وَ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ حُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ السُّورَاوِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ الطَّبَرِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ ابْنِ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنْ وَالِدِهِ وَ أَخْبَرَنِی عَلِیُّ بْنُ یَحْیَی الْحَنَّاطُ عَنْ عَرَبِیِّ بْنِ مُسَافِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ وَالِدِهِ فِی مِصْبَاحِهِ الْکَبِیرِ مَا هَذَا لَفْظُهُ صَلَاةُ الْهَدِیَّةِ ثَمَانِی رَکَعَاتٍ رُوِیَ عَنْهُمْ علیهم السلام: أَنَّهُ یُصَلِّی الْعَبْدُ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ أَرْبَعاً یُهْدِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَرْبَعاً یُهْدِی إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ یَوْمَ السَّبْتِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُهْدِی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ کَذَلِکَ کُلَّ یَوْمٍ إِلَی وَاحِدٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ إِلَی یَوْمِ الْخَمِیسِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُهْدِی إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام
ص: 217
سپس روز جمعه نیز هشت رکعت نماز میخواند؛ چهار رکعت را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و چهار رکعت را برای فاطمه علیها السلام هدیه میکند. سپس روز شنبه چهار رکعت را برای موسی بن جعفر علیه السلام هدیه میکند سپس بر همین منوال ادامه داده تا روز پنج شنبه که چهار رکعت را برای صَاحِب زمَان امام مهدی علیه السلام هدیه میکند.
دعای بین هر دو رکعت (از این نماز): «خداوندا تویی مظهر سلام و سلامتی، و سلام و سلامتی از جانب توست و سلام و سلامتی به سوی تو باز میگردد، بر ما درود و سلام فرست. پروردگارا این چند رکعت هدیهای است از جانب من برای فلانی فرزند فلانی، پس بر محمد آل محمد درود بفرست و آن را از من بپذیر و از جانب من به او برسان و به خاطر آن پاداشم بده و بهترین آرزو و امیدم را در تو و پیامبرت صلوات الله علیه و آله عطا کن.» و در آن آمده است: و به آنچه دوست داشتی دعا میکنی، ان شاء الله تعالی. (1)
مصباح المتهجّد: مانند این حدیث در آن روایت شده است. (2)
روایت2.
دعوات الرواندی: امامان علیهم السلام فرمودند: همانا بنده در روز جمعه هشت رکعت نماز میگذارد.
روایت3.
فلاح السائل: از امیرالمومنین علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه مردهتان را دفن کردید و کار دفن او را تمام کردید، باید وارث یا خویشاوند یا دوست او در کنار قبر بایستد و دو رکعت نماز بخواند که در رکعت اول یک بار سوره فاتحه و و یک بار معوذتین (فلق و ناس) را قرائت میکند - در نسخه اصلی وصف رکعت دوم افتاده است - که باید آن را با سوره حمد و سوره قل هو الله احد و اگر خواست با سوره انّا انزلناه بخواند. زیرا این دو سوره از مهمترین سورههایی است که در نمازهای نافله قرائت میشود. و بعد رکوع میکند و سجده میبرد و در سجدهاش میگوید: «سُبْحَانَ مَنْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَةِ وَ قَهَرَ عِبَادَهُ بِالْمَوْتِ» یعنی: پاک و منزه است خداوندی که به قدرت خویش، عزیز و سربلند گشته و با مرگ بر بندگانش سلطه دارد. سپس سلام نماز را میدهد و به سوی قبر برمیگردد و میگوید: ای فلانی فرزند فلانی، این نماز برای تو و یارانت است، همانا خداوند عذاب و تنگی (فشار) قبر را از او برمیدارد و اگر از پروردگارش بخواهد که مردان و زنان ایماندار و مردان و زنان مسلمان مردهها و زندههایشان را بیامرزد، خداوند دعایش را در باره آنان اجابت میکند و خداوند به دوستش میگوید: ای فلانی فرزند فلانی روشن چشم (شادمان) باش زیرا خداوند عزّ و جلّ تو را آمرزیده است. و به شخص نمازگزار در ازای هر حرفی، هزار نیکی عطا میکند و هزار گناه را از او پاک میکند. پس هنگامی که روز قیامت برپا شود خداوند متعال یک صف از فرشتگان را برانگیزد که او را تا دروازه بهشت مشایعت و همراهی کنند
ص: 218
ثُمَّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَیْضاً ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ أَرْبَعاً یُهْدِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُهْدِی إِلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ ثُمَّ یَوْمَ السَّبْتِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُهْدِی إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ کَذَلِکَ إِلَی یَوْمِ الْخَمِیسِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یُهْدِی إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام الدُّعَاءَ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ السَّلَامُ حَیِّنَا رَبَّنَا مِنْکَ بِالسَّلَامِ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذِهِ الرَّکَعَاتِ هَدِیَّةٌ مِنِّی إِلَی فُلَانِ بْنِ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَلِّغْهُ إِیَّاهَا وَ أَعْطِنِی أَفْضَلَ أَمَلِی وَ رَجَائِی فِیکَ وَ فِی رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فِیهِ وَ تَدْعُو بِمَا أَحْبَبْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
المتهجد(2)،: مثله.
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالُوا عَلَیْهِمُ السَّلَامُ: إِنَّهُ یُصَلِّی الْعَبْدُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ.
فَلَاحُ السَّائِلِ، رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا دَفَنْتُمْ مَیِّتَکُمْ وَ فَرَغْتُمْ مِنْ دَفْنِهِ فَلْیَقُمْ وَارِثُهُ أَوْ قَرَابَتُهُ أَوْ صَدِیقُهُ مِنْ جَانِبِ الْقَبْرِ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ مَرَّةً سَقَطَ مِنَ الْأَصْلِ وَصْفُ الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ فَیَقْرَأُهَا بِالْحَمْدِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ إِنْ شَاءَ فَإِنَّهُمَا مِنْ مُهِمَّاتِ مَا یَقْرَأُ فِی النَّوَافِلِ وَ یَرْکَعُ وَ یَسْجُدُ وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ- سُبْحَانَ مَنْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَةِ وَ قَهَرَ عِبَادَهُ بِالْمَوْتِ- ثُمَّ یُسَلِّمُ وَ یَرْجِعُ إِلَی الْقَبْرِ وَ یَقُولُ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانَةَ هَذِهِ لَکَ وَ لِأَصْحَابِکَ فَإِنَّ اللَّهَ یَرْفَعُ عَنْهُ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ ضِیقَهُ وَ لَوْ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَغْفِرَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ حَیِّهِمْ وَ مَیِّتِهِمُ اسْتَجَابَ اللَّهُ دُعَاءَهُ فِیهِمْ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لِصَاحِبِهِ یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ کُنْ قَرِیرَ الْعَیْنِ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ وَ یُعْطِی الْمُصَلِّیَ بِکُلِّ حَرْفٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ تُمْحَی عَنْهُ أَلْفُ سَیِّئَةٍ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی صَفّاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ یُشَیِّعُونَهُ إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ
ص: 218
و چون وارد بهشت شود هفتاد هزار هزار فرشته از وی استقبال میکنند که همراه با هر فرشته کاسهای از نور است که با پارچهای از دیبای ستبر پوشیده شده است و در دست هر فرشته کوزهای از نور است که در آن آب سلسبیل است. او از کاسه (غذا) میخورد و از آب مینوشد و رضایت و خشنودی خداوند بسی بزرگتر است.
توضیح
نماز را همانگونه که مصنف رحمه الله ذکر کرده، آوردم تا شاید کسی که در کتاب ما نظر میکند بر آن روایت در جای دیگر بدون افتادگی (قسمتی از متن) اطلاع پیدا کند و بدان عمل نماید و این حدیث را تاییدی برای آنچه یافته قرار دهد و اما آنچه که سید رحمه الله از جانب خویش سوره هایی اضافه کرده، عجیب و شگفت است.(1)
روایت4.
فلاح السائل: حذیفۀ ین یمان گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ وقتی برای مرده از اولین شب (در قبر) سختتر نیست. پس با صدقه دادن به مردههایتان رحم کنید و اگر نیافتید (نتوانستید) باید یکی از شما دو رکعت نماز بخواند که در رکعت اول یک بار سوره فاتحه و دو بار سوره قل هو الله احد را میخواند و در رکعت دوم یک بار سوره فاتحه و ده بار سوره الهیکم التکاثر را میخواند. بعد سلام نماز را میدهد و میگوید: پروردگارا بر محمد و آل محمد درود بفرست و ثواب این نماز را به قبر آن مرده فلانی فرزند فلانی بفرست.
پس خداوند از همان زمان هزار فرشته را به سوی قبر او میفرستد و همراه با هر فرشته لباس و جامهای است. و تا روزی که در صور دمیده میشود قبر او از تنگی فراخ میگردد و به شخص نمازگزار به شمار آنچه خورشید بر او طلوع کرده نیکی عطا میشود و جایگاه او چهل مرتبه بالا میرود. (2)
بلد الامین: و الموجز ابن فهد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به صورت مرسل همین حدیث روایت شده است. (3)
روایت5.
از همان دو کتاب: نماز هدیه به مرده دو رکعت است که در رکعت اول سوره حمد و آیۀ الکرسی، و در رکعت دوم سوره حمد و ده بار سوره قدر قرائت میشود. و چون سلام نماز را داد میگوید: خداوندا بر محمد و آل محمد درود بفرست و ثواب این نماز را به قبر فلانی بفرست. (4)
روایت6.
بلد امین: در برخی کتابهای اصحاب ما دیدهام که در رکعت اول پس از فاتحه یک
ص: 219
فَإِذَا دَخَلَ الْجَنَّةَ اسْتَقْبَلَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَلَکٍ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ طَبَقٌ مِنْ نُورٍ مُغَطًّی بِمِنْدِیلٍ مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ فِی یَدِ کُلِّ مَلَکٍ کُوزٌ مِنْ نُورٍ فِیهِ مَاءُ السَّلْسَبِیلِ فَیَأْکُلُ مِنَ الطَّبَقِ وَ یَشْرَبُ مِنَ الْمَاءِ وَ رِضْوَانُ اللَّهِ أَکْبَرُ.
أوردت الصلاة کما أورده رحمه الله لعل الناظر فی کتابنا یطلع علی تلک الروایة فی موضع آخر بغیر سقط فیعمل بها و یجعل هذا الخبر مؤیدا لما وجده و أما ما فعله السید رحمة الله علیه من إضافة السور من عنده فغریب (1).
فَلَاحُ السَّائِلِ، عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَأْتِی عَلَی الْمَیِّتِ سَاعَةٌ أَشَدُّ مِنْ أَوَّلِ لَیْلَةٍ فَارْحَمُوا مَوْتَاکُمْ بِالصَّدَقَةِ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَلْیُصَلِّ أَحَدُکُمْ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّتَیْنِ وَ فِی الثَّانِیَةِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ یُسَلِّمُ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ابْعَثْ ثَوَابَهُمَا إِلَی قَبْرِ ذَلِکَ الْمَیِّتِ
فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ- فَیَبْعَثُ اللَّهُ مِنْ سَاعَتِهِ أَلْفَ مَلَکٍ إِلَی قَبْرِهِ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ ثَوْبٌ وَ حُلَّةٌ وَ یُوَسَّعُ فِی قَبْرِهِ مِنَ الضِّیقِ إِلَی یَوْمِ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ یُعْطَی الْمُصَلِّی بِعَدَدِ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ حَسَنَاتٍ وَ تُرْفَعُ لَهُ أَرْبَعُونَ دَرَجَةً(2).
البلد الأمین، و الموجز، لابن فهد عن النبی صلی الله علیه و آله مرسلا: مثله (3).
وَ مِنْهُمَا: صَلَاةُ هَدِیَّةِ الْمَیِّتِ رَکْعَتَانِ فِی الْأُولَی الْحَمْدُ وَ آیَةُ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدُ وَ الْقَدْرُ عَشْراً فَإِذَا سَلَّمَ قَالَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ابْعَثْ ثَوَابَهُمَا إِلَی قَبْرِ فُلَانٍ (4).
الْبَلَدُ،: وَ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی بَعْدَ الْفَاتِحَةِ
ص: 219
بار آیۀ الکرسی و دو بار سوره توحید، و در رکعت دوم پس از حمد ده بار سوره تکاثر قرائت میشود و آن را از پدرم قدّس سرّه نقل کردم. (1)
توضیح
این نماز را به تبع اصحاب ذکر کردم درحالی که در باره آن حدیثی نیست که بدان اعتماد کنم و از طریق اصحاب ما روایت شده باشد و در واقع آن را به جهت گسترش دادن در مستحبات ذکر کردهاند. و اگر نمازگزار به این نیت آن را به جای آورد که آن نمازی است و بهترین چیزی است که وضع شده نه به قصد مختص کردن آن، با وجود روایتهای عام و مطلقی که بر جایز بودن نماز برای مرده دلالت دارد، من نیکویی آن را بعید نمیدانم. و اگر نمازی با ترتیب نقل شده از طُرُق معتبر، به جای آورد سپس ثواب آن را به مرده هدیه کند، نیکوتر است.
شیخ (2) در صحیح از عمر بن یزید روایت میکند که گوید: امام صادق علیه السلام در هر شب دو رکعت نماز برای فرزندش میخواند و برای پدر و مادرش هر روز دو رکعت نماز میگزارد. عرض کردم: فدایتان شوم چگونه شب به فرزند رسیده است؟ فرمود: زیرا فراش (رختخواب) برای فرزند است. راوی گوید: و امام در آن دو رکعت سوره انا انزلناه فی لیلۀ القدر و سوره انّا اعطیناک الکوثر را قرائت میکرد. و رواندی در دعوات خود به صورت مرسل این حدیث را از امام علیه السلام روایت کرده است.
روایت7.
مکارم الاخلاق: نماز پدر برای فرزند چهار رکعت است: در رکعت اول یک حمد و ده بار «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّکَ وَأَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَتُبْ عَلَیْنَآ إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(3) { پروردگارا، ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما، امتی فرمانبردار خود [پدید آر] و آداب دینی ما را به ما نشان ده و بر ما ببخشای، که تویی توبه پذیر مهربان.} و در رکعت دوم یک بار حمد و ده بار «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاء * رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ»(4) { پروردگارا، مرا برپادارنده نماز قرار ده، و از فرزندان من نیز. پروردگارا، و دعای مرا بپذیر. پروردگارا، روزی که حساب برپا می شود، بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشای.} و در رکعت سوم یک بار سوره حمد و ده بار بگو «رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا» (5) { پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنیِ چشمان [ما] باشد، و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان.} و در رکعت چهارم یک بار حمد و ده بار «رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَی وَالِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَإِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ»(6) { پروردگارا، بر دلم بیفکن تا نعمتی را که به من و به پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاس گویم و کار شایسته ای انجام دهم که آن را خوش داری، و فرزندانم را برایم شایسته گردان در حقیقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان پذیرانم } بعد از سلام ده بار بگوید: «رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا» (7) { پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنیِ چشمان [ما] باشد، و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان.}
نماز فرزند برای والدین دو رکعت است: رکعت اول یک بار حمد و ده بار «رَبَّنَا اغْفِرْ
ص: 220
آیَةَ الْکُرْسِیِّ مَرَّةً وَ التَّوْحِیدَ مَرَّتَیْنِ وَ فِی الثَّانِیَةِ بَعْدَ الْحَمْدِ التَّکَاثُرَ عَشْراً وَ نَقَلْتُهَا عَنْ وَالِدِی قُدِّسَ سِرُّهُ (1).
أوردت هذه الصلاة تبعا للأصحاب و لیس فیها خبر أعتمد علیه مرویا من طرق أصحابنا و إنما ذکروه لتوسعهم فی المستحبات و لو أتی بها المصلی بقصد أنها صلاة و هی خیر موضوع لا بقصد الخصوص مع ورود الأخبار العامة و المطلقة الدالة علی جواز الصلاة عن المیت فلا أستبعد حسنه و لو أتی بصلاة علی الهیئات المنقولة بالطرق المعتبرة ثم أهدی ثوابها إلی المیت فهو أحسن.
وَ رَوَی الشَّیْخُ (2)
فِی الصَّحِیحِ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُصَلِّی عَنْ وَلَدِهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ رَکْعَتَیْنِ وَ عَنْ وَالِدَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ رَکْعَتَیْنِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ صَارَ لِلْوَلَدِ اللَّیْلُ قَالَ لِأَنَّ الْفِرَاشَ لِلْوَلَدِ قَالَ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِیهِمَا إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ- وَ رَوَاهُ الرَّاوَنْدِیُّ فِی دَعَوَاتِهِ مُرْسَلًا عَنْهُ علیه السلام.
الْمَکَارِمُ،: صَلَاةُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ- رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ
الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِذَا سَلَّمَ قَالَ عَشْراً رَبَّنا هَبْ لَنا الْآیَةَ صَلَاةُ الْوَلَدِ لِوَالِدَیْهِ رَکْعَتَانِ الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ- وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ رَبَّنَا اغْفِرْ لِی
ص: 220
لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ» (1)
{ پروردگارا، روزی که حساب برپا می شود، بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشای.} و در رکعت دوم سوره حمد و ده بار «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ» (2) { پروردگارا، بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی که در سرایم درآید، و بر مردان و زنان باایمان ببخشای} و بعد از سلام ده بار گوید: «رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا» (3)
{ پروردگارا، آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خُردی پروردند.} نماز دیگر دو رکعت: در هر رکعت سوره فاتحه و بیست بار «رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا» (4)
{ پروردگارا، آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خُردی پروردند.} را میخواند و بعد از نماز به سجده رود و آن را ده بار بگوید. (5)
ص: 221
وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْفَاتِحَةَ وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ فَإِذَا سَلَّمَ یَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً صَلَاةٌ أُخْرَی رَکْعَتَانِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً فَإِذَا فَرَغَ سَجَدَ وَ یَقُولُهَا عَشَرَةً أُخْرَی (1).
ص: 221
ابواب استخارهها و فضیلت، کیفیت، نماز و دعای آنها
باب اول : آنچه در باره تشویق و ترغیب به استخاره و رضایت و تسلیم بودن پس از آن وارد شده است
روایات
روایت1.
فتح الابواب: از سید بزرگوار علی بن طاوس و المقنعه: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند عزّ و جلّ میفرماید: از بدبختی بندهام این است که کارها را انجام دهد و از درگاه من استخاره نکند. (1)
فتح الابواب: در یکی از اصول دیرینه اصحاب ما از امام صادق علیه السلام همان حدیث روایت شده است. (2)
از خط شهید رحمه الله از کراجکی روایت شده که گوید: از عالم - امام موسی بن جعفر - علیه السلام روایت شده و مانند آن حدیث را ذکر کرد.
ص: 222
فَتْحُ الْأَبْوَابِ، لِلسَّیِّدِ الْجَلِیلِ عَلِیِّ بْنِ طَاوُسٍ وَ الْمُقْنِعَةُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ شَقَاءِ عَبْدِی أَنْ یَعْمَلَ الْأَعْمَالَ وَ لَا یَسْتَخِیرَ بِی (1).
الفتح، [فتح الأبواب] فی أصل عتیق من أصول أصحابنا عنه علیه السلام: مثله (2).
من خط الشهید رحمه الله عن الکراجکی قال روی عن العالم علیه السلام: و ذکر مثله.
ص: 222
روایت2.
محاسن: از کسی که برای او ذکر کرده از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. (1)
و با همان اسناد محمد بن مضارب گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس بدون استخاره وارد کاری شود (به کاری بپردازد) سپس مصیبت و بلایی بر او وارد شود در برابر آن مصیبت پاداشی نخواهد داشت. (2)
محاسن: از یکی از اصحاب روایت شده که گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: گرامی ترین افراد نزد خدا کیست؟ فرمود: آن کس که بیش از همه ذکر خدا گوید و به طاعت خداوند عمل کند. گفتم: منفورتر از همه نزد خدا کیست؟ فرمود: آن کس که خدا را متّهم می سازد! گفتم: مگر کسی هم خدا را متّهم می کند؟! فرمود: آری، کسی که با استخاره از خدا طلب خیر کند و چون خیرش مورد پسند او واقع نشد عصبانی گردد، این رفتار متّهم ساختن خدا است.(3)
کتاب الغایات: قاسم بن ولید گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: گرامی ترین افراد نزد خدا کیست، و حدیث را به همان صورت روایت کرد.
مکارم الاخلاق: از عثمان بن عیسی همین حدیث روایت شده تا آنجا که میفرماید: عصبانی گردد، این رفتار متّهم ساختن خدا است.(4)
روایت3.
فتح الابواب: از ابن مسکان روایت شده که گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس بدون استخاره وارد کاری شود (به کاری بپردازد) سپس مصیبت و بلایی بر او وارد شود در برابر آن مصیبت پاداشی نخواهد داشت.
و با همان اسناد از ابن مسکان از محمد بن مضارب از امام صادق علیه السلام این حدیث روایت شده است.
و با اسناد پیشین از عبدالله بن میمون قداح از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اهمیتی نمیدهم هرگاه از خداوند استخاره کردم که بر کدام طرف بیفتم (چه چیزی برایم مقدر گردد) و پدرم استخاره را من میآموخت همانطور که سورههای قرآن را به من میآموخت.
ص: 223
الْمَحَاسِنُ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ (1).
وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُضَارِبٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ دَخَلَ فِی أَمْرٍ بِغَیْرِ اسْتِخَارَةٍ ثُمَّ ابْتُلِیَ لَمْ یُؤْجَرْ(2).
الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ وَ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ قَالَ أَکْثَرُهُمْ ذِکْراً لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ قُلْتُ فَمَنْ أَبْغَضُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ قَالَ مَنْ یَتَّهِمُ اللَّهَ قُلْتُ وَ أَحَدٌ یَتَّهِمُ اللَّهَ قَالَ نَعَمْ مَنِ اسْتَخَارَ اللَّهَ فَجَاءَتْهُ الْخِیَرَةُ بِمَا یَکْرَهُ فَسَخِطَ فَذَلِکَ یَتَّهِمُ اللَّهَ (3).
کِتَابُ الْغَایَاتِ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْوَلِیدِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ.
الْمَکَارِمُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَسَخِطَ ذَلِکَ فَهُوَ الْمُتَّهِمُ لِلَّهِ (4).
الفتح، [فتح الأبواب] عَنْ شَیْخِهِ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا وَ أَسْعَدَ بْنِ عَبْدِ الْقَاهِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ وَالِدِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ قَالَ أَخْبَرَنِی جَمَاعَةٌ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ دَخَلَ فِی أَمْرٍ بِغَیْرِ اسْتِخَارَةٍ ثُمَّ ابْتُلِیَ لَمْ یُؤْجَرْ.
و منه بهذا الإسناد عن ابن مسکان عن محمد بن مضارب عنه علیه السلام: مثله.
وَ بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ ابْنِ أَبِی جِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا أُبَالِی إِذَا اسْتَخَرْتُ اللَّهَ عَلَی أَیِّ طَرَفِی وَقَعْتُ وَ کَانَ أَبِی یُعَلِّمُنِی الِاسْتِخَارَةَ کَمَا یُعَلِّمُنِی السُّوَرَ مِنَ الْقُرْآنِ.
ص: 223
توضیح
فرموده این امام علیه السلام «علی ایّ طرفیّ» یعنی: دو طرف: راحتی و آسایش، و بلا و مصیبت یا زندگی و مرگ، یا دو طرف کاری که در آن تردید دارم، یا اینکه بر دو پهلوی راست و چپم مریض شوم یا اینکه کشته شوم و بر راست و چپ بر زمین بیفتم. و چه بسا با قاف (طرقی) قرائت شود که جمع طریق است و در برخی نسخهها «طریقی» را صحیح دانستهاند که این دو کلمه تصحیف شده است .
و آنچه در جای مناسبش به زودی خواهیم گفت، معنایی را که برای «أیّ جنبیّ» ( دو طرفم) ذکر کردیم، تأیید خواهد کرد.
و در النهایه: گوید: در باره این حدیث آمده است که هرگاه یکی از آنان از درد و مریضی رنج میبرد و شکایت میکرد، این بی تابی فرو نمی نشیند تا اینکه بر یکی از دو طرفش وارد شود یعنی تا اینکه از بیماری بهبود یابد یا بمیرد زیرا آن دو، پایان کار بیمار است. پس آن دو، دو طرف او یعنی دو جانبش است. و در این باره حدیث اسماء دختر ابوبکر است که به پسرش عبدالله گفت: من برای مرگ عجلهای ندارم تا اینکه یکی از دو طرف تو را بگیرم؛ یا تو نوادگانی داشته باشی و دیده من روشن شود، و یا اینکه کشته شوی و من تو را که فرزند بزرگم هستی از دست بدهم.
روایت4.
فتح الابواب: مفضّل گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: بنده مؤمنی از خداوند استخاره نمیکند مگر اینکه خداوند در آن کار به او خیر دهد هر چند اتفاقی بیفتد که خوشایند او نباشد.
و از همان کتاب به نقل از کتاب جمع بین صحیحین از جابر بن عبدالله که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم استخاره در همه کارها را به ما آموخت همانطور که سورههای قرآن را به ما تعلیم داد.
و با همان اسناد جعفر بن محمد از پدرش علیهما السلام روایت میکند که فرمود: ما استخاره را میآموختیم همانطور که سورهای از کتاب خداوند عزّ و جلّ را یاد میگرفتیم.
و با همان اسناد ابن عقده از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: ما استخاره را میآموختیم همانطور که سورهای از کتاب خداوند عزّ و جلّ را یاد میگرفتیم.
و با همان اسناد ابن عقده از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: ما استخاره را
ص: 224
قوله علیه السلام علی أی طرفی أی طرفی الراحة و البلاء أو الحیاة و الموت أو طرفی الأمر الذی أتردد فیه أو أقع مریضا علی جنبی الأیمن أو الأیسر أو أقتل فأصرع علی الأیمن أو الأیسر و ربما یقرأ بالقاف جمع الطریق و صحح فی بعض النسخ طریقی فهما تصحیفان و یؤید ما ذکرنا ما سیأتی مکانه علی أی جنبی.
و قال فی النهایة فیه أنه کان إذا اشتکی أحدهم لم ینزل البرمة حتی یأتی علی أحد طرفیه أی حتی یفیق من علته أو یموت لأنهما منتهی أمر العلیل فهما طرفاه أی جانباه و منه حدیث أسماء بنت أبی بکر قالت لابنها عبد الله ما بی عجلة إلی الموت حتی آخذ علی أحد طرفیک إما أن تستخلف فتقر عینی و إما أن تقتل فأحتسبک.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ وَجَدْتُ فِی أَصْلِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ إِلَّا خَارَ لَهُ وَ إِنْ وَقَعَ مَا یَکْرَهُ.
وَ مِنْهُ نَقْلًا عَنِ الْحُمَیْدِیِّ فِی کِتَابِ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُعَلِّمُنَا الِاسْتِخَارَةَ فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا کَمَا یُعَلِّمُنَا السُّوَرَ مِنَ الْقُرْآنِ.
وَ مِنْهُ مَا رَوَاهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَدِّهِ أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ فِیمَا رَوَاهُ إِلَی أَبِی الْعَبَّاسِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ عُقْدَةَ فِی کِتَابِ تَسْمِیَةِ الْمَشَایِخِ عَنْ شِهَابِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْلَی عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: کُنَّا نَتَعَلَّمُ الِاسْتِخَارَةَ کَمَا نَتَعَلَّمُ السُّورَةَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.
وَ مِنْهُ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ لِابْنِ عُقْدَةَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنَّا
ص: 224
میآموختیم همانطور که سورهای از کتاب خداوند عزّ و جلّ را یاد میگرفتیم. سپس فرمود: اهمیتی نمیدهم هرگاه از خداوند استخاره کردم که بر کدام طرف بیفتم (چه چیزی برایم مقدر گردد).
و با همان اسناد به نقل از کتاب دعا از سعد بن عبدالله از امام صادق علیه السلام روایت شده که میفرمود: خداوند فرموده است: هر کس راضی به قضای من نباشد و شکر نعمتهای من را به جای نیاورد و بر بلا و مصیبت من صبر نکند، باید پروردگاری غیر از من طلب کند و هر کس به قضای من راضی شد و شکر نعمتهایم را به جای آورد و بر بلا و مصیبتم صبر نمود، او را در نزد خودم در زمره صدیقان و راستگویان مینویسم. و امام علیه السلام میفرمود: هر کس در کارش از درگاه خداوند استخاره کند و به یکی از دو کار عمل کند، سپس چیزی (تردیدی) به دلش بیاید، در واقع خداوند را در قضا و تقدیرش متهم کرده است.
و با همان اسناد از برخی اصحاب از امام صادق روایت شده که فرمود: خداوند نازل فرموده که: از نگونبختی بندهام این است که کارها را انجام دهد و از درگاه من استخاره نکند.
توضیح
در النهایۀ گوید: استخاره طلب خیر در چیزی است، و آن از باب استفعال است که از همان کلمه است که میگویی: «استخر الله یخر لک» از خداوند طلب خیر کن تا برای تو خیر قرار دهد. و مانند آن در قاموس و صحاح ذکر شده است. و محقق رحمه الله گوید: نماز استخاره بدین ترتیب است که دو رکعت نماز بخوانی و از خداوند بخواهی آنچه را که بر انجامش تصمیم گرفتهای خیر بگرداند. و ابن ادریس گوید: استخاره در سخن عرب به معنای دعا میباشد و پس از ایراد سخنی گفته است: معنای «استخرت الله» این است که از خداوند خواستم مرا راهنمایی کند. و یونس بن حبیب لغتشناس میگوید: معنی سخنشان «استخرت الله استقبلت الخیر» این است که از خداوند خواستم مرا به بهترین چیزهایی که قصد میکنم، توفیق دهد.
روایت5.
محمد بن علی بن موسی از پدرانش از علی علیهم السلام روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا به سوی یمن روانه کرد و در حالی که مرا سفارش مینمود به من فرمود: هر که (پیش از اقدام به کار، خیر خود از خدا خواهد) و استخاره کند، سرگردان نماند، و آن که مشورت کند پشیمان نشود. (1)
ص: 225
نَتَعَلَّمُ الِاسْتِخَارَةَ کَمَا نَتَعَلَّمُ السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ ثُمَّ قَالَ مَا أُبَالِی إِذَا اسْتَخَرْتُ اللَّهَ عَلَی أَیِّ جَنْبِی وَقَعْتُ.
وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الدُّعَاءِ لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: قَالَ اللَّهُ مَنْ لَمْ یَرْضَ بِقَضَائِی وَ یَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ یَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی فَلْیَطْلُبْ رَبّاً سِوَایَ غَیْرِی وَ مَنْ رَضِیَ بِقَضَائِی وَ شَکَرَ نَعْمَائِی وَ صَبَرَ عَلَی بَلَائِی کَتَبْتُهُ فِی الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی وَ کَانَ یَقُولُ علیه السلام مَنِ اسْتَخَارَ اللَّهَ فِی أَمْرِهِ فَعَمِلَ أَحَدَ الْأَمْرَیْنِ فَعَرَضَ فِی قَلْبِهِ شَیْ ءٌ فَقَدِ اتَّهَمَ اللَّهَ فِی قَضَائِهِ.
وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَنْزَلَ اللَّهُ أَنَّ مِنْ شَقَاءِ عَبْدِی أَنْ یَعْمَلَ الْأَعْمَالَ وَ لَا یَسْتَخِیرَنِی.
قال فی النهایة الاستخارة طلب الخیرة فی الشی ء و هی استفعال منه تقول استخر الله یخر لک و نحوه قال فی القاموس و الصحاح و قال المحقق رحمه الله صلاة الاستخارة هی أن تصلی رکعتین و تسأل الله أن یجعل ما عزمت علیه خیرة و قال ابن إدریس الاستخارة فی کلام العرب الدعاء و قال بعد کلام معنی استخرت الله استدعیت إرشادی و کان یونس بن حبیب اللغوی یقول إن معنی قولهم استخرت الله استقبلت الخیر أی سألت الله أن یوفقنی خیر الأشیاء التی أقصدها.
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ الْمَرَاغِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیْضِ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ فَقَالَ لِی وَ هُوَ یُوصِینِی یَا عَلِیُّ مَا حَارَ مَنِ اسْتَخَارَ وَ لَا نَدِمَ مَنِ اسْتَشَارَ الْحَدِیثَ (1).
ص: 225
باب دوم : استخاره با رقعه و کاغذها
روایات
روایت1.
مکارم الاخلاق: عبد الرحمن بن سیابه گوید: سالی با کالای تجارتی قماش به مکه رفتم، و کارم کساد شد. دوستانم به من گفتند خوب است که مال التجاره را به مصر ببریم، و به کوفه یا یمن باز نگردانیم. و آراء آنها در این مطلب مختلف شد، پس از بازگشت از عرفات در مکه به خدمت امام هفتم رسیدم، و آراء رفقا را به حضرتش عرضه داشتم، و گفتم رأی شما چیست تا به آن عمل کنم؟ حضرت فرمود: بین مصر و یمن قرعه بزن و کارت را به خدا بسپار، هر شهری که قرعه به نام آن در آمد کالایت را به آنجا بفرست.
گفتم فدایتان گردم چگونه قرعه بزنم؟ فرمود: بر یک صفحه بنویس: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، خداوندا تو خداوندی هستی که جز تو خدایی نیست و بر نهان و آشکار دانائی، تو یاددهنده و من یادگیرنده هستم، پس در کار من نظر کن که کدامیک برایم بهتر است تا با توکل به تو آن را انجام دهم. بعد بر آن بنویس: مصر انشاء الله، سپس بر روی صفحه دیگری مانند آنچه در صفحه اول نوشتی کلمه به کلمه بنویس سپس بر پشت آن بنویس: یمن انشاء الله. سپس در صفحه دیگر مانند آنچه در دو صفحه دیگر نوشتی کلمه به کلمه بنویس سپس بر پشت آن بنویس: به هیچ یک از آن دو شهر فرستاده نشود.
بعد این سه کاغذ را به دست یکی از رفقایت بده تا چنان مخلوط کند که آنها را از هم باز نشناسی، بعد دست ببر، و یکی از آنها را بردار، و هر کدام بیرون آمد بهخدا توکل کن و به نوشته همان عمل نما انشاء الله. (1)
روایت2.
احتجاج: گوید: حمیری برای قائم علیه السلام نوشت و از او در باره مردی پرسید که اگر برای او حاجتی پیش آید و در انجام و عدم انجام آن سرگردان شده است. بعد از آن دو انگشتر بگیرد بر یکی از آن دو بنویسد: آری انجام بده. و بر دیگری: نه، انجام مده، پس چندین بار از خداوند طلب خیر می کند، سپس در یکی از آن دو نگاه انداخته و آن را خارج ساخته و به همان
ص: 226
مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ،: قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سَیَابَةَ خَرَجْتُ سَنَةً إِلَی مَکَّةَ وَ مَتَاعِی بَزٌّ قَدْ کَسَدَ عَلَیَّ قَالَ فَأَشَارَ عَلَیَّ أَصْحَابُنَا أَنْ أَبْعَثَهُ إِلَی مِصْرَ وَ لَا أَرُدَّهُ إِلَی الْکُوفَةِ أَوْ إِلَی الْیَمَنِ فَاخْتَلَفَ عَلَیَّ آرَاؤُهُمْ فَدَخَلْتُ عَلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ بَعْدَ النَّفْرِ بِیَوْمٍ وَ نَحْنُ بِمَکَّةَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا أَشَارَ بِهِ أَصْحَابُنَا وَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا تَرَی حَتَّی أَنْتَهِیَ إِلَی مَا تَأْمُرُنِی فَقَالَ لِی سَاهِمْ بَیْنَ مِصْرَ وَ الْیَمَنِ ثُمَّ فَوِّضْ فِی ذَلِکَ أَمْرَکَ إِلَی اللَّهِ فَأَیُّ بَلَدٍ خَرَجَ سَهْمُهَا عَنِ الْأَسْهُمِ فَابْعَثْ مَتَاعَکَ إِلَیْهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ أُسَاهِمُ قَالَ اکْتُبْ فِی رُقْعَةٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ- عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ الْعَالِمُ وَ أَنَا الْمُتَعَلِّمُ فَانْظُرْ لِی فِی أَیِّ الْأَمْرَیْنِ خَیْرٌ لِی حَتَّی أَتَوَکَّلَ عَلَیْکَ فِیهِ وَ أَعْمَلَ بِهِ ثُمَّ اکْتُبْ مِصْراً إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ اکْتُبْ رُقْعَةً أُخْرَی مِثْلَ مَا فِی الرُّقْعَةِ الْأُولَی شَیْئاً شَیْئاً ثُمَّ اکْتُبِ الْیَمَنَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ اکْتُبْ رُقْعَةً أُخْرَی مِثْلَ مَا فِی الرُّقْعَتَیْنِ شَیْئاً شَیْئاً ثُمَّ اکْتُبْ بِحَبْسِ الْمَتَاعِ وَ لَا یُبْعَثُ إِلَی بَلَدٍ مِنْهُمَا ثُمَّ اجْمَعِ الرِّقَاعَ وَ ادْفَعْهُنَّ إِلَی بَعْضِ أَصْحَابِکَ فَلْیَسْتُرْهَا عَنْکَ ثُمَّ أَدْخِلْ یَدَکَ فَخُذْ رُقْعَةً مِنَ الثَّلَاثِ رِقَاعٍ فَأَیُّهَا وَقَعَتْ فِی یَدِکَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ اعْمَلْ بِهَا بِمَا فِیهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).
الْإِحْتِجَاجُ، قَالَ: کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الرَّجُلِ تَعْرِضُ لَهُ حَاجَةٌ مِمَّا لَا یَدْرِی أَنْ یَفْعَلَهَا أَمْ لَا فَیَأْخُذُ خَاتَمَیْنِ فَیَکْتُبُ فِی أَحَدِهِمَا نَعَمِ افْعَلْ وَ فِی الْآخَرِ لَا تَفْعَلْ فَیَسْتَخِیرُ اللَّهَ مِرَاراً ثُمَّ یَرَی فِیهِمَا فَیُخْرِجُ أَحَدَهُمَا فَیَعْمَلُ
ص: 226
عمل می کند، آیا این شیوه جایز است یا نه؟ و آیا عامل و تارک آن مانند استخاره موافق شرع است یا آن نوع دیگری است؟ پاسخ فرمود: آنچه که حضرت عالم علیه السّلام سنّت کرده، همانا تنها استخاره با رقعه و نماز می باشد.(1)
روایت3.
فتح الابواب: قتاده گوید: ابن مسعود در استخاره میگفت: «پروردگارا همانا تو میدانی و من نمیدانم، و تو توانایی و من توانا نیستم و تو دانای بر نهانهایی. پروردگارا علم تو بر آنچه خواهد شد مانند علم توست بر آنچه بوده است. پروردگارا من بر انجام فلان کار و فلان کار تصمیم گرفتم، پس اگر برای من در دین و دنیا و آخرت و زندگیم خیر و برکت دارد، برایم میسّر و آسان گردان و توفیق آن را به من عطا کن و مرا برای آن توفیق ده. و اگر اینگونه نیست، هرطور که میخواهی مرا از آن بازدار.» سپس سجده میبرد و صد و یک بار میگوید: «پروردگارا از رحمت تو طلب خیر میکنم خیری که در عافیت و سلامتی باشد.» و شش رقعه مینویسد که در سه رقعه از آنها مینویسد: «از خداوند عزیز و حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، با نام خداوند و یاری او کار را انجام بده.» و در سه رقعه بنویسد: «از خداوند عزیز و حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، آن را انجام نده.» و استخاره در آن چیزی است که خداوند مقدر فرموده است. و استخاره در زیر سجاده میباشد و چون نماز و دعا را به پایان بردی، دست خود را به سمت رقعهها میبری و یکی از آنها را برمیداری. پس آنچه از آن بیرون میآید انشاء الله بر اکثریت (رقعهها) عمل کن و خداوند برای من کافی است.
توضیح
ظاهر کلام بیشتر زبانشناسان این است که «الخیرۀ» به این معنی با کسره خاء و سکون یاء میباشد و در بیشتر نسخههای دعا آن را با فتحه یاء و سکون آن با هم تصحیح کردهاند. در النهایۀ در این باره گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم استخاره در هر چیز را به ما میآموخت. «الخیرۀ» ضدّ «الشرّ» است. از همین کلمه میگویی: «خرتَ یا رجل و خار الله لک» یعنی آنچه برای تو خیر و خوبی است به تو عطا کرد. و «الخیرۀ» با سکون یاء اسم از همین کلمه است و اما با فتحه یاء اسم از این سخن توست: «اختار الله و محمد خیرۀ من خلقه» که با قتحه و سکون یاء گفته شده است. و در دعای استخاره: «اللهم خر لی» یعنی بهترین آن دو کار را برایم انتخاب کن و در آن برایم خیر قرار بده.
روایت4.
فتح الابواب:
ص: 227
بِمَا یَخْرُجُ فَهَلْ یَجُوزُ ذَلِکَ أَمْ لَا وَ الْعَامِلُ بِهِ وَ التَّارِکُ لَهُ هُوَ مِثْلُ الِاسْتِخَارَةِ أَمْ هُوَ سِوَی ذَلِکَ فَأَجَابَ علیه السلام الَّذِی سَنَّهُ الْعَالِمُ علیه السلام فِی هَذِهِ الِاسْتِخَارَةُ بِالرِّقَاعِ وَ الصَّلَاةِ(1).
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ: رَأَیْتُ مِنْ طَرِیقِ الْجُمْهُورِ مَا هَذَا لَفْظُهُ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ- عَنْ قَتَادَةَ أَنَّ ابْنَ مَسْعُودٍ کَانَ یَقُولُ فِی الِاسْتِخَارَةِ- اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ إِنَّ عِلْمَکَ بِمَا یَکُونُ کَعِلْمِکَ بِمَا کَانَ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ عَزَمْتُ عَلَی کَذَا وَ کَذَا فَإِنْ کَانَ لِی فِیهِ خِیَرَةٌ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا وَ الْعَاجِلِ وَ الْآجِلِ فَیَسِّرْهُ وَ سَهِّلْهُ وَ وَفِّقْنِی لَهُ وَ وَفِّقْهُ لِی وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ فَامْنَعْنِی مِنْهُ کَیْفَ شِئْتَ- ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةٍ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِرَحْمَتِکَ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ- وَ یَکْتُبُ سِتَّ رِقَاعٍ فِی ثَلَاثٍ مِنْهَا خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ افْعَلْ عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ عَوْنِهِ وَ فِی ثَلَاثٍ مِنْهَا خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ لَا تَفْعَلْ وَ الْخِیَرَةُ فِیمَا یَقْضِی اللَّهُ وَ یَکُونُ تَحْتَ السَّجَّادَةِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ مَدَدْتَ یَدَکَ إِلَی الرِّقَاعِ فَأَخَذْتَ وَاحِدَةً مِنْهَا فَمَا خَرَجَ فِیهِ فَاعْمَلْ عَلَی الْأَکْثَرِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ هُوَ حَسْبِی.
ظاهر أکثر اللغویین أن الخیرة بهذا المعنی بکسر الخاء و سکون الیاء و فی أکثر نسخ الدعاء صححوها بفتح الیاء و سکونها معا قال فی النهایة فیه کان رسول الله صلی الله علیه و آله یعلمنا الاستخارة فی کل شی ء الخیر ضد الشر تقول منه خرت یا رجل و خار الله لک أی أعطاک ما هو خیر لک و الخیرة بسکون الیاء الاسم منه فأما بالفتح فهی الاسم من قولک اختار الله و محمد خیرة الله من خلقه یقال بالفتح و السکون و فی دعاء الاستخارة اللهم خر لی أی اختر لی أصلح الأمرین و اجعل لی الخیرة فیه.
الفتح، [فتح الأبواب] وَجَدْتُ فِی کِتَابِ بَعْضِ الْمُخَالِفِینَ اسْمُهُ مَحْمُودُ بْنُ أَبِی سَعِیدِ بْنِ طَاهِرٍ السِّجْزِیُّ عَنِ الصَّدْرِ الْإِمَامِ رُکْنِ الدِّینِ عَنْ عَبْدِ الْأَوَّلِ بْنِ عِیسَی بْنِ شُعَیْبٍ
ص: 227
جابر بن عبدالله گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم استخاره در کارها را به ما میآموخت همانطور که سورههای قرآن را به ما تعلیم میداد. و میفرمود: هرگاه یکی از شما تصمیم بر انجام کاری گرفت باید دو رکعت نماز غیر نماز واجب بخواند سپس باید بگوید: «بار خدایا من از تو به دانائیت، خیر و نیکی درخواست میکنم، و به توانائیت میخواهم که خیر را بهره من گردانی، و احسان بزرگ تو را میطلبم، زیرا تو توانائی و من توانا نیستم، و تو میدانی و من نمیدانم، و تو به نهانیها دانائی، بار خدایا اگر میدانی این کار در دین و زندگی و پایان کارم برای من خیر و نیکی است پس آن را برایم مقدّر و آسان و مبارک و نیکو گردان، و اگر میدانی آن در دین و زندگی و پایان کارم برای من شرّ و بدی است پس آن را از من و مرا از آن دور فرما، و آنچه که خیر من است برایم مقدّر کن و مرا به آن خشنود نما.
برخی بزرگان رحمهم الله گویند: هنگامی که این نماز را به جا آورد و این دعا را خواند، کاغذی را شش رقعه میکند و در سه رقعه از آن مینویسد: انجام بده و در سه رقعه مینویسد: انجام مده. سپس آنها را با هم مخلوط میکند و در آستینش میگذارد. سپس سه رقعه را یکی پس از دیگری بیرون میآورد. اگر در هر سه «انجام بده» را بیابد، با اطمینان خاطر به انجام کار میپردازد و اگر در دو رقعه «انجام بده» و در یک رقعه «انجام مده» بیابد، باکی نیست که آن کار را انجام دهد اما مرتبهاش از حالت اول پایینتر است. و اگر در هر سه «انجام مده» بیابد، باید از انجام آن کار برحذر باشد. و اگر در دو رقعه «انجام مده» بیابد بر حذر بودن شایستهتر و بهتر است زیرا اکثریت حکم کلّ را داد .
گوید: از دعاهایی که در استخاره آمده است این فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است: «پروردگارا خیر مرا در آن مقدر کن و برایم انتخاب کن.» از یکی علماء در باره چگونگی استخاره به من رسیده است که گفته است: سه رقعه مینویسد و در هر یک این جمله را مینویسد: «بسم الله الرحمن الرحیم از خداوند عزیز و حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، آن را انجام بده.» و در سه رقعه مینویسد: «بسم الله الرحمن الرحیم از خداوند عزیز و حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، آن را انجام مده.» و رقعهها را زیر سجّاده گذاشته سپس دو رکعت نماز میخوانی که در هر کعت سوره فاتحه و سه بار سوره اخلاص را میخوانی سپس سلام میدهی و میگویی: «بار خدایا من از تو به دانائیت خیر و نیکی درخواست میکنم.» تا آخر دعا. سپس سجده میبری و صد مرتبه میگویی: «از خداوند بزرگ طلب خیر میکنم.»
ص: 228
عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُظَفَّرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْبُخَارِیِّ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی الْمَوَالِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُعَلِّمُنَا الِاسْتِخَارَةَ فِی الْأُمُورِ کَمَا یُعَلِّمُنَا السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ یَقُولُ إِذَا هَمَّ أَحَدُکُمْ بِالْأَمْرِ فَلْیَرْکَعْ رَکْعَتَیْنِ مِنْ غَیْرِ الْفَرِیضَةِ ثُمَّ لْیَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ بِقُدْرَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ الْعَظِیمِ فَإِنَّکَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ فَأَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ خَیْرٌ لِی فِی دِینِی وَ مَعَاشِی وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی أَوْ قَالَ فِی عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَاقْدِرْهُ لِی وَ یَسِّرْهُ لِی ثُمَّ بَارِکْ لِی فِیهِ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ شَرٌّ لِی فِی دِینِی وَ مَعَاشِی وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی أَوْ قَالَ فِی عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اصْرِفْنِی عَنْهُ وَ اقْدِرْ لِیَ الْخَیْرَ حَیْثُ کَانَ ثُمَّ رَضِّنِی بِهِ وَ قَالَ بَعْضُ الْمَشَایِخِ رَحِمَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ لَمَّا صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ وَ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ یَقْطَعُ بَعْدَ ذَلِکَ کَاغَذَةً سِتَّ رِقَاعٍ یَکْتُبُ فِی ثَلَاثَةٍ مِنْهَا افْعَلْ وَ فِی ثَلَاثَةٍ مِنْهَا لَا تَفْعَلْ ثُمَّ یَخْلِطُ بَعْضَهَا بِبَعْضٍ وَ یَجْعَلُهَا فِی کُمِّهِ ثُمَّ یُخْرِجُ ثَلَاثَةً مِنْهَا وَاحِدَةً بَعْدَ أُخْرَی فَإِنْ وَجَدَ فِیهَا کُلِّهَا افْعَلْ أَقْدَمَ عَلَی ذَلِکَ الْأَمْرِ طَیِّبَ الْقَلْبِ وَ إِنْ وَجَدَ فِی اثْنَتَیْنِ مِنْهَا افْعَلْ وَ فِی وَاحِدَةٍ لَا تَفْعَلْ فَلَا بَأْسَ بِالْإِقْدَامِ عَلَی ذَلِکَ الْأَمْرِ لَکِنَّهُ دُونَ الْأَوَّلِ وَ إِنْ وَجَدَ فِی کُلِّهَا لَا تَفْعَلْ فَلْیَحْذَرْ عَنِ الْإِقْدَامِ عَلَی ذَلِکَ الْأَمْرِ وَ إِنْ وَجَدَ فِی اثْنَتَیْنِ مِنْهَا لَا تَفْعَلْ فَالْحَذَرُ أَوْلَی فَلِلْأَکْثَرِ حُکْمُ الْکُلِّ.
قَالَ وَ مِنَ الدَّعَوَاتِ الَّتِی وَرَدَتْ فِی الِاسْتِخَارَةِ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ خِرْ لِی وَ اخْتَرْ لِی.
وَ بَلَغَنِی عَنْ بَعْضِ الْعُلَمَاءِ فِی کَیْفِیَّةِ الِاسْتِخَارَةِ أَنَّهُ قَالَ: یَکْتُبُ ثَلَاثَ رِقَاعٍ فِی کُلِّ رُقْعَةٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ افْعَلْ وَ فِی ثَلَاثٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لَا تَفْعَلْ وَ تَضَعُ الرِّقَاعَ تَحْتَ السَّجَّادَةِ ثُمَّ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ ثَلَاثاً ثُمَّ تُسَلِّمُ وَ تَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ إِلَی آخِرِهِ ثُمَّ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ الْعَظِیمَ
ص: 228
سپس سرت را برداشته و پنج تا از رقعهها را بیرون میآوری و یکی را رها میکنی. پس اگر در سه رقعه «انجام بده» باشد، آن کار را قصد کن که خیر و صلاح در آن است و اگر در سه رقعه «انجام مده» بود، از انجام کار خودداری کن که خیر در انجام ندادن است انشاء الله.
و با همان اسناد شیخ ما مفید در رساله عزّیۀ در باب نماز استخاره اینگونه آورده است: هرگاه برای بنده مؤمن در آنچه به ذهنش خطور میکند از منافع او در امر دنیایش مانند مسافرت، اقامت، و زندگیاش که فکرش آن کار را به چند صورت برایش عرضه کند، یا در هنگام ازدواج و طلاق و خرید کنیز یا برده و مانند اینها، دو کار پیش بیاید، سنت این است که بیگُدار یکی از دو کار را انجام ندهد و باید پرهیز کند تا از خداوند عزّ و جلّ استخاره کند. و چون استخاره کرد تصمیم بر انجام آنچه به ذهنش خطور میکند و در نفس او قویتر مینمایاند، میگیرد و اگر گمانهایش در مورد آن برابر و یکسان بود، بر خداوند توکل نموده و به آنچه برایش پیش میآید عمل میکند زیرا خداوند عزّ و جلّ انشاء الله تعالی برایش خیر مقدر میکند.
و شایسته نیست که انسان برای انجام چیزی از خداوند استخاره کند که او را از انجام آن نهی فرموده است و برای استخاره در ادای فریضه نیازی به آن ندارد و در واقع استخاره در امور مباح و ترک نافلهای و پرداختن به نافلهای دیگر است که نمیتواند هر دوی آن را با هم جمع کند (انجام دهد)، مانند جهاد و حج مستحبی، یا مسافرت برای دیدن مکانی غیر از مکانی دیگر، یا بخشش به برادر مؤمنی و بخشش به شخص دیگر به مانند آنچه میخواهد به دیگری ببخشد، و مانند اینها.
استخاره، نمازی دارد لازم و سنت؛ که آن دو رکعت است، شخص در یکی از دو رکعت سوره فاتحه و سوره دیگری را با آن میخواند و در رکعت دوم سوره فاتحه راه به همراه سوره دیگری میخواند و در رکعت دوم پیش از رفتن به رکوع قنوت میخواند و چون تشهّد را خواند و سلام نماز را داد، خداوند را حمد و ثنا میگوید و بر محمد و آل محمد درود میفرستد و میگوید:
«بار خدایا من از تو به دانائیت و توانائیت خیر و نیکی درخواست میکنم، و به عزتت میخواهم که خیر را بهره من گردانی، و احسان تو را میطلبم، زیرا تو توانائی و من توانا نیستم، و تو میدانی و من نمیدانم، و تو به نهانیها دانائی، بار خدایا اگر این کاری که برایم پیش آمده، در دین و دنیا و آخرتم برای من خیر و نیکی است پس آن را برایم آسان و مبارک و نیکو گردان، و اگر برای من شرّ و بدی است پس آن را از من دور فرما، و آنچه که خیر من است برایم مقدّر کن و مرا به آن خشنود نما تا اینکه نخواهم اموری را که به عقب انداختی، به جلو اندازی و یا آنچه را که مقدم داشتهای به تاخیر اندازی.»
و اگر خواست بگوید: « پروردگارا در فلان و فلان کار که برایم پیش آمده خیر انتخاب کن و خیر و برکت برایم مقدر فرما در آنچه که به رحمت خویش توفیق آن را به من دادی ای مهربانترین مهربانان.»
ص: 229
ثُمَّ تَرْفَعُ رَأْسَکَ وَ تُخْرِجُ الرِّقَاعَ خَمْسَةً وَ تَتْرُکُ وَاحِدَةً فَإِنْ کَانَ فِی ثَلَاثَةٍ افْعَلْ فَاقْصِدْهُ فَالصَّلَاحُ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ فِی ثَلَاثَةٍ لَا تَفْعَلْ فَأَمْسِکْ فَإِنَّ الْخِیَرَةَ فِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
وَ مِنْهُ: ذَکَرَ شَیْخُنَا الْمُفِیدُ فِی الرِّسَالَةِ الْغَرِیَّةِ مَا هَذَا لَفْظُهُ بَابُ صَلَاةِ الِاسْتِخَارَةِ وَ إِذَا عَرَضَ لِلْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ أَمْرَانِ فِیمَا یَخْطُرُ بِبَالِهِ مِنْ مَصَالِحِهِ فِی أَمْرِ دُنْیَاهُ کَسَفَرِهِ وَ إِقَامَتِهِ وَ مَعِیشَتِهِ فِی صُنُوفٍ یَعْرِضُ لَهُ الْفِکْرُ فِیهَا أَوْ عِنْدَ نِکَاحٍ وَ تَرْکِهِ وَ ابْتِیَاعِ أَمَةٍ أَوْ عَبْدٍ وَ نَحْوِ ذَلِکَ فَمِنَ السُّنَّةِ أَنْ لَا یَهْجُمَ عَلَی أَحَدِ الْأَمْرَیْنِ وَ لْیَتَوَقَّ حَتَّی یَسْتَخِیرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا اسْتَخَارَهُ عَزَمَ عَلَی مَا خَطَرَ بِبَالِهِ عَلَی الْأَقْوَی فِی نَفْسِهِ فَإِنْ سَاوَتْ ظُنُونُهُ فِیهِ تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ فَعَلَ مَا یَتَّفِقُ لَهُ مِنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْضِی لَهُ بِالْخَیْرِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَا یَنْبَغِی لِلْإِنْسَانِ أَنْ یَسْتَخِیرَ اللَّهَ فِی فِعْلِ شَیْ ءٍ نَهَاهُ عَنْهُ وَ لَا حَاجَةَ بِهِ فِی اسْتِخَارَةٍ لِأَدَاءِ فَرْضٍ وَ إِنَّمَا الِاسْتِخَارَةُ فِی الْمُبَاحِ وَ تَرْکِ نَفْلٍ إِلَی نَفْلٍ لَا یُمْکِنُهُ الْجَمْعُ بَیْنَهُمَا کَالْجِهَادِ وَ الْحَجِّ تَطَوُّعاً أَوِ السَّفَرِ لِزِیَارَةِ مَشْهَدٍ دُونَ مَشْهَدٍ أَوْ صِلَةِ أَخٍ مُؤْمِنٍ وَ صِلَةِ غَیْرِهِ بِمِثْلِ مَا یُرِیدُ صِلَةَ الْآخَرِ بِهِ وَ نَحْوِ ذَلِکَ وَ لِلِاسْتِخَارَةِ صَلَاةٌ مُوَظَّفَةٌ مَسْنُونَةٌ وَ هِیَ رَکْعَتَانِ یَقْرَأُ الْإِنْسَانُ فِی إِحْدَاهُمَا فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةً مَعَهَا وَ یَقْرَأُ فِی الثَّانِیَةِ الْفَاتِحَةَ وَ سُورَةً مَعَهَا وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ فَإِذَا تَشَهَّدَ وَ سَلَّمَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ أَسْتَخِیرُکَ بِعِزَّتِکَ وَ أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ فَإِنَّکَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی عَرَضَ لِی خَیْراً فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَیَسِّرْهُ لِی وَ بَارِکْ لِی فِیهِ وَ أَعِنِّی عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً لِی فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اقْضِ لِیَ الْخَیْرَ حَیْثُ کَانَ وَ رَضِّنِی بِهِ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لَا تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ- وَ إِنْ شَاءَ قَالَ اللَّهُمَّ خِرْ لِی فِی مَا عَرَضَ لِی مِنْ أَمْرِ کَذَا وَ کَذَا وَ اقْضِ لِی بِالْخِیَرَةِ فِیمَا وَفَّقْتَنِی لَهُ مِنْهُ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ص: 229
توضیح
این از باب مربوط به استخارههای مطلق مناسبتر بود و در واقع من آن را به تبع سید رحمه الله در اینجا ذکر کردم.
روایت5.
فتح الابواب: هارون بن خارجه از امام صادق روایت میکند که فرمود: چون قصد انجام کاری را داشتی، شش برگ کاغذ (رقاع) بردار و در سه برگ بنویس: «بسم الله الرحمن الرحیم از خداوند عزیز و حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، آن را انجام بده.» و در سه برگ دیگر بنویس: «بسم الله الرحمن الرحیم از خداوند عزیز و حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، آن را انجام مده.» سپس آن را زیر سجّادهات بگذار و دو رکعت نماز بخوان و پس از نماز به سجده برو و صد بار بگو« با رحمت خداوند طلب خیر میکنم خیری که در عافیت باشد.» سپس بنشین و بگو: «خداوندا برای من در همه کارهایم خیر و خوبی انتخاب و مقدر فرما خیری که در آسانی و عافیتی از جانب تو باشد». سپس با دست بر برگها بزن و آنها را بر هم بزن و یکی یکی آن را بیرون آور. اگر سه بار پشتسرهم «انجام بده» بیرون آمد، کاری را که اراده کردهای انجام بده و اگر سه بار پشتسرهم «انجام مده» بیرون آمد، کار را انجام مده. و اگر یکی «انجام بده» را بیرون آوردی و دیگری «انجام مده»، تا پنج برگ را بیرون آور و به اکثر آن نگاه کن و بدان عمل نما و برگ ششم را کنار بگذار زیرا بدان نیازی نیست.
و با همان اسناد از کلینی همین حدیث روایت شده با این تفاوت که در دو جا این عبارت آمده است: «برای بندهاش فلانی فرزند فلانی».
مصباح المتهجد: از هارون بن خارجه همین حدیث روایت شده است. (1)
کافی: از چند نفر از سهل همین حدیث روایت شده است. (2)
ص: 230
کان هذا بالأبواب المتعلقة بالاستخارات المطلقة أنسب و إنما أوردته هنا تبعا للسید ره.
الفتح، [فتح الأبواب] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا وَ أَسْعَدَ بْنِ عَبْدِ الْقَاهِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ الرَّاوَنْدِیِّ عَنْ وَالِدِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحْسِنٍ الْحَلَبِیِّ عَنِ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ أَمْراً فَخُذْ سِتَّ رِقَاعٍ فَاکْتُبْ فِی ثَلَاثٍ مِنْهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانَةَ افْعَلْ وَ فِی ثَلَاثٍ مِنْهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانَةَ لَا تَفْعَلْ ثُمَّ ضَعْهَا تَحْتَ مُصَلَّاکَ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا فَرَغْتَ فَاسْجُدْ سَجْدَةً وَ قُلْ مِائَةَ مَرَّةٍ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ ثُمَّ اسْتَوِ جَالِساً وَ قُلِ- اللَّهُمَّ خِرْ لِی وَ اخْتَرْ لِی فِی جَمِیعِ أُمُورِی فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ- ثُمَّ اضْرِبْ بِیَدِکَ إِلَی الرِّقَاعِ فَشَوِّشْهَا وَ أَخْرِجْ وَاحِدَةً وَاحِدَةً فَإِنْ خَرَجَ ثَلَاثٌ مُتَوَالِیَاتٌ افْعَلْ فَافْعَلِ الْأَمْرَ الَّذِی تُرِیدُهُ وَ إِنْ خَرَجَ ثَلَاثٌ مُتَوَالِیَاتٌ لَا تَفْعَلْ فَلَا تَفْعَلْهُ وَ إِنْ خَرَجَتْ وَاحِدَةٌ افْعَلْ وَ الْأُخْرَی لَا تَفْعَلْ فَأَخْرِجْ مِنَ الرِّقَاعِ إِلَی خَمْسٍ فَانْظُرْ أَکْثَرَهَا فَاعْمَلْ بِهِ وَ دَعِ السَّادِسَةَ لَا یُحْتَاجُ إِلَیْهَا.
وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حُمْدُونٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ الْکُوفِیِّ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ فِی الْمَوْضِعَیْنِ لِعَبْدِهِ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ المتهجد، عن هارون بن خارجة: مثله (1) الکافی، عن غیر واحد عن سهل: مثله (2)
ص: 230
تهذیب: از کلینی همین حدیث را روایت کرده جز اینکه در آن عبارت «اختر لی» ذکر نشده است. (1)
توضیح
این مشهورترین و معتبرترین طریق روایت این استخاره است، (2) و اصحاب ما بدان عمل کردهاند و در آن از غسل سخنی به میان نیامده است و برخی اصحاب آن را ذکر کرده اند زیرا در انواع دیگر استخاره وارد شده است و هیچ جای اشکالی ندارد. و نیز در این استخاره سورهای برای قرائت در نماز آن معین نشده است، و برخی از آنان سوره حشر و الرحمن را به جهت اینکه در مطلق استخاره آمده است، ذکر کردهاند. پس اگر یکی از این دو سوره یا سوره اخلاص را، همانطور که بیان شد یا در روایت کراجکی رحمه الله بیان خواهد شد، قرائت کند، نیکو بودن آن را بعید نمیدانم .
سپس بدان که گاهی نیازی به بیرون آوردن پنج رقعه نداریم، یعنی هرگاه ابتدا «انجام مده» بیرون آید، سپس سه بار «انجام بده» و بر عکس این حالت. اگر بگویی این داخل در دو نوعی است که ذکر شد، میگویم: اگر آن را بپذیریم هرچند بعید است، ممکن است «انجام بده» بیرون آید سپس «انجام مده» و سپس دو بار «انجام بده»، و بر عکس این حالت. و در این دو حالت نیازی به بیرون آوردن رقعه پنجم نیست. به ظاهر آنچه در حدیث ذکر شده، بعیدترین احتمال است با این وجود احتمال دارد بیرون آوردن رقعه پنجم از روی تعّبد لازم گردد هرچند که بعید است.
سپس اینکه با وجود کثرت یکی از آندو، تفاوتی در مراتب نیکویی و ضد آن وجود ندارد و برخی اصحاب مراتبی را برای آن دو بر اساس سرعت بیرون آمدن برگ «انجام بده» یا «انجام مده» قرار دادهاند، یا بر اساس پیدر پی آمدن یکی از آن دو به این صورت که بیرون آمدن در رقعه چهارم برای انجام دادن و ترک عمل شایستهتر و مقدمتر از بیرون آوردن در رقعه پنجم است، یا به این صورت که دو بار «انجام بده» سپس «انجام مده» سپس «انجام بده» بیرون آید، از آغاز شدن با «انجام مده» و سپس سه بار «انجام بده» بهتر است و نیز عکس این حالت صادق است، و دیگر اعتباراتی که در مقایسه با آنچه ذکر شد، آشکار میگردد و چندان بعید و بیراه نیست.
روایت6.
فتح الابواب: گوید: روایت دیگر در رابطه با استخاره با رقعه یافتم که کسی که از کتابش نقل کردم ذکر کرده که این حدیث از کراجکی نقل شده است. و حدیثی که آن را یافتم به صورت زیر بود:
هارون بن حماد از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: چون قصد انجام کاری را داشتی، شش برگ کاغذ (رقاع) بردار و در سه برگ بنویس: «بسم الله الرحمن الرحیم از خداوند عزیز و حکیم - و خداوند والای بزرگ نیز
ص: 231
التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ لَیْسَ فِیهِ اخْتَرْ لِی (1)
هذا أشهر طرق هذه الاستخارة و أوثقها(2)
و علیه عمل أصحابنا و لیس فیه ذکر الغسل و ذکره بعض الأصحاب لوروده فی سائر أنواع الاستخارة و لا بأس به و أیضا لیس فیه تعیین سورة فی الصلاة و ذکر بعضهم سورتی الحشر و الرحمن لورودهما فی الاستخارة المطلقة فلو قرأهما أو الإخلاص فی کل رکعة کما مر أو ما سیأتی فی روایة الکراجکی ره لم أستبعد حسنه.
ثم اعلم أن إخراج الخمس قد لا یحتاج إلیه کما إذا خرج أولا لا تفعل ثم ثلاثا افعل و بالعکس فإن قلت هذا داخل فی القسمین المذکورین قلت إن سلمنا ذلک و إن کان بعیدا فیمکن أن یخرج افعل ثم لا تفعل ثم مرتین افعل و بالعکس و لا یحتاج فیهما إلی إخراج الخامسة فالظاهر أن المذکور فی الخبر أقصی الاحتمالات مع أنه یحتمل لزوم إخراج الخامسة تعبدا و إن کان بعیدا.
ثم إنه لا یظهر مع کثرة إحداهما تفاوت فی مراتب الحسن و ضده و بعض الأصحاب جعلوا لهما مراتب بسرعة خروج افعل أو لا تفعل أو توالی أحدهما بأن یکون الخروج فی الأربع أولی فی الفعل و الترک من الخروج فی الخمس أو یکون خروج مرتین افعل ثم لا تفعل ثم افعل أحسن من الابتداء بلا تفعل ثم افعل ثلاثا و کذا العکس إلی غیر ذلک من الاعتبارات التی تظهر بالمقایسة بما ذکر و لیس ببعید.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ وَجَدْتُ رِوَایَةً أُخْرَی بِالرِّقَاعِ ذَکَرَ مَنْ نَقَلْتُهَا مِنْ کِتَابِهِ أَنَّهَا مَنْقُولَةٌ عَنِ الْکَرَاجُکِیِّ وَ هَذَا لَفْظُ مَا وَقَفْتُ عَلَیْهِ مِنْهَا هَارُونُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ أَمْراً فَخُذْ سِتَّ رِقَاعٍ فَاکْتُبْ فِی ثَلَاثٍ مِنْهَا- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ
ص: 231
روایت شده است - برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، انشاء الله آن را انجام بده.» و در سه برگ دیگر بنویس: «بسم الله الرحمن الرحیم از خداوند عزیز و حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم، انشاء الله آن را انجام مده.» و چهار رکعت نماز میخوانی که در هر رکعت پنچاه بار سوره قل هو الله احد و سه بار سوره انا انزلناه فی لیله القدر را میخوانی سپس برگها را زیر سجّادهات میگذاری و میگویی: «با توانائیت درخواست میکنم، تو میدانی و من نمیدانم، تو توانائی و من توانا نیستم و تو دانای بر نهانهائی. پروردگارا بر تو (توکل میکنم) پس هیچ کسی داناتر از تو نیست، بر حضرت آدم برگزیدهات و بر حضرت محمد برترین مخلوقاتت و خاندان مطهرش و بر پیامبران و صدّیقان و شهیدان و بندگان صالح و دوستداران مخلَصی که بین آنان بودند، و بر همه فرشتگانت درود بفرست. اگر تصمیمی که برای مسافرت به فلان و فلان شهر گرفتهام، برای من در آغاز و پایان خیر است و موجبات فراهم کردن روزی برای من دارد، آن را آسان بنما و سخت نگردان و در آن برایم خیر و برکت مقدر فرما. و اگر چیزی غیر از آن است آن را از من بازگردان و با رحمت خویش چیزی بهتر از آن برای من قرار ده ای مهربانترین مهربانان.»
سپس هفتاد مرتبه میگویی: «از خداوند والای بزرگ طلب خیر دارم». و چون این کارها را انجام دادی، صورت خود را خاکآلود میکنی و به درگاه خداوند دعا میکنی و هر چه میخواهی از او طلب میکنی.
گوید: و در روایت دیگر ذکر شده است، سپس در نحوه گرفتن برگها ( رقعهها) آنچه در دو روایت اول ذکر شده، بیان کرد.
سید رحمه الله گوید: و اما چه بسا هارون بن خارجه، همان صیرفی کوفی باشد و نجاشی او را ثقه و معتمد میداند و اما هارون بن حماد را در میان روایان امام صادق علیه السلام نیافتم و شاید هارون بن زیاد باشد و در کتابت میان واژه زیاد و حماد اشتباهی رخ داده است.
روایت7.
فتح الابواب: گوید: از جمله استخارههای لطیفی که دیدهام این است که یکی از فرزندان دنیا از من درخواستی کرد درحالی که من در طرف غربی بغداد بودم. پس بیست و دو روز ماندم و هر روز از خداوند جلّ جلاله استخاره میکردم تا در آن روز او ملاقات کنم. پس استخاره در چهار رقعه یا سه رقعه پشتسرهم با «انجام مده» آمد که به مدت بیست و دو روز در بازداشتن از کار هیچ اختلافی و تردیدی نبود و حقیقت خوشبختی من با این استخارهها آشکار شد. پس آیا این چیزی جز از جانب عالِم نهانها نیست.
و از جمله استخارههای شگفتی که دیدهام این است که به یاد میآورم در یکی از
ص: 232
وَ یُرْوَی الْعَلِیِّ الْکَرِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ افْعَلْ کَذَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ اذْکُرِ اسْمَکَ وَ مَا تُرِیدُ فِعْلَهُ وَ فِی ثَلَاثٍ مِنْهُنَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ- لَا تَفْعَلْ کَذَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ تُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ خَمْسِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ تَدَعُ الرِّقَاعَ تَحْتَ سَجَّادَتِکَ وَ تَقُولُ- بِقُدْرَتِکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ بِکَ فَلَا شَیْ ءَ أَعْلَمُ مِنْکَ صَلِّ عَلَی آدَمَ صَفْوَتِکَ وَ مُحَمَّدٍ خِیَرَتِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ وَ مَنْ بَیْنَهُمْ مِنْ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٍ وَ شَهِیدٍ وَ عَبْدٍ صَالِحٍ وَ وَلِیٍّ مُخْلَصٍ وَ مَلَائِکَتِکَ أَجْمَعِینَ إِنْ کَانَ مَا عَزَمْتُ عَلَیْهِ مِنَ الدُّخُولِ فِی سَفَرِی إِلَی بَلَدِ کَذَا وَ کَذَا خِیَرَةً لِی فِی الْبَدْوِ وَ الْعَاقِبَةِ وَ رِزْقٍ تُیَسِّرُ لِی مِنْهُ فَسَهِّلْهُ وَ لَا تُعَسِّرْهُ وَ خِرْ لِی فِیهِ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَهُ فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ بَدِّلْنِی مِنْهُ
بِمَا هُوَ خَیْرٌ مِنْهُ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تَقُولُ سَبْعِینَ مَرَّةً خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَلِیِّ الْکَرِیمِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ ذَلِکَ عَفَّرْتَ خَدَّکَ وَ دَعَوْتَ اللَّهَ وَ سَأَلْتَهُ مَا تُرِیدُ قَالَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی ثُمَّ ذَکَرَ فِی أَخْذِ الرِّقَاعِ نَحْوَ مَا تَقَدَّمَ فِی الرِّوَایَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ.
قال السید ره أما هارون بن خارجة لعله الصیرفی الکوفی و وثقه النجاشی و أما هارون بن حماد فما وجدته فی رجال الصادق علیه السلام و لعله هارون بن زیاد و قد یقع الاشتباه فی الکتابة بین لفظ زیاد و حماد.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ: وَ مِمَّا وَجَدْتُ مِنْ طَرَائِفِ الِاسْتِخَارَاتِ أَنَّنِی طَلَبَنِی بَعْضُ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا وَ أَنَا بِالْجَانِبِ الْغَرْبِیِّ مِنْ بَغْدَادَ فَبَقِیتُ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ یَوْماً أَسْتَخِیرُ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ کُلَّ یَوْمٍ فِی أَنْ أَلْقَاهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَتَأْتِیَ الِاسْتِخَارَةُ لَا تَفْعَلْ فِی أَرْبَعِ رِقَاعٍ أَوْ فِی ثَلَاثٍ مُتَوَالِیَاتٍ مَا اخْتُلِفَتْ فِی الْمَنْعِ مُدَّةُ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ ظَهَرَ لِی حَقِیقَةُ سَعَادَتِی بِتِلْکَ الِاسْتِخَارَاتِ فَهَلْ هَذَا مِنْ غَیْرِ عَالِمِ الْخَفِیَّاتِ وَ مِمَّا وَجَدْتُ مِنْ عَجَائِبِ الِاسْتِخَارَاتِ أَنَّنِی أَذْکُرُ أَنَّنِی وَصَلْتُ الْحِلَّةَ فِی بَعْضِ
ص: 232
اوقاتی که در دار السلام اقامت داشتم به حلّه رسیدم. و گروهی از مردم به من سفارش کردند که به دیدار یکی از فرزندان دنیا که از والیان شهرهای حلّه بود، بروم. پس یک ماه به خاطر کاری که داشتم در حلّه ماندم و هر روزی که میپسندیدم به دیدارش بروم، در ابتدای و پایان روز برای دیدار او در آن وقت از خداوند جلّ جلاله استخاره میکردم، و رقعه استخاره «انجام مده» میآمد و حدود پنجاه استخاره در مدت اقامتم در آنجا انجام دادم که همه آنها «انجام مده» بود. و با این وجود - اگر وضعیت استخاره را نمیدانستم - آیا هیچ شکّ و تردیدی برایم باقی میماند که این از جانب خداوند جلّ جلاله صادر شده که دانای بر مصلحت من است، و به علاوه اینکه به خاطر آن خوشبختی من آشکار شد، و آیا خرد آدمی میپذیرد که انسان پنجاه بار استخاره کند و در همه آنها به اتفاق «انجام مده» بیاید.
و از جمله استخارههای شگفتی که دیدهام این است که عمر من نزدیک پنجاه سال رسیده و هنوز از زمانی که حقیقت استخارهها را شناختهام، استخاره میکنم و هرگز در آن خلل و نقصی، و چیزی که ناپسند بدارم، و چیزی که با سعادتها و عنایات الهی مخالف باشد، در آن اتفاق نیفتاده است. و من در این استخارهها همانند کسی هستم که یکی از شعرا در باره آن سروده است:
-به سرزنش کننده گفتم، زمانی که از درِ نصیحت به نزد من آمد، و نصیحت آغاز میکرد و دوباره از سر میگرفت.
-ای کسی که فکر میکند مرا نصیحت میکند، کسی که نصیحت نمیخواهد، او را پند و اندرز مده.
- آنچه که برای تو زشت است، در نزد من، نیکو بودن آن را زیادتی است.
- وقتی ما اینگونه از هم فاصله داریم، پس شنیدن سرزنش چیزی است که فایدهای ندارد.
و با همان اسناد عبدالرحمن بن سیابه گوید: به سوی مکه رفتم و کالای بسیاری با من بود پس کار ما کساد شد. برخی از دوستانمان به من گفتند: کالاها را به یمن ببر و برخی از دوستان گفتند: آن را به مصر ببر. پس آن را برای امام صادق علیه السلام ذکر کردم. حضرت فرمود: بین مصر و یمن قرعه بزن و کارت را به خدا بسپار، هر شهری که قرعه به نام آن در آمد کالایت را به آنجا بفرست. گفتم: چگونه قرعه بزنم؟ فرمود: بر یک صفحه بنویس: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، خداوندا تو خداوندی هستی که جز تو خدایی نیست و بر هر عیب و آشکار عالمی، تو یاددهنده و من یادگیرنده هستم، پس در کار من نظر کن که کدامیک برایم بهتر است تا با توکل به تو آن را انجام دهم.» بعد بر آن بنویس: مصر انشاء الله، سپس بر روی صفحه دیگری مانند آن را بنویس سپس بر پشت آن بنویس: یمن انشاء الله. سپس در صفحه دیگر مانند آنچه در دو صفحه دیگر نوشتی بنویس سپس بر پشت آن بنویس: نگاه داشته شود و به هیچ کدام از آن دو شهر فرستاده نشود.
ص: 233
الْأَوْقَاتِ الَّتِی کُنْتُ مُقِیماً بِدَارِ السَّلَامِ فَأَشَارَ بَعْضُ الْأَقْوَامِ بِلِقَاءِ بَعْضِ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا مِنْ وُلَاةِ الْبِلَادِ الْحِلِّیَّةِ فَأَقَمْتُ بِالْحِلَّةِ لِشُغُلٍ کَانَ لِی شَهْراً فَکُنْتُ کُلَّ یَوْمٍ أَسْتَصْلِحُهُ لِلِقَائِهِ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ أَوَّلَ النَّهَارِ وَ آخِرَهُ فِی لِقَائِهِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ فَتَأْتِی الِاسْتِخَارَةُ لَا تَفْعَلْ فَتَکَمَّلْتُ نَحْوَ خَمْسِینَ اسْتِخَارَةً فِی مُدَّةِ إِقَامَتِی کُلِّهَا لَا تَفْعَلْ فَهَلْ یَبْقَی مَعَ هَذَا عِنْدِی رَیْبٌ لَوْ کُنْتُ لَا أَعْلَمُ حَالَ الِاسْتِخَارَةِ أَنَّ هَذَا صَادِرٌ عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ الْعَالِمِ بِمَصْلَحَتِی هَذَا مَعَ مَا ظَهَرَ بِذَلِکَ مِنْ سَعَادَتِی وَ هَلْ یَقْبَلُ الْعَقْلُ أَنْ یَسْتَخِیرَ الْإِنْسَانُ خَمْسِینَ اسْتِخَارَةً تَطْلُعُ کُلُّهَا اتِّفَاقاً لَا تَفْعَلْ وَ مِمَّا وَجَدْتُ مِنْ عَجَائِبِ الِاسْتِخَارَاتِ أَنَّنِی قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْعُمُرِ نَحْوَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ لَمْ أَزَلْ أَسْتَخِیرُ مُذْ عَرَفْتُ حَقِیقَةَ الِاسْتِخَارَاتِ وَ مَا وَقَعَ أَبَداً فِیهَا خَلَلٌ وَ لَا مَا أَکْرَهُ وَ لَا مَا یُخَالِفُ السَّعَادَاتِ وَ الْعِنَایَاتِ فَأَنَا فِیهَا کَمَا قَالَ بَعْضُهُمْ:
قُلْتُ لِلْعَاذِلِ لَمَّا جَاءَنِی***مِنْ طَرِیقِ النُّصْحِ یُبْدِی وَ یُعِیدُ
أَیُّهَا النَّاصِحُ لِی فِی زَعْمِهِ***لَا تُرِدْ نُصْحاً لِمَنْ لَیْسَ یُرِیدُ
فَالَّذِی أَنْتَ لَهُ مُسْتَقْبِحٌ***مَا عَلَی اسْتِحْسَانِهِ عِنْدِی مَزِیدٌ
وَ إِذَا نَحْنُ تَبَایَنَّا کَذَا***فَاسْتِمَاعُ الْعَذْلِ شَیْ ءٌ لَا یُفِیدُ
وَ مِنْهُ قَالَ أَخْبَرَنِی شَیْخِی الْفَقِیهُ مُحَمَّدُ بْنُ نَمَا وَ الشَّیْخُ أَسْعَدُ بْنُ عَبْدِ الْقَاهِرِ الْأَصْفَهَانِیُّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی مَکَّةَ وَ مَعِی مَتَاعٌ کَثِیرٌ فَکَسَدَ عَلَیْنَا فَقَالَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا ابْعَثْ بِهِ إِلَی الْیَمَنِ وَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا ابْعَثْ بِهِ إِلَی مِصْرَ فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِی سَاهِمْ بَیْنَ مِصْرَ وَ الْیَمَنِ ثُمَّ فَوِّضْ أَمْرَکَ إِلَی اللَّهِ فَأَیُّ الْبَلَدَیْنِ خَرَجَ اسْمُهُ فِی السَّهْمِ فَابْعَثْ إِلَیْهِ مَتَاعَکَ فَقُلْتُ کَیْفَ أُسَاهِمُ قَالَ اکْتُبْ فِی رُقْعَةٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ الْعَالِمُ وَ أَنَا الْمُتَعَلِّمُ فَانْظُرْ فِی أَیِّ الْأَمْرَیْنِ خَیْرٌ لِی حَتَّی أَتَوَکَّلَ عَلَیْکَ فِیهِ فَأَعْمَلَ بِهِ ثُمَّ اکْتُبْ مِصْراً إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ اکْتُبْ فِی رُقْعَةٍ أُخْرَی مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ اکْتُبِ الْیَمَنَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ اکْتُبْ فِی رُقْعَةٍ أُخْرَی مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ اکْتُبْ یُحْبَسُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لَا یُبْعَثُ بِهِ إِلَی بَلْدَةٍ مِنْهما
ص: 233
بعد این سه کاغذ را به دست کسی بده تا چنان مخلوط کند که آنها را از هم باز نشناسی، بعد دست ببر، و یکی از آن سه رقعه را بردار و هر کدام در دست تو قرار گرفت، بهخدا توکل کن و به نوشته همان عمل نما انشاء الله. (1)
توضیح
این عملی معتبر است و سند آن از عمل مشهور در استخاره با رقعه چیزی کم ندارد چرا که ابن سیابه در نظر من از جمله کسانی است که ستوده شدهاند و اصحاب به روایتهای آنان اعتماد دارند. و میتوان با روایتهای قرعه زدن، این حدیث را تأیید کرد زیرا وارد شده که قرعه زدن برای هر کار سخت و مشکلی است و احادیثی وارد شده که هیچ قومی نیست که کارشان را به خداوند واگذار کنند مگر اینکه حقّ و حقیقت را برایشان بیرون میآورد به ویژه زمانی که نظرات در کاری که برای آن قرعه میزنند مختلف و متفاوت باشد.
روایت8.
فتح الابواب: گوید: روایتی از عمرو بن ابی مقدام از یکی از دو امام علیهما السلام در باره قرعه زدن یافتم که فرمود: مینویسی: «بسم الله الرحمن الرحیم پروردگارا ای پدیدآورنده آسمانها و زمین، [ای] دانای نهان و آشکار، تو خود در میان بندگانت بر سر آنچه اختلاف می کردند، داوری می کنی. به حقّ محمد و آل محمد از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و از در دین و دنیا و پایان کارم و در آینده کارم، خیر و برکت برایم بیرون آری که تو بر انجام هر چیزی توانائی. هر چه خدا خواسته است [می شود] و حرکتی و نیرویی نیست مگر به یاری خدا. درود و سلام خدا بر محمّد و خاندانش باد!» بعد هر چه می خواهی در دو برگه بنویس و بر سومی هیچ ننویس. بعد تیرها (برگه ها) ی قرعه را با هم بیامیز. هر کدام خارج شد، مطابق آن عمل کن و مبادا عمل نکنی؛ چون هر که با قرعه مخالفت ورزد، خیری نمی بیند و اگر برگه ی سفید در آمد، کنار گذاشته و دنبال آن کار نرو.
توضیح
در قاموس آمده است: «الغفل» با ضمه کسی است که امیدی به خیرش نیست و از شرّ او بیمی نباشد و از تیرهای قمار و راهها و غیر آنها چیزی است که علامتی نداشته باشد و از چهارپایان آن است که بینشان باشد و تیر قمار آن است که بهره و نیتی بر آن نباشد. «لم یصنع» یعنی آنچه برای او خیر است، مقدر نشده است.
سپس بدان که نوشتن بر دو برگه، شاید در مواردی باشد که کار بین دو حالت یا بین انجام دادن و ندادن در تردید باشد و هرگاه میان بیش از دو حالت باشد، به اندازه زیادت آن، برگهها افزوده میشود و چون برگه سفیدی بیرون آمد، آن را کنار گذاشته و برگه دیگر بیرون میآورد.
ص: 234
ثُمَّ اجْمَعِ الرِّقَاعَ فَادْفَعْهَا إِلَی مَنْ یَسْتُرُهَا عَنْکَ ثُمَّ أَدْخِلْ یَدَکَ فَخُذْ رُقْعَةً مِنَ الثَّلَاثِ رِقَاعٍ فَأَیُّهَا وَقَعَتْ فِی یَدِکَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَاعْمَلْ بِمَا فِیهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
هذا عمل معتبر و سنده لا یقصر عن العمل المشهور فی الرقاع فإن ابن سیابة عندی من الممدوحین الذین اعتمد الأصحاب علی أخبارهم و یمکن تأییده بأخبار القرعة فإنه ورد أنها لکل أمر مشکل ورد أنه ما من قوم فوضوا أمرهم إلی الله إلا خرج لهم الحق لا سیما إذا اختلف الآراء فی الأمر الذی یقرعون فیه.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ وَجَدْتُ رِوَایَةً عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: فِی الْمُسَاهَمَةِ تَکْتُبُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ- أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُخْرِجَ لِی خِیَرَةً فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ تَکْتُبُ مَا تُرِیدُ فِی رُقْعَتَیْنِ وَ یَکُونُ الثَّالِثُ غُفْلًا ثُمَّ تُجِیلُ السِّهَامَ فَأَیُّهُمَا خَرَجَ عَمِلْتَ عَلَیْهِ وَ لَا تُخَالِفُ فَمَنْ خَالَفَ لَمْ یُصْنَعْ لَهُ وَ إِنْ خَرَجَ الْغُفْلُ رَمَیْتَ بِهِ.
قال فی القاموس الغفل بالضم من لا یرجی خیره و لا یخشی شره و ما لا علامة فیه من القداح و الطرق و غیرهما و ما لا سمة علیه من الدواب و من لا نصیب له و لا عزم علیه من القداح انتهی لم یصنع له أی لم یقدر له ما هو خیر له.
ثم اعلم أن الکتابة علی رقعتین لعلها فیما إذا کان الأمر مرددا بین شقین أو بین الفعل و الترک و إذا کان بین أکثر من شقین فیزید الرقاع بعدد الزیادة و مع خروج غفل یرمیها و یخرج أخری.
ص: 234
باب سوم : استخاره با گلولههای گِلی
روایات
روایت1.
مجموع الدعوات و فتح الابواب: احمد بن محمد بن یحیی گوید: یکی از دوستانمان خواست برای تجارت بیرون رود. پس گفت: بیرون نمیروم مگر اینکه به نزد امام صادق علیه السلام بروم و به او درود و سلام بفرستم و در این کارم با او مشورت نمایم و از او بخواهم برایم دعا کند. گوید: نزد امام رفت و گفت: ای فرزند رسول خدا من تصمیم گرفتهام برای تجارت بیرون روم و سوگند یاد کردهام که بیرون نروم تا اینکه شما را ملاقات نمایم و با شما مشورت کنم و از شما بخواهم برایم دعا کنید. راوی گوید: امام علیه السلام برای او دعا کرد و فرمود: بر تو باد راستگویی در سخن، و مبادا عیبی را که در کالای تو هست پنهان داری، و مشتری ای را که به تو واگذار کرده است مغبون مکن، که این غبن در حکم ربا است، و برای مردم مپسند مگر آنچه برای خود می پسندی، و درست بده و درست بستان و دلنگران مباش که تاجر راستگو در روز قیامت همراه با کاتبان (فرشتگان) بزرگوار نیکوکار خواهد بود. از قسم خوردن بپرهیز که قسم نادرست، قسم خورنده را به جهنّم می برد؛ و تاجر و کاسب فاجر است مگر اینکه درست بدهد و درست بستاند.
و هرگاه برای مسافرت یا حاجت مهمی تصمیم گرفتی بسیار دعا و استخاره کن زیرا پدرم از پدرش از جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بازگو کرد که پیامبر به اصحاب خویش استخاره میآموخت همانطور که سورههای قرآن را به آنان تعلیم میداد و ما هرگاه قصد انجام کاری را داشتیم آن را انجام میدادیم و رقعههایی (برگهها) را برای استخاره میگرفتیم. پس هر چه برای ما برون میآمد بدان عمل مینمودیم چه دوست میداشتیم چه ناپسند میدانستیم.
آن مرد گفت: ای سرورم پس به من بیاموز که چگونه این کار را انجام دهم؟ امام فرمود: هرگاه خواستی آن را انجام دهی وضو بگیر و دو رکعت نماز بخوان. در هر رکعت سوره حمد و صد بار سوره قل هو الله احد را میخوانی و چون سلام دادی دو دست خود را برای دعا کردن بلند کند و در دعا بگو: «ای برطرف کننده رنج و سختی، ای رهاییبخش اندوه و ای از بین برنده غم و غصه و ای کسی که پیش از استحقاق نعمتها شروع به عطا میفرمایی ای کسی که مخلوقات در نیازها و کارهای مهم و اموراتشان به سوی او میشتابند و بر او توکل میکنند. تو دستور فرمودی دعا کنیم و اجابت کردن آن را تضمین نمودی، پروردگار پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و در هر کارم با آنان آغاز کن و غم و غصه و اندوه و رنج و سختی مرا برطرف نما و برایم آن کاری را که بر من پوشیده و مبهم مانده،
ص: 235
مَجْمُوعُ الدَّعَوَاتِ، وَ الْفَتْحُ، [فَتْحُ الْأَبْوَابِ] رَوَی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی قَالَ: أَرَادَ بَعْضُ أَوْلِیَائِنَا الْخُرُوجَ لِلتِّجَارَةِ فَقَالَ- لَا أَخْرُجُ حَتَّی آتِیَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَأُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَأَسْتَشِیرَهُ فِی أَمْرِی هَذَا وَ أَسْأَلَهُ الدُّعَاءَ لِی قَالَ فَأَتَاهُ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ- إِنِّی عَزَمْتُ عَلَی الْخُرُوجِ لِلتِّجَارَةِ وَ إِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أَخْرُجَ حَتَّی أَلْقَاکَ وَ أَسْتَشِیرَکَ وَ أَسْأَلَکَ الدُّعَاءَ لِی قَالَ فَدَعَا لَهُ وَ قَالَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ بِصِدْقِ اللِّسَانِ فِی حَدِیثِکَ وَ لَا تَکْتُمْ عَیْباً یَکُونُ فِی تِجَارَتِکَ وَ لَا تَغْبِنِ الْمُسْتَرْسِلَ فَإِنَّ غَبْنَهُ رِبًا وَ لَا تَرْضَ لِلنَّاسِ إِلَّا مَا تَرْضَاهُ لِنَفْسِکَ وَ أَعْطِ الْحَقَّ وَ خُذْهُ وَ لَا تَخَفْ وَ لَا تَحْزَنْ فَإِنَّ التَّاجِرَ الصَّدُوقَ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اجْتَنِبِ الْحَلْفَ فَإِنَّ الْیَمِینَ الْفَاجِرَ تُورِثُ صَاحِبَهَا النَّارَ وَ التَّاجِرُ فَاجِرٌ إِلَّا مَنْ أَعْطَی الْحَقَّ وَ أَخَذَهُ وَ إِذَا عَزَمْتَ عَلَی السَّفَرِ أَوْ حَاجَةٍ مُهِمَّةٍ فَأَکْثِرِ الدُّعَاءَ وَ الِاسْتِخَارَةَ فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ- أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعَلِّمُ أَصْحَابَهُ الِاسْتِخَارَةَ کَمَا یُعَلِّمُهُمُ السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ إِنَّا لَنَعْمَلُ ذَلِکَ مَتَی هَمَمْنَا بِأَمْرٍ وَ نَتَّخِذُ رِقَاعاً لِلِاسْتِخَارَةِ فَمَا خَرَجَ لَنَا عَمِلْنَا عَلَیْهِ أَحْبَبْنَا ذَلِکَ أَمْ کَرِهْنَا فَقَالَ الرَّجُلُ یَا مَوْلَایَ فَعَلِّمْنِی کَیْفَ أَعْمَلُ فَقَالَ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَأَسْبِغِ الْوُضُوءَ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَارْفَعْ یَدَیْکَ بِالدُّعَاءِ وَ قُلْ فِی دُعَائِکَ- یَا کَاشِفَ الْکَرْبِ وَ مُفَرِّجَ الْهَمِّ وَ مُذْهِبَ الْغَمِّ وَ مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا یَا مَنْ یَفْزَعُ الْخَلْقُ إِلَیْهِ فِی حَوَائِجِهِمْ وَ مُهِمَّاتِهِمْ وَ أُمُورِهِمْ وَ یَتَّکِلُونَ عَلَیْهِ أَمَرْتَ بِالدُّعَاءِ وَ ضَمِنْتَ الْإِجَابَةَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ابْدَأْ بِهِمْ فِی کُلِّ أَمْرِی وَ أَفْرِجْ هَمِّی وَ نَفِّسْ کَرْبِی وَ أَذْهِبْ غَمِّی وَ اکْشِفْ لِی عَنِ الْأَمْرِ الَّذِی قَدِ الْتَبَسَ
ص: 235
نمایان نما، و در همه کارهایم خیر و برکتی همراه با عافیت و تندرستی مقدر فرما، همانا من با دانائیت از تو طلب خیر میکنم و با قدرت تو توانائی میجویم و از فضل و بخشش تو درخواست دارم و در همه کارهایم به تو پناه میبرم و از هر جنبش و نیروئی جز با تو بیزاری میجویم و بر تو توکل میکنم و تو برای من کفایت میکنی و چه خوب نگاهدارندهای هستی.
پروردگارا دروازههای روزیات را بر من بگشای و آن را بر من آسان بگردان، و همه کارها را برایم آسان بنما چرا که تو توانائی و من توانا نیستم، و تو دانائی و من دانا نیستم و تو بر نهانها دانائی. پروردگارا اگر میدانی این کار - و آنچه را که بر آن تصمیم گرفتی و میخواهی، نام میبری - برای دین و دنیا و زندگی و آخرت و پایان کارم خیر و برکت دارد، آن را برایم مقدر فرما و آن را برای من تعجیل بنما و بر من ساده و آسان بگردان و در آن برایم برکت قرار بده. و اگر میدانی که آن در اکنون و آینده برایم سودمند نیست، بلکه مایه شرّ و بدبختی است، پس آن را از من و مرا از آن دور فرما، هر طور و به هر صورتی که خود میخواهی. و برایم خیر و نیکویی مقدر فرما هر کجا که باشد و در هر مکانی که باشد، و ای پروردگارم با قضای خود مرا خشنود بگردان و در تقدیرت بر من برکت ارزانی فرما تا اینکه دوست نداشته باشم اموری که به عقب انداختی، به جلو اندازی و یا آنچه را مقدم داشتی به تأخیر اندازی، که تو بر هر چیزی توانائی و انجام هر چیزی برای تو ساده و آسان است.»
و بعد بسیار بر محمد پیامبر و آل او صلوات الله علیهم اجمعین دورد بفرست. و همراه تو سه برگه باشد که به یک اندازه و به یک شکل آنها را گرفته باشی. در دو برگه از آنها بنویس: «بسم الله الرحمن الرحیم پروردگارا ای پدیدآورنده آسمانها و زمین، [ای] دانای نهان و آشکار، تو خود در میان بندگانت بر سر آنچه اختلاف می کردند، داوری می کنی. پروردگارا تو دانائی و من دانا نیستم و تو توانائی و من توانا نیستم، و تو انجام دهنده کارهایی و من کاری را انجام و به پایان نمیرسانم، و تو دانای بر نهانهائی، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر کدام از دو برگه قرعه را که دوست میداری، و در دین و دنیایم و در عاقبت کارم برایم بهتر و سودمندتر است، بیرون آور که تو بر هر چیزی توانائی و انجام آن برای تو ساده و آسان است.» و بر پشت یکی از برگهها مینویسی: «انجام بده» و بر پشت برگه دیگر مینویسی: «انجام مده» و بر پشت برگه سوم مینویسی: «هیچ جنبش و نیرویی نیست مگر با اذن خداوند والا و بزرگ، از خداوند مدد میگیرم و بر او توکل میکنم و او برایم کفایت میکند و چه خوب نگاهدارندهای است. در همه کارهایم بر خداوندی که هرگز نمیمیرد توکل میکنم و با خداوند صاحب عزت و جبروت از گناهان خودداری میکنم و از خداوند صاحب جنبش و بخشش و ملکوت پناه میگیرم و دورد و سلام خداوند بر فرستادگان، و حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است و درود و سلام خداوند بر محمد و خاندان مطهرش باد». سپس پشت این برگه را سفید گذاشته و بر آن چیزی نمینویسی.
ص: 236
عَلَیَّ وَ خِرْ لِی فِی جَمِیعِ أُمُورِی خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ فَإِنِّی أَسْتَخِیرُکَ اللَّهُمَّ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ بِقُدْرَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ وَ أَلْجَأُ إِلَیْکَ فِی کُلِّ أُمُورِی وَ أَبْرَأُ مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ إِلَّا بِکَ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ وَ أَنْتَ حَسْبِی وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ اللَّهُمَّ فَافْتَحْ لِی أَبْوَابَ رِزْقِکَ وَ سَهِّلْهَا لِی وَ یَسِّرْ لِی جَمِیعَ أُمُورِی فَإِنَّکَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ وَ تُسَمِّی مَا عَزَمْتَ عَلَیْهِ وَ أَرَدْتَهُ هُوَ خَیْرٌ لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ مَعَاشِی وَ مَعَادِی وَ عَاقِبَةِ أُمُورِی فَقَدِّرْهُ لِی وَ عَجِّلْهُ عَلَیَّ وَ سَهِّلْهُ وَ یَسِّرْهُ وَ بَارِکْ لِی فِیهِ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ غَیْرُ نَافِعٍ لِی فِی الْعَاجِلِ وَ الْآجِلِ بَلْ هُوَ شَرٌّ عَلَیَّ فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اصْرِفْنِی عَنْهُ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ وَ قَدِّرْ لِیَ الْخَیْرَ حَیْثُ کَانَ وَ أَیْنَ کَانَ وَ رَضِّنِی یَا رَبِّ بِقَضَائِکَ وَ بَارِکْ لِی فِی قَدَرِکَ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لَا تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ هُوَ عَلَیْکَ یَسِیرٌ- ثُمَّ أَکْثِرِ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ یَکُونُ مَعَکَ ثَلَاثُ رِقَاعٍ قَدِ اتَّخَذْتَهَا فِی قَدْرٍ وَاحِدٍ وَ هَیْئَةٍ وَاحِدَةٍ وَ اکْتُبْ فِی رُقْعَتَیْنِ مِنْهَا اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ- اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَمْضِی وَ لَا أُمْضِی وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَخْرِجْ لِی أَحَبَّ السَّهْمَیْنِ إِلَیْکَ وَ أَخْیَرَهُما لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ هُوَ عَلَیْکَ سَهْلٌ یَسِیرٌ- وَ تَکْتُبُ فِی ظَهْرِ إِحْدَی الرُّقْعَتَیْنِ افْعَلْ وَ عَلَی ظَهْرِ الْأُخْرَی لَا تَفْعَلْ وَ تَکْتُبُ عَلَی الرُّقْعَةِ الثَّالِثَةِ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ اسْتَعَنْتُ بِاللَّهِ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ حَسْبِی وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ تَوَکَّلْتُ فِی جَمِیعِ أُمُورِی عَلَی اللَّهِ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَ اعْتَصَمْتُ بِذِی الْعِزَّةِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ تَحَصَّنْتُ بِذِی الْحَوْلِ وَ الطَّوْلِ وَ الْمَلَکُوتِ- وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ- ثُمَّ تَتْرُکُ ظَهْرَ هَذِهِ الرُّقْعَةِ أَبْیَضَ وَ لَا تَکْتُبُ عَلَیْهِ شَیْئاً.
ص: 236
هر سه برگه را به یک صورت کاملا میپیچانی و در سه صفحه شمع یا گِل به یک شکل و با وزن یکسان قرار میدهی و آن را به کسی که به او اعتماد داری، بده و از او بخواه که خداوند را ذکر کرده و بر محمد و آل محمد درود بفرستد و در آستینش بیندازد و بعد دست راستش را داخل آستینش میکند و بدون آنکه به یکی از صفحهها ( شمع یا گل) بنگرد، یکی از آنان را برمیدارد و عمدا یکی از آن را برندارد، اما هر وقت دستش به یکی از سه برگه خورد، آن را بیرون میآورد. هنگامی که بیرون آورد، آن را از او میگیری و تو خداوند عزّ و جلّ را ذکر میکنی و خداوند در آنچه برای تو بیرون آوردی، خیر و برکت مقدر کرده است. سپس آن را باز کن و بخوان و به آنچه بر پشت آن بیرون آمده، عمل کن. اگر کسی پیش تو نبود که به او اعتماد داشته باشی، خودت آنها را در آستینت میگذاری و با دستت آنها را تکان میدهی و به همان صورتی که برایت وصف کردم، انجام میدهی. پس اگر بر پشت آن «انجام بده» بود، عمل کن و آنچه قصد داشتی را انجام بده زیرا اگر انجام بدهی در آن برای تو خیر و برکت است إنشاء الله تعالی. و اگر بر پشت آن «انجام مده» بود، از انجام آن و از مخالفت با آن برحذر باش زیرا اگر مخالفت کنی در رنج و سختی میافتی و اگر آن کار انجام شود، هیچ خیر و برکتی در آن برای تو نیست و اگر برگهای را که بر آن چیزی نوشته نشده، بیرون آوردی، دست نگهدار تا زمان نماز واجبی فرا برسد سپس برخیز و دو رکعت نماز به همان صورتی که برایت وصف کردم، میخوانی سپس نماز واجب را به جای میآوری یا آن دو رکعت نماز را پس از نماز واجب میخوانی مادامی که نماز صبح و عصر نباشد. و اما در نماز صبح باید پس از آن دعا کنی تا اینکه خورشید طلوع کند سپس آن دو رکعت را میخوانی و اما در نماز عصر باید آن دو رکعت را پیش از آن بخوانی سپس به همان صورتی که بیان نمودم از خداوند عزّ و جلّ میخواهی که خیر و برکت برایت مقدر فرماید، و برگهها را آماده کن بر اساس آنچه برایت بیرون میآید عمل کن و هر بار برگهای که چیزی بر آن نوشته نشده، بیرون آمد، تا فرا رسیدن نماز واجبی صبر کن همانطور که به تو دستور دادم تا زمانی که چیزی برایت بیرون آید که بدان عمل شود. انشاء الله.
روایت2.
فتح الابواب: علی بن محمد به یکی از امامان علیهم السلام میرساند که به یکی از اصحابش که سؤال کرده بود وقتی در انجام کاری مشاور خوب پیدا نشود چه کنم؟ فرمود: با خدا مشورت کن، پرسید: چگونه؟ فرمود: حاجتت را نیت کن و در یک برگ «آری» و در دیگری «لا ، نه» بنویس و آن دو را در لای دو قطعه گِل بگذار، و دو رکعت نماز بخوان و آنها را زیر سجّادهات بگذار و بگو: «خداوندا در این کار با تو مشورت میکنم، و تو بهترین مشاوری و به آنچه صلاح و خوبی و عافیت دارد مرا رهبری کن». بعد دست ببر و یکی از آن دو را بردار اگر «آری» بر آن شد انجام ده و گر «نه» باشد انجام مده.
ص: 237
وَ تَطْوِی الثَّلَاثَ رِقَاعٍ طَیّاً شَدِیداً عَلَی صُورَةٍ وَاحِدَةٍ وَ تَجْعَلُ فِی ثَلَاثِ بَنَادِقِ شَمْعٍ أَوْ طِینٍ عَلَی هَیْئَةٍ وَاحِدَةٍ بِوَزْنِ وَاحِدٍ وَ ادْفَعْهَا إِلَی مَنْ تَثِقُ بِهِ وَ تَأْمُرُهُ أَنْ یَذْکُرَ اللَّهَ وَ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ یَطْرَحَهَا إِلَی کُمِّهِ وَ یُدْخِلَ یَدَهُ الْیُمْنَی فَیُجِیلَهَا فِی کُمِّهِ وَ یَأْخُذَ مِنْهَا وَاحِدَةً مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْبَنَادِقِ وَ لَا یَتَعَمَّدَ وَاحِدَةً بِعَیْنِهَا وَ لَکِنْ أَیُّ وَاحِدَةٍ وَقَعَتْ عَلَیْهَا یَدُهُ مِنَ الثَّلَاثِ أَخْرَجَهَا فَإِذَا أَخْرَجَهَا أَخَذْتَهَا مِنْهُ وَ أَنْتَ تَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ فِیمَا خَرَجَ لَکَ ثُمَّ فُضَّهَا وَ اقْرَأْهَا وَ اعْمَلْ بِمَا یَخْرُجُ عَلَی ظَهْرِهَا
وَ إِنْ لَمْ یَحْضُرْکَ مَنْ تَثِقُ بِهِ طَرَحْتَهَا أَنْتَ إِلَی کُمِّکَ وَ أَجَلْتَهَا بِیَدِکَ وَ فَعَلْتَ کَمَا وَصَفْتُ لَکَ فَإِنْ کَانَ عَلَی ظَهْرِهَا افْعَلْ فَافْعَلْ وَ امْضِ لِمَا أَرَدْتَ فَإِنَّهُ یَکُونُ لَکَ فِیهِ إِذَا فَعَلْتَهُ الْخِیَرَةُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِنْ کَانَ عَلَی ظَهْرِهَا لَا تَفْعَلْ فَإِیَّاکَ أَنْ تَفْعَلَهُ أَوْ تُخَالِفَ فَإِنَّکَ إِنْ خَالَفْتَ لَقِیتَ عَنَتاً وَ إِنْ تَمَّ لَمْ تَکُنْ لَکَ فِیهِ الْخِیَرَةُ وَ إِنْ خَرَجَتِ الرُّقْعَةُ الَّتِی لَمْ یُکْتَبْ عَلَی ظَهْرِهَا شَیْ ءٌ فَتَوَقَّفْ إِلَی أَنْ تَحْضُرَ صَلَاةٌ مَفْرُوضَةٌ ثُمَّ قُمْ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ کَمَا وَصَفْتُ لَکَ ثُمَّ صَلِّ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ أَوْ صَلِّهِمَا بَعْدَ الْفَرْضِ مَا لَمْ تَکُنِ الْفَجْرَ وَ الْعَصْرَ فَأَمَّا الْفَجْرُ فَعَلَیْکَ بَعْدَهَا بِالدُّعَاءِ إِلَی أَنْ تَبْسُطَ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلِّهِمَا وَ أَمَّا الْعَصْرُ فَصَلِّهِمَا قَبْلَهَا ثُمَّ ادْعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْخِیَرَةِ کَمَا ذَکَرْتُ لَکَ وَ أَعِدَّ الرِّقَاعَ وَ اعْمَلْ بِحَسَبِ مَا یَخْرُجُ لَکَ وَ کُلَّمَا خَرَجَتِ الرُّقْعَةُ الَّتِی لَیْسَ فِیهَا شَیْ ءٌ مَکْتُوبٌ عَلَی ظَهْرِهَا فَتَوَقَّفْ إِلَی صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ کَمَا أَمَرْتُکَ إِلَی أَنْ یَخْرُجَ لَکَ مَا تَعْمَلُ عَلَیْهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
الفتح، [فتح الأبواب] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا وَ أَسْعَدَ بْنِ عَبْدِ الْقَاهِرِ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْهُمْ علیهم السلام: قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ وَ قَدْ سَأَلَهُ عَنِ الْأَمْرِ یَکُونُ یَمْضِی فِیهِ وَ لَا یَجِدُ أَحَداً یُشَاوِرُهُ فَکَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ شَاوِرْ رَبَّکَ قَالَ فَقَالَ لَهُ کَیْفَ قَالَ انْوِ الْحَاجَةَ فِی نَفْسِکَ وَ اکْتُبْ رُقْعَتَیْنِ فِی وَاحِدَةٍ لَا وَ فِی وَاحِدَةٍ نَعَمْ وَ اجْعَلْهُمَا فِی بُنْدُقَتَیْنِ مِنْ طِینٍ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اجْعَلْهُمَا تَحْتَ ذَیْلِکَ وَ قُلْ یَا اللَّهُ إِنِّی أُشَاوِرُکَ فِی أَمْرِی هَذَا وَ أَنْتَ خَیْرُ مُسْتَشَارٍ وَ مُشِیرٍ فَأَشِرْ عَلَیَّ بِمَا فِیهِ صَلَاحٌ وَ حُسْنُ عَاقِبَةٍ- ثُمَّ أَدْخِلْ یَدَکَ فَإِنْ کَانَ فِیهَا نَعَمْ فَافْعَلْ وَ إِنْ کَانَ فِیهَا لَا لَا تَفْعَلْ
ص: 237
و به این ترتیب با پروردگارت مشورت کن.
مکارم الاخلاق و مصباح المتهجّد: از کلینی همین حدیث روایت شده است.(1)
روایت3.
فتح الابواب: گوید: در کتابی قدیمی که دعاها و روایتهایی از طریق اصحاب ما که خداوند جلّ جلاله آنان قرین رحمت خود گرداند، حدیثی یافتم که متن آن اینگونه است: در هر یک از دو برگه مینویسی: «بسم الله الرحمن الرحیم از خداوند عزیز حکیم برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم». و حاجتت را ذکر میکنی و در پایان آن میگویی: «ای سرورم انجام میدهم» و در برگه دیگر مینویسی: «دستنگه میدارم ای سرورم» و هر یکی از برگهها را در صفحهای از گِل قرار میدهی و هفت مرتبه سوره حمد، و هفت مرتبه سوره قل اعوذ بربّ الفلق و هفت مربته سوره اضحی را میخوانی و دو صفحه (گلی) را در ظرف آبی که در مقابلت است، میاندازی. پس هر کدام از آن پیش از دیگری از آب درآمد، آن را بگیر و بدان عمل کن انشاء الله.
روایت4.
فتح الابواب: با خطّ شیخ علی بن یحیی حنّاط چیزی یافتم که در هر آنچه روایت کرده برای ما از جانب او جایز است، متن حدیث اینگونه است:
استخاره سرور ما امیرالمومنین علیه السلام؛ و آن اینگونه است که آنچه میخواهی، نیت میکنی و این استخاره را نوشته و در دو برگه قرار میدهی و در چیزی شبیه صفحه گِل میگذاری که هموزن باشند و آن را در ظرف آبی گذاشته که بر پشت یکی از آنها «انجام بده» و بر پشت دیگری «انجام مده» میباشد و نوشته آن بدین صورت است: «آنچه خدا خواست انجام شده، خدایا از تو خیر خواهم، خیر کسی که کارش را به تو واگذارده، و خود را به تو تسلیم کرده، و در کار خویش منقاد و مطیع تو گشته، و روی خود برای تو خالص گردانیده و در آنچه بر او فرود آید بر تو توکل کرده، خدایا برای من خیر بخواه و بدی مرا مخواه، و به سود من باش و به زیانم مباش، و یاریم فرما و دیگران را بر من یاری مفرما و کمکم ده و دیگران را بر من کمک مده، و مرا بر کارم نیرو ده و دیگران را بر من نیرو مده، و مرا به کار خیر هدایت فرما و گمراهم مکن، و به قضای خود راضیم کن، و مقدرات خود را بر من مبارک گردان که براستی تو هر چه خواهی انجام دهی و به هر چه اراده فرمائی حکم کنی و تو بر هر چیز توانائی، خدایا اگر خیر من در این کار است: در دین و دنیا و پایان کارم، پس آن را بر من آسان گردان، و اگر چنان نیست آن را از من بازگردان ای مهربان ترین مهربانان، که براستی تو بر هر چیز توانائی.» پس هر کدام از آنها بر آب ظاهر شد، بدان عمل کن و با آن مخالفت نکن انشاء الله و خداوند ما را بس است و نیکو تکیهگاهی است.»
ص: 238
هَکَذَا تُشَاوِرُ رَبَّکَ.
المکارم، و المتهجد، عن الکلینی: مثله (1).
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ: وَجَدْتُ فِی کِتَابٍ عَتِیقٍ فِیهِ دَعَوَاتٌ وَ رِوَایَاتٌ مِنْ طَرِیقِ أَصْحَابِنَا تَغَمَّدَهُمُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ بِالرَّحَمَاتِ مَا هَذَا لَفْظُهُ تَکْتُبُ فِی رُقْعَتَیْنِ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِعَبْدِهِ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ وَ تَذْکُرُ حَاجَتَکَ وَ تَقُولُ فِی آخِرِهَا أَفْعَلُ یَا مَوْلَایَ وَ فِی الْأُخْرَی أَتَوَقَّفُ یَا مَوْلَایَ وَ اجْعَلْ کُلَّ وَاحِدَةٍ مِنَ الرِّقَاعِ فِی بُنْدُقَةٍ مِنْ طِینٍ وَ تَقْرَأُ عَلَیْهَا الْحَمْدَ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ سُورَةَ الضُّحَی سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ تَطْرَحُ الْبُنْدُقَتَیْنِ فِی إِنَاءٍ فِیهِ مَاءٌ بَیْنَ یَدَیْکَ فَأَیُّهُمَا انْبَعَثَ [انْبَثَقَتْ] قَبْلَ الْأُخْرَی فَخُذْهَا وَ اعْمَلْ بِهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ: وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّیْخِ عَلِیِّ بْنِ یَحْیَی الْحَنَّاطِ- وَ لَنَا مِنْهُ إِجَازَةٌ بِکُلِّ مَا یَرْوِیهِ مَا هَذَا لَفْظُهُ اسْتِخَارَةُ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هِیَ أَنْ تُضْمِرَ مَا شِئْتَ وَ تَکْتُبَ هَذِهِ الِاسْتِخَارَةَ وَ تَجْعَلَهَا فِی رُقْعَتَیْنِ وَ تَجْعَلَهُمَا فِی مِثْلِ الْبُنْدُقِ وَ یَکُونُ بِالْمِیزَانِ وَ تَضَعَهُمَا فِی إِنَاءٍ فِیهِ مَاءٌ وَ یَکُونُ عَلَی ظَهْرِ إِحْدَاهُمَا افْعَلْ وَ الْأُخْرَی لَا تَفْعَلْ وَ هَذِهِ کِتَابَتُهَا مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ خِیَارَ مَنْ فَوَّضَ إِلَیْکَ أَمْرَهُ وَ أَسْلَمَ إِلَیْکَ نَفْسَهُ وَ اسْتَسْلَمَ إِلَیْکَ فِی أَمْرِهِ وَ خَلَا لَکَ وَجْهُهُ وَ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ فِیمَا نَزَلَ بِهِ اللَّهُمَّ خِرْ لِی وَ لَا تَخِرْ عَلَیَّ وَ کُنْ لِی وَ لَا تَکُنْ عَلَیَّ وَ انْصُرْنِی وَ لَا تَنْصُرْ عَلَیَّ وَ أَعِنِّی وَ لَا تُعِنْ عَلَیَّ وَ أَمْکِنِّی وَ لَا تُمْکِنْ مِنِّی وَ اهْدِنِی إِلَی الْخَیْرِ وَ لَا تُضِلَّنِی وَ أَرْضِنِی بِقَضَائِکَ وَ بَارِکْ لِی فِی قَدَرِکَ إِنَّکَ تَفْعَلُ مَا تَشَاءُ وَ تَحْکُمُ مَا تُرِیدُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَتِ الْخِیَرَةُ فِی أَمْرِی هَذَا فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی فَسَهِّلْهُ لِی وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ
ص: 238
توضیح
«یکون بالمیزان» یعنی آنها را مساوی قرار بده به این صورت با ترازو وزنشان کنی. «و خلا لک وجهه» یعنی با چهره خود به کسی جز تو در هر نیازی رو نکرده است. کفعمی (1) گوید: یعنی با قلب و همه اعضایش به تو روی میکند و در درون او در تنهائیش چیزی جز تو نیست. و در حدیث آمده است: «اسلمت وجهی لله و تخلیتُ» یعنی از شرک بیزاری جستم و از آن بُریدم. و عرب چهره را ذکر میکند و صاحب چهره را قصد میکند. پس میگویند: «اکرم الله وجهک» یعنی خداوند تو را بزرگ و گرامی دارد. و خداوند سبحان میفرماید: «کلُّ شیء هالکٌ الا وجهه» (2) {جز ذات او همه چیز نابود شونده است.} یعنی جز خداوند.
روایت5.
فتح الابواب: گوید: با خطّ خودم در مصباح حدیثی را دیدهام که اکنون به یاد ندارم چه کسی برایم روایت کرده و از کجا آن را نقل کردهام. متن حدیث اینگونه است: استخاره مصری از سرور ما صاحب الزمان علیه السلام در دو برگه مینویسد: «از خداوند و فرستادهاش برای فلانی فرزند فلانی استخاره میکنم» و در یکی از آندو «انجام بده» و در دیگری «انجام مده» مینویسد و در دو صفحه گِلی میگذارد و در کاسهای از آب میاندازد سپس طهارت(وضو یا غسل) گرفته و دو رکعت نماز میگذارد و پس از آن دعا میکند و میگوید:
«خدایا از تو خیر خواهم، خیر کسی که کارش را به تو واگذارده، و خود را به تو تسلیم کرده، و در کار خویش بر تو توکل نموده، و در کاری که بر او فرود آمده منقاد و مطیع تو گشته، خدایا برای من خیر بخواه و بَدی مرا مخواه، و کمکم ده و دیگران را بر من کمک مده، و مرا بر کارم نیرو ده و دیگران را بر من نیرو مده، و مرا به کار خیر هدایت فرما و گمراهم مکن، و به قضای خود راضیم کن، و مقدرات خود را بر من مبارک گردان که براستی تو هر چه انجام دهی و به هر چه اراده کنی میبخشایی، خدایا اگر خیر من در این کار است و آن خیر فلان و فلان است، پس مرا بر آن نیرو ده و توانایی انجامش را به من عنایت فرما و مرا به انجام دستور بده و راه رهنمود شدن بدان را برایم آشکار گردان و اگر ای پروردگارم اینچنین نیست، مرا از آن به چیزی که بهتر از آن است بازگردان، که تو توانائی و من توانا نیستم و تو میدانی و من نمیدانم و تو دانای بر نهانهائی ای مهربانترین مهربانان.»
سپس یک سجده میبری و صد مرتبه میگوئی: «از خداوند طلب خیر دارم خیری که در عافیت و سلامتی باشد.»
ص: 239
فَأَیُّهُمَا طَلَعَ عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ فَافْعَلْ بِهِ وَ لَا تُخَالِفْهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.
و یکون بالمیزان أی اجعلهما متساویتین بأن تزنهما بالمیزان و خلا لک وجهه أی لم یتوجه بوجه إلی غیرک فی حاجة قال الکفعمی (1) أی أقبل علیک بقلبه و جمیع جوارحه و لیس فی نفسه شی ء سواک فی خلوته و فی الحدیث أسلمت وجهی لله و تخلیت أی تبرأت من الشرک و انقطعت عنه و العرب تذکر الوجه و ترید صاحبه فیقولون أکرم الله وجهک أی أکرمک الله و قال سبحانه کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ (2) أی إلا إیاه.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ: رَأَیْتُ بِخَطِّی عَلَی الْمِصْبَاحِ وَ مَا أَذْکُرُ الْآنَ مَنْ رَوَاهُ لِی وَ لَا مِنْ أَیْنَ نَقَلْتُهُ مَا هَذَا لَفْظُهُ الِاسْتِخَارَةُ الْمِصْرِیَّةُ عَنْ مَوْلَانَا الْحُجَّةِ صَاحِبِ الزَّمَانِ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ یَکْتُبُ فِی رُقْعَتَیْنِ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانَةَ وَ یَکْتُبُ فِی إِحْدَاهُمَا افْعَلْ وَ فِی الْأُخْرَی لَا تَفْعَلْ وَ یَتْرُکُ فِی بُنْدُقَتَیْنِ مِنْ طِینٍ وَ یَرْمِی فِی قَدَحٍ فِیهِ مَاءٌ ثُمَّ یَتَطَهَّرُ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَدْعُو عَقِیبَهُمَا- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ خِیَارَ مَنْ فَوَّضَ إِلَیْکَ أَمْرَهُ وَ أَسْلَمَ إِلَیْکَ نَفْسَهُ وَ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ فِی أَمْرِهِ وَ اسْتَسْلَمَ بِکَ فِیمَا نَزَلَ بِهِ أَمْرُهُ اللَّهُمَّ خِرْ لِی وَ لَا تَخِرْ عَلَیَّ وَ أَعِنِّی وَ لَا تُعِنْ عَلَیَّ وَ مَکِّنِّی وَ لَا تُمَکِّنْ مِنِّی وَ اهْدِنِی لِلْخَیْرِ وَ لَا تُضِلَّنِی وَ أَرْضِنِی بِقَضَائِکَ وَ بَارِکْ لِی فِی قَدَرِکَ إِنَّکَ تَفْعَلُ مَا تَشَاءُ وَ تُعْطِی مَا تُرِیدُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَتِ الْخِیَرَةُ لِی فِی أَمْرِی هَذَا وَ هُوَ کَذَا وَ کَذَا فَمَکِّنِّی مِنْهُ وَ أَقْدِرْنِی عَلَیْهِ وَ أْمُرْنِی بِفِعْلِهِ وَ أَوْضِحْ لِی طَرِیقَ الْهِدَایَةِ إِلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ اللَّهُمَّ غَیْرَ ذَلِکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی إِلَی الَّذِی هُوَ خَیْرٌ لِی مِنْهُ فَإِنَّکَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- ثُمَّ تَسْجُدُ سَجْدَةً وَ تَقُولُ فِیهَا أَسْتَخِیرُ اللَّهَ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَ
ص: 239
سپس سرت را برداشته و منتظر بالا آمدن صفحههای گلی میشوی. پس وقتی که برگه از آب بیرون آمد به مقتضای آن عمل کن انشاء الله تعالی.
روایت6.
فتح الأبواب: گوید: از کراجکی رحمه الله دریافتم که گوید: روایتی آمده است مبنی براینکه برگههای استخاره را دو تا قرار دهی که در یکی از آنها «انجام بده» و در دیگری «انجام مده» مینویسی و آن دو را از چشمانت پنهان میداری و نمازت را به جای میآوری و از خداوند در کارت طلب خیر میکنی سپس یکی از آن دو را برداشته و به آنچه در آن آمده عمل میکنی.
ص: 240
تَرْفَعُ رَأْسَکَ وَ تَتَوَقَّعُ الْبَنَادِقَ فَإِذَا خَرَجَتِ الرُّقْعَةُ مِنَ الْمَاءِ فَاعْمَلْ بِمُقْتَضَاهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ وَجَدْتُ عَنِ الْکَرَاجُکِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: وَ قَدْ جَاءَتْ رِوَایَةٌ أَنْ تَجْعَلَ رِقَاعَ الِاسْتِخَارَةِ اثْنَتَیْنِ فِی إِحْدَاهُمَا افْعَلْ وَ فِی الْأُخْرَی لَا تَفْعَلْ وَ تَسْتُرُهُمَا عَنْ عَیْنِکَ وَ تُصَلِّی صَلَوَاتِکَ وَ تَسْأَلُ اللَّهَ الْخِیَرَةَ فِی أَمْرِکَ ثُمَّ تَأْخُذُ مِنْهُمَا وَاحِدَةً فَتَعْمَلُ بِمَا فِیهَا.
ص: 240
باب چهارم : استخاره و فال زدن با قرآن مجید
روایات
روایت1.
فتح الابواب: شیخ امام خطیب مستغفری سمرقندی در دعوات خود گوید: هرگاه خواستی به کتاب خداوند عزّ و جلّ فال نیک بزنی، سه مرتبه سوره اخلاص را بخوان سپس سه بار بر پیامبر و خاندانش درود بفرست و بگو: «پروردگارا به کتاب تو فال نیک زدم و بر تو توکل نمودم، پس اسرار پنهان شده در غیبت را که در کتابت پوشیده مانده، به من بنمایان» سپس جامع (قرآن) را باز کن و فال را از سطر اول در طرف اول بگیر بدون آنکه ورق بزنی و خطها را بشماری. اینچنین با اسناد به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده است.
توضیح
«الجامع» قرآنی است که همه سورهها و آیهها در آن کامل است.
روایت2.
فتح الابواب: در برخی کتابهای اصحاب ما در باره چگونگی قرعه زدن به قرآن دیدم که آمده است: نماز جعفر را میخواند، و پس از پایان نماز، دعای پس از آن نماز را میخواند و قرآن را به دست میگیرد، و فرج آل محمّد را در حال و آینده نیت میکند و سپس میگوید: «خداوندا اگر در قضا و قدر تو این است که در کار ولّی و حجت خود در این سال و این ماه فرج کنی آیه ای بیاور که بتوانم از آن بر این مطلب استدلال کنیم» بعد قرآن را باز میکند و هفت ورق میزند و سپس ده سطر از پشت ورق هفتم میشمارد و مینگرد در سطر یازدهم چه نوشته است، بعد همین کار را دوباره برای خود انجام میدهد که انشاء الله مقصود و حاجتش را تبیین خواهد کرد.
روایت3.
مکارم الاخلاق: نماز قرعه زدن به قرآن، نماز جعفر را میخواند، تا پایان روایت. (1)
توضیح
«بدءاً و عوداً» شاید معنی آن در حال و در رجعت باشد، یا آن را مکرّر قصد نموده است
ص: 241
الفتح، [فتح الأبواب]: ذَکَرَ الشَّیْخُ الْإِمَامُ الْخَطِیبُ الْمُسْتَغْفِرِیُّ بِسَمَرْقَنْدَ فِی دَعَوَاتِهِ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَتَفَأَّلَ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاقْرَأْ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثَلَاثاً ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ تَفَأَّلْتُ بِکِتَابِکَ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَیْکَ فَأَرِنِی مِنْ کِتَابِکَ مَا هُوَ مَکْتُومٌ مِنْ سِرِّکَ الْمَکْنُونِ فِی غَیْبِکَ- ثُمَّ افْتَحِ الْجَامِعَ وَ خُذِ الْفَأْلَ مِنَ الْخَطِّ الْأَوَّلِ فِی الْجَانِبِ الْأَوَّلِ مِنْ غَیْرِ أَنْ تَعُدَّ الْأَوْرَاقَ وَ الْخُطُوطَ کَذَا أَوْرَدَ مُسْنَداً إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
الجامع القرآن التام لجمیع السور و الآیات.
الفتح، [فتح الأبواب]: وَجَدْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ أَصْحَابِنَا صِفَةَ الْقُرْعَةِ فِی الْمُصْحَفِ یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا دَعَا بِدُعَائِهَا ثُمَّ یَأْخُذُ الْمُصْحَفَ ثُمَّ یَنْوِی فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ بَدْءاً وَ عَوْداً ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ فِی قَضَائِکَ وَ قَدَرِکَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنْ وَلِیِّکَ وَ حُجَّتِکَ فِی خَلْقِکَ فِی عَامِنَا هَذَا أَوْ فِی شَهْرِنَا هَذَا فَأَخْرِجْ لَنَا رَأْسَ آیَةٍ مِنْ کِتَابِکَ نَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَی ذَلِکَ- ثُمَّ یَعُدُّ سَبْعَ وَرَقَاتٍ وَ یَعُدُّ عَشْرَ أَسْطُرٍ مِنْ ظَهْرِ الْوَرَقَةِ السَّابِعَةِ وَ یَنْظُرُ مَا یَأْتِیهِ فِی الْحَادِیَ عَشَرَ مِنَ السُّطُورِ ثُمَّ یُعِیدُ الْفِعْلَ ثَانِیاً لِنَفْسِهِ فَإِنَّهُ یُبَیِّنُ حَاجَتَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
الْمَکَارِمُ،: صَلَاةٌ لِلْقُرْعَةِ فِی الْمُصْحَفِ یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرٍ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).
بدءا و عودا لعل المعنی فی الحال و فی الرجعة أو ینوی ذلک مکررا
ص: 241
و گفته شده به معنای بار اول و بار دومی است که انجام میدهد و این معنا بعید و دور است و در این روایت دلالتی است بر جایز بودن فال زدن به قرآن برای فهمیدن و دانستن احوال.
روایت4.
فتح الابواب: گوید: بدر بن یعقوب مُقری اعجمی رضوان الله علیه در حضور امام کاظم علیه السلام در باره چگونگی فال زدن به قرآن سه روایت را بدون نماز برایم بازگو کرد. او گفت: قرآن را گرفته آنچه را که به معنای آن است دعا می کنی و میگویی: «پروردگارا اگر در قضا و قدر تو این است که بر امت پیامبرت با ظهور ولیّ خود و فرزند دختر پیامبرت فضل و منّت نهی، آن را تعجیل، ساده، آسان و قابل تحمل بفرما و برایم آیه ای بیاور که بتوانم در عافیت و سلامتی بر امری که از آن فرمان ببرم یا بر منعی که از انجام آن خودداری کنم، راهنمایی شوم» - یا هر آنچه میخواهی به آن فال بزنی - . سپس هفت ورق میزنی سپس در صفحه دومِ ورق هفتم شش سطر میشماری و به آنچه در سطر هفتم میباشد، فال میزنی.
و در روایت دیگری گوید: او دعا را میخواند سپس مصحف شریف را باز میکند و هفت ورق میزند و در صفحه دوم از ورق هفتم و در صفحه اول از ورق هشتم لفظ اسم «الله» جلّ جلاله را میشمارد سپس به شمار اسم الله ورقهایی را میشمارد سپس در صفحه دوم از ورقی که شمارش اسم خداوند به آن رسیده، و در صفحات دیگر که به شمارش آن بوده، سطرهایی را به عدد اسم لفظ الله جلّ جلاله میشمارد و به آخرین سطر آن فال میزند.
و در روایت سوم گوید: هرگاه او دعا را خواند، هفت ورق میزند سپس در صفحه اول از ورق هشتم، یازده سطر میشمارد و با آنچه در سطر یازدهم آمده، فال میزند و این چیزی است که ما در باره فال زدن به مصحف شریف شنیدهایم و همانطور که برای ما بازگو شده، نقل کردیم.
میگویم
در برخی کتابها یافتم که روایت دوم به سید رحمه الله نسبت داده شده اما گفته است: سوره حمد و آیۀ الکرسی و فرموده خداوند «و عنده مفاتیح الغیب» را تا آخر میخواند سپس دعای مذکور را خوانده و به آنچه در روایت آمده عمل میکند.
و با خط محمد بن علی جباعی رحمه الله دیدم که او با خطّ شیخ(طوسی) قدّس سرّه روایت نیکویی در باره فال زدن به قرآن یافته است و روایت سوم را از کتاب ابوالقاسم قولویه ذکر کرده است. گوید: یکی از اصحاب ما روایت کرده و گوید: من در نزد علی بن حسین علیهما السلام بودم و ایشان هرگاه نماز صبح را به جا میآورد لب به سخن نمیگشود تا اینکه خورشید طلوع میکرد. روزی که زید به دنیا آمد، فرا رسید. پس از نماز صبح مژده تولدش را به او دادند.
ص: 242
و قیل أی أول مرة و فیما یفعل ثانیا و هو بعید و فیه دلالة ما علی جواز التفؤل بالمصحف لاستعلام الأحوال.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ حَدَّثَنِی بَدْرُ بْنُ یَعْقُوبَ الْمُقْرِی الْأَعْجَمِیُّ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِمَشْهَدِ الْکَاظِمِ علیه السلام فِی صِفَةِ الْفَأْلِ فِی الْمُصْحَفِ بِثَلَاثِ رِوَایَاتٍ مِنْ غَیْرِ صَلَاةٍ فَقَالَ: تَأْخُذُ الْمُصْحَفَ وَ تَدْعُو بِمَا مَعْنَاهُ فَتَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ فِی قَضَائِکَ وَ قَدَرِکَ أَنْ تَمُنَّ عَلَی أُمَّةِ نَبِیِّکَ بِظُهُورِ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ بِنْتِ نَبِیِّکَ فَعَجِّلْ ذَلِکَ وَ سَهِّلْهُ وَ یَسِّرْهُ وَ تَحَمَّلْهُ وَ أَخْرِجْ لِی آیَةً أَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَی أَمْرٍ فَآتَمِرَ أَوْ
نَهْیٍ فَأَنْتَهِیَ أَوْ مَا تُرِیدُ الْفَأْلَ فِیهِ فِی عَافِیَةٍ- ثُمَّ تَعُدُّ سَبْعَ أَوْرَاقٍ ثُمَّ تَعُدُّ فِی الْوِجْهَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الْوَرَقَةِ السَّابِعَةِ سِتَّةَ أَسْطُرٍ وَ تَفَأَّلُ بِمَا یَکُونُ فِی السَّطْرِ السَّابِعِ.
وَ قَالَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَدْعُو بِالدُّعَاءِ ثُمَّ یَفْتَحُ الْمُصْحَفَ الشَّرِیفَ وَ یَعُدُّ سَبْعَ قَوَائِمَ وَ یَعُدُّ مَا فِی الْوِجْهَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الْوَرَقَةِ السَّابِعَةِ وَ مَا فِی الْوِجْهَةِ الْأَوَّلَةِ مِنَ الْوَرَقَةِ الثَّامِنَةِ مِنْ لَفْظِ اسْمِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ ثُمَّ یَعُدُّ قَوَائِمَ بِعَدَدِ اسْمِ اللَّهِ ثُمَّ یَعُدُّ مِنَ الْوِجْهَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الْقَائِمَةِ الَّتِی یَنْتَهِی الْعَدَدُ إِلَیْهَا وَ مِنْ غَیْرِهَا مِمَّا یَأْتِی بِعَدَدِهَا سُطُوراً بِعَدَدِ اسْمِ لَفْظِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ یَتَفَأَّلُ بِآخِرِ سَطْرٍ مِنْ ذَلِکَ.
وَ قَالَ فِی الرِّوَایَةِ الثَّالِثَةِ: أَنَّهُ إِذَا دَعَا بِالدُّعَاءِ عَدَّ ثَمَانِیَ قَوَائِمَ ثُمَّ یَعُدُّ فِی الْوِجْهَةِ الْأُولَی مِنَ الْوَرَقَةِ الثَّامِنَةِ أَحَدَ عَشَرَ سَطْراً وَ یَتَفَأَّلُ بِمَا فِی السَّطْرِ الْحَادِیَ عَشَرَ وَ هَذَا مَا سَمِعْنَاهُ فِی الْفَأْلِ بِالْمُصْحَفِ الشَّرِیفِ قَدْ نَقَلْنَاهُ کَمَا حَکَیْنَاهُ.
وجدت فی بعض الکتب أنه نسب إلی السید ره الروایة الثانیة لکنه قال یقرأ الحمد و آیة الکرسی و قوله تعالی وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ إلی آخر الآیة ثم یدعو بالدعاء المذکور و یعمل بما فی الروایة.
و وجدت بخط الشیخ محمد بن علی الجباعی ره أنه وجد بخط الشیخ قدس سره روایة حسنة فی التفؤل بالمصحف وَ ذَکَرَ الرِّوَایَةَ الثَّالِثَةَ مِنْ کِتَابِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ قُولَوَیْهِ قَالَ رَوَی بَعْضُ أَصْحَابِنَا قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَکَانَ إِذَا صَلَّی الْفَجْرَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَجَاءُوهُ یَوْمَ وُلِدَ فِیهِ زَیْدٌ فَبَشَّرُوهُ بِهِ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ
ص: 242
پس به سوی یارانش رو نمود و فرمود: نظر شما چیست چه نامی برای این مولود بگذارم؟ او گوید: هر کس گفت این نام را بگذارید (و نامی گفت) راوی گوید: حضرت فرمود: ای غلام! قرآن را برایم بیاور. راوی گوید: قرآن را آوردند و حضرت فرزند را در دامن خود گذاشت. راوی گوید: سپس حضرت قرآن را گشود و به اوّلین حرفی که در برگه قرآن بود نگاه کرد. در آن آمده بود: «فضّل اللَّه المجاهدین علی القاعدین اجراً عظیماً» (1){ خداوند مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ، برتری بخشیده است.} سپس قرآن را بست. سپس سه مرتبه قرآن را گشود و به اولین برگه نگاه کرد. در آن آمده بود: «إنّ الله اشتری من المومنین انفسهم و اموالهم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(2) { در حقیقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهای] اینکه بهشت برای آنان باشد، خریده است همان کسانی که در راه خدا می جنگند و می کُشند و کشته می شوند. [این] به عنوان وعده حقّی در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست. و چه کسی از خدا به عهد خویش وفادارتر است؟ پس به این معامله ای که با او کرده اید شادمان باشید، و این همان کامیابی بزرگ است.} سپس فرمود: او به خدا سوگند زید است. او به خدا سوگند زید است و نامش را زید گذاشت.
توضیح
شاید با توجه به این باشد که امام علیه السلام میدانست اسم آن فرزندش که در جهاد شهید میشود، زید است. و آن دو آیه بر این دلالت داشت که او مبارزه میکند و شهید میشود پس او را زید نام نهاد. و نیز این حدیث به جایز بودن خبر گرفتن احوال با قرآن اشاره دارد.
روایت5.
کتاب غایات: متعلق به جعفر قمی صاحب کتاب العروس و مکارم الاخلاق: أبِی عَلِی الیَسَعِ بْنِ عبدالله قمی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: هرگاه قصد انجام کاری را داشته باشم از خداوند استخاره میکنم اما عزمم برای انجام دادن یا ندانش قطعی نمیگردد، و خود در بارهاش نظری دارم، آیا انجام دهم یا کار را رها کنم؟ فرمود: انسان وقتی به نماز میایستد شیطان از او بسیار دور است، در آن موقع ببین چه تصمیم و نظری در دل تو پیدا میشود، به همان عمل کن یا قرآن را باز کن و اولین آیهای را که میبینی، بنگر و انشاء الله به همان عمل کن.
توضیح
در تهذیب (3) با همان اسناد از محمد بن علی بن محبوب از احمد بن حسن بن فضّال از پدرش از حسن بن جهم از ابوعلی یسع قمی همین حدیث را روایت کرده است. و یسع ناشناش و مجهول است. «فاستخیر الله فیه» یعنی از خداوند میخواهم آنچه را برایم خیر و نیکو است در دلم بیندازد و تصمیم من را بر آن درست کند، اما عزم و ارادهام بر انجام دادن یا ندادن قطعی نمیشود. و آن مقصود از «عدم الوفاء» است و در تهذیب و مکارم الاخلاق (4) به این صورت ذکر شده: «فلا یوفّق فیه الرأی» یعنی: به نظری درست و قطعی نمیرسم. و آن درستتراست.
ص: 243
قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ تَرَوْنَ أَنْ أُسَمِّیَ هَذَا الْمَوْلُودَ قَالَ فَقَالَ کُلُّ رَجُلٍ سَمِّهِ کَذَا سَمِّهِ کَذَا قَالَ فَقَالَ یَا غُلَامُ عَلَیَّ بِالْمُصْحَفِ قَالَ فَجَاءُوا بِالْمُصْحَفِ فَوَضَعَهُ عَلَی حَجْرِهِ قَالَ ثُمَّ فَتَحَهُ فَنَظَرَ إِلَی أَوَّلِ حَرْفٍ مِنَ الْوَرَقَةِ وَ إِذَا فِیهِ وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً قَالَ ثُمَّ طَبَّقَهُ ثُمَّ فَتَحَهُ ثَلَاثاً فَنَظَرَ فَإِذَا فِی أَوَّلِ الْوَرَقَةِ- إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ثُمَّ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ زَیْدٌ هُوَ وَ اللَّهِ زَیْدٌ فَسُمِّیَ زَیْداً.
لعله علیه السلام لما کان علم أن الشهید من أولاده فی الجهاد اسمه زید و الآیتان دلتا علی أنه یقاتل و یستشهد فسماه زیدا و فیه أیضا إیماء بجواز استعلام الأحوال من القرآن.
کِتَابُ الْغَایَاتِ، لِجَعْفَرٍ الْقُمِّیِّ صَاحِبِ کِتَابِ الْعَرُوسِ وَ الْمَکَارِمِ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْیَسَعِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أُرِیدُ الشَّیْ ءَ فَأَسْتَخِیرُ اللَّهَ فِیهِ فَلَا یَفِی وَ لِیَ فِیهِ الرَّأْیُ أَفْعَلُهُ أَوْ أَدَعُهُ فَقَالَ انْظُرْ إِذَا قُمْتَ إِلَی الصَّلَاةِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ أَبْعَدُ مَا یَکُونُ مِنَ الْإِنْسَانِ إِذَا قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ أَیُّ شَیْ ءٍ یَقَعُ فِی قَلْبِکَ فَخُذْ بِهِ وَ افْتَحِ الْمُصْحَفَ فَانْظُرْ إِلَی أَوَّلِ مَا تَرَی فِیهِ فَخُذْ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
رواه فی التهذیب (1)
بإسناده عن محمد بن علی بن محبوب عن أحمد بن الحسن بن فضال عن أبیه عن الحسن بن الجهم عن أبی علی الیسع القمی مثله و الیسع مجهول فأستخیر الله فیه أی أطلب من الله أن یوقع فی قلبی ما هو خیر لی و یصح عزمی علیه فلا یقوی عزمی علی الفعل أو الترک و هو المراد بعدم الوفاء و فی التهذیب و المکارم (2)
فلا یوفق فیه الرأی و هو أصوب.
ص: 243
ظاهراً [واو] در فرموده امام علیه السلام «و افتح المصحف» به معنای أو (یا) میباشد که بر کسی که در آن اندیشه میکند، پوشیده نیست. «و اوّل ما تری» شاید مقصود از آن اولین صفحه سمت راست باشد به خاطر اینکه غالباً در ابتدا آن صفحه دیده میشود و اینکه اصل استخاره بر همین منوال است، روایت پیشین را تایید میکند. و آنچه در ابتدای باب و در کتاب غایات آمده، «فانظر ما تری فخذ به» میباشد و آنچه کلینی با سند ضعیف و به صورت مرسل از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: به قرآن فال نزنید، منافاتی ندارد، زیرا ممکن است مقصود از آن نهی کردن از استنباط وقوع امور در آینده و بیرون آوردن امور پنهان و غیبی باشد، همانطور که برخی از مردم آن را انجام میدهند، و مقصود استخاره نیست، هر چند پیشتر برخی روایتها بیان شد که جایز بودن مقصود اول را نیز میرساند. و احتمال دارد مقصود، فال زدن در هنگام شنیدن آیه یا قرائت آن باشد همانطور که آن، رسم و عادت عربها در فال نیک و فال بد گرفتن در کارها بود حتی اولین معنایی که از لفظ التفأل به ذهن میآید همین معنی است. و بعید نیست که سرّ آن در این باشد که سبب تباه شدن عقیده آنان در باره قرآن میشود هر چند اثرش پس از آن آشکار نگردد. و این معنایی است به ذهن خطور میکند و در نظر من وجه آشکار است و وجه و معنای اول چیزی است که از بزرگان رضوان الله علیهم شنیده شده است.
میگویم: یکی از معتمدان از شیخ فاضل شیخ جعفر بحرینی رحمه الله برایم روایت کرده که او در برخی تالیفات اصحاب امامی ما دیده است که به صورت مرسل از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: چرا یکی از شما هنگامی که دستش از کاری کوتاه شد و توانائیش را نداشت، قرآن را با دستش بر نمیدارد و بر انجام کاری که خداوند اقتضا کرده است، تصمیم نمیگیرد، سپس سه بار سوره فاتحه و سه بار سوره اخلاص و سه بار آیۀ الکرسی و سه بار آیه «و عنده مفاتیح الغیب» و سه بار سوره قدر و سه بار سوره جحد(کافرون) و سه بار هر کدام از معوذتین را نمیخواند و رو به قرآن کرده و میگوید: «پروردگارا من با قرآن از آغاز تا پایان آن رو به سوی تو میکنم، و در آن اسم بزرگ تو و کلمات تامّه تو هست. ای شنونده هر صدا و ای گردآورنده هر امری که از دست رفته باشد، و ای آفریننده هر جاندار بعد از مرگ، و ای کسی که تاریکیها او را فرا نمیگیرد و صداها بر او متشابه و پوشیده نمیماند. از تو میخواهم در آنچه بر من سخت و مشکل گشته، خیر و نیکوئی مقدر فرمایی که تو دانای بر هر معلوم هستی بیآنکه چیزی آموخته باشی، به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و علی بن حسین و محمد باقر و جعفر صادق و موسی کاظم و علی رضا و محمد جواد و علی هادی و حسن عسکری و خَلَف
ص: 244
و الظاهر أن الواو فی قوله علیه السلام و افتح المصحف بمعنی أو کما لا یخفی علی المتأمل و أول ما تری لعل المراد به أول الصفحة الیمنی لوقوع النظر غالبا علیه ابتداء و یؤید أن أصل الاستخارة بالمصحف بهذا النحو الروایة السابقة و الذی مر فی أول الباب و فی کتاب الغایات فانظر ما تری فخذ به
وَ لَا یُنَافِیهِ مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ بِسَنَدٍ(1) فِیهِ ضَعْفٌ وَ إِرْسَالٌ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَتَفَأَّلْ بِالْقُرْآنِ.
إذ یمکن أن یکون المراد به النهی عن استنباط وقوع الأمور فی المستقبل و استخراج الأمور المخفیة و المغیبة کما یفعله بعض الناس لا الاستخارة و إن مر إشعار بعض الأخبار بجواز الأول أیضا و یحتمل أن یکون المعنی التفؤل عند سماع آیة أو قراءتها کما هو دأب العرب فی التفؤل و التطیر بالأمور بل هو المتبادر من لفظ التفؤل و لا یبعد أن یکون السر فیه أنه یصیر سببا لسوء عقیدتهم فی القرآن إن لم یظهر بعده أثر و هذا الوجه مما خطر بالبال و هو عندی أظهر و الأول هو المسموع من المشایخ رضوان الله علیهم.
أَقُولُ وَ رَوَی لِی بَعْضُ الثِّقَاتِ عَنِ الشَّیْخِ الْفَاضِلِ الشَّیْخِ جَعْفَرٍ الْبَحْرَیْنِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ أَنَّهُ رَأَی فِی بَعْضِ مُؤَلَّفَاتِ أَصْحَابِنَا الْإِمَامِیَّةِ أَنَّهُ رَوَی مُرْسَلًا عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَا لِأَحَدِکُمْ إِذَا ضَاقَ بِالْأَمْرِ ذَرْعاً أَنْ لَا یَتَنَاوَلَ الْمُصْحَفَ بِیَدِهِ عَازِماً عَلَی أَمْرٍ یَقْتَضِیهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ یَقْرَأَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ ثَلَاثاً وَ الْإِخْلَاصَ ثَلَاثاً وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ ثَلَاثاً وَ عِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ ثَلَاثاً وَ الْقَدْرَ ثَلَاثاً وَ الْجَحْدَ ثَلَاثاً وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ ثَلَاثاً ثَلَاثاً وَ یَتَوَجَّهَ بِالْقُرْآنِ قَائِلًا- اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِالْقُرْآنِ الْعَظِیمِ مِنْ فَاتِحَتِهِ إِلَی خَاتِمَتِهِ وَ فِیهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ وَ کَلِمَاتُکَ التَّامَّاتُ یَا سَامِعَ کُلِّ صَوْتٍ وَ یَا جَامِعَ کُلِّ فَوْتٍ وَ یَا بَارِئَ النُّفُوسِ بَعْدَ الْمَوْتِ یَا مَنْ لَا تَغْشَاهُ الظُّلُمَاتُ وَ لَا تَشْتَبِهُ عَلَیْهِ الْأَصْوَاتُ أَسْأَلُکَ أَنْ تَخِیرَ لِی بِمَا أَشْکَلَ عَلَیَّ بِهِ فَإِنَّکَ عَالِمٌ بِکُلِّ مَعْلُومٍ غَیْرُ مُعَلَّمٍ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ- وَ عَلِی بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ وَ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ- وَ مُوسَی الْکَاظِمِ وَ عَلِیٍّ الرِّضَا وَ مُحَمَّدٍ الْجَوَادِ وَ عَلِیٍّ الْهَادِی وَ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ- وَ الْخَلَفِ
ص: 244
حجت از خاندان محمد که درود و سلام بر او خاندانش باد.» سپس قرآن را باز میکنی و نامهای خداوند (الله) در صفحه سمت راست را میشماری سپس به اندازه آن ورق میزنی و به تعداد آن، سطرهایی را از صفحه سمت چپ میشماری و سپس آخرین سطری که مییابی، مینگری و همان، مانند وحیای است در آنچه که میخواهی انجام دهی انشاء الله تعالی.
از خط شیخ بهایی قَدَّسَ اللَّهُ روحه به نقل از خط شهید نَوَّرَ اللَّهُ ضَرِیحَهُ به نقل از خط مُحَمَّدِ بْنِ أحْمَدَ بْنِ حُسَیْن بْن عَلِی بْنِ زِیَاد تا مفضّل بن عمر که گوید: درحالی که ما نزد امام صادق علیه السلام بودیم سوره فاتحه را به یاد هم آوردیم. پس شخصی از قوم گفت: خداوند مرا فدای شما گرداند، چه بسا ما قصد حاجتی را داشته باشیم، پس قرآن را برداشته و به حاجتی که میخواهیم فکر میکنیم، سپس در اولین وقت قرآن را باز میکنیم و با آن بر حاجت خود استدلال میکنیم. امام صادق علیه السلام فرمود: آیا کار خوبی انجام میدهید؟ سوگند به خدا کار خوبی انجام نمیدهید.
عرض کردم: فدایتان گردم، چگونه آن را انجام دهیم؟ فرمود: هرگاه یکی از شما حاجتی داشت و قصد انجام آن را داشته باشد، باید نماز جعفر را خوانده و دعای آن نماز را بگوید. پس از خواندن نماز و دعا باید مصحف را بردارد سپس فرج آل محمّد را در حال و آینده نیت میکند و سپس میگوید: «اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ فِی قَضَائِکَ وَ قَدَرِکَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنْ وَلِیِّکَ وَ حُجَّتِکَ فِی خَلْقِکَ فِی عَامِنَا هَذَا أَوْ فِی شَهْرِنَا هَذَا فَأَخْرِجْ لَنَا آیَةً مِنْ کِتَابِکَ نَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَی ذَلِکَ»[خداوندا اگر در قضا و قدر تو این است که در کار ولّی و حجت خود در میان مخلوقاتت در این سال یا در این ماه فرج کنی، آیه ای از کتابت بیاور که بتوانیم از آن بر این کار استدلال کنیم.] سپس هفت ورق میزند و ده سطر از پشت ورق هفتم میشمارد و به سطر یازدهم مینگرد که همانا آن سطر حاجتت را آشکار مینماید سپس بار دوم برای خودت این کار را انجام میدهی.
توضیح
در باره فرموده امام علیه السلام «و لیدع بدعائها» میگویم: بعید نیست که این عبارت به دعایی که پیشتر در مبحث کیفیت نماز جعفر با روایت مفضل بن عمر ذکر کردیم، اشاره داشته باشد زیرا راوی در هر دو یکی است. و میگویم: در یکی از تالیفات اصحاب ما دیدهام که گوید:
ص: 245
الْحُجَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ ثُمَّ تَفْتَحُ الْمُصْحَفَ وَ تَعُدُّ الْجَلَالاتِ الَّتِی فِی الصَّفْحَةِ الْیُمْنَی ثُمَّ تَعُدُّ بِقَدْرِهَا أَوْرَاقاً ثُمَّ تَعُدُّ بِعَدَدِهَا أَسْطُراً مِنَ الصَّفْحَةِ الْیُسْرَی ثُمَّ تَنْظُرُ آخِرَ سَطْرٍ تَجِدُهُ کَالْوَحْیِ فِیمَا تُرِیدُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
وَ وَجَدْتُ بِخَطِّ جَدِّ شَیْخِنَا الْبَهَائِیِّ الشَّیْخِ شَمْسِ الدِّینِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْجُبَاعِیِّ قَدَّسَ اللَّهُ أَرْوَاحَهُمْ نَقْلًا مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ نَوَّرَ اللَّهُ ضَرِیحَهُ نَقْلًا مِنْ خَطِّ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زِیَادٍ قَالَ أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ الْأَوْحَدُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الطُّوسِیُّ إِجَازَةً عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامِ بْنِ سُهَیْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُؤَدِّبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَیْفٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: بَیْنَمَا نَحْنُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ تَذَاکَرْنَا أُمَّ الْکِتَابِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ إِنَّا رُبَّمَا هَمَمْنَا بِالْحَاجَةِ فَنَتَنَاوَلُ الْمُصْحَفَ فَنَتَفَکَّرُ فِی الْحَاجَةِ الَّتِی نُرِیدُهَا ثُمَّ نَفْتَحُ فِی أَوَّلِ الْوَقْتِ فَنَسْتَدِلُّ بِذَلِکَ عَلَی حَاجَتِنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ تُحْسِنُونَ وَ اللَّهِ مَا تُحْسِنُونَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَیْفَ نَصْنَعُ قَالَ إِذَا کَانَ لِأَحَدِکُمْ حَاجَةٌ وَ هَمَّ بِهَا فَلْیُصَلِّ صَلَاةَ جَعْفَرٍ وَ لْیَدْعُ بِدُعَائِهَا فَإِذَا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ فَلْیَأْخُذِ الْمُصْحَفَ ثُمَّ یَنْوِ فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ بَدْءاً وَ عَوْداً ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ فِی قَضَائِکَ وَ قَدَرِکَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنْ وَلِیِّکَ وَ حُجَّتِکَ فِی خَلْقِکَ فِی عَامِنَا هَذَا أَوْ فِی شَهْرِنَا هَذَا فَأَخْرِجْ لَنَا آیَةً مِنْ کِتَابِکَ نَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَی ذَلِکَ ثُمَّ یَعُدُّ سَبْعَ وَرَقَاتٍ وَ یَعُدُّ عَشَرَةَ أَسْطُرٍ مِنْ خَلْفِ الْوَرَقَةِ السَّابِعَةِ وَ یَنْظُرُ مَا یَأْتِیهِ فِی الْأَحَدَ عَشَرَ مِنَ السُّطُورِ فَإِنَّهُ یُبَیِّنُ لَکَ حَاجَتَکَ ثُمَّ تُعِیدُ الْفِعْلَ ثَانِیَةً لِنَفْسِکَ.
قوله علیه السلام و لیدع بدعائها أقول لا یبعد أن یکون إشارة إلی الدعاء الذی قدمناه فی کیفیة صلاة جعفر بروایة المفضل بن عمر لاتحاد الراوی فیهما و أقول وجدت فی بعض مؤلفات أصحابنا أنه قال مما نقل من خط الشیخ یوسف بن الحسین القطیفی ره ما هذا صورته نقلت من خط الشیخ العلامة جمال الدین الحسن
ص: 245
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هرگاه خواستی از قرآن کریم استخاره کنی، پس از بسم الله الرحمن الرحیم بگو: «اگر در قضا و قدر تو این است که بر شیعه آل محمد با فرج ولیّ و حجتت فضل و منّت نهی، آیه ای از کتابت بیاور که بتوانیم از آن بر این کار استدلال کنیم.» سپس قرآن را باز میکنی و شش ورق میزنی و از ورق هفتم شش سطر میشماری و به آنچه در آن سطر آمده مینگری.
توضیح
ظاهرا از این حدیث عبارت «سپس بار دوم برای خودت این کار را انجام میدهی» افتاده است .
ص: 246
بن المطهر طاب ثراه.
رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ الِاسْتِخَارَةَ مِنَ الْکِتَابِ الْعَزِیزِ فَقُلْ بَعْدَ الْبَسْمَلَةِ إِنْ کَانَ فِی قَضَائِکَ وَ قَدَرِکَ أَنْ تَمُنَّ عَلَی شِیعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ بِفَرَجِ وَلِیِّکَ وَ حُجَّتِکَ عَلَی خَلْقِکَ فَأَخْرِجْ إِلَیْنَا آیَةً مِنْ کِتَابِکَ نَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَی ذَلِکَ ثُمَّ تَفْتَحُ الْمُصْحَفَ وَ تَعُدُّ سِتَّ وَرَقَاتٍ وَ مِنَ السَّابِعَةِ سِتَّةَ أَسْطُرٍ وَ تَنْظُرُ مَا فِیهِ.
الظاهر أنه سقط منه ثم تعید الفعل لنفسک.
ص: 246
باب پنجم: استخاره با تسبیح و سنگریزه
روایات
روایت1.
فتح الأبواب: با خطّ برادرصالح رضی مرحومم محمد بن محمد حسینی که خداوند سعادت او را دوچندان و پایان کارش را بزرگ و گرامی گرداند، حدیثی را یافتم که متن آن بدین صورت است:
از امام صادق علیه السلام روایت شده که در باره کسی که میخواهد از خداوند استخاره کند، فرمود: باید ده بار سوره حمد را بخواند سپس میگوید: « پروردگارا، خیرم را از تو می خواهم؛ چون سرانجام کارها را تو می دانی و با تو مشورت می کنم؛ چون در امیدها و جایگاه های ترس، به تو گمان نیک دارم. خداوندا اگر این کار من از کارهایی است که پایان و آغازش برکت دارد و روز و شبش به کرامت انباشته است، پس در آن خیری را برایم برگزین که سرپیچی هایش برایم رام و روزهایش شادی بخش گردد. خدایا به هر کدام دستور دهی، می پذیرم و از هر کدام منع کنی، آن را انجام نمی دهم». سپس سه بار گفته شود: «پروردگارا برایم خوبی همراه با تندرستی را مقدر فرما». بعد مشتی از سنگریزه یا قبضه ای از تسبیحت را بر می گیری.
سید رحمه الله گوید: این لفظ حدیث است به آن صورتی که ذکر کردیم و شاید مقصود از گرفتن سنگریزه یا تسبیح این باشد که در دل خودش نیت کند اگر عدد سنگریزه یا تسبیح فرد بیاید، «انجام بده» و اگر زوج بیاید «انجام مده» است. یا اینکه خودش و سنگریزه یا تسبیح را به منزله دو نفر قرار دهد که قرعهکشی میکنند که در قرعهکشیدن ابتدا خودش، یا سنگریزه یا تسبیح قرعه میاندازد. پس از طرف خود عدد مشخصی را بیرون میآورد سپس از سنگریزه یا تسبیح چیزی برمیدارد و در دل خود نیت کرده باشد که اگر قرعه به عنوان مثال به نام او باشد، کار را انجام میدهد و اگر به سنگریزه یا تسبیح بیفتد، انجام نمیدهد و به آن عمل میکند .
سپس فرمود: و یکی از اصحاب به صورت مرسل در باره چگونگی قرعه زدن برایم بازگو کرد که یک بار سوره حمد را میخواند و یازده بار سوره انا انزلناه را میخواند سپس دعایی را که در روایت قبلی از امام صادق علیه السلام ذکر کردیم، میخواند، سپس او و شخص دیگری قرعه میزنند و در دلش قصد میکند که اگر قرعه بر او یا دوستش بیفتد بر اساس آنچه در نیّتش قصد کرده، کار را انجام دهد و با توکل و اخلاص نیّتش بدان عمل نماید.
ص: 247
الفتح، [فتح الأبواب] وَجَدْتُ بِخَطِّ أَخِیَ الصَّالِحِ الرَّضِیِّ الْآوِیِّ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِیِّ ضَاعَفَ اللَّهُ سَعَادَتَهُ وَ شَرَّفَ خَاتِمَتَهُ مَا هَذَا لَفْظُهُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْتَخِیرَ اللَّهَ قَالَ فَلْیَقْرَأِ الْحَمْدَ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ لِعِلْمِکَ بِعَاقِبَةِ الْأُمُورِ وَ أَسْتَشِیرُکَ لِحُسْنِ ظَنِّی بِکَ فِی الْمَأْمُولِ وَ الْمَحْذُورِ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَمْرِی هَذَا مِمَّا نِیطَتْ بِالْبَرَکَةِ أَعْجَازُهُ وَ بَوَادِیهِ وَ حُفَّتْ بِالْکَرَامَةِ أَیَّامُهُ وَ لَیَالِیهِ فَخِرْ لِی فِیهِ بِخِیَرَةٍ تَرُدُّ شَمُوسَهُ ذَلُولًا وَ تَقْعُضُ أَیَّامَهُ سُرُوراً یَا اللَّهُ فَإِمَّا أَمْرٌ فَآتَمِرَ وَ إِمَّا نَهْیٌ فَأَنْتَهِیَ اللَّهُمَّ خِرْ لِی بِرَحْمَتِکَ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَأْخُذُ کَفّاً مِنَ الْحَصَی أَوْ سُبْحَتِهِ.
قال السید ره هذا لفظ الحدیث کما ذکرناه و لعل المراد بأخذ الحصی أو سبحته أن یکون قد قصد بقلبه أنه إن خرج عدد الحصی أو السبحة فردا کان افعل و إن خرج مزدوجا کان لا تفعل أو لعله یجعل نفسه و الحصی أو السبحة بمنزلة اثنین یقترعان فیجعل الصدر فی القرعة منه أو من الحصی أو السبحة فیخرج عن نفسه عددا معلوما ثم یأخذ من الحصی شیئا أو من السبحة شیئا و یکون قد قصد بقلبه أنه إن وقعت القرعة علیه مثلا فیفعل و إذا وقعت علی الحصی أو السبحة فلا یفعل فیعمل بذلک.
ثم قال و حدثنی بعض أصحابنا مرسلا فی صفة القرعة أنه یقرأ الحمد مرة واحدة و إِنَّا أَنْزَلْناهُ إحدی عشرة مرة ثم یدعو بالدعاء الذی ذکرناه عن الصادق علیه السلام فی الروایة التی قبل هذه ثم یقرع هو و آخر و یقصد بقلبه أنه متی وقع علیه أو علی رفیقه یفعل بحسب ما یقصد فی نیته و یعمل بذلک مع توکله
ص: 247
روایت2.
منهاج الصلاح: نوع دیگری از استخاره است که از پدر فقیه ام سدید الدین یوسف بن علی بن مطهر رحمه الله تعالی از سید رضی الدین محمد آوی از صاحب الزمان علیه السلام روایت کردم و آن بدین صورت است که: ده بار سوره فاتحه را میخواند و کمتر از آن سه بار و حداقل یک بار این سوره را بخواند سپس ده بار سوره انا انزلناه را خوانده و سه بار این دعا را میگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ وَ ...»[ خداوندا من از تو طلب خیر میکنم ... ] و دعا را بر اساس آنچه پیشتر ذکر شد، ادامه میدهد تا این فرموده: «اللهم ان کان الامر الفلانی مما قد نِیطَت» تا این فرموده: «فَخِر لی فیه خیرۀً» تا این فرموده: «مَسْرُوراً اللَّهُمَّ إِمَّا أَمْرٌ فَآتَمِرَ أَوْ نَهْیٌ فَأَنْتَهِیَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِرَحْمَتِکَ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ» سپس قبضهای از تبسیح را گرفته و حاجت خویش را در دل اراده میکند و بیرون میآورد. اگرعدد آن قبضه تسبیح زوج باشد، آن «انجام بده» است و اگر فرد باشد «انجام مده» است و برعکس این قضیه هم صادق است.
روایت3.
از سید سعید رضی الدین علی بن موسی بن طاوس که عابدترین کسی بود که در میان معاصرانش دیدیم، آنچه را روایت میکنم که در کتاب استخارهها ذکر کرده و گفته است: با خطّ برادرم صالح رضی دیدم، تا این فرموده: «عشر مرات» سپس میگوید: و دعا را ذکر کرد جز اینکه پس از کلمه «المحذور» اینگونه آمده است: «اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَمْرِی هَذَا مِمَّا قَدْ نِیطَتْ وَ عُقِّبَتْ سُرُوراً یَا اللَّهُ إِمَّا أَمْرٌ» تا این فرموده: «مِنَ الْحَصَا أَوْ سُبْحَتِهِ».
میگویم
از آن آشکار میگردد که نسخه ایشان رحمه الله از کتاب سید با نسخههایی که در نزد ماست مخالفت دارد زیرا این نسخهها با آنچه ما اثبات نمودیم موافق است و نسخه شیخ شهید محمد بن مکی که خداوند قبر او را نورانی گرداند، نیز با نسخه علامه رحمه الله موافق است. آنجا که در الذکری گوید: و از جمله آن، استخاره با عدد است. و این در عصر پیشین، پیش از زمان سید بزرگ بنده رضی الدین بن محمد بن محمد آوی حسینی که در جوار مشهد مقدس غروی رضی الله عنه است، مشهور نبوده است. و از او روایت کردیم و همه روایتهای او را از تعدادی از بزرگان ما از شیخ بزرگ فاضل جمال الدین بن مطهر از پدرش رضی الله عنه از سید رضی الدین از امام زمان علیه السلام روایت کردیم. سپس آنچه علامه از پدرش و از سید که خداوند قبرشان را نورانی گرداند روایت کرده، ذکر کرده است.
ص: 248
و إخلاص طویته.
مِنْهَاجُ الصَّلَاحِ، نَوْعٌ آخَرُ مِنَ الِاسْتِخَارَةِ رَوَیْتُهُ عَنْ وَالِدِیَ الْفَقِیهِ سَدِیدِ الدِّینِ یُوسُفَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُطَهَّرِ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَنِ السَّیِّدِ رَضِیِّ الدِّینِ مُحَمَّدٍ الْآوِیِّ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام: وَ هُوَ أَنْ یَقْرَأَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ أَقَلَّ مِنْهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ الْأَدْوَنَ مِنْهُ مَرَّةً ثُمَّ یَقْرَأَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَقُولَ هَذَا الدُّعَاءَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ- وَ سَاقَ الدُّعَاءَ کَمَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ- اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ الْأَمْرُ الْفُلَانِیُّ مِمَّا قَدْ نِیطَتْ- إِلَی قَوْلِهِ فَخِرْ لِی فِیهِ خِیَرَةً إِلَی قَوْلِهِ مَسْرُوراً اللَّهُمَّ إِمَّا أَمْرٌ فَآتَمِرُ أَوْ نَهْیٌ فَأَنْتَهِی اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِرَحْمَتِکَ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ- ثُمَّ یَقْبِضُ عَلَی قِطْعَةٍ مِنَ السُّبْحَةِ وَ یُضْمِرُ حَاجَتَهُ وَ یُخْرِجُ إِنْ کَانَ عَدَدُ تِلْکَ الْقِطْعَةِ زَوْجاً فَهُوَ افْعَلْ وَ إِنْ کَانَ فَرْداً لَا تَفْعَلْ أَوْ بِالْعَکْسِ.
وَ رَوَیْتُ عَنِ السَّیِّدِ السَّعِیدِ رَضِیِّ الدِّینِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ طَاوُسٍ وَ کَانَ أَعْبَدَ مَنْ رَأَیْنَاهُ مِنْ أَهْلِ زَمَانِهِ مَا ذَکَرَهُ فِی کِتَابِ الِاسْتِخَارَاتِ قَالَ: وَجَدْتُ بِخَطِّ أَخِیَ الصَّالِحِ الرَّضِیِّ إِلَی قَوْلِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَقُولُ وَ ذَکَرَ الدُّعَاءَ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِیهِ عَقِیبَ وَ الْمَحْذُورِ- اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَمْرِی هَذَا مِمَّا قَدْ نِیطَتْ وَ عُقِّبَتْ سُرُوراً یَا اللَّهُ إِمَّا أَمْرٌ إِلَی قَوْلِهِ مِنَ الْحَصَا أَوْ سُبْحَتِهِ.
یظهر منه أن نسخته ره من کتاب السید کانت مخالفة لما عندنا من النسخ فإنها متفقة علی ما أثبتنا و کانت نسخة الشیخ الشهید محمد بن مکی نور الله ضریحه أیضا موافقة لنسخة العلامة ره حیث قال فی الذکری و منها الاستخارة بالعدد و لم تکن هذه مشهورة فی العصر الماضیة قبل زمان السید الکبیر العابد رضی الدین محمد بن محمد الآوی الحسینی المجاور بالمشهد المقدس الغروی رضی الله عنه و قد رویناها عنه و جمیع مرویاته عن عدة من مشایخنا عن الشیخ الکبیر الفاضل جمال الدین بن المطهر عن والده رضی الله عنه عن السید رضی الدین عن صاحب الأمر علیه السلام ثم ذکر مثل ما أورده العلامة عن والده و عن السید نور الله مراقدهم.
ص: 248
توضیح
کفعمی رحمۀ الله علیه گوید: «نیطت» یعنی آویخته شد و «ناط الشیء» یعنی آن چیز را آویخت. و «هذا منوط بک» یعنی مربوط به تو و در گرو توست و «الانواط» آویزهها است و «نیط فلان بکذا» یعنی بدان آویزان شد. و شاعر گوید:
- تو غریبه و ناکسی هستی که خود را به خاندان هاشم چسباندهای،
- همانطور که کاسه ای کوچک در پشت زین سوار، آویخته و معلق میشود.
و «اعجاز الشیء» یعنی انتها و آخر آن و «بوادیه» یعنی ابتدا و اول آن، و آغاز کار و ابتدا، مقتبل و عنفوان و اوائل و موارد و بدائه و بوادیه، نظیر و مانند همند. و شوافع و توالی و اعقاب و مصادر و رواجع و مصائر و عواقب و أعجاز نظیر و مانند هم هستند.
و فرموده امام علیه السلام: «شموسه» یعنی سختی آن و «رجل شموس» یعنی مرد بداخلاق. و نگو: شموص با صاد و «شمس الفرس» یعنی اسب آرامش نداشت و به کسی امکان نداد که بر آن سوار شود یا زین کند. «الذلول» متضاد سختی است. «تقعض» یعنی باز میگردد و خم میشود و «قعضت العود» یعنی عود را خم کردی و «تقعص» با صاد تصحیف شده این کلمه است و عین این کلمه مفتوح است زیرا هرگاه عین الفعل یا لام الفعل یکی از حروف حلقی باشد، غالبا در مضارع به صورت فتحه میآید. پایان نقل قول.
میگویم: بهتر آن بود که میگفت: أعجاز چیزی اواخر آن است و بَوادی چیزی، اوایل آن است و همچنین شایستهتر این است که شموس آن به معنای سخت باشد و ذلول، متضاد سخت است. و اما «قعض» به معنایی است که آن را ذکر کرده است. جوهری آن را ذکر کرده و گوید: «قعضت العود» آن را خم و کج کردی همانطور که داربستهای تاک و کجاوه خم و تا میشود و فیروزآبادی این مبنای کلمه را اصلا نیاورده است که امری شگفت است. و در بسیاری از نسخهها با صاد بدون نقطه ذکر شده و شاید مبالغه در شادی باشد و این در عرف عرب و عجم رایج است. به کسی که شادی بزرگی نصیب او میشود، گفته میشود: از شادی مُرد یا مقصود از آن انقضاء باشد یعنی سرور و شادی منقضی و سپری شد. و از این جهت با این کلمه تعبیر میشود که روزگار شادمانی زود سپری میشود چرا که «قعص» مرگ سریع است. پس بر این اساس میتوان با صیغه معلوم و مجهول قرائت کرد و «ایامه» هم با رفع و هم با نصب قرائت شده است.
و فیروزآبادی گوید: «قعص» مرگ زودرس است و «مات قعصا» یعنی ضربه یا تیری به او اصابت کرد پس درجا مرد. و «قعصه» بر وزن «منعه» یعنی بلافاصله و درجا او را کشت مانند «قعصه». و «انقعص» یعنی مُرد و «انقعص الشیء» یعنی خم شد. پایان نقل قول. پس بر اساس آنچه ذکر کردیم ممکن است با صاد مهمله باشد به معنایی که در معجم خود ذکر کرده است و بعید نیست که در اصل «تقیّض» بوده و تصحیف شده باشد و شاید بهتر و شایستهتر این باشد
ص: 249
قال الکفعمی رحمة الله علیه نیطت (1) أی تعلقت و ناط الشی ء تعلق و هذا منوط بک أی متعلق و الأنواط المعالیق و نیط فلان بکذا أی علق و قال الشاعر:
و أنت زنیم نیط فی آل هاشم***کما نیط خلف الراکب القدح الفرد
و أعجاز الشی ء آخره و بوادیه أوله و مفتتح الأمر و مبتدأه و مقتبله و عنفوانه و أوائله و موارده و بدائهه و بوادیه نظائر و شوافعه و توالیه و أعقابه و مصادره و رواجعه و مصایره و عواقبه و أعجازه نظائر.
و قوله شموسه أی صعوبته و رجل شموس أی صعب الخلق و لا تقل شموص بالصاد و شمس الفرس منع ظهره و الذلول ضد الصعوبة و تقعض أی ترد و تعطف و قعضت العود عطفته و تقعص بالصاد تصحیف و العین مفتوحة لأنه إذا کانت عین الفعل أو لامه أحد حروف الحلق کان الأغلب فتحها فی المضارع انتهی.
و أقول کان الأولی أن یقول أعجاز الشی ء أواخره و بوادیه أوائله و کذا کان الأولی شموسه أی صعبة و الذلول ضد الصعب و أما القعض بالمعنی الذی ذکره فقد ذکره الجوهری قال قعضت العود عطفته کما تعطف عروش الکرم و الهودج و لم یورد الفیروزآبادی هذا البناء أصلا و هو غریب و فی کثیر من النسخ بالصاد المهملة و لعله مبالغة فی السرور و هذا شائع فی عرف العرب و العجم یقال لمن أصابه سرور عظیم مات سرورا أو یکون المراد به الانقضاء أی تنقضی بالسرور و التعبیر به لأن أیام السرور سریعة الانقضاء فإن القعص الموت سریعا فعلی هذا یمکن أن یقرأ علی بناء المعلوم و المجهول و أیامه بالرفع و النصب معا.
و قال الفیروزآبادی القعص الموت الوحی و مات قعصا أصابته ضربة أو رمیة فمات مکانه و قعصه کمنعه قتله مکانه کقعصه و انقعص مات و الشی ء انثنی انتهی فعلی ما ذکرناه یمکن أن یکون بالمهملة بالمعنی الذی ذکره فی المعجمة و لا یبعد أن یکون فی الأصل تقیض فصحف (2)
و لعل الأولی
ص: 249
که به روایتی که این کلمه در آن نیست، عمل شود.
و بدان ظاهر روایت این است که گرفتن مشتی از تسبیح به این صورت است که قطعهای از تسبیح به رشته درآمده یا از هم گسیخته را در مشتش بگیرد نه اینکه بخشی از تسبیح را در مشت بگیرد هر چند میتوان بر آن معنا نیز حمل نمود.
و بدان آنچه سید بیان کرده و علامه رحمه الله برگزیده، آشکارتر است و اما نظر آخری که سید ذکر کرده، بعید است و شاید مقصود او این است که در دلش عدد مخصوصی را نیت کند یا عدد نوعی مانند زوج و فرد یا عدد شخص مانند ده به عنوان مثال. بعد قصد میکند اگر با آنچه نیت کرده موافق باشد بدان عمل کند و در غیر این صورت بدان عمل نمیکند یا بر عکس. و نیز روایتی که در آخر آورده است در نهایت خلاصهگویی و ابهام گویی است .
و احتمال دارد مقصود از آن قرعه مشهور در هنگام مخاصمهها باشد. که اسم دو طرف مخاصمه را در دو برگه مینویسند و یکی از آنها را بیرون میآورند و یا اینکه مقصود، استخاره معروف باشد که دوستی را پیدا میکند و به او میگوید: من میگویم: انجام بده و تو میگویی: انجام مده. یا بر عکس. بعد دو اسم را در دو برگه مینویسد و یکی از آنها را بیرون میآورد و به مقتضای آن عمل میکند و ممکن است که این مخصوص به زمانی باشد که دوستی داشته باشد که او را به چیزی که نمیخواهد امر کند یا از چیزی که میخواهد بازدارد.
روایت4.
میگویم: از پدرم رحمه الله شنیدم که از شیخ خود بهائی - خداوند قبر او را نورانی کند - روایت میکند که فرمود: حدیثی از شیخمان از قائم صلوات الله علیه در باره استخاره با تسبیح شنیدیم که آن را میگرفت و سه بار بر پیامبر و خاندان پیامبر صلوات الله علیه و علیهم درود میفرستاد و تسبیح را در مشت گرفته و دو تا دو تا میشمارد و اگر یکی باقی میماند آن «انجام بده» بود و اگر دو تا باقی میماند آن «انجام مده» بود.
روایت5.
در تالیفات اصحاب ما به نقل از کتاب سعادات یافتم که از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: یک بار سوره حمد و سه بار سوره اخلاص را قرائت میکند و پانزده بار بر محمد و آل محمد درود میفرستد سپس میگوید: «بار خدایا به حقّ حسین و جدّ و پدر و مادر و برادر او و پیشوایان از فرزندان او، من از تو میخواهم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی و برای من در این تسبیح خیر و نیکی قرار دهی و آنچه را که در دین و دنیا برای من شایسته تر است به من بنمایانی. بار خدایا اگر کاری را که تصمیم انجامش را دارم در دین و دنیایم و هم اکنون و آینده برای من شایسته تر است مرا به آن امر کن و اگر نه پس نهی فرما، زیرا تو بر هر
ص: 250
العمل بالروایة التی لیست فیها هذه الکلمة.
و اعلم أن الظاهر من الروایة أخذ کف من السبحة بأن یأخذ قطعة من السبحة المنظومة أو المنثورة فی کفه لا أن یقبض علی جزء من السبحة و إن أمکن حمله علیه.
و اعلم أن ما أورده السید أولا و اختاره العلامة ره أظهر و أما ما ذکره السید أخیرا فهو بعید و لعل مراده أنه ینوی بقلبه عددا خاصا إما نوعا کالزوج أو الفرد أو شخصا کعشرة مثلا فیقصد إن کان موافقا لما نواه یعمل به و إلا فلا أو بالعکس و الروایة التی أوردها أخیرا أیضا فی غایة الإجمال و الإغلاق.
و یحتمل أن یکون المراد بها القرعة المعروفة عند المخاصمات فیکتب اسم المتخاصمین فی رقعتین فیخرج إحداهما و أن یکون المراد الاستخارة المعروفة فیحصل رفیقا و یقول له أنا أقول افعل و أنت تقول لا تفعل أو بالعکس فیکتب الاسمین فی رقعتین و یخرج إحداهما و یعمل بمقتضاه و یمکن أن یکون هذا مخصوصا بما إذا کان له رفیق یأمره بما لا یریده أو ینهاه عما یریده.
أَقُولُ سَمِعْتُ وَالِدِی ره یَرْوِی عَنْ شَیْخِهِ الْبَهَائِیِّ نَوَّرَ اللَّهُ ضَرِیحَهُ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَمِعْنَا مُذَاکَرَةً عَنْ مَشَایِخِنَا عَنِ الْقَائِمِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: فِی الِاسْتِخَارَةِ بِالسُّبْحَةِ أَنَّهُ یَأْخُذُهَا وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یَقْبِضُ عَلَی السُّبْحَةِ وَ یَعُدُّ اثْنَتَیْنِ اثْنَتَیْنِ فَإِنْ بَقِیَتْ وَاحِدَةٌ فَهُوَ افْعَلْ وَ إِنْ بَقِیَتْ اثْنَتَانِ فَهُوَ لَا تَفْعَلْ.
وَ وَجَدْتُ فِی مُؤَلَّفَاتِ أَصْحَابِنَا نَقْلًا مِنْ کِتَابِ السَّعَادَاتِ مَرْوِیّاً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: یَقْرَأُ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصَ ثَلَاثاً وَ یُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ الْحُسَیْنِ وَ جَدِّهِ وَ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَخِیهِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ لِیَ الْخِیَرَةَ فِی هَذِهِ السُّبْحَةِ وَ أَنْ تُرِیَنِی مَا هُوَ الْأَصْلَحُ لِی فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ الْأَصْلَحُ فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فِعْلَ مَا أَنَا عَازِمٌ عَلَیْهِ فَأْمُرْنِی وَ إِلَّا فَانْهَنِی إِنَّکَ عَلَی کُلِ
ص: 250
چیز توانائی.»
سپس یک مشت از تسبیح میگیری و میشماری و میگوئی: سُبحانَ اللَّهِ وَ الْحُمْدُ لِلَّهِ، وَ لا الهَ الاَّ اللَّهُ، تا آخر قبضه (مشت) پس اگر دانه آخر سُبحانَ اللَّهِ بود در به جا آوردن و به جا نیاوردن اختیار داری، و اگر الْحُمْدُ لِلَّهِ، بود آن امر است و اگر لا الهَ الاَّ اللَّهُ، بود آن نهی است .
روایت6.
همچنین از شیخ یوسف بن حسین روایت شده که او با خطّ شهید سعادتمند محمد بن مکی قدّس الله روحه دیده است که گوید: ده بار سوره انّا انزلناه را میخوانی سپس با این دعا به درگاه خدا دعا میکنی: «پروردگارا، خیرم را از تو می خواهم؛ چون سرانجام کارها را تو می دانی و با تو مشورت می کنم؛ چون در امیدها و جایگاه های ترس، به تو گمان نیک دارم. خداوندا، اگر این کار من از کارهایی است که پایان و آغازش برکت دارد و روز و شبش به کرامت انباشته است، پس از تو میخواهم به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و حسن و حجت قائم علیهم السلام که بر محمد و بر همه امامان درود بفرستی و در آن خیری را برایم برگزین که سختی هایش برایم رام و روزهایش شادی بخش گردد. خدایا،اگر امر است آن را در قبضه فرد قرار بده و اگر نهی است در قبضه نهی قرار ده. بعد مشتی از قبضه ای از تسبیح را بر می گیری و به آنچه از آن بیرون آید، عمل میکنی.»
روایت7.
میگویم: با خطّ شیخ بزرگوار محمد بن علی جباعی، جدّ شیخ ما بهائی قدس الله روحهما یافتم که از خطّ سعید شهید محمد بن مکی - خداوند قبر او را نورانی کند - نقل کرده که اینگونه آمده است: شیوه استخاره این است که هفت بار بر پیامبر و خاندانش درود بفرستی و پس از آن بگویی: «یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»[ ای شنواترین شنوایان، ای بیناترین بینایان، ای کسی که زودتر از همه به حساب میرسی، ای داورترین داوران بر محمد و آل محمد درود بفرست] سپس بر اساس زوج و فرد عمل میکند.
ص: 251
شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- ثُمَّ یُقْبَضُ قَبْضَةً مِنَ السُّبْحَةِ وَ یَعُدُّهَا وَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- إِلَی آخِرِ الْقَبْضَةِ فَإِنْ کَانَتِ الْأَخِیرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ فَهُوَ مُخَیَّرٌ بَیْنَ الْفِعْلِ وَ التَّرْکِ وَ إِنْ کَانَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَهُوَ أَمْرٌ وَ إِنْ کَانَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَهُوَ نَهْیٌ.
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ الشَّیْخِ یُوسُفَ بْنِ الْحُسَیْنِ أَنَّهُ وَجَدَ بِخَطِّ الشَّهِیدِ السَّعِیدِ مُحَمَّدِ بْنِ مَکِّیٍّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ قَالَ: تَقْرَأُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ لِعِلْمِکَ بِعَاقِبَةِ الْأُمُورِ وَ أَسْتَشِیرُکَ لِحُسْنِ ظَنِّی بِکَ فِی الْمَأْمُولِ وَ الْمَحْذُورِ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ الْأَمْرُ الَّذِی عَزَمْتُ عَلَیْهِ مِمَّا قَدْ نِیطَتِ الْبَرَکَةُ بِأَعْجَازِهِ وَ بَوَادِیهِ وَ حُفَّتْ بِالْکَرَامَةِ أَیَّامُهُ وَ لَیَالِیهِ فَأَسْأَلُکَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرٍ وَ مُوسَی وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُجَّةِ الْقَائِمِ علیه السلام أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ وَ أَنْ تَخِیرَ لِی خِیَرَةً تَرُدُّ شَمُوسَهُ ذَلُولًا وَ تُقَیِّضَ أَیَّامَهُ سُرُوراً اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَمْراً فَاجْعَلْهُ فِی قَبْضَةِ الْفَرْدِ وَ إِنْ کَانَ نَهْیاً فَاجْعَلْهُ فِی قَبْضَةِ الزَّوْجِ- ثُمَّ تَقْبِضُ عَلَی السُّبْحَةِ وَ تَعْمَلُ عَلَی مَا یَخْرُجُ.
أَقُولُ وَ وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّیْخِ الْجَلِیلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْجُبَاعِیِّ جَدِّ شَیْخِنَا الْبَهَائِیِّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُمَا أَنَّهُ نَقَلَ مِنْ خَطِّ السَّعِیدِ الشَّهِیدِ مُحَمَّدِ بْنِ مَکِّیٍّ نَوَّرَ اللَّهُ ضَرِیحَهُ هَکَذَا: طَرِیقُ الِاسْتِخَارَةِ الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ بَعْدَهُ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الزَّوْجُ وَ الْفَرْدُ.
ص: 251
باب ششم: استخاره با مشورت
روایات
روایت1.
المقنعه و فتح الابواب: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر گاه یکی از شما بخواهد کار مهمّی انجام دهد، در این صورت با هیچ یک از مردم در باره آن مشورت و نظرخواهی نکند، تا نخست با خداوند تبارک و تعالی مشاوره نماید. عرض شد: فدایتان گردم مشاوره با خداوند تبارک و تعالی دیگر چیست؟ فرمود: نخست از خداوند متعال درخواست میکند که خیر او را در آن کار پیش آورد و کارش را درست کند. آنگاه با دیگران به مشاوره پردازد، و هر گاه شخص با مشاوره خداوند تبارک و تعالی کارش را آغاز کند، خداوند نیز خیر او را بر زبان هر یک از مردم که طرف مشورت او قرار گیرد جاری خواهد ساخت. (1)
روایت2.
فتح الابواب: هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اگر هر یک از شما قصد کرد که به عملی اقدام کند، با هیچ یک از مردم صلاح اندیشی نکند تا آنکه با خدا مشورت نماید، عرض کردم: و مشورت با خدا چگونه است؟ فرمود: ابتدا از خدا می خواهد که خیر او را معیّن کند و سپس با مردم در باره اش مشورت می نماید، هر گاه از خدا آغاز کرد، پروردگار خیر را برای او بر زبان هر مخلوقی که دوست دارد جاری می سازد.
معانی الاخبار: از هارون بن خارجه همین حدیث روایت شده است.(2)
محاسن: از پدرش از عثمان همین حدیث را روایت کرده است. (3)
روایت3.
فتح الابواب: اسحاق بن عمار گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه یکی از شما بخواهد خرید و فروشی را انجام دهد یا به کاری بپردازد، باید کار را با (نام) خداوند آغاز کند و از او درخواست کند. عرض کردم: چه بگوید: فرمود: میگوید: پروردگارا من قصد فلان کار و فلان کار را دارم، پس اگر این کار در دین و دنیا و آخرت
ص: 252
الْمُقْنِعَةُ، وَ الْفَتْحُ، [فَتْحُ الْأَبْوَابِ] نَقْلًا مِنْهُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَمْراً فَلَا یُشَاوِرْ فِیهِ أَحَداً حَتَّی یَبْدَأَ فَیُشَاوِرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقِیلَ لَهُ مَا مُشَاوَرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَسْتَخِیرُ اللَّهَ فِیهِ أَوَّلًا ثُمَّ یُشَاوِرُ فِیهِ فَإِنَّهُ إِذَا بَدَأَ بِاللَّهِ أَجْرَی اللَّهُ لَهُ الْخَیْرَ عَلَی لِسَانِ مَنْ شَاءَ مِنَ الْخَلْقِ (1).
الفتح، [فتح الأبواب] بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَدِّهِ شَیْخِ الطَّائِفَةِ ره بِإِسْنَادِهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَمْراً فَلَا یَسْتَأْمِرْ أَحَداً حَتَّی یُشَاوِرَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیهِ قُلْنَا وَ کَیْفَ یُشَاوِرُ قَالَ یَسْتَخِیرُ اللَّهَ فِیهِ أَوَّلًا ثُمَّ یُشَاوِرُ فِیهِ فَإِذَا بَدَأَ بِاللَّهِ أَجْرَی اللَّهُ الْخِیَرَةَ عَلَی لِسَانِ مَنْ أَحَبَّ مِنَ الْخَلْقِ.
معانی الأخبار، عن أبیه عن محمد بن أبی القاسم عن محمد بن علی الکوفی عن عثمان بن عیسی عن هارون بن خارجة: مثله (2).
المحاسن، عن أبیه عن عثمان: مثله (3).
الفتح، [فتح الأبواب] رَوَی سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی کِتَابِ الدُّعَاءِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یَشْتَرِیَ أَوْ یَبِیعَ أَوْ یَدْخُلَ فِی أَمْرٍ فَلْیَبْتَدِئْ بِاللَّهِ وَ یَسْأَلْهُ قَالَ قُلْتُ فَمَا یَقُولُ قَالَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ کَذَا وَ کَذَا فَإِنْ کَانَ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ عَاجِلِ
ص: 252
و اکنون و آیندهام خیر و برکت دارد، آن را برایم آسان بنما و اگر در دین و دنیایم مایه شرّ است، آن را از من برگردان. پروردگار مرا به راهی که مصلحتم هست ببر هرچند که دوست نداشته باشم و نفسم از آن إبا داشته باشد» سپس با ده نفر از مومنان مشورت میکند و اگر نتوانست با ده نفر مشورت کند و تنها پنج نفر را یافت، با آن پنج نفر دو بار مشورت میکند. و اگر غیر از دو نفر کسی را نیافت، باید پنج بار با آن دو نفر مشورت کند. و اگر جز یک نفر کسی را نیافت، باید ده بار با او مشورت کند.
روایت4.
مکارم الاخلاق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کاری که قصد داری انجام دهی قبل از مشورت با هر کس با خدا مشورت کن، پرسیدند چگونه؟ فرمود: صد بار بگو: «أَسْتَخِیرُ اللَّهَ» [از خدا طلب خیر میکنم]. بعد با مردم مشورت کن، که خداوند خیر تو را بر زبان هر کس که دوست دارد می نهد.(1)
و با همان اسناد به نقل از کتاب محاسن از حلبی از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: مشورت جز با چهار شرط انجام نمیپذیرد. پس هر کس شروط آن را بداند، سود برده است در غیر این صورت زیانش بر مشورت کننده بیش از سود است، اول: شخص مورد مشورت عاقل باشد، دوّم: متدیّن و آزاد مرد باشد، سوّم: دوست و برادر باشد، چهارم: اینکه او را بر سر خود آگاهش کنی که علم او بر راز همانند علم خودت بر راز است سپس آن را چون خودت پنهان میدارد، که اگر عاقل باشد از مشورتش سود بری و اگر متدین و آزادمرد باشد، در خیر خواهی و نصیحت تو خود را به رنج افکند، و اگر دوست و برادر باشد چون او را از رازت آگاه کنی رازت را نهان دارد. هرگاه او را از رازت آگاه کنی، علم او بر راز مانند علم تو بر راز است که مشورت، تمام و نصیحت، کامل میشود. (2)
با همان اسناد از عمران حلبی روایت شده که گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: مشورت شروطی دارد که هر کس آن را نشناسد زیانش بر آن بیش از سودش است. و حدیث را به همان صورتی که ذکر شده بیان فرمود. تا این فرموده: و هرگاه او را از رازت آگاه کنی، علم او بر راز مانند علم تو بر راز است و در خیر خواهی و نصیحت تو خود را به رنج افکند و مشورت کامل میشود. (3)
توضیح
صاحب کتاب درّۀ الغوّاص «مشورۀ» را با فتحه میم و سکون شین و فتح واو، از اوهام خواص میداند و گوید: بلکه شکل درست آن فتحه میم و ضمه شین و سکون واو است. و فیرزوآبادی گوید: مشوره بر وزن مفعله است نه مفعوله، و «استشاره» یعنی از او مشورت خواست.
ص: 253
أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَیَسِّرْهُ لِی وَ إِنْ کَانَ شَرّاً فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی رَبِّ اعْزِمْ لِی عَلَی رُشْدِی وَ إِنْ کَرِهَتْهُ وَ أَبَتْهُ نَفْسِی- ثُمَّ یَسْتَشِیرُ عَشَرَةً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی عَشَرَةٍ وَ لَمْ یُصِبْ إِلَّا خَمْسَةً فَیَسْتَشِیرُ خَمْسَةً مَرَّتَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْ إِلَّا رَجُلَیْنِ فَلْیَسْتَشِرْهُمَا خَمْسَ مَرَّاتٍ فَإِنْ لَمْ یُصِبْ إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً فَلْیَسْتَشِرْهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ.
الْمَکَارِمُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ أَمْراً فَلَا تُشَاوِرْ فِیهِ أَحَداً حَتَّی تُشَاوِرَ رَبَّکَ قَالَ قُلْتُ وَ کَیْفَ أُشَاوِرُ رَبِّی قَالَ تَقُولُ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ تُشَاوِرُ النَّاسَ فَإِنَّ اللَّهَ یُجْرِی لَکَ الْخِیَرَةَ عَلَی لِسَانِ مَنْ أَحَبَ (1).
وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمَشُورَةَ لَا تَکُونُ إِلَّا بِحُدُودِهَا الْأَرْبَعَةِ فَمَنْ عَرَفَهَا بِحُدُودِهَا وَ إِلَّا کَانَتْ مَضَرَّتُهَا عَلَی الْمُسْتَشِیرِ أَکْثَرَ مِنْ مَنْفَعَتِهَا فَأَوَّلُهَا أَنْ یَکُونَ الَّذِی تُشَاوِرُهُ عَاقِلًا وَ الثَّانِیَةُ أَنْ یَکُونَ حُرّاً مُتَدَیِّناً وَ الثَّالِثَةُ أَنْ یَکُونَ صَدِیقاً مُوَاخِیاً وَ الرَّابِعَةُ أَنْ تُطْلِعَهُ عَلَی سِرِّکَ فَیَکُونَ عِلْمُهُ بِهِ کَعِلْمِکَ ثُمَّ یُسِرَّ ذَلِکَ وَ یَکْتُمَهُ فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ عَاقِلًا انْتَفَعْتَ بِمَشُورَتِهِ وَ إِذَا کَانَ حُرّاً مُتَدَیِّناً أَجْهَدَ نَفْسَهُ فِی النَّصِیحَةِ لَکَ وَ إِذَا کَانَ صَدِیقاً مُوَاخِیاً کَتَمَ سِرَّکَ إِذَا أَطْلَعْتَهُ عَلَیْهِ وَ إِذَا أَطْلَعْتَهُ عَلَی سِرِّکَ فَکَانَ عِلْمُهُ کَعِلْمِکَ تَمَّتِ الْمَشُورَةُ وَ کَمَلَتِ النَّصِیحَةُ(2).
وَ مِنْهُ عَنْ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الْمَشُورَةَ مَحْدُودَةٌ فَمَنْ لَمْ یَعْرِفْهَا بِحُدُودِهَا کَانَ ضَرَرُهَا عَلَیْهِ أَکْثَرَ مِنْ نَفْعِهَا وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْواً مِمَّا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِذَا أَطْلَعْتَهُ عَلَی سِرِّکَ فَکَانَ عِلْمُهُ بِهِ کَعِلْمِکَ بِهِ أَجْهَدَ نَفْسَهُ فِی النَّصِیحَةِ وَ کَمَلَتِ الْمَشُورَةُ(3).
عد صاحب درة الغواص المشورة بفتح المیم و سکون الشین و فتح الواو من أوهام الخواص و قال بل الصحیح فتح المیم و ضم الشین و سکون الواو و قال الفیروزآبادی المشورة مفعلة لا مفعولة و استشاره طلب منه المشورة
ص: 253
و جوهری گوید: «المشورة» همان شوری است و نیز «المشورة» با ضمه شین نیز همین گونه است. که از همین معنی میگویی: شاورته فی الامر و استشرته، هر دو به یک معنا هستند.
روایت5.
مکارم الاخلاق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: از مردان پاک و عاقل مشورت کن که تو را جز به خیر نخوانند و هرگز با رأی چنین کسی مخالفت مکن که مخالفت با عاقل متّقی موجب فساد دین و دنیا است.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مشورت با خردمند خیرخواه صلاح و میمنت، و توفیق الهی است، و چون نصیحت کننده عاقل تو را به چیزی بخواند و طرف مشورت تو قرار گیرد از مخالفت او بپرهیز که در این مخالفت هلاک تو نهفته است.
حسن بن جَهم گوید: در محضر امام رضا علیه السلام بودیم که نام پدر بزرگوارش را ذکر کردیم، امام فرمود: عقل پدرم با عقول همه مردم قابل سنجش نبود با این حال گاهی با غلامان خود مشورت میکرد، به وی میگفتند: که با چنین فردی مشورت میکنی؟ می فرمود: چه بسا که خداوند زبان او را به مصلحت میگشاید و چه بسیار که آنان چیزهائی به حضرت تذکّر میدادند و حضرت آنها را در کشت و زرع خود به کار می بست.
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض شد: احتیاط و دور اندیشی چیست؟ فرمود: مشورت از خردمندان و پیروی از آنان .
و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: از وصایای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام این بود که فرمود: تکیه گاهی بهتر از مشورت نیست، و عقلی چون تدبیر نمیباشد.
و از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: گفتن چیزی قبل از انجام گرفتن و حتمی شدن آن موجب فساد است. (1)
روایت6.
عیون الاخبار: با سه اسناد از امام رضا علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ جمعی نیستند که مجلس شورا داشته باشند و در میان آنان کسی به نام محمّد یا حامد یا محمود یا احمد باشد و او را داخل کنند. و رأیش را جزء آراء به حساب آورند جز اینکه آن مشورت برای آنان نیکو نتیجه دهد. (2)
میگویم
احادیث مربوط به مشورت در کتاب العشرة (آداب معاشرت) (3) بیان شد و روایتهای زیادی
ص: 254
و قال الجوهری المشورة الشوری و کذا المشورة بضم الشین تقول منه شاورته فی الأمر و استشرته بمعنی.
الْمَکَارِمُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: اسْتَشِرِ الْعَاقِلَ مِنَ الرِّجَالِ الْوَرِعَ فَإِنَّهُ لَا یَأْمُرُ إِلَّا بِخَیْرٍ وَ إِیَّاکَ وَ الْخِلَافَ فَإِنَّ خِلَافَ الْوَرِعِ الْعَاقِلِ مَفْسَدَةٌ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مُشَاوَرَةُ الْعَاقِلِ النَّاصِحِ یُمْنٌ وَ رُشْدٌ وَ تَوْفِیقٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا أَشَارَ عَلَیْکَ النَّاصِحُ الْعَاقِلُ فَإِیَّاکَ وَ الْخِلَافَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ الْعَطَبَ.
وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام وَ ذَکَرْنَا أَبَاهُ فَقَالَ کَانَ عَقْلُهُ لَا یُوَازَی بِهِ الْعُقُولُ وَ رُبَّمَا شَاوَرَ الْأَسْوَدَ مِنْ سُودَانِهِ فَقِیلَ لَهُ تُشَاوِرُ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی رُبَّمَا فَتَحَ عَلَی لِسَانِهِ قَالَ فَکَانُوا رُبَّمَا أَشَارُوا عَلَیْهِ بِالشَّیْ ءِ فَیَعْمَلُ بِهِ مِنَ الضَّیْعَةِ وَ الْبُسْتَانِ.
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا الْحَزْمُ قَالَ مُشَاوَرَةُ ذَوِی الرَّأْیِ وَ اتِّبَاعُهُمْ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: وَ فِیمَا أَوْصَی صلی الله علیه و آله بِهِ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ- لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ.
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِظْهَارُ الشَّیْ ءِ قَبْلَ أَنْ یَسْتَحْکِمَ مَفْسَدَةٌ لَهُ (1).
الْعُیُونُ، بِثَلَاثَةِ أَسَانِیدَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ قَوْمٍ کَانَتْ لَهُ مَشُورَةٌ فَحَضَرَ مَعَهُمْ مَنِ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ أَوْ حَامِدٌ أَوْ مَحْمُودٌ أَوْ أَحْمَدُ فَأَدْخَلُوهُ مَعَهُمْ فِی مَشُورَتِهِمْ إِلَّا خِیرَ لَهُمْ (2).
در باره نهی از مشورت با زنان وارد شده است.
و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: بپرهیزید از مشورت کردن با زنان؛ چرا که در آنان ضعف، سستی و ناتوانی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله آن زمان که اراده جنگ داشت، زنانش را می طلبید و با آنان مشورت و سپس با آنان مخالفت می کرد. و امیرالمومنین علیه السلام در سخنی فرموده است: از زنان بد پرهیز کنید و از زنان خوب هم بر حذر باشید اگر دستور خوبی هم به شما دادند با آن ها مخالفت کنید تا طمع نکنند شما را به به زشتکاری کِشند.
ص: 255
فی النهی عن مشاورة النساء.
وَ قَدْ رَوَی الصَّادِقُ علیه السلام: إِیَّاکُمْ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ فَإِنَّ فِیهِنَّ الضَّعْفَ وَ الْوَهْنَ وَ الْعَجْزَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ إِذَا أَرَادَ الْحَرْبَ دَعَا نِسَاءَهُ فَاسْتَشَارَهُنَّ ثُمَّ خَالَفَهُنَّ. وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی کَلَامٍ لَهُ: اتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ کُونُوا مِنْ خِیَارِهِنَّ عَلَی حَذَرٍ وَ إِنْ أَمَرْنَکُمْ بِالْمَعْرُوفِ فَخَالِفُوهُنَّ لِکَیْلَا یَطْمَعْنَ مِنْکُمْ فِی الْمُنْکَرِ.
ص: 255
باب هفتم: استخاره با دعا فقط بدون به کارگیری عملی که خیر با آن آشکار گردد یا مشورت با شخصی، سپس عمل بدان چه در دلش میافتد یا انتظار آنچه از جانب خداوند عزّ و جلّ بر او وارد میشود
روایات
روایت1.
فتح الابواب: ابن ابی یعفور گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که در استخاره میفرمود: خداوند را بزرگ میشماری و او را تمجید و سپاس میگویی و بر پیامبر و آل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود میفرستی، سپس میگویی: «پروردگارا من از تو مسألت دارم به حق اینکه تو دانای نهان و آشکاری و بخشنده بخشایشگری و تو دانای بر نهانهایی، با رحمتت از تو طلب خیر دارم.»
سپس امام صادق علیه السلام فرمود: اگر کار، بسیار مهم و سخت بود که از آن ترس به دل داری، صد بار آن را میگویی و اگر غیر از آن باشد، سه بار آن را میگویی.
و با همان اسناد هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: هر کس یک بار از خداوند طلب خیر کند و به (تقدیر) او راضی باشد، ناگزیر خداوند برای او خیر مقدّر میفرماید.
و با همان اسناد هارون بن خارجه گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: هر کس یک بار از خداوند طلب خیر کند و به آنچه خداوند برای او رقم زده راضی باشد، خداوند تبارک و تعالی حتما برای او خیر و خوبی مقدر میفرماید.
محاسن: از پدرش از عثمان همین حدیث را روایت کرده است. (1)
ص: 256
الفتح، [فتح الأبواب] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا وَ أَسْعَدَ بْنِ عَبْدِ الْقَاهِرِ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی شَیْخِ الطَّائِفَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فِی الِاسْتِخَارَةِ تُعَظِّمُ اللَّهَ وَ تُمَجِّدُهُ وَ تُحَمِّدُهُ وَ تُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنْ کَانَ الْأَمْرُ شَدِیداً تَخَافُ فِیهِ قُلْتَهُ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ فَثَلَاثُ مَرَّاتٍ.
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ إِلَی الشَّیْخِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ اسْتَخَارَ اللَّهَ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ هُوَ رَاضٍ بِهِ خَارَ اللَّهُ لَهُ حَتْماً.
وَ مِنْهُ قَالَ رَوَی سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی کِتَابِ الدُّعَاءِ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنِ اسْتَخَارَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَرَّةً وَاحِدَةً وَ هُوَ رَاضٍ بِمَا صَنَعَ اللَّهُ بِهِ خَارَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَهُ حَتْماً.
المحاسن، عن أبیه عن عثمان: مثله (1).
ص: 256
روایت2.
فتح الابواب: محمد طیار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به من خبر رسید که شما فرمودهاید: هیچ بندهای نیست که در کارش صد بار از خداوند طلب خیر (استخاره) کرده باشد مگر اینکه خداوند بهترین را از آن دو کار به او می رساند؟ (آیا اینگونه است) امام فرمود: هیچ بندهای نیست که در کاری که میخواهد انجام دهد، یک بار از خداوند طلب خیر کند، مگر اینکه خداوند بهترین را از آن دو کار به او میرساند.
و از همان کتاب است: در نسخه قدیمی از اصول اصحاب ما حدیثی را یافتم که متن آن بدین صورت است: در کاری که میخواهی انجام دهی، استخاره را بدین صورت انجام میدهی که میگویی: «خداوندا توفیق فلان کار و فلان کار را به من بده و در آن برای من خیر و برکتی همراه با عافیت و تندرستی برایم قرار بده.» هر چند بار که خواستی میگویی. و هرگاه از جمله کارهایی باشد که دوست داری تو را به کاری که برایت سودمندتر است رهنمود کند، میگویی: «پروردگارا در این کار خیر همراه با عافیت را به من توفیق بده.» و اما در سخن کسی که میگوید: «با علم تو»، (باید گفت) در علم خداوند خیر و شرّ موجود است.
و با همان اسناد: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: استخاره در هر رکعت از نماز زوال - ظهر - است.
و با همان اسناد محمد از یکی از دو امام علیهم السلام همین حدیث را روایت کرده است.
سید گوید: این دو حدیث را از دو اصل(خِبره) ابن محبوب و حسین بن سعید از دو نسخه قدیمی گرفتهام و اصل روایت حسین با خطّ جدّم ابو جعفر رحمه الله میباشد.
روایت3.
مکارم الاخلاق: حمّاد بن عثمان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت در مورد استخاره فرمود: ترتیب آن چنین است که شخص در سجده آخر صد و یک بار از خداوند استخاره کند و حمد خدای متعال به جا آورد و بر پیامبر و آل او درود بفرستد، آنگاه پنجاه بار لفظ استخاره از خداوند را بگوید، سپس حمد خداوند به جا آورد و بر پیامبر و آل او صلّی اللَّه علیه و علیهم درود بفرستد و صد و یک بار استخاره را تمام کند.(1)
روایت4.
فتح الابواب:
ص: 257
الفتح، [فتح الأبواب] نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الدُّعَاءِ لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدٍ الطَّیَّارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَلَغَنِی أَنَّکَ قُلْتَ مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ عَبْدٌ فِی أَمْرِهِ مِائَةَ مَرَّةٍ إِلَّا قَذَفَهُ بِخَیْرِ الْأَمْرَیْنِ فَقَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ یَسْتَخِیرُ اللَّهَ فِی أَمْرٍ یُرِیدُهُ مَرَّةً وَاحِدَةٍ إِلَّا قَذَفَهُ بِخَیْرِ الْأَمْرَیْنِ.
وَ مِنْهُ قَالَ وَجَدْتُ فِی أَصْلٍ عَتِیقٍ مِنْ أُصُولِ أَصْحَابِنَا مَا هَذَا لَفْظُهُ: وَ جَاءَ بِالاسْتِخَارَةِ فِی الْأَمْرِ الَّذِی تَهْوَی أَنْ تَفْعَلَهُ- اللَّهُمَّ وَفِّقْ لِی کَذَا وَ کَذَا وَ اجْعَلْ لِی فِیهِ الْخِیَرَةَ فِی عَافِیَةٍ تَقُولُ مَا شِئْتَ مِنْ مَرَّةٍ وَ إِذَا کَانَ مِمَّا تُحِبُّ أَنْ یَعْزِمَ لَکَ عَلَی أَصْلَحِهِ قُلْتُ اللَّهُمَّ وَفِّقْ لِی فِیهِ الْخِیَرَةَ فِی عَافِیَةٍ- فَإِنَّ فِی قَوْلِ مَنْ یَقُولُ بِعِلْمِکَ إِنَّ فِی عِلْمِ اللَّهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ.
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا وَ أَسْعَدَ بْنِ عَبْدِ الْقَاهِرِ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الِاسْتِخَارَةُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنَ الزَّوَالِ.
و منه عن محمد بن نما و أسعد بإسنادهما إلی شیخ الطائفة عن ابن أبی جید عن محمد بن الحسن بن الولید عن الحسین بن الحسن بن أبان عن الحسین بن سعید فی کتاب الصلاة عن صفوان و فضالة عن العلاء عن محمد عن أحدهما علیهما السلام: مثله.
قال السید أخذت الحدیثین من أصلی ابن محبوب و الحسین بن سعید من نسختین عتیقتین و کان أصل الحسین بخط جدی أبی جعفر رحمه الله.
الْمَکَارِمُ، رَوَی حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی الِاسْتِخَارَةِ أَنْ یَسْتَخِیرَ اللَّهَ الرَّجُلُ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً وَ یَحْمَدَ اللَّهَ وَ یُصَلِّیَ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ یَسْتَخِیرَ اللَّهَ خَمْسِینَ مَرَّةً ثُمَّ یَحْمَدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ یُصَلِّیَ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ یُتِمَّ الْمِائَةَ وَ الْوَاحِدَةَ أَیْضاً(1).
الْفَتْحُ، [فَتْحُ الْأَبْوَابِ] بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَدِّهِ شَیْخِ الطَّائِفَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ
ص: 257
حمّاد بن عثمان گوید: از امام صادق علیه السّلام در باره استخاره پرسیدم: آن حضرت فرمود: در سجده آخر دو رکعت نماز صبح صد و یک بار از خداوند استخاره کن. حمد خدای متعال را به جا میآوری و او را تمجید و سپاس میگویی و پیامبر و اهل بیت ایشان را ستایش میکنی، آنگاه صد و یک بار استخاره را تمام میکنی.
میگویم
شاید چیزی از حدیث افتاده باشد بنابه آنچه از کتاب مکارم الاخلاق آشکار میگردد.
روایت5.
مکارم الاخلاق: امیر المومنین علی علیه السلام دو رکعت نماز میخواند و پس از آن صد بار میفرمود: «أستخیر اللَّه» بعد میفرمود: «بار خدایا میدانی که من قصد کاری را دارم که تو بر آن آگاهی، پس اگر آن کار برای دین و دنیا و آخرت من خیر است آن را برایم میسّر فرما، و اگر برای دین و دنیا و آخرتم شرّ است مرا از آن باز دار چه از آن بیزار باشم په دوست داشته باشم، که تو دانایی و من نمیدانم و تو دانای بر نهانها هستی.» بعد تصمیم میگرفت. (1)
روایت شده که مردی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و عرضه داشت: جانم فدایت، من گاهی قصد انجام کاری را میکنم بعد پشیمان میشوم. امام به او فرمود: چرا استخاره نمی کنی؟ عرضه داشت: جانم فدایت استخاره چگونه است؟ فرمود: پس از نماز صبح بعد از آنکه دست خود را برابر صورت میگیری بگو: «خداوندا تو میدانی و من نمیدانم و تو بر غیبها آگاهی پس بر محمّد و آل او درود فرست و در هر کارهایی که تصمیم انجام آن را دارم، بهترین برکت و عافیت را مقدر بفرما».(2)
روایت6.
فتح الابواب:به نقل از کتاب حسین بن سعید از زراره از امام صادق علیه السلام روایت میکند که ایشان در باره کاری که خواهنده آن از پروردگارش طلب میکند، فرمود: در آن روز به شصت بینوا صدقه میدهد که برای هر بینوا یک صاع با صاع پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. و چون شب فرا برسد باید در یک سوم باقی مانده شب غسل کند و کمترین لباسی که هر کس در لباس پوشیدن بدان بسنده میکند، بر تن میکند جز اینکه با پوشیدن آن لباس شلواری (لُنگ) بر تن او باشد. سپس دو رکعت نماز میخواند و چون پیشانی خود را در رکعت آخر برای سجده بر زمین نهاد، لا اله الا الله گفته و خداوند را تعظیم و تمجید میگوید و گناهانش را به یاد آورده و به هر کدام از گناهان که میداند اعتراف میکند و آن گناهان را نام میبرد. سپس سرش را برمیدارد و چون سرش را برای سجده دوم بر زمین مینهد صد بار از خداوند استخاره میکند و میگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ» سپس برای هر چیزی که میخواهد خداوند را فرا خوانده و آن را از او طلب میکند. و هر بار که به سجده رفت باید دو زانویش را بر زمین نهد و شلوارش را بالا میبرد تا دو زانویش را بیرون بیندازد و شلوار را از پشت، بین سُرین و میانه دو ساق پایش قرار دهد.
ص: 258
قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الِاسْتِخَارَةِ فَقَالَ اسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنْ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ تَحْمَدُ اللَّهَ وَ تُمَجِّدُهُ وَ تُثْنِی عَلَی النَّبِیِّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ تَسْتَخِیرُ اللَّهُ تَمَامَ الْمِائَةِ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً.
لعله سقط منه شی ء کما یظهر من المکارم.
الْمَکَارِمُ،: وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَقُولُ فِی دُبُرِهِمَا أَسْتَخِیرُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ هَمَمْتُ بِأَمْرٍ قَدْ عَلِمْتَهُ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ خَیْرٌ لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَیَسِّرْهُ لِی وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ شَرٌّ لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَاصْرِفْهُ عَنِّی کَرِهَتْ نَفْسِی ذَلِکَ أَمْ أَحَبَّتْ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ثُمَّ یَعْزِمُ (1).
وَ رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی رُبَّمَا رَکِبْتُ الْحَاجَةَ فَأَنْدَمُ فَقَالَ لَهُ أَیْنَ أَنْتَ عَنِ الِاسْتِخَارَةِ فَقَالَ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ الِاسْتِخَارَةُ فَقَالَ إِذَا صَلَّیْتَ صَلَاةَ الْفَجْرِ فَقُلْ بَعْدَ أَنْ تَرْفَعَ یَدَیْکَ حِذَاءَ وَجْهِکَ- اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ خِرْ لِی فِی جَمِیعِ مَا عَزَمْتُ بِهِ مِنْ أُمُورِی خِیَارَ بَرَکَةٍ وَ عَافِیَةٍ(2).
الفتح، [فتح الأبواب] نَقْلًا مِنْ أَصْلِ کِتَابِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الْأَمْرِ یَطْلُبُهُ الطَّالِبُ مِنْ رَبِّهِ قَالَ یَتَصَدَّقُ فِی یَوْمِهِ عَلَی سِتِّینَ مِسْکِیناً عَلَی کُلِّ مِسْکِینٍ صَاعٌ بِصَاعِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ فَلْیَغْتَسِلْ فِی ثُلُثِ اللَّیْلِ الْبَاقِی وَ یَلْبَسُ أَدْنَی مَا یَلْبَسُ مَنْ یَعُولُ مِنَ الثِّیَابِ إِلَّا أَنَّ عَلَیْهِ فِی تِلْکَ الثِّیَابِ إِزَاراً ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا وَضَعَ جَبْهَتَهُ فِی الرَّکْعَةِ الْأَخِیرَةِ لِلسُّجُودِ هَلَّلَ اللَّهَ وَ عَظَّمَهُ وَ مَجَّدَهُ وَ ذَکَرَ ذُنُوبَهُ فَأَقَرَّ بِمَا یَعْرِفُ مِنْهَا وَ یُسَمِّی ثُمَّ یَرْفَعُ رَأْسَهُ فَإِذَا وَضَعَ رَأْسَهُ فِی السَّجْدَةِ الثَّانِیَةِ اسْتَخَارَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ- ثُمَّ یَدْعُو اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا یَشَاءُ وَ یَسْأَلُهُ إِیَّاهُ وَ کُلَّمَا سَجَدَ فَلْیُفْضِ بِرُکْبَتَیْهِ إِلَی الْأَرْضِ یَرْفَعُ الْإِزَارَ حَتَّی یَکْشِفَهُمَا وَ یَجْعَلَ الْإِزَارَ مِنْ خَلْفِهِ بَیْنَ أَلْیَتَیْهِ
ص: 258
توضیح
به ظاهر ازار (لنگ) را به جای شلوار میپوشد تا بتواند دو زانویش را کاملا بر زمین بنهد. و فرموده امام علیه السلام: «و یجعل الازار» یعنی آن قسمت از ازار که در پشت اوست یا ممکن است مقصود قسمت پیشین ازار نیز باشد.
روایت7.
مکارم الاخلاق: از علی بن جعفر علیه السلام روایت شده که فرمود: حضرت زین العابدین علیه السلام هرگاه قصد حج یا عمره یا خرید و فروش یا آزاد کردن غلامی را می نمود، طهارت می گرفت و دو رکعت نماز استخاره می خواند، و در آن ها سوره الرحمن و حشر را قرائت می نمود، پس از نماز دویست بار از خدا طلب خیر می کرد. بعد قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و معوّذتین، را می خواند، بعد می فرمود: «خدایا قصد انجام کاری را دارم که از آن خبر داری، اگر میدانی که این کار برای دنیا و آخرتم خوب است؛ برایم مقدر کن، و اگر میدانی که برای دنیا و آخرت من بد است آن را از من بگردان، خداوندا مرا به راهی که مصلحتم هست ببر، دوست داشته باشم یا نداشته باشم، به برکت بسم اللَّه الرحمن الرحیم، ما شاء اللَّه لا حول و لا قوة الا باللَّه ، خداوند مرا کافی است و خوب وکیلی میباشد» بعد به دنبال کار میرفت و تصمیم میگرفت. (1)
فتح الْأَبْوَابِ: به نقل از کتاب برخی مخالفان از امام علیه السلام همین حدیث روایت شده است جز اینکه در آن قرائت قل هو الله احد و معوّذتین ذکر نشده است.
روایت8.
تفسیر علی بن ابراهیم: علی بن اسباط گوید: بر امام رضا علیه السلام وارد شدم و عرض کردم: تصمیم دارم به مصر بروم. به نظر شما از طریق خشکی بروم یا از طریق دریا؟ امام فرمود: خیر! بلکه باید به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بروی و دو رکعت نماز بخوانی و صد و یک بار از درگاه خداوند استخاره کنی. هر گاه تصمیم گرفتی کاری را انجام دهی و از راه خشکی به سوی مصر راه افتادی و بر شترت سوار شدی بگو: «سُبْحانَ الذِی سَخَّرَ لنَا هَذَا ومَا کُنَّا لهُ مُقْرِنِینَ * وإِنَّا إِلی رَبِّنَا لمُنقَلبُونَ» (2) { پاک است کسی که این را برای ما رام کرد و [گرنه] ما را یارای [رام ساختن] آنها نبود. و به راستی که ما به سوی پروردگارمان بازخواهیم گشت.}
روایت9.
قرب الاسناد: احمد بن محمد بن عیسی از اسباط همین حدیث را روایت کرده جز اینکه در آن اینگونه آمده است: پس دو رکعت نماز در غیر وقت نماز واجب میخوانی سپس صد بار از درگاه خداوند استخاره میکنی. پس اگر از راه دریا رهسپار شدی
ص: 259
وَ بَاطِنِ سَاقَیْهِ.
الظاهر أنه یلبس الإزار عوضا عن السراویل لیمکنه الإفضاء برکبتیه إلی الأرض قوله و یجعل الإزار أی ما تأخر منه فقط أو ما تقدم منه أیضا.
الْمَکَارِمُ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذَا عَزَمَ بِحَجٍّ أَوْ عُمْرَةٍ أَوْ عِتْقٍ أَوْ شِرًی أَوْ بَیْعٍ تَطَهَّرَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیِ الِاسْتِخَارَةِ وَ قَرَأَ فِیهِمَا سُورَةَ الرَّحْمَنِ وَ سُورَةَ الْحَشْرِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ اسْتَخَارَ اللَّهَ مِائِتَیْ مَرَّةٍ ثُمَّ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ هَمَمْتُ بِأَمْرٍ قَدْ عَلِمْتَهُ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ خَیْرٌ لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَاقْدِرْهُ لِی وَ إِنْ کُنْتَ
تَعْلَمُ أَنَّهُ شَرٌّ لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَاصْرِفْهُ عَنِّی رَبِّ اعْزِمْ لِی عَلَی رُشْدِی وَ إِنْ کَرِهَتْ أَوْ أَحَبَّتْ ذَلِکَ نَفْسِی بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ ثُمَّ یَمْضِی وَ یَعْزِمُ (1).
الْفَتْحُ، [فَتْحُ الْأَبْوَابِ] نَقْلًا مِنْ کِتَابِ بَعْضِ الْمُخَالِفِینَ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ لَیْسَ فِیهِ قِرَاءَةُ قُلْ هُوَ اللَّهُ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ.
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ قُلْتُ قَدْ أَرَدْتُ مِصْراً فَأَرْکَبُ بَحْراً أَوْ بَرّاً فَقَالَ لَا عَلَیْکَ أَنْ تَأْتِیَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ وَ تَسْتَخِیرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً فَإِذَا عَزَمْتَ عَلَی شَیْ ءٍ وَ رَکِبْتَ الْبَرَّ فَإِذَا اسْتَوَیْتَ عَلَی رَاحِلَتِکَ فَقُلْ- سُبْحانَ اللَّهِ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ (2).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَسْبَاطٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ فَتُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فِی غَیْرِ وَقْتِ فَرِیضَةٍ ثُمَّ تَسْتَخِیرُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِنْ خَرَجَ لَکَ عَلَی الْبَحْرِ
ص: 259
بگو ... ادامه حدیث. (1)
و با همان اسناد از صفوان جمّال از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هیچ بندهای نیست که در کاری صد بار از خداوند طلب خیر (استخاره) کند درحالی که نزد سر امام حسین علیه السلام باشد، و خداوند را حمد و تهلیل و تسبیح و تمجید گوید و او را آنگونه که شایسته است ثنا گوید، مگر اینکه خداوند تبارک و تعالی بهترین را از آن دو کار به او میرساند.
گوید: و از امام علیه السلام شنیدم که در باره استخاره میفرمود: پروردگارا با دانائیت از تو مسألت دارم و با عزت و بزرگواریات از تو طلب خیر میکنم و فضل و بخشش بزرگ تو را خواستارم و تو بر پایان و سرانجام کارها دانائی، اگر این کار برایم در دین و دنیا و آخرتم خیر و برکت دارد، آن را برایم آسان کن و در آن برایم برکت بینداز و اگر برایم شرّ است، آن را از من برگردان و خیر و خوبی را هر جا که باشد برایم مقدر فرما و مرا به آن خشنود کن تا دوست نداشته باشم آنچه را مقدم داشتی به تاخیر بیندازی و آنچه را به عقب انداختی به جلو اندازی.(2)
فتح الابواب: قاسم بن محمد از صفوان جمّال همین حدیث را ذکر کرده جز اینکه در آن آمده «یقف عند رأس الحسین» تا این فرموده: «مگر اینکه خداوند بهترین آن دو کار را به او میرساند.» فرمود: در استخاره میگوید: «پروردگارا با عزّتت از تو طلب خیر میکنم.» تا این فرموده: « در آن برایم برکت بینداز» تا این فرموده: «و خیر و خوبی را هر جا که باشد برایم مقدر فرما» تا پایان دعا.
توضیح
نسخه قرب الاسناد آنچه را که در روایت دیگر از صفوان میآید تایید میکند و روایت فتح الابواب روایت پیشین را که حماد به نقل از مکارم الاخلاق روایت کرده، تایید میکند.
روایت10.
قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش علیهما السلام روایت میکند که مردی نزد امام آمد و به ایشان عرض کرد: فدایتان گردم میخواهم به فلان سمت بروم، استخارهای به من بیاموزید که اگر آن کار برایم خیر است، خداوند برایم آسان نماید و اگر شرّ است خداوند آن را از من برگرداند. فرمود: تو دوست داری به آن سمت بروی؟ عرض کرد: آری. فرمود: بگو: پروردگارا فلان و فلان را برایم مقدر فرما و آن را برایم
ص: 260
فَقُلْ الْخَبَرَ(1).
وَ مِنْهُ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْدٌ فِی أَمْرٍ قَطُّ مِائَةَ مَرَّةً یَقِفُ عِنْدَ رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَیَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُهَلِّلُهُ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُمَجِّدُهُ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ إِلَّا رَمَاهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِخَیْرِ الْأَمْرَیْنِ.
قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی الِاسْتِخَارَةِ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَخِیرُکَ بِعِزَّتِکَ وَ أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ الْعَظِیمِ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِعَوَاقِبِ الْأُمُورِ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَیَسِّرْهُ لِی وَ بَارِکْ لِی فِیهِ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اقْضِ لِیَ الْخَیْرَ حَیْثُ کَانَ وَ رَضِّنِی بِهِ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لَا تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ (2).
الفتح، [فتح الأبواب] رَوَی سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُجْمَعَ عَلَی الِاعْتِمَادِ عَلَیْهِ فِی کِتَابِ الْأَدْعِیَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ: وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ یَقِفُ عِنْدَ رَأْسِ الْحُسَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا رَمَاهُ اللَّهُ بِخَیْرِ الْأَمْرَیْنِ قَالَ یَقُولُ فِی الِاسْتِخَارَةِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِزَّتِکَ- إِلَی قَوْلِهِ وَ بَارِکْ لِی فِیهِ وَ أَعِنِّی عَلَیْهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ اقْضِ لِی بِالْخَیْرِ حَیْثُ مَا کَانَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ.
یؤید نسخة قرب الإسناد ما سیأتی فی روایة أخری عن صفوان و یؤید روایة الفتح ما مر فی روایة حماد نقلا عن المکارم.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُرِیدُ وَجْهَ کَذَا وَ کَذَا فَعَلِّمْنِی اسْتِخَارَةً إِنْ کَانَ ذَلِکَ الْوَجْهُ خِیَرَةً أَنْ یُیَسِّرَهُ اللَّهُ لِی وَ إِنْ کَانَ شَرّاً صَرَفَهُ اللَّهُ عَنِّی فَقَالَ لَهُ وَ تُحِبُّ أَنْ تَخْرُجَ فِی ذَلِکَ الْوَجْهِ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ نَعَمْ قَالَ قُلِ- اللَّهُمَّ قَدِّرْ لِی کَذَا وَ کَذَا وَ اجْعَلْهُ
ص: 260
خیر و برکت قرار بده که تو بر آن انجام توانائی. (1)
روایت11.
مجالس شیخ و فرزندش: ابوالحسن عسکری علیه السلام از پدرانش از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: اگر برای یکی از شما حاجتی پیش آمد باید با خداوند که پروردگارش است مشورت کند. اگر او را بدان رهنمود کرد (به او مشورت داد) تبعیت کند و اگر او را بدان مشورت نداد، از انجام کار باز میایستد. راوی گوید: گفت: ای سرورم من چگونه این را بدانم؟ فرمود: پس از نماز واجب سجده میبری و صد بار میگویی: «اللَّهُمَّ خِرْ لِی» سپس به ما توسل کرده و بر ما درود و صلوات میفرستی و از ما شفاعت میطلبی. سپس به آنچه به تو الهام میشود مینگری و انجامش میدهی و آن همان چیزی است که خداوند تو را بدان رهنمود کرده و به تو مشورت داده است. (2)
روایت12.
مجالس شیخ و فرزندش: با همین اسناد از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: استخاره امام باقر علیه السلام به این صورت بود که میفرمود: «پروردگارا همانا خیر و خوبی تو به کارهای پسندیده میرسد و عطایای بسیار میبخشی، و بیش از خواستهها میدهی و کسب و کار و درآمدها را پاکیزه میگردانی و به پسندیدهترین عاقبتها رهنمود میکنی و و از مصیبتهای هراسناک باز میداری. پروردگارا ای پادشاه پادشاهان در کاری که بر آن تصمیم گرفتم و ای سرورم دیدگاه و نظرم مرا بدان رهنمود کرد از تو طلب خیر میکنم. پس آنچه از آن را که سخت شده، آسان گردان و آنچه را مشکل گشته، ساده بنما و کارهای سخت و دشوار را در استخارهام کفایت فرما و هر گونه سختی و پیشامد ناگوار را از من دور بگردان و پایان کارم را غنیمت، و ترس ناشی از کارم را سالم و امن، و دور آن را نزدیک و خشک و بیثمر آن را پربار قرار ده. ای پروردگارم پرچم پیروزی را در آنچه از درگاه تو استخاره میکنم به من عطا کن، در آنچه تو را برای آن فراخواندم، نعمت و مژدگانی مقرّر فرما، و با فضل و بخششت در آنچه به تو امید بستم، بر من منّت بنه، که تو میدانی و من نمیدانم و تو توانائی و من توانا نیستم و تو دانای بر نهانهایی».(3)
روایت13.
فقه رضا: امام رضا علیه السلام فرمود: هر گاه قصد انجام کاری را داشتی دو رکعت نماز بخوان و صد و یک بار از درگاه خداوند استخاره کن و و آنچه برایت مصمّم گشت، انجام بده و در دعایت بگو: «لا اله الا الله العلی العظیم لا اله الا الله الحلیم الکریم پروردگارا به حق محمد و علی در فلان کار و فلان کار در دنیا و آخرت خیر و خوبی مقدر فرما خیری که از جانب خودت باشد و خشنودی تو در آن و به صلاح من باشد، خیری که در عافیت و تندرستی باشد ای صاحب فضل و بخشش.»
ص: 261
خَیْراً لِی فَإِنَّکَ تَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ (1).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ وَ وَلَدِهِ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْفَحَّامِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَحْمَدَ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیهم السلام قَالَ: إِذَا عَرَضَتْ لِأَحَدِکُمْ حَاجَةٌ فَلْیَسْتَشِرِ اللَّهَ رَبَّهُ فَإِنْ أَشَارَ عَلَیْهِ اتَّبَعَ وَ إِنْ لَمْ یُشِرْ عَلَیْهِ تَوَقَّفَ قَالَ فَقَالَ یَا سَیِّدِی وَ کَیْفَ أَعْلَمُ ذَلِکَ قَالَ تَسْجُدُ عَقِیبَ الْمَکْتُوبَةِ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ خِرْ لِی مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ تَتَوَسَّلُ بِنَا وَ تُصَلِّی عَلَیْنَا وَ تَسْتَشْفِعُ بِنَا ثُمَّ تَنْظُرُ مَا یُلْهِمُکَ تَفْعَلُهُ وَ هُوَ الَّذِی أَشَارَ عَلَیْکَ بِهِ (2).
وَ مِنْهُمَا، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: اسْتِخَارَةُ الْبَاقِرِ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنَّ خِیَرَتَکَ تُنِیلُ الرَّغَائِبَ وَ تُجْزِلُ الْمَوَاهِبَ وَ تُغَنِّمُ الْمَطَالِبَ وَ تُطَیِّبُ الْمَکَاسِبَ وَ تَهْدِی إِلَی أَحْمَدِ الْعَوَاقِبِ وَ تَقِی مَحْذُورَ النَّوَائِبِ اللَّهُمَّ یَا مَالِکَ الْمُلُوکِ أَسْتَخِیرُکَ فِیمَا عَزَمَ رَأْیِی عَلَیْهِ وَ قَادَنِی یَا مَوْلَایَ إِلَیْهِ فَسَهِّلْ مِنْ ذَلِکَ مَا تَوَعَّرَ وَ یَسِّرْ مِنْهُ مَا تَعَسَّرَ وَ اکْفِنِی فِی اسْتِخَارَتِیَ الْمُهِمَّ وَ ادْفَعْ عَنِّی کُلَّ مُلِمٍّ وَ اجْعَلْ عَاقِبَةَ أَمْرِی غُنْماً وَ مَحْذُورَهُ سِلْماً وَ بُعْدَهُ قُرْباً وَ جَدْبَهُ خِصْباً أَعْطِنِی یَا رَبِّ لِوَاءَ الظَّفَرِ فِیمَا اسْتَخَرْتُکَ فِیهِ وَ قَرِّرِ الْإِنْعَامَ فِیمَا دَعَوْتُکَ لَهُ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِالْإِفْضَالِ فِیمَا رَجَوْتُکَ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ (3).
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ أَمْراً فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً وَ مَا عَزَمَ لَکَ فَافْعَلْ وَ قُلْ فِی دُعَائِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ رَبِّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ خِرْ لِی فِی أَمْرِ کَذَا وَ کَذَا لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ خِیَرَةً مِنْ عِنْدِکَ مَا لَکَ فِیهِ رِضًا وَ لِی فِیهِ صَلَاحٌ فِی خَیْرٍ وَ عَافِیَةٍ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ.
ص: 261
روایت14.
محاسن: نوفلی با اسنادش گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس از درگاه خداوند متعال استخاره کند باید پی در پی آن را انجام دهد. (1)
محاسن: شهاب بن عبد ربّه از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: پدرم هرگاه میخواست برای کاری استخاره کند وضو میگرفت و دو رکعت نماز به جا میآورد و اگر خدمتکارش (کنیز) با او صحبت میکرد، میفرمود: سبحان الله، و سخن نمیگفت تا اینکه استخاره را به پایان میبرد. (2)
محاسن: مسعد بن صدقه گوید: از جعفر بن محمد علیهما السلام شنیدم که میفرمود: به جای «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ بِقُدْرَتِکَ » بگو: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِرَحْمَتِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ الْخَیْرَ بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهِ» زیرا عبارت اوّل شامل خیر و شرّ هر دو هست و چون با خدا شرط کردی که خیر و شرّ مرا مقدّر کن اگر دعایت، مستجاب شود این (خواستن شرّ) شرط خود توست بلکه بگو: «خداوندا از رحمت تو طلب خیر میکنم و از قدرت تو خیر میجویم که تو بر آشکار و نهان عالمی و رحمان و رحیمی، از تو مسألت دارم که بر محمّد و آل او درود فرستی چنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم فرستادی که تو حمید و مجیدی، خداوندا اگر این کار مورد نظر من برای دین و دنیا و آخرتم خیر است برایم میسّر کن و گر نه آن را از من و مرا از آن دور بگردان».(3)
محاسن: با همین اسناد از جعفر بن محمد علیه السلام روایت شده که فرمود: یکی از اجدادم میفرمود: «خداوندا همه سپاسها برای تو و همه خیرها بدست توست، خداوندا از رحمت تو خیر طلب میکنم و از قدرت تو خیر می جویم، که تو بر آن توانائی و من ناتوان، و تو میدانی و من نمیدانم و تو علّام الغیوب هستی، خداوندا آنچه به طاعت تو نزدیک، و از عصیان تو به دور است و مورد رضایت تو و ادا کننده حق توست آن را برایم میسر گردان و آنچه غیر از این است آن را از من و مرا از آن دور بگردان، که تو بر انجام آن لطیف و توانائی».(4)
مکارم الاخلاق: از سعد همین دو خبر روایت شده است. (5)
ص: 262
الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ اسْتَخَارَ اللَّهَ تَعَالَی فَلْیُوتِرْ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبِی إِذَا أَرَادَ الِاسْتِخَارَةَ فِی الْأَمْرِ تَوَضَّأَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ إِنْ کَانَتِ الْخَادِمَةُ لَتُکَلِّمُهُ فَیَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ لَا یَتَکَلَّمُ حَتَّی یَفْرُغَ (2).
وَ مِنْهُ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَقُولُ: لِیَجْعَلْ أَحَدُکُمْ مَکَانَ قَوْلِهِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ بِقُدْرَتِکَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِرَحْمَتِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ الْخَیْرَ بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهِ- وَ ذَلِکَ لِأَنَّ فِی قَوْلِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ بِقُدْرَتِکَ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ فَإِذَا اشْتَرَطْتَ فِی قَوْلِکَ کَانَ لَکَ شَرْطُکَ إِنِ اسْتُجِیبَ لَکَ وَ لَکِنْ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِرَحْمَتِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ الْخَیْرَ بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهِ لِأَنَّکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی أُرِیدُهُ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَیَسِّرْهُ لِی وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اصْرِفْنِی عَنْهُ (3).
وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ کَانَ بَعْضُ آبَائِی علیهم السلام یَقُولُ: اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ وَ بِیَدِکَ الْخَیْرُ کُلُّهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِرَحْمَتِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ الْخَیْرَ بِقُدْرَتِکَ عَلَیْهِ لِأَنَّکَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ فَمَا کَانَ مِنْ أَمْرٍ هُوَ أَقْرَبُ مِنْ طَاعَتِکَ وَ أَبْعَدُ مِنْ مَعْصِیَتِکَ وَ أَرْضَی لِنَفْسِکَ وَ أَقْضَی لِحَقِّکَ فَیَسِّرْهُ لِی وَ یَسِّرْنِی لَهُ وَ مَا کَانَ مِنْ غَیْرِ ذَلِکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اصْرِفْنِی عَنْهُ فَإِنَّکَ لَطِیفٌ لِذَلِکَ وَ الْقَادِرُ عَلَیْهِ (4).
المکارم، عن سعد: مثل الخبرین (5).
ص: 262
روایت15.
محاسن: جابر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: حضرت زین العابدین علیه السلام وقتی تصمیم حج یا عمره یا خرید و فروش یا آزاد کردن بردهای را میگرفت، غسل مینمود و دو رکعت نماز استخاره میخواند و در آن سوره حشر و الرحمن و معوّذتین و توحید را تلاوت مینمود و بعد می فرمود: خداوندا اگر این فلان و فلان کار برای دنیا و آخرتم خیر است آن را برایم میسّر گردان و مرا بر آن مصمّم بدار، اگر چه نزد من مکروه و ناملایم باشد. (1)
فتح الابواب: عثمان بن عیسی همین حدیث را روایت کرده است. (2)
و حسین بن سعید از عثمان عیسی همین حدیث را روایت کرده جز اینکه در حدیث نگفته است که امام علیه السلام سوره قل هو الله احد را قرائت کردهاند.
روایت16.
محاسن: علی بن اسباط از کسی که امام باقر علیه السلام برای او نقل فرموده، روایت میکند که فرمود: من هرگاه بخواهم در کار بزرگی استخاره کنم، صد بار از درگاه خداوند استخاره میکنم و اگر خرید یک رأس دام یا چیزی شبیه آن میبود، سه بار در جایگاه استخاره میکردم و این دعا را میخواندم: « پروردگارا از تو میخواهم به اینکه تو دانای بر نهان و آشکاری، که اگر میدانی فلان و فلان کار برایم خیر است، خیر آن را برایم مقدر فرما و آن را برایم آسان کن، و اگر میدانی که آن کار در دین و دنیا و آخرتم شرّ است، آن را به چیزی که برایم خیر است، برگردان و در آن با قضای خود مرا خشنود بگردان، چرا که تو دانائی و من دانا نیستم و تو توانائی و من توانا نیستم و کارها را به انجام میرسانی و من نمیتوانم انجام دهم، تو دانای بر نهانهائی.» (3)
محاسن: علی بن اسباط از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: در استخاره میگویی: « از خداوند طلب خیر میکنم و از خداوند میخواهم مرا توفیق و توانائی دهد و بر خداوند توکل مینمایم و هیچ جنبش و نیروئی نیست مگر با اذن خداوند. قصد انجام کاری را دارم، پس ای پروردگارم مسألت دارم اگر آن کار موجبات خشنودی تو را فراهم میآورد، حاجتم را برآورده کنی و اگر موجب خشم و غضب تو میشود مرا از آن بازداری و توفیق خشنودیش را به من عطا کنی». (4)
ص: 263
الْمَحَاسِنُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذَا هَمَّ بِأَمْرِ حَجٍّ أَوْ عُمْرَةٍ أَوْ بَیْعٍ أَوْ شِرَاءٍ أَوْ عِتْقٍ تَطَهَّرَ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ لِلِاسْتِخَارَةِ فَقَرَأَ فِیهَا سُورَةَ الْحَشْرِ وَ الرَّحْمَنِ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ کَذَا وَ کَذَا خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ خَیْراً لِی فِی دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَیَسِّرْهُ لِی رَبِّ اعْزِمْ عَلَی رُشْدِی وَ إِنْ کَرِهَتْ ذَلِکَ وَ أَبَتْهُ نَفْسِی (1).
الفتح، [فتح الأبواب] بالإسناد إلی شیخ الطائفة عن المفید عن ابن قولویه عن الکلینی عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن عثمان بن عیسی: مثله (2).
وَ بِالْإِسْنَادِ إِلَی الشَّیْخِ عَنِ ابْنِ أَبِی جِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَقُلْ فِیهِ إِنَّهُ یَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.
الْمَحَاسِنُ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَمَّنْ قَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنِّی إِذَا أَرَدْتُ الِاسْتِخَارَةَ فِی الْأَمْرِ الْعَظِیمِ اسْتَخَرْتُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ إِنْ کَانَ شِرَی رَأْسٍ أَوْ شِبْهِهِ اسْتَخَرْتُهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فِی مَقْعَدٍ أَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ کَذَا وَ کَذَا خَیْرٌ لِی فَخِرْهُ لِی وَ یَسِّرْهُ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ شَرٌّ لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَاصْرِفْهُ عَنِّی إِلَی مَا هُوَ خَیْرٌ لِی وَ رَضِّنِی فِی ذَلِکَ بِقَضَائِکَ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَقْضِی وَ لَا أَقْضِی إِنَّکَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ (3).
وَ مِنْهُ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَقُولُ فِی الِاسْتِخَارَةِ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ وَ أَسْتَقْدِرُ اللَّهَ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَی اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَرَدْتُ أَمْراً فَأَسْأَلُ إِلَهِی إِنْ کَانَ ذَلِکَ لَهُ رِضًا أَنْ یَقْضِیَ لِی حَاجَتِی وَ إِنْ کَانَ لَهُ سَخَطاً أَنْ یَصْرِفَنِی عَنْهُ وَ أَنْ یُوَفِّقَنِی لِرِضَاهُ (4).
ص: 263
روایت17.
فتح الابواب: علی اسباط گوید: بر امام رضا علیه السلام وارد شدم و از ایشان در باره رفتن به مصر از طریق خشکی و دریا پرسیدم. امام به من فرمود: در وقت نماز غیر واجب به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برو و دو رکعت نماز بخوان و صد یک بار از درگاه خداوند استخاره کن و بنگر خداوند چه چیزی برایت مقدّر نموده است.
و با همان اسناد علی بن مهزیار گوید: امام جواد علیه السلام برای ابراهیم بن شیبه نوشت: آنچه را که در باره زمینت که سلطان متعرض آن شده، از من کسب تکلیف کردی، دریافتم، پس صد بار از خداوند طلب خیر همراه با عافیت کن. و اگر پس از استخاره، فروش آن برایت خوشایند افتاد، آن را بفروش و انشاء الله تعالی زمین دیگری را به جای آن برگزین و در اثنای استخاره سخن نگو تا صد بار را تمام کنی انشاء الله.
توضیح
«احلولی» از حلاوۀ است. گفته میشود: حلی و احلولی یعنی شیرین و خوشایند شد.
روایت18.
فتح الابواب: کلینی در کتاب مجموعه رسائل ائمه صلوات الله علیهم در بخش مخصوص به سرورمان امام جواد علیه السلام گوید: نامهای برای علی بن اسباط: «بسم الله الرحمن الرحیم آنچه در باره دخترانت ذکر کردی دریافتم و اینکه کسی را همچون خودت نمییابی. پس رحمت خدا بر تو باد در این باره فکر نکن زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه کسی نزد شما آمد که از اخلاق و دین او راضی بودید، (دختر) به ازدواج او درآورید و اگر این دستور را به کار نبندید، در زمین فتنه و فسادی بزرگ پدید خواهد آمد. و آنچه را که در باره دو زمینت که سلطان متعرض آنها شده، از من کسب تکلیف کردی، دریافتم، پس صد بار از خداوند طلب خیر همراه با عافیت کن. اگر پس از استخاره، فروش آن برایت خوشایند افتاد، آن را بفروش انشاء الله زمین دیگری را به جای آن برگزین و باید استخاره را پس از خواندن دو رکعت نماز انجام دهی، و در اثنای استخاره سخن نگو تا صد بار را تمام کنی انشاء الله.
میگویم
سید قدّس سرّه پس از ذکر روایت عبد الله بن میمون قداح که در باب اول آوردیم و این فرموده امام «علی ایّ طرفیّ وقعت» را تفسیر کردیم، اینچنین میگوید: پس از حدیث مذکور در نسخه اصلیای که از آن روایت کردم و آن نسخه قدیمی منقولی است، دعای دیگری را دیدیم که نمیدانم آیا آن به روایت متصل است یا اینکه بخشی از آن روایت است، یا اینکه زیادتی بر آن
ص: 264
الفتح، [فتح الأبواب] بِإِسْنَادِهِ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ ابْنِ أَبِی جِیدٍ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَسَأَلْتُهُ عَنِ الْخُرُوجِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ إِلَی مِصْرَ فَقَالَ لِیَ ائْتِ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَیْرِ وَقْتِ صَلَاةٍ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً فَانْظُرْ مَا ذَا یَقْضِی اللَّهُ.
وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فِی الْأَدْعِیَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: کَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام إِلَی إِبْرَاهِیمَ بْنِ شَیْبَةَ- فَهِمْتُ مَا اسْتَأْمَرْتَ فِیهِ مِنْ ضَیْعَتِکَ الَّتِی تَعَرَّضَ لَکَ السُّلْطَانُ فِیهَا فَاسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ فَإِنِ احْلَوْلَی بِقَلْبِکَ بَعْدَ الِاسْتِخَارَةِ بَیْعُهَا فَبِعْهَا وَ اسْتَبْدِلْ غَیْرَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَا تَتَکَلَّمْ بَیْنَ أَضْعَافِ الِاسْتِخَارَةِ حَتَّی تُتِمَّ الْمِائَةَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
فإن احلولی من الحلاوة یقال حلی و احلولی.
الفتح، [فتح الأبواب] بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ فِیمَا صَنَّفَهُ مِنْ کِتَابِ رَسَائِلِ الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فِیمَا یَخْتَصُّ بِمَوْلَانَا الْجَوَادِ علیه السلام فَقَالَ: وَ مِنْ کِتَابٍ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ فَهِمْتُ مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَمْرِ بَنَاتِکَ وَ أَنَّکَ لَا تَجِدُ أَحَداً مِثْلَکَ فَلَا تُفَکِّرْ فِی ذَلِکَ رَحِمَکَ اللَّهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِذَا جَاءَکُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ خُلُقَهُ وَ دِینَهُ فَزَوِّجُوهُ وَ إِنْ لَا تَفْعَلُوا تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ وَ فَهِمْتُ مَا اسْتَأْمَرْتَ فِیهِ مِنْ أَمْرِ ضَیْعَتَیْکَ اللَّتَیْنِ تَعَرَّضَ لَکَ السُّلْطَانُ فِیهِمَا فَاسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ فَإِذَا احْلَوْلَی فِی قَلْبَکِ بَعْدَ الِاسْتِخَارَةِ فَبِعْهُمَا وَ اسْتَبْدِلْ غَیْرَهُمَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لْتَکُنِ الِاسْتِخَارَةُ بَعْدَ صَلَاتِکَ رَکْعَتَیْنِ وَ لَا تُکَلِّمْ أَحَداً بَیْنَ أَضْعَافِ الِاسْتِخَارَةِ حَتَّی تُتِمَّ مِائَةَ مَرَّةٍ.
قال السید قدس سره بعد إیراد روایة عبد الله بن میمون القداح التی أوردناها فی الباب الأول و فسرنا منها قوله علی أی طرفی وقعت ما هذا لفظه رأیت بعد هذا الحدیث المذکور فی الأصل الذی رویته منه و هو أصل عتیق مأثور دعاء و ما أعلم هل هو متصل بالحدیث و أنه منه أو هو زیادة علیه
ص: 264
و خارج از آن است. و الفاظ و معنای دعا به صورت زیر است:
«پروردگارا من با دانائیت از تو طلب خیر دارم و با توانائیت از تو یاری میطلبم و با اسم بزرگت از تو میخواهم، اگر فلان و فلان کار برای من در دین و دنیا و آخرتم و هم اکنون و در آینده خیر و برکت است، آن را برایم مقدّر فرما و آن را بر من آسان بگردان و اگر شرّ است، با رحمت خود از من بازگردان چرا که تو توانائی و من توانا نیستم و تو دانائی و من دانا نیستم و تو نهانها را میدانی».
فتح الابواب: از جابر بن عبدالله روایت شده که گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به ما استخاره یاد میداد چنان که سوره قرآن می آموخت، و میفرمود وقتی یکی از شما قصد کاری دارد دو رکعت نماز غیر واجب بخواند، و بگوید: «خداوندا من از علم تو خیر را میجویم و از قدرت تو توانائی میطلبم، و فضل و احسان تو را مسألت مینمایم، که تو توانائی و من ناتوان و تو میدانی و من نمیدانم، و تو علّام الغیوب هستی، خداوندا اگر این کار را برای دین و دنیا و عاقبت کارم - یا بگوید: کار را برای اکنون و آینده - خیر میدانی آن را برایم مقدر کن، و بر من آسان بگردان و مبارک قرار ده، و اگر آن را برای دین و دنیا و عاقبتم - یا بگوید: کار را برای اکنون - شرّ میدانی، آن را از من بگردان و خیر را از هر جا که باشد برایم مقدر کن و مرا به آن خشنود بدار». و حاجتش را نام میبرد.
مکارم الاخلاق: از جابر همین حدیث روایت شده است. (1)
روایت19.
فتح الابواب: به نقل از فردوس الاخبار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای انس هرگاه قصد انجام کاری را داشتی، در باره آن هفت بار از درگاه خداوند استخاره کن سپس به آنچه زودتر به دلت راه مییابد بنگر، زیرا خیر در آن است. یعنی آن را انجام بده.
فتح الابواب: به نقل از کتاب یکی از مخالفان در وصیتهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام آمده است که: ای علی هرگاه قصد کاری را داشتی از درگاه خداوند استخاره کن، سپس به آنچه خداوند برای تو انتخاب میکند راضی باش که در دنیا و آخرت سعادتمند خواهی شد.
فتح الابواب: به نقل از کتاب یکی از مخالفان گوید: از یکی از عالمان به من خبر رسیده که گوید: هر کس قصد انجام کاری را داشت، با کسی مشورت نکند تا اینکه در باره آن با خداوند مشورت نماید، به این صورت که ابتدا از درگاه خداوند استخاره کند، سپس با او در باره آن کار
ص: 265
و خارج عنه و ها هو علی لفظه و معناه اللهم إنی أستخیرک بعلمک و أستعینک بقدرک و أسألک باسمک العظیم إن کان کذا و کذا خیرا لی فی دینی و دنیای و آخرتی و عاجل أمری و آجله فقدره لی و یسره لی و إن کان شرا فاصرفه عنی برحمتک فإنک تقدر و لا أقدر و تعلم و لا أعلم و أنت علام الغیوب.
الفتح، [فتح الأبواب] قَالَ قَالَ الْحُمَیْدِیُّ فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ رُوِیَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُعَلِّمُنَا الِاسْتِخَارَةَ فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا کَمَا یُعَلِّمُنَا السُّوَرَ مِنَ الْقُرْآنِ یَقُولُ إِذَا هَمَّ أَحَدُکُمْ بِالْأَمْرِ فَلْیَرْکَعْ رَکْعَتَیْنِ مِنْ غَیْرِ الْفَرِیضَةِ ثُمَّ لْیَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَقْدِرُکَ بِقُدْرَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ الْعَظِیمِ فَإِنَّکَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا خَیْرٌ لِی فِی دِینِی وَ مَعَاشِی وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی أَوْ قَالَ عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَاقْدِرْهُ لِی وَ یَسِّرْهُ لِی ثُمَّ بَارِکْ لِی فِیهِ اللَّهُمَّ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ شَرٌّ لِی فِی دِینِی وَ مَعَاشِی وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی أَوْ قَالَ عَاجِلِ أَمْرِی فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اصْرِفْنِی عَنْهُ وَ اقْدِرْ لِیَ الْخَیْرَ حَیْثُ کَانَ ثُمَّ رَضِّنِی بِهِ قَالَ وَ یُسَمِّی حَاجَتَهُ.
المکارم، عن جابر: مثله (1).
الفتح، [فتح الأبواب] نَقْلًا مِنْ فِرْدَوْسِ الْأَخْبَارِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَا أَنَسُ إِذَا هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَاسْتَخِرْ رَبَّکَ فِیهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ انْظُرْ إِلَی الَّذِی یَسْبِقُ إِلَی قَلْبِکَ فَإِنَّ الْخِیَرَةَ فِیهِ یَعْنِی افْعَلْ ذَلِکَ.
وَ مِنْهُ نَقْلًا عَنْ کِتَابِ بَعْضِ الْمُخَالِفِینَ فِی وَصَایَا النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام: یَا عَلِیُّ إِذَا أَرَدْتَ فَاسْتَخِرْ رَبَّکَ ثُمَّ ارْضَ مَا یُخَیِّرُ لَکَ تَسْعَدْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.
مِنْهُ نَقْلًا عَنْ کِتَابِ بَعْضِ الْمُخَالِفِینَ أَنَّهُ قَالَ: بَلَغَنِی عَنْ بَعْضِ الْعُلَمَاءِ قَالَ مَنْ أَرَادَ أَمْراً فَلَا یُشَاوِرْ أَحَداً حَتَّی یُشَاوِرَ اللَّهَ فِیهِ بِأَنْ یَسْتَخِیرَ اللَّهَ أَوَّلًا ثُمَ
ص: 265
مشورت کند، زیرا هرگاه مشورت کردن را با خداوند آغاز کند، خداوند خیر را بر زبان هر کدام از مخلوقاتش که بخواهد جاری میکند. سپس باید دو رکعت نماز بخواند که در آن قل یا ایها الکافرون و قل هوالله احد را میخواند. سپس باید خداوند را حمد و ثنا بگوید . بر پیامبر و خاندان ایشان صلی الله علیه و آله درود و صلوات بفرستد و میگوید: «پروردگار اگر این کار برایم در دین و دنیا خیر است، آن را برایم میسر و مقدر فرما و اگر اینگونه نیست، آن را از من دور بگردان.» هر وقت این کار را انجام دهد خداوند دعای او را اجابت مینماید .
گوید: و دیدم که او در آخرین رکعت نماز شب در حالت سجده صد بار «أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ » را میگفت و گفته شده حتی در آخرین سجده از دو رکعت نماز صبح صد بار از درگاه خداوند استخاره میکرد و خداوند را حمد و ثنا میگفت و بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود و صلوات میفرستاد و صد و یک صلوات را تمام میکرد، و میگفت: «ای بیناترین بینایان، ای شنواترین شنوایان، ای کسی که زودتر از همه به حساب میرسی، ای مهربانترین مهربانان، بر محمد و آل محمد درود بفرست و در فلان کار برایم خیر و خوبی مقدر فرما. و همچنین بگو:معبودی جز خدای بزرگ و بلند مرتبه نیست و معبودی جز خدای بردبار و کریم ، پروردگارم به حرمت محمد و آل او بر محمد و آل محمد درود بفرست و در این کار در دنیا و آخرت خیر همراه با عافیت و تندرستی مقدر بفرما».
و از همان کتاب از عمرو بن حریث روایت شده که گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: دو رکعت نماز بگذار و از درگاه خداوند استخاره کن. سوگند به خداوند هیج مسلمانی از درگاه خداوند استخاره و طلب خیر نمیکند مگر اینکه خداوند همواره برای او خیر پیش آورد.
سید گوید: و این حدیث را با الفاظش با إسناد به جدّم در آنچه در کتاب تهذیب الاحکام (1) و کتاب مصباح کبیر (2) نقل کرده، روایت کردم.
مصباح المتهجد: از یحیی حلبی همین حدیث روایت شده است.
روایت20.
فتح الابواب: جابر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که
ص: 266
یُشَاوِرَ فِیهِ فَإِنَّهُ إِذَا بَدَأَ بِاللَّهِ أَجْرَی لَهُ الْخِیَرَةَ عَلَی لِسَانِ مَنْ شَاءَ مِنَ الْخَلْقِ ثُمَّ لْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ- بِ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ لْیَحْمَدِ اللَّهَ وَ لْیُثْنِ عَلَیْهِ وَ لْیُصَلِّ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ فَیَسِّرْهُ لِی وَ قَدِّرْهُ لِی وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی- فَإِذَا فَعَلَ هَکَذَا اسْتَجَابَ اللَّهُ دُعَاءَهُ.
قَالَ: وَ رَأَیْتُ أَیْضاً أَنَّهُ یَقُولُ فِی آخِرِ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ هُوَ سَاجِدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ وَ قِیلَ بَلْ یَسْتَخِیرُهُ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنْ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ یَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ یُتِمُّ الْمِائَةَ وَ الْوَاحِدَةَ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ خِرْ لِی فِی کَذَا وَ قُلْ أَیْضاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ رَبِّ بِحُرْمَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خِرْ لِی فِی کَذَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ خِیَرَةً فِی عَافِیَةٍ.
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ إِلَی شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَخِرِ اللَّهَ فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ مُسْلِمٌ إِلَّا خَارَ اللَّهُ لَهُ الْبَتَّةَ.
قال السید و رویت هذا الحدیث بألفاظه بإسنادی إلی جدی فیما رواه فی کتاب تهذیب الأحکام (1)
و کتاب المصباح الکبیر(2).
المتهجد، عن یحیی الحلبی: مثله.
الفتح، [فتح الأبواب] بِالْإِسْنَادِ إِلَی الشَّیْخِ عَنِ ابْنِ أَبِی جِیدٍ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ وَ رَوَاهُ حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الْإِمَامِ الْبَاقِرِ علیه السلام
ص: 266
فرمود: حضرت زین العابدین علیه السلام وقتی تصمیم حج یا عمره یا خرید و فروش یا آزاد کردن بردهای را میگرفت، غسل مینمود و دو رکعت نماز استخاره میخواند و در آن بعد از فاتحه، سوره حشر و الرحمن را قرائت میفرمود و بعد از آن معوّذتین و توحید را تلاوت مینمود. در هر رکعت این کار را انجام میداد. و چون نماز را به پایان میبرد پس از سلام نماز در حالت نشسته می فرمود: «خداوندا اگر فلان و فلان کار برایم در دین و دنیا و آخرت و اکنون و آینده کارم خیر است آن را به بهترین و کاملترین وجه ممکن برایم میسّر گردان، و اگر برایم در دین و دنیا و آخرت و اکنون و آینده کارم شرّ است، آن را از من بازگردان. پروردگارم مرا به مصلحتم راهنمایی فرما اگر چه نزد من مکروه و ناپسند باشد.»
مصباح المتهجد: جابر از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: حضرت زین العابدین علیه السلام وقتی تصمیم حج یا ... را میگرفت. تا این فرمود: «سپس معوذتین را تلاوت مینمود سپس میفرمود: پروردگارا» تا این فرموده: «و دنیا و آخرتم» در دو موضع و «أَجَلِّهَا» به جای «أَکْمَلِهَا» ذکر شده و در پایان روایت اینگونه آمده است: «اگر چه نزد من مکروه و ناملایم باشد.»
روایت21.
فتح الابواب: مُحَمَّد بْن عَلِیّ بْن الْحُسَیْن بْن عَلِیّ بْن أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام از عَلِیّ بْن الْحُسَیْن حدیث فرموده که فرمود: حضرت علی علیه السلام فرمود: همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رازی داشت که به ندرت کسی آن را میفهمید، و ایشان میفرمود و من میگویم: لعنت خداوند و فرشتگان و پیامبران و فرستادگان و مخلوقات نیک او بر کسانی که راز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را برای غیر معتمدان إفشا میکنند. پس راز رسول خداوند را پنهان دارید من شنیدم که میفرمود: ای علی ابن ابی طالب سوگند به خدا من با تو سخن نگفتم مگر آنچه گوشهایم شنیده و قلبم درک کرده و چشمانم دیده است، اگر از جانب خداوند نبوده از فرستادهاش یعنی جبرئیل علیه السلام بوده است. پس بر حذر باش ای علی که راز مرا فاش نکنی زیرا من از خداوندم خواستم سوز و گداز آتش جهنم را به کسی بچشاند که راز مرا فاش کند.
سپس فرمود: ای علی! بیشتر مردم هر چند عبادتشان اندک باشد هرگاه به آنچه میگویم عمل کنند، در سختترین سختی و بهترین تلاش هستند و اگر سرکشان این امت نبودند، این راز را آشکار مینمودم
ص: 267
أَنَّهُ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام إِذَا هَمَّ بِحَجٍّ أَوْ عُمْرَةٍ أَوْ بَیْعٍ أَوْ شِرَاءٍ أَوْ عِتْقٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ تَطَهَّرَ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ لِلِاسْتِخَارَةِ یَقْرَأُ فِیهِمَا بَعْدَ الْفَاتِحَةِ سُورَةَ الْحَشْرِ وَ الرَّحْمَنِ ثُمَّ یَقْرَأُ بَعْدَهَا الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ یَفْعَلُ هَذَا فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ بَعْدَ التَّسْلِیمِ وَ هُوَ جَالِسٌ- اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ کَذَا وَ کَذَا خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَیَسِّرْهُ لِی عَلَی أَحْسَنِ الْوُجُوهِ وَ أَکْمَلِهَا اللَّهُمَّ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَاصْرِفْهُ عَنِّی رَبِّ اعْزِمْ لِی عَلَی رُشْدِی وَ إِنْ کَرِهَتْهُ نَفْسِی.
الْمُتَهَجِّدُ، رَوَی جَابِرٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِذَا هَمَّ بِأَمْرِ حَجٍّ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ یَقْرَأُ الْمُعَوِّذَتَیْنِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فِی الْمَوْضِعَیْنِ وَ أَجَلِّهَا مَکَانَ أَکْمَلِهَا- وَ فِی آخِرِهِ وَ إِنْ کَرِهَتْ ذَلِکَ وَ أَبَتْهُ نَفْسِی (1).
الفتح، [فتح الأبواب] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَعْقُوبَ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یُونُسَ الْیَمَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْأَصْبَحِیِّ وَ سُلَیْمَانَ بْنِ عُمَرَ الْأَصْبَحِیِّ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: إِنَّهُ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِرٌّ قَلَّمَا عُثِرَ عَلَیْهِ وَ کَانَ یَقُولُ وَ أَنَا أَقُولُ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ مَلَائِکَتِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ صَالِحِی خَلْقِهِ عَلَی مُفْشِی سِرِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی غَیْرِ ثِقَةٍ فَاکْتُمُوا سِرَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أُحَدِّثُکَ إِلَّا عَلَی مَا سَمِعَتْهُ أُذُنَایَ وَ وَعَی قَلْبِی وَ نَظَرَ بَصَرِی إِنْ لَمْ یَکُنْ مِنَ اللَّهِ فَمِنْ رَسُولِهِ یَعْنِی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَإِیَّاکَ یَا عَلِیُّ أَنْ تُضِیعَ سِرِّی فَإِنِّی قَدْ دَعَوْتُ اللَّهَ أَنْ یُذِیقَ مَنْ أَضَاعَ سِرِّی هَذَا حَرَّ جَهَنَّمَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنْ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ وَ إِنْ قَلَّ تَعَبُّدُهُمْ إِذَا عَمِلُوا مَا أَقُولُ کَانُوا فِی أَشَدِّ الْعَنَاءِ وَ أَفْضَلِ الِاجْتِهَادِ وَ لَوْ لَا طُغَاةُ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَبَیَّنْتُ هَذَا السِّرِّ وَ
ص: 267
اما دریافتم که با این کار دین تباه میشود. پس خوشایند دانستم آن راز فقط به افراد مورد اعتماد برسد.
هنگامی که شب معراج مرا به آسمان هفتم بردند، چشمانم به شکافی در میان عرش افتاد که همچون دیگ میجوشید. هنگامی که خواستم برگردم، مرا در کنار آن شکاف نشاندند سپس مرا ندا کردند: ای محمد همانا پروردگارت بر تو سلام می رساند و به تو میگوید: به راستی که تو باکرامتترین مخلوقات نزد اوئی و علمی نزد اوست که از همه پیامبرانش و همه امتهایشان به جز تو و امتت نگاهداشته و پنهان کرده است، کسانی از امتت که از آنان برای خداوند راضی هستی آن علم را پس از خود نزدشان بازگو کن، کسانی که خداوند از آنان خشنود گشته به گونهای که پس از گفتن آن(راز) هیچ گناهی پیش از آن و هیچ ترسی از آنچه پس از آن میآید، به آنها نمیرسد. و از این جهت تو را امر کردم که آن را پنهان داری تا عمل کنندگان بدان نگویند، این برای ما از هر طاعت و عبادتی کفایت میکند.
علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن محمد طاووس گوید: سپس از جمله رازهای این دعا را بیان فرمود که به این الفاظ است: ای محمد و هر کس قصد انجام دو کار را داشته باشد و دوست داشته باشد که آن کاری را که در نزد من خوشایندتر است انتخاب کند، او را ملزم میکنم هنگامی که بخواهد آن را انجام دهد بگوید:
«پروردگارا با علم خود برایم انتخاب کن و با علمت مرا به خشنودی و محبت خود توفیق بده. پروردگارا با توانائی و قدرتت برای من (خیر) را برگزین و با قدرتت مرا از خشم و غضبت دور بدار. پروردگارا از این دو کار - آن دو کار را نام میبری - که میخواهم انجام دهم کاری را برایم انتخاب کن که برایم خوشایندتر و در نزد تو محبوبتر، و به تو نزدیکتر و پسندیدهتر است پروردگارا من با قدرت تو که با آن علم همه چیزها را از همه مخلوقات پنهان داشتی از تو مسألت دارم، چرا که تو به اراده و نهان و آشکار من دانائی. پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و در آنچه از تو طلب خیر کردم، موی پیشانی مرا بگیر و به طرف چیزی ببر که آن را موجبات خشنودیت را در آنچه از درگاه تو استخاره کردم فراهم آورد تا کاری را بر من لازم کنی که در آن کار به حکم تو خشنود شوم، و به قضاوت تو اعتماد، و به قدرت تو بسنده کنم و خواسته و اراده مرا با اراده خود مخالف قرار مده و آنچه که قصد انجامش را دارم با آنچه که تو میخواهی، دور مگردان. با قدرتت که بدان قضاوت میکنی، آنچه را که میپسندی را بر آنچه که من میپسندم، غلبه کن و با خواسته و اراده خود، بر خواسته من غلبه کن و راه آسانی که بدان از صاحبش خشنود میگردی، پیش پای من بگذار و پس از آنکه کارم را به تو واگذار کردم با رحمتت که همه چیز را فرا گرفته است، مرا خوار و ذلیل مگردان. پروردگارا خیر و برکتت را در قلبم قرار بده و قلبم را برای ملزم بودن بدان بگشای ای بخشنده، آمین رب العالمین.» زیرا هرگاه آن دعا را بگوید، سود و منفعتش را در اکنون و آینده برای او انتخاب میکنم.
ص: 268
لَکِنِّی عَلِمْتُ أَنَّ الدِّینَ إِذاً یَضِیعُ فَأَحْبَبْتُ أَنْ لَا یَنْتَهِیَ ذَلِکَ إِلَّا إِلَی ثِقَةٍ إِنِّی لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فُتِحَ لِی بَصَرِی إِلَی فُرْجَةٍ فِی الْعَرْشِ تَفُورُ کَمَا یَفُورُ الْقِدْرُ فَلَمَّا أَرَدْتُ الِانْصِرَافَ أُقْعِدْتُ عِنْدَ تِلْکَ الْفُرْجَةِ ثُمَّ نُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِنَّکَ أَکْرَمُ خَلْقِهِ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ عِلْمٌ قَدْ زَوَاهُ یَعْنِی خَزَنَهُ عَنْ جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ وَ جَمِیعِ أُمَمِهِمْ غَیْرَکَ وَ غَیْرَ أُمَّتِکَ لِمَنِ ارْتَضَیْتَ لِلَّهِ مِنْهُمْ أَنْ یَنْشُرَهُ لِمَنْ بَعْدَهُ لِمَنِ ارْتَضَی اللَّهُ مِنْهُمْ أَنَّهُ لَا یُصِیبُهُمْ بَعْدَ مَا یَقُولُونَهُ ذَنْبٌ کَانَ قَبْلَهُ وَ لَا مَخَافَةُ مَا یَأْتِی مِنْ بَعْدِهِ وَ لِذَلِکَ آمُرُکَ بِکِتْمَانِهِ لِئَلَّا یَقُولُ الْعَامِلُونَ حَسْبُنَا هَذَا مِنَ الطَّاعَةِ یَقُولُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّاوُسُ ثُمَّ ذَکَرَ فِی جُمْلَةِ أَسْرَارِ هَذَا الدُّعَاءِ مَا هَذَا لَفْظُهُ یَا مُحَمَّدُ وَ مَنْ هَمَّ بِأَمْرَیْنِ فَأَحَبَّ أَنْ أَخْتَارَ لَهُ أَرْضَاهُمَا لِی فَأُلْزِمَهُ إِیَّاهُ فَلْیَقُلْ حِینَ یُرِیدُ ذَلِکَ- اللَّهُمَّ اخْتَرْ لِی بِعِلْمِکَ وَ وَفِّقْنِی بِعِلْمِکَ لِرِضَاکَ وَ مَحَبَّتِکَ اللَّهُمَّ اخْتَرْ لِی بِقُدْرَتِکَ وَ جَنِّبْنِی بِقُدْرَتِکَ مَقْتَکَ وَ سَخَطَکَ اللَّهُمَّ اخْتَرْ لِی فِیمَا أُرِیدُ مِنْ هَذَیْنِ الْأَمْرَیْنِ وَ تُسَمِّیهِمَا أَسَرَّهُمَا إِلَیَّ وَ أَحَبَّهُمَا إِلَیْکَ وَ أَقْرَبَهُمَا مِنْکَ وَ أَرْضَاهُمَا لَکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِی زَوَیْتَ بِهَا عِلْمَ الْأَشْیَاءِ کُلِّهَا عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ فَإِنَّکَ عَالِمٌ بِهَوَایَ وَ سَرِیرَتِی وَ عَلَانِیَتِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اسْفَعْ بِنَاصِیَتِی إِلَی مَا تَرَاهُ لَکَ رِضًا فِیمَا اسْتَخَرْتُکَ فِیهِ حَتَّی تُلْزِمَنِی مِنْ ذَلِکَ أَمْراً أَرْضَی فِیهِ بِحُکْمِکَ وَ أَتَّکِلُ فِیهِ عَلَی قَضَائِکَ وَ أَکْتَفِی فِیهِ بِقُدْرَتِکَ وَ لَا تَقْلِبْنِی وَ هَوَایَ لِهَوَاکَ مُخَالِفاً وَ لَا بِمَا أُرِیدُ لِمَا تُرِیدُ مُجَانِباً اغْلِبْ بِقُدْرَتِکَ الَّتِی تَقْضِی بِهَا مَا أَحْبَبْتَ عَلَی مَنْ أَحْبَبْتُ بِهَوَاکَ هَوَایَ وَ یَسِّرْنِی لِلْیُسْرَی الَّتِی تَرْضَی بِهَا عَنْ صَاحِبِهَا وَ لَا تَخْذُلْنِی بَعْدَ تَفْوِیضِی إِلَیْکَ أَمْرِی بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ اللَّهُمَّ أَوْقِعْ خِیَرَتَکَ فِی قَلْبِی وَ افْتَحْ قَلْبِی لِلُزُومِهَا یَا کَرِیمُ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ- فَإِنَّهُ إِذَا قَالَ ذَلِکَ اخْتَرْتُ لَهُ مَنَافِعَهُ فِی الْعَاجِلِ وَ الْآجِلِ.
ص: 268
توضیح
«اسفع بناصیتی» یعنی پیشانی مرا بگیر و به سمت چیزی ببر و برسان که آن را مایه خشنودی و رضایت خود میبینی. جوهری گوید: «سفعت بناصیتی» یعنی پیشانی مرا گرفتی.از همین کلمه است سخن خداوند که میفرماید: «لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ».
«بقدرتک» یعنی با نیروی خود یا با تقدیر خود. «بهواک هوای» کفعمی گوید: یعنی با اراده خود بر اراده من غلبه کن. و معنای آن طلب رضایت بدان است. و میگویم: این دعا از جمله دعاهای راز است و کفعمی و دیگران آن را ذکر کرده اند و انشاء الله تعالی در کتاب دعا با سندش آن را میآوریم.
روایت22.
فتح الابواب: از جمله دعاهای صحیفه از حضرت زین العابدین علیه السلام از نسخه ای که تاریخ کتابت آن سال چهارصد و پانزده است گفت از جمله دعاهای حضرت در استخاره این است
«بار خدایا من به دانائیت از تو خیر و نیکی درخواست مینمایم، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و خیر و نیکی را برایم مقدّر فرما، و شناسائی اختیار و برگزیدن را به ما الهام نما و آن را وسیله خوشنودی به آنچه برای ما مقدّر کرده ای و وسیله سر فرود آوردن به آنچه حکم نموده ای قرار ده، و نگرانی شکّ و دو دلی را از ما دور کن، و ما را به یقین و باور اخلاصدارندگان تأیید و کمک فرما و ما را به ناتوانی شناسائی آنچه اختیار کرده ای گرفتار مفرما که تقدیر تو را سبک شماریم، و جای رضا و خوشنودیت را ناپسندیده بدانیم، و به راهی که از نیکی انجام و پایان کار دورتر و به خلاف عافیت و رهائی یافتن (از بدی) نزدیکتر است برگردیم. آنچه را از تقدیر تو که نمی پسندیم پیش ما محبوب گردان، و آنچه را از قضای تو که دشوار میداریم بر ما آسان فرما و فرمانبری برای مشیّت و خواسته ات را که بر ما وارد نموده ای به ما الهام گردان تا آنچه را دوست داری (خواسته ای) ناپسند نشماریم، و آنچه را ناپسند داری برنگزینیم و کار ما را به راهی که پایانش پسندیده تر و مرجع و بازگشتش گرامیتر است به پایان رسان، زیرا تو چیز نیکو عطا میکنی، و نعمت بزرگ میبخشی، و آنچه میخواهی به جا میآوری.»
توضیح
این دعا از دعاهای صحیفه شریفه است و من در اینجا آن را به خاطر اختلافی که با نسخه مشهور از لحاظ سند و متن دارد، ذکر کردم.
«الازاحه» یعنی دور کردن، یعنی شک و تردید کسانی
ص: 269
و اسفع بناصیتی أی خذها جاذبا و موصلا إلی ما تراه لک رضا قال الجوهری سفعت بناصیتی أی أخذت و منه قوله تعالی لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ بقدرتک أی بقوتک أو بتقدیرک بهواک هوای قال الکفعمی أی بإرادتک إرادتی و المعنی طلب رضاه به (1)
و أقول هذا الدعاء من أدعیة السر و أورده الکفعمی و غیره و سیأتی فی کتاب الدعاء بسندها إن شاء الله تعالی (2).
الفتح، [فتح الأبواب] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا وَ الشَّیْخِ أَسْعَدَ بْنِ عَبْدِ الْقَاهِرِ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُظَفَّرِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شَلَقَانَ الْمِصْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَعْلَمِ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ الْمُتَوَکِّلِ بْنِ هَارُونَ الْبَلْخِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَیْدٍ وَ عَنْ مَوْلَانَا جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام فِیمَا رَوَیَاهُ مِنْ أَدْعِیَةِ الصَّحِیفَةِ عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام مِنْ نُسْخَةٍ تَارِیخُ کِتَابَتِهَا سَنَةُ خَمْسَ عَشْرَةَ وَ أَرْبَعِ مِائَةٍ قَالَ وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه السلام فِی الِاسْتِخَارَةِ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْضِ لِی بِالْخِیَرَةِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ الِاخْتِیَارِ وَ اجْعَلْ لَنَا ذَرِیعَةً إِلَی الرِّضَا بِمَا قَضَیْتَ وَ التَّسْلِیمِ لِمَا حَکَمْتَ وَ أَزِحْ عَنَّا رَیْبَ أَهْلِ الِارْتِیَابِ وَ أَیِّدْنَا بِیَقِینِ الْمُخْلَصِینَ وَ لَا تَسُمْنَا عَجْزَ الْمَعْرِفَةِ عَمَّا تَخَیَّرْتَ فَنَغْمِطَ قَدْرَکَ وَ نَکْرَهَ مَوَاضِعَ قَضَائِکَ وَ نَجْنَحَ إِلَی الَّتِی هِیَ أَبْعَدُ مِنْ حُسْنِ الْعَاقِبَةِ وَ أَقْرَبُ مِنْ ضَرَرِ الْعَافِیَةِ حَبِّبْ إِلَیْنَا مَا نَکْرَهُ مِنْ قَضَائِکَ وَ سَهِّلْ عَلَیْنَا مَا تستصعب [نَسْتَصْعِبُ] مِنْ حُکْمِکَ وَ أَلْهِمْنَا الِانْقِیَادَ لِمَا أَوْرَدْتَ عَلَیْنَا مِنْ مَشِیَّتِکَ فَلَا نَکْرَهُ مَا أَحْبَبْتَ وَ لَا نَتَخَیَّرُ مَا کَرِهْتَ وَ اخْتِمْ لَنَا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ وَ أَحْمَدُ عَاقِبَةً وَ أَکْرَمُ مَصِیراً إِنَّکَ تُفِیدُ الْکَرِیمَةَ وَ تُعْطِی الْحَسَنَةَ وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ.
هذا الدعاء من أدعیة الصحیفة الشریفة و إنما أوردته هنا للاختلاف بینه و بین النسخة المشهورة سندا و متنا و الإزاحة الإبعاد أی أبعد عنا شک الذین
ص: 269
را که در قضاوت و حکم نیکوی خداوند بر خلقش شک و تردید دارند را از ما دور کن. «لا تسمنا» با ضمه سین یعنی بر ما وارد نکن. و در برخی نسخهها با کسره سین ذکر شده است. کفعمی رحمه الله گوید: یعنی آن را نشانه و علامتی برای ما قرار مده، و بهتر و شایستهتر این است که گفته شود با رفع سین است یعنی «لا تولّنا» یعنی ما را از کسانی که معرفت و شناخت ضعیفی دارند قرار مده. و از همین کلمه سخن خداوند است که فرموده: «» { که بر شما عذاب سخت روا می داشتند} یعنی «یولونکم». «فنغمط قدرک» یعنی سبک شماریم. «ما نستصعب» یعنی آن را سخت و دشوار بدانیم. کفعمی گوید: «الکریمه» هر چیزی است که گرامی داشته شود و «کرائم المال» بهترین مال و اموال است. و «الجسیمه» یعنی بزرگ. و «جسم الشیء» یعنی بزرگ شد.
روایت23.
فتح الابواب: محمد بن علی بن محمد در کتابی که درباره «أعمال» دارد گوید: دعای استخاره از امام صادق علیه السلام، پس از نماز استخاره آن را میخوانی و میگویی: «خدایا، تو اقوامی آفریدی که به بخت و اقبال ستارگان در وقت حرکت و سکونشان و تصرف و بسته شدن و گشوده شدنشان پناه می برند و مرا به گونه ای آفریدی که از پناه بردن به بخت و اقبال ستارگان و طلب خیرخواهی از آنان بیزاری جویم و تنها به تو پناه ببرم و یقین کنم که تو از موقعیت ستارگان احدی را بر غیب خود آگاه نکردی و راه دستیابی به کارهای ستارگان را برای کسی هموار نکردی و تو می توانی ستارگان را در مدارهایشان از حالت سعدِ عام و خاص به حالت نحس منتقل کنی و از حالت نحس زیان آور عام به موقعیت سعد منتقل نمایی؛ زیرا قطعاً تو آنچه بخواهی محو و اثبات می کنی و اُم الکتاب نزد توست. زیرا که آنها مخلوقی از مخلوقات تو و آفریده از آفریدههای تو هستند. کسی را که به آفریده ای همانند خود اعتماد کرد و در رسیدن به خیر تنها به خویش تکیه نمود، خوشبخت نکردی و آن همانهایند و کسی را که بر آفریننده ای همچون تو تکیه نمود، بدبخت ننمودی. معبودی جز تو نیست، یکتایی و شریکی برایت نیست. از تو میخواهم به آنچه مالکش هستی و بر آن تقدیر می کنی و تو از آن سرشاری و از آن بینیازی و بدان احتیاجی نداری و نسبت به آن در مشقت و اهتمام نیستی، به بندهات آن خیر و خوبی را بدهی که جامع سلامت و عافیت و غنیمت است؛ آن هم در رویدادهای دنیا که به خاطر زندگیاش ناگزیر است سوی تو بیاید، و نیز در خیرات آخرت را که تکیهگاهش در آن به توست، و من همان بندهات هستم.
پروردگارا ای سرورم انتخاب بهترین اوقات را برای حرکت و سکونم، و شکستن و بستنم،
ص: 270
یشکون و یرتابون فی حسن ما یقضی الله علی عباده و حکمته و لا تسمنا بضم السین أی لا تورد علینا و فی بعض النسخ بالکسر قال الکفعمی رحمه الله (1) أی لا تجعله سمة و علامة لنا و الأولی أن یقال أنه برفع السین أی لا تولنا أی تجعلنا ضعفاء المعرفة و منه قوله تعالی یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ أی یولونکم فنغمط قدرک أی نحتقره ما نستصعب أی نعده صعبا و قال الکفعمی الکریمة کل شی ء یکرم و کرائم المال خیارها و الجسیمة العظیمة و جسم الشی ء أی عظم.
الفتح، [فتح الأبواب] ذَکَرَ الشَّیْخُ الْفَاضِلُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ فِی کِتَابٍ لَهُ فِی الْعَمَلِ مَا هَذَا لَفْظُهُ: دُعَاءُ الِاسْتِخَارَةِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام تَقُولُهُ بَعْدَ فَرَاغِکَ مِنْ صَلَاةِ الِاسْتِخَارَةِ تَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلَقْتَ أَقْوَاماً یَلْجَئُونَ إِلَی مَطَالِعِ النُّجُومِ لِأَوْقَاتِ حَرَکَاتِهِمْ وَ سُکُونِهِمْ وَ تَصَرُّفِهِمْ وَ عَقْدِهِمْ وَ حَلِّهِمْ وَ خَلَقْتَنِی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ اللَّجَإِ إِلَیْهَا وَ مِنْ طَلَبِ الِاخْتِیَارَاتِ بِهَا وَ أَتَیَقَّنُ أَنَّکَ لَمْ تُطْلِعْ أَحَداً عَلَی غَیْبِکَ فِی مَوَاقِعِهَا وَ لَمْ تُسَهِّلْ لَهُ السَّبِیلَ إِلَی تَحْصِیلِ أَفَاعِیلِهَا وَ أَنَّکَ قَادِرٌ عَلَی نَقْلِهَا فِی مَدَارَاتِهَا فِی مَسِیرِهَا عَنِ السُّعُودِ
الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ إِلَی النُّحُوسِ وَ مِنَ النُّحُوسِ الشَّامِلَةِ وَ الْمُفْرَدَةِ إِلَی السُّعُودِ لِأَنَّکَ تَمْحُو مَا تَشَاءُ وَ تُثْبِتُ وَ عِنْدَکَ أُمُّ الْکِتَابِ وَ لِأَنَّهَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ وَ صَنْعَةٌ مِنْ صَنِیعِکَ وَ مَا أَسْعَدْتَ مَنِ اعْتَمَدَ عَلَی مَخْلُوقٍ مِثْلِهِ وَ اسْتَمَدَّ الِاخْتِیَارَ لِنَفْسِهِ وَ هُمْ أُولَئِکَ وَ لَا أَشْقَیْتَ مَنِ اعْتَمَدَ عَلَی الْخَالِقِ الَّذِی أَنْتَ هُوَ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ أَسْأَلُکَ (2)
بِمَا تَمْلِکُهُ وَ تَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ أَنْتَ بِهِ مَلِیٌّ وَ عَنْهُ غَنِیٌّ وَ إِلَیْهِ غَیْرُ مُحْتَاجٍ وَ بِهِ غَیْرُ مُکْتَرِثٍ مِنَ الْخِیَرَةِ الْجَامِعَةِ لِلسَّلَامَةِ وَ الْعَافِیَةِ وَ الْغَنِیمَةِ لِعَبْدِکَ مِنْ حَدَثِ الدُّنْیَا الَّتِی إِلَیْکَ فِیهَا ضَرُورَتُهُ لِمَعَاشِهِ وَ مِنْ خَیْرَاتِ الْآخِرَةِ الَّتِی عَلَیْکَ فِیهَا مُعَوَّلُهُ وَ أَنَا هُوَ عَبْدُکَ اللَّهُمَّ فَتَوَلَّ یَا مَوْلَایَ اخْتِیَارَ خَیْرِ الْأَوْقَاتِ لِحَرَکَتِی وَ سُکُونِی وَ نَقْضِی وَ إِبْرَامِی
ص: 270
و راه رفتن و فرود آمدنم، و بسته شدن و گشوده شدنم بر عهده بگیر و با توفیقت تصمیمم را قوی بگردان و دیدگاه و نظرم را استوار و محکم بگردان و آن را در دلم بینداز تا زمانش از من جلو و عقب نیفتد و از قدرت خود با مانعی حتمی از قضا و قدر خود، هر نحسی را که عارض میشود برطرف نما به نحوی که بین من و آن (نحس) مانعی ایجاد شود که در دین و جان و مال و فرزندان و برادرانم، آن را از من و مرا از آن دور کند، و بدان مرا از مصیبت فرزندان و اموال و چهاپایان و کالا و غنیمتها و آنچه شاهد آن هستم و آنچه از من پنهان مانده و آنچه همراهش هستم و آنچه به جای میگذارم، پناهم بده.
و با پناه دادانت از همه آفتها و مصیبتها، و از تغییر و دگرگونی و کیفر و شکنجهها و حوادث تلخ، و از کلمه ریشه کن کننده تو، و از همه مخلوقات، و از قضای بد، و از پیامد بدبختی و شماتت و خوشحالی دشمنان، و از اشتباهها و لغزشها در گفتار و کردارم مرا مصون بدار و در قول و عمل راه درست را به من عطا کن. دِژ و لشگرم با لا حول و لا قوۀ الا بالله العلی العظیم، و لا حول و لا قوۀ الا بالله الحلیم الکریم، و لا حول و لا قوۀ الا بالله العزیز العظیم، و لا حول و لا قوۀ الا بالله است، و سلطنت و قدرتم با لا حول و لا قوۀ الا بالله است، و عزّت و نیرومندیم با لا حول و لا قوۀ الا بالله است .
پروردگارا تو بر آنچه به فکر من میرسد و به وسوسهها و خیالهای دلم، و آنچه دل و مکنون درونم برای انجام دادن و خودداری از انجامش در نوسان و تردید است، دانائی. و من در آن بین دو حالت هستم، خیر و خوبیای که بدان امید دارم و شرّ و بدیای که از آن پرهیز و هراس دارم، و اشتباهی که مرا احاطه کند و دینی که در آن احتیاط می کنم. پس اگر خیر به من برسد، خیری که تو آن را آفریدی تا به من ببخشایی، تو بدان نیازی نداری بلکه با جود و بخشش تو بر من، نصیبم شده است، که بدان غنیمت و سلامتی گرفتم. و اگر از من درگذری، افسوس میخورم و نابود میشوم.
پروردگارا پس مرا در آن به رضایت و بندگی خود رهنمود کن و با توفیق و عصمتت مرا در آن سعادتمند کن و خیر و تندرستی و سلامتی کامل و شامل و همیشگی مقدر فرما که در آن حتمی بودن قضاها، و اجرا شدن تصمیم و اراده تو برای من باشد. و من پناه می برم به تو از دانش به موافقت با (مقادیر و قضا و قدر) از آغاز و پایان و ابتدا و سلامتی و هلاکت آن، و از توانایی انجام آن و اقرار دارم که هیچ دانا و توانایی جز تو نمیتواند آن را درست انجام دهد. پس من از تو هدایت میطلبم و از تو یاری میجویم و تو را قاضی قرار میدهم و از تو میخواهم مرا کفایت نمایی و تو را میخوانم و به تو امید دارم. کسی که از تو هدایت و راهنمایی بطلبد، سرگردان نمیشود و کسی که از تو درخواست فتوی کند، گمراه نمیشود و کسی که از تو بخواهد کفایتش کنی، به مصیبت دچار نمیشود و کسی که تو را بخواند، وضعیتش به ناامیدی تغییر نمییابد، و کسی که به تو امید داشته باشد،
ص: 271
وَ سَیْرِی وَ حُلُولِی وَ عَقْدِی وَ حَلِّی وَ اشْدُدْ بِتَوْفِیقِکَ عَزْمِی وَ سَدِّدْ فِیهِ رَأْیِی وَ اقْذِفْهُ فِی فُؤَادِی حَتَّی لَا یَتَأَخَّرَ وَ لَا یَتَقَدَّمَ وَقْتُهُ عَنِّی وَ أَبْرِمْ مِنْ قُدْرَتِکَ کُلَّ نَحْسٍ یَعْرِضُ بِحَاجِزٍ حَتْمٍ مِنْ قَضَائِکَ یَحُولُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ یُبَاعِدُهُ مِنِّی وَ یُبَاعِدُنِی مِنْهُ فِی دِینِی وَ نَفْسِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ أَعِذْنِی بِهِ مِنَ الْأَوْلَادِ وَ الْأَمْوَالِ وَ الْبَهَائِمِ وَ الْأَعْرَاضِ وَ مَا أَحْضُرُهُ وَ مَا أَغِیبُ عَنْهُ وَ مَا أَسْتَصْحِبُهُ وَ مَا أُخَلِّفُهُ: وَ حَصِّنِّی مِنْ کُلِّ ذَلِکَ بِعِیَاذِکَ مِنَ الْآفَاتِ وَ الْعَاهَاتِ وَ الْبَلِیَّاتِ وَ مِنَ التَّغْیِیرِ وَ التَّبْدِیلِ وَ النَّقِمَاتِ وَ الْمَثُلَاتِ وَ مِنْ کَلِمَتِکَ الْحَالِقَةِ وَ مِنْ جَمِیعِ الْمَخْلُوقَاتِ وَ مِنْ سُوءِ الْقَضَاءِ وَ مِنْ دَرَکِ الشَّقَاءِ وَ مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ فِی قَوْلِی وَ فِعْلِی وَ مَلِّکْنِی الصَّوَابَ فِیهِمَا بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْحَلِیمِ الْکَرِیمِ بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَظِیمِ بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ حِرْزِی وَ عَسْکَرِی بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ سُلْطَانِی وَ مَقْدُرَتِی بِلَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ عِزِّی وَ مَنَعَتِی اللَّهُمَّ أَنْتَ الْعَالِمُ بِجَوَائِلِ فِکْرِی وَ جَوَائِسِ صَدْرِی وَ مَا یَتَرَجَّحُ فِی الْإِقْدَامِ عَلَیْهِ وَ الْإِحْجَامِ عَنْهُ مَکْنُونُ ضَمِیرِی وَ سِرِّی وَ أَنَا فِیهِ بَیْنَ حَالَیْنِ خَیْرٍ أَرْجُوهُ وَ شَرٍّ أَتَّقِیهِ وَ سَهْوٍ یُحِیطُ بِی وَ دِینٍ أَحُوطُهُ فَإِنْ أَصَابَنِی الْخِیَرَةُ الَّتِی أَنْتَ خَالِقُهَا لِتَهَبَهَا لِی لَا حَاجَةَ بِکَ إِلَیْهَا بَلْ بِجُودٍ مِنْکَ عَلَیَّ بِهَا غَنِمْتُ وَ سَلِمْتُ وَ إِنْ أَخْطَأَتْنِی حَسَرْتُ وَ عَطِبْتُ اللَّهُمَّ فَأَرْشِدْنِی مِنْهُ إِلَی مَرْضَاتِکَ وَ طَاعَتِکَ وَ أَسْعِدْنِی فِیهِ بِتَوْفِیقِکَ وَ عِصْمَتِکَ وَ اقْضِ بِالْخَیْرِ وَ الْعَافِیَةِ وَ السَّلَامَةِ التَّامَّاتِ الشَّامِلَةِ الدَّائِمَةِ فِیهِ حَتْمُ أَقْضِیَتِکَ وَ نَافِذُ عَزْمِکَ وَ مَشِیَّتِکَ وَ إِنَّنِی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ الْعِلْمِ بِالْأَوْفَقِ مِنْ مَبَادِیهِ وَ عَوَاقِبِهِ وَ فَوَاتِحِهِ وَ مَسَالِمِهِ وَ مَعَاطِبِهِ وَ مِنَ الْقُدْرَةِ عَلَیْهِ وَ أُقِرُّ أَنَّهُ لَا عَالِمَ وَ لَا قَادِرَ عَلَی سَدَادِهِ سِوَاکَ فَأَنَا أَسْتَهْدِیکَ وَ أَسْتَعِینُکَ وَ أَسْتَقْضِیکَ وَ أَسْتَکْفِیکَ وَ أَدْعُوکَ وَ أَرْجُوکَ وَ مَا تَاهَ مَنِ اسْتَهْدَاکَ وَ لَا ضَلَّ مَنِ اسْتَفْتَاکَ وَ لَا دُهِیَ مَنِ اسْتَکْفَاکَ وَ لَا حَالَ مَنْ دَعَاکَ وَ لَا
ص: 271
شکستخورده و ناامید نمیشود. پس بهترین گمان و آرزویم نسبت به خودت باش ای صاحب شکوه و بخشندگی تو بر هر چیزی توانایی.
برای این کار مهم و برای همه کارهای مهمّم، پناه میبرم به خداوند شنوای دانا از شیطان رانده شده به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر، و میخوانی و میگویی) سوره حمد) ستایش خدا را که پروردگار جهانیان، [خداوند] رحمتگر مهربان، مالک [و پادشاه] روز جزا [است]. تو را می پرستیم تنها و بس، بجز تو نجوییم یاری ز کس. به راه راست ما را راهبر باش، راه آنهایی که برخوردارشان کرده ای، همانان که نه درخور خشم اند و نه گمگشتگان.
بگو:(سوره ناس) «پناه می برم به پروردگار مردم، پادشاه مردم، معبودِ مردم، از شرّ وسوسه گر نهانی آن کس که در سینه های مردم وسوسه می کند، چه از جنّ و [چه از] انس. بگو: (سوره فلق) «پناه می برم به پروردگار سپیده دم، (از شرّ آنچه آفریده، و از شرّ تاریکی چون فراگیرد، و از شرّ دمندگان افسون در گره ها، و از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد.» بگو: (سوره توحید)«او خدایی است یکتا، خدای صمد. نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد.»
و سوره تبارک الذی بیده الملک را تا پایان آن میخوانی سپس بگو: و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم، و بر دلهایشان پوششها می نهیم تا آن را نفهمند و در گوشهایشان سنگینی [قرار می دهیم] و چون در قرآن پروردگار خود را به یگانگی یاد کنی با نفرت پشت می کنند. آنان همان غافل ماندگانند. پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟ آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد؟ آیا پند نمی گیرید؟ و کیست ستمکارتر از آن کس که به آیات پروردگارش پند داده شده، و از آن روی برتافته، و دستاورد پیشینه خود را فراموش کرده است؟ ما بر دلهای آنان پوششهایی قرار دادیم تا آن را درنیابند و در گوشهایشان سنگینی [نهادیم]. و اگر آنها را به سوی هدایت فراخوانی باز هرگز به راه نخواهند آمد. همان کسانی که [برخی از] مردم به ایشان گفتند: «مردمان برای [جنگ با] شما گرد آمده اند پس، از آن بترسید.» و [لی این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند: «خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است.» پس با نعمت و بخششی از جانب خدا، [از میدان نبرد] بازگشتند، در حالی که هیچ آسیبی به آنان نرسیده بود، و هم چنان خشنودی خدا را پیروی کردند، و خداوند دارای بخششی عظیم است. راهی خشک در دریا برای آنان باز کن که نه از فرارسیدن [دشمن] بترسی و نه [از غرق شدن] بیمناک باشی .
و برای این کار مهم و همه کارهای مهمّم، نامهای بزرگ خداوند، و آغاز و پایان و آیههای محکم و کوبنده سورههای قرآن، و هر تعویذی که پیامبری
ص: 272
أُخْفِقَ مَنْ رَجَاکَ فَکُنْ لِی عِنْدَ أَحْسَنِ ظُنُونِی وَ آمَالِی فِیکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ اسْتَنْهَضْتُ لِمُهِمِّی هَذَا وَ لِکُلِّ مُهِمٍّ أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- وَ تَقْرَأُ وَ تَقُولُ- الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ- اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِکِ النَّاسِ- إِلهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ- الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ
مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ- قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ- وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ- وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ- وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ- لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ وَ تَقْرَأُ سُورَةَ تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ إِلَی آخِرِهَا ثُمَّ قُلْ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً- أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ- أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ- وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدی فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً- الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ- فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ- فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً- لا تَخافُ دَرَکاً وَ لا تَخْشی- لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری وَ اسْتَنْهَضْتُ لِمُهِمِّی هَذَا وَ لِکُلِّ مُهِمٍّ أَسْمَاءَ اللَّهِ الْعِظَامَ وَ کَلِمَاتِهِ التَّوَامَّ وَ فَوَاتِحَ سُوَرِ الْقُرْآنِ وَ خَوَاتِیمَهَا وَ مُحْکَمَاتِهَا وَ قَوَارِعَهَا وَ کُلَّ عُوذَةٍ تَعَوَّذَ بِهَا نَبِیٌ
ص: 272
یا صدّیقی بدان پناه برده را برانگیختم. حم چهرههای دشمنانم زشت شد پس نمیتوانند ببینند. و خداوند برای تکیه و تعداد مرا کافی است و چه نیکو حمایتگری است. و حمد و سپاس مخصوص خداوند است و درود و صلوات او بر سرورمان محمد فرستادهاش و بر خاندان پاکش باد.
توضیح
«فی مواقعها» ضمیر این کلمه و کلمات بعد از آن به «النجوم» برمیگردد، یعنی تو احدی را از احوال مربوط به ستارگان در موقعیت و منزل و وضعیت آنها، که از حواسّ خلق پنهان مانده، آگاه نکردی. «الی تحصیل افاعیلها» یعنی تا به کاری از کارهای ستارگان در رابطه با وی، دست یابد. و این دلالت ندارد بر اینکه ستارگان تاثیری دارند چرا که ممکن است نفی به اعتبار عدم قدرت و تاثیر آنها باشد، اما مابعدش بر این دلالت دارد که خداوند در ستارگان سعادت و نحوست قرار داده است البته با دعا و صدقات و انجام نیکیها و بدیها و توکل بر خداوندِ مالک بدیها و خوبیها تغییر مییابند، که در کتاب آسمان و جهان در این سخن گفتیم.
«و السعود العامۀ» آنچه که همه مردم را فرا گیرد و «الخاصۀ» آنچه که شخص یا گروه خاصی را فرا گیرد و همچنین «النحوس الشامله و المفردۀ» مقصود از هر دو همان است. و جوهری گوید: «ملأ رجل صار ملیّاً» یعنی مورد اعتماد «فهو غنی ملی بین الملاءۀ و الملاءۀ» و جزری گوید: الملاء با همزه، معتمد بینیاز است و «قد ملیء فهو ملی بین الملاءۀ و الملاء» با مدّ، و مردم به ترک همزه و تشدید یاء این کلمه علاقه نشان دادهاند. پایان نقل قول. و در بیشتر نسخهها دعا و در دیگر جاها با تشدید آمده است. و گفته میشود: «ما اکترث به» یعنی به آن اهمیتی نمیدهم. «بما تملکه» باء صله برای مسألت است. یعنی «آنچه در مالکیت داری» مانند این سخن خداوند: «سأل سائل بعذاب» یا باء برای سببیت باشد. و فرموده ایشان «من الخیره» چیزی است که مسألت و درخواست میشود یعنی: چیزی از خیر و خوبی. به ظاهر «سألک» به صورت «لا أسئلک» بوده همانطور که در نسخهها آمده است و آشکار بودن آن پس از تأمل و اندیشیدن، پوشیده نمیماند. و فرموده ایشان «من حدث» متعلق به السلامۀ و العافیه است و ممکن است با تضمینی متعلق به «غنیمۀ» نیز باشد، پس فرموده امام علیه السلام: «من خیرات» معطوف بر فرموده ایشان «من الخیرۀ» است و احتمال دارد «من حدیث» فقط متعلق به «الغنیمۀ» باشد. و مقصود از آن خیرات است و از این جهت به آن صورت تعبیر شده که در کنار خیرات آخرت میباشد گویی خیرات نیست، و بعید نیست که تصحیف شده «من خیرات» باشد و بر این اساس فرموده ایشان «من خیرات الآخرۀ» معطوف بر فرموده ایشان «من خیرات الدنیا» است.
ص: 273
أَوْ صِدِّیقٌ حم شَاهَتِ الْوُجُوهُ وُجُوهُ أَعْدَائِی فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ وَ حَسْبِیَ اللَّهُ ثِقَةً وَ عُدَّةً وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ- وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَوَاتُهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ.
فی مواقعها الضمیر فیه و فیما بعده راجع إلی النجوم أی لم تطلع أحدا علی ما هو مغیب من حواس الخلق من أحوالها المتعلقة بها فی مواقعها و منازلها و أوضاعها إلی تحصیل أفاعیلها أی إلی أن یحصل فعلا من أفعالها بالنسبة إلیه و هذا لا یدل علی أن لها تأثیرا إذ یمکن أن یکون النفی باعتبار عدم قدرتها و تأثیرها لکن یدل ما بعده علی أنه جعل الله فیها سعادة و نحوسة لکنهما تتبدلان بالدعاء و الصدقات و الحسنات و السیئات و بالتوکل علی مالک الشرور و الخیرات و قد مر الکلام فیه فی کتاب السماء و العالم.
و السعود العامة ما یعم جمیع الناس و الخاصة ما یخص شخصا أو صنفا و کذا النحوس الشاملة و المفردة هما المراد بها و قال الجوهری ملأ الرجل صار ملیا أی ثقة فهو غنی ملی بین الملاءة و الملاءة و قال الجزری الملأ بالهمز الثقة الغنی و قد ملئ فهو ملی بین الملاءة و الملاءة بالمد و قد أولع الناس فیه بترک الهمز و تشدید الیاء انتهی و فی أکثر نسخ الدعاء و فی سائر المواضع بالتشدید و یقال ما أکترث به أی ما أبالی فیه بما تملکه الباء صلة للسؤال أی ما تملکه کقوله تعالی سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ أو الباء للسببیة و قوله من الخیرة هو المسئول أی شیئا من الخیرة و الظاهر سألک لا أسألک کما فی النسخ و لا یخفی بعد التأمل ظهوره و قوله من حدث متعلق بالسلامة و العافیة و یمکن تعلقه بالغنیمة أیضا بتضمین فقوله علیه السلام من خیرات معطوف علی قوله من الخیرة و یحتمل تعلق من الحدث بالغنیمة فقط و المراد به الخیرات و إنما عبر کذلک لأنها فی جنب خیرات الآخرة کأنها لیست بخیرات و لا یبعد أن یکون تصحیف من خیرات و علی هذا قوله من خیرات الآخرة معطوف علی قوله من خیرات الدنیا.
ص: 273
«کل نحسٍ» یعنی دور کردن و دفع کردن هر نحسی. «بحاجز» متعلق به «ابرم» است و بعید نیست که «ادرء» یا «اثرء» با ثاء مثلثه و راء مهمله به معنای قطع کردن باشد. «و اعذنی به» یعنی با حاجز ( مانع) یا با حتمی بودن قضا و قدر. «من الاولاد» یعنی از مصیبت فرزندان، یا اینکه «من» به معنای «فی» باشد همانطور که در فرموده خداوند آمده است: «ما ذا خلقوا من الارض» (1){چه چیزی در زمین آفریده اند؟} و این فرموده خداوند منزه: «اذا نودی للصلاۀ من یوم الجمعه»(2) {چون برای نماز جمعه ندا درداده شد} یا برای تعلیل باشد. «أعراض» جمع «عَرَض» با حروف متحرک است و به معنای وضعیت و کالا و غنیمت است.
«من کلمتک الحالقۀ» یعنی حکم تو به مجازات ریشه کَن. در النهایۀ در این باره گفته است: درد امتهای منفور در میان شما نفوذ کرد و آن حالقه است. حالقه، خصلتی است که وظیفهاش این است که «تحلق» یعنی نابود کند و دین را ریشه کن کند همانطور که تیغ موی سر را از بیخ میتراشد. پایان نقل قول. «و ملّکنی الصواب فیهما» یعنی در کردار و گفتارم. «بجوائل فکری» یعنی افکار جریان پیدا کرده در درونم. «جوائس صدری» یعنی وسوسهها و خیالهایی که در سینهام نفوذ میکند، یا گمانهای سینهام در باره مخلوقات که در جریان است. جوهری گوید: «الجوس» مصدر این سخن توست: «جاسوا خلال الدیار» یعنی وارد خانهها شدند و هر چه در آنها بود طلب کردند. همانطور که «یجوس الرجل الاخبار» یعنی به دنبال اخبار میرود. و «اجتیاس» نیز به همین معنا است. و «الجوسان» با حروف متحرک به معنای طوفان شبانه است.
«الاحجام» یعنی خودداری کردن. «انت خالقها» یعنی تو آن را مقدر مینمایی. «لتهبها» علتی برای آفریدن آن است. «و إن اخطاتنی» یعنی اگر از من درگذری و من را مورد هدف خود قرار ندهی. «فارشدنی منه» ضمیر به قرینه مقام و بافت سخن به کاری برمیگردد که در آن خیر و خوبی میخواهد، یا با تأویلی به «الخیرۀ» برمیگردد، با وجود اینکه این کلمه مصدر است. البته معنای اول آشکارتر است. «حتم أقضیتک» مفعول برای «اقض» است یا اینکه به جای مصدر نشسته است یعنی «قضاء حتماً».
«و أننی أبرء الیک» یعنی اعتراف دارم که آنچه برای من توفیق بیشتر و سود و فایده بیشتری دارد را نمیدانم. «و ما تاه» یعنی سرگردان نشد. «و ما دهی» به صیغه مجهول یعنی مصیبتهای روزگار به او اصابت نکرد. «و لا حال» یعنی از نعمت تغییر نکرد یا رنگ او به ناامیدی تغییر نکرد. و در برخی نسخهها «خاب» آمده که آن درستتر است.
ص: 274
کل نحس أی دفعه بحاجز متعلق بأبرم و لا یبعد أن یکون و ادرأ أو یکون بالثاء المثلثة و الراء المهملة بمعنی القطع و أعذنی به أی بالحاجز أو بحتم القضاء من الأولاد أی من بلیة الأولاد أو من بمعنی فی کما قیل فی قوله تعالی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ (1) و قوله سبحانه إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(2) أو للتعلیل و الأعراض جمع عرض بالتحریک و هو الحال و المتاع و الغنیمة.
و من کلمتک الحالقة أی حکمک بالعقوبة المستأصلة قال فی النهایة فیه دب إلیکم داء الأمم البغضاء و هی الحالقة الحالقة الخصلة التی من شأنها أن تحلق أی تهلک و تستأصل الدین کما یستأصل الموسی الشعر انتهی و ملکنی الصواب فیهما أی فی قولی و فعلی بجوائل فکری أی أفکاری الجائلة المترددة فی ضمیری و جوائس صدری أی ما یتخلل فی صدری من الوساوس و الخیالات أو ما یتردد من ظنون صدری فی المخلوقات قال الجوهری الجوس مصدر قولک جاسوا خلال الدیار أی تخللوها فطلبوا ما فیها کما یجوس الرجل الأخبار أی یطلبها و کذلک الاجتیاس و الجوسان بالتحریک الطوفان باللیل.
و الإحجام الکف أنت خالقها أی مقدرها لتهبها علة للخلق و إن أخطأتنی أی تجاوزت عنی و لم تصبنی فأرشدنی منه الضمیر راجع إلی الأمر الذی أراد الخیرة فیه بقرینة المقام أو إلی الخیرة بتأویل مع أنه مصدر و الأول أظهر حتم أقضیتک مفعول اقض أو قائم مقام المصدر أی قضاء حتما.
و إننی أبرأ إلیک أی أعترف بأنی جاهل بما هو أوفق لی و أصلح لحالی و ما تاه أی ما تحیر و ما دهی علی المجهول أی لم تصبه دواهی الدهر و لا حال أی لا یتغیر عن النعمة أو لا یتغیر لونه خیبة و فی بعض النسخ خاب و هو أصوب.
ص: 274
در الصحاح آمده است: «اخفق الرجل» هرگاه جنگ کند و غنیمتی بدست نیاورد، و شکارچی هرگاه بازگردد و چیزی شکار نکرده باشد، و نیازی را طلبید اما با شکست مواجه شد، و گوید: «إستنهضته لأمر کذا و کذا» هرگاه دستور دهی او برای آن کار برخیزد. پایان نقل قول. و میگویم در اینجا «استنهض» کنایه از استعانت و توسل به سورههای کریمه و نامهای بزرگ خداوند و آیههای با عظمت قرآن است. «مستورا» دارای پرده و پوشش، یا اینکه از حواس پوشیده مانده یا با حجاب دیگری پنهان شده است.
«اکنّۀ» یعنی پوششها، مفرد این کلمه «کنان» است و آن به معنای پوشش و پرده است. «أن یفقهوه» یعنی کراهت و بیزاری از فهمیدن آن. «و قوارعها» یعنی سورههایی که دلها را با ترس و هراس میکوبد یا شیاطین و کافران و ظالمان را میکوبد و آنها را رانده و نابود میکند. «العوذۀ» با ضمه به معنای تعویذ است. «شاهت الوجوه» یعنی زشت شد. «وجوه اعدائی» بیان برای «الوجوه» است .
روایت24.
فتح الابواب: علی بن موسی علیه السلام فرمود شنیدم پدرم موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: از پدرم جعفر بن محمد الصادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: هر کس با این دعا به درگاه خداوند دعا کند در پایان کارش نمیبیند مگر آنچه خوشایند و مورد پسند او باشد. آن دعا اینگونه است:
«پروردگارا همانا خیر و خوبی تو به کارهای پسندیده میرسد و عطایای بسیار میبخشی، و کسب و کار و درآمدها را پاکیزه میگرداندی و بیش از خواستهها میدهی و به پسندیدهترین عاقبتها رهنمود میکنی و و از مصیبتهای هراسناک بازمیداری. پروردگارا در کاری که بر آن تصمیم گرفتم و دیدگاه و خواستهام مرا بدان رهنمود کرد از تو طلب خیر میکنم. پس ای پروردگارم از تو میخواهم آنچه از آن را که سخت شده، آسان بگردانی و آنچه را که آسان گشته، به جلو بیندازی و ای پروردگارم در آنچه از درگاه تو استخاره کردم، پیروزی به من عطا بنمایی و در آنچه تو را فراخواندم با نعمت دادنت مرا یاری فرمایی، و ای پروردگارم دور آن را نزدیک و ترس و هراس ناشی از کارم را سالم و امن قرار دهی. تو میدانی و من نمیدانم و تو توانائی و من توانا نیستم و تو دانای بر نهانهایی. پروردگارا اگر این کار در دنیای کنونیام و در آخرت آیندهام خیر است، آن را بر من آسان و میسّر بنما و اگر اینگونه نیست، آن را از من برگردان و در آن برایم خیر و خوبی مقدر بفرما که تو بر هر چیزی توانایی ای مهربانترین مهربانان.»
روایت25.
فتح الابواب: دعای سرورمان امام مهدی صلوات الله علیه و علی آبائه الطاهرین در استخارهها، و آن آخرین چیزی بود که از محضر مبارک ایشان در ایام وکالات بیرون آمده است که محمد بن علی بن محمد در کتاب جامعش این دعا را به این صورت روایت کرده است: استخاره نامهایی که باید بدان عمل شود و
ص: 275
و فی الصحاح أخفق الرجل إذا غزا و لم یغنم و الصائد إذا رجع و لم یصطد و طلب حاجة فأخفق و قال استنهضته لأمر کذا إذا أمرته بالنهوض له انتهی و أقول هنا کنایة عن الاستعانة و التوسل بالسور الکریمة و الأسماء العظیمة و الآیات الجسیمة مستورا أی ذا ستر أو مستورا عن الحس أو بحجاب آخر.
أَکِنَّةً أی أغطیة واحدها کنان و هو الغطاء أَنْ یَفْقَهُوهُ کراهة أن یفقهوه و قوارعها أی التی تقرع القلوب بالفزع أو تقرع الشیاطین و الکفرة و الظلمة و تدفعهم و تهلکهم و العوذة بالضم التعویذ شاهت الوجوه أی قبحت وجوه أعدائی بیان للوجوه.
الفتح فتح الأبواب بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ هِبَةِ اللَّهِ بْنِ سَلَامَةَ الْمُقْرِی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ الْبُزُورِیِّ قَالَ أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ لَمْ یَرَ فِی عَاقِبَةِ أَمْرِهِ إِلَّا مَا یُحِبُّ وَ هُوَ اللَّهُمَّ إِنَّ خِیَرَتَکَ تُنِیلُ الرَّغَائِبَ وَ تُجْزِلُ الْمَوَاهِبَ وَ تُطَیِّبُ الْمَکَاسِبَ وَ تُغَنِّمُ الْمَطَالِبَ وَ تَهْدِی إِلَی أَحْمَدِ الْعَوَاقِبِ وَ تَقِی مِنْ مَحْذُورِ النَّوَائِبِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ فِیمَا عَقَدَ عَلَیْهِ رَأْیِی وَ قَادَنِی إِلَیْهِ هَوَایَ فَأَسْأَلُکَ یَا رَبِّ أَنْ تُسَهِّلَ لِی مِنْ ذَلِکَ مَا تَعَسَّرَ وَ أَنْ تُعَجِّلَ مِنْ ذَلِکَ مَا تَیَسَّرَ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی یَا رَبِّ الظَّفَرَ فِیمَا اسْتَخَرْتُکَ فِیهِ وَ عَوْناً بِالْإِنْعَامِ فِیمَا دَعَوْتُکَ وَ أَنْ تَجْعَلَ یَا رَبِّ بُعْدَهُ قُرْباً وَ خَوْفَهُ أَمْناً وَ مَحْذُورَهُ سِلْماً فَإِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ إِنْ یَکُنْ هَذَا الْأَمْرُ خَیْراً لِی فِی عَاجِلِ الدُّنْیَا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ فَسَهِّلْهُ لِی وَ یَسِّرْهُ عَلَیَّ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ اقْدِرْ لِی فِیهِ الْخِیَرَةَ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
الفتح، [فتح الأبواب] دُعَاءُ مَوْلَانَا الْمَهْدِیِّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آبَائِهِ الطَّاهِرِینَ فِی الِاسْتِخَارَاتِ وَ هُوَ آخِرُ مَا خَرَجَ مِنْ مُقَدَّسِ حَضْرَتِهِ أَیَّامَ الْوِکَالاتِ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ فِی کِتَابٍ جَامِعٍ لَهُ مَا هَذَا لَفْظُهُ اسْتِخَارَةُ الْأَسْمَاءِ الَّتِی عَلَیْهَا الْعَمَلُ وَ یَدْعُو
ص: 275
در نماز حاجت و دیگر نمازها بدان دعا شود. ابودُلَف محمد بن مظفر رحِمه الله ذکر کرده که آن آخرین چیزی بوده که بیرون آمده است.
«بسم الله الرحمن الرحیم خداوندا از تو میخواهم به حق آن نامت که بر خلقت آسمانهای هفتگانه و زمین تصمیم قطعی گرفتی و بدانها گفتی: «خواه یا ناخواه بیایید.» آن دو گفتند: «فرمان پذیر آمدیم.» و از تو مسألت دارم به حق آن نام که بر عصای حضرت موسی تصمیم گرفتی و به ناگاه هر چه را به دروغ برساخته بودند بلعید. و از تو خواهانم به حق آن نامت که دلهای ساحران را تصرف کردی تا اینکه گفتند به پروردگار جهانیان، پروردگار موسی و هارون ایمان آوردیم. تو خداوند پرودگار جهانیانی. و به قدرتی که هر نو و تازهای را کهنه، و هر کهنهای را نو میگردانی از تو مسألت دارم و به هر حقی که برای توست و به هر حقی که بر خود نهادی از تو میخواهم اگر این کار در دین و دنیا و آخرتم خیر است، بر محمد و آل محمد درود و سلام بیپایان بفرستی و آن کار را بر من مبارک و آسان بگردانی و با رحمت خود در آن کار بر من لطف بنمائی ای مهربانترین مهربانان، و اگر این کار در دین و دنیا و آخرتم شرّ است، از نو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود و سلام بیپایان بفرستی و به هر گونه که میخواهی آن را از من برگردان و مرا به قضایت خشنود بگردان و در تقدیرت بر من برکت بینداز تا نخواهم چیزی را که عقب انداختی، مقدم کنی و چیزی را که جلو انداختی، به تأخیر اندازی چرا که هیچ جنبش و نیروئیی نیست جز به خدا، ای بلند مرتبه ای بزرگ ای صاحب شکوه و بخشندگی.»
و از همان کتاب با اسناد به شیخ طوسی از مفید و حسن بن عبیدالله غضایری روایت شده که این دو نفر از صدوق از پدرش روایت کردهاند از جمله نامههایی که برای فرزندش نوشت این بود: هرگاه قصد انجام کاری را داشتی دو رکعت نماز بخوان و صد و یک بار از درگاه خداوند استخاره کن. پس آنچه تصمیمت بر آن قطعی شد، انجام بده و در دعایت بگو: « هیچ معبودی جز خداوند بلندمرتبه بزرگ نیست، هیچ معبودی جز خداوند بردبار کریم نیست، پروردگارم به حق محمد و آل محمد بر محمد و خاندانش درود بفرست و در فلان و فلان کار در دنیا و آخرت برایم خیر و خوبی مقدر بفرما، خیری که از جانب تو بوده و همراه با عافیت و تندرستی باشد.» المقنعه: همین حدیث را روایت شده جز اینکه گفته است: چون سلام نماز را دادی سجده میبری و صد بار میگویی: «استخیر الله» سپس دعا را ذکر کرد. (1)
روایت26.
فتح الابواب:
ص: 276
بِهَا فِی صَلَاةِ الْحَاجَةِ وَ غَیْرِهَا ذَکَرَ أَبُو دُلَفَ مُحَمَّدُ بْنُ الْمُظَفَّرِ رَحِمَهُ اللَّهُ أَنَّهَا آخِرُ مَا خَرَجَ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی عَزَمْتَ بِهِ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَقُلْتَ لَهُمَا ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ وَ بِاسْمِکَ الَّذِی عَزَمْتَ بِهِ عَلَی عَصَا مُوسَی- فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی صَرَفْتَ بِهِ قُلُوبَ السَّحَرَةِ إِلَیْکَ حَتَّی قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ أَنْتَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ أَسْأَلُکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِی تُبْلِی بِهَا کُلَّ جَدِیدٍ وَ تُجَدِّدُ بِهَا کُلَّ بَالٍ وَ أَسْأَلُکَ بِکُلِّ حَقٍّ هُوَ لَکَ وَ بِکُلِّ حَقٍّ جَعَلْتَهُ عَلَیْکَ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تُسَلِّمَ عَلَیْهِمْ تَسْلِیماً وَ تُهَنِّیَهُ وَ تُسَهِّلَهُ عَلَیَّ وَ تَلْطُفَ لِی فِیهِ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تُسَلِّمَ عَلَیْهِمْ تَسْلِیماً وَ أَنْ تَصْرِفَهُ عَنِّی بِمَا شِئْتَ وَ کَیْفَ شِئْتَ وَ تُرْضِیَنِی بِقَضَائِکَ وَ تُبَارِکَ لِی فِی قَدَرِکَ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ شَیْ ءٍ أَخَّرْتَهُ وَ لَا تَأْخِیرَ شَیْ ءٍ عَجَّلْتَهُ فَإِنَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ.
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ إِلَی الشَّیْخِ الطُّوسِیِّ عَنِ الْمُفِیدِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْغَضَائِرِیِّ مَعاً عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ وَالِدِهِ فِیمَا کَتَبَ فِی رِسَالَتِهِ إِلَی وَلَدِهِ قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ أَمْراً فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً فَمَا عَزَمَ لَکَ فَافْعَلْ وَ قُلْ فِی دُعَائِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ رَبِّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خِرْ لِی فِی کَذَا وَ کَذَا لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ خِیَرَةً مِنْکَ فِی عَافِیَةٍ.
الْمُقْنِعَةُ،: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فَإِذَا سَلَّمْتَ سَجَدْتَ وَ قُلْتَ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ ذَکَرَ الدُّعَاءَ(1).
الْفَتْحُ، [فتح الأبواب] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ
ص: 276
اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت کرده که به ایشان عرض کردم: چه بسا قصد انجام کاری را داشته باشم دو نظر در درونم شکل میگیرد یکی مرا به انجام آن دستور میدهد و دیگری مرا از آن بازمیدارد. گوید: امام فرمود: هرگاه اینچنین برایت پیش آمد دو رکعت نماز بخوان و صد بار از درگاه خداوند استخاره کن سپس بنگر که کدام کار برایت دوراندیشتر است آن را انجام بده، زیرا به خواست خداوند متعال خیر و خوبی در آن است و باید استخاره و طلب خیرت از خداوند همراه با طلب عافیت و تندرستی باشد. زیرا چه بسا خیری برای شخص در قطع شدن دستش، و مرگ فرزندش و از بین رفتن مالش باشد. گوید: و جدّم ابوجعفر طوسی این روایت را با این اسناد در تهذیب الاحکام کلینی روایت کرده است. (1)
مصباح المتهجد: از اسحاق همین حدیث روایت شده است. (2)
محاسن: محمد بن عیسی از خَلَف بن حمّاد همین حدیث را روایت کرده است جز اینکه در آن به این صورت ذکر شده: «ففرق نفسی فرقتان احداها تامری و الاخری تنهانی» تا این فرموده امام «ثم انظر احزم الامرین.» (3)
توضیح
«یفرق منی فرقتان» یعنی در درونم دو نظر مخالف شکل میگیرد، یا مشورت میکنم و دو گروه پدید میآید یکی مرا به انجامش دستور میدهند و دیگری مرا بازمیدارند و دیدگاه و نظرشان متفق نمیشود تا بدان عمل نمایم و چه بسا این مقصود آشکارتر باشد.
روایت27.
فتح الابواب: محمد بن خالد قسری گوید: از امام صادق علیه السلام در باره استخاره پرسیدم. گوید: امام علیه السلام فرمود: در آخرین رکعت نماز شب در حالت سجده صدو یک بار از درگاه خداوند استخاره کن. گوید: عرض کردم: چگونه استخاره بگویم؟ فرمود: میگویی: «استخیر الله برحمته استخیر الله برحمته».
و از همان کتاب از جعفر بن محمد
ص: 277
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ رُبَّمَا أَرَدْتُ الْأَمْرَ یَفْرُقُ مِنِّی فَرِیقَانِ أَحَدُهُمَا یَأْمُرُنِی وَ الْآخَرُ یَنْهَانِی قَالَ فَقَالَ إِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً ثُمَّ انْظُرْ أَحْزَمَ الْأَمْرَیْنِ لَکَ فَافْعَلْهُ فَإِنَّ الْخِیَرَةَ فِیهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لْتَکُنِ اسْتِخَارَتُکَ فِی عَافِیَةٍ فَإِنَّهُ رُبَّمَا خِیرَ لِلرَّجُلِ فِی قَطْعِ یَدِهِ وَ مَوْتِ وَلَدِهِ وَ ذَهَابِ مَالِهِ قَالَ وَ رَوَی جَدِّی أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ هَذِهِ الرِّوَایَةَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ فِی تَهْذِیبِ الْأَحْکَامِ عَنِ الْکُلَیْنِیِ (1).
المتهجد، عن إسحاق: مثله (2).
الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ فَفَرَقَ نَفْسِی عَلَی فِرْقَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا تَأْمُرُنِی وَ الْأُخْرَی تَنْهَانِی إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ انْظُرْ أَحْزَمَ الْأَمْرَیْنِ (3).
یفرق منی فریقان أی یسنح فی نفسی رأیان متعارضان أو أستشیر فتحصل فرقتان إحداهما تأمرنی و لا یتفق رأیهم لأعمل به و لعله أظهر.
الفتح، [فتح الأبواب] رَأَیْتُ فِی کِتَابِ أَصْلِ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ الْمُجْمَعِ عَلَی عِلْمِهِ وَ صَلَاحِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْقَسْرِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الِاسْتِخَارَةِ قَالَ فَقَالَ اسْتَخِرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی آخِرِ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً قَالَ قُلْتُ کَیْفَ أَقُولُ قَالَ تَقُولُ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ.
وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَدِّهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَزَّازِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ
ص: 277
بن خلف قُشَیریّ روایت شده که گوید: از امام صادق علیه السلام در باره استخاره پرسیدم. فرمود: در آخرین رکعت نماز شب در حالت سجده صد بار از درگاه خداوند استخاره کن. گوید: عرض کردم: چگونه استخاره بگویم؟ فرمود: میگویی: «استخیر الله برحمته استخیر الله برحمته». (1)
مکارم الاخلاق: از قسریّ همین حدیث به صورت مرسل روایت شده است. (2)
روایت28.
فتح الابواب: معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: امام باقر علیه السلام میفرمود: هر بندهای هرگز صد بار استخاره نکرده است مگر اینکه بهترین کار برای او مقدر شود. و (در دعا) میگوید: «پروردگارا ای دانای بر نهان و آشکار اگر فلان و فلان کار برایم در دنیا و آخرت و اکنون و آیندهام خیر است، برایم میسّر بگردان و درِ آن را بر من بگشای و در این کار مرا به قضای خود خشنود بگردان.»
و از همان کتاب از زراره نقل شده که گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: هرگاه بخواهم کاری انجام دهم و بخواهم از درگاه پروردگارم استخاره کنم، چه بگویم: فرمود: هرگاه قصد آن کار را کردی روز سه شنبه و چهارشنبه و پنج شنبه را روزه بگیر سپس روز جمعه در مکانی پاکیزه نماز بخوان بعد تشهّد را بخوان و در حالی که به آسمان مینگری بگو: « خداوندا من از تو میخواهم به حق اینکه تو دانای بر نهان و آشکاری، بخشنده بخشایشگری، تو دانای بر غیبی، اگر این کار در آنچه علمت بدان احاطه دارد، خیر است، برایم آسان بگردان و در آن برکت بینداز و آن را بر من بگشای. و اگر آن کار در آنچه علمت بدان احاطه دارد، شرّ است، به آنچه میدانی آن را از من برگردان، چرا که تو میدانی و من نمیدانم، تو توانائی و من توانا نیستم و تو کارها را به انجام میرسانی و من توانایی انجام آن را ندارم و تو دانای بر نهانهائی». این دعا را صد بار میگوید .
و از همان کتاب با اسناد به صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا با اسناد به امام صادق علیه السلام روایت شده که ایشان پس از نماز واجب سجده میبرد و صد بار میفرمود: «خداوندا برایم خیر مقدر فرما» سپس به پیامبر و ائمه صلوات الله علیه و علیهم توسل میجست و بر آنان دورد میفرستاد و از آنان شفاعت میطلبید و به آنچه خداوند به او الهام میکرد نگاه کرده و انجام میداد زیرا آن از جانب خداوند متعال است.
ص: 278
بْنِ خَلَفٍ الْقُشَیْرِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الِاسْتِخَارَةِ فَقَالَ اسْتَخِرِ اللَّهَ تَعَالَی فِی آخِرِ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ قَالَ قُلْتُ کَیْفَ أَقُولُ قَالَ تَقُولُ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ (1).
المکارم، عن القسری مرسلا: مثله (2).
الفتح، [فتح الأبواب] بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَدِّهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ مَعاً عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ عَبْدٌ قَطُّ مِائَةَ مَرَّةٍ إِلَّا رُمِیَ بِخَیْرِ الْأَمْرَیْنِ یَقُولُ اللَّهُمَّ عَالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ إِنْ کَانَ أَمْرُ کَذَا وَ کَذَا خَیْراً لِأَمْرِ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَیَسِّرْهُ لِی وَ افْتَحْ لِی بَابَهُ وَ رَضِّنِی فِیهِ بِقَضَائِکَ.
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ إِلَی جَدِّهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا أَرَدْتُ الْأَمْرَ وَ أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَخِیرَ رَبِّی کَیْفَ أَقُولُ قَالَ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِکَ فَصُمِ الثَّلَاثَاءَ وَ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ ثُمَّ صَلِّ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی مَکَانٍ نَظِیفٍ فَتَشَهَّدْ ثُمَّ قُلْ وَ أَنْتَ تَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَنَّکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ أَنْتَ عَالِمُ الْغَیْبِ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ خَیْراً لِی فِیمَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ فَیَسِّرْهُ لِی وَ بَارِکْ فِیهِ وَ افْتَحْ لِی بِهِ وَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ شَرّاً لِی فِیمَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی بِمَا تَعْلَمُ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَقْضِی وَ لَا أَقْضِی وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ یَقُولُهَا مِائَةَ مَرَّةٍ.
وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّدُوقِ فِی کِتَابِ عُیُونِ أَخْبَارِ الرِّضَا بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَسْجُدُ عَقِیبَ الْمَکْتُوبَةِ وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ خِرْ لِی مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَتَوَسَّلُ بِالنَّبِیِّ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ یُصَلِّی عَلَیْهِمْ وَ یَسْتَشْفِعُ بِهِمْ وَ یَنْظُرُ مَا یُلْهِمُهُ اللَّهُ فَیَفْعَلُ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی.
ص: 278
و از همان کتاب ایشان قدّس سرّه گوید: و آنچه بر این آگاه میکند که حدیث استخاره، مشهور و معروف و در میان شیعه جا افتاده است، روایتی است که با اسناد پیشین از محمد بن سهل بن یسع روایت کردیم که گوید: من در مجاورت مکه بودم پس به سوی مدینه رهسپار شده و بر امام باقر علیه السلام وارد شدم. خواستم از او پوشاکی بخواهم که بر من بپوشاند. برایم مقدر نشد که از ایشان درخواست کنم تا اینکه از ایشان خداحافطی کرده و خواستم بیرون بروم. پس گفتم: برای او نامهای مینویسم و از ایشان خواستار میشوم.
گوید: نامه را نوشتم و به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفتم تا دو رکعت نماز بخوانم و صد بار از درگاه خداوند استخاره کنم. پس اگر به دلم آمد که برای ایشان نامه بفرستم، آن را میفرستم و در غیر این صورت نامه را پاره میکنم. گوید: به دلم آمد که برای ایشان نامه نفرستم، پس نامه را پاره کرده و از مدینه خارج شدم. در این اثناء فرستادهای دیدم که لباسهایی را در دستاری با خود داشت که عرق میریخت و در باره محمد بن سهل قمی سوال میکرد تا اینکه به من رسید و گفت: سرورت برای تو این را فرستاده است که به ناگاه دیدم دو پیراهن نرم و لطیف است. احمد بن محمد بن عیسی گوید: او قرار گذاشت هرگاه بمیرد من او را غسل دهم و در آن دو دو پیراهن او را کفن کنم.
توضیح
«الملاء» با ضمه و مدّ پیراهن نرم و نازک است.
روایت29.
فتح الابواب: صفوان جمال از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هیچ بندهای نیست که در کاری صد بار از خداوند طلب خیر (استخاره) کرده باشد درحالی که نزد سر امام حسین علیه السلام باشد، بعد خداوند را حمد و ثنا گوید، مگر اینکه خداوند بهترین را از آن دو کار به او میرساند.
و از همان کتاب ایشان رضی الله عنه گوید: جدّم در کتاب مبسوط گوید: هرگاه بخواهد یکی از کارهای مربوط به دین یا دنیایش را انجام دهد، مستحب است دو رکعت نماز بخواند. در هر دو رکعت هر سوره که میخواهد قرائت کند و در رکعت دوم قنوت بخواند و چون سلام نماز را داد هر دعایی که میخواهد میگوید و سجده میبرد و در سجدهاش صد بار از درگاه خداوند استخاره میکند و میگوید: در همه کارهایم از خداوند طلب خیر میکنم. سپس حاجتش را به انجام میرساند.
ص: 279
وَ مِنْهُ قَالَ قُدِّسَ سِرُّهُ وَ مِمَّا یُنَبِّهُ عَلَی أَنَّ حَدِیثَ الِاسْتِخَارَةِ قَدْ کَانَ مَشْهُوراً مَعْرُوفاً وَ بَیْنَ الشِّیعَةِ مَأْلُوفاً مَا رَوَیْنَاهُ بِإِسْنَادِنَا الْمُتَقَدِّمِ فِی طُرُقِنَا إِلَی مَا رَوَاهُ جَدِّی أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ فِیمَا رَوَاهُ فِی کِتَابِ الدَّلَائِلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلِ بْنِ الْیَسَعِ قَالَ: کُنْتُ مُجَاوِراً بِمَکَّةَ فَصِرْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ کِسْوَةٍ یَکْسُونِیهَا فَلَمْ یَقْضِ لِی أَنْ أَسْأَلَهُ حَتَّی وَدَّعْتُهُ وَ أَرَدْتُ الْخُرُوجَ فَقُلْتُ أَکْتُبُ إِلَیْهِ وَ أَسْأَلُهُ قَالَ فَکَتَبْتُ الْکِتَابَ وَ صِرْتُ إِلَی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله عَلَی أَنْ أُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ وَ أَسْتَخِیرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِنْ وَقَعَ فِی قَلْبِی أَنْ أَبْعَثَ إِلَیْهِ بِالْکِتَابِ بَعَثْتُهُ وَ إِلَّا خَرَقْتُهُ قَالَ فَوَقَعَ فِی قَلْبِی أَنْ لَا أَبْعَثَ فِیهِ فَخَرَقْتُ الْکِتَابَ وَ خَرَجْتُ مِنَ الْمَدِینَةِ فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ رَأَیْتُ رَسُولًا مَعَهُ ثِیَابٌ فِی مِنْدِیلٍ یَتَخَلَّلُ الْقَطَرَاتُ وَ یَسْأَلُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ الْقُمِّیِّ حَتَّی انْتَهَی إِلَیَّ وَ قَالَ مَوْلَاکَ بَعَثَ إِلَیْکَ بِهَذَا وَ إِذَا مُلَاءَتَانِ قَالَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی فَقَضَی أَنِّی غَسَّلْتُهُ حِینَ مَاتَ وَ کَفَّنْتُهُ فِیهِمَا.
الملاءة بالضم و المد الثوب اللین الرقیق (1).
الفتح، [فتح الأبواب] بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَدِّهِ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ عَبْدٌ قَطُّ فِی أَمْرٍ مِائَةَ مَرَّةٍ عِنْدَ رَأْسِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَیَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ إِلَّا رَمَاهُ اللَّهُ بِخَیْرِ الْأَمْرَیْنِ.
وَ مِنْهُ قَالَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ جَدِّی فِی کِتَابِ الْمَبْسُوطِ: إِذَا أَرَادَ أَمْراً مِنَ الْأُمُورِ لِدِینِهِ أَوْ دُنْیَاهُ یُسْتَحَبُّ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا مَا شَاءَ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ فَإِذَا سَلَّمَ دَعَا بِمَا أَرَادَ وَ یَسْجُدُ وَ یَسْتَخِیرُ اللَّهَ فِی سُجُودِهِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ یَقُولُ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ فِی جَمِیعِ أُمُورِی ثُمَّ یَمْضِی فِی حَاجَتِهِ.
ص: 279
در النهایه همین حدیث را روایت کرده است و در کتاب الاقتصاد مانند این حدیث روایت شده و غسل کردن بدان اضافه شده و گوید: در سجدهاش میگوید: «در همه کارهای از خداوند خیری همراه با عافیت و تندرستی طلب میکنم.» سپس آنچه در دلش میافتد انجام میدهد. و همچنین در کتاب هدایۀ المسترشد این حدیث را گفته است و همچنین شیخ محمد بن ادریس رحمه الله آن را ذکر کرده است. و عبدالعزیز بن براج در کتاب المهذب استخاره با صد بار را ذکر کرده است، و ابوصلاح حلبی در کتاب مختصر الفرایض الشرعیۀ و کتابهای دیگر آن را ذکر کرده است.
روایت30.
مصباح المتهجد: حسن بن جَهم از امام رضا علیه السلام پرسید در باره ابن اسباط چه میگوئید که ما همگی به او میگوئیم که از راه خشکی سفر کند و او قصد دارد از راه دریا به مسافرت برود شما اخبار ترس و فساد دریا را به او گوشزد کنید. حضرت به او فرمود: در غیر وقت نماز واجب به مسجد برو، و دو رکعت نماز بخوان و صد بار از او طلب خیر کن، بعد بنگر که در دل خود چه احساس میکنی به همان عمل کن. حسن گفت: خشکی نزد من بهتر و خوشایندتر از دریا است. امام رضا علیه السلام نیز فرمود: نزد من نیز. (1)
مکارم الاخلاق: حسن بن جهم پرسید و همان حدیث را ذکر کرد. (2)
توضیح
«و نحن جمیعا»یعنی حاضران. «یرکب البحر» یعنی ابن اسباط سوار شود. «بخبر طریق البحر» یعنی از ترس و فساد، همانطور که روایت دیگری بر آن دلالت دارد.
روایت31.
مکارم الاخلاق الفقیه: ناجیه از امام صادق علیه السلام روایت میکند که ایشان هر گاه میخواست غلام یا چهارپا یا چیزی دیگری بخرد یا هر کار کوچکی انجام دهد هفت بار از خدا طلب خیر می کرد، و اگر کار مهمّی بود صد بار از درگاه خداوند استخاره مینمود.(3)
فتح الابواب: ناجیه گوید: امام صادق علیه السلام هر گاه میخواست ... و همین حدیث را ذکر کرده است.
روایت32.
بلد امین: از امام رضا علیه السلام دعایی روایت شده که از جمله دعاهای الوسائل
ص: 280
و مثله قال فی النهایة و نحوه قال فی کتاب الاقتصاد و زاد فیه الغسل و قال فیقول فی سجوده أستخیر الله فی جمیع أموری کلها خیرة فی عافیة ثم یفعل ما یقع فی قلبه و کذا قال فی کتاب هدایة المسترشد و کذا قال الشیخ محمد بن إدریس ره و ذکر عبد العزیز بن البراج استخارة بمائة مرة فی کتاب المهذب و ذکرها أبو الصلاح الحلبی فی کتاب مختصر الفرائض الشرعیة و غیره.
الْمُتَهَجِّدُ، رَوَی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ قَالَ: سَأَلَ الْحَسَنُ بْنُ جَهْمٍ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام لِابْنِ أَسْبَاطٍ فَقَالَ لَهُ مَا تَرَی لَهُ وَ ابْنُ أَسْبَاطٍ حَاضِرٌ وَ نَحْنُ جَمِیعاً یَرْکَبُ الْبَحْرَ أَوِ الْبَرَّ إِلَی مِصْرَ وَ أَخْبَرَهُ بِخَبَرِ طَرِیقِ الْبَرِّ فَقَالَ فَأْتِ الْمَسْجِدَ فِی غَیْرِ وَقْتِ صَلَاةٍ فَرِیضَةٍ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَخِرِ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ انْظُرْ أَیُّ شَیْ ءٍ یَقَعُ فِی قَلْبِکَ فَاعْمَلْ بِهِ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ الْبَرُّ أَحَبُّ إِلَیَّ لَهُ قَالَ علیه السلام وَ إِلَیَّ.
الْمَکَارِمُ،: سَأَلَ الْحَسَنُ بْنُ جَهْمٍ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (1).
و نحن جمیعا أی حاضرون یرکب البحر أی ابن أسباط بخبر طریق البر أی من الخوف و الفساد کما یدل علیه خبر آخر.
الْمَکَارِمُ (2)، وَ الْفَقِیهُ، عَنْ نَاجِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا أَرَادَ شِرَی شَیْ ءٍ مِنَ الْعَبْدِ وَ الدَّابَّةِ أَوِ الْحَاجَةَ الْخَفِیفَةَ أَوِ الشَّیْ ءَ الْیَسِیرَ اسْتَخَارَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَإِنْ کَانَ أَمْراً جَسِیماً اسْتَخَارَ اللَّهَ فِیهِ مِائَةَ مَرَّةٍ(3).
الفتح، [فتح الأبواب] نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الدُّعَاءِ لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ نَاجِیَةَ قَالَ: کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا أَرَادَ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ.
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ مِنْ أَدْعِیَةِ الْوَسَائِلِ إِلَی
ص: 280
الی المسائل میباشد: «پروردگارا همانا خیر و خوبی تو در آنچه از تو طلب خیر میکنم، به کارهای پسندیده میرسد و عطایای بسیار میبخشی، و بیش از خواستهها میدهی و کسب و کار و درآمدها را پاکیزه میگردانی و به زیباترین شیوهها هدایت میکنی و به پسندیدهترین عاقبتها رهنمود میکنی و از مصیبتهای هراسناک بازمیداری. پروردگارا در کاری که بر آن تصمیم گرفتم و عقلم مرا بدان رهنمود کرد از تو طلب خیر میکنم. پس آنچه از آن را که سخت شده، آسان گردان و آنچه را که مشکل گشته، ساده بنما و کارهای سخت و دشوار را در استخارهام کفایت فرما و هر گونه سختی و پیشامد ناگوار را از من دور بگردان و پایان کارم را غنیمت، و ترس ناشی از کارم را سالم و امن، و دور آن را نزدیک و خشک و بیبهره آن را پربار قرار ده. و ای پروردگارم اجابتم را بفرست و خواستهام را برآورده کن و حاجتم را روا بنما و موانعش را بردار و از شر و بلایای آن جلوگیری کن و ای پروردگارم پرچم پیروزی را در آنچه از درگاه تو استخاره میکنم به من عطا کن، و در آنچه تو را برای آن فراخواندم، نعمت و مژدگانی مقرّر فرما، و با فضل و بخششت در آنچه به تو امید بستم بر من منّت بنه، و ای پروردگارم آن را با پیروزی و نجاح قرین بگردان و با اصلاح احاطه کن و اسباب خیر و خوبی را به صورت آشکار، و پرچمهای غنیمتش را به شکلی واضح به من بنمایان و با طناب خفه کردن سختیهای آن را ببند (سختیهایش را از بین ببر) و جسد آسانی آن را زنده بگردان و خداوندا پنهان و پوشیده آن را آشکار بنما و حبس شده آن را آزاد کن و پایههایش را محکم و استوار بگردان تا خیری باشد که غنیمت بیاورد و غرامت را از بین ببرد و سودی سریع بدهد و پیامدهای نیکویش ماندگار باشد که تو مسوول افزایش نعمتها و آغازگر جود و بخششی». (1)
توضیح
«رغائب» جمعه کلمه «رغیبۀ» و آن بخشش فراوان است و در قاموس آمده است که «الغُنُم» با ضمه به معنای فیء (غنیمت پس از جنگ) است، غنم با کسره غنماً و با فتحه و حروف متحرک و غنیمۀً و غنماناً با ضمه، رسیدن به چیزی بدون مشقت است، و غنّمه کذا تغنیماً یعنی به او علاوه بر سهمی که داشت مقداری نیز اضافه کرد. و در اکثر نسخهها بر صیغه باب افعال است و در قاموس آمده است: «الوعر» متضاد «السهل» است و «توعّر» یعنی سخت و مشکل شد و «توعّر الامر» یعنی سخت شد و گوید: «الملمّ» از هر چیز سخت آن است و گوید: «البائقۀ» مصیبت و بلا است و جمع آن «البوائق» است.
«و اشدد خناق تعسرها» یعنی با طناب خفه کردن سختی و مشکل را بکُش، که کنایه از از بین بردن آن است. سختی و مشکل را به حیوانی تشبیه کرده و برای آن طناب خفه کردن اثبات کرده است و خِناق بر وزن کتاب، طنابی است که با آن خفه میکنند و بر وزن غُراب بیماری است که مانع ار نفوذ نفَس به داخل ریه و قلب میشود و نیز گفته میشود: «اخذ بخناقه با کسره و ضمه و مخنقه» یعنی گلویش را گرفت. همه این معانی را فیروزآبادی ذکر کرده است و در بیشتر نسخهها با فتحه خاء آمده که در این صورت مصدر است هر چند که در زبان عربی وارد نشده است.
«و انعش» یعنی بالا ببر «صریع تیسّرها» یعنی آسانی آن که کشته شده و بر زمین افتاده است
ص: 281
الْمَسَائِلِ: اللَّهُمَّ إِنَّ خِیَرَتَکَ فِیمَا أَسْتَخِیرُکَ فِیهِ تُنِیلُ الرَّغَائِبَ وَ تُجْزِلُ الْمَوَاهِبَ وَ تُغَنِّمُ الْمَطَالِبَ وَ تُطَیِّبُ الْمَکَاسِبَ وَ تَهْدِی إِلَی أَجْمَلِ الْمَذَاهِبِ وَ تَسُوقُ إِلَی أَحْمَدِ الْعَوَاقِبِ وَ تَقِی مَخُوفَ النَّوَائِبِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ فِیمَا عَزَمَ رَأْیِی عَلَیْهِ وَ قَادَنِی عَقْلِی إِلَیْهِ فَسَهِّلِ اللَّهُمَّ مِنْهُ مَا تَوَعَّرَ وَ یَسِّرْ مِنْهُ مَا تَعَسَّرَ وَ اکْفِنِی فِیهِ الْمُهِمَّ وَ ادْفَعْ عَنِّی کُلَّ مُلِمٍّ وَ اجْعَلْ رَبِّ عَوَاقِبَهُ غُنْماً وَ خَوْفَهُ سِلْماً وَ بُعْدَهُ قُرْباً وَ جَدْبَهُ خِصْباً وَ أَرْسِلِ اللَّهُمَّ إِجَابَتِی وَ أَنْجِحْ طَلِبَتِی وَ اقْضِ حَاجَتِی وَ اقْطَعْ عَوَائِقَهَا وَ امْنَعْ بَوَائِقَهَا وَ أَعْطِنِی اللَّهُمَّ لِوَاءَ
الظَّفَرِ فِیمَا اسْتَخَرْتُکَ وَ وُفُورَ الْغُنْمِ فِیمَا دَعَوْتُکَ وَ عَوَائِدَ الْإِفْضَالِ فِیمَا رَجَوْتُکَ وَ اقْرِنْهُ اللَّهُمَّ بِالنَّجَاحِ وَ حِطَّةً بِالصَّلَاحِ وَ أَرِنِی أَسْبَابَ الْخِیَرَةِ وَاضِحَةً وَ أَعْلَامَ غُنْمِهَا لَائِحَةً وَ اشْدُدْ خُنَاقَ تَعَسُّرِهَا وَ انْعَشْ صَرِیعَ تَیَسُّرِهَا وَ بَیِّنِ اللَّهُمَّ مُلْتَبَسَهَا وَ أَطْلِقْ مُحْتَبَسَهَا وَ مَکِّنْ أُسَّهَا حَتَّی تَکُونَ خِیَرَةً مُقْبِلَةً بِالْغُنْمِ مُزِیلَةً لِلْغُرْمِ عَاجِلَةَ النَّفْعِ بَاقِیَةَ الصُّنْعِ إِنَّکَ وَلِیُّ الْمَزِیدِ مُبْتَدِئٌ بِالْجُودِ(1).
الرغائب جمع الرغیبة و هی العطاء الکثیر و فی القاموس الغنم بالضم الفی ء غنم بالکسر غنما بالضم و بالفتح و التحریک و غنیمة و غنماتا بالضم الفوز بالشی ء بلا مشقة و غنمه کذا تغنیما نفله إیاه و فی أکثر النسخ علی بناء الإفعال و فی القاموس الوعر ضد السهل و توعر صار وعرا و توعر الأمر تعسر و قال الملم الشدید من کل شی ء و قال البائقة الداهیة و الجمع البوائق.
و اشدد خناق تعسرها أی اقتل التعسر بالخناق کنایة عن إزالته شبه التعسر بحیوان و أثبت له الخناق و هو ککتاب الحبل یخنق به و کغراب داء یمتنع معه نفوذ النفس إلی الریة و القلب و یقال أیضا أخذ بخناقه بالکسر و الضم و مخنقه أی بحلقه کل ذلک ذکره الفیروزآبادی و فی أکثر النسخ بفتح الخاء فیکون مصدرا و إن لم یرد فی اللغة.
و انعش أی ارفع صریع تیسرها أی تیسرها المصروع الساقط علی الأرض
ص: 281
و استعاره در آن به مانند عبارت پیشین است. و «الصُنع» با ضمه کار نیک و احسان است. «و اطلق محتبسها» با صیغه اسم فاعل یا مفعول بوده زیرا «احتبس» هم لازم و هم متعدی است.
روایت33.
فتح الابواب: معاویه بن مَیسَره گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بندهای هفتاد بار از درگاه خداوند استخاره نمیکند مگر اینکه خداوند به او خیر برساند. در استخاره میگوید: «ای بیناترین بینایان و ای شنوندهترین شنوندگان و ای کسی که زودتر از همه به حساب میرسی و ای مهربانترین مهربانان بر محمد و اهل بیت محمد درود بفرست و در فلان و فلان کار برایم خیر مقدر فرما».
مصباح المتهجد و فقیه و تهذیب: از معاویه بن میسره همین حدیث روایت شده (1) و در آن بعد از «الراحمین» «یا احکم الحاکمین» اضافه شده است و در آن آمده است: «و اهل بیته»(عَلیَ، نیامده).
مکارم الاخلاق: از معاویه مانند حدیث آخری روایت شده و در پایان حدیث آمده است: سپس سجده ببر و در آن صد بار بگو «استخیر الله برحمته و استقدر الله فی عافیه بقدرته» سپس حاجتت را بیاور که به هر حال خیر تو در آن باشد و خدا را در آنچه میکنی متهم نکن.
روایت34.
فتح الابواب: محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت میکند که: به ما دستور داده شد که به طرف شام رهسپار شویم. پس گفتم: پروردگارا اگر این کاری که قصد انجامش را دارم برایم در دین و دنیا و پایان کارم و برای همه مسلمانان خیر است، آن را بر من آسان بنما و در آن برایم برکت بینداز. و اگر آن برایم شرّ است، آن را به چیزی که برایم خیر است برگردان، که تو میدانی و من نمیدانم و تو توانایی و من توانا نیستم و تو دانای بر نهانهایی، و صد بار میگوید: «استخیر الله». گوید: و سنگریزه برداشتم و بر کفشم گذاشتم تا اینکه آن را تمام کردم. پس گفتم: آیا این طور نیست که دعا را یک بار بگوید و صد بار بگوید: «استخیر الله» ؟ فرمود: اینچنین گفتم: صد بار، و یک بار این دعا. گوید: پس از آن کار منصرف شدم و آن کالا را به مکه بردم، و در کار مهم و بزرگ آن دعا را صد و یک بار میگوید،
ص: 282
و الاستعارة فیه کالسابق و الصنع بالضم المعروف و الإحسان و أطلق محتبسها علی بناء الفاعل أو المفعول لأن احتبس لازم متعد.
الفتح، [فتح الأبواب] نَقْلًا مِنْ کِتَابِ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الثِّقَةِ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ مَیْسَرَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ عَبْدٌ سَبْعِینَ مَرَّةً بِهَذِهِ الِاسْتِخَارَةِ إِلَّا رَمَاهُ اللَّهُ بِالْخَیْرِ یَقُولُ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ خِرْ لِی فِی کَذَا وَ کَذَا.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْفَقِیهُ، وَ التَّهْذِیبُ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ مَیْسَرَةَ: مِثْلَهُ (1)
وَ زَادُوا بَعْدَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ وَ فِیهَا وَ أَهْلِ بَیْتِهِ.
الْمَکَارِمُ، عَنْ مُعَاوِیَةَ: مِثْلَ الْأَخِیرِ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ ثُمَّ اسْجُدْ سَجْدَةً تَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ- أَسْتَخِیرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ أَسْتَقْدِرُ اللَّهَ فِی عَافِیَةٍ بِقُدْرَتِهِ- ثُمَّ ائْتِ حَاجَتَکَ فَإِنَّهَا خِیَرَةٌ لَکَ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا تَتَّهِمْ رَبَّکَ فِیمَا تَتَصَرَّفُ فِیهِ.
الفتح، [فتح الأبواب] عَنْ شَیْخَیْهِ الْفَقِیهَیْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نَمَا وَ أَسْعَدَ بْنِ عَبْدِ الْقَاهِرِ بِإِسْنَادِهِمَا الْمُتَقَدِّمِ إِلَی شَیْخِ الطَّائِفَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنَّا أُمِرْنَا بِالْخُرُوجِ إِلَی الشَّامِ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا الْوَجْهُ الَّذِی هَمَمْتُ بِهِ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی وَ لِجَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ فَیَسِّرْهُ لِی وَ بَارِکْ لِی فِیهِ وَ إِنْ کَانَ ذَلِکَ شَرّاً لِی فَاصْرِفْهُ عَنِّی إِلَی مَا هُوَ خَیْرٌ لِی فَإِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ وَ یَقُولُ ذَلِکَ مِائَةَ مَرَّةٍ قَالَ وَ أَخَذْتُ حَصَاةً وَ وَضَعْتُهَا عَلَی نَعْلِی حَتَّی أَتْمَمْتُهَا فَقُلْتُ أَ لَیْسَ إِنَّمَا یَقُولُ هَذَا الدُّعَاءَ مَرَةً وَاحِدَةً وَ یَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ قَالَ هَکَذَا قُلْتُ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً هَذَا الدُّعَاءَ قَالَ فَصَرَفَ ذَلِکَ الْوَجْهَ عَنِّی وَ خَرَجْتُ بِذَلِکَ الْجِهَازِ إِلَی مَکَّةَ وَ یَقُولُهَا فِی الْأَمْرِ الْعَظِیمِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ مَرَّةً وَ فِی
ص: 282
و در کار کم اهمیت و کوچک ده بار میگوید.
توضیح
شاید نهادن سنگریزه بر روی کفش برای ثبت شمارش، به جهت آموختن به دیگران بوده است و احتمال دارد نهادن تنها یک سنگریزه باشد که بخشی از عمل است، اما این معنی بعید است.
روایت35.
مصباح المتهجد و مکارم الاخلاق و جنۀ الامان: مُرازم گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه یکی از شما قصد انجام کاری داشت، باید دو رکعت نماز بخواند و خدا را حمد و ثنا گوید، و بر محمّد و آل او درود بفرستد و بگوید: «خداوندا اگر این کار برای دین و دنیا و آخرت من خیر است آن را بر من آسان کن و برایم مقدر بفرما و در غیر این صورت از من بگردان». راوی گوید: پرسیدم چه چیز در دو رکعت نماز بخوانم؟ امام فرمود: هر سوره ای که میخواهی و اگر خواستی سوره قل هو الله احد و سوره قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ را بخوان. (1)
میگویم: و کفعمی در بلد امین در یکی از نسخهای مختصر مصباح گوید: اگر سوره قل هو الله احد را و سوره قل یا ایها الکافرون را قرائت کردی، بهتر است و فضیلت بیشتری دارد.
میگویم
نسخههایی که در نزد ماست، با آنچه بیان شده موافقت دارد و در آنها از بهتر و افضل بودن سخنی به میان نیامده است هر چند بدان اشاره میشود.
روایت36.
مکارم الاخلاق: از عمر بن حُرَیث روایت شده که گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: دو رکعت نماز بگذار و از درگاه خداوند استخاره کن. سوگند به خداوند هیج مسلمانی از درگاه خداوند استخاره و طلب خیر نمیکند مگر اینکه خداوند همواره برای او خیر پیش آورد. (2)
روایت37.
مهذب ابن براج: او گوید: نماز استخاره دو رکعت است که هر کس بخواهد، آن را به جای میآورد همانگونه که نوافل دیگر را میخواند. پس هنگامی که در رکعت اول قرائت سوره را به پایان برد، پیش از رکوع، قنوت خوانده سپس رکوع میبرد و در سجدهاش صد بار میگوید: «أستخیر الله» و چون صد بار را کامل کرد، میگوید: «هیچ معبودی جز خداوند بردبار بخشنده نیست، هیچ معبودی جز خداوند بلندمرتبه بزرگ نیست، پروردگارم به حق محمد و آل محمد بر محمد و آل محمد درود بفرست و در فلان و فلان کار برایم خیر مقدر کن.» و حاجتی را که به خاطرش این نماز را قصد کرده، ذکر میکند. و در باره نماز استخاره وجوه دیگری غیر از آنچه ذکر کردیم وارد شده است و وجهی که ما در اینجا ذکر کردیم از بهترین و نیکوترین وجوه آن است.
ص: 283
الْأَمْرِ الدُّونِ عَشْرَ مَرَّاتٍ.
لعل وضع الحصاة علی النعل لضبط العدد تعلیما للغیر و یحتمل أن یکون وضع الحصاة الواحدة فقط فیکون جزءا للعمل لکنه بعید.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْمَکَارِمُ، وَ الْجُنَّةُ، [جنة الأمان] رَوَی مُرَازِمٌ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ شَیْئاً فَلْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ لْیَحْمَدِ اللَّهَ وَ لْیُثْنِ عَلَیْهِ وَ یُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَیَسِّرْهُ لِی وَ قَدِّرْهُ وَ إِنْ کَانَ عَلَی غَیْرِ ذَلِکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی- فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَیِّ شَیْ ءٍ أَقْرَأُ فِیهِمَا فَقَالَ علیه السلام اقْرَأْ فِیهِمَا مَا شِئْتَ وَ إِنْ شِئْتَ قَرَأْتَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ (1).
و قال الکفعمی فی البلد الأمین فی بعض نسخ مختصر المصباح هکذا و إن قرأت قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ کان أفضل أقول و النسخ التی عندنا موافق لما مر و لیس فیها ذکر الأفضلیة و إن کان یومی إلیها.
الْمَکَارِمُ، عَنْ عُمَرَ بْنِ حُرَیْثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اسْتَخِرِ اللَّهَ فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَخَارَ اللَّهَ تَعَالَی مُسْلِمٌ إِلَّا خَارَ اللَّهُ لَهُ الْبَتَّةَ(2).
الْمُهَذَّبُ، لِابْنِ الْبَرَّاجِ: صَلَاةُ الِاسْتِخَارَةِ رَکْعَتَانِ یُصَلِّیهِمَا مَنْ أَرَادَ صَلَاتَهُمَا کَمَا یُصَلِّی غَیْرَهُمَا مِنَ النَّوَافِلِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ قَنَتَ قَبْلَ الرُّکُوعِ ثُمَّ یَرْکَعُ وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ أَسْتَخِیرُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَکْمَلَ الْمِائَةَ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ رَبِّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ خِرْ لِی فِی کَذَا وَ کَذَا- وَ یَذْکُرُ حَاجَتَهُ الَّتِی قَصَدَ هَذِهِ الصَّلَاةَ لِأَجْلِهَا وَ قَدْ وَرَدَ فِی صَلَاةِ الِاسْتِخَارَةِ وُجُوهٌ غَیْرُ مَا ذَکَرْنَاهُ وَ الْوَجْهُ الَّذِی ذَکَرْنَاهُ هَاهُنَا مِنْ أَحْسَنِهَا.
ص: 283
روایت38.
در برخی مولفات اصحاب ما به نقل از کتاب روضۀ النفس فی عبادات الخمس دیدهام که گوید: در استخارهها نماز بگذار. سپس گوید: در باره عمل به استخاره وجوه مختلفی ذکر شده که نیکوترینش این است که غسل کنی سپس دو رکعت نماز بگذاری که در دو رکعت هر سورهای که دوست داشتی قرائت میکنی. و چون آن دو رکعت را به پایان بردی، میگویی: « پروردگارا من با دانائیت از تو ظلب خیر میکنم و با عزتت طلب خیر میکنم و با توانائیت طلب خیر میکنم و فضل بزرگ تو را خواهانم. چرا که تو توانائی و من توانا نیستم و تو میدانی و من نمیدانم و تو بر نهانها دانائی، اگر این کاری که میخواهم انجام دهم در دین و دنیا و آخرتم خیر است، و در آنچه شایسته است خیر باشد، خیر است، و تو به عواقب و سرانجام آن از من داناتری، برای من آسان بگردان و در آن برایم برکت بینداز و مرا برای انجام آن یاری بده. و اگر برایم شرّ است، آن را از من برگردان و خیر و برکت را هر جا که باشد برایم مقدر فرما و مرا بدان خشنود بگردان تا نخواهم آنچه را عقب انداختی، به جلو بیندازی و آنچه را مقدم داشتی، به تاخیر بیندازی».
روایت39.
مصباح ابن الباقی: از امیرالمومنین علیه السلام روایت شده است که فرمود:
«آنچه خدا خواهد انجام میشود، خدایا از تو خیر میخواهم، خیر کسی که کارش را به تو واگذارده، و خود را به تو تسلیم کرده، و در کار خویش منقاد (و مطیع) تو گشته، و روی خود برای تو خالص گردانیده و در آنچه بر او فرود آید بر تو توکل کرده، خدایا برای من خیر بخواه و بدی ام را مخواه، و به سود من باش و به زیانم مباش، و یاریم فرما و دیگران را بر علیه من یاری مفرما و کمکم ده و دیگران را بر من کمک مده، و مرا (بر کارم) نیرو ده و دیگران را بر من نیرو مده، و مرا به کار خیر هدایت فرما و گمراهم مکن، و به قضای خود راضیم کن، و مقدرات خود را بر من مبارک گردان که براستی تو هر چه خواهی، انجام دهی و به هر چه اراده فرمائی، حکم کنی و تو بر هر چیز توانائی، خدایا اگر خیر من در این کار است: در دین و دنیا و پایان کارم، پس آن را بر من آسان گردان، و اگر چنان نیست آن را از من بازگردان ای مهربانترین مهربانان، که براستی تو بر هر چیز توانائی و خدا ما را بس است و نیکو تکیه گاهی است.»
ص: 284
أَقُولُ وَ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ مُؤَلَّفَاتِ أَصْحَابِنَا نَقْلًا مِنْ کِتَابِ رَوْضَةِ النَّفْسِ فِی الْعِبَادَاتِ الْخَمْسِ أَنَّهُ قَالَ: فَصْلٌ فِی الِاسْتِخَارَاتِ ثُمَّ قَالَ وَ قَدْ وَرَدَ فِی الْعَمَلِ بِهَا وُجُوهٌ مُخْتَلِفَةٌ مِنْ أَحْسَنِهَا أَنْ تَغْتَسِلَ ثُمَّ تُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِیهِمَا مَا أَحْبَبْتَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْهُمَا قُلْتَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ وَ أَسْتَخِیرُکَ بِعِزَّتِکَ وَ أَسْتَخِیرُکَ بِقُدْرَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ مِنْ فَضْلِکَ الْعَظِیمِ فَإِنَّکَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ وَ تَعْلَمُ وَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی أُرِیدُهُ خَیْراً فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ خَیْراً لِی فِیمَا یَنْبَغِی فِیهِ خَیْرٌ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِعَوَاقِبِهِ مِنِّی فَیَسِّرْهُ لِی وَ بَارِکْ لِی فِیهِ وَ أَعِنِّی عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً لِی فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ قَیِّضْ لِیَ الْخَیْرَ حَیْثُ کَانَ وَ أَرْضِنِی بِهِ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لَا تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ.
مِصْبَاحُ ابْنِ الْبَاقِی، رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ خِیَارَ مَنْ فَوَّضَ إِلَیْکَ أَمْرَهُ وَ أَسْلَمَ إِلَیْکَ نَفْسَهُ وَ اسْتَسْلَمَ إِلَیْکَ فِی أَمْرِهِ وَ خَلَا لَکَ وَجْهُهُ وَ تَوَکَّلَ عَلَیْکَ فِیمَا نَزَلَ بِهِ اللَّهُمَّ خِرْ لِی وَ لَا تَخِرْ عَلَیَّ وَ کُنْ لِی وَ لَا تَکُنْ عَلَیَّ وَ انْصُرْنِی وَ لَا تَنْصُرْ عَلَیَّ وَ أَعِنِّی وَ لَا تُعِنْ عَلَیَّ وَ أَمْکِنِّی وَ لَا تُمَکِّنْ مِنِّی وَ اهْدِنِی إِلَی الْخَیْرِ وَ لَا تُضِلَّنِی وَ أَرْضِنِی بِقَضَائِکَ وَ بَارِکْ لِی فِی قَدَرِکَ إِنَّکَ تَفْعَلُ مَا تَشَاءُ وَ تَحْکُمُ مَا تُرِیدُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ الْخِیَرَةُ فِی أَمْرِی هَذَا فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ عَاقِبَةِ أَمْرِی فَسَهِّلْهُ لِی وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.
ص: 284
باب هشتم : باب نوادر
روایات
روایت1.
فتح الابواب: ایشان قدّس سرّه گفته است: بدان من حدیث آشکار و صریحی ندیدهام که انسان برای غیر خودش استخاره کند، اما احادیث بسیاری یافتم که دربردارنده تشویق و ترغیب برای برآورده ساختن حاجتهای برادران دینی از خداوند جلّ جلاله، با دعاها و دیگر توسلها میباشد حتی در روایتها فایدههای دعا برای برادران را دیدهام که اکنون نیازی به ذکر آن نمیبینم زیرا در میان بزرگان و علما امری آشکار است. و استخارهها بر اساس دیگر روایات از جمله حاجتها و از جمله دعاها است. و استخاره انسان برای غیر خودش داخل در روایتهایی میگردد که ذکر کردیم، زیرا انسان، هرگاه یکی از برادرانش استخاره در برخی حاجتها را بر عهده او بگذارد، آن حاجت برای کسی خواهد شد که خود، استخاره را انجام میدهد، پس برای خودش و برای کسی که استخاره را بر عهده او گذاشته، استخاره میکند.
اما استخارهاش برای خودش به این صورت است که آیا مصلحت برای کسی که استخاره را انجام میدهد در گفتن هست؟ و آیا سود و منفعت برای کسی که استخاره را بر عهده او گذاشته در انجام دادن یا ندادن است؟ و این از جمله آن چیزی است که تحت عموم روایتهای مربوط به استخارهها و برآورده کردن حاجتها داخل میشود و این مطلب چیزی نیست که در روایتها بدان (جداگانه)اختصاص یافته باشد.
توضیح
آنچه سید در جایز بودن استخاره برای دیگران ذکر کرده است، خالی از قوت نیست به علت عمومیت (دلیلها و روایات) به ویژه اگر شخصی که دیگری را به جای خود گذاشته، به استخاره کننده بگوید: آن کار را انجام بدهد یا ندهد؟ همانطور که سید بدان اشاره کرده است و آن چارهاندیشی و مهارتی است تا آن را داخل در زیر مجموعه روایتهای خاص کند. اما شایستهتر و احوط آن است که صاحب حاجت برای خودش استخاره کند زیرا ما حدیثی را ندیدهایم که بتوان در این باره بدان اتکا کرد و اگر این کار جایز بود و ترجیح داده میشد، اصحاب از ائمه علیهم السلام آن را میخواستند و اگر آنگونه بود حداقل در یک روایت نقل میشد به علاوه اینکه شخص درمانده برای اجابت شایستهتر، و دعایش با خلوص نیت نزدیکتر است.
ص: 285
الْفَتْحُ، [فتح الأبواب] قَالَ قُدِّسَ سِرُّهُ: اعْلَمْ أَنِّی مَا وَجَدْتُ حَدِیثاً صَرِیحاً أَنَّ الْإِنْسَانَ یَسْتَخِیرُهُ لِسِوَاهُ لَکِنْ وَجَدْتُ أَحَادِیثَ کَثِیرَةً تَتَضَمَّنُ الْحَثَّ عَلَی قَضَائِهِ حَوَائِجَ الْإِخْوَانِ مِنَ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ بِالدَّعَوَاتِ وَ سَائِرِ التَّوَسُّلَاتِ حَتَّی رَأَیْتُ فِی الْأَخْبَارِ مِنْ فَوَائِدِ الدُّعَاءِ لِلْإِخْوَانِ مَا لَا أَحْتَاجُ إِلَی ذِکْرِهِ الْآنَ لِظُهُورِهِ بَیْنَ الْأَعْیَانِ وَ الِاسْتِخَارَاتُ عَلَی سَائِرِ الرِّوَایَاتِ هِیَ مِنْ جُمْلَةِ الْحَاجَاتِ وَ مِنْ جُمْلَةِ الدَّعَوَاتِ وَ اسْتِخَارَةُ الْإِنْسَانِ عَنْ غَیْرِهِ دَاخِلَةٌ فِی عُمُومِ الْأَخْبَارِ الْوَارِدَةِ بِمَا ذَکَرْنَاهُ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا کَلَّفَهُ غَیْرُهُ مِنَ الْإِخْوَانِ الِاسْتِخَارَةَ فِی بَعْضِ الْحَاجَاتِ فَقَدْ صَارَتِ الْحَاجَةُ لِلَّذِی یُبَاشِرُ الِاسْتِخَارَاتِ فَیَسْتَخِیرُ لِنَفْسِهِ وَ لِلَّذِی یُکَلِّفُهُ الِاسْتِخَارَةَ أَمَّا اسْتِخَارَتُهُ لِنَفْسِهِ بِأَنَّهُ هَلِ الْمَصْلَحَةُ لِلَّذِی یُبَاشِرُ الِاسْتِخَارَةَ فِی الْقَوْلِ لِمَنْ یُکَلِّفُهُ الِاسْتِخَارَةَ وَ هَلِ الْمَصْلَحَةُ لِلَّذِی یُکَلِّفَهُ الِاسْتِخَارَةَ فِی الْفِعْلِ أَوِ التَّرْکِ وَ هَذَا مِمَّا یَدْخُلُ تَحْتَ عُمُومِ الرِّوَایَاتِ بِالاسْتِخَارَاتِ وَ بِقَضَاءِ الْحَاجَاتِ وَ مَا یَتَوَقَّفُ هَذَا عَلَی شَیْ ءٍ یَخْتَصُّ بِهِ فِی الرِّوَایَاتِ.
ما ذکره السید من جواز الاستخارة للغیر لا یخلو من قوة للعمومات لا سیما إذا قصد النائب لنفسه أن یقول للمستخیر أفعل أم لا کما أومأ إلیه السید و هو حیلة لدخولها تحت الأخبار الخاصة لکن الأولی و الأحوط أن یستخیر صاحب الحاجة لنفسه لأنا لم نر خبرا ورد فیه التوکیل فی ذلک و لو کان ذلک جائزا أو راجحا لکان الأصحاب یلتمسون من الأئمة علیهم السلام ذلک و لو کان ذلک لکان منقولا لا أقل فی روایة مع أن المضطر أولی بالإجابة و دعاؤه أقرب إلی الخلوص عن نیة.
ص: 285
میگویم
با خط شیخ شهید قدّس الله روحه یافتم که هرگاه کاری برای شخصی مهم شد و در آن سرگردان ماند و نداند چه کار بکند، باید به عمل به این روایت مبادرت بورزد.
و در کتاب «الفرج بعد الشدۀ» از قاضی تنوخی حدیثی را به این صورت یافتم: چقدر این روایت شگفت است زیرا من آن را در چندین کتاب با سندها و بدون سندها با اختلاف در کلمات یافتم، و معانیشان نزدیک به هم بود و من صحیح ترین آنها را ذکر می کنم.
در کتاب محمد بن جریر طبری که آن را کتاب «الآداب الحمیده» نامیده است، یافتم؛ که آن را با حذف سندها از روح بن حارث از پدرش از جدش نقل کردم که او به پسرانش گفت: ای پسرانم هرگاه کاری شما را فرا گرفت یا کاری برایتان مهم شد، هر یک از شما شب را به سر نبَرَد مگر اینکه خود او پاکیزه و بر تشک و پوششی پاکیزه باشد و شب را به سر نبرد درحالی که زنی با او باشد. سپس باید هفت بار سوره «و الشمس و ضحیها» و هفت بار سوره «واللیل» را بخواند سپس بگوید: «اللهم اجعل لی من أمری هذا فرجا»[خداوندا در این کار من گشایشی فرما ] که در شب اول یا در شب سوم یا در شب پنجم و گمان میکنم که گفت یا در شب هفتم شخصی به خوابش میآید و به او میگوید: رهایی و گشایش از آنچه در آن هستی، فلان است.
انس گوید: دردی به سراغم آمد و نمیدانستم چگونه با آن روبه رو شوم. پس اولین شب انجام دادم، و دو نفر به خواب من آمدند و یکی از آنها بر بالای سرم و دیگر در کنار پایم نشستند. سپس یکی از آن دو به دیگری گفت: او را حسّ کن. پس همه بدنم را لمس کرد و هنگامی که به جایی از سرم رسید، گفت: اینجا حجامت کن، و آن را نتراش و اما آن را با چیزی روغن مالی کن. سپس یکی از آن دو یا هر دوی آنها به سوی من توجه کرد و به من گفت: چگونه است اگر به آن دو سفارش انجیر و زیتون را اضافه کنی؟ گوید: پس حجامت کردم و از درد بهبودی یافتم و من کسی را از آن باخبر نکردم مگر اینکه شفا یافت و دیگری گفت: آن را امتحان کردم و درست از آب درآمد.
توضیح
در قاموس گوید: «الغری» آن چیزی است که بر چیزی مالیده یا چسبیده شود، یا چیزی است که از ماهی بیرون میکشند و «الغراء» بر وزن «کساء» است.
ص: 286
وجدت بخط الشیخ الشهید قدس الله روحه إذا أهم أحدا أمر و تحیر فیه فلا یدری ما یفعل فلیتبادر إلی العمل بهذا الخبر.
و وجدت فی کتاب الفرج بعد الشدة للقاضی التنوخی ما هذه صورته و ما أعجب هذا الخبر فإنی وجدته فی عدة کتب بأسانید و غیر أسانید علی اختلاف فی الألفاظ و المعنی قریب و أنا أذکر أصحها عندی.
وجدت فی کتاب محمد بن جریر الطبری الذی سماه کتاب الآداب الحمیدة نقلته بحذف الإسناد عن روح بن الحارث عن أبیه عن جده أنه قال لبنیه یا بنی إذا دهمکم أمر أو أهمکم فلا یبیتن أحدکم إلا و هو طاهر علی فراش و لحاف طاهرین و لا یبیتن و معه امرأة ثم لیقرأ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها سبعا وَ اللَّیْلِ سبعا ثم لیقل اللهم اجعل لی من أمری هذا فرجا فإنه یأتیه آت فی أول لیلة أو فی الثالثة أو فی الخامسة و أظنه قال أو فی السابعة یقول له المخرج مما أنت فیه کذا.
قال أنس فأصابنی وجع لم أدر کیف آتی له ففعلت أول لیلة فأتانی اثنان فجلس أحدهما عند رأسی و الآخر عند رجلی ثم قال أحدهما للآخر حسه فلمس جسدی کله فلما انتهی إلی موضع من رأسی قال احتجم هاهنا و لا تحلق و لکن اطله بغراء ثم التفت إلی أحدهما أو کلاهما فقال لی فکیف لو ضممت إلیهما التین و الزیتون قال فاحتجمت فبرأت و أنا فلست أحدث أحدا به إلا و حصل له الشفاء قال آخر و جربته فصح.
قال فی القاموس الغری ما طلی به أو لصق به أو شی ء یستخرج من السمک کالغراء ککساء.
ص: 286
خلاصه مطلب
گمان میکنم از آنچه در بابهای پیشین به گوش تو رسید و بر نظر تو گذشت، برایت آشکار گردید که اصل در استخارهای که بیشتر روایتهای معتبر بر آن دلالت میکند، این است که انسان در دیدگاهش خودکامه نباشد و به نظر و عقل خویش تکیه نکند، بلکه به پروردگار متعالش توسل کند و در همه کارها به او توکل نماید و در محضرش به جهل و عدم آگاهی از منافعش اقرار کرده و همه آن را به خداوند واگذار کند و از او خواستار شود آنچه را که در آخرت و دنیا برایش خیر و خوبی است، بیاورد همان گونه که برده نادان و ناتوان در مقابل صاحب و سرور دانا و توانایش انجام میدهد. پس با یکی از حالتهایی پیشین به همراه نماز یا بدون نماز دعا کند و حتی اگر چیزی از آن دعاها در حضورش نبود، با هر دعایی که به ذهنش خطور میکند دعا کند به دلیل روایات عامی که است. سپس آنچه را که در قلبش خطور کرد انجام دهد و به هر نفع و ضرری که بر انجامش مترتب میگردد، راضی و خشنود گردد.
و پس از آن، طلب خیر و استخاره از خداوند منزه است، و سپس به آنچه به دلش میآید و بر گمانش غلبه پیدا میکند که آن کار برایش صلاح است، عمل میکند. و پس از آن، استخاره با مشورت مومنان است و پس از آن استخاره با رقعهها (برگهها) یا گلولههای گلی یا قرعه زدن با تسبیح یا سنگریزه، یا فال نیک زدن به قرآن کریم است.
وجه آشکار این است که همه این موارد جایز است همانطور که اکثر اصحاب ما آن را برگزیدهاند و در کتابهای فقهی خود، و دعاها و دیگر کتابها آوردهاند، که در این باب از برخی از آنها آگاه شدی. ابن ادریس قسمتهای اخیر را انکار کرده است و گوید: اینها از جمله ضعیفترین روایتهای آحاد، و روایتهای شاذ و نادر است زیرا روایان آنها از فرقه فطحیه ملعون هستند، مانند زرعة و سماعة و دیگران. پس به احادیثی که آن دو روایت کردهاند توجهی نمیشود و به آن تکیه نمیشود. گوید: و محصلان علم از اصحاب ما در کتابهای فقه جز آنچه ما برگزیدهایم، چیزی انتخاب نکردهاند و (استخاره با) گلولههای گلی و رقعهها و قرعه زدن را فقط در کتابهای عبادات ذکر میکنند نه کتابهای فقهی. و گفته است: دو شیخ(صدوق و مفید) و ابن براج در کتابهای فقهی خود آنها را ذکر نکردهاند و محقق با آن موافق است و گوید: و اما رقعهها و آنچه متضمن «انجام بده و انجام مده» است، در جای شاذ و خلاف قیاس است و بدان اعتنایی نمیشود.
اصل این سخن از مفید رحمه الله در المقنعه است، که ابتدا روایتهای استخاره با دعا و مشورت و غیر آن دو را که ما در ابتدا ذکر کردیم، آورده است سپس استخاره دارای رقعه (برگه)
ص: 287
أظن أنه قد اتضح لک مما قرع سمعک و مر علیه نظرک فی الأبواب السابقة أن الأصل فی الاستخارة الذی یدل علیه أکثر الأخبار المعتبرة هو أن لا یکون الإنسان مستبدا برأیه معتمدا علی نظره و عقله بل یتوسل بربه تعالی و یتوکل علیه فی جمیع أموره و یقر عنده بجهله بمصالحه و یفوض جمیع ذلک إلیه و یطلب منه أن یأتی بما هو خیر له فی أخراه و أولاه کما هو شأن العبد الجاهل العاجز مع مولاه العالم القادر فیدعو بأحد الوجوه المتقدمة مع الصلاة أو بدونها بل بما یخطر بباله من الدعاء إن لم یحضره شی ء من ذلک للأخبار العامة ثم یأخذ فیما یرید ثم یرضی بکل ما یترتب علی فعله من نفع أو ضر.
و بعد ذلک الاستخارة من الله سبحانه ثم العمل بما یقع فی قلبه و یغلب علی ظنه أنه أصلح له و بعده الاستخارة بالاستشارة بالمؤمنین و بعده الاستخارة بالرقاع أو البنادق أو القرعة بالسبحة و الحصا أو التفؤل بالقرآن الکریم.
و الظاهر جواز جمیع ذلک کما اختاره أکثر أصحابنا و أوردوها فی کتبهم الفقهیة و الدعوات و غیرها و قد اطلعت هاهنا علی بعضها و أنکر ابن إدریس الشقوق الأخیرة و قال إنها من أضعف أخبار الآحاد و شواذ الأخبار لأن رواتها فطحیة ملعونون مثل زرعة و سماعة و غیرهما فلا یلتفت إلی ما اختصا بروایته و لا یعرج علیه قال و المحصلون من أصحابنا ما یختارون فی کتب الفقه إلا ما اخترناه و لا یذکرون البنادق و الرقاع و القرعة إلا فی کتب العبادات دون کتب الفقه و ذکر أن الشیخین و ابن البراج لم یذکروها فی کتبهم الفقهیة و وافقه المحقق فقال و أما الرقاع و ما یتضمن افعل و لا تفعل ففی حیز الشذوذ فلا عبرة بهما.
و أصل هذا الکلام من المفید رحمة الله علیه فی المقنعة حیث أورد أولا أخبار الاستخارة بالدعاء و الاستشارة و غیرهما مما ذکرنا أولا ثم أورد استخارة ذات الرقاع
ص: 287
و چگونگی آن را آورده و گفته است: شیخ گوید: این روایت شاذ است و مانند آنچه پیشتر ذکر کردیم نیست، و لکن ما آن را آوردیم به دلیل رخصت و جایز بودن نه محقق بودن عمل بدان. پایان نقل قول. و چه بسا از جمله مطالبی باشد که در پایان در حاشیه کتاب آورده است و بعدا آن را در متن کتاب گنجاندهاند.
سید بن طاوس رحمه الله گوید: نزد من نسخه قدیمی ارزشمند از کتاب المقنعه است که در زمان حیات مفید رضی الله عنه نوشته شده است و در آن این زیادت (در استخاره) وجود ندارد و شاید این سخن از شخصی غیر از مفید در حاشیه المقنعه باشد و برخی نسخهنویسان آن را نقل کردهاند و بعدا به عنوان اصل کتاب درآمده است، سپس با فرض اینکه از کلام شیخ است آن را با تأویلهای بسیار تأویل کرده است و گفته محقق و ابن ادریس رحمه الله را با وجوه مختلف جواب داده است که بدان نمیپردازیم زیرا در این کار سودی نیست.
شهید رفع الله درجته، در الذکری گوید: اینکه ابن ادریس استخاره با رقعهها را انکار میکند، هیچ سرمنشأ و منبعی ندارد به علاوه اینکه در میان اصحاب معروف و مشهور است و هیچ کسی مخالف آن نیست جز خودش و کسانی که از دیدگاه او پیروی کردهاند، مانند شیخ نجم الدین. و گفته است: چگونه ممکن است شاذّ و خلاف قیاس باشد درحالی که علمای حدیث آن را در کتابهایشان و مولفان در تالیفاتشان تدوین کردهاند. و سید عالم عابد صاحب کرامات آشکار و کارهای نیک درخشان، رضی الدین ابوالحسن علی بن طاووس حسنی رحمه الله کتاب بزرگی را در باره استخارهها تألیف کرده است و در آن به روایت رقعهها تکیه کرده و از آثار و نشانههای آن موارد عجیب و شگفتی را بیان نموده که خداوند متعال به او نشان داده است. و گوید: هرگاه در استخاره با رقعه دستور به انجام کار پشت سر هم و پی در پی بیاید، آن خیر محض است و اگر نهی از انجام کار پشت سر هم بیاید آن کار شرّ محض است و اگر به صورت متفرق و پراکنده بیاد، خیر و شرّ بر اساس پراکندگیاش، بر حسب ترتیبش بر زمانهای آن تقسیم میگردد.
ص: 288
و کیفیتها ثم قال قال الشیخ و هذه الروایة شاذة لیست کالذی تقدم لکنا أوردناها للرخصة دون تحقیق العمل بها انتهی و لعله مما ألحقه أخیرا فی الهامش فأدرجوه فی المتن.
و قال السید بن طاوس ره عندی من المقنعة نسخة عتیقة جلیلة کتبت فی حیاة المفید رضی الله عنه و لیست فیه هذه الزیادة و لعلها قد کانت من کلام غیر المفید علی حاشیة المقنعة فنقلها بعض الناسخین فصارت فی الأصل ثم أولها علی تقدیر کونها من الشیخ بتأویلات کثیرة و أجاب عن کلام المحقق و ابن إدریس ره بوجوه شتی لم نتعرض لها لقلة الجدوی.
و قال الشهید رفع الله درجته فی الذکری و إنکار ابن إدریس الاستخارة بالرقاع لا مأخذ له مع اشتهارها بین الأصحاب و عدم راد لها سواه و من أخذ مأخذه کالشیخ نجم الدین قال و کیف تکون شاذة و قد دونها المحدثون فی کتبهم و المصنفون فی مصنفاتهم و قد صنف السید العالم العابد صاحب الکرامات الظاهرة و المآثر الباهرة رضی الدین أبو الحسن علی بن طاوس الحسنی ره کتابا ضخما فی الاستخارات و اعتمد فیه علی روایة الرقاع و ذکر من آثارها عجائب و غرائب أراه الله تعالی إیاها و قال إذا توالی الأمر فی الرقاع فهو خیر محض و إن توالی النهی فذلک الأمر شر محض و إن تفرقت کان الخیر و الشر موزعا بحسب تفرقها علی أزمنة ذلک الأمر بحسب ترتبها.
ص: 288
باب هایی درنمازهایی که برای رسیدن به هدفها و حاجتها بدان پناه برده میشود، به جز آنچه در بابهای جمعه و استخارهها ذکر شد
باب اول: نمازِ طلبیدن باران و آداب مربوط بدان و خطبهها و دعاهای آن
آیات
- وَإِذِ اسْتَسْقَی مُوسَی لِقَوْمِهِ.(1)
{و هنگامی که موسی برای قوم خود در پی آب برآمد.}
- مائده: وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُواْ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِیلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَیهِم مِّن رَّبِّهِمْ لأکَلُواْ مِن فَوْقِهِمْ وَمِن تَحْتِ أَرْجُلِهِم. (2)
{و اگر آنان به تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است، عمل می کردند، قطعاً از بالای سرشان [برکات آسمانی] و از زیر پاهایشان [برکات زمینی] برخوردار می شدند.}
- وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ. (3)
{و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم، ولی تکذیب کردند پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم.}
ص: 289
البقرة: وَ إِذِ اسْتَسْقی مُوسی لِقَوْمِهِ (1)
المائدة: وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ (2)
الأعراف: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (3)
ص: 289
- وَهُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَیَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ.(1)
{ و اوست کسی که باران را- پس از آنکه [مردم] نومید شدند- فرود می آورد، و رحمت خویش را می گسترد و هموست سرپرست ستوده.}
- فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا. (2)
{ و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است. [تا] بر شما از آسمان بارانِ پی در پی فرستد. و شما را به اموال و پسران، یاری کند، و برایتان باغها قرار دهد و نهرها برای شما پدید آورد.}
- وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاء غَدَقًا. (3)
{ و اگر [مردم] در راه درست، پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم.}
تفسیر
«و لو أنّهم» یعنی اهل کتاب «اقاموا التوراۀ و الانجیل» با کتمان نکردن آنچه در این دو کتاب آمده و انجام احکام این دو کتاب. «و ما أنزل الیهم من ربهم» یعنی قرآن یا دیگر کتابهای نازل شده. پس از آنجائی که آنان موطفنداند به این کتابها ایمان بیاورند همچون کتابی نازل شده بر آنان است. «لأکلوا من فوقهم و من تحت أرجلهم» یعنی روزیشان را بر آنان فراخ میگرداند به این صورت که برکات آسمان و زمین را بر آنان سرازیر میکند یا اینکه میوه درختان و غله کِشتها را فراوان میگرداند، یا اینکه باغها و بستانهایی به آنان روزی میدهد که وقت چیدن میوههایش فرا رسیده است پس آنان میوهها را از بالای درختان برمیچینند و میوههایی را که بر زمین افتاده است برمیدارند. خداوند با این آیه بیان فرموده که آنچه به خاطر شومی کفر اهل کتاب و گناهانشان از آنان خودداری شد به سبب کوتاهی فیوضات و نعمتهای الهی نبوده و اگر آنان ایمان میآوردند و توبه میکردند و آنچه بدان امر شده بودند را انجام میدادند، خداوند نعمتهایش را بر آنان فراخ میگرداند و خیر و برکت هر دو سرای دنیا و آخرت را برایشان مقدّر میفرمود.
و چه بسا خوردن (الأکل) حمل بر غذای روحانی شود و این فرموده خداوند: «من فوقهم» حمل بر نزولات قدسی و الهامات غیبی شود. و «من تحتهم» حمل بر آن چیزی شود که با مطالعههای علمی و دستاوردهای فکری به دست میآید .
«و لو أنّ اهل القری» به معنایی است که این فرموده خداوند «و ما ارسلنا فی قریۀ من نبیّ» بر آن دلالت دارد. و گفته شده مقصود مکه و مناطق اطراف آن است. «لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض» یعنی از آسمان بر آنان باران فرو میفرستادیم و از زمین برایشان میوه و گیاه میرویاندیم، یا خیر و برکت را بر آنان فراخ، و از هر طرف خیر و برکت را برایشان میسّر و آسان میگرداندیم. «و لکن کذّبوا» یعنی پیامبران را تکذیب کردند. «فأخذناهم بما کانوا یکسبون» یعنی به خاطر کفر
ص: 290
حمعسق: وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ(1)
نوح: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً- یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً(2)
الجن: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً(3).
وَ لَوْ أَنَّهُمْ أی أهل الکتاب أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ بعدم کتمان ما فیهما و القیام بأحکامهما وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ أی القرآن أو سائر الکتب المنزلة فإنها من حیث إنهم مکلفون بالإیمان بها کالمنزل إلیهم لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ أی لوسع علیهم أرزاقهم بأن یفیض علیهم برکات السماء و الأرض أو یکثر ثمرة الأشجار و غلة الزروع أو یرزقهم الجنان الیانعة فیجتنونها من رأس الشجر و یلتقطون ما تساقط علی الأرض بین بذلک أن ما کف عنهم بشؤم کفرهم و معاصیهم لا لقصور الفیض و لو أنهم آمنوا و تابوا و أقاموا ما أمروا به لوسع علیهم و جعل لهم خیر الدارین.
و ربما یحمل الأکل علی الغذاء الروحانی و یحمل قوله تعالی مِنْ فَوْقِهِمْ علی الواردات القدسیة و الإلهامات الغیبیة و من تحتهم علی ما یحصل بالمطالعات العلمیة و النتائج الفکریة.
وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری بمعنی المدلول علیها بقوله وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍ (4) و قیل مکة و ما حولها لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أی أمطرنا لهم من السماء و أنبتنا لهم من الأرض أو أوسعنا علیهم الخیر و یسرناه لهم من کل جانب وَ لکِنْ کَذَّبُوا الرسل فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ من الکفر و
ص: 290
و گناهان [گریبان] آنها را گرفتیم. پس این آیه دلالت بر این دارد که ممانعت از برکات آسمان و زمین به سبب کفر و گناهان بوده است.
«و هو الذی ینزّل الغیث» یعنی بارانی که خشکسالی آنها را برطرف میکند. و از این جهت ( از میان نعمتها) باران به نفع دهندگی اختصاص یافته است. و «ینزل» با صیغه باب افعال و تفعیل نیز قرائت شده است. «من بعد ما قنطوا» یعنی از آن ناامید شدند و در قرائت شاذّ با کسره نون قنِطوا قرائت شده است. «و ینشر رحمته» یعنی باران را در هر چیزی: دشت و کوه و گیاه و حیوان میگستراند. «و هو الولیّ» کسی که با فضل و احسان و گستراندن رحمتش، بندگانش را سرپرستی میکند. «الحمید» یعنی کسی که به خاطر آن کارها سزاوار ستایش است.
«فقلت استغفروا ربکم» این سخنِ حضرت نوح علیه السلام برای قومش است، یعنی از خداوند بخواهید کفر و گناهتان را پس از آنکه توبه کرده بودید، بیامرزد. «انّه کان غفّاراً» برای توبهکنندگان. گفته شده هنگامی که دعای آنان طولانی و پافشاریشان پیاپی شد، خداوند به مدت چهل سال باران را از آنان قطع نمود و رَحِم زنان آنان را عقیم ساخت و بدین خاطر به آنها وعده استغفار آنچه مرتکب شده بودند را داد و فرمود: «یرسل السماء» یعنی ابر یا سایه بان، زیرا همه یا بخشی از باران از آسمان است همانطور که پیشتر بیان شد، یا به این خاطر که اسباب و تقدیرات آن از آسمان است. «علیکم مدرارا» یعنی بسیار ریزان که با این صیغه، مذکر و مونث بودن یکسان است. «و یمددکم باموال و بنین» یعنی اموال و فرزندان ذکور شما را زیاد میکند. «و یجعل لکم جنات» یعنی بستانها در دنیا. «و یجعل لکم انهاراً» یعنی نهرهایی که بدان باغها و بستانهایتان را آبیاری کنید. و این آیه دلالت دارد بر اینکه استغفار و توبه سبب فراوانی بارانها و سرازیری نهرها و بسیاری بستانها و درختان میشود. پس شایسته است در نماز طلب باران، بسیار از گناهان توبه و استغفار شود.
«و أن لو استقاموا علی الطریقۀ» یعنی راه ایمان و اعمال نیک. «لأسقیناهم ماء غدقاً» یعنی آب بسیار، و دلالت دارد بر اینکه قطع شدن باران به سبب کفر و گناهان است و توبه و اعمال نیک موجبات نازل شدن باران را فراهم میآورد.
سپس بدان که استسقاء، طلبیدن باران از خداوند متعال است زمانی که بدان نیاز پیدا شود، و در نزد علمای ما مستحب است به صورت جماعت انجام شود. و در المنتهی گوید: همه کسانی که علمی در نزدشان است بر این اجماع دارند که نماز طلب باران مستحب است، جز ابوحنیفه، زیرا او گفته است: برای طلبیدن باران نمازی نیست بلکه فقط دعا خوانده میشود.
ص: 291
المعاصی فدلت الآیة علی أن منع بکرات السماء و الأرض بسبب الکفر و المعاصی.
وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ أی المطر الذی یغیثهم من الجدب و لذلک خص بالنافع منها و قرئ ینزل علی بناء الإفعال و التفعیل مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا أی أیسوا منه و قرئ بکسر النون فی الشواذ وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ أی المطر فی کل شی ء من السهل و الجبل و النبات و الحیوان وَ هُوَ الْوَلِیُ الذی یتولی عباده بإحسانه و نشر رحمته الْحَمِیدُ أی المستحق للحمد علی ذلک فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ هذا کلام نوح علیه السلام لقومه أی اطلبوا منه المغفرة علی کفرکم و معاصیکم بعد التوبة إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً للتائبین قیل لما طالت دعوتهم و تمادی إصرارهم حبس الله عنهم القطر أربعین سنة و أعقم أرحام نسائهم فوعدهم بذلک علی الاستغفار عما کانوا علیه بقوله یُرْسِلِ السَّماءَ أی السحاب أو المظلة لکون المطر کله أو بعضه منها کما مر أو لکون أسبابه و تقدیراته منها عَلَیْکُمْ مِدْراراً أی کثیر الدرور و یستوی فی هذا البناء المذکر و المؤنث وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ أی یکثر أموالکم و أولادکم الذکور وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ أی بساتین فی الدنیا وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً تسقون بها جناتکم و الآیة تدل علی أن الاستغفار و التوبة موجبان لکثرة الأمطار و غزارة الأنهار و کثرة البساتین و الأشجار فینبغی فی الاستسقاء الإکثار من الاستغفار و التوبة من الذنوب.
وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ أی علی الإیمان و الأعمال الصالحة لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً أی کثیرا و یدل علی أن منع المطر بسبب الکفر و المعاصی و أن التوبة و الأعمال الصالحة توجب نزوله.
ثم اعلم أن الاستسقاء هو طلب السقیا من الله تعالی عند الحاجة إلیها و استحبابه إجماعی عند علمائنا و قال فی المنتهی أجمع کل من یحفظ عنه العلم علی استحباب صلاة الاستسقاء إلا أبا حنیفة فإنه قال لیس لها صلاة بل مجرد الدعاء
ص: 291
و گفته است: به صورت جماعت و فُرادی اقامه میشود و آن سخن اهل علم است، و هیچ جای اختلافی نیست که کیفیت نماز آن مانند نماز عید است.
و شهید در الذکری از ظاهر کلام اصحاب نقل کرده که وقت آن همان وقت نماز عید است و از ابن ابی عقیل نقل کرده که بیرون رفتن برای این نماز در آغاز روز صریح و آشکار است، و از ابوصلاح هنگام باز شدن خورشید، و از ابن جنید پس از نماز صبح را نقل کرده است. و گوید: دو شیخ(صدوق و مفید) وقتی را تعیین نکردهاند جز اینکه آنان حکم به این دادهاند که با نماز عید مساوی و یکسان است. و دو فاضل(علامه حلی و محقق حلی) صریحا بیان کردهاند که وقتی برای آن تعیین نمیشود. حتی علامه در النهایۀ گفته است: در هر وقتی بیرون رود جایز است و نماز را بگذارد زیرا به اجماع علما هیچ وقتی برای آن تعیین نشده است. و در التذکره مانند این نظر را ذکر کرده است. سپس گوید: نزدیکتر به حق نزد من آن است که پس از زوال انجام شود زیرا زمان پس از عصر، گرامیتر و بهتر است و آشکار این است که وقتی برای آن تعیین نشود و شاید پیش از زوال بهتر و شایستهتر باشد.
و در الذکری گوید: جایز است طلب باران بدون اقامه نماز انجام شود؛ یا در خطبه روز جمعه و دو عید (فطر و قربان) یا پس از نمازهای واجب، یا اینکه امام به سمت صحرا بیرون میرود و دعا میکند و مردم نیز به دنبال او میروند، و مستحب است کسانی که در مناطق حاصلخیز زندگی میکنند برای کسانی که در مناطق خشک هستند، با این دو نوع استسقاء، طلب باران کنند. و من در مورد اینکه طلبیدن باران، نماز و دو خطبه داشته باشد، تردید دارم زیرا نصی در باره آن وجود ندارد و اصل، جواز است.
روایات
روایت1.
دعائم الاسلام: از جعفر بن محمد از پدرشان علیهما السلام برای ما روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مصلی رفت و طلب باران نمود. (1)
از جعفر بن محمد علیهما السلام روایت شده که فرمود: طلب باران انجام نمیشود مگر در زمین باز و فراخ که امام با آرامش و وقار و فروتنی و زبونی بیرون میرود و مردم همراه او بیرون میآیند و امام برای آنها طلب باران میکند.(2)
فرمود: نماز طلبیدن باران همانند نماز دو عید است. امام دو رکعت نماز میگذارد و در هر دو رکعت تکبیر میگوید همانطور که در نماز دو عید تکبیر میگوید. سپس بر منبر بالا میرود و چون بر منبر رفت اندکی نشسته سپس برمیخیزد و ردای خود را برمیگرداند، پس آن قسمت از رداء را که بر شانه راستش است بر شانه چپ میاندازد و آن قسمت از رداء را که بر شانه چپش است بر شانه راست خود میاندازد. به این صورت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام انجام دادند و این کار سنّت است. سپس با بلند کردن صدایش الله اکبر گفته و خداوند را آنگونه که شایسته است حمد و سپاس میگوید و او را تسبیح و ثنا میگوید، و در دعا بسیار میکوشد و بسیار سبحان الله و لااله اله الا الله
ص: 292
و قال یصلی جماعة و فرادی و هو قول أهل العلم و لا خلاف فی أن صلاته کصلاة العید.
و نقل الشهید فی الذکری عن ظاهر کلام الأصحاب أن وقتها وقت صلاة العید و نقل عن ابن أبی عقیل التصریح بأن الخروج فی صدر النهار و عن أبی الصلاح انبساط الشمس و عن ابن الجنید بعد صلاة الفجر قال و الشیخان لم یعینا وقتا إلا أنهما حکما بمساواتهما العید و صرح الفاضلان بأنه لا یتعین لها وقت بل قال العلامة فی النهایة فی أی وقت خرج جاز و صلاها إذ لا وقت لها إجماعا و نحوه قال فی التذکرة ثم قال و الأقرب عندی إیقاعها بعد الزوال لأن ما بعد العصر أشرف و الظاهر عدم تعین وقت لها و لعل قبل الزوال أولی.
و قال فی الذکری یجوز الاستسقاء بغیر صلاة إما فی خطبة الجمعة و العیدین أو فی أعقاب المکتوبات أو یخرج الإمام إلی الصحراء فیدعو و الناس یتابعونه و یستحب لأهل الخصب الاستسقاء لأهل الجدب بهذین النوعین من الاستسقاء و فی جوازه بالصلاة و الخطبتین عندی تردد لعدم الوقوف علیه منصوصا و أصالة الجواز.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إِلَی الْمُصَلَّی فَاسْتَسْقَی (1).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یَکُونُ الِاسْتِسْقَاءُ إِلَّا فِی بَرَازٍ مِنَ الْأَرْضِ یَخْرُجُ الْإِمَامُ فِی سَکِینَةٍ وَ وَقَارٍ وَ خُشُوعٍ وَ مَسْأَلَةٍ وَ یَبْرُزُ مَعَهُ النَّاسُ فَیَسْتَسْقِی لَهُمْ-(2)
قَالَ وَ صَلَاةُ الِاسْتِسْقَاءِ کَصَلَاةِ الْعِیدَیْنِ یُصَلِّی الْإِمَامُ رَکْعَتَیْنِ یُکَبِّرُ فِیهِمَا کَمَا یُکَبِّرُ فِی صَلَاةِ الْعِیدَیْنِ ثُمَّ یَرْقَی الْمِنْبَرَ فَإِذَا اسْتَوَی عَلَیْهِ جَلَسَ جِلْسَةً خَفِیفَةً ثُمَّ قَامَ فَحَوَّلَ رِدَاءَهُ فَجَعَلَ مَا عَلَی عَاتِقِهِ الْأَیْمَنِ مِنْهُ عَلَی عَاتِقِهِ الْأَیْسَرِ وَ مَا عَلَی عَاتِقِهِ الْأَیْسَرِ عَلَی عَاتِقِهِ الْأَیْمَنِ کَذَلِکَ فَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هِیَ مِنَ السُّنَّةِ ثُمَّ یُکَبِّرُ اللَّهَ رَافِعاً صَوْتَهُ وَ یَحْمَدُهُ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ وَ یَجْتَهِدُ فِی الدُّعَاءِ وَ یُکْثِرُ مِنَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ
ص: 292
و الله اکبر میگوید همانطور که در نماز دو عید انجام میدهد. سپس طلب باران میکند و در حالی که روبه قبله کرده چند تکبیر میگوید و روبه جهت راست و رو به جهت چپ نیز چند تکبیر میگوید، و خطبه را میخواند و برای مردم موعظه میکند. (1)
و از ایشان علیه السلام روایت شده که فرمود: مستحب است که در روز دوشنبه برای طلبیدن باران بیرون روند و منبر خارج می شود همانطور که در دو عید خارج میشود و در این نماز اذان و اقامهای گفته نمیشود.(2)
توضیح
خروج منبر در دو عید معمول نیست و باقی احکام هم شرحش می آید.
روایت2.
مصباح المتهجد و تهذیب و فقیه (3) و کلمات روایت از مصباح المتهجد است: روایت شده که امیرالمومنین در نماز طلبیدن باران این خطبه را خواند و فرمود:
سپاس و ستایش خداوند را که گستراننده نعمتها و برطرف کننده غمها از دلها، و آفریننده جان و روان انسانهاست. خدائی که آسمانهای استوار را بلند و پا بر جا ، و کوهها را میخهای استوارکننده زمین در برابر تنش ها و فشار زلزله ها، و زمین را برای بندگان خود مهد آسایش و بستر آرامش قرار داد، و فرشتگان خود را بر جوانب آسمان و زمین، و حاملان عرش را بر بام آن بگماشت، و پایه های عرش را به قدرت خویش بر پا داشت، و شعاع خورشید را به مدد نور خود(که آفریده است) تابناک ساخت، و تاریکی شب تیره را با شعاع آن(عرش یا شعاع نور خویش) فرو پوشید، زمین را به گونهای قرار داده که گویی چشمههای روان است، و از ماه نور، و از ستارگان درخشندگی برآورد، و آنگاه بر عرش عظمت و جلال برآمد، و جایگزین شد(نهایت بلندی و تجرّد و نزاهت خداوند سببی شده تا در آفرینش هر آنچه اراده کرده، تمکّن و توانایی پیدا کند)، و به کار آفرینش و اداره جهان پرداخت، آن را متقن و محکم نهاد، و هر چیز را در جای خود بر پا داشت و مراقب و نگهدارنده آنها شد ، پس کبر و غرور هر متکبّر در برابر او به خضوع گرائید، و دست نیاز هر تهیدست بینوا بسوی او دراز گشت(مشتاق اوست) .
بار خدایا اکنون از تو به درجه رفیع ات و منزلت منیع تو(که خرد بندگان آن را درک نمی کند) و احسان فراگیر تو و عادت وسیعت(که شامل بخشش به بدکار و نیکوکار می شود) مسألت می کنیم که بر محمّد و آل محمّد درود و رحمت فرستی، در برابر آنکه او طوق طاعت تو را بر گردن نهاد، و خلق را به عبادتت فرا خواند. و به پیمان تو (در تبلیغ رسالتت) وفا کرد، و احکامت را به اجراء درآورد. و شریعتها و احکامت را (که آن را پرچمهایی برای راه رستگاری قرار دادی) دنبال کرد. همان بنده و پیامبر و امین تو بر دین و رسالت تو به سوی بندگانت، و به پا دارنده احکامت، و مؤید کسی که از تو اطاعت کرده و قاطع عذر عاصیانت. (او که گردنکشان و نافرمانان تو را عذری باقی نگذاشت.
خدایا پس محمّد را برخوردارترین آن کسان قرار ده که از فیض رحمتت برخوردار ساخته ای، و هم شکفته روی ترین کسی که از دریافت بهره سرشار عطیّه ات چهره اش نورانی گشته، و نزدیکترین پیامبران، ساز از جهت تقرّب به خودت در روز قیامت، و بهره مندترین ایشان از بهره خشنودیت، و پرجمعیت ترین ایشان از جهت صفوف امّت در بهشت خویش گردان، همان گونه که او در برابر بتها سجده نکرده، و در مقابل سنگها پیشانی بر زمین نسود، و برای درختانی که مردم جاهلی می پرستیدند معتکف نشد، و شراب را حلال نداشت، و از خونها(که مردم جاهلیت حلال می دانستند) ننوشید.
خدایا ما زمانی از منازل و مساکن خود به سوی تو آمده ایم که فشارهای شدید به ناگاه بر ما وارد شد، و دشواریها و تنگناهای سخت زندگی بر این امر وادارمان ساخته(ما را به اضطرار کشانید)،
ص: 293
وَ التَّکْبِیرِ مِثْلَ مَا یَفْعَلُ فِی صَلَاةِ الْعِیدَیْنِ ثُمَّ یَسْتَسْقِی وَ یُکَبِّرُ بَعْضَ التَّکْبِیرِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ یَخْطُبُ وَ یَعِظُ النَّاسَ (1).
وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَکُونَ الْخُرُوجُ إِلَی الِاسْتِسْقَاءِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ یُخْرَجُ الْمِنْبَرُ کَمَا یُخْرَجُ لِلْعِیدَیْنِ وَ لَیْسَ فِیهَا أَذَانٌ وَ لَا إِقَامَةٌ(2).
خروج المنبر فی العیدین غیر معهود و باقی الأحکام سیأتی بیانها.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ التَّهْذِیبُ، وَ الْفَقِیهُ (3)، وَ اللَّفْظُ لِلْمُتَهَجِّدِ رُوِیَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ فِی صَلَاةِ الِاسْتِسْقَاءِ فَقَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ سَابِغِ النِّعَمِ وَ مُفَرِّجِ الْهَمِّ وَ بَارِئِ النَّسَمِ الَّذِی جَعَلَ السَّمَاوَاتِ الْمُرْسَاةَ عِمَاداً- وَ الْجِبالَ أَوْتاداً وَ الْأَرْضَ لِلْعِبَادِ مِهَاداً وَ مَلَائِکَتَهُ عَلَی أَرْجَائِهَا وَ حَمَلَةَ عَرْشِهِ عَلَی أَمْطَائِهَا وَ أَقَامَ بِعِزَّتِهِ أَرْکَانَ الْعَرْشِ وَ أَشْرَقَ بِضَوْئِهِ شُعَاعَ الشَّمْسِ وَ أَطْفَأَ بِشُعَاعِهِ ظُلْمَةَ الْغَطْشِ وَ فَجَّرَ الْأَرْضَ عُیُوناً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ النُّجُومَ بُهُوراً ثُمَّ عَلَا فَتَمَکَّنَ وَ خَلَقَ فَأَتْقَنَ وَ أَقَامَ فَتَهَیْمَنَ فَخَضَعَتْ لَهُ نَخْوَةُ الْمُسْتَکْبِرِ وَ طَلَبَتْ إِلَیْهِ خَلَّةُ الْمُتَمَسْکِنِ اللَّهُمَّ فَبِدَرَجَتِکَ الرَّفِیعَةِ وَ مَحَلَّتِکَ الْمَنِیعَةِ وَ فَضْلِکَ الْبَالِغِ وَ سَبِیلِکَ الْوَاسِعِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا دَانَ لَکَ وَ دَعَا إِلَی عِبَادَتِکَ وَ وَفَی بِعُهُودِکَ وَ أَنْفَذَ أَحْکَامَکَ وَ اتَّبَعَ أَعْلَامَکَ عَبْدِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ أَمِینِکَ عَلَی عَهْدِکَ إِلَی عِبَادِکَ الْقَائِمِ بِأَحْکَامِکَ وَ مُؤَیِّدِ مَنْ أَطَاعَکَ وَ قَاطِعِ عُذْرِ مَنْ عَصَاکَ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ مُحَمَّداً أَجْزَلَ مَنْ جَعَلْتَ لَهُ نَصِیباً مِنْ رَحْمَتِکَ وَ أَنْضَرَ مَنْ أَشْرَقَ وَجْهُهُ لِسِجَالِ عَطِیَّتِکَ وَ أَقْرَبَ الْأَنْبِیَاءِ زُلْفَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ عِنْدَکَ وَ أَوْفَرَهُمْ حَظّاً مِنْ رِضْوَانِکَ وَ أَکْثَرَهُمْ صُفُوفَ أُمَّةٍ فِی جِنَانِکَ کَمَا لَمْ یَسْجُدْ لِلْأَحْجَارِ وَ لَمْ یَعْتَکِفْ لِلْأَشْجَارِ وَ لَمْ یَسْتَحِلَّ السِّبَا وَ لَمْ یَشْرَبِ الدِّمَاءَ اللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَیْکَ حِینَ فَاجَأَتْنَا الْمَضَایِقُ الْوَعْرَةُ وَ أَلْجَأَتْنَا الْمَحَابِسُ الْعَسِرَةُ
ص: 293
و سختیهایی که صبر و شکیبایی بر آن برای ما دشوار شد ما را به پناه بردن به سوی تو به اضطرار کشانده است و اموری که به کارهای زشت ما مرتبط است(گناهانی که مستوجب زشتی و ننگ در دنیا و آخرت است) ما را به درد آورده است، و پیامدهای دروغ و افتراء(که به تو یا فرستاده ات گفته ایم) بر ما استوار گشته، و سالهای بی برگ و قحطی همچون اشتران لاغر و نزار بر ما هجوم آورده و منظره ابرهای باران زا با ما خلف وعده کرده، و ناله و فریاد اشتران فرتوت و گوسفندان پیر(و یا اسبان) ما را به تشنه ماندن خودمان در صورت سیراب شدن آنها راضی ساخته است ولی در هنگامه چنین گرفتاری و در میان امواج مصائب و شدائد بی شمار، تنها تو موضع دلگرمی امیدواران و مایه امید دلها بوده ای. ما به هنگام نومیدی مردمان، و دریغ کردن ابرها از فرو ریختن باران، و هلاک شدن اشتران جوینده علف در چراگاهها، یا حیّ یا قیّوم به شمار همه درختان و گیاهان و فرشتگان صف بسته در اطاعت از فرمان و ابر ممنوع از فرو ریختن باران، تو را میخوانیم که ما را نومید بازنگردانی، و به کیفر اعمالمان نگیری، و در برابر گناهانمان به محاسبه در نیاوری. و رحمتت را به وسیله ابری که سرشارکننده رودخانه ها و چشمه سارها است و به وسیله سبزه های زیبا و طرب انگیز بر ما بگستران، و با پرورش میوه های گوناگون بر بندگانت منّت گذار، و با شکفتن شکوفه سرزمینهای خود را خرّم و سرزنده ساز و فرشتگان کاتب و محاسبت را شاهد و ناظر سقایتی از جانب خویش قرار ده که نافع و دائم و پرمایه و دامنه دار باشد، بارانی پربارِش و تند و شتابان و زودرس که سرزمینهای مرده را بدان وسیله زنده سازی، و آنچه را که از دست رفته است بازگردانی، و آنچه را که آینده است برآوری.
خدایا ما را به بارانی رویاننده گیاه و قحطزُدا و فراگیر و پرطنین سقایت فرما که هیجان و تلاطمش پیاپی، و برقهایش دمان، و جریانش بسیار، و باریدنش توأم با غرّش رعد، و بخشش و بارش آن بسیار، و جریانش دامنه دار باشد. (و نیز خدایا) سایه آن ابر را برای ما موجب عذاب مگردان و سردیش را نحوست زا، و درخشش برق آن را سبب هلاک، و آبش را تلخ و شور، و گیاهش را سست و تباه مساز.
خداوندا ما از شرک و موجبات و مقدّماتش، و از ستمکاری و لوازم و پیامدهایش، و از فقر و علل و اسبابش به تو پناه می بریم، ای بخشنده خیرات از جایگاهها ، و ای فرستنده برکات از منابع و معادنش. باران رویاننده گیاه از سوی توست. و یاری دهنده ای که درماندگان و گرفتاران به او پناه می برند توئی، و ما همان خطاکاران و گناهکاران هستیم. ما بخاطر گناهان نادانسته از تو آمرزش می طلبیم، و از همه خطاهایمان به درگاهت توبه میکنیم .
بار خدایا اکنون بارانی آرام و بی رعد و برق و پیاپی بر ما بفرست، و همچنین ما را با بارانی با قطراتی پیوسته و پرمایه و دامنه دار سیرابمان فرما. بارانی گسترده و فراگیر و برکتی از رگباری سودمند که قطرات درشت آن بر یک دیگر بغلتد و بارشی که در پی بارش دیگر درآید، آنچنان که برقش فریب دهنده، و رعدش دروغین، و بادهای مخالف آن ویران کننده نباشد. بلکه بارانی باشد که ابرش شاداب و آبش فراوان و روان باشد، و آنگاه ابرش شتابان بازگردد، و دوباره بارندگی را از سر گیرد، و چون دامن کشان از این سو بگذرد، آثار برکت بارش در این ناحیه روان گردد. خداوندا ما را به لطف بیکران و رحمت بی دریغ خود از سقایتی زندگی بخش، و سیراب کننده، و لبریز سازنده گودالها و آبگیرها و رودها و جویبارها، و مرطوب کننده دانه ها در دل خاکها برخوردار ساز چنان که گلها و گیاههایش رشد و نموّ کند، و کشت و زرعش بالنده گردد، و بیشه ها و جنگلهایش سرسبز و خرم شود و صحرا و چمن و دشت و دمنش را انواع سبزه ها و ریاحین بیاراید، و خیر و برکت و فراوانی در زندگی مردمان آن سرزمین جریان یابد. سقایتی که به وسیله آن ضعیفان بندگانت را سرزنده سازی، و زمینهای مردهات را به برکت آن احیاء کنی، و خوانِ روزی گسترده ات را به بندگانت انعام فرمائی، و رحمت و نعمتی را که در دل خاک اندوخته ای بدان وسیله برآوری،
ص: 294
وَ عَضَّتْنَا عَلَائِقُ الشَّیْنِ فَتَأَثَّلَتْ عَلَیْنَا لَوَاحِقُ الْمَیْنِ وَ اعْتَکَرَتْ عَلَیْنَا حَدَابِیرُ السِّنِینَ وَ أَخْلَفَتْنَا مَخَایِلُ الْجَوْدِ وَ اسْتَظْمَأْنَا لِصَوَارِخِ الْقَوْدِ فَکُنْتَ رَجَاءَ الْمُبْتَئِسِ وَ الثِّقَةَ لِلْمُلْتَمِسِ نَدْعُوکَ حِینَ قَنَطَ الْأَنَامُ وَ مُنِعَ الْغَمَامُ وَ هَلَکَ السَّوَامُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ عَدَدَ الشَّجَرِ وَ النُّجُومِ وَ الْمَلَائِکَةِ الصُّفُوفِ وَ الْعَنَانِ الْمَعْکُوفِ وَ أَنْ لَا تَرُدَّنَا خَائِبِینَ وَ لَا تُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا وَ لَا تُحَاصَّنَا بِذُنُوبِنَا وَ انْشُرْ عَلَیْنَا رَحْمَتَکَ بِالسَّحَابِ الْمُتْئِقِ وَ النَّبَاتِ الْمُونِقِ وَ امْنُنْ عَلَی عِبَادِکَ بِتَنْوِیعِ الثَّمَرَةِ وَ أَحْیِ بِلَادَکَ بِبُلُوغِ الزَّهَرَةِ وَ أَشْهِدْ مَلَائِکَتَکَ الْکِرَامَ السَّفَرَةَ
سُقْیَا مِنْکَ نَافِعَةً دَائِمَةً غُزْرُهَا وَاسِعاً دَرُّهَا سَحَاباً وَابِلًا سَرِیعاً عَاجِلًا تُحْیِی بِهِ مَا قَدْ مَاتَ وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ وَ تُخْرِجُ بِهِ مَا هُوَ آتٍ اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً مُمْرِعاً طَبَقاً مُجَلْجِلًا مُتَتَابِعاً خُفُوقُهُ مُنْبَجِسَةً بُرُوقُهُ مُرْتَجِسَةً هُمُوعُهُ وَ سَیْبُهُ مُسْتَدِرٌّ وَ صَوْبُهُ مُسْبَطِرٌّ- لَا تَجْعَلْ ظِلَّهُ عَلَیْنَا سَمُوماً وَ بَرْدَهُ عَلَیْنَا حُسُوماً وَ ضَوْأَهُ عَلَیْنَا رُجُوماً وَ مَاءَهُ أُجَاجاً وَ نَبَاتَهُ رَمَاداً رِمْدِداً اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ مِنَ الشِّرْکِ وَ هَوَادِیهِ وَ الظُّلْمِ وَ دَوَاهِیهِ وَ الْفَقْرِ وَ دَوَاعِیهِ یَا مُعْطِیَ الْخَیْرَاتِ مِنْ أَمَاکِنِهَا وَ مُرْسِلَ الْبَرَکَاتِ مِنْ مَعَادِنِهَا مِنْکَ الْغَیْثُ الْمُغِیثُ وَ أَنْتَ الْغِیَاثُ الْمُسْتَغَاثُ وَ نَحْنُ الْخَاطِئُونَ مِنْ أَهْلِ الذُّنُوبِ وَ أَنْتَ الْمُسْتَغْفَرُ الْغَفَّارُ نَسْتَغْفِرُکَ لِلْجَهَالاتِ مِنْ ذُنُوبِنَا وَ نَتُوبُ إِلَیْکَ مِنْ عَوَامِّ خَطَایَانَا اللَّهُمَّ فَأَرْسِلْ عَلَیْنَا دِیمَةً مِدْرَاراً وَ اسْقِنَا الْغَیْثَ وَاکِفاً مِغْزَاراً غَیْثاً وَاسِعاً وَ بَرَکَةً مِنَ الْوَابِلِ نَافِعَةً یُدَافِعُ الْوَدْقُ بِالْوَدْقِ دِفَاعاً وَ یَتْلُو الْقَطْرُ مِنْهُ الْقَطْرَ غَیْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهُ وَ لَا مُکَذَّبٍ رَعْدُهُ وَ لَا عَاصِفَةٍ جَنَائِبُهُ بَلْ رِیّاً یَغُصُّ بِالرِّیِّ رَبَابُهُ وَ فَاضَ فَانْصَاعَ بِهِ سَحَابُهُ وَ جَرَی آثَارُ هَیْدَبِهِ جَنَابَهُ سُقْیَا مِنْکَ مُحْیِیَةً مُرْوِیَةً مُحَفَّلَةً مُتَّصِلَةً زَاکِیاً نَبْتُهَا نَامِیاً زَرْعُهَا نَاضِراً عُودُهَا مُمْرِعَةً آثَارُهَا جَارِیَةً بِالْخِصْبِ وَ الْخَیْرِ عَلَی أَهْلِهَا تَنْعَشُ بِهَا الضَّعِیفَ مِنْ عِبَادِکَ وَ تُحْیِی بِهَا الْمَیِّتَ مِنْ بِلَادِکَ وَ تُنْعِمُ بِهَا الْمَبْسُوطَ مِنْ رِزْقِکَ وَ تُخْرِجُ بِهَا الْمَخْزُونَ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ تَعُمُّ بِهَا مَنْ
ص: 294
و همگی مخلوقات دوردست خویش را مشمول آن رحمت قرار دهی، چندان که گرفتاران خشکسالی در اثر پدید آمدن سرسبزی از آن نعمت و خرّمی برخوردار شوند، و قحطزدگان به برکت آن تجدید حیات کنند، و گودالهای دشتها و زمینهای پست آن پر آب گردند، و کرانههای سقایت باران بر بالای تپهها برگ برآورند، و درختان بیشه ها انبوه و متراکم شوند. و پس از آن دوران نومیدی و ایّام بی برگی که بر ما گذشته است حق شکرگزاری بر ما احراز کنی. و این حق در برابر احسانی از انواع احسان فراگیر تو و نعمتی از نعمتهای پیاپی از جانب تو بر مخلوقات نیازمند بینوای تو و بر سرزمینهای دورافتاده تو و جانوران به کار گرفته تو، و حیوانات وحشی بی سرپرست تو است.
خدایا امیدواری ما از جانب تو است و بازگشت ما نیز به سوی تو است، پس باران رحمتت را به علت علم و آگاهیت بر سرائر و ضمائر ما، از ما باز مدار و ما را به آنچه بیخردانمان مرتکب شده اند بازخواست مکن، زیرا عادت قدیم و سنت کریم تو چنین بوده است که پس از نومید شدن مردم باران را نازل میکنی، و رحمتت را بر خلق میگسترانی. راستی که تنها توئی آن مولای شایسته حمد و ثنا.
آنگاه امام بگریست و گفت:
ای سرور و سالار من، اینک کوههای ما از شدّت تابش آفتاب شکافته شده، و زمین ما از بی بارانی غبارآلود گشته و چهارپایانمان تشنه مانده اند، چندان که مردمی از ما از زندگی نومید گشته، و چرندگان در چراگاهها سرگردان شده اند، و مانند مادران داغدیده که در عزای فرزند شیون می کنند بانگ و شیون سرکرده، و زمانی که باران آسمان از آنان بازداشته شده، از گردش در مراتعشان خسته و ملول گشته اند و از این رو استخوانهایشان نزار شده، و گوشتشان از میان رفته، و پیه و چربی بدنشان آب شده و شیرشان قطع شده است. خدایا بر ناله گوسفندان شیرده و زاری ماده اشتران شیرده رحمت آور، به سرگردانیشان در چراگاههایشان و نالیدنشان در آغلهایشان ترحّم فرما ای بخشنده. (1)
توضیح
«سابغ النعم» یعنی صاحب نعمتهای گسترده و کامل. «بارئ النسم» نسم با حروف متحرک جمع نسمۀ با حروف متحرک است، و آن به معنی انسان است. «الذی جعل السموات المرساۀ عماداً» المرسات یعنی ثابت شدهها، و آن پایه و ستونی است برای عرش و کرسی که ملائکه بر بالای آن قرار میگیرند. و در تهذیب و فقیه و دیگر کتابها به صورت «جعل السموات لکرسیه عماداً» آمده است. و شاید به خاطر آنکه آسمانها در زیر کرسی واقع شده است، گویی به منزله پایه و ستونی برای کرسی است. «و ملائکته علی أرجائها» أرجاء جمع الرجاء به معنای ناحیه است و ضمیر در این کلمه به آسمانها و زمین برمیگردد و نیز ضمیر «أمطائها» در این فرموده امام «و حملۀ عرشه علی امطائها» محتمل بر دو وجه است .
«ألامطاء» جمع مطاء به معنای پشت است. و روایت شده که چهار پایه حاملان عرش
ص: 295
نَاءَ مِنْ خَلْقِکَ حَتَّی یُخْصِبَ لِإِمْرَاعِهَا الْمُجْدِبُونَ وَ یَحْیَا بِبَرَکَتِهَا الْمُسْنِتُونَ وَ تَتْرَعَ بِالْقِیعَانِ غُدْرَانُهَا وَ تُورِقَ ذُرَی الْآکَامِ رَجَوَاتُهَا وَ یَدْهَامَّ بِذُرَی الْآکَامِ شَجَرُهَا وَ تَسْتَحِقَّ عَلَیْنَا بَعْدَ الْیَأْسِ شُکْراً مِنَّةً مِنْ مِنَنِکَ مُجَلِّلَةً وَ نِعْمَةً مِنْ نِعَمِکَ مُتَّصِلَةً عَلَی بَرِیَّتِکَ الْمُرْمِلَةِ وَ بِلَادِکَ الْمُعْرَنَةِ وَ بَهَائِمِکَ الْمُعْمَلَةِ وَ وَحْشِکَ الْمُهْمَلَةِ اللَّهُمَّ مِنْکَ ارْتِجَاؤُنَا وَ إِلَیْکَ مَآبُنَا فَلَا تَحْبِسْهُ عَنَّا لِتَبَطُّنِکَ سَرَائِرَنَا وَ لَا تُؤَاخِذْنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا فَإِنَّکَ تُنْزِلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَ تَنْشُرُ رَحْمَتَکَ وَ أَنْتَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ.
ثُمَّ بَکَی علیه السلام فَقَالَ سَیِّدِی صَاحَتْ جِبَالُنَا وَ اغْبَرَّتْ أَرْضُنَا وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا وَ قَنَطَ نَاسٌ مِنَّا وَ تَاهَتِ الْبَهَائِمُ وَ تَحَیَّرَتْ فِی مَرَاتِعِهَا وَ عَجَّتْ عَجِیجَ الثَّکْلَی عَلَی أَوْلَادِهَا وَ مَلَّتِ الدَّوَرَانَ فِی مَرَاتِعِهَا حِینَ حَبَسْتَ عَنْهَا قَطْرَ السَّمَاءِ فَدَقَّ لِذَلِکَ عَظْمُهَا وَ ذَهَبَ لَحْمُهَا وَ ذَابَ شَحْمُهَا وَ انْقَطَعَ دَرُّهَا اللَّهُمَّ ارْحَمْ أَنِینَ الْآنَّةِ وَ حَنِینَ الْحَانَّةِ ارْحَمْ تَحَیُّرَهَا فِی مَرَاتِعِهَا وَ أَنِینَهَا فِی مَرَابِضِهَا یَا کَرِیمُ (1).
سابغ النعم أی ذی النعم السابغة الکاملة و بارئ النسم النسم بالتحریک جمع نسمة به (2)
و هو الإنسان الذی جعل السماوات المرساة عمادا المرساة المثبتات و هی عماد لما فوقها من العرش و الکرسی و الملائکة و فی التهذیب و الفقیه و غیرهما جعل السماوات لکرسیه عمادا فلعله لکونها تحته فکأنها بمنزلة العماد له و ملائکته علی أرجائها الأرجاء جمع الرجاء و هی الناحیة و الضمیر راجع إلی السماوات و الأرض و کذا ضمیر أمطائها فی قوله و حملة عرشه علی أمطائها یحتمل الوجهین.
و الأمطاء جمع مطاء و هو الظهر و روی أن أرجل حملة العرش الأربعة
ص: 295
بر پشت زمین واقع شده است. یا معنی بدین صورت است که خداوند بر پشت زمین، حاملان عرش علمش را که پیامبران و اوصیا هستند، قرار داده است، یا حاملان عرش عظمتش که آیات روشن است، یا چیزهای دیگری که خداوند بر آن علم دارد همانطور که پدر قدّس سرّه ذکر کرده است و در بیشتر نسخههای مصباح به این صورت ذکر شده: «و حمل عرشه علی امطائها»[عرشش را بر پشت ملائکه حمل کرد] پس ضمیر به ملائکه برمیگردد و در اکثر نسخههای حدیث نیز همانطور که در ابتدا بیان شده به این صورت آمده است. «و أشرق بضوئه» یعنی نور عرش. و احتمال دارد ضمیر به خداوند متعال برگردد یعنی نوری که آفریده است. «شعاع الشمس» با اعراب رفع شعاع است، زیرا «اشراق» غالبا فعل لازم است، یا با اعراب نصب شعاع، زیرا گاهی «اشراق» به صورت متعدی میآید.
«و أطفأ بشعاعه» یعنی با شعاع عرش یا شعاع پروردگار متعال، یا شعاع خورشید با تأویل ستارهها یا بنا به مبالغه در معنی به شعاع بازگردد. «الغطش» به معنای ظلمت است و مقصود در اینجا شب تاریک میباشد، یا اینکه اسناد در جمله به صورت مجازی باشد. «و فجر الأرض عیوناً» یعنی زمین را به گونهای قرار داده که گویی چشمههای روان است. و اصل جمله به این صورت بوده: «و فجّر عیون الارض» و به جهت مبالغه تغییر کرده است. «و النجوم بهوراً» یعنی النجوم إضاءۀ یا مضیئاً، در قاموس گوید: «البهر» روشنایی مانند بهور و غلبه و شگفتی است و «بهر القمر» بر وزن منع یعنی نور ماه بر نور ستارگان غلبه کرد.
«ثم علا فتمکّن» شاید بدین معنی باشد که نهایت بلندی و تجرّد و نزاهت خداوند سببی شده تا در آفرینش هر آنچه اراده کرده، تمکّن و توانایی پیدا کند و بر غیر خود تسلط یابد. و پدر رحمه الله گوید: و آنگاه بر عرش عظمت و جلال برآمد، و جایگزین شد، و به کار آفرینش و اداره جهان پرداخت. یا به این معنی که علی رغم آفرینش و پرورش این چیزها، از عظمت و شکوه او اندکی کاسته نشد و چیزی بر آنها اضافه نشد. «و اقام» یعنی هر چیزی را در مرتبه و مقامش برپا داشت. «فتهیمن» آنگاه مراقب و ناظر و نگاهدارنده آنها شد .
«فخضعت له نخوه المستکبر» در قاموس گوید: نخاه ینخوه نخوۀ یعنی فخر و تکبر ورزید. «طلبت الیه خلّۀ المتمسکن» گفته میشود: طلب الیّ: هرگاه به من اشتیاق پیدا کند. و «الخلّۀ» نیازمندی و تنگدستی و بینوائی است. و «المسکین» کسی است که چیزی ندارد و ناتوان و ذلیل است، و «تمسکن» یعنی مسکین شد. همه این مطالب را فیروزآبادی ذکر کرده است.
«فبدرجتک الرفیعۀ» یعنی با بزرگی ذات و صفات تو. «و محلّتک المنیعۀ» یعنی با جلال و عظمتت که از اینکه کسی بدان برسد یا خرد مخلوقات و فهمشان آن را درک کند، منع مینماید. «و فضلک البالغ» یعنی فضلی که به حدّ کمال رسیده است. و در برخی نسخهها «حدّ السابغ» آمده که به معنای کامل است. «و سبیلک الواسع» یعنی
ص: 296
علی أمطاء الأرض أو المعنی أنه جعل علی ظهرها حملة عرش علمه من الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام أو حملة عرش عظمته من الآیات البینات أو غیر ذلک مما یعلمه الله کما ذکره الوالد قدس سره و فی أکثر نسخ المصباح و حمل عرشه علی أمطائها فالضمیر راجع إلی الملائکة و فی أکثر نسخ الحدیث کما مر أولا و أشرق بضوئه أی ضوء العرش و یحتمل إرجاعه إلیه تعالی أی الضوء الذی خلقه شعاع الشمس بالرفع لکون الإشراق لازما غالبا أو بالنصب لأنه قد یکون متعدیا.
و أطفأ بشعاعه أی العرش أو الرب تعالی أو الشمس بتأویل النجم أو راجع إلی الشعاع علی المبالغة و الغطش الظلمة و المراد هنا اللیل المظلم أو الإسناد علی المجاز و فجر الأرض عیونا أی جعل الأرض کلها کأنها عیون منفجرة و أصله و فجر عیون الأرض فغیر للمبالغة و النجوم بهورا أی إضاءة أو مضیئا قال فی القاموس البهر الإضاءة کالبهور و الغلبة و العجب و بهر القمر کمنع غلب ضوؤه ضوء الکواکب.
ثم علا فتمکن لعل المعنی أن نهایة علوه و تجرده و تنزهه صار سببا لتمکنه فی خلق ما یرید و تسلطه علی من سواه و قال الوالد ره ثم علا علی عرش العظمة و الجلال فتمکن بالخلق و التدبیر أو أنه مع إیجاده تلک الأشیاء و تربیتها لم ینقص من عظمته و جلالته شیئا و لم یزد علیهما شی ء و أقام کل شی ء فی مرتبته و مقامه فتهیمن فصار رقیبا و شاهدا علیها و حافظا لها.
فخضعت له نخوة المستکبر قال فی القاموس نخاه ینخوه نخوة افتخر و تعظم و طلبت إلیه خلة المتمسکن یقال طلب إلی إذا رغب و الخلة الحاجة و الفقر و الخصاصة و المسکین من لا شی ء له و الضعیف الذلیل و تمسکن صار مسکینا کل ذلک ذکره الفیروزآبادی.
فبدرجتک الرفیعة أی بعلو ذاتک و صفاتک و محلتک المنیعة أی بجلالتک و عظمتک المانعة من أن یصل إلیها أحد أو یدرکها عقول الخلائق و أفهامهم و فضلک البالغ حد الکمال و فی بعض النسخ السابغ أی الکامل و سبیلک الواسع أی
ص: 296
راه تو و عادتت در بخشش و عطای فراگیر به نیکوکار و بدکار، یا راه آشکاری که برای بندگانت به سوی شناخت خود و دانستن شریعتها و احکامت گشودهای. و در برخی نسخهها «سیبک» آمده است که به معنای بخشش تو، میباشد.
«کما دان لک» یعنی از تو فرمان بُرد یا برای تو فروتنی کرد. «وفی بعهودک» عهد و پیمانهایی که در عبادات و تبلیغ رسالتها با او عهد بستی. «و انفذ» یعنی به اجرا درآورد. «اعلامک» یعنی شریعتها و احکامت را که آن را پرچمهایی برای راه رستگاری قرار دادی. «عبدک» یعنی بندهای که در عبودیت و بندگی کامل است. «علی عهدک الی عبادتک» یعنی عهدی که در باره تکالیف بندگان بر عهده او نهادی، یا اینکه امانت معنای رسالت را نیز در برداشته باشد، یعنی به بندگانت رساندی. «موید من أطاعک» با علم و هدایت و مال او را یاری میدهد. و در برخی نسخهها به صورت «و مرید» آمده است یعنی خیر و خوشبختی را برایش میخواهد. «و قاطع عذر من عصاک» یعنی با آیههای آشکار و روشن و معجزههای آشکار و شکیبایی بر آزار و اذیتشان و خوشرفتاری با آنها بهانهجوئی و عذرشان را قطع کرد.
«أجزل» یعنی کاملترین و بزرگترین از نظر فیض رحمت بزرگت از پیامبران و اوصیاء. «و أنضر» یعنی زیباترین و شکفتهروترین. «أشرق وجهه» یعنی چهرهاش نورانی و درخشان شد. «السجال» جمع سجل و آن دلو است هرگاه از آب پر شود و از این جهت آن را ذکر کرده که شستن چهره با آب موجب شادابی و نزدیکی قرب و منزلت میشود. «الحظّ» به معنای بهره و نصیب است. «و اکثرهم صفوف أمّۀ» همانطور که روایت شده صفوف امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هشتاد هزار صف است و صفوف دیگر پیامبران چهل هزار صف است.
«کما لم یسجد للأحجار» در گروهی که سجده بردند، او سجده نبرد. «و لم یعتکف للأحجار» در گروههایی که برای عبادت درختان پیشانی بر زمین نهادند او این کار را نکرد. «و لم یستحلّ السبا» سبا با کسره سین شراب یا خریدن شراب، و نیز به معنای اسارت میباشد. و به معنای بردن شراب از منطقهای به منطقه دیگر نیز است و همه این معنای ممکن است مدّ نظر باشد، هر چند که معنای اول آشکارتر است. «و لم یشرب الدماء» در حقیقت مردم دوره جاهلیت خون را حلال میدانستند یا به صورت مجازی مقصود جسارت بر خونریزی ناحق است، که این معنا بعید است.
«حین فاجأتنا» یعنی ناگهان بر ما وارد شد. و در فقیه «أجائتنا» یعنی ما را به اضطرار کشانید. «المضائق الوعره» با سکون عین همانطور که در نهج البلاغه (1) و فقیه آمده به معنای سخت و دشوار است. و در نسخه متهجّد با کسره عین ذکر شده که اعراب اول فصیحتر است. جوهری گوید: «جبل وعر» با سکون عین و «مطلب وعر».
ص: 297
طریقتک و عادتک فی الجود و الإفضال الشامل للبر و الفاجر أو الطریق البین الذی فتحته لعبادک إلی معرفتک و العلم بشرائعک و أحکامک و فی بعض النسخ سیبک أی عطائک.
کما دان لک أی أطاعک أو تذلل لک و وفی بعهودک التی عاهدته علیها من العبادات و تبلیغ الرسالات و أنفذ أی أجری أعلامک أی شرائعک و أحکامک التی جعلتها إعلاما لطریق النجاة عبدک الکامل فی العبودیة علی عهدک إلی عبادک أی عهدک الذی عهدته إلی عبادک من تکالیفهم أو ضمن الأمانة معنی الرسالة أی مرسلا إلی عبادک و مؤید من أطاعک بالعلم و الهدایة و المال و فی بعض النسخ و مرید أی یرید الخیر و السعادة له و قاطع عذر من عصاک بالبینات الواضحات و المعجزات الظاهرات و الصبر علی أذاهم و حسن الخلق معهم أجزل أی أکمل و أعظم من حیث النصیب من رحمتک العظمی من الأنبیاء و الأوصیاء و أنضر أی و أحسن و أبهی و أشرق وجهه أضاء و السجال جمع السجل و هو الدلو إذا ملئ ماء و ذکره لأن غسل الوجه بالماء یوجب النضارة و الزلفة القرب و المنزلة و الحظ النصیب و أکثرهم صفوف أمة
کما روی: أن صفوف أمته صلی الله علیه و آله ثمانون ألف صفا و صفوف باقی الأنبیاء أربعون ألفا.
کما لم یسجد للأحجار فی جماعة سجدوا و لم یعتکف للأشجار فی طوائف اعتکفوا لعبادتها و لم یستحل السبا هی بالکسر الخمر أو شراؤها و الأسر أیضا و حمل الخمر من بلد إلی بلد و الکل محتمل و إن کان الأول أظهر و لم یشرب الدماء حقیقة لأن أهل الجاهلیة کانوا یستحلونها أو أرید به الجرأة علی سفک الدماء بغیر حق مجازا و هو بعید.
حین فاجأتنا أی وردت علینا فجأة و فی الفقیه أجاءتنا أی ألجأتنا المضایق الوعرة بسکون العین کما فی النهج (1)
أی الصعبة و فی نسخ المتهجد بکسر العین و الأول أفصح قال الجوهری جبل وعر بالتسکین و مطلب وعر
ص: 297
اصمعی گوید: و نگو: «وعِر». و فیروزآبادی گوید: وعر متضاد سهل بر وزن وعر است. و سخن جوهری که گفته است: نگو: وعِر، اعتباری ندارد. پایان نقل قول. و عبارت دوم با حالت دوم مناسبتر است.
«ألجأتنا» یعنی ما را به پناه بردن به سوی تو به اضطرار کشانده است. «المحابس العسرۀ» یعنی سختیهایی که صبر و شکیبایی بر آن برای ما دشوار شد. «و عضّتنا علائق الشین» گفته میشود: «عضّه و عضّ علیه» یعنی با دندان او را گرفت. و «العلائق» جمع علاقۀ و آن چیزی است که به چیزی آویخته شود یا چیزی بدان آویخته شود. و «الشین» متضاد «زین» و «المشائن» زشتیها و عیبها است، یعنی: اموری که به کارهای زشت ما مرتبط است و بر آن مترتب میگردد، یا گناهانی که مستوجب زشتی و ننگ در دنیا و آخرت است، ما را به درد آورده است.
و در فقیه به این صورت ذکر شده «و عضتنا الصعبۀ علائق الالسن» یعنی گازی سخت و شدید، یعنی گناهانی که با زبان صورت گرفته است، یا بدین معنی که پیامدهای آن ما را گاز گرفت. و اختصاص یافتن به زبان از این جهت است که بیشتر گناهان با زبان انجام میشود به ویژه گناهانی که مستوجب قطع شدن باران میگردد بر اساس روایتهایی که بیانگر این است مهمترین سبب قطع باران ستم کردن در حکم و داوری است. و روایت شده: آیا چیزی جز درو شده و محصول زبانها چیز دیگری مردم را با چهره و صورت در دنیا در آتش به رو میافکند. و عبارتی که در متهجد آمده است آشکارتر است.
«و تأثّلت علینا لواحق المین» تأثّل یعنی ریشه دواند و استوار و بزرگ شد. و «المین» به معنای دروغ است. یعنی خشم و غضب تو که پیامد دروغ گفتن ما به ویژه بر خداوند و فرستادهاش در احکام است، بزرگ و استوار شد. «و اعتکرت علینا حدابیر السنین» اعتکار به معنای ازدحام و کثرت و هجوم یکباره است. گفته میشود: اعتکر علیّ یعنی بر من هچوم آورد. و گفته شده: اعتکر علینا یعنی یکی پس از دیگری آمد. و در قاموس آمده است: اعتکروا یعنی در جنگ به هم ریختند و لشگر گروهی را بر گروه دیگر برگرداند پس نتواست آن را بشمارد. و اعتکر اللیل یعنی تاریکی شب سخت شد و اعتکر المطر یعنی باران سخت ریزش کرد.
«الحدابیر» جمع حدبار با کسره حاء به معنای ماده شتری است که از لاغری زیاد استخوانهای پشتش پیدا شده است. امام سالهایی را که خشکی و قطحی در آن زیاد شد به آن شتر تشبیه کرده است. و در قاموس آمده است: حدبار از شتران به شتری اطلاق میشود که لاغر و میانبارک است و از لاغری گوشتش خشک شده است. و نیز به معنای سال خشک است و جمع آن حدابیر میباشد. «و اخلفتنا» یعنی به وعده خویش وفا نکردند .
ص: 298
قال الأصمعی و لا تقل وعر و قال الفیروزآبادی الوعر ضد السهل کالوعر و قول الجوهری و لا تقل وعر لیس بشی ء انتهی و الفقرة التالیة بالثانی أنسب.
و ألجأتنا أی اضطرتنا إلی الملجأ إلیک المحابس العسرة أی الشدائد التی صعب علینا الصبر علیها و عضتنا علائق الشین یقال عضه و عض علیه أی أمسکه بأسنانه و العلائق جمع العلاقة و هی ما یتعلق بالشی ء أو یعلق الشی ء به و الشین خلاف الزین و المشاین المقابح و المعائب أی أوجعتنا الأمور المتعلقة بقبائح أعمالنا و المترتبة علیها أو المعاصی الموجبة للشین و العار فی الدنیا و دار القرار.
و فی الفقیه و عضتنا الصعبة علائق الألسن أی عضتنا العضة الصعبة الشدیدة المعاصی الصادرة عن الألسن أو آثارها و التخصیص بالألسن لأن أکثر المعاصی عنها لا سیما ما یوجب حبس المطر لما ورد أن معظم أسبابه الجور فی الحکم و روی هل یکب الناس علی مناخرهم فی الدنیا إلا حصائد ألسنتهم.
و ما فی المتهجد أظهر.
و تأثلت علینا لواحق المین و تأثل أی تأصل و استحکم أو عظم و المین الکذب أی عظم و استحکم علینا غضبک اللاحق بکذبنا خصوصا علی الله و رسوله فی الأحکام و اعتکرت علینا حدابیر السنین و الاعتکار الازدحام و الکثرة و الحملة یقال اعتکر علی أی حمل و قیل اعتکر علینا أی ردف بعضها بعضا و فی القاموس اعتکروا اختلفوا فی الحرب و العسکر رجع بعضه علی بعض فلم یقدر علی عده و اللیل اشتد سواده و المطر اشتد.
و الحدابیر جمع حدبار بالکسر و هی الناقة التی بدا عظم ظهرها من الهزال فشبه بها السنین التی کثر فیها الجدب و القحط و فی القاموس الحدبار من النوق الضامر و التی قد یبس لحمها من الهزال و السنة الجدب و الجمع حدابیر و أخلفتنا أی لم تف بوعدها.
ص: 298
«مخائل الجود» با فتحه جیم به معنای باران فراوان و ریزان است. و در برخی نسخهها الجود با ضمه ذکر شده که شاید تصحیف شده باشد و هر چند معنا بیپرده و مستقیم است. و «المخیلۀ» ابری است که سزاوار بارش بوده و گمان میرود باران زا باشد. در قاموس گوید: «السحابۀ المخیلۀ» ابری است که گمان میرود باران زا باشد.
در مصباح منیر آمده است: «اخالت السحابۀ» یعنی هرگاه ابر را ببینی درحالی که نشانههای بارندگی در آن آشکار شده و گمان کنی بارانزا است پس آن مُخیلۀ با ضمه میم اسم فاعل و مخیلۀ با فتحه میم اسم مفعول است. زیرا آن ابر تو را به گمان میاندازد و تو بدان گمان میبری. و این همانگونه است که گفته میشود: مرض مُخیف با ضمه که اسم فاعل است زیرا بیماریای است که مردم را میترساند و مَخوف با فتحه زیرا مردم از آن میترسند. بر همین معنا گفته شده: «اختال الشیء للخیر و المکروه» هرگاه در چیزی خوب یا بد آشکار گردد پس آن مُخیل با ضمه است.
و ازهریّ گوید: «أخالت السماء» هرگاه آسمان ابری شود پس آن مُخیلۀ با ضمه است و اگر مقصودشان خود ابر باشد گویند: مَخیلۀ با فتحه. بر این اساس گفته میشود: «رأیت مُخیلۀ» با ضمه زیرا قرینه «أخالت» بوده است، یعنی غیر آن را گمان بردم. و مَخیلۀ با فتحه، اسم مفعول است زیرا تو آن را گمان بردهای.
«و استظمأنا لصوارخ القود» و در برخی نسخهها «العود» با عین مهمله ذکر شده است. «القود» با فتحه به معنای گروه اسبان و «العود» با فتحه به معنای شتر و گوسفند پیر و سالمند است. و معنای دوم مناسبتر است. و پدر علامه قدّس سرّه گوید: یعنی به خاطر فریادشان تشنه شدیم یا خواستار تشنگی شدیم، یعنی راضی شدیم که با رفع تشنگی چهارپایان، ما خود تشنه بمانیم. و ممکن است باب استفعال برای رفع تشنگی باشد یعنی به خاطر فریاد و ناله چهارپایان خواستار رفع تشنگی شدیم. پایان نقل قول.
میگویم: و ممکن است از «ظمأ الیه» باشد یعنی اشتیاق پیدا کرد. یعنی به باران برای چهارپایان اشتیاق پیدا کردیم. یا از «المضمئی» به معنای گیاهی که آسمان آن را آبیاری کرده، باشد و متضاد آن «المسقویّ» است و آن گیاهی است که آب روان (رود خانه)آن را آب داده باشد. این مطلب را فیروزآبادی ذکر کرده است و بعید نیست که تصحیف شده «استطمینا» با طاء همله باشد. فیروزآبادی گوید: «طما الماء یطمی طمیاً» یعنی آب بالا آمد و گیاه بلند شد. و طما همّته یعنی همت او بلند گردید و طما البحر یعنی دریا پر شد. پایان نقل قول. یعنی فراوانی آبها و علفها را به خاطر ناله و فریاد چهارپایان خواستار شدیم. «فکنت رجاء المبتئس» یعنی امید صاحب بأس شدی و بأس به معنای ضرر و بدحالی است. «و الثقۀ للملتمس» یعنی اعتماد، از جهت مبالغه در معنی، یا محل اعتماد برای خواهنده آن.
«ندعوک حین قنط الانام» قنط با فتحه و کسره نون است و گاه با ضمه میآید به معنای ناامید شد. «منع الغمام» جمع غَمامه با فتحه غین و میم به معنای ابر است. و گفته شده «الغمام» ابر است و «الغمامه» أخصّ است و آن ابر سفید است. «منع» در بیشتر نسخهها با صیغه مجهول (مفعول) آمده است، یعنی از اینکه بر ما باران بباراند یا سایه ابر بر ما افکند، ممانعت کرد. پس چگونه باران این کار را انجام میدهد! در واقع با صیغه مجهول ذکر شده بدین خاطر که ناپسند دانسته که ممانعت را به خداوند عزّ و جلّ نسبت دهد درحالی که او منبع نعمتها و معدن بخششها است. در حقیقت ممانعت باران از پیامدهای اعمال ماست. پس رعایت ادب اقتضا کرده که فاعل ذکر نشود. و در برخی نسخهها با صیغه معلوم (فاعل) ذکر شده یعنی ابر از قطرات باران منع کرد که مفعول این جمله حذف گردیده است.
«و هلک السوام» با تخفیف میم به معنای سائمه و آن شتر چرنده است. «یا حیّ» یعنی به ذات خود زنده است و زندگی مخلوقات به دست توست. «یا قیّوم» یعنی خداوندی که بسیار به امور مخلوقات میپردازد و قیام و برپایی آنان به واسطه توست و روزی آنان بر عهده توست. یا اینکه قائم به ذاتی است که غیر خودش با او قوام و برپایی مییابد و این همان معنیِ وجوب الوجود است. «عدد الشجر» این کلمه به جای مفعول مطلق برای این فرموده امام «ندعوک دعاء عدد الشجر» میباشد یا اینکه این دو اسم (حیّ و قیوم) را به این تعداد میگوئیم و به ازای هر موجودی که به او زندگی بخشیدی یا او را برپا داشتی، شایسته این دو اسم است .
«النجوم» جمع نجم و آن چیزی است که از زمین می روید «نجم من الارض» یعنی گیاهان بدون ساقهای که از زمین میروید. و ممکن است به معنای ستاره نیز باشد و معنای اول مناسبتر است همانطور که در سخن خداوند متعال آمده است: «و النجم و الشجر یسجدان» (1) { و بوته و درخت چهره سایانند.} «و الملائکۀ الصفوف» یعنی فرشتگانی که در آسمانها به صف ایستادهاند و به شمارش نیایند. «العنان المکفوف» عنان بر وزن کتاب چرم افسار است که حیوان و حیوانی که در حرکت کردن پیش میافتد را با آن نگه میدارند. و بر وزن سحاب به معنای ابر یا ابری است که آب را نگه نمیدارد. و مفرد آن با هاء میآید که فیروزآبادی آن را ذکر کرده است. و پدر قدُس سرّه گفته است: مقصود در اینجا ابر است. و «المکفوف» یعنی ابری که از باران منع شده است. یعنی به شمار ابرهای بسیاری که نزد ما آمد و بارشی نداشتند. و در این سخن شِکوِه و درخواست نیکویی نهفته است که بر کسی پوشیدی نیست. پایان نقل قول.
میگویم
احتمال دارد مقصود این باشد که از ریزش منع شده است. طیبی در شرح المشکوۀ در باره حدیث «السماء موج مکفوف» گفته است: یعنی از افتادگی و رهایی منع شده و خداوند آن را نگاه داشته تا بر زمین نیفتد و آسمان بدون ستون معلق شده است. و ممکن است با کسره باشد و مقصود از آن افسارهای اسبانی باشد که در هنگام جنگ به کار گرفته میشوند. و این افسارها نگه داشته میشود تا اسبان از حدّ تجاوز نکنند، یا مقصود
ص: 300
مخایل الجود بالفتح المطر الغزیر و فی بعض النسخ الجود بالضم و لعله تصحیف و إن کان المعنی مستقیما و المخیلة السحابة الخلیقة بالمطر التی تحسبها ماطرة قال فی القاموس السحابة المخیلة التی تحسبها ماطرة.
و فی المصباح المنیر أخالت السحابة إذا رأیتها و قد ظهرت فیها دلائل المطر فحسبتها ماطرة فهی مخیلة بالضم اسم فاعل و مخیلة بالفتح اسم مفعول لأنها أحسبتک فحسبتها و هذا کما یقال مرض مخیف بالضم اسم فاعل لأنه أخاف الناس و مخوف بالفتح لأنهم خافوه و منه قیل اختال الشی ء للخیر و المکروه إذا ظهر فیه ذلک فهو مخیل بالضم.
و قال الأزهری أخالت السماء إذا تغیمت فهی مخیلة بالضم و إذا أرادوا السحابة نفسها قالوا مخیلة بالفتح و علی هذا فیقال رأیت مخیلة بالضم لأن القرینة أخالت أی أحسبت غیرها و مخیلة بالفتح اسم مفعول لأنک ظننتها.
و استظمأنا لصوارخ القود و فی بعض النسخ العود بالعین المهملة و القود بالفتح الخیل و العود بالفتح المسن من الإبل و الشاء و الأخیر أنسب و قال الوالد العلامة قدس سره أی صرنا عطاشا لصراختها أو صرنا طالبین للعطش أی رضینا بالعطش مع زوال عطشهم و یحتمل أن یکون الاستفعال للإزالة أی صرنا طالبین لإزالة العطش لصوارخها انتهی.
و یحتمل أن یکون من ظمئ إلیه أی اشتاق أی اشتقنا إلی المطر لها أو من المظمئی و هو النبت الذی یسقیه السماء ضد المسقوی و هو الذی یسقیه السیح ذکره الفیروزآبادی و لا یبعد أن یکون تصحیف استطمینا بالطاء المهملة قال الفیروز آبادی طما الماء یطمی طمیا علا و النبت طال و همته علت و البحر امتلأ انتهی أی طلبنا کثرة المیاه و الأعشاب لصوارخها فکنت رجاء المبتئس أی ذی البأس و هو الضر و سوء الحال و الثقة للملتمس أی الاعتماد مبالغة أو محله للطالب.
ندعوک حین قنط الأنام بفتح النون و کسرها و قد یضم یئس و منع الغمام
ص: 299
ترجمه نشده
افسارهای اسبان به طور مطلق است زیرا ویژگی افسارها این است که نگاه داشته شود. و آنچه ایشان رحمه الله ذکر کرده مناسبتر و دقیقتر است.
و در برخی نسخهها به صورت «المعکوف» آمده است و آن بازداشته شده از رفتن به جهتی با اقامت در مکانش است. و از این معنای سخن خداوند است که میفرماید: «و الهَدی معکوفاً أن یبلغ محلّه» (1)
{و نگذاشتند قربانی [شما] که بازداشته شده بود به محلّش برسد.} یعنی بازداشته شده از اینکه به محل قربانیاش برسد و آن با معنای دوم مناسبتر است. و در برخی نسخهها به صورت «المکشوف» آمده که با معنای اول موافقتر است. و «المکفوف» صحیحتر است همانطور که در تهذیب و فقیه آمده است. «و أن لا تردَّنا» به همین صورت در تهذیب نیز با عطف ذکر شده و در فقیه بدون عطف آمده است و آن آشکارتر است، و با واو عطف گویی معطوف بر تقدیری است مانند این جمله: بر ما باران بفرستد یا دعای ما را اجابت نماید.
«و لا تحاصّنا بذنوبنا» محاصّۀ به معنای تقسیم بندی سهمها است و مقصود از محاصه اعمال این است که به خاطر گناهان سهمی از پاداش و ثواب ساقط شود، یا برای هر گناهی سهمی از مجازات مقرر شود.
«بالسحاب المتأق» باء در این عبارت برای سببیت یا برای آلت است. سحاب جمع سحابۀ به معنای ابر است بر اساس آنچه جوهری و فیروزآبادی بدان تصریح کردهاند. و بنا به نظر بیشتر اهل زبان عربی اسم جنس است با این توجیه که هر آنچه مفردش با تاء (وحدت) مشخص گردد، جمع نیست بلکه اسم جنس است که در این حالت برای مفرد و مذکر آمدن صفت، یک وجه وجود دارد. مانند این فرموده خداوند: «و السحاب المسخر بین السماء و الارض» (2) { و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است...} و در این فرموده خداوند صفت آن به صورت جمع آمده است: «و ینشیء السحاب الثّقال» (3) { و ابرهای گرانبار را پدیدار می کند.} و «المتئق» با صیغه اسم فاعل از باب افعال به معنای ابری است که برکهها و گودالها و چشمهها را پر میکند. و ممکن است با صیغه اسم مفعول یا اسم فاعل از باب افتعال باشد یعنی پُر از آب شده. جزری گوید: «أتأقت الاناء» هرگاه ظرف را پر کنی. و از همین کلمه حدیث حضرت علی علیه السلام است که فرمود: «أتأق الحیاض بمواتحه» یعنی: حوض را با دلوهای پر، مالامال از آب کرد.
و «المونق» یعنی گیاهان زیبا و شگفت. «بتنویع الثمره» یعنی با نیکو ساختن انواع آن. و در صحیفه سجادیه به صورت «بإیناع الثمرۀ» یعنی میوه رسید و زمان چیدنش فرا رسیده است. و در قاموس آمده«الزهرۀ» گیاه را تکان میدهد و شکوفه یا قسمت زرد آن است
ص: 301
الغمام مجمع غمامة بفتحهما و هی السحابة و قیل الغمام السحاب و الغمامة أخص منه و هی السحابة البیضاء و منع فی أکثر النسخ علی البناء للمفعول أی منعت عن أن تمطرنا أو تظلنا فکیف بالأمطار و إنما بنی علی المفعول لأنه کره أن یضیف المنع إلی الله عز و جل و هو منبع النعم و معدن الکرم و إنما هو من ثمرات أعمالنا فاقتضی حسن الأدب عدم ذکر الفاعل و فی بعض النسخ علی البناء للفاعل أی منع الغمام القطر فحذف المفعول.
و هلک السوام بتخفیف المیم بمعنی السائمة و هو إبل الراعی یا حی بذاته و بک حیاة الخلائق یا قیوم أی کثیر القیام بأمور الخلائق و قیامهم بک و رزقهم علیک أو القائم بذاته الذی یقوم به غیره و هو معنی وجوب الوجود عدد الشجر قائم مقام المفعول المطلق لقوله ندعوک دعاء عدد الشجر أو نقول الاسمین بهذا العدد و تستحقهما بإزاء کل موجود أحییته أو قمته و النجوم جمع النجم و هو ما نجم أی طلع من الأرض من النبات بغیر ساق و یحتمل الکوکب و الأول أنسب کما فی قوله تعالی وَ النَّجْمُ وَ
الشَّجَرُ یَسْجُدانِ (1) و الملائکة الصفوف أی القائمین فی السماوات صفوفا لا تعد و لا تحصی و العنان المکفوف العنان ککتاب سیر اللجام الذی یمسک به الدابة و الدابة المتقدمة فی السیر و کسحاب السحاب أو التی لا تمسک الماء و الواحدة بهاء ذکره الفیروزآبادی و قال الوالد قدس سره المراد هنا السحاب و المکفوف الممنوع من المطر أی بعدد السحائب الکثیرة التی أتتنا و لم تمطر و فیه من حسن الشکایة و الطلب ما لا یخفی انتهی.
و أقول یحتمل أن یکون المراد الممنوع من السقوط قال الطیبی فی شرح المشکاة فی الحدیث السماء موج مکفوف أی ممنوع عن الاسترسال حفظها الله أن تقع علی الأرض و هی معلقة بلا عمد و یمکن أن یکون بالکسر و المراد أعنة الخیول التی تقام عند الحرب و تکف لئلا تتجاوز عن الحد أو مطلق
ص: 300
و جمع آن زهر یا ازهار است.
«و أشهد» یعنی حاضر بنما. همانطور که در برخی نسخهها آمده است. «ملائکتک» کسائی گوید: اصل ملک «مألک» با مقدم آمدن همزه بوده که از «ألوکه» به معنای رسالت میباشد. سپس غلبه پیدا کرده و لام مقدم گشته و گفته شده: ملّاک ، بعد به خاطر کثرت استعمال همزه ترک شده و گفته شده: ملک. و زمانی که آن را جمع ببندند، آن را به اصلش بازمیگردانند و گویند: ملائکۀ. «الکرام» یعنی فرشتگان گرامی مقرب در نزد خود و فرشتگانی که با تلاش در زندگی و دیگر امورات مومنان نبست بدانها مهربانی و دلسوزی میکنند.
«السفرۀ» یعنی فرشتکان کاتب. در قاموس گوید: «السفرۀ» کاتبان، جمع کلمه سافر است و فرشتگان اعمال بندگان را به شمارش میآورند. پایان نقل قول. یا سفرائی هستند که وحی الهی را برای دیگر فرشتگان میفرستند. خداوند متعال میفرماید: «فِی صُحُفٍ مُّکَرَّمَةٍ * مَّرْفُوعَةٍ مُّطَهَّرَ * بِأَیْدِی سَفَرَةٍ * کِرَامٍ بَرَرَةٍ» (1) {در صحیفه هایی ارجمند، والا و پاک شده، به دست فرشتگانی، ارجمند و نیکوکار.} بیضاوی گوید: سفرۀ کاتبانی از فرشتگان یا پیامبران هستند که از لوح محفوظ یا وحی نسخهبرداری میکند، یا سفرائی هستند که وحی را از خداوند به پیامبران میرسانند، یا امت است که جمع سافر از سفر یا سفارۀ میباشد، و ترکیب برای آشکار کردن است. گفته میشود: سفرت المرءۀ هرگاه زن صورتش را بیرون اندازد و آشکار نماید. پایان نقل قول. احضار و شهادت فرشتگان در اینجا یا برای این است که تقدیر باران و مقدار و مکان بارش آن را بنویسند، یا پیام را به گروهی از فرشتگانی که عهدهدار ابر و باران هستند، برسانند. و احتمال دارد مقصود کاتبان اعمال باشد تا گناهانی را که مانع نزول باران میشود پاک گردانند. اما این معنی بسیار بعید است.
«سقیا منک» یعنی برای سقایتی، که متعلق به «أشهد» یا متعلق به محدوف است یعنی «أعطنا» یا «أسقنا»، و و معنای اول آشکارتر است. و آنچه در صحیفه سجادیه آمده، آن را تایید میکند: «بسقی منک نافع». در قاموس آمده است: «سقی الله الغیث» یعنی خداوند باران را فرو فرستاد. و اسم آن «السُقیا» با ضمه سین است. «دائمۀ غزرها» یعنی کثرت و فراوانی آن. و در ظاهر میبایست «دائماً» ذکر میشد مگر اینکه تاء برای مبالغه باشد. یا اینکه با ضمه جمع غَزر باشد که در اکثر نسخهها به این صورت ذکر شده است. جوهری گوید: «الغزارۀ» یعنی کثرت و فراوانی. و «غزرت الناقۀ» یعنی شیر شتر بسیار شد. و اسم آن «الغزر» بر وزن الضرب است و جمع آن «غزر» بر وزن جون و جون میباشد. و در قاموس آشکار میگردد که این کلمه هم با با فتحه و هم با ضمه مصدر است.
«واسعاً درّها» یعنی باران و خیر و برکت آن فراوان شد. جوهری گوید: «الدرّ» به معنای شیر است. در
ص: 302
أعنة الخیل فإن من شأنها أن تکف و ما ذکره ره أنسب و ألطف.
و فی بعض النسخ المعکوف و هو الممنوع من الذهاب فی جهة بالإقامة فی مکانه و منه قوله سبحانه وَ الْهَدْیَ مَعْکُوفاً أَنْ یَبْلُغَ مَحِلَّهُ (1) أی محبوسا من أن یبلغ منحره و هو بالثانی أنسب و فی بعضها المکشوف و هو بالأول أوفق و المکفوف أصح کما فی التهذیب و الفقیه و أن لا تردنا کذا فی التهذیب أیضا مع العطف و فی الفقیه بدونه و هو أظهر و معه کأنه معطوف علی مقدر کقوله أن تمطرنا أو تستجیب لنا.
و لا تحاصنا بذنوبنا المحاصة المقاسمة بالحصص و المراد المقاصة بالأعمال بأن یسقط حصة من الثواب لأجل الذنوب أو یجعل لکل ذنب حصة من العقاب.
بالسحاب المتأق الباء للسببیة أو الآلة و السحاب جمع سحابة و هی الغیم علی ما صرح به الجوهری و الفیروزآبادی و اسم جنس علی ما ذهب إلیه کثیر من أهل العربیة من أن ما یمیز واحدة بالتاء لیس بجمع بل اسم جنس و حینئذ فالوجه فی إفراد الصفة و تذکیرها واحد و مثله قوله تعالی وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ (2) و قد وصف بالجمع فی قوله سبحانه وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ (3) و المتئق علی بناء اسم الفاعل من باب الإفعال أی الذی یملأ الغدران و الجباب و العیون و یمکن أن یقرأ علی بناء اسم المفعول أو اسم الفاعل من باب الافتعال أی الممتلی ماء قال الجزری یقال أتأقت الإناء إذا ملأته و منه حدیث علی علیه السلام: أتأق الحیاض بمواتحه.
و المونق الحسن المعجب بتنویع الثمرة أی بإصلاح أنواعها و فی الصحیفة بإیناع الثمرة أی نضجها و فی القاموس الزهرة و یحرک النبات و نوره أو الأصفر منه
ص: 301
نکوهش فرد گویند: «لا درّ درّه» یعنی خیر او زیاد نشود. و در مدح شخص گویند: «لله درّه» یعنی عمل او زیاد است. و «ناقۀ درور» یعنی شتر بسیار شیرده، و «الدرّۀ» یعنی بسیاری شیر و سرازیری آن. و «سماء مدرار» یعنی آسمان باران فرو فرستاد و «الریح تدرّ السحاب و تستدرّه» یعنی باد ابر آورد. «سحاباً وابلاً» یعنی دارای باران سنگین. در قاموس گوید: «الوبل و الوابل» یعنی باران شدید که قطرات درشتی دارد. و در نهج البلاغه به صورت «سحّاً وابلاً» ذکر شده که در ادامه خواهد آمد و شاید بدین صورت باشد و بر اساس آنچه در اینجا آمده شاید سحاب منصوب به نزع خافض باشد یعنی «بسحاب»، یا نصب آن با فعل مقدری باشد یعنی: «هیّج سحاباً».
«ما قد مات» یعنی گیاهان و حیواناتی که در شرف مرگ هستند، یا زمینهای مرده. «ما قد فات» یعنی به خاطر نبود باران نروئید. پس «الردّ» (بازگرداندن) مجاز است. یا اینکه مقصود میوههایی که پژمرده و خشک شده است و مختصّ به گیاه است، یا گیاه را نیز شامل میشود و عبارت اول مختصّ به زمینها است. و ممکن است برای تاکید نیز باشد. و گفته شده عبارت اول (مات) در ریشهها و عبارت دوم (فات) در سود و ثمره است.
«ما هو آتٍ» یعنی آنچه هنور زمانش فرا نرسیده است. «غیثاً مغیثاً» مغیث یا از اغاثۀ به معنای یاری رساندن، و یا از غیث، یعنی موجب بارش باران دیگری پس از آن میشود، یا موجب روئیدن گیاه است. در قاموس گوید: «الغیث» به معنای باران یا بارانی که دامنه آن یک برید(دو فرسخ یا یک میل) است، یا سبزه و گیاهی که با آب آسمان بروید. «ممرعاً» یعنی دارای علف و گیاه، یا زمین با نزول این باران دارای علف میشود که به جهت مبالغه در شدت تاثیر باران است. فعل «أمرع» در زبان عربی به صورت متعدی وارد نشده است. فیروزآبادی گوید: «المریع» یعنی حاصلخیر و بارور. «مرع الوادی با راء مثلّثه» یعنی پر گیاه شد. و «مرع رأسه بالدهن» بر وزن منع یعنی روغن بسیاری بر سرش مالید مانند «أمرعه» و «أمرعه» یعنی آن مکان را پر برکت یافت. و گوید: «الطبق» با حروف متحرک باران فراگیر است. و گوید: «الجلجلۀ» بلندی صدا و صدای رعد است و «سحاب مجلجل» یعنی ابری که به همراه باران رعد دارد.
«متتابعاً خفوقه» یعنی اضطراب برق و صدای رعد ابر. جوهری گوید: «خفقت الرایۀ خفقاً و خفقاناً» یعنی پرچم به اهتزاز درآمد و نیز خفق القلب و السراب: هرگاه پرچم و قلب و سراب تکان خورد. گفته میشود: «خفق البرق خفقاناً» و آن صدا و غرش رعد است. و فیروزآبادی گوید: «الخفق» صدای کفش است. و «خفق النجم خفوقاً» یعنی ستاره غروب کرد و پنهان شد. و «الخفوق» اضطراب قلب است. و در برخی نسخهها «خفوفه» با دو فاء آمده است و آن تکلف بیشتری دارد.
«منبجسۀ بروقه» یعنی یفجّر الماء من بروقه یعنی پس از هر بار برق و آذرخش آب میریزد.
ص: 303
و الجمع زهر و أزهار.
و أشهد أی أحضر کما فی بعض النسخ ملائکتک قال الکسائی أصل الملک مألک بتقدیم الهمزة من الألوکة و هی الرسالة ثم غلبت و قدمت اللام فقیل ملأک ثم ترکت همزته لکثرة الاستعمال فقیل ملک فلما جمعوه ردوه إلی الأصل فقالوا ملائکة الکرام الأعزاء المقربین لدیک و المتعطفین علی المؤمنین بالسعی فی معایشهم و سائر أمورهم.
السفرة أی الکتبة قال فی القاموس السفرة الکتبة جمع سافر و الملائکة یحصون الأعمال انتهی أو سفراء یسفرون بالوحی إلی سائر الملائکة قال الله تعالی فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ بِأَیْدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ(1) قال البیضاوی سفرة کتبه من الملائکة أو الأنبیاء ینتسخون الکتب من اللوح أو الوحی أو سفراء یسفرون بالوحی بین الله و رسله أو الأمة جمع سافر من السفر أو السفارة و الترکیب للکشف یقال سفرت المرأة إذا کشفت وجهها انتهی و إحضارهم هنا إما لأن یکتبوا تقدیر المطر و قدره و موضعه أو لأن یبلغوا الرسالة إلی جماعة من الملائکة الموکلین بالسحاب و المطر و یحتمل أن یکون المراد إحضار کتبة الأعمال لمحو الذنوب التی صارت مانعة لنزول المطر لکنه بعید جدا.
سقیا منک أی لسقیا متعلق بأشهد أو بمحذوف أی أعطنا أو اسقنا و الأول أظهر و یؤیده ما فی الصحیفة السجادیة: بسقی منک نافع.
و فی القاموس سقی الله الغیث أی أنزله و الاسم السقیا بالضم دائمة غزرها کثرتها و الظاهر دائما إلا أن تکون التاء للمبالغة أو یکون بالضم جمع غزر کما فی أکثر النسخ قال الجوهری الغزارة الکثرة و غزرت الناقة کثر لبنها و الاسم الغزر مثال الضرب و الجمع غزر مثل جون و جون و یظهر من القاموس أنه بالفتح و الضم کلاهما مصدر.
واسعا درها أی مطرها و خیرها و قال الجوهری الدر اللبن یقال فی
ص: 302
و در قاموس آمده است: «بجسّه تبجیساً» یعنی آب را روان ساخت پس آب جاری شد. «مرتجسۀ هموعه» یعنی به جریان افتادن آب با صدا و تندر همراه بود. در قاموس: «رجسّت السماء و ارتجست» یعنی آسمان به شدت بانگ رعد سر داد. و گوید: «همعت عینه همعاً» یعنی اشک سرازیر شد. و «سحاب همع» بر وزن کتف یعنی ابر باران زا.
«و سیبه السیب» به معنای عطا و بخشش است و مصدر آن «ساب» به معنای جاری شد. فیروزآبادی آن را ذکر کرده است. «مستدرّ» یعنی بسیار ریزان یا بسیار سودمند. «و صوبه مسبطر»: در قاموس آمده است که «الصوب» به معنای ریخته شدن آب است. و آمده است: اسبطرّ یعنی دراز شد. و اسبطرّ الابل یعنی شتران شتاب کردند و اسبطرّ البلاد یعنی کشور مقاومت کرد. و در برخی نسخههای فقیه و تهذیب «مستطر» با فتحه طاء و راء مخففه ذکر شده، یعنی نزول آن در نزد تو مکتوب و مقدر شد. و شاید تصحیف شده باشد.
«لا تجعل ظله علینا سموماً» در قاموس آمده است: «الظلّ» ابری است که خورشید با آن یا با سیاهی آن پنهان میشود. «السموم» با فتحه سین به معنای باد گرم، و با ضمه جمع سمّ به معنای کُشنده است. یعنی ابر آن را سبب عذاب ما قرار مده همانگونه که اقوام امتهای پیشین بدان عذاب شدند، عذاب یوم الظلّۀ. گویند: ابری بود که در زیر آن باد سوزان و گرم قرار داشت. و الظلّۀ اولین ابری است که میبارد.
«الحُسوم» با ضمه به معنای شوم یا پی در پی است که به نابود کردن قوم عاد با بادهای سرد اشاره دارد همانطور که خداوند متعال میفرماید: «وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عَاتِیَةٍ * سَخَّرَهَا عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیَالٍ وَثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُومًا» (1) { و امّا عاد، به [وسیله] تندبادی توفنده سرکش هلاک شدند. [که خدا] آن را هفت شب و هشت روز پیاپی بر آنان بگماشت.} بیضاوی گوید: «صرصر» یعنی بادی که صدای تند و شدیدی دارد یا در نهایت سردی است یا بسیار تند میوزد. «حسوماً» یعنی پی در پی که جمع حاسم است، یا به معنای بادهای شومی است که هر خیر و برکتی را قطع و ریشهکن میکند، یا بادهای قطع کنندهای است که ریشه آنان را برکند. گوید: و آن ایام العجوز از صبح چهارشنبه تا غروب چهارشنبه بعد بود.
«و ضوءه علینا رجوماً» یعنی برق و آذرخش آن بر ما کشنده (قرار مده). یا همانطور که گفته میشود عدم بارش آن است، که این معنی بعید است. در صحیفه سجادیه به صورت «صوبه» آمده است. و «الرجم» به معنای پرتاب سنگ و کشتن و عیب و نفرین است. «و ماء أجاجاً» یعنی شور و تلخ. و احتمال دارد کنایه از زیان و سود نداشتن آن باشد. «رماداً رمدداً» با کسره راء و سکون میم و کسره و فتحه دال است. و در برخی نسخهها «رمدداً» بر
ص: 304
الذم لا در دره أی لا کثر خیره و فی المدح لله دره أی عمله و ناقة درور أی کثیرة اللبن و الدرة کثرة اللبن و سیلانه و سماء مدرار أی تدر بالمطر و الریح تدر السحاب و تستدره أی تستحلبه سحابا وابلا أی ذا وابل قال فی القاموس الوبل و الوابل المطر الشدید الضخم القطر و فی النهج سحا وابلا کما سیأتی و لعله کان هکذا و علی ما هنا لعل نصبه بنزع الخافض أی بسحاب أو بفعل مقدر أی هیج سحابا.
ما قد مات أی أشرف علی الموت من النبات و الحیوان أو الأراضی المیتة ما قد فات أی لم ینبت لعدم المطر فالرد مجاز أو ما ذبل و یبس من الثمار و یخص بالنبات أو یشمل النبات أیضا و یخص الأول بالأراضی و یحتمل التأکید أیضا و قیل الأول فی العروق و الثانی فی الریع و الحاصل.
ما هو آت أی لم یأت أو أنه بعد غیثا مغیثا المغیث إما من الإغاثة بمعنی الإعانة أو من الغیث أی الموجب لغیث آخر بعده أو المنبت للکلإ قال فی القاموس الغیث المطر أو الذی یکون عرضه بریدا و الکلأ ینبت بماء السماء ممرعا أی ذا مرع و کلاء أو یجد الأرض عند نزوله ذا مرع لشدة تأثیره مبالغة فإن أمرع لم یأت فی اللغة متعدیا قال الفیروزآبادی المریع الخصیب الممراع مرع الوادی مثلثة الراء مراعة أکلأ کأمرع و مرع رأسه بالدهن کمنع أکثر منه کأمرعه و أمرعه أصابه مریعا و قال الطبق محرکة من المطر العام و قال الجلجلة شدة الصوت و صوت الرعد و سحاب مجلجل.
متتابعا خفوقه أی اضطراب بروقه أو أصوات رعوده قال الجوهری خفقت الرایة خفقا و خفقانا و کذلک القلب و السراب إذا اضطربا یقال خفق البرق خفقانا و هو حفیفها و دویها و قال الفیروزآبادی الخفق صوت النعل و خفق النجم خفوقا غاب و الخفوق اضطراب القلب و فی بعض النسخ خفوفه بالفاءین و هو أکثر تکلفا منبجسة بروقه أی یفجر الماء من بروقه أی یصب الماء عقیب کل برق
ص: 303
وزن فعلال با کسره آمده است. فیروزآبادی گوید: «الرمدداء» با کسره و «الارمداء» بر وزن اربعاء به معنای خاکستر است. و «رماد ارمد و رمدد بر وزن زبرج و درهم، و رماد رمدید» یعنی خاکستر بسیار و بسیار نازک، یا خاکستر نابود کننده.
«و هوادیه» یعنی مقدمات آن از جمله ریاء و دیگر گناهان. در قاموس آمده است: «الهادی» به معنای پیشرو و گردن است و جمع آن «الهوادی» است. گفته میشود: «أقبلت هوادی الخیل» هرگاه گردنهای اسبان نمایان شود. و «دواهیه» یعنی آنچه که از مصیبتهای دنیا و مجازاتهای آخرت همراه او میشود. در قاموس آمده است: «دواهی الدهر» یعنی مصیبتها و پیشامدهای ناگوار روزگار. «و دواعیه» یعنی آنچه از کارها و نیتها که ملازم او میگردد همانطور که در روایتها ذکر شده است، یا مقصود مصیبتهای آن است. در قاموس گوید: «دواعی الدهر» صروف دهر یعنی مصیبتها و پیشامدهای ناگوار روزگار است.
«من أماکنها» یعنی از محل آنها که خداوند در آن مقرّر فرموده است مانند باران از آسمان. «البرکات» خیرات بسیار و فراوان است. و «معادنها» محلهایی است که گمان میرود از آنجا به وقوع بپیوندد. و «الغیاث» اسم از اغاثۀ است و «المستغاث» کسی است که در سخیها به سوی او پناه برده میشود.
«المستغفر» [استغفار کنند]با فتحه فاء است به دلیل جهالت ها است «من ذنوبنا» «مِن» در این عبارت بیانیه است. زیرا هر گناهی ناشی از جهالت و نادانی نسبت به عظمت پروردگار منزه و سختی مجازاتهای آخرت است همانطور که این فرموده خداوند متعال حمل بر این معنا میشود: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ» (1) { توبه، نزد خداوند، تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می شوند.} و در بیشتر نسخههای فقیه «للجمّات» یعنی گناهان بسیار. «من عوّام خطایانا» یعنی همه گناهان، یا گناهانی است که شامل همه مردم یا اکثر آن ها شود، یا گناهانی که همه اعضا را شامل میشود. و معنای اول آشکارتر است. در قاموس آمده است: «الدیمۀ» با کسره دال بارانی است که بدون رعد و برق به آرامی و پیاپی میبارد. و گوید: «درّ السماء بالمطر درّاً و دروراً فهی مدرار» پس اسناد در این جمله مجازی است.
«واکفاً» در قاموس آمده است: «وکف قطراً» یعنی قطره قطره ریخت. «مغزاراً» یعنی بسیار. «و برکۀ من الوابل نافعۀ» نافعۀ با فاء است و در برخی نسخهها با قاف یعنی: در زمین جای میگیرد و ثابت میماند و در طول سال از آن بهره گرفته میشود. یا از این سخنشان است که گویند: «نقع الماء العطش نقعاً و نقوعاً» یعنی آب تشنگی را تسکین داد و فرو نشاند. «تدافع الودق بالودق» و در برخی نسخهها «تدافع» ذکر شده همانطور که در فقیه و تهذیب نیز به این صورت آمده است. «الودق» باران است، یعنی باران زیاد میشود به گونهای که قطرات باران در هوا به هم خورده و برخی، برخی دیگر را میرانند. و احتمال دارد ضمیر فاعل
ص: 305
و فی القاموس بجسه تبجیسا فجره فانبجس مرتجسة هموعه أی یکون جریانه ذا صوت و رعد فی القاموس رجست السماء و ارتجست رعدت شدیدا و قال همعت عینه همعا و هموعا أسالت الدمع و سحاب همع ککتف ماطر.
و سیبه السیب العطاء و مصدر ساب أی جری ذکره الفیروزآبادی مستدر أی کثیر السیلان أو النفع و صوبه مسبطر فی القاموس الصوب الانصباب و فیه اسبطر امتد و الإبل أسرعت و البلاد استقامت و فی بعض نسخ الفقیه و التهذیب مستطر بفتح الطاء و تخفیف الراء أی مکتوب مقدر عندک نزوله و لعله تصحیف.
لا تجعل ظله علینا سموما قال فی القاموس الظل من السحاب ما واری الشمس منه أو سواده و السموم بالفتح الریح الحارة و بالضم جمع السم القاتل أی لا تجعل سحابه سببا لعذابنا کما عذب به أقوام من الأمم الماضیة عذاب یوم الظلة قالوا کان غیما تحته سموم و الظلة أول سحابة تظل.
و الحسوم بالضم الشوم أو المتتابع إشارة إلی إهلاک قوم عاد بالریح الباردة کما قال تعالی وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً(1) قال البیضاوی صرصر أی شدیدة الصوت أو البرد غایته شدیدة العصف حسوما متتابعات جمع حاسم أو نحسات حسمت کل خیر و استأصلته أو قاطعات قطعت دابرهم قال و هی کانت أیام العجوز من صبح أربعاء إلی غروب الأربعاء الآخر.
و ضوءه علینا رجوما أی برقه و صاعقته أو عدم إمطاره کما قیل و هو بعید و فی الصحیفة صوبه و الرجم الرمی بالحجارة و القتل و العیب و اللعن و ماءه أجاجا أی ملحا مرا و یحتمل أن یکون کنایة عن ضرره أو عدم نفعه رمادا رمددا بکسر الراء و سکون المیم و کسر الدال و فتحها معا و فی بعض النسخ رمدادا علی
ص: 304
به «البرکه» برگردد. و در برخی نسخهها «یدافع» با یاء ذکر شده است. پس اگر با صیغه مجهول قرائت شود به معنای اول برمیگردد و اگر با صیغه معلوم قرائت شود ضمیر به «الله» یا «الوابل» یا «الغیث» برمیگردد که در همه اینها تکلف است. و در نهج البلاغه به این صورت آمده: «یدافع الودق منها الودق» و آن آشکارتر است.
«غیر خلّب برقه» خلّب با ضمه خاء معجمه و فتحه لام مشدّده ابری است که باران ندارد مثل اینکه فریب میدهد. و از همین کلمه به کسی که وعده میدهد و وفا نمیکند گفته شده: «انمّا أنت کبرق خلّب» و نیز «الخلّب» ابری است که باران ندارد. و نیز «تکذیب الرعد» در واقع با عدم بارش است گویی در وعدهاش دروغ گفته است. «و لا عاصفۀ جنائبه» یعنی بادهای جَنوب آن تند و ویرانگر و تباه کننده نباشد. و از قاموس اینگونه برمیآید که «جَنوب» با «جنائب» جمع بسته میشود.
«بل ریّاً بغصّ بالریّ ربابه» الریّ با کسره سیراب شدن از آب است. و غصّ به معنای پر شدن است و «الغصّه» چیزی است که در گلو گیر میکند، میگویی: غصِصت با کسره صاد تغصّ با فتحه غین. «الرباب» با فتحه راء ابر سفید، یا ابری است که آن را میبینی گویی کوچکتر از ابر است که گاهی سفید و گاهی سیاه است و مفرد آن ربابۀ است همانطور که جوهری آن را ذکر کرده است و اسناد رباب در جمله به جهت مبالغه میباشد، یعنی بارانی سیراب شده باشد که ابر آن با سیرابی پُر گردد گویی از زیادی باران در گلویش گیر کرده است، و ممکن است به ابر سفید یا نازک اختصاص داشته باشد اگر هدف از اختصاص دادن آن مبالغه باشد، یعنی ابر سفید آن اینگونه است پس ابر سیاه چگونه باشد! زیرا غالبا ابر سفید، آب و باران کمتری دارد و نیز ابر نازک همینگونه است. و احتمال دارد مقصود از آن در اینجا مطلق ابر باشد.
«و فاض فانصاع به سحابه» در قاموس آمده است: «انصاع» یعنی باشتاب برگشت. یعنی بارانی باشد که روان گردد و آب بسیاری از آن جاری شود سپس ابر آن با ریزش فراوان، شتابان بازگردد. پس ضمیر در «بِهِ» به فیضان که از «فاض» برداشت میشود، برمیگردد.
«و جری هیدبه جنابه» و در برخی نسخههای تهذیب «جبابه» با دو باء موحّدۀ آمده است و این کلمه با کسره جیم جمع «الجبّ» و آن چاهی است که با سنگ ساخته نشود (یا دهانه آن فرو نرفته باشد). در قاموس آمده است: «الهیدب» ابر بسیار نزدیک به زمین، یا دامنه و آثار ابر است. و در صحاح آمده است: «هیدب السحاب» آن است که هرگاه بخواهد ببارد نزدیک به زمین شود. گویی رشتههای نخ به نظر میرسد. و «الجناب» به معنای حیاط و ناحیه و کرانه است و مقصود در اینجا زمینی است که باران بر آن میریزد. پس این سخن محتمل بر چند وجه است:
ص: 306
وزن فعلال بالکسر قال الفیروزآبادی الرمد داء بالکسر و الأرمداء کالأربعاء الرماد و رماد أرمد و رمدد کزبرج و درهم و رمدید کثیر دقیق جدا أو هالک.
و هوادیه أی مقدماته من الریاء و سائر المعاصی فی القاموس الهادی المتقدم و العنق و الهوادی الجمع یقال أقبلت هوادی الخیل إذا بدت أعناقها و دواهیه أی ما یلزمه من مصیبات الدنیا و عقوبات الآخرة فی القاموس دواهی الدهر نوائبه و حدثانه و دواعیه أی ما یستلزمه من الأفعال و النیات کما ورد فی الأخبار أو نوائبه قال فی القاموس و دواعی الدهر صروفه أی نوائبه و حدثانه.
من أماکنها أی من محالها التی قررها الله فیها کالمطر من السماء و البرکات زیادات الخیرات و معادنها محالها التی هی مظنة حصولها منها و الغیاث الاسم من الإغاثة و المستغاث الذی یفزع إلیه فی الشدائد.
و المستغفر بفتح الفاء للجهالات من ذنوبنا من للبیان فإن کل ذنب تلزمه جهالة بعظمة الرب سبحانه و شدائد عقوبات الآخرة کما حمل علیه قوله تعالی إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ(1) و فی أکثر نسخ الفقیه للجمات أی الکثیرات من عوام خطایانا أی جمیعها أو الشاملة لجمیع الخلق أو أکثرهم أو لجمیع الجوارح و الأول أظهر و فی القاموس الدیمة بالکسر مطر یدوم فی سکون بلا رعد و برق و قال در السماء بالمطر درا و درورا فهی مدرار ففی الإسناد هنا مجاز.
واکفا فی القاموس وکف قطر أی متقاطرا مغزارا أی کثیرا و برکة من الوابل نافعة بالفاء و فی بعض النسخ بالقاف أی منتقعة ثابتة فی الأرض ینتفع بها طول السنة أو من قولهم نقع الماء العطش نقعا و نقوعا أی سکنه تدافع الودق بالودق فی بعض النسخ تدافع کما فی التهذیب و الفقیه و الودق المطر أی تکثر المطر بحیث تتلاقی القطرات فی الهواء یدفع بعضها بعضا و یحتمل أن یکون ضمیر الفاعل راجعا
ص: 305
وجه اول: اینکه نسبت دادن جریان داشتن به جناب یا جباب به صورت مجازی باشد مانند سخنشان که گویند: «جری النهر» یعنی آب در زمین یا در چاهها جاری میشود پس از آنکه ابرش قصد بارش کند.
وجه دوم: اینکه این سخن امام «آثار» منصوب به نزع خافض باشد، یعنی آب در کرانههای آن جاری شد به خاطر آثار هیدب آن یعنی ابر بسیار نزدیک به زمین.
وجه سوم: اینکه «آثار» با اعراب رفع، و «جنابه» با اعراب نصب بنا بر ظرفیت قرائت شود یعنی آثار ابرِ بارانزا که آب است در کرانهها جاری شد. و ممکن است «هیدبۀ» با تاء قرائت شود که به «جنابه» اضافه شود اما این توجیه بعید مینماید.
وجه چهارم اینکه: «جرّی» به صورت صیغه باب تفعیل قرائت شود یعنی باران آثار ابرش را در کرانههایش جاری میکند، و همه این توجیهها بعید است .
«محلفۀ» یعنی به سمت حوضها و دشتها متمایل میشود. در قاموس آمده است: «حفل الماء» یعنی آب جمع شد. و «حفل الوادی بالسیل» یعنی دو طرف دره پر از آب سیل شد. و «حفل السماء» یعنی باران آسمان شدید شد. و در برخی نسخهها «منجفلّ» با جیم آمده است. در قاموس آمده است: «جفل الریح السحاب» یعنی باد وزید و ابرها را با خود برد. و «جفل الظلیم» یعنی شترمرغ گریخت و «أجفلته أنا» یعنی من آن را به گریز وادار کردم. و «ریح جفول جفل السحاب» یعنی باد تند وزید و ابرها را با خود برد. و «انجفل الظلّ» یعنی سایه رفت. و معنای اول آشکارتر است.
«زاکیاً» یعنی رشد یافته. «ناضراً» از «النضارۀ» به معنای زیبایی و نیکوئی است. «ممرعۀ آثارها» پیشتر بیان شد که اسناد جمله، مجازی است و در قاموس آمده است: «نعشه الله» بر وزن منعه یعنی او را بلند مرتبه کرد مانند «أنعشه» و «فلاناً» یعنی پس از فقر او را به رفاه و ثروت رسانید. «من ناء» یعنی در اطراف شهرها از ما دور شد. بدین معنی که بارش باران مخصوص ما و کسانی که در اطراف ما هستند نباشد.
«حتی یخضب لأمراعها المجدبون» در قاموس آمده است: «الخصب» با کسره، بسیاری گیاه و فراخی زندگی است و «بلد خصیب و مخصب و قد أخصب بر وزن علم و ضرب، و أخصب». و گوید: «المریع الخصیب» مانند ممراع (حاصلخیز و بارور) است و جمع آن أمرع و أمراع است. پس میتوان با صیغه فعل ثلاثی مجرد و باب افعال قرائت کرد که در بیشتر نسخهها به صورت باب افعال ثبت شده است. و همچنین «امراعها» ممکن است با فتحه و کسره همزه باشد و در نسخهها کسره ثبت شده، پس مصدر است. «المجدبون» یعنی کسانی که دچار خشکسالی شدهاند. جوهری گوید: «أجدب القوم» یعنی دچار خشکسالی شدند.
ص: 307
إلی البرکة و فی بعضها یدافع بالیاء فإن قرئ علی بناء المجهول یرجع إلی الأول و إن قرئ علی بناء الفاعل فالضمیر راجع إلی الله أو إلی الوابل أو إلی الغیث و فی الجمیع تکلف و فی النهج یدافع الودق منها الودق و هو أظهر.
غیر خلب برقه الخلب بضم الخاء المعجمة و فتح اللام المشددة الذی لا غیث معه کأنه خادع و منه قیل لمن یعد و لا ینجز إنما أنت کبرق خلب و الخلب أیضا السحاب الذی لا مطر فیه و کذا تکذیب الرعد إنما هو بعدم المطر فکأنه کذب فی وعده و لا عاصفة جنائبه أی لا تکون ریاح جنوبه شدیدة مهلکة مفسدة و یظهر من القاموس أن الجنوب یجمع علی جنائب.
بل ریا بغص بالری ربابه الری بالکسر الارتواء من الماء و الغص الامتلاء و الغصة ما اعترض فی الحلق تقول غصصت بکسر الصاد تغص بفتح العین و الرباب بالفتح السحاب الأبیض أو السحاب الذی تراه کأنه دون السحاب قد یکون أبیض و قد یکون أسود و الواحدة ربابة ذکره الجوهری و الحمل علی المبالغة أی یکون غیثا مرویا یمتلئ سحابة بالری کأنه اعترض فی حلقه لکثرته و یمکن أن یکون التخصیص بالسحاب الأبیض أو الرقیق إن أرید هنا خصوصة المبالغة أی یکون سحابه الأبیض کذلک فکیف أسوده فإن فی الغالب یکون الأبیض أقل ماء و کذا الرقیق و یحتمل أن یراد به هنا مطلق السحاب.
و فاض فانصاع به سحابة فی القاموس انصاع انفتل راجعا مسرعا أی یکون غیثا یفیض و یجری منه الماء کثیرا ثم یرجع سحابه مسرعا بالفیضان فالضمیر فی قوله به راجع إلی الفیضان المفهوم من قوله فاض.
و جری آثار هیدبه جنابه و فی بعض نسخ التهذیب جبابه بالباءین الموحدتین و هو بالکسر جمع الجب و هو البئر التی لم تطو و فی القاموس الهیدب السحاب المتدلی أو ذیله و فی الصحاح هیدب السحاب ما تهدب منه إذا أراد الودق کأنه خیوط و الجناب الفناء و الناحیة و المراد هنا الأرض التی یقع الغیث علیها فالکلام یحتمل وجوها:
ص: 306
و گوید: «أسنت القوم» یعنی مردم دچار قحطی و خشکسالی شدند و اصل آن از «السنۀ» بوده که واو را به تاء تغییر داده اند تا بین این عبارت و این سخنشان فرق بگذارند: «أسنی القوم» هرگاه یک سال در جائی اقامت کنند. و فرّاء گوید: گمان بردهاند هاء حروف اصلی است وقتی دیدند که حرف سوم است، پس آن را به تاء تبدیل کردند.
«و تترع» یعنی پُر میشود، از این سخنشان است«ترع الإناء بر وزن علم یترع ترعاً» یعنی پُر شد. و «أترعته أنا» یعنی ظرف را پر کردم. این مطلب را جوهری ذکر کرده است. و ممکن است با صیغه مجهول از باب افعال، یا صیغه معلوم از باب افتعال قرائت شود. گفته میشود: «اتّرع الاناء» هرگاه ظرف پُر شود. و «القیعان» جمع قاع است. در قاموس آمده است: «القاع» زمینی نرم و همواری است که کوه و جنگل در آن نباشد. «الغدران» با ضمه غین جمع غدیر به معنای برکه است.
«و تورق ذری الآکام رجواتها» در صحاح آمده است: «أورق الشجر» یعنی درخت برگ داد. و «الذُری» جمع ذُروۀ با ضمه ذال در مفرد و جمع است و آن بالاترین هر چیزی است. و «الرجوات» جمع «الرجا» به معنای ناحیه و کرانه است، یعنی کرانههای سقایت باران که بر آن فرو میافتد، دارای برگ و گیاه در بلندای تپهها نیز میشود علی رغم اینکه از آب باران دور هستند. «الآکام» جمع الجمع «الأکمۀ» به معنای تپه است. پس فرموده ایشان «ذری الآکام» منصوب بر ظرفیت است. و در(من لا یحضره الفقیه) اینگونه ذکر شده: «و تورق ذری الأکمام زهراتها» و این عبارت تکلف کمتری دارد یعنی شکوفهها و غنچههای آن بر بالای غلاف شکوفهها برگ درآوردند. «أکمام» جمع «کِمّ» با کسره، و آن غلاف شکوفه است. و ممکن است «الابراق» به صورت مجازی به معنای زینت و زیبائی چشمگیر باشد.
«و یدهامّ بذری الآکام شجرها» در صحاح آمده است: «الدهمۀ» به معنای سیاهی است و «إدهامّ الشیء» یعنی سیاه شد. خداوند متعال میفرماید: «مُدْ هامَّتانِ» یعنی از شدت سبزی ناشی از بارش سیاه مینمایاند. و عربها به هر سرسبزی را، سیاه گویند و روستاهای عراق را به جهت سرسبزی آن «سواد» مینامند. «مجللّۀ» با کسره لام یعنی فراگیر. در صحاح آمده است: «جلّل الشیء تجلیلاً» یعنی فراگیر شد و «المجلّل» به معنای ابری است که زمین را با باران فرا میگیرد .
«متصلۀ» و در برخی نسخها همانند تهذیب و فقیه به صورت «مفضلّۀ» ذکر شده است که اسم مفعول از «افضال» میباشد. «علی بریّتک المرملۀ» مرمله با صیغه اسم فاعل یعنی فقیر. در النهایۀ در حدیث ام معبد گوید: «و کان القوم مرمّلین» یعنی توشه آنها تمام شد. و اصل آن از «الرمل» است گویی آنان به شِن چسبیدهاند همانگونه که به شخص فقیر گویند: الترب (خاک)
«و بلادک المعرنۀ» در اکثر نسخههای نویسندگان و در برخی نسخههای متهجّد با عین و
ص: 308
الأول أن یکون نسبة الجریان إلی الجناب أو الجباب علی المجاز کقولهم جری النهر أی یجری الماء فی الأرض أو آبارها عقیب إرادة سحابة الأمطار.
الثانی أن یکون قوله آثار منصوبا بنزع الخافض أی جری الماء فی جنابه لآثار هیدبه أی سحابه المتدلی.
الثالث أن یقرأ آثار بالرفع و جنابه بالنصب علی الظرفیة أی جری آثار سحاب المطر و هی الماء فی جنابه و یمکن أن یقرأ هیدبه بالتاء مضافا إلی جنابه لکنه أبعد.
الرابع أن یقرأ جری علی بناء التفعیل أی أجری الغیث آثار سحابه فی جنابه و الکل بعید.
محفلة أی مالئا للحیاض و الأودیة فی القاموس حفل الماء اجتمع و الوادی بالسیل جاء علی جنبیه و السماء اشتد مطره و فی بعض النسخ منجفلة بالجیم فی القاموس جفل الریح السحاب ضربته و استخفته و جفل الظلیم أسرع و أجفلته أنا و ریح جفول تجفل السحاب و انجفل الظل ذهب و الأول أظهر.
زاکیا أی نامیا ناضرا من النضارة و هی الحسن ممرعة آثارها قد مر أن الإسناد مجازی و فی القاموس نعشه الله کمنعه رفعه کأنعشه و فلانا جبره بعد فقر من ناء أی بعد منا فی أطراف البلاد أی لا یکون مخصوصا بنا و بمن یلینا.
حتی یخصب لإمراعها المجدبون فی القاموس الخصب بالکسر کثرة العشب و رفاغة العیش و بلد خصیب و مخصب و قد خصب کعلم و ضرب و أخصب و قال المریع الخصیب کالممراع و الجمع أمرع و أمراع فیمکن أن یقرأ یخصب علی بناء المجرد و الإفعال و المضبوط فی أکثر النسخ الثانی و کذا إمراعها یحتمل فتح الهمزة و کسرها و المضبوط الثانی فیکون مصدرا و المجدبون المبتلون بالجدب قال الجوهری أجدب القوم أصابهم الجدب.
ص: 307
راء مهمله و نون - با فتحه و کسره راء - به معنای دور و بعید است. جوهری گوید: «العران» یعنی دوری از منزل. گفته میشود: «دارهم عارنۀ» یعنی منزل آنها دور است. و در برخی نسخهها با عین مهمله و زاء و باء موحّده ( المعزبۀ )آمده که آن نیز، هم فتحه و هم کسره میگیرد و معنای آن نزدیک به معنایی است که بیان شد. در قاموس آمده است: «أعزب» یعنی دور شد و دور کرد، و «العازب» به معنای گیاه دوردست است. و در برخی نسخهها با غین معجمه و راء مهمله از «الغروب» به معنای دوری و غیبت ذکر شده و این سه معنی به هم نزدیکاند.
«المعملۀ» اسم مفعول از إعمال است زیرا انسان آن (دامها) را در اعمال خویش به کار میگیرد و در مقابل آن «المهملۀ» است که آن را اهمال کرده و آن را به تنهایی در بیابانها، بیچوپان و بیسرپرست رها میکنند.
«منک ارتجاؤنا» یعنی امید ما به توست. گفته میشود: «ترجّیته و ارتجیته و رجّیته» همه این افعال به معنای این است که به او امید بستم. «و الیک مآبنا» یعنی بازگشت ما به سوی توست. «فلا تحبسه» یعنی باران را از ما بازمدار. «عنّا لتبطنک سرائرنا» یعنی به علت علم و آگاهیت بر درون ما و بر اسرار درونمان. در قاموس آمده است: «إستبطن أمره» یعنی باطن آن را فهمید. «فأنّک تنزل» از این سخن خداوند اقتباس شده که میفرماید: «وَهُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ» (1){ و اوست کسی که باران را فرود می آورد.} «صاحت جبالنا» یعنی خشک شد که در ادامه بیان آن خواهد آمد. و در برخی نسخهها با ضاد معجمه ذکر شده است. در قاموس آمده است: «ضاحت البلاد» یعنی خالی شد. و در برخی نسخهها با صاد مهمله و خاء معجمه ذکر شده: «صاخت» یعنی به زمین فرو رفت و رسوب کرد. و در فقیه با سین مهمله و خاء معجمه با همین معنا ذکر شده است و به این برمیگردد که این عبارت کنایه از نبود درخت و گیاه، بر زمین است، پس گویی قابل حس نیست و در زمین فرو رفته است.
«و اغبّرت أرضنا» به سبب نبود باران و رطوبت. یعنی رنگ آن به رنگ تیره (خاکی) درآمد و آن رنگی است که شبیه غبار است. و از همین کلمه است: «اغبّر الشیء إغبراراً» هرگاه غبار آن زیاد شود از سخنشان: «اغبّر الشیء» یعنی غبار آن زیاد شد آمده. «هامت دوابّنا» یعنی چهارپایان ما تشنه شدند. جوهری گوید: «الهیمان» به معنای تشنه است و «قوم هیم» یعنی مردم تشنه. یا مقصود این است که از شدت گرسنگی و خشکی بیآنکه بدانند کجا میروند به راه افتادند. گفته میشود: «هام علی وجهه یهیم هیماً و هیماناً» هرگاه به خاطر عشق یا چیز دیگری بی آنکه بداند به کجا میرود، به راه افتد و سرگدان و حیران شود. که در این صورت آنچه پس از آن میآید همچون تفسیر و توضیحی برای این عبارت است.
ص: 309
و قال أسنت القوم أجدبوا و أصله من السنة قلبوا الواو تاء لیفرقوا بینه و بین قولهم أسنی القوم إذا قاموا سنة فی موضع و قال الفراء توهموا أن الهاء أصلیة إذ وجدوها ثالثة فقلبوها تاء.
و تترع أی تمتلئ من قولهم ترع الإناء کعلم یترع ترعا امتلأ و أترعته أنا ذکره الجوهری و یمکن أن یقرأ علی المجهول من باب الإفعال أو المعلوم من باب الافتعال یقال أترع الإناء إذا امتلأ و القیعان جمع القاع و فی القاموس القاع أرض سهلة مطمئنة قد انفرجت عنها الجبال و الآکام و الغدران بالضم جمع الغدیر.
و تورق ذری الآکام رجواتها فی الصحاح أورق الشجر أی خرج ورقه و الذری جمع ذروة بالضم فیهما و هی الأعلی من الشی ء و الرجوات جمع الرجا بمعنی الناحیة أی تصیر رجوات السقیا التی تقع علیها ذات ورق و نبات فی ذری الآکام أیضا مع بعدها عن الماء و الآکام جمع جمع للأکمة و هی التل فقوله ذری الآکام منصوبة علی الظرفیة و فی الفقیه و تورق ذری الأکمام زهراتها و هو أقل تکلفا أی تصیر زهراتها و أنوارها ذوات أوراق فی ذری أکمامها جمع کم بالکسر و هو وعاء الطلع و یحتمل أن یکون الإبراق بمعنی التزین و الروقة مجازا.
و یدهام بذری الآکام شجرها فی الصحاح الدهمة السواد و ادهام الشی ء أی اسواد قال تعالی مُدْهامَّتانِ أی سوداوان من شدة الخضرة من الری و العرب تقول لکل أخضر أسود و سمیت قری العراق سوادا لکثرة خضرتها مجللة بکسر اللام أی عامة فی الصحاح جلل الشی ء تجلیلا أی عم و المجلل أی السحاب الذی یجلل الأرض بالمطر أی یعم.
متصلة و فی بعض النسخ کما فی التهذیب و الفقیه مفضلة اسم مفعول من الإفضال علی بریتک المرملة المرملة علی صیغة الفاعل أی الفقیرة
قال فی النهایة فی حدیث أم معبد: و کان القوم مرملین.
أی نفد زادهم و أصله من الرمل کأنهم لصقوا بالرمل کما قیل للفقیر الترب.
و بلادک المعرنة فی أکثر نسخ الکتابین و فی بعض نسخ المتهجد بالعین و
ص: 308
«و قنط ناس منّا» و در تهذیب و فقیه پس از آن بدین صورت آمده است: «أو من قنط منهم» که آن محتمل بر چند وجه است: وجه اول اینکه تردید از جانب راوی باشد بدین معنی که یا گفته است: «قنط ناس منّا» یا گفته است: «و قنط من قنط من الناس».
وجه دوم اینکه «أو» به معنای «بل» باشد همانطور که در سخن خداوند متعال آمده است: «مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ»(1) { یکصد هزار بلکه بیشتر.} و ترقی (ارتقاء به تعداد بالاتر) بدین جهت بوده که «ناس» بر اندک بودن اشخاص ناامید دلالت دارد، پس امام از آن برگشته (اضراب کرده) و فرموده است: «بل من قنط منهم» زیرا این ابهام بر کثرت و بزرگ جلوه دادن دلالت دارد همانطور که در فرموده خداوند متعال آمده است: «فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ»(2) {و [لی] از دریا آنچه آنان را فرو پوشانید، فرو پوشانید.} یا اینکه ترقی به جهت مقید نکردن با این فرموده امام «منّا» باشد. یعنی گروهی از ما ناامید شدند و بلکه ناامید شدند کسانی از مردم که ناامید شدند اعمّ از اینکه از ما باشند یا از غیر ما باشند.
وجه سوم اینکه: «أو» به معنای خود معنی (یا) باشد و ضمیر در «منهم» به کافران و مخالفان برگردد یعنی یا مردمانی از ما ناامید شدند یا کسانی از غیر ما ناامید شدند. یا اینکه ضمیر به «ناس» برگردد اعم از اینکه از ما باشند یا از غیر ما. مقصود از این تکرار، ابهامگویی بر مردم و تصریح نکردن به ناامیدی مسلمانان باشد زیرا جز مردمان ستمکار کسی از رحمت خداوند منزه ناامید نمیشود.
«و تاهت البهائم» یعنی چهار پایان سرگردان و حیران شدند. در صحاح آمده است: «تاه فی الأرض» یعنی با سرگردانی به راه افتاد. فرموده ایشان «فی مراتعها» ممکن است متعلق به دو فعل «تاهت و تحیرت» بنا به تنازع باشد. و «رتعت الماشیۀ» بر وزن منعت یعنی چهارپا در حاصلخیزی و فراخی هرچه خواست خورد. و در برخی نسخهها «مرابعا» ذکر شده که جمع مربع به معنای منزلگاه مردم در خصوص بهار است. و در برخی نسخهها به صورت «مراعیها» ذکر شده است.
«و عجّت» یعنی فریاد زدند و صدایشان بلند شد. و «الثکل» با ضمه ثاء از دست دادن فرزند است. گویند: امرأۀ ثاکل و ثکلی و رجل ثاکل و ثکلان با فتحه در هر دو مثال. و فرموده ایشان «علی أولادها» به ظاهر این کلمه متعلق به «عجیج الثکلی» است و ضمیر بدان باز میگردد و احتمال دارد متعلق به «عجّت» باشد و مرجع ضمیر «البهائم» باشد و تعلق «علی اولادها» به این دو، بنا به تنازع است.
«و ملّت الدوران» گفته میشود: مللته و مللت منه یعنی از او خسته و آزرده شدم.
ص: 310
الراء المهملتین و النون بفتح الراء أو کسرها بمعنی البعیدة قال الجوهری العران بعد الدار یقال دارهم عارنة أی بعیدة و فی بعض النسخ بالعین المهملة و الزای و الباء الموحدة فهو أیضا یحتمل الفتح و الکسر و المعنی قریب مما مر فی القاموس أعزب بعد و أبعد و العازب الکلاء البعید و فی بعضها بالغین المعجمة و الراء المهملة من الغروب بمعنی البعد و الغیبة و المعانی متقاربة.
و المعملة اسم مفعول من الإعمال لأن الناس یستعملونها فی أعمالهم و یقابله المهملة التی أهملوها و ترکوها وحشیة فی البراری و لا راعی لها و لا من یکفلها.
منک ارتجاؤنا أی رجاؤنا یقال ترجیته و ارتجیته و رجیته کله بمعنی رجوته و إلیک مآبنا أی مرجعنا فلا تحبسه أی المطر عنا لتبطنک سرائرنا أی لعلمک ببواطننا و ما نسره فیها فی القاموس استبطن أمره أی وقف علی دخلته فإنک تنزل مقتبس من قوله سبحانه وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ (1) الآیة.
صاحت جبالنا أی جفت و یبست کما سیأتی و فی بعضها بالضاد المعجمة فی القاموس ضاحت البلاد خلت و فی بعضها بالصاد المهملة و الخاء المعجمة أی انخسفت و رسبت فی الأرض و فی الفقیه بالسین المهملة و الخاء المعجمة بهذا المعنی و مرجعه إلی أنه کنایة عن فقد الشجر و النبات علیها فکأنها غیر محسوسة غائرة فی الأرض.
و اغبرت أرضنا لفقد النبات و الندی أی تغیر لونها إلی الغبرة و هی لون شبیه بالغبار و منه اغبر الشی ء اغبرارا إذا کثر غبارها من قولهم اغبر الشی ء أی کثر غباره و هامت دوابنا أی عطشت قال الجوهری الهیمان العطشان و قوم هیم أی عطاش أو ذهبت علی وجوهها لشدة المحل یقال هام علی وجهه یهیم هیما و هیمانا إذا ذهبت من العشق و غیره و تحیرت فیکون ما سیأتی کالتفسیر له.
ص: 309
یعنی از رفت و آمد در چراگاههایشان و نیافتن چیزی در آن ناتوان و خسته شدند. «فدقّ» و در برخی نسخهها «فرقّ» یعنی استخوانهایشان نازک و نرم شد. «و انقطع درّها» یعنی شیر یا خیر و برکت آنها قطع گردید. و «الأنین» یعنی آه کشیدن. گفته شده: در اصل به معنای صدای مریض و شکایت او از درد و بیماری است. و «الأنّۀ» گوسفند و «الحانّۀ» شتر است. گفته میشود: «ما له حانّۀ و لا أنّۀ» یعنی او نه شتری دارد و نه گوسفندی. «الحنین» به معنای اشتیاق و شدت گریه، و صدای درآمده از فرط اندوه است. گفته شده اصل آن بازگردانیدن صدای شتر در گلو به دنبال از دست دادن فرزندش است.
«ارحم تحیّرها فی مراتعها» یعنی در هنگام چریدن. «و انینها فی مرابضها» در هنگام شب در زمان بازگشت به آغلهایشان به خاطر گرسنگی. به ظاهر مقصود از مرابض - و گفته شده مرابض برای گوسفند و معاطن برای شتر است - محل خوابگاه شتران در اطراف حوض است. مفرد آن «مربض» بر وزن مجلس میباشد. و گفته شده: مربض آن مانند مبرک (خوابگاه) شتر است و ربوض (فروخابیدن) گوسفند و اسب و سگ مانند بروک (نشستن بر روی زانو) شتر و جثوم (نشستن بر زمین) پرنده است.
سپس بدان که به ظاهر این خطبه، خطبه اول است و خطبه دوم همانند نماز جمعه و عید شامل حمد و ثنا گویی و درود و صلوات فرستادن بر رسول خدا و ائمه صلوات الله علیهم و اندکی موعظه میباشد و سپس دعای بسیاری خوانده میشود و بهتر آن است آنچه از خطبههای منقولی که در ادامه ذکر خواهیم کرد را بدان اضافه کند.
روایت2.
عیون الاخبار: ابومحمد عسکری از پدرانش در روایتی طولانی از امام رضا علیهم السلام روایت میکند که: باران قطع گردید، پس مامون به امام گفت: ای کاش دعا میکردی و خداوند باران میفرستاد، امام رضا علیه السّلام فرمود: بسیار خوب، مأمون سؤال کرد: در چه روز- و آن روز روز جمعه بود- این کار را انجام میدهی؟ امام فرمود: روز دوشنبه، چون من جدّم رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را در خواب دیدم که جدّم امیر مؤمنان علیّ علیه السّلام با او بود، به من فرمود: پسر جانم تا روز دوشنبه صبر کن آنگاه به صحرا برو و از خداوند طلب باران کن، خداوند متعال برای مردم باران خواهد فرستاد. چون روز دوشنبه رسید حضرت روی به صحرا نهاد، و مردمان همگی بیرون آمدند. بخشی از روایت. (1)
توضیح
اصحاب به طور قطع بر این باورند که مستحب است (امام) به مردم دستور دهد که سه روز روزه بگیرند و و در روز سوم با آنان بیرون رود، و به ظاهر نظر برخی از آنان این است که در این نماز روزه گرفتن شرط نیست و این نظر به دیدگاه صحیح نزدیک است
ص: 311
و قنط ناس منا و فی التهذیب و الفقیه بعد ذلک أو من قنط منهم و هو یحتمل وجوها الأول أن یکون التردید من الراوی أی إما قال قنط ناس منا أو قال و قنط من قنط من الناس.
الثانی أن یکون أو بمعنی بل کما قیل فی قوله تعالی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ (1) و الترقی لأن قوله ناس یدل علی قلة القانطین فأضرب عنه و قال بل من قنط منهم لأن هذا الإبهام یدل علی التکثیر و التعظیم کما فی قوله تعالی فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ (2) أو یکون الترقی لعدم التقیید بقوله منا أی قنط الناس منا بل قنط من قنط من الناس أعم من أن یکونوا منا أو من غیرنا.
الثالث أن یکون أو بمعناه و ضمیر منهم راجعا إلی الکفار و المخالفین أی إما قنط ناس منا أو من قنط من غیرنا أو یکون الضمیر راجعا إلی الناس أعم من أن یکونوا منا أو من غیرنا و الغرض من هذا التردید التبهیم علی الناس و عدم التصریح بقنوط المسلمین فإنه لا یقنط من رحمته سبحانه إلا القوم الضالون.
و تاهت البهائم أی تحیرت فی الصحاح تاه فی الأرض ذهب متحیرا و قوله فی مراتعها یحتمل تعلقه بهما معا علی التنازع و رتعت الماشیة کمنعت أی أکلت و شربت ما شاءت فی خصب و سعة و فی بعض النسخ مرابعها جمع المربع و هو منزل القوم فی الربیع خاصة و فی بعضها مراعیها.
و عجت أی صاحت و رفعت أصواتها و الثکل بالضم فقد الولد امرأة ثاکل و ثکلی و رجل ثاکل و ثکلان بالفتح فیهما و قوله علی أولادها الظاهر تعلقه بعجیج الثکلی و الضمیر راجع إلیها و یحتمل تعلقه بعجت و إرجاع الضمیر إلی البهائم و بهما معا علی التنازع.
و ملت الدوران یقال مللته و مللت منه أی سئمته أی أعیت و سئمت من
ص: 310
و احوط آن است که مراعات گردد. و قول مشهور این است که روز سومِ روزه گرفتن دوشنبه یا جمعه باشد و این روایت دوشنبه را بدان اختصاص داده است. برای جمعه به روایتهای عامی که در برکت روز جمعه وارد شده است، و روایت هایی که مستحب بودن روزه ی روز چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه، و نماز و دعا در روز جمعه برای برآورده شدن حاجتها را بیان می دارد، تکیه داشتهاند. و به خاطر شهرت برکت دوشنبه در میان مخالفان، در آوردن دوشنبه، احتمال تقیه است و این که مخاطب در این خبر مشهور محمد بن خالد قشیری است که او از پیروان بنیامیه میباشد و آنان دوشنبه را بزرگ میداشتند و در این روایت نیز برخی از این وجوه محتمل است.
و ممکن است گفته شود: نکته قابل توجه در باره دوشنبه در این مبحث این است که امام باید مردم را به آن امر آگاه کند و آگاهی عمومی تنها در روز جمعه است و سومین روز بعد از آن، روز دوشنبه است و علت (اختصاص دادن دوشنبه) در همین نهفته است نه برکت داشتن روز دوشنبه.
و میتوان دو روایت را بر ضیق وقت، و شدت نیاز مردم، و عدم امکان به تاخیر انداختن تا جمعه دیگر حمل نمود و اینکه در خواست در این روایت در روز جمعه بوده، آن را تأیید میکند و ظاهر روایت محمد بن خالد نیز همان است و قول به انتخاب یکی از آن دو خالی از قوت نیست.
در الذکری گوید: مستحب است که امام در خطبه جمعه و دیگر خطبهها مردم را امر کند که توبه را به جلو بیندازند و خود را برای خداوند متعال خالص و خاصّ گردانند و به آنان امر کند سه روز (پس از توبه) روزه بگیرند تا روز دوشنبه درحالی که روزه هستند، بیرون روند. پس اگر برایشان ممکن نشد، روز جمعه بیرون روند. ابوصلاح رحمه الله غیر از جمعه روز دیگری را ذکر نکرده است. و مفید رحمه الله و ابن ابوعقیل و ابن جنید و سلّار روزی را تعیین نکردهاند، و تردیدی در جایز بودن بیرون رفتن در روزهای دیگر نیست و در حقیقت جمعه انتخاب شده است به خاطر آنچه در احادیث وارد شده که بنده حاجت میطلبد و اجابت حاجتش تا روز جمعه به تاخیر میافتد. پایان نقل قول. و احوط آن است که از دو روز جمعه و دوشنبه تجاوز نشود.
روایت3.
نهج البلاغه:خطبه آن حضرت در طلب باران: آگاه باشید! زمینی که شما را بر پشت خود می برد و آسمان که بر شما سایه می گستراند، فرمانبردار پروردگار اند و برکت آن دو به شما نه از روی دلسوزی یا برای نزدیک شدن به شما و نه به امید خیری است که از شما دارند، بلکه آن دو مامور رساندن منافع شما بوده، اوامر خدا را اطاعت کردند، به آنها دستور داده شد که برای مصالح شما قیام کنند و چنین کردند.
خداوند بندگان خود را به هنگام ارتکاب گناه با کمبود میوهها و جلوگیری از نزول برکات و بستن در گنجهای خیرات آزمایش میکند. برای آنکه توبه کنندهای بازگردد و گناهکار دل از معصیت بکند و پند گیرنده، پند گیرد و بازدارنده،
ص: 312
التردد فی مراتعها و عدم وجدان شی ء فیها فدق و فی بعض النسخ فرق أی صار عظمها دقیقا أو رقیقا لذلک و انقطع درها أی لبنها أو خیرها و الأنین التأوه قیل و أصله صوت المریض و شکواه من الوصب و الآنة الشاة و الحانة الناقة یقال ما له حانة و لا آنة أی ناقة و لا شاة الحنین الشوق و شدة البکاء و صوت الطرب عن حزن قیل و أصله ترجیع الناقة صوتها أثر ولدها.
ارحم تحیرها فی مراتعها أی فی وقت الرعی و أنینها فی مرابضها فی اللیل عند العود إلی مساکنها لجوعها و الظاهر أنه المراد بالمرابض و قیل المرابض للغنم کالمعاطن للإبل و هو مبرکها حول الحوض واحدها مربض کمجلس و قیل مربضها کمبرک الإبل و ربوض الغنم و البقر و الفرس و الکلب کبروک الإبل و جثوم الطیر.
ثم اعلم أن الظاهر أن هذه الخطبة هی الأولی و الثانیة کما فی الجمعة و العید مشتملة علی التحمید و الثناء و الصلوات علی الرسول و الأئمة صلوات الله علیهم و قلیل من الوعظ ثم الدعاء کثیرا و الأولی أن یضیف إلیها بعض ما سنذکر من الخطب المنقولة.
الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ عَنْ أَبَوَیْهِمَا عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: إِنَّ الْمَطَرَ احْتَبَسَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ لَوْ دَعَوْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام نَعَمْ فَقَالَ وَ مَتَی تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی الْبَارِحَةَ فِی مَنَامِی وَ مَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا بُنَیَّ انْظُرْ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ ابْرُزْ إِلَی الصَّحْرَاءِ وَ اسْتَسْقِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَسْقِیهِمْ إِلَی أَنْ قَالَ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ خَرَجَ إِلَی الصَّحْرَاءِ وَ مَعَهُ الْخَلَائِقُ الْخَبَرَ(1).
قطع الأصحاب بأنه یستحب أن یأمر الناس أن یصوموا ثلاثة أیام و یخرج بهم فی الثالث و ظاهر بعضهم عدم اشتراط الصوم فی تلک الصلاة و هو قریب و
ص: 311
راه نافرمانی را بر بندگان خدا ببندد. و همانا خدا استغفار و آمرزش خواستن را وسیله دائمی فروریختن روزی و موجب رحمت آفریدگان قرار داد و فرمود: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ» (1) { از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است. [تا] بر شما از آسمان بارانِ پی در پی فرستد. و شما را به اموال و پسران، یاری کند} پس رحمت خداوند بر آن کسی که به استقبال توبه رود و از گناه خود پوزش طلبد و پیش از آن که مرگ او فرا رسد اصلاح گردد .
بار خداوندا! ما از خانه ها، و زیر چادرها پس از شنیدن ناله حیوانات تشنه، و گریه دلخراش کودکان گرسنه، به سوی تو بیرون آمدیم، و رحمت تو را مشتاق، و فضل و نعمت تو را امیدواریم، و از عذاب و انتقام تو ترسناکیم. بار خداوندا! بارانت را بر ما ببار، و ما را مأیوس بر مگردان! و با خشکسالی و قحطی ما را نابود مفرما، و با اعمال زشتی که بی خردان ما انجام داده اند ما را به عذاب خویش مبتلا مگردان، ای مهربانترین مهربان ها!
بار خداوندا! به سوی تو آمدیم از چیزهایی شکایت کنیم که بر تو پنهان نیست و این هنگامی است که سختی های طاقت فرسا ما را بیچاره کرده و خشکسالی و قحطی ما را به ستوه آورده، و پیشآمدهای سخت ما را ناتوان ساخته، و فتنه های دشوار کارد به استخوان ما رسانده است. بار خداوندا! از تو می خواهیم ما را نومید بر مگردانی، و با اندوه و نگرانی به خانه هایمان باز نفرستی، و گناهانمان را به رخمان نکشی، و اعمال زشت ما را مقیاس کیفر ما قرار ندهی.
خداوندا! باران رحمت خود را بر ما ببار، و برکت خویش را بر ما بگستران، و روزی و رحمتت را به ما برسان، و ما را از بارانی سیراب فرما که سودمند و سیراب کننده و رویاننده گیاهان باشد و آنچه خشک شده دوباره برویاند، و آنچه مرده است زنده گرداند، بارانی که بسیار پر منفعت، رویاننده گیاهان فراوان، که تپّه ها و کوهها را سیراب، و در درّه ها و رودخانه ها، چونان سیل جاری شود، درختان را پر برگ نماید و نرخ گرانی را پایین آورد، همانا تو بر هر چیز که خواهی توانایی. (2)
توضیح
«تحملکم» در برخی نسخهها به صورت «تقلّکم» با صیغه باب افعال آمده است. گفته میشود: «اقلّ الشیء و استقلّه» هرگاه او را حمل کرده و بلند کند و نیز «قلّه» به همان معناست. «تظلّکم» نیز بر صیغه باب افعال است یعنی بر شما سایه گسترانده است. و مقصود از آسمان، ابر یا معنای حقیقی آسمان است، زیرا اصل بارش باران یا بخشی از آن از آسمان است همانطور که در روایتها بیان شد. و «البرکۀ» به معنای رشد و فزونی است .
ص: 313
الأحوط مراعاته و المشهور استحباب کون الثالث الإثنین أو الجمعة و وردت الروایة بخصوص الإثنین و عولوا فی الجمعة علی الروایات العامة فی برکة الجمعة و فی استحباب صوم الأربعاء و الخمیس و الجمعة ثم الصلاة و الدعاء یوم الجمعة لقضاء الحوائج و یوم الإثنین فیه شوب تقیة لشهرة برکة الإثنین بین المخالفین و کون الخبر المشهور فی ذلک المخاطب فیه محمد بن خالد القشیری و هو من أتباع بنی أمیة و هم کانوا یعظمون الإثنین و هذا الخبر أیضا فیه بعض هذه الوجوه.
و یمکن أن یقال النکتة فی خصوص الإثنین هنا أن الإمام لا بد من أن یعلم الناس بذلک و الإعلام العام إنما یکون یوم الجمعة و ثالث الأیام بعده یوم الإثنین فالعلة فیه هذا لا برکة الإثنین.
و یمکن حمل الخبرین علی ضیق الوقت و شدة حاجة الناس و عدم إمکان التأخیر إلی الجمعة الأخری و یؤیده أن السؤال فی هذا الخبر کان فی الجمعة و ظاهر خبر محمد بن خالد أیضا ذلک و القول بالتخییر لا یخلو من قوة.
قال فی الذکری یستحب أن یأمر الإمام الناس فی خطبة الجمعة و غیرها بتقدیم التوبة و الإخلاص لله تعالی و الانقطاع إلیه و یأمرهم بالصوم ثلاثا عقیبها لیخرجوا یوم الإثنین صائمین فإن لم یتفق فیوم الجمعة و أبو الصلاح ره لم یذکر سوی الجمعة و المفید ره و ابن أبی عقیل و ابن الجنید و سلار لم یعینوا یوما و لا ریب فی جواز الخروج سائر الأیام و إنما اختیر الجمعة لما ورد أن العبد یسأل الحاجة فتؤخر الإجابة إلی یوم الجمعة انتهی و الأحوط عدم التعدی عن الیومین.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، وَ مِنْ خُطَبِهِ علیه السلام فِی الِاسْتِسْقَاءِ: أَلَا وَ إِنَّ الْأَرْضَ الَّتِی تَحْمِلُکُمْ وَ السَّمَاءَ الَّتِی تُظِلُّکُمْ مُطِیعَتَانِ لِرَبِّکُمْ وَ مَا أَصْبَحَتَا تَجُودَانِ لَکُمْ بِبَرَکَتِهِمَا تَوَجُّعاً لَکُمْ وَ لَا زُلْفَةً إِلَیْکُمْ وَ لَا لِخَیْرٍ تَرْجُوَانِهِ مِنْکُمْ وَ لَکِنْ أُمِرَتَا بِمَنَافِعِکُمْ فَأَطَاعَتَا وَ أُقِیمَتَا عَلَی حُدُودِ مَصَالِحِکُمْ فَقَامَتَا إِنَّ اللَّهَ یَبْتَلِی عِبَادَهُ عِنْدَ الْأَعْمَالِ السَّیِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَرَاتِ وَ حَبْسِ الْبَرَکَاتِ وَ إِغْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَیْرَاتِ لِیَتُوبَ تَائِبٌ وَ یُقْلِعَ مُقْلِعٌ وَ یَتَذَکَّرَ مُتَذَکِّرٌ وَ یَزْدَجِرَ
ص: 312
«جود السماء ببرکتها» با نزول باران از آن و آماده کردن زمین ها به وسیله خورشید و ماه و غیر این ها برای دستیابی به منافع آن است. و «جود الارض» با بیرون آوردن دانهها و میوهها و چیزهای دیگر از آن است. «توجعّت له» یعنی بر او مهربانی و دلسوزی کرد به خاطر مصیبتی که بر او وارد شد. «الزُلفۀ» با ضمه به معنای قربت و نزدیکی است.
قیام آن دو برای مصالح، مسخر شدن آسمان و زمین برای حرکت کردن در مسیری است که به بندگان نفع برساند که به محافظت مرزها و چیزهای شبیه آن تشبیه شده است. «اقلعت عن الامر إقلاعاً» یعنی آن کار را رها کردم. «زجرته فازدجر» یعنی او را بازداشتم پس او بازایستاد. و «درور الرزق» فراوانی روزی و قطع نشدن آن است. و گفته میشود: درّ السماء بالمطر درّاً و دروراً فهی مدرار. و «رحمۀ الخلق» معطوف بر «درور» است و در برخی نسخهها به صورت «و رحمۀ للخلق» ذکر شده که عطف بر «سبباً» میباشد.
و «استقبال التوبۀ» یعنی روی کردن به توبه با میل و اشتیاق. و «استقالۀ الخطیئۀ» یعنی طلب بخشش از گناهی که گناهکار خود و آخرتش را در ازای آن فروخته و عذاب دردناک را خریده است که به «اقالۀ البیع» یعنی فسخ معامله فروش تشبیه شده است. «المبادرۀ» به معنای مسابقه و شتافتن به عمل است پیش از اینکه مرگ او را بگیرد و به عمل نرسد.
و احتمال دارد مقصود مسابقه مردم برای مرگ و شتافتن به سوی آن از روی اشتیاق بدان، به اینکه با اعمال نیک آمادگی فرود آمدن بر مرگ را پیدا کردند، همانطور که سید الساجدین علیه السلام فرموده است: «و از اعمال شایسته عملی برای ما قرار ده که با آن بازگشت به سوی پاداش تو را دیر شماریم و بر زود رسیدن به رحمت تو حرص داشته باشیم.» و معنای اول آشکارتر است. «السِتر» با کسره آنچه که بدان چیزی را بپوشانند است.
«الکِنّ» با کسره پوشش و نگاهدارنده هر چیزی است. و امام بیرون آمدن از زیر چادرها را در مقام طلب دلجوئی و مهربانی ذکر کرده است زیرا ویژگی استار این است که جز در مواقع بسیار ضروری از شخص جدا نمیشود. پس در آن دلالتی است بر حالت درماندگی و ضرورت. یا به این دلیل که رحمت از آسمان نازل میشود همانطور که خداوند میفرماید: «وَفِی السَّمَاء رِزْقُکُمْ وَمَا تُوعَدُونَ» (1) { و روزی شما و آنچه وعده داده شده اید در آسمان است.} پس در آشکار شدن برای آن، آمادگیای برای دستیابی به رحمت است. یا از این جهت که غالبا گردهمآیی محقق نمیشود مگر با بیرون رفتن، و آن مظنّه و مکان احتمالی رحمت است. و بنا بر این تقدیرها، بر مستحب بودن طلبیدن باران در زیر آسمان و بیرون رفتن و روی نهادن به سوی صحراها دلالت دارد.
«العجیج» به معنای فریاد است. بلندشدن صدای چهارپایان و کودکان با ناله و شیون، مظنّه
ص: 314
مُزْدَجَرٌ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الِاسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزْقِ وَ رَحْمَةِ الْخَلْقِ فَقَالَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً- یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً- وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً اسْتَقْبَلَ تَوْبَتَهُ وَ اسْتَقَالَ خَطِیئَتَهُ وَ بَادَرَ مَنِیَّتَهُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَرَجْنَا إِلَیْکَ مِنْ تَحْتِ الْأَسْتَارِ وَ الْأَکْنَانِ وَ بَعْدَ عَجِیجِ الْبَهَائِمِ وَ الْوِلْدَانِ رَاغِبِینَ فِی رَحْمَتِکَ وَ رَاجِینَ فَضْلَ نِعْمَتِکَ وَ خَائِفِینَ مِنْ عَذَابِکَ وَ نَقِمَتِکَ اللَّهُمَّ فَاسْقِنَا غَیْثَکَ وَ لَا تَجْعَلْنَا مِنَ الْقَانِطِینَ وَ لَا تُهْلِکْنَا بِالسِّنِینَ وَ لَا تُؤَاخِذْنَا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنَّا خَرَجْنَا إِلَیْکَ نَشْکُو إِلَیْکَ مَا لَا یَخْفَی عَلَیْکَ حِینَ أَلْجَأَتْنَا الْمَضَایِقُ الْوَعْرَةُ وَ أَجَاءَتْنَا الْمَقَاحِطُ الْمُجْدِبَةُ وَ أَعْیَتْنَا الْمَطَالِبُ الْمُتَعَسِّرَةُ وَ تَلَاحَمَتْ عَلَیْنَا الْفِتَنُ الْمُسْتَصْعَبَةُ اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُکَ أَنْ لَا تَرُدَّنَا خَائِبِینَ وَ لَا تَقْلِبَنَا وَاجِمِینَ وَ لَا تُخَاطِبَنَا بِذُنُوبِنَا وَ لَا تُقَایِسَنَا بِأَعْمَالِنَا.
اللَّهُمَّ انْشُرْ عَلَیْنَا غَیْثَکَ وَ بَرَکَتَکَ وَ رِزْقَکَ وَ رَحْمَتَکَ وَ اسْقِنَا سُقْیَا نَافِعَةً مُرْوِیَةً مُعْشِبَةً تُنْبِتُ بِهَا مَا قَدْ فَاتَ وَ تُحْیِی بِهَا مَا قَدْ مَاتَ نَاقِعَةَ الْحَیَاءِ کَثِیرَةَ الْمُجْتَنَی تُرْوِی بِهَا الْقِیعَانَ وَ تُسِیلُ بِهَا الْبُطْنَانَ وَ تَسْتَوْرِقُ الْأَشْجَارَ وَ تُرْخِصُ الْأَسْعَارَ إِنَّکَ عَلَی مَا تَشَاءُ قَدِیرٌ(1).
تحملکم فی بعض النسخ تقلکم (2)
علی صیغة الإفعال یقال أقل الشی ء و استقله إذا حمله و رفعه و کذلک قله و تظلکم أیضا علی بناء الإفعال أی ألقی علیکم ظله و المراد بالسماء السحاب أو معناه الحقیقی لأن أصل الأمطار أو بعضها من السماء کما مر فی الأخبار و البرکة النماء و الزیادة.
ص: 313
و مکان احتمالی مهربانی و رحمت است و در آن اشارهای است به آنچه اصحاب در باره مستحب بودن بیرون بردن چهارپایان و کودکان برای طلبیدن باران، ذکرکردهاند. و در حدیث قدسی آمده است: «اگر پیران خمیده و حیوانات چرنده و کودکان شیرخوار نبودند، بلا و مصیبت را به نحوی بر شما فرو می ریختم که شما به سختی کوبیده می شدید.»
«المقاحط» مکانهای قحطی یا سالهای قحطی است. و «الجدب» قطع شدن باران است. «و أعیتنا» یعنی ما را درمانده و خسته کرد. و «التحم القتال» یعنی درگیر جنگ شد. و «حبل متلاحم» یعنی ریسمانی که به هم پیوسته و محکم باشد. «الفتنۀ» به معنای عذاب و محنت است. «الصعب» یعنی سخت و متضاد «ذلول» است. «استصعب علیه الامر» یعنی کار بر او سخت شد. «وجم بر وزن وعد وجماً و وجوماً» یعنی از شدت خشم ساکت شد. «وجم الشیء» یعنی آن چیز را ناپسندیده تلقی کرد. «و لا تخاطبنا بذنوبنا» یعنی جواب ما را با احتجاج و دلیل آوری با گناهانمان قرار مده. یا اینکه ما را با خطاب ای گناهکاران ندا مکن و فرا مخوان. یا اینکه ما را با خطابی که متناسب با گناهانمان است مخاطب قرار مده.
«و لا تقایسنا بأعمالنا» قیاس چیزی با چیز دیگر و مقایسه آن با دیگری، یعنی چیزی را با چیزی اندازهگیری کردن و معنی بدین گونه است: کاری که با ما میکنی مناسب و مشابه اعمال ما قرار مده و به اندازه آن ما را مجازات مکن، بلکه با درگذشتن از گناهان و چند برابر کردن نیکیها بر ما فضل و منّت بنه. و «أعشبت المطر الارض» یعنی باران زمین را رویانید. و «الناقعۀ» یعنی سیراب کننده و برطرف کننده تشنگی. و «الحیا» با فتحه و قصر همزه به معنای حاصلخیزی و باران است. و «جنا الثمرۀ و اجتناها» یعنی میوه را چید. و «المجتنی» یعنی ثمره و میوه. و مصدر این فعل است. «القیعان» جمع قاع به معنای زمین هموار است. «البطنان» با ضمه جمع باطن و آن گذر سیل، و فرورفتگی زمین است. «الرخص» متضاد «الغلا» است. گفته میشود: «رخص السعر» بر وزن کرم یعنی قیمت ارزان شد و «أرخصه الله.»
روایت4.
نوادر راوندی: امام صادق علیه السّلام از پدر و اجداد خود، از علی علیه السّلام روایت کرده اند: در باره نماز باران سنّت بر این قرار گرفت، که امام جماعت بایستد و دو رکعت نماز بخواند، و سپس دست خود را بگشاید و دعا کند. (1)
و با همان اسناد علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم برای دعای طلبیدن باران این دعا را می خواند: خدایا! رحمت خویش را به وسیله باران دنباله دار، و ابر پر باران بر ما گسترش بده، و بر بندگانت با رسیدن میوه ها منّت گذار، و سرزمینهایت را با روییدن سبزه ها احیا گردان، و فرشتگان بزرگوار خویش را با
ص: 315
و جود السماء ببرکتها بنزول المطر منها و إعداد الأرضیات بالشمس و القمر و غیرهما لحصول المنافع منها و جود الأرض بخروج الحبوب و الثمار و غیر ذلک منها و توجعت له أی رثیت له و تألمت لما أصابه و الزلفة بالضم القربة.
و إقامتهما علی حدود المصالح تسخیرهما للجری علی وجه ینفع العباد تشبیها بحفظه الثغور و نحوها و أقلعت عن الأمر إقلاعا ترکته و زجرته فازدجر أی نهیته فانتهی و درور الرزق کثرته و عدم انقطاعه و یقال در السماء بالمطر درا و درورا فهی مدرار و رحمة الخلق عطف علی الدرور و فی بعض النسخ و رحمة للخلق عطفا علی سببا.
و استقبال التوبة التوجه إلیها عن رغبة و شوق و استقالة الخطیئة طلب العفو عن المعصیة التی باع العاصی نفسه و آخرته بها و اشتری العذاب الألیم تشبیها بإقالة البیع و المبادرة المسابقة و الإسراع إلی العمل قبل أن تأخذه المنیة و لا یدرک العمل.
و یحتمل أن یکون المراد مسابقة الناس إلی المنیة و الإسراع إلیها شوقا لها بأن صاروا مستعدا لنزولها بالأعمال الصالحة کَمَا قَالَ سَیِّدُ السَّاجِدِینَ علیه السلام: وَ هَبْ لَنَا مِنْ صَالِحِ الْأَعْمَالِ عَمَلًا نَسْتَبْطِئُ مَعَهُ الْمَصِیرَ إِلَیْکَ وَ نَحْرِصُ لَهُ عَلَی وَشْکِ اللَّحَاقِ بِکَ.
و الأول أظهر و الستر بالکسر ما یستتر به.
و الکن بالکسر الستر و وقاء کل شی ء و ذکر الخروج من تحت الأستار فی مقام الاستعطاف لأن الأستار من شأنها أن لا تفارق إلا لضرورة شدیدة ففیه دلالة علی الاضطرار أو لأن الرحمة تنزل من السماء کما قال الله تعالی وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما
تُوعَدُونَ (1) ففی البروز لها استعداد للرحمة أو لأن الاجتماع لا یتحقق غالبا إلا بالخروج و هو مظنة الرحمة و علی التقادیر یدل علی استحباب الاستسقاء تحت السماء و الخروج له إلی البراری.
و العجیج الصیاح و رفع البهائم و الأطفال أصواتها بالأنین و البکاء مظنة
ص: 314
نزول بارانِ نافع و دائم و پر قدرت و وسیع و نیک و گیرا و سریع و گوارا، به گواهی قرار ده، تا بدین وسیله سرزمین مرده زنده گردد، و آنچه از دست رفته بدست آید، و به وسیله باران دانه ها سبز شود، و با ابرهای درهم، فشرده، سراسری، روی هم انباشته، جهنده ای که رعد و برق آن زیانی نرساند، و درخشش آن فریبنده نباشد، قوت و غذای ما فراوان شود. بار خدایا ما را سیراب کن از بارانی که بر طرف کننده خشکسالی، رویاننده گیاه، پهن و فراخ و بسیار باشد که به وسیله آن، گیاه ایستاده و سبزی و خرمیاش را بازگردانی، و گیاه شکسته و پژمرده را درست و پابرجا نمائی .
خدایا! ما را سیراب گردان، و باران فراوانی بباران که بر دامنه ها سیل جاری گردد، و گودالها انباشته شود، و نهرها لبریز شود، و درختان میوه های فراوان بدهد، و قیمتها در همه شهرها پایین آید، نعمتها آن قدر گسترده شود که انسانها و حیوانات از آن بهره مند گردند، به وسیله باران زراعت بروید و پستان حیوانات پر شیر شود، و بر قوّت و قدرت ما افزوده گردد. خدایا! سایه ابرها را برای ما سموم، سرمای آن را برنده، صاعقه آن را تیرهای کشنده، و آب آن را بر ما ویرانگر و تلخ قرار مده. بار خدایا! از برکات آسمانها و زمین، ما را رزق و روزی عطا فرما.(1)
توضیح
این دعا نزدیک به دعایی است که در صحیفه کامل آمده است. «بالغیث العمیق» یعنی از بسیاری اش باران در زمین فرو برود. و در برخی نسخهها به صورت «البعیق» با باء موحدّه و عین مهلمه ذکر شده است. و در قاموس آمده است: «البُعاق» بر وزن غراب به معنای صدای بلند و شدید است و بعضی از باران ها، بارانی است که با بارش شدید و سیل به صورت ناگهانی میبارد. و گویند: «قد بعق الوابل الارض بعاقاً» (باران با صدای بلند بارید) و «بعق الجمل» (شتر صدا بلند کرد) و «التبعیق» به معنای شکافن و شکستن است. و «الانبعاق» این است که چیزی ناگهان بر تو وارد شود و متوجه آن نشوی. و «انبعق المزن» یعنی ابر باران را سرازیر کرد.
«السحاب الفتیق» در قاموس آمده است: «فتقه» یعنی آن را شکافت مانند فتقه فتفتّق. و «الفتق» با حروف متحرک به معنای حاصلخیزی است و «فتق العام» یعنی سال به پایان رسید. و به معنای ابری است که از باران شکافته شود. یا اینکه ابر با بارانش زمین را بشکافد و آن را دو نیم کند. «ینع الثمر ینعاً و ینوعاً» با ضمه یعنی زمان چیدن آن فرا رسید و «أینع» نیز به همین معنی است. و در صحیفه سجادیه به صورت «ایناع الثمرۀ» ذکر شده است. «الدّرر» با کسره دال جمع «درّۀ» با کسره به معنای ریزش است. و در برخی نسخهها «دَرّه» با فتحه آمده است یعنی زیادی و بسیاری بارش یا خیر و برکت آن. «و حیا» بدون تشدید، و واو برای عطف، به معنای باران است. یا با تشدید و کسره حاء و واو جزء کلمه باشد[وَحِیّاً] ، به معنای سریع است.
«متراکماً» یعنی گردآمده که برخی بر برخی دیگر افتاده است. «هنیئاً» یعنی بدون سختی بیاید.
ص: 316
العطف و الرحمة و فیه إیماء إلی ما ذکره الأصحاب من استحباب إخراج البهائم و الأطفال فی الاستسقاء و قد ورد
فی الحدیث القدسی: و لو لا شیوخ رکع و بهائم رتع و صبیة رضع لصببت علیکم البلاء صبا ترضون به رضا.
و المقاحط أماکن القحط أو سنوه و الجدب انقطاع المطر و أعیتنا أی أعجزتنا و أتعبتنا و التحم القتال أی اشتبک و اختلط و حبل متلاحم أی مشدود القتل و الفتنة تکون بمعنی العذاب و المحنة و الصعب العسر و نقیض الذلول و استصعب علیه الأمر أی صعب و وجم کوعد وجما و وجوما سکت علی غیظ و وجم الشی ء کرهه و لا تخاطبنا بذنوبنا أی لا تجعل جوابنا الاحتجاج علینا بذنوبنا أو لا تنادنا و لا تدعنا یا مذنبین أو لا تخاطبنا خطابا یناسب ذنوبنا.
و لا تقایسنا بأعمالنا قیاس الشی ء بالشی ء و مقایسته به تقدیره به و المعنی لا تجعل فعلک بنا مناسبا و مشابها لأعمالنا و لا تجازنا علی قدرها بل تفضل علینا بالصفح عن الذنوب و مضاعفة الحسنات و أعشبت المطر الأرض أی أنبتته و الناقعة المرویة المسکنة للعطش و الحیاء بالفتح و القصر الخصب و المطر و جنا الثمرة و اجتناها أی اقتطفها و المجتنی الثمرة و المصدر و القِیعان جمع قاع و هو المستوی من الأرض و البطنان بالضم جمع باطن و هو مسیل الماء و الغامض من الأرض و الرخص ضد الغلاء یقال رخص السعر ککرم صار رخیصا و أرخصه الله.
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَضَتِ السُّنَّةُ فِی الِاسْتِسْقَاءِ أَنْ یَقُومَ الْإِمَامُ فَیُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَبْسُطَ یَدَهُ وَ لْیَدْعُ (1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ فِی الِاسْتِسْقَاءِ- اللَّهُمَّ انْشُرْ عَلَیْنَا رَحْمَتَکَ بِالْغَیْثِ الْعَمِیقِ وَ السَّحَابِ الْفَتِیقِ وَ مُنَّ عَلَی عِبَادِکَ بِیُنُوعِ الثَّمَرَةِ وَ أَحْیِ بِلَادَکَ بِبُلُوغِ الزَّهَرَةِ وَ أَشْهِدْ مَلَائِکَتَکَ الْکِرَامَ السَّفَرَةَ
ص: 315
«مریئاً» یعنی عاقبت نیکو. «دفقاً» با کسره فاء مخففه (بدون تشدید) یعنی ابری که باران بباراند. و میتوان با تشدید قاف یا با کسره و یا فتحه آن قرائت کرد، که در قاموس آمده است: «دفقه» یعنی بر آن ریخت. و «هو ماء دافق» یعنی آب ریزان. و «فرس دفِق» بر وزن حدب و طمر یعنی اسبی که در حرکتش با شتاب میرود.
«تردّ به النهیض» «النهیض» گیاه هموار است. گفته میشود: «نهض النبت» هرگاه گیاه هموار شود و عبارت بدین معنی است که: گیاه همواری که خشک شده یا به حالت خود باقی مانده و به خاطر نبود آب رشد نمیکند و شاداب و سرزنده نمیشود، بازگرداند. یا مقصود از نهیض چیزی است که در شُرف برپایی باشد و توانایی این کار را نداشته باشد که از قبیل «من قتل قتیلاً» است. و «المهیض» به معنای شکسته شده است، که از «هاض العظم یهیضه هیضاً» گرفته شده به این معنا که او استخوان جوش خورده را دوباره شکست. پس او «مُهیض» است.
«تسیل» با صیغه باب افعال یا با صیغه ثلاثی مجرد، و فاعل آن «الرحاب» است که با کسره راء جمع «الرحبۀ» به معنای میدان و مکان فراخ است. و «الجباب» با کسره جیم جمع «الجبّ» به معنای چاهی است که دهانه آن کج و فرو رفته نباشد. و «الضرع» برای هر حیوان سُم دار به منزله پستان زن است. و «تدرّ» یعنی شیرش زیاد شد. «و لا تجعل صعقه» یعنی صاعقه آن. گفته میشود: «صعقتهم السماء» هرگاه آسمان صاعقهای بر آنان فرود آورد. و در صحیفه سجادیه «صوبه» ذکر شده که شاید در اینجا مناسبتر باشد.
روایت5.
مجالس الشیخ: زریق خلقانی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: جمعی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده گفتند: ای رسول خدا همانا بلاد ما دچار قحطی شده و باران بر ما درنگ کرده و چند سال پی در پی خشکسالی است. خدای تبارک و تعالی را بخوان تا باران بر ما بفرستد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد منبری گذاردند و از خانه بیرون آمد به منبر رفت و مردم نیز گرد آمدند، پس آن حضرت به منبر رفت و دعا کرد و به مردم نیز دستور داد آمین بگویند، طولی نکشید که جبرئیل نازل شد و گفت: ای محمد به مردم بگو خداوند وعده کرده در روز فلان و در ساعت فلان باران بر شما میآید.
مردم پیوسته در انتظار آن روز و آن ساعت بودند تا اینکه چون زمان مقرر فرا رسید خدای عز و جل بادی فرستاد، و آن باد ابری را با خود آورد و آسمان را پوشانید و دهنه خود را رها کرد (کنایه از شدت باران است). ص: 317
بِسَقْیٍ مِنْکَ نَافِعَةً دَائِمَةً غزرة [غُزْرُهُ] وَاسِعَةً دررة [دِرَرُهُ] وَابِلًا سَرِیعاً وَحِیّاً مَرِیعاً تُحْیِی بِهِ مَا قَدْ مَاتَ وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ وَ تُخْرِجُ بِهِ مَا هُوَ آتٍ وَ تُوَسِّعُ لَنَا فِی الْأَقْوَاتِ سَحَاباً مُتَرَاکِماً هَنِیئاً مَرِیئاً طَبَقاً دَفْقاً غَیْرَ مُضِرٍّ وَدْقُهُ وَ لَا خُلَّبٍ بَرْقُهُ اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً مَرِیعاً مُمْرِعاً عَرِیضاً وَاسِعاً غَزِیراً تَرُدُّ بِهِ النَّهِیضَ وَ تَجْبُرُ بِهِ الْمَهِیضَ اللَّهُمَّ اسْقِنَا سَقْیاً تُسِیلُ مِنْهُ الرِّحَابَ وَ تَمْلَأُ بِهِ الْجِبَابَ وَ تُفَجِّرُ بِهِ الْأَنْهَارَ وَ تُنْبِتُ بِهِ الْأَشْجَارَ وَ تُرْخِصُ بِهِ الْأَسْعَارَ فِی جَمِیعِ الْأَمْصَارِ وَ تَنْعَشُ بِهِ الْبَهَائِمَ وَ الْخَلْقَ وَ تُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَ تُدِرُّ بِهِ الضَّرْعَ وَ تَزِیدُنَا قُوَّةً إِلَی قُوَّتِنَا اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْ ظِلَّهُ عَلَیْنَا سَمُوماً وَ لَا تَجْعَلْ بَرْدَهُ عَلَیْنَا حُسُوماً وَ لَا تَجْعَلْ صَعْقَهُ عَلَیْنَا رُجُوماً وَ لَا تَجْعَلْ مَاءَهُ بَیْنَنَا أُجَاجاً اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا مِنْ بَرَکَاتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ (1).
هذا الدعاء قریب من دعاء الصحیفة الکاملة بالغیث العمیق أی الذاهب فی عمق الأرض لکثرته و فی بعض النسخ البعیق بالباء الموحدة ثم العین المهملة و فی القاموس البعاق کغراب شدة الصوت و من المطر الذی یفاجئ بوابل و السیل و قد بعق الوابل الأرض بعاقا و الجمل بعقا نحوه و التبعیق التشقیق و الانبعاق أن ینبعق علیک الشی ء فجأة و أنت لا تشعر و انبعق المزن انبعج بالمطر.
و السحاب الفتیق قال فی القاموس فتقه شقه کفتقه فتفتق و الفتق بالتحریک الخصب و فتق العام کفرح انتهی و المعنی المنفتق عن المطر أو یشق الأرض بغیثه و ینع الثمر ینعا و ینوعا بالضم حان قطافه کأینع و فی الصحیفة بإیناع الثمرة و الدرر بکسر الدال جمع درة بالکسر و هی الصب و فی بعض النسخ دره بالفتح أی کثرته أو خیره و حیا بالتخفیف و الواو للعطف أی مطرا أو بالتشدید و کسر الحاء و الواو جزء للکلمة أی سریعا.
متراکما أی مجتمعا ملقی بعضه علی بعض هنیئا أی آتیا من غیر تعب
ص: 316
همان افراد خودشان به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده گفتند: ای رسول خدا از خدا بخواه تا جلوی باران را بگیرد که ما نزدیک است غرق شویم! همه مردم جمع شدند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دوباره دست به دعا برداشت و به مردم نیز فرمان داد آمین بگویند. مردی (از میان جمعیت) صدا زد: ای رسول خدا دعا را بلند بخوان که ما هم بشنویم زیرا همه دعائی را که تو میخوانی ما نمی شنویم، فرمود: بگوئید: خدایا اطراف ما ببارد نه بر ما(بر گیاهان ببارد نه بر بنا های ما)، خدایا این باران را بر شکم دشت ها بریز و در جای روئیدن گیاه شیح(گیاه خوش بویی است در عربستان)، و مرتعهائی که گله داران رمه های خود را میچرانند خدایا آن را مایه رحمت قرار ده و مایه عذاب قرارش مده.(1)
با همین اسناد از زریق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هیچگاه برقی (از ابر) نجهد چه در تاریکی شب و چه در روشنایی روز جز آنکه باران به همراه دارد.(2)
توضیح
«التلوّم» به معنای انتظار کشیدن است. «العزالی» با کسره و فتحه لام جمع «عزلاء» به معنای دهنه مَشک است. «إرخاء الستر و غیره» یعنی رها کردن و فروهشتن پرده و غیر آن است. پیامبر صلی الله علیه و سلم گستردگی و سرازیری باران را به چیزی تشبیه کرده که از دهنه مُشک بیرون میآید. «الشیح» با کسره اسم گیاهی مشهور است و در کافی به صورت «و فی نبات الشجر» آمده است .
روایت6.
نهج البلاغۀ: امام علیه السلام در دعا به هنگام طلب باران فرمود: خدایا ما را با ابرهای رام سیراب کن، نه ابرهای سرکش.
سید رضی رضی الله عنه گوید: این کلمات از فصیح ترین و شگفتی آورترین کلمات ادیبانه است که امام علیه السلام ابرهای سرکش همراه با رعد و برق را به شتران چموش تشبیه کرد که بار از پشت می افکنند و سواری نمی دهند، و ابرهای رام را به شتران رام تشبیه کرد که به راحتی شیر داده، و سواری می دهند.
روایت7.
نهج البلاغه: از خطبههایی که امام علیه السلام برای طلب باران بیان فرمودند: خداوندا! کوههای ما از بی آبی شکاف خورده، و زمین ما غبارآلود، و دامهای ما در آغلهای خود سرگردانند، و چون زنِ بچه مرده فریاد میکشند، و از رفت و آمد بیحاصل به سوی چراگاهها و آبشخورها خسته شده اند، بار خدایا! بر ناله
ص: 318
مریئا أی حسن العاقبة دفقا بکسر الفاء مخففا أی صابا للمطر و یمکن أن یقرأ بتشدید القاف إما بکسر الفاء أو بفتحها فی القاموس دفقه صبه و هو ماء دافق أی مدفوق و فرس دفق کحدب و طمر أی جواد یندفق فی مشیته.
ترد به النهیض النهیض هو النبات المستوی یقال نهض النبت إذا استوی و المعنی ترد النهیض الذی یبس أو بقی علی حاله لا ینمو لفقدان الماء إلی النمو و الخضرة و النضارة أو المراد بالنهیض ما أشرف علی النهوض و لا طاقة له علیه من قبیل من قتل قتیلا و المهیض المنکسر من هاض العظم یهیضه هیضا أی کسره بعد الجبور فهو مهیض.
تسیل علی بناء الإفعال أو المجرد فالفاعل الرحاب و هو بالکسر جمع الرحبة و هی الساحة و المکان المتسع و الجباب بالکسر جمع الجب و هو البئر التی لم تطو و الضرع لکل ذات ظلف أو خف بمنزلة الثدی للمرأة و معنی تدر تکثر لبنه و لا تجعل صعقه أی صاعقته یقال صعقتهم السماء إذا ألقت علیهم الصاعقة و فی الصحیفة صوبه و لعل ما هنا أنسب.
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ زُرَیْقٍ الْخُلْقَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً أَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ بِلَادَنَا قَدْ قُحِطَتْ وَ تَأَخَّرَ عَنَّا الْمَطَرُ وَ تَوَاتَرَتْ عَلَیْنَا السِّنُونُ فَادْعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ یُرْسِلَ السَّمَاءَ عَلَیْنَا فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْمِنْبَرِ فَأُخْرِجَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ دَعَا وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُؤَمِّنُوا فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله أَخْبِرِ النَّاسَ أَنَّ رَبَّکَ قَدْ وَعَدَهُمْ أَنَّهُمْ یُمْطَرُونَ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا فِی سَاعَةِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ فَلَمْ یَزَلِ النَّاسُ یَتَلَوَّمُونَ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ تِلْکَ السَّاعَةَ حَتَّی إِذَا کَانَتْ تِلْکَ السَّاعَةُ أَهَاجَ اللَّهُ رِیحاً فَأَثَارَتْ سَحَاباً وَ جَلَّلَتِ السَّمَاءَ وَ أَرْخَتْ عَزَالِیَهَا فَجَاءَ
ص: 317
گوسفندان و فریاد و آه شتران ماده رحمت آور، خدایا به سرگردانی آنها در راهها و نالههاشان در خوابگاهها رحمت آور.
بار خدایا! هنگامی به سوی تو بیرون آمدیم که خشکسالی پیاپی هجوم آورده، و ابرهای پرباران از ما پشت کرده و خشک و نامهربان بدون بارش قطرهای باران گذشتند خدایا! تو امید هر بیچاره و حل کننده مشکلات هر طلب کننده میباشی، خدایا تو را میخوانیم، در این هنگام که همه ناامید شدند، و ابر رحمت بر ما نمیبارد، و حیوانات ما نابود گردیدند، ما را به کردارمان عذاب نکنی، و به گناهانمان کیفر ندهی. خدایا! رحمت خود را با ابر پرباران، و بهار پرآب، و گیاهان خوش منظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانی درشت قطره بر ما فرو فرست که مردگان را زنده و آنچه از دست ما رفته به ما باز گرداند.
خدایا! ما را با بارانی سیراب کن که زنده کننده، سیراب سازنده، فرا گیرد و به همه جا رونده، پاکیزه و بابرکت، گوارا و پرنعمت، گیاه آن بسیار، شاخه های آن به بار نشسته، برگهایش تازه و آبدار، تا با چنان بارانی بنده ناتوان را توان بخشی، و شهرهای مردهات را زنده سازی.
خدایا! بارانی ده که بسیار ببارد تا زمینهای بلند ما پرگیاه شود، و در زمینهای پست روان گردد، و نعمتهای فراوان در اطراف ما گسترش یابد، تا با آن میوههای ما بسیار، گلههای ما زنده و فراوان، و سرزمینهای دورتر از ما نیز بهرهمند گردند، و روستاهای ما از آن نیرومند شوند، اینها همه از برکات گسترده و بخششهای فراوان تو باشد که بر سرزمینهای فقرزده و حیوانات وحشی ما نازل میگردد. خداوندا! بارانی ده! دانه درشت که پیاپی برای سیراب شدن گیاهان ما ببارد، چنانکه قطرات آن یکدیگر را برانند، و دانههای آن به شدت بر هم کوبیده شوند، نه رعد و برقی بی باران، و ابری بی ثمر، و کوچک و پراکنده، و نه دانه های ریز باران همراه با بادهای سرد. خدایا بارانی پرآب فرو فرست که قحطی زدگان به نعمتهای فراوان رسند، و آثار خشکسالی از میان برود که همانا، تویی خداوندی که پس از ناامید شدن مردم باران را فرو می فرستی، و رحمت خود را همه جا گسترش می دهی و تویی سرپرست نظام آفرینش که به ستودن سزاواری. (1)
سید رضی رضی الله عنه گوید: فرموده امام علیه السلام: «انصاحت جبالنا» یعنی کوهها بر اثر خشکی از هم شکافته است، و «انصاح الثّوب» وقتی گفته می شود که لباس از هم شکافته باشد. «انصاح النّبت و صاح و صوح» به هنگامی که گیاه خشک گردد می گویند. و همه این چند واژه به یک معنا است. و جمله «و هامت دوابّنا» از ماده «هیام» به معنی عطش است. و «حدابیر السنین» جمع «حدبار» به معنای شتری است که بر اثر راه رفتن ناتوان شده است. امام علیه السلام سال های قحطی را به چنین شتری تشبیه کرده است. ذو الرمه شاعر می گوید:
شتران ناتوانی که هیچگاه از هم جدا نمی گردند جز در خوابگاه ها
یا اینکه آنها را در محیطهای بی آب و علف قرار دهند.
و جمله «و لا قزع ربابها» یعنی از قطعات کوچک و پراکنده ابر نباشد
ص: 319
أُولَئِکَ النَّفَرُ بِأَعْیَانِهِمْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَکُفَّ عَنَّا السَّمَاءَ فَإِنَّا قَدْ کِدْنَا أَنْ نُغْرَقَ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ وَ دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُؤَمِّنُوا فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَسْمِعْنَا فَإِنَّ کُلَّ مَا تَقُولُ لَیْسَ نَسْمَعُ فَقَالَ قُولُوا اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا اللَّهُمَّ صُبَّهَا فِی بُطُونِ الْأَوْدِیَةِ وَ مَنَابِتِ الشِّیحِ وَ حَیْثُ یَرْعَی أَهْلُ الْوَبَرِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ رَحْمَةً وَ لَا تَجْعَلْهُ عَذَاباً(1).
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ زُرَیْقٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَرَقَتْ قَطُّ فِی ظُلْمَةِ لَیْلٍ وَ لَا ضَوْءِ نَهَارٍ إِلَّا وَ هِیَ مَاطِرَةٌ(2).
التلوم الانتظار و العزالی بکسر اللام و فتحها جمع العزلاء و هی الفم الأسفل من المزادة و إرخاء الستر و غیره إرساله شبه صلی الله علیه و آله اتساع المطر و اندفاقه بما یخرج من فم المزادة و الشیح بالکسر نبت معروف و فی الکافی و فی نبات الشجر.
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ علیه السلام: فِی دُعَاءٍ اسْتَسْقَی بِهِ اللَّهُمَّ اسْقِنَا ذُلُلَ السَّحَابِ دُونَ صِعَابِهَا.
قال السید رضی الله عنه هذا من الکلام العجیب الفصاحة و ذلک أنه علیه السلام شبه السحاب ذوات الرعود و البوارق و الریاح و الصواعق بالإبل الصعاب التی تقمص برحالها و تتوقص برکابها و شبه السحاب الخالیة من تلک الروائع بالإبل الذلل التی تحتلب طیعة و تقتعد مسمحة(3).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام فِی الِاسْتِسْقَاءِ: اللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا وَ اغْبَرَّتْ أَرْضُنَا وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا وَ تَحَیَّرَتْ فِی مَرَابِضِهَا وَ عَجَّتْ عَجِیجَ الثَّکَالَی عَلَی أَوْلَادِهَا وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِی مَرَاتِعِهَا وَ الْحَنِینَ إِلَی مَوَارِدِهَا فَارْحَمْ أَنِینَ
ص: 318
و جمله «و لا شفان ذهابها» در واقع «و لا ذات شفان ذهابها» بوده است. «شفان» به معنی باد سرد و «ذهاب» به معنی بارانهای نرم می باشد. و کلمه «ذات» حذف گردید زیرا شنونده به آن آگاه بوده است .
میگویم
«انصاحت» یعنی به خاطر نبود باران شکافته و خشک شد. و «مواردها» مکانهایی از آن چراگاههاست که دامها به آنجا آمده و از آن مینوشند. «المذاهب» یعنی راهها و «موالج» یعنی ورودی و خوابگاهها. «البلاغ» یعنی کفایت و بسندگی. «ألأخذ بالذنب و المؤاخذۀ به» یعنی حبس و مجازات و کیفر بر گناه. و تغییر در عبارت به جهت تفنّن بوده است. و گفته شده: «المؤاخذۀ بالذنب» از «ألأخذ بالذنب» پایینتر است زیرا اخذ، از ریشه کندن است و مؤاخذه مجازات و کیفر است، و هر چند کمتر است.
«البعاق» با ضمه، ابری است که با شدت میبارد و «انبعق السحاب» یعنی ابر از باران رها و شکافته شد. و «الغدَق» با حرکت دال به معنای آب بسیار است و «أغذق المطر و إغدودق» یعنی باران بسیار شد. و مقصود از «الربیع» یا به صورت مجازی باران است یا بنا بر مجاز گویی در توصیف، مقصود معنای شناخته شده آن (بهار) است. شارحان اینگونه بیان کردهاند. و جوهری و فیروزآبادی گویند: «الربیع» باران بهاری، و بهره آب در زمین است. پس نیازی به توجیه مجازگویی ندارد.
«المونق» یعنی شگفت. «السحّ» یعنی ریختن و جاری شدن از بالا است و نصب کلمه بنا بر مصدر یا حالیه بودن است، و نصب «وابلاً» بنا بر حالیه بودن است. «المریعۀ» یعنی حاصلخیز. «ثمر الشجر بر وزن نصر و أثمر» یعنی درخت میوه داد. و گفته شده «الثامر» آن است که میوهاش خارج شود و «المثمر» آنچه که زمان چیدنش فرا برسد. «الناضر» یعنی بسیار سبز. «العشب» یعنی گیاه تازه، و «أعشبت الارض» یعنی زمین سبزه و گیاه رویانید. «النجاد» جمع «نجد» زمین بلند و برآمده است. و «نجادنا» با اعراب رفع قرائت میشود و شاید با نصب خوانده شود که در این صورت فاعل به خداوند منزه برمیگردد.
«الوهاد» جمع «الوهدۀ» و آن زمین گود و فرورفته است. «الخصب» یعنی بسیاری گیاه و علف. گفته میشود: «أخصبت الارض». «الجَناب» با فتحه به معنای کرانه و ناحیه است. و «الثمار» هم مفرد و هم جمع است. و «العیش» یعنی زندگی. «المواشی» جمع «الماشیۀ» بعنی شتر و گوسفند، و برخی گاو را نیز از جمله آن میدانند. «نَدِی» بر وزن رضی یعنی خیس شد. و گفته شده: «تندّی به» یعنی از آن سود برد. «الاقاصی» یعنی دوردستها، و «القصا و القاصیه» یعنی ناحیه. «ضاحیۀ کل شیء» یعنی موضع آشکار از هر چیزی و مقصود اهالی اطراف منطقه ماست.
ص: 320
الْآنَّةِ وَ حَنِینَ الْحَانَّةِ اللَّهُمَّ فَارْحَمْ حَیْرَتَهَا فِی مَذَاهِبِهَا وَ أَنِینَهَا فِی مَوَالِجِهَا اللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَیْکَ حِینَ اعْتَکَرَتْ عَلَیْنَا حَدَابِیرُ السِّنِینَ وَ أَخْلَفَتْنَا مَخَایِلُ الْجَوْدِ فَکُنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ وَ الْبَلَاغَ لِلْمُلْتَمِسِ نَدْعُوکَ حِینَ قَنَطَ الْأَنَامُ وَ مُنِعَ الْغَمَامُ وَ هَلَکَ السَّوَامُ أَنْ لَا تُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا وَ لَا تَأْخُذَنَا بِذُنُوبِنَا وَ انْشُرْ عَلَیْنَا رَحْمَتَکَ بِالسَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ وَ الرَّبِیعِ الْمُغْدِقِ وَ النَّبَاتِ الْمُونِقِ سَحّاً وَابِلًا تُحْیِی بِهِ مَا قَدْ مَاتَ وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ اللَّهُمَّ سُقْیَا مِنْکَ مُحْیِیَةً مُرْوِیَةً تَامَّةً عَامَّةً طَیِّبَةً مُبَارَکَةً هَنِیئَةً مَرِیئَةً زَاکِیاً نَبْتُهَا ثَامِراً فَرْعُهَا نَاضِراً وَرَقُهَا تَنْعَشُ بِهَا الضَّعِیفَ مِنْ عِبَادِکَ وَ تُحْیِی بِهَا الْمَیِّتَ مِنْ بِلَادِکَ اللَّهُمَّ سُقْیَا مِنْکَ تُعْشِبُ بِهَا نِجَادُنَا وَ تَجْرِی بِهَا وِهَادُنَا وَ تُخْصِبُ بِهَا جَنَابُنَا وَ تُقْبِلُ بِهَا ثِمَارُنَا وَ تَعِیشُ بِهَا مَوَاشِینَا وَ تَنْدَی بِهَا أَقَاصِینَا وَ تَسْتَعِینُ بِهَا ضَوَاحِینَا مِنْ بَرَکَاتِکَ الْوَاسِعَةِ وَ عَطَایَاکَ الْجَزِیلَةِ عَلَی بَرِیَّتِکَ الْمُرْمِلَةِ وَ وَحْشِکَ الْمُهْمَلَةِ وَ أَنْزِلْ عَلَیْنَا سَمَاءً مُخْضِلَةً مِدْرَاراً هَاطِلَةً یُدَافِعُ الْوَدْقُ مِنْهَا الْوَدْقَ وَ یَحْفِزُ الْقَطْرُ مِنْهَا الْقَطْرَ غَیْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهَا وَ لَا جَهَامٍ عَارِضُهَا وَ لَا قَزَعٍ رَبَابُهَا وَ لَا شَفَّانٍ ذَهَابُهَا یُخْصِبُ لِإِمْرَاعِهَا الْمُجْدِبُونَ وَ یَحْیَا بِبَرَکَتِهَا الْمُسْنِتُونَ فَإِنَّکَ تُنْزِلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَ تَنْشُرُ رَحْمَتَکَ وَ أَنْتَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ(1).
قال السید رضی الله عنه قوله علیه السلام انصاحت جبالنا أی تشققت من المحول یقال انصاح الثوب إذا انشق و یقال أیضا انصاح النبت و صاح و صوح إذا جف و یبس و قوله علیه السلام هامت دوابنا أی عطشت و الهیام العطش و قوله حدبیر السنین جمع حدبار و هی الناقة التی أنضاها السیر فشبه بها السنة التی فشا فیها الجدب قال ذو الرمة:
حدابیر ما تنفک إلا مناخة***علی الخسف أو نرمی بها بلدا قفرا
قوله علیه السلام و لا قزع ربابها القزع القطع الصغار المتفرقة من السحاب
ص: 319
«الجزیلۀ» یعنی بزرگ، و «السماء» به معنای باران و باران خوب است. «مخضّلۀ» با تشدید لام یعنی خیس، و مونث آمدن صفت به خاطر ظاهر لفظ سماء میباشد، هر چند که در اینجا مقصود از آن باران است، و آن کنایه از باران بسیار است، چه بسا با صیغه اسم فاعل از باب افعال «مُخضِلۀ» خوانده شود، یعنی آنچه گیاه را خیس و مرطوب میکند. گفته میشود: «اخضلت الشیء» یعنی خیس کردم. «مدراراً» یعنی بسیار ریزان.
«الصبّ» و «الهطل» یعنی بارش پیاپی و ریزش باران و اشک. «حفزه» بر وزن ضربه یعنی با شدت او را دفع کرد، و اصل آن دفع کردن و هل دادن از پشت است. «الجهام» ابری است که باران ندارد. «العارض» ابری است که در افق آسمان پدیدار میگردد. «القزع» با حرکت زاء پارههای کوچک و نازک ابر است، و جمع «قزعه» با حرکت زاء میباشد. و شاید مقصود از «الرباب» مطلق ابر باشد، یعنی ابر آن پراکنده نباشد بلکه به هم پیوسته و فراگیر باشد. و شرح و توضیح بقیه عبارات پیشتر بیان شد.
«الخسف» این است که چهارپا را بدون علف نگاه داری. و «القفر» بیابانی است که هیچ گیاهی در آن نیست.
روایت8.
هدایۀ: نماز طلبیدن باران مانند نماز دو عید است. و امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است: سنّت بر این قرار گرفت که فقط در صحراها میتوان طلب باران کرد جایی که مردم به آسمان بنگرند و نیز در هیچ مسجدی جز در مکّه نمیتوان طلب باران کرد.
و از امام صادق علیه السلام در باره علت اینکه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عبای خود را در هنگام استسقاء برگرداند، پرسیدند، فرمود: علامتی میان او و اصحابش بود به اینکه خشکسالی به فراخی و حاصلخیزی مبدل شد.(1)
روایت9.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از جدش علیهم السلام روایت میکند که فرمود: گروهی از مردم نزد علی بن أبی طالب علیه السّلام گرد آمدند و از کمی باران به محضر او شکایت بردند و گفتند: یا امیر المؤمنین دعاهائی در طلب نزول باران برای ما بخوان. پس امیر المؤمنین علی علیه السّلام دو فرزند خود حسن و حسین علیهما السّلام را طلب کرد و حسن را فرمود: برای ما دعاهائی بخوان. امام حسن علیه السّلام چنین دعا کرد:
بار خدایا ابرها را به گشودن درهای رحمتت به وسیله آبی سیل آسا و بادوام برانگیز، و ما را به وسیله بارانی فراگیر و دامن گستر و
ص: 321
و قوله و لا شفان ذهابها فإن تقدیره و لا ذات شفان ذهابها و الشفان الریح الباردة و الذهاب الأمطار اللینة فحذف ذات لعلم السامع به.
انصاحت أی تشققت و جفت لعدم المطر و مواردها مواضعها التی کانت تأتیها فتشرب منها و المذاهب المسالک و الموالج المداخل و البلاغ الکفایة و الأخذ بالذنب و المؤاخذة به الحبس و المجازاة علیه و المعاقبة به و لعل التغییر للتفنن و قیل المؤاخذة دون الأخذ بالذنب لأن الأخذ استیصال و المؤاخذة عقوبة و إن قلت.
و البعاق بالضم سحاب یتصبب بشدة و انبعق السحاب انفرج من المطر و انشق و الغدق بالتحریک الماء الکثیر و أغدق المطر و اغدودق کثر و المراد بالربیع إما المطر مجازا أو معناه المعروف علی تجوز فی التوصیف کذا ذکره الشراح و قال الجوهری و الفیروزآبادی الربیع المطر فی الربیع و الحظ من الماء للأرض فلا یحتاج إلی التجوز.
و المونق المعجب و السح الصب و السیلان من فوق و نصب الکلمة علی المصدر أو الحالیة و نصب وابلا علی الحالیة و المریعة الخصیبة و ثمر الشجر کنصر و أثمر أی صار فیه الثمر و قیل الثامر ما خرج ثمره و المثمر ما بلغ أن یجنی و الناضر الشدید الخضرة و العشب الکلاء الرطب و أعشبت الأرض أنبتته و النجاد جمع نجد و هو ما ارتفع من الأرض و نجادنا مرفوع و ربما یقرأ بالنصب فضمیر الفاعل راجع إلی الله سبحانه.
و الوهاد جمع وهدة و هی الأرض المنخفضة و الخصب کثرة العشب یقال أخصبت الأرض و الجناب بالفتح الفناء و الناحیة و الثمار یکون مفردا و جمعا و العیش الحیات و المواشی جمع الماشیة و هی الإبل و الغنم و بعضهم یجعل البقر أیضا منها و ندی کرضی أی ابتل و قیل تندی بها أی تنتفع بها و الأقاصی الأباعد و القصا و القاصیة الناحیة و ضاحیة کل شی ء ناحیته البارزة و المراد أهل ضواحینا.
ص: 320
بهجت انگیز سیراب فرما. خدایا فروبستگیهای ابرها را بگشای، و روان ساختنش را آسان گردان، و انگیختن بارانش را در رودخانه ها و جویبارها شتابان ساز. ای خداوند بخشنده، ای خدایی که هر چه اراده کنی انجام میدهی، ما را به فرو ریختن بارانی پرمایه سقایت فرما، هم از نرم بارانی فراگیر که بارانی دیگر به دنبال خود آورد، و سراسر کوه و دشت را پر سازد، و منطقه را زیر دامن گیرد، و فیض خود را بر همه جا بگسترد، نرم بارانی پردوام، و ریزدانه، و تند، و افشان، و دامنه دار، و نقد و پاکیزه و با برکت، و هم از رگباری پرخروش که مسیلها و درّه ها را زیر فشار قرار دهد، و قطراتش بی شمار باشد، و دشت و دمن را بپوشاند و زمین را غرق تلاطم امواج خود سازد. و نیز خدایا دشتهای ما و کوههامان، و بیابانهامان، و شهرهامان را سیراب ساز، تا نرخها را به وسیله آن ارزان کنی، و صاع و مدّ ما را برکت بخشی. خداوندا ارزاقمان را پیش چشممان فراهم آور. و گرانی را از محیط زندگیمان مفقود گردان. آمین یا ربّ العالمین.
سپس امیر المؤمنین علیه السّلام فرزندش حسین علیه السّلام را به دعا خواندن فرا خواند. و او فرمود: خدایا، ای عطاکننده خیرات از مظان و مواطنش، و ای نازل کننده رحمتها از معادنش، و ای روان کننده برکات بر مستحقانش، باران فراگیر از جانب توست، و یاری دهنده و مطلوب یاری طلبان توئی، و ما خطاکاران و اهل گناهیم، وتو کسی هستی که از او طلب مغفرت می شود و بسیار آمرزنده ای؛ هیچ معبود حقّی جز تو نیست. خدایا بارانی آرام و بی رعد و برق و بادوام به سوی ما بفرست، و ما را از بارانی ریزدانه، و پرمایه، و عامّ، و گسترده و سیراب کننده و نزدیک به زمین و پیاپی، و گوارا، و زمینه ساز سرشاری و فراوانی برخوردار ساز. و همچنین از بارانی درشت قطره، و سرشار و سرشارکننده، و موج خیز، و پرطنین و سیّال، و سیل انگیز، و دراز آهنگ، و فراگیر، و همگانی، و لبریزکننده آبگیرها بهره مندمان فرمای، که دانه های درشتش بر هم بخورد و نهرهای فراهم شده از آن به شدّت و به سرعت روان شوند، و سیلابی عظیم از آن پدید گردد، و برقش فریب دهنده، و رعدش دروغین نباشد. بارانی که بندگان ضعیفت را به وسیله آن سرزنده سازی، و زمینهای مردهات را به برکت آن احیاء کنی. و این نعمتی و منّتی از جانب تو در باره ما است- آمین ربّ العالمین.
پس هنوز سخن او به پایان نرسیده بود که خدا بارانی فراگیر فرو بارید. راوی گوید: و از سلمان فارسی پرسیدند: یا ابا عبد اللَّه آیا مضامین این دعاها چیزی است که به آن دو تعلیم داده اند؟ سلمان گفت: وای بر شما آیا سخن رسول خدا را نشنیده اند که فرمود: حکمت بر زبان اهل بیت من روان شده است.
توضیح
صدوق در فقیه به صورت مرسل این حدیث را اینگونه روایت کرده است: «و جاء قوم من اهل الکوفۀ» پس اینگونه برداشت میشود که آنان برای آن کار به مدینه آمدند، زیرا سلمان رضی الله عنه
ص: 322
و الجزیلة العظیمة و السماء یکون بمعنی المطر و المطر الجیدة و مخضلة بتشدید اللام أی مبتلة و تأنیث الصفة لظاهر لفظ السماء و إن أرید به المطر هنا و هو کنایة عن کثرة المطر و ربما یقرأ مخضلة علی بناء اسم الفاعل من باب الإفعال أی التی تخضل النبت و تبله یقال أخضلت الشی ء أی بللته مدرارا أی کثیر الدرة.
و الصب و الهطل تتابع المطر و الدمع و سیلانه و حفزه کضربه أی دفعه بشدة و أصله الدفع من خلف و الجهام بالفتح الذی لا ماء فیه و العارض السحاب الذی یعترض فی أفق السماء و القزع بالتحریک قطع من السحاب رقیقة جمع قزعة بالتحریک أیضا و لعل المراد بالرباب مطلق السحاب أی لا یکون سحابها متفرقة بل متصلة عامة و باقی الفقرات قد مر شرحها.
و الخسف أن یحبس الدابة بغیر علف و القفر مفازة لا نبات فیها.
الْهِدَایَةُ،: صَلَاةُ الِاسْتِسْقَاءِ مِثْلُ صَلَاةِ الْعِیدَیْنِ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَضَتِ السُّنَّةُ أَنْ لَا یُسْتَسْقَی إِلَّا بِالْبَرَارِی حَیْثُ یَنْظُرُ النَّاسُ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَا یُسْتَسْقَی فِی الْمَسَاجِدِ إِلَّا بِمَکَّةَ وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ تَحْوِیلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رِدَاءَهُ إِذَا اسْتَسْقَی قَالَ عَلَامَةٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَصْحَابِهِ تُحَوِّلُ الْجَدْبَ خِصْباً(1).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ الْقُرَشِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: اجْتَمَعَ عِنْدَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَوْمٌ فَشَکَوْا إِلَیْهِ قِلَّةَ الْمَطَرِ وَ قَالُوا یَا أَبَا الْحَسَنِ ادْعُ لَنَا بِدَعَوَاتٍ فِی الِاسْتِسْقَاءِ قَالَ فَدَعَا عَلِیٌّ علیه السلام الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ- فَقَالَ لِلْحَسَنِ علیه السلام ادْعُ لَنَا بِدَعَوَاتٍ فِی الِاسْتِسْقَاءِ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام اللَّهُمَّ هَیِّجْ لَنَا السَّحَابَ تُفَتِّحِ الْأَبْوَابَ بِمَاءٍ عُبَابٍ وَ رَبَابٍ بِانْصِبَابٍ
ص: 321
تا زمان خلافت امیرالمؤمنین زنده نماند و بعید بودن نسبت جهل به امام حسن و امام حسین علیهما السلام آن را تأیید میکند زیرا به ظاهر دلیل آن، به خاطر خردسالی آنان بود. و در دعاها تصحیف و تحریفهایی در دو کتاب وارد شده است. که شرح و توضیح برخی عبارات در خطبه پیشین ذکر شد و شرح و توضیح سایر عبارتها را به طور خلاصه بیان میکنیم.
«تفتّح الابواب» یعنی دروازههای رحمتت، یا دروازههای آسمان. «بماء عباب» باء برای ملابست (همراهی) یا برای سببیت است. و در قاموس آمده است: «العباب» بر وزن غراب به معنای بزرگی سیل و برآمدگی و بسیاری و امواج سیل است، و به معنای اول هر چیز است. در النهایۀ آمده است: «الربابۀ» با فتحه ابری است که بخشی از آن بر بخشی دیگر سوار میشود. در قاموس ذکر شده است: سکب الماء سکباً و تسکاباً فسکب هو سکوباً و انسکب» یعنی آن را ریخت پس ریخته شد. پس وجهی برای «اسکاب» نیست مگر اینکه بگوییم به کار رفته، ولی در کتابهای لغت ذکر نشده است و آن بسیار است.
«مطبقۀ» با کسره باء یعنی همه زمین را خیس میکند، یا با فتحه باء یعنی همه افقهای آسمان را میپوشاند. «مونقۀ» یعنی شگفت آور. و در فقیه و اکثر نسخههای قرب الاسناد «بروقۀ» ذکر شده است یعنی باران را بارور میکند، یا دارای برق و درخشش است. در قاموس آمده است: «برقت المرأۀ برقاً» یعنی زن زیبا و آراسته شد مانند «برقت» و شتر دمش را بلند کرد و جماع کرد درحالی که آبستن نیست، پس این شتر را «بروق» مینامند. «برقت السماء» یعنی آسمان درخشید یا برق آورد. و «البروق» بر وزن جرول درخت ضعیفی است که هرگاه آسمان ابری شود سبز میشود. و از همین کلمه است که گویند: «اشکر من بروقه، شکرگزارتر از درخت بروقه». و میتوان آن را با هاء خواند که جمع «برق» و فاعل «مطبقۀ» است.
«فتّح اغلقها» اغلاق جمع غلق و آن چیزی است که بدان در را میبندند. و گشودن آن کنایه از برداشتن موانع آن از جمله گناهان بندگان است. «یسّر اطباقها» یعنی احاطه آن را بر زمین آسان بگردان. و در فقیه اینگونه ذکر شده: «سهّل اطلاقها» یعنی رها کردنش را آسان بگردان. «عجّل سیاقها بالأندیه» شاید باء زائده باشد چرا که «سیاق» متعدّی است. گفته میشود: «ساق الماشیّۀ سیاقاً».
«ألأندیۀ» جمع الندی و آن باران و رطوبت است. یعنی جریان پیدا کردن باران، آبها را در درون دشتها و جویبارها شتابان سازد. یا اینکه فاعل «سیاق» پروردگار متعال باشد، پس باء برای تعدیه یا برای مصاحبت است و ممکن است در این عبارت تجرید صورت گرفته باشد. «بصوب الماء» صوب یعنی ریزش. و ظرف متعلق به «السیاق» است. و در فقیه اینگونه آمده است: «یا وهّاب بصوب الماء» پس احتمال دارد متعلق به «وهّاب» نیز باشد. و در
ص: 323
وَ إِسْکَابٍ-(1) یَا وَهَّابُ اسْقِنَا مُغْدِقَةً مُونِقَةً فَتِّحْ أَغْلَاقَهَا وَ یَسِّرْ أَطْبَاقَهَا وَ عَجِّلْ سِیَاقَهَا بِالْأَنْدِیَةِ فِی بُطُونِ الْأَوْدِیَةِ بِصَوْبِ الْمَاءِ یَا فَعَّالُ اسْقِنَا مَطَراً قَطْراً طَلًّا مُطِلًّا مُطَبَّقاً طَبَقاً عَامّاً مِعَمّاً دَهْماً بُهْماً رَجْماً رَشّاً مُرِشّاً وَاسِعاً کَافِیاً عَاجِلًا طَیِّباً مُبَارَکاً سُلَاطِحاً بُلَاطِحاً یُنَاطِحُ الْأَبَاطِحَ مُغْدَوْدِقاً مُطْبَوْبِقاً مُغْرَوْرِقاً وَ اسْقِ سَهْلَنَا وَ جَبَلَنَا وَ بَدْوَنَا وَ حَضَرَنَا حَتَّی تُرَخِّصَ بِهِ أَسْعَارَنَا وَ تُبَارِکَ لَنَا فِی صَاعِنَا وَ مُدِّنَا أَرِنَا الرِّزْقَ مَوْجُوداً وَ الْغَلَاءَ مَفْقُوداً آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ- ثُمَّ قَالَ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام ادْعُ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام اللَّهُمَّ یَا مُعْطِیَ الْخَیْرَاتِ مِنْ مَنَاهِلِهَا وَ مُنْزِلَ الرَّحَمَاتِ مِنْ مَعَادِنِهَا وَ مُجْرِیَ الْبَرَکَاتِ عَلَی أَهْلِهَا مِنْکَ الْغَیْثُ الْمُغِیثُ وَ أَنْتَ الْغِیَاثُ الْمُسْتَغَاثُ وَ نَحْنُ الْخَاطِئُونَ وَ أَهْلُ الذُّنُوبِ وَ أَنْتَ الْمُسْتَغْفَرُ الْغَفَّارُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ أَرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْنَا لِحِینِهَا مِدْرَاراً وَ اسْقِنَا الْغَیْثَ وَاکِفاً مِغْزَاراً غَیْثاً مُغِیثاً وَاسِعاً مُتَّسَعاً مَرِیّاً مُمْرِعاً غَدِقاً مُغْدِقاً غیلانا [غَیْدَاقاً] سَحّاً سَحْسَاحاً بَحّاً بَحَاحاً سَائِلًا مسلا [مُسِیلًا] عَامّاً وَدْقاً مِطْفَاحاً یَدْفَعُ الْوَدْقَ بِالْوَدْقِ دِفَاعاً وَ یَتْلُو الْقَطْرُ مِنْهُ قَطْراً غَیْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهُ وَ لَا مُکَذَّبٍ رَعْدُهُ تَنْعَشُ بِهِ الضَّعِیفَ مِنْ عِبَادِکَ وَ تُحْیِی بِهِ الْمَیِّتَ مِنْ بِلَادِکَ وَ تَسْتَحِقُّ بِهِ عَلَیْنَا مِنْ مِنَنِکَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ- فَمَا فَرَغَا مِنْ دُعَائِهِمَا حَتَّی صَبَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِمُ السَّمَاءَ صَبّاً قَالَ فَقِیلَ لِسَلْمَانَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَ عُلِّمَا هَذَا الدُّعَاءَ فَقَالَ وَیْحَکُمْ أَیْنَ أَنْتُمْ عَنْ حَدِیثِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَجْرَی عَلَی أَلْسُنِ أَهْلِ بَیْتِی مَصَابِیحَ الْحِکْمَةِ(2).
هذا الحدیث رواه الصدوق فی الفقیه (3)
مرسلا هکذا و جاء قوم من أهل الکوفة فیحمل علی أنهم جاءوا إلی المدینة لذلک لأن سلمان رضی الله عنه لم یبق
ص: 322
برخی نسخهها «بضرب الماء» آمده است یعنی جریان آب. که از «ضرب فی الارض» به معنای رفت و شتافت، میباشد و معنای اول آشکارتر است .
«مطراً قطراً» فرموده امام «قطراً» یا تاکید برای «مطر» است یا مقصود از آن قطرههای درشت، یا قطرههای بسیار باران میباشد. در صحاح آمده است: «القطر» یعنی باران، که جمع کلمه «قطرۀ» است. در قاموس آمده است: «سحاب قطور و مقطار» یعنی ابر پرباران و بر وزن غراب «قطار» یعنی ابری که دانههای آن درشت است. «طلاً» در قاموس آمده که: «الطلّ» به معنای باران ضعیف یا سبکترین و ضعیفترین باران، یا به معنای شبنم، یا درشتتر از شبنم و سبکتر از باران است. و نیز به معنای نیکو و شگفت از شب و مو و آب و چیزهای دیگر است. و «اطلّ علیه» یعنی بر آن مشرف شد. پایان نقل قول. مقصود از «الطلّ» یا باران سبک است که درخواست هر دو نوع باران شده است زیرا هر یک از این دو نوع باران فوایدی برای درختان و کشتزارها دارند، و یا مقصود باران دارای شبنم است زیرا «طلّ» شبنمی است که پس از باران در هنگام شب بر زمین میافتد، یا مقصود باران نیکو و شگفت است.
«مطلاّ» با فتحه میم و طاء تأکید است. یعنی مظنّه و مکان ویژه شبنم باشد، یا با ضمه میم و کسره طاء به همین معنی باشد، یا بدین معنی که مشرف بر ما باشد و بر ما نازل شود، یا بارانی است که سبب نزول باران دیگری باشد. «طبقاً» تاکید برای فرموده ایشان «مطبقاً» است. در النهایه در حدیث طلب باران «اللهم اسقنا غیثاً مطبقاً» گوید: یعنی بارانی بر ما بباران که زمین را پر کرده و آن را بپوشاند. گفته میشود: «غیث طبق» یعنی باران فراگیر و گسترده، و در قاموس آمده است: «عمّ الشیء عموماً» یعنی همه را فرا گرفت. گفته میشود: «عمّهم بالعطیۀ و هو معمّ خیر یعمّ خیره و عقله» یعنی بخشندگی او شامل همه آنها شد و خیر او فراگیر و خیر و عقلش را به همه میرساند.
«دهماً» از این سخن توست که میگوئی: «دهمک» یعنی تو را فرا گرفت. یا از «الداهمۀ» به معنای سیاه است چرا که باران زمین را سیاه میکند. و در برخی نسخهها با راء ذکر شده است. در قاموس آمده: «الرهمۀ» با کسره باران سبک و یکریز است و «أرهمت السماء» یعنی آسمان باران سبک و یکریز آورد. و در النهایۀ «الرهام» به معنای بارانهای سبک آمده است و مفرد آن «الرهمۀ» است. و گفته شده: «الرهمّ» بارانی است که از «الدیمۀ» شدیدتر و تندتر است.
«بهما» و در برخی نسخهها «بهیماً» و در برخی نسخهها «یهماراً» ذکر شده است. در قاموس آمده است: «البهیم» سیاه و خالصی که شبیه چیز دیگری نیست. «و یحشر الناس بهماً» یعنی مردم درحالی محشور میشوند که چیزی از آفاتهای دنیا مانند پیسی و لنگی در آنها نیست. و در مجمل اللغه آمده است که آن بارانی است که قطرههای ریز و سبک دارد. و در قاموس آمده که: «الیهمور» یک بار بارش باران است، و «همّار» بر وزن شدّاد به معنای پربارش و بسیار روان است. و «انهمر الماء» یعنی آب جاری و روان شد. «رجماً» شاید کنایه از سرعت و شدت ریزش باران باشد. و در فقیه «رجیماً» آمده است که هر دو معنا
ص: 324
إلی زمان خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام و یؤیده استبعاد الجهلة من الحسنین علیهما السلام ذلک لأن الظاهر أنه کان لصغر سنهما و فی الأدعیة تصحیفات و تحریفات فی الکتابین و مضی شرح بعض الفقرات فی الخطب المتقدمة و نوضح سائرها إجمالا.
تفتح الأبواب أی أبواب رحمتک أو أبواب السماء بماء عباب الباء للملابسة أو السببیة و فی القاموس العباب کغراب معظم السیل و ارتفاعه و کثرته و أمواجه و أول الشی ء و فی النهایة الربابة بالفتح السحابة التی یرکب بعضها بعضا و فی القاموس سکب الماء سکبا و تسکابا فسکب هو سکوبا و انسکب صبه فانصب فالإسکاب لا وجه له إلا أن یکون أتی و لم یذکر فی کتب اللغة و هو کثیر.
مطبقة بکسر الباء أی یبل جمیع الأرض أو بالفتح أی یغطی جمیع آفاق السماء مونقة أی معجبة و کذا فی الفقیه و فی أکثر نسخ قرب الإسناد بروقه أی لاقحة بالمطر أو ذات برق فی القاموس برقت المرأة برقا تحسنت و تزینت کبرقت و الناقة شالت بذنبها
و تلقحت و لیست بلاقح فهی بروق و برقت السماء لمعت أو جاءت ببرق و البروق کجرول شجرة ضعیفة إذا غامت السماء اخضرت الواحدة بهاء و منه أشکر من بروقه و یمکن أن یقرأ بالهاء لیکون جمع البرق و فاعل مطبقة.
فتح أغلاقها و الأغلاق جمع الغلق و هو ما یغلق به الباب و فتحها کنایة عن رفع موانعها التی منها معاصی العباد و یسر أطباقها أی سهل إحاطتها الأرض و فی الفقیه و سهل إطلاقها أی إرسالها و عجل سیاقها بالأندیة کان الباء زائدة فإن السیاق متعد یقال ساق الماشیة سیاقا.
و الأندیة جمع الندی و هو المطر و البلل أی عجل إجراء المطر المیاه فی بطون الأودیة أو یکون فاعل السیاق هو الرب تعالی فالباء للتعدیة أو المصاحبة و یمکن أن یرتکب فیها تجرید بصوب الماء الصوب الانصباب و الظرف متعلق بالسیاق و فی الفقیه یا وهاب بصوب الماء فیحتمل تعلقه بالوهاب أیضا و فی
ص: 323
بعید است. «رشّاً مرشّاً» در صحاح ذکر شده: «الرشّ» باران اندک، و جمع آن «رشاش» است. و «رشّت السماء أرشّت» یعنی آسمان باران اندک آورد. «سلاطحاً بلاطحاً» و در فقیه «سلاطح و بلاطح» ذکر شده. در قاموس آمده است: سلاطح (عریض) بلاطح(چیز پهن) هم معنی هستند.
«یناطح الاباطح» یناطح در برخی نسخهها با نون و در برخی نسخهها با باء موحده آمده که با نون شاید کنایه از جریان پیدا کردن آن با کثرت و قوت باشد گوئی با شاخَش آن را میشکند و با باء مقصود این است که ابطح(دره پهن و فراخ) را فراخ میگرداند. در قاموس آمده است: «نطحه» یعنی با شاخش او را زد. و «البطحاء و الأبطح» زمین فراخ و سیلگیری است که در آن شن و سنگریزه باشد. و جمع آن «الاباطح» و «تبطح السیل» یعنی سیل در بطحاء پهن و فراخ شد و «انبطح الوادی» یعنی دره پهن و فراخ شد. و گوید: «اغدق المطر و اغدودق» یعنی قطرههای باران بسیار شد. «مطبوبقاً» بر وزن مفعوعل برای مبالغه در فراگیر شدن زمین با باران است، و «مغرورقاً» نیز اینچنین است، از سخنشان «اغرورقت عیناه» یعنی چشمان او غرق اشک شد و آن بر وزن افعوعل از ریشه «غرق» است. «السهل» (دشت) متضاد کوه است و «البدو» به معنای بیابان است .
«تبارک لنا» و در فقیه «تبارک به» ذکر شده است. «فی صاعنا و مدّنا» شاید مقصود این باشد که در ارزانی، مردم در پیمانه و ترازو مسامحه کرده و کم فروشی نمیکنند در نتیجه در آنها برکت میافتد، یا اینکه در ارزانی تمایلات مردم زیاد نمیشود پس برکتی در غذا میشود. پس مقصود از «به» صاع و مدّی است که بدانها پیمانه میکنند، و معنای اول آشکارتر است. و در برخی نسخههای فقیه «فی ضیاعنا و مدننا» ذکر شده است. «المنهل» چشمه آبی است که شتر در چراگاهها بدان وارد میشود. در فقیه «من مظانّها» «علی اهلها» یعنی کسانی که مستحق رحمت هستند، «لحینها» یعنی در این وقت.
در صحاح آمده است: «الهطل» پیاپی ریختن و جاری شدن باران و اشک است. گفته میشود: «هطلت السماء هطلاً و هطلاناً و تهطالاً و سحاب هطل و مطر هطل و کثیر الهطلان و دیمۀ هطلاء» «مریئاً ممرعاً» و در فقیه «مریعاً» آمده است. در النهایۀ در حدیث طلبیدن باران آمده است: «اسقنا غیثاً مریئاً مریعاً» گفته میشود: «مرأنی الطعام و أمرأنی» هرگاه غذا برای معده سنگین نباشد و در برخی نسخهها «مربّاً» با باء موحده مشدّده ذکر شده. در صحاح آمده است: «أربت الابل بمکان کذا» یعنی شتر ملازم آن مکان شد و در آنجا اقامت کرد. و أربت الجنوب و أربت السحابۀ» یعنی باد جنوب و باران ادامه پیدا کرد. و در نهایۀ آمده است: «المریع» یعنی حاصلخیز و پربرکت. گفته میشود: «أمرع الوادی و مرع مراعه».
ص: 325
بعض النسخ بضرب الماء أی جریه من ضرب فی الأرض أی ذهب أو أسرع و الأول أظهر.
مطرا قطرا قوله قطرا إما تأکید للمطر أو المراد به کبیر القطر أو کثیره فی الصحاح القطر المطر و جمع قطرة و فی القاموس سحاب قطور و مقطار کثیر القطر و کغراب عظیمة طلا فی القاموس الطل المطر الضعیف أو أخف المطر و أضعفه أو الندی أو فوقه دون المطر و الحسن و المعجب من لیل و شعر و ماء و غیر ذلک و أطل علیه أشرف انتهی و المراد بالطل إما المطر الضعیف فیکون طلبا للمطر بنوعیه فإن لکل منهما فائدة فی الأشجار و الزروع أو المراد ذا طل فإنه ما یقع علی الأرض من الندی بعد المطر باللیل أو المراد به الحسن المعجب.
مطلا بفتح المیم و الطاء تأکید أی یکون مظنة للطل أو بضم المیم و کسر الطاء بهذا المعنی أو مشرفا نازلا علینا أو طلا یکون سببا لطل آخر طبقا تأکید لقوله مطبقا قال فی النهایة فی حدیث الاستسقاء اللهم اسقنا غیثا طبقا أی مالئا للأرض مغطیا لها یقال غیث طبق أی عام واسع و فی القاموس عم الشی ء عموما شمل الجماعة یقال عمهم بالعطیة و هو معم خیر یعم بخیره و عقله.
دهما من قوله دهمک أی غشیک أو من الدهمة السواد فإن المطر یسود الأرض و فی بعض النسخ بالراء و فی القاموس الرهمة بالکسر المطر الضعیف الدائم و أرهمت السماء أتت به و فی النهایة الرهام هی الأمطار الضعیفة واحدتها رهمة و قیل الرهمة أشد وقعا من الدیمة.
بهما و فی بعض النسخ بهیما و فی بعضها یهمارا و فی القاموس البهیم الأسود و الخالص الذی لم یشبه غیره و یحشر الناس بهما بالضم أی لیس بهم شی ء مما کان فی الدنیا نحو البرص و العرج و فی مجمل اللغة هو المطر الصغیر القطر و فی القاموس الیهمور الدفعة من المطر و همار کشداد السحال السیال و انهمر الماء انسکب و سال رجما لعله کنایة عن سرعته و شدة وقعه و فی الفقیه رجیما و کلاهما
ص: 324
«غیلاناً» و در فقیه «عباباً» ذکر شده است. در صحاح آمده است: «الغیل» آبی است که بر روی زمین جاری شود. «سحاً سحساحاً» در صحاح آمده است: «سحّ الماء یسحّ سحّاً» یعنی آب و نیز باران و اشک از بالا ریخت. و «تسحسح الماء» یعنی آب ریخت. و «مطر سحساح» یعنی بارانی که به تندی بریزد. در فقیه پس از آن «بسّاً بسّاساً مسبلاً» آمده است. در صحاح آمده است: «البسّ» به معنای سوق نرم است و «بسست المال فی البلاد فانبسّ» هرگاه اموال را به شهرها بفرستی و در میان شهرها پراکنده گردد. پایان نقل قول. یعنی دارای سوقی نرم باشد که باران را در شهرها پراکنده سازد. و در صحاح آمده است: «اسبل المطر و الدمع» هرگاه باران و اشک زیاد بریزد. و ابوزید گوید: «اسبلت السماء» و اسم آن «السبل» میباشد و آن بارانی است که میان ابر و زمین است زمانی که از ابرها خارج میشود و به زمین نرسیده است.
«بحاً بحّاحاً» یعنی دارای صدای شدیدی که سبب شود مردم از خوشحالی فریاد کشند و صدایشان گرفته شود. در قاموس آمده است: «بححت با کسره أبحّ بححاً» هرگاه گرفتگی و ستبری در صدایش او را بگیرد. «فهو أبحّ و هی بحّۀ و بحّاء» . «سائلاً مسیلاً» یعنی سیّال و سیلانگیز باشد. «مطفاحاً» یعنی برکهها و چشمهها را پر کند. در قاموس آمده است: «طفح الاناء بر وزن منع طفحاً و طفوحاً» یعنی ظرف پر شد و آب آن بالا آمد. و «طفّحه و أطفحه». «تونق به ذری الآکام» یعنی تپهها به سبب آن زیبا و دلربا و شگفتانگیز شود.
روایت10.
میگویم: زمخشری در کتاب الفایق خطبه کوتاهی را در باره استسقاء پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ذکر کرده است که دوست دارم آن را بیاورم و به آن خطبه ها اضافه کنم. گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای طلبیدن باران بیرون رفت، پس پیش آمد و برای آنان دو رکعت نماز گزارد و در آن دو رکعت با صدای بلند سورهها را قرائت نمود. و ایشان در نماز دو عید و نماز طلبیدن باران در رکعت اول سوره فاتحه و سوره سبّح اسم ربک الاعلی، و در رکعت دوم سوره فاتحه و سوره هل اتاک حدیث الغاشیۀ را قرائت فرمود. چون نماز را به پایان برد رو به سوی مردم نمود و عبایش را برگرداند سپس بر دو زانویش نشست و دستانش را بلند نمود و پیش از اینکه دعای طلب باران را بخواند، یک تکبیر گفت سپس فرمود:
خداوندا ما را سیراب بگردان و بر ما باران نازل بفرما، خداوندا بارانی پرمایه و بارانی بهاری و فراگیر و درشت دانه و شگفت و فراگیر و بیمشقت و نیکو سرانجام و حاصلخیز و پربارش و بارنده، بر ما نازل بفرما، بارانی که همه زمین را از آب خود بپوشاند و بارانی پیاپی و یکریز و سودآور که ضرری نداشته باشد، بارانی شتابان که کند نباشد، و بارانی که شهرها را با آن زنده گردانی و سختی بندگان را بدان برطرف نمایی و آن را کفایت اکنون و آینده ما قرار دهی .
ص: 326
بعیدان رشا مرشا فی الصحاح الرش المطر القلیل و الجمع رشاش و رشت السماء و أرشت أی جاءت بالرش سلاطحا بلاطحا و فی الفقیه سلاطح بلاطح فی القاموس السلاطح بلاطح إتباع.
یناطح الأباطح یناطح فی بعض النسخ بالنون و فی بعضها بالباء الموحدة فعلی الأول لعله کنایة عن جریه فی الأباطح بکثرة و قوة کأنه ینطحها بقرنه و علی الثانی المراد أنه یجعل الأبطح أبطحا أو یوسعه فی القاموس نطحه أصابه بقرنه و فیه البطحاء و الأبطح مسیل واسع فیه دقاق الحصی و الجمع أباطح و بطاح و تبطح السیل اتسع فی البطحاء انبطح الوادی استوسع و قال أغدق المطر و اغدودق کثر قطره مطبوبقا مفعوعل للمبالغة فی تطبیق الأرض بالمطر و کذا مغرورقا من قولهم اغرورقت عیناه أی غرقتا بالدموع و هو افعوعل من الغرق و السهل ضد الجبل و البدو البادیة.
و تبارک لنا و فی الفقیه به فی صاعنا و مدنا لعل المراد أن فی الرخص یسامح الناس فی الکیل و الوزن و لا یبخسون فیحصل فیهما البرکة أو لأن فی الرخص لا یکثر رغبات الناس فتکون برکة فی الطعام فالمراد به الصاع و المد المکیل بهما و الأول أظهر و فی بعض نسخ الفقیه فی ضیاعنا و مدننا و المنهل عین ماء ترده الإبل فی المراعی و فی الفقیه من مظانها علی أهلها أی من یستحق الرحمة لحینها أی فی هذا الوقت.
و فی الصحاح الهطل تتابع المطر و الدمع و سیلانه یقال هطلت السماء تهطل هطلا و هطلانا و تهطالا و سحاب هطل و مطر هطل کثیر الهطلان و دیمة هطلاء مریئا ممرعا و فی الفقیه مریعا قال فی النهایة فی حدیث الاستسقاء اسقنا غیثا مریئا مریعا یقال مرأنی الطعام و أمرأنی إذا لم یثقل علی المعدة و فی بعض النسخ مربا بالباء الموحدة المشددة فی الصحاح أربت الإبل بمکان کذا أی لزمته و أقامت به و أربت الجنوب و أربت السحابة أی دامت و فی النهایة المربع المخصب الناجع یقال أمرع الوادی و مرع مراعة.
ص: 325
خداوندا زینت آن را بر سرزمین ما فرود آر و قوت آن را در سرزمین ما نازل کن، خداوندا از آسمان آبی پاک بر ما بفرست و زمین مردهای را بدان زنده بگردان و آن را به آنچه برای ما از دامها و انسانهای بسیار خلق کردی، بنوشان.
به ابن لهیعه گفته شد: چرا پیامبر عبایش را برگرداند؟ گفت: تا خشکسالی را به حاصلخیزی برگرداند. به وی گفتند: عباء را چگونه برگرداند؟ گفت: آن را پشت و رو کرد. گفتند: چگونه؟ گفت: قسمت چپ را به راست و راست را به چپ برگرداند.
«الحیا» باران است زیرا زمین را زنده میکند. «الجدی» باران فراگیر و «الطبق» به همان معناست. «الغدق و المغدق» باران دانه درشت. «المونق» شگفت و زیبا. «المریع» یعنی دارای مراعۀ و آن حاصلخیزی است. «المربع» آنچه آنان را از رفت و آمد اقامت داد که از «ربعت بالمکان و أربعنی» است. «المرتع» یعنی رویاننده آنچه در آن میچرند. «السابل» از سخنشان «سبل سابل» است یعنی باران بارانزا بارید. «المجلّل» یعنی بارانی که همه جا را از آب یا گیاه خود بپوشاند. «الدرر» یعنی بارانزا، از سخنشان است که گویند: «لحم زیّم و دین قیّم». «الرایث» یعنی کُند. «السکن» یعنی خوراک زیرا زندگی و سکونت بدان وابسته است همانطور که گفته شده: «النزل» زیرا نزول و فرود آمدن بدان وابسته است. این پایان سخن زمخشری است.
و میگویم: «انزل علینا» اقتباس از این فرموده خداوند متعال است: «و أنزلنا من السماء ماء طهورا» (1)
{ و از آسمان، آبی پاک فرود آوردیم} یعنی باران. «لنحیی به بلدۀ میتا» یعنی با گیاه و مذکر آمدن «بلدۀ» به این جهت است که در معنای «بلد» است. «و نسقیه مما خلقنا انعاماً و أناسیّ کثیراً» گفته شده مقصود بادیه نشینان هستند که با باران میتوانند زندگی کنند و از این جهت «انعام» و «اناسی» را به صورت نکره آورده است، و اختصاص یافتن آنها از این جهت است که ساکنان شهرها و روستاها در نزدیکی روستاها و سرچشمهها اقامت دارند. در میان آنها و در اطرافشان دامهایی است که از باران آسمان بینیاز هستند. و «الاناسی» جمع «انسیّ» مفرد «الانس» است. و گفته شده: جمع «انسان» است به این صورت که اصل آن «اناسین» بوده و نون به یاء تغییر کرده است مانند «ظرابی» که جمع «ظربان» است.
روایت11.
مجالس صدوق: حمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت میکند که فرمود: سالی از سالی کم باران تر نیست ولی خدا آن را هر جا خواهد ببارد به راستی چون مردمی نافرمانی کنند خدای جل جلاله آنچه ص: 327
غیلانا و فی الفقیه عبابا فی الصحاح الغیل الماء الذی یجری علی وجه الأرض سحا سحساحا فی الصحاح سح الماء یسح سحا أی سال من فوق و کذلک المطر و الدمع و تسحسح الماء أی سال و مطر سحساح أی یسح شدیدا و فی الفقیه بعد ذلک بسا بساسا مسبلا و فی الصحاح البس السوق اللین و بسست المال فی البلاد فانبس إذا أرسلته فتفرق فیها انتهی أی یکون ذا سوق لین یبس المطر فی البلاد و فی الصحاح أسبل المطر و الدمع إذا هطل و قال أبو زید أسبلت السماء و الاسم السبل و هو المطر بین السحاب و الأرض حین یخرج من السحاب و لم یصل إلی الأرض.
بحا بحاحا أی ذا صوت شدید یصیر سببا لصیاح الناس و بحتهم فرحا فی القاموس بححت بالکسر أبح بححا إذا أخذته بحة و خشونة و غلظ فی صوته فهو أبح و هی بحة و بحاء سائلا مسیلا أی جاریا مجریا للسیول مطفاحا أی مالئا للغدران و العیون فی القاموس طفح الإناء کمنع طفحا و طفوحا امتلأ و ارتفع و طفحه و أطفحه و تونق به ذری الآکام أی تصیر بسببه مونقة معجبة.
أَقُولُ ذَکَرَ الزَّمَخْشَرِیُّ فِی الْفَائِقِ خُطْبَةً قَصِیرَةً فِی الِاسْتِسْقَاءِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَحْبَبْتُ إِیرَادَهَا وَ ضَمَّهَا إِلَی تِلْکَ الْخُطَبِ قَالَ: خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلِاسْتِسْقَاءِ فَتَقَدَّمَ فَصَلَّی بِهِمْ رَکْعَتَیْنِ یَجْهَرُ فِیهِمَا بِالْقِرَاءَةِ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الِاسْتِسْقَاءِ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ فَلَمَّا قَضَی صَلَاتَهُ اسْتَقْبَلَ الْقَوْمَ بِوَجْهِهِ وَ قَلَّبَ رِدَاءَهُ ثُمَّ جَثَا عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ کَبَّرَ تَکْبِیرَةً قَبْلَ أَنْ یَسْتَسْقِیَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اسْقِنَا وَ أَغِثْنَا اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً وَحِیّاً رَبِیعاً وَجْداً طَبَقاً غَدَقاً مُغْدِقاً مُونِقاً عَامّاً هَنِیئاً مَرِیئاً مَرِیعاً وَابِلًا سَابِلًا مُسْبِلًا مُجَلِّلًا دَیْماً دِرَراً نَافِعاً غَیْرَ ضَارٍّ عَاجِلًا غَیْرَ رَائِثٍ غَیْثاً تُحْیِی بِهِ الْبِلَادَ وَ تُغِیثُ بِهِ الْعِبَادَ وَ تَجْعَلُهُ بَلَاغاً لِلْحَاضِرِ مِنَّا وَ الْبَادِ.
ص: 326
باران برای آنها مقدر کرده است در آن سال از آنها به دیگران گرداند و به بیابان ها و دریا و کوه ببارد، همانا خداوند سوسک را در سوراخش به خطای کسانی که در محل اویند عذاب کند چون میتواند از آنجا نقل مکان کند و به محل دیگری که اهل معصیت نباشند برود. سپس فرمود: عبرت گیرید ای صاحبان بصیرت.
سپس فرمود: در کتاب علی علیه السلام یافتیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود چون زنا پدیدار شود مرگ ناگهانی فراوان گردد و چون کم فروشی شود خدا قحطی و کم زراعتی آرد چون زکات ندهند زمین برکت در زراعت و میوه و معادن ندهد و چون به ناحق قضاوت کنند همیاری بر ظلم و عدوان کرده اند و چون نقض عهد کنند خدا دشمن بر آنها مسلط کند و چون قطع رحم کنند خدا مال را به دست اشرار دهد و چون امر به معروف و نهی از منکر نکنند و پیرو نیکان خاندان من نشوند خدا بَدان آنها را بر آنان مسلط کند و نیکانشان دعا کنند و مستجاب نکند. (1)
توضیح
«الجُعَل» با ضمه جیم و فتحه عین معروف است. «التطفیف» کم فروشی در پیمانه.
روایت12.
مجالس صدوق: ابن نباته از علی علیه السلام نقل می کند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر گاه که خداوند بر امتی غضب کند و عذابی بر آنان نازل نکند، نرخ هایشان را بالا می برد و عمرهایشان را کوتاه می سازد و بازرگانانشان سود نمی برند و میوه هایشان پاکیزه نمی شود و جوی هایشان پر از آب نمی شود و باران از آنان حبس می گردد و اشرارشان بر آنان مسلط می شود. (2)
الخصال: مندل بن علی همین حدیث را روایت کرده است. (3)
روایت13.
امالی طوسی:
ص: 328
اللَّهُمَّ أَنْزِلْ عَلَیْنَا بِأَرْضِنَا زِینَتَهَا وَ أَنْزِلْ عَلَیْنَا فِی أَرْضِنَا سَکَنَهَا اللَّهُمَّ أَنْزِلْ عَلَیْنَا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً فَأَحْیِ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً وَ اسْقِهِ مِمَّا خَلَقْتَ لَنَا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً.
قیل لابن لهیعة لم قلب رداءه قال لینقلب القحط إلی الخصب فقیل له کیف قلبه قال جعله ظهرا لبطن قیل کیف قال حول الأیسر علی الأیمن و الأیمن علی الأیسر.
الحیا المطر لإحیائه الأرض الجدی المطر العام الطبق مثله الغدق و المغدق الکبیر القطر المونق المعجب المریع ذو المراعة و هی الخصب المربع الذی یربعهم عن الارتیاد من ربعت بالمکان و أربعنی المرتع المنبت ما یرتع فیه السابل من قولهم سبل سابل أی مطر ماطر المجلل الذی یجلل الأرض بمائه أو نباته الدرر الدار کقولهم لحم زیم و دین قیم الرائث البطی ء السکن القوت لأن السکنی به کما قیل النزل لأن النزول یکون به هذا آخر کلام الزمخشری.
و أقول أنزل علینا اقتباس من قوله تعالی وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً(1) أی مطرا لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً بالنبات و تذکیر میتا لأن البلدة فی معنی البلد وَ نُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً قیل یعنی أهل البوادی الذین یعیشون بالحیا و لذلک نکر الأنعام و الأناسی و تخصیصهم لأن أهل المدن و القری یقیمون بقرب القری و المنابع فبهم و بما حولهم من الأنعام غنیة عن سقیا السماء و الأناسی جمع إنسی واحد الإنس و قیل جمع إنسان بأن یکون أصله أناسین فقلبت النون یاء کظرابی جمع ظربان.
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ سَنَةٍ أَقَلُّ مَطَراً مِنْ سَنَةٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَضَعُهُ حَیْثُ یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ إِذَا عَمِلَ قَوْمٌ بِالْمَعَاصِی صَرَفَ عَنْهُمْ مَا کَانَ قَدَّرَ لَهُمْ
ص: 327
ابراهیم بن زیاد از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است (1) که در باب گناهان آن را با سندها آوردیم. (2)
توضیح
«لم ینزل بها العذاب» یعنی عذاب ریشهکن. «و لم ترک» یعنی رشد نکند.
روایت14.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام از پدرش از علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در نماز دو عید و در نماز طلبیدن باران در رکعت اول هفت بار و در رکعت دوم پنج بار تکبیر میگفت و پیش از خطبه نماز را اقامه میکرد و صدایش را در قرائت سورهها بلند مینمود. (3)
و با همان اسناد از امام صادق علیه السلام از پدرشان روایت شده که علی علیه السلام فرمود: سنّت بر این قرار گرفت که فقط در صحراها میتوان طلب باران کرد جایی که مردم به آسمان بنگرند و نیز در هیچ مسجدی جز در مکّه نمیتوان طلب باران کرد. (4)
و با همان اسناد از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: در نماز روز جمعه در حالی که امام خطبه میخواند، سخن گفتن ناپسند ومکروه است و در نماز عید فطر و قربان و در نماز طلبیدن باران نیز ناخوشایند است.(5)
توضیح
در الذکری گوید: به اجماع علما مستحب است که طلبیدن باران در صحرا باشد و اما مستثنی کردن مکه و مستحب بودن طلبیدن باران در آن در مسجد الحرام را اکثر علما ذکر کردهاند، و در المنتهی گوید: و آن گفته همه علمای ما و بیشتر اهل علم است. در الذکری گوید: اختصاص یافتن مکه به جهت بزرگی و شرافت بسیار در مسجد مکه است، و اگر به خاطر ترس یا چیزی شبیه آن مانعی برای بیرون رفتن به صحرا پیش آید، جایز است در مساجد انجام شود. و ابن ابی عقیل و مفید و گروهی، مسجد الحرام را مستثنی نکردهاند و ظاهر کلام ابن جنید مستثنی بودن دو مسجد ( مسجد الحرام و مسجد النبی ) است. پایان نقل قول. قول مشهور برای روایتی که عمل به قول اکثر علما را تأیید میکند، آشکارتر است.
ص: 329
مِنَ الْمَطَرِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ إِلَی غَیْرِهِمْ وَ إِلَی الْفَیَافِی وَ الْبِحَارِ وَ الْجِبَالِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیُعَذِّبُ الْجُعَلَ فِی جُحْرِهَا بِحَبْسِ الْمَطَرِ مِنَ الْأَرْضِ الَّتِی هِیَ بِمَحَلَّتِهَا لِخَطَایَا مَنْ بِحَضْرَتِهَا وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهَا السَّبِیلَ إِلَی مَسْلَکٍ سِوَی مَحَلَّةِ أَهْلِ الْمَعَاصِی قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ.
ثُمَّ قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَثُرَ الزِّنَا کَثُرَ مَوْتُ الْفَجْأَةِ وَ إِذَا طُفِّفَ الْمِکْیَالُ أَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِینَ وَ النَّقْصِ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَکَاتِهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ کُلِّهَا وَ إِذَا جَارُوا فِی الْأَحْکَامِ تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِذَا نَقَضُوا الْعُهُودَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ إِذَا قُطِعَتِ الْأَرْحَامُ جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ وَ إِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِمَعْرُوفٍ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنْ مُنْکَرٍ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الْأَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ شِرَارَهُمْ فَیَدْعُو عِنْدَ ذَلِکَ خِیَارُهُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ (1).
الجعل بضم الجیم و فتح العین معروف و التطفیف نقص المکیال.
الْمَجَالِسُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مَنْدَلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُطَرِّفٍ عَنْ مِسْمَعٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا غَضِبَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی أُمَّةٍ وَ لَمْ یُنْزِلْ بِهَا الْعَذَابَ غَلَتْ أَسْعَارُهَا وَ قَصُرَتْ أَعْمَارُهَا وَ لَمْ تَرْبَحْ تُجَّارُهَا وَ لَمْ تَزْکُ ثِمَارُهَا وَ لَمْ تَغْزُرْ أَنْهَارُهَا وَ حُبِسَ عَنْهَا أَمْطَارُهَا وَ سُلِّطَ عَلَیْهَا شِرَارُهَا(2).
الخصال، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن الحسن بن علی الکوفی عن العباس بن معروف عن رجل عن مندل بن علی: مثله (3).
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ
ص: 328
روایت15.
مجالس طوسی: یاسر از امام رضا علیه السلام روایت میکند که فرمود: هرگاه والیان دروغ گویند باران قطع میشود و هرگاه حاکم ستم کند حکومت خوار و تحقیر میشود و هرگاه زکات پرداخت نشود چهارپایان هلاک میشوند.(1)
روایت16.
علل الشرایع: جعفر بن محمد از پدرشان علیهم السلام روایت میکند که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم هر گاه طلب باران می کردند به آسمان نگریسته و عباء خود را از راست به چپ و از چپ به راست تغییر می دادند راوی می گوید: عرض کردم: مقصود آن سرور از این کار چه بود؟ فرمود: این کار علامتی میان ایشان و اصحابشان بود و این که خشکی و قحطی به بارندگی و حاصلخیزی مبدّل می گردد. (2)
و با همان اسناد ابن ابی عمیر از کسی که برایش ذکر کرده از امام صادق علیه السلام روایت میکند که از ایشان پرسیدم به چه علتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در نماز طلب باران قسمتی از عباء خود را در راست بود به چپ و آن قسمت که در چپ بود را به راست برمیگرداند؟ فرمود: با این کار تغییر و تبدیل خشکی به حاصلخیزی را قصد میکرد. (3)
توضیح
اصحاب مستحب بودن برگرداندن عباء (رداء) را ذکر کرده اند و بیشتر آنان به همان صورتی که در دو روایت آمده تصریح کردهاند: قسمتی از عباء خود را که در راست بود به چپ و برعکس برمیگرداند. و شاید گمان شود که شکل صحیح آن این است که از بالا به پایین برگردانده شود، یا پشت به رو و برعکس شود، که پس از تصریح بدان در متون بیراه و بیاعتبار است. و در الذکری گوید: شرط نیست که پشت به رو و برعکس، و بالا به پایین و بر عکس برگردانده شود و اگر این کار را انجام دهد، ایرادی ندارد.
شهید ثانی در الروضۀ گوید: با این وجود اگر بالای آن را پایینش قرار دهد (سر و ته کند) و آن را پشت و رو کند، نیکو است، که این دو حالت به ویژه حالت دوم آشکار است زیرا جمع بین همه حالتها غیر
ص: 330
الصَّفَّارِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مِثْلَهُ (1) وَ قَدْ مَرَّ بِأَسَانِیدَ فِی بَابِ الذُّنُوبِ (2).
و لم ینزل بها العذاب أی عذاب الاستیصال و لم تزک أی لم تنم.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُکَبِّرُ فِی الْعِیدَیْنِ وَ الِاسْتِسْقَاءِ فِی الْأُولَی سَبْعاً وَ فِی الثَّانِیَةِ خَمْساً وَ یُصَلِّی قَبْلَ الْخُطْبَةِ وَ یَجْهَرُ بِالْقِرَاءَةِ(3).
وَ مِنْهُ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَضَتِ السُّنَّةُ أَنَّهُ لَا یُسْتَسْقَی إِلَّا بِالْبَرَارِی حَیْثُ یَنْظُرُ النَّاسُ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَا یُسْتَسْقَی فِی الْمَسَاجِدِ إِلَّا بِمَکَّةَ(4).
وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: یُکْرَهُ الْکَلَامُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِمَامُ یَخْطُبُ وَ فِی الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی وَ الِاسْتِسْقَاءِ(5).
قال فی الذکری یستحب الإصحار بها یعنی بصلاة الاستسقاء إجماعا و أما استثناء مکة و استحباب الاستسقاء فیها بالمسجد الحرام فقد ذکره الأکثر و قال فی المنتهی و هو قول علمائنا أجمع و أکثر أهل العلم قال فی الذکری اختصاص مکة لمزید الشرف فی مسجدها و لو حصل مانع من الصحراء لخوف و شبهه جازت فی المساجد و ابن أبی عقیل و المفید و جماعة لم یستثنوا المسجد الحرام و ظاهر ابن الجنید استثناء المسجدین انتهی و الأشهر أظهر للروایة المؤیدة بعمل الأکثر.
ص: 329
ممکن است و ناگزیر یکی از این دو حالت با آن جمع میشود. و آنچه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انجام داده شاید به سبب این باشد که ایشان از استجاب دعای خود آگاه بودند. پس اصحابش را از آن آگاه کرده است اما کسی غیر از ایشان آن را انجام دهد برای دلگرمی یا برای فال نیک زدن است و عمل خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز محتمل بر معنای دوم است و بر اساس توجیه اول ممکن است به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اختصاص داشته باشد. اما در موثقّۀ ابن بکیر (1) مطلبی آمده که بر مستحب بودن آن برای غیر ایشان نیز دلالت دارد.
و اما در باره زمان برگرداندن عباء اکثر علما گفتهاند پس از نماز و پیش از خطبه است همانطور که از روایت محمد بن خالد (2) و دیگران آشکار میگردد و بعضی از اصحاب گفتهاند: پس از پایان خطبه عباء را برمیگرداند و مفید رحمه الله و سلّار و ابن البراج گویند: امام سه بار عبایش را برمیگرداند، و شاید پس از پایان نماز، و پس از رفتن بر بالای منبر، و پس از پایان خطبه باشد و چه بسا شایستهتر و بهتر آن باشد که عبا را پیش از خطبه و پس از نماز برگرداند.
و آیا برای مأموم (نمازگذار) نیز مستحب است عباء را برگرداند؟ در المسبوط آن را اثبات نموده و در الخلاف آن را نفی کرده و در الذکری نظر اول را برگزیده و از روایتها نظر دوم (نفی) آشکار میگردد و ابن براج در المهذب گوید: و چون خطبه را به پایان برد عبایش را برمیگرداند به این صورت که سه بار قسمتی از عباء خود را در طرف راست است به چپ و آن قسمت که در طرف چپ است را به راست برمیگرداند سپس روبه قبله کرده و با صدای بلند صد بار الله اکبر میگوید و مردم نیز با او به همین صورت تسبیح میگویند سپس به سمت راست خود رو کرده و با صدای بلند صد بار سبحان الله میگوید مردم نیز با او به همین صورت تسبیح میگویند سپس روبه سمت چپ خود کرده و با صدای بلند صد بار الحمد لله میگوید و مردم نیز همین کار را با او انجام میدهند سپس رو به مردم کرده و با صدای بلند صد بار اسغفر الله میگوید و مردم نیز آن را انجام میدهند سپس رو به قبله کرده و دعا میکند و مردم نیز به همراه او دعا میکنند.
روایت17.
مجالس طوسی: مسلم غلابی گوید: شخص بیابان نشینی حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای رسول خدا، به خدا سوگند ما در حالی نزد شما آمده ایم که نه شتری برایمان به جا مانده که نعره کشد و نه گوسفندی که صدا برآورد. سپس این اشعار را سرود:
- ای بهترین آفریدگان نزد تو آمده ایم تا نسبت به سختی قحطی و فشاری که بر ما وارد آمده بما ترحّم کنی.
ص: 331
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَاسِرٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِذَا کَذَبَ الْوُلَاةُ حُبِسَ الْمَطَرُ وَ إِذَا جَارَ السُّلْطَانُ هَانَتِ الدَّوْلَةُ وَ إِذَا حُبِسَتِ الزَّکَاةُ مَاتَتِ الْمَوَاشِی (1).
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَنَسِ بْنِ عِیَاضٍ اللَّیْثِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا اسْتَسْقَی یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یُحَوِّلُ رِدَاءَهُ عَنْ یَمِینِهِ إِلَی یَسَارِهِ وَ عَنْ یَسَارِهِ إِلَی یَمِینِهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا مَعْنَی ذَلِکَ قَالَ عَلَامَةٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَصْحَابِهِ تُحَوِّلُ الْجَدْبَ خِصْباً(2).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ لِأَیِّ عِلَّةٍ حَوَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی صَلَاةِ الِاسْتِسْقَاءِ رِدَاءَهُ الَّذِی عَلَی یَمِینِهِ عَلَی یَسَارِهِ وَ الَّذِی عَلَی یَسَارِهِ عَلَی یَمِینِهِ قَالَ أَرَادَ بِذَلِکَ تَحَوُّلَ الْجَدْبِ خِصْباً(3).
استحباب تحویل الرداء ذکره الأصحاب و صرح الأکثر بالهیئة المذکورة فی الخبرین بجعل ما علی الیمین علی الیسار و بالعکس و ربما یتوهم صدقه بجعل الأعلی أسفل أو الظاهر باطنا و بالعکس و لا وجه له بعد التصریح به فی النصوص و قال فی الذکری و لا یشترط تحویل الظاهر باطنا و بالعکس و الأعلی أسفل و بالعکس و لو فعل ذلک فلا بأس.
و قال الشهید الثانی فی الروضة و لو جعل مع ذلک أعلاه أسفله و ظاهره باطنه کان حسنا و لا یخفی ما فیهما لا سیما فی الأخیر إذ الجمع بین الجمیع غیر
ص: 330
در حالی نزد تو آمده ایم که از سینه های دختران بکر و معصوم ما (در اثر کار زیاد) خون می چکد، و مادران از کودکان خود غافل گشته اند.
-و شخص جوان از شدت گرسنگی و ضعف، دست ذلّت دراز کرده، و هیچ تلخ و شیرینی به دستش نمی آید.
- و چیزی از آنچه مردم می خورند در دسترس ما نیست، به جز حنظل تلخ، و طعام پست و مانده ای که از خون و پشم شتر که به آتش برشته شده تهیه گردیده است.
-و ما جز به سوی تو راه گریزی نداریم، و مگر مردم به جز سوی پیامبران راه گریزی دارند؟
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به یارانش فرمود: این اعرابی از کمی باران و قحطی شدید شکایت دارد. سپس برخاست و همان طور که عبایش را بروی زمین می کشید حرکت کرد تا بر منبر بر آمد، پس حمد و ثنای الهی به جای آورد، و از جمله کلماتی که بدان ستایش پروردگارش نمود این بود که فرمود:
سپاس خدائی راست که علوّ و برتری یافت در آسمان، پس عالی و بزرگ است، و در زمین قریب و نزدیک، و او به ما از رگ گردن نزدیک تر است.
و دو دست مبارک به آسمان برداشت و گفت:
بار پروردگارا ما را از بارانی تند، سیراب کننده به اندازه، رشد دهنده، پربار، پر پشت و فراوان و فراگیر و بی کاست، سود بخش بی زیان، سیراب فرما، به حدّی که پستانهای حیوانات را از آن پر شیر سازی، و زراعتها را بدان برویانی، و زمین را پس از مردنش بدان زنده گردانی.
هنوز دست مبارک از گلوگاه خویش فروتر نیاورده بود که ابر همچون دستاری مزیّن به انواع جواهر که بر سر بندند بر سر شهر مدینه حلقه زد و ابری متراکم همه اطراف آسمان را پوشاند، به حدّی که اهل مکّه خدمت آن حضرت آمده و صدای ضجّه و ناله بلند کردند که یا رسول اللَّه خطر غرق شدن در پیش است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد: پروردگارا بر حوالی و اطراف ما بباران و نه بر سر ما نه. پس ابر درهم پیچید و از فراز آسمان مدینه برطرف گشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم لبخندی زد و فرمود: آفرین خدا بر ابی طالب که اگر زنده بود چشمانش روشن می شد و شاد و مسرور می گشت. کیست که اشعار او را بخواند؟ عمر بن خطّاب برخاست و گفت: ای رسول خدا لابد منظور شما این شعر است:
- هیچ شتری بر بالای رحل و بنه خود کسی را حمل نکرده که از محمّد نیکوکارتر و وفادارتر به پیمان باشد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این شعر از ابی طالب نیست، بلکه از اشعار حسّان بن ثابت است. علیّ بن ابی طالب علیه السلام برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا گویا مقصود شما این اشعار است:
- و آن سپید چهره ای که به آبروی او از ابر طلب باران می شود همو که مایه دلخوشی و پناه بیوه زنان است .
- آن کسان از آل هاشم که مشرف به مرگ و هلاکت اند به او پناهنده میشوند. و همگی آنها در نزد او در نعمت و بخشش های فراوان به سر می برند.
- به خانه خدا سوگند شما (مشرکین و کفّار) دروغ پنداشتید، ما هرگز محمد را تنها نگذاریم
- و دست از یاری وی برنداریم، و همیشه برای حفظ او کارزار و پیکار می کنیم.
- و او را تسلیم شما نمی کنیم تا اینکه همگی در میدان نبرد در اطراف او به خاک بیفتیم، و از فرزندان و زنان خود غافل و سرگرم بمانیم.
ص: 332
ممکن و اجتماع أحدهما معه لا بد منه و ما صدر من النبی صلی الله علیه و آله یمکن أن یکون لعلمه صلی الله علیه و آله باستجابة دعائه فنبه أصحابه بذلک علیها و أما فعل غیره فللتأسی أو للتفؤل و فعله صلی الله علیه و آله أیضا یحتمل الأخیر و علی الأول یحتمل اختصاصه به صلی الله علیه و آله و لکن فی موثقة بن بکیر(1)
ما یدل علی استحبابه لغیره أیضا.
و أما وقت التحویل فذکر الأکثر أنه بعد الصلاة قبل الخطبة کما هو ظاهر خبر محمد بن خالد(2) و غیره و قال بعض الأصحاب یحوله بعد الفراغ من الخطبة و قال المفید ره و سلار و ابن البراج یحول الإمام رداءه ثلاث مرات و لعلها بعد الفراغ من الصلاة و بعد الصعود علی المنبر و بعد الفراغ من الخطبة و لعل الأولی التحویل قبل الخطبة و بعدها.
و هل یستحب للمأموم التحویل أثبته فی المبسوط و نفاه فی الخلاف و اختار فی الذکری الأول و ظاهر الأخبار الثانی و قال ابن البراج فی المهذب فإذا فرغ من الخطبة أدار رداءه فجعل ما علی یمینه علی یساره و ما علی یساره علی یمینه ثلاث مرات ثم استقبل و کبر مائة تکبیرة رافعا صوته بها و یکبر الناس معه ثم یلتفت علی یمینه و یسبح الله سبحانه مائة تسبیحة رافعا صوته بها و یسبح الناس معه کذلک ثم یلتفت علی یساره فیحمد الله مائة تحمیدة رافعا صوته بها و یفعل الناس معه ذلک ثم یقبل بوجهه إلی الناس فیستغفر الله تعالی مائة مرة رافعا صوته بها و یفعل الناس ثم یستقبل القبلة بوجهه فیدعو و یدعو الناس معه.
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَاضِی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رُشَیْدِ بْنِ خُثَیْمٍ الْهِلَالِیِّ عَنْ عَمِّهِ سَعِیدٍ عَنْ مُسْلِمٍ الْغَلَابِیِّ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ أَتَیْنَاکَ وَ مَا لَنَا بَعِیرٌ یَئِطُّ وَ لَا غَنَمٌ یَغِطُّ ثُمَّ أَنْشَأَ یَقُولُ:
أَتَیْنَاکَ یَا خَیْرَ الْبَرِیَّةِ کُلِّهَا***لِتَرْحَمَنَا مِمَّا لَقِینَا مِنَ الْأَزْلِ
ص: 331
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آری، (منظورم همین اشعار بود). در اینجا مردی از بنی کنانه برخاست و گفت:
- تو را سپاس، و سپاس از سوی همه کسانی که سپاس گویند و شکر کنند که ما به آبروی پیامبر از باران سیراب گشتیم.
- او به پیشگاه آفریننده خود خداوند دعا نمود و چشمان خود را به سوی خداوند خیره ساخت (و چشم از آسمان برنداشت).
- پس دیری نپائید مگر به اندازه پشت و رو کردن یک عبا، و با شتاب و سرعت تمام باران به سوی ما بارید.
- بارانی پر آب بسان آبی که از سر مشک فرو ریزد، و آنقدر تند که زمین را می شکافت، و خداوند بدان سبب به فریاد علیا مضر (نام قبیله ای است) رسید.
- پس همان گونه که عمویش ابو طالب گفته بود مردی بخشنده و کریم النفس بود.
- خداوند به برکت وجود او از ابرهای سنگین بارانهای تند می فرستد و البتّه این عیان است (و خودمان دیدیم) و سخن ابی طالب خبر است.
پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مرد کنانی خداوند در ازای هر بیتی که سرودی برایت خانهای در بهشت آماده بگرداند. (1)
ایضاح
جزری در حدیث طلب باران گوید: «عجلاً غیر رایث» یعنی کُند و درنگ نباشد. «راث علینا خبر فلان یریث» یعنی در دادن خبر فلانی درنگ کرد. و گوید: هر آنچه که در اطراف چیزی آن را احاطه کند، اکلیل است. و در حدیث طلب باران گوید: «اللهم حوالینا و لا علینا» گفته میشود: «رأیت الناس حوله و حوالیه» یعنی از اطراف گرد او را گرفتهاند. مقصود پیامبر این بود که: خداوندا باران را در مکانهای گیاهان نازل کن نه در مکانهای بناها و خانهها. و جوهری گوید: گفته میشود: «قعدوا حوله و حواله و حوالیه» و نگو: «حوالیه» با کسره لام. و جزری گوید: در حدیث طلب باران «فانجاب السحاب عن المدینۀ حتی صار کالاکلیل» یعنی ابرها جمع شده و قسمتی از آن بر قسمتی دیگر منقبض گشته و از شهر برطرف شد. و شرح دیگر بخشهای حدیث در باب احوال ابوطالب علیه السلام و باب استحابت دعاهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیان شد. (2)
روایت18.
فقه امام رضا علیه السلام: بدان خدا تو را رحمت کند که نماز طلبیدن باران دو رکعت بدون اذان و اقامه است که امام بیرون میرود و به سوی زمین فراخی در زیر آسمان در میآید و منبر بیرون برده میشود درحالی که مؤذنان در جلو او به راه میافتند و بعد دو رکعت نماز با مردم اقامه میکند سپس سلام داده و بر بالای منبر میرود و یک مرتبه قسمتی از عبایش را که در طرف راست است
ص: 333
أَتَیْنَاکَ وَ الْعَذْرَاءُ یَدْمَی لَبَانُهَا***وَ قَدْ شُغِلَتْ أُمُّ الْبَنِینَ عَنِ الطِّفْلِ
وَ أَلْقَی بِکَفَّیْهِ الْفَتَی اسْتِکَانَةً***مِنَ الْجُوعِ ضَعْفاً لَا یُمِرُّ وَ لَا یُحْلِی
وَ لَا شَیْ ءَ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ عِنْدَنَا***سِوَی الْحَنْظَلِ الْعَامِیِّ وَ الْعِلْهِزِ الْفَسْلِ
وَ لَیْسَ لَنَا إِلَّا إِلَیْکَ فِرَارُنَا***وَ أَیْنَ فِرَارُ النَّاسِ إِلَّا إِلَی الرُّسْلِ
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ إِنَّ هَذَا الْأَعْرَابِیَّ یَشْکُو قِلَّةَ الْمَطَرِ وَ قَحْطاً شَدِیداً ثُمَّ قَامَ یَجُرُّ رِدَاءَهُ حَتَّی صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ فَکَانَ فِیمَا حَمِدَهُ بِهِ أَنْ قَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَلَا فِی السَّمَاءِ فَکَانَ عَالِیاً وَ فِی الْأَرْضِ قَرِیباً دَانِیاً أَقْرَبَ إِلَیْنَا مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ- وَ رَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ- اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً مَرِیئاً مَرِیعاً غَدَقاً طَبَقاً عَاجِلًا غَیْرَ رَائِثٍ نَافِعاً غَیْرَ ضَارٍّ تَمْلَأُ بِهِ الضَّرْعَ وَ تُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَ تُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا- فَمَا رَدَّ یَدَهُ إِلَی نَحْرِهِ حَتَّی أَحْدَقَ السَّحَابُ بِالْمَدِینَةِ کَالْإِکْلِیلِ وَ أَلْقَتِ السَّمَاءُ بِأَرْوَاقِهَا وَ جَاءَ أَهْلُ الْبِطَاحِ یَصِیحُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْغَرَقَ الْغَرَقَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لَا عَلَیْنَا- فَانْجَابَ السَّحَابُ عَنِ السَّمَاءِ فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لِلَّهِ دَرُّ أَبِی طَالِبٍ لَوْ کَانَ حَیّاً لَقَرَّتْ عَیْنَاهُ مَنْ یُنْشِدُنَا قَوْلَهُ فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ عَسَی أَرَدْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ:
وَ مَا حَمَلَتْ مِنْ نَاقَةٍ فَوْقَ ظَهْرِهَا***أَبَرَّ وَ أَوْفَی ذِمَّةً مِنْ مُحَمَّدٍ
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ هَذَا مِنْ قَوْلِ أَبِی طَالِبٍ هَذَا مِنْ قَوْلِ حَسَّانَ بْنِ ثَابِتٍ فَقَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ کَأَنَّکَ أَرَدْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ:
وَ أَبْیَضَ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ***رَبِیعُ الْیَتَامَی عِصْمَةٌ لِلْأَرَامِلِ
تَلُوذُ بِهِ الْهُلَّاکُ مِنْ آلِ هَاشِمٍ***فَهُمْ عِنْدَهُ فِی نِعْمَةٍ وَ فَوَاضِلِ
کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ یُبْزَی مُحَمَّدٌ***وَ لَمَّا نُمَاصِعْ دُونَهُ وَ نُقَاتِلْ
وَ نُسْلِمُهُ حَتَّی نُصَرَّعَ حَوْلَهُ***وَ نَذْهَلَ عَنْ أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلِ
ص: 332
به چپ و قسمتی را که در طرف چپ است به راست برمیگرداند سپس رو به قبله کرده و با صدای بلند صد بار الله اکبر میگوید، سپس به سمت راست و چپ خود رو کرده و با صدای بلند صد بار لا اله الا الله میگوید سپس دستانش را به سوی آسمان بالا برده و دعا میکند و میگوید:
خداوندا بر محمد و آل محمد درود بفرست، خداوندا ما را از بارانی تند، فراگیر، پربار، پوشاننده، فراوان، زیبا، گسترده، پرآب، درشت دانه، پاک، مبارک، ریزان، پیوسته، فراخ، بیمشقت، نیکوسرانجام، دائمی، سیراب کننده، شتابان ، فراگیر، سیلگیر، سود بخش بی زیان، سیراب فرما، بارانی که بدان بندگان و شهرها را زنده کنی و زراعت و گیاه را بدان برویانی و آن را کفایت اکنون و آینده ما قرار دهی. خداوندا از برکات آسمانت آبی پاک بر ما نازل کن و از برکات زمینت گیاهی آبیاری شده برویان و آن را به آنچه از دامها و انسانهای بسیار خلق کردی، بنوشان. خداوندا به پیران قد خمیده و کودکان شیرخوار و چهارپایان چرنده و جوانان خاضع و فروتن ما رحم بفرما.
فرمود: و امیرالمؤمنین علیه السلام در هنگام طلب باران این دعا را میخواند و میفرمود:
ای فریاد رس و یاور بر دین و دنیای ما با رِزقی که بر ما میپراکنی، سختی بزرگی بر ما وارد شده که کسی جز نازل کنندهاش نمیتواند آن را برطرف نماید، برطرف کردن آن را بر بندگان تعجیل بفرما. بدنها در شُرُف نابودی قرار گرفتند و هرگاه بدنها هلاک شوند، دین نیز نابود و هلاک میشود، ای پاداش دهنده بندگان، و ای خداوندی که با مقادیر روزیشان امور آنها را مقدر مینمایی، میان ما و روزیت و و آنچه از کرامتت که در آن قرار گرفتیم و بدان اعتراف کردیم، حائل مشو. کسانی از مخلوقاتت که هیچ گناهی ندارند به خاطر گناهان ما گرفتار شدند، به حق کسی که او را شایسته این قرار دادی که هرگاه از تو درخواست کند دعایش را استجابت نمایی، بر ما رحم بفرما، ای مهربان آنچه در آسمان است را از ما بازمدار و نعمتهایت را بر ما بگستران و رحمتت را دوباره بر ما نازل بفرما و سایه حمایتت را بر ما بگستران و از ما بپذیر و ما را از باران سیراب بگردان و از نومیدان قرار مده و با قحطی و خشکسالی هلاک نکن و به خاطر آنچه باطل اندیشان انجام دادند مواخذه نکن و ای پروردگارم ما را از نقمت در دین و شماتت قوم کافر محافظت بفرما ای صاحب سود و یاری. به راستی اگر تو دعایمان را اجابت کنی از روی جود و کرمت و برای کامل گردانیدن نعمتهایت بر ماست و اگر دعایمان را ردّ کنی به خاطر جنایت ما بر نفس خودمان است، پس پیش از اینکه ما را بازگردانی از ما گذشت کن و از لغزش ما درگذر و ما را با برآورده کردن حاجت برگردان ای الله.
توضیح
«بلا اذان و لا اقامۀ» هیچ اختلافی در اینکه اذان و اقامه ندارد، نیست. و در الذکری گوید: اذان آن دو (رکعت) این است که سه بار بگوید: الصلاة. و جایز است با تقدیر فعل «احضروا» یا فعلی شبیه آن با نصب قرائت شود، و نیز با تقدیر مبتدا یا
ص: 334
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجَلْ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی کِنَانَةَ فَقَالَ:
لَکَ الْحَمْدُ وَ الْحَمْدُ مِمَّنْ شَکَرَ***سُقِینَا بِوَجْهِ النَّبِیِّ الْمَطَرَ
دَعَا اللَّهَ خَالِقَهُ دَعْوَةً***وَ أُشْخِصَ مِنْهُ إِلَیْهِ الْبَصَرُ
فَلَمْ یَکُ إِلَّا کَإِلْقَا الرِّدَا***وَ أَسْرَعَ حَتَّی أَتَانَا الدُّرَرُ
دُفَاقُ الْعَزَائِلِ جَمُّ الْبُعَاقِ***أَغَاثَ بِهِ اللَّهُ عُلْیَا مُضَرَ
فَکَانَ کَمَا قَالَهُ عَمُّهُ***أَبُو طَالِبٍ ذَا رُوَاءٍ أَغَرَّ
بِهِ اللَّهُ یَسْقِی صَیُّوبَ الْغَمَامِ***فَهَذَا الْعِیَانُ وَ ذَاکَ الْخَبَرُ
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا کِنَانِیُّ بَوَّأَکَ اللَّهُ بِکُلِّ بَیْتٍ قُلْتَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(1).
قال الجزری فی حدیث الاستسقاء عجلا غیر رائث أی غیر بطی ء متأخر راث علینا خبر فلان یریث إذا أبطأ و قال کل ما احتف بالشی ء من جوانبه فهو إکلیل و
قال فی حدیث الاستسقاء: اللهم حوالینا و لا علینا.
یقال رأیت الناس حوله و حوالیه أی مطیفین به من جوانبه یرید اللهم أنزل الغیث فی مواضع النبات لا فی مواضع الأبنیة و قال الجوهری یقال قعدوا حوله و حواله و حوالیه و لا تقل حوالیه بکسر اللام و قال الجزری فی حدیث الاستسقاء: فانجاب السحاب عن المدینة حتی صارت کالإکلیل.
أی تجمع و تقبض بعضه إلی بعض و انکشف عنها و قد مر شرح سائر أجزاء الخبر فی باب أحوال أبی طالب علیه السلام و باب استجابة دعوات النبی صلی الله علیه و آله (2).
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ صَلَاةَ الِاسْتِسْقَاءِ رَکْعَتَانِ بِلَا أَذَانٍ وَ لَا إِقَامَةٍ یَخْرُجُ الْإِمَامُ یَبْرُزُ إِلَی مَا تَحْتَ السَّمَاءِ وَ یُخْرَجُ الْمِنْبَرُ وَ المؤذنین [الْمُؤَذِّنُونَ] أَمَامَهُ فَیُصَلِّی بِالنَّاسِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُسَلِّمُ وَ یَصْعَدُ الْمِنْبَرَ فَیُقَلِّبُ رِدَاءَهُ الَّذِی عَلَی یَمِینِهِ عَلَی
ص: 333
خبر با رفع قرائت شود. و برخی از اهل سنت گفتهاند: میگوید: «الصلاۀ جامعۀ» نماز جماعت است، که در آن مانعی نیست و در این عبارت رفع و نصب هر دو و نصب کلمه اول و رفع دوم و برعکس جایز است. پایان نقل قول.
و فرموده ایشان «امامه» ممکن است متعلق به «اخراج المنبر» نیز باشد. در الذکری گوید: سید مرتضی رحمه الله و ابن جنید و ابن ابی عقیل گفتهاند: منبر را منتقل کرده و در مقابل امام به سوی صحراء حمل میکنند، و خدمتکار محمد بن خالد از امام صادق علیه السلام آن را روایت کرده است و ابن ادریس گوید: وجه آشکارتر در روایت این است که منبر منتقل نمیشود بلکه همچون منبر عید معمولا از گِل ساخته میشود و شاید وجه اول شایستهتر باشد با توجه به اینکه روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم منبر را برای طلبیدن باران بیرون میبرد و در روز عید آن را بیرون نمیبرد. گوید: و مستحب است که موذّنان در مقابل امام با دستان خود عصا را حمل کنند. ( بیرون ببرند).
و اما در رابطه با تسبیحات قول مشهور در میان اصحاب این است که مستحب است پس از نماز رو به قبله کرده و پیش از دو خطبه عبایش را برگرداند و با صدای بلند صد بار الله اکبر بگوید و رو به سمت راست خود به همین صورت صد بار سبحان الله بگوید و رو به سمت چپ صد بار لا اله الا الله بگوید، و رو به مردم کند و صد بار الحمد لله بگوید. مفید گوید: رو به قبله صد بار الله اکبر، رو به سمت راست سبحان الله و رو به سمت چپ الحمد الله و رو به مردم استغفر الله صد بار میگوید. و صدوق در گفتن الله اکبر و سبحان الله موافق بوده و گفتن لا اله الا الله را رو به سوی مردم و الحمد لله را رو به سمت چپ قرار داده است. و در الذکری گفتن اذکار پس از خطبه را به قول مشهور نسبت داده است و ظاهر این روایت و روایت محمد بن خالد، منطبق با نظر اول است و شهید در البیان هر دو صورت را جایز دانسته است که چندان بیاعتنا و خالی از قوت نیست.
قول مشهور این است که نمازگزاران در گفتن اذکار و بلند کردن صدا از امام تبعیت کنند نه در رو گرداندن به جهتها. از ابن جنید نقل شده که آنان در گفتن تسبیحات نه در بلند کردن صدا، از امام تبعیت میکنند و ظاهر روایتها همه این موارد را مختصّ امام میداند.
سپس اینکه از گفته اصحاب اینگونه برمیآید که خطبه در اینجا مانند (نماز) دو عید، دو خطبه است با این تفاوت که امام در این دو خطبه با طلب آمرزش و عطوفت از خداوند و نزول باران دعا میکند و نیز در قنوتها همین گونه است و با شباهت دانستن آن به نماز عید بر آن استدلال میشود. ظاهر روایتها بر بسنده نمودن به یک خطبه که شامل دعا و طلب آمرزش است، دلالت دارد، و تبعیت از گروه (علمای شیعه)محتاطانهتر است و در الذکری بدین امر آگاه کرده است و هر چند به تبع قول مشهور از آن عدول کرده
ص: 335
یَسَارِهِ وَ الَّذِی عَلَی یَسَارِهِ عَلَی یَمِینِهِ مَرَّةً وَاحِدَةً ثُمَّ یُحَوِّلُ وَجْهَهُ إِلَی الْقِبْلَةِ فَیُکَبِّرُ مِائَةَ تَکْبِیرَةٍ یَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ ثُمَّ یَلْتَفِتُ عَنْ یَمِینِهِ وَ یَسَارِهِ إِلَی النَّاسِ فَیُهَلِّلُ مِائَةَ مَرَّةٍ رَافِعاً صَوْتَهُ ثُمَّ یَرْفَعُ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ فَیَدْعُو اللَّهَ وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً مُجَلِّلًا طَبَقاً مُطْبِقاً جَلَلًا مُونِقاً رَاحِباً غَدَقاً مُغْدِقاً طَیِّباً مُبَارَکاً هَاطِلًا مُهْطِلًا مُتَهَاطِلًا رَغَداً هَنِیئاً مَرِیئاً دَائِماً رَوِیّاً سَرِیعاً عَامّاً مُسِیلًا نَافِعاً غَیْرَ ضَارٍّ تُحْیِی بِهِ الْعِبَادَ وَ الْبِلَادَ وَ تُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَ النَّبَاتَ وَ تَجْعَلُ فِیهِ بَلَاغاً لِلْحَاضِرِ مِنَّا وَ الْبَادِ اللَّهُمَّ أَنْزِلْ عَلَیْنَا مِنْ بَرَکَاتِ سَمَائِکَ مَاءً طَهُوراً وَ أَنْبِتْ لَنَا مِنْ بَرَکَاتِ أَرْضِکَ نَبَاتاً مَسْقِیّاً وَ تَسْقِیهِ مِمَّا خَلَقْتَ أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً اللَّهُمَّ ارْحَمْنَا بِالْمَشَایِخِ رُکَّعاً وَ الصِّبْیَانِ رُضَّعاً وَ الْبَهَائِمِ رُتَّعاً وَ الشُّبَّانِ خُضَّعاً- قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدْعُو عِنْدَ الِاسْتِسْقَاءِ بِهَذَا الدُّعَاءِ یَقُولُ یَا مُغِیثَنَا یَا مُعِینَنَا عَلَی دِینِنَا وَ دُنْیَانَا بِالَّذِی تَنْشُرُ عَلَیْنَا مِنَ الرِّزْقِ نَزَلَ بِنَا عَظِیمٌ لَا یَقْدِرُ عَلَی تَفْرِیجِهِ غَیْرُ مُنْزِلِهِ عَجِّلْ عَلَی الْعِبَادِ فَرَجَهُ فَقَدْ أَشْرَفَتِ الْأَبْدَانُ عَلَی الْهَلَاکِ فَإِذَا هَلَکَتِ الْأَبْدَانُ هَلَکَتِ الدِّینُ یَا دَیَّانَ الْعِبَادِ وَ مُقَدِّرَ أُمُورِهِمْ بِمَقَادِیرِ أَرْزَاقِهِمْ- لَا تَحُلْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ رِزْقِکَ وَ مَا أَصْبَحْنَا فِیهِ مِنْ کَرَامَتِکَ مُعْتَرِفِینَ بِهِ قَدْ أُصِیبَ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ مِنْ خَلْقِکَ بِذُنُوبِنَا ارْحَمْنَا بِمَنْ جَعَلْتَهُ أَهْلًا لِاسْتِجَابَةِ دُعَائِهِ حِینَ سَأَلَکَ یَا رَحِیمُ لَا تَحْبِسْ عَنَّا مَا فِی السَّمَاءِ وَ انْشُرْ عَلَیْنَا نِعَمَکَ وَ عُدْ عَلَیْنَا بِرَحْمَتِکَ وَ ابْسُطْ عَلَیْنَا کَنَفَکَ وَ عُدْ عَلَیْنَا بِقَبُولِکَ وَ اسْقِنَا الْغَیْثَ وَ لَا تَجْعَلْنَا مِنَ الْقَانِطِینَ وَ لَا تُهْلِکْنَا بِالسِّنِینَ وَ لَا تُؤَاخِذْنَا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ وَ عَافِنَا یَا رَبِّ مِنَ النَّقِمَةِ فِی الدِّینِ وَ شَمَاتَةِ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ یَا ذَا النَّفْعِ وَ النَّصْرِ إِنَّکَ إِنْ أَجَبْتَنَا فَبِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ لِإِتْمَامِ مَا بِنَا مِنْ نَعْمَائِکَ وَ إِنْ تَرْدُدْنَا فَبِجِنَایَتِنَا عَلَی أَنْفُسِنَا فَاعْفُ عَنَّا قَبْلَ أَنْ تَصْرِفَنَا وَ أَقِلْنَا وَ اقْلِبْنَا بِإِنْجَاحِ الْحَاجَةِ یَا اللَّهُ.
بلا أذان و لا إقامة لا خلاف فیه و قال فی الذکری أذانهما أن یقول الصلاة ثلاثا و یجوز النصب بإضمار احضروا و شبهه و الرفع بإضمار مبتدأ أو
ص: 334
آنجا که گوید: به ظاهر یک خطبه، کافی نیست بلکه دو خطبه میخوانَد تا با نماز عید برابر شود.
و میگویم: برابری و مشابهت در نماز مستلزم مساوی بودن در کیفیت خطبه نیست زیرا خطبه از نماز خارج است و جزء آن نمیباشد.
در برخی روایتها نشستن در هنگام طلبیدن باران وارد شده است و شاید حمل بر دعاهای پس از خطبه باشد و احتیاط در ایستادن برای خطبهی آن است زیرا نشستن در خطبه از بدعتهای معاویه لعنه الله است.
«الجلل» با حرف متحرک به معنای کار بزرگ است. «راحباً» یعنی گسترده، و در برخی نسخهها «واجباً» به معنای لازم آمده است و در برخی «واصبا» به معنای دائمی، ذکر شده که آن آشکارتر است. و گفته میشود: «عیشۀ رغد» با فتحه و و «رغد» با حروف متحرک یعنی گسترده و مبارک. «نباتاً مسقیّاً» با تشدید با صیغه اسم مفعول است و در برخی نسخهها «مسبغاً» با صیغه اسم مفعول از «اسباغ» به معنای کامل کردن، ذکر شده است. «کنفک» یعنی محافظت و نگاهداریت. و در برخی نسخهها «رزقک» آمده است که آن آشکارتر است.
روایت19.
مکارم الاخلاق: در رعد و صاعقهها فرمود: چون صوت رعد را شنیدی و صاعقه را دیدی بگو: خداوندا ما را به غضب خودت مکُش و به عذابت هلاک مکن و پیش از آن،از ما درگذر.
و در هنگام باران: چون باران آید بگو: (خدایا) باران گوارا (بباران) .
از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: وقت وزش باد بسیار تکبیر گوی و بگو: خداوندا من خیر و برکت بادها و آنچه را که به وسیله آنها به حرکت آید از تو مسألت مینمایم و از شرّ آنها به تو پناه میبرم، خداوندا این بادها را بر ما رحمت و بر کافران عذاب قرار ده و بر پیامبر و آل او درود فرست. (1)
روایت20.
اعلام الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: خدای متعال هنگامی که بندگانش گناه را ادامه می دهند آنها را مبتلا می فرماید به کمی میوه هایشان و برکات را از آنها بازمی دارد و معادن خیر را از آنها منع می کند برای این که توبه کنندگان توبه کنند و گناه کاران از گناه باز ایستند و آنها که خدا را از یاد برده اند متذکر گردند و اهل هوا و هوس خود را منع کنند
ص: 336
خبر و قال بعض العامة یقول الصلاة جامعة و لا مانع منه و یجوز فیه رفعهما و نصبهما و نصب الأول و رفع الثانی و بالعکس انتهی.
و قوله أمامه یحتمل تعلقه بإخراج المنبر أیضا قال فی الذکری قال السید المرتضی ره و ابن الجنید و ابن أبی عقیل ینقل المنبر فیحمل بین یدی الإمام إلی الصحراء و قد رواه مولی محمد بن خالد(1)
عن الصادق علیه السلام و قال ابن إدریس الأظهر فی الروایة أنه لا ینقل بل یکون کمنبر العید معمولا من طین و لعل الأول أولی لما
روی أن النبی صلی الله علیه و آله: أخرج المنبر فی الاستسقاء.
و لم یخرجه فی العید قال و یستحب أن یخرج المؤذنون بین یدی الإمام بأیدیهم العنز.
و أما التسبیحات فالمشهور بین الأصحاب أنه یستحب أن یستقبل القبلة بعد الصلاة و التحویل قبل الخطبتین و یکبر الله مائة مرة رافعا بها صوته و یسبح مائة عن یمینه کذا و یهلل مائة عن یساره و یستقبل الناس و یحمد الله مائة مرة و قال المفید یکبر إلی القبلة مائة و إلی الیمین مسبحا و إلی الیسار حامدا و یستقبل الناس مستغفرا مائة مائة و الصدوق وافق فی التکبیر و التسبیح و جعل التهلیل مستقبلا للناس و التحمید إلی الیسار و نسب فی الذکری القول بأن الأذکار بعد الخطبة إلی المشهور و ظاهر هذه الروایة و روایة محمد بن خالد الأول و جوز الشهید فی البیان الأمرین و لا یخلو من قوة.
و المشهور متابعة المأمومین للإمام بالأذکار و فی رفع الصوت لا فی التحول إلی الجهات و عن ابن الجنید أنهم یتابعون فی التسبیح لا فی رفع الصوت و ظاهر الأخبار اختصاص الجمیع بالإمام.
ثم ظاهر الأصحاب أن الخطبة هنا کالعیدین خطبتان إلا أن فیهما یدعو بالمغفرة و الاستعطاف و نزول المطر و کذا فی القنوتات و استدل علیه بالتشبیه بصلاة العید و ظاهر الأخبار الاکتفاء بخطبة واحدة مشتملة علی الدعاء و الاستغفار و متابعة القوم أحوط و قد تنبه لذلک فی الذکری و إن کان عدل عنه تبعا للمشهور
ص: 335
و باز ایستند. و به تحقیق خدای متعال استغفار را سبب رزق و موجب رحمت خلق قرار داده پس خدای سبحان می فرماید: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَل لَّکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَل لَّکُمْ أَنْهَارًا» (1) { از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است. [تا] بر شما از آسمان بارانِ پی در پی فرستد. و شما را به اموال و پسران، یاری کند، و برایتان باغها قرار دهد و نهرها برای شما پدید آورد.}
پس خدا رحمت کند کسی را که توبه خود را پیش اندازد، و برای لغزشهای خود طلب بخشش کند، و اشتباهش را به یاد آورد و از مرگش بترسد زیرا که اجل و وقت مرگش بر او پوشیده است و آرزوهای او با او خدعه و مکر می کند. و شیطان بر او گماشته شده است، گناهان را در نظر او زینت می دهد تا انجام دهد و توبه را برایش از آرزوها قرار میدهد تا آن را به عقب اندازد، تا این که ناگهان مرگش بر او هجوم آورد و او در غفلتبارترین حالت ممکن باشد. پس چه بسیار حسرت هست بر غافلی که عمرش حجتی بر علیه او گردد و زندگی او باعث شقاوتش گردد .
از خداوند منزه خواستاریم که ما و شما را از کسانی قرار دهد که نعمتها او را مغرور و سرمست نکند و از کسانی قرار ندهد که بعد از مرگ به پشیمانی و نقمت و عذاب دچار نشود.
توضیح
«قدّم توبته» یعنی توبهاش را بر مرگش یا بر زمان احتضارش پیشاندازد. «و یمنیه التوبۀ» یعنی توبه را از آرزوهایش قرار میدهد و (باخود) میگوید: توبه خواهی کرد، و «التسویف» به این صورت است که با خود بگوید: به زودی انجام میدهم و بیشتر برای وعدهای استعمال میشود که انجام نمیگیرد و بدان وفا نمیشود. «أغفل» منصوب بنا بر حال بودن است. «فیا لها حسرۀ» ضمیر «ها» مبهم بوده و «حسرۀ» تمییز برای آن است و گفته شده: لام برای استغاثه است، یعنی چه بسیار حسرت بر غافلان. و گفته شده لام برای جرّ است زیرا بر ضمیر وارد شده است و منادی محذوف است که در تقدیر «یا قوم ادعوکم لها لتقضوا التعجّب من هذه الحسرۀ» یعنی شما را بدان فرا میخوانم تا از ین حسرت تعجب کنید. و «أن» با حذف حرف جرّ در موضع نصب است گویی گفته شده: چرا حسرت بر آنان وارد میشود؟ پس گوید: زیرا عمرهای آنان در روز قیامت حجتی بر آنها است. «البطر» یعنی سرکشی و سرمستی در هنگام نعمتها.
روایت21.
مشکاۀ الانوار(2):
به نقل از محاسن برقی از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پنج چیز است که اگر گرفتار آنها شدید باید به خدا پناه ببرید. آن گاه فرمود: هرگز در میان مردمی، زشتکاری به طور آشکار پدید نیامد جز اینکه طاعون و بیماریهای بی سابقه در میانشان شایع گردید، و هرگز از پیمانه و وزن نکاستند جز اینکه به خشکسالی و سختی زندگی و ظلم پادشاهان مبتلا شدند، و هرگز از دادن زکات خودداری نکردند جز اینکه از باران آسمان محروم گشتند که اگر چهار پایان نبودند هرگز باران برای آنان نمی بارید، و هرگز پیمان خدا و رسول را نشکستند جز اینکه خداوند دشمنانشان را بر آنان چیره ساخت تا آنجا که بخشی از اموالشان را از آنان گرفتند،
ص: 337
حیث قال الظاهر أن الخطبة الواحدة غیر کافیة بل یخطب اثنتین تسویة بینها و بین صلاة العید.
و أقول التسویة و التشبیه فی الصلاة لا یستلزم المساواة فی کیفیة الخطبة لأنها خارجة عن الصلاة.
و قد ورد فی بعض الأخبار الجلوس عند الاستسقاء و لعله محمول علی الأدعیة بعد الخطبة و الاحتیاط بالقیام فیها للخطبة إذ الجلوس فیها من بدع معاویة لعنه الله.
و الجلل بالتحریک الأمر العظیم راحبا أی واسعا و فی بعض النسخ واجبا أی لازما و فی بعضها واصبا أی دائما و هو أظهر و یقال عیشة رغد بالفتح و رغد بالتحریک أی واسعة طیبة نباتا مسقیا بالتشدید علی بناء المفعول و فی بعض النسخ مسبغا علی المفعول أیضا من الإسباغ بمعنی الإکمال کنفک أی حفظک و حیاطتک و فی بعض النسخ رزقک و هو أظهر.
الْمَکَارِمُ، فِی الرَّعْدِ وَ الصَّوَاعِقِ قَالَ: إِذَا سَمِعْتَ صَوْتَ الرَّعْدِ وَ رَأَیْتَ الصَّوَاعِقَ فَقُلِ- اللَّهُمَّ لَا تَقْتُلْنَا بِغَضَبِکَ وَ لَا تُهْلِکْنَا بِعَذَابِکَ وَ عَافِنَا قَبْلَ ذَلِکَ- وَ فِی الْمَطَرِ إِذَا أَمْطَرَتِ السَّمَاءُ فَقُلْ صَبّاً هَنِیئاً.
عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا هَبَّتِ الرِّیَاحُ فَأَکْثِرْ مِنَ التَّکْبِیرِ وَ قُلِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ مَا هَاجَتْ بِهِ الرِّیَاحُ وَ خَیْرَ مَا فِیهَا وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهَا وَ شَرِّ مَا فِیهَا اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا عَلَیْنَا رَحْمَةً وَ عَلَی الْکَافِرِینَ عَذَاباً وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (1).
أَعْلَامُ الدِّینِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَبْتَلِی عِبَادَهُ عِنْدَ ظُهُورِ الْأَعْمَالِ السَّیِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَرَاتِ وَ حَبْسِ الْبَرَکَاتِ وَ إِغْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَیْرَاتِ لِیَتُوبَ تَائِبٌ وَ یُقْلِعَ مُقْلِعٌ وَ یَتَذَکَّرَ مُتَذَکِّرٌ وَ یَزْدَجِرَ
ص: 336
و هرگز بر خلاف حکم خدا داوری نکردند جز اینکه خداوند در میانشان درگیری پدید آورد.
روایت22.
قرب الاسناد: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به باران و ماه نو ماه اشاره نکنید زیرا خداوند این کار را ناپسند میداند. (1)
توضیح
شاید مقصود اشاره به صورت تعجب و اظهار شگفتی است چناچه گفته شود: عجب خوب ماه نوی است! یا عجب باران پرباری است! زیرا در موقع باران و دیدن هلال ماه سزاوار است به ذکر و دعا پرداخت. یا مقصود اشاره و رو کردن بدانها در هنگام دعا باشد، که درست نیست، بلکه شایسته است رو به قبله کرده و دعا کند. و در این باره سخن گفته شد.
روایت23.
معانی الاخبار: محمد بن حمران از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: سه چیز از کردار جاهلیت است: افتخار به دودمان، بدگویی و افترا در حسب، و باران طلبیدن با انواء (نجوم آسمان).(2)
توضیح
در الذکری گوید: نسبت دادن بارانها به انواء به این معنی که تاثیرگذار باشند یا مدخلی در تاثیر دارند، جایز نیست زیرا دلیل و برهان قاطع وجود دارد مبنی بر اینکه باریدن باران به وسیله خداوند انجام میشود و اجماع علماء بر آن تحقق یافته است و به این دلیل که ستارگان در موارد بسیاری متفاوت بوده و پس و پیش میافتدند.
و اگر غیرمعتقدی بگوید: به خاطر فلان ستاره باران بر ما بارید، شیخ گوید: این سخن جایز نیست زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روایت زید بن خالد جهمی از آن نهی فرموده است. روای گوید: پس از آن بارش شبانه در حدیبیه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز صبح را برای ما اقامه کرد و آنگاه که مردم برمیگشتند فرمود: آیا میدانید پروردگارتان چه گفت؟ عرض کردند: خدا و پیامبرش آگاهتر اند. فرمود: پروردگار فرمود: برخی از بندگانم به من ایمان دارند و به ستارگان کافر هستند و برخی دیگر به من کافرند و به ستارگان ایمان دارند. پس هر کس بگوید: باریدن باران بر ما به خاطر بخشش و رحمت خداست، به من ایمان دارد و به ستارگان کافر است و هرکس بگوید: بارش بر ما به خاطر فلان ستاره و فلان ستاره است، به من کافر است
ص: 338
مُزْدَجَرٌ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی الِاسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الْأَرْزَاقِ وَ رَحْمَةِ الْخَلْقِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ- اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً- یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً- وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً فَرَحِمَ اللَّهُ عَبْداً قَدَّمَ تَوْبَتَهُ وَ اسْتَقَالَ عَثْرَتَهُ وَ ذَکَرَ خَطِیئَتَهُ وَ حَذِرَ مَنِیَّتَهُ فَإِنَّ أَجَلَهُ مَسْتُورٌ عَنْهُ وَ أَمَلَهُ خَادِعٌ لَهُ وَ الشَّیْطَانُ مُوَکَّلٌ بِهِ یُزَیِّنُ لَهُ الْمَعْصِیَةَ لِیَرْکَبَهَا وَ یُمَنِّیهِ التَّوْبَةَ لِیُسَوِّفَهَا حَتَّی تَهْجُمَ عَلَیْهِ مَنِیَّتُهُ أَغْفَلَ مَا یَکُونُ عَنْهَا فَیَا لَهَا حَسْرَةً عَلَی ذِی غَفْلَةٍ أَنْ یَکُونَ عُمُرُهُ عَلَیْهِ حُجَّةً وَ أَنْ تُؤَدِّیَهُ أَیَّامُهُ إِلَی شَقْوَةٍ نَسْأَلُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْ یَجْعَلَنَا وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ لَا تُبْطِرُهُ نِعْمَةٌ وَ لَا تَحُلُّ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَدَامَةٌ وَ لَا نَقِمَةٌ.
قدم توبته أی علی موته أو علی وقت سیحضر و یمنیه التوبة أی یجعلها فی أمانیه و یقول ستفعلها و التسویف أن یقول فی نفسه سوف أفعل و أکثر ما یستعمل فی الوعد الذی لا إنجاز له أغفل منصوب علی الحالیة فیا لها حسرة الضمیر مبهم و حسرة تمییز له و اللام قیل للاستغاثة أی یا للحسرة علی الغافلین ما أکثرک و قیل بل لام الجر فتحت لدخولها علی الضمیر و المنادی محذوف تقدیره یا قوم أدعوکم لها لتقضوا التعجب من هذه الحسرة و أن فی موضع النصب بحذف الجار کأنه قیل لما ذا تقع الحسرة علیهم فقال علی کون أعمارهم حجة علیهم یوم القیامة و البطر الطغیان عند النعمة.
مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ(1)، نَقْلًا مِنْ مَحَاسِنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَمْسُ خِصَالٍ إِنْ أَدْرَکْتُمُوهَا فَتَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ لَمْ تَظْهَرِ الْفَاحِشَةُ فِی قَوْمٍ قَطُّ حَتَّی یُعْلِنُوا بِهَا إِلَّا ظَهَرَ فِیهِمُ الطَّاعُونُ وَ الْأَوْجَاعُ الَّتِی لَمْ تَکُنْ فِی أَسْلَافِهِمُ الَّذِینَ مَضَوْا وَ لَمْ یَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَ الْمِیزَانَ إِلَّا أُخِذُوا بِالسِّنِینَ وَ شِدَّةِ الْمَئُونَةِ وَ جَوْرِ السُّلْطَانِ وَ لَمْ یُمْنَعِ الزَّکَاةُ إِلَّا مُنِعَ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ فَلَوْ لَا الْبَهَائِمُ لَمْ یُمْطَرُوا وَ لَمْ یَنْقُضُوا عَهْدَ اللَّهِ وَ عَهْدَ رَسُولِهِ إِلَّا سَلَّطَ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ فَأَخَذُوا بَعْضَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ
ص: 337
و به ستارگان ایمان دارد.
و این حدیث بر اعتقاد به موثر بودن ستارگان که پیشتر ذکر کردیم حمل میشود و «نوء» به معنای غروب ستارهای در مغرب و طلوع رقیب آن در مشرق است و از این باب است این روایت:الأنواء(با ستاره فال زدن) مربوط به دوره جاهلیت است، ابوعبید گوید: انواء بیست و هشت ستاره که محل طلوع آنها در دوره سال از چهار فصل زمستان و تابستان و بهار و پائیز معروف میباشد و در هر سیزده سال یکی در باختر فرود آید و دیگری در همان لحظه در برابرش در خاور طلوع میکند و پایان تمامی این بیست و هشت ستاره با پایان و گردش سال یکی است و عربها در زمان جاهلیت میگفتند: چون ستارهای از آنها غروب میکند و دیگری طلوع میکند ناگزیر بارانی میآید و هر بارانی را وابسته به ستارهای میدانستند که در آن هنگام غروب کرده و میگفتند: باریدن باران بر ما به خاطر فلان ستاره است و نامیدن آن به نوء از آن جهت است که چون به فرو رفتن یکی در مغرب، دیگری در مشرق پدیدار میگردد «ناء ینوء نوءً» یعنی برای روبه رو شدن و مبارزه برخاست، پس ستاره بدان نامیده شده و گوید: گاهی نوء به معنای فروافتادن و سقوط است. اما اگر بگوید «باران ما به خاطر فلان ستاره است» و مقصودش از آن «فیه» یعنی در زمان آن ستاره باشد، و در حقیقت باران از فعل پروردگار متعال است، گفته شده این سخن ناپسند و مکروه نیست زیرا صحابه پیامبر در مصلّی باران طلبیدند سپس گفته شد: از ستاره ثریا چقدر مانده است؟ پس گوید: علماء بر این باوند که ستاره ثریا هفت بار پس از وقتش در افق پدیدار میشود و به محض اینکه هفت بار سپری شود بر مردم باران میبارد و کسی این مطلب را انکار نکرده است .
روایت24.
المقنعه شیخ مفید و مهذب: در طلبیدن باران پس از نماز و خطبه و تسبیحات گوید: سپس رو به قبله نمود و دعا کرد و مردم با او دعا کردند. پس فرمود:
خداوندا ای پروردگار پروردگاران، و ای آزاد کننده بردگان و ای پدیدآورنده ابرها و ای نازل کننده قطرههای باران از آسمان، و ای زنده کننده زمین پس از مرگ آن، و ای شکافنده دانه و هسته، و ای بیرون آورنده زراعت و گیاه، و ای زنده کننده مردگان، و ای گردآورنده هر پراکنده، خداوندا بارانی تند و پربارش و فراگیر و بیمشقت و نیکو سرانجام بر ما بفرست که زراعت را بدان برویانی و با آن شیر را از پستانها رها سازی و زمین را پس از مرگ زنده بگردانی و آن را از آنچه خلق کردی از دامها و انسانهای بسیار بنوشانی.
روایت25.
بلد امین (1)
جنۀ الامان: بهترین قنوت در نماز طلبیدن باران دعایی است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که به این صورت است: «از خداوندی که معبودی جز او نیست و زنده و پابرجا و برپا دارنده همه مخلوقات [و رحمت گستر و مهربان،]
ص: 339
وَ لَمْ یَحْکُمُوا بِغَیْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَّا جَعَلَ بَأْسَهُمْ بَیْنَهُمْ.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تُشِیرُوا إِلَی الْمَطَرِ وَ لَا إِلَی الْهِلَالِ فَإِنَّ اللَّهَ یَکْرَهُ ذَلِکَ (1).
یحتمل أن یکون المراد الإشارة علی وجه التعجب کما یقال ما أحسن هذا الهلال و ما أغزر هذا المطر فإنه ینبغی أن یشتغل عندهما بالذکر و الدعاء أو المراد الإشارة و التوجه إلیهما حالة الدعاء بل ینبغی أن یستقبل القبلة و یدعو و قد مر الکلام فیه.
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثَةٌ مِنْ عَمَلِ الْجَاهِلِیَّةِ الْفَخْرُ بِالْأَنْسَابِ وَ الطَّعْنُ بِالْأَحْسَابِ وَ الِاسْتِسْقَاءُ بِالْأَنْوَاءِ(2).
قال فی الذکری لا یجوز نسبة الأمطار إلی الأنواء بمعنی أنها مؤثرة أو أن لها مدخلا فی التأثیر لقیام البرهان علی أن ذلک من فعل الله تعالی و تحقق الإجماع علیه و لأنها تختلف کثیرا و تتقدم و تتأخر.
و لو قال غیر معتقد مطرنا بنوء کذا قال الشیخ لا یجوز لنهی النبی صلی الله علیه و آله عن ذلک فِی رِوَایَةِ زَیْدِ بْنِ خَالِدٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ: صَلَّی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الصُّبْحِ بِالْحُدَیْبِیَةِ فِی أَثَرِ سَمَاءٍ کَانَتْ مِنَ اللَّیْلِ فَلَمَّا انْصَرَفَ اسْتَقْبَلَ النَّاسَ فَقَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا ذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ قَالَ أَصْبَحَ مِنْ عِبَادِی مُؤْمِنٌ بِی وَ کَافِرٌ بِالْکَوْکَبِ وَ کَافِرٌ بِی وَ مُؤْمِنٌ بِالْکَوْکَبِ مَنْ قَالَ مُطِرْنَا بِفَضْلِ اللَّهِ وَ رَحْمَتِهِ فَذَلِکَ مُؤْمِنٌ بِی وَ کَافِرٌ بِالْکَوْکَبِ وَ أَمَّا مَنْ قَالَ مُطِرْنَا بِنَوْءِ کَذَا وَ کَذَا فَذَاکَ کَافِرٌ بِی
ص: 338
و صاحب عظمت و بزرگواری است طلب آمرزش می نمایم، و از او درخواست می نمایم که همانند پذیرش توبه بنده خاضع فقیر درمانده بیچاره ذلیل فروتن و پناه آورده ای که هیچ سود و زیان و مرگ و زندگانی و محشور شدن در روز قیامت را برای خود قادر نیست، توبه ام را بپذیرد. خداوندا ای آزاد کننده بردگان و ای پروردگار پروردگاران و ای پدیدآورنده ابرها و ای نازل کننده قطرات باران از آسمان به زمین پس از مرگ آن، و ای شکافنده دانه و هسته و بیرون آورنده گیاه، و گردآورنده هر پراکنده، بر محمد و آل محمد درود بفرست و بر ما بارانی تند و پربارش و فراگیر و بیمشقت و نیکو سرانجام بفرست که زراعت را بدان برویانی و با آن شیر را از پستانها رها سازی و زمین را پس از مرگ زنده بگردانی و آن را از آنچه خلق کردی از دامها و انسانهای بسیار بنوشانی. خداوندا بندگان و چهارپایانت را سیراب بگردان و رحمتت را بگستران و سرزمینهای مرده و پژمردهات را زنده بگردان. (1)
روایت26.
بلد امین: گوید: مستحب است که با آرامش و با خشوع درحالی که لباسهای کهنه و پاکیزه نه لباسهای خوشبو و معطر بر تن کرده بیرون رود. سپس گوید: «متبذلاً» یعنی بِذله بپوشد و آن لباسهای کهنه و کار است نه لباسهای مهمانی و حفظ آبرو و زینتی. زیرا آن روز، روز فروتنی و زبونی است نه روز شادی و زینت. پس به همین خاطر خود را با عطر خوشبو نمیکند بلکه خود را از بوهای نامطبوعی که افراد مجاورش را آزار میدهد و او را از رو آوردن خاشعانه و توجه به سوی خداوند بازمیدارد، پاکیزه میگرداند. (2)
میگویم
تخصیصِ دلیل های عامی که برای خوش بو کردن و آراستن برای نماز وارد شده است با این توجیهات مشکل است .
ص: 340
وَ مُؤْمِنٌ بِالْکَوْکَبِ.
و هو محمول علی ما قدمناه من اعتقاد مدخلیته فی التأثیر و النوء سقوط کوکب فی المغرب و طلوع رقیبه من المشرق و منه الخبر من أمر الجاهلیة الأنواء قال أبو عبید هی ثمانیة و عشرون نجما معروفة المطالع فی أزمنة السنة یسقط فی کل ثلاث عشرة لیلة نجم فی المغرب و یطلع آخر یقابله من ساعته و انقضاء هذه الثمانیة و العشرین مع انقضاء السنة فکانت العرب فی الجاهلیة إذا سقط منها نجم و طلع آخر قالوا لا بد من أن یکون عند ذلک مطر فینسبون کل غیث یکون عند ذلک إلی النجم فیقولون مطرنا بنوء کذا و إنما سمی نوءا لأنه إذا سقط الساقط منها بالمغرب ناء الطالع بالمشرق ینوء نوءا أی نهض فسمی النجم به قال و قد یکون النوء السقوط أما لو قال مطرنا بنوء کذا و أراد به فیه أی فی وقته و أنه من فعل الله تعالی فقد قیل لا یکره لأنه ورد أن الصحابة استسقوا بالمصلی ثم قیل کم بقی من نوء الثریا فقال إن العلماء بها یزعمون أنها تعترض فی الأفق سبعا بعد وقوعها فما مضت السبع حتی غیث الناس و لم ینکر أحد ذلک.
الْمُقْنِعَةُ، لِلْمُفِیدِ وَ الْمُهَذَّبُ، لِابْنِ الْبَرَّاجِ: قَالَ فِی الِاسْتِسْقَاءِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ الْخُطْبَةِ وَ التَّسْبِیحَاتِ ثُمَّ حَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَی الْقِبْلَةِ فَدَعَا وَ دَعَا النَّاسُ مَعَهُ فَقَالَ- اللَّهُمَّ رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ مُعْتِقَ الرِّقَابِ وَ مُنْشِئَ السَّحَابِ وَ مُنْزِلَ الْقَطْرِ مِنَ السَّمَاءِ وَ مُحْیِیَ الْأَرْضِ بَعْدَ مَوْتِهَا یَا فَالِقَ الْحَبِّ وَ النَّوَی وَ یَا مُخْرِجَ الزَّرْعِ وَ النَّبَاتِ وَ مُحْیِیَ الْأَمْوَاتِ وَ جَامِعَ الشَّتَاتِ اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً غَدَقاً مُغْدِقاً هَنِیئاً مَرِیئاً تُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَ تُدِرُّ بِهِ الضَّرْعَ وَ تُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ تَسْقِی بِهِ مِمَّا خَلَقْتَ أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً.
الْبَلَدُ الْأَمِینُ (1)، وَ جُنَّةُ الْأَمَانِ،: أَفْضَلُ الْقُنُوتِ فِی صَلَاةِ الِاسْتِسْقَاءِ مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ- أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الرَّحْمَنُ
ص: 339
باب دوم : نماز حاجت و برطرف کردن امراض و بیماریها در دیگر اوقات
آیات
- وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ. (1)
{از شکیبایی و نماز یاری بجوئید.}
تفسیر
طبرسی رحمه الله گوید: از ائمه ما علیهم السلام روایت شده که مقصود از صبر، روزه است و هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از چیزی محزون و غمگین میشد از نماز و روزه یاری میگرفت و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: چون کسی از شما به اندوهی از اندوه های دنیا گرفتار شود، چه چیزی او را از این که وضو گیرد و به مسجد درآید و دو رکعت نماز بگزارد و در آن به سوی خدا دعا کند باز می دارد؟ مگر نشنیده ای که خداوند متعال می فرماید: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ». (2)
میگویم
و احادیث در این رابطه بسیار است که برخی از آنها بیان خواهد شد.
روایات
روایت1.
مجالس صدوق: مفضّل از امام صادق علیه السلام روایت میکند که فرمود: چون بنده ای نیمه شب برابر پروردگار جل جلاله بپاخیزد و چهار رکعت نماز در دل شب تار بخواند و پس از آن سجده شکر کند و صد بار ما شاء اللَّه گوید خدا از فرازش او را ندا دهد بنده ام تا چند گوئی ما شاء اللَّه منم پروردگار تو مشیّت با من است برآمدن حاجت تو را خواسته ام هر چه خواهی از من درخواست کن. (3)
روایت2.
قرب الاسناد: مسعده گوید: از امام صادق
ص: 341
الرَّحِیمُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیَّ تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیلٍ خَاضِعٍ فَقِیرٍ بِائِسٍ مِسْکِینٍ مُسْتَکِینٍ- لَا یَمْلِکُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیَاةً وَ لَا نُشُوراً اللَّهُمَّ مُعْتِقَ الرِّقَابِ وَ رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ مُنْشِئَ السَّحَابِ وَ مُنْزِلَ الْقَطْرِ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ بَعْدَ مَوْتِهَا فَالِقَ الْحَبِّ وَ النَّوَی وَ مُخْرِجَ النَّبَاتِ وَ جَامِعَ الشَّتَاتِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً غَدَقاً مُغْدِقاً هَنِیئاً مَرِیئاً تُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَ تُدِرُّ بِهِ الضَّرْعَ وَ تُحْیِی بِهِ مِمَّا خَلَقْتَ أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً اللَّهُمَّ اسْقِ عِبَادَکَ وَ بَهَائِمَکَ وَ انْشُرْ رَحْمَتَکَ وَ أَحْیِ بِلَادَکَ الْمَیْتَةَ(1).
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، قَالَ: یُسْتَحَبُّ الْخُرُوجُ بِسَکِینَةٍ خَاشِعاً مُتَبَذِّلًا مُتَنَظِّفاً لَا مُتَطَیِّباً ثُمَّ قَالَ مُتَبَذِّلًا أَیْ لَابِسَ الْبِذْلَةِ وَ هِیَ مَا یُمْتَهَنُ مِنَ الثِّیَابِ دُونَ ثِیَابِ الصَّوْنِ وَ التَّجَمُّلِ لِأَنَّهُ یَوْمُ خُشُوعٍ وَ اسْتِکَانَةٍ لَا یَوْمُ سُرُورٍ وَ زِینَةٍ فَلِهَذَا لَا یَتَطَیَّبُ بَلْ یَتَنَظَّفُ مِنَ الرَّوَائِحِ الْکَرِیهَةِ الَّتِی تُؤْذِی مُجَاوِرَهُ وَ تَمْنَعُهُ مِنَ الْإِقْبَالِ عَلَی الْخُشُوعِ وَ التَّوَجُّهِ إِلَیْهِ تَعَالَی (2).
تخصیص ما مر من عمومات التطیب و التجمل للصلاة بهذه الوجوه مشکل.
ص: 340
علیه السلام شنیدم که بر یکی از تاجران اهل کوفه که به دنبال روزی بود، املا میکرد و به او فرمود: هر وقت خواستی دو رکعت نماز بگذار و چون تشهد نماز را به پایان بردی میگویی: «به توان و نیروی خداوند رو میکنم نه به توان و نیروی خودم، بلکه با توان و نیروی تو ای پروردگارم، از هر توان و نیروئی برائت میجویم جز آنچه که مرا بدان نیرومند گرداندی. خداوندا از تو برکت امروز را خواستارم و برکت اهل این روز را خواستارم و از تو میخواهم از فضل و بخششت روزی گسترده و حلال و پاک و پاکیزه و مبارک به من ارزانی فرمائی که با توان و نیروی خود در عافیت و تندرستی به سوی من روان سازی درحالی که من در زندگی آسوده و تندرست باشم». و سه بار آن را میگوید. (1)
روایت3.
الخصال: جابر جعفی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر گاه زن حاجتی به سوی خدا داشته باشد بر بام خانه خود رفته و دو رکعت نماز بخواند و سرش را به سوی آسمان برهنه کند؛ زیرا که چون چنین کند خداوند دعای او را پذیرفته و او را ناامید نمی کند. (2)
روایت4.
عیون الاخبار: عبد اللَّه بن صالح از یکی از نزدیکان فضل بن ربیع نقل می کند که فضل به او چنین گفته بود: شبی با یکی از کنیزانم در بستر بودم، نیمه های شب بود که صدای در خانه را شنیدم، این صدا مرا به وحشت انداخت. کنیز گفت: شاید در اثر باد این صدا ایجاد شده باشد. اندک زمانی نگذشته بود که دیدم در اتاقی که در آن بودم باز شد و «مسرور الکبیر» (غلام هارون) وارد شد، به من گفت: أمیر تو را خوانده است و بر من سلام هم نکرد. لذا از خود، ناامید شدم و با خود گفتم: این «مسرور» است که این طور سرزده و بدون اجازه و بدون سلام بر من وارد شده است، حتما هارون خیال قتل مرا دارد، من در آن حال جنب بودم و حتّی جرأت نکردم از او بخواهم تا برای غسل به من مهلت دهد. کنیزک وقتی حیرت و دستپاچگی و درماندگی مرا دید گفت: به خدا توکّل کن و برخیز.
من برخاستم، لباس پوشیدم و همراه او خارج شدم تا به منزل هارون رسیدیم. أمیر المؤمنین (هارون) در رختخوابش بود، سلام کردم، جوابم را داد، خود را بر زمین انداختم، هارون گفت: ترسیدی؟ گفتم: بله، یا أمیر المؤمنین. سپس مدّتی مرا به حال خود گذاشت تا آرام شدم، آنگاه گفت: به زندان ما برو و موسی بن جعفر
ص: 342
البقرة: وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ(1).
قال الطبرسی رحمه الله روی عن أئمتنا علیهم السلام أن المراد بالصبر الصوم و کان النبی صلی الله علیه و آله إذا حزنه أمر استعان بالصلاة و الصوم
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ فَیَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ(2).
و الأخبار فی ذلک کثیرة سیأتی بعضها.
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا قَامَ الْعَبْدُ نِصْفَ اللَّیْلِ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَصَلَّی لَهُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةَ الشُّکْرِ بَعْدَ فَرَاغِهِ فَقَالَ مَا شَاءَ اللَّهُ مَا شَاءَ اللَّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ نَادَاهُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مِنْ فَوْقِهِ عَبْدِی إِلَی کَمْ تَقُولُ مَا شَاءَ اللَّهُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنَا رَبُّکَ وَ إِلَیَّ الْمَشِیَّةُ وَ قَدْ شِئْتُ قَضَاءَ حَاجَتِکَ فَسَلْنِی مَا شِئْتَ (3).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَراً
ص: 341
بن محمّد را آزاد کن و سی هزار درهم به او بده و پنج خلعت بر او بپوشان (یا به او بده) و نیز سه مرکّب در اختیارش بگذار و به او بگو مخیّر هستی که نزد خلیفه بمانی و یا به هر شهری که مایلی بروی.
گفتم: یا أمیر المؤمنین! دستور میدهی موسی بن جعفر(علیه السلام) آزاد شود؟! گفت: بله، سه مرتبه سؤالم را تکرار کردم و جواب داد: بله، وای بر تو، مگر می خواهی عهدشکنی کنم؟ گفتم:یا امیرالمومنین کدام عهد؟ عهد چیست؟ گفت: «هنگامی که در همین رختخواب بودم ناگهان مردی سیاه پوست و عظیم الجثّه که از او بزرگتر ندیده بودم، گریبانم را گرفت و بر سینه ام نشست، گلویم را فشرد و گفت: موسی بن جعفر را به ظلم در زندان کرده ای؟! گفتم: آزادش می کنم، به او هدیّه می دهم، و به او خلعت(جامه و پارچه گرانبها و برگزیده) می دهم، مرد سیاه از من عهد و پیمان گرفت و از روی سینه ام برخاست، نزدیک بود بمیرم».
از نزد او خارج شده نزد موسی بن جعفر علیهما السّلام رفتم. حضرت در زندان بود و او را دیدم که در حال نماز بود، نشستم تا سلام داد. سپس سلام أمیر المؤمنین هارون را به او رساندم و آنچه را در مورد ایشان دستور داشتم ابلاغ کردم و گفتم: هدایای او (هارون) حاضر است او گفت: اگر دستور دیگری هم داری، اجرا کن، گفتم: نه، به جدّت رسول اللَّه، دستوری جز این نداشتم. گفت: به خلعتها و مرکبها و اموالی که حقّ مردم در آنها باشد نیازی ندارم. گفتم: شما را به خدا آنها را ردّ نکن که باعث خشم و غضب هارون می شود. گفت: هر کاری خودت دوست داری در مورد آنها انجام بده، سپس دست او را گرفتم و از زندان خارج کردم .
سپس گفتم: یا ابن رسول اللَّه! سبب این همه اکرام و احترام که از این مرد به شما رسید چیست؟ من بر گردن شما حقّ دارم، چون مژده آزادی تان را دادم و خدا آزادی شما به دست من انجام داد (لذا علّت این ماجرا را برایم توضیح دهید). حضرت گفتند: جدّم پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله را در شب چهارشنبه در خواب دیدم. حضرت به من فرمودند: ای موسی آیا تو زندانی هستی و به تو ظلم شده است؟ عرض کردم: بله، یا رسول اللَّه به من ظلم شده، و زندانم کرده اند، حضرت سه بار این مطلب را سؤال کردند و سپس فرمودند: «وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ» (1)
{نمی دانم، شاید اینها آزمایش الهی باشد و تا اندک مدّتی در این دنیا به ظاهر خوش و خرّم باشید} سپس حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمودند: فردا، (یعنی چهارشنبه) و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر، و در وقت إفطار، دوازده رکعت نماز بخوان، در هر رکعت یک «حمد» و دوازده مرتبه «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ». وقتی چهار رکعت خواندی به سجده برو و بگو: «ای که هیچ کس نمی تواند از دستت بگریزد! ای که هر صدائی را می شنوی!
ص: 343
علیه السلام یُمْلِی عَلَی بَعْضِ التُّجَّارِ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ فَقَالَ لَهُ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ مَتَی شِئْتَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ التَّشَهُّدِ قُلْتَ تَوَجَّهْتُ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ بِلَا حَوْلٍ مِنِّی وَ لَا قُوَّةٍ وَ لَکِنْ بِحَوْلِکَ یَا رَبِّ وَ قُوَّتِکَ أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ إِلَّا مَا قَوَّیْتَنِی اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بَرَکَةَ هَذَا الْیَوْمِ وَ أَسْأَلُکَ بَرَکَةَ أَهْلِهِ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَرْزُقَنِی مِنْ فَضْلِکَ رِزْقاً وَاسِعاً حَلَالًا طَیِّباً مُبَارَکاً تَسُوقُهُ إِلَیَّ فِی عَافِیَةٍ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ أَنَا خَافِضٌ فِی عَافِیَةٍ یَقُولُ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (1).
الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ السُّکَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْجَوْهَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَتْ لِلْمَرْأَةِ عَلَی اللَّهِ حَاجَةٌ صَعِدَتْ فَوْقَ بَیْتِهَا وَ صَلَّتْ رَکْعَتَیْنِ وَ کَشَفَتْ رَأْسَهَا إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّهَا إِذَا فَعَلَتْ ذَلِکَ اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهَا وَ لَمْ یُخَیِّبْهَا(2).
الْعُیُونُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ حَدَّثَنِی صَاحِبُ الْفَضْلِ بْنِ رَبِیعٍ قَالَ: کُنْتُ ذَاتَ لَیْلَةٍ فِی فِرَاشِی مَعَ بَعْضِ جَوَارِیَّ فَلَمَّا کَانَ فِی نِصْفِ اللَّیْلِ سَمِعْتُ حَرَکَةَ بَابِ الْمَقْصُورَةِ فَرَاعَنِی ذَلِکَ فَقَالَتِ الْجَارِیَةُ لَعَلَّ هَذَا مِنَ الرِّیحِ فَلَمْ یَمْضِ إِلَّا یَسِیرٌ حَتَّی رَأَیْتُ بَابَ الْبَیْتِ الَّذِی کُنْتُ فِیهِ قَدْ فُتِحَ وَ إِذَا هُوَ مَسْرُورٌ الْکَبِیرُ قَدْ دَخَلَ عَلَیَّ فَقَالَ لِی أَجِبْ وَ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَیَّ فَیَئِسْتُ مِنْ نَفْسِی وَ قُلْتُ هَذَا مَسْرُورٌ وَ دَخَلَ إِلَیَّ بِلَا إِذْنٍ وَ لَمْ یُسَلِّمْ مَا هُوَ إِلَّا الْقَتْلُ وَ کُنْتُ جُنُباً فَلَمْ أَجْسُرْ أَنْ أَسْأَلَهُ إِنْظَارِی حَتَّی أَغْتَسِلَ فَقَالَتْ لِی الْجَارِیَةُ لَمَّا رَأَتْ تَحَیُّرِی وَ تَبَلُّدِی ثِقْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ انْهَضْ فَنَهَضْتُ وَ لَبِسْتُ ثِیَابِی وَ خَرَجْتُ مَعَهُ حَتَّی أَتَیْتُ الدَّارَ فَسَلَّمْتُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ فِی مَرْقَدِهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ فَسَقَطْتُ فَقَالَ تَدَاخَلَکَ رُعْبٌ قُلْتُ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَتَرَکَنِی سَاعَةً حَتَّی سَکَنْتُ ثُمَّ قَالَ لِی صِرْ إِلَی حَبْسِنَا فَأَخْرِجْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرِ
ص: 342
ای که استخوانهای پوسیده را بعد از مرگ، زنده می کنی! از تو می خواهم به حقّ (یا به وسیله) اسم عظیم و أعظمت، بر محمّد- بنده و رسولت- و بر خاندان پاکش درود فرستی و مرا از وضعی که در آن هستم، زودتر نجات دهی»، من هم این کارها را انجام دادم و نتیجه آن شد که دیدی(1).
روایت5.
عیون الاخبار: از هَرَوِیّ مروی است که گفت خبر به مأمون رسید که امام رضا علیه السلام مجالس گفتگو برپا میکند و مردم مجذوب علم او میشوند. مأمون حاجِب خود محمد بن عَمْرطوسی را امر کرد که مردم را از مجلس او دور کند و او را در نزد مأمون حاضر کند.
مأمون چون نظرش به آن حضرت افتاد سخنان درشت به او گفت و به او توهین کرد. امام رضا علیه السلام غضبناک از نزد او بیرون شد و از روی خشم دو لب خود را حرکت میداد و میفرمود: به حق مرتضی و سیدة النساء قسم، که به قدرت خدا عَزَّ وَ جَلّ نفرین بر او میکنم که سبب شود اراذل و سگهای اهل این شهر او را از این شهر بیرون کنند و خواص و عوام و خودش را خفت دهند پس از آن جناب به منزل خود مراجعت کرد و امر کرد مطهره حاضر ساختند و وضو گرفت و دو رکعت نماز گذارد و در قنوت رکعت دوم این دعا را خواند:
«خداوندا ای صاحب قدرت جامع و رحمت گسترده و منتهای پیاپی و نعمتهای پی در پی و بخششهای زیبا و عطاهای بسیار. ای خداوندی که با هیچ تمثیلی به وصف نمیآید و با هیچ نظیر و مانندی تمثیل نمیشود و با کمک هیچ دستیار و یاوری مغلوب نمیشود. ای خداوندی که آفرید پس روزی داد، و الهام کرد پس به سخن آورد، پدیدآورد پس آغاز نمود، والا شد پس از ادراک مخلوقات بلندمرتبه گشت، مقدر نمود پس نیکو گرداند، صورتگری کرد پس صورتها را نیکو آراست، و احتجاج نمود پس ابلاغ کرد، نعمت بخشید پس کامل بخشید، و عطا نمود پس بسیار عطا کرد.
ای خداوندی که در عزت والا گشت پس از خواطر دیدگان درگذشت، و در لطف و باریکبینی نزدیک شد پس از آنچه بر افکار میگذرد، عبور کرد. ای خداوندی که در ملک و پادشاهی تنها شد پس در ملکوت سلطنتش هیچ همتائی ندارد، و در کبریائی تنها شد پس در جبروت شأن او هیچ ضدّی ندارد، ای خداوندی که در کبریای هیبتش، وهم و گمانهای دقیق و باریکبین حیران ماندند، و دیدگان تیزبین مردم از
ص: 344
بْنِ مُحَمَّدٍ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ ثَلَاثِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ اخْلَعْ عَلَیْهِ خَمْسَ خِلَعٍ وَ احْمِلْهُ عَلَی ثَلَاثَةِ مَرَاکِبَ وَ خَیِّرْهُ بَیْنَ الْمُقَامِ مَعَنَا وَ الرَّحِیلِ عَنَّا إِلَی أَیِّ بَلَدٍ أَرَادَ وَ أَحَبَّ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَأْمُرُ بِإِطْلَاقِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ- فَکَرَّرْتُ ذَلِکَ عَلَیْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ نَعَمْ وَیْلَکَ أَ تُرِیدُ أَنْ أَنْکُثَ الْعَهْدَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا الْعَهْدُ قَالَ بَیْنَا أَنَا فِی مَرْقَدِی هَذَا إِذْ سَاوَرَنِی أَسْوَدُ مَا رَأَیْتُ مِنَ السُّودَانِ أَعْظَمَ مِنْهُ فَقَعَدَ عَلَی صَدْرِی وَ قَبَضَ عَلَی حَلْقِی وَ قَالَ لِی حَبَسْتَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ ظَالِماً لَهُ فَقُلْتُ فَأَنَا أُطْلِقُهُ وَ أَهَبُ لَهُ وَ أَخْلَعُ عَلَیْهِ فَأَخَذَ عَلَیَّ عَهْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِیثَاقَهُ وَ قَامَ عَنْ صَدْرِی وَ قَدْ کَادَتْ نَفْسِی تَخْرُجُ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ وَافَیْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ فِی حَبْسِهِ فَرَأَیْتُهُ قَائِماً یُصَلِّی فَجَلَسْتُ حَتَّی سَلَّمَ ثُمَّ أَبْلَغْتُهُ سَلَامَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَعْلَمْتُهُ بِالَّذِی أَمَرَنِی بِهِ فِی أَمْرِهِ وَ أَنِّی قَدْ أَحْضَرْتُ مَا وَصَلَهُ بِهِ فَقَالَ إِنْ کُنْتَ أُمِرْتَ بِشَیْ ءٍ غَیْرِ هَذَا فَافْعَلْهُ فَقُلْتُ لَا وَ حَقِّ جَدِّکَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أُمِرْتُ إِلَّا بِهَذَا فَقَالَ لِی لَا حَاجَةَ لِی فِی الْخِلَعِ وَ الْحُمْلَانِ وَ الْمَالِ إِذَا کَانَتْ فِیهِ حُقُوقُ الْأُمَّةِ فَقُلْتُ نَاشَدْتُکَ بِاللَّهِ أَنْ تَرُدَّهُ فَیَغْتَاظَ فَقَالَ اعْمَلْ بِهِ مَا أَحْبَبْتَ وَ أَخَذْتُ بِیَدِهِ علیه السلام وَ أَخْرَجْتُهُ مِنَ السِّجْنِ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی بِالسَّبَبِ الَّذِی نِلْتَ بِهِ هَذِهِ الْکَرَامَةَ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ فَقَدْ وَجَبَ حَقِّی عَلَیْکَ لِبِشَارَتِی إِیَّاکَ وَ لِمَا أَجْرَاهُ اللَّهُ عَلَی یَدِی مِنْ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ علیه السلام رَأَیْتُ النَّبِیَّ لَیْلَةَ الْأَرْبِعَاءِ فِی النَّوْمِ فَقَالَ لِی یَا مُوسَی أَنْتَ مَحْبُوسٌ مَظْلُومٌ فَکَرَّرَ ذَلِکَ عَلَیَّ ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ أَصْبِحْ غَداً صَائِماً وَ أَتْبِعْهُ بِصِیَامِ الْخَمِیسِ وَ الْجُمُعَةِ فَإِذَا کَانَ وَقْتُ الْإِفْطَارِ فَصَلِّ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا صَلَّیْتَ مِنْهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فَاسْجُدْ ثُمَّ قُلْ- یَا سَابِقَ الْفَوْتِ یَا سَامِعَ کُلِّ صَوْتٍ
ص: 343
درک عظمتش درمانده و ناتوان شدند. ای دانای بر آنچه بر دل جهانیان خطور میکند و گواه بر آنچه دیدگان بینندگان میبینند.
ای کسی که چهرهها برای شکوه و هیبتش فروتن، و گردنها برای جلال و عظمتش خاضع، و دلها از ترس او هراسان، و فرائس(گوشت میان سینه و کتف) از ترس او به لرزه میافتد. ای آغاز گر پدیدآور، ای نیرومند نفوذناپذیر، ای والای بلند مرتبه، بر کسی درود و صلوات بفرست که صلوات را با او شرافت بخشیدی، و از کسی که به من ستم روا داشت و به من توهین کرد و شیعیان را از در منزلم طرد کرد، انتقام بگیر و تلخی خواری و زبونی را بر او بچشان همانگونه که خواری و زبونی را به من چشاند و با او کاری کن که پلیدها و نجسها او را طرد و آواره کنند.» ابو صلت عبد السلام بن صالح هروی گوید که هنوز دعای مولای من حضرت رضا علیه السلام تمام نشده بود که زلزله در شهر افتاد و شهر زیر و رو شد و صدای ناله و صیحه بلند شد و فریاد اوج گرفت و گرد و غبار برخاست و غوغای شدیدی در شهر افتاد، تا پایان آنچه در اخبار مربوط به زندگی ایشان بیان گردید.
توضیح
«و لا تغلب بظهیر» یعنی امکان ندارد با پشتیبانی یاوران مغلوب شود. و «الظهیر» به معنای غالب و چیره است. «ابتدع فشرع» یعنی در خلقت چیزها، یا اینکه پس از آفرینش آنها راه عبادت را برایشان وضع نمود، یا هر چیزی را تا مرتبهای بالا برد که از میان جایگاهها، شایسته آن باشد. «فارتفع» یعنی از درک مخلوقات بلندمرتبه گشت. «خواطر الابصار» یعنی بصیرتها، یا آنچه که پس از دیدن به ذهن خطور میکند، و در برخی نسخهها «خواطف الابصار» ذکر شده است، یعنی در نور و روشنائی از امور نورانیای که چشمها را میرباید، بالاتر رفت. گفته میشود: «خطف البرق البصر» یعنی برق چشم او را ربود، با اینکه این چیزها به او زیانی نمیرساند. و در برخی نسخهها «نواظر» ذکر شده که آن آشکارتر است.
«فجاز هواجس الافکار» هاجس به معنای خاطر است و شاید مقصود این باشد که خداوند متعال بر آن آگاه است و به سوی چیزی پوشیدهتر از آن عبور کرده است همانطور که خداوند متعال میفرماید: «یعلم السر و أخفی» (1) {او نهان و نهانتر را میداند.} و کفعمی گوید: یعنی از خواطر افکار درگذشت. البته آشکار است که با «دنا فی اللطف» مناسبت ندارد. «الندّ» یعنی مانند و همتا و شهید رحمه الله گوید: تفاوت میان «ضدّ» و «ندّ» در این است که ضدّ عرضی است که دیگری پس از آن در محلش میآید و با آن منافات دارد. و ندّ در حقیقت، مشارکت دارد هر چند در بر بعضی
ص: 345
یَا مُحْیِیَ الْعِظَامِ وَ هِیَ رَمِیمٌ بَعْدَ الْمَوْتِ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّیِّبِینَ وَ أَنْ تُعَجِّلَ لِیَ الْفَرَجَ مِمَّا أَنَا فِیهِ- فَفَعَلْتُ فَکَانَ الَّذِی رَأَیْتَ (1).
الْعُیُونُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُکَتِّبِ وَ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ وَ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمْدَانِیِّ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ وَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: رُفِعَ إِلَی الْمَأْمُونِ أَنَّ الرِّضَا علیه السلام یَقْعُدُ مَجَالِسَ الْکَلَامِ وَ النَّاسُ یُفْتَنُونَ بِعِلْمِهِ فَأَمَرَ مُحَمَّدَ بْنَ عَمْرٍو الطُّوسِیَّ حَاجِبَ الْمَأْمُونِ فَطَرَدَ النَّاسَ عَنْ مَجْلِسِهِ وَ أَحْضَرَهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ زَبَرَهُ وَ اسْتَخَفَّ بِهِ فَخَرَجَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مِنْ عِنْدِهِ مُغْضَباً وَ هُوَ یُدَمْدِمُ شَفَتَیْهِ وَ یَقُولُ وَ حَقِّ الْمُرْتَضَی وَ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ- لَأَسْتَنْزِلَنَّ مِنْ حَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِدُعَائِی عَلَیْهِ مَا یَکُونُ سَبَباً لِطَرْدِ کِلَابِ أَهْلِ هَذِهِ الْکُورَةِ إِیَّاهُ وَ اسْتِخْفَافِهِمْ بِهِ وَ بِخَاصَّتِهِ وَ عَامَّتِهِ.
ثُمَّ إِنَّهُ علیه السلام انْصَرَفَ إِلَی مَرْکَزِهِ وَ اسْتَحْضَرَ الْمِیضَاةَ وَ تَوَضَّأَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ قَنَتَ فِی الثَّانِیَةِ فَقَالَ اللَّهُمَّ یَا ذَا الْقُدْرَةِ الْجَامِعَةِ وَ الرَّحْمَةِ الْوَاسِعَةِ وَ الْمِنَنِ الْمُتَتَابِعَةِ وَ الْآلَاءِ الْمُتَوَالِیَةِ وَ الْأَیَادِی الْجَمِیلَةِ وَ الْمَوَاهِبِ الْجَزِیلَةِ یَا مَنْ لَا یُوصَفُ بِتَمْثِیلٍ وَ لَا یُمَثَّلُ بِنَظِیرٍ وَ لَا یُغْلَبُ بِظَهِیرٍ یَا مَنْ خَلَقَ فَرَزَقَ وَ أَلْهَمَ فَأَنْطَقَ وَ ابْتَدَعَ فَشَرَعَ وَ عَلَا فَارْتَفَعَ وَ قَدَّرَ فَأَحْسَنَ وَ صَوَّرَ فَأَتْقَنَ وَ احْتَجَّ فَأَبْلَغَ وَ أَنْعَمَ فَأَسْبَغَ وَ أَعْطَی فَأَجْزَلَ یَا مَنْ سَمَا فِی الْعِزِّ فَفَاتَ خَوَاطِرَ الْأَبْصَارِ وَ دَنَا فِی اللُّطْفِ فَجَازَ هَوَاجِسَ الْأَفْکَارِ یَا مَنْ تَفَرَّدَ بِالْمُلْکِ فَلَا نِدَّ لَهُ فِی مَلَکُوتِ سُلْطَانِهِ وَ تَوَحَّدَ بِالْکِبْرِیَاءِ فَلَا ضِدَّ لَهُ فِی جَبَرُوتِ شَأْنِهِ یَا مَنْ حَارَتْ فِی کِبْرِیَاءِ هَیْبَتِهِ دَقَائِقُ لَطَائِفِ الْأَوْهَامِ وَ حَسَرَتْ دُونَ
ص: 344
عَرَضها اختلاف پیش آید.
«خطائف أبصار الأنام» یعنی دیدگان یا بصیرتهای آنان که اشیاء را میرباید و با سرعت بدان میرسد، زیرا «الخطف» با سرعت گرفتن و بردن است. و «عجل خطیف» گوسفندی است که تند و شتابان راه میرود. و ممکن است آنچه که بیان شد را حمل بر این معنا کنیم و در دعاهای ماه رجب دعای نزدیک به مضمون این دعا را میآوریم.
روایت6.
مجالس شیخ: سلیمان دیلمی از پدرش روایت میکند که مردی نزد امام صادق علیه السّلام آمد و عرض کرد: ای آقای من از تو یاری می طلبم در وامی ( قرضی) که به عهده من آمده و از ادای آن عاجزم و سلطانی که به من ظلم و تعدّی کرده، از تو می خواهم که دعایی به من تعلیم فرمایی تا به سبب آن غنیمتی بیابم و دیْنَم را بپردازم، و با آن شرّ ستم آن سلطان را دفع کنم. فرمود: همین که شب فرا رسد دو رکعت نماز بخوان، در رکعت اول حمد و آیة الکرسی، و در رکعت دوم حمد و آیات آخر سوره حشر را از آیه «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ» تا آخر سوره بخوان، سپس قرآن را بردار و بر سرت بگذار و بگو: « به حق این قرآن و به حق پیامبری که او را فرستادی و به حق هر مؤمنی که در آن مدحش کردی و به حقّ تو بر آنان، که کسی به حقت از تو آگاهتر نیست». آنگاه بگو: «بک یا اللَّه» ده مرتبه «یا محمد» ده مرتبه «یا علی» ده مرتبه «یا فاطمة» ده مرتبه «یا حسن» ده مرتبه «یا حسین» ده مرتبه «یا علی بن الحسین» ده مرتبه «یا محمد بْنَ عَلِیّ» ده مرتبه «یا جعفر بن محمد» ده مرتبه «یا موسی بن جعفر» ده مرتبه «یا علی بن موسی» ده مرتبه «یا محمد بن علی» ده مرتبه «یا علی بن محمد» ده مرتبه «یا حسن بن علی» ده مرتبه سپس«بِالحُجة» ده مرتبه، آنگاه حاجتت را از خداوند بخواه.
راوی گوید: آن مرد رفت و پس از مدتی به نزد آن حضرت آمد و دین او اداء شده بود، و سلطان با او نیک شده، و وسعت، زندگیش را فرا گرفته بود. (1)
روایت7.
مجالس طوسی و مفید: صبّاح حذّاء گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که حاجتی به درگاه خداوند دارد، باید به سوی مسجد کوفه برود
ص: 346
إِدْرَاکِ عَظَمَتِهِ خَطَائِفُ أَبْصَارِ الْأَنَامِ یَا عَالِمَ خَطَرَاتِ قُلُوبِ الْعَالَمِینَ وَ شَاهِدَ لَحَظَاتِ أَبْصَارِ النَّاظِرِینَ یَا مَنْ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِهَیْبَتِهِ وَ خَضَعَتِ الرِّقَابُ لِجَلَالَتِهِ وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ ارْتَعَدَتِ الْفَرَائِصُ مِنْ فَرَقِهِ یَا بَدِی ءُ یَا بَدِیعُ یَا قَوِیُّ یَا مَنِیعُ یَا عَلِیُّ یَا رَفِیعُ صَلِّ عَلَی مَنْ شَرَّفْتَ الصَّلَاةَ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ انْتَقِمْ لِی مِمَّنْ ظَلَمَنِی وَ اسْتَخَفَّ بِی وَ طَرَدَ الشِّیعَةَ عَنْ بَابِی وَ أَذِقْهُ مَرَارَةَ الذُّلِّ وَ الْهَوَانِ کَمَا أَذَاقَنِیهِمَا وَ اجْعَلْهُ طَرِیدَ الْأَرْجَاسِ وَ شَرِیدَ الْأَنْجَاسِ- قَالَ أَبُو الصَّلْتِ عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ الْهَرَوِیُّ- فَمَا اسْتَتَمَّ مَوْلَایَ علیه السلام دُعَاءَهُ حَتَّی وَقَعَتِ الرَّجْفَةُ فِی الْمَدِینَةِ وَ ارْتَفَعَتْ الزَّعْقَةُ وَ الضَّجَّةُ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی أَبْوَابِ تَارِیخِهِ علیه السلام (1).
و لا تغلب بظهیر أی لا یمکن الغلبة علیه بمظاهرة المعاونین و الظهیر بمعنی الغالب و ابتدع فشرع أی فی خلق الأشیاء أو سن لهم طریق العبادة بعد خلقهم أو رفع کل شی ء إلی ما یستحقه من المنازل فارتفع عن إدراک الخلق خواطر الأبصار أی البصائر أو الخواطر التی تکون بعد الإبصار بالأبصار و فی بعض النسخ خواطف الأبصار أی کان أعلی فی النور و الضیاء من الأمور النیرة التی تخطف الأبصار یقال خطف البرق البصر أی ذهب به أو لا تضره تلک الأشیاء و فی بعض النسخ نواظر و هو أظهر.
فجاز هواجس الأفکار الهاجس الخاطر و لعل المعنی أنه تعالی اطلع علیها و جازها إلی ما هو أخفی منها کما قال تعالی یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی (2) و قال الکفعمی أی فات خواطر الأفکار و لا یخفی أنه لا یناسب دنا فی اللطف و الند المثل و قال الشهید ره الفرق بین الضد و الند أن الضد عرض یعاقب آخر فی محله و ینافیه و الند هو المشارک فی الحقیقة و إن وقعت المخالفة ببعض
ص: 345
و وضویش را کامل کرده و در مسجد دو رکعت نماز بگذارد که در هر رکعت سوره فاتحه و هفت سوره را با آن بخواند. و آن هفت سوره عبارت است از: معوذتین(ناس و فلق)، قل هو الله احد، قل یا ایها الکافرون، اذا جاء نصر الله و الفتح، سبّح اسم ربک الأعلی و انّا انزلناه فی لیلۀ القدر. و چون دو رکعت را به پایان برد و تشهد را خواند و سلام نماز را داد، حاجتش را از خداوند طلب خواستار میشود چرا که به یاری خداوند انشاء الله برآورده میشود.
علی بن حسن فضّال گوید: این شیخ به من گفت: من این کار را انجام دادم و به درگاه خداوند دعا کردم که روزیم را بر من فراخ و گسترده نماید پس من از جانب خداوند به همه نعمتها دست یافتم، سپس از خداوند خواستم حج را روزی من قرار دهد پس آن را نصیب و روزی من قرار داد. و آن کار را به یکی اصحاب ما که در رزق و روزی در تنگنا گرفتار آمده بود، آموختم پس خداوند متعال او را روزی بخشید و روزیاش را بر وی گسترده گردانید.(1)
میگویم: برخی روایتها در باب دعا برای دفع کردن کید و نیرنگ دشمنان خواهد آمد.(2)
روایت8.
محاسن: حسن بن صالح بن حی گوید: از امام صادق شنیدم که میفرمود: هر کس خوب وضو بگیرد و دو رکعت نماز بخواند و رکوع و سجدهاش را کامل انجام دهد سپس بنشیند و خداوند را حمد و ثنا گوید و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درود بفرستد سپس حاجتش را بخواهد، خیر و خوبی را به نحو شایسته و در جایگاهش طلب نموده و هر کس خیر و خوبی را در چایگاه شایستهاش طلب کند، نومید نخواهد شد.(3)
روایت9.
سرائر: جمیل بن دراج گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که زنی داخل شده گفت: بچه ام را در لحاف در حالی که مرده است رها کردم و خدمت شما آمدم. فرمود شاید نمرده باشد برگرد به خانه برو غسل کن و دو رکعت نماز بخوان، بگو: ای خدائی که بچه را از هیچ به من دادی اکنون دو مرتبه او را برگردان. بعد او را تکان بده ولی به هیچ کس جریان را نگو. راوی گوید: آن زن رفت برگشت، پس بچه را حرکت داد پس بچه شروع کرد به گریه کرد. (4)
دعوات راوندی: از جمیل همین حدیث روایت شده است.
ص: 347
العوارض.
خطائف أبصار الأنام أی أبصارهم أو بصائرهم التی تخطف الأشیاء و تدرکها بسرعة فإن الخطف الاستلاب بسرعة و عجل خطیف أی سریع المر و یمکن أن یحمل ما مر أیضا علی هذا المعنی و سیأتی قریب من هذا الدعاء فی أدعیة شهر رجب.
مَجَالِسُ الشَّیْخِ وَ ابْنِهِ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْفَحَّامِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَاشِمِیِّ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَطَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی سَیِّدِنَا الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا سَیِّدِی أَشْکُو إِلَیْکَ دَیْناً رَکِبَنِی وَ سُلْطَاناً غَشَمَنِی وَ أُرِیدُ أَنْ تُعَلِّمَنِی دُعَاءً أَغْتَنِمُ بِهِ غَنِیمَةً أَقْضِی بِهَا دَیْنِی وَ أَکْفِی بِهَا ظُلْمَ سُلْطَانِی فَقَالَ إِذَا جَنَّکَ اللَّیْلُ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ اقْرَأْ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی مِنْهُمَا الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ آخِرَ الْحَشْرِ- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ إِلَی خَاتِمَةِ السُّورَةِ ثُمَّ خُذِ الْمُصْحَفَ فَدَعْهُ عَلَی رَأْسِکَ وَ قُلْ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ فِیهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ فَلَا أَحَدَ أَعْرَفَ بِحَقِّکَ مِنْکَ بِکَ یَا اللَّهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَقُولُ یَا مُحَمَّدُ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا فَاطِمَةُ عَشْرَ مَرَّاتٍ
یَا حَسَنُ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا حُسَیْنُ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَی عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ عَشْراً یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ عَشْراً یَا حَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ عَشْراً ثُمَّ بِالْحُجَّةِ عَشْراً ثُمَّ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ قَالَ فَمَضَی الرَّجُلُ فَعَادَ إِلَیْهِ بَعْدَ مَدِیدَةٍ قَدْ قَضَی دَیْنَهُ وَ صَلَحَ بِهِ سُلْطَانُهُ وَ عَظُمَ یَسَارُهُ (1).
مِنْهُمَا، عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمُقْرِی عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ حَاجَةٌ فَلْیَقْصِدْ إِلَی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ
ص: 346
روایت10.
تفسیر العیاشی: از مسمع روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: ای مسمع! چون کسی از شما به اندوهی از اندوه های دنیا گرفتار شود، چه چیزی او را از این که وضو گیرد و به مسجد درآید و دو رکعت نماز بگزارد و در آن به سوی خدا دعا کند باز می دارد؟ مگر نشنیده ای که خداوند متعال می فرماید: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ» (1)
{از شکیبایی و نماز یاری بجوئید.} (2)
از همان کتاب: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: سوره انعام یکجا نازل شد و هنگامی که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد، هفتاد هزار فرشته آن را مشایعت و همراهی کردند. پس آن را بزرگ و گرامی دارید. به درستی که نام خداوند تبارک و تعالی در هفتاد جا از آن آمده است و اگر مردم فضل و فضیلت قرائت آن را بدانند، هرگز تلاوت آن را ترک نخواهند کرد. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: هر کسی که نیاز و حاجتی به خداوند داشته و خواهان برآورده شدن آن باشد، پس باید چهار رکعت نماز همراه با تلاوت سوره فاتحه و سوره انعام بخواند و هنگام نماز و پس از فراغت از تلاوت دو سوره، بگوید:
«ای بخشنده، ای بخشنده، ای بخشنده، ای بزرگ، ای بزرگ، ای بزرگ، ای بزرگتر از هر بزرگی، ای شنونده دعا و نیایش، ای کسی که گذر روزان و شبان وی را تغییر و تبدیل نمی کند، بر محمد و آل او درود فرست و بر ضعف و ناتوانی ام و فقر و تنگدستی ام و ذلت و خواری ام رحمت فرما، به درستی که تو بیش از من از آن آگاهی و به نیاز من آگاهتری، ای خداوندی که بر شیخ یعقوب رحمت آوردی آن هنگام که نور چشم یوسف را به وی باز گرداندی. ای خداوندی که ایوب را مورد رحمت خود قرار دادی آن هنگامی که گرفتار بلا بود. ای خداوندی که رحمتت را بر محمد صلی الله علیه و آله فرو فرستادی و وی را از یتیمی پناه دادی و او را بر ستمگران و گردنکشان قریش یاری دادی و به وی توانایی دادی تا برآنان چیره و پیروز شد. ای مدد رسان، ای نجات دهنده، ای پناه دهنده»
و «یا مغیث» را مکرراً بگو، سوگند به خدایی که جان من در دست اوست، چنان چه پس از گزاردن و به جا آوردن این چنین نماز و پس از خواندن این دعا و بعد از تلاوت این سوره، تمام نیاز و حاجت های خود را از خداوند عز و جل بخواهی، قطعاً خداوند آنها را از تو دریغ نخواهد کرد و همه خواسته ها و حاجت های تو را ان شاء الله برآورده خواهد ساخت. (3)
از همان کتاب: از ابوبکر حَضْرَمِیّ روایت شده که: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هر گاه حاجتی داشتی مثانی و سوره ای دیگر را بخوان و دو رکعت نماز بگزار و به سوی خدا دعا کن. عرض کردم: خدایت تو را شایسته دارد، مثانی چیست؟ فرمود: فاتحة الکتاب است. (4)
ص: 348
لِیُسْبِغْ وُضُوءَهُ وَ لْیُصَلِّ فِی الْمَسْجِدِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سَبْعَ سُوَرٍ مَعَهَا وَ هِیَ الْمُعَوِّذَتَانِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ وَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ- وَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ وَ تَشَهَّدَ وَ سَلَّمَ وَ سَأَلَ اللَّهَ حَاجَتَهُ فَإِنَّهَا تُقْضَی بِعَوْنِ اللَّهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
قال علی بن الحسن بن فضال و قال لی هذا الشیخ إنی فعلت ذلک و دعوت الله أن یوسع علی فی رزقی فأنا من الله تعالی بکل نعمة ثم دعوته أن یرزقنی الحج فرزقنیه و علمته رجلا کان من أصحابنا مقترا علیه فی رزقه فرزقه الله تعالی و وسع علیه (1) أقول سیأتی بعض الأخبار فی باب الدعاء لدفع کید الأعداء(2).
الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحِ بْنِ حَیٍّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَأَتَمَّ رُکُوعَهُمَا وَ سُجُودَهُمَا ثُمَّ جَلَسَ فَأَثْنَی عَلَی اللَّهِ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَأَلَ حَاجَتَهُ فَقَدْ طَلَبَ الْخَیْرَ فِی مَظَانِّهِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَیْرَ فِی مَظَانِّهِ لَمْ یَخِبْ (3).
السَّرَائِرُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَتْ عَلَیْهِ امْرَأَةٌ فَذَکَرَتْ أَنَّهَا تَرَکَتِ ابْنَهَا بِالْمِلْحَفَةِ عَلَی وَجْهِهِ مَیِّتاً قَالَ لَهَا لَعَلَّهُ لَمْ یَمُتْ فَقُومِی فَاذْهَبِی إِلَی بَیْتِکِ وَ اغْتَسِلِی وَ صَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ ادْعِی وَ قُولِی یَا مَنْ وَهَبَهُ لِی وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً جَدِّدْ لِی هِبَتَهُ- ثُمَّ حَرِّکِیهِ وَ لَا تُخْبِرِی بِذَلِکِ أَحَداً قَالَ فَفَعَلَتْ فَجَاءَتْ فَحَرَّکَتْهُ فَإِذَا هُوَ قَدْ بَکَی (4).
الدعوات للراوندی، عن جمیل: مثله.
ص: 347
روایت11.
کتاب دلائل طبری و فتح الابواب: محمد بن هارون بن موسی تَلَّعُکْبَرِیّ نقل کرد که ابو الحسین بن ابی البغل کاتب برای او نقل کرده بود که گفت: کاری از ابو منصور بن صالحان به گردن گرفتم، ولی میان من و او اتفاقی افتاد که موجب پنهان شدن من گشت. او مرا خواست و تهدید نمود. ولی من همچنان پنهان میزیستم و بر خویشتن می ترسیدم.
تا آنکه یک شب جمعه به طرف مقابر قریش رفتم و قصد نمودم که شب را (در حرم مطهر کاظمین علیهما السلام) بیتوته کنم. آن شب، باد و بارانی بود. لذا از ابو جعفر قیّم- کلیددار- خواستم که درها را ببندد، و سعی کند محلی را خلوت نماید، تا من در خلوت به دعا و درخواست از خداوند پرداخته و از داخل شدن آدمی که از او ایمن نبودم و میترسیدم مرا ببیند؛ در امان باشم. ابو جعفر کلیددار هم پذیرفت و درها را بست تا آنکه شب به نیمه رسید و باد و باران راه آمدن مردم را به حرم مطهر بست، و من با فراغت بال به دعا و زیارت و نماز مشغول گشتم .
در همان موقع که سرگرم کار خود بودم، صدای پائی از طرف قبر مطهر حضرت موسی کاظم علیه السلام شنیدم. وقتی نگاه کردم دیدم مردی زیارت میکند و بر حضرت آدم و پیغمبران اولوالعزم درود میفرستد. سپس بر یک یک امامان درود فرستاد تا به صاحب الزمان علیه السّلام رسید ولی او را نام نبرد، من تعجب نمودم و گفتم: شاید فراموش کرد، یا اینکه امام زمان را نمی شناسد، یا اینکه مذهب او چنین است که امام دوازدهم را قبول ندارد.
بعد از زیارت دو رکعت نماز گزارد، آنگاه آمد به جانب قبر امام محمد تقی علیه السّلام و همان طور زیارت کرد و بر انبیاء و ائمه درود فرستاد و دو رکعت نماز خواند من از او وحشت کردم. زیرا او را نمی شناختم. ولی دیدم جوانی است که علائم مردی در وی کامل است لباس سفیدی پوشیده؛ و عمامه ای با حنک بر سر و ردائی بر دوش دارد. در این وقت آن جوان به من گفت: یا ابا الحسین بن ابی البغل! چرا دعای فرج نمیخوانی؟ گفتم: آقای من دعای فرج کدام است؟ گفت: دو رکعت نماز میخوانی و سپس میگوئی: «ای خدایی که زیبا را آشکار نموده و زشت را می پوشانی و پرده دری نمی کنی، ای کسی که بزرگوارانه در می گذری، ای نیکو گذشت، ای گسترنده آمرزش، ای کسی که دو دست [جلال و جمال] را به رحمت گشاده ای، ای همدم هر مناجات و سخن درگوشی، و ای منتهای هر شکایت، ای بزرگوارانه گذشت کننده، ای صاحب بخشش بزرگ، ای کسی که پیش از استحقاق نعمتی ابتدائا شروع به عطا می کنی». سپس ده مرتبه بگو: «ای پروردگارم»، و ده مرتبه: «ای آقای من»، و ده مرتبه: « ای سرور من»، و ده مرتبه: « ای آمال و آرزوی من»، و ده مرتبه: « ای نهایت آرزوی من». آنگاه بگو: «به حق این نامها و به حق محمد و خاندان مطهرش علیهم السلام از تو درخواست دارم جز اینکه سختی مرا برطرف
ص: 349
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مِسْمَعٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا مِسْمَعُ مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ مَسْجِدَهُ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ فَیَدْعُوَ اللَّهَ فِیهَا أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ- وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ سُورَةَ الْأَنْعَامِ نَزَلَتْ جُمْلَةً وَ شَیَّعَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ حِینَ أُنْزِلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَظِّمُوهَا وَ بَجِّلُوهَا فَإِنَّ اسْمَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیهَا فِی سَبْعِینَ مَوْضِعاً وَ لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی قِرَاءَتِهَا مِنَ الْفَضْلِ مَا تَرَکُوهَا ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ کَانَ لَهُ إِلَی اللَّهِ حَاجَةٌ یُرِیدُ قَضَاءَهَا فَلْیُصَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ الْأَنْعَامِ وَ لْیَقُلْ فِی صَلَاتِهِ إِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ- یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا أَعْظَمَ مِنْ کُلِّ عَظِیمٍ یَا سَمِیعَ الدُّعَاءِ یَا مَنْ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی وَ مَسْکَنَتِی فَإِنَّکَ أَعْلَمُ بِهَا مِنِّی وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِحَاجَتِی یَا مَنْ رَحِمَ الشَّیْخَ یَعْقُوبَ حِینَ رَدَّ عَلَیْهِ یُوسُفَ قُرَّةَ عَیْنِهِ یَا مَنْ رَحِمَ أَیُّوبَ بَعْدَ حُلُولِ بَلَائِهِ یَا مَنْ رَحِمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِنَ الْیُتْمِ وَ آوَاهُ وَ نَصَرَهُ عَلَی جَبَابِرَةِ قُرَیْشٍ وَ طَوَاغِیتِهَا وَ أَمْکَنَهُ مِنْهُمْ یَا مُغِیثُ یَا مُغِیثُ یَا مُغِیثُ یَقُولُهُ مِرَاراً فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ دَعَوْتَ بِهَا بَعْدَ مَا تُصَلِّی هَذِهِ الصَّلَاةَ فِی دُبُرِ هَذِهِ السُّورَةِ ثُمَّ سَأَلْتَ اللَّهَ جَمِیعَ حَوَائِجِکَ مَا بَخِلَ عَلَیْکَ وَ لَأَعْطَاکَ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ فَاقْرَأِ الْمَثَانِیَ وَ سُورَةً أُخْرَی وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ ادْعُ اللَّهَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ مَا الْمَثَانِی فَقَالَ فَاتِحَةُ الْکِتَابِ (3).
ص: 348
و مرا از غم و اندوههایم برهانی و حال و وضعیتم را نیکو گردانی.
آنگاه هر حاجتی داری از خدا بخواه. سپس گونه راست را روی زمین بگذار و صد مرتبه بگو: یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ یَا عَلِیُّ یَا مُحَمَّدُ اکْفِیَانِی فَإِنَّکُمَا کَافِیَایَ وَ انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا نَاصِرَایَ . بعد از آن گونه چپ را بر زمین بگذار و صد مرتبه بگو: أَدْرِکْنِی ، و آن را بسیار تکرار کن! سپس با یک نفس بگو: الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ. آنگاه سر بردار که خداوند با کرم خود حاجت تو را روا خواهد نمود.
موقعی که من مشغول به نماز و دعا شدم، او از حرم بیرون رفت، چون فارغ گشتم رفتم که از ابو جعفر کلیددار سراغ آن مرد را بگیرم و سؤال کنم با اینکه در بسته بود چگونه او داخل شد؟ دیدم درها همچنان قفل است. تعجب کردم و پیش خود گفتم شاید حرم در دیگر دارد که من نمیشناسم. رفتم به طرف ابو جعفر کلیددار؛ دیدم که از اطاقی که روغن چراغ در آن گذارده اند بیرون می آید. من سراغ آن مرد را از او گرفتم که چگونه داخل حرم شد. ابو جعفر گفت: چنان که می بینی درها همه بسته است و من هنوز درها را باز نکرده ام.
من جریان را برای او نقل کردم: ابو جعفر گفت: این مرد مولی صاحب الزّمان صلوات اللَّه علیه بوده، مکرر در مثل چنین شبی که حرم خلوت است حضرتش را دیده ام. من بر آنچه از دست داده بودم تأسف خوردم. آنگاه نزدیک طلوع فجر از حرم بیرون آمدم و به جانب محله «کرخ» و جایی که در آن پنهان بودم رفتم.
هنوز آفتاب سر نزده بود که دیدم اصحاب ابن صالحان سراغ مرا میگیرند و محل مرا از دوستانم میپرسند. آنها از وزیر برای من امان آورده بودند و نامه ای به خط وی نشان دادند که نوشته بود: «همه چیز خوب است» من با یکی از دوستان موثقم به نزد ابن صالحان رفتم. او به احترام من برخاست و مرا کنار خود نشانید و طوری با من رفتار کرد که نظیر آن را از او به یاد نداشتم، سپس گفت: کار را به جائی رساندی که شکایت مرا به صاحب الزّمان علیه السّلام نمودی؟ گفتم: من دعا کردم و از وی مسألت نمودم. گفت: خوش به حالت. دیشب یعنی شب جمعه در خواب دیدم که مولی صاحب الزّمان مرا به انجام کارهای نیک امر می فرماید و چندان بر من سخت گرفت که هراسناک گشتم.
گفتم: لا اله الا الله گواهی میدهم که آنها بر حق و هر حقی به آنها میپیوندد چرا که دیشب مولی صاحب الزمان را در بیداری دیدم که به من چنان و چنین میفرمود. سپس ماجرای حرم مطهّر را شرح دادم و او از این مطلب تعجب کرد. بعدها کاری بزرگ و نیکوی به خاطر این معنی از وی به عمل آمد و من هم به برکت وجود مبارک امام زمان صلوات اللَّه علیه نزد او به جائی رسیدم که گمانش را نمیکردم. (1)
ص: 350
کِتَابُ الدَّلَائِلِ لِلطَّبَرِیِّ، وَ فَتْحِ الْأَبْوَابِ، نَقْلًا مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ بْنُ أَبِی الْبَغْلِ الْکَاتِبُ قَالَ: تَقَلَّدْتُ عَمَلًا مِنْ أَبِی مَنْصُورِ بْنِ الصَّالِحَانِ وَ جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَا أَوْجَبَ اسْتِتَارِی فَطَلَبَنِی وَ أَخَافَنِی فَمَکَثْتُ مُسْتَتِراً خَائِفاً ثُمَّ قَصَدْتُ مَقَابِرَ قُرَیْشٍ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ اعْتَمَدْتُ الْمَبِیتَ هُنَاکَ لِلدُّعَاءِ وَ الْمَسْأَلَةِ وَ کَانَتْ لَیْلَةَ رِیحٍ وَ مَطَرٍ فَسَأَلْتُ ابْنَ جَعْفَرٍ الْقَیِّمَ أَنْ یُغْلِقَ الْأَبْوَابَ وَ أَنْ یَجْتَهِدَ فِی خَلْوَةِ الْمَوْضِعِ لِأَخْلُوَ بِمَا أُرِیدُهُ مِنَ الدُّعَاءِ وَ الْمَسْأَلَةِ وَ آمَنَ مِنْ دُخُولِ إِنْسَانٍ مِمَّا لَمْ آمَنْهُ وَ خِفْتُ مِنْ لِقَائِی لَهُ فَفَعَلَ وَ قَفَّلَ الْأَبْوَابَ وَ انْتَصَفَ اللَّیْلُ وَ وَرَدَ مِنَ الرِّیحِ وَ الْمَطَرِ مَا قَطَعَ النَّاسَ عَنِ الْمَوْضِعِ وَ مَکَثْتُ أَدْعُو وَ أَزُورُ وَ أُصَلِّی فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ سَمِعْتُ وَطْئاً عِنْدَ مَوْلَانَا مُوسَی علیه السلام وَ إِذَا رَجُلٌ یَزُورُ فَسَلَّمَ عَلَی آدَمَ وَ أُولِی الْعَزْمِ علیهم السلام ثُمَّ الْأَئِمَّةِ وَاحِداً وَاحِداً إِلَی أَنِ انْتَهَی إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیهم السلام فَلَمْ یَذْکُرْهُ فَعَجِبْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ قُلْتُ لَعَلَّهُ نَسِیَ أَوْ لَمْ یَعْرِفْ أَوْ هَذَا مَذْهَبٌ لِهَذَا الرَّجُلِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ زِیَارَتِهِ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ أَقْبَلَ إِلَی مَوْلَانَا أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَزَارَ مِثْلَ الزِّیَارَةِ وَ ذَلِکَ السَّلَامِ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ أَنَا خَائِفٌ مِنْهُ إِذْ لَمْ أَعْرِفْهُ وَ رَأَیْتُهُ شَابّاً تَامّاً مِنَ الرِّجَالِ عَلَیْهِ ثِیَابٌ بَیَاضٌ وَ عِمَامَةٌ مُحَنَّکٌ بِهَا بِذُؤَابَةٍ وَ رِدَاؤُهُ عَلَی کَتِفِهِ مُسْبَلٌ فَقَالَ لِی یَا أَبَا الْحَسَنِ بْنَ أَبِی الْبَغْلِ أَیْنَ أَنْتَ عَنْ دُعَاءِ الْفَرَجِ فَقُلْتُ وَ مَا هُوَ یَا سَیِّدِی فَقَالَ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَقُولُ- یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْ بِالْجَرِیرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ یَا عَظِیمَ الْمَنِّ یَا کَرِیمَ الصَّفْحِ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا مُنْتَهَی کُلِّ نَجْوَی یَا غَایَةَ کُلِّ شَکْوَی یَا عَوْنَ کُلِّ مُسْتَعِینٍ یَا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا یَا رَبَّاهْ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا سَیِّدَاهْ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا مَوْلَاهْ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا غَایَتَاهْ عَشْرَ مَرَّاتٍ یَا مُنْتَهَی غَایَةِ رَغْبَتَاهْ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ علیهم السلام إِلَّا مَا کَشَفْتَ کَرْبِی
ص: 349
روایت12.
مصباح المتهجّد (1) و مکارم الاخلاق و دیگر کتابها: سماعة از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: معمولا وقتی یکی از شما بیمار می شود طبیبی را میخواند و به او پولی یا چیزی میدهد تا او را درمان کند و هر گاه کاری با سلطان داشته باشد دربان مخصوص را رشوه ای میدهد و او خواسته اش را برآورده می کند، حال هر گاه یکی از شما را گرفتاری و کار سختی پیش آمد اگر به خداوند عزّ و جلّ پناه برد و توسّل جوید و به این منظور خود را پاک سازد ( وضو یا غسل کند) و صدقه ای بدهد کم یا زیاد. آنگاه به مسجد رود، و دو رکعت نماز کند و حمد و ثنای الهی به جا آورد و بر پیامبر و اهل بیت آن حضرت درود فرستد، آنگاه چنین دعا کند: «بار خدایا مرا از فلان و فلان چیزی که از آن میترسم شفا ده» مگر آنکه خداوند متعال خواسته او را به او اعطا فرماید و این استجابت به سبب وعده او است که به پاس آن وعد واجب است که خداوند متعال حاجت او را بر آورده سازد و نیز اینکه خدا این عمل را به شکر نعمت او قبول می فرماید. (2)
توضیح
«فدحه» یعنی بر او سنگینی کند. و در تهذیب (3) و فقیه (4)
آمده است: «إن عافیتنی من مرضی أو رددتنی من سفری أو عافیتنی مما أخاف من کذا و کذا» خداوندا درخواست دارم که مرا از بیماریم نجات بخشی یا به سلامت از سفر بازم گردانی، یا از فلان و فلان چیز که میترسم نگهداریم کنی . و در برخی نسخههای مکارم الاخلاق و متهجد «لآتاه الله» آمده است و جزای شرط در «إن عافیتنی» مقدّر و محذوف است مانند این سخن او: «پس تو شایسته آنی» یا جملهای شبیه آن. و گفته شده جواب شرط الزام نذر از صدقه یا غیر آن به قرینه آنچه امام علیه السلام پیش از آن بیان فرموده: «طبیبی را میخواند و به او پولی یا چیزی میدهد» و فرموده ایشان: «و دربان مخصوص را رشوه ای میدهد» هست و بُعد آن پوشیده نیست و چیزی که آن را به عنوان شاهد قرار داده است هنگامی شاهد قرار میگیرد که صدقه ذکر نشده باشد. فرموده امام علیه السلام «الا آتاه» به تقدیر مستثنی از عبارت در تقدیر گرفتهای است یعنی «لم یفعل ذلک» یا «ما فعله الا آتاه». و عبارت مذکور و عبارت مقدر همگی جزای این فرموده ایشان است: «و لو أنّ احدکم». و فرموده امام علیه السلام «و هی الیمین الواجبۀ» یعنی این نماز و صدقه و دعا به منزله سوگند و عهدی است که قبول و پذیرش آن بر خداوند واجب شده است.
والد قدّس سرّه گوید: فرموده امام «و ما جعل» معطوف بر «الیمین» است یعنی آن شکر و سپاسی است که خداوند در برآورده ساختن این حاجت واجب کرده است، و پس از آن نیازی به شکرگذاری دیگر یا برآورده ساختن
ص: 351
وَ نَفَّسْتَ هَمِّی وَ فَرَّجْتَ غَمِّی وَ أَصْلَحْتَ حَالِی- وَ تَدْعُو بَعْدَ ذَلِکَ بِمَا شِئْتَ وَ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ ثُمَّ تَضَعُ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ فِی سُجُودِکَ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ- یَا عَلِیُّ یَا مُحَمَّدُ اکْفِیَانِی فَإِنَّکُمَا کَافِیَایَ وَ انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا نَاصِرَایَ- وَ تَضَعُ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ أَدْرِکْنِی وَ تُکَرِّرُهَا کَثِیراً وَ تَقُولُ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ وَ تَرْفَعُ رَأْسَکَ فَإِنَّ اللَّهَ بِکَرَمِهِ یَقْضِی حَاجَتَکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَمَّا اشْتَغَلْتُ بِالصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ خَرَجَ فَلَمَّا فَرَغْتُ خَرَجْتُ إِلَی ابْنِ جَعْفَرٍ لِأَسْأَلَهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ کَیْفَ دَخَلَ فَرَأَیْتُ الْأَبْوَابَ عَلَی حَالِهَا مُغْلَقَةً مُقْفَلَةً فَعَجِبْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ قُلْتُ لَعَلَّهُ بَابٌ هَاهُنَا وَ لَمْ أَعْلَمْ فَأَنْبَهْتُ ابْنَ جَعْفَرٍ الْقَیِّمَ فَخَرَجَ إِلَی عِنْدِی مِنْ بَیْتِ الزَّیْتِ فَسَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ دُخُولِهِ فَقَالَ الْأَبْوَابُ مُقْفَلَةٌ کَمَا تَرَی مَا فَتَحْتُهَا فَحَدَّثْتُهُ بِالْحَدِیثِ فَقَالَ هَذَا مَوْلَانَا صَاحِبُ الزَّمَانِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ قَدْ شَاهَدْتُهُ دَفَعَاتٍ فِی مِثْلِ هَذِهِ اللَّیْلَةِ عِنْدَ خُلُوِّهَا مِنَ النَّاسِ فَتَأَسَّفْتُ عَلَی مَا فَاتَنِی مِنْهُ وَ خَرَجْتُ عِنْدَ قُرْبِ الْفَجْرِ وَ قَصَدْتُ الْکَرْخَ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی کُنْتُ مُسْتَتِراً فِیهِ فَمَا أَضْحَی النَّهَارَ إِلَّا وَ أَصْحَابُ ابْنِ الصَّالِحَانِ یَلْتَمِسُونَ لِقَائِی وَ یَسْأَلُونَ عَنِّی أَصْدِقَائِی وَ مَعَهُمْ أَمَانٌ مِنَ الْوَزِیرِ وَ رُقْعَةٌ بِخَطِّهِ فِیهَا کُلُّ جَمِیلٍ فَحَضَرْتُ مَعَ ثِقَةٍ مِنْ أَصْدِقَائِی عِنْدَهُ فَقَامَ وَ الْتَزَمَنِی وَ عَامَلَنِی بِمَا لَمْ أَعْهَدْهُ مِنْهُ وَ قَالَ انْتَهَتْ بِکَ الْحَالُ إِلَی أَنْ تَشْکُوَنِی إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ قَدْ کَانَ مِنِّی دُعَاءٌ وَ مَسْأَلَةٌ فَقَالَ وَیْحَکَ رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ مَوْلَایَ صَاحِبَ الزَّمَانِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی النَّوْمِ یَعْنِی لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ یَأْمُرُنِی بِکُلِّ جَمِیلٍ وَ یَجْفُو عَلَیَّ فِی ذَلِکَ جَفْوَةً خِفْتُهَا فَقُلْتُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْهَدُ أَنَّهُمُ الْحَقُّ وَ مُنْتَهَی الْحَقِّ رَأَیْتُ الْبَارِحَةَ مَوْلَانَا فِی الْیَقَظَةِ وَ قَالَ کَذَا وَ کَذَا وَ شَرَحْتُ مَا رَأَیْتُهُ فِی الْمَشْهَدِ فَعَجِبَ مِنْ ذَلِکَ وَ جَرَتْ مِنْهُ أُمُورٌ عِظَامٌ حِسَانٌ فِی هَذَا الْمَعْنَی وَ بَلَغْتُ مِنْهُ غَایَةَ مَا لَمْ أَظُنَّهُ بِبَرَکَةِ مَوْلَانَا صَلَوَاتُ
ص: 350
حاجت بندهاش نیست بلکه به خاطر شکرگذاری خداوند است که در این فرموده بر خود واجب کردهاست: «فاذکرونی اذکرکم» یعنی مرا شکر و سپاس گویئد تا شما را شکر و سپاس گویم. پایان نقل قول. و گفته شده: معطوف بر لفظ «ذلک» است که در این صورت مفعول دیگر برای فرموده ایشان «آتاه الله» است و «هی الیمین الواجبۀ» جمله معترضه است.
روایت13.
مکارم الاخلاق: نماز دیگر: در نیمه شب غسل کن و دو رکعت نماز بگزار در رکعت اول سوره فاتحه و پانصد بار سوره اخلاص را میخوانی و همین طور در رکعت دوم، و در رکعت دوم پس از قرائت، آخر سوره حشر و شش آیه اول سوره حدید را میخوانی و در حال ایستاده هزار بار بگو: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» بعد رکوع و سجده را انجام داده و تشهد را میخوانی و حمد و ثنای خدا را میگویی که اگر حاجتت روا شود و اگر نشد در مرتبه دوم و سوم روا شود. (1)
نماز دیگر از مُوسَی بْنِ جَعْفَر علیه السلام: هر گاه مصیبت و گرفتاری بزرگی برایت پیش آمد در روز به شصت مستمند و بینوا صدقه بده بدین نحو که بر هر بینوائی یک [نیم] صاع برابر صاع پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله از خرمای خشک یا گندم یا جو. و چون شب شد در ثلث آخر شب غسل میکنی و کم ارزش ترین و خشن ترین لباسی را که خانواده ات معمولا می پوشند به تن میکنی با این تفاوت که باید لنگی هم (به جای زیر جامه) با آن لباس به میان ببندی آنگاه دو رکعت نماز میخوانی که (پس از حمد رکعت اوّل) سوره توحید و در رکعت دوم سوره «قل یا أیّها الکافرون» میخوانی،
و چون در رکعت آخر پیشانی بر خاک نهادی در سجود تهلیل خداوند میکنی و تقدیس او و تعظیم و تمجید اللَّه میکنی. آنگاه گناهانت را ذکر میکنی و آنچه را که به یاد داری یکایک نام می بری، و آنچه را که در خاطر نداری یک جا به طور کلی بدان اقرار می کنی، سپس از سجده سر برمیداری، وقتی پیشانی بر خاک نهادی در سجده دوم صد بار از خداوند طلب خیر برای خود می کنی بدین نحو که میگوئی: اللّهمّ إنّی أستخیرک بعلمک» (یعنی: بار خدایا من با احاطه علم تو بر همه چیز و بر احوال خویش از تو خیر خود را درخواست می کنم) آنگاه خداوند را به آنچه از اسماء الهی که خواهی میخوانی و چنین دعا میکنی: «یَا کائن [کَائِناً] قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ یَا مُکَوِّنَ کُلِّ شَیْ ءٍ یَا کائن [کَائِناً] بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ أَعْطِنِی کَذَا وَ کَذَا»ای آنکه پیش از پدید شدن هر چیزی وجود داشته ای و ای کسی که پدید آورنده و هستی بخش همه چیز توئی، و ای خدائی که پس از همه چیز وجود تو همچنان پاینده و پایدار خواهد بود با من چنین و چنان کن.
و هر بار که به سجده میروی زانوهایت را به زمین برسان و لنگ را از روی آنها بردار تا برهنه شوند و آن را از پشت پا میان زانوها و داخل ساقهایت بینداز. و من امیدوارم چنانچه این اعمال و اذکار را به جا آوری حاجتت برآورده شود إن شاء اللَّه تعالی، و هنگامی که میخواهی شروع به این کار کنی نخست بر محمد و اهل بیت او صلوات اللَّه علیهم أجمعین درود و صلوات فرست.(2)
ص: 352
اللَّهِ عَلَیْهِ (1).
الْمُتَهَجِّدُ(2)، وَ الْمَکَارِمُ، وَ غَیْرُهُمَا، لِلْحَاجَةِ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا مَرِضَ دَعَا الطَّبِیبَ وَ أَعْطَاهُ وَ إِذَا کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ رَشَا الْبَوَّابَ وَ أَعْطَاهُ وَ لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا فَدَحَهُ أَمْرٌ فَزِعَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ تَطَهَّرَ وَ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ قَلَّتْ أَوْ کَثُرَتْ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ قَالَ- اللَّهُمَّ إِنْ عَافَیْتَنِی مِمَّا أَخَافُ مِنْ کَذَا وَ کَذَا- إِلَّا آتَاهُ اللَّهُ ذَلِکَ وَ هُوَ الْیَمِینُ الْوَاجِبَةُ وَ مَا جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی الشُّکْرِ(3).
فدحه أثقله و فی التهذیب (4)و الفقیه (5) إن عافیتنی من مرضی أو رددتنی من سفری أو عافیتنی مما أخاف من کذا و کذا إلا آتاه الله و فی بعض نسخ المکارم و المتهجد لآتاه الله و جزاء الشرط فی قوله إن عافیتنی مقدر مثل قوله فأنت أهل لذلک و نحوه و قیل الظاهر أن جوابه التزام نذر من صدقة و غیره بقرینة ما سبق من قوله علیه السلام دعا الطبیب و أعطاه و قوله رشا البواب و لا یخفی بعده و ما جعله شاهدا إنما یشهد إذا لم یذکر الصدقة و قوله علیه السلام إلا آتاه علی تقدیره مستثنی من مقدر أی لم یفعل ذلک أو ما فعله إلا آتاه و المذکور و المقدر جمیعا جزاء لقوله و لو أن أحدکم و قوله علیه السلام و هی الیمین الواجبة أی هذه الصلاة و الصدقة و الدعاء بمنزلة الیمین الواجب علی الله قبولها.
قال الوالد قدس سره قوله و ما جعل معطوف علی الیمین أی هی الشکر الذی أوجب الله علیه فی قضاء هذه الحاجة و لا یحتاج بعده إلی شکر آخر أو قضاء
ص: 351
توضیح
تهلیل گفتن لا اله الا الله، و تقدیس گفتن سبحان الله و مانند آن است. و تعظیم گفتن الله اکبر و مانند آن، و تمجید گفتن لا حول و لا قوۀ الا بالله و مانند است. «اللهم انی استخیرک» پدر رحمه الله گوید: یعنی از تو میخواهم خیر و خوبی مرا در برآورده شدن حاجتم قرار دهی، یا برآورده شدن حاجتم را برایم خیر قرار دهی، یا اگر حاجتم برایم خیر است، آن را روا بداری زیرا تو بر خیر و خوبی دانائی و بر آن و بر اینکه حاجتم را خیر بگردانی، توانائی.
میگویم
این روایت در فقیه با سند حسن روایت شده است. (1)
روایت14.
مکارم الاخلاق: نماز حاجت از امام رضا علیه السلام: چون گرفتاری شدیدی برایت پیش آید که تو را غمگین سازد دو رکعت نماز بخوان، در رکعت اول فاتحه و آیه الکرسی و در رکعت دوم فاتحه و سوره انا انزلناه فی لیلۀ القدر را میخوانی. بعد قرآن را بر بالای سر گذار و ده بار بگو: «خداوندا به حق آن کس که او را بر خلق خود به رسالت فرستادی و به حق همه آیه های قرآن و به حق کسانی که آنها را در آن مدح کرده ای بر تو، و به حق تو بر آنها و هیچ کس را داناتر از تو به حق تو نمیشناسیم ای آقایم ای اللَّه» و ده بار بگو: بِحَقِّ مُحَمَّدٍ ، و ده بار: بِحَقِّ عَلِیٍّ و ده بار: بِحَقِّ فَاطِمَةَ ، و بعد یکی یکی ائمه را به همین نحو نام ببر تا به امام حقّ او که امام زمان توست، برسی. از جای خود بر نخواهی خواست مگر اینکه حاجتت روا شود.(2)
روایت15.
متهجد (3)
و مکارم الاخلاق و دیگر کتابها: نماز دیگر: مُقَاتِل بْنُ مُقَاتِل گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم دعائی برای برآورده شدن حاجتها به من بیاموز، فرمود: چون کار مهمّی با خدا داری غسل کن و تمیزترین جامه ها را بپوش و عطر بزن و زیر آسمان برو و دو رکعت نماز کن و سوره فاتحه و پانزده بار سوره قل هو الله احد را میخوانی و به رکوع میروی و مانند نماز تسبیح پانزده بار میگویی اما قراءت پانزده بار است. بعد سجده کن و در سجده بگو: «خداوندا همه معبودها از نزد عرشت تا قرارگاه زمینت جز تو باطل است و به راستی که تو خداوند حقّی، فلان و فلان ص: 353
الحاجة شکرا لله تعالی لعبده الذی جعله علی نفسه فی قوله تعالی فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ أی اشکرونی أشکرکم انتهی و قیل معطوف علی لفظة ذلک فیکون مفعولا آخر لقوله آتاه الله و قوله و هی الیمین الواجبة جملة معترضة.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةٌ أُخْرَی: إِذَا انْتَصَفَ اللَّیْلُ فَاغْتَسِلْ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ خَمْسَ مِائَةِ مَرَّةٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ مِثْلَهَا وَ حِینَ تَفْرُغُ مِنَ الْقِرَاءَةِ فِی الثَّانِیَةِ تَقْرَأُ آخِرَ الْحَشْرِ وَ سِتَّ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْحَدِیدِ وَ قُلْ بَعْدَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ قَائِمٌ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ أَلْفَ مَرَّةٍ ثُمَّ تَرْکَعُ وَ تَسْجُدُ وَ تَتَشَهَّدُ وَ تُثْنِی عَلَی اللَّهِ فَإِنْ قُضِیَتِ الْحَاجَةُ وَ إِلَّا فَفِی الثَّانِیَةِ وَ إِلَّا فَفِی الثَّالِثَةِ(1).
صَلَاةٌ أُخْرَی عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: إِذَا فَدَحَکَ أَمْرٌ عَظِیمٌ فَتَصَدَّقْ فِی نَهَارِکَ عَلَی سِتِّینَ مِسْکِیناً عَلَی کُلِّ مِسْکِینٍ نِصْفَ صَاعٍ بِصَاعِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنْ تَمْرٍ أَوْ بُرٍّ أَوْ شَعِیرٍ فَإِذَا کَانَ بِاللَّیْلِ اغْتَسَلْتَ فِی ثُلُثِ اللَّیْلِ الْأَخِیرِ ثُمَّ لَبِسْتَ أَدْنَی مَا یَلْبَسُ مَنْ تَعُولُ مِنَ الثِّیَابِ إِلَّا أَنَّ عَلَیْکَ فِی تِلْکَ الثِّیَابِ إِزَاراً ثُمَّ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِیهِمَا بِالتَّوْحِیدِ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ فَإِذَا وَضَعْتَ جَبِینَکَ فِی الرَّکْعَةِ الْأَخِیرَةِ لِلسُّجُودِ هَلَّلْتَ اللَّهَ وَ قَدَّسْتَهُ وَ عَظَّمْتَهُ وَ مَجَّدْتَهُ ثُمَّ ذَکَرْتَ ذُنُوبَکَ وَ أَقْرَرْتَ بِمَا تَعْرِفُ مِنْهَا مُسَمًّی وَ مَا لَا تَعْرِفُ أَقْرَرْتَ بِهِ جُمْلَةً ثُمَّ رَفَعْتَ رَأْسَکَ فَإِذَا وَضَعْتَ جَنْبَکَ فِی السَّجْدَةِ الثَّانِیَةِ اسْتَخَرْتَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ- ثُمَّ تَدْعُو اللَّهَ بِمَا شِئْتَ مِنْ أَسْمَائِهِ وَ تَقُولُ- یَا کَائِنُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ یَا مُکَوِّنَ کُلِّ شَیْ ءٍ یَا کَائِنُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ أَعْطِنِی کَذَا وَ کَذَا- وَ کُلَّمَا اسْتَخَرْتَ فَأَفْضِ بِرُکْبَتَیْکَ إِلَی الْأَرْضِ وَ تَرْفَعُ الْإِزَارَ حَتَّی تَکْشِفَ الْإِزَارَ مِنْ خَلْفِکَ بَیْنَ ألیتک [أَلْیَتَیْکَ] وَ بَاطِنِ سَاقَیْکَ فَإِنِّی أَرْجُو أَنْ تُقْضَی حَاجَتُکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ ابْدَأْ بِالصَّلَاةِ عَلَی النَّبِیِّ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (2).
ص: 352
حاجت مرا هم اکنون روا بفرما».
و بر حاجت خود اصرار کن. (1)
روایت16.
مکارم الاخلاق: نماز عفو: هر گاه در خود احساس سستی و بی میلی (به عبادت) پیدا کردی نماز عفو را ترک مکن و آن دو رکعت است در هر رکعت حمد و یک بار سوره إِنَّا أَنْزَلْناهُ را میخوانی و بعد از آن پانزده بار میگویی: رَبِّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ. (پروردگارم عفو تو را خواستارم عفو تو را خواستارم.) و سپس رکوع میبری و پس از آن، ده بار کلمه عفو میگویی و نماز خود را مثل نماز جعفر به پایان آور. (2)
بیان
جوهری گوید: «حسست بالخیر و احسست به» یعنی به خیر و خوبی یقین پیدا کردی. و گوید: «الفترۀ» به معنای سستی و ضعف است. پایان نقل قول. و شاید مقصود از ضعف در اینجا ضعف در عقاید و باورها به دلیل شک و شبههها، یا سستی و تنبلی در عبادتها باشد. «خمس عشر مرۀ» یعنی پانزده بار کلمه عفو یا کل جمله «ربّ عفوک عفوک» را میگوی و شاید مقصود اول آشکارتر باشد.
روایت17.
مکارم الاخلاق: نماز حدیث نفس (وسوسه): از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: بر هیچ مؤمنی چهل روز نمیگذرد مگر اینکه گرفتار وسوسه می شود، پس دو رکعت نماز بخواند و از آن به خدا پناه برد. (3)
توضیح
مقصود از حدیث نفس وسوسههای شیطانی در باورها و قضا و قدر، و نیز افکاری که اگر بر زبان آید مستوجب کفر میشود.
روایت18.
مکارم الاخلاق: نماز استغفار: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت است: چون روزی تو کم شود و کارت به پراکندگی گراید حاجتت را به درگاه حق ببر و نماز استغفار را ترک مکن. نماز استغفار دو رکعت است در هر رکعت حمد و یک بار سوره إِنَّا أَنْزَلْناهُ را بخوان و بعد از قرائت پانزده بار بگو: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ. و بعد به رکوع که رفتی آن را ده بار بگو و مثل نماز جعفر نماز را تمام کن که همه کارهایت ان شاء الله روبه راه شود. (4)
توضیح
جوهری گوید: الالتیاث یعنی اختلاط و التفاف(در هم پیچیدن) و التاث در عملش یعنی تأخیر کرد
روایت19.
مکارم الاخلاق: نماز کفایت از امام صادق علیه السلام: ایشان فرمود: دو رکعت نماز میخواند و سلام نماز را میدهد و سجده میکند و خدا را حمد و ثناگوی و بر محمّد و آل او درود میفرستد و صد بار میگوید: « یا محمد یا
ص: 354
التهلیل قول لا إله إلا الله و التقدیس قول سبحان الله و أمثاله و التعظیم قول الله أکبر و أمثاله و التمجید قول لا حول و لا قوة إلا بالله و أمثاله اللهم إنی أستخیرک قال الوالد ره أی أطلب منک أن تجعل خیری فی قضاء حاجتی أو تجعل قضاء حاجتی خیرا لی أو تقضی حاجتی إن کان خیرا لی لعلمک بالخیرة و قدرتک علیها و علی جعلها خیرا.
و هذه الروایة مرویة فی الفقیه بسند حسن (1).
الْمَکَارِمُ، صَلَاةُ الْحَاجَةِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِذَا حَزَنَکَ أَمْرٌ شَدِیدٌ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی إِحْدَاهُمَا الْفَاتِحَةَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ثُمَّ خُذِ الْمُصْحَفَ وَ ارْفَعْهُ فَوْقَ رَأْسِکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ إِلَی خَلْقِکَ وَ حَقِّ کُلِّ آیَةٍ فِیهِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مَنْ مَدَحْتَهُ فِیهِ عَلَیْکَ وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِ وَ لَا نَعْرِفُ أَحَداً أَعْرَفَ بِحَقِّکَ مِنْکَ یَا سَیِّدِی یَا اللَّهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ عَشْراً بِحَقِّ عَلِیٍّ عَشْراً بِحَقِّ فَاطِمَةَ عَشْراً بِحَقِّ إِمَامٍ بَعْدَهُ کُلَّ إِمَامٍ تَعُدُّهُ عَشْراً حَتَّی تَنْتَهِیَ إِلَی إِمَامِ حَقٍّ الَّذِی هُوَ إِمَامُ زَمَانِکَ فَإِنَّکَ لَا تَقُومُ مِنْ مَقَامِکَ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ حَاجَتَکَ (2).
الْمُتَهَجِّدُ(3)، وَ الْمَکَارِمُ، وَ غَیْرُهُمَا، صَلَاةٌ أُخْرَی وَ رَوَی مُقَاتِلُ ابْنُ مُقَاتِلٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ عَلِّمْنِی دُعَاءً لِقَضَاءِ الْحَوَائِجِ فَقَالَ إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ إِلَی اللَّهِ مُهِمَّةٌ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیَابِکَ وَ شَمِّ شَیْئاً مِنَ الطِّیبِ ثُمَّ ابْرُزْ تَحْتَ السَّمَاءِ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَفْتَحُ الصَّلَاةَ فَتَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ تَرْکَعُ وَ تَقْرَأُ خَمْسَ عَشْرَةَ عَلَی مِثْلِ صَلَاةِ التَّسْبِیحِ غَیْرَ أَنَّ الْقِرَاءَةَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ فِی سُجُودِکَ- اللَّهُمَّ إِنَّ کُلَّ مَعْبُودٍ مِنْ لَدُنْ عَرْشِکَ إِلَی قَرَارِ أَرْضِکَ فَهُوَ بَاطِلٌ سِوَاکَ فَإِنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الْحَقُّ الْمُبِینُ اقْضِ لِی حَاجَةَ کَذَا وَ کَذَا
ص: 353
جبرئیل، یا جبرئیل یا محمد مرا در گرفتاریم کفایت کنید که شما کفایت کننده اید و مرا به اذن خداوند محافظت کنید که شما نگاهدارانید.»
نماز برای کسی که گرفتار اندوه و ناراحتی است یا کسی که حاجتی از خداوند میخواهد: از امام رضا علیه السلام نقل است: دو رکعت نماز بخوان در هر رکعت یک بار سوره حمد و سیزده بار سوره انا انزلناه، و بعد از نماز سجده کن و بگو: «خداوندا ای بر طرف کننده غمها و اندوهها و پاسخ دهنده بیچارگان، و ای رحمان دنیا و رحیم آخرت بر محمد و آل او درود بفرست و بر من رحمتی آر که بدان غضبت را فرو نشانی، و مرا از غیر خودت بی نیاز گردانی»، بعد گونه راست را به زمین بگذار و بگو «ای ذلیل کننده هر جبّار و ای عزیزکننده هر ذلیل، به حق خودت فلان مشکل مرا گشایشی ده». بعد گونه چپ را به زمین نه و همین را بگو، بعد به سجده برگرد و باز همین را بگو، که خداوند غمت را بر طرف و حاجتت را روا سازد. (1)
نماز فَرَج از امیر مؤمنان علیه السلام: دو رکعت نماز بخوان، در رکعت اول سوره حمد و هزار بار سوره قل هو الله احد و در رکعت دوم حمد و یک بار قل هو الله احد را بخوان و بعد تشهد بخوان و سلام بده و دعای فرج بخوان و بگو:
«ای آنکه چشمها نتواندش دید و گمانها نتوان او را یافت، وصف گویان توصیفش نتوانند کرد، و زمانها در او تغییری نتواند داد، ای آنکه از حوادث نترسد، و طعم مرگ نچشد، ای آنکه از فوت هراسی ندارد و گناهان به وی ضرری نرساند، و آمرزش از او نکاهد، ای آنکه وزن ذرات کوهها را میداند و بر گنجایش دریاها و عدد قطرات باران، و برگ درختان، و راه روی مورچه آگاه است، آسمانی آسمان دیگر و زمین زمین دیگر را و سطح دریا عمق دریا را و کوه اندوخته های درون خود را از نظر او نمیتواند بپوشاند، دیدگان خائن و نهفته های دل و آنچه شب بر آن ظلمت و روز بر آن پرتو افکند میداند.
از تو مسألت میکنم به اسم مخزون و مکنون در علم غیبت که اختصاص به خودت دارد و اسمهایت را از آن برآورده ای، که تو خدائی هستی که جز تو خدائی نیست و یکتای یکتایی یکتایی بی شریکی، و به اسمی از تو که چون تو را بدان خوانند جواب دهی، و اگر از تو بدان درخواست کنند عطا کنی، و به حق انبیاء مرسل تو و به حق نگهداران عرش و به حق ملائکه مقرب تو و به حق جبرئیل و میکائیل و
ص: 355
السَّاعَةَ السَّاعَةَ وَ تُلِحُّ فِیمَا أَرَدْتَ (1).
الْمَکَارِمُ،: صَلَاةُ الْعَفْوِ إِذَا أَحْسَسْتَ مِنْ نَفْسِکَ بِفَتْرَةٍ فَلَا تَدَعْ عِنْدَ ذَلِکَ صَلَاةَ الْعَفْوِ وَ هِیَ رَکْعَتَانِ بِالْحَمْدِ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ مَرَّةً وَاحِدَةً فِی کُلِّ رَکْعَةٍ وَ تَقُولُ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ رَبِّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ تَرْکَعُ وَ تَقُولُ بَعْدَ ذَلِکَ عَشْراً وَ تُتِمُّ الصَّلَاةَ کَمِثْلِ صَلَاةِ جَعْفَرٍ(2).
قال الجوهری حسست بالخیر و أحسست به أی أیقنت به و قال الفترة الانکسار و الضعف انتهی و لعل المراد هنا الضعف فی العقائد بالشکوک و الشبهات أو الکسل فی الطاعات خمس عشرة مرة أی کلمة عفوک أو مجموع رب عفوک عفوک و لعل الأول أظهر.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةٌ لِحَدِیثِ النَّفْسِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ یَمُرُّ عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ صَبَاحاً إِلَّا حَدَّثَ نَفْسَهُ فَلْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ لْیَسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ (3).
المراد بحدیث النفس الوساوس الشیطانیة فی العقائد و القضاء و القدر و الخطورات التی یوجب التکلم بها الکفر.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةُ الِاسْتِغْفَارِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِذَا رَأَیْتَ فِی مَعَاشِکَ ضِیقاً وَ فِی أَمْرِکَ الْتِیَاثاً فَأَنْزِلْ حَاجَتَکَ بِاللَّهِ تَعَالَی وَ جَلَّ وَ لَا تَدَعْ صَلَاةَ الِاسْتِغْفَارِ وَ هِیَ رَکْعَتَانِ تَفْتَتِحُ الصَّلَاةُ وَ تَقْرَأُ الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ مَرَّةً وَاحِدَةً فِی کُلِّ رَکْعَةٍ ثُمَّ تَقُولُ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ تَرْکَعُ فَتَقْرَأُهَا عَشْراً عَلَی هَیْئَةِ صَلَاةِ جَعْفَرٍ یُصْلِحُ اللَّهُ لَکَ شَأْنَکَ کُلَّهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (4).
قال الجوهری الالتیاث الاختلاط و الالتفاف و التاث فی عمله أبطأ.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةُ الْکِفَایَةِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تُسَلِّمُ وَ تَسْجُدُ وَ تُثْنِی عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ تَحْمَدُهُ وَ تُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَقُولُ- یَا مُحَمَّدُ یَا
ص: 354
اسرافیل و عزرائیل، و به حق محمّد و آل او صلوات تو بر آنان باد، که بر محمد و آل او درود فرستی، و قسمت بهتر عمرم را در آخر قرار دهی و بهترین اعمالم را آخرین آنها قرار دهی و از تو مغفرت و خشنودی تو را مسألت می کنم ای ارحم الراحمین.»(1)
نماز مکروب و غمناک و گرفتار: دو رکعت نماز بخوان و قرآن را به طرف بالا گیر و بگو: «خداوندا به تو روی میآورم به آنچه در این قرآن است و در آن اسم اکبر و اسماء حسنای تو و آنچه وسیله بیم و امید است در آن میباشد، درخواست میکنم که بر محمد و آل او درود فرستی و حاجتم را برآوری» و حاجتت را اسم ببر.(2)
نماز استغاثه به حضرت زهراء علیها السلام: دو رکعت بخوان و سر به سجده بگذار و صد بار بگو: یَا فَاطِمَةُ. بعد گونه راست را به زمین بگذار و همین طور بگو و بعد گونه چپ را بر زمین بگذار و بگو بعد سجده ببر و آن را صد و ده بار بگو و بگو: «ای آنکه از هر چیزی در امانی، و همه چیز از تو ترسان است، و از تو می خواهم به ایمنی تو از هر چیز، و ترس هر چیز از تو اینکه بر محمّد و آل او صلوات فرستی، و به جان و خانواده و مال و فرزندان من امان ده تا اینکه از کسی ترسی نداشته باشم که تو بر هر چیز توانائی.» (3)
نماز استغاثه: چون شب تصمیم گرفتی بخوابی ظرف آبی تمیز کنار سرت بگذار، و بر آن پارچه ای تمیز بگذار، و وقتی که برای نماز شب برخیزی، سه جرعه آب بنوش و با باقی آب وضو بگیر، و رو به قبله کن، و اذان و اقامه بگو و دو رکعت نماز بخوان هر چه از قرآن خواهی در نماز بخوان بعد در رکوع بیست و پنج بار بگو: «ای فریادرس فریادخواهان» و سر بردار و ایستاده همین را بگو و به سجده برو و همین را بگو و بعد از سجده و در سجده دوم و بعد از آن همچنین بگو، و رکعت دوم را مثل رکعت اول تمام کن که سیصد بار گفته باشی. بعد سر به آسمان بردار و سی بار بگو: «از عبد ذلیل به مولای جلیل». بعد حاجتت را بخواه که اجابت به سویت شتاب گیرد به اذن خدا. (4)
ص: 356
جَبْرَئِیلُ یَا جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ اکْفِیَانِی مِمَّا أَنَا فِیهِ فَإِنَّکُمَا کَافِیَانِ احْفَظَانِی بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِنَّکُمَا حَافِظَانِ مِائَةَ مَرَّةٍ.
صَلَاةٌ لِمَنْ أَصَابَهُ هَمٌّ أَوْ غَمٌّ أَوْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ حَاجَةٌ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا الْحَمْدَ مَرَّةً وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ مَرَّةً فَإِذَا فَرَغَ سَجَدَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ یَا فَارِجَ الْهَمِّ وَ کَاشِفَ الْغَمِّ وَ مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ رَحِیمَ الْآخِرَةِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْنِی رَحْمَةً تُطْفِئُ بِهَا عَنِّی غَضَبَکَ وَ سَخَطَکَ وَ تُغْنِینِی بِهَا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاکَ- ثُمَّ یُلْصِقُ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ بِالْأَرْضِ وَ یَقُولُ- یَا مُذِلَّ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ مُعِزَّ کُلِّ ذَلِیلٍ قَدْ وَ حَقِّکَ بَلَغَ الْمَجْهُودُ مِنِّی فِی أَمْرِ کَذَا فَفَرِّجْ عَنِّی- ثُمَّ یُلْصِقُ خَدَّهُ الْأَیْسَرَ بِالْأَرْضِ وَ یَقُولُ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی سُجُودِهِ وَ یَقُولُ مِثْلَ ذَلِکَ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یُفَرِّجُ غَمَّهُ وَ یَقْضِی حَاجَتَهُ (1).
صَلَاةُ الْفَرَجِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً وَاحِدَةً ثُمَّ تَتَشَهَّدُ وَ تُسَلِّمُ وَ تَدْعُو بِدُعَاءِ الْفَرَجِ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ یَا مَنْ لَا تَرَاهُ الْعُیُونُ وَ لَا تُخَالِطُهُ الظُّنُونُ یَا مَنْ لَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ یَا مَنْ لَا تُغَیِّرُهُ الدُّهُورُ یَا مَنْ لَا یَخْشَی الدَّوَائِرَ یَا مَنْ لَا یَذُوقُ الْمَوْتَ یَا مَنْ لَا یَخْشَی الْفَوْتَ یَا مَنْ لَا تَضُرُّهُ الذُّنُوبُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الْمَغْفِرَةُ یَا مَنْ یَعْلَمُ مَثَاقِیلَ الْجِبَالِ وَ کَیْلَ الْبُحُورِ وَ عَدَدَ الْأَمْطَارِ وَ وَرَقِ الْأَشْجَارِ وَ دَبِیبَ الذَّرِّ وَ لَا یُوَارِی مِنْهُ سَمَاءٌ سَمَاءً وَ لَا أَرْضٌ أَرْضاً وَ لَا بَحْرٌ مَا فِی قَعْرِهِ وَ لَا جَبَلٌ مَا فِی وَعْرِهِ- یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ وَ مَا أَظْلَمَ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَ أَشْرَقَ عَنْهُ النَّهَارُ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَخْزُونِ الْمَکْنُونِ الَّذِی فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَکَ وَ اخْتَصَصْتَ بِهِ لِنَفْسِکَ وَ اشْتَقَقْتَ مِنْهُ اسْمَکَ فَإِنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ- لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ وَحْدَکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ الَّذِی إِذَا دُعِیتَ بِهِ أَجَبْتَ وَ إِذَا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَیْتَ وَ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ بِحَقِّ حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ بِحَقِّ مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ بِحَقِّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ
ص: 355
نماز غیاث و فریادرسی خواستن: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر استغاثه ای به خدا داری دو رکعت نماز بگزار بعد سجده کن و بگو«ای محمد رسول خدا، ای علی سید مؤمنان، به شما به سوی حقتعالی استغاثه میکنم، ای محمد ای علی به شما استغاثه می کنم و از پناه به خدا و محمّد و به علی و به فاطمه - و همه امامان علیهم السلام را برمیشماری - نزد خدا به شما متوسّل میشوم. به اذن خداوند همان دم و فورا به فریادت میرسند.»(1)
نماز برای رفع بد حالی و نداری: دو رکعت نماز نیکو بخوان و به سجده برو و بگو: «یا ماجد یا واحد یا احد یا کریم به وسیله نبی تو نبی رحمت به تو روی میکنم، یا رسول الله من به وسیله تو به خدا پروردگار من و تو و همه چیز رو میکنم، یا الله از تو درخواست میکنم به حق محمد و آل محمد که نفحه ای از نفحات خود بر من بدمی که گشایشی زود و روزی وسیع به من عنایت کنی، که پراکندگیهایم را بر طرف کنم، و قرضهایم را بپردازم و مخارج عیالم را تأمین کنم.» (2)
نماز إسْتِعْدَاءِ (یاری خواستن و تقویت): از امام صادق علیه السلام: هر وقت خواستی وضوء کامل بگیر، و دو رکعت نماز بخوان، و بعد از آن گونه هایت را بر زمین بنه و چندان بگو: «یا ربّاه» که نفَسَت تمام شود، بعد بگو: «ای آنکه عاد و ثمود را هلاک کردی چیزی از آنان باقی نماند و پیش از آن قوم نوح را که راه ظلم و طغیان سپردند نابود ساختی، و مؤتفکه را که به راه هوی و هوس رفتند ( نابود کردی) و عذاب آنها را فرو گرفت، اگر فلان کس در این کاری که با من کرد نسبت به من ظالم است مهلتش را سر آر و در باره او بردباری بکار مبر ای نزدیکترین نزدیکان»(3).
نماز الظُّلَامَةِ (داد خواهی و انتقام خواستن از ظالم): وضوء بگیر و دو رکعت نماز کن و سر به آسمان بردار و دست ها بگشا و بگو: «خداوندا ای پروردگار محمد و آل محمد بر محمد و آل او درود فرست و دشمنانشان را هلاک کن، خداوندا فلان کس به من ستم کرده و جز تو برای دفاع و حمله به او کمکی ندارم، هم اکنون انتقام را به کمال از او بسِتان به حق آن کس که برایش بر خود حق قائل شدی، و به حق تو برایشان که این کار را انجام دهی، ای آنکه صاحب احکام و گرفتنت خوفانگیز و سطوت تو خوفناک است و دارای احسان و بخششی». (4)
نماز برای یاری خواستن علیه ظالم: از امام صادق روایت شده که فرمود: اگر مظلمهای طلب میکنی
ص: 357
إِسْرَافِیلَ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِمْ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ خَیْرَ عُمُرِی آخِرَهُ وَ خَیْرَ أَعْمَالِی خَوَاتِیمَهَا وَ أَسْأَلُکَ مَغْفِرَتَکَ وَ رِضْوَانَکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ-(1) صَلَاةُ الْمَکْرُوبِ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَأْخُذُ الْمُصْحَفَ فَتَرْفَعُهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمَا فِیهِ وَ فِیهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ وَ أَسْمَاؤُکَ الْحُسْنَی وَ مَا بِهِ تُخَافُ وَ تُرْجَی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقْضِیَ حَاجَتِی وَ تُسَمِّیهَا-(2) صَلَاةُ الِاسْتِغَاثَةِ بِالْبَتُولِ علیها السلام تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ یَا فَاطِمَةُ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْ مِثْلَ ذَلِکَ وَ تَضَعُ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ عَلَی الْأَرْضِ وَ تَقُولُ مِثْلَهُ ثُمَّ اسْجُدْ وَ قُلْ ذَلِکَ مِائَةً وَ عَشْرَ دَفَعَاتٍ وَ قُلْ یَا آمِناً مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْکَ خَائِفٌ حَذِرٌ أَسْأَلُکَ بِأَمْنِکَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ خَوْفِ کُلِّ شَیْ ءٍ مِنْکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی أَمَاناً لِنَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی حَتَّی لَا أَخَافَ أَحَداً وَ لَا أَحْذَرَ مِنْ شَیْ ءٍ أَبَداً- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ-(3) صَلَاةُ الِاسْتِغَاثَةِ إِذَا هَمَمْتَ بِالنَّوْمِ فِی اللَّیْلِ فَضَعْ عِنْدَ رَأْسِکَ إِنَاءً نَظِیفاً فِیهِ مَاءٌ طَاهِرٌ وَ غَطِّهِ بِخِرْقَةٍ نَظِیفَةٍ فَإِذَا انْتَبَهْتَ لِصَلَاتِکَ فِی آخِرِ اللَّیْلِ فَاشْرَبْ مِنَ الْمَاءِ ثَلَاثَ جُرَعٍ ثُمَّ تَوَضَّأْ بِبَاقِیهِ وَ تَوَجَّهْ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ أَذِّنْ وَ أَقِمْ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِیهِمَا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الْقِرَاءَةِ قُلْتَ فِی الرُّکُوعِ- یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ خَمْساً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً ثُمَّ تَرْفَعُ رَأْسَکَ فَتَقُولُ مِثْلَ ذَلِکَ وَ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ تَجْلِسُ وَ تَقُولُهُ وَ تَسْجُدُ وَ تَقُولُهُ وَ تَجْلِسُ وَ تَقُولُهُ وَ تَنْهَضُ إِلَی الثَّانِیَةِ وَ تَفْعَلُ کَفِعْلِکَ فِی الْأُولَی وَ تُسَلِّمُ وَ قَدْ أُکْمِلَتْ ثَلَاثُ مِائَةِ مَرَّةً مَا تَقُولُهُ وَ تَرْفَعُ رَأْسَکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ تَقُولُ ثَلَاثِینَ مَرَّةً مِنَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ إِلَی الْمَوْلَی الْجَلِیلِ وَ تَذْکُرُ حَاجَتَکَ فَإِنَّ الْإِجَابَةَ تُسْرِعُ بِإِذْنِ اللَّهِ-(4)
ص: 356
بر رفیقت نفرین مکن که انسان دائما مظلوم است تا نفرین کند که ظالم می شود ولی وقتی به تو ظلم شد غسل کن و در زیر آسمان دو رکعت نماز بخوان و بگو: «خداوندا فلان کس به من ستم کرده و هیچ یاوری جز تو ندارم که با یاری او حمله آورم، هم اکنون حق من را از او بازستان، به حق آن اسمت که درمانده تو را بخواند و درماندگی و ضرر و زیانش را رفع نمایی و در زمین قدرتش بخشی و او را بر خلق خودت خلیفه گردانی، که بر محمد و آل او درود فرستی و هم اکنون حق مرا به کمال از او بازستانی.»
تو درنگ نمیکنی و بازنمیایستی تا اینکه آنچه را دوست داری ببینی.(1)
نماز دیگر: از یونس بن عمار روایت شده که به امام هادی علیه السلام از مردی که مرا اذیت می کرد شکایت بردم فرمود: نفرینش کن، گفتم نفرین کرده ام، فرمود: نه آنچنان که نفرین کردی بلکه از گناهان توبه کن و روزه بدار و صدقه بده و در آخر شب وضوء بگیر و دو رکعت نماز بخوان بعد به سجده برو و بگو: «خداوندا فلان کس مرا اذیت میکند، خداوندا بدنش را بیمار کن، و نسلش را برانداز، و عمرش را کوتاه گردان، و هم در هلاکتش در این سال تعجیل فرما،» یونس گوید: چنین کردم و طولی نکشید که هلاک شد.(2)
نماز عسرت و تنگدستی: از امام صادق علیه السلام: چون امری بر تو مشکل شود، وقت ظهر دو رکعت نماز بخوان در رکعت اول سوره حمد و سوره قل هو الله احد و سوره انا فتحنا لک فتحا مبینا تا فرموده خداوند یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً را بخوان و در رکعت دوم سوره حمد و سوره قل هو الله احد و سوره الم نشرح لک صدرک را بخوان که بسیار مجرّب است. (3)
نماز برای امور مهم: از امام حسین علیه السلام: چهار رکعت نماز می خوان و قنوت کامل به جای میآوری، در رکعت اول یک حمد و هفت بار حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ، و در رکعت دوم یک بار حمد و هفت بار «ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ، إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا و ولدا» میخوانی و در رکعت سوم یک بار حمد و هفت بار «لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ» میخوانی و در رکعت چهارم یک بار حمد و هفت بار «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ» میخوانی و حاجتش را میخواهد. (4)
ص: 358
صَلَاةُ الْغِیَاثِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِذَا کَانَتْ لِأَحَدِکُمُ اسْتِغَاثَةٌ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَلْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یَقُولُ- یَا مُحَمَّدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ یَا سَیِّدَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ بِکُمَا أَسْتَغِیثُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ أَسْتَغِیثُ بِکُمَا یَا غَوْثَاهُ بِاللَّهِ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ تَعُدُّ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام بِکُمْ أَتَوَسَّلُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَإِنَّکَ تُغَاثُ مِنْ سَاعَتِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی (1)
صَلَاةُ الضُّرِّ وَ الْفَقْرِ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ تُحْسِنُهُمَا وَ تَسْجُدُ وَ تَقُولُ- یَا مَاجِدُ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا کَرِیمُ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ وَ رَبِّ کُلِّ شَیْ ءٍ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَنْفَحَنِی نَفْحَةً مِنْ نَفَحَاتِکَ فَتْحاً یَسِیراً وَ رِزْقاً وَاسِعاً أَلُمُّ بِهِ شَعْثِی وَ أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ أَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی عِیَالِی-(2)
صَلَاةُ الِاسْتِعْدَاءِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام تُسْبِغُ الْوُضُوءَ أَیَّ وَقْتٍ أَحْبَبْتَ ثُمَّ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ تُتِمُّ رُکُوعَهُمَا وَ سُجُودَهُمَا فَإِذَا فَرَغْتَ مَرَّغْتَ خَدَّیْکَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْتَ یَا رَبَّاهْ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ ثُمَّ قُلْ یَا مَنْ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی وَ ثَمُودَ فَما أَبْقی- وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغی- وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی فَغَشَّاها ما غَشَّی إِنْ کَانَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ ظَالِماً فِیمَا ارْتَکَبَنِی بِهِ فَاجْعَلْ عَلَیْهِ مِنْکَ وَعْداً وَ لَا تَجْعَلْ لَهُ فِی حِلْمِکَ نَصِیباً یَا أَقْرَبَ الْأَقْرَبِینَ-(3) صَلَاةُ الظُّلَامَةِ تُفِیضُ عَلَیْکَ الْمَاءَ ثُمَّ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَرْفَعُ رَأْسَکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ تَبْسُطُ یَدَیْکَ وَ تَقُولُ- اللَّهُمَّ رَبَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِکْ عَدُوَّهُمْ اللَّهُمَّ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ قَدْ ظَلَمَنِی وَ لَا أَجِدُ مَنْ أَصُولُ بِهِ غَیْرَکَ فَاسْتَوْفِ مِنْهُ ظُلَامَتِی السَّاعَةَ السَّاعَةَ بِحَقِّ مَنْ جَعَلْتَ لَهُ عَلَیْکَ حَقّاً وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ إِلَّا فَعَلْتَ ذَلِکَ یَا مَخُوفَ الْأَحْکَامِ وَ الْأَخْذِ یَا مَرْهُوبَ الْبَطْشِ یَا مَالِکَ الْفَضْلِ-(4) صَلَاةُ الِانْتِصَارِ مِنَ الظَّالِمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ إِذَا طَلَبْتَ بِمَظْلِمَةٍ فَلَا تَدْعُ
ص: 357
نماز برای مصیبت زده: چهار رکعت نماز بخوان در هر رکعت یک بار حمد و هفت بار سوره اخلاص و یک بار آیة الکرسی بخوان، بعد از سلام بگو: «صلی اللَّه علی النبیّ الامیّ و آله» بعد تسبیح و تحمید و تکبیر بگو که خداوند به وعده اش عمل خواهد کرد و حاجتت را خواهد داد. (1)
نماز برای ازدیاد روزی: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از جبرئیل علیه السلام: دو رکعت نماز بخوان در رکعت اول سوره یک بار و سه بار سوره انّا اعطیناک سه بار، و در رکعت دوم یک بار حمد، و معوّذتین هر کدام سه بار خوانده شود. (2)
نماز برای غناء و رفع فقر: دو رکعت است در هر رکعت حمد و ده بار «اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ ...تا آخر آیه»(3) میخواند و بعد از سلام ده بار گوید: خداوندا به من رحمت آر و مرا بیامرز که بهترین رحمت کننده گانی. و ده بار: «اللّهم صل علی محمد و آل محمّد» بعد به سجده رود و گوید: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ» خداوندا مرا ببخش و سلطنتی ده که پس از من شایسته هیچ کس نباشد که تو بسیار بخشنده ای. (4)
نماز دیگر: دو رکعت در هر رکعت سوره حمد و پانزده بار سوره قریش و بعد از سلام ده بار صلوات فرستد و بعد سجده میبرد و ده بار گوید:«اللَّهُمَّ أَغْنِنِی بِفَضْلِکَ عَنْ خَلْقِکَ» خداوندا به فضل خود مرا از خلق بی نیاز کن.(5)
نماز برای اداء قرض: چهار رکعت است که در رکعت اول یک بار حمد و ده بار معوّذتین (ناس و فلق) ده بار قل هو الله و در رکعت دوّم یک حمد و ده بار آیه الکرسی و ده بار قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ و ده بار آیه «آمَنَ الرَّسُولُ ...» میخواند بعد از سلام نماز تسبیح گوید همانطور که مقرّر و ثابت شده است. در رکعت سوم یک بار حمد و سه بار سوره الهیکم التکاثر وسه بار سوره و العصر و سه بار سوره انّا اعطیناک و در رکعت چهارم یک بار حمد و سه بار سوره إِنَّا أَنْزَلْناهُ و سه بار سوره إِذا زُلْزِلَتِ سه بار میخواند بعد از سلام به سجده رود و دعائی را که قبلا ذکر شد و در دعاهای دیگر ثابت شده، را میخواند. (6)
ص: 359
عَلَی صَاحِبِکَ فَإِنَّ الرَّجُلَ یَکُونُ مَظْلُوماً فَلَا یَزَالُ یَدْعُو حَتَّی یَکُونَ ظَالِماً وَ لَکِنْ إِذَا ظُلِمْتَ فَاغْتَسِلْ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی مَوْضِعٍ لَا یَحْجُبُکَ عَنِ السَّمَاءِ ثُمَّ قُلِ- اللَّهُمَّ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ ظَلَمَنِی وَ لَیْسَ لِی أَحَدٌ أَصُولُ بِهِ غَیْرَکَ فَاسْتَوْفِ لِی ظُلَامَتِیَ السَّاعَةَ السَّاعَةَ بِالاسْمِ الَّذِی سَأَلَکَ بِهِ الْمُضْطَرُّ فَکَشَفْتَ مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ مَکَّنْتَ لَهُ فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلْتَهُ خَلِیفَتَکَ عَلَی خَلْقِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَسْتَوْفِیَ لِی ظُلَامَتِیَ السَّاعَةَ السَّاعَةَ فَإِنَّکَ لَا تَلْبَثُ حَتَّی تَرَی مَا تُحِبُ (1).
صَلَاةٌ أُخْرَی عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: شَکَوْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَجُلًا کَانَ یُؤْذِینِی فَقَالَ ادْعُ عَلَیْهِ قُلْتُ دَعَوْتُ عَلَیْهِ قَالَ لَیْسَ هَکَذَا وَ لَکِنْ أَقْلِعْ عَنِ الذُّنُوبِ وَ صُمْ وَ صَلِّ وَ تَصَدَّقْ فَإِذَا کَانَ آخِرُ اللَّیْلِ فَأَسْبِغِ الْوُضُوءَ ثُمَّ قُمْ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قُلْ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ اللَّهُمَّ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ قَدْ آذَانِی اللَّهُمَّ أَسْقِمْ بَدَنَهُ وَ اقْطَعْ أَثَرَهُ وَ انْقُصْ أَجَلَهُ وَ عَجِّلْ ذَلِکَ فِی عَامِهِ هَذَا- قَالَ فَفَعَلْتُ فَمَا لَبِثْتُ أَنْ هَلَکَ (2).
صَلَاةُ الْعُسْرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا عَسُرَ عَلَیْکَ أَمْرٌ فَصَلِّ عِنْدَ الزَّوَالِ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً إِلَی قَوْلِهِ وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً وَ فِی الثَّانِیَةِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ وَ قَدْ جُرِّبَ (3).
صَلَاةٌ فِی الْمُهِمَّاتِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام: تُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تُحْسِنُ قُنُوتَهُنَّ وَ أَرْکَانَهُنَّ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالًا وَ وَلَداً سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ- لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً- وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ (4)
ص: 358
توضیح
«کما هو مثبت» یعنی همانطور که در دیگر نمازها مقرّر و ثابت گردید که شامل تسبیح حضرت زهراء علیها السلام در اول و دعاهای سجده شکر در دومی میباشد. یا اینکه در روایت ذکر شده و مصنّف یا راویان به جهت خلاصه گویی آن را حذف کردهاند.
روایت20.
مکارم الاخلاق: نماز دیگربرای ادای قرض: چهار رکعت است که در رکعت اوّل یک بار حمد و ده بار سوره فلق، و در رکعت دوّم یک حمد و ده بار سوره قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ و ده بار آیة الکرسی و ده بار آیه «آمَنَ الرَّسُولُ را تا آخر آیه، را خوانده و هنگامی که بعد از دو رکعت سلام داد ده بار «سُبْحَانَ اللَّهِ أَبَدَ الْأَبَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْفَرْدِ الصَّمَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ الْمُتَفَرِّدِ بِلَا صَاحِبَةٍ وَ لَا وَلَدٍ» را میخواند. و در رکعت سوم سوره حمد و سه بار سوره تکاثر، و در چهارم یک بار فاتحه و سه بار سوره إِنَّا أَنْزَلْناهُ و سه بار سوره إِذا زُلْزِلَتِ را بخواند و بعد از نماز سجده کند و در سجده هفت بار بگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ التَّیْسِیرَ فِی کُلِّ عَسِیرٍ فَإِنَّ تَیْسِیرَ الْعَسِیرِ عَلَیْکَ یَسِیرٌ»خداوندا از تو میخواهم که هر مشکلی را بر من آسان کنی که آسان کردن مشکل بر تو آسان است. بعد سر بردارد و ده بار بگوید: «فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»پس سپاس از آن خداست، پروردگار آسمانها و پروردگار زمین، پروردگار جهانیان. و در آسمانها و زمین، بزرگی از آن اوست، و اوست شکست ناپذیر سنجیده کار. (1)
نماز گرسنه: از امام صادق علیه السلام: گرسنه دو رکعت نماز بخواند و بگوید:«وَ قَالَ رَبِّ أَطْعِمْنِی فَإِنِّی جَائِعٌ» خداوندا غذائی به من ده که گرسنه ام. خداوند بیدرنگ اطعامش کند. (2)
و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: فاطمه علیها السلام خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و از گرسنگی شکایت کرد حضرت فرمود: بگو «یَا مُشْبِعَ الْجَوْعَةِ وَ یَا رَافِعَ الْوَضَعَةِ لَا تُجِعْ فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ» ای سیرکننده گرسنگی و ای برطرف کننده خواری، فاطمه دختر محمد را گرسنه مگذار. و به او امر فرمود که بدان دعا کند. (3)
نماز برای جلب روزی: مردی محضر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید و گفت:
ص: 360
صَلَاةٌ لِمَنْ أَصَابَتْهُ مُصِیبَةٌ تُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ مَرَّةً فَإِذَا سَلَّمَ یَقُولُ- صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ آلِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ- ثُمَّ یُسَبِّحُ وَ یُحَمِّدُ وَ یُهَلِّلُ وَ یُکَبِّرُ فَیُعْطِیهِ اللَّهُ مَا وَعَدَ(1).
صَلَاةُ الرِّزْقِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَنْ جَبْرَئِیلَ علیه السلام: یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ إِنَّا أَعْطَیْناکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ کُلَّ وَاحِدَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ-(2) صَلَاةُ الْغُنْیَةِ رَکْعَتَانِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْفَاتِحَةُ وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ الْآیَةَ-(3) فَإِذَا سَلَّمَ یَقُولُ عَشْراً رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ- وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- ثُمَّ یَسْجُدُ
وَ یَقُولُ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ-(4) صَلَاةٌ أُخْرَی رَکْعَتَانِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةُ الْکِتَابِ وَ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً سُورَةُ قُرَیْشٍ- وَ بَعْدَ التَّسْلِیمِ یُصَلِّی عَشْرَ مَرَّاتٍ عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ- ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ أَغْنِنِی بِفَضْلِکَ عَنْ خَلْقِکَ-(5) صَلَاةُ الدَّیْنِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ آمَنَ الرَّسُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ فَإِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ کَمَا هُوَ مُثْبَتٌ وَ فِی الرَّکْعَةِ الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ الْعَصْرِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ إِنَّا أَعْطَیْناکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ فِی الرَّکْعَةِ الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ إِذا زُلْزِلَتِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِذَا سَلَّمَ سَجَدَ وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ کَمَا هُوَ مُثْبَتٌ (6).
ص: 359
من مردی عیالمندم و مقروضم و وضع من بسیار نابسامان شده به من دعائی آموز که خداوند به وسیله آن به من درآمدی دهد که قرضم را ادا و خانواده ام را اداره کنم، فرمود: ای بنده خدا وضوء کاملی بگیر و دو رکعت نماز با رکوع و سجده کامل بگذار و بعد بگو: «یَا مَاجِدُ یَا وَاحِدُ یَا کَرِیمُ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ ص نَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ یَا مُحَمَّدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ وَ رَبِّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَسْأَلُکَ نَفْحَةً کَرِیمَةً مِنْ نَفَحَاتِکَ فَتْحاً یَسِیراً وَ رِزْقاً وَاسِعاً أَلُمُّ بِهِ شَعْثِی وَ أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ أَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی عِیَالِی» {ای بزرگوار و ای یکتا، ای کریم، به وسیله محمّد صلی الله علیه و آله و سلم نبی تو نبی رحمت به تو رو میآورم، ای محمد ای رسول خدا به شفاعت تو به خداوند پروردگار من و تو و همه چیز روی می آورم، و خداوندا از تو مسألت دارم که بر محمد و آل او درود فرستی، و از تو گشایشی ارجمند و آسان و روزی وسیعی که کارم را استوار و دینم را ادا و عیالم را اداره کنم، مسألت مینمایم.} (1)
نماز حاجت دیگر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: پس از گذشت ثلث شب دو رکعت نماز بگذار و در آن سوره ملک و سوره سجده را بخوان و بعد بگو:«یَا رَبِّ قَدْ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ غَارَتِ النُّجُومُ وَ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ لَنْ یُوَارِیَ عَنْکَ لَیْلٌ دَاجٍ وَ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ وَ لَا بَحْرٌ لُجِّیٌّ وَ لَا ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ یَا صَرِیخَ الْأَبْرَارِ وَ غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ بِرَحْمَتِکَ أَسْتَغِیثُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْضِ لِی حَاجَةَ کَذَا وَ کَذَا وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً وَ لَا مَحْرُوماً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ» {خداوندا چشمان به خوابند و ستارگان فرو رفته اند، و تو زنده و نگهدارنده ای هستی که چرت و خواب نداری، شب های بلند و تاریک و آسمانهای دارای بروج و زمین گهواره شده از تو پنهان نمانَد، و دریای ژرف، و ظلمتهای انباشته بر هم از تو مستور نباشد، ای فریادرس خوبان به رحمت تو استغاثه میکنم پس بر محمّد و آل او درود فرست و فلان حاجت مرا روا کن و محروم و زیانبارم مگردان ای ارحم الراحمین،} و این کار برای قضاء حاجت چنانست که خواسته خود را با دست گرفته باشی. (2)
توضیح
«الصریخ» یعنی فریادرس. «کالاخذ بالید» یعنی در زود اجابت شدن مانند گرفتن با دست است گویی دستت را به سمت چیزی ببری و آن را بگیری.
روایت21.
مکارم الاخلاق: نماز در هنگام سختی: امام کاظم علیه السلام فرمود: هر نمازی که خواهی بخوان و بعد از آن گونه و چهره بر زمین بنه و سه بار بگو: «یَا قُوَّةَ کُلِّ ضَعِیفٍ یَا مُذِلَّ کُلِّ جَبَّارٍ قَدْ وَ حَقِّکَ بَلَغَ الْخَوْفُ مَجْهُودِی فَفَرِّجْ عَنِّی» {ای نیروی هر ضعیفی، و ای ذلیل کننده هر جبّاری، به حق تو که بیم و اضطراب مرا فرو گرفته پس در کارم گشایشی قرار ده.} بعد گونه راست را بر زمین گذار، و سه بار بگو:«یَا مُذِلَّ کُلِّ جَبَّارٍ یَا مُعِزَّ کُلِّ ذَلِیلٍ قَدْ وَ حَقِّکَ أَعْیَا صَبْرِی فَفَرِّجْ عَنِّی» {ای خوارکننده هر جبّار، و ای عزیزکننده هر ذلیل و خوار، به حق تو که صبرم لبریز گشته پس گشایشی به من ده}. بعد گونه چپ را بر زمین بنه، و همین را سه بار بگو، بعد پیشانی بر زمین بنه و سه بار بگو: «أَشْهَدُ أَنَّ کُلَّ مَعْبُودٍ مِنْ دُونِ عَرْشِکَ إِلَی قَرَارِ أَرْضِکَ بَاطِلٌ إِلَّا وَجْهَکَ تَعْلَمُ کُرْبَتِی فَفَرِّجْ عَنِّی» {شهادت میدهم که هر معبودی از نزد عرشت تا قرارگاه زمینت جز تو باطل است، تو گرفتاری مرا میدانی پس آن را بر طرف فرما،} بعد با آرامش خاطر بنشین
ص: 361
کما هو مثبت أی کما هو مقرر فی سائر الصلوات (1) من تسبیح الزهراء علیها السلام فی الأول و من أدعیة سجود الشکر فی الثانی أو کان مذکورا فی الروایة فأسقطه المصنف أو الرواة اختصارا.
الْمَکَارِمُ،: صَلَاةٌ أُخْرَی لِلدَّیْنِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ الْفَلَقَ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْفَاتِحَةَ مَرَّةً وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ آمَنَ الرَّسُولُ إِلَی آخِرِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ فَإِذَا سَلَّمَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ یَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ سُبْحَانَ اللَّهِ أَبَدَ الْأَبَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْفَرْدِ الصَّمَدِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ الْمُتَفَرِّدِ بِلَا صَاحِبَةٍ وَ لَا وَلَدٍ- وَ فِی الثَّالِثَةِ الْفَاتِحَةَ مَرَّةً وَ أَلْهَاکُمُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْفَاتِحَةَ مَرَّةً وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ وَ إِذا زُلْزِلَتِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِذَا فَرَغَ سَجَدَ وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ التَّیْسِیرَ فِی کُلِّ عَسِیرٍ فَإِنَّ تَیْسِیرَ الْعَسِیرِ عَلَیْکَ یَسِیرٌ- ثُمَّ یَرْفَعُ رَأْسَهُ وَ یَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ- فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ- وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (2).
صَلَاةُ الْجَائِعِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ جَائِعاً فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ قَالَ رَبِّ أَطْعِمْنِی فَإِنِّی جَائِعٌ- أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ سَاعَتِهِ (3).
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: جَاءَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَشَکَتِ الْجُوعَ فَقَالَ لَهَا قُولِی یَا مُشْبِعَ الْجَوْعَةِ وَ یَا رَافِعَ الْوَضَعَةِ- لَا تُجِعْ فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ وَ أَمَرَهَا أَنْ تَدْعُوَ بِهِ-(4) صَلَاةٌ فِی اسْتِجْلَابِ الرِّزْقِ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ
ص: 360
و بگو: «اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْبَدِی ءُ الْبَدِیعُ لَکَ الْکَرَمُ وَ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الْمَنُّ وَ لَکَ الْجُودُ وَحْدَکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ و سه بار بگو: کَذَلِکَ اللَّهُ رَبِّی. صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِینَ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا» {خداوندا تو زنده قیّوم و بزرگ، و خالق و آفریدگار، و زنده کننده و میراننده، و ایجاد و اختراع کننده، بزرگوار هستی و سپاس خاص توست، جود و امتنان از آن توست، تنها و بی شریک هستی، ای واحد و ای احد و ای صمد ای آنکه نزائیده و نزاید و همسری ندارد آفریدگار من این چنین است بر محمد و آل او درود فرست و برایم چنین و چنان کن}. (1)
توضیح
«أعیا صبری» یعنی صبرم عاجز شد و از خستگی ایستاد، یا این کاری که برایم پیشآمده است صبرم را ناتوان ساخته است. و جوهری گوید: «عییت بأمری» هرگاه به کار او پی نبردی. و «أعیانی هو و أعیی الرجل فی المشی فهو مُعی» و «الترسل» یعنی مدارا و متانت و تأنّی.
روایت22.
مکارم الاخلاق: نماز مظلوم: دو رکعت با هر سوره ای از قرآن که میخواهی بخوان و به اندازهای که میتوانی بر محمّد و آل او درود فرست بعد بگو: «ای خداوندا تو روزی داری که از ظالم برای مظلوم انتقام خواهی گرفت ولی جزع و بیتابی من صبر مرا به بردباری تو نمیرساند و میدانی که فلان کس به من ستم کرده، و با قدرتی که دارد به من ضعیف تعدّی نموده. پس ای پروردگار عزیز و درهم شکننده قدرت جبّاران و یاور مظلومان از تو مسألت دارم که هم اکنون قدرتت را به وی بنمایانی.» (2)
نماز دیگر: محمد بن حسن صفار به امام میرساند که به ایشان عرضه داشتم که فلان کس به من ظلم میکند، امام علیه السلام فرمود: وضو بگیر و دو رکعت نماز بخوان و خدا را ثنا کن و بر محمّد و آل او درود فرست و بگو: «اللَّهُمَّ إِنَّ فُلَاناً ظَلَمَنِی وَ بَغَی عَلَیَّ فَأَبْلِهِ بِفَقْرٍ لَا تَجْبُرُهُ وَ بِسُوءٍ لَا تَسْتُرُهُ» {خداوندا فلان کس به من ظلم کرده و بر من تجاوز نموده خداوندا او را به مرضی بی دوا و بدبختی آشکار مبتلی نما.} راوی گوید: چنین کردم و او مبتلی به پیسی شد. (3)
در روایتی دیگر فرمود: هیچ مؤمن مظلومی نمیشود که دو رکعت نماز بخواند و بگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّی مَظْلُومٌ فَانْتَصِرْ» {خداوندا من مظلومم یاریم کن} و سکوت کند مگر اینکه خداوند به سرعت یاریش نماید.
توضیح
جوهری گوید: «الوضح» به معنای سپیدی و روشنی است. به اسب گفته میشود: الوضح هرگاه شیۀ ( رنگ مخالف رنگ اصلی حیوان) داشته باشد. و گاهی از آن برای پیسی کنایه آورده میشود.
ص: 362
إِنِّی ذُو عِیَالٍ کَثِیرٍ وَ عَلَیَّ دَیْنٌ قَدِ اشْتَدَّ حَالِی فَعَلِّمْنِی دُعَاءً أَدْعُو اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ یَرْزُقُنِی مَا أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ أَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی عِیَالِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ تَوَضَّأْ وَ أَسْبِغْ وُضُوءَکَ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تُتِمُّ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ ثُمَّ قُلْ یَا مَاجِدُ یَا وَاحِدُ یَا کَرِیمُ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ یَا مُحَمَّدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ وَ رَبِّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَسْأَلُکَ نَفْحَةً کَرِیمَةً مِنْ نَفَحَاتِکَ فَتْحاً یَسِیراً وَ رِزْقاً وَاسِعاً أَلُمُّ بِهِ شَعْثِی وَ أَقْضِی بِهِ دَیْنِی وَ أَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی عِیَالِی (1).
صَلَاةٌ أُخْرَی لِلْحَاجَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا مَضَی ثُلُثُ اللَّیْلِ فَقُمْ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ- بِسُورَةِ الْمُلْکِ وَ تَنْزِیلُ السَّجْدَةِ ثُمَّ ادْعُهُ وَ قُلْ یَا رَبِّ قَدْ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ غَارَتِ النُّجُومُ وَ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ لَنْ یُوَارِیَ عَنْکَ لَیْلٌ دَاجٍ وَ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ وَ لَا بَحْرٌ لُجِّیٌّ وَ لَا ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ یَا صَرِیخَ الْأَبْرَارِ وَ غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ بِرَحْمَتِکَ أَسْتَغِیثُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْضِ لِی حَاجَةَ کَذَا وَ کَذَا وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً وَ لَا مَحْرُوماً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- فَإِنَّهَا فِی قَضَاءِ الْحَاجَاتِ کَالْأَخْذِ بِالْیَدِ(2).
الصریخ المغیث کالأخذ بالید أی فی سرعة الإجابة کان تمد یدک إلی شی ء فتأخذه.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةُ الشِّدَّةِ قَالَ الْکَاظِمُ علیه السلام: تُصَلِّی مَا بَدَا لَکَ فَإِذَا فَرَغْتَ فَأَلْصِقْ خَدَّکَ بِالْأَرْضِ وَ قُلْ یَا قُوَّةَ کُلِّ ضَعِیفٍ یَا مُذِلَّ کُلِّ جَبَّارٍ قَدْ وَ حَقِّکَ بَلَغَ الْخَوْفُ مَجْهُودِی فَفَرِّجْ عَنِّی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ قُلْ- یَا مُذِلَّ کُلِّ جَبَّارٍ یَا مُعِزَّ کُلِّ ذَلِیلٍ قَدْ وَ حَقِّکَ أَعْیَا صَبْرِی فَفَرِّجْ عَنِّی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تُقَلِّبُ خَدَّکَ الْأَیْسَرَ وَ تَقُولُ مِثْلَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَضَعُ جَبْهَتَکَ عَلَی الْأَرْضِ وَ تَقُولُ- أَشْهَدُ أَنَّ کُلَّ مَعْبُودٍ مِنْ دُونِ عَرْشِکَ إِلَی قَرَارِ أَرْضِکَ بَاطِلٌ إِلَّا وَجْهَکَ تَعْلَمُ کُرْبَتِی فَفَرِّجْ عَنِّی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ اجْلِسْ وَ
ص: 361
روایت23.
مکارم الاخلاق: نمازهای دیگر برای کارهای مهم و غمآور: روایت است که هرگاه گرفتاری و اندوهی برای حضرت زین العابدین علیه السلام پیش می آمد، تمیزترین جامه ها را میپوشید، و وضوء میگرفت، و به بام میرفت و چهار رکعت نماز میخواند. در رکعت اول حمد و سوره اذا زلزلت، و در رکعت دوم حمد و سوره اذا جاء نصر الله، و در رکعت سوم حمد و سوره قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ، و در چهارم حمد و سوره قل هو الله احد را میخواند، بعد سر به آسمان برمیداشت و میفرمود:
«خداوندا از تو میخواهم به نامهایی که اگر بر درهای بسته آسمان بخوانی باز می شود، و اگر برای گشاده شدن تنگی های زمینها بخوانی گشاده میگردد، و به اسماء تو که اگر برای مشکلات بخوانی آسان میگردد و به اسمائی که اگر بر قبرها برای بر انگیختن مردگان بخوانی برانگیخته میشوند، بر محمّد و آل او درود بفرست و مرا حاجت روا باز گردان.»
حضرت زین العابدین علیه السلام فرمود: به خدا هیچ کس پس از این عمل قدم بر نمی دارد مگر آنکه حاجتش روا میگردد ان شاء اللَّه تعالی. (1)
نماز دیگر: از امام صادق روایت شده که فرمود: دو رکعت نماز به هر صورت که میخواهی بخوان و بعد بگو: خداوندا امیدواری خود را در دلم جایگزین گردان و امید به دیگری را از دلم بر کن که جز به تو دل و امید نبندم و جز به تو تکیه نداشته باشم.(2)
نماز برای خواستن فرزند: از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر از خدا فرزند میخواهی وضوی کاملی بگیر و دو رکعت نماز خوب بخوان و بعد از آن به سجده برو و هفتاد و یک بار بگو: استغفر الله. بعد با همسرت آمیزش کن، و بگو: خداوندا اگر فرزندی به من بدهی نام پیامبر تو محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را بر وی می نهم. خداوند همان را خواهد کرد و من تو را امر میکنم که وضو بگیری که خداوند میفرماید: «یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»خدا پاکان و طاهران را دوست دارد. و تو را به خواندن نماز امر میکنم چرا که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: نزدیکترین حالات بنده به خدا وقتی است که او را در رکوع و سجده ببیند. و تو را امر به استغفار می کنم که خداوند فرموده: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ» (3) {از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است. [تا] بر شما از آسمان بارانِ پی در پی فرستد. و شما را به اموال و پسران، یاری کند.} و خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَن یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ» (4) {اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید.} پس تو را دستور دادم که بیش از هفتاد بار استغفار کنید. (5)
ص: 363
أَنْتَ مُتَرَسِّلٌ وَ قُلِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْبَدِی ءُ الْبَدِیعُ لَکَ الْکَرَمُ وَ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الْمَنُّ وَ لَکَ الْجُودُ وَحْدَکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ کَذَلِکَ اللَّهُ رَبِّی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِینَ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا(1).
أعیا صبری أی عجز و وقف تعبا أو هذا الأمر الذی عرض لی أعجز صبری و قال الجوهری عییت بأمری إذا لم تهتد لوجهه و أعیانی هو و أعیا الرجل فی المشی فهو معی و الترسل الرفق و التؤدة و التأنی.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةُ الْمَظْلُومِ: تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ بِمَا شِئْتَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّ لَکَ یَوْماً تَنْتَقِمُ فِیهِ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ لَکِنْ هَلَعِی وَ جَزَعِی لَا یُبْلِغَانِ بِیَ الصَّبْرَ عَلَی أَنَاتِکَ وَ حِلْمِکَ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ فُلَاناً ظَلَمَنِی وَ اعْتَدَی عَلَیَّ بِقُوَّتِهِ عَلَی ضَعْفِی فَأَسْأَلُکَ یَا رَبَّ الْعِزَّةِ وَ قَاصِمَ الْجَبَابِرَةِ وَ نَاصِرَ الْمَظْلُومِینَ أَنْ تُرِیَهُ قُدْرَتَکَ أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ یَا رَبَّ الْعِزَّةِ السَّاعَةَ السَّاعَةَ(2).
صَلَاةٌ أُخْرَی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ یَرْفَعُهُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ علیه السلام إِنَّ فُلَاناً ظَالِمٌ لِی فَقَالَ أَسْبِغِ الْوُضُوءَ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ أَثْنِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ قُلِ اللَّهُمَّ إِنَّ فُلَاناً ظَلَمَنِی وَ بَغَی عَلَیَّ فَأَبْلِهِ بِفَقْرٍ لَا تَجْبُرُهُ وَ بِسُوءٍ لَا تَسْتُرُهُ- قَالَ فَفَعَلْتُ فَأَصَابَهُ الْوَضَحُ (3).
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ قَالَ علیه السلام: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ ظُلِمَ فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ- اللَّهُمَّ إِنِّی مَظْلُومٌ فَانْتَصِرْ وَ سَکَتَ إِلَّا عَجَّلَ اللَّهُ لَهُ النَّصْرَ(4).
قال الجوهری الوضح البیاض یقال بالفرس وضح إذا کانت له شیة و قد یکنی به عن البرص.
ص: 362
ته مهم حذف شده
توضیح
جوهری گوید: «غشی المرأۀ و تغشاها» یعنی با زن جماع کرد. «فأمرتک أن تزید» به ظاهر اینگونه است که عدد هفتاد در آیه کریمه کنایه از مطلق کثرت نیست بلکه مختص گردانیدن عدد، ویژه و مخصوص است و با مفهموش بر این دلالت دارد که استغفار با بیش از هفتاد بار به آنان سود میرساند. پس اگر دعا برای منافقان با وجود عدم قابلیت آنان برای رحمت، با بیش از هفتاد بار سود می بخشد، به طریق اولی به مؤمن سود میرساند. و احتمال دارد مقصود این باشد که خداوند منزه عدد هفتاد را در جایگاه مبالغه در عدم استحقاق آنها برای مغفرت، ذکر کرده است. پس دلالت بر این دارد که این عدد حد نصابی است برای آنچه امید اجابت بدان میرود. و من نیز چیزی بر آن افزودم پس شایستهتر است برای اینکه سبب اجابت گردد. و معنای اول از لحاظ لفظی و معنای دوم از لحاظ معنای آشکارتر است.
ص: 364
الْمَکَارِمُ، صَلَاةٌ لِلْمُهِمَّاتِ رُوِیَ: أَنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام کَانَ إِذَا حَزَنَهُ أَمْرٌ یَلْبَسُ أَنْظَفَ ثِیَابِهِ وَ أَسْبَغَ الْوُضُوءَ وَ صَعِدَ أَعْلَی سُطُوحِهِ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ إِذا زُلْزِلَتِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ- وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ- وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ یَرْفَعُ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَقُولُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی أَبْوَابِ السَّمَاءِ لِلْفَتْحِ انْفَتَحَتْ وَ إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی مَضَایِقِ الْأَرَضِینَ لِلْفَرَجِ انْفَرَجَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی أَبْوَابِ الْعُسْرِ لِلْیُسْرِ تَیَسَّرَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِأَسْمَائِکَ الَّتِی إِذَا دُعِیتَ بِهَا عَلَی الْقُبُورِ تَنَشَّرَتْ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْلِبْنِی بِقَضَاءِ حَاجَتِی- قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذاً وَ اللَّهِ لَا یَزُولَ قَدَمُهُ حَتَّی تُقْضَی حَاجَتُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
صَلَاةٌ أُخْرَی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ کَیْفَ شِئْتَ ثُمَّ تَقُولُ- اللَّهُمَّ أَثْبِتْ رَجَاءَکَ فِی قَلْبِی وَ اقْطَعْ رَجَاءَ مَنْ سِوَاکَ عَنِّی- لَا أَرْجُو إِلَّا إِیَّاکَ وَ لَا أَثِقُ إِلَّا بِکَ (2).
صَلَاةُ طَلَبِ الْوَلَدِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ الْوَلَدَ فَتَوَضَّأْ وُضُوءاً سَابِغاً وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ حَسِّنْهُمَا وَ اسْجُدْ بَعْدَهُمَا سَجْدَةً وَ قُلْ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ إِحْدَی وَ سَبْعِینَ مَرَّةً ثُمَّ تَغْشَی امْرَأَتَکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنْ تَرْزُقْنِی وَلَداً لَأُسَمِّیَنَّهُ بِاسْمِ نَبِیِّکَ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ذَلِکَ فَإِنِّی أَمَرْتُکَ بِالطَّهُورِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ وَ أَمَرْتُکَ بِالصَّلَاةِ وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنْ رَبِّهِ إِذَا رَآهُ سَاجِداً وَ رَاکِعاً وَ أَمَرْتُکَ بِالاسْتِغْفَارِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً- یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً- وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ فَأَمَرْتُکَ أَنْ تَزِیدَ عَلَی السَّبْعِینَ (3).
ص: 363
نماز ترس از ظالم: فرمود: غسل کن و دو رکعت نماز بگذار و زانوهایت را برهنه
ص: 365
قال الجوهری غشی المرأة و تغشاها جامعها فأمرتک أن تزید ظاهره أن السبعین فی الآیة الکریمة لیس کنایة عن مطلق الکثرة بل خصوص العدد مخصوص فیدل بمفهومه علی أنه ینفع الاستغفار لهم بأزید من السبعین فإذا کان الدعاء للمنافقین مع عدم قابلیتهم للرحمة نافعا بأزید منه فینفع المؤمن بالطریق الأولی و یحتمل أن یکون المراد أنه لما ذکر الله سبحانه السبعین فی مقام المبالغة فی عدم استحقاقهم للمغفرة فیدل علی أن هذا العدد نصاب ما یرجی به الإجابة و أنا زدت علیه أیضا فیکون أحری بکونه سببا للإجابة و الأول أظهر لفظا و الثانی معنی (1).
ص: 364
و بر محل اقامه نماز قرار بده و صد بار بگو:«یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا لَا
ص: 366
صَلَاةٌ لِلْخَوْفِ مِنْ ظَالِمٍ قَالَ: اغْتَسِلْ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اکْشِفْ عَنْ رُکْبَتَیْکَ وَ
ص: 365
إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ بِرَحْمَتِکَ أَسْتَغِیثُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَغِثْنِی السَّاعَةَ السَّاعَةَ» {ای زنده و ای پاینده جز تو خدایی نیست، به رحمت تو یاری میجویم، پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و هماکنون به فریادم بفرست.}
ص: 367
اجْعَلْهُمَا مِمَّا یَلِی الْمُصَلَّی وَ قُلْ مِائَةَ مَرَّةٍ- یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا لَا
ص: 366
و چون این کار را تمام کردی بگو:«أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَلْطُفَ لِی وَ أَنْ تَغْلِبَ لِی وَ أَنْ تَمْکُرَ لِی وَ أَنْ تَخْدَعَ لِی وَ أَنْ تَکِیدَ لِی وَ أَنْ تَکْفِیَنِی مَئُونَةَ فُلَانٍ بِلَا مَئُونَةٍ» {از تو میخواهم که بر محمد و آل او درود بفرستی و به من لطف بنمائی و مرا
ص: 368
إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ بِرَحْمَتِکَ أَسْتَغِیثُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَغِثْنِی السَّاعَةَ السَّاعَةَ
ص: 367
غالب گردانی و به نفع من چاره و فریب و نیرنگ بسازی و مرا در برابر سنگینی و مشقّت فلانی بدون مشقّت کفایت فرمایی.} و این دعای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز غزوه احد بود.(1)
توضیح
در قاموس آمده است: «لطف بر وزن نصر لطفاً» با ضمه یعنی مهربانی کرد و نزدیک شد. و «لطف الله لک» یعنی تو را به مرادت رساند. و «المؤنۀ» یعنی سنگینی و مشقت.
روایت24.
مکارم الاخلاق: نماز برای تیز هوشی و قدرت حافظه: سدیر به امام صادق و امام باقر علیهما السلام میرساند که فرمودند: حمد و آیة الکرسی، و انا انزلناه، و یس، و الواقعه، و سَبِّحِ ، تبارک، و توحید، و معوّذتین را با زعفران بنویس بعد با آب زمزم یا باران، یا آب تمیز بشوی، بعد دو مثقال کندر و ده مثقال شکر و ده مثقال عسل در آن بریز و آن را شب در زیر آسمان بگذار و روی ظرف آن سرپوش آهنی بنه، بعد در آخر شب دو رکعت نماز بخوان که در هر رکعت پنجاه بار حمد و قل هو الله،
ص: 369
فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ ذَلِکَ فَقُلْ- أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَلْطُفَ لِی وَ أَنْ
ص: 368
و پس از نماز آن را بنوش که برای حافظه بسیار مفید و مجرّب است ان شاء الله. (1)
توضیح
در برخی نسخهها فقط «فسبّح» ذکر شده است که به ظاهر مقصود از آن سوره اعلی است و در برخی نسخهها «و سبّح الحشر» آمده که به ظاهر مقصود از آن سوره حشر است.
روایت25.
مکارم الاخلاق: دعا و نماز برای پیدا شدن گمشده: جابر انصاری روایت میکند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام این دعا را آموخت و به آنها فرمود: اگر مصیبتی به شما رسید و از ستم سلطانی هراس پیدا کردید و یا گمشده ای داشتید وضوء کاملی بسازید و دو رکعت نماز بخوانید و دستها را به آسمان بردارید و بگویید: «ای عالم بر غیب و پوشیده ها، ای اطاعت شونده ای علیم، یا الله، یا الله، یا الله، ای درهم شکن قدرت احزاب برای محمّد، و کیدکننده فرعون برای موسی، و ای نجات بخش عیسی از دست ستمکاران، و ای خلاص کننده قوم نوح از غرق، و ای رحم کننده بر یعقوب، و ای برطرف کننده رنج ایوب، و ای نجات دهنده ذو النون از تاریکی، ای فاعل همه خوبیها، و ای راهبر به هر نیکی، و ای امرکننده به هر خیر و ای خالق نیکی و ای نیکی کننده. تو خدای منی که برای حاجتی که تو خود میدانی به تو رو آوردم و تو بر امور پنهانی دانائی. از تو میخواهم که بر محمّد و آل او درود بفرستی.» بعد حاجت خود را بخواهید که ان شاء الله تعالی مستجاب خواهد شد. (2)
نماز برای شفاء از هر بیماری خصوصا سلعه (توضیحش می آید): سه روز روزه بدار و در روز سوم نزدیک ظهر غسل کن و به درگاه حق برو. و باید همراه تو خرقه ای پاکیزه باشد. و چهار رکعت نماز بخوان، و هر چه خواهی از قرآن در آن قرائت کن، و تا میتوانی شکستهدل باش، و پس از نماز لباس خود را در آور و خرقه را بپوش و گونه راست بر زمین بگذار و بگو: «ای واحد ای بزرگوار ای کریم ای مهربان ، یا قریب، یا مجیب، یا ارحم الراحمین، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر چه سختی و زیان و گناه که در من است را برطرف بنما و در دنیا و آخرت لباس عافیت و تندرستی به من بپوشان و با کامل کردن نعمتها بر من منّت بنه و بیماریم را از من بزدای زیرا مرا آزار و اذیت داده و مرا اندوهگین ساخته است.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: این دعا به تو سودی ندهد تا یقین به اثر آن پیدا کنی که در این موقع شفاء خواهی یافت. (3)
ص: 370
تَغْلِبَ لِی وَ أَنْ تَمْکُرَ لِی وَ أَنْ تَخْدَعَ لِی وَ أَنْ تَکِیدَ لِی وَ أَنْ تَکْفِیَنِی مَئُونَةَ فُلَانٍ بِلَا مَئُونَةٍ- فَإِنَّ هَذَا کَانَ دُعَاءَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ أُحُدٍ(1).
فی القاموس لطف کنصر لطفا بالضم رفق و دنا و الله لک أوصل إلیک مرادک بلطف و المئونة الثقل و المشقة.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةٌ لِلذَّکَاءِ وَ جَوْدَةِ الْحِفْظِ عَنْ سَدِیرٍ یَرْفَعُهُ إِلَی الصَّادِقَیْنِ علیهما السلام قَالَ: تَکْتُبُ بِزَعْفَرَانٍ الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ- وَ یس وَ الْوَاقِعَةَ وَ سَبِّحِ وَ تَبَارَکَ- وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ فِی إِنَاءٍ نَظِیفٍ ثُمَّ تَغْسِلُ ذَلِکَ بِمَاءِ زَمْزَمَ أَوْ بِمَاءِ الْمَطَرِ أَوْ بِمَاءٍ نَظِیفٍ ثُمَّ تُلْقِی عَلَیْهِ مِثْقَالَیْنِ لُبَاناً وَ عَشَرَةَ مَثَاقِیلَ سُکَّراً وَ عَشَرَةَ مَثَاقِیلَ عَسَلًا ثُمَّ یُوضَعُ تَحْتَ السَّمَاءِ وَ تُوضَعُ عَلَی رَأْسِهِ حَدِیدَةٌ ثُمَّ تُصَلِّی آخِرَ اللَّیْلِ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسِینَ مَرَّةً
ص: 369
توضیح
«السلعۀ» زائدهای است مانند غدّه که در بدن ایجاد میشود که هرگاه حرکت کنی، تکان میخورد. و گاهی به اندازه یک نخود تا یک خربزه است. «المعرّۀ» با فتحه میم و عین و تشدید راء به معنای گناه و آزار و مشقت است.
روایت26.
مکارم الاخلاق: نماز برای همه بیماریها: أَبُو أُمَامَة از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: این دعا را بر ظرفی پاک با زعفران بنویس و بشوی: «أَعُوذُ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّةِ وَ أَسْمَائِهِ کُلِّهَا عَامَّةً مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ الْعَیْنِ اللَّامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»و سوره اخلاص و معوذتین و سه آیه از سوره بقره «وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ» تا این فرموده: «یَعْقِلُونَ» (1) و آیة الکرسی و از «آمَنَ الرَّسُولُ» تا آخر سوره بقره و ده آیه از اول سوره آل عمران، و ده آیه از آخر آن: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و آیه اول سوره نساء، و آیه اول سوره مائده و انعام و اعراف، و این فرموده خداوند: «اِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی» تا این فرموده: «رَبُّ الْعالَمِینَ» (2)
و «و قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ» (3)و
«وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا» (4)
تا این فرموده: «حَیْثُ أَتی» و ده آیه از اوّل سوره و الصافات. سپس آن را سه مرتبه میشویی و وضوء میگیرد مانند وضوی نماز و از آن سه جرعه می آشامد و از آن به صورتش مسح کند و به سایر بدنش بمالد. سپس دو رکعت نماز بخواند، و از خدا طلب شفا کند و این عمل را سه روز ادامه دهد، حسان گوید: ما آزمودیم و آن را نافع و سودمند یافتیم به اذن خدا.(5)
ص: 371
فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ شَرِبْتَ الْمَاءَ عَلَی مَا وَصَفْتُهُ فَإِنَّهُ جَیِّدٌ مُجَرَّبٌ لِلْحِفْظِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).
فی بعض النسخ و سبح فقط فالظاهر أن المراد به الأعلی و فی بعضها و سبح الحشر فظاهر أن المراد به سورة الحشر.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةُ الضَّالَّةِ وَ دُعَاؤُهَا رَوَی جَابِرٌ الْأَنْصَارِیُّ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَلَّمَ عَلِیّاً علیه السلام وَ فَاطِمَةَ علیها السلام هَذَا الدُّعَاءَ وَ قَالَ لَهُمَا إِنْ نَزَلَتْ بِکُمَا مُصِیبَةٌ أَوْ خِفْتُمَا جَوْرَ السُّلْطَانِ أَوْ ضَلَّتْ لَکُمَا ضَالَّةٌ فَأَحْسِنَا الْوُضُوءَ وَ صَلِّیَا رَکْعَتَیْنِ وَ ارْفَعَا أَیْدِیَکُمَا إِلَی السَّمَاءِ وَ قُولَا
یَا عَالِمَ الْغَیْبِ وَ السَّرَائِرِ یَا مُطَاعُ یَا عَلِیمُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا هَازِمَ الْأَحْزَابِ لِمُحَمَّدٍ یَا کَائِدَ فِرْعَوْنَ لِمُوسَی یَا مُنَجِّیَ عِیسَی مِنْ أَیْدِی الظَّلَمَةِ یَا مُخَلِّصَ قَوْمِ نُوحٍ مِنَ الْغَرَقِ یَا رَاحِمَ عَبْدِهِ یَعْقُوبَ یَا کَاشِفَ ضُرِّ أَیُّوبَ یَا مُنَجِّیَ ذِی النُّونِ مِنَ الظُّلُمَاتِ یَا فَاعِلَ کُلِّ خَیْرٍ یَا دَالَّا عَلَی کُلِّ خَیْرٍ یَا آمِراً بِکُلِّ خَیْرٍ یَا خَالِقَ الْخَیْرِ وَ یَا أَهْلَ الْخَیْرِ أَنْتَ اللَّهُ رَغِبْتُ إِلَیْکَ فِیمَا قَدْ عَلِمْتَ وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ- ثُمَّ اسْأَلَا الْحَاجَةَ تُجَابَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی-(2) صَلَاةٌ لِلشِّفَاءِ مِنْ کُلِّ عِلَّةٍ خُصُوصاً السِّلَعَةَ تَصُومُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ تَغْتَسِلُ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ عِنْدَ الزَّوَالِ وَ ابْرُزْ لِرَبِّکَ وَ لْیَکُنْ مَعَکَ خِرْقَةٌ نَظِیفَةٌ وَ صَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ تَقْرَأُ فِیهِنَّ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ اخْضَعْ بِجُهْدِکَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ فَأَلْقِ ثِیَابَکَ وَ ائْتَزِرْ بِالْخِرْقَةِ وَ أَلْصِقْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ بِالْأَرْضِ ثُمَّ قُلْ یَا وَاحِدُ یَا مَاجِدُ یَا کَرِیمُ یَا حَنَّانُ یَا قَرِیبُ یَا مُجِیبُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکْشِفْ مَا بِی مِنْ ضُرٍّ وَ مَعَرَّةٍ وَ أَلْبِسْنِی الْعَافِیَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِتَمَامِ النِّعْمَةِ وَ أَذْهِبْ مَا بِی فَإِنَّهُ قَدْ آذَانِی وَ غَمَّنِی.
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ لَا یَنْفَعُکَ حَتَّی تَتَیَقَّنَ أَنَّهُ یَنْفَعُکَ فَتَبْرَأُ
ص: 370
توضیح
ظاهر وضو گرفتن با آبی غیر از این آب است. و در مصباح منیر گوید: «حسوت المرق و غیره أحسوه حسواً» ( شوربا یا چیز دیگری را اندک اندک نوشیدم) و «الحسوۀ» با ضمّه پرشدن دهان از آنچه جرعه جرعه مینوشند. و جمع آن «حسی و حسوات» است و «الحسوۀ» با فتحه، گفته شده لغتی است و نیز گفته شده مصدر است.
روایت27.
مکارم الاخلاق: نماز بیمار: اسماعیل بن عبد الله گوید: سخت بیمار شدم تا جایی که از شفاء من ناامید شدند. امام صادق علیه السلام به دیدنم آمد و ناله های مادرم را مشاهده کرده و به او فرمود: وضوء بگیر و دو رکعت نماز بگزار و در سجده بگو: «اللَّهُمَّ أَنْتَ وَهَبْتَهُ لِی وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً فَهَبْهُ لِی هِبَةً جَدِیدَةً» {خداوندا تو این فرزند را به من بخشیدی و قبلا وجود نداشت پس دوباره آن را به من ببخشای.} مادرم نماز را خواند و من صبح سالم برخاستم و هلیمی درست کرده با مردم هلیم خوردم. (1)
نماز برای تب: محمد بن حسن صفار با سند مرفوع روایت میکند و گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم در حالی که تب داشتم. حضرت فرمود: چرا رنجور به نظر میرسی؟ عرض کردم: گرفتار تب شده ام. فرمود: چون تب کردید به تنهایی به اطاق بروید و دو رکعت نماز بخوانید، و گونه راست بر خاک نهید و بگوئید: ای فاطمه دختر محمد ده بار، از این عارضه تو را نزد خدا شفیع قرار میدهم و از تو شفاعت می جویم. ان شاء الله شفا خواهد یافت. (2)
نماز برای تب دو رکعت است که در هر رکعت سه بار سوره حمد، و این آیه شریفه: «أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ» (3) و این دعا:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ خداوندا من پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را نزد تو شفیع می گیرم، ای محمد برای حاجتم که شفاء این مریض است، به تو نزد خداوند شفاعت میجویم، یا الله یا الله یا الله، یا رحمان یا رحیم، یا حی یا قیوم، یا ذا الجلال و الاکرام برحمتک یا ارحم الراحمین ، به رحمت تو استغاثه می کنم، اکنون خداوند درد شما را تسکین میدهد و خداوند میخواهد درد شما را تسکین دهد. این آرامش و تسکین و رحمتی از جانب پروردگارتان است.»
اینها را بنویسند و با آب بشویند و به تبدار بیاشامند. (4)
نماز برای سردرد دو رکعت است که در هر رکعت حمد یک بار، توحید سه بار و آیه شریفه «رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً، وَ لَمْ أَکُنْ
ص: 372
مِنْهَا(1).
قال الجوهری السلعة زیادة تحدث فی الجسد کالغدة تتحرک إذا حرکت و قد تکون من حمصة إلی بطیخة انتهی و المعرة بالفتحات و تشدید الراء الإثم و الأذی و المشقة.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةٌ لِجَمِیعِ الْأَمْرَاضِ رَوَاهَا أَبُو أُمَامَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تَکْتُبُ فِی إِنَاءٍ نَظِیفٍ بِزَعْفَرَانٍ ثُمَّ تَغْسِلُ- أَعُوذُ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّةِ وَ أَسْمَائِهِ کُلِّهَا عَامَّةً مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ الْعَیْنِ اللَّامَّةِ- وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ ثَلَاثَ آیَاتٍ مِنْ سُورَةِ الْبَقَرَةِ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ إِلَی قَوْلِهِ یَعْقِلُونَ (2) وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ آمَنَ الرَّسُولُ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ عَشْرَ آیَاتٍ مِنْ سُورَةِ آلِ عِمْرَانَ مِنْ أَوَّلِهَا وَ عَشْراً مِنْ آخِرِهَا- إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَوَّلَ آیَةٍ مِنَ النِّسَاءِ وَ أَوَّلَ آیَةٍ مِنَ الْمَائِدَةِ وَ أَوَّلَ آیَةٍ مِنَ الْأَنْعَامِ وَ أَوَّلَ آیَةٍ مِنَ الْأَعْرَافِ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ إِلَی قَوْلِهِ رَبُّ الْعالَمِینَ (3)
قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ (4) الْآیَةَ- وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِلَی قَوْلِهِ حَیْثُ أَتی (5) وَ عَشْرَ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الصَّافَّاتِ ثُمَّ تَغْسِلُهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ تَتَوَضَّأُ وُضُوءَ الصَّلَاةِ وَ تَحْسُو مِنْهُ ثَلَاثَ حَسَوَاتٍ وَ تَمْسَحُ بِهِ وَجْهَکَ وَ سَائِرَ جَسَدِکَ ثُمَّ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَسْتَشْفِی اللَّهَ تَفْعَلُ ذَلِکَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ قَالَ حَسَّانُ قَدْ جَرَّبْنَاهُ فَوَجَدْنَاهُ یَنْفَعُ بِإِذْنِ اللَّهِ (6).
ص: 371
بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا» (1) {پروردگارا، من استخوانم سست گردیده و [موی] سرم از پیری سپید گشته، و- ای پروردگار من- هرگز در دعای تو ناامید نبوده ام.} (2)
نماز برای درد چشم دو رکعت است که در هر رکعت حمد یک بار و سوره جحد(کافرون) سه بار و آیه شریفه «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یعلمها» (3) {و کلیدهای غیب، تنها نزد اوست. جز او [کسی] آن را نمی داند.} (4)
نماز برای نابینا: ابوحمزه ثمالی از امام باقر روایت میکند که فرمود: نابینائی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید، حضرت فرمود: مایلی خداوند بینائیت را به تو بازگرداند؟ عرض کرد آری، فرمود: وضوء کامل و خوبی بساز و دو رکعت نماز بگزار و بگو: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ وَ أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ أَتَوَجَّهُ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ أَنْ یَرُدَّ عَلَیَّ بَصَرِی» {خداوندا از تو مسألت دارم و به لطف تو امیدوارم و به شفاعت نبی رحمت تو به تو رو می آورم، یا محمّد من به مقام تو نزد خدا و به پروردگار من و تو روی میآورم که بینائیم را به من برگرداند.} پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برنخاست مگر آنکه نابینا برگشت درحالی که خداوند بینائش را به وی بازگردانده بود. (5)
دعوات رواندی: از امام باقر علیه السلام همین حدیث روایت شده است.
روایت28.
مکارم الاخلاق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فارسی به سلمان فرمود: «یَا سَلْمَانُ اشکمت درد» ای سلمان شکم تو درد میکند برخیز و نماز بخوان که نماز شفاء است. (6)
نماز برای درد گردن: دو رکعت نماز بخوان در هر رکعت یک بار حمد و سه بار سوره و إِذا زُلْزِلَتِ را بخوان.(7)
نماز برای درد سینه: چهار رکعت است در هر رکعت حمد یک بار و در رکعت اول سوره أَ لَمْ نَشْرَحْ یک بار و در رکعت دوم سوره اخلاص سه بار و در رکعت سوم سوره وَ الضُّحی یک بار و در رکعت چهارم آیه «یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ» (8) { [خدا] نگاههای دزدانه و آنچه را که دلها نهان می دارند، می داند.} را میخوانی. (9)
نماز برای قولنج دو رکعت است که در هر رکعت حمد یک بار و آیه «فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ» (10) { پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم.} را میخوانی. (11)
نماز برای درد پا دو رکعت است که در هر رکعت حمد یک بار و آیه شریفه (آمَنَ الرَّسُولُ) تا آخر سوره را میخوانی. (12)
نماز برای لَقْوَةِ (بیماری لقوه کج شدن صورت بسوی گردن است): دو رکعت نماز بخوان و دست بر صورت بنه و به درگاه خداوند با فرستادهاش محمد صلی الله علیه و آله و سلم طلب شفاعت کن و بگو:«بِسْمِ اللَّهِ أُحَرِّجُ عَلَیْکَ یَا وَجَعُ مِنْ عَیْنِ إِنْسٍ أَوْ عَیْنِ جِنٍّ
ص: 373
الظاهر أن الوضوء بغیر هذا الماء و قال فی المصباح المنیر حسوت المرق و غیره أحسوه حسوا و الحسوة بالضم مل ء الفم مما یحسی و الجمع حسی و حسوات و الحسوة بالفتح قیل لغة و قیل مصدر.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةُ الْمَرِیضِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: مَرِضْتُ مَرَضاً شَدِیداً حَتَّی یَئِسُوا مِنِّی فَدَخَلَ عَلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَرَأَی جَزَعَ أُمِّی عَلَیَّ فَقَالَ لَهَا تَوَضَّئِی وَ صَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ قُولِی فِی سُجُودِکِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ وَهَبْتَهُ لِی وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً فَهَبْهُ لِی هِبَةً جَدِیدَةً- فَفَعَلَتْ فَأَصْبَحَتْ وَ قَدْ صَنَعَتْ هَرِیسَةً فَأَکَلْتُ مِنْهَا مَعَ الْفُومِ (1).
صَلَاةُ الْحُمَّی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ یَرْفَعُهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا مَحْمُومٌ فَقَالَ لِی مَا لِی أَرَاکَ مُنْقَبِضاً فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ حُمَّی أَصَابَتْنِی فَقَالَ إِذَا حُمَّ أَحَدُکُمْ فَلْیَدْخُلِ الْبَیْتَ وَحْدَهُ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَضَعُ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَقُولُ- یَا فَاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّدٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ- أَتَشَفَّعُ بِکِ إِلَی اللَّهِ فِیمَا نَزَلَ بِی- فَإِنَّهُ یَبْرَأُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ-(2) صَلَاةُ الْحُمَّی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ سُورَةَ الْفَاتِحَةِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ الدُّعَاءُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ أَتَشَفَّعُ بِنَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدُ أَتَشَفَّعُ بِکَ عَلَی رَبِّی فِی قَضَاءِ حَاجَتِی وَ هُوَ شِفَاءُ هَذَا الْمَرِیضِ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ بِرَحْمَتِکَ نَسْتَغِیثُ- الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ- ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ- یَکْتُبُ وَ یَغْسِلُ لِیَشْرَبَ الْمَحْمُومُ-(3) صَلَاةٌ لِلصُّدَاعِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ الْإِخْلَاصَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً وَ لَمْ أَکُنْ
ص: 372
أُحَرِّجُ عَلَیْکِ بِالَّذِی اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ کَلَّمَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ خَلَقَ عِیسَی مِنْ رُوحِ الْقُدُسِ لَمَّا هَدَأْتِ وَ طَفِئْتِ کَمَا طَفِئَتْ نَارُ إِبْرَاهِیمَ بِإِذْنِ اللَّهِ» {به نام خدا، ای درد از چشم انسان یا چشم جن بر تو سخت میگیرم، با خداوندی که ابراهیم را خلیل خود برگزید و با موسی آشکارا سخن گفت و عیسی را از روح القدوس بیافرید، بر تو سخت میگیرم که آرام شوی و فرو نشینی همانطور که آتش ابراهیم به اذن خداوند فرو نشست و خاموش گشت.} و آن را سه بار میخوانی. (1)
توضیح
«اللقوۀ» درد معروفی است که به صورت انسان اصابت میکند. و «التحریج» یعنی در تنگنا قرار دادن.
روایت29.
مکارم الاخلاق: نماز برای بازگشت فراری: دو رکعت نماز بخوان و در هر رکعت بعد از حمد چهار آیه از اول سوره حدید و آخر سوره حشر: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ» تا پایان سوره میخوانی و بعد میگوئی:«یَا مَنْ هُوَ هَکَذَا وَ لَا هَکَذَا غَیْرُهُ اجْعَلِ الدُّنْیَا عَلَی فُلَانٍ أَضْیَقَ مِنْ مَسْکِ جَمَلٍ حَتَّی تَرُدَّهُ عَلَیَّ» {ای آن که اینچنین است و غیر او اینچنین نیست، دنیا را بر فلانی تنگتر از پوست شتر قرار ده تا او را به نزد من بازگردانی}.(2)
توضیح
«المسک» با فتحه یعنی پوست.
روایت30.
مکارم الاخلاق: نماز برای بازگشت گمشده: از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: دو رکعت نماز بخوان در هر رکعت سوره یس را بخوان و بعد از نماز دست به آسمان بلند کن و بگو: «پروردگارا ای بازگرداننده گم شده و هدایت کننده از گمراهی، بر محمد و آل محمد درود بفرست و گمشدهام را برایم محافظت کن و او را سالم به من بازگردان ای مهربانترین مهربانان به یقین این از فضل و بخشش توست. ای بندگان خدا در زمین و ای کاروان خدا در زمین، گمشدهام را به من بازگردانید چراکه به یقین این از فضل و بخشش خداوند است.» (3)
روایت31.
کشف الغمۀ: ابو حمزه ثمالی روایت کرده است که محمد بن علی بن حسین علیهم السلام فرمود: پدرم به فرزندانش میفرمود: ای فرزندانم! هر که از شما مصیبتی به او برسد، یا فقر و تنگدستی بر او فرود آید، باید که وضو بسازد و وضو را کامل گرداند، بعد از آن، دو رکعت یا چهار رکعت نماز بگذارد، و چون نماز را به پایان برد بگوید: «ای جای نهادن هر گِله! و ای شنونده هر راز! و ای شفا دهنده هر مصیبت! و ای دانای هر پنهانی! و ای بازدارنده آن چه خواهد از رنج و سختی! و ای همراز موسی! و ای برگزیننده محمد! ای دوست ابراهیم! می خوانم تو را چون خواندن کسی که سخت شده است درویشی او، و ناتوان شده است توانایی او و کم است چاره او، ، چون خواندنی غریب و دورِ در آب فرو رفته، ناچاری و نیازمندی که برای رفع بلا و مصیبتی که بر او وارد شده کسی را جز تو نیابد
ص: 374
بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا(1) صَلَاةٌ لِوَجَعِ الْعَیْنِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها الْآیَةَ(2).
صَلَاةٌ لِلْأَعْمَی أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَرَّ أَعْمَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّبِیُّ- تَشْتَهِی أَنْ یَرُدَّ اللَّهُ عَلَیْکَ بَصَرَکَ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ تَوَضَّأْ وَ أَسْبِغِ الْوُضُوءَ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ وَ أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ أَتَوَجَّهُ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکَ أَنْ یَرُدَّ عَلَیَّ بَصَرِی- قَالَ فَمَا قَامَ صلی الله علیه و آله حَتَّی رَجَعَ الْأَعْمَی وَ قَدْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بَصَرَهُ (3).
دعوات الراوندی، عن أبی جعفر علیه السلام: مثله.
الْمَکَارِمُ،: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَلْمَانَ- یَا سَلْمَانُ اشکمت درد قُمْ فَصَلِّ فَإِنَّ فِی الصَّلَاةِ شِفَاءً-(4) صَلَاةٌ لِوَجَعِ الرَّقَبَةِ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ إِذا زُلْزِلَتِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ-(5) صَلَاةٌ لِوَجَعِ الصَّدْرِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ بَعْدَهَا فِی الْأُولَی أَ لَمْ نَشْرَحْ مَرَّةً وَ فِی الثَّانِیَةِ الْإِخْلَاصَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ فِی الثَّالِثَةِ الضُّحَی مَرَّةً وَ فِی الرَّابِعَةِ یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ(6) صَلَاةٌ لِلْقُولَنْجِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ تَعَالَی فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ-(7)
صَلَاةٌ لِوَجَعِ الرِّجْلِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ سُبْحَانَهُ آمَنَ الرَّسُولُ تَمَامَ الْبَقَرَةِ-(8) صَلَاةُ اللَّقْوَةِ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ تَضَعُ یَدَکَ عَلَی وَجْهِکَ وَ تَسْتَشْفِعُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِرَسُولِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ أُحَرِّجُ عَلَیْکَ یَا وَجَعُ مِنْ عَیْنِ إِنْسٍ أَوْ عَیْنِ جِنٍ
ص: 373
ای مهربان تر از همه مهربانان! هیچ معبودی جز تو نیست پاک و منزهی و در حقیقت من از ظالمان به نفس خویشتن بودم.»
علی بن حسین علیهما السلام فرمود: کسی که بلا و مصیبتی به او رسیده، این دعا را نمی خواند، مگر آنکه خدا اندوه او را زائل می گرداند. (1)
دعوات راوندی: از ثمالی همین حدیث روایت شده است تا این فرمود: «وَ یَا کَاشِفَ مَا یَشَاءُ مِنْ بَلِیَّةٍ یَا خَلِیلَ إِبْرَاهِیمَ وَ یَا نَجِیَّ مُوسَی وَ یَا صَفِیَّ آدَمَ وَ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ أَدْعُوکَ دُعَاءَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ قَلَّتْ حِیلَتُهُ دُعَاءَ الْغَرِیبِ الْمُضْطَرِّ الَّذِی لَا یَجِدُ لِکَشْفِ مَا هُوَ فِیهِ إِلَّا إِیَّاکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ» {ای بازدارنده آنچه خواهد از سختی، ای خلیل ابراهیم و ای همراز موسی و ای دوست آدم و ای برگزیننده محمد، می خوانم تو را چون خواندن کسی که سخت شده است درویشی او، و کم است چاره او، چون خواندنی غریب درماندهای که برای رفع بلا و مصیبتی که بر او وارد شده کسی را جز تو نیابد. ای مهربان تر از همه مهربانان!}
روایت32.
دعوات راوندی: روایت شده که حضرت زین العابدین علیه السلام بر شخصی که بر در خانه مردی نشسته بود گذر کرد و به او فرمود: چه چیزی سبب شده تو بر در خانه این شخص خوشگذران ستمکار بنشینی؟ گفت: بلا و مصیبت. امام فرمود: برخیز من تو را به دری راهنمایی میکنم که از در خانه او بسی بهتر است، و تو را به خداوندی رهنمود میسازم که برایت از او بهتر است. پس دست او را گرفت تا اینکه به مسجد، یعنی مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید. سپس فرمود: رو به قبله بایست و دو رکعت نماز بگذار بعد دستانت را به سوی خداوند بلند کن و او را حمد و ثنا بگوی و بر فرستادهاش درود بفرست بعد با خواندن آخرین آیه سوره حشر و شش آیه اول سوره حدید و دو آیه سوره آل عمران دعا کن. بعد از خداوند درخواست کن چرا که چیزی درخواست نمیکنی مگر اینکه به تو عطا کند.
توضیح
رواندی رحمه الله گوید: شاید مقصود از دو آیه، آیه الملک باشد. میگویم: زیرا آن دو آیه است و با اراده جنس به آن دو آیه، (یک) آیه گفته میشود و ممکن است مقصود، آن آیه و آیه «شهد الله» باشد.
روایت33.
دعوات راوندی: از امامان علیهم السلام روایت شده که هرگاه کاری تو را اندوگین ساخت، دو رکعت نماز بگذار که در رکعت اول سوره حمد و آیه الکرسی، و در رکعت دوم سوره حمد و سوره انّا أنرلناه را بخوان، بعد قرآن را بردار و بر بالای سرت گذاشته و بگو: «قُلِ اللَّهُمَّ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مَا أَرْسَلْتَهُ إِلَی خَلْقِکَ وَ بِحَقِّ کُلِّ آیَةٍ هِیَ لَکَ فِی الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مَدَحْتَهُمَا
ص: 375
أُحَرِّجُ عَلَیْکَ بِالَّذِی اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا وَ کَلَّمَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ خَلَقَ عِیسَی مِنْ رُوحِ الْقُدُسِ لَمَّا هَدَأْتَ وَ طَفِئْتَ کَمَا طَفِئَتْ نَارُ إِبْرَاهِیمَ بِإِذْنِ اللَّهِ- وَ تَقُولُ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (1).
اللقوة داء معروفة تصیب الوجه و التحریج التضییق.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةٌ لِرَدِّ الْآبِقِ: تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْرَأُ بَعْدَ الْحَمْدِ مِنْ أَوَّلِ سُورَةِ الْحَدِیدِ أَرْبَعَ آیَاتٍ وَ آخِرَ سُورَةِ الْحَشْرِ- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ یَقُولُ یَا مَنْ هُوَ هَکَذَا وَ لَا هَکَذَا غَیْرُهُ اجْعَلِ الدُّنْیَا عَلَی فُلَانٍ أَضْیَقَ مِنْ مَسْکِ جَمَلٍ حَتَّی تَرُدَّهُ عَلَیَ (2).
المسک بالفتح الجلد.
الْمَکَارِمُ، صَلَاةٌ لِرَدِّ الضَّالَّةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِیهِمَا یس- وَ تَقُولُ بَعْدَ فَرَاغِکَ مِنْهُمَا رَافِعاً یَدَکَ إِلَی السَّمَاءِ- اللَّهُمَّ رَادَّ الضَّالَّةِ وَ الْهَادِیَ مِنَ الضَّلَالَةِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ احْفَظْ عَلَیَّ ضَالَّتِی وَ ارْدُدْهَا إِلَیَّ سَالِمَةً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ فَإِنَّهَا مِنْ فَضْلِکَ وَ عَطَائِکَ یَا عِبَادَ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ یَا سَیَّارَةَ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ رُدُّوا عَلَیَّ ضَالَّتِی فَإِنَّهَا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ عَطَائِهِ (3).
کَشْفُ الْغُمَّةِ، مِنْ کِتَابِ مَعَالِمِ الْعِتْرَةِ لِلْجَنَابِذِیِّ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِیُّ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ أَبِی یَقُولُ لِوُلْدِهِ یَا بَنِیَّ إِذَا أَصَابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ مِنَ الدُّنْیَا أَوْ نَزَلَتْ بِکُمْ فَاقَةٌ فَلْیَتَوَضَّأِ الرَّجُلُ فَیُحْسِنُ وَضُوءَهُ وَ لْیُصَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ أَوْ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ فَلْیَقُلْ یَا مَوْضِعَ کُلِّ شَکْوَی یَا سَامِعَ کُلِّ نَجْوَی یَا شَافِیَ کُلِّ بَلَاءٍ وَ یَا عَالِمَ کُلِّ خَفِیَّةٍ وَ یَا کَاشِفَ مَا یَشَاءُ مِنْ بَلِیَّةٍ یَا نَجِیَّ مُوسَی یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ یَا خَلِیلَ إِبْرَاهِیمَ أَدْعُوکَ دُعَاءَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ وَ قَلَّتْ حِیلَتُهُ دُعَاءَ الْغَرِیبِ الْغَرِیقِ الْفَقِیرِ الَّذِی لَا یَجِدُ لِکَشْفِ مَا هُوَ فِیهِ إِلَّا أَنْتَ
ص: 374
فِی الْقُرْآنِ وَ لَا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ» {پروردگارا به حق آنچه به سوی مخلوقاتت فرستادی و به حق هر آیهای در قرآن که از آنِ توست، و به حقّ هر مرد و زن مؤمنی که در قرآن ستودهای و هیچ کسی داناتر از خودت به حقّ تو نیست.} و ده بار میگویی: یَا سَیِّدِی یَا اللَّه ، و ده بار: بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، و ده بار: بِحَقِّ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.سپس میگویی: «خداوندا من به حقّ پیامبر برگزیدهات از تو مسألت دارم و به حقّ ولیّ و وصیِّ خشنود گشته پیامبرت، و به حقّ فاطمه زهرا مریم بزرگ، سرور زنان جهانیان، و به حقّ حسن و حسین دو نوه پیامبر هدایت و دو شیرخواره پستان تقوا و پرهیزگاری، و به حقّ زین العابدین و روشنی چشم بینندگان، و به حقّ باقر پرچم پیامبران و نواده خاندان یس، و به حق راضی از خشنود یافتگان، و به حقّ بهترین بهترینان، و به حقّ صبورترین صابران و به حقّ تقی و سجاد کوچک، و به حق گریه او در شب برپا داشته شده با عبادت و شبزندهداری، و به حقّ زکیه و روح طیبه همنام پیامبر و آشکار کننده و پیروز گردانده دینت، پروردگارا من به حقّ و حرمت آنها بر تو از تو میخواهم که حاجتهایم را برآورده سازی.» و هر حاجتی که خواهی به یاد میآوری و میگویی.
حضرت زین العابدین علیه السلام هرگاه پیشامدی ایشان را غمگین میکرد، دو جامه از زبرترین و خشنترین جامههایشان را به تن میکرد سپس در آخر شب دو رکعت نماز میگذارد و چون به سجده آخر دو رکعت میرفت صد بار سبحان الله و صد بار الحمد لله میگفت و سپس در سجده به گناهان اعتراف مینمود و در سجدهاش دو زانوی خود را برهنه بر روی خاک مینهاد.
روایت34.
بلد الامین: به نقل از کتاب الْأَغْسَالِ از احمد بن محمد بن عیّاش با اسنادش به امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر کس حاجت مهمی به درگاه خداوند داشته باشد که میخواهد برآورده شود، باید غسل کرده و پاکترین لباسش را پوشیده و به پشت بامش برود و دو رکعت نماز بگذارد بعد سجده برده و خداوند را حمد و ثنا گفته صد بار بگوید: «یَا جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ یَا جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ أَنْتُمَا کَافِیَانِ فَاکْفِیَانِی وَ أَنْتُمَا حَافِظَانِ فَاحْفَظَانِی وَ أَنْتُمَا کَالِئَانِ فَاکْلَئَانِی» {ای جبرئیل ای محمد ای جبرئیل ای محمد شما مرا کفایت میکنید پس مرا کفایت فرمائید و شما حافظ و نگاهدارنده من هستید پس مرا محافظت بفرمائید و شما نگاهدارنده من هستید پس مرا نگاهدارید.} سپس امام صادق علیه السلام فرمود: حقی بر خداوند متعال است که کسی این دعا را نگوید مگر اینکه خداوند حاجت او را برآورده سازد. (1)
از کتاب الوسائل الی المسائل از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: سوره انعام را بزرگ و گرامی دارید. به درستی که نام خداوند تبارک و تعالی در هفتاد جا از آن آمده است. هر کسی که نیازی و
ص: 376
یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ- لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ- قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام لَا یَدْعُو بِهَا رَجُلٌ أَصَابَهُ بَلَاءٌ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ (1).
الدَّعَوَاتُ لِلرَّاوَنْدِیِّ، عَنِ الثُّمَالِیِّ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ یَا کَاشِفَ مَا یَشَاءُ مِنْ بَلِیَّةٍ یَا خَلِیلَ إِبْرَاهِیمَ وَ یَا نَجِیَّ مُوسَی وَ یَا صَفِیَّ آدَمَ وَ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ أَدْعُوکَ دُعَاءَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ قَلَّتْ حِیلَتُهُ دُعَاءَ الْغَرِیبِ الْمُضْطَرِّ الَّذِی لَا یَجِدُ لِکَشْفِ مَا هُوَ فِیهِ إِلَّا إِیَّاکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
الدَّعَوَاتُ لِلرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ: أَنَّ زَیْنَ الْعَابِدِینَ علیه السلام مَرَّ بِرَجُلٍ وَ هُوَ قَاعِدٌ عَلَی بَابِ رَجُلٍ فَقَالَ لَهُ مَا یُقْعِدُکَ عَلَی بَابِ هَذَا الْمُتْرَفِ الْجَبَّارِ فَقَالَ الْبَلَاءُ فَقَالَ قُمْ فَأُرْشِدَکَ إِلَی بَابٍ خَیْرٍ مِنْ بَابِهِ وَ إِلَی رَبٍّ خَیْرٍ لَکَ مِنْهُ فَأَخَذَ بِیَدِهِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَسْجِدِ مَسْجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ ارْفَعْ یَدَیْکَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَثْنِ عَلَیْهِ وَ صَلِّ عَلَی رَسُولِهِ ثُمَّ ادْعُ بِآخِرِ الْحَشْرِ وَ سِتِّ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْحَدِیدِ وَ بِالْآیَتَیْنِ اللَّتَیْنِ فِی آلِ عِمْرَانَ ثُمَّ سَلِ اللَّهَ فَإِنَّکَ لَا تَسْأَلُ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاکَ.
قال الراوندی رحمه الله لعل المراد بالآیتین آیة الملک أقول لأنهما آیتان یقال لهما آیة علی إرادة الجنس (2)
و یحتمل أن یکون المراد هی و آیة شهد الله.
الدَّعَوَاتُ، وَ رُوِیَ عَنِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام: إِذَا حَزَبَکَ أَمْرٌ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ ثُمَّ خُذِ الْمُصْحَفَ وَ ارْفَعْهُ فَوْقَ رَأْسِکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مَا أَرْسَلْتَهُ إِلَی خَلْقِکَ وَ بِحَقِّ کُلِّ آیَةٍ هِیَ لَکَ فِی الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ مَدَحْتَهُمَا
ص: 375
حاجتی به خداوند داشته و خواهان برآورده شدن آن باشد، پس باید چهار رکعت نماز همراه با تلاوت سوره فاتحه و سوره انعام بخواند و پس از سلام نماز بگوید:
«ای بخشنده، ای بخشنده، ای بخشنده، ای بزرگ، ای بزرگ، ای بزرگ، ای بزرگتر از هر بزرگی، ای شنونده دعا و نیایش، ای کسی که گذر روزان و شبان وی را تغییر و تبدیل نمی کند، بر محمد و آل او درود فرست و بر ضعف و ناتوانی ام و فقر و تنگدستی ام و ذلت و خواری ام رحمت فرما، به درستی که تو بیش از من از آن آگاهی و به نیاز من آگاهتری، ای خداوندی که بر شیخ یعقوب رحمت آوردی آن هنگام که نور چشم یوسف را به وی باز گرداندی. ای خداوندی که ایوب را مورد رحمت خود قرار دادی آن هنگامی که گرفتار بلا بود. ای خداوندی که رحمتت را بر محمد صلی الله علیه و آله فرو فرستادی و وی را از یتیمی پناه دادی و او را بر ستمگران و گردنکشان قریش یاری دادی و به وی توانایی دادی تا برآنان چیره و پیروز شد. ای فریادرس ای فریادرس».
و اگراین دعا را چندین بار تکرار کند، سوگند به خدایی که جان من در دست اوست، چنان چه پس از گزاردن و به جا آوردن این چنین نماز، تمام نیاز و حاجت های خود را از خداوند عز و جل بخواهی، قطعاً خداوند آنها را از تو دریغ نخواهد کرد و همه خواسته ها و حاجت های تو را برآورده خواهد ساخت. (1)
و از همان کتاب: به نقل از کتاب الاغسال با اسنادش از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر که را سختی و بلائی رسد باید غسل کرده و دو رکعت نماز بگذارد بعد به بستر رود و گونه راست بر دست راست بنهد و بگوید: «یَا مُعِزَّ کُلِّ ذَلِیلٍ وَ مُذِلَّ کُلِّ عَزِیزٍ وَ حَقِّکَ لَقَدْ شَقَّ عَلَیَّ کَذَا وَ کَذَا» {ای عزیز کننده هر ذلیل و ای ذلیل کننده هر عزیز قسم به حقّ تو که فلان چیز بر من مشکل آمده است.} و بلا و سختیای که بر وارد شده را اسم میبرد که انشاء الله برطرف میشود. (2)
مکارم الاخلاق: به صورت مرسل همین حدیث را روایت کرده است.(3)
روایت35.
بلد الامین از صادق علیه السلام نقل است که هرکس حاجتی دارد در دل شب بیدار شود و غسل کند و پاک ترین لباسش را بپوشد و کوزه ای کوچک و تازه پر از آب بر دارد و بر آن سوره قدر را ده بار بخواند و آن را در اطراف محل سجده و موضع سجودش بپاچد و سپس دو رکعت نماز با حمد و سوره قدر در هر رکعت آن بخواند سپس حاجتش را بخواهد که ان سزاوار است که بر اورده شود ان شاء الله تعالی.
روایت36.
طب ائمه: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت میکند که: یکی از
ص: 377
فِی الْقُرْآنِ وَ لَا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ- وَ تَقُولُ یَا سَیِّدِی یَا اللَّهُ عَشْراً بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَشْراً- بِحَقِّ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَشْراً ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ نَبِیِّکَ الْمُصْطَفَی وَ بِحَقِّ وَلِیِّکَ وَ وَصِیِّ رَسُولِکَ الْمُرْتَضَی وَ بِحَقِّ الزَّهْرَاءِ مَرْیَمَ الْکُبْرَی سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سِبْطَیْ نَبِیِّ الْهُدَی وَ رَضِیعَیْ ثَدْیِ التُّقَی وَ بِحَقِّ زَیْنِ الْعَابِدِینَ وَ قُرَّةِ عَیْنِ النَّاظِرِینَ وَ بِحَقِّ بَاقِرِ عِلْمِ النَّبِیِّینَ وَ الْخَلَفِ مِنْ آلِ یس وَ بِحَقِّ الرَّاضِی مِنَ الْمَرْضِیِّینَ وَ بِحَقِّ الْخَیِّرِ مِنَ الْخَیِّرِینَ- وَ بِحَقِّ الصَّابِرِ مِنَ الصَّابِرِینَ وَ بِحَقِّ التَّقِیِّ وَ السَّجَّادِ الْأَصْغَرِ وَ بِبُکَائِهِ لَیْلَةَ الْمُقَامِ بِالسَّهَرِ وَ بِحَقِّ الزَّکِیَّةِ وَ الرُّوحِ الطَّیِّبَةِ سَمِیِّ نَبِیِّکَ وَ الْمُظْهِرِ لِدِینِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّهِمْ وَ حُرْمَتِهِمْ عَلَیْکَ إِلَّا قَضَیْتَ بِهِمْ حَوَائِجِی وَ تَذْکُرُ مَا شِئْتَ وَ کَانَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام إِذَا کَرَبَهُ أَمْرٌ لَبِسَ ثَوْبَیْنِ مِنْ أَغْلَظِ ثِیَابِهِ وَ أَخْشَنِهِمَا ثُمَّ یَرْکَعُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ رَکْعَتَیْنِ حَتَّی إِذَا کَانَ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ سَبَّحَ لِلَّهِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ حَمِدَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ یَعْتَرِفُ بِالذُّنُوبِ فِی سُجُودِهِ یَدْعُو وَ یُفْضِی بِرُکْبَتَیْهِ إِلَی الْأَرْضِ فِی سُجُودِهِ.
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْأَغْسَالِ لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مُهِمَّةٌ یُرِیدُ قَضَاءَهَا فَلْیَغْتَسِلْ وَ لْیَلْبَسْ أَنْظَفَ ثِیَابِهِ وَ یَصْعَدْ إِلَی سَطْحِهِ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یُثْنِی عَلَی اللَّهِ وَ یَقُولُ- یَا جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ یَا جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ أَنْتُمَا کَافِیَانِ فَاکْفِیَانِی وَ أَنْتُمَا حَافِظَانِ فَاحْفَظَانِی وَ أَنْتُمَا کَالِئَانِ فَاکْلَئَانِی مِائَةَ مَرَّةٍ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام حَقٌّ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ لَا یَقُولَ ذَلِکَ أَحَدٌ إِلَّا قَضَی اللَّهُ حَاجَتَهُ (1).
وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْوَسَائِلِ إِلَی الْمَسَائِلِ تَأْلِیفِ الْمُعِینِ أَحْمَدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام قَالَ: عَلَیْکُمْ بِسُورَةِ الْأَنْعَامِ فَإِنَّ فِیهَا اسْمَ اللَّهِ تَعَالَی فِی سَبْعِینَ مَوْضِعاً فَمَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی
ص: 376
شیعیان در نزد ایشان از سلعهای(زائده ای در بدن مانند غدّه که میان پوست و گوشت پدید آید) که در او ظاهر شده بود، شکایت کرد. امام صادق علیه السلام فرمود: سه روز روزه بگیر سپس در روز چهارم در هنگام زوال خورشید غسل کن و به درگاه حق برو. و باید همراه تو خرقه ای پاکیزه باشد. و چهار رکعت نماز بخوان، و هر چه خواهی از قرآن در آن قرائت کن، و تا میتوانی شکستهدل باش، و پس از نماز لباس خود را در آور و خرقه را بپوش و گونه راست بر زمین بگذار و با نیایش و تضرع و خشوع بگو: «یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا کَرِیمُ یَا جَبَّارُ یَا قَرِیبُ یَا مُجِیبُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکْشِفْ مَا بِی مِنْ مَرَضٍ وَ أَلْبِسْنِی الْعَافِیَةَ الْکَافِیَةَ الشَّافِیَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِتَمَامِ النِّعْمَةِ وَ أَذْهِبْ مَا بِی فَقَدْ آذَانِی وَ غَمَّنِی» {ای واحد ای بزرگوار یا کریم یا حنان، یا قریب، یا مجیب، یا ارحم الراحمین، بر محمد و آل محمد درود بفرست و هر چه سختی و زیان و گناه که در من است را برطرف بنما و در دنیا و آخرت لباس عافیت و تندرستی به من بپوشان و با کامل کردن نعمتها بر من منّت بنه و بیماریم را از من بزدای زیرا مرا آزار و اذیت داده و مرا اندوهگین ساخته است.} و امام صادق علیه السلام به او فرمود: بدان این دعا به تو سودی ندهد تا اینکه خلاف آن به دل تو راه نیابد و بدانی که تو را سودی میبخشد راوی گوید: آن مرد آنچه را امام صادق علیه السلام به او دستور داده بود، انجام داد و از مریضی بهبودی یافت.(1)
توضیح
به ظاهر پوشیدن خرقه به این سبب است که محل سجود آشکار گردد و به زمین برسد تا سبب خشوع بیشتر شود.
روایت37.
الذکری: صدوق روایت کرده است که میان شخصی و مردی از اهل مدینه خصومتی پدید آمد که بسیار پر خطر بود. بدین جهت خدمت امام صادق علیه السّلام رسید و ماجرا را برای آن حضرت ذکر کرد. آن حضرت فرمود: هر گاه قصد هلاک دشمنی داشتی میان قبر و منبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دو رکعت یا چهار رکعت نماز کن، و اگر خواستی می توانی در خانه ات نماز کنی. و از خداوند درخواست کن که تو را یاری کند، و از آنچه تو را میسر شود چیزی بردار و به اوّلین مستمندی که به او برخوردی صدقه بده، گوید: من آنچه را امام علیه السّلام فرموده بود انجام دادم، پس کارم درست شد و خدا زمین مرا که به زور غصب کرده بودند به من باز گردانید. (2)
ص: 378
حَاجَةٌ فَلْیُصَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِالْحَمْدِ وَ الْأَنْعَامِ وَ لْیَقُلْ إِذَا سَلَّمَ- یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ یَا أَعْظَمَ مِنْ کُلِّ عَظِیمٍ یَا سَمِیعَ الدُّعَاءِ یَا مَنْ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی وَ مَسْکَنَتِی وَ مَسْأَلَتِی فَإِنَّکَ أَعْلَمُ بِحَاجَتِی یَا مَنْ رَحِمَ الشَّیْخَ الْکَبِیرَ حَتَّی رَدَّ عَلَیْهِ یُوسُفَ وَ أَقَرَّ عَیْنَهُ یَا مَنْ رَحِمَ أَیُّوبَ بَعْدَ طُولِ بَلَائِهِ یَا مَنْ رَحِمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ فِی الْیُتْمِ آوَاهُ وَ نَصَرَهُ عَلَی جَبَابِرَةِ قُرَیْشٍ وَ طَوَاغِیتِهَا وَ أَمْکَنَهُ مِنْهُمْ یَا مُغِیثُ یَا مُغِیثُ- فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ دَعَوْتَ بِهَا بَعْدَ مَا تُصَلِّی هَذِهِ الصَّلَاةَ عَلَی جَمِیعِ حَوَائِجِکَ لَقَضَاهَا اللَّهُ تَعَالَی (1).
وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْأَغْسَالِ أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ نَزَلَ بِهِ کَرْبٌ فَلْیَغْتَسِلْ وَ لْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَضْطَجِعُ وَ یَضَعُ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی یَدِهِ الْیُمْنَی وَ یَقُولُ یَا مُعِزَّ کُلِّ ذَلِیلٍ وَ مُذِلَّ کُلِّ عَزِیزٍ وَ حَقِّکَ لَقَدْ شَقَّ عَلَیَّ کَذَا وَ کَذَا- وَ یُسَمِّی مَا نَزَلَ بِهِ یُکْشَفُ کَرْبُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
المکارم، عنه علیه السلام مرسلا: مثله (3).
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَقُمْ جَوْفَ اللَّیْلِ وَ لْیَغْتَسِلْ وَ لْیَلْبَسْ أَطْهَرَ ثِیَابِهِ وَ لْیَأْخُذْ قُلَّةً جَدِیدَةً مَلْأَی مِنْ مَاءٍ وَ یَقْرَأُ عَلَیْهَا الْقَدْرَ عَشْراً ثُمَّ یَرُشُّ حَوْلَ مَسْجِدِهِ وَ مَوْضِعِ سُجُودِهِ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ بِالْحَمْدِ وَ الْقَدْرِ فِیهِمَا جَمِیعاً ثُمَّ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ فَإِنَّهُ حَرِیٌّ أَنْ تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (4).
طِبُّ الْأَئِمَّةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُلَیْمٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَمَّارِ بْنِ عِیسَی الْکِلَابِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شَکَا إِلَیْهِ رَجُلٌ
ص: 377
باب سوم : نماز و دعا برای کسی که بخواهد چیزی در خواب ببیند
روایات
روایت1.
مکارم الاخلاق: روایت شده کسی که کاری مهمی برایش پیش آید و به دنبال چاره جویی برای آن باشد، شایسته است چون به بستر رود این دو سوره را هفت بار بخواند: سوره والشمس و ضحاها و سوره واللیل اذا یغشی. زیرا پس از آن شخصی به خواب او میآید و چاره آن کار یا راه نجات آن را به او میآموزد. (1)
روایت2.
مجموع الدعوات: از محمد بن هارون روایت شده که گوید: از جمله آنچه از اهل بیت علیهم السلام روایت شده این است که هرگاه خواستی آنچه را نیاز داری در خواب ببینی و آن امر برایت تفسیر شود، در حالی که وضو گرفتهای پنج بار بر کف دست راست حمد و معوذتین و قل هو الله احد و انّا انزلناه فی لیلۀ القد و آیۀ الکرسی را بنویس و بگو: أَهِیّاً شَرَاهِیّاً (به زبان عبرانی یعنی یا حی و یا قیوم) ای زنده و پاینده فلان و فلان چیز را در خواب به من نشان بده. و میگویی: خداوندا بر محمد و آل محمد که آقایان و سروران من هستند درود بفرست و با قدرت خود آن را به من نشان بده که تو بر هر چیزی توانائی.
و چون با وضو در لباسی پاک بر بستری پاک خوابیدی و هفت بار هفت بار سوره و الشمس و ضحاها، و اللیل اذا یغشی، و والتین و الزیتون را خواندی، بعد از آن بگو: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ أَمْرِی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً» {خداوندا بر محمد و آل محمد درود بفرست و در این کار مشکلم برایم راه گشایشی فرما و سببی برای بیرون شدن از آن فراهم آور}، زیرا بدین وسیله در خوابت به تو گفته میشود که چه کاری انجام دهی. و این کار هفت بار پی در پی انجام بده چرا که در خوابت در ابتدای شب یا پاس دوم یا پنجم یا هفتم شب کسی به سراغ تو میآید و به تو میگوید: راه بیرون شدن و رهایی از این کار فلان و فلان است.
توضیح
در نسخههای دعا «آهیاً شراهیاً» با مدّ الف و هاء مسکوره و یاء تشدید و تنویندار و شین مفتوح و راء مهمله پس از الف، و هاء مکسوره، و یاء مشدده مفتوحه ثبت شده است. و در قاموس آمده است: «واهیاً شراهیاً» با فتحه همزه و شین، عبارتی
ص: 379
مِنَ الشِّیعَةِ سِلْعَةً ظَهَرَتْ بِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صُمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ اغْتَسِلْ فِی الْیَوْمِ الرَّابِعِ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ ابْرُزْ لِرَبِّکَ وَ لْیَکُنْ مَعَکَ خِرْقَةٌ نَظِیفَةٌ فَصَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ اقْرَأْ فِیهَا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ اخْضَعْ بِجُهْدِکَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ فَأَلْقِ ثِیَابَکَ وَ اتَّزِرْ بِالْخِرْقَةِ وَ أَلْزِقْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ قُلْ بِابْتِهَالٍ وَ تَضَرُّعٍ وَ خُشُوعٍ- یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا کَرِیمُ یَا جَبَّارُ یَا قَرِیبُ یَا مُجِیبُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکْشِفْ مَا بِی مِنْ مَرَضٍ وَ أَلْبِسْنِی الْعَافِیَةَ الْکَافِیَةَ الشَّافِیَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ
امْنُنْ عَلَیَّ بِتَمَامِ النِّعْمَةِ وَ أَذْهِبْ مَا بِی فَقَدْ آذَانِی وَ غَمَّنِی- فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا یَنْفَعُکَ حَتَّی لَا یُخَالِجَ فِی قَلْبِکَ خِلَافُهُ وَ تَعْلَمُ أَنَّهُ یَنْفَعُکَ قَالَ فَفَعَلَ الرَّجُلُ مَا أَمَرَ بِهِ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ علیه السلام فَعُوفِیَ مِنْهَا(1).
الظاهر أن الاتزار لکشف المساجد و إیصالها إلی الأرض لزیادة التخشع.
الذِّکْرَی، رَوَی الصَّدُوقُ: أَنَّ رَجُلًا کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ خُصُومَةٌ ذَاتُ خَطَرٍ عَظِیمٍ فَدَخَلَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَکَرَ لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ إِذَا أَرَدْتَ الْغُدُوَّ فَصَلِّ بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ رَکْعَتَیْنِ أَوْ أَرْبَعاً وَ إِنْ شِئْتَ فِی بَیْتِکَ وَ اسْأَلِ اللَّهَ أَنْ یُعِینَکَ وَ خُذْ شَیْئاً نَفِیساً فَتَصَدَّقْ بِهِ عَلَی أَوَّلِ مِسْکِینٍ تَلْقَاهُ قَالَ فَفَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی بِهِ فَقُضِیَ لِی وَ رَدَّ اللَّهُ عَلَیَّ أَرْضِی (2).
ص: 378
یونانی است که به معنای ازلی و پایندهای است که همواره پاینده و ازلی باشد. و مردم اشتباه آن را میخوانند و میگویند: «آهیاً شراهیاً» و آن اشتباهی است که بر اساس آنچه یهودیان گمان کردهاند رخ داده است. پایان نقل قول.
روایت3.
مجموع الدعوات: هر کس بخواهد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب ببیند باید شب جمعه را بیدار بماند و نماز مغرب را بخواند بعد به نماز خواندن ادامه دهد تا نماز شب را بخواند و با کسی سخن نگوید. سپس دو رکعت نماز خوانده و سلام میدهد که در هر رکعت یک بار سوره حمد و سه بار سوره قل هو الله احد را میخواند و چون نمازش را به پایان برد بازگشته و بعد دو رکعت نماز میگذارد که در هر دو رکعت یک بار سوره فاتحه و سه بار سوره قل هو الله احد را میخواند و پس از سلام نماز سجده میبرد و هفت بار بر پیامبر و آل او صلوات میفرستد و هفت بار میگوید: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر و لا حول و لا قوۀ الا بالله. سپس سر از سجده برداشته و درحالی که راست نشسته، دستانش را بلند کرده و میگوید:«یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا إِلَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا یَا رَبِّ یَا رَبِّ» {ای زنده ای پاینده، ای صاحب شکوه و کرامت، ای معبود پیشینیان و پسینیان، ای رحمن و رحیم دنیا و آخرت، ای پروردگارم ای پروردگارم.} بعد با بلند کردن دستانش میایستد (برمیخیزد) و میگوید:«یَا رَبِّ» ای پروردگارم - سه بار -«عَظِیمَ الْجَلَالِ» ای خدایی که شکوه و جلالت بزرگ است - سه بار - «یَا بَدِیعَ الْکَمَالِ یَا کَرِیمَ الْفَعَالِ یَا کَثِیرَ النَّوَالِ یَا دَائِمَ الْإِفْضَالِ یَا کَبِیرُ یَا مُتَعَالِ یَا أَوَّلُ بِلَا مِثَالٍ یَا قَیُّومُ بِغَیْرِ زَوَالٍ یَا وَاحِدُ بِلَا انْتِقَالٍ یَا شَدِیدَ الْمِحَالِ یَا رَازِقَ الْخَلَائِقِ عَلَی کُلِّ حَالٍ أَرِنِی وَجْهَ حَبِیبِی وَ حَبِیبِکَ مُحَمَّدٍ ص فِی مَنَامِی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ» {ای پدیدآورنده کمال و ای بزرگوار کردار، ای دارای بخشش بسیار، ای کسی که فضل و منت او دائمی است، ای بزرگ ای بلندمرتبه، ای اوّلی که هیچ مثل و مانندی نداری، ای پایندهای که زوالی برایت نیست، ای واحدی که انتقال نداری، ای سختگیرنده (دارای مکر شدید)، ای خدائی که همه مخلوقات را در هر حالتی روزی میدهی، صورت دوستدار من و دوستدار خودت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در خوابم به من بنمایان ای صاحب شکوه و بزرگواری.}
بعد در بسترش رو به قبله بر طرف راست میخوابد و مدام بر پیامبر صلوات میفرستد تا خوابش بگیرد که انشاء الله ایشان را در خوابش میبیند.
روایت4.
اختصاص: ابوغراء از موسی بن جعفر علیه السلام روایت کرده است که از ایشان شنیدم که میفرمود: هر کس حاجتی به درگاه خداوند داشته باشد و بخواهد ما را در خوابش ببیند و موضعش را بداند باید سه شب غسل کند و با توسل به ما مناجات کند زیرا با این کار ما را در خواب میبیند و به خاطر ما آمرزیده میشود و موضعش بر او پوشیده نمیماند. عرض کردم: سرورم مردی شما را در خوابش دیده است و او شراب مینوشد. فرمود: نوشیدن شراب دینش را تباه نمیکند و در حقیقت ترک کردن و به جا ماندن از ما، دینش را تباه میکند. (1)
ص: 380
الْمَکَارِمُ، رُوِیَ: أَنَّ مَنْ عَرَضَ لَهُ مُهِمٌّ وَ أَرَادَ أَنْ یَعْرِفَ وَجْهَ الْحِیلَةِ فِیهِ فَیَنْبَغِی أَنْ یَقْرَأَ حِینَ یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ هَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ کُلَّ وَاحِدَةٍ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی فَإِنَّهُ یَرَی شَخْصاً یَأْتِیهِ وَ یُعَلِّمُهُ وَجْهَ الْحِیلَةِ فِیهِ وَ النَّجَاةِ مِنْهُ (1).
مَجْمُوعُ الدَّعَوَاتِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ قَالَ: مِمَّا رُوِیَ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَرَی فِی مَنَامِکَ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ یُفَسَّرَ لَکَ ذَلِکَ فَاکْتُبْ عَلَی کَفِّکَ الْأَیْمَنِ الْحَمْدَ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ- وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ أَنْتَ طَاهِرٌ وَ تَقُولُ أَهِیّاً شَرَاهِیَّا أَرِنِی فِی مَنَامِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ سَادَتِی وَ مَوَالِیَّ وَ أَرِنِی ذَلِکَ بِقُدْرَتِکَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ- وَ إِذَا نِمْتَ عَلَی طُهْرٍ فِی ثَوْبٍ طَاهِرٍ عَلَی فِرَاشٍ طَاهِرٍ وَ قَرَأْتَ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی- وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ سَبْعاً سَبْعاً ثُمَّ قُلْ بَعْدَ ذَلِکَ- اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ أَمْرِی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً- فَإِنَّهُ یُقَالُ لَکَ فِی مَنَامِکَ مَا تَعْمَلُ عَلَیْهِ وَ تَفْعَلُ ذَلِکَ سَبْعَ مَرَّاتٍ مُتَوَالِیَاتٍ فَإِنَّهُ یَأْتِیکَ فِی مَنَامِکَ آتٍ فِی أَوَّلِ لَیْلَةٍ أَوْ الثَّانِیَةِ أَوِ الْخَامِسَةِ أَوِ السَّابِعَةِ فَیَقُولُ لَکَ الْمَخْرَجُ مِنْ هَذَا کَذَا وَ کَذَا.
المضبوط فی نسخ الدعاء آهیا شراهیا بمد الألف ثم الهاء المکسورة ثم الیاء المشددة المنونة ثم الشین المفتوحة ثم الراء المهملة بعده الألف ثم الهاء المکسورة ثم الیاء المشددة المفتوحة و فی القاموس وأهیا شراهیا بفتح الهمزة و الشین
ص: 379
باب چهارم : نوادر نماز و آن آخرین باب کتاب است
روایات
روایت1.
دعوات راوندی: امام باقر علیه السلام هر وقت ماه جدیدی فرار میرسید، در روز اول آن ماه دو رکعت نماز میگزارد که در رکعت اول سوره حمد و سوره قل هو الله احد را میخواند و هر روز تا آخر ماه یک بار انجام میداد و در رکعت دوم یک بار حمد و سوره انّا انزلناه را به همان صورت میخواند و هر چقدر برایشان ممکن بود صدقه میداد و با این سلامت و تندرستی کل آن ماه را میخرید.
المتهجد: از حسن بن علی الوشّا از امام باقر علیه السلام همین حدیث روایت شده است. (1)
دروع واقیۀ: از ایشان صلی الله علیه و آله وسلم مااند این حدیث روایت شده است و دعایی را روایت کرده که در اعمال این ماه انشاء الله خواهد آمد.
روایت2.
دعوات راوندی: از حضرت زین العابدین علیه السلام روایت شده که نماز صبح را میگزارد و در محل اقامه نمازش میماند تا اینکه خورشید طلوع میکرد بعد برمیخاست و نمازی طولانی میگزارد بعد اندکی میخوابید بعد بیدار میشد و مسواک میخواست و دندانهایش را پاک مینمود و می خواست صبحانه را بیاورند.
روایت3.
کتاب صفین: عبدالله بن عبید ای کنود گوید: هنگامی که حضرت علی علیه السلام آهنگ حرکت از نخیله کرد در میان مردم به خطبه ایستاد و فرمود: و حدیث را ذکر کرده تا این فرموده: علی علیه السلام حرکت کرد و چون از مرز کوفه گذشت دو رکعت نماز گزارد.
نصر گوید: عبدالرحمن بن زید گوید: علی علیه السلام میان قنطره (پل بزرگی که دارای اطاق های بسیار باشد) و جسر(پل رودخانه) دو رکعت نماز خواند .
توضیح
دلالت بر این دارد که خواندن نماز پس از بیرون رفتن از شهر به صورت مطلق مستحب است،
ص: 381
یونانیة أی الأزلی الذی لم یزل و الناس یغلطون و یقولون آهیا شراهیا و هو خطاء علی ما یزعمه أحبار الیهود انتهی.
مَجْمُوعُ الدَّعَوَاتِ،: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَرَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِهِ فَلْیَقُمْ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَیُصَلِّی الْمَغْرِبَ ثُمَّ یَدُومُ عَلَی الصَّلَاةِ إِلَی أَنْ یُصَلِّیَ الْعَتَمَةَ وَ لَا یُکَلِّمَ أَحَداً ثُمَّ یُصَلِّیَ وَ یُسَلِّمَ فِی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ انْصَرَفَ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یَسْجُدُ بَعْدَ تَسْلِیمٍ وَ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یَقُولُ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَرْفَعُ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ وَ یَسْتَوِی جَالِساً وَ یَرْفَعُ یَدَیْهِ وَ یَقُولُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا إِلَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا یَا رَبِّ یَا رَبِّ- ثُمَّ یَقُومُ رَافِعاً یَدَیْهِ وَ یَقُولُ یَا رَبِّ ثَلَاثاً یَا عَظِیمَ الْجَلَالِ ثَلَاثاً یَا بَدِیعَ الْکَمَالِ یَا کَرِیمَ الْفَعَالِ یَا کَثِیرَ النَّوَالِ یَا دَائِمَ الْإِفْضَالِ یَا کَبِیرُ یَا مُتَعَالِ یَا أَوَّلُ بِلَا مِثَالٍ یَا قَیُّومُ بِغَیْرِ زَوَالٍ یَا وَاحِدُ بِلَا انْتِقَالٍ یَا شَدِیدَ الْمِحَالِ یَا رَازِقَ الْخَلَائِقِ عَلَی کُلِّ حَالٍ أَرِنِی وَجْهَ حَبِیبِی وَ حَبِیبِکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ- ثُمَّ یَنَامُ فِی فِرَاشِهِ وَ غَیْرِهِ وَ هُوَ مُسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةِ عَلَی یَمِینِهِ وَ یَلْزَمُ الصَّلَاةَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی یَذْهَبَ بِهِ النَّوْمُ فَإِنَّهُ یَرَاهُ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
الْإِخْتِصَاصُ، لِلْمُفِیدِ قَالَ حَدَّثَ أَبُو الْفَرَجِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ حَاجَةٌ وَ أَرَادَ أَنْ یَرَانَا وَ أَنْ یَعْرِفَ مَوْضِعَهُ فَلْیَغْتَسِلْ ثَلَاثَةَ لَیَالٍ یُنَاجِی بِنَا فَإِنَّهُ یَرَانَا وَ یُغْفَرُ لَهُ بِنَا وَ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ مَوْضِعُهُ قُلْتُ سَیِّدِی فَإِنَّ رَجُلًا رَآکَ فِی مَنَامِهِ وَ هُوَ یَشْرَبُ النَّبِیذَ قَالَ لَیْسَ النَّبِیذُ یُفْسِدُ عَلَیْهِ دِینَهُ إِنَّمَا یُفْسِدُ عَلَیْهِ تَرْکُنَا وَ تَخَلُّفُهُ عَنَّا الْخَبَرَ(1).
ص: 380
یا اینکه این نماز خصوص کوفه است.
روایت4.
نهج البلاغه و رواندی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: گناهی که پس از آن مهلت یافتم تا دو رکعت نماز به جای آورم اندوهگینم نکرد. (1)
روایت5.
دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس مرتکب گناهی شود و از گناهش بترسد (پشمان شود) باید وضوی کاملی بگیرد بعد به زمین باز و فراخی برود به نحوی که کسی او را نبیند بعد دو رکعت نماز میگذار و میگوید: خداوندا فلان و فلان گناهم را بیامرز. چرا که این عمل کفارهای برای او خواهد بود. (2)
روایت6.
الدُّرُوعُ الْوَاقِیَة: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس اولین شب ماه دو رکعت نماز بخواند و در آن دو رکعت سوره انعام را پس از حمد قرائت کند و از خداوند بخواهد هر گونه ترس و درد را برایش کفایت نماید، خداوند در آن ماه از هر آنچه ناپسند بدارد، محفوظ و آسوده خاطرش میکند.
روایت7.
کتاب زهد از حسین بن سعید: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: پدرم یکی از غلامانش را با یک بار ضربه شلاق کتک زد و ایشان آن غلام را برای کاری فرستاده بود و آن غلام در انجام کار تأخیر کرده بود. پس غلام گریست و گفت: ای علی بن حسین آیا مرا به دنبال کارت میفرستی و به من کتک میزنی؟ راوی گوید: پدرم گریست و گفت: ای پسرم به نزد مزار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برو و دو رکعت نماز بگزار بعد بگو: خداوندا خطای علی بن حسین را در روز قیامت ببخشای. آنگاه به غلام گفت: برو تو در راه خدا آزادی.
روایت8.
دعوات راوندی: گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام هرگاه اموال بیت المال را میبخشید دستور میداد و پس جاروب میشد سپس ایشان در آن نماز میخواند و دعا میخواند و در دعایش میفرمود: «خداوندا من از گناهی که عمل را باطل کند به تو پناه میبرم و از گناهی که عذاب تو را پیشاندازد به تو پناه میبرم و از گناهی مانع از اجابت دعا شود به تو پناه میآورم و از گناهی که مانع از پذیرش توبه شود به تو پناه میبرم و از گناهی که پرده عصمت را بدرد به تو پناه میآورم و از گناهی که ندامت و پشیمانی را به بار آورد به تو پناه میبرم و از گناهی که جلوی قسمت و روزی را بگیرد به تو پناه میبرم.»
روایت9.
کتاب غارات: مجمّع از علی علیه السلام روایت کرده که
ص: 382
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ،: کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام إِذَا دَخَلَ شَهْرٌ جَدِیدٌ یُصَلِّی أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْهُ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ لِکُلِّ یَوْمٍ إِلَی آخِرِهِ مَرَّةً وَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُخْرَی الْحَمْدَ مَرَّةً وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ مِثْلَ ذَلِکَ وَ یَتَصَدَّقُ بِمَا یُسَهِّلُ یَشْتَرِی بِهِ سَلَامَةَ ذَلِکَ الشَّهْرِ کُلِّهِ.
المتهجد، عن ابن أبی جید عن محمد بن الحسن بن الولید عن الصفار عن أحمد بن محمد عن محمد بن حسان عن الحسن بن علی الوشاء عنه علیه السلام: مثله (1).
الدروع الواقیة، عنه صلی الله علیه و آله: مثله و روی دعاء سیأتی فی أعمال الشهر إن شاء الله.
الدَّعَوَاتُ، عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی صَلَاةَ الْغَدَاةِ ثُمَّ یَثْبُتُ فِی مُصَلَّاهُ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی صَلَاةً طَوِیلَةً ثُمَّ یَرْقُدُ رَقْدَةً ثُمَّ یَسْتَیْقِظُ فَیَدْعُو بِالسِّوَاکِ فَیَسْتَنُّ ثُمَّ یَدْعُو بِالْغَدَاءِ.
کِتَابُ صِفِّینَ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ وَ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ کَعْبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدٍ أَبِی الْکَنُودِ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ عَلِیٌّ علیه السلام الشُّخُوصَ مِنَ النُّخَیْلَةِ قَامَ فِی النَّاسِ وَ خَطَبَهُمْ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَخَرَجَ علیه السلام حَتَّی إِذَا جَازَ الْکُوفَةَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ.
قَالَ نَصْرٌ وَ حَدَّثَنِی إِسْرَائِیلُ بْنُ یُونُسَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ: أَنَّ عَلِیّاً صَلَّی بَیْنَ الْقَنْطَرَةِ وَ الْجِسْرِ رَکْعَتَیْنِ.
یدل علی استحباب الصلاة بعد الخروج من البلد مطلقا أو من
ص: 381
ایشان هر روز جمعه زمین بیت المال را جاروب میکرد بعد بر آن آب میپاشید و در آن دو رکعت نماز میگزارد و میگفت: روز قیامت برای من گواهی خواهند داد.
و از مجمّع روایت شده که علی علیه السلام در بیت المال آب میپایشید و در آن نماز نافله به جای میگزارد و میفرمود: روز قیامت برای من گواهی بده.
از محمد بن فضال همین حدیث روایت شده است.
روایت10.
مسکن الفؤاد: از شهید ثانی رحمه الله: از یوسف بن عبدالله بن سلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر وقت سختی و مصیبتی بر خانوادهاش وارد میشد، ایشان را به نماز خواندن امر میکرد بعد این آیه را قرائت میکرد: «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا» (1) {و خانواده خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش}
از ابن عباس روایت شده که در راه مسافرتی بود که خبر مرگ برادرش قثم بن عباس را به او دادند. پس «انّا لله و انّا الیه راجعون» گفت و از جاده کنار رفت و شتر خود را خوابانید و دو رکعت نماز به جای گزارد و بین دو رکعت نشستن را طول داد. پس از پایان نماز به طرف شترش آمد در حالی که این آیه را میخواند: «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخَاشِعِینَ» (2) {از شکیبایی و نماز یاری جویید. و به راستی این [کار] گران است، مگر بر فروتنان.}
و نیز از ابن عباس روایت شده که هرگاه مصیبتی بر او وارد میشد برمیخاست و دو رکعت نماز میگزارد و میگفت: خداوندا آنچه را امر کردی انجام دادیم پس تو هم به وعده خود وفا کن .
روایت11.
اعلام الدین: از امام صادق روایت شده که فرمود: هر کس لباس نو برای خود ببرد و سی و شش مرتبه سوره «انّا انزلناه فی لیلة القدر» بخواند، و به آیه «تنزّل الملائکة» که می رسد کمی آب بردارد و اندکی بر آن بپاشد، سپس دو رکعت نماز بگزارد و دعا کند و در دعای خود بگوید: «ستایش از آن خداوندی است که به من لباسی عطا فرمود تا مایه آراستگی من در میان مردم باشد، و من عورت خود را با آن بپوشانم، و برای پروردگارم در آن نماز بگزارم، و خدا را ستایش کنم. همواره در وسعت زندگی خواهد کرد تا آن لباس کهنه شود.»
روایت12.
بلد امین: نماز سفر دو رکعت است که در آن دو رکعت از هر سورهای که بخواهد قرائت میکند.
نماز پایین آمدن از پشت چهارپا: دو رکعت است که پس از آن دو رکعت آیه «ربّ انزلنی منزلاً مبارکاً و انت خیر المنزلین» (3) { پروردگارا، مرا در جایی پربرکت فرود آور [که] تو نیکترین مهمان نوازانی.} که باید این یقیناً بهترین مکان نصیب و روزی او میشود و شرّ و بلا از او دور میگردد.
نماز رفتن از مکانی: دو رکعت است و به درگاه خداوند دعا میکند که از وی محافظت و نگاهداری کند و مکان و خانوادهاش را وداع میکند. در هر مکانی جمعی ملائکه حضور دارند. پس میگوید: «السلام علی ملائکۀ الله الحافظین السلام علینا و علی عبادالله الصالحین و رحمه الله و برکاته» . مفید در کتاب مزار خود این را گفته است.
ص: 383
خصوص الکوفة.
نهج، [نهج البلاغة] وَ الرَّاوَنْدِیُّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا أَهَمَّنِی ذَنْبٌ أُمْهِلْتُ بَعْدَهُ حَتَّی أُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ (1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً فَأَشْفَقَ مِنْهُ فَلْیُسْبِغِ الْوُضُوءَ ثُمَّ لْیَخْرُجْ إِلَی الْبَرَازِ مِنَ الْأَرْضِ حَیْثُ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَقُولُ- اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذَنْبَ کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّهُ کَفَّارَةٌ لَهُ (2).
الدُّرُوعُ الْوَاقِیَةُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی أَوَّلَ لَیْلَةٍ مِنَ الشَّهْرِ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِسُورَةِ الْأَنْعَامِ بَعْدَ الْحَمْدِ وَ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یَکْفِیَهُ کُلَّ خَوْفٍ وَ وَجَعٍ آمَنَهُ اللَّهُ فِی ذَلِکَ الشَّهْرِ مِمَّا یَکْرَهُ.
کِتَابُ الزُّهْدِ، لِلْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَبِی ضَرَبَ غُلَاماً لَهُ قَرْعَةً وَاحِدَةً بِسَوْطٍ وَ کَانَ بَعَثَهُ فِی حَاجَةٍ فَأَبْطَأَ عَلَیْهِ فَبَکَی الْغُلَامُ وَ قَالَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ تَبْعَثُنِی فِی حَاجَتِکَ ثُمَّ تَضْرِبُنِی قَالَ فَبَکَی أَبِی وَ قَالَ یَا بُنَیَّ اذْهَبْ إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قُلِ- اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ خَطِیئَتَهُ یَوْمَ الدِّینِ- ثُمَّ قَالَ لِلْغُلَامِ اذْهَبْ فَأَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ.
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا أَعْطَی مَا فِی بَیْتِ الْمَالِ أَمَرَ فَکُنِسَ ثُمَّ صَلَّی فِیهِ ثُمَّ یَدْعُو فَیَقُولُ فِی دُعَائِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَنْبٍ یُحْبِطُ الْعَمَلَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَنْبٍ یُعَجِّلُ النِّقَمَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَنْبٍ یَمْنَعُ الدُّعَاءَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَنْبٍ یَمْنَعُ التَّوْبَةَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَنْبٍ یَهْتِکُ الْعِصْمَةَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَنْبٍ یُورِثُ النَّدَمَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذَنْبٍ یَحْبِسُ الْقِسَمَ.
کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ حَمَّادِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِی حَیَّانَ التَّیْمِیِّ عَنْ مُجَمِّعٍ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ
ص: 382
نماز توبه اینگونه است که پس از غسل نمودن دو رکعت نماز بگذارد.(1)
روایت13.
مصباح المتهجد و مکارم الاخلاق و کتابهای دیگر: هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام روایت میکند که ایشان در باره نماز شکر فرمود: هرگاه خداوند به تو نعمتی ارزانی داشت دو رکعت نماز بگزار. در رکعت اول سوره فاتحه و سوره قل هو الله احد و در رکعت دوم سوره فاتحه و سوره قل یا ایها الکافرون را بخوان. و در رکعت اول در رکوع و سجدهات میگویی: «الحمد لله شکراً شکراً و حمداً» و در رکعت دوم در رکوع و سجدهات میگویی: «الحمد لله الذی استجاب دعائی و اعطانی مسألتی». (2)
روایت14.
دعوات راوندی: از ائمه همین حدیث روایت شده جز اینکه فرمود: در رکوع و سجده رکعت اول هفت بار میگویی: «الحمد لله شکراً شکراً و حمداً حمداً» و در نسخه مکارم و رواندی آمده است: «و أعطانی مسئلتی و قضی حاجتی».
توضیح
این نماز شکر را اصحاب در کتابهای فقه و دعا ذکر کردهاند و آن از نمازهای مشهور است. و از ابن براج نقل شده است که در الروضۀ گوید: زمان آن هنگام بلند شدن روز است. و من نتوانستم سند آن را بیابم و عموم روایت آن را ردّ میکند.
روایت15.
رساله عدم مضایقۀ الفوات از سید بن علی بن طاووس رحمه الله: گوید: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: هر کس از روی نادانی نماز را ترک کند بعد پشیمان گردد و نداند چند نماز را ترک کرده است. باید شب دوشنبه پنجاه رکعت نماز بگزارد و در هر رکعت یک بار سوره فاتحه و یک بار سوره قل هو الله احد را میخواند. و چون نماز را به پایان برد صد بار از خداوند طلب آمرزش میکند که خداوند آن را کفاره نمازش قرار میدهد، حتی اگر نماز صد سال را ترک کرده باشد خداوند بندهای را که این نماز را خوانده باشد، محاسبه نمیکند و او در نزد خداوند در ازای هر رکعت و در ازای هر آیهای که قرائت کرده، عبادت یک سال را دارد، و در ازای هر حرفی که قرائت کرده، نور و روشنائیای برای عبور از پل صراط به او داده میشود.
ص: 384
یَکْنُسُ بَیْتَ الْمَالِ کُلَّ یَوْمِ جُمُعَةٍ ثُمَّ یَنْضَحُهُ بِالْمَاءِ ثُمَّ یُصَلِّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَقُولُ تَشْهَدَانِ لِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
وَ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَلِیٍّ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی حَیَّانَ عَنْ مُجَمِّعٍ: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَنْضَحُ بَیْتَ الْمَالِ ثُمَّ یَتَنَفَّلُ فِیهِ وَ یَقُولُ اشْهَدْ لِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
عن أحمد بن معمر عن محمد بن الفضل: مثله.
مُسَکِّنُ الْفُؤَادِ، لِلشَّهِیدِ الثَّانِی رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ یُوسُفَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَّامٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا نَزَلَ بِأَهْلِهِ شِدَّةٌ أَمَرَهُمْ بِالصَّلَاةِ ثُمَّ قَرَأَ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ نُعِیَ إِلَیْهِ أَخُوهُ قُثَمُ وَ هُوَ فِی سَفَرٍ فَاسْتَرْجَعَ ثُمَّ تَنَحَّی عَنِ الطَّرِیقِ فَأَنَاخَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ أَطَالَ فِیهِمَا الْجُلُوسَ ثُمَّ قَامَ یَمْشِی إِلَی رَاحِلَتِهِ وَ هُوَ یَقُولُ- اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ.
وَ عَنْهُ أَیْضاً: أَنَّهُ کَانَ إِذَا أُصِیبَ بِمُصِیبَةٍ قَامَ فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ قَالَ- اللَّهُمَّ قَدْ فَعَلْتُ مَا أَمَرْتَنَا فَأَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا.
أَعْلَامُ الدِّینِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَطَعَ ثَوْباً جَدِیداً وَ قَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ سِتّاً وَ ثَلَاثِینَ مَرَّةً فَإِذَا بَلَغَ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ رَشَّ عَلَیْهِ مَاءً رَشّاً خَفِیفاً ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ دَعَا بَعْدَهُمَا فَقَالَ فِی دُعَائِهِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی رَزَقَنِی مِنَ الرِّیَاشِ مَا أَتَجَمَّلُ بِهِ فِی النَّاسِ وَ أُوَارِی بِهِ عَوْرَتِی وَ أُصَلِّی بِهِ لِرَبِّی- أَکَلَ فِی سَعَةٍ حَتَّی یَبْلَی ذَلِکَ الثَّوْبُ.
الْبَلَدُ الْأَمِینُ،: صَلَاةُ السَّفَرِ رَکْعَتَانِ یَقْرَأُ فِیهِمَا مَا شَاءَ صَلَاةُ النُّزُولِ عَنْ ظَهْرِ الدَّابَّةِ لِلِاسْتِرَاحَةِ رَکْعَتَانِ وَ یَقْرَأُ بَعْدَهُمَا رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ لَیُرْزَقُ خَیْرَ الْمَکَانِ وَ یُدْفَعُ عَنْهُ شَرُّهُ وَ صَلَاةُ الِارْتِحَالِ رَکْعَتَانِ وَ یَدْعُو اللَّهَ بِالْحِفْظِ وَ الْکِلَاءَةِ وَ یُوَدِّعُ الْمَوْضِعَ وَ أَهْلَهُ فَإِنَّ لِکُلِّ مَوْضِعٍ أَهْلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَقُولُ السَّلَامُ عَلَی مَلَائِکَةِ اللَّهِ الْحَافِظِینَ السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَی عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ- وَ قَالَهُ الْمُفِیدُ فِی مَزَارِهِ
ص: 383
و سوگند به خدا کسی توانایی انجام آن را ندارد جز مؤمنی که از اهل بهشت است. پس هر کس آن را به جای گزارد ملائکه برای او طلب آمرزش میکنند و در آسمانها صدیق(دوست) خداوند در زمین نامیده میشود و مرگ او همچون مرگ شهیدان است و در میان شهیدان رفیق و همراه حضرت خضر علیه السلام خواهد شد .
توضیح
این حدیث به علاوه ضعف سند آن، در ظاهر نیز با دیگر روایتها و اقوال اصحاب و حتی با اجماع علما نیز مخالفت دارد و ممکن است آن را بر قضای احتمالی حمل نمود یا بر آنچه که وقتی به اندازه مشخص و یقنی نماز قضا کند، یا بر آنچه وقتی به اندازهای قضای نماز را بگزارد که گمان کند به صورت کامل به قضای نماز وفا کرده و کامل به جای آورده است. پس این نماز جبران به احتمال قوی یا ضعیف است بر اساس وجوهی که بیان شد. و اما قضای معلوم باید آن را به جای بیاورد وبر اساس آنچه ذکر شد از آن بیرون آید و نمیتوان به این چنین روایتهایی تکیه کنیم و قضای نماز را ترک کنیم.
روایت16.
مشکاۀ الانوار: حماد بن بشیر گوید: من در مجلسی نزد عبد اللَّه بن حسن بودم که برادرش حسن بن حسن هم آنجا بود، در این هنگام سخن از امام صادق علیه السّلام به میان آمد، حسن نسبت به آن حضرت سخن ناروایی گفت، من از مجلس بیرون رفتم و شب به نزد امام صادق علیه السّلام آمدم، و در حالی که ایشان قصد خوابیدن داشتند و بسترشان را پهن کرده بودند، خدمت ایشان رسیدم، جریان آن مجلس و آنچه را حسن گفته بود برای آن حضرت عرض کردم، امام کنیزی را طلب کرد و فرمود: برایم آب بیاور، سپس وضو گرفت و در مسجد خانه اش دو رکعت نماز خواند، بعد فرمود: بار خدایا، فلانی از حسن به من می گوید، و اینکه او به من ظلم می کند، ولی من از وی گذشتم، پروردگارا تو هم از او در گذر، امام علیه السّلام بر این دعا از درگاه خداوند مصرّ بود، تا اینکه متوجه من شده و فرمود: برو خدا تو را رحمت کند، من هم رفتم، سپس بعد از این جریان به زیارت او رفت. (1)
حماد لحّام گوید: مردی خدمت امام صادق علیه السّلام آمد و عرض کرد: یکی از پسر عموهایت در باره شما حرف می زد، هر حرف زشت و فحشی به زبانش آمد در مورد شما گفت، امام صادق علیه السّلام به کنیزش فرمود: آبی بیاور تا وضو بسازم، وضو گرفت و داخل شد، با خود گفتم: بر علیه او دعا می کند، سپس دو رکعت نماز خواند، بعد فرمود: پروردگارا، من از حقم گذشتم، و تو از من بخشنده تر و بزرگوارتری، او را به من ببخش و مؤاخذه نکن و از گناهش درگذر، سپس گریه کرد و به دعای خویش ادامه داد،
ص: 385
وَ صَلَاةُ التَّوْبَةِ رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْغُسْلِ (1).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْمَکَارِمُ، وَ غَیْرُهُمَا، رَوَی هَارُونُ بْنُ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ فِی صَلَاةِ الشُّکْرِ إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکَ بِنِعْمَةٍ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ تَقْرَأُ فِی الثَّانِیَةِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ یا أَیُّهَا
الْکافِرُونَ وَ تَقُولُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی فِی رُکُوعِکَ وَ سُجُودِکَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً شُکْراً وَ حَمْداً وَ تَقُولُ فِی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ فِی رُکُوعِکَ وَ سُجُودِکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اسْتَجَابَ دُعَائِی وَ أَعْطَانِی مَسْأَلَتِی (2).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْهُمْ علیهم السلام: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی رُکُوعِ الْأُولَی وَ سُجُودِهَا تَقُولُ- الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً شُکْراً وَ حَمْداً حَمْداً سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِی نُسَخِ الْمَکَارِمِ وَ الرَّاوَنْدِیِّ وَ أَعْطَانِی مَسْأَلَتِی وَ قَضَی حَاجَتِی.
صلاة الشکر هذه ذکرها الأصحاب فی کتب الفقه و الدعاء و هی من الصلوات المشهورة و نقل عن ابن البراج أنه قال فی الروضة وقتها ارتفاع النهار و لم أظفر بمستنده و عموم الروایة یدفعه.
رِسَالَةُ عَدَمِ مُضَایَقَةِ الْفَوَائِتِ، لِلسَّیِّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ طَاوُسٍ ره قَالَ رَوَی حَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ خَلَفٍ الْکَاشْغَرِیُّ فِی کِتَابِ زَادِ الْعَابِدِینَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ بَهْرَامَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ شُرَیْحِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ وَ غَیْرِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَاحِبِ کِتَابِ الْعَرُوسِ عَنْ غُنْدَرٍ عَنْ أَبِی عَرُوبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ خِلَاسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَنْ تَرَکَ الصَّلَاةَ فِی جَهَالَتِهِ ثُمَّ نَدِمَ لَا یَدْرِی کَمْ تَرَکَ فَلْیُصَلِّ لَیْلَةَ الْإِثْنَیْنِ خَمْسِینَ رَکْعَةً بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الصَّلَاةِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ کَفَّارَةَ صَلَاتِهِ وَ لَوْ تَرَکَ صَلَاةَ مِائَةِ سَنَةٍ لَا یُحَاسِبُ اللَّهُ الْعَبْدَ الَّذِی صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاةَ ثُمَّ إِنَّ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ بِکُلِّ رَکْعَةٍ وَ لِکُلِّ آیَةٍ قَرَأَهَا عِبَادَةَ سَنَةٍ وَ بِکُلِّ حَرْفٍ نُوراً عَلَی الصِّرَاطِ
ص: 384
تا جایی که من از این جریان در شگفت شدم. (1)
روایت17.
معانی الاخبار: احمد بن أبی عبد اللَّه روایت نمود که امام صادق علیه السّلام مردی را دید که از گرمابه بیرون آمده، و دو دست خود را به خضاب رنگین ساخته بود. حضرت به او فرمود: چنانچه خداوند دستانت را به این رنگ می آفرید، خوشحال بودی؟ گفت: به خدا قسم، نه! و این کار را فقطّ بدان جهت کردم که حدیثی از شما به من رسید که مضمونش این است: شخصی که به گرمابه رود باید اثرش بر او هویدا باشد، یعنی حنّا بسته باشد. حضرت فرمود: چنان نیست که تو پنداشته ای، بلکه معنی آن این است که هر گاه یکی از شما با تندرستی از حمّام بیرون آید، باید به شکرانه آن نعمت دو رکعت نماز (شکر) بخواند. و نوح بن شعیب مرفوعا روایت نموده که فرمود: باید خدا را سپاس گوید. (2)
روایت18.
امالی طوسی: حسین بن علی علیه السلام گوید: پیراهنفروشان به نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند و حضرت با یک از شیوخ آنان بر سر توافق قیمت چانه زنی کرد. پس گفت: ای شیخ پارچهای را با سه درهم به من بفروش. شیخ گفت: با کمال میل. پس حضرت پارچهای را با سه درهم از او خرید و آن را تا دو مچ و دو قوزک پا پوشید و به مسجد آمد و در آن دو رکعت نماز گزارد. سپس فرمود: «ستایش از آن خداوندی است که به من لباسی عطا فرمود تا مایه آراستگی من در میان مردم باشد، و فریضهام را در آن ادا کنم و عورت خود را با آن بپوشانم.»
مرد به او گفت: ای امیرالمؤمنین آیا این حدیث را از شما روایت کنیم یا حدیثی است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدهاید؟ فرمود: بلکه حدیثی است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم. از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که در هنگام لباس پوشیدن آن را میگفت. (3)
کشف الغمّۀ: به صورت مرسل این حدیث را روایت کرده جز اینکه گوید: با آن مرد معامله کرد و فرمود: ای شیخ این
ص: 386
وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی هَذَا إِلَّا مُؤْمِنٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمَنْ فَعَلَ اسْتَغْفَرَتْ لَهُ الْمَلَائِکَةُ وَ سُمِّیَ فِی السَّمَاوَاتِ صِدِّیقَ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ کَانَ مَوْتُهُ مَوْتَ الشُّهَدَاءِ وَ کَانَ فِی الشُّهَدَاءِ رَفِیقَ الْخَضِرِ علیه السلام.
هذا الخبر مع ضعف سنده ظاهره مخالف لسائر الأخبار و أقوال الأصحاب بل الإجماع و یمکن حمله علی القضاء المظنون أو علی ما إذا أتی بالقدر المتیقن أو علی ما إذا أتی بما غلب علی ظنه الوفاء فتکون هذه الصلاة لتلافی الاحتمال القوی أو الضعیف علی حسب ما مر من الوجوه و أما القضاء المعلوم فلا بد من الإتیان بها و الخروج منها علی ما مر و لا یمکن التعویل علی مثل هذا الخبر و ترک القضاء.
مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنْ أَخِی حَمَّادِ بْنِ بَشِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ وَ عِنْدَهُ أَخُوهُ حُسْنُ بْنُ الْحَسَنِ فَذَکَرْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَنَالَ مِنْهُ فَقُمْتُ مِنْ ذَلِکَ الْمَجْلِسِ فَأَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْلًا فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی فِرَاشِهِ قَدْ أَخَذَ الشِّعَارَ فَخَبَّرْتُهُ بِالْمَجْلِسِ الَّذِی کُنَّا فِیهِ وَ مَا یَقُولُ حَسَنٌ فَقَالَ یَا جَارِیَةُ ضَعِی لِی مَاءً فَأُتِیَ بِهِ فَتَوَضَّأَ وَ قَامَ فِی مَسْجِدِ بَیْتِهِ فَصَلَّی
رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ إِنَّ فُلَاناً أَتَانِی بِالَّذِی أَتَانِی عَنِ الْحَسَنِ وَ هُوَ یَظْلِمُنِی وَ قَدْ غَفَرْتُ لَهُ فَلَا تَأْخُذْهُ وَ لَا تُقَایِسْهُ یَا رَبِّ قَالَ فَلَمْ یَزَلْ یُلِحُّ فِی الدُّعَاءِ عَلَی رَبِّهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ انْصَرِفْ رَحِمَکَ اللَّهُ فَانْصَرَفْتُ ثُمَّ زَارَهُ بَعْدَ ذَلِکَ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ فُلَاناً ابْنَ عَمِّکَ ذَکَرَکَ فَمَا تَرَکَ شَیْئاً مِنَ الْوَقِیعَةِ وَ الشَّتِیمَةِ إِلَّا قَالَهُ فِیکَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِلْجَارِیَةِ ایتِینِی بِوَضُوءٍ فَتَوَضَّأَ وَ دَخَلَ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی یَدْعُو عَلَیْهِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَقَالَ- یَا رَبِّ هُوَ حَقِّی قَدْ وَهَبْتُهُ لَهُ وَ أَنْتَ أَجْوَدُ مِنِّی وَ أَکْرَمُ فَهَبْهُ لِی وَ لَا تُؤَاخِذْهُ بِی وَ لَا تُقَایِسْهُ- ثُمَّ رَقَّ فَلَمْ یَزَلْ یَدْعُو فَجَعَلْتُ
ص: 385
پارچه را با سه درهم به من بفروش. (1)
توضیح
در قاموس آمده است: «الرسغ» با ضمه و با دو ضمه مفصلی است میان ساعد و کف دست و میان ساق و پا. و گوید: «الریاش» یعنی لباس فاخر.
روایت19.
المحاسن: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: هر کس بین دو جمعه پانصد رکعت نماز بگزارد هر خیری که از درگاه خداوند آرزو کند به او میرسد. (2)
روایت20.
فقه امام رضا علیه السلام: هرگاه خواستی ازدواج کنی استخاره کن و در پی انجامش باش بعد دو رکعت نماز بخوان و دستانت را بلند کرده و بگو: «خداوندا من میخواهم ازدواج کنم، پس بهترین و خوشخوترین و عفیفترین زنان را نصیب من کن که مال و جان من و ناموس خود را بهتر حفظ کند و از نظر زیبایی کاملتر، و فرزندان بیشتری بیاورد.»
روایت21.
الخصال: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت میکند که امیرالمؤمنین فرمود: هر گاه خداوند متعال به مؤمنی لباس نو پوشاند، وضو گرفته و دو رکعت نماز بخواند، که در آن دو سوره حمد و آیة الکرسی و سوره «قل هو اللَّه احد» و سوره «انا انزلناه» بخواند آنگاه خدایی را که عورت او را پوشانده و او را میان مردم زینت داده سپاس گوید. و بسیار بگوید: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» هیچ نیرو و توانایی جز از جانب خدای والا و بزرگ نیست. که اگر چنین کند خدا را در آن لباس معصیت نکرده و به هر نخی که در آن لباس است فرشته ای گماشته شود که برای او خدا را تقدیس نموده و برای او آمرزش بخواهد و ترحم نماید. (3)
میگویم
نمازهای ماه رمضان و دیگر ماهها و نمازهای مخصوص برخی روزهای سال یا ماههای سال در بابهای اعمال سال و ماهها میآید و نمازهای مربوط به حج در کتاب حج، و نمازهای نکاح و زفاف در باب هایشان، و نمازهای زیارتها در بابهایش خواهد آمد، و نماز سفر نیز پیشتر بیان شد.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
ص: 387
أَتَعَجَّبُ (1).
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ: نَظَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَی رَجُلٍ قَدْ خَرَجَ مِنَ الْحَمَّامِ مَخْضُوبَ الْیَدَیْنِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ یَسُرُّکَ أَنْ یَکُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ یَدَیْکَ هَکَذَا قَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ إِنَّمَا فَعَلْتُ ذَلِکَ لِأَنَّهُ بَلَغَنِی عَنْکُمْ أَنَّهُ مَنْ دَخَلَ الْحَمَّامَ فَلْیُرَ عَلَیْهِ أَثَرُهُ یَعْنِی الْحِنَّاءَ فَقَالَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبْتَ مَعْنَی ذَلِکَ إِذَا خَرَجَ أَحَدُکُمْ مِنَ الْحَمَّامِ وَ قَدْ سَلِمَ فَلْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ شُکْراً قَالَ سَعْدٌ- وَ أَخْبَرَنِی أَحْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ رَوَاهُ نُوحُ بْنُ شُعَیْبٍ رَفَعَهُ قَالَ فَلْیَحْمَدِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (2).
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ وَالِدِهِ عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَفَّارِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: أَتَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَصْحَابَ الْقُمُصِ فَسَاوَمَ شَیْخاً مِنْهُمْ فَقَالَ یَا شَیْخُ بِعْنِی قَمِیصاً بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ فَقَالَ الشَّیْخُ حُبّاً وَ کَرَامَةً فَاشْتَرَی مِنْهُ قَمِیصاً بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ فَلَبِسَهُ مَا بَیْنَ الرُّسْغَیْنِ إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَ أَتَی الْمَسْجِدَ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی رَزَقَنِی مِنَ الرِّیَاشِ مَا أَتَجَمَّلُ بِهِ فِی النَّاسِ وَ أُؤَدِّی فِیهِ فَرِیضَتِی وَ أَسْتُرُ فِیهِ عَوْرَتِی- فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ عَنْکَ نَرْوِی هَذَا أَوْ شَیْ ءٌ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَلْ شَیْ ءٌ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ عِنْدَ الْکِسْوَةِ(3).
کَشْفُ الْغُمَّةِ، مُرْسَلًا: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فَسَاوَمَ شَیْخاً فَقَالَ یَا شَیْخُ بِعْنِی
ص: 386
[کلمة المصحّح الأولی]
ص: 391
قَمِیصاً بِثَلَاثَةِ دَرَاهِمَ (1).
فی القاموس الرسغ بضم و بضمتین مفصل ما بین الساعد و الکف و الساق و القدم و قال الریاش اللباس الفاخر.
الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی بَیْنَ الْجُمُعَتَیْنِ خَمْسَ مِائَةِ صَلَاةٍ فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ مَا یَتَمَنَّی مِنَ الْخَیْرِ.
فِقْهُ الرِّضَا ع،: إِذَا أَرَدْتَ التَّزْوِیجَ فَاسْتَخِرْ وَ امْضِ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ ارْفَعْ یَدَیْکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ التَّزْوِیجَ فَسَهِّلْ لِی مِنَ النِّسَاءِ أَحْسَنَهُنَّ خُلُقاً وَ خَلْقاً وَ أَعَفَّهُنَّ فَرْجاً وَ أَحْفَظَهُنَّ نَفْساً فِیَّ وَ فِی مَالِی وَ أَکْمَلَهُنَّ جَمَالًا وَ أَکْثَرَهُنَّ أَوْلَاداً.
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا کَسَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُؤْمِناً ثَوْباً جَدِیداً فَلْیَتَوَضَّأْ وَ لْیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا أُمَّ الْکِتَابِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ثُمَّ لْیَحْمَدِ اللَّهَ الَّذِی سَتَرَ عَوْرَتَهُ وَ زَیَّنَهُ فِی النَّاسِ وَ لْیُکْثِرْ مِنْ قَوْلِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَإِنَّهُ لَا یَعْصِی اللَّهَ فِیهِ وَ لَهُ بِکُلِّ سِلْکٍ فِیهِ مَلَکٌ یُقَدِّسُ لَهُ وَ یَسْتَغْفِرُ وَ یَتَرَحَّمُ عَلَیْهِ (2).
ستأتی صلوات شهر رمضان و سائر الأشهر و الصلوات المختصة ببعض أیام السنة أو الشهور فی أبواب أعمال السنة و الشهور و الصلوات المتعلقة بالحج فی کتابه و صلوات النکاح و الزفاف فی أبوابه و صلوات الزیارات فی أبوابها و قد مرت صلاة السفر.
ص: 387
کلمة المصحّح [الثانیة]
ص: 392
و قد ختم هذا المجلد مؤلفه القاصر العاثر محمد بن محمد المدعو بباقر حشرهما الله مع موالیهما فی الیوم الآخر فی الحادی و العشرین من شهر شعبان المعظم المکرم من شهور سنة سبع و تسعین بعد الألف الهجریة و الحمد لله أولا و آخرا و الصلاة علی سید المرسلین و خاتم النبیین محمد و عترته الأکرمین الأطهرین الأقدسین.
ص: 388
فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب
ص: 393
تصویر
صورة فتوغرافیة من نسخة الأصل بخطّ العلّامة المجلسیِّ قده تراها فی ص 1 من هذا المجلد
ص: 389
ص: 394
تصویر
صورة اُخری من نسخة الأصل لاُخر صفحة منها ، تراها فی ص 168 من هذا المجلد
ص: 390
رموز الکتاب
ص: 395
بسمه تعالی
إنتهی الجزء الثانی عشر من المجلّد الثامن عشر من کتاب بحار الأنوار و هو الجزء الثامن و الثمانون (88) حسب تجزئتنا فی هذه الطبعة النفیسة الرائقة و قد تم به کتاب الصلاة عن آخرها.
و لقد بذلنا جهدنا فی تصحیحه و مقابلته فخرج بحمد اللّه و منّه نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً زهیداً زاغ عنه البصر و حسر عنه النظر لا یکاد یخفی علی القرّاء الکرام و من اللّه العصمة و به الاعتصام.
السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی
ص: 391
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی رسوله محمّد و عترته الطاهرین و العنة علی أعدائهم أجمعین.
و بعد: فهذا هو الجزء الثانی عشر من المجلّد الثامن عشر من کتاب البحار و قد انتهی رقمه فی سلسلة أجزاء هذه الطبعة النفیسة الرائقة إلی 88 حوی فی طیّه عشرین بابا تم بها أبواب کتاب الصلاة.
و قد قابلناه علی طبعة الکمبانیّ المشهورة بطبع أمین الضرب و هکذا علی نصّ المصادر التی استخرجت الأحادیث منها و من أول الجزء إلی ص 168 قابلناه علی نسخة الأصل التی هی بخطّ ید المؤلّف العلّامة المجلسیّ رضوان اللّه علیه- تری فی الورق التالی صورتین فتوغرافیّتین منها.
و هذه النسخة لخزانة کتب الفاضل البحّاث الوجیه الموفّق المرزا فخر الدین النصیریّ الأمینیّ زاده اللّه توفیقا لحفظ کتب السلف عن الضیاع و التلف أودعها عندنا منذ عهد بعید للعرض و المقابلة خدمة للدین و أهله فجزاه اللّه عنّا و عن المسلمین أهل الثقافة و العلم خیر جزاء المحسنین.
نسأل اللّه عزّ و جلّ أن یوفّقنا لإتمام هذه الخدمة المرضیّة بمنّه و حوله و قوّته و اللّه هو الملهم للصواب.
المحتجّ بکتاب اللّه علی الناصب محمد الباقر البهبودی صفر المظفر عام 1392 ه ق
ص: 392
عناوین الأبواب/ رقم الصفحة
«105»
باب أدعیة عید الفطر و زوائد آداب صلاته و خطبها ی 46- 1
«106»
باب أدعیة عید الأضحی و بعض آداب صلاته و خطبها 111- 47
«107»
باب عمل لیلتی العیدین و یومهما و فضلهما و التکبیرات فیهما و فی أیام التشریق 133- 112
«108»
باب النوادر 136- 134
«109»
باب صلاة الکسوف و الخسوف و الزلزلة و الآیات 168- 137
أبواب سائر الصلوات المسنونات و المندوبات و هی أیضا تشتمل علی أنواع
أبواب الصلوات المنسوبة إلی المکرمین و ما یهدی إلیهم و إلی سائر المؤمنین
«110»
باب صلاة النبی و الأئمة علیهم السلام 192- 169
«111»
باب فضل صلاة جعفر بن أبی طالب علیه السلام و صفتها و أحکامها 214- 193
«112»
باب الصلوات التی تهدی إلی النبیّ و الأئمة صلوات اللّه علیهم أجمعین و سائر أموات المؤمنین 221- 215
ص: 393
أبواب الاستخارات و فضلها و صلواتها دعواتها
«113»
باب ما ورد فی الحث علی الاستخارة و الترغیب فیها و الرضا و التسلیم بعدها 225- 222
«114»
باب الاستخارة بالرقاع 234- 226
«115»
باب الاستخارة بالبنادق 240- 235
«116»
باب الاستخارة و التفؤّل بالقرآن المجید 246- 241
«117»
باب الاستخارة بالسبحة و الحصا 251- 247
«118»
باب الاستخارة بالاستشارة 255- 252
«119»
باب الاستخارة بالدعاء فقط من غیر استعمال عمل یظهر به الخیر أو استشارة أحد ثمّ العمل بما یقع فی قلبه أو انتظار ما یرد علیه من اللّه عزّ و جلّ 284- 256
«120»
باب النوادر (و فیه فذلکة الأبواب) 288- 285
أبواب الصلوات التی یتوصّل بها إلی حصول المقاصد و الحاجات سوی ما مرّ فی أبواب الجمعة و الاستخارات
«121»
باب صلاة الاستسقاء و آدابها و خطبها و أدعیتها 340- 289
«122»
باب صلاة الحاجة و دفع العلل و الأمراض فی سائر الأوقات 378- 341
«123»
باب الصلاة و الدعاء لمن أراد أن یری شیئا فی منامه 380- 379
«124»
باب نوادر الصلاة 381
ص: 394
ب: لقرب الإسناد.
بشا: لبشارة المصطفی.
تم: لفلاح السائل.
ثو: لثواب الأعمال.
ج: للإحتجاج.
جا: لمجالس المفید.
جش: لفهرست النجاشیّ.
جع: لجامع الأخبار.
جم: لجمال الأسبوع.
جُنة: للجُنة.
حة: لفرحة الغریّ.
ختص: لکتاب الإختصاص.
خص: لمنتخب البصائر.
د: للعَدَد.
سر: للسرائر.
سن: للمحاسن.
شا: للإرشاد.
شف: لکشف الیقین.
شی: لتفسیر العیاشیّ
ص: لقصص الأنبیاء.
صا: للإستبصار.
صبا: لمصباح الزائر.
صح: لصحیفة الرضا علیه السلام .
ضا: لفقه الرضا علیه السلام .
ضوء: لضوء الشهاب.
ضه: لروضة الواعظین.
ط: للصراط المستقیم.
طا: لأمان الأخطار.
طب: لطبّ الأئمة.
ع: لعلل الشرائع.
عا: لدعائم الإسلام.
عد: للعقائد.
عدة: للعُدة.
عم: لإعلام الوری.
عین: للعیون و المحاسن.
غر: للغرر و الدرر.
غط: لغیبة الشیخ.
غو: لغوالی اللئالی.
ف: لتحف العقول.
فتح: لفتح الأبواب.
فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.
فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.
فض: لکتاب الروضة.
ق: للکتاب العتیق الغرویّ
قب: لمناقب ابن شهر آشوب.
قبس: لقبس المصباح.
قضا: لقضاء الحقوق.
قل: لإقبال الأعمال.
قیة: للدُروع.
ک: لإکمال الدین.
کا: للکافی.
کش: لرجال الکشیّ.
کشف: لکشف الغمّة.
کف: لمصباح الکفعمیّ.
کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.
ل: للخصال.
لد: للبلد الأمین.
لی: لأمالی الصدوق.
م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام .
ما: لأمالی الطوسیّ.
محص: للتمحیص.
مد: للعُمدة.
مص: لمصباح الشریعة.
مصبا: للمصباحین.
مع: لمعانی الأخبار.
مکا: لمکارم الأخلاق.
مل: لکامل الزیارة.
منها: للمنهاج.
مهج: لمهج الدعوات.
ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام .
نبه: لتنبیه الخاطر.
نجم: لکتاب النجوم.
نص: للکفایة.
نهج: لنهج البلاغة.
نی: لغیبة النعمانیّ.
هد: للهدایة.
یب: للتهذیب.
یج: للخرائج.
ید: للتوحید.
یر: لبصائر الدرجات.
یف: للطرائف.
یل: للفضائل.
ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.
یه: لمن لا یحضره الفقیه.
ص: 395