سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ یَقُولُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَ مَرَّاتٍ أَسْأَلُ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ إِلَّا قَالَتِ النَّارُ یَا رَبِّ أَعِذْهُ (1).
الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَقْتَرِفُ فِی یَوْمٍ أَوْ لَیْلَةٍ أَرْبَعِینَ کَبِیرَةً یَقُولُ وَ هُوَ نَادِمٌ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیَّ الْقَیُّومَ بَدِیعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیَّ إِلَّا غَفَرَهَا اللَّهُ لَهُ ثُمَّ قَالَ وَ لَا خَیْرَ فِیمَنْ یُقَارِفُ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَوْ لَیْلَةٍ أَرْبَعِینَ کَبِیرَةً(2).
فی الکافی أکثر من أربعین (3)
أی إنما خصصنا بالأربعین لأن من أتی بأکثر منها لا ینفعه هذا الدعاء أو لا یوفقه لتلاوته و علی ما فی الخصال لعل الغرض عدم جرأة الناس علی الکبائر اتکالا علی هذا الاستغفار فلعله لا یوفق لذلک
جمه بحارالانوار جلد 84: کتاب نماز - 5
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
ادامه باب های کتاب الصلوة از جلد قبل
باب چهل و هفتم : ذکرهایی که بهتر است در هر شب و روز خوانده شود
روایات
روایت1.
مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بندهای هفت مرتبه در روز نمیگوید: «أسئل الله الجنة و أعوذ بالله من النار»،{از خدا بهشت میخواهم و از شر جهنم به خدا پناه میبرم.} مگر اینکه آتش میگوید: پروردگارا، او را پناه ده(1).
روایت2.
الخصال: هشام نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: هر مؤمنی که در روز یا شب مرتکب چهل گناه کبیره شود و پس از آن با حالت پشیمانی بگوید: «استغفر الله الذی لا اله الا هو الحی القیوم بدیع السموات و الارض ذاالجلال و الاکرام و أسئله أن یتوب علیَّ»، {از خداوندی که خدایی جز او نیست و آفریننده آسمانها و زمین و صاحب شکوه و کرامت است، آمرزش میطلبم و از او میخواهم که توبه مرا بپذیرد.} خداوند گناهان او را میبخشد. سپس فرمود: کسی که در هر روز یا هر شب مرتکب چهل گناه کبیره شود، خیری ندارد.(2)
توضیح
در کتاب کافی(3) آمده است: «بیشتر از چهل گناه کبیره کند»، یعنی ما به این دلیل گفتیم چهل گناه کبیره کند؛ چون کسی که در روز بیشتر از چهل گناه کبیره کند، یا این دعا برایش اثری ندارد یا اصلا توفیق گفتن این دعا را نخواهد داشت. طبق آنچه در کتاب الخصال آمده است، شاید هدف این باشد که مردم با تکیه بر این ذکر، جرأت نداشته باشند گناه کبیره کنند، به خاطر اینکه شاید توفیق گفتن این ذکر را نداشته باشند؛ هر چند آنچه در کافی آمده ظاهرتر است و در آن بعد از هشام سالم «عمّن ذکره» آمده است و نیز در دعا آمده است: «أن یصلی علی محمد و آل محمد و أن یتوب علیَّ».
روایت3.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در هر روز هفت مرتبه بگوید: «الحمد لله علی کل نعمة کانت او هی کائنة»، {به خاطر نعمتهایی بود و خواهد بود، سپاس مخصوص خداوند است}، شکر گذشته و آینده را به جا آورده است.(4)
مؤلف
در باب فضیلت سوره ها(5)روایتی از ابن عباس خواهیم آورد که: هر کس سوره انعام را در هر شب بخواند، در روز قیامت در امان خواهد بود و هیچگاه جهنم را با چشمش نخواهد دید(6).
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره یوسف را در هر روز یا شب بخواند، خداوند او را به زیبایی یوسف برخواهد انگیخت و ترس و اندوه قیامت را نخواهد دید و از بندگان برگزیده خدا خواهد بود.(7)
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره نور را در هر روز یا شب بخواند، هیچ یک از خانواده او زنا نخواهد کرد تا بمیرد و وقتی بمیرد، هفتاد هزار ملائکه جنازه او را به قبرش تشییع میکنند و تا وقتی داخل قبر وارد شود همگی برای او دعا میکنند و از خدا برای او آمرزش میطلبند(8).
امام کاظم علیه السلام فرمود: هرکس سوره «تبارک الذی نزّل الفرقان» را در هر
ص: 2
و ما فی الکافی أظهر و فیه بعد هشام بن سالم عمن ذکره (1) و فی الدعاء و أن یصلی علی محمد و آل محمد و أن یتوب علی.
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَخِیهِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُمَرَ بْنِ بَزِیعٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعَ مَرَّاتٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ نِعْمَةٍ کَانَتْ أَوْ هِیَ کَائِنَةٌ فَقَدْ أَدَّی شُکْرَ مَا مَضَی وَ شُکْرَ مَا بَقِیَ (2).
سَیَأْتِی فِی أَبْوَابِ فَضَائِلِ السُّوَرِ(3) مُسْنَداً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْأَنْعَامِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ کَانَ مِنَ الْآمِنِینَ- یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یَرَ النَّارَ بِعَیْنِهِ أَبَداً(4).
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ یُوسُفَ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَوْ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ جَمَالُهُ عَلَی جَمَالِ یُوسُفَ وَ لَا یُصِیبُهُ فَزَعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ کَانَ مِنْ خِیَارِ عِبَادِ اللَّهِ (5).
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ سُورَةِ النُّورِ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَوْ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ لَمْ یَزْنِ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَبَداً حَتَّی یَمُوتَ فَإِذَا هُوَ مَاتَ شَیَّعَهُ إِلَی قَبْرِهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ کُلُّهُمْ یَدْعُونَ وَ یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَهُ حَتَّی یُدْخَلَ فِی قَبْرِهِ (6).
وَ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ فِی کُلِ
ص: 2
شب بخواند، خدا هرگز او را عذاب نمیکند و از او حساب نمیکشد و منزلگاهش در فردوس برین خواهد بود.(1)
امام باقر علیه السلام فرمود: هرکس سوره لقمان را در هر شب بخواند، تا صبح ملائکههایی بر او گماشته میشوند تا او را از شر ابلیس و لشکریانش محافظت کنند.(2)
باز ایشان فرمود: هرکس سوره «حم المؤمن» را در هر شب بخواند، خدا گناهان گذشته و آینده او را میآمرزد و او را تقواپیشه خواهد ساخت و آخرت را برای او بهتر از دنیا قرار خواهد داد.(3)
باز ایشان فرمود: هر کس به خواندن سوره الزخرف عادت کند، خدا او را از شر حشرات زمین و فشار قبر، تا زمانی که در برابرخدا قرار گیرد، ایمن گرداند. سپس این سوره همراه او خواهد آمد و با اذن خدای متعال او را وارد بهشت میگرداند.(4)
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره الحجرات را در هر روز یا هر شب بخواند از زائرین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواهد بود (5).
باز ایشان فرمود: هر کس پیوسته سوره النجم را در هر شب یا هر روز بخواند مردم او را میستایند و آمرزیده میشود و بین مردم محبوب خواهد بود (6).
روایت4.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در هر روز بیست و پنج بار بگوید: «اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات»، خداوند به تعداد هر یک از مؤمنان گذشته و آینده تا زمان قیامت، به او یک نیکی میدهد و از یک گناهش میگذرد و یک درجه او را بالا میبرد.(7)
ص: 3
لَیْلَةٍ لَمْ یُعَذِّبْهُ اللَّهُ أَبَداً وَ لَمْ یُحَاسِبْهُ وَ کَانَ مَنْزِلُهُ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی (1).
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ لُقْمَانَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ وُکِّلَ بِهِ فِی لَیْلَتِهِ مَلَائِکَةٌ یَحْفَظُونَهُ مِنْ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ حَتَّی یُمْسِیَ (2).
وَ عَنْهُ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ حم الْمُؤْمِنَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ أَلْزَمَهُ کَلِمَةَ التَّقْوَی وَ جَعَلَ الْآخِرَةَ خَیْراً لَهُ مِنَ الْأُولَی (3).
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ حم الزُّخْرُفِ آمَنَهُ اللَّهُ فِی قَبْرِهِ مِنْ هَوَامِّ الْأَرْضِ وَ مِنْ ضَمَّةِ الْقَبْرِ حَتَّی یَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ جَاءَتْ حَتَّی تُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (4).
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحُجُرَاتِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَوْ فِی کُلِّ یَوْمٍ کَانَ مِنْ زُوَّارِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (5).
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ یُدْمِنُ قِرَاءَةَ وَ النَّجْمِ فِی کُلِّ یَوْمٍ أَوْ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عَاشَ مَحْمُوداً بَیْنَ النَّاسِ وَ کَانَ مَغْفُوراً لَهُ وَ مُحَبَّباً بَیْنَ النَّاسِ (6).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ فَضْلِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَاً وَ عِشْرِینَ مَرَّةً- اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِعَدَدِ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَضَی وَ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَقِیَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَیِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً(7).
ص: 3
باز از ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در روز صد مرتبه بگوید: «لا حول و لا قوة الا بالله»، خدواند هفتاد نوع بلا را از او دفع میکند که کمترین آن غم و اندوه است(1).
روایت5.
المکارم: امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در روز هفتاد مرتبه استغفار میکرد. گفته شد: چگونه استغفار میکرد؟ فرمود: هفتاد مرتبه میگفت: استغفرالله.(2)
روایت6.
کشف الغمه: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس در هر روز صد مرتبه بگوید: «لا اله الا الله الملک الحق المبین» از فقر و فشار قبر در امان خواهد بود، غنا و ثروت به سوی او جذب و درهای بهشت بر روی او گشوده میشود. (3)
روایت7.
دعوات راوندی: امام رضا علیه السلام فرمود: فردی از یاران پیامبر صحیفه ای یافت. آن را نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورد. حضرت همه را به تجمّع فراخواند و هیچ کس از زن و مرد در خانه نماند. آن گاه حضرت بالای منبر رفت و آن صحیفه را خواند. آن، کتاب یوشع بن نون وصیّ موسی بود که در آن نوشته شده بود: به نام خداوند بخشایشگر بخشاینده. آگاه باشید! برترین بندگان خدا کسانی هستند که پاک و مخلص و مهربانند و بدترین بندگان خدا، کسانی هستند که انگشتان نمای خلایقند. پس هر که دوست دارد با پیمانه کامل و پر برای او پیمانه کنند و حقوق نعمت هایی را که خدا به او داده است ادا نماید، در هر روز بگوید: «سبحان الله کما ینبغی لله لا اله الاّ الله کما ینبغی و الله اکبر کما ینبغی لله و لاحول و لا قوّه إلا بالله و صلّی الله علی محمد النّبی و علی أهل بیته و جمیع المرسلین و النبییّن حتی یرضی الله»، {منزّه است خداوند آن گونه که شایسته اوست. هیچ معبودی جز او نیست آن چنان که معبود بودن شایسته خداست. خدا چنان بزرگ است که شایسته اوست. هیچ نیرو و توانی جز به اراده او نیست. درود خداوند بر محمد پیامبر و خاندان او و بر همه فرستادگان و پیامبران باد تا خدا راضی شود}.
سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از منبر فرود آمد و مردم این دعا را زیاد خواندند، پیامبر اندکی صبر کرد و بار دیگر بالای منبر رفت و فرمود: هر که دوست دارد ثنای او برتر از ثنای مجاهدان باشد، هر روز این ذکر را بگوید و اگر حاجتی دارد،
ص: 4
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ دَفَعَ اللَّهُ بِهَا عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنَ الْبَلَاءِ أَیْسَرُهَا الْهَمُ (1).
الْمَکَارِمُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً قِیلَ وَ کَیْفَ کَانَ یَقُولُ قَالَ کَانَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً(2).
کَشْفُ الْغُمَّةِ، قَالَ قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ رُوِیَ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ کَانَ لَهُ أَمَانٌ مِنَ الْفَقْرِ وَ أَمْنٌ مِنْ وَحْشَةِ الْقَبْرِ وَ اسْتَجْلَبَ الْغِنَی وَ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ(3).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: وَجَدَ رَجُلٌ صَحِیفَةً فَأَتَی بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَمَا تَخَلَّفَ أَحَدٌ لَا ذَکَرٌ وَ لَا أُنْثَی فَرَقِیَ الْمِنْبَرَ فَقَرَأَهَا فَإِذَا کِتَابٌ مِنْ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی فَإِذَا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّ رَبَّکُمْ بِکُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ أَلَا إِنَّ خَیْرَ عِبَادِ اللَّهِ الْتَقِیُّ النَّقِیُّ الْحَفِیُّ وَ إِنَّ شَرَّ عِبَادِ اللَّهِ الْمُشَارُ إِلَیْهِ بِالْأَصَابِعِ فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکْتَالَ بِالْمِکْیَالِ الْأَوْفَی وَ أَنْ یُوَفِّیَ الْحُقُوقَ الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَیْهِ فَلْیَقُلْ فِی کُلِّ یَوْمٍ سُبْحَانَ اللَّهِ کَمَا یَنْبَغِی لِلَّهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کَمَا یَنْبَغِی لِلَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَمَا یَنْبَغِی لِلَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ حَتَّی یَرْضَی اللَّهُ
فَنَزَلَ علیه السلام وَ قَدْ أَلَحُّوا فِی الدُّعَاءِ فَصَبَرَ هُنَیْئَةً ثُمَّ رَقِیَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَعْلُوَ ثَنَاؤُهُ عَلَی ثَنَاءِ الْمُجَاهِدِینَ فَلْیَقُلْ هَذَا الْقَوْلَ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ
ص: 4
برآورده شود، یا اگر دشمنی دارد سرکوب شود، اگر قرضی دارد أدا شود، اگر مصیبتی دارد زایل گردد و کلامش آسمانها را بشکافد تا آن که در لوح محفوظ ثبت شود(1).
المهج: سعد بن عبدالله در حدیث مرفوعهای همین روایت را آورده است که امام رضا علیه السلام فرمود: فردی از صحابه صحیفه ای یافت... و بقیه روایت مثل روایتی است که نقل کردیم، ولی دعایش این گونه است: «صلّی الله علی محمد و علی أهل بیت النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم و علی جمیع المرسلین حتی یرضی الله» و در برخی نسخه ها آمده است: «و اهل بیت النبیّه صلّ الله علیه و آله العربی الهاشمی و صلی الله علی جمیع المرسلین و النبییّن حتی یرضی الله».(2)
الجنه و البلد الامین: در هر روز «سبحان الله» بگو و چنین روایتی را آورده است(3).
توضیح
«المشار الیه» شاید بتوان گفت: منظور کسی است که شهرت را به خاطر ریا و ستایش مردم و نه به خاطر خدا دوست دارد. جوهری گفته است: معنای «الکبت» منع و ذلیل کردن است. وقتی گفته میشود «کبت الله العدو»، یعنی خدا دشمن را منع و ذلیل کرد.
روایت8.
البلد الامین: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است: هر کس در هر روز ده مرتبه بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم و لا حول و لا قوه الا بالله»، چنان از گناهانش پاک میشود که گویی تازه از مادر متولد شده است. خدا هفتاد در بلا را بر روی او میبندد که برخی از آنها عبارتند از جنون، جذام، برص، فلج. این ذکر از هفتاد حج و عمره مقبول (بعد از حجة الاسلام) بالاتر است. خداوند هفتاد هزار ملائکه بر او میگمارد که تا شب برای او استغفار کنند(4).
نیز کتاب البلد الامین: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرکس این کلمات را در هر روز ده مرتبه بگوید، خداوند متعال چهار هزار گناه کبیره او را میبخشد و او را از شر مرگ بد و فشار قبر و نشر و حساب و همه سختی ها در امان میدارد. این سختی ها صد تا هستند که کمترین آن مرگ بد است. شر شیطان و لشکریانش به او نرسد، بدهی او ادا شود، اندوه و غمش و گرفتاریهایش بر طرف گردد. این کلمات عبارتند از: «اَعْدَدْتُ لِکُلِّ هَوْلٍ لا اِلهَ اِلا اللَّهُ...»
برای هر هراسی «لا اله الا اللّه» و برای هر اندوه و غمی، «ما شاء اللّه» و برای هر نعمتی «الحمد للّه» و برای هر راحتی «الشّکر للّه» و برای هر شگفتی «سبحان اللّه» و برای هر گناهی «استغفر للّه» و برای هر مصیبتی «انا للّه و انا الیه راجعون» و برای هر
ص: 5
قُضِیَتْ أَوْ عَدُوٌّ کُبِتَ أَوْ دَیْنٌ قُضِیَ أَوْ کَرْبٌ کُشِفَ وَ خَرَقَ کَلَامُهُ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ حَتَّی یُکْتَبَ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ(1).
المهج، [مهج الدعوات] رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مِنْ کِتَابِهِ یَرْفَعُهُ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: وَجَدَ رَجُلٌ مِنَ الصَّحَابَةِ صَحِیفَةً وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ إِلَّا أَنَّهُ ذَکَرَ فِی الدُّعَاءِ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ حَتَّی یَرْضَی اللَّهُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ وَ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله الْعَرَبِیِّ الْهَاشِمِیِّ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ حَتَّی یَرْضَی اللَّهُ (2).
الجنة، [جنة الأمان] وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ،: قُلْ کُلَّ یَوْمٍ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (3).
المشار إلیه لعله محمول علی من أحب الشهرة ریاء و سمعة و الکبت الصرف و الإذلال یقال کبت الله العدو أی صرفه و أذله ذکره الجوهری.
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ بَسْمَلَ وَ حَوْلَقَ کُلَّ یَوْمٍ عَشْراً خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ سَبْعِینَ بَاباً مِنَ الْبَلَاءِ مِنْهَا الْجُنُونُ وَ الْجُذَامُ وَ الْبَرَصُ وَ الْفَالِجُ وَ کَانَ أَعْظَمَ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی مِنْ سَبْعِینَ حَجَّةً وَ عُمْرَةً مُتَقَبَّلَاتٍ بَعْدَ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ وَ وَکَّلَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ إِلَی اللَّیْلِ (4).
وَ مِنْهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَالَ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ فِی کُلِّ یَوْمٍ عَشْراً غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ أَرْبَعَةَ آلَافِ کَبِیرَةٍ وَ وَقَاهُ مِنْ شَرِّ الْمَوْتِ وَ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ النُّشُورِ وَ الْحِسَابِ وَ الْأَهْوَالِ کُلِّهَا وَ هُوَ مِائَةُ هَوْلٍ أَهْوَنُهَا الْمَوْتُ وَ وُقِیَ مِنْ شَرِّ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ وَ قُضِیَ دَیْنُهُ وَ کُشِفَ هَمُّهُ وَ غَمُّهُ وَ فُرِّجَ کَرْبُهُ وَ هِیَ هَذِهِ أَعْدَدْتُ لِکُلِّ هَوْلٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لِکُلِّ هَمٍّ وَ غَمٍّ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ لِکُلِّ نِعْمَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لِکُلِّ رَخَاءٍ الشُّکْرُ لِلَّهِ وَ لِکُلِّ أُعْجُوبَةٍ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ لِکُلِّ مُصِیبَةٍ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ لِکُلِ
ص: 5
تنگی «حسبی اللّه» و برای هر قضا و قدری «توکلت علی اللّه» و برای دفع هر دشمنی «اعتصمت باللّه» و برای هر طاعت و معصیتی «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلی العظیم» آماده کردهام(1).
و نیز کتاب البلد الامین: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به نقل از کتاب رویا النوم آمده است که حضرت فرمود: هر کس در هر روز هفت مرتبه بگوید: «حَسْبِیَ اللَّهُ ربّی الله لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ»،(2){خدا مرا بس است. پروردگار من خداست. هیچ معبودی جز او نیست. بر او توکل کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است.} خدای عزوجل کفایتگر او در برابر آنچه که او را در دو دنیا غمگین میکند خواهد بود(3) .
روایت9.
جنة الامان:(4) به نقل از کتاب دلیل القاصدین آمده است که هر کس تسبیح جبرئیل علیه السلام را در طول یک سال کامل، هر روز یک بار بخواند، تا جای خود را در بهشت نبیند، نمیرد. تسبیح این است: «سُبْحانَ الدّآئِمِ الْقآئِمِ سُبْحان َالْقآئِمِ الدّآئِمِ سُبْحانَ الْواحِدِ الاَْحَدِ سُبْحانَ الْفَرْدِ الصَّمَدِ سُبْحانَ الْحَیِّ الْقَیُّومِ سُبْحانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ سُبْحانَ الْحَیِّ الَّذی لایَمُوتُ سُبْحانَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ سُبْحانَ رَبِّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوحِ سُبْحانَ الْعَلِیِّ الاَْعْلی سُبْحانَهُ وَ تَعالی»،(5) {منزّه است پاینده پا برجا. منزّه است پا برجای پاینده. منزّه است یگانه یکتا. منزّه است بی همتای بی نیاز. منزّه است زنده به خود و پاینده. منزّه است خدا و به ستایش می ستایمش. منزّه است زنده ای که هرگز نمی میرد. منزّه است فرمانروایی که مقدّس است. منزّه است پروردگار فرشتگان و روح. منزّه است والای برتر. منزّه است او و بالاتر از همه است.}
کتاب جنة الأمان: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس در هر روز این ذکر را بگوید، خداوند اندوه و غم او را در دنیا و آخرت برطرف کند:(6)«بِسْمِ اللهِ، حَسْبِیَ اللهُ، تَوَکَّلْتُ عَلَی اللهِ، اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ خَیْرَ اُمُوری کُلِّها، وَ اَعُوذُ بِکَ مِنْ خِزْیِ الدُّنْیا وَ عَذابِ الاْخِرَةِ»،{به نام خدا، تنها پروردگار مرا بس است، بر او توکل کردم. خدایا خیر تمام امورم را از تو میخواهم و از رسوایی در دنیا و عذاب آخرت به تو پناه میآورم.}
همین کتاب: ابن عباس نقل کرده است: هر کس این ذکر را در هر روز یک بار بگوید، خدا هزاران هزار نیکی به او میدهد و از بعضی گناهانش میگذرد و درجه او را بالا میبرد:(7){منزه است آن باقی که فنایی ندارد، منزه است آن عالمی که فراموشی ندارد، منزه است آن نگهبانی که غافل نمیشود، منزه است آن قیّومی که نمیخوابد، منزه است آن قائمی که سهو نمیکند، منزه است آن بردباری که سرگرم نمیشود، منزه است آن پادشاهی که به او دستیازیده نمیشود، منزه است آن گرانمایهای که به او ستم نمیشود، منزه است آن بصیری که دچار تردید نمیشود، منزه است آن وسعتدهندهای که بر او سخت نیست، منزه است
ص: 6
ضِیقٍ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ لِکُلِّ قَضَاءٍ وَ قَدَرٍ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ وَ لِکُلِّ عَدُوٍّ اعْتَصَمْتُ بِاللَّهِ وَ لِکُلِّ طَاعَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1).
وَ مِنْهُ مِنْ کِتَابِ رُؤْیَا النَّوْمِ: مَنْ قَرَأَ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعاً حَسْبِیَ اللَّهُ رَبِّیَ اللَّهُ- لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ کَفَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَهَمَّهُ مِنْ أَمْرِ دَارَیْهِ (2).
جُنَّةُ الْأَمَانِ (3)، مِنْ کِتَابِ دَلِیلِ الْقَاصِدِینَ: تَسْبِیحُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام مَنْ قَالَهُ کُلَّ یَوْمٍ مَرَّةً فِی سَنَةٍ کَامِلَةٍ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرَی مَقْعَدَهُ فِی الْجَنَّةِ- سُبْحَانَ الدَّائِمِ الْقَائِمِ سُبْحَانَ الْقَائِمِ الدَّائِمِ سُبْحَانَ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ سُبْحَانَ الْفَرْدِ الصَّمَدِ سُبْحَانَ الْحَیِّ الْقَیُّومِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ سُبْحَانَ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ سُبْحَانَ رَبِّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سُبْحَانَ الْعَلِیِّ الْأَعْلَی سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی (4).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مَنْ قَالَ کُلَّ یَوْمٍ بِسْمِ اللَّهِ حَسْبِیَ اللَّهُ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ أُمُورِی کُلِّهَا وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ خِزْیِ الدُّنْیَا وَ عَذَابِ الْآخِرَةِ کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّ دَارَیْهِ (5).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبَّاسٍ یَرْفَعُهُ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَالَ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ کُلَّ یَوْمٍ مَرَّةً وَاحِدَةً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ رَفَعَ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ وَ أَثْبَتَ لَهُ مِنَ الشَّفَاعَاتِ کَذَلِکَ وَ هُنَّ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ بَاقٍ لَا یَفْنَی سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَالِمٌ لَا یَنْسَی سُبْحَانَ مَنْ هُوَ حَافِظٌ لَا یَغْفُلُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَیُّومٌ لَا یَنَامُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ قَائِمٌ لَا یَسْهُو سُبْحَانَ مَنْ هُوَ حَلِیمٌ لَا یَلْهُو سُبْحَانَ مَنْ هُوَ مَلِکٌ لَا یُرَامُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ عَزِیزٌ لَا یُضَامُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ بَصِیرٌ لَا یَرْتَابُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ وَاسِعٌ لَا یکلف [یَتَکَلَّفُ] سُبْحَانَ مَنْ
ص: 6
آن در حجابنشستهای که دیده نمیشود، خداوند بر برگزیدهاش از میان خلقش محمد، درود فرستد.}
روایت10.
جنّة الامان، الامصباح، المتهجد و الاختیار: دعایی که هر روز خوانده میشود و کفعمی گفته است، دعای بسیار عظیم الشان و بلند مرتبهای است: «اللهم انی اسئلک بنور وجهک المشرق الحیّ الباقی الکریم و اسئلک بنور وجهک القدّوس الذّی اشرقت به السماوات، و انکشفت به الظلمات، و صلح علیه امر الاولین و الاخرین، ان تصلی علی محمد و آله، و ان تصلح شأنی کله»،(1){خدایا از تو می خواهم به نور چهره تابناک، زنده، پاینده و کریم تو، و از تو می خواهم به نور چهره بسیار مقدّست که آسمانها به آن تابان شد و تاریکی ها به آن برطرف گشت و به آن که امر پیشینیان و پسینیان اصلاح شد، اینکه بر محمّد و خاندانش درود فرستی و همه کارهایم را اصلاح نمایی.}
روایت11.
الجنة: روایت است که هر کس در هر روز بگوید: {خدا به پیامبر به خاطر - زحمت هایی که برای ما متحمل شد-،آن چنان پاداشی بدهد که شایسته خودش است.} خدا هفتاد کاتب را مأمور میکند که تا قیامت برای او حسنات بنویسند.
روایت12.
التوحید(2) و ثواب الاعمال: عمر بن یزید گفته است: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در روز بگوید: «اشهد ان لا اله الا وحده لا شریک له الها واحداً احداً صمداً لم یتخذ صاحبة و لا ولدا»،{گواهی میدهم که هیچ کس شایسته پرستش به جز خدا نیست، یگانه است ، شریک ندارد، معبودی است یکتا، یگانه ، بی نیاز، نه همسری دارد و نه فرزندی.} خداوند برای او چهل و پنج هزار هزار نیکی مینویسد و چهل و پنج هزار هزار گناه او را میبخشد و چهل و پنج هزار هزاردرجه او را بالا میبرد و مثل کسی است که دوازده بار قرآن را خوانده است و در بهشت خانه ای برایش عطا میکند.(3)
الکافی: از ابو نجران هم روایتی نظیر همین روایت نقل شده است. با این تفاوت که در آن آمده است: «هر کس در هر روز ده مرتبه این ذکر را بگوید» و نیز در آن حدیث، کلمه هزار تکرار نشده و قسمت آخر حدیث « کان کمن قرأ» تا آخر حدیث نیامده است. سپس گفته است: در روایت دیگری آمده است: این ذکرها در آن روز
ص: 7
هُوَ مُحْتَجِبٌ لَا یُرَی وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی خِیَرَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).
وَ مِنْهُ، وَ الْمُتَهَجِّدِ، وَ الْإِخْتِیَارِ،: یُدْعَی بِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ قَالَ الْکَفْعَمِیُ (2)
دُعَاءٌ عَظِیمُ الشَّأْنِ رَفِیعُ الْمَنْزِلَةِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْمُشْرِقِ الْحَیِّ الْبَاقِی الْکَرِیمِ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْقُدُّوسِ الَّذِی أَشْرَقَتْ بِهِ السَّمَاوَاتُ وَ انْکَشَفَتْ بِهِ الظُّلُمَاتُ وَ صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُصْلِحَ شَأْنِی کُلَّهُ (3).
الجنة، [جنة الأمان] رُوِیَ أَنَّهُ: مَنْ قَالَ کُلَّ یَوْمٍ جَزَی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَنَّا مَا هُوَ أَهْلُهُ یَبْعَثُ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ سَبْعِینَ کَاتِباً یَکْتُبُونَ لَهُ الْحَسَنَاتِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
التَّوْحِیدُ(4)، وَ ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعَبْدِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَنْ قَالَ فِی یَوْمِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ أَلْفِ سَیِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ فِی الْجَنَّةِ خَمْساً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ أَلْفِ دَرَجَةٍ وَ کَانَ کَمَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(5).
الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ: مِثْلَهُ (6) إِلَّا أَنَّ فِیهِ مَنْ قَالَ کُلَّ یَوْمٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ لَیْسَ فِیهِ تَکْرِیرُ الْأَلْفِ وَ لَیْسَ فِیهِ کَانَ کَمَنْ قَرَأَ إِلَی آخِرِهِ ثُمَّ قَالَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی کُنَّ
ص: 7
حرز او در برابر سلطان و شیطان باشد و در آن روز گناه کبیرهای او را احاطه نکند.
المحاسن: از ابن ابو نجران روایتی مثل روایت الکافی همراه با تتمه آمده است(1).
توضیح
«لم تحط به کبیرة» یعنی گناه کبیره بر او به گونه ای چیره نشود که حالات او را تحت تاثیر قرار دهد. شبیه این استعمال در آیه قرآن هم آمده است: «بلی من کسب سیئةًً و احاطتْ به خطیئتُه(2)»،{آری، کسی که بدی به دست آورد، و گناهش او را در میان گیرد.}
روایت13.
مجالس ابن شیخ: پیامبر صلی الله و آله و سلم فرمود: هر کس در هر روز صد مرتبه بگوید: «لا اله الا الله الحق المبین» توانگری به او جلب می شود، فقر از او دفع میگردد، در جهنم به روی او بسته شده و در بهشت به رویش گشوده میشود(3).
ثواب الاعمال: ابو عمیر از امام صادق علیه السلام مثل همین روایت را نقل کرده است، با این تفاوت که در آن قید «هر روز» وجود ندارد. (4)
دعوات الرواندی: روایتی مرسل از امام صادق علیه السلام شبیه همین روایت آمده است و در آن قید «الملک الحق المبین» وجود دارد.(5)
روایت14.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدران خود روایت کرده است که هر کس در هر روز سی مرتبه بگوید: «لا اله الا الله الملک الحق المبین» به پیشواز توانگری و ثروت رفته، به فقر پشت نموده و در بهشت را زده است.(6)
ص: 8
لَهُ حِرْزاً فِی یَوْمِهِ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ السُّلْطَانِ وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ کَبِیرَةٌ مِنَ الذُّنُوبِ.
المحاسن، عن أبیه عن ابن أبی نجران: مثل الکافی مع التتمة(1)
لم تحط به کبیرة أی لم تستول علیه بحیث یشمل جملة أحواله کما قیل فی قوله تعالی بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ (2).
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْفَحَّامِ عَنْ عَمِّهِ عُمَیْرِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَقُّ الْمُبِینُ اسْتَجْلَبَ بِهِ الْغِنَی وَ اسْتَدْفَعَ بِهِ الْفَقْرَ وَ سَدَّ عَنْهُ بَابَ النَّارِ وَ اسْتَفْتَحَ بِهِ بَابَ الْجَنَّةِ(3).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی یُوسُفَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ (4) وَ لَیْسَ فِیهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ.
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْهُ علیه السلام مُرْسَلًا: مِثْلَهُ وَ فِیهِ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ (5).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْأَرْمَنِیِّ عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْحَنَّاطِ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً لَا إِلَهَ إِلَّا الَّلهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ اسْتَقْبَلَ الْغِنَی وَ اسْتَدْبَرَ الْفَقْرَ وَ قَرَعَ بَابَ الْجَنَّةِ(6).
ص: 8
در کتاب محاسن از عیسی ارمنی(1) و المقنع(2) روایتی مرسل شبیه این روایت آمده است.
روایت15.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام از پدران خود روایت کرده است که هرکس هر روز، پانزده مرتبه بگوید: «لا اله الا الله حقا حقا، لا اله الا الله ایمانا و تصدیقا لا اله الا الله عبودیه و رقا»، {حقیقتا خدایی جز الله نیست، و از روی ایمان میگویم، خدایی جز الله نیست. از روی عبودیت و بندگی میگویم، خدایی جز الله نیست.} خداوند روی به سوی او کند و از او روی برنگرداند تا به بهشت وارد شود.(3)
در کتاب المحاسن از پدرش و او از ارمنی چنین روایتی آمده است.(4)
الکافی:(5) از ارمنی هم چنین روایتی آمده است با این فرق که در آن «عبودیة و رقا» مقدم بر «ایمانا و تصدیقا» است.
روایت16.
المحاسن: گفته است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به امّ هانی فرمود: هر کس صد مرتبه در هر روز خدا را تسبیح کند، بهتر از این است که صد شتر را در مسجدالحرام قربانی کند و هرکس صد مرتبه خدا را حمد کند، بهتر از کسی است که صد اسب را با زین و دهنه در راه خدا به خدمت گیرد. هر کس صد مرتبه «لا اله الا الله» گوید، بهترین اعمال را انجام داده است مگر اینکه کسی عملی بهتر از این انجام دهد(6) .
توضیح
این ثوابها در این روایت ممکن است بر اساس تفضّل - لطف - و استحقاق باشد، یعنی خدا به صد تسبیح مؤمن، به اندازه قربانی صد شتر ثواب لطف میکند. البته این منافی این نیست که ثواب قربانی صد شتر را چند برابر کند. یا اینکه اعطای ثواب به خاطر اختلاف امت ها باشد، یعنی خدا به صد تسبیح این امت، برابر ثواب صد قربانی امت های سابق میدهد. یا برتری آن اعتباری باشد، چرا که
ص: 9
المحاسن، عن أبیه عن محمد بن عیسی الأرمنی: مثله (1) المقنع، مرسلا: مثله (2).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْأَرْمَنِیِّ عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْخَرَّاطِ عَنْ بِشْرٍ الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِیمَاناً وَ تَصْدِیقاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عُبُودِیَّةً وَ رِقّاً أَقْبَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِوَجْهِهِ فَلَمْ یَصْرِفْ عَنْهُ حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ(3).
المحاسن، عن أبیه عن الأرمنی: مثله (4)
الْکَافِی، [الْعِدَّةُ] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَرْمَنِیِّ: مِثْلَهُ (5) إِلَّا أَنَّ عُبُودِیَّةً وَ رِقّاً مُقَدَّمٌ عَلَی إِیمَاناً وَ تَصْدِیقاً.
الْمَحَاسِنُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأُمِّ هَانِی مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ کُلَّ یَوْمٍ کَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ سَاقَ مِائَةَ بَدَنَةٍ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ مَنْ حَمَّدَ اللَّهَ مِائَةَ تَحْمِیدَةٍ کَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ حَمَلَ عَلَی مِائَةِ فَرَسٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِسُرُوجِهَا وَ لُجُمِهَا وَ مَنْ هَلَّلَ اللَّهَ مِائَةَ تَهْلِیلَةٍ کَانَ أَفْضَلَ النَّاسِ عَمَلًا إِلَّا مَنْ قَالَ أَفْضَلَ مِنْ هَذَا(6).
هذه المثوبات یمکن أن یکون باعتبار التفضل و الاستحقاق أی یتفضل الله علی المؤمن بمائة تسبیحة ما یستحقه بسیاق مائة و لا ینافی ذلک أن یتفضل بمائة بدنة أضعاف ذلک أو باختلاف الأمم أی یعطی بمائة تسبیحة هذه الأمة أکثر مما یعطی الأمم السابقة بمائة بدنة أو یقال الأفضلیة بالاعتبار فإن مائة تسبیحة لها
ص: 9
تأثیری که صد تسبیح در کمال انسان میگذارد، در قربانی صد شتر نیست و برعکس. مثلا صحیح است گفته شود، یک لقمه نان بهتر از یک نهر آب است و یک جرعه آب بهتر از هزار مَن نان است؛ چرا که هیچ یک جای دیگری را نمیگیرد و این اعمال صالح برای روح به منزله غذا برای بدن است. تحقیق این موضوع، پیشتر به شکل سادهتری گذشت.
روایت17.
جامع الاخبار: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس صد مرتبه بگوید: «سبحان الله و الحمدلله ولا اله الا الله و الله اکبر» اسمش در دفتر صدیقین ثبت میشود و برای او برای هر حرفی که - از این ذکر- بگوید، نوری در پل صراط روشن میشود.(1) گفته است: هر کس این ذکر را هر روز صد مرتبه بگوید، خدا آتش جهنم را بر بدن او حرام میگرداند.(2)
امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس در هر روز صد مرتبه بگوید: «لا حول و لا قوة اله الا الله» هرگز فقیر نگردد.(3)
روایت18.
دعوات الراوندی: روایت است: عابدی از بنی اسرائیل به درگاه خدا دعا کرد و گفت: پروردگارا، حالم در پیشگاهت چگونه است؟ اگر نیک است بر نیکی هایم بیفزایم و اگر شر است، قبل از مرگ جبران کنم؟ فرستاده ای نزد او آمد و گفت: تو عمل نیکی نداری! گفت: پروردگارا، پس اعمال نیکی که انجام دادهام کجا رفتهاند؟ گفت: هر وقت عمل نیک انجام میدادی، به مردم میگفتی. بنابراین پاداشی به تو داده نشده است، سهم تو از آن اعمال، همین رضایت تو از خودت بوده است. این سخن بر وی گران آمد و بسیار اندوهگین شد، فرشته چندین بار به سوی او آمد و گفت: خدای تبارک و تعالی میگوید: از همین الان خودت را از من بخر و در آنچه پیش روی توست، در هر روز به خاطر هر رگ از رگهایت صدقهای بده. پرسید: پروردگارا، کسی طاقت این کار را دارد؟ خداوند فرمود: تو را به عملی که طاقت آن را نداری وادار نمی کنم! گفت: چطور؟ فرمود: هر روز سیصد و شصت مرتبه بگو: «سبحان الله و الحمد لله ولا اله الا الله و الله اکبر ولا حول و لا قوة الا بالله» که هر کلمه آن صدقهای باشد از طرف هر رگی از رگهایت. وقتی این بشارت را شنید گفت: پروردگارا، ثواب این عمل را برایم افزون کن. فرمود: اگر زیاد ذکر بگویی، افزون میکنم.(4)
روایت19.
الکافی:
ص: 10
تأثیر فی کمال الإیمان لیس لسیاق مائة بدنة و لمائة بدنة أیضا تأثیر لیس لمائة تسبیحة کما یصح أن یقال لقمة من الخبز أفضل من نهر من ماء و جرعة من الماء أفضل من ألف منٍّ من الخبز لأن شیئا منهما لا یقوم مقام الآخر و هذه الأعمال الصالحة للروح بمنزلة الأغذیة للبدن و قد مر تحقیق المقام بوجه أبسط من ذلک.
جَامِعُ الْأَخْبَارِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَالَ مِائَةَ مَرَّةٍ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کُتِبَ اسْمُهُ فِی دِیوَانِ الصِّدِّیقِینَ وَ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ نُورٌ عَلَی الصِّرَاطِ(1)
وَ قَالَ مَنْ قَالَهَا کُلَّ یَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ(2).
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مِائَةَ مَرَّةٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ لَمْ یُصِبْهُ فَقْرٌ أَبَداً(3).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ،: رُوِیَ أَنَّ عَابِداً فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَبِّ مَا حَالِی عِنْدَکَ أَ خَیْرٌ فَأَزْدَادَ فِی خَیْرِی أَوْ شَرٌّ فَأَسْتَعْتِبَ قَبْلَ الْمَوْتِ فَأَتَاهُ آتٍ فَقَالَ لَهُ لَیْسَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ قَالَ یَا رَبِّ وَ أَیْنَ عَمَلِی قَالَ کُنْتَ إِذَا عَمِلْتَ خَیْراً أَخْبَرْتَ النَّاسَ بِهِ فَلَیْسَ لَکَ مِنْهُ إِلَّا الَّذِی رَضِیتَ بِهِ لِنَفْسِکَ قَالَ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ أَحْزَنَهُ قَالَ فَکَرَّرَ اللَّهُ إِلَیْهِ الرَّسُولَ فَقَالَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمِنَ الْآنَ فَاشْتَرِ مِنِّی نَفْسَکَ فِیمَا تَسْتَقْبِلُ بِصَدَقَةٍ تُخْرِجُهَا عَنْ کُلِّ عِرْقٍ کُلَّ یَوْمٍ صَدَقَةً قَالَ یَا رَبِّ أَ وَ یُطِیقُ هَذَا أَحَدٌ فَقَالَ تَعَالَی لَسْتُ أُکَلِّفُکَ إِلَّا مَا تُطِیقُ قَالَ فَمَا ذَا یَا رَبِّ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ تَقُولُ هَذَا کُلَّ یَوْمٍ ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً یَکُونُ کُلُّ کَلِمَةٍ صَدَقَةً عَنْ کُلِّ عِرْقٍ مِنْ عُرُوقِکَ قَالَ فَلَمَّا رَأَی بِشَارَةَ ذَلِکَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ إِنْ زِدْتَ زِدْتُکَ (4).
الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ
ص: 10
امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر روز سیصد و شصت مرتبه که به اندازه رگهای بدن است، خدا را سپاس میگفتند. «الحمدلله ربّ العالمین» را بسیار و در هر حال میگفتند.(1)
نیز الکافی: حارث بن مغیره گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر هر روز هفتاد مرتبه از خداوند عزوجل آمرزش میخواستند و هفتاد مرتبه رو به سوی خدا توبه میکردند. گفت: گفتم: حضرت میگفتند: استغفرالله و أتوب الیه؟ فرمود: هفتاد مرتبه میگفتند: أستغفرالله و هفتاد مرتبه میگفتند: أتوب إلی الله أتوب إلی الله.(2)
روایت20.
مجموع الدعوات:(3) که برای محمد بن تلکعبری است، گفته است: اسمای تعوّذی بود که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی استغفار را تمام میکردند، هر روز با آنها به خدا پناه میبردند و به نام «خصله» شناخته میشد: از شر شیطان مطرود به خدای شنوا و دانا پناه میبرم. از اینکه نزد من حضور یابند به خدا پناه میبرم. به نام خداوند رحمتگر مهربان، ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان، رحمتگر مهربان و خداوند روز جزاست. بارالها، تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم. ما را به راه راست هدایت فرما، راه آنان که گرامی شان داشته ای، نه [راه] مغضوبان، و نه [راه] گمراهان. خدایا فقط تو را میپرستیم نه غیر تو را و از تو یاری میخواهیم که تو برای یاری ما کافی هستی و از تو کفایت میخواهیم که تو کفایت گر و امین هستی و به - ریسمان - تو چنگ میزنیم که تو نگهدارنده و پشتیبانی و از شر دشمنانمان به تو پناهنده میشویم.
به نام خدای رحمتگر مهربان و به نیرویت ای صاحب جلال و بزرگواری، و به قوتت ای قدرتمند، و به منعت ای بازدارنده، و به سلطنتت ای صاحب سلطنتها و به کفایتت ای صاحب کفایت، با کلامت از آنها پنهان شوم و با حجابهایت از آنها در پرده قرار گیرم، آیاتی که دلهای اولیایت به آن آرام گیرد را بر آنها تلاوت کنم و بین آنها و شیعیان و محبینت فاصله شوی و برآنها بخوانم: {خداوند بر دلهای آنان و بر شنوایی ایشان مُهر نهاده؛ و بر دیدگانشان پرده ای است که نمیبینند، همین کسانند که گمراهی را به [بهای]
ص: 11
الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحَمِّدُ اللَّهَ فِی کُلِّ یَوْمٍ ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً عَدَدَ عُرُوقِ الْجَسَدِ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِّ حَالٍ (1).
وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعِینَ مَرَّةً قَالَ قُلْتُ کَانَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ قَالَ کَانَ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ سَبْعِینَ مَرَّةً(2).
مَجْمُوعُ الدَّعَوَاتِ (3)، لِمُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ التَّلَّعُکْبَرِیِّ: عُوذَةُ الْأَسْمَاءِ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا فَرَغَ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ تَعَوَّذَ بِهَا فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ تُعْرَفُ بِالْخَصْلَةِ أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ یَحْضُرُونِ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ اللَّهُمَّ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ لَا نَعْبُدُ سِوَاکَ وَ نَسْتَعِینُ بِکَ فَکَفَی بِکَ مُعِیناً وَ نَسْتَکْفِیکَ فَکَفَی بِکَ کَافِیاً وَ أَمِیناً وَ نَعْتَصِمُ بِکَ فَکَفَی بِکَ عَاصِماً وَ ضَمِیناً وَ نَحْتَرِسُ بِکَ مِنْ أَعْدَائِنَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ بِحَوْلِکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ بِقُوَّتِکَ یَا ذَا الْقُدْرَةِ وَ بِمَنْعِکَ یَا ذَا الْمَنَعَةِ وَ بِسُلْطَانِکَ یَا ذَا السُّلْطَانِ وَ بِکِفَایَتِکَ یَا ذَا الْکِفَایَةِ وَ أَسْتَتِرُ مِنْهُمْ بِکَلِمَاتِکَ وَ أَحْتَجِبُ مِنْهُمْ بِحِجَابِکَ وَ أَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ الَّتِی تَطْمَئِنُّ بِهَا قُلُوبُ أَوْلِیَائِکَ وَ تَحُولُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَعْدَائِکَ بِمَشِیَّتِکَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْهِمْ خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ- أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ
ص: 11
هدایت خریدند، در نتیجه داد و ستدشان سود[ی به بار] نیاورد؛ و هدایت یافته نبودند. مَثَل آنان، همچون مَثَل کسانی است که آتشی افروختند و چون پیرامون آنان را روشنایی داد، خدا نورشان را برد؛ و در میان تاریکیهایی که نمی بینند، رهایشان کرد.
کرند، لالند، کورند؛ بنابراین به راه نمی آیند. یا چون [کسانی که در [معرض] رگباری از آسمان - که در آن تاریکیها و رعد و برقی است- [قرار گرفته اند]؛ از [نهیب] آذرخش [و] بیم مرگ، سر انگشتان خود را در گوشهایشان نهند، ولی خدا بر کافران احاطه دارد. نزدیک است که برق چشمانشان را برباید؛ هر گاه که بر آنان روشنی بخشد، در آن گام زنند؛ و چون راهشان را تاریک کند، [بر جای خود] بایستند؛ و اگر خدا می خواست، شنوایی و بینایی شان را برمی گرفت، همین کسانند که گمراهی را به [بهای] هدایت و عذاب را به بهای مغفرت خریدند.
خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند. آنان را از تاریکیها به سوی روشنایی به در می برد و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند، سرورانشان همان عصیانگران طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند و از آنچه به دست آورده اند، نمیتوانند استفاده کنند که خدا کسانی که کفر ورزند و ظالم باشند را هدایت نمیکند. و هر کس را که خدا گمراه کند از زیان کاران خواهند بود. و دلهایی دارند که با آن نمیفهمند و چشمهایی دارند که با آنها نمیبیننند و گوش هایی دارند که با آنها نمیشنوند. آنها بسان چهارپایان یا کمتر از آنها هستند.}
آنها همان غافلین هستند و هرکس را خدا گمراه کند هدایت گری نخواهند داشت. و بگذار در سرکشیهایشان غوطه ور شوند و اگر آنها را به سمت هدایت بخوانید نشنوند. آنها را میبینید که به شما مینگرند در حالی که نمیبینند. بر روی آنها پوششی از آتش جهنم است. آنها کور بودند و میان آنها با خدا حجابی است. کور و کرند و تعقل نمیکنند. خدا آنها را به خاطر اعمالشان نگون سار گردانیده. آیا میخواهید کسانی را که خدا گمراه کرده هدایت کنید؟ هر کس را که خدا گمراه کند هیچ راه دیگری ندارد. و گفتند دلهای ما بسته است دلهایشان بسته نیست، خدا به خاطر کفرشان بر دلهایشان مهر نهاده.
خدایا، ای خدایی که جز خودت نمیدانی در کجا و چگونهای؟ ای صاحب شکوه و کرامت، به حق اسم اعظم تو از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بر قلب دشمنانم مهر نهی تا مرا نببیند و قادر نباشند که مرا از فهمیدن باز دارند یا بر من حیله ورزند. که آن بر آنها حرام است. باید چهل سال در زمین سرگردان باشند.
خدایا، از تو امان خواستم، پس امانم ده. به قدرتت پناه آوردم، پس مرا حفظ کن. از پردههایت پوشش خواستم، پس مرا بپوشان. از تو یاری خواستم، پس یاریم کن و به قوتت پناهنده شدم، پس نگذار به من برسند یا بر من غلبه کنند یا اذیتم کنند یا مرا به قتل رسانند.
ای کسی که، اسمی که با آن از خلایق در پرده قرار گرفتهای، به او ختم میشود، مرا در حجابی قرار ده که دشمنانم مرا نبینند؛ و به اسمی باز داشتهای که علمی برتو احاطه نداشته باشد. آنها را به گونه ای سرگردان کن که مرا نبیند و سرا پرده ظلمت و حیرت را بر آنها بپوشان و آنها را اندوهگین ساز و به بلا و گرفتاری مبتلا کن و گردن آویزشان کن
ص: 12
بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ- ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ- یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ- أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَةِ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ- لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ- وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ- وَ مَنْ یُضْلِلْ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ- لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَ یَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَسْمَعُوا وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ- وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ وَ مِنْ بَیْنِهِمَا
حِجَابٌ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ- وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ اللَّهُمَّ یَا اللَّهُ یَا مَنْ لَا یَعْلَمُ أَیْنَ هُوَ وَ حَیْثُ هُوَ إِلَّا هُوَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَطْبَعَ عَلَی قُلُوبِ أَعْدَائِی أَنْ یُبْصِرُونِی وَ أَنْ تَحْرُسَنِی أَنْ یَفْقَهُونِی أَوْ یَمْکُرُوا بِی- فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ اللَّهُمَّ إِنِّی اسْتَجَرْتُ بِعِزَّتِکَ فَأَجِرْنِی وَ اعْتَصَمْتُ بِقُدْرَتِکَ فَاعْصِمْنِی وَ اسْتَتَرْتُ بِحِجَابِکَ فَاسْتُرْنِی وَ انْتَصَرْتُ بِکَ فَانْصُرْنِی وَ امْتَنَعْتُ بِقُوَّتِکَ فَامْنَعْ عَنِّی أَنْ یَصِلُوا إِلَیَّ أَوْ یَظْفَرُوا بِی أَوْ یُؤْذُونِی أَوْ یَظْهَرُوا عَلَیَّ أَوْ یَقْتُلُونِی یَا مَنْ إِلَیْهِ الْمُنْتَهَی بِالاسْمِ الَّذِی احْتَجَبْتَ بِهِ مِنْ خَلْقِکَ احْجُبْنِی مِنْ عَدُوِّی وَ بِالاسْمِ الَّذِی امْتَنَعْتَ بِهِ أَنْ یُحَاطُ بِکَ عِلْماً حَیِّرْهُمْ عَنِّی حَتَّی لَا یَلْقَوْنِی وَ لَا یَرَوْنِی وَ اضْرِبْ عَلَیْهِمْ سُرَادِقَ الظُّلْمَةِ وَ حُجُبَ الْحَیْرَةِ وَ کَآبَةَ الْغَمْرَةِ وَ ابْتَلِهِمْ بِالْبَلَاءِ وَ اخْسَأْهُمْ
ص: 12
و کورشان ساز و حیله هایشان را به زیانشان تمام کن، و کارهایشان را سست گردان و سعیشان را در زیان قرار داده و طلبشان را در خواری. بگو، اگر خدا چشم و گوش تان را بگیرد و بر دلهایتان مهر نهد، چه کسی غیر از خدا آن را به شما میدهد؟
خدایا، به عزت و قدرت و عظمت و قوت و به اسمت و تمکن و سلطان و مکان و حجاب و جلال و علو و ارتفاع و نزدیکی و قهر و ملک و وجود و کرمت تو را سوگند میدهم، بر محمد و آل محمد درود فرست و گوش های کسی که قصد بد به من دارد را از ایشان بگیر و بر چشمانش پرده ای قرار ده که مرا نبیند و بر دلهای کسانی که خیال بد در مورد من دارند مهر بنه تا به ذهنشان خطور نکنم و زبانشان را لال کن تا نتوانند در باره من حرف بزنند و بر پاهایشان بند کن تا نتوانند اثری از من پیدا کنند و بر دستهایشان زنجیر ببند تا نتوانند آسیبی به من برسانند و مرا از یاد آنها ببر تا خبری از من نداشته باشند و مرا نبینند؛ بحق لا اله الا انت، یا رحمن یا رحیم و ای زنده و ای پاینده. و هر کس از ایمان به کفر رود، به بدترین راهها رفته است.
خدایا، به حق بسم الله الرحمن الرحیم، بر محمد و و آل محمد درود فرست و آسیب هرکس که میخواهد به من آسیبی برساند، از من بر طرف کن، ای شدید القوی. میدانند که خدا بین فرد و قلبش حائل میشود، پروردگارا ما نیز میدانیم و بدان ایمان داریم، پس بین من و دشمنانم و هرکس که میخواهد به من صدمه ای بزند حائل شو و دلهایشان را از من بازدار و بر آن مهر بزن تا نتوانند ما را بفهمند و دستهایشان را ببند تا نتوانند اذیتمان کنند و چشمهایشان را کور گردان تا ما را نبینند. ای صاحب عزت و سلطنت و بزرگی و احسان، ای حنّان، ای منّان، بر قلبهایشان مهری است که نمیفهمند و نیز برگوش هایشان که نمیشنوند. این گونه خدا بر دلهای کافران مهر مینهد.
خداوندا، به حق اسم اعظمت و ملک ابدی و ازلی تو؛ بر محمد و آل محمد درود فرست و بر قلب هر کسی که میخواهد به من آسیب برساند مهر بنه و گوشها و چشمهایشان را ببند. اینها گروهی هستند که به حقیقت گمراه شدهاند. آنها به جای خدا، شیطان را به سروری خود برگزیدند و خیال میکردند که هدایت یافته اند .
خدایا، ای کسی که هر چیزی بخواهد، چیزی نمیتواند مانع انجام آن شود و میان اراده و انجام آن حائلی وجود ندارد و مانعی بر سر راهش نیست و هر چیز که دوست داشته باشد و بخواهد، از بین نمیرود؛ دل های کسانی که قصد بد در موردمان دارند را بگیر و از خواسته ما بازشان دار و
ص: 13
وَ أَعْمِهِمْ وَ اجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَبَابٍ وَ أَوْهِنْ أَمْرَهُمْ وَ اجْعَلْ سَعْیَهُمْ فِی خُسْرَانٍ وَ طَلَبَهُمْ فِی خِذْلَانٍ- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ: اللَّهُمَّ بِعِزَّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ عَظَمَتِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ بِاسْمِکَ وَ تَمَکُّنِکَ وَ سُلْطَانِکَ وَ مَکَانِکَ وَ حِجَابِکَ وَ جَلَالِکَ وَ عُلُوِّکَ وَ ارْتِفَاعِکَ وَ دُنُوِّکَ وَ قَهْرِکَ وَ مُلْکِکَ وَ جُودِکَ وَ کَرَمِکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ خُذْ عَنِّی أَسْمَاعَ مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ فَلَا یَسْمَعُوا لِی حِسّاً وَ غَشِّ عَنِّی أَبْصَارَ مَنْ یَرْمُقُنِی فَلَا یَرَوْا لِی شَخْصاً وَ اخْتِمْ عَلَی قُلُوبِ مَنْ یُفَکِّرُ فِیَّ حَتَّی لَا یَخْطُرَ لِی فِی قُلُوبِهِمْ ذِکْرٌ وَ أَخْرِسْ أَلْسِنَتَهُمْ عَنِّی حَتَّی لَا یَنْطِقُوا وَ اغْلُلْ أَیْدِیَهُمْ حَتَّی لَا یَصِلُوا إِلَیَّ بِسُوءٍ أَبَداً وَ قَیِّدْ أَرْجُلَهُمْ حَتَّی لَا یَقِفُوا لِی أَثَراً أَبَداً وَ أَنْسِهِمْ ذِکْرِی حَتَّی لَا یَعْرِفُوا لِی خَبَراً أَبَداً وَ لَا یَرَوْا لِی مَنْظَراً أَبَداً بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ- وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ اللَّهُمَّ بِحَقِّ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَضْلِلْ عَنِّی مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ حَتَّی لَا یَلْقَوْنِی یَا شَدِیدَ الْقُوَی- وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ عَلِمْنَا یَا رَبَّنَا وَ آمَنَّا وَ صَدَّقْنَا فَحُلْ بِحَقِّکَ عَلَی نَفْسِکَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا وَ مَنْ یَطْلُبُنَا وَ اصْرِفْ قُلُوبَهُمْ عَنَّا وَ اطْبَعْ عَلَیْهَا أَنْ یَفْقَهُونَا وَ اغْلُلْ أَیْدِیَهُمْ أَنْ یُؤْذُونَا وَ أَعْمِ أَبْصَارَهُمْ أَنْ یَرَوْنَا یَا ذَا الْعِزَّةِ وَ السُّلْطَانِ وَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْإِحْسَانِ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ وَ عَلَی آذَانِهِمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِینَ اللَّهُمَّ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ مُلْکِکَ الْأَوَّلِ الْقَدِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اطْبَعْ عَلَی قُلُوبِ کُلِّ مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَسُدَّ آذَانَهُمْ وَ تَطْمِسَ عَلَی أَعْیُنِهِمْ- وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ اللَّهُمَّ یَا مَنْ لَا یُعْجِزُهُ شَیْ ءٌ أَرَادَهُ وَ لَا یَحُولُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ حَائِلٌ وَ لَا یَمْنَعُهُ مَانِعٌ وَ لَا یَفُوتُهُ شَیْ ءٌ طَلَبَهُ أَوْ أَحَبَّهُ خُذْ بِقُلُوبِ مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ وَ ارْدُدْهُمْ عَنْ مَطْلَبِنَا وَ غَشِ
ص: 13
چشمانشان را ببند و راه و روشمان را بر آنها روشن نکن و گوشهایشان را ببند و عمل نیکشان را کم کن و کفایتگر ما در برابر کسانی باش که میخواهند به ما صدمه بزنند.
ای بالا برنده درجات، ای صاحب عرش، ای کسی که روح به فرمان اوست و بر هرکس که او بخواهد، فرود میآید، پوشش و عزتی از جانب خود برایمان بفرست، ای پروردگار جهانیان.
{وقتی فرستادگان ما به سوی آنها بیایند که جانشان را بگیرند و به آنها بگویند: چرا مردم را به غیر خدا دعوت میکردید؟ بگویند: ما را گمراه کردند. پروردگارا ما را گمراه نکن، ولی هرکس را که میخواهد آسیبی به ما بزند، گمراهش گردان.} ای صاحب نعمت هایی که قابل شمارش نیست. برخی رو به برخی کرده و بگویند: پروردگارا، اینها ما را گمراه کردند.
خداوندا، همان طور که برخی را وسیله آزمایش برخی دیگر کردی، بر محمد و آل محمد درود فرست و برخی دشمنان ما را وسیله آزمایش برخی دیگر گردان و به خودشان مشغول ساز تا نسبت به ما و راه و روشمان جاهل باشند، آمین یا رب العالمین.
بی شک آنان [سرمایه فطرت] خود را از دست داده اند، به خودشان زیان زده اند و آنچه به دروغ میساختند از دستشان رفته است. و بر دلهایشان مهر زده شده که هیچ نمی فهمند. {و ابر را بر آنها سایبان ساختیم.} پروردگارا، ای که با قدرت خود ابر را بر بنی اسرائیل سایبان کردی، بر محمد و آل محمد درود فرست و از پوشش محکمت و جود مکینت بر ما سایبان ساز و بین ما و دشمنانمان حایل شو، ای مهربان ترین مهربانان.
خداوند هر که را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند، چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و آسیب کسانی را که میخواهند به ما صدمه زنند، از ما دور کن و سینه هایشان را از خواسته های ما تنگ گردان و حسرت دیدار ما را بر دلشان بگذار و چنان بر دلهایشان وحشت بینداز که از دنبال کردن ما بترسند و چشمانشان را ببند تا ما را نبینند.
ای لطیف، ای آگاه، ای کسی که روز را با شب میپوشاند، بر محمد وآل محمد درود فرست و چشم دشمنان ما را ببند تا ما را نبینند و بر گوشها و دلهایشان مهر بنه تا ما را نفهمند. ای کسی که نمیگذارد بهشتیان نالههای دوزخیان را بشنوند. ای پادشاه و ای بسیار آمرزنده.
هر که را خدا گمراه کند هدایتگری نخواهد یافت - و آنها در گمراهی دور و درازی اند - و ظالمین را گمراه میگرداند و هر کاری که بخواهد انجام میدهد. چشم بر هم نمیزنند و دلهایشان خالی از خرد است و در مستی خود غوطه ورند. به حق محمد که خاتم پیامبران است بر محمد و آل محمد درود فرست و در هر سختی کنار ما باش، ای مهربان ترین مهربانان.
ص: 14
أَبْصَارَهُمْ وَ عَمِّ عَلَیْهِمْ مَسْلَکَنَا وَ صُکَّ أَسْمَاعَهُمْ وَ أَخِفَّ عَنْهُمْ حِسَّنَا وَ اکْفِنَا أَمْرَ کُلِّ مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ یَا رَفِیعَ الدَّرَجَاتِ یَا ذَا الْعَرْشِ یَا مَنْ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَلْقِ عَلَیْنَا سِتْراً مِنْ سَتْرِکَ وَ عِزّاً مِنْ نَصْرِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ حَتَّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قالُوا أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا اللَّهُمَّ فَلَا تُضِلَّنَا وَ أَضْلِلْ عَنَّا مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ یَا ذَا النِّعَمِ الَّتِی لَا تُحْصَی قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا اللَّهُمَّ کَمَا فَتَنْتَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْتِنْ بَعْضَ أَعْدَائِنَا
بِبَعْضٍ وَ اشْغَلْهُمْ عَنَّا حَتَّی یَکُونُوا عَنَّا وَ عَنْ مَسْلَکِنَا ضَالِّینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ- وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ وَ ظَلَّلْنا عَلَیْهِمُ الْغَمامَ اللَّهُمَّ یَا مَنْ ظَلَّلَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ الْغَمَامَ بِقُدْرَتِهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ظَلِّلْ عَلَیْنَا غَمَاماً مِنْ سِتْرِکَ الْحَصِینِ وَ عِزّاً مِنْ جُودِکَ الْمَکِینِ یَحُولُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ مَنْ یُرِدْ اللَّهُ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَضْلِلْ عَنَّا مَنْ یُرِیدُنَا بِسُوءٍ وَ ضَیِّقْ صُدُورَهُمْ عَنْ مَطْلَبِنَا وَ أَهْوِ أَفْئِدَتَهُمْ عَنْ لِقَائِنَا وَ أَلْقِ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ عَنِ اتِّبَاعِنَا وَ أَغْشِ عَلَی أَعْیُنِهِمْ أَنْ یَرَوْنَا یَا لَطِیفُ یَا خَبِیرُ یَا مَنْ یُغْشِی اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ غَشِّ عَنَّا أَبْصَارَ أَعْدَائِنَا أَنْ یَرَوْنَا وَ اطْبَعْ عَلَی قُلُوبِهِمْ أَنْ یَفْقَهُونَا وَ عَلَی آذَانِهِمْ أَنْ یَسْمَعُوا یَا مَنْ حَمَی أَهْلَ الْجَنَّةِ أَنْ یَسْمَعُوا حَسِیسَ أَهْلِ النَّارِ یَا مَلِکُ یَا غَفَّارُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ- وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ- لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ- لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ وَ اکْفِنَا کُلَّ مَحْذُورٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ص: 14
ای خدایی که محمد را بر تمسخر کنندگانش پیروز گرداند و نوح را از دست قوم گمراهش و هود را از قوم ستمگر و ابراهیم را از قوم نادان و موسی را از قوم سرکش و صالح را از دست قوم جبار و داود را از قوم متجاوز و یعقوب را از گرفتاری بزرگ و یوسف را از قوم باغی و تجاوزکار نجات داد و او را بر همگان برتری داد و به خانواده اش رساند و او را از جمله بزرگان قرار داد. ای خدایی که عیسی را از قوم فاسد رهایی بخشید، ای خدایی که محمد صلی الله علیه و آله، بهترین پیامبرش را از قومی که تکذیبش میکردند نجات داد و او را در برابر گروه مشرکان با فضل و رحمتش یاری نمود که او سرور مؤمنان است، آمین یا رب العالمین.
این به این دلیل است که آنها زندگی دنیوی را بیشتر از زندگی اخروی دوست داشتند. و خدا کافرین را هدایت نمیکند. اینها کسانیاند که بر دلها و گوشها و چشمهایشان مهر نهاده شده و همینها غافلانند. {و وقتی قرآن خوانده میشود، بین تو و آنها حجابی پوشاننده قرار میدهیم و بر قلبهایشان و گوش هایشان حجابی است که نمیفهمند.} وقتی تنها نام پروردگار خود را در قرآن ذکر کردی، بر نفرت آنها افزوده میشود و فرار میکنند و گمراه شده و راهی پیدا نمیکنند و هر که را خدا گمراه کند، سرپرست هدایتگری نخواهد داشت و دنباله روی کسی که دلش از ما غافل است نباش.
{چه کسی ظالم تر از کسی است که به آیات خدا تذکر داده شود ولی از آنها روی گرداند و فراموش کند که چه چیزهایی پیش فرستاده است. ما بر دلها و گوشهایشان حجاب قرار دادیم که نمیفهمند و اگر آنها را به سوی هدایت فرا خوانی هرگز هدایت نپذیرند؛ اینها کسانی اند که چشمانشان از دیدن ذکر- آیات - ما محروم است و هیچ چیز نمیشنوند. پس در آن غار، سالیانی چند بر گوشهایشان پرده زدیم، لیکن دلهایی که در سینه هاست کور است.}
خدایا، دلهای دشمنان مرا از دیدن من کور گردان و بین من و کسانی که میخواهند به من صدمه زنند، حجابی از «الحمدلله» و «آیه الکرسی» قرار ده و با «الر ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین» بپوشان و با «الم لا اله الا الله هو الحی القیوم» کافی باش و «با الله لا اله الا الله هو الحی القیوم لا تاخذه سنه و لا نوم» حفظ کن و با عزت «المص» و دیوار «الر» و نگهبانی «کهعص» و منع «المر» و دفع «الر» و نگهداری «کهیعص» و رفعت «طه» و علو «طس» و فلاح «یس و القرآن الحکیم» و علو «حوامیم» و کنف و ریسمان «حمعسق» و برکت «تبارک» و برهان «قل هو الله احد» و حرز معوذتین و امان سوره
ص: 15
یَا مَنْ کَفَی مُحَمَّداً الْمُسْتَهْزِءِینَ یَا مَنْ کَفَی نُوحاً وَ نَجَّاهُ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ یَا مَنْ نَجَّی هُوداً مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ یَا مَنْ نَجَّی إِبْرَاهِیمَ مِنَ الْقَوْمِ الْجَاهِلِینَ یَا مَنْ نَجَّی مُوسَی مِنَ الْقَوْمِ الطَّاغِینَ یَا مَنْ نَجَّی صَالِحاً مِنَ الْقَوْمِ الْجَبَّارِینَ یَا مَنْ نَجَّی دَاوُدَ مِنَ الْقَوْمِ الْمُعْتَدِینَ یَا مَنْ نَجَّی سُلَیْمَانَ مِنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ یَا مَنْ نَجَّی یَعْقُوبَ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ یَا مَنْ نَجَّی یُوسُفَ مِنَ الْقَوْمِ الْبَاغِینَ وَ آثَرَهُ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ یَا مَنْ جَمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَهْلِهِ وَ جَعَلَهُ مِنَ الْعَالِینَ یَا مَنْ نَجَّی نَبِیَّهُ عِیسَی مِنَ الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ یَا مَنْ نَجَّی مُحَمَّداً رَسُولَهُ خَیْرَ النَّبِیِّینَ مِنَ الْقَوْمِ الْمُکَذِّبِینَ وَ نَصَرَهُ عَلَی أَحْزَابِ الْمُشْرِکِینَ بِفَضْلِهِ وَ رَحْمَتِهِ إِنَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً- فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا- وَ مَنْ یُضْلِلْ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِداً وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدی فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً الَّذِینَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی وَ کانُوا لا یَسْتَطِیعُونَ سَمْعاً- فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً- وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ اللَّهُمَّ أَعْمِ عَنِّی قُلُوبَ أَعْدَائِی وَ کُلِّ مَنْ یَبْغِینِی بِسُوءٍ ضَرَبْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَعْدَائِی حِجَابَ الْحَمْدِ وَ آیَةِ الْکُرْسِیِّ وَ سِتْرَ الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ وَ کِفَایَةَ الم اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ حِفْظَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ وَ عِزَّ المص وَ سُورَ الم وَ مَنْعَ المر وَ دَفْعَ الر وَ حِیَاطَةَ کهیعص وَ رِفْعَةَ طه وَ عُلُوَّ طس وَ فَلَاحَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ وَ عُلُوَّ الْحَوَامِیمِ وَ کَنَفَ حم عسق وَ بَرَکَةَ تَبَارَکَ وَ بُرْهَانَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ حِرْزَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ أَمَانَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ
ص: 15
قدر که با آنها بین من و دشمنانم قرار گرفتی و میان من و آنها پرده ای از عظمت خدا و حجاب قرآن، و عزائم آیات محکم و اسماء حسنای روشن و حجت کامل قرار دادی.
چهرهها نمایان شوند و مغلوب شوند و ذلیل گردند. بلکه ما حق را بر سر باطل می کوبیم تا آن را هلاک سازد و این گونه، باطل محو و نابود می شود! و در آن روز، چهره هایی است که بر آنها غبار نشسته و آنها را تاریکی پوشانده است. کور و کرند بنابراین به راه نمیآیند و به زودی خداوند شر آنان را از تو کفایت خواهد کرد، که او شنوای داناست. ولی کسانی که کفر ورزیده اند، همواره از آن در تردیدند و همانان که در ورطه نادانی بی خبرند، و دل های کافران از این سخن - یا از این قرآن - در غفلت و حیرت است. و به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند، از راه درست سخت منحرفند.
خدایا، ای کسی که هر چه بخواهد میتواند انجام دهد، هر کس که میخواهد به من آسیب زند را از من دور کن. ای که نعمت هایش قابل شمارش نیست. ای مهربان ترین مهربانان.
{یا مانند تاریکیهایی است در دریایی ژرف که موجی آن را می پوشاند و روی آن موجی دیگر است و بالای آن ابری است. تاریکی هایی است که بعضی بر روی بعضی قرار گرفته است. هر گاه - غرق شونده - دستش را بیرون آورد، ممکن نیست آن را ببیند، و خدا به هر کس نوری نداده باشد، او را هیچ نوری نخواهد بود.} پس آنان گمراه شدند و راهی ندارند. اینانند که از نظر منزلت، بدتر، و از راه راست گمراه ترند.
{آیا گمان میکنید اکثرشان میشنوند یا تعقل میکنند؟ نه، بلکه آنان همانند چهارپایانند، بلکه گمراه ترند.}
ای خدایی که بین دو دریا برزخ و حجابی محکم قرار دادی، بین من و دشمنانم نیز حجابی محکم و پوششی بازدارنده قرار ده. ای صاحب قدرت استوار.
آنها وحی را نمیشنوند و آنها از هدایت شدن باز داشته شدهاند، بنابراین هدایت نمیشوند. گمراه تر از کسی که به دنبال خواسته های خود رود و از هوای نفس خود پیروی کند بی آنکه از هدایت الهی بهره مند باشد، کیست؟ و البته خداوند گروه ستمکاران را رهبری نخواهد کرد. پس در آن روز خبرها برآنان پوشیده گردد و از شدت عذاب از یکدیگر پرسش نمیکنند. به حق آیه حمدی که بر حجاب نور نوشته شده، خدایی جز خدای یکتا نیست و حمد و ستایش در دنیا و آخرت فقط مخصوص اوست و حکم کردن مخصوص اوست و به سوی او بازخواهید گشت. {پروردگار شما، خداوندی است که آسمانها و زمین را در شش روز [دوران ] آفرید سپس به تدبیر جهان هستی پرداخت. با - پرده تاریک - شب ، روز را میپوشاند و شب به دنبال روز، به سرعت در حرکت است و خورشید و ماه و ستارگان را آفرید که مسخّر فرمان او هستند. آگاه باشید که آفرینش و تدبیر جهان از آن او [و به فرمان او] ست! پر برکت [و زوال ناپذیر] است، خداوندی که پروردگار جهانیان است! پروردگار خود را [آشکارا] از روی تضرّع ، و در پنهانی ، بخوانید! [و از تجاوز دست بردارید که] او متجاوزان را دوست نمیدارد! و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید ، و او را با بیم و امید بخوانید، زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است!}
ص: 16
الْقَدْرِ حُلْتُ بِذَلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَعْدَائِی وَ ضَرَبْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ سُوراً مِنْ عِزِّ اللَّهِ وَ حِجَابِ الْقُرْآنِ وَ عَزَائِمِ الْآیَاتِ الْمُحْکَمَاتِ وَ الْأَسْمَاءِ الْحُسْنَی الْبَیِّنَاتِ وَ الْحُجَجِ الْبَالِغَاتِ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ- بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ- وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ- صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ- فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ساهُونَ- بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا- إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ اللَّهُمَّ یَا فَعَّالًا لِمَا یُرِیدُ أَزِلْ عَنِّی مَنْ یُرِیدُنِی بِسُوءٍ یَا ذَا النِّعَمِ الَّتِی لَا تُحْصَی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ- فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا- أُولئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَلُّ عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ- أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا یَا مَنْ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً اجْعَلْ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَعْدَائِی بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً وَ سِتْراً مَنِیعاً یَا رَبِّ یَا ذَا الْقُوَّةِ الْمَتِینَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ- فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ- وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ- فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْباءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَساءَلُونَ بِحَقِّ آیَةِ الْحَمْدِ الْمَکْتُوبَةِ عَلَی حِجَابِ النُّورِ- لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولی وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ- إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ.
ص: 16
به حق سوره ای که بر آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه نوشته شده است: «قل هو الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد». ای مالک و ای بخشنده، هر ممنوعی را از ما بازدار. کسانی را که خداوند در گمراهی رها نموده، چه کسی است که هدایت کند؟! و هرگز برای آنها یاری کنندهای نیست. و هر که را خدا گمراه کند، هدایتگری نخواهد داشت و آنان در گمراهی عمیقی هستند که خدا ظالمین را گمراه میگرداند و هر کار که بخواهد انجام میدهد. شتابان سر برداشته و چشم بر هم نمیزنند و - از وحشت - دلهایشان تهی است، قسم به جان تو که آنان واقعا در مستی خود غوطهورند.
خدایا، به حق محمد و آل محمد، همه محذورات ما را برطرف کن، ای مهربان ترین مهربانان. ای خدایی که پیامبر را در برابر مسخره کنندگان کفایت کرد. و خداوند این گونه بر قلب کسانی که نمیفهمند مهر میزند و میان آنان و میان آنچه - به آرزو - میخواستند، حایلی قرار میگیرد، همان گونه که از دیرباز با امثال ایشان چنین رفت، زیرا آنها نیز در دودلیِ سختی بودند. {اگر آنها را به هدایت فراخوانی نشنوند و چنان به نظر میرسد که به تو مینگرند، حال آنکه نمی بینند. ما در گردنهای آنان تا چانههایشان غُلهایی نهاده ایم، به طوری که سرهایشان را بالا نگاه داشته و دیده فرو هشته اند و ما فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر چشمان آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمیتوانند ببینند. چرا که خدا کسی را که افراط کار دروغزن باشد هدایت نمیکند.} و این گونه خدا بر دلهای متکبر سرکش مهر نهاده و هر کس را که خدا گمراه گرداند هدایتگری نخواهد یافت و از بیشتر آنها رو ی گردان، که آنها نمیشنوند.
{و گفتند: دلهای ما از آنچه ما را به سوی آن می خوانی سخت محجوب و مهجور است و در گوشهایمان سنگینی - کری - است و نسبت به آن کورند. پس آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفسش قرار داده و خدا او را روی علم خود [به کفر باطن و خبث سریره اش] و آگاهی وی، به حال خود رها کرده و بر گوش و قلب او مهر شقاوت نهاده و بر دیده او پرده کشیده؟! پس چه کسی است که او را بعد از خدا هدایت کند؟ آیا متذکر نمیشوید؟!}
خدایا، از تو درخواست میکنم به حق آیهای که امر کردی بنده ات عیسی به آن فراخواند و دعایش را مستجاب کردی و او با اذن تو مردگان را زنده میکرد و با الهام و فضل و رحمت و رأفت تو از غیب خبر میداد. پس سپاس مخصوص توست که تو پروردگار آسمانها و زمین و جهانیان هستی. و کبریا در آسمان و زمین برای اوست و او شکست ناپذیر داناست. بین ما و دشمنانمان حایل شو و ما را در برابر آنها یاری ده. ای سرور و مولای ما.
بر دلهایشان مهر است که نمیفهمند و از هوای نفسشان پیروی کردند. مرگ بر دروغ پردازان، همانان که در ورطه نادانی بیخبرند. پس میان آنها دیواری زده است؛ خدا
ص: 17
بِحَقِّ السُّورَةِ الْمَکْتُوبَةِ عَلَی السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ عَلَی الْأَرَضِینَ السَّبْعِ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ یَا مَالِکُ یَا غَفُورُ اصْرِفْ عَنَّا کُلَّ مَحْذُورٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ- وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ- وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ وَ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ- لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ اکْفِنَا کُلَّ مَحْذُورٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا مَنْ کَفَی مُحَمَّداً الْمُسْتَهْزِءِینَ- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ- وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ- وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَسْمَعُوا وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ- فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ- وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یُبْصِرُونَ- إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ- وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ- فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی- أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْآیَةِ الَّتِی أَمَرْتَ عَبْدَکَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَنْ یَدْعُوَ بِهَا فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَحْیَا الْمَوْتَی وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِکَ وَ نَبَّأَ بِالْغَیْبِ مِنْ إِلْهَامِکَ وَ بِفَضْلِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ حُلْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ أَعْدَائِنَا وَ انْصُرْنَا عَلَیْهِمْ یَا سَیِّدَنَا وَ مَوْلَانَا فَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ- أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ- قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ساهُونَ- فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی
ص: 17
قوم فاسق را هدایت نمیکند.
اما منافقان نمیفهمند؛ در آن روز، دلهایی سخت هراسانند. دیدگان آنها فروافتاده، بر چهرهایی غبار غم نشسته، نه، این حرفها بهانه است، علت اصلی تکذیبشان این است که در اثر اعمال زشتشان، دلهایشان زنگار بسته، مگر نیرنگ ایشان را تباه و باطل نگردانده است؟
خداوندا، ای کسی که حرمت اهل حرمش را از شر اصحاب فیل نگه داشت، کفایتگر ما از مکر و حیله بر دشمنانمان با پردهای که بر ما میپوشانی باش و ما را در پوششی محکم و بازدارنده و نیک و زیبایی از شر آنان قرار ده. نادانیم را با حلمت و فقرم را با غنایت و خطایم را با عفوت جبران کن که تو بر همه کار توانایی. بر محمد و آل محمد درود فرست و با ما چنان کن که شایسته آنی و نه ما مستحق آن. دعایم را مستجاب کن. ای مهربان ترین مهربانان. سپاس و ستایش مخصوص خدا پروردگار عالمیان است.(1)
توضیح
راغب اصفهانی گفته است: «الخطف» و «الاختطاف»، ربودن و با سرعت رفتن است. و «العمه» تردید در کاری و از تحیر است. «الغواشی» جمع «غاشیه» و آن چیزی است که انسان را میپوشاند، مثل پرده یا گرفتاری و مصیبت. «الفتنه» به معنای مصیبت است. راغب گفته است: «الرکس» دگرگون شدن چیزی است و سر و ته شدن آن. و آیه «و الله ارکسهم»(2)، یعنی آنان را به کفرشان برگرداند؛ به همین معناست.
گفته است: «الغلف» جمع «اغلف» مثل اینکه میگویند: «سیف أغلف»، یعنی شمشیر در غلاف است و در آیه «قلوبنا فی اکنّه»(3) هم به این معنا به کار رفته است. گفته شده است: قلبمان ظرفهایی برای علم است. گفته شده است: قلبمان پوشیده شده است.
جوهری گفته است: «الغمره»، یعنی دشواری. و گفته است: «خسأت الکلب خسئا»، یعنی راندی. «التباب»، یعنی زیان و هلاکت و گفته میشود: «رمقته ارمقه رمقا»، یعنی به آن نگاه کردی. «قفوت اثره»، یعنی آن را دنبال کردی. «الطمس» ناپدید شدن و ناپدید کردن که هم متعدی میشود و هم متعدی نمیشود، خداوند میفرماید: «ربنا اطمس علی
ص: 18
الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ أَبْصارُها خاشِعَةٌ وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ- کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ- أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ.
اللَّهُمَّ یَا مَنْ کَفَی أَهْلَ حَرَمِهِ الْفِیلَ اکْفِنَا کَیْدَ أَعْدَائِنَا بِسِتْرِکَ لَنَا وَ اسْتُرْنَا بِحِجَابِکَ الْحَصِینِ الْمَنِیعِ الْحَسَنِ الْجَمِیلِ وَ جُدْ بِحِلْمِکَ عَلَی جَهْلِی وَ بِغِنَاکَ عَلَی فَقْرِی وَ بِعَفْوِکَ عَلَی خَطِیئَتِی إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَا تَفْعَلْ بِی مَا أَنَا أَهْلُهُ وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ آمِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (1).
قال الراغب الخطف و الاختطاف الاختلاس بالسرعة و العمه التردد فی الأمر من التحیر و الغواشی جمع الغاشیة و هو ما یغشی الإنسان من ستر أو داهیة أو مصیبة و قال الراغب الرکس قلب الشی ء علی رأسه و رد أوله إلی آخره قال تعالی وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ (2) أی ردهم إلی کفرهم.
و قال الغلف جمع الأغلف کقولهم سیف أغلف أی هو فی غلاف و یکون ذلک کقوله وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ(3) و قیل معناه قلوبنا أوعیة للعلم و قیل قلوبنا مغطاة.
و قال الجوهری الغمرة الشدة و قال خسأت الکلب خسئا طردته التباب الخسران و الهلاک و یقال رمقته أرمقه رمقا أی نظرت إلیه و قفوت أثره أی اتبعته و الطمس الدروس و الامحاء یتعدی و لا یتعدی قال تعالی (4) رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی
ص: 18
اموالهم»، یعنی این نعمتشان را از بین ببر و نیز آیه «من قبل آن نطمس وجوها»(1)،{پیش از آنکه چهره هایی را محو کنیم.} به همین معناست. راغب گفته است: معنای «الطمس» از بین بردن کامل اثر چیزی است. خدا میفرماید «فاذا النجوم طمست»(2)،{وقتی ستارگان از بین روند.} و میفرماید: «ربنا اطمس علی اموالهم»، {پروردگارا، اموالشان را نابود کن.} و میفرماید «لو نشاء لطمسنا علی اعینهم(3)»، {و اگر بخواهیم، هرآینه فروغ از دیدگانشان می گیریم}، یعنی نور و صورت آن را از بین میبریم چنان که اثر چیزی را کلاً از بین میبریم. پایان سخن .
و «عمی الیه الامر»، یعنی مشتبه و پوشیده شدن، آیه «فعمیت علیهم الانباء یومئذ»(4)،{ پس در آن روز اخبار بر ایشان پوشیده گردد.} هم در این معنا به کار رفته است. «صککت الباب»: برهم نهادی. «اهو»، یعنی خالی شدن. خدا میفرماید: «و افئدهم هواء(5)»، یعنی خالی است. «الحس» و «الحسیس» صدای آهسته و آرام.
راغب گفته است: حرج در اصل به معنای اجتماع و انبوهی شیء است، به گونهای که موجب حصول تصور ضیق و تنگی میان آن اشیا شود؛ لذا به تنگی «حرج» گفته میشود. خداوند میفرماید: «یجعل صدره ضیقا حرجا(6)»، {دلش را سخت تنگ می گرداند.} که حرجا - به صورت تنوین منصوب - خوانده میشود منظورش این است که دلش را به کفرش تنگ گردان که به آن آرام نگیرد، چرا که اعتقادش از روی ظن است. و نیز گفته شده است: سینهاش را به اسلام تنگ گردان. «کانما یصعد»، یعنی بالا میرود - برایش دشوار آید -.
«والعمر» و «العمر» با ضمه و فتحه خوانده میشوند و به معنای لکن میباشند؛ ولی اگر بخواهد برای قسم به کار رود، حتما باید مفتوح خوانده شود. «حجابا مستورا» گفته شده است: یعنی پوشاننده. «اکنّه» جمع «کنان» به معنای پوششی است که چیزی در آن قرار میگیرد، یعنی میپوشاند. «فضربنا علی آذانهم»، یعنی برگوشهایشان پردهای قرار دادیم که نمیگذارد بشنوند یا انگشتان را بر گوشهایشان نهادیم که صدا را نمیشنوند. در این آیه، مفعول حذف شده است، همان طور که در برخی از جملات دیگر هم حذف میشود مثل این جمله، «بنی علی امراته».
«الحیاطه» با کسر خوانده میشود و به معنای نگهبانی و صیانت است. «شاهت الوجوه»، یعنی زشت شدن. «فیدمغه» شکسته شدن بینی. «زهق الباطل»، یعنی نابود شدن و «القتره»، یعنی غبار و گردی که صورت را در حالت سختی و مصیبت می پوشاند. «حجرا محجورا»، یعنی به گونه ای باز داشتیم - در حصار قرار دادیم - که قادر به رفع و دفعش نیستند. «المتین» قوی و «حثیثا» یعنی
ص: 19
أَمْوالِهِمْ أی غیرها و قال مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً(1) قال الراغب الطمس إزالة الأثر بالطمس قال تعالی فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ (2) و قال رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ و قال لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ (3) أی أزلنا ضوأها و صورتها کما یطمس الأثر انتهی.
و عمی علیه الأمر التبس و منه قوله تعالی فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْباءُ یَوْمَئِذٍ(4) و صککت الباب أطبقته و أهو أی أخل قال تعالی وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ(5) أی خالیة و الحس و الحسیس الصوت الخفی.
و قال الراغب أصل الحرج مجتمع الشی ء و تصور منه ضیق ما بینهما فیقال للضیق حرج قال تعالی یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً(6) و قرئ حَرِجاً أی ضیقا بکفره لا تکاد تسکن إلیه النفس لکونه اعتقادا عن ظن و قیل ضیقا بالإسلام کَأَنَّما یَصَّعَّدُ أی یتصعد.
و العمر و العمر بالضم و الفتح بمعنی لکن خص القسم بالفتح حِجاباً مَسْتُوراً قیل أی ساترا و الأکنة جمع الکنان و هو الغطاء الذی یکن فیه الشی ء أی یستر فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ أی ضربنا علیهم حجابا یمنع السماع بمعنی أنمناهم إنامة لا تنبههم فیها الأصوات فحذف المفعول کما فی قولهم بنی علی امرأته.
و الحیاطة بالکسر الکلاءة و الحفظ شاهت الوجوه أی قبحت فیدمغه أی یکسر دماغه و زَهَقَ الْباطِلُ أی اضمحل و القترة الغبار و شبه دخان یغشی الوجه من الکرب و حِجْراً مَحْجُوراً أی منعا لا سبیل إلی رفعه و دفعه و المتین القوی حثیثا أی
ص: 19
شتابان و «الاقماح» به معنای سر برداشتن و چشم در پیش افکندن. وقتی گفته میشود: «اقمحه الغل» یعنی به خاطر تنگی غل، سر خود را بلند نگاه داشته است.
روایت21.
جنة الأمان: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس این ذکر را یک بار در روز چهارشنبه، در دو ماه متوالی، در یک سال بگوید، روزی زیادی از مال یا علم نصیب او میشود: «استغفرالله الذی لا اله الا هو الحی القیوم الرحمن الرحیم بدیع السماوات و الارض من جمیع ظلمی و اسرافی علی نفسی واتوب الیه»(1)،{ از خدایی که خدایی جز او نیست، زنده و پاینده و رحمتگر مهربان و آفریننده آسمانها و زمین است، از تمام ظلم و جرم و اسرافی که برخود کردم طلب مغفرت میکنم و به سوی او توبه مینمایم.}
ص: 20
مسرعا و الإقماح رفع الرأس و غض البصر یقال أقمحه الغل إذا ترک رأسه مرفوعا من ضیقه.
جُنَّةُ الْأَمَانِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ کُلَّ یَوْمٍ أَرْبَعَمِائَةِ مَرَّةٍ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ رُزِقَ کَثِیراً مِنْ عِلْمٍ أَوْ کَثِیراً مِنْ مَالٍ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ جَمِیعِ ظُلْمِی وَ جُرْمِی وَ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ (1).
ص: 20
باب های : نافله های روزانه و فضیلت و احکام و تعقیبات آنها
باب اول : جمیع احکام نوافل و تعداد و فضیلتهای هریک
آیات
- وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُورًا(1)
{و اوست کسی که برای هر کس که بخواهد عبرت گیرد یا بخواهد سپاسگزاری نماید، شب و روز را جانشین یکدیگر گردانید.}
- الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ(2){همان کسانی که بر نمازشان پایداری می کنند.}
تفسیر
«خلفة» بیضاوی گفته است: یعنی دارای جانشین که هر یکی از آن دو به جای دیگری در آنچه که شایسته است عمل شود، قرار میگیرد. یا این دو، پی در پی هستند. دلیل این مطلب آیه «واختلاف اللیل والنهار(3)» است. «خلفة» در اینجا مثل «رکبه» و «جلسه»، حالی است که از «خلف» گرفته شده است. «لمن اراد ان یتذکر»، یعنی نعمت های خدا را به یاد آورد و در خلقتش تفکر کند؛ بنابراین بداند که قطعا مخلوقات آفرینندهای حکیم دارد که واجب الوجود بوده و بر بندگانش مهربان است .
«او أراد شکورا»، یعنی برای کسی که خدا را به خاطر نعمتهایی که شب و روز دارد شکر میکند. یا شب و روز، دو زمان برای متذکرین و شاکرین باشند که اگر در یکی از آنها نتوانند دعایی را بخواند، در دیگری جبران کنند. پایان. همان گونه که خواهد آمد، روایات وارده برداشت دومی را تایید میکنند. در کتاب الفقیه(4) از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: هر عملی را که در شب از دست دادی در روز قضا کن، خداوند عزوجل فرموده است... و حضرت این آیه را تلاوت کرد، سپس فرمود: یعنی فرد عملی را که نتوانسته در شب انجام دهد در روز به جا آورد و عملی که در روز قضا شده است را در شب به جا آورد.
ص: 21
الفرقان: وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرادَ شُکُوراً(1)
المعارج: إِلَّا الْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ (2)
خِلْفَةً قال البیضاوی أی ذو خلفة یخلف کل منهما الآخر بأن یقوم مقامه فیما ینبغی أن یعمل أو بأن یعقبان لقوله وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ(3) و هی للحالة من خلف کالرکبة و الجلسة لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أی یتذکر آلاء الله و یتفکر فی صنعه فیعلم أنه لا بد له من صانع حکیم واجب الذات رحیم علی العباد.
أَوْ أَرادَ شُکُوراً أی لمن یشکر الله علی ما فیه من النعم أو لیکونا وقتین للمتذکرین و الشاکرین من فاته ورده فی أحدهما تدارکه فی الآخر انتهی و الأخبار تدل علی المعنی الثانی کما سیأتی وَ فِی الْفَقِیهِ (4) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: کُلُّ مَا فَاتَکَ بِاللَّیْلِ فَاقْضِهِ بِالنَّهَارِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ یَعْنِی أَنْ یَقْضِیَ الرَّجُلُ مَا فَاتَهُ بِاللَّیْلِ بِالنَّهَارِ وَ مَا فَاتَهُ بِالنَّهَارِ بِاللَّیْلِ.
ص: 21
«علی صلواتهم دائمون» طبرسی رحمة الله علیه گفته است: یعنی بر نماز خواندن مداومت میکنند و در آن اخلال نمیورزند و آن را ترک نمیکنند.(1) از امام باقر علیه السلام روایت شده است که این آیه در باره نمازهای مستحبی است و آیه «وَالَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ»(2)،{و کسانی که بر نمازشان مداومت می ورزند.}در باره نمازهای واجب است. همچنین نظری دیگر است که منظور آیه، کسانی است که چهرههایشان را از سمت قبله برنمیگردانند.
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام فرمود: خدا برخی افراد را - در سوره معارج از عناوینی - استثنا کرد. و گفته است: «الا المصلین»، {مگر نماز گزاران} و آنها را با بهترین اعمال که نماز است، وصف کرده است «الذین هم فی صلاتهم دائمون»، میگوید: زمانی که کسی چیزی از نافله را بر خود واجب و برآن مدوامت کند.(3)
روایت2.
فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: نمازهای نافله را زیبا ادا کنید که آنها هدیه ای از جانب خدای بزرگ است، چرا که نمازهای نافله به خاطر تفاوت توان مردم تشریع شده است؛ زیرا برخی از مردم از برخی دیگر قوی ترند .
نمازهای واجب برای پایین ترین سطح وضع شده، سپس مستحبات در پی آن آمده است تا قوی و ضعیف در حد توانشان عمل نمایند و هیچ کس فراتر از توانش مکلّف نشده است و قوت فرد به نهایتش نرسد مگر اینکه در راه خدا به کار گرفته شود. برای روزه و حج و هر واجبی دیگر، مستحبی بدین معنا وجود دارد.(4)
نیز کتاب فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: بدانید سه نماز است که باید به محض رسیدن وقتشان، اول آنها را بخوانی و قبل از آنها نماز نافله نخوان.آنها عبارتند از: نمازی که برای پیشواز روز خوانده میشود، یعنی نماز صبح، نمازی که برای پیشواز شب خوانده میشود؛ یعنی نماز مغرب و نماز روز جمعه. (5)
در وقت نمازهای واجب نباید نماز مستحبی خوانده شود مگر آنچه استثنا شده است که در وقت آنها میتوان نماز نافله خواند، مثل هشت رکعتی که قبل از زوال خورشید و بعد زوال خورشید خوانده میشود. مثل دو رکعت که خواندن آن بعد از طلوع فجر جایز است و نیز تمام نماز شب و نماز وتر. البته منظور این است که وقتی نماز شب را قبل از طلوع فجر شروع کرده ای و شش یا چهار رکعت آن را
خواندهای
ص: 22
عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قال الطبرسی رحمة الله علیه أی مستمرون (1)
علی أدائها لا یخلون بها و لا یترکونها
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّ هَذَا فِی النَّوَافِلِ وَ قَوْلُهُ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ فِی الْفَرَائِضِ وَ الْوَاجِبَاتِ.
و قیل هم الذین لا یزیلون وجوههم عن سمت القبلة.
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثُمَّ اسْتَثْنَی فَقَالَ إِلَّا الْمُصَلِّینَ فَوَصَفَهُمْ بِأَحْسَنِ أَعْمَالِهِمْ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ یَقُولُ إِذَا فَرَضَ عَلَی نَفْسِهِ مِنَ النَّوَافِلِ شَیْئاً دَامَ عَلَیْهِ (2).
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: حَسِّنُوا نَوَافِلَکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّهَا هَدِیَّةٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّ النَّوَافِلَ إِنَّمَا وُضِعَتْ لِاخْتِلَافِ النَّاسِ فِی مَقَادِیرِ قُوَاهُمْ لِأَنَّ بَعْضَ الْخَلْقِ أَقْوَی مِنْ بَعْضٍ فَوُضِعَتِ الْفَرَائِضُ عَلَی أَضْعَفِ الْخَلْقِ ثُمَّ أُرْدِفَتْ بِالسُّنَنِ لِیَعْمَلَ کُلُّ قَوِیٍّ بِمَبْلَغِ قُوَّتِهِ وَ کُلُّ ضَعِیفٍ بِمَبْلَغِ ضَعْفِهِ فَلَا یُکَلَّفُ أَحَدٌ فَوْقَ طَاقَتِهِ وَ لَا تَبْلُغُ قُوَّةُ الْقَوِیِّ حَتَّی تَکُونَ مُسْتَعْمَلَةً فِی وَجْهِهِ مِنْ وُجُوهِ الطَّاعَةِ وَ کَذَلِکَ کُلُّ مَفْرُوضٍ مِنَ الصِّیَامِ وَ الْحَجِّ وَ لِکُلِّ فَرِیضَةٍ سُنَّةٌ بِهَذَا الْمَعْنَی (3).
وَ مِنْهُ قَالَ علیه السلام: وَ اعْلَمْ أَنَّ ثَلَاثَ صَلَوَاتٍ إِذَا دَخَلَ وَقْتُهُنَّ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَبْتَدِئَ بِهِنَّ وَ لَا تُصَلِّیَ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ نَافِلَةً صَلَاةُ اسْتِقْبَالِ النَّهَارِ وَ هِیَ الْفَجْرُ وَ صَلَاةُ اسْتِقْبَالِ اللَّیْلِ وَ هِیَ الْمَغْرِبُ وَ صَلَاةُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ-(4)
وَ لَا تُصَلَّی النَّافِلَةُ فِی أَوْقَاتِ الْفَرَائِضِ إِلَّا مَا جَاءَتْ مِنَ النَّوَافِلِ فِی أَوْقَاتِ الْفَرَائِضِ مِثْلُ ثَمَانِ رَکَعَاتٍ بَعْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَهَا وَ مِثْلُ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فَإِنَّهُ یَجُوزُ فِعْلُهَا بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ مِثْلُ تَمَامِ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرِ وَ تَفْسِیرُ ذَلِکَ أَنَّکَ إِذَا ابْتَدَأْتَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَطَلَعَ الْفَجْرُ وَ قَدْ صَلَّیْتَ مِنْهَا سِتَّ رَکَعَاتٍ أَوْ أَرْبَعاً بَادَرْتَ وَ أَدْرَجْتَ
ص: 22
و بقیه نماز شب و وتر با وقت نماز صبح تداخل کرده، در این صورت میتوانی قبل از نماز صبح آنها را بخوانی.
امام کاظم علیه السلام فرمود: هرگاه شخصی کاری را انجام میدهد، باید تا یک سال آن را ادامه بدهد، سپس اگر خواست به کار دیگری بپردازد؛ زیرا شب قدر - که آنچه خداوند می خواهد مقدّر می کند - در آن یک سال وجود دارد.(1)
توضیح
«و قبلها»، یعنی قبل از نماز واجب یا قبل از زوال و ضمیر مونث، به اعتبار مضاف الیه آمده است، یا به تاویل «الساعة» میباشد. پس منظور از آن این است که در این موارد میتوان قبل از نماز واجب، نافله های ذکر شده را خواند؛ همان طور که برخی روایات هم به این نکته دلالت دارند. شیخ این روایت را بر ضرورت حمل کرده است. شهید به جواز مطلق این کار متمایل است. ان شاءالله بزودی نظرات مختلف در این باره خواهد آمد. روایت بر جواز خواندن نافله نماز صبح بعد از طلوع فجر دوم، همان طور که نظر مشهور هم چنین است؛ دلالت دارد. به زودی تمام این موارد را توضیح خواهیم داد.
خواندن نماز نافله در وقت نماز واجب، چند نکته دارد:
اول: خواندن نماز نافله در وقت نماز واجب. شکی نیست که میتوان نافله نمازهای یومیه را در وقتی که برای آن مشخص شده و قبل از وقتی که خواندن نماز واجب در آن فضلیت دارد، خواند. مانند خواندن نافله ظهر وقتی که سایه دو قدم شود و نافله عصر وقتی سایه چهار قدم شود، ولی خواندن نافله بعد از اوقاتی که ذکر شد و قبل از نماز واجب، جای بحث دارد. نظر اکثر فقها این است که این کار جایز نیست. روایات وارده در این باره مختلفند. احتیاط این است که اول نماز واجب خوانده شود. هر چند میتوان بین روایات جمع کرد و گفت: اخباری که از این کار نهی کرده اند بر کراهت مصطلح در عبادات حمل شود. نظر ظاهرتر این است، در صورتی که مامومین منتظر امام باشند، میتوانند قبل از نماز واجب، نافله اش را بخوانند.
دوم: خواندن نمازهای نافله غیر یومیه در وقت نمازهای واجب. نظر مشهور جایز نبودن این کار است. در کتاب المعتبر، این نظر را به علمای ما نسبت داده است. گروهی از علما مثل شهیدین و ابن جنید قائل به جواز این کار هستند، که نظر ضعیفی نیست؛ چرا که اخبار زیادی وجود دارد که از عمومیت آنها میتوان جواز خواندن نمازهای نافله غیر یومیه را در هر زمانی - از جمله وقت نماز واجب - به دست آورد؛ همچنین اخباری که این کار را جایز نمیدانند، در نوافل یومیه ظهور دارند. در روایات، نافله های زیادی بین نماز مغرب و نماز عشا و بعد از نماز جمعه وارد شده است، هر چند سند برخی از این روایات ضیعیف است. احتیاط این است که نماز واجب قبل از نماز نافله خوانده شود بخصوص وقتی که خواندن نماز واجب در آن وقت فضیلت دارد و زمان نافله یومیه گذشته است. همچنین اگر مأموم منتظر امام باشد، بعید نیست بتوان گفت خواندن نماز نافله غیر یومیه قبل از نماز واجب جایز است .
ص: 23
بَاقِیَ الصَّلَاةِ وَ الْوَتْرَ إِدْرَاجاً ثُمَّ صَلَّیْتَ الْغَدَاةَ(1)
وَ قَالَ الْعَالِمُ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ عَلَی عَمَلٍ فَلْیُدِمْ عَلَیْهِ السَّنَةَ ثُمَّ یَتَحَوَّلْ إِلَی غَیْرِهِ إِنْ شَاءَ ذَلِکَ لِأَنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ یَکُونُ فِیهَا لِعَامِهَا ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ (2).
و قبلها أی قبل الفریضة أو قبل الزوال و التأنیث باعتبار المضاف إلیه أو بتأویل الساعة فیکون المراد به جواز التقدیم کما دلت علیه بعض الأخبار و حملها الشیخ علی الضرورة و مال الشهید إلی جوازه مطلقا و سیأتی القول فیه إن شاء الله تعالی و یدل علی جواز إیقاع نافلة الغداة بعد الفجر الثانی کما هو المشهور أیضا و سنوضح جمیع ذلک إن شاء الله تعالی.
و أما إیقاع النافلة فی وقت الفریضة(3)
ففیه مقامات الأول إیقاع النوافل فی وقت الفرائض و لا ریب فی جواز إیقاع الرواتب فی أوقاتها المقررة قبل وقت الفضیلة المختص بالفریضة کنافلة الظهر فی القدمین و العصر فی الأربعة و أما إیقاعها بعد مضی تلک الأوقات قبل الفریضة ففیه إشکال و الأکثر علی عدم الجواز و الأخبار مختلفة و الأحوط تقدیم الفریضة و إن أمکن الجمع بینهما بحمل النهی علی الکراهة المصطلحة فی العبادات و الأظهر جواز تقدیمها للمأموم مع انتظار الإمام.
الثانی إیقاع غیر الرواتب فی أوقات الفرائض و المشهور عدم الجواز و أسنده فی المعتبر إلی علمائنا و ذهب جماعة منهم الشهیدان و ابن الجنید إلی الجواز و لا یخلو من قوة للأخبار الکثیرة الدالة بعمومها علی جواز إیقاعها فی کل وقت و ظهور أکثر أخبار المنع فی الرواتب و قد وردت فی الروایات نوافل کثیرة بین العشاءین و بعد الجمعة و إن کان طریق بعضها لا یخلو من ضعف و الأحوط تقدیم الفریضة لا سیما بعد دخول وقت الفضیلة و خروج وقت الراتبة و لا یبعد جوازها مع انتظار الإمام
ص: 23
سوم: خواندن قضای نافله های یومیه قبل از نماز واجب، باز به نظر مشهور فقها این کار جایز نیست. به نظر شهیدین و ابن جنید این کار جایز است، که نظر ضعیفی نیست، ولی همان طور که ذکر شد، احتیاط این است که اول، نماز واجب خوانده شود.
چهارم: آیا خواندن نماز نافله بر کسی که نماز واجبی از او قضا شده است، جایز است؟ نظر اکثر علما این است که این کار جایز نیست. به نظر شهیدین و شیخ صدوق و ابن جنید این کار جایز است. نظر دومی، نظر ضعیفی نیست؛ مخصوصا اگر ماموم منتظر امام باشد یا اینکه امام منتظر باشد که مامومین جمع شوند. به زودی
برخی نظرات را در این باره خواهیم آورد. انشاء الله
روایت3.
الذکری: زراره خبر صحیحی از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر زمان که وقت نماز واجب شد، هیچ نمازی نباید خوانده شود. گفت: به کوفه رسیدم و این روایت را به حکم ابن عتیبه و یارانش گفتم، آنها این روایت را از من قبول کردند.
سال بعد، امام باقر علیه السلام را دیدم به من فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله از خیبر بیرون رفت و در راه به استراحت آخر شب پرداخت و فرمود: چه کسی نگهبانی میکند؟ بلال گفت: من نگهبانی میکنم. بلال به خواب رفت و همگی خوابیدند تا اینکه خورشید طلوع کرد. ناگهان حضرت بیدار شد و فرمود؛ بلال! چه چیز تو را به خواب برد؟ بلال گفت: ای رسول الله، آنچه که نفس شما را گرفت، نفس مرا هم گرفت. حضرت فرمود: از جایگاهی که غفلت برایتان عارض شد برخیزید و به بلال گفت؛ اذان بگو. آن گاه نافله نماز صبح را خواند و سپس با آنها نماز صبح را قضا کرد. و بعد فرمود: هر کس نمازی را فراموش کند و بعد به یادش بیاید، هر وقت که یادش آمد بخواند، چون خداوند میفرماید: «و أَقِمْ الصلوه لذکری»،(1){به یاد من نماز برپا دار.} زراره گفته است: این حدیث را نیز به حکم و یارانش روایت کردم. آنها گفتند: حدیث اول را نقض کردی؛ بنابراین این قضیه را به امام باقر علیه السلام گفتم. حضرت فرمود: ای زراره! به آنها نگفتی که وقت نماز نافله و واجب هر دو گذشته بود و نماز نافله، قضایی بود که مخصوص پیامبر صلی الله و آله و سلم است؟(2)
توضیح
«عرّس» با تشدید به معنای توقف برای استراحت در آخر شب است. این مکان
ص: 24
هنا أیضا.
الثالث الإتیان بقضاء النوافل الراتبة قبل الفریضة و المشهور فیه أیضا عدم الجواز و ذهب الشهیدان و ابن الجنید إلی الجواز و لا یخلو من قوة و الأحوط تقدیم الفریضة کما عرفت.
الرابع جواز التنفل لمن علیه فائتة و الأکثر علی المنع و ذهب الشهیدان و الصدوق و ابن الجنید إلی الجواز و لا یخلو من قوة لا سیما مع انتظار المأموم للإمام أو الإمام اجتماع المأمومین و سیأتی بعض القول فی المقامات کلها إن شاء الله.
الذِّکْرَی، رَوَی زُرَارَةُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا دَخَلَ وَقْتُ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ فَلَا صَلَاةَ حَتَّی یُبْدَأَ بِالْمَکْتُوبَةِ قَالَ فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَأَخْبَرْتُ الْحَکَمَ بْنَ عُتَیْبَةَ وَ أَصْحَابَهُ فَقَبِلُوا ذَلِکَ مِنِّی فَلَمَّا کَانَ فِی الْقَابِلِ لَقِیتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَحَدَّثَنِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَّسَ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ وَ قَالَ مَنْ یَکْلَؤُنَا فَقَالَ بِلَالٌ أَنَا فَنَامَ بِلَالٌ وَ نَامُوا حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا بِلَالُ مَا أَرْقَدَکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَذَ بِنَفْسِیَ الَّذِی أَخَذَ بِأَنْفَاسِکُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُومُوا فَتَحَوَّلُوا عَنْ مَکَانِکُمُ الَّذِی أَصَابَکُمْ فِیهِ الْغَفْلَةُ وَ قَالَ یَا بِلَالُ أَذِّنْ فَأَذَّنَ فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی بِهِمُ الصُّبْحَ ثُمَّ قَالَ مَنْ نَسِیَ شَیْئاً مِنَ الصَّلَاةِ فَلْیُصَلِّهَا إِذَا ذَکَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (1) قَالَ زُرَارَةُ فَحَمَلْتُ الْحَدِیثَ إِلَی الْحَکَمِ وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ نَقَضْتَ حَدِیثَکَ الْأَوَّلَ فَقَدِمْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ الْقَوْمُ فَقَالَ یَا زُرَارَةُ أَ لَا أَخْبَرْتَهُمْ أَنَّهُ قَدْ فَاتَ الْوَقْتَانِ جَمِیعاً وَ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ قَضَاءً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
عرس بالتشدید أی نزل فی آخر اللیل للاستراحة و هذا المکان
ص: 24
که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آن توقف کرد، به «معرّس» مشهور شده و نزدیک مدینه است. «یکلؤنا» با همزه، یعنی نگهبانی کند که دشمن به ما نزند یا نمازمان قضا نشود یا هر دو معنا منظور است. لفظ «ما» در عبارت «ما ارقدک» مای استفهامی است. چه بسا توهم شود که مای تعجب باشد، یعنی «ما اکثر رقودک و نومک»،{یعنی خواب و چرت زدنت چقدر زیاد است.} «اخذ بنفسی» ساکن بودن «فای نفس» مناسب این روایت است مثل آیه: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا(1)»،{خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی بازمی ستاند، و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می کند].} ولی در این صورت که فای «النفس» سکون دارد، نمیتواند دوباره به صورت «الأنفاس» جمع بسته شود، چرا که الأنفاس جمع النفس است در صورتی که با حرکت خوانده شود. جمع النفس در صورتی که فاء ساکن باشد، الأنفس و النفوس میباشد. منظور از «نفس» صداست و قطع شدن صدا کنایه از به خواب رفتن است. در قاموس آمده است: نفس در صورتی که با حرکت خوانده شود، مفرد انفاس است. و نیز نفس به معنای فراخی، زمان زیاد در انجام کاری، جرعه، سیرابی و نیز سخن طولانی است، پایان سخن.
بعد از ذکر این روایت، شهید رحمه الله گفته است: نکاتی از روایت برداشت میشود:
- از جمله اینکه مستحب است وقتی لشکریان میخوابند کسی نگهبان باشد تا از هجوم آنچه از آن می ترسند در امان باشند .
- از جمله اینکه خدا پیامبرش را به خواب برد تا به امتش بیاموزد تا افرادی که خواب میمانند و نمازشان قضا میشود را سرزنش نکنند. ندیدم کسی منکر این روایت شده باشد، چرا که شاید برخی توهم کنند این روایت و خواب ماندن، منافی عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.
- از جمله اینکه شایسته است بنده، طالع سعد و نحس زمان و مکان را بر حسب خیر و غیر آن که به او میرسد بسنجد؛ به همین دلیل بود که پیامبر - از مکانی که خوابش برده بود - به جای دیگر رفت.
- از جمله اینکه مستحب است برای نماز قضا نیز اذان گفته شود؛ همان طور که برای نماز ادا اذان گفته میشود. عامه از ابوقتاده و گروهی از صحابه روایت کردهاند که در اینجا پیامبر به بلال فرمود: اذان بگوید و خود شروع به خواندن نافله صبح کرد و دوباره امر کرد اذان بگوید و بلال اذان گفت، سپس حضرت اقامه گفت و نماز صبح را خواند.
- از جمله اینکه مستحب است نماز های نافله هم قضا شود.
- از جمله اینکه خواندن نماز مستحبی برای کسی که نماز واجب بر گردن دارد، جایز است؛ هر چند به نظر متاخرین این کار جایز نیست.
- از جمله اینکه جایز است نماز واجب قضا شده را مثل نماز ادا، به جماعت خواند.
ص: 25
اشتهر بالمعرس و هو بقرب المدینة و یکلؤنا بالهمز أی یحرسنا من العدو أو من فوت الصلاة أو الأعم و لفظة ما فی ما أرقدک استفهامیة و ربما یتوهم کونها للتعجب أی ما أکثر رقودک و نومک أخذ بنفسی المناسب لهذا المقام سکون الفاء کما قال الله تعالی اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها(1) لکن یأبی عنه جمعه ثانیا علی الأنفاس فإنه جمع النفس بالتحریک و جمع النفس بالسکون الأنفس و النفوس فالمراد بالنفس الصوت و یکون انقطاع الصوت کنایة عن النوم و فی القاموس النفس بالتحریک واحد الأنفاس و السعة و الفسحة فی الأمر و الجرعة و الری و الطویل من الکلام انتهی.
و بعد إیراد هذه الروایة قال الشهید رحمة الله و رضوانه علیه فی هذا الخبر فوائد منها استحباب أن یکون للقوم حافظ إذا ناموا صیانة لهم عن هجوم ما یخاف منه.
و منها أن الله تعالی أنام نبیه لتعلیم أمته و لئلا یعیر بعض الأمة بذلک و لم أقف علی راد لهذا الخبر لتوهم القدح فی العصمة.
و منها أن العبد ینبغی أن یتفأل بالمکان و الزمان بحسب ما یصیبه فیها من خیر أو غیره و لهذا تحول النبی صلی الله علیه و آله إلی مکان آخر.
و منها استحباب الأذان للفائتة کما یستحب للحاضرة و قد روی العامة عن أبی قتادة و جماعة من الصحابة فی هذه الصورة أن النبی صلی الله علیه و آله أمر بلالا فأذن فصلی رکعتی الفجر و أمره فأقام فصلی صلاة الفجر.
و منها استحباب قضاء السنن.
و منها جواز فعلها لمن علیه قضاء(2)
و إن کان قد منع منه أکثر المتأخرین.
و منها شرعیة الجماعة فی القضاء کالأداء.
ص: 25
- از جمله اینکه واجب است نماز قضا شده مثل ادا خوانده شود. دلیل آن تأسی به فعل پیامبر است که قضای نماز را خواند و قول ایشان میباشد که فرمود: «فلیصلها» {باید خوانده شود.}
- از جمله اینکه وقت قضای نماز، هر وقتی است یادش بیاید که نمازی از او قضا شده است.
- از جمله اینکه آیه درباره آن نماز است.
- از جمله اینکه روایت اشاره به این دارد که وقت نماز قضا وسیع است - زمان مشخصی ندارد - دلیل این مطلب، سخن امام باقر علیه السلام است که فرمود: «آیا به آنها نگفتی که وقت هر دوی آنها گذشته بود»؟ سپس گفته است: در این روایت صحیح اشارهای به این است که کسی که نماز واجب بر گردن دارد نمیتواند نماز مستحبی بخواند. شیخ بین آنها این گونه جمع کرده است که وقتی خواندن نماز نافله بر کسی که نماز واجب بر گردن دارد، جایز است که منتظر نماز جماعت باشند. ابن بابویه به مضمون خبر عمل کرده است، یعنی اول باید قضای نماز نافله و سپس قضای نماز واجب خوانده شود. در کتاب المختلف خواندن قضای نماز نافله قبل از قضای نماز واجب، جایز دانسته نشده است. برخی از علما گفتهاند، خبری که از پیامبر روایت شده، نسخ شده است؛ چرا که نسخ در مستحبات جایز است، پایان سخن.
مؤلف
حملی که شیخ کرده است از این روایت بعید است، چرا که وقتی پبامبر به اصحابش گفت، همگی نماز نافله را بخوانند، انتظار معنا ندارد و همچنین نسخ هم در این روایت جایگاهی ندارد. نظر وجیهتر، چیزی است که بدان اشاره کردیم، یعنی خواندن قضای نماز نافله بعد از قضای نماز واجب، مستحب است. و خدا میداند.
تکمله
میتوان از روایات نکات دیگری هم برداشت نمود: مستحب است آخر شب برای استراحت توقف شود. مؤذن کسی غیر از امام باشد. نیز قبل از خواندن نافله اذان گفته شود. نمیتوان بعد از رسیدن وقت نماز واجب، نماز مستحبی خواند؛ چرا که لازمه جمع بین دو روایت همین میباشد. پذیرفتن عذر کسی که عذری دارد پسندیده است. جایز است نزد مخالفین تقیه نکرد و احکام خود را آشکارا انجام داد.
نکته: روایتی دیگر از پیامبر است که به ظاهر با این روایت سازگار نیست. روایت این است که حضرت میفرمود: چشمم میخوابد ولی قلبم نمیخوابد. یا آنچه روایت شده است که خواب حضرت مثل بیداری است و هر چه در بیداری میداند در خواب هم میداند. به چند صورت میتوان تعارض این دو روایت را برطرف کرد:
اول، خواب حضرت در سایر احوال مثل بیداری است. و در آن زمان
ص: 26
و منها وجوب قضاء الفائتة کفعله و وجوب التأسی به و لقوله فلیصلها.
و منها أن وقت قضائها ذکرها.
و منها أن المراد بالآیة ذلک.
و منها الإشارة إلی المواسعة فی القضاء لقول الباقر علیه السلام أ لا أخبرتهم أنه قد فات الوقتان.
ثم قال و قد روی أیضا فی الصحیح ما یدل علی عدم جواز النافلة لمن علیه فریضة و الشیخ جمع بینهما بالحمل علی انتظار الجماعة و ابن بابویه عمل بمضمون الخبر و أمر بقضاء النافلة ثم الفریضة و فی المختلف اختار المنع و أشار بعض الأصحاب إلی أن الخبر المروی عن النبی صلی الله علیه و آله من المنسوخ إذ النسخ جائز فی السنة انتهی.
و أقول حمل الشیخ بعید عن هذا الخبر إذ أمر النبی صلی الله علیه و آله أصحابه بقضاء النافلة یدل علی اجتماعهم فلا انتظار و کذا النسخ أیضا لا یجری فیه و الأوجه ما أومأنا إلیه بالحمل علی استحباب التأخیر و الله یعلم.
اعلم أنه یستفاد من الخبر أمور أخر و هی استحباب التعریس و استحباب کون المؤذن غیر الإمام و استحباب تقدیم الأذان علی النافلة و المنع من النافلة بعد دخول وقت الفریضة و لزوم الجمع بین الأخبار و رفع التنافی عنها و حسن قبول العذر ممن له عذر مرضی و جواز إظهار الأحکام عند المخالفین مع عدم التقیة.
ربما یتوهم التنافی بین هذا الخبر و بین ما روی أنه صلی الله علیه و آله کان یقول تنام عینی و لا ینام قلبی و ما روی أن نومه صلی الله علیه و آله کان کیقظته و کان یعلم فی النوم ما یعلم فی الیقظة و یمکن الجواب عنه بوجوه الأول أن یکون نومه صلی الله علیه و آله فی سائر الأحوال کالیقظة(1) و فی تلک الحالة
ص: 26
خدای متعال به خاطر مصلحت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مثل سایر افراد به خواب برد. دوم، حضرت مکلف به این علم نیست، همان طور که به علم از کفر منافقین و عدم پیروزی بر دشمنان و امثال این موارد مکلّف نبود. سوم، شاید گفته شود در آن زمان مکلف بود نمازش را به خاطر برخی مصالح ترک کند! که در این باره قبلا حرف زدیم.
روایت4.
غیاث سلطان الوری: زراره گفته است: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: نماز- واجب - فردی قضا شده است، از خواب بر میخیزد که قضای آن را بخواند، ولی میترسد اگر قضای نماز را بخواند وقت نماز شب بگذرد. حضرت فرمود: اول نماز شب را بخواند و سپس نماز قضا شده را بجا آورد.
روایت5.
العلل: امام علی علیه السلام فرمود: خداوند نماز واجب را با نماز نافله و روزه واجب را با روزه مستحبی کامل نمود... ادامه روایت(1).
و نیز العلل: ابوبکر گفته است: امام باقر علیه السلام به من فرمود: میدانی چرا اعمال مستحبی تشریع شده است؟ گفتم: نمی دانم فدایت شوم، حضرت فرمود: انجام اعمال مستحبی برای شما واجب نیست، ولی انبیا باید انجام دهند و به این علت تشریع شده که نقصی را که در واجبات وجود دارد جبران و کامل کند؛ چرا که خدا به پیامبرش گفته است: «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ(2)»،{و پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد.}
ص: 27
أنامه الله تعالی نوما کنوم سائر الناس للمصلحة الثانی أنه صلی الله علیه و آله لم یکن مکلفا بهذا العلم کما أنه لم یکن مکلفا بالعلم بما کان یعلمه من کفر المنافقة و عدم الظفر بالکافرین و أمثال ذلک الثالث أن یقال لعله صلی الله علیه و آله کان مکلفا فی ذلک بترک الصلاة لبعض المصالح و قد مر الکلام فی ذلک (1)
غِیَاثُ سُلْطَانِ الْوَرَی، لِلسَّیِّدِ ابْنِ طَاوُسٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ عَلَیْهِ دَیْنٌ مِنْ صَلَاةٍ قَامَ یَقْضِیهِ فَخَافَ أَنْ یُدْرِکَهُ الصُّبْحُ وَ لَمْ یُصَلِّ صَلَاةَ لَیْلَتِهِ تِلْکَ قَالَ علیه السلام یُؤَخِّرُ الْقَضَاءَ وَ یُصَلِّی صَلَاةَ لَیْلَتِهِ تِلْکَ.
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَتَمَّ صَلَاةَ الْفَرِیضَةِ بِصَلَاةِ النَّافِلَةِ وَ أَتَمَّ صِیَامَ الْفَرِیضَةِ بِصِیَامِ النَّافِلَةِ الْخَبَرَ(2).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ تَدْرِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ وُضِعَ التَّطَوُّعُ قُلْتُ مَا أَدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ إِنَّهُ تَطَوُّعٌ لَکُمْ وَ نَافِلَةٌ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ تَدْرِی لِمَ وُضِعَ التَّطَوُّعُ قُلْتُ لَا أَدْرِی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ لِأَنَّهُ إِنْ کَانَ فِی الْفَرِیضَةِ نُقْصَانٌ فَصُبَّتِ النَّافِلَةُ(3)
عَلَی الْفَرِیضَةِ حَتَّی تَتِمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ (4).
ص: 27
توضیح
«و نافله للانبیاء»، یعنی اعمال اضافه ای که بر پیامبران واجب شده است؛ همان طور که در تفسیر این آیه خواهد آمد. «فصبّت النافلة» یعنی خالی شد و کنایه از زیادی نافلههاست. در برخی از نسخه ها ضاد آمده و با صیغه معلوم از صیغه «الضب» به کار رفته است و معنایش چسبیدن است. اولی صحیحتر است.
روایت6.
العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: آن مقدار از نماز بنده بالا میرود که با حضور قلب خوانده شود که ممکن است نصف یا یک سوم یا یک چهارم یا یک پنجمش باشد و به این دلیل در کنار نمازهای واجب، به نماز مستحبی هم امر شدیم تا نقص نماز واجب به وسیله نماز مستحبی جبران شود(1) .
و نیز العلل: امام باقر علیه السلام فرمود: نافله ها به این دلیل تشریع شده اند که نقص موجود در فرائض را جبران کنند.
روایت7.
المحاسن: ابوبکر نقل کرده است: امام باقر علیه السلام به من فرمود: ای ابابکر، میدانی چرا اعمال مستحبی که انجام آنها برای شما واجب نیست، ولی انبیا باید انجام دهند، تشریع شده است؟ به این دلیل که فقط آن مقدار از نمازی که با حضور قلب خوانده شود قبول میشود که ممکن است نصف یا یک سوم یا یک چهارم آن باشد؛ بنابراین نماز نافله به اینها اضافه شده تا ثواب نماز واجب را کامل کند(2).
روایت8.
السرائر: امام باقر علیه السلام فرمود: در وقت نمازهای واجب، نماز مستحبی نخوان، چرا که نباید قضای نماز نافلهای در وقت نماز واجب، خوانده شود؛ بنابراین به محض اینکه وقت نماز واجب رسید، اول نماز واجب را بخوان.
امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی اندازه سایه دو یا چهار قدم یا دو ذراع یا چهار ذراع باشد، وقت نماز نافله است. (3)
توضیح
این روایت به نکتهای که قبلا گفتیم اشاره دارد، یعنی منظور از وقت نماز واجب، وقتی است که خواندن
ص: 28
و نافلة للأنبیاء أی فریضة زائدة علیهم کما سیأتی فی تفسیر الآیة فصبت النافلة بالصاد المهملة و الباء الموحدة أی أفرغت کنایة عن کثرة النافلة و فی بعض النسخ بالضاد المعجمة علی بناء المعلوم من الضب بمعنی اللصوق و الأول أصوب.
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الْعَبْدَ لَتُرْفَعُ لَهُ مِنْ صَلَاتِهِ نِصْفُهَا أَوْ ثُلُثُهَا أَوْ رُبُعُهَا أَوْ خُمُسُهَا وَ مَا یُرْفَعُ لَهُ إِلَّا مَا أَقْبَلَ عَلَیْهِ مِنْهَا بِقَلْبِهِ وَ إِنَّمَا أَمَرْنَا بِالنَّوَافِلِ لِیَتِمَّ لَهُمْ بِهَا مَا نَقَصُوا مِنَ الْفَرِیضَةِ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَتِ النَّافِلَةُ لِیَتِمَّ بِهَا مَا یَفْسُدُ مِنَ الْفَرِیضَةِ(2).
الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا بَا بَکْرٍ تَدْرِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ وُضِعَ عَلَیْکُمُ التَّطَوُّعُ وَ هُوَ تَطَوُّعٌ لَکُمْ وَ هُوَ نَافِلَةٌ لِلْأَنْبِیَاءِ إِنَّهُ رُبَّمَا قُبِلَ مِنَ الصَّلَاةِ نِصْفُهَا وَ ثُلُثُهَا وَ رُبُعُهَا وَ إِنَّمَا یُقْبَلُ مِنْهَا مَا أَقْبَلْتَ عَلَیْهَا بِقَلْبِکَ فَزِیدَتِ النَّافِلَةُ عَلَیْهَا حَتَّی تَتِمَّ بِهَا(3).
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا تُصَلِّ مِنَ النَّافِلَةِ شَیْئاً وَقْتَ الْفَرِیضَةِ فَإِنَّهُ لَا تُقْضَی نَافِلَةٌ فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ فَإِذَا دَخَلَ وَقْتُ الْفَرِیضَةِ فَابْدَأْ بِالْفَرِیضَةِ.
وَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّمَا جُعِلَتِ الْقَدَمَانِ وَ الْأَرْبَعُ وَ الذِّرَاعُ وَ الذِّرَاعَانِ وَقْتاً لِمَکَانِ النَّافِلَةِ(4).
یدل علی ما أومأنا إلیه من أن المراد بوقت الفریضة الوقت المختص
ص: 28
نماز واجب درآن فضیلت دارد. ظاهرا منظور از نافله هایی که نمیتوان در این وقت خواند، نافله نمازهای یومیه است؛ مگر اینکه گفته شود: اگر نتوان در این وقت مخصوص، نافله نماز یومیه را خواند؛ به طریق اولی نمیتوان نافله غیر یومیه خواند. البته این استدلال جای بحث دارد.(1)
روایت9.
العلل و العیون: در آنچه که فضل بن شاذان در مورد علل احکام از امام رضا علیه السلام نقل کرده است، آمده است: اگر گفته شود: چرا نمازهای نافله یومیه سی و چهار رکعتند؟ گفته میشود: زیرا نمازهای واجب هفده رکعتند و نماز نافله دو برابر آنها شده تا آنها را کاملشان کنند .
اگر گفته شود: چرا نماز های مستحبی در اوقات مختلف پراکنده شده اند و در یک وقت خوانده نمیشوند؟ گفته میشود: چرا که بهترین اوقات شبانه روز، هنگام ظهر، بعد از غروب و سحرگاهان است، بنابراین بهتر است در این وقت های سهگانه برای او نماز خوانده شود؛ چرا که اگر نمازهایی مستحبی در وقتهای مختلف خوانده شوند، آسانتر از آن است در یک وقت خوانده شود.(2)
توضیح
«لانّه اذا فرقت» از آنچه قبلا گفته شد، اوقات ذکر شده به خاطر فضلیتشان برای خواندن نمازهای نافله، از سایر اوقات مناسبتر هستند. میتوان همه نمازهای نافله را در یک زمان هم خواند. علتی که برای مختلف شدن اوقات ذکر شده، مؤید همین مطلب است؛ چرا که علت این است، خواندن آنها در اوقات مختلف آسانتر است.
روایت10.
اعلام الوری: عائذ الاحمسی گفته است: نزد امام صادق علیه السلام رفتم و میخواستم درباره نماز شب از ایشان بپرسم که فراموش کردم. گفتم: سلام بر تو ای فرزند رسول الله. حضرت فرمود: درست گفتی، من فرزند او هستم نه فقط خویشاوندش. هر کس نماز های واجب پنجگانه را بخواند، از اعمال دیگرش بازخواست نمیشود. وقتی حضرت این سخن را گفت دیگر سؤالی نپرسیدم(3).
روایت11.
العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: فردی گفت: ای رسول الله،
ص: 29
بفضل الفریضة و الظاهر من النوافل الرواتب إلا أن یقال لا یجوز غیرها بطریق أولی و فیه نظر(1).
الْعِلَلُ، وَ الْعُیُونُ، عَنِ ابْنِ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِیمَا رَوَاهُ عَنْهُ مِنَ الْعِلَلِ: فَإِنْ قَالَ لِمَ جُعِلَ صَلَاةُ السُّنَّةِ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ رَکْعَةً قِیلَ لِأَنَّ الْفَرِیضَةَ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً فَجُعِلَتِ السُّنَّةُ مِثْلَیِ الْفَرِیضَةِ کَمَالًا لِلْفَرِیضَةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ صَلَاةُ السُّنَّةِ فِی أَوْقَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ لَمْ یُجْعَلْ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ قِیلَ لِأَنَّ أَفْضَلَ الْأَوْقَاتِ ثَلَاثَةٌ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ الْغُرُوبِ وَ بِالْأَسْحَارِ فَأَحَبَّ أَنْ یُصَلَّی لَهُ فِی هَذِهِ الْأَوْقَاتِ الثَّلَاثَةِ لِأَنَّهُ إِذَا فُرِّقَتِ السُّنَّةُ فِی أَوْقَاتٍ شَتَّی کَانَ أَدَاؤُهَا أَیْسَرَ وَ أَخَفَّ مِنْ أَنْ تُجْمَعَ کُلُّهَا فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ(2).
لأنه إذا فرقت لما ظهر مما سبق أن هذه الأوقات لفضلها أنسب من سائر الأوقات للنافلة فکان یمکن أن یجعل الجمیع فی وقت واحد منها فتمم التعلیل بأن التفریق کان أخف و أیسر فلذا فرقها علیها.
إِعْلَامُ الْوَرَی، نَقْلًا مِنْ نَوَادِرِ الحِکْمَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَائِذٍ الْأَحْمَسِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ نَسِیتُ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ علیه السلام أَجَلْ وَ اللَّهِ أَنَا وَلَدُهُ وَ مَا نَحْنُ بِذِی قَرَابَةٍ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِالصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ الْمَفْرُوضَاتِ لَمْ یُسْأَلْ عَمَّا سِوَی ذَلِکَ فَاکْتَفَیْتُ بِذَلِکَ (3).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ
ص: 29
آیا خداوند به غیر از واجبات باز خواست میکند؟ حضرت فرمود: نه(1).
روایت12.
نهج البلاغه(2) و مشکوه الانوار: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: دلها حالت نشاط و کسالت دارند، پس هرگاه که نشاط داشتید، به مستحبات نیز بپردازید و هر گاه که کسل بودید، تنها به واجب اکتفا کنید(3) .
روایت13.
نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هرگاه مستحبّات به واجبات زیان رساند، - آن مستحبات - سبب نزدیکی به خدا نمی گردند.(4)
و نیز نهج البلاغه: فرمود: عبادت کمی که مداوم باشد، از عبادتی که زیاد باشد و موجب ملالت گردد بهتر است(5).
و نیز فرمود: هرگاه اعمال مستحبی به اعمال واجب ضرر رساند، آنها را ترک کنید.(6)
توضیح
«مملول»، یعنی ملال از آن حاصل شود. وقتی گفته میشود: «مللت الشئ و مللت منه» که هر دو با کسر خوانده میشوند، وقتی است که از چیزی به ستوه آمدهای. این را جوهری گفته است.
بنابراین معنای حدیث این میشود: عبادت اندکی که همراهش نافله مدام هم باشد، از عبادت زیادی که چند وقت انجام میدهی و سپس از آن خسته میشوی و ترکش میکنی، بهتر است. «اذا اضرّت النوافل» انجام آنها سبب شود که واجبات در اوقاتی که فضیلت دارد خوانده نشود یا خسته شود و واجبات را نیک و با میل و اشتیاق انجام ندهد. شاید بتوان با استدلال به این دو حدیث گفت: کسی که عمل واجبی برگردن دارد، جایز نیست عمل مستحبی را انجام دهد.
روایت14.
نهج البلاغه و اعلام الدین: در بخشی از نامه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به حارث همدانی آمده است: در همه کارهایت خدا را اطاعت کن که اطاعت خدا از همه چیز برتر است. نفس خودت را در واداشتن به عبادت فریب ده. با آن مدارا کن و به زور و اکراه بر چیزی مجبورش نساز. در وقت فراغت و نشاط به کارش گیر، جز در آنچه که بر تو واجب است، و باید آن را قضا کنی و در وقت خاص خودش بجا آوری. بپرهیز از آنکه
ص: 30
یَسْأَلُ اللَّهُ عَمَّا سِوَی الْفَرِیضَةِ قَالَ لَا(1).
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ(2)، وَ مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَی النَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَی الْفَرَائِضِ (3).
النهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: لَا قُرْبَةَ لِلنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ (4).
وَ مِنْهُ قَالَ علیه السلام: قَلِیلٌ تَدُومُ عَلَیْهِ أَرْجَی مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ (5).
وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا(6).
مملول أی یحصل الملال منه یقال مللت الشی ء بالکسر و مللت منه أیضا إذا سئمته ذکره الجوهری و الحاصل أن العبادة القلیلة تداوم علیها من النوافل خیر من عبادة کثیرة تأتی بها أیاما ثم تملها و تترکها إذا أضرت النوافل أی بأن تؤخرها عن أوقات فضلها أو توجب الکسل عنها و عدم إقبال القلب علیها و ربما یستدل به و بسابقه علی عدم جواز النافلة لمن علیه الفریضة.
النهج، [نهج البلاغة] وَ أَعْلَامُ الدِّینِ،: فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی حَارِثٍ الْهَمْدَانِیِّ وَ أَطِعِ اللَّهَ فِی جُمَلِ (7)
أُمُورِکَ فَإِنَّ طَاعَةَ اللَّهِ فَاضِلَةٌ عَلَی مَا سِوَاهَا وَ خَادِعْ نَفْسَکَ فِی الْعِبَادَةِ وَ ارْفُقْ بِهَا وَ لَا تَقْهَرْهَا وَ خُذْ عَفْوَهَا وَ نَشَاطَهَا إِلَّا مَا کَانَ مَکْتُوباً عَلَیْهَا مِنَ الْفَرِیضَةِ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ تَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا وَ إِیَّاکَ أَنْ یَنْزِلَ بِکَ
ص: 30
مرگ تو فرا رسد، در حالی که از پروردگارت گریزان و در دنیاپرستی غرق باشی... ادامه روایت.
توضیح
«جمل امورک»، یعنی تمام کارهایت «خادع نفسک» یعنی عبادتهایی که برایش سنگین است را با مدارا انجام ده و با زور و اکراه بر چیزی مجبورش نساز تا در انجام آن با تو همسخن شود. «خذ عفوک»، یعنی وقتی که خالی است و کار ضروری ندارد تا در انجام آن با نشاط باشد و عبادتی که فراتر از حد توانش است و انجام آن دشوار میباشد بر او تحمیل نکن، چرا که موجب ملالتش خواهد شد. جوهری گفته است: «عفو المال» یعنی مالی که زیادی از نفقه باشد.
روایت15.
المحاسن: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است که خدا میفرماید: بنده من با چیزی دوست داشتنیتر از واجبات نمیتواند به من اظهار دوستی کند. با نوافل به سوی محبت من میآید تا اینکه من نیز او را دوست بدارم. هنگامی که او را دوست بدارم گوش او میشوم که با آن بشنود و چشم او میشوم که با آن ببیند. زبان او میشوم که با آن سخن گوید و دست او میشوم که با آن حمله میکند و پای او میشوم که با آن راه میرود. هنگامی که به درگاه من دعا کند اجابت میکنم و اگر از من درخواست کند به او میدهم. در انجام هیچ کاری که به دست من است مثل مرگ مؤمن متحیر نمیمانم، چرا که او نمیخواهد بمیرد و من نمیخواهم او را غمگین ببینم(1)!
تحقیق: این روایت را به چند صورت میتوان معنا کرد: اول به خاطر اینکه مؤمن زیاد به اخلاق پروردگارش آراسته میشود و بیش از حد دوستدار ذات حق میشود. از شهوت و اراده خود خالی میشود و فقط به آنچه که خدا دوست دارد مینگرد و فقط در راهی قدم بر میدارد که به قرب الهی میرسد و این چنین.
دوم: مؤمن ذات حق تعالی را بیش از چشم و گوش و زبان و دستش دوست میدارد و این اعضا را در جایی به کار میگیرد که رضایت خدا را در پی دارد؛ بنابراین منظور اینکه خدا گوش بنده میشود این است که بنده خدا را به منزله گوش و چشم خودش، بلکه بیشتر از اینها دوست دارد؛ چرا که بنده گوشش را در راه رضای او به کار گرفته است و بقیه هم چنین است.
سوم: معنا چنین باشد: نور چشم و گوش او و قوت دست و پا و زبانش میشوم .
نتیجه اینکه اگر بنده نور دیدگانش را در راه رضای خدا به کار گیرد، خدا طبق وعده ای
ص: 31
الْمَوْتُ وَ أَنْتَ آبِقٌ مِنْ رَبِّکَ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا الْخَبَرَ(1).
فی جمل أمورک أی جمیعها و خادع نفسک أی حملها ما ثقل علیها من الطاعات بلطف و مداراة من غیر عنف حتی تتابعک و توافقک علیها و خذ عفوک أی ما فضل من أوقاتها عن ضروریاتها لتکون ناشطة فیها و لا تکلفها فوق طاقتها و ما یشق علیها فتمل و تضجر قال الجوهری عفو المال ما یفضل عن النفقة.
الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مَا تَحَبَّبَ إِلَیَّ عَبْدِی بِشَیْ ءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُهُ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَیَتَحَبَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّی أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی یَنْطِقُ بِهِ وَ یَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا وَ رِجْلَهُ الَّتِی یَمْشِی بِهَا إِذَا دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِذَا سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ مَا تَرَدَّدْتُ فِی شَیْ ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ کَتَرَدُّدِی فِی مَوْتِ الْمُؤْمِنِ یَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ أَنَا أَکْرَهُ مَسَاءَتَهُ (2).
تحقیق هذا الخبر یحتمل وجوها الأول أنه لکثرة تخلقه بأخلاق ربه و وفور حبه لجناب قدسه تخلی عن شهوته و إرادته و لا ینظر إلی ما یحبه سبحانه و لا یبطش إلا إلی ما یوصله إلی قربه تعالی و هکذا.
الثانی أن یکون المراد أنه تعالی أحب إلیه من سمعه و بصره و لسانه و یده و یبذل هذه الأعضاء الشریفة فیما یوجب رضاه فالمراد بکونه سمعه أنه فی حبه و إکرامه بمنزلة سمعه بل أعز منه لأنه یبذل سمعه فی رضاه و کذا البواقی.
الثالث أن یکون المعنی کنت نور سمعه و بصره و قوة یده و رجله و لسانه.
و الحاصل أنه لما استعمل نور بصره فیما یرضی ربه أعطاه بمقتضی وعده
ص: 31
که داده است: «لَئِن شَکَرْتُمْ لأَزِیدَنَّکُمْ(1)»،{اگر واقعاً سپاسگزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد.} نوری از انوار الهی اش به او میدهد که با آن نور، حق و باطل را از هم تشخیص دهد و با این نور، مؤمن و منافق را از هم تشخیص دهد و این آیاتی از آیات خداست: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِینَ»(2)،{ به یقین، در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست.} پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مؤمن با نور خدا مینگرد.
و همین طور اگر قوتش را در راه طاعت خدا به کار گیرد، خدا نیروی بالاتر از نیروی بشر به او میدهد؛ همچنان که مولای مان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: با نیروی ربانی در خیبر را برکندم نه با نیروی جسمانی. و این چنین.
چهارم: وقتی بنده از تحت سلطنت هوای نفس خارج گردد و رضای خدا را بر تمام آرزوها و شهوتهایش ترجیح دهد، خدا در روح و بدن او تصرف میکند و تدبیرگر قلب و عقل و اعضایش میشود و با خدا میشنود، میبیند، راه میرود و حمله میکند؛ همچنان که این برداشت در تأویل آیه: «وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ»،(3) {تا خدا، پروردگار جهانیان نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست.} آمده است. این معنای ظریفی است که فقط عارفان درک میکنند و منظور این آیه، برداشت بدعت کاران - قائلین به جبر- نیست؛ چرا که آن کفر صریح و شرک قبیح است.
ما در کتاب ایمان و کفر و برخی کتابهای فارسی، مفصل در این باره بحث کردیم و در اینجا فقط گذرا اشاره کردیم که افراد تیزفهم از آن بهره برند. و اما سخن خداوند: «ما ترددت فی شیء» در کتاب جنازهها و جاهای دیگر شرح داده شده است .
روایت16.
العلل: عبدالله قزوینی گفته است: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: چرا نماز نافله عشا نشسته خوانده میشود؟ حضرت فرمود: خداوند هفده رکعت نماز واجب نمود. پیامبر هم دو برابر آن به اینها افزود که جمعا پنجاه و یک رکعت شد. پس دو رکعت نماز نشسته نافله عشا، یک رکعت حساب میشود(4).
ص: 32
سبحانه لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (1) نورا من أنواره به یمیز بین الحق و الباطل و به یعرف المؤمن و المنافق کما قال الله تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (2) وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ.
و کذا لما بذل قوته فی طاعته أعطاه قوة فوق طاقة البشر کَمَا قَالَ مَوْلَانَا الْأَطْهَرُ: مَا قَلَعْتُ بَابَ خَیْبَرَ بِقُوَّةٍ جِسْمَانِیَّةٍ بَلْ بِقُوَّةٍ رَبَّانِیَّةٍ و هکذا.
الرابع أنه لما خرج عن سلطان الهوی و آثر علی جمیع مراداته و شهواته رضی المولی صار الرب تبارک و تعالی متصرفا فی نفسه و بدنه مدبرا لقلبه و عقله و جوارحه فبه یسمع و به یبصر و به ینطق و به یمشی و به یبطش کما ورد فی تأویل قوله تعالی وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (3) و هذا معنی دقیق لا یفهمه إلا العارفون و لیس المراد به المعنی الذی باح به المبتدعون فإنه الکفر الصریح و الشرک القبیح.
و لقد أطنبنا الکلام فی ذلک فی کتاب الإیمان و الکفر و بعض کتبنا الفارسیة و اکتفینا هنا بإشارات خفیة ینتفع بها أرباب الفطن الذکیة و أما قوله سبحانه ما ترددت فی شی ء فقد مضی شرحه فی کتاب الجنائز و غیره.
الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَخْلَدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْقَزْوِینِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ لِأَیِّ عِلَّةٍ تُصَلَّی الرَّکْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مِنْ قُعُودٍ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ سَبْعَ عَشْرَةَ رَکْعَةً فَأَضَافَ إِلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِثْلَیْهَا فَصَارَتْ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ رَکْعَةً فَتُعَدَّانِ هَاتَانِ الرَّکْعَتَانِ مِنْ جُلُوسٍ بِرَکْعَةٍ(4).
ص: 32
روایت17.
البصائر: حسین بن موسی حناط روایت کرده است که من و جمیل بن درّاج و عائذ الاحمسی میرفتیم، عائذ به ما میگفت: سؤالی دارم که وقتی امام صادق علیه السلام بیاید از او میپرسم. حضرت نزد ما آمد و بی آنکه سؤالی از حضرت پرسیده شود، حضرت فرمود: هرکس فقط اعمال واجب را انجام دهد، از دیگر کارهایش بازخواست نمیشود. حسین بن حناط گفته است: عائذ به ما چشمک زد. وقتی بلند شدیم گفتیم: چه سؤالی داشتی؟ گفت: همان چیزی که از حضرت شنیدید، من نمیتوانم شب بلند شوم - و نماز شب بخوانم - میترسیدم به همین خاطر باز خواست گردم و هلاک شوم(1).
توضیح
«بما افترض علیه»، یعنی قرآن خواندن در روز و شب؛ یعنی نمازهای پنجگانه یا همه واجبات. منظور حدیث این است که به خاطر ترک مستحبات مواخذهای نخواهد بود؛ چرا که آن فرد با اینکه میدانسته نافله مستحب است، احتمال میداده است به خاطر ترک آن مواخذه شود. البته بعید است روای با آگاهی از نافله مستحبی بودن، احتمال مؤاخذه بر ترک آن را بدهد.
روایت18.
المحاسن:
ص: 33
الْبَصَائِرُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عِیسَی عَنْ مَرْوَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی الْحَنَّاطِ قَالَ خَرَجْتُ أَنَا وَ جَمِیلُ بْنُ دَرَّاجٍ وَ عَائِذٌ الْأَحْمَسِیُّ حَاجِّینَ قَالَ: وَ کَانَ یَقُولُ عَائِذٌ لَنَا إِنَّ لِی حَاجَةً إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْهَا قَالَ فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ فَلَمَّا جَلَسْنَا قَالَ لَنَا مُبْتَدِئاً مَنْ أَتَی اللَّهَ بِمَا افْتَرَضَ عَلَیْهِ لَمْ یَسْأَلْهُ عَمَّا سِوَی ذَلِکَ قَالَ فَغَمَزَنَا عَائِذٌ فَلَمَّا قُمْنَا قُلْنَا مَا حَاجَتُکَ قَالَ الَّذِی سَمِعْنَا مِنْهُ إِنِّی رَجُلٌ لَا أُطِیقُ الْقِیَامَ بِاللَّیْلِ فَخِفْتُ أَنْ أَکُونَ مَأْثُوماً مَأْخُوذاً بِهِ فَأَهْلِکَ (1).
بما افترض علیه أی فی القرآن فی الیوم و اللیلة أی الصلوات الخمس أو مطلق الواجبات و یکون الغرض عدم المؤاخذة علی ترک النوافل بأن یکون الراوی مع علمه بکونها نافلة مندوبة احتمل ترتب العقاب علی ترکها(2)
و هو بعید.
ثمالی گفته است: امام سجاد علیه السلام وقتی میخواست به سفر رود، دو رکعت نماز میخواند، سپس سوار مرکب میشد و منتظر بقیه همراهان میماند که نمازهای نافلهشان را بخوانند. گفته شد: چرا بقیه را از این کار باز نمیداری؟- نمیگویی که نماز مستحبی در سفر نخوانند - فرمود: میل ندارم بندهای را از خواندن نماز باز دارم و مستحبات نزد من محبوبتر است.(1)
توضیح
احتمالا منظور ابتدای سفر باشد و منظور از نماز در این روایت، دو رکعت نماز مستحبی باشد که هنگام خروج از منزل یا در راه برای وداع با منزل خوانده میشود؛ در هر دو صورت، اگر دوستداران حضرت آنها را با قصد نافله مخصوص به جا میآوردند؛ بنابراین نهی نکردن از خواندن این نماز و اینکه حضرت فرمود: «نزد من محبوبتر است»، حمل بر تقیه میشود و گرنه محبوبیت عمل، به خاطر این است که کار آنها تصور آن را ایجاد میکند؛ چرا قبلا گفتیم که نماز بهترین عمل است.
روایت19.
المحاسن: سلیمان بن خالد گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: من در هنگام ظهر شش(2)رکعت و در شب شانزده رکعت نماز - مستحبی - میخوانم. حضرت فرمود: در این صورت مثل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمل نکردی؛ چرا که حضرت هشت رکعت هنگام ظهر و [هشت رکعت نماز شب] میخواند. گفتم: میدانم باید این گونه خوانده شود
ص: 34
الثُّمَالِیِّ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِذَا سَافَرَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ رَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ بَقِیَ مَوَالِیهِ یَتَنَفَّلُونَ فَیَقِفُ یَنْتَظِرُهُمْ فَقِیلَ لَهُ أَ لَا تَنْهَاهُمْ فَقَالَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَنْهَی عَبْداً إِذَا صَلَّی وَ السُّنَّةُ أَحَبُّ إِلَیَ (1).
یحتمل أن یکون المراد(2)
ابتداء السفر فالرکعتان هما المستحبتان عند الخروج من البیت أو فی الطریق فالرکعتان هما المندوبتان لوداع المنزل و علی التقدیرین فإن کان الموالی یفعلون ذلک بقصد کونها سنة علی الخصوص فعدم نهیه علیه السلام عنه و قوله أحب إلی محمولان علی التقیة و إلا فالأحبیة لکون فعلهم موهما لذلک لما قد مر أن الصلاة خیر موضوع.
الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أُصَلِّی الزَّوَالَ سِتَّةً(3)
وَ أُصَلِّی بِاللَّیْلِ سِتَّ عَشْرَةَ رَکْعَةً فَقَالَ إِذَنْ تُخَالِفَ رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُصَلِّی الزَّوَالَ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ وَ صَلَاةَ اللَّیْلِ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ فَقُلْتُ قَدْ أَعْرِفُ أَنَّ هَذَا هَکَذَا
ص: 34
ولی من در روزهایی که وقت دارم قضای بقیه را میخوانم.(1)
روایت20.
العلل: عبدالله بن علی زرّاد روایت کرده است: ابوکهمش از امام صادق علیه السلام پرسید: نمازگزار نافله ها را در یک محل بجای آورد یا در جاهای مختلف بخواند؟ امام فرمود: خیر - در یک محل بجای نیاورد - بلکه پخش کند، اینجا و آنجا؛ زیرا جایگاه نماز، در قیامت به نفع او گواهی میدهد که آنجا نماز خوانده است.
شیخ صدوق - رحمه الله - گفته است: منظور روایت این است که قطعههای زمین به نفع او شهادت میدهند.(2)
روایت21.
قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است: از برادرم امام کاظم علیه السلام پرسیدم: آیا فرد بدون اینکه بیمار باشد میتواند نماز نافله را نشسته بخواند؟ و این رکعت ها چگونه حساب میشود؟ حضرت فرمود: دو رکعت آن یک رکعت حساب میشود(3).
توضیح
دو حکم از روایت میتوان استنباط کرد: اول، میتوان نماز نافله را نشسته خواند حتی در صورتی که قادر باشیم ایستاده بخوانیم. این نظر مشهور علماست. در کتاب المعتبر گفته شده است: این اجماع علماست و در کتاب المنتهی ادعا کرده است نظر مخالفی در این باره پیدا نکرده است. گویی آنان از نظر ابن ادریس خبر ندارند که در حالت عادی، نشسته خواندن نماز نافله به غیر از نماز وتیره را جایز نمیداند. روایات زیادی وجود دارد که نظر مشهور را تایید و نظر ابن ادریس را رد میکند.
دوم: مستحب است در صوتی که فرد قادر است نماز را ایستاده بخواند ولی نشسته میخواند، دو رکعت آن را یک رکعت حساب کند. به این دلیل گفتیم مستحب است؛ چرا که در برخی روایات آمده است که هر تعداد بخواند، همان تعداد حساب میشود و حکم به استحباب، مقضی جمع بین این دو روایات است.
در کتاب ذکری گفته است: محمد بن مسلم گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فردی به خاطر ضعف یا کسالت نماز مستحبی را نشسته میخواند، حضرت فرمود: دو رکعت آن، یک رکعت حساب میشود
وَ لَکِنِّی أَقْضِی لِلْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ(1).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّرَّادِ قَالَ: سَأَلَ أَبُو کَهْمَشٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یُصَلِّی الرَّجُلُ نَوَافِلَهُ فِی مَوْضِعٍ أَوْ یُفَرِّقُهَا فَقَالَ لَا بَلْ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا فَإِنَّهَا تَشْهَدُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.
قال الصدوق رحمه الله یعنی أن بقاع الأرض تشهد له (2).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ صَلَّی نَافِلَةً وَ هُوَ جَالِسٌ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ کَیْفَ یَحْتَسِبُ صَلَاتَهُ قَالَ رَکْعَتَیْنِ بِرَکْعَةٍ(3).
الخبر یدل علی حکمین الأول جواز الإتیان بالنافلة جالسا مع القدرة علی القیام و هو المشهور بین الأصحاب قال فی المعتبر هو إطباق العلماء و ادعی فی المنتهی أنه لا یعرف فیه خلافا و کأنهما لم یعتدا بخلاف ابن إدریس حیث منع من الجلوس فی النافلة فی غیر الوتیرة اختیارا و الأخبار الکثیرة المعتبرة حجة علیه.
الثانی أنه مع القدرة علی القیام یستحب أن یحسب رکعتین برکعة و إنما قلنا یستحب لأنه ورد فی بعض الروایات جواز الاکتفاء بالعدد و مقتضی الجمع الحمل علی الاستحباب.
قَالَ فِی الذِّکْرَی رَوَی الْأَصْحَابُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (4) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ یَکْسَلُ أَوْ یَضْعُفُ فَیُصَلِّی التَّطَوُّعَ جَالِساً قَالَ یُضَعِّفُ رَکْعَتَیْنِ بِرَکْعَةٍ.
ص: 35
در التهذیب، 1، : 182 هم این روایت آمده است.(1). الکافی 3: 410(2). التهذیب 1: 184(3). ثواب الاعمال: 27
وَ رَوَی سَدِیرٌ(1)
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مَا أُصَلِّی النَّوَافِلَ إِلَّا قَاعِداً مُنْذُ حَمَلْتُ هَذَا اللَّحْمَ.
وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ(2)
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّنْ صَلَّی جَالِساً مِنْ غَیْرِ عُذْرٍ أَ تَکُونُ صَلَاتُهُ رَکْعَتَانِ بِرَکْعَةٍ فَقَالَ هِیَ تَامَّةٌ لَکُمْ.
و قد تضمنت الأخبار الأول احتساب الرکعتین برکعة فتحمل علی الاستحباب و هذا علی الجواز انتهی.
الظاهر أنه حمل قوله لکم إلی أنه خطاب لمطلق الشیعة و یحتمل أن یکون خطابا لأشباه أبی بصیر من العمیان و الزمنی و المشایخ فلا یدل علی العموم لکن ما فهموه أظهر و قال الشیخ فی المبسوط یجوز أن تصلی النوافل جالسا مع القدرة علی القیام و قد روی أنه یصلی بدل رکعة برکعتین و روی أنه رکعة برکعة و هما جمیعا جائزان انتهی.
و فی جواز الاستلقاء و الاضطجاع فیها اختیارا قولان أقربهما العدم و اختار العلامة فی بعض کتبه الجواز حتی اکتفی بإجراء القراءة و الأذکار علی القلب دون اللسان و استحب تضعیف العدد فی الحالة التی صلی فیها علی حسب مرتبتها من القیام فکما یحسب الجالس رکعتین برکعة یحسب المضطجع بالأیمن أربعا برکعة و بالأیسر ثمانا و المستلقی ستة عشر و لا دلیل علی شی ء من ذلک.
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحَسَنِ الْوَاسِطِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ النَّوَافِلِ قُرْبَانُ کُلِّ مُؤْمِنٍ (3).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَنْسَی مَا عَلَیْهِ مِنَ النَّافِلَةِ وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یَقْضِیَ کَیْفَ یَقْضِی
ص: 36
فرمود: بیشتر از آن مقداری که فکر میکند از او قضا شده را میخواند(1).
توضیح
نظر مشهور علمای ما این است که وی آن مقدار میخواند که ظن غالب حاصل کند که تمام نمازی که از او قضا شده را خوانده است و نمازهای واجب را به طریق اولی با این ملاک قیاس کردهاند. ممکن است این روایت را به ظن - نزدیک به علم - حمل کرد، همان طور که در روایات دیگر(2) با تعبیرات متفاوت مثلا تحرّ - تلاش کن - و توخّ - قصد کن - به این نکته اشاره شده است. در روایتی دیگر آمده، کسی که به خاطر کثرت نماز قضا شده، تعداد آن را نمیداند، آن قدر نماز بخواند که از کثرث آن نداند چقدر نماز خوانده است، تا با اندازه علمش به نماز قضا شده، برابر باشد.(3)
روایت24.
السرائر: امام باقر علیه السلام فرمود: بین هر دو رکعت از نمازهای نافله، با تشهد و سلام فاصله بینداز(4).
روایت25.
کتاب جعفر بن محمد شریح: امام باقر علیه السّلام فرمود: من دوست دارم هر عمل صالحی را که انجام میدهم، آن قدر در آن مداومت داشته باشم تا روحم به آن عادت کند؛ از این رو اگر به دلایلی عملی را در شب انجام ندادم، در روز قضا میکنم و اگر در روز انجام نداده باشم، در شب انجام میدهم تا نفسم به آن عادت کند. برترین عمل نزد خداوند متعال عملی است که بر آن مداومت شود. زیرا اعمال در هر پنج شنبه و در اول ماه عرضه میشود و اعمال یک سال، در نیمه شعبان عرضه میگردد. پس اگر میخواهی نفست به عملی عادت کند، یک سال بر آن مداومت کن .
روایت26.
قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: فردی در وقت نماز ظهر است، آیا میتواند آن را با سخن گفتن قطع کند؟
ص: 37
قَالَ یَقْضِی حَتَّی یَرَی أَنَّهُ قَدْ زَادَ عَلَی مَا عَلَیْهِ وَ أَتَمَ (1).
المشهور بین الأصحاب أنه یقضی حتی یغلب علی ظنه الوفاء و قاسوا الفریضة علیها بالطریق الأولی و یمکن حمل الرؤیة هنا علی الظن کما أنه فی خبر آخر(2) تحر و فی آخر توخ (3)
و فی آخر فیمن لا یدری ما هو من کثرتها قال فلیصل حتی لا یدری کم صلی من کثرتها فیکون قد قضی بقدر علمه من ذلک (4).
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثٍ: افْصِلْ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِکَ بِالتَّسْلِیمِ (5).
کِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ حُمَیْدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ یَقُولُ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَدُومَ عَلَی الْعَمَلِ إِذَا عَوَّدْتُهُ نَفْسِی وَ إِنْ فَاتَنِی مِنَ اللَّیْلِ قَضَیْتُهُ بِالنَّهَارِ وَ إِنْ فَاتَنِی بِالنَّهَارِ قَضَیْتُهُ بِاللَّیْلِ وَ إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ مَا دِیمَ عَلَیْهَا فَإِنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ کُلَّ خَمِیسٍ وَ کُلَّ رَأْسِ شَهْرٍ وَ أَعْمَالَ السَّنَةِ تُعْرَضُ فِی النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِذَا عَوَّدْتَ نَفْسَکَ عَمَلًا فَدُمْ عَلَیْهِ سَنَةً.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هُوَ فِی وَقْتِ صَلَاةِ الزَّوَالِ أَ یَقْطَعُهُ بِکَلَامٍ
ص: 37
فرمود: بله، اشکالی ندارد.(1)
باز پرسیدم: اگر فردی در نماز واجب به طرفی روکند، نمازش باطل است؟ فرمود: اگر نماز واجب باشد و به پشت برگردد، باید دوباره بخواند و آن نماز را در نظر نگیرد و اگر نماز نافله باشد، به خاطر آن نباید نمازش را قطع کند، ولی دوباره این کار را نکند.(2)
باز پرسیدم: فردی میخواهد صد آیه یا بیشتر در نماز نافله بخواند و میترسد که ضعف کند یا کسل شود، آیا صحیح است نشسته قرائت کند؟ فرمود: در دو رکعت هر چه دوست دارد بخواند، سپس نماز را تمام کند و بعد از اتمام نماز بقیه قرائت را بخواند که این مثل قرائت او در حالت ایستاده است. حتی اگر بعد سلام نماز حرف بزند و بعد بقیه قرائتش را بخواند، اشکالی ندارد.(3)
امام کاظم علیه السلام فرمود: نافله ها به منزله صدقه هستند، هر چه دوست دارید پیش فرستید.(4)
باز پرسیدم: فردی در سفر است بنابراین نافله را نمیخواند، ولی تصمیم جدی دارد وقتی در جایی اقامت کرد، قضا کند، میتواند تا وقتی اقامت نکرده قضا را به تاخیر اندازد؟ حضرت فرمود: اگر ضعیف باشد و نمیتواند قضا کند این کار جایز است، ولی اگر قوی باشد، قضا را به تاخیر نیندازد.(5)
باز پرسیدم: آیا میتوان چهار رکعت نماز نافله خواند و بین آن تشهد و سلام نگفت؟ فرمود: نه، باید بین هر دو رکعت سلام گفته شود.(6)
توضیح
«أ یقطعه»، یعنی بعد از سلام رکعت دوم، نه بین دو رکعت، نماز را قطع کند؛ همچنین نظر همه علما این است که میتوان نماز نافله را قطع کرد. ادامه حدیث، یعنی «و ان کانت نافله»، نظر برخی علما را مبنی بر اینکه به طور مطلق در نماز نافله لازم نیست به سمت قبله بود، را تایید میکند، ولی نظر اکثر
ص: 38
قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ (1)
وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَلْتَفِتُ فِی صَلَاتِهِ هَلْ یَقْطَعُ ذَلِکَ صَلَاتَهُ قَالَ إِذَا کَانَتِ الْفَرِیضَةُ وَ الْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَقَدْ قَطَعَ صَلَاتَهُ فَیُعِیدُ مَا صَلَّی وَ لَا یَعْتَدُّ بِهِ وَ إِنْ کَانَتْ نَافِلَةً لَمْ یَقْطَعْ ذَلِکَ صَلَاتَهُ وَ لَکِنْ لَا یَعُودُ(2)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُرِیدُ أَنْ یَقْرَأَ مِائَةَ آیَةٍ أَوْ أَکْثَرَ فِی نَافِلَةٍ فَیَتَخَوَّفُ أَنْ یَضْعُفَ وَ یَکْسَلَ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَقْرَأَهَا وَ هُوَ جَالِسٌ قَالَ لِیُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ بِمَا أَحَبَّ ثُمَّ لْیَنْصَرِفْ فَلْیَقْرَأْ مَا بَقِیَ عَلَیْهِ مِمَّا أَرَادَ قِرَاءَتَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ یُجْزِیهِ مَکَانَ قِرَاءَتِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَإِنْ بَدَا لَهُ أَنْ یَتَکَلَّمَ بَعْدَ التَّسْلِیمِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ فَلْیَقْرَأْ فَلَا بَأْسَ (3) قَالَ وَ قَالَ أَخِی علیه السلام نَوَافِلُکُمْ صَدَقَاتُکُمْ فَقَدِّمُوهَا أَنَّی شِئْتُمْ (4)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی السَّفَرِ فَیَتْرُکُ النَّافِلَةَ وَ هُوَ مُجْمِعٌ أَنْ یَقْضِیَ إِذَا أَقَامَ هَلْ یُجْزِیهِ تَأْخِیرُ ذَلِکَ قَالَ إِنْ کَانَ ضَعِیفاً لَا یَسْتَطِیعُ الْقَضَاءَ أَجْزَأَهُ ذَلِکَ وَ إِنْ کَانَ قَوِیّاً فَلَا یُؤَخِّرُهُ (5)
قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی النَّافِلَةَ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ لَا یُسَلِّمُ بَیْنَهُنَّ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یُسَلِّمَ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ (6).
أ یقطعه أی بعد التسلیم من کل رکعتین لا فی أثناء کل منها فإنه لا خلاف فی إبطال الکلام للنافلة أیضا و قوله و إن کانت نافلة یؤید ما ذهب إلیه بعض الأصحاب من عدم وجوب الاستقبال فی النافلة مطلقا و أما أکثر الأصحاب
ص: 38
علما این است که باید نماز نافله به سمت قبله خوانده شود و در چرخیدنی که موجب بطلان نماز است، بین نماز واجب و بین نماز نافله فرقی قائل نشده اند. هر چند به نظر میآید، فرق قائل شدن بین اینها بعید نباشد.
سخن حضرت «لیصل رکعتین» دلالت میکند که خواندن سورهای کوتاه به صورت ایستاده در نماز نافله، از خواندن سوره های طولانی که قسمتی از آن بعد از نماز به صورت نشسته خوانده شود، بهتر است. اینکه حرف زدن بین نماز و این قرائت جایز است. «فقدموها»، دلالت به این نکته دارد که جایز است به طور مطلق قبل از نماز واجب، نماز نافله خوانده شود؛ همچنان که روایات دیگر هم به این نکته دلالت دارند. شیخ در کتاب تهذیب این روایت را بر ضرورت حمل کرده است. نظر مشهور این است که تاخیر قضا جایز نیست مگر آنچه استثنا شده باشد.
«الا ان یسلم» به این نکته دلالت دارد که نماز نافله باید دو رکعتی خوانده شود مگر آنچه استثنا شده است. سند اکث روایاتی که با این روایت تعارض دارند ضیعف است. احوط این است که دو رکعتی خوانده شود، هر چند نماز اعرابی باشد؛ چرا که آن هم باید دو رکعتی خوانده شود و یک قاعده کلی است که «نماز نافله دو رکعت با تشهد و سلام است» که شیخ در مبسوط و خلاف، ابن ادریس و محقق و اکثر متاخرین متذکر این قاعده شده اند، ولی نماز وتر از این قاعده کلی به اجماع فقها خارج شده است. گروهی از علما فقط نماز اعرابی را از این قاعده استثنا کردهاند، با اینکه نماز های زیادی در کتب عبادات ذکر شده که چنین - چهار رکعتی - است و مثل سند روایت نماز اعرابی، سند آنها هم ضعیف است. بزودی در این باره توضیح خواهیم داد.
روایت27.
الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: فرد نباید در وقت نماز واجب، نماز نافله بخواند مگر اینکه عذری داشته باشد، ولی بعدا اگر توانست، قضای نافله را بخواند؛ چرا که خدا میفرماید: «الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ»،(1){همان کسانی که بر نمازشان پایداری می کنند.}،یعنی کسانی که نمازی را که در شب قضا شده باشد در روز و اگر نمازی در روز قضا شده باشد، در شب به جا میآورند. در وقت نماز واجب، قضای نماز نافله نخوان. اول نماز واجب را آغاز کن و سپس هر چه خواستی نماز بخوان.(2)
روایت28.
قرب الاسناد: عبدالله بن بکیر گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: میتوان نماز را نشسته یا با تکیه بر عصا و دیوار خواند؟ حضرت فرمود: پدر تو کجا و
ص: 39
القائلون بلزومه فیها لم یفرقوا فی الالتفات المبطل بین الفریضة و النافلة و إن کان القول بالفرق غیر بعید.
قوله لیصل رکعتین یدل علی أن الاختصار فی القراءة قائما أفضل من التطویل مع کون بعضها جالسا إذا قرأ ما أراد بعد الصلاة و أنه لا یضر توسط الکلام بین الصلاة و القراءة فی ذلک فقدموها یدل علی جواز تقدیم النوافل مطلقا کما یدل علیه غیره و حملها فی التهذیب علی الضرورة و المشهور عدم الجواز إلا فیما استثنی تأخیر ذلک أی ترک القضاء.
إلا أن یسلم یدل علی عدم جواز النافلة أزید من رکعتین بسلام إلا ما استثنی و الأخبار المعارضة لذلک أکثرها ضعیفة و الأحوط عدم الإتیان بها و إن کان صلاة الأعرابی فإنها أیضا کذلک کما ستعرف و الحکم بکون جمیع النوافل رکعتین بتشهد و تسلیم ذکره الشیخ فی الخلاف و المبسوط و ابن إدریس و المحقق و جمهور المتأخرین و لا خلاف فی استثناء الوتر و استثنی جماعة صلاة الأعرابی حسب مع ورود صلوات کثیرة فی کتب العبادات کذلک و اشتراک صلاة الأعرابی معها فی ضعف السند و سیأتی الکلام فیها.
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ قَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ نَافِلَةً فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ إِلَّا مِنْ عُذْرٍ وَ لَکِنْ یَقْضِی بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا أَمْکَنَهُ الْقَضَاءُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ (1) یَعْنِی الَّذِینَ یَقْضُونَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ اللَّیْلِ بِالنَّهَارِ وَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ النَّهَارِ بِاللَّیْلِ لَا تَقْضِی النَّافِلَةَ فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ ابْدَأْ بِالْفَرِیضَةِ ثُمَّ صَلِّ مَا بَدَا لَکَ (2).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ قَاعِداً أَوْ یَتَوَکَّأُ عَلَی عَصًا أَوْ عَلَی حَائِطٍ فَقَالَ مَا شَأْنُ أَبِیکَ
ص: 39
این حرفها کجا! پدرت هنوز به این مرحله نرسیده است! چرا که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بعد از این که سنش زیاد شد - یا بعد از این که سنگین شد - ایستاده نماز میخواند و یک پایش را بلند میکرد تا اینکه خدا به ایشان فرمود: «طه ما أنزلنا علیک القرآن لتشقی»، {ای پیامبر، ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به رنج افکنی.}
سپس حضرت فرمود: اگر نصف نماز به صورت ایستاده خوانده شود، میتوان بقیه نماز را نشسته خواند و یا در حال نماز بر دیوار یا عصا تکیه داد، ولی قرائت را نشسته بخواند و چند آیه که باقی بماند، برخیزد و آنها را بخواند سپس رکوع کند(1) .
توضیح
این روایت دلالت دارد که حضرت با نور امامت میدانست که این سؤال وی در باره پدرش است و به این خاطر به موضوع پدرش اشاره کرد و شاید نمازی که در آن مشقت بیشتر باشد مطلوب بوده و با یک پا ایستادن در نماز نیز جایز بوده که نسخ شده است. اما این که نشسته قرائت کند و چند آیه را باقی گذارد تا ایستاده قرائت کند و رکوعش بعد از قرائت باشد، از جمله مستحباتی است که علما گفتهاند و روایات هم دلالت به آن دارند .
روایت29.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وقتی به غزوه تبوک میرفت، روی مرکب خود به هر طرف که میرفت، نماز شب میخواند و رکوع و سجود را با اشاره به جا میآورد. (2)
و نیز قرب الاسناد: حضرت علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غزوه تبوک بر روی مرکب نماز وتر میخواند.
گفته است: حضرت علی علیه السلام همواره در سفر، نماز وتر را بر روی مرکب می خواند.(3)
روایت30.
العلل: حلبی گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فردی با اینکه روی مرکب خود است آیه سجده دار را میخواند، حکمش چیست؟ حضرت فرمود: به هر طرف که میرود سجده کند، چرا که
ص: 40
وَ شَأْنُ هَذَا مَا بَلَغَ أَبُوکَ هَذَا بَعْدُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَا عَظُمَ أَوْ بَعْدَ مَا ثَقُلَ کَانَ یُصَلِّی وَ هُوَ قَائِمٌ وَ رَفَعَ إِحْدَی رِجْلَیْهِ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ وَ هُوَ قَاعِدٌ وَ هُوَ عَلَی نِصْفِ صَلَاةِ الْقَائِمِ وَ لَا بَأْسَ بِالتَّوَکِّی عَلَی عَصًا وَ الِاتِّکَاءِ عَلَی الْحَائِطِ قَالَ وَ لَکِنْ یَقْرَأُ وَ هُوَ قَاعِدٌ فَإِذَا بَقِیَتْ آیَاتٌ قَامَ فَقَرَأَهُنَّ ثُمَّ رَکَعَ (1).
یدل علی أنه علم بنور الإمامة أن السؤال کان لوالده فلذا تعرض له و لعله کان تحمل ما هو أشق فی الصلاة مطلوبا و القیام علی إحدی الرجلین فیها جائزا فنسخا و أما القراءة جالسا و إبقاء شی ء من القراءة لیقرأها قائما ثم یرکع عن قراءة فمما ذکر الأصحاب استحبابه و دلت علیه الأخبار
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ کُلِّهِمْ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی تَبُوکَ وَ کَانَ یُصَلِّی عَلَی رَاحِلَتِهِ صَلَاةَ اللَّیْلِ حَیْثُمَا تَوَجَّهَتْ بِهِ وَ یُومِئُ إِیمَاءً(2).
وَ مِنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْتَرَ عَلَی رَاحِلَتِهِ فِی غَزَاةِ تَبُوکَ.
قَالَ: وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُوتِرُ عَلَی رَاحِلَتِهِ (3) إِذَا جَدَّ بِهِ السَّیْرُ(4).
الْعِلَلُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَقْرَأُ السَّجْدَةَ وَ هُوَ عَلَی ظَهْرِ دَابَّتِهِ قَالَ یَسْجُدُ حَیْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ فَإِنَ
ص: 40
رسول اکرم بر روی شتر خود که پشت به مدینه بود نماز میخواند. خدای متعال میفرماید:(1)« وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ[4]»،{ و مشرق و مغرب از آنِ خداست پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست. آری، خدا گشایشگر داناست.}
در تفسیر عیاشی هم روایتی شبیه این روایت از حماد بن عیسی آمده است.(2)
توضیح
این روایت حمل بر نماز مستحبی میشود و هیچ نظر مخالفی نیست که جایز است نماز نافله بر روی مرکب خوانده شود. در باره این اخبار به طور مفصل در باب قبله و باب استقرار بحث کردیم.
روایت31.
مجالس ابن الشیخ: ابن عمر گفته است: پیامبر صلی الله و آله و سلم روی مرکب خود به هر طرف که میرفت نماز میخواند(3).
روایت32.
العلل: محمد بن مسلم گفته است: به امام باقر علیه السلام گفتم: فردی مریض شد، پس ترسید و نماز نافله اش را نخواند؟ حضرت فرمود: خواندن نافله
[4]. بقره/ 115 واجب نیست؛ بنابراین اگر قضایش را بخواند برای او بهتر است و اگر هم نخواند اشکالی ندارد(4)
و نیز العلل: مزرام گفته است: اسماعیل بن جابر به امام صادق علیه السلام عرض کرد: خدا شایسته ات بدارد، من نافله های زیادی بر گردنم دارم چه کنم؟ حضرت فرمود: قضایشان را بخوان. گفت: بیشتر از آن است که بتوانم قضایش را بخوانم. باز امام فرمود: قضایش را بخوان. گفت: تعداد آن را نمیدانم. حضرت فرمود: تلاش کن. مزرام گفت: چهار ماه مریض بودم و در این مدت نافله ای نخواندم. حضرت فرمود: قضا بر تو واجب نیست، چرا که حکم شخصی که سخت مریض شده است، مثل فرد سالم نیست و خدا به عذر وی آگاه است.
ص: 41
رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُصَلِّی عَلَی نَاقَتِهِ وَ هُوَ مُسْتَقْبِلُ الْمَدِینَةِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ (1).
العیاشی عن حماد بن عثمان عنه علیه السلام: مثله (2)
محمول علی النافلة و لا خلاف فی جوازها علی الراحلة و قد مر الکلام فی تلک الأخبار مفصلا فی باب القبلة و باب الاستقرار(3).
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنِ ابْنِ بُسْرَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ الْأَنْمَاطِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْفَرَّاءِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْفَزَارِیِّ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ دِینَارٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی عَلَی رَاحِلَتِهِ حَیْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ (4).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ وَ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ مَرِضَ فَتَوَحَّشَ فَتَرَکَ النَّافِلَةَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّهَا لَیْسَتْ بِفَرِیضَةٍ إِنْ قَضَاهَا فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ (5).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ: سَأَلَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ جَابِرٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنَّ عَلَیَّ نَوَافِلَ کَثِیرَةً فَکَیْفَ أَصْنَعُ فَقَالَ اقْضِهَا فَقَالَ لَهُ إِنَّهَا أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ اقْضِهَا قَالَ لَا أُحْصِیهَا قَالَ تَوَخَّ قَالَ مُرَازِمٌ فَکُنْتُ مَرِضْتُ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ لَمْ أُصَلِّ نَافِلَةً فَقَالَ لَیْسَ عَلَیْکَ قَضَاءٌ إِنَّ الْمَرِیضَ لَیْسَ کَالصَّحِیحِ کُلُّ مَا غُلِبْتَ عَلَیْهِ فَاللَّهُ أَوْلَی بِالْعُذْرِ فِیهِ (6).
ص: 41
توضیح
در کتاب المنتهی گفته است: کسی که نماز نافله یومیه او قضا شده است، مستحب است قضای آن را بخواند. نظر علمای شیعه همین است. اگر اندازه آن را نمیداند، باید مثل نماز واجب به قدری بخواند که ظن نزدیک به علم پیدا کند که همه آن را خوانده است، ولی اگر نماز نافله فردی مریض، قضا شده باشد؛ قضا کردن آن مستحب موکّد نیست. پایان سخن.
ص: 42
قال فی المنتهی یستحب قضاء النوافل المرتبة مع الفوائت و علیه فتوی علمائنا و لو فاتته نوافل کثیرة لا یعلمها صلی إلی أن یغلب علی ظنه الوفاء کالواجب و لو فاتت لمرض لم یتأکد استحباب القضاء(1) انتهی.
ص: 42
ترجمه نشده
روایت33.
تفسیر علی بن ابراهیم: جمیل گفته است: فردی به امام صادق علیه السلام گفت: نماز شب زیادی در یک یا دو یا سه ماه از من قضا شده که در روز قضای آن را خوانده ام، این کار من صحیح بوده است؟ حضرت فرمود: آن نمازها نور چشمانت باشد، به خدا قسم - سه مرتبه - خدا میفرماید: «وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ...»،(1) {و اوست کسی که برای هر کس که بخواهد عبرت گیرد یا بخواهد سپاسگزاری نماید، شب و روز را جانشین یکدیگر گردانید.} و این، یعنی نمازی که در شب قضا شده، در روز و نمازی که در روز قضا شده را در شب بجا آورید و این از اسرار پنهانی آل محمد صلی الله علیه و آله است.(2)
روایت34.
المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس نیک وضو کند سپس دو رکعت نماز بخواند و رکوع و سجود را کامل به جا آورد سپس بنشیند و خدا را ثنا گوید و بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم درود فرستد و از خدا حاجتش را بخواهد، با حسن ظن از خدا طلب خیر کرده است و هرکس با حسن ظن از خدا طلب خیر کند، نا امید نگردد.(3)
نیز کتاب المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: خدا به بندهای که قضای نافله اش را میخواند، در برابر ملائکه فخر می کند و میگوید: به بنده ام بنگرید، چیزی را قضا میکند که برایش واجب نکردم.(4)
عبدالله بن سنان گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: نماز نافله فردی به قدری زیاد قضا شده که تعداد آن را نمیداند؟ حضرت فرمود: آن قدر نماز
ص: 43
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ رُبَّمَا فَاتَتْنِی صَلَاةُ اللَّیْلِ الشَّهْرَ وَ الشَّهْرَیْنِ وَ الثَّلَاثَةَ فَأَقْضِیهَا بِالنَّهَارِ أَ یَجُوزُ ذَلِکَ قَالَ قُرَّةُ عَیْنٍ لَکَ وَ اللَّهِ ثَلَاثاً إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ(1) الْآیَةَ فَهُوَ قَضَاءُ صَلَاةِ النَّهَارِ بِاللَّیْلِ وَ قَضَاءُ صَلَاةِ اللَّیْلِ بِالنَّهَارِ وَ هُوَ مِنْ سِرِّ آلِ مُحَمَّدٍ الْمَکْنُونِ (2).
الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحِ بْنِ حَیٍّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ فَأَتَمَّ رُکُوعَهَا وَ سُجُودَهَا ثُمَّ جَلَسَ فَأَثْنَی عَلَی اللَّهِ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَأَلَ اللَّهَ حَاجَتَهُ فَقَدْ طَلَبَ الْخَیْرَ فِی مَظَانِّهِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَیْرَ فِی مَظَانِّهِ لَمْ یَخِبْ (3).
وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الرَّبَّ لَیُعَجِّبُ مَلَائِکَتَهُ مِنَ الْعَبْدِ مِنْ عِبَادِهِ یَرَاهُ یَقْضِی النَّافِلَةَ فَیَقُولُ انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی یَقْضِی مَا لَمْ أَفْتَرِضْ عَلَیْهِ (4).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی رَجُلٍ عَلَیْهِ مِنَ النَّوَافِلِ مَا لَا یَدْرِی کَمْ هُوَ لِکَثْرَتِهِ قَالَ یُصَلِّی
ص: 43
بخواند که از کثرث آن نداند چقدر نماز خوانده است؛ در این صورت به اندازهای که بر گردن اوست خوانده است. گفتم: سرش آن قدر مشغول است که نمیتواند قضایش را بخواند. حضرت فرمود: اگر از روی ناچاری در طلب روزی باشد یا در رفع نیاز برادر مؤمنش باشد، لازم نیست قضایش را بخواند؛ ولی اگر مشغولیتش در طلب دنیا باشد و سبب شود از نمازش بماند، باید قضایش را بخواند و گرنه به عنوان فردی که سنت پیامبر را خوار و سبک شمرده و ضایع کرده است به دیدار خدا خواهد رفت. گفتم: اگر نتواند قضا کند، میتواند به جای آن صدقه دهد؟ حضرت قدری مکث کرد و سپس فرمود: به اندازه آن صدقه بدهد. کمترین میزان صدقه برای هر نماز باید به اندازه یک مد غذا برای هر فقیر باشد. گفتم: برای چه تعداد نماز باید به اندازه یک مد غذا برای هر فقیر بدهد؟ حضرت فرمود: برای هر دو رکعت نماز شب یا روز. گفتم: نمیتواند. حضرت فرمود: یک مد برای تمام نمازهای شبانه و یک مد هم برای تمام نمازهای روزانه، هرچند خواندن نماز از صدقه دادن بهتر است.(1)
توضیح
این روایت را شیخ صدوق در کتاب فقیه(2) به سند صحیح از عبدالله بن سنان و نیز کلینی(3) و شیخ طوسی هم با همین سند آورده اند. در آنچه که اینها روایت کردهاند آمده است: «فرمود: برای هر دو رکعت نمازهای شبانه و هر دو رکعت نمازهای روزانه یک مد غذا بدهد. گفتم: نمیتواند. فرمود: برای هر چهار رکعت یک مد غذا بدهد. گفتم: نمیتواند. فرمود: یک مد برای نمازهای روزانه و یک مد برای نمازهای شبانه صدقه بدهد، هرچند خواندن نماز از صدقه دادن بهتر است.(4)
اکثر علما گفته اند: به جای هر دو رکعت نماز، یک مد غذا به فقیر میدهد و اگر نتواند، برای نمازهای هر روز یک مد غذا به فقیر میدهد. صحیح این است که به مدلول خود روایت عمل شود؛ همان گونه که شهید - رحمه الله - در کتاب النفلیه و کتب دیگرش چنین نظری را دارد.
روایت35.
المحاسن:
ص: 44
حَتَّی لَا یَدْرِیَ کَمْ صَلَّی مِنْ کَثْرَتِهِ فَیَکُونَ قَدْ قَضَی بِقَدْرِ مَا عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ قُلْتُ فَإِنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْقَضَاءِ مِنْ شُغُلِهِ قَالَ إِنْ شُغِلَ فِی مَعِیشَةٍ لَا بُدَّ مِنْهَا أَوْ حَاجَةٍ لِأَخٍ مُؤْمِنٍ فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ (1) وَ إِنْ کَانَ شُغُلُهُ لِجَمْعِ الدُّنْیَا فَتَشَاغَلَ بِهَا عَنِ الصَّلَاةِ فَعَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ إِلَّا لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ مُسْتَخِفٌّ مُتَهَاوِنٌ مُضَیِّعٌ لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله. قُلْتُ فَإِنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْقَضَاءِ فَهَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَصَدَّقَ فَسَکَتَ مَلِیّاً ثُمَّ قَالَ نَعَمْ فَلْیَتَصَدَّقْ بِقَدْرِ طَوْلِهِ وَ أَدْنَی ذَلِکَ مُدٌّ لِکُلِّ مِسْکِینٍ مَکَانَ کُلِّ صَلَاةٍ قُلْتُ وَ کَمِ الصَّلَاةُ الَّتِی یَجِبُ عَلَیْهِ فِیهَا مُدٌّ لِکُلِّ مِسْکِینٍ قَالَ لِکُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ قُلْتُ لَا یَقْدِرُ قَالَ فَمُدٌّ إِذاً لِکُلِّ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ مُدٌّ لِصَلَاةِ النَّهَارِ وَ الصَّلَاةُ أَفْضَلُ (2).
هَذَا الْخَبَرُ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ (3) بِسَنَدِهِ الصَّحِیحِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ وَ الْکُلَیْنِیُ (4) وَ الشَّیْخُ أَیْضاً بِسَنَدَیْهِمَا وَ فِیمَا رَوَوْهُ قَالَ: لِکُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ لِکُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ صَلَاةِ النَّهَارِ فَقُلْتُ لَا یَقْدِرُ فَقَالَ مُدٌّ إِذاً لِکُلِّ أَرْبَعِ رَکَعَاتٍ فَقُلْتُ لَا یَقْدِرُ قَالَ فَمُدٌّ إِذاً لِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ مُدٌّ لِصَلَاةِ النَّهَارِ وَ الصَّلَاةُ أَفْضَلُ (5).
و قال أکثر الأصحاب یتصدق عن کل رکعتین بمد فإن عجز فعن کل یوم و الصواب العمل بمدلول الروایة کما فعله الشهید ره فی النفلیة و غیرها.
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَلَبِیِ
ص: 44
امام صادق علیه السلام فرمود: کوتاه خواندن نماز واجب و طولانی خواندن نمازهای نافله از عبادت است.(1)
روایت36.
العیاشی: زراره گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: نماز در کشتی و بر روی محمل یکسان خوانده میشود؟ حضرت فرمود: در نماز نافله یکسان است. بر روی کشتی یا مرکب باشی، به هر طرف که میرود، میتوانی بخوانی؛ ولی در نمازهای واجب باید از مرکب پیاده شده و روی زمین نماز بخوانی مگر اینکه از چیزی بترسی که در این صورت با اشاره، رکوع و سجود به جای میآوری. ولی در کشتی ایستاده نماز بخوان و سعی کن رو به قبله باشی؛ چرا که نوح نماز واجب را بر روی کشتی و رو به قبله میخواند، درحالی که قبله بر آنان پوشیده بود. گفتم: وقتی بر آنان پوشیده بود، چطور قبله را تشخیص میدادند؟ حضرت فرمود: جبرئیل او را به طرف قبله میکرد. گفتم: در هر تکبیر رو به قبله باشم؟ حضرت فرمود: در نماز نافله نیاز نیست رو به قبله باشی و بیشتر رو به غیر قبله تکبیر میگویی. به فرموده قرآن، همه جهات، قبله نماز نافله است: «وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»، {و مشرق و مغرب از آنِ خداست پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست. آری، خدا گشایشگر داناست.} ولی در نماز واجب به فرموده قرآن باید حتماً رو به قبله باشی.(2)«وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَکُمْ شَطْرَهُ»،{و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن(مسجد الحرام) بگردانید.}
روایت37.
المختار: به نقل از کتاب احمد بن محمد ابی نصر، حسین بن مختار گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا فرد میتواند در حال راه رفتن نماز مستحبی بخواند؟ حضرت فرمود: بله، احمد بن محمد ابی نصر گفته است: و من آن را از حسین بن مختار شنیدم.
روایت38.
کتاب المسائل: علی بن جعفر گفته است: از برادرم امام کاظم علیه السلام پرسیدم: فردی فراموش میکند نماز شب را بخواند، ولی هنگامی که میخواهد نماز ظهر بخواند، یادش میآید، تکلیف چیست؟ حضرت فرمود: اول نماز ظهر را بخواند و سپس نماز شب و وتر را بین نماز ظهر و عصر و هر وقتی که دوست دارد، قضا کند.(3)
توضیح
روایت بر جواز قضای نافله در وقت نمازهای واجب دلالت میکند. ممکن است این روایت را بر جایی حمل کنیم که وقت فضیلت نماز واجب نرسیده است.
روایت39.
مجالس الشیخ،(4)
جامع الورام(5) و مکارم الاخلاق:
ص: 45
وَ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَخْفِیفُ الْفَرِیضَةِ وَ تَطْوِیلُ النَّافِلَةِ مِنَ الْعِبَادَةِ(1).
الْعَیَّاشِیُّ، قَالَ زُرَارَةُ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ وَ الْمَحْمِلِ سَوَاءٌ قَالَ النَّافِلَةُ کُلُّهَا سَوَاءٌ تُومِی إِیمَاءً أَیْنَمَا تَوَجَّهَتْ دَابَّتُکَ وَ سَفِینَتُکَ وَ الْفَرِیضَةُ تَنْزِلُ لَهَا عَنِ الْمَحْمِلِ إِلَی الْأَرْضِ إِلَّا مِنْ خَوْفٍ فَإِنْ خِفْتَ أَوْمَأْتَ وَ أَمَّا السَّفِینَةُ فَصَلِّ فِیهَا قَائِماً وَ تَوَخَّ الْقِبْلَةَ بِجُهْدِکَ فَإِنَّ نُوحاً قَدْ صَلَّی الْفَرِیضَةَ فِیهَا قَائِماً مُتَوَجِّهاً إِلَی الْقِبْلَةِ وَ هِیَ مُطْبِقَةٌ عَلَیْهِمْ قَالَ قُلْتُ وَ مَا کَانَ عِلْمُهُ بِالْقِبْلَةِ فَیَتَوَجَّهَهَا وَ هِیَ مُطْبِقَةٌ عَلَیْهِمْ قَالَ کَانَ جَبْرَئِیلُ یُقَوِّمُهُ نَحْوَهَا قَالَ قُلْتُ فَأَتَوَجَّهُ نَحْوَهَا فِی کُلِّ تَکْبِیرَةٍ قَالَ أَمَّا فِی النَّافِلَةِ فَلَا إِنَّ مَا
تُکَبِّرُ فِی النَّافِلَةِ عَلَی غَیْرِ الْقِبْلَةِ أَکْثَرُ ثُمَّ قَالَ کُلُّ ذَلِکَ قِبْلَةٌ لِلْمُتَنَفِّلِ إِنَّهُ قَالَ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ (2) یَعْنِی فِی الْفَرِیضَةِ وَ قَالَ فِی النَّافِلَةِ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ (3).
الْمُخْتَارُ مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ هُوَ یَمْشِی تَطَوُّعاً قَالَ نَعَمْ.
قال أحمد بن محمد بن أبی نصر و سمعته أنا من الحسین بن المختار.
کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَنْسَی صَلَاةَ اللَّیْلِ فَیَذْکُرُ إِذَا قَامَ فِی صَلَاةِ الزَّوَالِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَبْدَأُ بِالزَّوَالِ فَإِذَا صَلَّی الظُّهْرَ قَضَی صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْعَصْرِ وَ مَتَی مَا أَحَبَ (4).
در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به اباذر آمده است: ای اباذر، هر کس پیشانی خود را بر قطعهای از قطعههای زمین بگذارد، روز قیامت به نفع او شهادت میدهد که پیشانی خود را بر روی آن گذاشته است. منزلی نیست که قومی در آن فرود آیند مگر اینکه آن منزل، یا بر آنها درود خواهد فرستاد یا لعن خواهد کرد.
ای اباذر! هیچ رفت و آمدی در شبانگاهان یا صبحگان نیست مگر اینکه برخی قطعهها برخی دیگر را ندا میزنند که: ای همسایه، آیا امروز در تو نام خدا ذکر شد؟ یا بندهای سجده کنان برای خدا پیشانی خود را بر روی تو گذاشت؟ برخی جواب میدهند بله و برخی جواب میدهند نه. وقتی بگوید: بله، میجنبد و گشوده میشود و میبیند بر همسایه خود فضلی دارد.(1)
روایت40.
تاویل الآیات الظاهره: هاشم صیداوی گفته است : امام صادق علیه السلام به نقل از پدرشان فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس که شیعه ماست علامتی دارد، گفتم: فدایتان شوم! این علامت چیست؟
فرمود: علامت این است که در روز پنجاه و یک رکعت نماز بخوانند و سه روز از هر ماه را روزه بگیرند و در روز قیامت با چهره های شبیه ماه شب چهارده از قبرشان برانگیخته میشوند... تا آخر روایت که در کتاب امامت ذکر کردیم.(2)
از همان کتاب: محمد بن فضیل گفته است: امام کاظم علیه السلام در تفسیر آیه «الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ»،(3){همان کسانی که بر نمازشان پایداری می کنند.} فرمود: اینها از جمله شیعیان ما هستند که در شبانه روز پنجاه رکعت نماز میخوانند. گفتم: آیه «وَالَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ»،(4) {و کسانی که بر نمازشان مداومت می ورزند.} در مورد چه کسانی است؟ فرمود: اینها از جمله شیعیان ما هستند که نمازهای پنجگانه را میخوانند. گفتم: آیه «وَأَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ»،{و یاران راست یاران راست کدامند؟} در مورد چه کسانی است؟ فرمود: سوگند به خدا آنها از شیعیان ما هستند.
ص: 46
إِلَی أَبِی ذَرٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ: یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ رَجُلٍ یَجْعَلُ جَبْهَتَهُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا شَهِدَتْ لَهُ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَا مِنْ مَنْزِلٍ یَنْزِلُهُ قَوْمٌ إِلَّا وَ أَصْبَحَ ذَلِکَ الْمَنْزِلُ یُصَلِّی عَلَیْهِمْ أَوْ یَلْعَنُهُمْ یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ رَوَاحٍ وَ لَا صَبَاحٍ إِلَّا وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ یُنَادِی بَعْضُهَا بَعْضاً یَا جَارَةُ هَلْ مَرَّ عَلَیْکِ الْیَوْمَ ذَاکِرٌ لِلَّهِ أَوْ عَبْدٌ وَضَعَ جَبْهَتَهُ عَلَیْکِ سَاجِداً لِلَّهِ تَعَالَی فَمِنْ قَائِلَةٍ لَا وَ مِنْ قَائِلَةٍ نَعَمْ فَإِذَا قَالَتْ نَعَمْ اهْتَزَّتْ وَ انْشَرَحَتْ وَ تَرَی أَنَّ لَهَا الْفَضْلَ عَلَی جَارَتِهَا(1).
تَأْوِیلُ الْآیَاتِ الظَّاهِرَةِ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَاهْیَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ هَاشِمٍ الصَّیْدَاوِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ فُقَرَاءِ شِیعَتِنَا إِلَّا وَ عَلَیْهِ تَبِعَةٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا التَّبِعَةُ قَالَ مِنَ الْإِحْدَی وَ الْخَمْسِینَ رَکْعَةً وَ مِنْ صَوْمِ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ مِنَ الشَّهْرِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ خَرَجُوا مِنْ قُبُورِهِمْ وَ وُجُوهُهُمْ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی کِتَابِ الْإِمَامَةِ(2).
وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا الْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ (3) قَالَ أُولَئِکَ وَ اللَّهِ أَصْحَابُ الْخَمْسِینَ مِنْ شِیعَتِنَا قَالَ قُلْتُ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ (4) قَالَ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْخَمْسِ صَلَوَاتٍ مِنْ شِیعَتِنَا قَالَ قُلْتُ وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ (5) قَالَ هُمْ وَ اللَّهِ مِنْ شِیعَتِنَا.
ص: 46
روایت41.
مجالس الشیخ: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بعد از هر نماز، دو رکعت نماز میخواند.(1)
توضیح
این روایت در مورد نماز صبح و عصر درست نیست. شاید این روایت نسخ شده باشد یا شاید از اختصاصات پیامبر بوده است یا اینکه از روی تقیه گفته شده است؛ چرا که مسلم از عامه و دیگران از عایشه روایتی به این مضمون از پیامبر نقل کرده است. عایشه گفته است:(2)«پیامبر وقتی پیش من بود، دو رکعت نماز بعد از نماز عصر را هیچ گاه ترک نکرد.» برخی علمای عامه گفته اند: این نماز از جمله اختصاصات پیامبر بوده است. برخی دیگر گفته اند: این دو رکعت برای نماز ظهر بوده ولی چون در آن هنگام مشغول بوده، بعد از نماز عصر قضای آن را می خوانده و سپس این کار را همیشه انجام میدادند؛ چون عادت ایشان این بود که وقتی کاری را یک بار انجام میدادند، آن را ادامه میدادند تا برایشان عادت شود. از طرفی، روایاتی که ابیالدنیا نقل میکند، معتبر نیستند و اصحاب ما برای غرابت روایات، به خاطر عالی بودن سندش به این روایات استناد میکنند.
روایت42.
الدرّه الباهره من الاصداف الطاهره و اعلام الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: دلها زنده - شاد - میشوند و میمیرند - کسل - هستند-، وقتی زنده است نافله بخوان و وقتی مردهاند فقط واجبات را به جای آور.(3)
روایت43.
اعلام الدین: امام رضا علیه السلام فرمود: دلها گاهی رو میکند و گاهی پشت، یعنی گاهی با نشاط و گاهی افسرده؛ وقتی با نشاط است مسائل را خوب میفهمد و وقتی افسرده است کند ذهن میشود، بنابراین وقتی با نشاط است آن را به کار بگیرید و وقتی افسرده است آن را به حال خود بگذارید.
ص: 47
مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْمُفِیدِ الْجَرْجَرَائِیِّ عَنْ أَبِی الدُّنْیَا الْمُعَمَّرِ الْمَغْرِبِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی بَعْدَ کُلِّ صَلَاةٍ رَکْعَتَیْنِ (1).
یشکل هذا فی الصبح و العصر و یمکن القول بنسخه أو بأنه کان من خصائصه صلی الله علیه و آله أو محمول علی التقیة
لَمَّا رَوَاهُ مُسْلِمٌ مِنَ الْعَامَّةِ وَ غَیْرِهِ عَنْ عَائِشَةَ(2) قَالَتْ: مَا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعَصْرِ عِنْدِی.
و قال بعض العامة إنه کان مخصوصا به و قال بعضهم إنه صلی الله علیه و آله شغل عن الرکعتین بعد الظهر فقضاهما بعد العصر ثم أثبته إذ کان حکمه أن یداوم (3) علی ما فعله مرة مع أن أخبار أبی الدنیا غیر معتبرة و إنما أوردها الأصحاب للغرابة من جهة علو الأسناد.
الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ مِنَ الْأَصْدَافِ الطَّاهِرَةِ، وَ أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ الْقَلْبَ یَحْیَا وَ یَمُوتُ فَإِذَا حَیَّ فَأَدِّبْهُ بِالتَّطَوُّعِ وَ إِذَا مَاتَ فَاقْصُرْهُ عَلَی الْفَرَائِضِ (4).
أَعْلَامُ الدِّینِ، قَالَ الرِّضَا علیه السلام: إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً أَوْ نَشَاطاً وَ فُتُوراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ بَصُرَتْ وَ فَهِمَتْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ کَلَّتْ وَ مَلَّتْ فَخُذُوهَا عِنْدَ إِقْبَالِهَا وَ نَشَاطِهَا وَ اتْرُکُوهَا عِنْدَ إِدْبَارِهَا.
ص: 47
امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: دلها گاهی افسرده اند و گاهی با نشاط، وقتی با نشاطند، نوافل را بجا آرید و وقتی افسرده اند، بر فرائض اکتفاء کنید.(1)
روایت44.
دعائم الاسلام: امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند: اگر نماز واجبی از تو قضا شده باشد، تا آن را نخوانده ای، نماز مستحبی نخوان.(2)
امام باقر علیه السلام فرمود: اگر فردی نماز واجب بر گردن داشته باشد، تا آن را نخواند، خداوند نماز نافله او را قبول نمیکند، فردی پرسید: فدایت شوم چرا؟ حضرت فرمود: اگر یک روز از رمضان مانده باشد، میتوانی روزه مستحبی بگیری و این یک روز را بعدا قضا کنی؟ فرد گفت: نه. حضرت فرمود: نماز هم این گونه است(3).
مولف دعائم گفته است: این حدیث درباره نماز های قضا شده یا در مورد نمازهای واجبی است که تا آخر وقتشان خوانده نشده اند و اگر نماز مستحبی در این وقت خوانده شود، نماز واجب قضا میشود. در این صورت باید اول نماز واجب خوانده شود، ولی اگر در اول وقت نماز واجب باشد؛ اگر نماز مستحبی بخواند و زمان برای نماز واجب باقی باشد، میتواند نماز مستحبی را قبل از نماز واجب بخواند(4).
باز از کتاب دعائم الاسلام: امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در یکی از سفرهایش نزدیک صبح به مکانی رسید. فرمود: چه کسی میتواند در شب نگهبان ما باشد؟ بلال گفت: من میتوانم. همگی حتی پیامبر خوابیدند و حرارت خورشید آنها را از خواب بیدار کرد. پیامبر به بلال گفت، چرا این گونه شد؟ بلال گفت: ای رسول خدا، آنچه که نفس شما را گرفت، نفس من هم گرفت. پیامبر فرمود: از مکانی که در دچار غفلت شدید برخیزید، چرا که شما در مکانی شیطانی خوابیدید. سپس پیامبر وضو گرفت و مردم هم وضو گرفتند و به بلال امر کرد و سپس اذان گفت و اول نماز نافله صبح را خواند و سپس اقامه گفت و نماز صبح را خواند.(5)
و نیز کتاب دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «الذین هم فی صلاتهم دائمون» فرمود: این آیه درباره نماز نافله است و منطور آیه کسانی است که بر خواندن نماز نافله مداومت میکنند و اگر قضا شده باشد قضای آن را بجا میآورند(6) .
گفته است: امام سجاد علیه السلام نمازهای نافله ای که در شب قضا شده بود در روز و نمازهایی که در روز قضا شده بود را در شب میخواند.(7)
ص: 48
وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیُّ علیه السلام: إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَی النَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْصُرُوهَا عَلَی الْفَرَائِضِ (1).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا: لَا تُصَلِّ نَافِلَةً وَ عَلَیْکَ فَرِیضَةٌ قَدْ فَاتَتْکَ حَتَّی تُؤَدِّیَ الْفَرِیضَةَ(2).
وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ لَا یَقْبَلُ نَافِلَةً إِلَّا بَعْدَ أَدَاءِ الْفَرَائِضِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ وَ کَیْفَ ذَلِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ أَ رَأَیْتَ إِنْ کَانَ عَلَیْکَ یَوْمٌ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَ کَانَ لَکَ أَنْ تَتَطَوَّعَ حَتَّی تَقْضِیَهُ قَالَ لَا قَالَ فَکَذَلِکَ الصَّلَاةُ(3) قَالَ مُؤَلِّفُ الدَّعَائِمِ وَ هَذَا فِی الْفَوَائِتِ أَوْ فِی آخِرِ وَقْتِ الصَّلَاةِ إِذَا کَانَ الْمُصَلِّی إِذَا بَدَأَ بِالنَّافِلَةِ فَاتَهُ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَعَلَیْهِ أَنْ یَبْتَدِئَ بِالْفَرِیضَةِ فَأَمَّا إِنْ کَانَ فِی أَوَّلِ الْوَقْتِ بِحَیْثُ یَبْلُغُ أَنْ یُصَلِّیَ النَّافِلَةَ ثُمَّ یُدْرِکَ الْفَرِیضَةَ فِی وَقْتِهَا فَإِنَّهُ یُصَلِّیهَا(4).
وَ مِنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ بِوَادٍ فَبَاتَ بِهِ فَقَالَ مَنْ یَکْلَؤُنَا اللَّیْلَ فَقَالَ بِلَالٌ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَنَامَ وَ نَامَ النَّاسُ جَمِیعاً فَمَا أَیْقَظَهُمْ إِلَّا حَرُّ الشَّمْسِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا یَا بِلَالُ فَقَالَ أَخَذَ بِنَفْسِیَ الَّذِی أَخَذَ بِأَنْفَاسِکُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَنَحَّوْا مِنْ هَذَا الْوَادِی الَّذِی أَصَابَتْکُمْ فِیهِ هَذِهِ الْغَفْلَةُ فَإِنَّکُمْ نِمْتُمْ بِوَادِی شَیْطَانٍ ثُمَّ تَوَضَّأَ وَ تَوَضَّأَ النَّاسُ وَ أَمَرَ بِلَالًا ثُمَّ أَذَّنَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ ثُمَّ أَقَامَ وَ صَلَّی الْفَجْرَ(5).
وَ مِنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قَالَ هَذَا فِی التَّطَوُّعِ مَنْ حَافَظَ عَلَیْهِ وَ قَضَی مَا فَاتَهُ مِنْهُ (6).
وَ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَفْعَلُ ذَلِکَ یَقْضِی بِالنَّهَارِ مَا فَاتَهُ بِاللَّیْلِ وَ بِاللَّیْلِ مَا فَاتَهُ بِالنَّهَارِ(7).
ص: 48
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس عمل نیکی را یک سال انجام دهد، هیچ وقت آن را ترک نخواهد کرد.(1)
مؤلف دعائم الاسلام گفته است: گمان نمیکنم منظور حدیث این باشد که بعد از یک سال آن را ترک کند، بلکه منظور حدیث این است که مردم را به انجام عمل نیک ترغیب کند و بر آن عادت دهد، چرا که اگر فردی عملی را یک سال انجام دهد و بر آن مداومت کند، آن را ترک نخواهد کرد؛ چرا که در این صورت عادت وی خواهد شد. ما این حدیث را در موارد مختلفی امتحان کردیم و همین گونه شد.(2)
مؤلف
هر چند معمولا این کار جواب میدهد، ولی ضرورتی نیست که خود را به زحمت انداخت و میتوان مستحبات را ترک کرد.
روایت45.
فلاح السائل: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس سوره توحید و قدر و آیة الکرسی را در نماز نافله بخواند، بهترین و بزرگترین عمل را انجام داده است؛ مگر اینکه فردی مثل او یا عملی بزرگتر از این عمل را انجام دهد.(3)
نکته: در اینجا با استفاده از اخبار و نظرات علما، فرق بین احکام نماز واجب و نماز مستحب را ذکر میکنیم:
اول: همان طور که دانستی، نظر مشهور علما این است که در حالت عادی جایز است نماز مستحب را نشسته خواند.
دوم: در نماز نافله به اجماع علما، خواندن سوره بعد از حمد واجب نیست، بر خلاف نماز واجب که گفته شده است، واجب است بعد از حمد، سوره خوانده شود .
سوم: به اجماع علما جایز است در یک رکعت نماز نافله، یک سوره خوانده شود، برخلاف نماز واجب که نظر گروه زیادی از علما این است که این کار جایز نیست.
چهارم: جایز است در حالت عادی نماز نافله را سواره و پیاده خواند. البته با تفصیلی که ذکر شد. ولی در نماز واجب این کار جایز نیست، همان طور که دانستی.
ص: 49
وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ عَمِلَ عَمَلًا مِنْ أَعْمَالِ الْخَیْرِ فَلْیَدُمْ عَلَیْهِ سَنَةً وَ لَا یَقْطَعْهُ دُونَهَا شَیْ ءٌ(1).
قال المؤلف ما أظنه أراد بهذا أن یقطع بعد السنة و لکنه أراد أن یدرب الناس علی عمل الخیر و یعودهم إیاه لأن من داوم عملا سنة لم یقطعه لأنه یصیر حینئذ عادة و قد جربنا هذا فی کثیر من الأشیاء فوجدناه کذلک (2).
و إن کان الأمر غالبا کما ذکره لکن لا ضرورة إلی هذا التکلف و لا حجر فی ترک المستحبات و النوافل.
فَلَاحُ السَّائِلِ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ آخَرِینَ قَالُوا أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ غَیْرِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنْ تَطَوُّعِهِ فَقَدْ فُتِحَ لَهُ بِأَعْظَمِ أَعْمَالِ الْآدَمِیِّینَ إِلَّا مَنْ أَشْبَهَهُ أَوْ مَنْ زَادَ عَلَیْهِ (3).
فائدة نذکر فیها ما یفهم من الأخبار و الأصحاب من الفرق فی الأحکام بین الفریضة و النافلة.
الأول جواز الجلوس فیها اختیارا علی المشهور کما عرفت.
الثانی عدم وجوب السورة فیها إجماعا بخلاف الفریضة فإنه قد قیل فیها بالوجوب.
الثالث جواز القرآن فیها إجماعا بخلاف الفریضة فإنه ذهب جماعة کثیرة إلی عدم الجواز.
الرابع جواز فعلها راکبا و ماشیا اختیارا علی التفصیل المتقدم بخلاف الفریضة کما عرفت.
ص: 49
پنجم: اگر در نماز واجب در تعداد رکعت، بین دو و یک شک شود، نماز باطل است. ولی در نماز نافله بنا بر اقل گذاشته میشود، که ظاهر روایت همین است. یا نظر مشهور علما این است که میتوان بنا را بر اقل یا اکثر گذاشت.
ششم: شک در بیش از دو رکعت در نماز واجب، خواندن نماز احتیاط را واجب میکند، ولی در نماز نافله این کار نیاز نیست و میتوان بنا را بر اقل گذاشت یا مخیّر خواهد بود.
هفتم: اگر در نماز نافله موردی پیش آید که در نماز واجب، موجب سجده سهو است مثل سخن گفتن؛ سجده سهو لازم نیست، چرا که آنچه از اخبار به ذهن متبادر میشود این است که سجده سهو مخصوص نماز واجب میباشد.
هشتم: زیاد شدن رکن در نماز نافله برخلاف نماز واجب، موجب بطلان نمیشود. علامه در کتاب المنتهی و شهید در کتاب الدروس به طور صریح این نظر را دادهاند. در کتاب المنتهی گفته است: اگر در نماز نافله برای خواندن رکعت سوم برخیزد و اشتباها رکوع کند، مینشیند و تشهد میخواند و مثل این که اصلا رکوع نکرده است. مالک گفته است: در این صورت باید چهار رکعت بخواند و سجده سهو کند. سپس گفته است: - نظر ما - را روایت صحیحی(1)
که شیخ طوسی از حلبی نقل کرده تأیید میکند. روایت این است: حلبی گفته است: از امام پرسیدم: فردی نماز نافله میخواند ولی فراموش میکند بین دو رکوع بنشیند، بلند میشود و سومین رکوع را هم بجا میآورد؛ حکمش چیست؟ حضرت فرمود: از رکوع منصرف میشود، مینشیند و تشهد و سلام میخواند و نماز را از سر میگیرد. می گویم: توهم نشود که منظور از سر گرفتن نماز، از سر گرفتن دو رکعت قبلی که خوانده شد، باشد؛ چرا که در این صورت نیاز به تشهد و سلام نیست، بلکه منظور از سر گرفتن چیزهایی است که در دو رکعت قبلی تشریع شده است. حسن صیقل در مورد نماز وتر چنین روایتی را نقل کرده است و در آخر روایت آمده است: نماز نافله مثل نماز واجب نیست.(2)
نهم: طبق نظر مشهور علما، اگر کسی در نماز واجب رکنی را به جا نیاورد و به رکن دیگر داخل شود، نماز وی باطل است - بنابر مشهور که معتقد به عدم تلفیق است - ولی در نماز نافله برمیگردد و رکنی را که بجا نیاورده، انجام میدهد، هر چند وارد رکن دیگر شده باشد؛ چرا که علما احادیث تلفیق را بر نماز نافله حمل کرده اند، بنابراین طبق نظر آنها، بین این دو فرق است.
دهم: اگر نظر ابن ابی عقیل را در باره واجب نبودن خواندن سوره حمد در نماز نافله بپذیریم، این هم یکی دیگر از فرق های نماز واجب و مستحب خواهد بود؛ ولی این نظر ضعیف است.
ص: 50
الخامس أن الشک بین الواحد و الاثنین فی الفریضة یوجب البطلان بخلاف النافلة فإنه یبنی علی الأقل کما هو ظاهر أکثر الروایات أو یتخیر بین البناء علی الأقل أو الأکثر کما هو المشهور.
السادس أن الشک فی الزائد علی الاثنین یوجب صلاة الاحتیاط فی الفریضة بخلاف النافلة فإنه یبنی علی الأقل أو هو مخیر.
السابع لو عرض فی النافلة ما لو عرض فی الفریضة لأوجب سجدة السهو لا یوجبها فیها کالکلام إذ المتبادر من الأخبار الواردة فی ذلک الفریضة.
الثامن أن زیادة الرکن سهوا فی النافلة لا یوجب البطلان بخلاف الفریضة و قد صرح بذلک العلامة فی المنتهی و الشهید فی الدروس قال فی المنتهی لو قام إلی الثالثة فی النافلة فرکع ساهیا أسقط الرکوع و جلس و تشهد و قال مالک یتمها أربعا و یسجد للسهو.
ثُمَّ قَالَ وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (1) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ سَهَا فِی رَکْعَتَیْنِ مِنَ النَّافِلَةِ فَلَمْ یَجْلِسْ بَیْنَهُمَا حَتَّی قَامَ فَرَکَعَ فِی الثَّالِثَةِ قَالَ یَدَعُ رَکْعَةً وَ یَجْلِسُ وَ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ وَ یَسْتَأْنِفُ الصَّلَاةَ.
و أقول لا یتوهم أن استئناف الصلاة أراد به استئناف الرکعتین المتقدمتین إذ لم یحتج حینئذ إلی التشهد و السلام بل المراد استئناف ما شرع فیه من الرکعتین الأخیرتین و روی الحسن (2)
الصیقل فی الوتر أیضا مثل ذلک و قال فی آخره لیس النافلة مثل الفریضة. التاسع أن نقصان الرکن فی الفریضة أی ترکه إلی أن یدخل فی رکن آخر یوجب البطلان علی المشهور من عدم التلفیق و فی النافلة یرجع و یأتی به و إن دخل فی رکن آخر لأن الأصحاب حملوا أحادیث التلفیق علی النافلة فیدل علی قولهم بالفرق فی ذلک.
العاشر ذهب ابن أبی عقیل إلی عدم وجوب الفاتحة فی النافلة فهو أحد الفروق علی قوله لکنه ضعیف.
ص: 50
یازدهم: به نظر علامه، در نماز نافله واجب نیست سر را از رکوع و سجود به طور کامل برداشت، بلکه به طور کلی میتوان این کار را ترک کرد، با این شرط که در نماز واجب رکن نباشد. شاید در این باره به روایتی که از امام کاظم و امام رضا علیه السلام که در کتابهای سرائر(1) و قرب الاسناد(2)
نقل شده است و قبلا ذکر کردیم، استدلال شده است: گفته است: اگر فردی سجده کند و دستانش را از زمین برندارد و دوباره سجده کند، این کار صحیح است؟ امام فرمود: این نقص در نماز است. بنا بر این مبنا که این روایت بر نماز نافله حمل شود، که البته صراحتی در این باره ندارد.
دوازدهم: جایز است در نماز نافله بر خلاف نماز واجب، آیات سجده دار را خواند .
سیزدهم: همان طور که گفتیم، اگر در نماز آیات سجده دار خوانده شود، جایز است در نماز نافله بر خلاف نماز واجب سجده کرد.
چهاردهم: طبق نظری جایز است در کعبه نماز خوانده شود، ولی نماز واجب نه.
پانزدهم: اگر در روی مرکبی نماز واجب خوانده شود، باید چیز بلندی را روی آن قرار داد و سجده نمود، ولی در نماز نافله، اشاره به جای سجده کافی است. همان گونه که روایت صحیح عبدالرحمان(3)
و روایات دیگر بر آن دلالت میکند. قبلا در این باره سخن گفتیم.
شانزدهم: طبق نظر گروهی از علما، در نماز نافله برخلاف نماز واجب، خواندن حمد و سوره از روی قرآن جایز است.
هفدهم: طبق نظر مشهور علما مستحب است نماز واجب در مسجد خوانده شود ولی نماز مستحبی در غیر آن. برخی از این اقوال و فرقها را قبلا ذکر کردیم و برخی دیگر را به زودی ذکر خواهیم کرد .
ص: 51
الحادی عشر ذهب العلامة إلی عدم وجوب الاعتدال فی رفع الرأس من الرکوع و السجود فی النافلة بل جواز ترک کل ما لم یکن رکنا فی الفریضة
وَ قَدْ یُسْتَدَلُّ عَلَی ذَلِکَ بِمَا مَرَّ نَقْلًا عَنِ السَّرَائِرِ(1) وَ قُرْبِ الْإِسْنَادِ(2)
عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ الرِّضَا عَلَیْهِمَا الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَسْجُدُ ثُمَّ لَا یَرْفَعُ یَدَیْهِ مِنَ الْأَرْضِ بَلْ یَسْجُدُ الثَّانِیَةَ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ ذَلِکَ قَالَ ذَلِکَ نَقْصٌ فِی الصَّلَاةِ.
بحمله علی النافلة و لا صراحة فیه.
الثانی عشر جواز قراءة السجدة(3)
فی النافلة و عدمه فی الفریضة.
الثالث عشر الإتیان بسجود التلاوة فی النافلة و عدمها فی الفریضة کما مر.
الرابع عشر جواز إیقاع النافلة فی الکعبة و عدمه فی الفریضة علی أحد القولین.
الخامس عشر لزوم رفع شی ء و السجود علیه إذا صلی الفریضة علی الدابة و فی النافلة یکفیه الإیماء کما دل علیه صحیحة عبد الرحمن بن أبی عبد الله (4) و غیرها و قد تقدم القول فیه.
السادس عشر جواز القراءة فی المصحف فی النافلة و عدمه فی الفریضة علی قول جماعة.
السابع عشر استحباب إیقاع الفریضة فی المسجد و عدمه فی النافلة علی المشهور و قد مر بعض ذلک و سیأتی بعضه.
ص: 51
باب دوم : نافلههای وقت زوال و تعقیبات آن و دعاهایی که باید در این هنگام خوانده شود.
روایات
روایت1.
قرب الاسناد: حضرت علی علیه السلام فرمود: هرکس چهار رکعت نماز در وقتی بخواند که خورشید از وسط آسمان گذشته است، نماز کسانی را خوانده است که به سوی خدا توبه کردهاند. این وقت بعد از نصف روز است(1).
روایت2.
العلل: اسماعیل گفته است: امام باقر علیه السلام از من پرسید: میدانی چرا در تعیین اوقات نماز دو وقت تعیین شده است که عبارتند: از اندازه سایه باید دو یا یک ذراع باشد؟ گفتم: نه، فرمود: تا در وقت واجب، نماز نافله خوانده نشود.(2)
میگویم
در باب وقت نمازهای ظهر و عصر، مثل این روایت ذکر شد.(3)
روایت3.
العلل: رجاء بن ابوضحاک گفته است: امام رضا علیه السلام در راه خراسان بود، وقتی ظهر میشد، دوباره وضو گرفته و برمیخاست و شش رکعت نماز میخواند. در رکعت اول، حمد و سوره کافرون و در رکعت دوم، حمد و توحید را میخواند. در نماز چهار رکعتی، درتمام رکعتها حمد و توحید را قرائت میکرد. در هر دو رکعت سلام و تشهد میخواند و در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از قرائت قنوت میگرفت. سپس اذان گفته و دو باره دو رکعت میخواند، سپس اقامه میگفت و نماز ظهر میخواند. بعد از سلام نماز - آنچه خدا میخواست - خدا را تسبیح میکرد و او را سپاس و تکبیر میگفت و «لا اله الا الله» میگفت - یعنی میگفت: «سبحان الله الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر»- و سجد شکر بجا میآورد و در آن صد بار میگفت:
ص: 52
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ عَنْ کَبِدِ السَّمَاءِ فَمَنْ صَلَّی تِلْکَ السَّاعَةَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ فَقَدْ وَافَقَ صَلَاةَ الْأَوَّابِینَ وَ ذَلِکَ بَعْدَ نِصْفِ النَّهَارِ(1).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَ تَدْرِی لِمَ جُعِلَ الذِّرَاعُ وَ الذِّرَاعَانِ قُلْتُ لَا قَالَ حَتَّی لَا یَکُونَ تَطَوُّعٌ فِی وَقْتِ مَکْتُوبَةٍ(2).
قد مضی مثله فی باب وقت الظهرین (3).
الْعُیُونُ، عَنْ تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام فِی طَرِیقِ خُرَاسَانَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ قَامَ وَ صَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الْأَرْبَعِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِیهِمَا فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یُقِیمُ وَ یُصَلِّی الظُّهْرَ فَإِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ اللَّهَ وَ حَمَّدَهُ وَ کَبَّرَهُ وَ هَلَّلَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ یَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ
ص: 52
شکراً لله.(1)
روایت4.
المحاسن: عبدالله بن عطا گفته است: با امام باقر علیه السلام سوار مرکب شدیم و حرکت کردیم. به مکانی رسیدیم. به حضرت گفتم: فدایتان شوم! نماز بخوانیم؟ حضرت فرمود: این جا لانه مورچگان است، در اینجا نماز نمیخوانیم. به مکانی دیگر رسیدیم، باز مثل همان به حضرت گفتم. فرمود: این مکان شوره زار است، در آن نماز نمیخوانیم. گفته است: تا اینکه حضرت خودشان در جایی از مرکب پیاده شده و به من فرمود: نماز نافله ات را خواندی - یا میخوانی - ؟ گفتم: این نمازی است که در عراق بدان نماز زوال میگویند. حضرت فرمود: کسانی که این نماز را میخوانند، شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام هستند و این نماز، نماز توبه کنندگان به سوی خداست. سپس هر دو نماز خواندیم. (2)
العیاشی: شبیه این روایت از عبدلله بن عطا(3) هم تا قسمتی که میگوید: «پیاده شد و من هم پیاده شدم» آمده است و بعد از آن بقیه روایت این گونه است: فرمود: «ای ابن عطا، به عراق رفته و دیدهای که مردم بین آن ستونها - هنگام ظهر - در مسجد کوفه نماز میخوانند؟ گفتم: بله. فرمود: آنها شیعیان علی بن ابی طالب هستند. این نماز، نماز توبه کنندگان است. خداوند میفرماید:« قطعاً او آمرزنده توبه کنندگان است.»(4)
مؤلف
تمام این دو روایت را در باب آداب رکوع خواهم آورد.(5)
روایت5.
مجالس المفید: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز وقت زوال خورشید - نافله ظهر - را بخوان، چرا که آن نماز توبه گنندگان است و نماز نافله را بیشتر بخوان تا حافظان تو را دوست بدارند.(6)
ص: 53
شُکْراً لِلَّهِ (1).
الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَنْبَسَةَ عَنْ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ قَالَ: رَکِبْتُ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ سَارَ وَ سِرْتُ حَتَّی إِذَا بَلَغْنَا مَوْضِعاً قُلْتُ الصَّلَاةَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ هَذَا أَرْضُ وَادِی النَّمْلِ لَا نُصَلِّی فِیهَا حَتَّی إِذَا بَلَغْنَا مَوْضِعاً آخَرَ قُلْتُ لَهُ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ هَذِهِ الْأَرْضُ مَالِحَةٌ لَا نُصَلِّی فِیهَا قَالَ حَتَّی نَزَلَ هُوَ مِنْ قِبَلِ نَفْسِهِ فَقَالَ لِی صَلَّیْتَ أَمْ تُصَلِّی سُبْحَتَکَ قُلْتُ هَذِهِ صَلَاةٌ یُسَمِّیهَا أَهْلُ الْعِرَاقِ الزَّوَالَ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یُصَلُّونَ هُمْ شِیعَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ هِیَ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ فَصَلَّی وَ صَلَّیْتُ (2).
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ: مِثْلَهُ (3) إِلَی قَوْلِهِ فَنَزَلَ وَ نَزَلْتُ فَقَالَ یَا ابْنَ عَطَاءٍ أَتَیْتَ الْعِرَاقَ فَرَأَیْتَ الْقَوْمَ یُصَلُّونَ بَیْنَ تِلْکَ السَّوَارِی فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ أُولَئِکَ شِیعَةُ أَبِی عَلِیٍّ هَذِهِ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُوراً(4).
روایت6.
السرائر: امام باقر علیه السلام فرمود: اگر شک داشتی که وقت ظهر شده یا نه، دو رکعت نماز نافله بخوان و وقتی یقین کردی که ظهر شده، نماز ظهر را بخوان.(1)
توضیح
این روایت بر روز جمعه حمل میشود، همچنان که به زودی روایات را در این باره خواهیم آورد.
روایت7.
فلاح السائل: موقع ظهر وقت خاصی برای اجابت دعا و تضرع میباشد. حماد انصاری گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگام زوال خورشید - ظهر - درهای آسمان و بهشت گشوده میشود و حوائج بزرگ برآورده میگردد. پرسیدم: این وقت، از چه زمان تا چه زمانی است؟ فرمود: - از وقت زوال - تا زمانی که بتوان چهار رکعت به طور آهسته نماز خواند.(2)
مؤلف
روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده که از محمد بن مسلم است. او گفته است: از حضرت از رکود و بر جای ماندن خورشید در وقت ظهر پرسیدم؟ فرمود: ای محمد، با اینکه جثه ات کوچک است، سؤالت بسیار مهم است ولی تو شایسته این جواب هستی. - حدیث بسیار طولانی است و آن را حذف کردیم - تا اینکه فرمود: وقتی شعاع خورشید به وسط عرش رسد، ملائکه ندا میزنند: لا اله الا الله و الله اکبر... خدایی جز خدا نیست و خدا بزرگ و منزه است. ستایش خدایی را که نه فرزندی گرفته و نه در جهانداری شریکی دارد و نه خوار بوده که [نیاز به] دوستی داشته باشد. و او را بسیار بزرگ شمار.
گفتم: فدایت شوم! این ذکر را در این موقع بگویم؟ حضرت فرمود: بله، این ذکر را چون چشمانت حفظ کن؛ چرا که ملائکه این ذکر را تا غروب خورشید میگویند.(3)
ص: 54
السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ نَوَادِرِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِذَا کُنْتَ شَاکّاً فِی الزَّوَالِ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا اسْتَیْقَنْتَ أَنَّهَا قَدْ زَالَتْ بَدَأْتَ بِالْفَرِیضَةِ(1).
محمول علی یوم الجمعة کما سیأتی الأخبار فیه.
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَقْتُ الزَّوَالِ مَوْضِعٌ خَاصٌّ لِإِجَابَةِ الدُّعَاءِ وَ الِابْتِهَالِ وَ رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ قُضِیَتِ الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ فَقُلْتُ مِنْ أَیِّ وَقْتٍ إِلَی أَیِّ وَقْتٍ فَقَالَ مِقْدَارَ مَا یُصَلِّی الرَّجُلُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ مُتَرَسِّلًا(2).
وَ مِمَّا رُوِّیْنَاهُ (3)
عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَلَاءِ الْمَذَارِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ الْأَدَمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ زِیَادِ بْنِ النَّوَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ رُکُودِ الشَّمْسِ عِنْدَ الزَّوَالِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا أَصْغَرَ جُثَّتَکَ وَ أَعْضَلَ مَسْأَلَتَکَ وَ إِنَّکَ لَأَهْلٌ لِلْجَوَابِ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ حَذَفْنَاهُ ثُمَّ قَالَ یَبْلُغُ شُعَاعُهَا تُخُومَ الْعَرْشِ فَتُنَادِی الْمَلَائِکَةُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُحَافِظُ عَلَی هَذَا الْکَلَامِ عِنْدَ الزَّوَالِ قَالَ نَعَمْ حَافِظْ عَلَیْهِ کَمَا تُحَافِظُ عَلَی عَیْنَیْکَ فَلَا تَزَالُ الْمَلَائِکَةُ تُسَبِّحُ اللَّهَ فِی ذَلِکَ الْجَوِّ بِهَذَا التَّسْبِیحِ حَتَّی تَغِیبَ (4).
ص: 54
توضیح
شیخ صدوق(1) این حدیث را در کتاب فقیه از محمد بن مسلم نقل کرده است و دعا در آن این گونه است: «سبحان الله و لا اله الا الله و الحمد لله الذی لم یتخذ صاحبهً و لا ولدا... تا آخر دعاست. در مصباح(2) و بلد الامین(3) و در دیگر کتابها نیز مثل روایتی است که در متن آوردیم.
روایت8.
فلاح السائل: حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: موقع ظهر درهای آسمان و بهشت گشوده میشود و دعا مستجاب میگردد، پس خوش به حال آن کس که در این موقع عمل صالحی انجام دهد.(4)
در کتاب الصلاه(5) و اربعین شهید(6) همین روایت آمده است.
روایت9.
فلاح السائل: امام باقر علیه السلام فرمود: موقع ظهر درهای آسمان گشوده میشود و بادها می وزند و حوائج بزرگ برآورده میشود.(7)
محمد بن مروان میگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: اگر حاجتی به خدا داشتی در این وقت از خدا بخواه، یعنی وقت زوال خورشید.(8)
اینکه گفته میشود: وقت ظهر، وقت تضرع به سوی خداست؛ جدم شیخ طوسی در مصباح الکبیر چیزی را نقل کرده است که آن از دعاهایی است پنهانی و از اسرار است. دعا این است: خداوندا، پروردگارا، حمد و ستایش همگی همراه با تفسیر و توضیحش
ص: 55
رواه الصدوق فی الفقیه (1) بسنده إلی محمد بن مسلم و فیه الدعاء هکذا سبحان الله و لا إله إلا الله و الحمد لله الذی لم یتخذ صاحبة و لا ولدا إلی آخره و فی المصباح (2) و البلد الأمین (3)
و غیرهما کما فی المتن.
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِمَّا رَوَیْنَاهُ بِإِسْنَادِی إِلَی جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ فِیمَا یَرْوِیهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ وَ رَأَیْتُهُ بِخَطِّ جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ فِی کِتَابِ نَوَادِرِ التَّصْنِیفِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ اسْتُجِیبَ الدُّعَاءُ فَطُوبَی لِمَنْ رُفِعَ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ (4).
و رویناه أیضا بإسنادنا إلی الحسین بن سعید من کتابه کتاب الصلاة(5): أربعین الشهید بإسناده إلی الشیخ عن أبی الحسین بن أحمد القمی عن محمد بن الحسن بن الولید عن محمد بن الحسن الصفار عن یعقوب بن یزید عن ابن أبی عمیر عن ابن أذینة عن زرارة عنه علیه السلام: مثله (6).
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِنْ کِتَابِ جَعْفَرِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ هَبَّتِ الرِّیَاحُ وَ قُضِیَ فِیهَا الْحَوَائِجُ الْکِبَارُ(7).
وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مَرْوَانَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا کَانَتْ لَکَ إِلَی اللَّهِ حَاجَةٌ فَاطْلُبْهَا إِلَی اللَّهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ یَعْنِی زَوَالَ الشَّمْسِ (8)
وَ مِمَّا یُقَالُ عِنْدَ الزَّوَالِ مِنَ الِابْتِهَالِ مَا رَوَیْنَاهُ عَنْ جَدِّی- أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ مِمَّا ذَکَرَهُ فِی الْمِصْبَاحِ الْکَبِیرِ وَ هُوَ مِنْ أَدْعِیَةِ السِّرِّ- اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَکَ الْحَمْدُ جُمْلَتُهُ وَ تَفْسِیرُهُ
ص: 55
- یا: حمد و ستایش، خواه به صورت اجمال و خواه به صورت تفصیل - برای توست، به همان صورتی که اهل حمد و ستایشت را برای آن آفریده و آن گونه ستایش کردن را به طور کامل به آنان الهام فرمودی - می خواهی که آنگونه ستایشت کنند -. خداوندا، پروردگارا، تو را ستایش می نمایم، همچنانکه ستایشت را مایه خشنودی خود از کسانی قرار دادی که به واسطه ستایشت از آنان خرسند گردیدی، تا بدین وسیله شکر نعمتت را بجا آورند. خداوندا، پروردگارا، تو را ستایش می نمایم، چنان ستایشی که آن را برای خود پسندیده و بر بندگانت واجب نمودی، ستایشی که مورد پسند کسانی باشد که به واسطه هیبت و بیم از تو می هراسند، و کسانی که به واسطه سلطه و غلبه تو، به تو سرافراز گشته اند، از آن بیم دارند، و در نزد کسانی که به آنان انعام نموده ای، به واسطه انعامت مورد سپاس آنان است.
پاک و منزهی تو پروردگار ما، در حالی که در منزلت خود متکبر هستی، چنان مقام و منزلتی که دیده های ببیندگان از نیل به دانش جلال و عظمت تو واژگون، و عقلها سرگشته اند و در منازل والایت بلند مرتبه ای، و در نعمتهایی که در آن قرار داری، پاک و بی آلایشی. ای اهل کبریا و بزرگمنشی، معبودی بزرگ جز تو وجود ندارد، ما را برای فنا و نابودی آفریدی، و تو برای بقا و پایبندگی هستی، پس تو نابود نمی شوی و ما پایدار نمی مانیم، و تو به ما آگاهی، و ما به تو فریفته شده و از مقام تو غفلت داریم، و تو هیچگاه دچار غفلت نمی گردی، و نه چرت تو را فرا می گیرد و نه خواب. ای سرور من، به حق خویش بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از تغییر نعمتهایی که در دین و دنیا به من ارزانی داشته ای، در پناه خویش در آور، ای بزرگوار.
صاحب حدیث روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدای متعال فرمود: هر گاه بنده این کلمات را بگوید، تمام اموری را که برای بندگان صالح و شایسته ام کفایت می کنم، برای او نیز عهده دار می شوم. به خشنودی خویش از او در می گذرم و او را ولیّ و دوست خود قرار می دهم.
توضیح
در مصباح شیخ(1) و کفعمی(2) و ابن الباقی این حدیث روایت شده است. متن حدیث در کفعمی این گونه است: ای محمد، هر کس از امتت رحمت و برکت و رضایت و مهربانی و قبول و ولایت و اجابت مرا را بخواهد، این دعا را بگوید و سپس این دعا را ذکر کرده است.(3) سپس گفته است: هر کس این دعا را بگوید، او را کفایت میکنم، از هر چیزی که بندگان صالح و سپاس گزار و شکر کنندهام را کفایت کرده ام. به زودی این روایت در باب «دعاهای پنهانی» با سندش خواهد آمد.(4)
جوهری گفته است: «دهدهت الحجر فتدهده»، «دحرجته فتدحرج»، یعنی غلطاندن سنگ و گرد گرداندن و در برخی نسخه ها آمده است: «تذبذبت»، یعنی حرکت دادن.
ص: 56
کَمَا اسْتَحْمَدْتَ بِهِ إِلَی أَهْلِهِ الَّذِینَ خَلَقْتَهُمْ لَهُ وَ أَلْهَمْتَهُمْ ذَلِکَ الْحَمْدَ کُلَّهُ اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَکَ الْحَمْدُ کَمَا جَعَلْتَ رِضَاکَ عَمَّنْ بِالْحَمْدِ رَضِیتَ عَنْهُ لِیَشْکُرَ مَا بِهِ مِنْ نِعْمَتِکَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَکَ الْحَمْدُ کُلُّهُ کَمَا رَضِیتَ بِهِ لِنَفْسِکَ وَ قَضَیْتَ بِهِ عَلَی عِبَادِکَ حَمْداً مَرْغُوباً فِیهِ عِنْدَ أَهْلِ الْخَوْفِ مِنْکَ لِمَهَابَتِکَ مَرْهُوباً عِنْدَ أَهْلِ الْعِزَّةِ بِکَ لِسَطْوَتِکَ وَ مَشْکُوراً عِنْدَ أَهْلِ الْإِنْعَامِ مِنْکَ لِإِنْعَامِکَ سُبْحَانَکَ رَبَّنَا مُتَکَبِّراً فِی مَنْزِلَةٍ تَدَهْدَهَتْ أَبْصَارُ النَّاظِرِینَ وَ تَحَیَّرَتْ عُقُولُهُمْ عَنْ بُلُوغِ عِلْمِ جَلَالِهَا تَبَارَکْتَ فِی الْعُلَی وَ تَقَدَّسْتَ فِی الْآلَاءِ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا یَا أَهْلَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْجُودِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِ لِلْفَنَاءِ خَلَقْتَنَا وَ أَنْتَ الْکَائِنُ لِلْبَقَاءِ فَلَا تَفْنَی وَ لَا نَبْقَی وَ أَنْتَ الْعَالِمُ بِنَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْغِرَّةِ بِکَ وَ الْغَفْلَةِ عَنْ شَأْنِکَ وَ أَنْتَ الَّذِی لَا تَغْفُلُ وَ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمُ بِحَقِّکَ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنْ تَحْوِیلِ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا یَا کَرِیمُ.
رَوَی صَاحِبُ الْحَدِیثِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: عَنِ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّهُ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ ذَلِکَ کَفَیْتُهُ کُلَّ الَّذِی أَکْفِی عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ وَ صَفَحْتُ لَهُ بِرِضَایَ عَنْهُ وَ جَعَلْتُهُ لِی وَلِیّاً(1).
رواه الشیخ فی المصباح (2)
و الکفعمی (3) و ابن الباقی
وَ فِی رِوَایَةِ الْکَفْعَمِیِّ: یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَحَبَّ مِنْ أُمَّتِکَ رَحْمَتِی وَ بَرَکَتِی وَ رِضْوَانِی وَ تَعَطُّفِی وَ قَبُولِی وَ وَلَایَتِی وَ إِجَابَتِی فَلْیَقُلْ وَ ذَکَرَ الدُّعَاءَ(4) ثُمَّ قَالَ فَإِنَّهُ إِذَا قَالَ ذَلِکَ کَفَیْتُهُ کُلَّ الَّذِی أَکْفِی عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ الْحَامِدِینَ الشَّاکِرِینَ.
و سیأتی بسنده فی أدعیة السر(5).
و قال الجوهری دهدهت الحجر فتدهده دحرجته فتدحرج و فی بعض النسخ
ص: 56
روایت10.
مصباح الشیخ و غیر آن: همچنین مستحب است بگوید: «خدایی جز خدای یکتا نیست و او بزرگتر است؛ بزرگ و مقدس داشته شده و باوقار و بزرگ. ستایش خدایی را که نه فرزندی گرفته و نه در جهانداری شریکی دارد و نه خوار بوده که نیاز به دوستی داشته باشد. او را بسیار بزرگ شمار. خدا بزرگ و اهل کبریا و عظمت و حمد و بزرگی و ثنا و تصدیق است. خدایی جز خدای یکتا نیست. خدا بزرگ است، نه زاده شده و نه کسی را زاده است و همانند و نظیری ندارد. خدا بزرگ است و در تکبیری که من میگویم، برای او شریکی قرار نمیدهم بلکه با اخلاص او را میخوانم و روی خود را به سوی بزرگ و متعال و پروردگار جهانیان کردهام و از شر بلاهایی که در شب از جنیان رسد و از و وسوسه و مکر و نیرنگ و حسدشان به خدا پناه میبرم. قسم به اسمت که شریکی نداری و عزت و سلطنت و جلال و کرامت مخصوص توست. بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا به راه اسلام هدایت کن و و با روی کریمانهات به من رو کن.
نیز مستحب است موقع ظهر ده مرتبه و بعد از هشت رکعت نماز، یازده مرتبه سوره قدر سوره خوانده شود.(1)
روایت11.
فلاح السائل: مولای ما علی علیه السلام فرمود: نماز زوال، نماز توبه کنندگان است.(2)
امام باقر علیه السلام فرمود: طلب خیر در هر رکعت از نماز زوال است.(3)
این روایت را با اسناد خود از جدم ابوجعفر طوسی با اسنادش از حسین بن سعید در آنچه که در کتاب الصلاه ذکر کرده است، روایت کرده ام.(4)
امام صادق علیه السلام فرمود: در دو رکعت اول نماز نافله ظهر،
ص: 57
تذبذبت أی تحرکت
مِصْبَاحُ الشَّیْخِ وَ غَیْرُهُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقُولَ أَیْضاً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ مُعَظَّماً مُقَدَّساً مُوَقَّراً کَبِیراً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً اللَّهُ أَکْبَرُ أَهْلَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ الْحَمْدِ وَ الْمَجْدِ وَ الثَّنَاءِ وَ التَّصْدِیقِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ- لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا شَرِیکَ لَهُ فِی تَکْبِیرِی إِیَّاهُ بَلْ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مِنْ شَرِّ طَوَارِقِ الْجِنِّ وَ وَسَاوِسِهِمْ وَ حِیَلِهِمْ وَ کَیْدِهِمْ وَ حَسَدِهِمْ وَ مَکْرِهِمْ وَ بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ الْعِزَّةُ وَ السُّلْطَانُ وَ الْجَلَالُ وَ الْإِکْرَامُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اهْدِنِی سُبُلَ الْإِسْلَامِ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ یُسْتَحَبُّ أَیْضاً أَنْ یَقْرَأَ عِنْدَ الزَّوَالِ عَشْرَ مَرَّاتٍ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ بَعْدَ الثَّمَانِی الرَّکَعَاتِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مَرَّةً(1).
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُ (2) بِإِسْنَادِهِ عَنْ مَوْلَانَا عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ الزَّوَالِ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ (3).
وَ رَوَی الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الِاسْتِخَارَةُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنَ الزَّوَالِ (4)
وَ رَوَیْنَا هَذِهِ الرِّوَایَةَ بِإِسْنَادِی إِلَی جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ فِیمَا ذَکَرَهُ فِی کِتَابِ الصَّلَاةِ(5).
وَ بِالْإِسْنَادِ إِلَی هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اقْرَأْ فِی صَلَاةِ الزَّوَالِ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ
ص: 57
سوره حمد و توحید را بخوان و در سومی توحید و آیة الکرسی، در چهارمی توحید و آخر بقره و در پنجمی توحید و آیه آخر آل عمران، یعنی«ان فی خلق السموات و الارض» و در ششمی توحید و سه آیه از اعراف که به سخره معروفند، یعنی «ان ربکم الله»(1) و در هفتمی توحید و آیاتی از سوره انعام که در آن آمده: «و جعلوا لله شرکاء الجن و خلقهم»(2) و در هشتمی توحید و آیه آخر حشر«و لو انزلنا هذا القرآن علی جبل تا آخر آیه» را بخوان؛ و وقتی نماز را تمام کردی هفت مرتبه بگو: {پروردگارا، ای برگرداننده دلها و قلبها، قلبم را بر دینت و دین پیامبرت استوار بدار، و قلبم را بعد از هدایت نلغزان و از طرف خود رحمتی بر من عنایت کن که تو بسیار بخشنده ای و مرا به رحمتت از آتش جهنم رهایی ده.
روایت12.
مصباح الشیخ: گفته است: بعد از اینکه سه تکبیر افتتاح نماز گفته شد، حمد و یک سوره از سوره های طولانی را بخواند. روایت شده که مستحب است در رکعت اولی نافله های ظهر، حمد و توحید و در رکعت دوم حمد و کافرون خوانده شود و در مابقی هر چه که خواستی بخوان. و نیز روایت است، در رکعت سومی توحید و آیة الکرسی و در چهارمی توحید و آخر بقره را بخوان و در پنجمی توحید و آیه آخر آل عمران یعنی «ان فی خلق السموات و الارض... انک لا تخلف المیعاد» و در ششمی توحید و سه آیه از اعراف که به سخره معروفند «ان ربکم الله الذی خلق السموات و الارض... قریب من المحسنین» و در هفتمی توحید و آیاتی از سوره انعام که در آن آمده: «و جعلوا لله شرکاء الجن و خلقهم... و هو اللطیف الخبیر» و در هشتمی توحید و آیه آخر حشر«و لو انزلناه هذا القرآن علی جبل... تا آخر آیه خوانده شود.
ص: 58
بِالْإِخْلَاصِ وَ سُورَةِ الْجَحْدِ وَ الثَّالِثَةَ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةِ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الرَّابِعَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آخِرِ الْبَقَرَةِ وَ فِی الْخَامِسَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیَاتِ الَّتِی فِی آخِرِ آلِ عِمْرَانَ- إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ فِی السَّادِسَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةِ السُّخْرَةِ وَ هِیَ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنَ الْأَعْرَافِ إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ (1) وَ فِی السَّابِعَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیَاتِ الَّتِی فِی الْأَنْعَامِ- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ
وَ خَلَقَهُمْ (2) وَ فِی الثَّامِنَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آخِرِ الْحَشْرِ- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ إِلَی آخِرِهَا فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلْ سَبْعَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ (3).
مِصْبَاحُ الشَّیْخِ، قَالَ: یَقْرَأُ بَعْدَ التَّکْبِیرَاتِ الِافْتِتَاحِیَّةِ الْحَمْدَ وَ سُورَةً مِمَّا یَخْتَارُهَا مِنَ الْمُفَصَّلِ.
وَ رُوِیَ: أَنَّهُ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ فِی الْأَوَّلَةِ مِنْ نَوَافِلِ الزَّوَالِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الْبَاقِی مَا شَاءَ.
وَ رُوِیَ: فِی الثَّالِثَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ فِی الرَّابِعَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آخِرَ الْبَقَرَةِ وَ فِی الْخَامِسَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیَاتِ الَّتِی فِی آخِرِ آلِ عِمْرَانَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ وَ فِی السَّادِسَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةَ السُّخْرَةِ وَ هِیَ ثَلَاثُ آیَاتٍ مِنَ الْأَعْرَافِ- إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ إِلَی قَوْلِهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ وَ فِی السَّابِعَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآیَاتِ الَّتِی فِی الْأَنْعَامِ- وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ فِی الثَّامِنَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آخِرَ الْحَشْرِ- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ إِلَی آخِرِهَا.
ص: 58
و نیز روایت است، در تمامی رکعات حمد و سوره قدر و توحید و آیة الکرسی خوانده شود.(1)
روایت13.
فلاح السائل: از آنچه قبل از شروع نافله ظهر گفته میشود، از جدم ابوجعفر طوسی نقل کردم و آن در مصباح ایشان آمده و این دعا عبارت است از: پروردگارا، تو خدایی نیستی که خودمان ساخته باشیم و پروردگاری نیستی که ذکرت از بین رود. شرکایی نداری که با تو امور جهان را اداره کنند و خدایی پیش از تو نبوده که آن را بپرستیم یا بخوانیم و کسی در خلقت ما تو را یاری کرده تا درباره تو شک کنیم. تو خدای غالبی هستی که شریکی نداری، و تو همیشگی هستی که ملکت همیشه پایدار است. تو اول اولین و آخر آخرین هستی و غالب روز یوم الدین می باشی، همه چیز نابود میشود و تنها وجه کریم تو باقی خواهد ماند. از کسی متولد نشدی تا در عزتت شریک داشته باشی و کسی از تو متولد نشده تا تو بمیری و او از تو ارث برد. چشم ها تو را نمی بینند و تو را مثل شبحی میپندارد که اثرش باقی نیست. تو زیاد و کم نمیشوی، و به این وصف نمی شوی که کجا و چگونه ای. و مکانی نداری، و در خفیّات امور پنهان شده ای، و در عقل ها آشکار شدی، چرا که ما در خلقتت علامات تدبیر را میبینیم.
تو کسی هستی که از انبیا در مورد تو سؤال شد و تو را به حد و بعض توصیف نکردند، بلکه آیاتی نشان از تو دارد که انکار کنندگان توان رد آن را ندارند؛ چرا که آنچه در آسمان و زمین است ساخته اوست و صانعی است که بر خلق آشکار است و چیزی شبیه او نیست.
شهادت میدهم که آسمان و زمین و آنچه میان این دوست، آیاتی هستند که نشان از تو دارند و بر و جود تو حجتند و به ربوبیت تو شهادت میدهند و به برهان قدرتت و بزرگی تدبیرت موسومند. در قلبهای مؤمنین از معرفتت که بدانها انس گیرد مثل وحشت فکر و دلواپسی قرار دادی که بدان معترف است و شاهد است که تو قبلی هستی که قبل از تو نبوده است و بعدی هستی که بعد از تو نخواهد بود. همه در نهایت جز تو به پایان می رسد، منزهی که چرت و خواب آلودگی نداری، منزهی که گذشت زمان تو را تغییر ندهد، منزهی که احوال بر تو منتقل نمیشود. منزهی که چیزی تو را خسته نکند، منزهی و چیزی تو را از بین نبرد، منزهی تو
ص: 59
وَ رُوِیَ: أَنَّهُ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِ (1).
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِمَّا یُقَالُ قَبْلَ الشُّرُوعِ فِی نَوَافِلِ الزَّوَالِ مَا رَوَیْنَاهُ بِإِسْنَادِنَا إِلَی جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ مِمَّا ذَکَرَهُ فِی مِصْبَاحِهِ الْکَبِیرِ(2)
وَ هُوَ: اللَّهُمَّ إِنَّکَ لَسْتَ بِإِلَهٍ اسْتَحْدَثْنَاکَ وَ لَا بِرَبٍّ یَبِیدُ ذِکْرُکَ وَ لَا کَانَ مَعَکَ شُرَکَاءُ یَقْضُونَ مَعَکَ وَ لَا کَانَ قَبْلَکَ مِنْ إِلَهٍ فَنَعْبُدَهُ وَ نَدَعَکَ وَ لَا أَعَانَکَ عَلَی خَلْقِنَا أَحَدٌ فَنَشُکَّ فِیکَ أَنْتَ اللَّهُ الدَّیَّانُ فَلَا شَرِیکَ لَکَ وَ أَنْتَ الدَّائِمُ فَلَا یَزُولُ مُلْکُکَ أَنْتَ أَوَّلُ الْأَوَّلِینَ وَ آخِرُ الْآخِرِینَ وَ دَیَّانُ یَوْمِ الدِّینِ یَفْنَی کُلُّ شَیْ ءٍ وَ یَبْقَی وَجْهُکَ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ لَمْ تَلِدْ فَتَکُونَ فِی الْعِزِّ مُشَارَکاً وَ لَمْ تُولَدْ فَتَکُونَ مَوْرُوثاً هَالِکاً وَ لَمْ تُدْرِکْکَ الْأَبْصَارُ فَتُقَدِّرَکَ شَبَحاً مَاثِلًا وَ لَمْ یَتَعَاوَرْکَ زِیَادَةٌ وَ لَا نُقْصَانٌ وَ لَا تُوصَفُ بِأَیْنَ وَ لَا کَیْفَ وَ لَا ثَمَّ وَ لَا مَکَانٍ وَ بَطَنْتَ فِی خَفِیَّاتِ الْأُمُورِ وَ ظَهَرْتَ فِی الْعُقُولِ بِمَا نَرَی مِنْ خَلْقِکَ مِنْ عَلَامَاتِ التَّدْبِیرِ أَنْتَ الَّذِی سُئِلَتِ الْأَنْبِیَاءُ علیهم السلام عَنْکَ فَلَمْ تَصِفْکَ بِحَدٍّ وَ لَا بِبَعْضٍ بَلْ دَلَّتْ عَلَیْکَ مِنْ آیَاتِکَ بِمَا لَا یَسْتَطِیعُ الْمُنْکِرُونَ جَحْدَهُ لِأَنَّ مَنْ کَانَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِطْرَتُهُ فَهُوَ الصَّانِعُ الَّذِی بَانَ عَنِ الْخَلْقِ فَلَا شَیْ ءَ کَمِثْلِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ مَا بَیْنَهُمَا آیَاتٌ دَلِیلَاتٌ عَلَیْکَ تُؤَدِّی عَنْکَ الْحُجَّةَ وَ تَشْهَدُ لَکَ بِالرُّبُوبِیَّةِ مَوْسُومَاتٌ بِبُرْهَانِ قُدْرَتِکَ وَ مَعَالِمِ تَدْبِیرِکَ فَأَوْصَلْتَ إِلَی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ مَعْرِفَتِکَ مَا آنَسَهَا مِنْ وَحْشَةِ الْفِکْرِ وَ وَسْوَسَةِ الصَّدْرِ فَهِیَ عَلَی اعْتِرَافِهَا بِکَ شَاهِدَةٌ بِأَنَّکَ قَبْلَ الْقَبْلِ بِلَا قَبْلٍ وَ بَعْدَ الْبَعْدِ بِلَا بَعْدٍ انْقَطَعَتِ الْغَایَاتُ دُونَکَ فَسُبْحَانَکَ لَا وَزِیرَ لَکَ سُبْحَانَکَ لَا عَدْلَ لَکَ سُبْحَانَکَ لَا ضِدَّ لَکَ سُبْحَانَکَ لَا نِدَّ لَکَ سُبْحَانَکَ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ سُبْحَانَکَ لَا تُغَیِّرُکَ الْأَزْمَانُ سُبْحَانَکَ لَا تَنْتَقِلُ بِکَ الْأَحْوَالُ سُبْحَانَکَ لَا یُعْیِیکَ شَیْ ءٌ سُبْحَانَکَ لَا یَفُوتُکَ شَیْ ءٌ سُبْحانَکَ
ص: 59
و من از ستمکاران بودم و اگر مرا نبخشی و رحم نکنی از زیان کاران خواهم بود.
پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست که بنده و رسول و نبی و برگزیده و حبیب و خاصه و امین وحی و و مخزن علم و هدایت کننده به سوی تو و با اذن تو و آشکار کننده وحی بود و با حجتت در مبان مردم برخاسته و به سوی تو فرا میخواند، دوستدار اولیائت و دشمن دشمنانت بود و سالک راههای هدایت به سوی تو بود و عامدانه در راه تو حرکت میکرد.
پروردگارا، بر او و آل او درود فرست، درودی برتر، بزرگتر، شریفتر، عظیمتر، پاکیزهتر، کاملتر، و عامتر و کاملتر، پاکتر و وافرتر و بیشترین درودی که بر پیامبری از پیامبرانت و رسولی از از رسولانت و همه درودی که بر همه پیامبرانت و ملائکه و رسولانت و بندگان صالحت فرستادی، با چنین درودی بر محمد و آلش درود فرست که تو ستوده و بزرگ میباشی.
خدایا، به خاطر آنها نمازهایم را قبول کن و گناهانم را ببخش و سعی و تلاشم را جزا ده و دعایم را مستجاب کن و روزیم را زیاد کن و با نظری که در آن کرامتت کامل است بر من با روی کرامت نگاه کن و این نظر را هرگز از من برنگردان، ای ارحم الراحمین» و سپس نماز نافله میخواند.
توضیح
«یبید»، یعنی میمیرد و نابود میگردد، و «الدیان»، یعنی قهار و حاکم و حساب کننده و جزا دهنده، «فتکون فی العز مشارکا» چرا که فرزند از نوع، صنف و گروه و در بزرگی و عزت، شبیه و مثل پدر و مادرش است. «فتکون موروثا»، یعنی بمیری و کسی از تو ارث برد و بعد از تو باقی بماند؛ چرا که هر مولودی به وجود میآید و هر حادثی میمیرد.
«فتقدرک شبحا ماثلا» این جمله به این نکته اشاره دارد که خدا را نمیتوان دید، چرا که با حواس نگاه کننده، صورتی شبیه به آن در ذهن مجسم میشود و هر کاری کند نمیتواند صورت حقیقی را در ذهنش مجسم کند؛ چرا که خدا از حدود و اندازهها منزه است. و «الماثل» به معنای قائم و مشابه است، و «التعاور» به معنای تناوب است و شاید منظور، هر جهت و هر مکانی باشد و مکان، تأکید آن باشد و در بعضی نسخه ها آمده مکان «ثمَّ بم» یعنی او ماهیتی ندارد که در جواب ماهو بیاید.
ص: 60
إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ- إِلَّا تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ حَبِیبِکَ وَ خَاصَّتِکَ وَ أَمِینِکَ عَلَی وَحْیِکَ وَ خَازِنِکَ عَلَی عِلْمِکَ الْهَادِی إِلَیْکَ بِإِذْنِکَ الصَّادِعِ بِأَمْرِکَ عَنْ وَحْیِکَ الْقَائِمِ بِحُجَّتِکَ فِی عِبَادِکَ الدَّاعِی إِلَیْکَ الْمُوَالِی لِأَوْلِیَائِکَ مَعَکَ وَ الْمُعَادِی أَعْدَاءَکَ دُونَکَ السَّالِکِ جُدَدَ الرَّشَادِ إِلَیْکَ الْقَاصِدِ مَنْهَجَ الْحَقِّ نَحْوَکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَفْضَلَ وَ أَکْرَمَ وَ أَشْرَفَ وَ أَعْظَمَ وَ أَطْیَبَ وَ أَتَمَّ وَ أَعَمَّ وَ أَزْکَی وَ أَنْمَی وَ أَوْفَی وَ أَکْثَرَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ رَسُولٍ مِنْ رُسُلِکَ وَ بِجَمِیعِ مَا صَلَّیْتَ عَلَی جَمِیعِ أَنْبِیَائِکَ وَ مَلَائِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ وَ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِی بِهِمْ مَقْبُولَةً وَ ذُنُوبِی بِهِمْ مَغْفُورَةً وَ سَعْیِی بِهِمْ مَشْکُوراً وَ دُعَائِی بِهِمْ مُسْتَجَاباً وَ رِزْقِی بِهِمْ مَبْسُوطاً وَ انْظُرْ إِلَیَّ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ نَظْرَةً أَسْتَکْمِلُ بِهَا الْکَرَامَةَ عِنْدَکَ ثُمَّ لَا تَصْرِفْهُ عَنِّی أَبَداً بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ تَدْخُلُ فِی نَافِلَةِ الزَّوَالِ (1).
یبید أی یهلک و یضمحل و الدیان القهار و الحاکم و المحاسب و المجازی فتکون فی العز مشارکا إذ الولد یکون من نوع الوالد و صنفه و رهطه و فی الرفعة و العزة شبیهه و مثله فتکون موروثا أی هالکا یرثه غیره و یبقی بعده لحدوث کل مولود و هلاک کل حادث.
فتقدرک شبحا ماثلا هذا إشارة إلی امتناع الرؤیة إذ فیها یتمثل بحاسة الرائی صورة مماثلة للمرئی و موافقة له فی الحقیقة و کیف یکون المتقدر المتمثل موافقا للحقیقة أو مشابها للمنزه عن الحدود و الأقدار و الماثل یکون بمعنی القائم و بمعنی المشابه و التعاور التناوب و لعل المراد بالأین الجهة و بثم المکان فالمکان تأکید له و فی بعض النسخ مکان ثم بم أی لیس له ماهیة یقال فی جواب ما هو.
ص: 60
«بطنت فی خفیّات الامور»، یعنی از باطن امور مطلع هستی و علمت آن را هم دربر گرفته است. یا او از مخفیترین مخفیها برای عاقلان است. «بما نری» اگر مجهول خوانده شود، صیغه متکلم یا غایب است. «بحدّ»، یعنی محدویت های جسمانی و یا اعم از آن و عقلانی و «و لاببعض» هم معنایش چنین است و اجزاء خارجی و عقلانی را نفی کرده است. «قبل القبل» یعنی قبل از هر چیزی که منتسب به قبلیت شود. «بلا قبل» یعنی قبلیت او نسبت اضافی نیست که قبل از آن چیزی باشد و لازمانی است که زمان هم با او از ازل وجود نداشته است. اولی در مورد عبارت اولی و دومی ظاهرتر است.
«انقطعت الغایات دونک»، یعنی هر غایت ازلی و ابدی در نزد تو منقطع و تمام میشود و او، قبل و بعد از هر غایتی وجود دارد و ممکن نیست غایت او تمام شود یا غایت همه غایت هاست همچنان که مبدأ همه مبادی است.
«الصادع بأمرک»، یعنی ظاهر کرده و با صدای بلند و بدون تقیه آن را آشکار کرد. «عن وحیک»، یعنی هر چیزی که از وحی ات امر کردی آن را آشکار نمود، همان گونه که خدا فرمود: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ»،(1){پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن.} «الموالی اولیائک معک»، یعنی آنها را همراه تو دوست داشت، یا وقتی با تو بودند دوست داشت. «المعادی اعدائک دونک»، یعنی دشمن دشمنانت بود و با تو دشمنی نداشت یا وقتی با تو دشمن بودند دشمنشان بود. جوهری گفته است: «الجدد الارض» یعنی زمین سخت و در مثل گفته میشود: «من سلک الجدد»، یعنی جای ناخوشایند و سخت. شرح این فقرات در کتاب توحید به طور مفصل ذکر شد.
روایت14.
دعائم الاسلام: روایت است: امام جعفر صادق علیه السلام در باره نماز زوال، یعنی نمازهای مستحبی قبل از نماز ظهر میفرمود: این نمازها، نمازهای توبه کنندگان است. وقتی خورشید زوال یابد و بادها بوزند، درهای آسمان باز میشود، دعا مستجاب میگردد و حوائج بزرگ برآورده میگردند.(2)
روایت15.
فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: وقتی خورشید زوال یابد، هشت رکعت نماز بخوان و از این نمازها در دو رکعت، در رکعت اول حمد و توحید و در رکعت دومی حمد و سوره کافرون
ص: 61
بطنت فی خفیات الأمور أی اطلع علی بواطنها و نفذ علمه فیها أو أنه أخفی من خفیات الأمور لذوی العقول بما نری علی صیغة المتکلم أو الغیبة علی بناء المجهول بحد أی بالتحدیدات الجسمانیة أو الأعم منها و من العقلانیة و کذا قوله و لا ببعض نفی للأبعاض الخارجیة و العقلیة قبل القبل أی قبل کل ما یعرض له القبلیة بلا قبل أی لیست قبلیته إضافیة لیمکن أن یکون قبله شی ء أو بلا زمان قبل لیکون الزمان موجودا معه أزلا و الأول فی الثانی أظهر بل فی الأول.
انقطعت الغایات دونک أی کل غایة تفرض أزلا و أبدا فهو منقطع عنده و هو موجود قبله و بعده فلا یمکن أن تفرض له غایة أو هو غایة الغایات کما أنه مبدأ المبادی.
الصادع بأمرک أی مظهره و المتکلم به جهارا من غیر تقیة عن وحیک أی کل ما أمرت به من جهة الوحی أظهره کما قال تعالی فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ(1) الموالی أولیاءک معک أی ضم موالاتهم مع موالاتک أو حال کونهم معک و المعادی أعداءک دونک أی عاداهم و لم یعادک أو حال کونهم مباینون منک و قال الجوهری الجدد الأرض الصلب و فی المثل من سلک الجدد أمن العثار و قد مر شرح تلک الفقرات مفصلا فی کتاب التوحید.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ فِی صَلَاةِ الزَّوَالِ یَعْنِی السُّنَّةَ قَبْلَ صَلَاةِ الظُّهْرِ هِیَ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَ هَبَّتِ الرِّیحُ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ قُبِلَ الدُّعَاءُ وَ قُضِیَتِ الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ (2).
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ صَلِّ ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ مِنْهَا رَکْعَتَانِ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الثَّانِیَةُ بِالْفَاتِحَةِ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ
ص: 61
و شش رکعت را هر چه از قرآن دوست داری بخوان.(1)
روایت16.
البلد الامین: از کتاب طریق النّجاة ابن حدّاد عاملی، با اسنادش از امام جواد علیه السلام نقل کرده است که حضرت فرمود: هرکس سوره قدر را در هر روز هفتاد و شش مرتبه بخواند، خداوند هزار ملائکه خلق میکند که ثواب آن را سی و شش هزار سال مینویسند که ده تا از این هفتاد و شش مرتبه، قبل از نافله ظهر و هنگام زوال خورشید خوانده میشود و بیست و یک مرتبه از آنها بعد از نافله ظهر خوانده میشود... تا آخر خبر.(2)
روایت17.
فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: در نماز زوال وقتی روبروی قبله قرار گرفتی بگو: «سبحان الله و بحمده» و آیه «ربنا لا تواخذنا» تا آخر بقره را بخوان. سپس این دعا را بخوان: هر که در آسمان و زمین است او را میخواند و او هر روز کاری را انجام میدهد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و روا کردن حاجت مرا در یکی از شأنت مقرر کن و در یکی از آنها حاجت مرا روا کن. حاجتم این است که مرا از آتش جهنم رهایی دهی و با روی کرامت به من بنگری و از من خشنود گردی، ای ارحم الراحمین. خدایا من برای برآورده شدن حاجاتم محمد و آل محمد را پیش میفرستم و به وسیله آنها به تو تقرب میجویم و به وسیله آنها رو به سوی تو میکنم و به وسیله آنها مرا در دنیا و آخرت نزد خودتت وجیه و از مقربین درگاهت قرار ده و به خاطر آنها نمازم را قبول کن و گناهم را ببخش و دعایم را مستجاب کن، چرا که تو غفور و رحیم هستی .
سپس هشت رکعت نماز میخوانی که آن نماز توبه کنندگان است. این نماز را با یک تکبیر شروع کن و در تکبیرت بگو: الله اکبر را برای تعظیم و تقدیس و تکبیر و اجلال و ترس و بندگی او میگویم. تو اهل کبریا و عظمت و بزرگی و حمد و ثنا میباشی و فرزند و خانواده نداری و خدا و معبود و پروردگاری جز تو نیست. تنها و خالق و یکی میباشی و دوست و فرزندی نداری.
سپس استعاذه کن و بسم الله بگو و هرچه میتوانی قرآن و دعای مخصوص آل محمد علیهم السلام را بخوان که دعا این است: پروردگارا، ازخودت و به حق خودت و حق بنده ای که بین خودت و آفریدگانت سفیر قرار دادی و از نور خلقش کردی و از روحت در آن دمیدی و علمت را در وجود او به ودیعت نهادی و از کتابت به او آموختی و در علم غیبت او را تحت تأثیر قرار دادی و او را حبیب و نبی
ص: 62
وَ سِتُّ رَکَعَاتٍ بِمَا أَحْبَبْتَ مِنَ الْقُرْآنِ (1).
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، مِنْ کِتَابِ طَرِیقِ النَّجَاةِ لِابْنِ الْحَدَّادِ الْعَامِلِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ سِتّاً وَ سَبْعِینَ مَرَّةً خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ أَلْفَ مَلَکٍ یَکْتُبُونَ ثَوَابَهَا سِتَّةً وَ ثَلَاثِینَ أَلْفَ عَامٍ مِنْهَا إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَبْلَ النَّافِلَةِ عَشْراً وَ بَعْدَ نَوَافِلِ الزَّوَالِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(2).
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِذَا اسْتَقْبَلْتَ الْقِبْلَةَ فِی صَلَاةِ الزَّوَالِ فَقُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ وَ اقْرَأْ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِلَی آخِرِ الْبَقَرَةِ وَ اقْرَأْ یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ فَصَلِّ اللَّهُمَّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْ مِنْ شَأْنِکَ قَضَاءَ حَاجَتِی وَ اقْضِ لِی فِی شَأْنِکَ حَاجَتِی وَ حَاجَتِی إِلَیْکَ الْعِتْقُ مِنَ النَّارِ وَ الْإِقْبَالُ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ إِلَیَّ وَ رِضَاکَ عَنِّی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُقَدِّمُ بَیْنَ یَدَیْ حَاجَتِی إِلَیْکَ مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ أَتَقَرَّبُ بِهِمْ إِلَیْکَ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِهِمْ فَاجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً عِنْدَکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ اجْعَلْ صَلَوَاتِی بِهِمْ مَقْبُولَةً وَ ذَنْبِی بِهِمْ مَغْفُوراً وَ دُعَائِی بِهِمْ مُسْتَجَاباً إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ثُمَّ تُصَلِّی ثَمَانَ رَکَعَاتٍ وَ هِیَ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ افْتَتِحْ تَکْبِیرَةً وَاحِدَةً وَ قُلْ فِی تَکْبِیرِکَ فِی هَذِهِ الصَّلَاةِ اللَّهُ أَکْبَرُ تَعْظِیماً وَ تَقْدِیساً وَ تَکْبِیراً
وَ إِجْلَالًا وَ مَهَابَةً وَ تَعَبُّداً أَهْلَ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ الْمَجْدِ وَ الثَّنَاءِ وَ التَّقْدِیسِ وَ التَّطْهِیرِ مِنَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ وَ لَا مَعْبُودَ سِوَاهُ وَ لَا رَبّاً دُونَهُ فَرْداً خَالِقاً وَتْراً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً ثُمَّ تَعَوَّذُ وَ تُسَمِّی وَ تَقْرَأُ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ الدُّعَاءِ الْخَالِصِ لِآلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکَ وَ مِنْکَ وَ بِعَبْدِکَ الَّذِی جَعَلْتَهُ سَفِیراً بَیْنَکَ وَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ نُورِکَ وَ نَفَخْتَ فِیهِ مِنْ رُوحِکَ وَ اسْتَوْدَعْتَهُ فِیهِ مِنْ عِلْمِکَ وَ عَلَّمْتَهُ مِنْ کِتَابِکَ وَ أَمِنْتَهُ عَلَی وَحْیِکَ وَ اسْتَأْثَرْتَهُ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ لِنَفْسِکَ ثُمَّ اتَّخَذْتَهُ حَبِیباً وَ نَبِیّاً وَ
ص: 62
و خلیل خود نمودی، پروردگارا به حق خودت و به حق او و به حق خودت مرا از کسانی قرار ده که اولیائش را دوست بدارم و از دشمنانش دوری جویم. بار خدایا، همچنان که مرا در تحت حکومت او قرار دادی و در دولت
او به وجود آوردی و در دوران بازگشت او خلق کردی و در دوره او آشکار کردی و به ملت او دعوتم کردی و مرا از امت و لشکریان او قرار دادی، پس مرا از خواص اولیا و دوستدارنش قرار ده و مرا در اعلا علیین از منزلت و رتبه به او نزدیک کن.
پروردگارا، من به تو و به او ایمان آوردم و درخواست کسی که به سویت میخواند را اجابت کردم تا رضایت و خشنودی تو را جلب کنم و با محمد تسلیم پروردگار جهانیان شدم و به ولایت ولیّات علی علیه السلام اقرار کردم و به امامت حسن و وصایت حسین و عالم بودن ائمه خشنود شدم، پروردگارا بر آنها و ذریه پاک و برگزیده آنها درود فرست.(1)
توضیح
در «کرّته» یعنی در حکومت خودت ظاهر خواهد شد یا در هنگام غلبه کردن بر دشمنان. معنای«کوره» هم چنین است، یعنی وقتی که دوباره قدرت را به دست خواهد گرفت، یا شاید اشاره ای بر برانگیختن ارواح و سپس اجساد باشد .
روایت18.
فلاح السائل(2) و مصباح الشیخ: از آنچه که بعد از هر سلام نمازهای نافله ظهر گفته می شود: پروردگارا من ضعیف هستم و در خشنودیت ضعفم را قوی گردان و مرا به سوی خیر بکشان و ایمان را نهایت رضایتم قرار ده و به آنچه سهم من است برکت ده و با رحمتت مرا به آنچه از تو امید دارم برسان و مرا مایه دوستی و سرور مؤمنین و پایبند به عهدت قرار بده.
توضیح
«خذ الی الخیر بناصیتی» یعنی قلب مرا به عمل خیر و انجام عباداتت راغب گردان، مثل کسی که موی کسی را می گیرد و به عملی وادار می کند. در اینجا استعاره به کار رفته است. این نظر شیخ بهایی است.
روایت19.
فلاح السائل: از آنچه در تعقیب هر دو رکعت نافله ظهر گفته میشود این است: پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان و ای صاحب
ص: 63
خَلِیلًا اللَّهُمَّ بِکَ وَ بِهِ وَ بِهِ وَ بِکَ إِلَّا جَعَلْتَنِی مِمَّنْ أَتَوَلَّی مَعَ أَوْلِیَائِهِ وَ أَتَبَرَّأُ مِنْ أَعْدَائِهِ اللَّهُمَّ کَمَا جَعَلْتَنِی فِی دَوْلَتِهِ وَ کَوَّنْتَنِی فِی کَرَّتِهِ وَ أَخْرَجْتَنِی فِی کُورِهِ وَ أَظْهَرْتَنِی فِی دُورِهِ وَ دَعَوْتَنِی إِلَی مِلَّتِهِ وَ جَعَلْتَنِی مِنْ أُمَّتِهِ وَ جُنُودِهِ فَاجْعَلْنِی مِنْ خَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ خَوَاصِّ أَحِبَّائِهِ وَ قَرِّبْنِی إِلَیْهِ مَنْزِلَةً وَ زُلْفَةً فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ اللَّهُمَّ إِنِّی آمَنْتُ بِکَ وَ بِهِ وَ أَجَبْتُ دَاعِیَکَ ابْتِغَاءً لِمَرْضَاتِکَ وَ طَلَباً لِرِضْوَانِکَ وَ أَسْلَمْتُ مَعَ مُحَمَّدٍ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَقْرَرْتُ بِوَلَایَةِ وَلِیِّکَ عَلِیٍّ وَلِیّاً وَ رَضِیتُ بِالْحَسَنِ إِمَاماً وَ بِالْحُسَیْنِ وَصِیّاً وَ بِالْأَئِمَّةِ عُلَمَاءَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِمُ الْخِیَرَةِ(1).
فی کرته أی فی دولتک التی عادت بظهوره أی فی غلبته علی الأعادی و کذا فی کوره أی فی رجوع الأمر إلیه أو یکون إشارة إلی بعثه علی الأرواح ثم علی الأجساد
فَلَاحُ السَّائِلِ،(2)
وَ مِصْبَاحُ الشَّیْخِ،: مِمَّا یَقُولُ الْإِنْسَانُ بَعْدَ کُلِّ تَسْلِیمَةٍ مِنْ نَوَافِلِ الزَّوَالِ- اللَّهُمَّ إِنِّی ضَعِیفٌ فَقَوِّ فِی رِضَاکَ ضَعْفِی وَ خُذْ إِلَی الْخَیْرِ بِنَاصِیَتِی وَ اجْعَلِ الْإِیمَانَ مُنْتَهَی رِضَایَ وَ بَارِکْ لِی فِیمَا قَسَمْتَ لِی وَ بَلِّغْنِی بِرَحْمَتِکَ کُلَّ الَّذِی أَرْجُو مِنْکَ وَ اجْعَلْ لِی وُدّاً وَ سُرُوراً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ عَهْداً عِنْدَکَ (3).
خذ إلی الخیر بناصیتی أی اصرف قلبی إلی عمل الخیرات و وجهنی إلی القیام بوظائف الطاعات کالذی یجذب بشعر مقدم رأسه إلی عمل ففی الکلام استعارة کذا ذکره الشیخ البهائی.
فَلَاحُ السَّائِلِ،: وَ مِمَّا یُقَالُ أَیْضاً فِی جُمْلَةِ تَعْقِیبِ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الزَّوَالِ- رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا
ص: 63
جلال و کرامت، از تو خشنودی و بهشتت را میخواهم و از آتش و غضبت به خودت پناه میآورم و از آتش به خدا پناه میبرم. این ذکر را با صدای بلند میخوانی.(1)
این روایت را در باب دعا بعد از هر دو رکعت از نافله ظهر ذکر کرده است.
گفته است: ابو احمد بن حسن بن عیاش گفته است: از فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام از پدر بزرگوارش امام حسن بن علی علیهما السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این دعا را در بین دو رکعت اول از نماز زوال می خواند:
{تسلیم اول}
« بارالها، تو بزرگوارترین کسی هستی که به سوی تو آمده شود و زیارت شوی و بهترین کسی هستی که حاجات و نیازمندی ها، از تو طلب شود و با وجودترین و بارحم ترینی، برای عطا و رحم کردن، رئوف ترین کس برای گذشت و تکیه گاه هستی. بارالها، من به سوی تو نیازمند و از تو حوائجم را خواستارم و از تو در نزد من مطالباتی هست و آن گناهانی است که من در گرو آنهایم که پشت مرا سنگین کرده، که اگر مرا نیامرزی و رحم نکنی از زیان کاران خواهم بود. بارالها، اعتمادم به توست که به سوی تو توبه نمایم، پس بر محمد و آل او درود بفرست، گناهانم را بیامرز، از گناهان قدیم و جدید، پنهانی و آشکارا، خطا و یا عمدی، کوچک و بزرگ و هر گناهی که مرتکب شده ام، همه را به طور کامل بیامرز، که حتی یک گناه به گردنم نماند و در آینده هم کار حرامی مرتکب نشوم. بارالها، عبادت و اطاعت اندک مرا قبول نما و از گناهان بزرگ من درگذر، ای خدای بزرگی که گناه بزرگ را جز بزرگ نیامرزد. آن خداوند عظیمی که همه موجودات آسمانها و زمین، همه نیازهای خود را از او مسئلت دارند و هر روز خدای تعالی در کاری است. ای خدایی که هر روز در کاری، بر محمد و آل او درود فرست و شأن و کار مرا و قضاء حاجت مرا از شأن و کار خود قرار بده. حاجت من، آزادی از دوزخ و امن از سخط تو و نیل به رضوان و بهشت توست. بارالها،
ص: 64
الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ (1).
ذَکَرَ رِوَایَةً فِی الدُّعَاءِ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الزَّوَالِ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَیَّاشٍ (2)
عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِیِ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهَا الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ بَیْنَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ صَلَاةِ الزَّوَالِ الرَّکْعَتَانِ الْأَوَّلَتَانِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ أَکْرَمُ مَأْتِیٍّ وَ أَکْرَمُ مَزُورٍ وَ خَیْرُ مَنْ طُلِبَتْ إِلَیْهِ الْحَاجَاتُ وَ أَجْوَدُ مَنْ أَعْطَی وَ أَرْحَمُ مَنِ اسْتُرْحِمَ وَ أَرْأَفُ مَنْ عَفَا وَ أَعَزُّ مَنِ اعْتُمِدَ عَلَیْهِ اللَّهُمَّ بِی إِلَیْکَ فَاقَةٌ وَ لِی إِلَیْکَ حَاجَاتٌ وَ لَکَ عِنْدِی طَلِبَاتٌ مِنْ ذُنُوبٍ أَنَا بِهَا مُرْتَهَنٌ وَ قَدْ أَوْقَرَتْ ظَهْرِی وَ أَوْبَقَتْنِی وَ إِلَّا تَرْحَمْنِی وَ تَغْفِرْ لِی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی اعْتَمَدْتُکَ فِیهَا تَائِباً إِلَیْکَ مِنْهَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی کُلَّهَا قَدِیمَهَا وَ حَدِیثَهَا سِرَّهَا وَ عَلَانِیَتَهَا وَ خَطَاهَا وَ عَمْدَهَا صَغِیرَهَا وَ کَبِیرَهَا وَ کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ أَنَا مُذْنِبُهُ مَغْفِرَةً عَزْماً جَزْماً لَا تُغَادِرُ ذَنْباً وَاحِداً وَ لَا أَکْتَسِبُ بَعْدَهَا مُحَرَّماً أَبَداً وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیَسِیرَ مِنْ طَاعَتِکَ وَ تَجَاوَزْ لِی عَنِ الْکَثِیرِ مِنْ مَعْصِیَتِکَ یَا عَظِیمُ إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الْعَظِیمَ إِلَّا الْعَظِیمُ- یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ یَا مَنْ هُوَ کُلَّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ لِی فِی شَأْنِکَ شَأْنَ حَاجَتِی وَ حَاجَتِی هِیَ فَکَاکُ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ الْأَمَانُ مِنْ سَخَطِکَ وَ الْفَوْزُ بِرِضْوَانِکَ وَ جَنَّتِکَ (4) وَ صَلِ
ص: 64
بر محمد و آل او درود فرست و با این کار و تمام چیزی که صلاح من در آن است، بر من منت گذار.
به حق نوری از تو که تاریکیها را روشن کرده است، از تو میخواهم بر محمد و آل او درود فرستی و بین من و بین آنها در دنیا و آخرت جدایی نیندازی براستی که تو بر هر چیز توانا هستی.
بارالها، مرا از آزادشدگان از آتش قرار ده و در زمره توبه کنندگان و ره آورندگان به سویت، آنانی که پیرو امر تو و خشوع کنندگان به پیشگاهت، آنانی که هرگاه نام تو برده شود، دلهایشان از ترس تو بلرزه آید، آنان که عباداتشان کامل و در برابر بلا صابرند و در هنگام آسایش شکر گذارند و در برابر اوامر تو مطیعند، آنان که نماز را بپا دارند و زکات را اداء و بر تو توکل کنند قرار ده. بارالها، ای کریم، بر من کرامتت را مضاعف گردان، عطا و فضیلتی که نزد تو هست بر من وافر گردان، و از هر راحتی و آسایش و وسیله و منزلتی که نزد تو هست به من عنایت فرما که مرا از هر هول و ترسی کفایت کند و در بهشت جای دهد، مرا به سایه عرش خود سایه ده در آن روزی که سایه ای جز سایه تو نیست. نور و روشنائی مرا بزرگ گردان، نامه عمل مرا به دست راست من بده، حسنات مرا مضاعف کن. مرا از برترین واردین از گروه اهل تقوا بر خودت قرار ده و مرا در جایگاه والایی ساکن گردان. مرا از کسانی قرار ده که به نظر کرم به او نظر نمایی. مرا بمیرانی در حالی که از من راضی و خشنود باشی و مرا به بندگان صالح و شایسته ات ملحق گردان.
بارالها، بر محمد و آلش درود فرست، در همه این موارد و خواسته ها مرا رستگار و ناجح گردان که براستی همه خطاها و گناهان مرا بیامرزی، همه سیئات مرا بپوشانی، هر نوع وزر و وبال مرا بریزی، جمیع حوائج دنیوی مرا در آسانی و عافیت برآوری.
بارالها، بر محمد و آل محمد درود فرست و عملی را از من که موجب تقرب به توست، به ریا و آوازه و تباهی فساد آغشته نکن و مرا از خشوع کنندگان در برابر خودت قرار بده.
بارالها، بر محمد و آلش درود فرست، و به من وسعت در رزق و صحت در جسم و قوت در بدن برای اطاعت و عبادتت عطا فرما. بر من از رحمت و رضوان و عافیت، آن طوری که مرا از هر بلایی در دنیا و آخرت سالم نگه دارد، عطا فرما.
ترس از خودت، میل به سوی تو، خشوع برای تو، وقار و حیاء از تو، بزرگ دانستن ذکر و یاد تو، تنزیه مجدت را در تمام دوره زندگی ام، در حالی که تو از من راضی باشی، روزی من گردان.
بارالها من از تو سعه و گشایش، آزادمنشی، امنیت، کفایت، سلامت، صحت، قناعت، عصمت و محافظت از همه بدی ها، هدایت، رحمت، عفو، عافیت، یقین و آمرزش، شکر، رضا، صبر، علم، صداقت، نیکوکاری، تقوا، حلم، تواضع، آسانی و توفیق را خواستارم.
ص: 65
عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ امْنُنْ بِذَلِکَ عَلَیَّ وَ بِکُلِّ مَا فِیهِ صَلَاحِی وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِکَ السَّاطِعِ فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تُفَرِّقْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ وَ اکْتُبْ لِی عِتْقاً مِنَ النَّارِ مَبْتُولًا وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُنِیبِینَ إِلَیْکَ التَّابِعِینَ لِأَمْرِکَ الْمُخْبِتِینَ إِلَیْکَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرْتَ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُسْتَکْمِلِینَ مَنَاسِکَهُمْ وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَلَاءِ وَ الشَّاکِرِینَ فِی الرَّخَاءِ وَ الْمُطِیعِینَ لِأَمْرِکَ فِیمَا أَمَرْتَهُمْ بِهِ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلَاةَ وَ الْمُؤْتِینَ الزَّکَاةَ وَ الْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیْکَ اللَّهُمَّ أَضِفْنِی بِأَکْرَمِ کَرَامَتِکَ وَ أَجْزِلْ مِنْ عَطِیَّتِکَ وَ الْفَضِیلَةِ لَدَیْکَ وَ الرَّاحَةِ مِنْکَ وَ الْوَسِیلَةِ إِلَیْکَ وَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَکَ مَا تَکْفِینِی بِهِ کُلَّ هَوْلٍ دُونَ الْجَنَّةِ وَ تُظِلُّنِی فِی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّکَ وَ تُعَظِّمُ نُورِی وَ تُعْطِینِی کِتَابِی بِیَمِینِی وَ تُخَفِّفُ حِسَابِی وَ تَحْشُرُنِی فِی أَفْضَلِ الْوَافِدِینَ إِلَیْکَ مِنَ الْمُتَّقِینَ وَ تُثَبِّتُنِی فِی عِلِّیِّینَ وَ تَجْعَلُنِی مِمَّنْ تَنْظُرُ إِلَیْهِ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ تَتَوَفَّانِی وَ أَنْتَ عَنِّی رَاضٍ وَ أَلْحِقْنِی بِعِبَادِکَ الصَّالِحِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْلِبْنِی بِذَلِکَ کُلِّهِ مُفْلِحاً مُنْجِحاً قَدْ غَفَرْتَ لِی خَطَایَایَ وَ ذُنُوبِی کُلَّهَا وَ کَفَرْتَ
عَنِّی سَیِّئَاتِی وَ حَطَطْتَ عَنِّی وِزْرِی وَ شَفَعْتَنِی فِی جَمِیعِ حَوَائِجِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تَخْلِطْ بِشَیْ ءٍ مِنْ عَمَلِی وَ لَا بِمَا تَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَیْکَ رِئَاءً وَ لَا سُمْعَةً وَ لَا أَشَراً وَ لَا بَطَراً وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْخَاشِعِینَ لَکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعْطِنِی السَّعَةَ فِی رِزْقِی وَ الصِّحَّةَ فِی جِسْمِی وَ الْقُوَّةَ فِی بَدَنِی عَلَی طَاعَتِکَ وَ عِبَادَتِکَ وَ أَعْطِنِی مِنْ رَحْمَتِکَ وَ رِضْوَانِکَ وَ عَافِیَتِکَ مَا تُسَلِّمُنِی بِهِ مِنْ کُلِّ بَلَاءِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ ارْزُقْنِی الرَّهْبَةَ مِنْکَ وَ الرَّغْبَةَ إِلَیْکَ وَ الْخُشُوعَ لَکَ وَ الْوَقَارَ وَ الْحَیَاءَ مِنْکَ وَ التَّعْظِیمَ لِذِکْرِکَ وَ التَّقْدِیسَ لِمَجْدِکَ أَیَّامَ حَیَاتِی حَتَّی تَتَوَفَّانِی وَ أَنْتَ عَنِّی رَاضٍ اللَّهُمَّ وَ أَسْأَلُکَ السَّعَةَ وَ الدَّعَةَ وَ الْأَمْنَ وَ الْکِفَایَةَ وَ السَّلَامَةَ وَ الصِّحَّةَ وَ الْقُنُوعَ وَ الْعِصْمَةَ وَ الْهُدَی وَ الرَّحْمَةَ وَ الْعَافِیَةَ وَ الْیَقِینَ وَ الْمَغْفِرَةَ وَ الشُّکْرَ وَ الرِّضَا وَ الصَّبْرَ وَ الْعِلْمَ وَ الصِّدْقَ وَ الْبِرَّ وَ التَّقْوَی وَ الْحِلْمَ وَ التَّوَاضُعَ وَ الْیُسْرَ وَ التَّوْفِیقَ.
ص: 65
بارالها، بر محمد و آل او درود فرست و آنچه را از تو خواستم (و دعا کردم) خانواده ام و نزدیکان و برادران دینی ام را در راه تو و هرکس که من او را و او مرا برای تو دوست داریم و هر کس را که سرپرستی می کنم و مرا متولد کرده و همه مردان و زنان مؤمن و مسلمان را بهرهمند کن. بارالها، داشتن حسن ظن به تو و صداقت در توکل بر تو را از تو خواستارم. به تو پناه میآورم از اینکه مرا به بلائی مبتلا نمایی که به طور ضرورت مرا به چیزی از معصیت تو آلوده کند. به تو پناه میآورم از تکلف و به سختی افتادن در تحصیل رزقی که تو برای من مقدر کرده و یا مقدر نکرده ای. پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و بر من آسانی و گشایش و عافیت از جانب خودت عنایت فرما، ای مهربانترین مهربانان.»
و بگو: پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و به عملی وادار که در طاعتت به کار گیرم و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان ای صاحب جلال و کرامت خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه میبرم و از آتش به خدا پناه میبرم. این ذکر را با صدای بلند میخوانی.
سپس به سجده میافتی و میگویی: خدایا من به وسیله بخشش و کرمت و به وسیله محمد بنده و فرستاده ات و به وسیله فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولانت به سویت تقرب میجویم که بر محمد صلی الله علیه و آله و بر آل او علیهم السلام درود فرستی و از لغزش من درگذری و گناهانم را مستور گردانی و ببخشی و حاجتهای مرا برآوری و مرا به اعمال قبیحم معذب نگردانی. ای اهل تقوا و مغفرت، ای نیکوکار و ای کریم، تو نسبت به من از پدر و مادرم و همه مردم نیکوکارتر هستی. به تو نیازمندم و فقیر و درماندهام و تو به من نیازی نداری. خواسته ام از تو این است که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بر فقرم رحم کنی و دعایم را مستجاب کنی و در برابر همه بلایا یاور من باشی، چرا که عفو و جود تو مرا فرا میگیرد.
تسلیم دوم
پروردگارا، ای خدای آسمان و خدای زمین، و آفریننده آسمان و آفریننده زمین و نورآسمان و نور زمین و زینت آسمان و زینت زمین و ستون آسمان و ستون زمین و آفریننده آسمان و زمین و صاحب جلال و کرامت و شنوای ناله کنندگان و فریادرس فریاد خواهان و منتهای رغبت عبادت کنندگان، تو گره گشای گرفتاران و زداینده غم غمزدگان
ص: 66
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اعْمُمْ (1) بِذَلِکَ أَهْلَ بَیْتِی وَ قَرَابَاتِی وَ إِخْوَانِی فِیکَ وَ مَنْ أَحْبَبْتُ وَ أَحَبَّنِی أَوْ وَلَدْتُهُ وَ وَلَدَنِی مِنْ جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ أَسْأَلُکَ یَا رَبِّ حُسْنَ الظَّنِّ بِکَ وَ الصِّدْقَ فِی التَّوَکُّلِ عَلَیْکَ وَ أَعُوذُ بِکَ یَا رَبِّ أَنْ تَبْتَلِیَنِی بِبَلِیَّةٍ تَحْمِلُنِی ضَرُورَتُهَا عَلَی التَّغَوُّثِ بِشَیْ ءٍ مِنْ مَعَاصِیکَ وَ أَعُوذُ بِکَ یَا رَبِّ أَنْ أَکُونَ فِی حَالِ عُسْرٍ أَوْ یُسْرٍ أَظُنُّ أَنَّ مَعَاصِیَکَ أَنْجَحُ فِی طَلِبَتِی مِنْ طَاعَتِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ تَکَلُّفِ مَا لَمْ تُقَدِّرْ لِی فِیهِ رِزْقاً وَ مَا قَدَّرْتَ لِی مِنْ رِزْقٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ آتِنِی بِهِ فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ قُلْ رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی رحمتک [بِرَحْمَتِکَ] یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ ثُمَّ تَخِرُّ سَاجِداً وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُقِیلَنِی عَثْرَتِی وَ تَسْتُرَ عَلَیَّ ذُنُوبِی وَ تَغْفِرَهَا لِی وَ تُقَلِّبَنِی الْیَوْمَ بِقَضَاءِ حَاجَتِی وَ لَا تُعَذِّبَنِی بِقَبِیحٍ کَانَ مِنِّی یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَرُّ یَا کَرِیمُ أَنْتَ أَبَرُّ بِی مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ مِنْ نَفْسِی وَ مِنَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ بِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ وَ فَقْرٌ وَ فَاقَةٌ وَ أَنْتَ عَنِّی غَنِیٌّ فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَرْحَمَ فَقْرِی وَ تَسْتَجِیبَ دُعَائِی وَ تَکُفَّ عَنِّی أَنْوَاعَ الْبَلَاءِ فَإِنَّ عَفْوَکَ وَ جُودَکَ یَسَعُنِی
التَّسْلِیمَةُ الثَّانِیَةُ
اللَّهُمَّ إِلَهَ السَّمَاءِ وَ إِلَهَ الْأَرْضِ وَ فَاطِرَ السَّمَاءِ وَ فَاطِرَ الْأَرْضِ وَ نُورَ السَّمَاءِ وَ نُورَ الْأَرْضِ وَ زَیْنَ السَّمَاءِ وَ زَیْنَ الْأَرْضِ وَ عِمَادَ السَّمَاءِ وَ عِمَادَ الْأَرْضِ وَ بَدِیعَ السَّمَاءِ وَ بَدِیعَ الْأَرْضِ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ صَرِیخَ الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ غَوْثَ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ مُنْتَهَی رَغْبَةِ الْعَابِدِینَ أَنْتَ الْمُفَرِّجُ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ وَ أَنْتَ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومِینَ وَ
ص: 66
و مهربانترین مهربانان و زداینده گرفتاری و اجابت کننده درماندگان و پروردگار جهانیان هستی. هر حاجتی از تو خواسته میشود و ای بزرگی که هر چیز بزرگی از او خواسته میشود، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن...
و بگو: پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر، ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان ای صاحب جلال و کرامت، خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه میبرم و از آتش به خدا پناه میبرم. این ذکر را با صدای بلند می خوانی.
تسلیم سوم
ای بلند مرتبه و ای بزرگ، ای زنده و ای بردبار، ای غفور و ای شنوا و ای بینا، ای تنها و ای یکتا و ای بی نیاز، ای کسی که زاده نشده و کسی را نزاییده است و همتا و نظیری ندارد، ای رحمت گر و ای مهربان، ای نور آسمانها و زمین، نور وجهت کامل است. به نور وجهت که با آن آسمانها و زمین را روشن کردهای و به حق اسم عظیم اعظمی که اگر با آن خوانده شوی اجابت میکنی و اگر با آن حاجت خواسته شود، عطا شود و به حق قدرتت که با آن هر چه میتوانی از خلقت بخواهی و امر تو چنان است که اگر چیزی را اراده کنی، فقط به آن میگویی ایجاد شو و او ایجاد میشود، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن.
و بگو: پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان، ای صاحب جلال و کرامت، خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه می برم و از آتش به خدا پناه میبرم. این ذکر را با صدای بلند میخوانی.
تسلیم چهارم
خدایا، بر محمّد و خاندان محمد درود فرست، درخت نبوت، جایگاه رسالت، محل آمد و شد فرشتگان، معدن دانش، خانواده وحی. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، کشتی روان در اقیانوسهای عمیق، هرکه به آن توسّل جوید ایمنی یابد و هرکه آن را رها کند غرق شود، پیش افتاده از آنها از دین خارج است و عقب مانده از آنان نابود است و همراه آنان ملحق به حق است. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، پناهگاه محکم، فریادرس
ص: 67
أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ وَ مُفَرِّجُ الْکَرْبِ وَ مُجِیبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ إِلَهُ الْعَالَمِینَ الْمَنْزُولُ بِهِ کُلُّ حَاجَةٍ یَا عَظِیماً یُرْجَی لِکُلِّ عَظِیمٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ قُلْ رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ
التَّسْلِیمَةُ الثَّالِثَةُ
یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا حَیُّ یَا حَلِیمُ یَا غَفُورُ یَا سَمِیعُ یَا بَصِیرُ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ تَمَّ نُورُ وَجْهِکَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی إِذَا دُعِیتَ بِهِ أَجَبْتَ وَ إِذَا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَیْتَ وَ بِقُدْرَتِکَ عَلَی مَا تَشَاءُ مِنْ خَلْقِکَ فَإِنَّمَا أَمْرُکَ إِذَا أَرَدْتَ شَیْئاً أَنْ تَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ قُلْ رَبِ (1) صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ وَ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ
التَّسْلِیمَةُ الرَّابِعَةُ
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعِ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفِ الْمَلَائِکَةِ وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ وَ أَهْلِ بَیْتِ الْوَحْیِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْکِ الْجَارِیَةَ فِی اللُّجَجِ الْغَامِرَةِ یَأْمَنُ مَنْ رَکِبَهَا وَ یَغْرَقُ مَنْ تَرَکَهَا الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مَارِقٌ وَ الْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زَاهِقٌ وَ اللَّازِمُ لَهُمْ لَاحِقٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْکَهْفِ الْحَصِینِ وَ غِیَاثِ
ص: 67
بیچارگان درمانده و پناه گریختگان و دستاویز استوار برای چنگ اندازان. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، درودی که برای آنان موجب خشنودی، و برای ما مایه ادا کردن و بجا آوردن حق محمّد و خاندان محمّد باشد، به حق حول و نیرویت ای پروردگار جهانیان. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، آن پاکان و نیکان و خوبان که حقوقشان را بر همه واجب کردی و پیروی و ولایتشان را بر همگان فرض نمودی. خدایا، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و دلم را با طاعتت آباد کن و به نافرمانی از خود رسوایم مساز. مرا با وسعت رزقی که بر من ارزانی داشتهای، بر همیاری با آن کس که رزقت را بر او تنگ گرفتی یاری کن. سپاس برای خدا به خاطر تمام نعمت هایی که ارزانی داشته است. از تمامی گناهان از تو طلب مغفرت میکنم. «ولاحول و لا قوة الا بالله» از هر ترسی.
ذکر روایتی دیگر: از دعاهایی که باید بعد از هر دو رکعت نماز نافله ظهر خوانده شود، با سند خودم از ابی جعفر طوسی نقل میکنم. این دعا را در مصباح کبیر نقل کرده و گفته، روایت است: بعد از سلام دو رکعت اول میگویی: خدایا، من از غضبت به رضایت تو و از عذابت به مغفرتت و از غضبت به رأفتت و از تو به خودت پناه میبرم. نمیتوانم تو را آنچنان که شایسته است و همان طور که خودت را ثنا گفتی مدح و ثنا گویم، از تو میخواهم بر محمد و آل محمد درود فرستی و حیاتم به گونهای باشد که در آن بر کارهای خیر بیفزایم و وفاتم طوری باشد که از مرگ سوء در امان باشم. درماندگیم را با هدایت و توفیقاتت جبران کن و مرا در طاعتت قوی کن و راحت و کرامت و نور چشم و لذت و زندگی راحت بعد از مرگ را بر من روزی کن و گرفتاری را در روز قیامت از من برطرف کن و در روزی که تنها تو را زیارت خواهم کرد، بر من رحم کن.
این جان من برای توست و من به گناهانم و به ظلمی که خودم بر خود کردم معترفم و بر آنچه که بر من فضل داشتی آگاهم. وجه کریمت را از تو خواستارم، همان طور که از گناهان گذشته من گذشتی، در آنچه از عمرم باقی است، مرا از گناهان حفظ کن. بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن...
و بگو : پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از انجام بدیها بازدار و در طاعتت به کارم گیر و با رحمتت درجه مرا بالا بر. ای خدا و ای پروردگار و ای رحمان و ای رحیم و ای بسیار مهربان و ای منان، ای صاحب جلال و کرامت، خشنودی و بهشتت را خواستارم و از آتش و غضبت به تو پناه میبرم و از آتش به خدا پناه میبرم. این ذکر را با صدای بلند میخوانی.
ص: 68
الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَکِینِ وَ مَلْجَإِ الْهَارِبِینَ وَ مُنْجِی الْخَائِفِینَ وَ عِصْمَةِ الْمُعْتَصِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَاةً کَثِیرَةً تَکُونُ لَهُمْ رِضًی وَ لِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَدَاءً وَ قَضَاءً بِحَوْلٍ مِنْکَ وَ قُوَّةٍ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الَّذِینَ أَوْجَبْتَ حَقَّهُمْ وَ مَوَدَّتَهُمْ وَ فَرَضْتَ طَاعَتَهُمْ وَ وَلَایَتَهُمْ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اعْمُرْ قَلْبِی بِطَاعَتِکَ وَ لَا تُخْزِنِی بِمَعْصِیَتِکَ وَ ارْزُقْنِی مُوَاسَاةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِکَ مِمَّا وَسِعَتْ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ نِعْمَةٍ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مِنْ کُلِّ هَوْلٍ.
ذَکَرَ رِوَایَةً أُخْرَی: فِی الدُّعَاءِ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الزَّوَالِ رَوَیْتُهَا بِإِسْنَادِی إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ فِیمَا ذَکَرَهُ قَدَّسَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ رُوحَهُ فِی الْمِصْبَاحِ الْکَبِیرِ وَ قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّکَ تَقُولُ عَقِیبَ التَّسْلِیمَةِ الْأَوَّلَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِعَفْوِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ أَعُوذُ بِرَحْمَتِکَ مِنْ نَقِمَتِکَ وَ أَعُوذُ بِمَغْفِرَتِکَ مِنْ عَذَابِکَ وَ أَعُوذُ بِرَأْفَتِکَ مِنْ غَضَبِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ لَا أَبْلُغُ مِدْحَتَکَ وَ لَا الثَّنَاءَ عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ حَیَاتِی زِیَادَةً فِی کُلِّ خَیْرٍ وَ وَفَاتِی رَاحَةً مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ تَسُدَّ فَاقَتِی بِهُدَاکَ وَ تَوْفِیقِکَ وَ تُقَوِّیَ ضَعْفِی فِی طَاعَتِکَ وَ تَرْزُقَنِی الرَّاحَةَ وَ الْکَرَامَةَ وَ قُرَّةَ الْعَیْنِ وَ اللَّذَّةَ وَ بَرْدَ الْعَیْشِ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ وَ نَفِّسْ عَنِّی الْکُرْبَةَ یَوْمَ الْمَشْهَدِ الْعَظِیمِ وَ ارْحَمْنِی یَوْمَ أَلْقَاکَ فَرْداً هَذِهِ نَفْسِی سِلْمٌ لَکَ وَ أَنَا مُعْتَرِفٌ بِذَنْبِی مُقِرٌّ بِالظُّلْمِ عَلَی نَفْسِی عَارِفٌ بِفَضْلِکَ عَلَیَّ فَبِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَسْأَلُکَ لَمَّا صَفَحْتَ عَنِّی مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی وَ عَصَمْتَنِی فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ قُلْ رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ
أَجِرْنِی مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ اسْتَعْمِلْنِی عَمَلًا بِطَاعَتِکَ وَ ارْفَعْ دَرَجَتِی بِرَحْمَتِکَ یَا اللَّهُ یَا رَبِّ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ رِضَاکَ وَ جَنَّتَکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارِکَ وَ سَخَطِکَ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ تَرْفَعُ بِهَا صَوْتَکَ.
ص: 68
بعد از چهارمی میگویی: پروردگارا، ای گراداننده قلبها و چشمها، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا بر دینت و دین نبیات استوار بدار و قلبم را بعد از هدایت نلغزان و از طرف خودت رحمتی بر من عطا کن که تو بخشندهای و با رحمتت مرا از آتش جهنم حفظ کن، پروردگارا بر محمد وآل محمد درود فرست و مرا سعادتمند کن، چرا که تو هر چه را بخواهی محو میکنی و هر چه را بخواهی استوار میگردانی و ام الکتاب نزد توست.
بعد از ششمی میگویی: خدایا، من به وسیله بخشش و کرمت و به وسیله محمد بنده و فرستادهات و به وسیله فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولانت به سویت تقرب میجویم. پروردگارا، به تو نیازمندم و فقیر و درماندهام و تو به من نیازی نداری. از لغزشم گذشتی و گناهانم را پوشاندی. پس حاجتم را روا کن و به خاطر زشتیهایی که از من میدانی مرا عذاب نکن، چرا که عفو و جود تو مرا فرا میگیرد.
و بعد از هشتمی میگویی: ای اول اولین و ای آخر آخرین، ای صاحب قدرت استوار و ای روزی دهنده فقیران و ای مهربانترین مهربانان، بر محمد و آل محمد که پاک و پاکیزه اند درود فرست، و کوشش بیهوده مرا و خطا و عمد و اسرافی که بر خود کردم و هر گناهی که مرتکب شدم را ببخش و مرا از ارتکاب دوباره آن بازدار، چرا که تو بر هر چیز که میخواهی توانا هستی.
سپس سجده کنان روی زمین میافتی و میگویی: ای اهل تقوی و ای اهل مغفرت، ای نیکوکار، تو نسبت به من از پدر و مادر و همه خلایق نیکوکارتری، طوری به من رو کن که دعایم را مستجاب کرده باشی، که تو انواع بلا را از من دفع کردهای.(1)
المصباح: شیخ در این کتاب و ابن الباقی در کتاب الاختیار، حدیث مرسلی مثل تمام آنچه ذکر کردیم آورده اند.(2)
توضیح
جوهری گفته است: «أوقره» یعنی سنگین کرد و گفته است: «اوبقه» یعنی هلاک کرد. «انی اعتمدتک»، یعنی من تو را قصد کردم یا بر تو اتکا کردم، مبنی بر حذف و ایصال - تبدیل واو به تا و ادغام کردن آن - . گفته میشود: «عمدت الشیء» یعنی قصد کردم و این مثل «تعمّدته» میباشد و «اعتمدت علی الشیء»، یعنی بر آن تکیه نمودم. «لا تغادر» یعنی ترک نکن. «لا یساله من فی السموات و الارض»، یعنی آنها در ذات و صفات و سایر چیزهایی که برایشان مهم و حیاتی است محتاج او هستند و به آنان کمک میکند، بنابراین آنها با زبان حال و مقال از او طلب میکنند.
ص: 69
وَ تَقُولُ عَقِیبَ الرَّابِعَةِ اللَّهُمَّ مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی سَعِیداً فَإِنَّکَ تَمْحُو مَا تَشَاءُ وَ تُثْبِتُ وَ عِنْدَکَ أُمُّ الْکِتَابِ.
وَ تَقُولُ عَقِیبَ السَّادِسَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ الْمُرْسَلِینَ وَ بِکَ اللَّهُمَّ الْغِنَی عَنِّی وَ بِیَ الْفَاقَةُ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ الْغَنِیُّ وَ أَنَا الْفَقِیرُ إِلَیْکَ أَقَلْتَنِی عَثْرَتِی وَ سَتَرْتَ عَلَیَّ ذُنُوبِی فَاقْضِ یَا اللَّهُ حَاجَتِی وَ لَا تُعَذِّبْنِی بِقَبِیحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّی فَإِنَّ عَفْوَکَ وَ جُودَکَ یَسَعُنِی وَ تَقُولُ عَقِیبَ الثَّامِنَةِ یَا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یَا آخِرَ الْآخِرِینَ وَ یَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِینَ وَ یَا ذَا الْقُوَّةِ الْمَتِینَ وَ یَا رَازِقَ الْمَسَاکِینِ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ وَ اغْفِرْ لِی جِدِّی وَ هَزْلِی وَ خَطَائِی وَ عَمْدِی وَ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ اعْصِمْنِی مِنِ اقْتِرَافِ مِثْلِهِ إِنَّکَ عَلَی مَا تَشَاءُ قَدِیرٌ ثُمَّ تَخِرُّ سَاجِداً وَ تَقُولُ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ یَا أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَرُّ یَا رَحِیمُ أَنْتَ أَبَرُّ بِی مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ مِنْ جَمِیعِ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ اقْلِبْنِی بِقَضَاءِ حَاجَتِی مُسْتَجَاباً دُعَائِی مَرْحُوماً صَوْتِی وَ قَدْ کَشَفْتَ أَنْوَاعَ الْبَلَاءِ عَنِّی (1).
المصباح، للشیخ و الاختیار لابن الباقی مرسلا: مثل الجمع (2)
قال الجوهری أوقره أی أثقله و قال أوبقه أی أهلکه إنی اعتمدتک أی قصدتک أو اتکلت علیک علی الحذف و الإیصال یقال عمدت الشی ء أی قصدته کتعمدته و اعتمدت علی الشی ء أی اتکلت علیه لا تغادر أی لا تترک یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی إنهم مفتقرون إلیه فی ذواتهم و صفاتهم و سائر ما یهمهم و یعن لهم فهم سائلون عنه بلسان الحال و المقال
ص: 69
«کل یوم هو فی شأن»، یعنی در هر روز و وقتی شأنی دارد که چیزی را ایجاد میکند و میآفریند؛ یعنی اشخاص را میآفریند و احوال را تغییر میدهد، همان طور که در حدیث آمده است: «از جمله شأن خداوند این است که گناهی را میبخشد و گرفتاری را رفع میکند و قومی را بالا میبرد و قومی دیگر را پایین میکشد» و این در رد سخنان یهودیان که خدا لعنتشان کند، میباشد که گفتند: «دستان خدا بسته است» و نیز گفتند: «خدا در روز شنبه کاری انجام نمیدهد» و در باره سخنان حکما و منکرینی است که قائل به بداء هستند و قبلا در این باره سخن گفتیم.
«مبتولا» یعنی با عزم قاطعی که نلرزد و در آن بداء نباشد. جوهری گفته است: «بتلت الشیء أبتله» که با کسر خوانده میشود. ابتلا به معنای این است که چیزی را از چیز دیگر بریده باشی و عبارت «طلقتها بتّة بتلة»، او را کاملا طلاق دادم، به همین معناست. گفته است: «اخبات» به معنای فروتنی و خشوع است و گفته است: «أضفت الرجل و ضیّفته» وقتی به کار میرود که مهمانی بیاید و تو آن را سکنی دهی. در برخی نسخهها «أصفنی» است، یعنی صاد آن بدون نقطه است و «من اصفیته»، یعنی هر که را که برگزیدی و گفته میشود «أصفیته الودّ»، یعنی او را چون خاصه خودت کردی. جوهری این عبارتها را این گونه معنا کرده است.
گفته است: «الوسیله»، چیزی است که با آن به چیز دیگر نزدیک میشوی. گفته میشود: فلانی برای رسیدن به پروردگارش وسیلهای به کار گرفت و برای رسیدن به وسیلهای توسل جست. اینها در مورد کسی به کار میرود که به وسیله عملی به خدا رسید. «ممن تنظر إلیه» نظر، کنایه از رحمت و لطف و خود وجه خدای سبحان است، یا اینکه توجه او مشتمل بر کرم است. گاهی گفته میشود: وجه خدا، رضای اوست همان طور که خدای متعال میفرماید: «و ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله(1)»،{و [لی] جز برای طلب خشنودیِ خدا انفاق مکنید.} گفتهاند: یعنی رضایت خدا، چرا که انسان وقتی از کسی خشنود است رو به سوی او میکند و وقتی از کسی کراهت دارد از او رو برمیگرداند و این هم از جمله مواردی است که سبب به جای مسبب به کار رفته است.
«الفلاح»، یعنی رستگاری و نجات و «النجاح» موفق شدن در رسیدن به خواسته ها و «أنجح الرجل»،
یعنی فرد موفق شد. «و شفعّتنی» اگر بگوییم به باب تفعیل رفته، به معنای این است که شفاعتم را پذیرفتی. «الریاء»، یعنی مردم عمل او را ببینند. «السمعه»، یعنی کسانی که بعد از او میآیند بشنوند. «الأشر» و «البطر» که هر دو با حرکت خوانده میشوند، به معنای شدت شادی و غرور و طغیان است. «الدعه» به معنای سکون و آرامش و «الخفض» به معنای سعه و فراخی در معیشت است. «العصمه» یعنی از گناهان یا اعم از گناهان و شر دشمنان - در امان باشم - .«نور السماء»، یعنی نورانی کننده آن با نور وجود و کمالات و نورهای ظاهری. «بنور وجهه»، یعنی ذات نورانی اش. «أشرقت السموات و الارضون» با آن نورها.
«بدیع السماء»، یعنی آفریننده آن. «الصریخ»، فریادرس و «المستصرخ» یعنی دادخواه و «اللجج»
ص: 70
کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ أی فی کل یوم و وقت له شأن بدیع و خلق جدید أی یحدث أشخاصا و یجدد أحوالا کما ورد فی الحدیث من شأنه یغفر ذنبا و یفرج کربا و یرفع قوما و یضع آخرین و هو رد لقول الیهود لعنهم الله یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ و قولهم إن الله لا یقضی یوم السبت شیئا و قول الحکماء و المنکرین للبداء کما مر تحقیقه.
مبتولا أی مجزوما مقطوعا لا تزلزل و لا بداء فیه قال الجوهری بتلت الشی ء أبتله بالکسر بتلا إذا أبنته من غیره و منه قولهم طلقتها بتة بتلة و قال الإخبات الخشوع و قال أضفت الرجل و ضیفته إذا أنزلته بک ضیفا و قریته و فی بعض النسخ و أصفنی بالصاد المهملة من أصفیته أی اخترته و یقال أصفیته الود أی أخلصته له ذکره الجوهری.
و قال الوسیلة ما یتقرب به إلی الغیر یقال وسل فلان إلی ربه وسیلة و توسل إلیه بوسیلة إذا تقرب إلیه بعمل ممن تنظر إلیه النظر کنایة عن الرحمة و اللطف و وجه سبحانه ذاته أو توجهه المشتمل علی الکرم و قد یقال وجه الله رضاه کما فی قوله سبحانه وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ (1) قالوا أی رضاه لأن الإنسان إذا رضی عن غیره أقبل بوجهه علیه و إذا کرهه أعرض بوجهه عنه فهو من قبیل إطلاق السبب علی المسبب.
و الفلاح الفوز و النجاة و النجاح الظفر بالحوائج و أنجح الرجل صار ذا نجح و شفعتنی علی بناء التفعیل أی قبلت شفاعتی و الریاء أن یری الناس عمله و السمعة أن یسمعهم بعده و الأشر و البطر بالتحریک فیهما شدة المرح و الفرح و الطغیان و الدعة السکون و الخفض سعة العیش و العصمة أی من المعاصی أو الأعم منها و من شر الأعادی نور السماء أی منورها بنور الوجود و الکمالات و الأنوار الظاهرة و بنور وجهه أی ذاته المنیر أشرقت السماوات و الأرضون بتلک الأنوار.
و بدیع السماء أی مبدعها و الصریخ المغیث و المستصرخ المستغیث و اللجج
ص: 70
جمع «اللّجه» و آن آب زیاد است. در قاموس آمده است: «غمر الماء غمارة»، یعنی زیاد و «غمره» و «غمراً» یعنی پوشاند. «المارق»، خارج شده از دین. «الزاهق»، باطل. «المضمحل»، نابود شونده و «المؤاساة» که با همزه نوشته میشود و گاهی با واو بدون همزه میآید. فیروز آبادی گفته است: «آساه بماله مواساة»: یعنی با مالش کسی را یاری کرد و آن را مایه دلگرمی او قرار داد. یا این که یاری کردن باید از - حدّ کفاف - مال ضروری خود باشد، و اگر کسی از زیادی مالش ببخشد، مواساه محسوب نمیشود. «برد العیش» یعنی خوشی آن و گفته است: «عیش بارد»، یعنی خوشایند و خوش.
روایت20.
دعائم الاسلام: روایت است علی علیه السلام وقتی نماز زوال را میخواند و تمام میکرد، دستانش بلند کرده و میگفت: خدایا، من تقرب میجویم به سویت به وسیله بخشش و کرمت و تقرب میجویم به درگاهت به وسیله محمد بنده و فرستاده ات و تقرب میجویم به سویت به وسیله فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولانت. خدایا، من نیازمند توام و تو از من بی نیازی. تو غنی هستی و من نیازمند به تو، از لغزش من گذشتی و گناهانم را مستور گرداندی، پس امروز حاجتهای مرا برآور و مرا به اعمال قبیحی که از من میدانی عذاب نکن، چرا که عفو و جود تو مرا فرا میگیرد.
سپس به سجده می افتاد و در حال سجده میگفت: ای اهل تقوی و ای اهل مغفرت، ای نیکوکار، تو نسبت به من از پدر و مادر و همه خلایق نیکوکارتری. طوری به من رو کن که دعایم را مستجاب کرده باشی و بر صدایم رحم کرده باشی. که تو انواع بلا را از من دفع کردهای.(1)
تتمه
علما در وقت نافله ظهر اختلاف دارند. آنچه از اخبار برداشت میشود و ظاهرتر و مشهورتر است، این است که وقت نافله ظهر از اول زوال خورشید شروع شده و تا زمانی ادامه مییابد که اندازه سایه دو قدم شود. نظر شیخ در کتابهای الجمل و المبسوط و الخلاف این است که زمان آن از زوال خورشید تا زمانی است که اندازه سایه به اندازه خود فرد، یعنی به اندازهای شود که نماز ظهر را میخواند .
نظر ابن ادریس این است که زمان نافله ظهر از زوال خورشید تا زمانی که اندازه سایه هر چیزی به اندازه خودش شود، میباشد. محقق در کتاب المعتبر و علامه در کتاب التذکره از وی پیروی کردهاند. محقق در کتاب شرایع، قولی را نقل کرده که زمان نافله، از زمان زوال خورشید تا زمانی است که میتوان نماز واجب - ظهر یا عصر - را خواند. نظر اولی قویتر است، یعنی بعد از اینکه اندازه سایه بیشتر از دو قدم شد؛ نمیتوان نماز نافله را قبل از فریضه خواند و مستحب است بعد از نماز واجب آن را خواند و نمیدانیم در این صورت به عنوان قضا خوانده شود یا به عنوان ادا، ولی بهتر است اصلا گفته نشود به چه عنوانی خوانده میشود.
شیخ و پیروانش گفته اند: اگر وقت بگذرد و او نماز نافله را شروع نکرده است، اول نماز ظهر را میخواند سپس
ص: 71
جمع اللجة و هی معظم الماء و فی القاموس غمر الماء غمارة کثر و غمره غمرا غطاه و المارق الخارج من الدین و الزاهق الباطل و المضمحل الهالک و المؤاساة بالهمزة و قد یخفف واوا قال الفیروزآبادی آساه بماله مواساة أناله منه و جعله فیه أسوة أو لا یکون ذلک إلا من کفاف فإن کان من فضلة فلیس بمواساة و برد العیش طیبه قال عیش بارد أی هنی ء طیب.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا صَلَّی صَلَاةَ الزَّوَالِ وَ انْصَرَفَ مِنْهَا رَفَعَ یَدَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِمَلَائِکَتِکَ وَ أَنْبِیَائِکَ اللَّهُمَّ بِکَ الْغِنَی عَنِّی وَ بِیَ الْفَاقَةُ إِلَیْکَ أَنْتَ الْغَنِیُّ وَ أَنَا الْفَقِیرُ إِلَیْکَ أَقَلْتَنِی عَثْرَتِی وَ سَتَرْتَ عَلَیَّ ذُنُوبِی فَاقْضِ لِیَ الْیَوْمَ حَاجَتِی وَ لَا تُعَذِّبْنِی بِقَبِیحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّی فَإِنَّ عَفْوَکَ وَ جُودَکَ یَسَعُنِی ثُمَّ یَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ وَ هُوَ سَاجِدٌ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ یَا أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَرُّ یَا رَحِیمُ أَنْتَ أَبَرُّ بِی مِنْ أَبِی وَ أُمِّی وَ مِنَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَاقْلِبْنِی الْیَوْمَ بِقَضَاءِ حَاجَتِی مُسْتَجَاباً دُعَائِی مَرْحُوماً صَوْتِی قَدْ کَفَفْتَ أَنْوَاعَ الْبَلَاءِ عَنِّی (1).
اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی وقت نافلة الزوال فالأشهر و الأظهر من جهة الأخبار أنه من أول الزوال إلی أن یصیر الفی ء قدمین و ذهب الشیخ فی الجمل و المبسوط و الخلاف إلی أنه من الزوال إلی أن یبقی لصیرورة الفی ء مثل الشخص مقدار ما یصلی فیه فریضة الظهر.
و ذهب ابن إدریس إلی امتداده إلی أن یصیر ظل کل شی ء مثله و تبعه المحقق فی المعتبر و العلامة فی التذکرة و نقل المحقق فی الشرائع قولا بامتداده بامتداد وقت الفریضة و الأول أقوی بمعنی أنه بعد ذهاب القدمین لا یقدم النافلة علی الفریضة و یستحب إیقاعها بعده و لا نعلم کونها أداء أو قضاء و الأولی عدم التعرض لهما.
و قال الشیخ و أتباعه إن خرج الوقت و لم یتلبس بالنافلة قدم الظهر ثم
ص: 71
قضای نماز نافله را بعد از نماز ظهر میخواند. و اگر حتی یک رکعت از نماز نافله را خوانده باشد، آن را تمام میکند و بعد، نماز ظهر را میخواند و در این نظر به موثقه عمار ساباطی(1) از امام صادق علیه السلام تمسک کرده اند که فرمود: هر نماز واجبی دو رکعت نماز نافله دارد،
ص: 72
قضاها بعدها و إن تلبس برکعة أتمها ثم صلی الظهر
وَ اسْتَنَدُوا فِی ذَلِکَ بِمُوَثَّقَةِ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لِکُلِّ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ لَهَا نَافِلَةُ رَکْعَتَیْنِ (2)
ص: 72
ترجمه نشده
مگر نماز عصر که نماز نافلهاش مقدم بر آن میشود و قبل از آن خوانده میشود و این همان دو رکعتی است که با آن هشت رکعت بعد از نماز ظهر تمام میشود. وقتی خواستی قضای نماز واجب یا نماز دیگری را بخوانی، آن را شروع نکن تا قبل از نماز واجب، دو رکعت نماز نافله ای که به یاد آوردی را بخوانی، سپس قضای هر نمازی که میخواهی را بخوان. نماز شب را با آیات «ان فی خلق السموات و الارض... انک لا تخلف المیعاد» شروع کن و روز جمعه قبل از دو رکعت پیش از نماز زوال با این آیات شروع کن.
امام صادق علیه السلام فرمود: وقت نماز جمعه، وقتی است که خورشید از وسط آسمان بگذرد. و گفته است: فرد باید نماز نافله ظهر را از هنگام زوال خورشید تا زمانی بخواند که اندازه سایه دو قدم شود و اگر یک رکعت از نماز نافله ظهر باقی باشد، یا قبل از اینکه اندازه سایه دو قدم شود، نماز را تمام میکند تا تمام رکعت آن را خوانده باشد، ولی اگر دو قدم گذشته باشد و حتی یک رکعت از نماز نافله ظهر را نخوانده باشد؛ اول نماز ظهر را میخواند و فقط میتواند نماز نافله را بعد از آن بخواند و برای فرد شایسته است نماز نافله عصر را ما بین نماز ظهر و تا زمانی که اندازه سایه چهار قدم شود بخواند و اگر بیشتر از چهار قدم شد و نماز نافله عصر را نخوانده باشد، نماز نافله را نخواند، ولی اگر حتی یک رکعت از نماز نافله را خوانده باشد، نماز نافله را تمام کند و سپس نماز عصر را بخواند.
باز فرمودند: برای فرد شایسته است اگر از نماز نافله او باقی مانده باشد، تا زمانی که از اندازه سایه بعد از رسیدن وقت نماز ظهر، نصف قدم بگذرد؛ نافله اش را بخواند و شایسته است اگر از نافله ظهر چیزی قبل از رسیدن وقت نماز عصر خوانده باشد و چیزی از آن باقی باشد، میتواند بخواند؛ به شرطی که اندازه سایه بعد از رسیدن وقت نماز عصر یک قدم زیاد شده باشد. گفته است: یک قدم بعد از رسیدن وقت نماز عصر، مثل نصف قدم بعد از رسیدن وقت نماز ظهر، در وقت یکسانند.
باید این روایت را توضیح دهیم تا بتوان به آن استدلال نمود، چرا که این روایت در غایت تشویش و اضطراب است و کمتر روایتی از عمار است که خالی از تشویش و اضطراب باشد و به این دلیل، زیاد به اخبار او اعتماد نمیکنیم.
ص: 73
إِلَّا الْعَصْرَ فَإِنَّهُ یُقَدَّمُ نَافِلَتُهَا فَتَصِیرَانِ قَبْلَهَا وَ هِیَ الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ تَمَّتْ بِهِمَا الثَّمَانِی بَعْدَ الظُّهْرِ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَقْضِیَ شَیْئاً مِنَ الصَّلَاةِ مَکْتُوبَةً أَوْ غَیْرَهَا فَلَا تُصَلِّ شَیْئاً حَتَّی تَبْدَأَ فَتُصَلِّیَ قَبْلَ الْفَرِیضَةِ الَّتِی حَضَرَتْ رَکْعَتَیْنِ نَافِلَةً لَهَا ثُمَّ اقْضِ مَا شِئْتَ وَ ابْدَأْ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ بِالْآیَاتِ تَقْرَأُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تَبْدَأُ بِالْآیَاتِ قَبْلَ الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ قَالَ علیه السلام وَقْتُ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ شِرَاکٌ أَوْ نِصْفٌ وَ قَالَ لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ الزَّوَالَ مَا بَیْنَ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی أَنْ یَمْضِیَ قَدَمَانِ فَإِنْ کَانَ قَدْ بَقِیَ مِنَ الزَّوَالِ رَکْعَةٌ وَاحِدَةٌ أَوْ قَبْلَ أَنْ یَمْضِیَ قَدَمَانِ أَتَمَّ الصَّلَاةَ حَتَّی یُصَلِّیَ تَمَامَ الرَّکَعَاتِ وَ إِنْ مَضَی قَدَمَانِ قَبْلَ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَةً بَدَأَ بِالْأُولَی وَ لَمْ یُصَلِّ الزَّوَالَ إِلَّا بَعْدَ ذَلِکَ وَ لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ مِنْ نَوَافِلِ الْعَصْرِ مَا بَیْنَ الْأُولَی إِلَی أَنْ یَمْضِیَ أَرْبَعَةُ أَقْدَامٍ فَإِنْ مَضَتِ الْأَرْبَعَةُ أَقْدَامٍ وَ لَمْ یُصَلِّ مِنَ النَّوَافِلِ شَیْئاً فَلَا یُصَلِّی النَّوَافِلَ وَ إِنْ کَانَ قَدْ صَلَّی رَکْعَةً فَلْیُتِمَّ النَّوَافِلَ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْهَا ثُمَّ یُصَلِّی الْعَصْرَ.
وَ قَالَ علیه السلام لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ إِنْ بَقِیَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنْ صَلَاةِ الزَّوَالِ إِلَی أَنْ یَمْضِیَ بَعْدَ حُضُورِ الْأُولَی نِصْفُ قَدَمٍ وَ لِلرَّجُلِ إِذَا کَانَ قَدْ صَلَّی مِنْ نَوَافِلِ الْأُولَی شَیْئاً قَبْلَ أَنْ یَحْضُرَ الْعَصْرُ فَلَهُ أَنْ یُتِمَّ نَوَافِلَ الْأُولَی إِلَی أَنْ یَمْضِیَ بَعْدَ حُضُورِ الْعَصْرِ قَدَمٌ وَ قَالَ الْقَدَمُ بَعْدَ حُضُورِ الْعَصْرِ مِثْلُ نِصْفِ قَدَمٍ بَعْدَ حُضُورِ الْأُولَی فِی الْوَقْتِ سَوَاءً.
و لنوضح الخبر لیمکن الاستدلال به فإنه فی غایة التشویش و الاضطراب و قل خبر من أخبار عمار یخلو من ذلک (1)
و لذا لم نعتمد علی أخباره کثیرا.
ص: 73
سخن حضرت علیه السلام «لکل صلاه مکتوبة»، میگویم: درباره آن وجوهی محتمل است:
اول: ممکن است منظور این باشد که هر نماز واجبی به غیر از نماز عصر، نافله مخصوص به خود را داشته باشد و در نماز عصر، دو رکعت نافله ظهر کافی است؛ چرا که هر دو به آن نزدیک هستند و این نظر با این مبنا قابل پذیرش است که هشت رکعت قبل از نماز ظهر، نافله نماز ظهر نباشد بلکه نافله این وقت باشند و هشت رکعت بعدی نافله نماز ظهر باشد، همانطور که اخبار زیادی هم این نظر را تأیید میکنند. قبلا به این مطلب اشاره کردیم و در تتمه این حدیث در برخی نسخه ها به جای نوافل عصر، نوافل الاولی آمده که این مطلب را تایید میکند .
دوم: ممکن است معنای آن چنین باشد که بعد از هر نمازی، نافلهای وجود دارد هر چند بدان متصل نباشد، جز نماز عصر که نافله اش قبل از خودش است و بعد از نماز عصر تا هنگام مغرب نافلهای وجود ندارد.
سوم: برای هر نماز واجبی، نافلهای وجود دارد که بدان متصل است، چه قبل از نماز و چه بعد از آن، مگر نماز عصر؛ چرا که در آن میتوان بین نماز عصر و نافله اش، با دو رکعت فاصله انداخت، چون که وقت این دو با هم اختلاف دارد و بخصوص اگر مبنای مثل و مثلین را فقط در نماز واجب بپذیریم.
چهارم: ممکن است منظور این باشد که برای هر نمازی دو رکعت نماز نافله، به غیر از نوافل یومیه وجود دارد مگر نماز عصر، ولی کسی این نظر را نگفته و روایتی این نظر را تایید نمیکند.
سخن حضرت: «فإذا أردت أن تقضی شیئاً» در این قسمت نیز چند وجه محتمل است:
اول: ممکن است معنا این باشد: وقتی قضای نماز واجب یا نافله را در وقت ادای نمازی بخوانی، اول دو رکعت نماز نافله بخوان و سپس آن نماز را بخوان و این دو رکعت میتواند قضای نماز - نافله - هم باشد؛ سپس بعد از نماز واجب، نمازهای قضا شده را بخوان.
دوم: ممکن است معنا این باشد: وقتی میخواهی قضای نمازی را در وقت نماز واجب بخوانی، دو رکعت از آن قضا را قبل از نماز واجب بخوان تا به جای نافله آن نماز واجب باشد و سایر نمازها را بعد از نماز واجب بخوان.
سوم: ممکن است منظور نماز واجبی که میخواند، نماز قضا باشد؛ یعنی مستحب است برای هر نماز قضا شده، دو رکعت نافله خوانده شود.
ص: 74
قوله علیه السلام لکل صلاة مکتوبة أقول یحتمل وجوها الأول أن یکون المراد أن لکل صلاة نافلة تختص بها إلا العصر فإنه اکتفی فیها برکعتین من نافلة الظهر لقربهما منها و هذا مبنی علی أن الثمان الرکعات قبل الظهر لیست بنافلتها بل هی نافلة الوقت و الثمانی التی بعدها نافلة الظهر کما دلت علیه کثیر من الأخبار و قد أومأنا إلیه سابقا و یؤیده أن فی تتمة هذا الخبر فی أکثر النسخ مکان نوافل العصر نوافل الأولی.
الثانی أن یکون المعنی أن کل صلاة بعدها نافلة و إن لم تکن متصلة بها إلا العصر فإنها قبلها و لیس بعدها إلی المغرب نافلة.
الثالث أن کل فریضة لها نافلة متصلة بها قبلها أو بعدها إلا العصر فإنه یجوز الفصل بینها و بین الرکعتین لاختلاف وقتیهما لا سیما علی القول بالمثل و المثلین فی الفریضة خاصة.
الرابع أن یکون المراد أن لکل صلاة نافلة رکعتین قبلها غیر النوافل المرتبة إلا العصر لکن لا یوافقه قول و لا یساعده خبر.
قوله فإذا أردت أن تقضی شیئا هذا أیضا یحتمل وجوها الأول أن یکون المعنی إذا أردت قضاء فریضة أو نافلة فی وقت حاضرة فصل قبل الحاضرة رکعتین نافلة ثم صل الحاضرة و تکفیک هاتان الرکعتان للقضاء أیضا ثم اقض بعد الفریضة ما شئت.
الثانی أن یکون المعنی إذا أردت القضاء فی وقت الفریضة فقدم رکعتین من القضاء لتقوم مقام نافلة الفریضة و أخر عنها سائرها.
الثالث أن یکون المراد بالفریضة التی حضرت صلاة القضاة أی یستحب لکل قضاء نافلة رکعتین (1).
ص: 74
چهارم: ممکن است منظور از قضا، انجام فعل و معنی این باشد: هر وقت خواستی نماز واجب یا نافله بخوانی، چه قضای آن باشد و چه ادایش، نماز نافله، نافله ای ندارد ولی در نماز واجب مستحب است، قبل از آن دو رکعت نافله خوانده شود. البته در این صورت باید این قاعده را در مورد نماز مغرب و نماز عید تخصیص بزنیم .
سخن حضرت علیه السلام: «شراک أو نصف» منظور طول شراک یا عرض آن است. اگر منظور دومی باشد، معنا این میباشد که بعد از گذشتن این مقدار از سایه، خواندن نماز بهتر است؛ چرا که در این صورت وقت نماز رسیده و اگر اولی باشد، ممکن است معنای اولی باشد یا اینکه در آن خطبه خوانده شود. بعضی از اصحاب از این عبارت تنگی وقت - نماز جمعه از جمله نمازهایی است که وقت آن مضیقه و تنگ است - را برداشت کرده و گفته اند: وقت نماز جمعه تا این مقدار است که البته بعید است منظور این باشد. این برداشت با اخبار دیگر مخالف است و از طرفی در اخبار آمده: دعاها و سوره ها و خطبه های طولانی در آن خوانده شود. اگر این نظر را بپذیریم، باید بگوییم: زود تمام کردن نماز جمعه مستحب است.
سخن ایشان علیه السلام «رکعة واحدة»، یعنی مقدار رکعت و سخن ایشان: «أو قبل أن یمضی قدمان» در اکثر نسخه ها چنین است. ظاهرا کلمه«أو» را نویسنگان افزودهاند. اگر این عبارت همین گونه باشد، معنای آن این است: بهتر است وقتی از وقت زوال یک رکعت باقی مانده باشد، نماز نافله شروع شود؛ هر چند که مطلق شروع نماز نافله، هر چند که به اندازه یک رکعت نباشد؛ بر جواز خواندن نماز نافله، قبل از نماز واجب دلالت دارد. گروهی دیگر یک رکعت را بر معنای حقیقی خود حمل کرده و گفتهاند: بین مفهوم «رکعة واحدة» و مفهوم سخن حضرت «قبل ان یصلّی رکعة» تعارض وجود دارد. برخی گفته اند: به جای«قد بقی» باید «قد صلی» باشد که اینها اشکال دارد. بهتر است همان چیزی که مشهور در تقدیر میگیرند، در تقدیر گرفته شود، همان گونه که گفتیم.
سخن حضرت علیه السلام: «من نوافل الاولی»، یعنی نافله نماز عصر؛ همان گونه که در برخی نسخه ها آمده است. به خاطر این به آنها نوافل الاولی میگویند که آن نافله نماز ظهر است که در این باره سخن گفته ایم.
سخن حضرت علیه السلام: «نصف قدم»، یعنی بعد از اینکه یک رکعت را شروع کرد آن را کوتاه بخواند و طول ندهد و بین آن، دعا و چیز دیگر نخواند تا اندازه سایه از نصف قدم بیشتر نشود و با وقت نماز واجب خیلی تداخل نکند. گفته شده است: حتی اگر نماز نافله را شروع نکرده باشد، تا زمانی که اندازه سایه از نصف قدم بیشتر نشده باشد، میتوان نماز نافله را خواند، هر چند غیر این - قبلی - از این با فضلیتتر است. یا اینکه بر انتظار کشیدن نماز جماعت حمل شود، که نظر شیخ همین است.
روشن است که فقره دومی صراحت معنای اول را دارد که شهید - رحمه الله -
ص: 75
الرابع أن یکون المراد بالقضاء الفعل و یکون المعنی إذا أردت أن تؤدی فریضة أو نافلة أداء کانت أو قضاء فالنافلة لیست لها نافلة و أما الفریضة فیستحب قبلها رکعتان فینبغی تخصیصها بغیر المغرب و العید.
قوله علیه السلام شراک أو نصف المراد طول الشراک أو عرضها فعلی الثانی المراد به أنه ینبغی إیقاعها بعد مضی هذا المقدار من الظل لتحقق دخول الوقت و علی الأول أیضا یحتمل أن یکون لذلک أو للخطبة و بعض الأصحاب فهموا منه التضییق و حملوه علی أن المراد أن وقت الجمعة هذا المقدار و لا یخفی بعده و مخالفته لسائر الأخبار و لما نقل من الأدعیة و السور الطویلة و الخطب المبسوطة و علی تقدیره یکون محمولا علی استحباب التعجیل.
قوله علیه السلام رکعة واحدة أی مقدار رکعة قوله أو قبل أن یمضی قدمان کذا فی أکثر النسخ و الظاهر أن کلمة أو زیدت من النساخ و علی تقدیرها لعل المراد أن الأفضل إذا کان بقی من وقت نافلة الزوال مقدار رکعة الشروع فی النافلة و إن کان مطلق التلبس فی الوقت کافیا فی جواز تقدیم النافلة و لو لم یکن برکعة أیضا و منهم من حمل رکعة واحدة علی حقیقته و قال بین مفهومه و مفهوم قوله قبل أن یصلی رکعة تعارض و منهم من قال الصواب مکان قد بقی قد صلی و لا یخفی ما فیهما و تقدیر المقدار شائع کما قلنا.
قوله علیه السلام من نوافل الأولی أی نوافل العصر کما فی بعض النسخ و إنما عبر عنها بنوافل الأولی لأنها نوافل الظهر کما مر.
قوله نصف قدم أی بعد التلبس برکعة ینبغی أن یأتی بها مخففة ولاء و لا یطولها و لا یفصل بینها کثیرا بالأدعیة و غیرها لئلا یتجاوز عن نصف قدم فتزاحم الفریضة کثیرا و قیل مع عدم التلبس أیضا یجوز أن یفعلها إلی نصف قدم فیکون دونه فی الفضل أو یکون محمولا علی انتظار الجماعة کما فعله الشیخ.
و لا یخفی أن الفقرة الثانیة کالصریحة فی المعنی الأول کما فهمه الشهید ره
ص: 75
هم طبق برخی وجوه چنین نظری دارد، همان طور که در کتاب الذکری بعد از ذکر روایت این گونه گفته است: شاید منظور از حضور الاولی و العصر، همان یک یا دو ذراع و مثل و مثلین و شبیه اینها که قبلا ذکر کردیم باشد و کسی که نماز نافله میخواند میتواند نافله ظهر و عصر را در یک وقت بخواند و وقت آنها تداخل کند، به شرطی که اندازه سایه از مقداری که ذکر شد زیاد نشود. و نیز ممکن است لفظ بر عمومیت خودش حمل شود تا شامل یک رکعت و یا کمتر یا بیشتر از آن شود، هر چند در این صوررت، نظرات مخالفی در این باره وجود دارد.
ممکن است بر یک رکعت یا بیشتر از یک رکعت حمل کرد، ولی با این شرط که مقید به یک یا نصف قدم شود و میتوان گفت، منظور از «حضور الاولی»، گذشتن خود دو قدم است که در روایت آمده است و منظور از «بحضور العصر»، گذشتن چهار قدم باشد که در این صورت با موارد گفته شده تداخل میکند. البته مشروط به اینکه در ظهر بعد از دو قدم، بیشتر از نصف قدم و در عصر بعد از چهار قدم، بیشتر از یک قدم زیاد نشود و این نکته خوبی است که مصنفین متذکر آن نشده اند، پایان سخن.
سخن
حضرت علیه السلام: «فی الوقت سواء»، میگویم: دو وجه در این باره محتمل است: اول، خورشید هر وقت از آسمان پایین بیاید یا از مدار نصف النهار دور شود، حرکت سایه زیادتر از زمانی میشود که خورشید ثابت در محلش باقی است، که با تجربه هم ثابت شده است و یک قدم در وقت عصر بر حسب زمان، تقریبا به اندازه نصف قدم در وقت ظهر است و منظور در اینجا، زمان خواندن نافله ولاء - نافله زوال - است که زمان آن در وقت ظهر به اندازه نصف قدم و در وقت عصر به اندازه یک قدم است و شاید به این دلیل وقت عصر، چهار قدم و وقت ظهر دو قدم است .
دوم: نصف قدم به نسبت فضلیت ظهر مثل یک قدم نسبت به فضلیت عصر است، چرا که وقت عصر دو برابر وقت ظهر است و نسبت میان این دو، چهار است و آنچه گفته میشود وقت نوافل ظهر از زوال است، به این دلیل است که وقت نافله عصر دو برابر نافله ظهر است و برای این وقت نماز نافله عصر دو برابر شده تا وسعت آن دو برابر نافله ظهر شود. البته این نظر بسیار ضعیف است، چرا که وقتی که مخصوص نماز نافله عصر است نیز دو قدم میباشد. از طرفی اگر وقت نافله عصر این قدر وسیع باشد صحیح نیست، چرا که بیش از اندازه تداخل پیش میآید؛ پس تأمل کن.
سپس گروهی دیگر از علما گفته اند: اگر یک رکعت نماز نافله خوانده باشد نماز نافله را تمام کند و آن را کوتاه بخواند و در آن به مقداری اکتفا کند که نماز صحیح است، مثلا فقط سوره حمد را بخواند و به خواندن یک تسبیح
ص: 76
علی بعض الوجوه حیث قال فی الذکری بعد إیراد الخبر لعله أراد بحضور الأولی و العصر ما تقدم من الذراع و الذراعین و المثل و المثلین و شبهه و یکون للمتنفل أن یزاحم الظهر و العصر ما بقی من النوافل ما لم یمض القدر المذکور فیمکن أن یحمل لفظ الشی ء علی عمومه فیشمل الرکعة و ما دونها و ما فوقها فیکون فیه بعض مخالفة للتقدیر بالرکعة.
و یمکن حمله علی الرکعة و ما فوقها و یکون مقیدا لها بالقدم و النصف و یجوز أن یرید بحضور الأولی مضی نفس القدمین المذکورین فی الخبر و بحضور العصر الأقدام الأربع و تکون المزاحمة المذکورة مشروطة بأن لا یزید علی نصف قدم فی الظهر بعد القدمین و لا علی قدم فی العصر بعد الأربع و هذا تنبیه حسن لم یذکره المصنفون انتهی.
قوله علیه السلام فی الوقت سواء أقول یحتمل وجهین الأول أن الشمس کل ما انخفضت فی السماء و بعدت عن دائرة نصف النهار ازدادت حرکة ظلها سرعة علی ما ثبت فی محله و صح بالتجربة فالقدم فی وقت العصر بحسب الزمان بقدر نصف قدم فی وقت الظهر تقریبا و المراد هنا علی زمان إیقاع النافلة ولاء و زمانها فی وقت الظهر بقدر نصف قدم و فی وقت العصر بقدر قدم و لعل هذا هو السر فی جعل وقت العصر أربعة أقدام و وقت الظهر قدمین.
الثانی أن نصف قدم بالنسبة إلی فضیلة الظهر کقدم بالنسبة إلی فضیلة العصر لأن وقت العصر ضعف وقت الظهر و النسبة فیهما معا الربع و ما قیل من أن وقت نوافل العصر من الزوال لما کان ضعف وقت نوافل الأولی جعل مقدار توسیع وقتها ضعف مقدار توسیع وقت نوافل الأولی فلا یخفی وهنه لأن ما یخص نافلة العصر أیضا قدمان مع أن وسعة وقت النافلة لا تصلح علة لکثرة المزاحمة فتأمل.
ثم إنه ذکر جماعة من الأصحاب أنه مع التلبس برکعة یتم النافلة مخففا بالاقتصار علی أقل ما یجزی فیها کقراءة الحمد وحدها و الاقتصار علی تسبیحة واحدة
ص: 76
در رکوع و سجود اکتفا کند. حتی برخی متأخرین گفته اند: اگر نشسته خواندن کمتر از ایستاده خواندن طول میکشد، نشسته بخواند. گروهی دیگر از متأخرین به این نظر اشکال کرده و گفتهاند: نصی که مستند حکم است، این قید را ندارد.
مؤلف
آنچه ما خبر را بر آن حمل کردیم، فی الجمله بر کوتاه خواندن دلالت دارد و اگر آنچه را که از خبر برداشت میشود به ظاهرترین محمل اکتفا کنیم، بهتر است همان طور که شهید - قدّس سرّه - چنین نکته ای را متذکر شده است .
ص: 77
فی الرکوع و السجود حتی قال بعض المتأخرین لو تأدی التخفیف بالصلاة جالسا آثره علی القیام و اعترض بعض المتأخرین علیه بأن النص الذی هو مستند الحکم خال عن هذا القید.
علی ما حملنا علیه الخبر یظهر منه التخفیف فی الجملة و لو اقتصر علی ما یظهر من الخبر علی أظهر محامله کان أولی کما نبه علیه الشهید قدس سره.
ص: 77
باب سوم : نافلههای عصر و کیفیت و تعقیبات آن
روایات
روایت1.
فلاح السائل: تکبیره الاحرام گفته و میگوید: أعوذ بالله من الشیطان الرجیم، سپس سوره حمد و سوره علق را همراه سوره توحید و سوره قدر و آیةالکرسی میخواند. فضلیت اینها را قبلا در باب نافلههای زوال ذکر کرده و توضیح دادهایم. وقتی سوره حمد و مواردی را که ذکر کردیم، خواند، دو رکعت را تمام میکند، همان طور که در باب نوافل زوال ذکر کرده و توضیح دادیم. وقتی سلام دو رکعت نافله عصر و تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را همان طور که بیان کردیم گفت، میگوید:
خدایا تویی زنده و پاینده، والای بزرگ،آفریننده و حکیم و بخشنده روزی دهنده، زنده کننده و میراننده وآغاز کننده و پدید آورنده، ستایش و بخشش و نعمت و جود، خاص توست، فرمان و دستور تنها از آن توست که در آن شریکی نداری. ای یگانه، ای یکتا، ای بی نیاز، ای که فرزندی ندارد و فرزند کسی نباشد و برایش همتایی نیست و دوست و فرزندی ندارد، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه کن.
سپس میگویی: ای فریادرسم در وقت گرفتاری و دوستم در هنگام دشواری و ای همدمم در هنگام تنهایی و ای صاحب نعمت هایم و ای خدای من و خدای پدران قبلی من ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و پروردگار موسی و عیسی و محمد و خاندانش که بر او و آنها درود باد، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن... و سپس هر حاجتی داری میگویی.(1)
توضیح
«البدیء»، یعنی ایجاد کننده هر چیزی به غیر از خود، از پوشیدگیهای عدم و نیستی. «البدیع»، یعنی مبدع و خالق خلایق نه به صورت قبلی، گفته شده است: «فعیل» به معنای مفعل نیامده است، و این را از قبیل توصیف حالت متعلق گرفته است. روشن است که عدم اضافه - انتساب - در چنین دعاهایی سبب میشود چنین وجهی پذیرفته نشود، چنان که گفته شده است.
روایت2.
فلاح السائل: دعا بعد از تسلیم دوم که
ص: 78
فَلَاحُ السَّائِلِ،: یُکَبِّرُ تَکْبِیرَةَ الْإِحْرَامِ وَ یَقُولُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ ثُمَّ یَقْرَأُ سُورَةَ الْحَمْدِ وَ سُورَةَ اقْرَأْ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مَعَ قُلْ هُوَ اللَّهُ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ آیَةِ الْکُرْسِیِّ فَقَدْ قَدَّمْنَا فَضِیلَةَ ذَلِکَ عِنْدَ ذِکْرِنَا نَوَافِلَ الزَّوَالِ وَ أَوْضَحْنَاهُ فَإِذَا قَرَأَ الْحَمْدَ وَ مَا ذَکَرْنَاهُ تَمَّمَ صَلَاةَ رَکْعَتَیْنِ کَمَا قَدَّمْنَاهُ فِی نَوَافِلِ الزَّوَالِ وَ سَهَّلْنَاهُ فَإِذَا سَلَّمَ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الْعَصْرِ وَ سَبَّحَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام کَمَا قَرَّرْنَاهُ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ الْحَکِیمُ الْکَرِیمُ الْخَالِقُ الرَّازِقُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْبَدِی ءُ الْبَدِیعُ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الْکَرَمُ وَ لَکَ الْمَنُّ وَ لَکَ الْجُودُ وَ لَکَ الْأَمْرُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ تَقُولُ یَا عُدَّتِی فِی کُرْبَتِی یَا صَاحِبِی
فِی شِدَّتِی وَ یَا مُونِسِی فِی وَحْدَتِی وَ یَا وَلِیَّ نِعْمَتِی وَ یَا إِلَهِی وَ إِلَهَ آبَائِیَ الْأَوَّلِینَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ رَبَّ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَذْکُرُ مَا تُرِیدُ(1).
البدی ء أی المبدئ الموجد لما سواه من کتم العدم البدیع أی المبدع خالق الخلائق لا علی مثال سابق و قیل لم یجئ فعیل بمعنی مفعل و جعل هذا من قبیل الوصف بحال المتعلق و لا یخفی أن عدم الإضافة فی أمثال هذه الأدعیة یأبی عن هذا الوجه کما قیل.
فَلَاحُ السَّائِلِ،: الدُّعَاءُ بَعْدَ التَّسْلِیمَةِ الثَّانِیَةِ أَرْوِیهِ بِإِسْنَادِی إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 78
محمد بن مسلم نقل کرده و گفته است: به او - امام باقر یا امام صادق علیهما السلام - گفتم: دعایی به من بیاموز، فرمود: دعای الحاح نمیخوانی؟ گفتم: دعای الحاح چیست؟ فرمود: «پروردگارا، ای خدای آسمان های هفتگانه و ای خدای زمین های هفتگانه و ای خدای هرچه که در میان آسمان و زمین و هر چه در آنهاست و خدای عرش عظیم و خدای جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و خدای سبع المثانی و القرآن العظیم و خدای محمد خاتم پیامبران، بر محمد و آل محمد درود فرست. به حق اسم اعظمت که آسمان و زمین بدان قائم و پابرجاست و بدان مرده را زنده میکنی و زنده را میمیرانی، و بدان جمعی را متفرق میکنی و متفرقی را جمع مینمایی، و بدان تعداد اجلها را میشماری و وزن کوهها و مقدار آب دریا را حساب میکنی، از تو میخواهم ای کسی که چنین است، که بر محمد و آل محمد درود فرستی و با من این گونه رفتار کنی...حاجتت را از خدا بخواه و بر آن اصرار کن، چرا که این دعای رستگاری است.»(1)
مؤلف
این روایات، الفاظی از غیر این حدیث را دارد.
توضیح
شیخ(2)
این دعا را بدون سند ذکر کرده است. سید سند را به آن اضافه کرده تا معلوم شود که این دعا مختص تعقیبات نیست. البته شیخ در آخر دعا به این نکته اشاره کرده است. شیخ در موارد بسیار، دعاهای مطلق که مختص تعقیبات نیستند را در تعقیبات نماز ذکر میکند، چرا که این زمان بهترین اوقات است. اشکالی که این کار دارد روشن است .
سخن حضرت: «رب السبع المثانی»، منظور سوره فاتحه است و اینکه به این نام نامیده شده، وجوهی دارد: از جمله اینکه این سوره دو بار در نمازهای واجب خوانده میشود. از جمله اینکه همه آیات هفتگانه این سوره مشتمل بر حمد و ثنای خداوند متعال است. از جمله اینکه به نظر برخی، این سوره دوبار نازل شد، یک بار در مکه، وقتی نماز واجب شد و بار دیگر در مدینه، وقتی قبله تغییر یافت. این نظر اشکالی دارد که در جای خود ذکر شده است.
روایت3.
فلاح السائل: دعایی که بعد از تسلیم - دو رکعت - سوم که جدم ابوجعفر طوسی نقل کرده، این است: پروردگارا، من تو را به همان دعایی که بنده ات ذوالنون خواند، میخوانم وقتی که با حالت عصبانیت رفت و گمان کرد که ما بر او قادر نیستیم و در ظلمات فریاد زد که خدایی جز تو نیست، منزهی تو و من از
ص: 79
یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِ (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ حَفْصٍ- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ عَلِّمْنِی دُعَاءً فَقَالَ فَأَیْنَ أَنْتَ مِنْ دُعَاءِ الْإِلْحَاحِ فَقَالَ لَهُ فَمَا دُعَاءُ الْإِلْحَاحِ فَقَالَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ رَبَّ السَّبْعِ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْأَعْظَمِ الَّذِی بِهِ تَقُومُ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ بِهِ تُحْیِی الْمَوْتَی وَ بِهِ تُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ بِهِ تُفَرِّقُ بَیْنَ الْجَمْعِ وَ تَجْمَعُ بَیْنَ الْمُتَفَرِّقِ وَ بِهِ أَحْصَیْتَ عَدَدَ الْآجَالِ وَ وَزْنَ الْجِبَالِ وَ کَیْلَ الْبِحَارِ أَسْأَلُکَ یَا مَنْ هُوَ کَذَلِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ سَلْ حَاجَتَکَ وَ أَلِحَّ فِی الطَّلَبِ فَإِنَّهُ دُعَاءُ النَّجَاحِ (2).
و فیه ألفاظ من غیر هذه الروایة.
ذکر الشیخ (3)
هذه الأدعیة بغیر سند و أضاف السید هذا السند لیعلم أنه غیر مختص بالتعقیب و الشیخ أومأ فی آخر الدعاء إلیه و الشیخ کثیرا ما یذکر الأدعیة المطلقة عقیب الصلوات لأنه أفضل الأوقات و فیه ما فیه.
قوله رب السبع المثانی هی سورة الفاتحة و لتسمیتها بذلک وجوه منها أنها تثنی فی کل صلاة مفروضة و منها اشتمال کل من آیاتها السبع علی الثناء علی الله سبحانه و منها أنها قد تثنی نزولها فمرة بمکة حین فرضت الصلاة و أخری بالمدینة حین حولت القبلة و فیه کلام مذکور فی محله.
فَلَاحُ السَّائِلِ،: الدُّعَاءُ بَعْدَ التَّسْلِیمَةِ الثَّالِثَةِ ذَکَرَهُ جَدِّی أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ عَبْدُکَ ذُو النُّونِ- إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ
ص: 79
ستمکاران بودم، پس دعای او را مستجاب کردی و او از گرفتاری نجات دادی.... و او تو را خواند و بنده ات بود، من هم تو را میخوانم و بنده ات میباشم و او از تو درخواست کرد و بنده ات بود، من هم از تو میخواهم و بنده ات میباشم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و دعای مرا چون دعای او مستجاب کنی. و تو را به همان دعایی که وقتی به ایوب آسیب رسید میخوانم که گفت: به من آسیب رسیده و تو مهربانترین مهربانانی، پس دعای او را اجابت کردی و آسیب وارده بر او را برطرف نمودی و کسان او و نظیرشان را همراه با آنان مجدداً به وی عطا کردی؛ پس او تو را خواند و بنده ات بود، من هم تو را میخوانم و بنده ات میباشم و او از تو درخواست کرد و بنده ات بود، من هم از تو میخواهم و بنده ات میباشم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و چون او، گرفتاری مرا هم برطرف کنی و دعای مرا چون دعای او مستجاب کنی. تو را به همان دعایی که یوسف خواند، میخوانم. با همان دعایی که وقتی بین یوسف و خانواده اش جدایی افکندی و او در زندان بود تو را خواند. پس او تو را خواند و بنده ات بود، من هم تو را میخوانم و بنده ات میباشم و او از تو درخواست کرد و بنده ات بود، من هم از تو میخواهم و بنده ات میباشم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و چون او، گرفتاری مرا هم برطرف کنی و دعای مرا چون دعای او مستجاب کنی. بر محمد و آل محمد درود فرست و با من این گونه رفتار کن...و حاجتت را میخواهی.
دعا بعد از تسلیم - دو رکعت - چهارم
مؤلف
این دعای گران سنگ و جلیلی است که آن به دو طریق برای ما روایت شده است. در روایتی الفاظش زیاد و در روایتی الفاظش کم است. طریق اول که در کافی(1) آمده است: سهل بن زیاد گفته است: علی بن نصر در آخر نامه اش از حضرت خواست که دعای جامعی به وی بیاموزد که با خواندن آن از گناهان در امان باشد و جامع خیر دنیا و آخرت باشد. حضرت با خط خود نوشت: ای که زیبایی را آشکار میکنی و زشتی را میپوشانی و از من پرده حرمت را برنمیداری، ای بزرگوار گذشت، ای نیکو درگذرنده، ای فراخ آمرزش، ای که به مهر دو دست را به رحمت گشوده ای، ای صاحب هر راز، ای نهایت هر گلایه، ای بزرگوار چشم پوش، ای بزرگ احسان، ای آغاز کننده هر نعمت پیش از شایستگی آن، ای پروردگار، ای آقا، ای مولا، ای نهایت، ای فریادرس، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و از تو می خواهم
ص: 80
الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ نَجَّیْتَهُ مِنَ الْغَمِّ فَإِنَّهُ دَعَاکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَدْعُوکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ سَأَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ عَبْدُکَ أَیُّوبُ إِذْ مَسَّهُ الضُّرُّ فَدَعَاکَ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ کَشَفْتَ مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیْتَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ فَإِنَّهُ دَعَاکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَدْعُوکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ سَأَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کَمَا فَرَّجْتَ عَنْهُ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ یُوسُفُ إِذْ فَرَّقْتَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَهْلِهِ وَ إِذْ هُوَ فِی السِّجْنِ فَإِنَّهُ دَعَاکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَدْعُوکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ سَأَلَکَ وَ هُوَ عَبْدُکَ وَ أَنَا أَسْأَلُکَ وَ أَنَا عَبْدُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُفَرِّجَ عَنِّی کَمَا فَرَّجْتَ عَنْهُ وَ أَنْ تَسْتَجِیبَ لِی کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَذْکُرُ حَاجَتَکَ (1)
الدُّعَاءُ بَعْدَ التَّسْلِیمَةِ الرَّابِعَةِ.
هَذَا دُعَاءٌ جَلِیلٌ وَ رَوَیْنَاهُ مِنْ طُرُقٍ فَنَذْکُرُ مِنْهَا طَرِیقَیْنِ فَبَیْنَ طُرُقِهِ زِیَادَةٌ وَ نُقْصَانٌ فَالطَّرِیقُ الْأُولَی رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ فِی کِتَابِ الدُّعَاءِ مِنْ کِتَابِ الْکَافِی (2)
قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: کَتَبَ عَلِیُّ بْنُ نَصْرٍ یَسْأَلُهُ أَنْ یَکْتُبَ فِی أَسْفَلِ کِتَابِهِ دُعَاءً یُعَلِّمُهُ إِیَّاهُ یَدْعُو بِهِ فَیُعْصَمَ مِنَ الذُّنُوبِ جَامِعاً لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَکَتَبَ علیه السلام بِخَطِّهِ یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ عَنِّی یَا کَرِیمَ الْعَفْوِ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا صَاحِبَ کُلِّ نَجْوَی وَ یَا مُنْتَهَی کُلِّ شَکْوَی یَا کَرِیمَ الصَّفْحِ یَا عَظِیمَ الْمَنِّ یَا مُبْتَدِئَ کُلِّ نِعْمَةٍ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا یَا رَبَّاهْ یَا سَیِّدَاهْ یَا مَوْلَایَاهْ یَا غَایَتَاهْ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ
ص: 80
که مرا در آتش دوزخ قرار ندهی. سپس بعد از این هر حاجتی داری میخواهی.
مؤلف
این الفاظ را از نسخه شیخ ابوجعفر طوسی و خط ابوعبدالله حسین بن احمد عبید الله که تاریخش ماه صفر چهارصد و یازده بود نقل کردم که جدم ابوجعفر طوسی و احمد بن حسین بن احمد بن عبیدالله مقابله نموده و تصحیح کرده است.
مؤلف
روایت جدم ابوجعفرطوسی برای تسلیم چهارم از نافله های عصر - که رحمت خدا بر ایشان باد - دعا را این گونه ذکر کرده است: ای کسی که زیبایی را آشکار مینمایی و زشتی را میپوشانی، ای کسی که از گناه مؤ اخذه نمیکنی و پرده را نمیدری، ای کسی که عفوی بزرگ داری و خوب گذشت میکنی، ای کسی که دو دستت را به رحمت گشوده ای، ای کسی که تمام نیاز ها از تو خواسته میشود، ای کسی که مغفرت تو وسعت دارد، ای کسی که هر گرفتاری را برطرف میکنی، ای کسی که از لغزش ها میگذری، ای کسی که با کرامت گذشت میکنی، ای کسی که بخششی بزرگ داری، ای کسی که قبل از استحقاق، شروع به دادن نعمت ها مینمایی، ای پروردگار ما و ای آقای ما و مولای ما و نهایت رغبت ما. به حق خودت و به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و قائم المهدی امامان هدایتگر علیهم السلام، بر محمد و آل محمد درود فرست و از تو ای خدا می خواهم که خلقت مرا با آتش زشت نسازی و با من آن کنی که خودت شایسته آنی... و سپس هر حاجتی داری از خدا میخواهی.(1)
همچنین بگو: خدا حقیقتا پروردگار من است. پروردگارا، هر چیز بزرگی شایسته توست و تو شایسته این امور هستی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا در برابر آزمایشاتت یاریگر باش. ای کسی که مرا نیک امتحان میکند، ای کسی از گذشتههای دور مرا بخشدهای، کسی که هیچ گاه به خاطر چیزی از او بی نیاز نخواهیم بود و ای کسی که در هر چیزی نیاز به اوست. ای کسی که رزق همه چیز را میدهی، ای کسی که بازگشت همه چیز به سوی توست، بر محمد و آل محمد درود فرست و سرپرستی مرا به عهده گیر و آن را به کسی غیر خودت از بدان خلقت واگذار نکن، همان گونه که مرا آفریدی، مرا تباه نکن.
ص: 81
لَا تَجْعَلَنِی فِی النَّارِ ثُمَّ تَسْأَلُ مَا بَدَا لَکَ.
و هذه ألفاظ هذا الدعاء نقلته من نسخه قد کانت للشیخ أبی جعفر الطوسی و علیها خط أبی عبد الله الحسین بن أحمد بن عبید الله تاریخه صفر سنة إحدی عشرة و أربع مائة و قد قابلها جدی أبو جعفر الطوسی و أحمد بن الحسین بن أحمد بن عبید الله و صححاها(1).
وَ أَمَّا رِوَایَةُ جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِّ لِدُعَاءِ التَّسْلِیمَةِ الرَّابِعَةِ مِنْ نَوَافِلِ الْعَصْرِ فَإِنَّهُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ مَا هَذَا لَفْظُهُ: الدُّعَاءُ بَعْدَ التَّسْلِیمَةِ الرَّابِعَةِ یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْ بِالْجَرِیرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ یَا عَظِیمَ الْعَفْوِ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا صَاحِبَ کُلِّ حَاجَةٍ یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ یَا مُفَرِّجَ کُلِّ کُرْبَةٍ یَا مُقِیلَ الْعَثَرَاتِ یَا کَرِیمَ الصَّفْحِ یَا عَظِیمَ الْمَنِّ یَا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا یَا رَبَّاهْ یَا سَیِّدَاهْ یَا غَایَةَ رَغْبَتَاهْ أَسْأَلُکَ بِکَ وَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ الْقَائِمِ الْمَهْدِیِّ- الْأَئِمَّةِ الْهَادِیَةِ علیهم السلام أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ أَنْ لَا تُشَوِّهَ خَلْقِی بِالنَّارِ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ تَذْکُرُ مَا تُرِیدُ(2)
وَ قُلْ أَیْضاً اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی حَقّاً حَقّاً اللَّهُمَّ أَنْتَ لِکُلِّ عَظِیمَةٍ وَ أَنْتَ لِهَذِهِ الْأُمُورِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اکْفِنِیهَا یَا حَسَنَ الْبَلَاءِ عِنْدِی یَا قَدِیمَ الْعَفْوِ عَنِّی یَا مَنْ لَا غِنَی بِشَیْ ءٍ عَنْهُ وَ یَا مَنْ لَا بُدَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ مِنْهُ یَا مَنْ رِزْقُ کُلِّ شَیْ ءٍ عَلَیْهِ یَا مَنْ مَصِیرُ کُلِّ شَیْ ءٍ إِلَیْهِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَوَلَّنِی وَ لَا تُوَلِّنِی غَیْرَکَ أَحَداً مِنْ شِرَارِ خَلْقِکَ وَ کَمَا خَلَقْتَنِی فَلَا تُضَیِّعْنِی.
ص: 81
خدایا تو را برای اندوهی می خوانم که کسی جز تو آن را نگشاید و برای رحمتی که جز به عنایت تو حاصل نگردد و دفع بلایی که کسی جز تو آن را نمیتواند برطرف کند و برای مغفرتی که جز به لطف تو نمی توان به آن رسید و حاجتی که کسی جز تو برآورده نکند. خدایا، چنان که از شأنت این بوده که دعا را بر من الهام کنی، پس باید ای آقای من، از شأنت این باشد که مرا در آنچه که تو را بدان خواندم اجابت نمایی و مرا از آنچه که از آن به تو پناه آوردم، نجات دهی.
پروردگارا، اگر من شایسته رسیدن به رحمتت نبودم، همانا رحمت تو شایسته است که به من برسد و مرا فرا گیرد، چرا که رحمت تو همه چیز را فرا گرفته و من هم یکی از آن چیزها هستم، پس باید رحمتت مرا هم فرا بگیرد. ای خدای من و ای کریم.
پروردگارا، از تو به حق ذات بزرگوارت می خواهم بر محمّد و اهل بیتش درود فرستی و با فضل و بزرگواریت مرا از آتش جهنم رهایی دهی و وارد بهشت کنی و به ازدواج حورالعین درآوری و با کرمت از آتش حفظ کنی و از غضب و خشمت نسبت به من پناه دهی و از آنچه سهم من کرده ای مرا راضی نمایی و به آنچه به من داده ای برکت دهی و مرا از کسانی قرار دهی که شکر نعمتهایت را به جا میآورند.
پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و با این کار بر گردن من منت گذار و دوست داشتن خودت و هرکس که دوستدار توست و دوست داشتن هر عملی که مرا به حب تو نزدیک میکند، را روزی من کن. با توکل کردن به تو و واگذار کردن امورم به خودت و خشنودی به قضایت و تسلیم شدن به امرت، بر من منت گذار. تا زود رسیدن آنچه که به تأخیر انداخته ای و دیر رسیدن آنچه که به تأخیر انداخته ای را نخواهم. ای مهربانترین مهربانان. بر محمد و آل او درود فرست و با من این گونه و آن گونه که دوست داری رفتار کن.1
توضیح
این دعا را شیخ(1)
رحمة الله علیه در تعقیبات این نافله ها ذکر کرده و بقیه هم از وی پیروی کرده اند. از قرائن مشخص میشود که این دعا مختص این نافله ها نیستند، همان طور که سید مرتضی رضی الله عنه بدان اشاره کرده است. به زودی تمامی اسناد دعایی که از کافی ذکر شد، در کتاب دعا ذکر خواهد شد. این دعا هیچ اختصاصی به این نافلهها ندارد.
ص: 82
اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ لِهَمٍّ لَا یُفَرِّجُهُ غَیْرُکَ وَ لِرَحْمَةٍ لَا تُنَالُ إِلَّا بِکَ وَ لِکَرْبٍ لَا یَکْشِفُهُ سِوَاکَ وَ لِمَغْفِرَةٍ لَا تُبْلَغُ إِلَّا بِکَ وَ لِحَاجَةٍ لَا یَقْضِیهَا إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ فَکَمَا کَانَ مِنْ شَأْنَکِ إِلْهَامِیَ الدُّعَاءَ فَلْیَکُنْ مِنْ شَأْنَکِ الْإِجَابَةُ فِیمَا دَعَوْتُکَ لَهُ وَ النَّجَاةُ فِیمَا فَزِعْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ اللَّهُمَّ إِنْ لَا أَکُنْ أَهْلًا أَنْ أَبْلُغَ رَحْمَتَکَ فَإِنَّ رَحْمَتَکَ أَهْلٌ أَنْ تَبْلُغَنِی لِأَنَّهَا وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ أَنَا شَیْ ءٌ فَلْتَسَعْنِی رَحْمَتُکَ یَا إِلَهِی یَا کَرِیمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی فَکَاکَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ تُوجِبَ لِیَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ تُزَوِّجَنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ بِفَضْلِکَ وَ تُعِیذَنِی مِنَ النَّارِ بِطَوْلِکَ وَ تُجِیرَنِی مِنْ غَضَبِکَ وَ سَخَطِکَ عَلَیَّ وَ تُرْضِیَنِی بِمَا قَسَمْتَ لِی وَ تُبَارِکَ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَنِی وَ تَجْعَلَنِی لِأَنْعُمِکَ مِنَ الشَّاکِرِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِذَلِکَ وَ ارْزُقْنِی حُبَّکَ وَ حُبَّ کُلِّ مَنْ أَحَبَّکَ وَ حُبَّ کُلِّ عَمَلٍ یُقَرِّبُنِی إِلَی حُبِّکَ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِالتَّوَکُّلِ عَلَیْکَ وَ التَّفْوِیضِ إِلَیْکَ وَ الرِّضَا بِقَضَائِکَ وَ التَّسْلِیمِ لِأَمْرِکَ حَتَّی لَا أُحِبَّ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لَا تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا مِمَّا نُحِبُ (1).
ترجمه نشده
توضیح
«یا من اظهر الجمیل»، شیخ بهایی قدس سره گفته است: در تأویل این دعا از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه همانند او در عرش وجود دارد. پس وقتی مشغول رکوع و سجود
ص: 83
عنه و سیأتی للدعاء المروی عن الکافی أسانید جمة فی کتاب الدعاء و لا اختصاص لشی ء منها بهذا الموضع.
یا من أظهر الجمیل قَالَ الشَّیْخُ الْبَهَائِیُّ قُدِّسَ سِرُّهُ رُوِیَ فِی تَأْوِیلِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ مِثَالٌ فِی الْعَرْشِ فَإِذَا اشْتَغَلَ بِالرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ
ص: 83
و امثال اینها شود، کسی که مثال اوست هم مثل او این کار را انجام میدهد و در این هنگام ملائکه ها او را میبینند و بر او درود میفرستند و برای او طلب آمرزش میکنند و وقتی بنده مشغول گناه است، خدا بر روی مثال او پوششی قرار میدهد تا ملائکه آن را نبینند و این تأویل «یا من اظهر الجمیل و ستر القبیح» است.
«یا من لم یؤاخذ بالجریرة»، یعنی برای عقوبت کردن برای معصیت در دنیا از روی بردباری
ص: 84
وَ نَحْوِهَا فَعَلَ مِثَالُهُ مِثْلَ فِعْلِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَرَاهُ الْمَلَائِکَةُ فَیُصَلُّونَ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ إِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَعْصِیَةٍ أَرْخَی اللَّهُ عَلَی مِثَالِهِ سِتْراً لِئَلَّا تَطَّلِعَ الْمَلَائِکَةُ عَلَیْهَا فَهَذَا تَأْوِیلُ یَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ. یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْ بِالْجَرِیرَةِ.
أی لم یعجل عقوبة المعصیة فی الدنیا حلما
ص: 84
و کرم، عجله نمیکند، چرا که شاید گناهکار از گناهش توبه کند و از عقاب او در امان بماند. «الصفح» یعنی از گناه گذشتن. «النجوی» یعنی سخن آهسته. «أن لا تشوّه خلقی»، یعنی خلقتم را با آتش زشت نکن.
روایت4.
العیون: رجاء بن ابوضحاک گفته است: امام رضا علیه السلام در راه خراسان بود، وقتی سرش را بلند میکرد - از سجده شکر بعد از نماز ظهر - برخاسته و شش رکعت نماز میخواند و در هر رکعت، سوره حمد و توحید میخواند و در هر دو رکعت سلام میگفت و در رکعت دوم هر دو رکعت، قبل از رکوع و بعد از قرائت قنوت میگرفت. سپس اذان میگفت و بعد دو رکعت نماز میخواند و در رکعت دوم قنوت میگرفت و وقتی سلام این نماز را میگفت؛ برمیخاست و نماز عصر را میخواند. و وقتی سلام میگفت، در جایگاه نمازش مینشست و هر چه دوست داشت؛ خدا را تسبیح و حمد میگفت و تکبیر و تهلیل مینمود، سپس یک سجده میکرد و در آن صد مرتبه «حمداً لله» میگفت.(1)
ص: 85
و کرما لعل العاصی یتوب منها فیسلم من عقابها و الصفح التجاوز عن الذنوب و النجوی الکلام الخفی أن لا تشوه خلقی أی لا تقبح خلقی بالنار.
الْعُیُونُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام فِی طَرِیقِ خُرَاسَانَ إِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ یَعْنِی مِنْ سَجْدَةِ الشُّکْرِ بَعْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ قَامَ فَصَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی ثَانِیَةِ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ ثُمَّ یُؤَذِّنُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ فَإِذَا سَلَّمَ قَامَ وَ صَلَّی الْعَصْرَ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةً یَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ حَمْداً لِلَّهِ (1).
ص: 85
نکته
مشهور است وقت نافله عصر از پایان نماز ظهر تا زمانی است که اندازه شاخص - سایه - به چهار قدم یا دو ذراع برسد. گفته شده است: تا زمانی است که سایه هر چیز دو برابرش شود. گفته شده است: به اندازه زمان نماز واجب است. اولی ظاهرتر است، به این معنایی که در نافله ظهر گفتیم؛ پس اگر این وقت بگذرد، قبل از اینکه او یک رکعت بخواند، اول نماز عصر را میخواند و سپس قضای نافله را میخواند و گرنه طبق نظر مشهور، نماز نافله را تمام میکند - و بعد نماز عصر را میخواند -. مستند این نظر را دانستی .
سپس بدان، مشهور این است که جایز نیست قبل از زوال آفتاب نافله ظهر و عصر خوانده شود، ولی در برخی روایات آمده که نافله به منزله هدیه است؛ پس هر موقع داده شود قبول میشود. از طرفی در برخی روایات آمده که هر کدام را که میخواهی اول و هر کدام را میخواهی آخر بخوان. در برخی روایات دیگر آمده است: نمازهایی که روز خوانده میشود، شانزده رکعت است که در هر وقت از روز میتوانی بخوانی؛ اگر خواستی در آغاز روز بخوان و اگر خواستی در وسط روز و اگر خواستی در آخر روز بخوان.
ممکن است بتوان بین این روایتها این گونه جمع کرد که اخباری که این کار را جایز میدانند بر کسی حمل شود که میداند اگر این نافلهها را قبل از زوال آفتاب نخواند، نمیتواند بعدا بخواند و قادر به قضای آن هم نیست، همان طور که شیخ رحمة الله علیه همین کار را کرده است. یا این که اخباری را که خواندن نافله را قبل از زوال آفتاب جایز نمیدانند، بر افضل بودن این کار حمل کنیم؛ همان طور که در کتاب ذکری به این نکته توجه شده است. این نظر خالی از قوت نیست؛ هر چند کاری که شیخ کرده، موافق احتیاط است. از طرفی برخی اخبار، همین وجهی را که شیخ بر مبنای آن بین این دو گروه از روایتها را جمع کرده است، تایید میکنند. خدا خودش میداند .
ص: 86
المشهور أن وقت نافلة العصر بعد الفراغ من الظهر إلی أن یزید الفی ء أربعة أقدام أو ذراعین و قیل حتی یصیر ظل کل شی ء مثلیه و قیل یمتد بامتداد الفریضة و الأظهر الأول بالمعنی الذی ذکرناه فی نافلة الظهر فإن خرج قبل تلبسه برکعة صلی العصر و قضاها و إلا أتمها علی المشهور و قد عرفت مستنده.
ثم اعلم أن المشهور عدم جواز تقدیم نافلتی الظهر و العصر علی الزوال لکن قد ورد فی بعض الأخبار أن النافلة مثل الهدیة متی ما أتی بها قبلت و فی بعضها فقدم منها ما شئت و أخر منها ما شئت و فی بعضها صلاة النهار ست عشرة رکعة أی النهار شئت إن شئت فی أوله و إن شئت فی وسطه و إن شئت فی آخره.
و یمکن الجمع بینها بحمل أخبار الجواز علی من علم من حاله أنه إن لم یقدمها اشتغل عنها و لم یتمکن من قضائها کما فعله الشیخ رحمه الله أو بحمل أخبار عدم التقدیم علی الأفضلیة کما استوجهه فی الذکری و لا یخلو من قوة و إن کان ما فعله الشیخ أحوط مع تأیده ببعض الأخبار الدالة علی وجه الجمع و الله یعلم.
ص: 86
باب چهارم : نافلههای مغرب و فضیلت و آداب و احکام و تعقیبات آن و سایر نمازهای مستحبی که بین نماز مغرب و عشا خوانده میشود.
روایات
روایت1.
دعائم الاسلام: از حضرت علی علیه السلام در باره تفسیر سخن خدای عزوجل «و أدبار السجود»(1)
سؤال شد، فرمود: منظور از آن نماز نافله بعد از نماز مغرب است؛ پس در سفر و غیر سفر آن را ترک نکن.(2)
روایت2.
مصباح الشیخ: گفت: روایت است در رکعت اول نافله مغرب، سوره کافرون و در رکعت دوم سوره توحید خوانده میشود و در بقیه، هر سوره ای را میتوان خواند.
گفته است: روایت است امام حسن عسکری علیه السلام در رکعت سوم، سوره حمد و اول سوره حدید را تا این قسمت از آیه «إنه علیم بذات الصدور» و در رکعت چهارم، سوره حمد و آخر سوره حشر را میخواند.(3)
روایت3.
ارشاد المفید و خرایج: روایت است وقتی امام جواد علیه السلام از نزد مأمون به همراه همسرش ام الفضل بیرون آمد و به مرکز کوفه رسید و هنگام غروب به - محله - دارالمسیّب فرود آمد؛ وارد مسجد شد و در صحن مسجد نخل خرمایی بود که هرگز بار نداده بود. پس حضرت کوزهای خواست و در کنار نخل خرما وضو گرفت و برخاست و نماز مغرب را برای مردم خواند. در رکعت اول سوره حمد و سوره نصر و در رکعت دوم سوره حمد و سوره توحید را خواند. وقتی سلام نماز را گفت، به آرامی و اندکی نشست و بدون اینکه تعقیب کاملی را بخواند برخاست و سپس نافلههای چهارگانه را خواند و بعد از اینها تعقیبات را خواند و دو سجده شکر بجا آورد. پس چون به نخل رسید، مردم به نخل نگاه کردند و دیدند خرمای نیکی داده است و از آن خوردند؛
ص: 87
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ(1) فَقَالَ هِیَ السُّنَّةُ بَعْدَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فَلَا تَدَعْهَا فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ(2).
الْمِصْبَاحُ لِلشَّیْخِ، قَالَ رُوِیَ: أَنَّهُ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی مِنْ نَافِلَةِ الْمَغْرِبِ سُورَةَ الْجَحْدِ وَ فِی الثَّانِیَةِ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ وَ فِیمَا عَدَاهُ مَا اخْتَارَ.
قَالَ وَ رُوِیَ: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیَّ علیه السلام کَانَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ أَوَّلَ الْحَدِیدِ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ آخِرَ الْحَشْرِ(3).
إِرْشَادُ الْمُفِیدِ، وَ الْخَرَائِجُ، رُوِیَ: أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَّا خَرَجَ بِزَوْجَتِهِ أُمِّ الْفَضْلِ مِنْ عِنْدِ الْمَأْمُونِ وَ وَصَلَ شَارِعَ الْکُوفَةِ وَ انْتَهَی إِلَی دَارِ الْمُسَیَّبِ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ کَانَ فِی صَحْنِهِ نَبِقَةٌ لَمْ تَحْمِلْ بَعْدُ فَدَعَا بِکُوزٍ فَتَوَضَّأَ فِی وَسَطِهَا وَ قَامَ فَصَلَّی بِالنَّاسِ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ فَقَرَأَ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَلَمَّا سَلَّمَ جَلَسَ هُنَیْئَةً وَ قَامَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُعَقِّبَ تَعْقِیباً تَامّاً فَصَلَّی النَّوَافِلَ الْأَرْبَعَ وَ عَقَّبَ بَعْدَهَا وَ سَجَدَ سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی النَّبِقَةِ رَآهَا النَّاسُ حَمَلَتْ حَمْلًا حَسَناً فَأَکَلُوا مِنْهَا فَوَجَدُوا
ص: 87
حلاوتی داشت که هیچ نقصی در آن نبود.(1)
مؤلف
در کتاب ارشاد(2)
آمده است: سپس قدری نشست و خدا را که نامش بزرگ باد ذکر کرد و بی آنکه تعقیبی بخواند ایستاد و نافلههای چهارگانه را خواند.
روایت4.
مجالس الصدوق(3)
و ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس نماز مغرب و سپس تعقیبات آن را بخواند و حرف نزند تا اینکه دو رکعت نماز بخواند، این دو رکعت برای او در اعلی علیین ثبت میشود و اگر چهار رکعت نماز بخواند؛ حج مبرور و نیکو برای او نوشته میشود.(4)
روایت5.
تفسیر علی بن ابراهیم: محمد ابونصر گفته است: از امام رضا علیه السلام درباره تفسیر آیه «و من اللیل فسبحه و أدبار السجود»،{ و پاره ای از شب را، و به دنبال سجده ات او را تسبیح گوی.} پرسیدم، فرمود: منظور چهار رکعت نافله بعد از نماز مغرب است. «أدبار النجوم»، دو رکعت قبل از نماز صبح است.(5)
روایت6.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: دو رکعت نماز نافله بعد از نماز نماز مغرب، همان ادبار السجود و دو رکعت نماز نافله بعد از طلوع فجر، همان ادبار النجوم هستند.
روایت7.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در آخر سجده نماز نافله بعد از نماز مغرب و در شب جمعه این دعا را بگوید - و اگر هر شب بگوید بهتر است - : «پروردگارا، من به حق ذات کریم و اسم عظیمت میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و گناهان بزرگ مرا ببخشی» و هفت بار این دعا را بگوید؛ آن را تمام کند، در حالی که خدا وی را آمرزیده است.
ص: 88
نَبِقاً لَا عَجَمَ لَهُ حُلْواً(1).
و فی الإرشاد(2) ثم جلس هنیهة یذکر الله جل اسمه و قام من غیر أن یعقب فصلی النوافل الأربع.
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ (3)، وَ ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ أَبِی الْعَلَاءِ الْخَفَّافِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی الْمَغْرِبَ ثُمَّ عَقَّبَ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ کُتِبَتَا لَهُ فِی عِلِّیِّینَ فَإِنْ صَلَّی أَرْبَعاً کُتِبَتْ لَهُ حَجَّةٌ مَبْرُورَةٌ(4).
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ قَالَ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ إِدْبَارَ النُّجُومِ رَکْعَتَانِ قَبْلَ صَلَاةِ الصُّبْحِ (5).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ هُمَا أَدْبَارَ السُّجُودِ وَ الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ بَعْدَ الْفَجْرِ إِدْبَارَ النُّجُومِ (6).
الْخِصَالُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ النَّافِلَةِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ إِنْ قَالَهُ کُلَّ لَیْلَةٍ فَهُوَ أَفْضَلُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ اسْمِکَ الْعَظِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی ذَنْبِیَ الْعَظِیمَ سَبْعَ مَرَّاتٍ انْصَرَفَ وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ (7).
ص: 88
روایت8.
العیون: رجاء بن ابوضحاک در بیان عمل امام رضا علیه السلام در راه خراسان، گفته است: وقتی خورشید غروب میکرد، امام رضا علیه السلام وضو میگرفت و نماز مغرب را سه رکعت همراه با اذان و اقامه میخواند. در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از قرائت، قنوت میگرفت و وقتی سلام نماز را میگفت، در جایگاه نمازش مینشست و هر قدر که میخواست خدا را تسبیح و حمد میگفت و تکبیر و تهلیل مینمود. سپس یک بار سجده شکر میکرد. سپس سرش را بلند میکرد و حرف نمیزد تا اینکه چهار رکعت نماز، با دو سلام بخواند. در هر دو رکعت، در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از قرائت قنوت میگرفت. در رکعت اول این چهار رکعت، سوره حمد و سوره کافرون و در رکعت دوم - سوره حمد - و سوره توحید میخواند. در دو رکعت باقیمانده، سوره حمد و سوره توحید را میخواند. سپس بعد از سلام، در تعقیبات هر قدر که میخواست مینشست و سپس افطار میکرد.
نکته
مشهور است وقت نافله مغرب بعد از غروب خورشید تا از بین رفتن سرخی طرف مغرب است. ظاهر کتاب المعتبر و کتاب المنتهی این است که علما در این نکته اتفاق نظر دارند. به نظر شهید رحمة الله علیه در کتابهای دروس و ذکری، وقت نافله مغرب به اندازه وقت خود نماز مغرب است. برخی از کسانی که از شهید متأخرند، به این نظر متمایل شده اند. صحیحه ابان بن تغلب(1) شاهد و دلیل این نظر است آنجا که گفته است: در مزدلفه پشت سر امام صادق علیه السلام نماز میخواندم. حضرت نماز مغرب و سپس نماز عشا را خواند و بین آنها رکوع نکرد. - بین این دو نمازی نخواند -. سال بعد دوباره پشت سر حضرت نماز خواندم، وقتی نماز مغرب را خواند؛ برخاست و چهار رکعت نماز نافله خواند، سپس اقامه گفت و نماز عشا را خواند .
چرا که ظاهر حدیث این است که بعد از آمدن به مزدلفه، وقت فضیلت نماز مغرب میگذرد. این نظر را اخباری که بر استحباب تأخیر نماز عشا دلالت دارند، تأیید میکند؛ چرا که ظاهر این است بعد از وارد شدن وقت نماز عشا، خواندن نماز نافله جایز نیست چون با نماز عشا تداخل میکند. خلاصه، ظاهر این است که بعد از رفتن سرخی طرف مغرب، خواندن نافله جایز است. البته در صورتی که با نماز واجب تداخل نکند، به این صورت که نماز واجب را از وقت فضیلتش به تأخیر اندازد، ولی احتیاط این است که نماز نافله، بعد از نماز واجب خوانده شود.
ص: 89
الْعُیُونُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ فِی نَافِلَةِ الظُّهْرِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ: فِی بَیَانِ عَمَلِ الرِّضَا علیه السلام فِی طَرِیقِ خُرَاسَانَ قَالَ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ تَوَضَّأَ وَ صَلَّی الْمَغْرِبَ ثَلَاثاً بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ وَ قَنَتَ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی مُصَلَّاهُ یُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَی وَ یُحَمِّدُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی یَقُومَ فَیُصَلِّیَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِتَسْلِیمَتَیْنِ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ کَانَ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْبَاقِیَتَیْنِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ یَجْلِسُ بَعْدَ التَّسْلِیمِ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یُفْطِرُ(1).
اعلم أن المشهور أن وقت نافلة المغرب بعدها إلی ذهاب الحمرة المغربیة و ظاهر المعتبر و المنتهی اتفاق الأصحاب علیه و ذهب الشهید رحمه الله فی الدروس و الذکری إلی امتداد وقتها بوقت المغرب و مال إلیه بعض من تأخر عنه
وَ یَشْهَدُ لَهُ صَحِیحَةُ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ (2) قَالَ: صَلَّیْتُ خَلْفَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمَغْرِبَ بِالْمُزْدَلِفَةِ فَقَامَ فَصَلَّی الْمَغْرِبَ ثُمَّ صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ لَمْ یَرْکَعْ بَیْنَهُمَا ثُمَّ صَلَّیْتُ خَلْفَهُ بَعْدَ ذَلِکَ بِسَنَةٍ فَلَمَّا صَلَّی الْمَغْرِبَ قَامَ فَتَنَفَّلَ بِأَرْبَعِ رَکَعَاتٍ ثُمَّ أَقَامَ فَصَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ.
إذ ظاهر أن بعد المجی ء بالمزدلفة یخرج وقت فضیلة المغرب و یؤیده الأخبار الدالة علی استحباب تأخیر العشاء إذ الظاهر أن عدم جواز إیقاع النافلة بعد دخول وقت العشاء لئلا یزاحمها و بالجملة الظاهر جواز الإتیان بالنافلة بعد ذهاب الحمرة إن لم یزاحم الفریضة کثیرا بأن یؤخرها عن وقت فضلها لکن الأحوط إیقاع النافلة بعدها.
ص: 89
روایت9.
فلاح السائل: حاتم بن فرج گفته است: از امام کاظم علیه السلام درباره چیزهایی که در نافله های چهارگانه خوانده میشود پرسیدم، با خط خودش نوشت: در رکعت اول، سوره توحید و در رکعت دوم، سوره قدر میخوانی. در دو رکعت آخری، در رکعت اول، چهار آیه از سوره بقره و از وسط سوره آیه «و الهکم اله واحد(1)» و سپس پانزده مرتبه سوره توحید را میخوانی و در رکعت چهارم، آیة الکرسی و آخر سوره بقره و سپس سوره توحید را پانزده مرتبه میخوانی.(2)
روایت دیگری را در مورد آنچه که در دو رکعت اول نافله مغرب خوانده میشود، ذکر کرده است: شیخ و جدّ سعادتمندم ابوجعفر طوسی رضوان الله علیه گفته است که در رکعت اول نافله مغرب، سوره حمد و سه مرتبه سوره توحید و در رکعت دوم؛ سوره حمد و سوره قدر خوانده میشود.
در مورد رکعت سوم و چهارم در حدیثی آمده است که ابوالحسن و امام باقر علیهما السلام در دو رکعت سوم و چهارم نافله مغرب، در رکعت سوم، سوره حمد و اول سوره حدید تا قسمت «علیم بذات الصدور» و در رکعت چهارم؛ سوره حمد و آخر سوره حشر را میخواندند.(3)
مصباح المتهجد و غیر آن: مستحب است در رکعت اول سوره حمد یک بار و سوره توحید سه بار خوانده شود تا سخن حضرت که فرمود: «و من وسط السوره و الهکم اله واحد» تا سخنش: «یعقلون» تا سخنش: روایت است که در رکعت اولی سوره کافرون و در رکعت دومی سوره توحید و در بقیه، هر سوره ای را میتواند بخواند. روایت است که امام حسن عسکری علیه السلام در رکعت سوم سوره حمد و اول سوره حدید تا این قسمت از سوره «انّه علیم بذات الصدور»
ص: 90
فَلَاحُ السَّائِلِ، هَارُونُ بْنُ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَابُنْدَادَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هُلَیْلٍ الْکَرْخِیِّ عَنْ حَاتِمِ بْنِ الْفَرَجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام عَمَّا یُقْرَأُ فِی الْأَرْبَعِ فَکَتَبَ بِخَطِّهِ علیه السلام فِی أَوَّلِ رَکْعَةٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّانِیَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ فِی أَوَّلِ رَکْعَةٍ مِنْهَا أَرْبَعُ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ مِنْ وَسَطِ السُّورَةِ وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ(1) ثُمَّ یُقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ یُقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الرَّابِعَةِ آیَةُ الْکُرْسِیِّ وَ آخِرُ سُورَةِ الْبَقَرَةِ ثُمَّ یُقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً(2)
ذَکَرَ رِوَایَةً أُخْرَی بِمَا یُقْرَأُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَوَّلَتَیْنِ ذَکَرَ شَیْخُنَا جَدِّیَ السَّعِیدُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ یُقْرَأُ فِی أَوَّلِ رَکْعَةٍ مِنْ نَوَافِلِ الْمَغْرِبِ الْحَمْدُ وَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدُ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ (3)
وَ أَمَّا الرَّکْعَتَانِ الثَّالِثَةُ وَ الرَّابِعَةُ فَرَوَی أَبُو الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ- عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ- عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَمْرَکِیِّ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُجَاعٍ عَنِ الْقَاسِمِ الْهَرَوِیِّ- عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْآدَمِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ وَ أَبِی جَعْفَرٍ علیهما السلام أَنَّهُمَا کَانَا یَقْرَءَانِ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ مِنْ نَوَافِلِ الْمَغْرِبِ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ أَوَّلَ الْحَدِیدِ إِلَی عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ آخِرَ الْحَشْرِ(4).
مِصْبَاحُ الْمُتَهَجِّدِ وَ غَیْرُهُ: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدُ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِلَی قَوْلِهِ وَ مِنْ وَسَطِ السُّورَةِ وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ إِلَی قَوْلِهِ یَعْقِلُونَ إِلَی قَوْلِهِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی سُورَةَ الْجَحْدِ وَ فِی الثَّانِیَةِ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ وَ فِیمَا عَدَاهُ مَا اخْتَارَهُ وَ رُوِیَ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیَّ علیه السلام کَانَ یَقْرَأُ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ أَوَّلَ الْحَدِیدِ إِلَی قَوْلِهِ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ
ص: 90
و در رکعت چهارم، سوره حمد و آخر سوره حشر را میخواند.(1)
توضیح
چهار آیه از سوره بقره در صورتی که الم آیه نباشد تا «هم المفلحون»، و اگر الم آیه حساب شود، تا «یوقنون» خواهد بود. قاریان در این باره با هم اختلاف دارند، نظر اولی بهتر است. و از وسط بقره دو آیه است «و الهکم اله واحد لا اله الا الله هو الرحمن الرحیم ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار و الفلک التی تجری فی البحر بما ینفع الناس و ما انزل الله من السماء ماء فأحیا الارض بعد موتها و بث فیها من کل دابه و تصریف الریاح و السحاب المسخر بین السماء و الارض لایات لقوم یعقلون»، {و معبود شما، معبود یگانه ای است که جز او هیچ معبودی نیست، [و اوست] بخشایشگر مهربان. راستی که در آفرینش آسمانها و زمین، و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، و کشتیهایی که در دریا روانند با آنچه به مردم سود می رساند، و [همچنین] آبی که خدا از آسمان فرو فرستاده، و با آن، زمین را پس از مردنش زنده گردانیده، و در آن هر گونه جنبنده ای پراکنده کرده، و [نیز در] گردانیدن بادها، و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است، برای گروهی که می اندیشند، واقعاً نشانه هایی [گویا] وجود دارد. }
ظاهرا آخر بقره از «آمن الرسول» تا آخر سوره بقره است. یا ممکن است از آیه «لله ما فی السموات» تا آخر سوره باشد، همان طور که در مورد نماز دیگر همین نکته آمده است. یا ممکن است منظور یک آیه آخر سوره بقره باشد که آیه آخر این است: «لا یکلف الله نفسا» تا آخر سوره. نظر آخری با توجه به لفظ آخر سوره، ظاهرتر و نظر وسطی موافق احتیاط و نظر اول به حسب برخی قرائن، میتوانند قابل قبول باشند .
آخر سوره حشر از آیه «لو انزلنا هذا القرآن» تا آخر سوره است، همان طور که علما چنین برداشت نموده اند؛ هر چند ممکن است از آیه «هو الذی لا اله الا هو» تا آخر سوره باشد.
روایت10.
فلاح السائل: ذکر دعایی که در آخر سجده نافلههایی مغرب اضافه میشود و فضیلت آن: امام صادق علیه السلام فرموده است: هر کس در آخر سجده نافله بعد از نماز مغرب در شب جمعه - و اگر هر شب بگوید بهتر است - هفت بار بگوید: «پروردگارا، من به حق ذات کریم و اسم عظیم و ملک قدیمت از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و گناهان بزرگ مرا ببخشی، چرا که گناه بزرگ را فقط بزرگ میبخشد.» وقتی آن را بگوید و تمام کند، در حالی است که خدا وی را آمرزیده است. و در روایت دیگری آمده است: این کار برای او معادل شصت حج از دورترین
ص: 91
وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ آخِرَ الْحَشْرِ(1).
الأربع الآیات من أول البقرة إلی قوله تعالی هُمُ الْمُفْلِحُونَ إن لم تکن الم آیة و إلا فإلی قوله یُوقِنُونَ و قد اختلف القراء فی ذلک و الأول أولی و من وسط البقرة آیتان وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ و الظاهر أن آخر البقرة من آمَنَ الرَّسُولُ إلی آخرها و یحتمل أن یکون من قوله لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ کما سیأتی فی صلاة أخری و یحتمل أن یراد آیة واحدة من آخرها و هی قوله سبحانه لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إلی آخرها و الأخیر أظهر لفظا و الأوسط احتیاطا و الأول بحسب بعض القرائن.
و آخر الحشر من قوله لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ إلی آخر السورة کما فهمه الأصحاب و إن احتمل أن یکون من قوله هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إلی آخرها.
فَلَاحُ السَّائِلِ، ذَکَرَ مَا یَزِیدُهُ مِنَ الدُّعَاءِ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنْ نَوَافِلِ الْمَغْرِبِ وَ فَضْلِ ذَلِکَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَزْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنَ النَّافِلَةِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ إِنْ فَعَلَهُ کُلَّ لَیْلَةٍ کَانَ أَفْضَلَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ وَ مُلْکِکَ الْقَدِیمِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی ذَنْبِیَ الْعَظِیمَ إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الْعَظِیمَ إِلَّا الْعَظِیمُ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَإِذَا قَالَهُ انْصَرَفَ وَ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی یَعْدِلُ سِتِّینَ حَجَّةً مِنْ أَقْصَی
ص: 91
سرزمینهاست.(1)
در کتابهای المتهجد و الاختیار، روایت مرسلی شبیه این روایت آمده است.2
روایت11.
فلاح السائل و المتهجد: دعای بعد از دو رکعت اول نافله مغرب:
خداوندا، تو میبینی و دیده نمیشوی، و تو در نظر گاه بلند هستی، و بازگشت و آخر کار به سوی توست، و مرگ و زندگی به دست توست، و آخرت و دنیا از برای توست. خداوندا به تو پناه میآوریم از اینکه خوار و بی یاور شویم و آنچه را نهی فرموده ای به کار گیریم.
خداوندا، از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بهشت را از روی رحمتت درخواست دارم، و با قدرتت از آتش دوزخ به تو پناه میآورم، و به حق عزتت حورالعین را از تو میخواهم، و اینکه فراخ ترین روزیم را در ایام پیریم، و نیکو ترین اعمالم را به هنگام نزدیک شدن اجلم قرار دهی، و عمرم را در راه طاعت و آنچه که مرا به سوی تو نزدیک میکند و موجب بهره برداری نزد توست و مرا به پیشگاهت نزدیک می سازد، قرار دهی، و شناختم را در همه احوال و امورم نیکو گردان، و مرا به هیچ یک از آفریدگانت وامگذار، و با بر آوردن تمامی حاجات دنیوی و اخرویم بر من احسان کن، و آنچه را از تو برای خویش درخواست کردهام، نخست به پدر و فرزندان و همه برادران مؤمنم و سپس به خودم عطا فرما، به حق رحمتت ای مهربانترین مهربانان.(2)
سپس دو رکعت بعدی نماز نافله مغرب را میخوانی و بعد از آنها میگویی:
پروردگارا، مقدر کردن شب و روز و مقدر کردن خورشید و ماه و مقدر کردن ثروت و فقر و مقدر کردن شکست و یاری و مقدر کردن مرگ و زندگی و مقدر کردن سلامتی و بیماری و مقدر کردن خیر و شر و مقدر کردن بهشت و جهنم و مقدر کردن دنیا و آخرت، همگی به دست توست.
پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست و در دین و دنیا و آخرتم
ص: 92
الْبِلَادِ(1).
المتهجد، و الاختیار، مرسلا: مثله (2).
فَلَاحُ السَّائِلِ (3)، وَ الْمُتَهَجِّدُ،: الدُّعَاءُ بَعْدَ الرَّکْعَتَیْنِ مِنَ الْأُولَیَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الْمَغْرِبِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی وَ لَا تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی وَ إِلَیْکَ الرُّجْعَی وَ الْمُنْتَهَی وَ إِنَّ لَکَ الْمَمَاتَ وَ الْمَحْیَا وَ إِنَّ لَکَ الْآخِرَةَ وَ الْأُولَی اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزَی وَ أَنْ نَأْتِیَ مَا عَنْهُ تَنْهَی اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَسْأَلُکَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ أَسْتَعِیذُ بِکَ مِنَ النَّارِ بِقُدْرَتِکَ وَ أَسْأَلُکَ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ بِعِزَّتِکَ وَ اجْعَلْ أَوْسَعَ رِزْقِی عِنْدَ کِبَرِ سِنِّی وَ أَحْسَنَ عَمَلِی عِنْدَ اقْتِرَابِ أَجَلِی وَ أَطِلْ فِی طَاعَتِکَ وَ مَا یُقَرِّبُ مِنْکَ وَ یُحْظِی عِنْدَکَ وَ یُزْلِفُ لَدَیْکَ عُمُرِی وَ أَحْسِنْ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِی وَ أُمُورِی مَعُونَتِی وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ بِقَضَاءِ جَمِیعِ حَوَائِجِی لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ ابْدَأْ بِوَالِدَیَّ وَ وُلْدِی وَ جَمِیعِ إِخْوَانِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فِی جَمِیعِ مَا سَأَلْتُکَ لِنَفْسِی وَ ثَنِّ بِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (4) ثُمَّ تَقُومُ إِلَی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ مِنْ نَوَافِلِ الْمَغْرِبِ وَ تَقُولُ بَعْدَهُمَا اللَّهُمَّ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الْخِذْلَانِ وَ النَّصْرِ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الْمَوْتِ وَ الْحَیَاةِ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الصِّحَّةِ وَ السُّقْمِ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ بِیَدِکَ مَقَادِیرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ بَارِکْ لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ بَارِکْ لِی
ص: 92
و خانواده ام و مالم و فرزندانم و برادرانم و تمام آنچه نصیب و روزی من کردهای و به وسیله آن بر من نعمت دادهای و هرکس از مؤمنین که وی بین من و او رابطه و شناخت ایجاد کردهای، برکت ده و میلش را به سوی من و محبتش را برای من قرار ده و دگرگونی ما را به سوی خیر دائم و نعمتی که زوال ندارد، قرار ده.
پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و آرزوهای مرا از نهایت مرگ و أجلم کم کن و قلبم را از دنیا به سوی آخرت مشغول گردان و مرا در انجام تکالیفی که بر من واجب کردهای و حقوقی که مرا به رعایت آن تکلیف کرده ای، یاری کن. از تو آغاز و پایان خیر میخواهم و از شر و انواع آن و آشکار و پنهان آن، به تو پناه میآورم.
پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و عمل مرا قبول کن و ثواب آن را بر من مضاعف گردان و مرا از جمله کسانی قرار ده که به سوی کارهای خیر میشتابند و تو را از روی اشتیاق و یا از روی ترس میخوانند. مرا از از خاشعان در برابر خودت قرار ده. پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و مرا از آتش جهنم رهایی ده و روزی حلالت را بر من وسیع گردان و شر جن و انس و فاسقان عرب و عجم و هر صاحب شری را از من دفع کن .
پروردگارا، هر کس از آفریدگانت یا هر کس از خانواده و فرزندان و برادران و اهل و عیالم که قصد بدی در مورد من دارند، من دفع شر آنها را به تو واگذار میکنم و از شر او به تو پناه میآورم و در دفع آن از تو یاری میخواهم. بر محمد و آل او درود فرست و از پیش رو و پشت سر و چپ و راست و بالا و پایینش، از من شرش را بازدار و نگذار از وی به من بدی رسد. به نام خدا و یاری خدا، بر خدا توکل کردم که هرکس بر خدا توکل کند او کفایتگرش باشد، خدا امرش را به سرانجام میرساند و بر هر چیز، اندازه ای قرار داده است.
پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و من و خانواده و فرزندان و برادرانم را در حمایت و محافظت و حرز و نگهبانی و کنار و امانت و پناه و منعت قرار ده. کسی که به او پناه دادهای عزت یافت و ثنایت جلیل است. به پناهگاهت پناهنده شدم. پروردگاری جز تو نیست، پس بر محمد و آل او درود فرست و من و آنها را در حفظ و امان و دفاع و امانتی که از هیچ سوء و بدی و از شر شیطان و سلطان آسیب نبیند، قرار بده که تو از همه سخت گیرتر و از همه در کیفر دادن شدیدتری.
پروردگارا، اگر میخواهی غضب یا گرفتاری و دشورایت را شب هنگام که آنها در خوابند
ص: 93
فِی أَهْلِی وَ مَا لِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ جَمِیعِ مَا خَوَّلْتَنِی وَ رَزَقْتَنِی وَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ وَ مَنْ أَحْدَثْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَعْرِفَةً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اجْعَلْ مَیْلَهُ إِلَیَّ وَ مَحَبَّتَهُ لِی وَ اجْعَلْ مُنْقَلَبَنَا إِلَی خَیْرٍ دَائِمٍ وَ نَعِیمٍ لَا یَزُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَقْصِرْ أَمَلِی عَنْ غَایَةِ أَجَلِی وَ اشْغَلْ قَلْبِی بِالْآخِرَةِ عَنِ الدُّنْیَا وَ أَعِنِّی عَلَی مَا وَظَّفْتَ عَلَیَّ مِنْ طَاعَتِکَ وَ کَلَّفْتَنِیهِ مِنْ رِعَایَةِ حَقِّکَ وَ أَسْأَلُکَ فَوَاتِحَ الْخَیْرِ وَ خَوَاتِمَهُ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّرِّ وَ أَنْوَاعِهِ وَ خَفِیِّهِ وَ مُعْلَنِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَقَبَّلْ عَمَلِی وَ ضَاعِفْهُ لِی وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یُسَارِعُ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُوکَ رَغَباً وَ رَهَباً وَ اجْعَلْنِی لَکَ مِنَ الْخَاشِعِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلَالِ وَ ادْرَأْ عَنِّی شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (1) وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ شَرَّ کُلِّ ذِی شَرٍّ.
اللَّهُمَّ وَ أَیُّمَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَرَادَنِی أَوْ أَحَداً مِنْ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ أَهْلِ حُزَانَتِی بِسُوءٍ فَإِنِّی أَدْرَأُ بِکَ فِی نَحْرِهِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهِ وَ أَسْتَعِینُ بِکَ عَلَیْهِ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خُذْهُ عَنِّی مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ وَ امْنَعْنِی مِنْ أَنْ یَصِلَ إِلَیَّ مِنْهُ سُوءٌ أَبَداً بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی فِی کَنَفِکَ وَ حِفْظِکَ وَ حِرْزِکَ وَ حِیَاطَتِکَ وَ جِوَارِکَ وَ أَمْنِکَ وَ أَمَانِکَ وَ عِیَاذِکَ وَ مَنْعِکَ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ امْتَنَعَ عَائِذُکَ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی وَ إِیَّاهُمْ فِی حِفْظِکَ وَ أَمَانِکَ وَ مُدَافَعَتِکَ وَ وَدَائِعِکَ الَّتِی لَا تَضِیعُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ مِنْ شَرِّ السُّلْطَانِ وَ الشَّیْطَانِ إِنَّکَ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْکِیلًا اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ مُنْزِلًا بَأْساً مِنْ بَأْسِکَ أَوْ نَقِمَةً مِنْ نَقِمَتِکَ بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ
ص: 93
یا صبح گاهان که آنها به لهو و لعب مشغولند، فرو فرستی، پس بر محمد و آل او درود فرست و من و خانواده و فرزندان و برادرانم را در حمایت و منع و دژ مستحکم خود قرار ده. خدایا از تو به حقِ نور چهره تابناک و زنده و پاینده و کریمت می خواهم و از تو به حق نور چهره بسیار مقدّست که آسمانها و زمین را به وسیله آن روشن کردی و تاریکی ها را به وسیله آن برطرف نمودی و به وسیله آن امر پیشینیان و پسینیان را اصلاح نمودی، می خواهم که بر محمّد و خاندانش درود فرستی و همه کارهایم را اصلاح نمایی و از تمام خیر به من عطا کنی و تمام شرها را از من دفع کنی و تمام حوائج مرا برطرف کنی و بهشت را به عنوان بخششی از جانب خودت بر من ارزانی کنی و مرا از آتش جهنم رهایی بخشی و از حورالعین به ازدواج من در بیاوری. در تمام آنچه از تو برای خودم خواستم، اول به پدر و مادر و برادران مؤمن و زنان مؤمن و سپس به خودم عطا کن؛ به وسیله رحمتت ای مهربانترین مهربانان.
توضیح
«إن لک الممات و المحیا»، یعنی شایسته است که تو مقصود از مرگ و زندگی باشی و این دو را خالص برای خودت گردان، همان طور که در دعای توجه ذکر شد. یا تو در آنها تصرف میکنی و آنها به قدرت تو هستند؛ بنابراین لام متعلق به ملک است. معنای آخری در قسمتی از دعا که میآید، ظاهرتر است و اراده خداوند را در دنیا تایید میکند. «یحظی عندک»، یعنی موجب مقام و منزلت من نزد تو شود. «الحظوة» که با کسر و ضم خوانده میشود، به معنای مقام و منزلت است. در کتاب النهایه گفته است: در حدیث عایشه آمده است: «فایّ من نسائه کان احظی منی»، یعنی که کدام یک از زنان پیامبر بیشتر از من به او نزدیک و خوشایند او بود. گفته میشود: «حظیت المرء عند زوجها، تحظی حظوة» با ضم و کسر خوانده میشود و به معنای خوشایند و نزدیک به قلب و دلش و دوست داشتنی ترینش. «یزلف»، یعنی نزدیک میشود.
«مقادیر اللیل و النهار»، یعنی تقدیراتی که در آن دو رقم میخورد، یا اندازه گرفتن اموری که در این دو واقع میشود، یا مقد رکردن مقدار و اندازه آنها از نظر کوتاهی و بلندی. «و مقادیر الشمس و القمر»، یعنی مقدار جرم و حرکت و اموری که مختص آنهاست، مثل کسوف و خسوف و غیره، بقیه هم همین طور است. «مقادیر الدنیا و الاخرة»، یعنی یا تقدیرات یا اندازه آنها به طور مطلق یا به نسبت هر شخص. «و اقتصر أملی»، یعنی چیزی را آرزو نکنم که عمرم قد نمیدهد، یا چیزی را آرزو نکنم که نمیدانم عمرم بدان قد میدهد یا نه، که در این صورت کنایه از ترک کردن آرزوها خواهد بود. این معانی در صورتی است که قائل شویم این فعل به باب افتعال رفته است، چرا که در برخی نسخهها به باب تفعیل رفته است.
«فواتح الخیر و خواتمه»، یعنی آغاز و پایان تمام امورم
ص: 94
أَوْ ضُحًی وَ هُمْ یَلْعَبُونَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی فِی دِینِی فِی مَنْعِکَ وَ کَنَفِکَ وَ دِرْعِکَ الْحَصِینَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْمُشْرِقِ الْحَیِّ الْقَیُّومِ الْبَاقِی الْکَرِیمِ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْقُدُّوسِ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُصْلِحَ لِی شَأْنِی کُلَّهُ وَ تُعْطِیَنِی مِنَ الْخَیْرِ کُلِّهِ وَ تَصْرِفَ عَنِّی الشَّرَّ کُلَّهُ وَ تَقْضِیَ لِی حَوَائِجِی کُلَّهَا وَ تَسْتَجِیبَ لِی دُعَائِی وَ تَمُنَّ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ تَطَوُّلًا مِنْکَ وَ تُجِیرَنِی مِنَ النَّارِ وَ تُزَوِّجَنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ ابْدَأْ بِوَالِدَیَّ وَ إِخْوَانِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فِی جَمِیعِ مَا سَأَلْتُکَ لِنَفْسِی وَ ثَنِّ بِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
إن لک الممات و المحیا أی ینبغی أن تکون أنت المقصود من الموت و الحیاة و اجعلهما خالصین لک کما مر فی دعاء التوجه أو لک التصرف فیهما و هما بقدرتک فاللام للملک و الأخیر فی الفقرة الآتیة أظهر و یؤید إرادته فی الأولی و یحظی عندک أی یوجب لی مکانة و منزلة عندک و الحظوة بالضم و الکسر المکانة و المنزلة قال فی النهایة فی حدیث عائشة فأی نسائه کان أحضی منی أی أقرب إلیه منی و أسعد به یقال حظیت المرأة عند زوجها تحظی حظوة بالضم و الکسر أی سعدت به و دنت من قلبه و أحبها و یزلف أی یقرب.
مقادیر اللیل و النهار أی التقدیرات الواقعة فیهما أو تقدیرات الأمور الواقعة فیهما أو مقدارهما فی الطول و القصر و مقادیر الشمس و القمر أی مقدار جرمهما أو حرکتهما و الأمور المتعلقة بهما من الکسوف و الخسوف و غیرهما و کذا البواقی و مقادیر الدنیا و الآخرة أی تقدیراتهما أو مقدارهما مطلقا أو بالنسبة إلی کل شخص و اقتصر أملی علی بناء الافتعال و فی بعض النسخ علی التفعیل أی لا أؤمل ما لا یفی به عمری أو لا أؤمل شیئا لا أعلم أنه یفی عمری فیکون کنایة عن ترک الأمل مطلقا.
فواتح الخیر و خواتمه أی یکون فاتحة کل أمر من أموری و خاتمته
ص: 94
مقرون به خیر و صلاح باشد. «ممن یسارع فی الخیرات»، یعنی به درهای خیر و نیکی شتاب میکنند. «یدعوک رغبا و رهبا»، یعنی راغب به ثواب و امیدوار به استجبابت یا طاعت و ترسان از عذاب یا گناه. «من الخاشعین»، یعنی فروتنان یا کسانی که از تو میترسند .
«فهو حسبه»، یعنی کفایتگر او. «ان الله بالغ امره»، یعنی به آنچه که میخواهد میرساند و خواسته اش از بین نمیرود. «لکل شیء قدرا»، یعنی تقدیر یا مقدار و اجلی که امکان تغییرش نیست. «اشد بأسا»، در عقوبت و عذاب مردم. «اشد تنکیلا»، از نظر عذاب.
روایت12.
المتهجد: دعایی دیگر: خدایا، از تو به حق نور چهره تابناک و زنده و پاینده و کریمت می خواهم و از تو به حق نور چهره بسیار مقدّست که آسمانها و زمین را به وسیله آن روشن کردی و تاریکی ها را به وسیله آن برطرف نمودی و به وسیله آن امر پیشینیان و پسینیان را اصلاح نمودی، می خواهم که بر محمّد و خاندانش درود فرستی و همه کارهایم را اصلاح نمایی.(1)
روایت13.
فلاح السائل: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در ساعت غفلت نماز بخوانید، هر چند که دو رکعت باشد، چرا که این دو رکعت - شما را - وارد دارالکرامة میکند.(2)
ذکر روایتی دیگر در فضیلت این نماز: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در ساعت غفلت، نماز مستحبی بجا آورید، هر چند که دو رکعت سبک و آسان باشد، چرا که این دو رکعت شما را وارث بهشت میگرداند. سؤال شد: ای پیامبر خدا! منظور از ساعت غفلت چیست؟ فرمود: ما بین نماز مغرب و عشا.(3)
روایت14.
مجالس الصدوق:
ص: 95
مقرونا بالخیر و الصلاح ممن یسارع فی الخیرات أی یبادر إلی أبواب المبرات و یدعوک رغبا و رهبا أی راغبا فی الثواب راجیا للإجابة أو فی الطاعة خائفا للعقاب أو المعصیة من الخاشعین أی المخبتین أو الخائفین.
فهو حسبه أی کافیه إن الله بالغ أمره أی یبلغ ما یرید فلا یفوته مراد لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً أی تقدیرا أو مقدارا أو أجلا لا یمکن تغییره أَشَدُّ بَأْساً أی عقوبة من الناس و أَشَدُّ تَنْکِیلًا أی تعذیبا.
الْمُتَهَجِّدُ،: دُعَاءٌ آخَرُ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْمُشْرِقِ الْحَیِّ الْبَاقِی الْکَرِیمِ وَ أَسْأَلُکَ بِنُورِ وَجْهِکَ الْقُدُّوسِ الَّذِی أَشْرَقَتْ بِهِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرَضُونَ وَ انْکَشَفَتْ بِهِ الظُّلُمَاتُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهِ أُمُورُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُصْلِحَ شَأْنِی کُلَّهُ (1).
فَلَاحُ السَّائِلِ، ذَکَرَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صَلُّوا فِی سَاعَةِ الْغَفْلَةِ وَ لَوْ رَکْعَتَیْنِ فَإِنَّهُمَا تُورِدَانِ دَارَ الْکَرَامَةِ(2).
ذَکَرَ رِوَایَةً أُخْرَی فِی فَضْلِ ذَلِکَ ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِیهِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَنَفَّلُوا فِی سَاعَةِ الْغَفْلَةِ وَ لَوْ بِرَکْعَتَیْنِ خَفِیفَتَیْنِ فَإِنَّهُمَا یُورِثَانِ (3) دَارَ الْکَرَامَةِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا سَاعَةُ الْغَفْلَةِ قَالَ مَا بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ(4).
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ
ص: 95
در این کتاب هم روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، شبیه این روایت ذکر کرده است.(1)
ثواب الاعمال: چنین روایتی از برقی ذکر شده است.(2)
معانی الاخبار: چنین روایتی ذکر شده است.(3)
العلل: چنین روایتی تا سخن حضرت: «دارالکرامه»، ذکر شده است.
صدوق گفته است: ساعت غفلت، ما بین نماز مغرب و نماز عشا است.(4)
روایت15.
فلاح السائل: با استناد به روایات، از جمله نمازهایی که ما انتخاب کردیم را در نمازهایی بین مغرب و عشا خوانده میشود، ذکر کرده است. امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در بین نماز مغرب و عشا دو رکعت نماز بخواند و در رکعت اول آن سوره حمد و آیه «وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِ-باً فَ-ظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّ-لُماتِ أَنْ لا إِل-هَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمِ-ینَ * فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَ-جَّیْناهُ مِنَ الغَمِّ وَکَذ لِکَ نُ-نْجِی المُ-ؤْمِنِ-ین»(5)
{و «ذو النون» را [یاد کن] آن گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم، تا در [دل] تاریکیها ندا درداد که: «معبودی جز تو نیست، منزّهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم» و در رکعت دوم سوره حمد و آیه «وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاّ هُوَ وَیَعْلَمُ ما فِی البَرِّ وَالبَحْرِ وَما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاّ یَعْلَمُها وَلا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الأَرْضِ وَلا رَطْبٍ وَلا یابِسٍ إِلاّ فِی کِتابٍ مُبِ-ینٍ»(6) {کلیدهای غیب، تنها نزد اوست. جز او [کسی] آن را نمی داند، و آنچه در خشکی و دریاست می داند، و هیچ برگی فرو نمی افتد مگر [اینکه] آن را می داند، و هیچ دانه ای در تاریکیهای زمین، و هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در کتابی روشن [ثبت] است.}
و وقتی قرائت این آیه را تمام کرد دستش را بالا ببرد و بگوید: خدایا، من به حق مفاتیح غیبی که جز تو
ص: 96
أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ: مِثْلَهُ (1).
ثواب الأعمال، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن البرقی: مثله (2) معانی الأخبار، عن أبیه عن سعد عن البرقی عن سلیمان بن سماعة عن عمه عاصم عن أبی عبد الله علیه السلام عن أبیه عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (3)
الْعِلَلُ (4)، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ دَارَ الْکَرَامَةِ.
قال الصدوق: ساعة الغفلة ما بین المغرب و العشاء(5).
فَلَاحُ السَّائِلِ، ذَکَرَ مَا نَخْتَارُ ذِکْرَهُ مِنَ الصَّلَوَاتِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ بِالرِّوَایَاتِ أَیْضاً حَدَّثَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الزُّرَارِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْحَسَنِیِّ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَشْتَرِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ رَکْعَتَیْنِ قَرَأَ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ قَالَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَفَاتِحِ الْغَیْبِ الَّتِی
ص: 96
کسی نمیداند، میخواهم که بر محمد و آل او درود فرستی و با من این گونه رفتار کنی...
سپس میگوید: پروردگارا تو صاحب نعمت من هستی و بر حاجتم قادر میباشی و نیازم را میدانی، پس به حق محمد و آل محمد که براو و خاندانش درود باد می خواهم که حاجت مرا بر آورده کنی. و از خدایی که شکوهش عظیم باد حاجتش را میخواهد و خدا حاجت او را بر آورده میکند. پیامبر صلی الله و آله و سلم فرمود: دو رکعت نماز غفیله را که ما بین مغرب و عشا خوانده میشود را ترک نکنید.(1)
المتهجد: روایتی از هشام بن سالم شبیه این روایت ذکر شده است.(2)
توضیح
«اذ ذهب مغاضبا»، یعنی عصبانی بر قومش، همان طور که در محلش ذکر شد. «فظن أن لن نقدر علیه» رزقش، و «القدر» به معنای تنگی است، همان طور که خدا میفرماید: «فقدر علیه رزقه»،(3){و هرکس که روزی بر او تنگ شده است.} «عنده مفاتح الغیب»، یعنی خزانه غیب، «مفاتح» جمع «مفتح» به فتح میم به معنای مخزن است یا چیزی است که به وسیله آن به غیبها دسترسی میشود، استعاره از مفاتح که جمع مفتح به کسر است و به معنای کلید میباشد. معنا این است که خدا متصل به غیبهایی است که علمش به آن احاطه دارد. «فی کتاب مبین»، یعنی در لوح محفوظ یا در علم خدای سبحان. «والقادر علی طلبتی»، یعنی خواستهام.
«لما قضیتها لی»، شیخ بهایی رحمة الله علیه گفته است: «لمّا» با تشدید به معنای «الّا» است، گفته میشود: «أسالک لمّا فعلت کذا»، یعنی از تو نمیخواهم جز این کار را. گاهی «لما» بدون تشدید خوانده میشود؛ بنابراین نیاز نیست جمله مثبت را تأویل به منفی کنیم و در این صورت لفظ «ما» زائد حساب میشود و گاهی به هر دو شکل میتوان خواند مثل آیه «إن کل نفس لمّا علیها حافظ»، 3{هیچ کس نیست مگر اینکه نگاهبانی بر او [گماشته شده] است.} پایان سخن.
مؤلف
شاید با تشدید خواندن «لمّا» ظاهرتر باشد و نیازی به تأویل جمله مثبت به منفی نیست، چرا که معنا چنین است: از تو در جمیع احوال به غیر از وقتی که حاجتم را بر آورده کردی میخواهم؛ یعنی خواستن از تو را ترک نمیکنم مگر وقتی که حاجتم را بدهی - تا حاجتم را ندهی از تو درخواست میکنم -. کفعمی4 گفته است: «لما» با تشدید و بدون تشدید روایت شده است، هرکس آن را با تشدید میخواند،
ص: 97
لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا أَنْتَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلِیُّ نِعْمَتِی وَ الْقَادِرُ عَلَی طَلِبَتِی وَ تَعْلَمُ حَاجَتِی فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ لَمَّا قَضَیْتَهَا لِی وَ یَسْأَلُ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ حَاجَتَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ مَا سَأَلَ فَإِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا تَتْرُکُوا رَکْعَتَیِ الْغَفْلَةِ وَ هُمَا بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ (1).
المتهجد، عن هشام بن سالم: مثله (2)
إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً أی لقومه کما مر فی محله فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ رزقه و القدر الضیق کما قال تعالی فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ (3) وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ أی خزائنه جمع مفتح بفتح المیم و هو المخزن أو ما یتوصل به إلی المغیبات مستعارا من المفاتح الذی هو جمع مفتح بالکسر و هو المفتاح و المعنی أنه المتوصل إلی المغیبات المحیط علمه بها فِی کِتابٍ مُبِینٍ أی فی اللوح المحفوظ أو فی علمه سبحانه و القادر علی طلبتی أی مطلبی.
لما قضیتها لی قال الشیخ البهائی رحمه الله لما بالتشدید بمعنی إلا یقال أسألک لما فعلت کذا أی ما أسألک إلا فعل کذا و قد یقرأ بالتخفیف أیضا فلا حاجة إلی تأویل فعل المثبت بالمنفی و تکون لفظة ما زائدة و قد قرئ بالوجهین قوله تعالی إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ انتهی (4).
و التشدید أظهر و لا حاجة إلی تأویل کما عرفت أن المعنی أسألک فی جمیع الأحوال إلا حال قضاء حاجتی أی لا أترک الطلب إلا وقت حصول المطلب و قال الکفعمی (5) لما روی بالتشدید و التخفیف فمن شدد کانت بمعنی إلا
ص: 97
گو اینکه میگوید: از تو میخواهم مگر وقتی که حاجتم را برآورده کنی و هرکس آن را بدون تشدید میخواند، ما را به عنوان مای زائده و برای تاکید حساب کرده است و لام جواب قسم است و تقدیر آن چنین است «لقضیتها لی». گفتم: زجاج گفته است: «لمّا» در دو جا به معنای الا است: اول در آیه «إن کل نفس لمّا علیها حافظ» و دوم در باب قسم، میگویی: «سألتک لمّا فعلت» و معنا چنین است: مگر اینکه بدهی، و هیچ کس نیست مگر اینکه نگهبانی از فرشتگان بر او گماشته شده است که عمل و هر خیر و شری که انجام میدهد را کنترل کند. هرکس لما را بدون تشدید بخواند، معنایش چنین میشود: هر کس بر عملش نگهبانی دارد که آن را کنترل میکند و در این صورت «ما» صله است، همان طور که در آیه ذیل آمده است: «فبما رحمة من الله»،(1){پس به برکتِ رحمت الهی.}
روایت16.
فلاح السائل: از جمله نمازهایی که بین نماز مغرب و عشا خوانده میشود، نمازی است که در روایتی از امیر المؤمنین علیه السلام آمده که فرموده است: به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگام وفاتش گفتم: ای رسول خدا! به ما وصیت و سفارشی کن، فرمود: شما را به خواندن دو رکعت نماز بین نماز مغرب و عشا سفارش میکنم که در رکعت اول این نماز، سوره حمد و سوره زلزال سیزده مرتبه و در رکعت دوم، سوره حمد و سوره توحید پانزده مرتبه خوانده میشود؛ پس هر کس این نماز را در هر ماه بخواند، از جمله متقین خواهد بود و هر کس این نماز را در هر سال بخواند، اسمش جزء نیکوکاران ثبت شود و هر کس این نماز را در هر جمعه یک بار بخواند، اسمش جزء نمازگزاران ثبت شود و هر کس این نماز را در هر شب بخواند، در کنار من در بهشت خواهد بود و هیچ کس جز خدای متعال پروردگار جهانیان نتواند ثواب آن را حساب کند.(2)
المتهجد و غیره: حدیث مرسلی از امام صادق علیه السلام که ایشان از پدرانشان علیهم السلام نقل کرده است، شبیه این روایت آمده است .
روایت17.
فلاح السائل: از جمله نمازهایی که بین نماز مغرب و عشا خوانده میشود، نمازی است که در حدیث مرفوعه ای از مولاهایمان علیهم السلام در تفسیر آیه «إن
ص: 98
کأنه قال أسألک إلا قضیتها لی و من خفف جعل ما زائدة للتأکید و اللام جواب القسم و التقدیر لقضیتها لی قلت قال الزجاج لما استعملت فی موضع إلا فی موضعین الأول فی قوله تعالی إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ و الثانی فی باب القسم تقول سألتک لما فعلت و المعنی إلا فعلت و المعنی ما کان نفس إلا علیها حافظ من الملائکة یحفظ عملها و ما تکسبه من خیر و شر و من قرأ لما بالتخفیف فالمعنی کل نفس لعملها حافظ یحفظها و تکون ما صلة کما فی قوله تعالی فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ (1).
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِنَ الصَّلَوَاتِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ مَا رَوَاهُ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ الْجَوَّانِیُّ فِی کِتَابِهِ إِلَیْنَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَوَّانِیِّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ سُلَیْمَانَ السَّرَاوِیِّ عَنْ عَتِیقِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّبَّاحِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ الزُّهْرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ وَفَاتِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنَا فَقَالَ أُوصِیکُمْ بِرَکْعَتَیْنِ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا ثَلَاثَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً فَإِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فِی کُلِّ شَهْرٍ کَانَ مِنَ الْمُتَّقِینَ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ فِی کُلِّ سَنَةٍ کُتِبَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ مَرَّةً کُتِبَ مِنَ الْمُصَلِّینَ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ زَاحَمَنِی فِی الْجَنَّةِ وَ لَمْ یُحْصِ ثَوَابَهُ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ جَلَّ وَ تَعَالَی (2).
المتهجد، و غیره، مرسلا عن الصادق عن آبائه علیهم السلام: مثله (3).
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِنَ الصَّلَوَاتِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ مَا رَوَاهُ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِسَائِیِّ رَفَعَهُ إِلَی مَوَالِینَا علیهم السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَ
ص: 98
ناشئه اللیل هی اشد وطأ و اقوم قیلا»،(1){ قطعاً برخاستن شب، رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است.} آمده است. گفته است: این نماز دو رکعت بعد از نماز مغرب است که در رکعت اولی سوره حمد و ده آیه از اول سوره بقره و آیه سخره و آیه «و الهکم اله واحد» تا آخر آیه «لقوم یعقلون(2)»
و پانزده مرتبه سوره توحید و در رکعت دوم، سوره حمد و آیة الکرسی و آخر سوره بقره از آیه «و لله ما فی السموات» تا آخر سوره و پانزده مرتبه سوره توحید خوانده میشود. سپس بعد از این نماز، برای هر چیز که میخواهی دعا کن. گفته است: هر کس این نماز را بخواند و بر آن مواظبت کند، بر هر نماز وی ثواب ششصد هزار حج نوشته میشود.(3)
این روایت با طریق دیگری هم روایت شده است و دعایی به متن حدیث اضافه شده است، یعنی مثل این حدیث روایت شده و گفته: وقتی نماز را تمام کردی و سلام نماز را گفتی، بگو: «پروردگارا، ای گرداننده دلها و چشمها، قلبم را بر دین خود و نبی و ولیات استوار کن و قلبم را بعد از اینکه هدایتم کردی نلغزان و از جانب خود به من رحمتی عطا کن که تو بسیار بخشنده ای و با رحمت خودت مرا از آتش جهنم حفظ فرما. پروردگارا، مرا در عمر و زندگیام یاری فرما و رحمت خودت را بر من بگستران و از برکات خود بر من فرو فرست و اگر در نزد تو و در ام الکتاب و لوح محفوظت شقی و بدبخت بودم، مرا از خوشبختان و سعادتمندان قرار ده، چرا که تو هر چیز را که بخواهی نابود میکنی و هر چیز را که بخواهی استوار میگردانی و ام الکتاب نزد توست.»
و ده مرتبه میگویی: «از شر آتش به خدا پناه میبرم» و ده مرتبه میگویی: «از خدا بهشت میخواهم» و ده مرتبه میگویی: «از خدا حور العین را خواستارم».(4)
در کتاب المتهجد و غیر آن، حدیث مرسلی مثل روایت دومی همراه با این دعا آمده است.(5)
توضیح
ده آیه از اول سوره بقره، طبق یک احتمال تا سخن خدای متعال: «بما کانوا یکذبون» و طبق یک احتمال دیگر، «و ما یشعرون» است. احتمال اولی ظاهرتر و موافق احتیاط است. آیه سخره اگر منظور از آن یک آیه باشد تا «رب العالمین» است و اگر منظور جنس آن - عمومیت - باشد،
ص: 99
ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا(1) قَالَ هِیَ رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ یُقْرَأُ فِی الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ عَشْرِ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ آیَةِ السُّخْرَةِ وَ قَوْلِهِ وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (2) وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً وَ فِی الثَّانِیَةِ فَاتِحَةُ الْکِتَابِ وَ آیَةُ الْکُرْسِیِّ وَ آخِرُ سُورَةِ الْبَقَرَةِ مِنْ قَوْلِهِ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ ادْعُ بِمَا شِئْتَ بَعْدَهُمَا قَالَ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَ وَاظَبَ عَلَیْهِ کُتِبَ لَهُ بِکُلِّ صَلَاةٍ سِتُّمِائَةِ أَلْفِ حَجَّةٍ(3).
وَ رُوِیَ ذَلِکَ فِی طَرِیقٍ آخَرَ وَ فِیهَا زِیَادَةٌ رَوَاهَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْشَلِیِّ: بِمِثْلِ ذَلِکَ وَ زَادَ فِیهِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الصَّلَاةِ وَ سَلَّمْتَ قُلْتَ- اللَّهُمَّ مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ وَلِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ انْشُرْ عَلَیَّ رَحْمَتَکَ وَ أَنْزِلْ عَلَیَّ مِنْ بَرَکَاتِکَ وَ إِنْ کُنْتُ عِنْدَکَ فِی أُمِّ الْکِتَابِ شَقِیّاً فَاجْعَلْنِی سَعِیداً فَإِنَّکَ تَمْحُو مَا تَشَاءُ وَ تُثْبِتُ وَ عِنْدَکَ أُمُّ الْکِتَابِ وَ تَقُولُ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَسْأَلُ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَسْأَلُ اللَّهَ الْحُورَ الْعِینَ (4).
المتهجد، و غیره، مرسلا: مثل الروایة الثانیة مع الدعاء(5)
العشر من أول البقرة إلی قوله بِما کانُوا یَکْذِبُونَ علی أحد الاحتمالین و إلی قوله وَ ما یَشْعُرُونَ علی الاحتمال الآخر و الأول أظهر و أحوط و آیة السخرة إن أرید بها الآیة الواحدة فهی إلی رَبُّ الْعالَمِینَ و إن أرید بها الجنس فهی
ص: 99
سه آیه تا سخن خدای متعال «من المحسنین» خواهد بود و این مشهورتر و موافق احتیاط است. مشهور است آیة الکرسی تا «العلی العظیم» میباشد و نیز گفته شده است تا «خالدون» است.
روایت18.
فلاح السائل: از جمله نمازهایی که بین نماز مغرب و عشا خوانده میشود، نمازی است که در حدیث مرفوعهای از امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس نماز مغرب بخواند و بعد از آن چهار رکعت را بخواند و در هر رکعت پانزده مرتبه سوره توحید را بخواند، در حالی نمازش را تمام کرده، که بین او و خدا گناهی نباشد که خدا آن را نیامرزیده باشد.(1)
از جمله نمازهایی که بین نماز مغرب و عشا خوانده میشود، نمازی است که در حدیثی از امام رضا علیه السلام آمده است: هر کس نماز مغرب را بخواند و بعد از آن چهار رکعت را بخواند و بعد از آن حرف نزند تا اینکه ده رکعت دیگر که در تمام رکعات آن سوره حمد و سوره توحید را میخواند، ثواب این نماز برای او معادل ثواب آزاد کردن ده بنده است.(2)
المتهجد: روایت است این نماز ده رکعت است و مثل همین حدیث را ذکر کرده است و گفته است: در چهار رکعت از این ده رکعت، در هر رکعت سوره حمد و پنجاه مرتبه سوره توحید خوانده میشود و روایت شده است که هرکس این نماز را بخواند، در حالی نمازش را تمام کرده که بین او و خدا گناهی نباشد که خدا آن را نیامرزیده باشد.(3)
روایت19.
فلاح السائل: از جمله نمازهایی که بین نماز مغرب و عشا خوانده میشود، نمازی است که به طرق متعدد برای ما روایت شده است که از جمله این طرق، حدیثی است که از جدم ابوجعفر طوسی1 آمده است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز مستحبی به جا آورید هر چند که دو رکعت خفیف باشد، چرا که این دو رکعت شما را وارث بهشت میگرداند. سؤال شد: ای پیامبر خدا، منظور از نماز خفیف چیست؟ فرمود: نمازی که در آن تنها حمد خوانده شود، سؤال شد: ای رسول خدا،
ص: 100
ثلاث آیات إلی قوله مِنَ الْمُحْسِنِینَ و هو أشهر و أحوط و الأشهر فی آیة الکرسی إلی الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ و قیل إلی خالِدُونَ.
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِنَ الصَّلَوَاتِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْقُمِّیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی بَعْدَ الْمَغْرِبِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی ذَنْبٌ إِلَّا وَ قَدْ غُفِرَ لَهُ (1).
وَ مِنَ الصَّلَوَاتِ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ بَیْنَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ الْکُوفِیُّ الْبَزَّازُ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی الْمَغْرِبَ وَ بَعْدَهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ حَتَّی یُصَلِّیَ عَشْرَ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ کَانَتْ لَهُ عَدْلُ عَشْرِ رِقَابٍ (2).
الْمُتَهَجِّدُ،: وَ رُوِیَ عَشْرُ رَکَعَاتٍ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ قَالَ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ خَمْسِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ رُوِیَ أَنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی ذَنْبٌ إِلَّا وَ قَدْ غُفِرَ لَهُ (3).
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِنَ الصَّلَوَاتِ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ مَا رَوَیْنَاهُ بِعِدَّةِ طُرُقٍ فَمِنْهَا بِإِسْنَادِی إِلَی جَدِّی أَبِی جَعْفَرٍ الطُّوسِیِ (4)
عَنِ ابْنِ أَبِی جِیدٍ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الشَّیْخِ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ فِیمَا رَوَاهُ فِی کِتَابِهِ کِتَابِ ثَوَابِ الْأَعْمَالِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَنَفَّلُوا وَ لَوْ بِرَکْعَتَیْنِ خَفِیفَتَیْنِ فَإِنَّهُمَا تُورِثَانِ دَارَ الْکَرَامَةِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا مَعْنَی خَفِیفَتَیْنِ قَالَ یَقْرَأُ فِیهِمَا الْحَمْدَ وَحْدَهَا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ
ص: 100
این نماز را چه زمانی بخوانیم؟ فرمود: ما بین نماز مغرب و نماز عشا(1).
توضیح
ظاهرا این نماز، نافله مغرب است که بر خواندن دو رکعت از آن بیشتر تاکید شده است؛ همان طور که گذشت و اکتفا کردن به خواندن سوره حمد تنها در نمازهای نافله جایز است، به خصوص زمانی که وقت تنگ است، بلکه ممکن است برای برخی از نافله های قبلی نیز همان کیفیت مستحبی نافله مغرب باشد. این اخبار از جمله مواردی است که جواز خواندن نافله را بعد از وارد شدن وقت نماز عشا، تأیید میکند؛ چرا که برای خواندن تمام این نمازها وقت کافی نیست،
ص: 101
فَمَتَی أُصَلِّیهَا قَالَ مَا بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ(1).
الظاهر أن هذه الصلاة هی نافلة المغرب فإن رکعتین منها آکد کما مر و یجوز الاکتفاء فی النوافل بالحمد فقط لا سیما عند ضیق الوقت بل یحتمل فی بعض النوافل المتقدمة أیضا أن یکون کیفیة مستحبة لنافلة المغرب و هذه الأخبار مما یؤید جواز إیقاع التطوع بعد دخول وقت العشاء(2)
إذ لا یفی الوقت بجمیعها
ص: 101
بلکه برای برخی از آنها وقت هست. شاید احتیاط ترک نمازهایی باشد که وقت برای خواندن آن نیست، هر چند نظر قویتر این است که خواندن اینها بعد از وارد شدن وقت نماز عشا جایز است. و خداست که میداند.
ص: 102
بل ببعضها فقد و لعل الأحوط ترک ما لا یفی الوقت بها و إن کان الأقوی جواز إیقاعها و الله یعلم.
ص: 102
روایت20.
المجتنی: فردی از همسایهاش که او را اذیت می کرد به امام حسن علیه السلام شکایت کرد، امام علیه السلام به او فرمود: وقتی نماز مغرب را خواندی، دو رکعت نماز بخوان و سپس بگو: ای کسی که شدید نیرنگ میزنی و ای شکست ناپذیری که به عزتت تمام آنچه را که خلق کردهای، ذلیل کردهای، شر فلانی را هر طور که میدانی از سرم کم کن .
گفته است: این فرد این کار را کرد
ص: 103
الْمُجْتَنَی،: شَکَا رَجُلٌ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام جَاراً یُؤْذِیهِ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام إِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قُلْ یَا شَدِیدَ الْمِحَالِ یَا عَزِیزُ أَذْلَلْتَ بِعِزَّتِکَ جَمِیعَ مَا خَلَقْتَ اکْفِنِی شَرَّ فُلَانٍ بِمَا شِئْتَ قَالَ فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ فَلَمَّا
ص: 103
و در نیمه شب فریادی را شنید؛ و گفته شد: فلانی امشب فوت کرد.
عدة الداعی: مثل همین روایت نقل شده است؛ فقط در آن آمده است «به عزتت، گردن کشان از خلایقت را».
توضیح
جزری گفته است: محال با کسر به معنای فریب و نیرنگ است. گفته شده است: به معنای مکر است و گفته شده است: به معنای قوّت و شدّت است. میم کلمه «محال»، اصلی است، نه زائد .
ص: 104
کَانَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ سُمِعَ صُرَاخٌ وَ قِیلَ فُلَانٌ قَدْ مَاتَ اللَّیْلَةَ.
عُدَّةُ الدَّاعِی،: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ بِعِزَّتِکَ الْجَبَابِرَةَ مِنْ خَلْقِکَ.
قال الجزری المحال بالکسر الکید و قیل المکر و قیل القوة و الشدة و میمه أصلیة.
ص: 104
باب پنجم : فضیلت نماز وتیره و آداب و سبب و تعقیبات آن و سایر نمازهایی که بعد از نماز عشا خوانده میشود
روایات
روایت1.
العلل: مفضل گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: نماز عشا را میخوانم و سپس دو رکعت نشسته نماز میخوانم. فرمود: بدان که آن دو رکعت یک رکعت است - حساب میشود - و اگر بخوابی، با نماز وتر خوابیدهای.(1)
و نیز العلل: ابوبصیر گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، تا نماز وتر نخوانده، نخوابد. پرسیدم: منظور دو رکعت نمازی است که بعد از نماز عشا خوانده میشود؟ فرمود: بله، این دو رکعت، یک رکعت حساب میشود؛ پس هر کس این نماز را بخواند و اتفاقی برای او بیفتد و بمیرد، بر حال نماز وتر مرده است و اگر نمیرد، در آخر شب نماز وتر را میخواند.
گفتم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این نماز را خوانده است؟ فرمود: نه. گفتم: چرا؟ فرمود: چون به حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله وحی میشد و میدانست که میمیرد یا نه، ولی دیگران نمیدانند؛ به همین دلیل پیامبر این دو را نخوانده و بدان امر کرده است.
توضیح
از این روایت وجه جمع بین اخبار مختلف فهمیده میشود، چرا که در برخی از اخبار، نماز وتیره از جمله مستحبات شمرده شده و در برخی از اخبار از جمله مستحبات شمرده نشده است. سخن حضرت: «فلا یبیتنّ»، یا نهی است یا نفی، اگر نهی باشد؛ نظیر تشریع و صدور احکام با کلماتی چون «یا ایها الذین آمنوا» است، چرا که مردم از این نماز منتفع میشوند. بنابراین بر این نکته دلالت نمیکند که نخواندن وتر با ایمان منافات دارد. اگر منظور نفی باشد،
ص: 105
الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنِ الْمُثَنَّی عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أُصَلِّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ فَإِذَا صَلَّیْتُ صَلَّیْتُ رَکْعَتَیْنِ وَ أَنَا جَالِسٌ فَقَالَ أَمَا إِنَّهَا وَاحِدَةٌ وَ لَوْ بِتَّ بِتَّ عَلَی وَتْرٍ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلَا یَبِیتَنَّ إِلَّا بِوَتْرٍ قَالَ قُلْتُ تَعْنِی الرَّکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُمَا بِرَکْعَةٍ فَمَنْ صَلَّاهَا ثُمَّ حَدَثَ بِهِ حَدَثٌ مَاتَ عَلَی وَتْرٍ فَإِنْ لَمْ یَحْدُثْ بِهِ حَدَثُ الْمَوْتِ یُصَلِّی الْوَتْرَ فِی آخِرِ اللَّیْلِ فَقُلْتُ هَلْ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ قَالَ لَا قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَأْتِیهِ الْوَحْیُ وَ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهُ هَلْ یَمُوتُ أَمْ لَا وَ غَیْرُهُ لَا یَعْلَمُ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ لَمْ یُصَلِّهِمَا وَ أَمَرَ بِهِمَا(2).
یظهر من هذا الخبر وجه الجمع بین الأخبار المختلفة حیث عدت الوتیرة فی بعضها من السنن و فی بعضها لم تعد منها و قوله فلا یبیتن إما نهی أو نفی فعلی الأول یکون من قبیل تصدیر الأحکام بیا أیها الذین آمنوا لأنهم المنتفعون بها فلا یدل علی أن ترک الوتر مناف للإیمان و علی الثانی فیحتمل أن
ص: 105
مقصود از آن نهی خواهد بود؛ بنابراین معنایش مثل اولی میشود و بر کمال ایمان حمل میشود. در هر دو صورت، اشاره به این است که مقتضای ایمان به خدا و ایمان به وعدههایی که از ثواب بر عبادات مخصوصا نماز شب داده، ترک نکردن این نماز به خاطر تنبلی و یا بهانههای کوچک است.
ظاهر این روایات، افضل بودن نشستن در نماز وتیره یا تعیّن نشستن در آن است و در برخی اخبار ما آمده که ایستاده خواندن این دو رکعت افضل است، مثل روایت حرث نضری(1)
از امام صادق علیه السلام که فرمود: پدرم دو رکعت بعد از نماز عشا را به صورت نشسته میخواند و من این دو رکعت را به صورت ایستاده میخوانم. ظاهر حدیث این است که امام باقر علیه السلام این دو رکعت را به خاطر اینکه تنومند بود و ایستادن بر وی سخت بود، نشسته میخواند. روایت دیگری که دلالت میکند ایستاده خواندن این رکعت افضل است، روایت سلیمان بن خالد از امام صادق علیه است که فرمود: در دو رکعت نماز نافله عشا، صد آیه به صورت ایستاده و نشسته خوانده میشود که ایستاده خواندن، افضل است. قول به افضل بودن ایستاده خواندن این دو رکعت بعید نیست، هر چند که نشسته خواندن مشهورتر است.
در مورد وقت این نماز، مشهور است که وقتش به امتداد وقت نماز عشا کشیده میشود. در کتاب المنتهی و کتاب المعتبر بر این مطلب ادعای اجماع شده است. شیخان [شیخ مفید و شیخ طوسی] و پیروانشان گفتهاند که شایسته است نماز وتیره را خاتمه نمازهای نافلهاش قرار دهد. مستند این نظر معلوم نیست.
روایت2.
فلاح السائل: عبد الرحمن ابن کثیر گفته است: به امام صادق علیه السلام از گرفتاری که به من رسیده بود شکوه کردم. فرمود: ای عبدالرحمن! وقتی نماز عشا را خواندی، دو رکعت نماز بخوان، سپس گونه راست خود را بر زمین بگذار و بگو: ای ذلیل کننده هر گردنکش و عزیز کننده هر ذلیل، به حق خودت سوگندت میدهم، مرا به مقصودم برسان. گفت: این ذکر را فقط سه شب گفتم و گرفتاریم برطرف شد.(2)
نمازی برای طلب رزق: محمد بن حاتم و جعفر بن عبدالله محمدی گفتهاند: محمد بن ابی عمیر به ما گفت:
ص: 106
یکون الغرض النهی فیرجع إلی الأول أو معناه فیحمل علی کمال الإیمان و علی التقادیر فیه إیماء إلی أن مقتضی الإیمان بالله و ما وعد الله من الثواب علی الطاعات لا سیما صلاة اللیل عدم ترکها للکسل أو الأعذار القلیلة.
ثم إن ظاهر هذه الأخبار أفضلیة الجلوس فی الوتیرة بل تعینه و بعض الأخبار یدل علی کون القیام فیهما أفضل. کَرِوَایَةِ الْحَارِثِ النَّضْرِیِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ کَانَ أَبِی یُصَلِّیهِمَا وَ هُوَ قَاعِدٌ وَ أَنَا أُصَلِّیهِمَا وَ أَنَا قَائِمٌ. و ظاهره أن الباقر علیه السلام کان یصلیهما جالسا لکونه بادنا یشق علیه القیام. وَ کَرِوَایَةِ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ(2) عَنْهُ علیه السلام حَیْثُ قَالَ: وَ رَکْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ تَقْرَأُ فِیهِمَا مِائَةَ آیَةٍ قَائِماً أَوْ قَاعِداً وَ الْقِیَامُ أَفْضَلُ.
و لا یبعد القول بأفضلیة القیام و إن کان القعود أشهر.
و المشهور فی وقتها أنه یمتد بامتداد وقت العشاء و ادعی فی المعتبر و المنتهی علیه الإجماع و ذکر الشیخان و أتباعهما أنه ینبغی أن یجعلها خاتمة نوافله و مستنده غیر معلوم.
فَلَاحُ السَّائِلِ، صَلَاةُ الْفَرَجِ بِالْإِسْنَادِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: شَکَوْتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَرْباً أَصَابَنِی قَالَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ إِذَا صَلَّیْتَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ قُلْ یَا مُذِلَّ کُلِّ جَبَّارٍ وَ مُعِزَّ کُلِّ ذَلِیلٍ قَدْ وَ حَقِّکَ بَلَغَ مَجْهُودِی قَالَ فَمَا قُلْتُهُ إِلَّا ثَلَاثَ لَیَالٍ حَتَّی جَاءَ لِیَ الْفَرَجُ (3).
صَلَاةٌ لِطَلَبِ الرِّزْقِ رَوَی أَبُو مُحَمَّدٍ هَارُونُ بْنُ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ قَالَ لِیَ الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَاتِمٍ وَ جَعْفَرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیُّ قَالا قَالَ لَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ
ص: 106
تمام آنچه را که قبل و بعد از دفن کتابهایم روایت کردم، به شما اجازه میدهم روایت کنید. ابن ابی عمیر گفته است: هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام برای من روایت کرده که حضرت فرمود: هیچ گاه خواندن دو رکعت بعد از نماز مغرب را ترک نکن، چرا که این نماز روزی را جلب میکند. در این نماز در رکعت اول، حمد و آیة الکرسی و «قل یا ایها الکافرون» و در رکعت دوم، حمد و سیزده مرتبه «قل هو الله احد» خوانده میشود. وقتی سلام نماز را خواندی، دستانت را بلند کن و بگو: پروردگارا، من از تو میخواهم، ای کسی که چشمها او را نمیبینند و ظنها با او در نیامیزند و وصف کنندگان نمیتوانند وصفش کنند. ای کسی که گذشت روزگار او را تغیییر ندهد و زمان ها او را فرسوده نکنند و امور او را تغییر ندهد، ای کسی که طعم مرگ را نچشد و از نابودی هراسش نباشد و ای کسی که گناهان بر او صدمه نزند و گذشت و بخشش از او چیزی نکاهد؛ بر محمد و آل او درود فرست و به من عطا کن آنچه را که از تو نمیکاهد و ببخش آنچه را که به تو آسیبی نمیزند و با من چنین و چنان کن. سپس حاجتت را از خدا بخواه.
گفته است: هر کس این نماز را بخواند، خداوند خانهای در بهشت برای او میسازد.(1)
المتهجد و غیر آن: مستحب است بعد از عشا دو رکعت نماز خوانده شود... و چنین روایتی را ذکر کرده است.
روایت3.
فلاح السائل: از جمله نمازهای مستحبی که بعد از نماز عشا خوانده میشود، نمازی است که در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: هر کس چهار رکعت بعد از نماز عشا بخواند و در دو رکعت اول سوره کافرون و سوره توحید را بخواند و در دو رکعت بعدی، سوره ملک و سجده را بخواند، این چهار رکعت برای او مثل چهار رکعت در شب قدر خواهد بود.
روایت4.
المتهجد و الاختیار: از جمله نمازهای مستحبی که بعد از نماز عشا خوانده میشود، نمازی است چهار رکعتی که در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است: در رکعت اول این نماز، سوره حمد و سوره توحید و در رکعت دوم سوره حمد و سوره توحید و در رکعت سوم سوره حمد و سوره سجده و در رکعت چهارم، سوره حمد
ص: 107
کُلُّ مَا رَوَیْتُهُ قَبْلَ دَفْنِ کُتُبِی وَ بَعْدَهَا فَقَدْ أَجَزْتُهُ لَکُمَا قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ حَدَّثَنِی هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَتْرُکُوا رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَإِنَّهَا مَجْلَبَةٌ لِلرِّزْقِ وَ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَارْفَعْ یَدَیْکَ وَ قُلِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا مَنْ لَا تَرَاهُ الْعُیُونُ وَ لَا تُخَالِطُهُ الظُّنُونُ وَ لَا
یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ یَا مَنْ لَا تُغَیِّرُهُ الدُّهُورُ وَ لَا تُبْلِیهِ الْأَزْمِنَةُ وَ لَا تُحِیلُهُ الْأُمُورُ یَا مَنْ لَا یَذُوقُ الْمَوْتَ وَ لَا یَخَافُ الْفَوْتَ یَا مَنْ لَا تَضُرُّهُ الذُّنُوبُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الْمَغْفِرَةُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِی مَا لَا یَنْقُصُکَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَضُرُّکَ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ وَ قَالَ علیه السلام مَنْ صَلَّاهَا بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(1).
المتهجد، و غیره،: یستحب أن یصلی رکعتین بعد العشاء الآخرة و ذکر مثله (2).
فَلَاحُ السَّائِلِ، وَ مِنَ الصَّلَوَاتِ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْبَزَّازُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمَحَامِلِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْلَی عَنِ ابْنِ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ فَرَجٍ عَنْ أَبِی فَرْوَةَ عَنْ سَالِمٍ الْأَفْطَسِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ خَلْفَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ قَرَأَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأَخِیرَتَیْنِ تَبَارَکَ الَّذِی بَیدِهِ الْمُلْکُ وَ الم تَنْزِیلُ السَّجْدَةَ کُنَّ لَهُ کَأَرْبَعِ رَکَعَاتٍ مِنْ لَیْلَةِ الْقَدْرِ(3).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْإِخْتِیَارُ،: فِی النَّوَافِلِ بَعْدَ الْعِشَاءِ أَرْبَعُ رَکَعَاتٍ مَرْوِیَّةً عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یُقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدُ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدُ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدُ وَ الم تَنْزِیلٌ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدُ وَ تَبَارَکَ الَّذِی
ص: 107
و سوره ملک خوانده میشود.(1)
مؤلف
شاید اختلاف ترتیب به خاطر اختلاف روایات باشد. همچنین در مستند این نظر، ضعف وجود دارد.
روایت5.
فلاح السائل: نماز وتیره، امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم بعد از نماز عشا دو رکعت نماز در حال نشسته میخواند. در این دو رکعت صد آیه قرائت میکرد و میگفت: هر کس این دو رکعت را بخواند و در این دو رکعت صد آیه قرائت کند، از جمله غافلین نوشته نشود.
اسماعیل بن خالق بن عبد ربه گفته است: امام باقر علیه السلام در این دو رکعت، سوره توحید و سوره واقعه را میخواند.(2)
امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس سوره ملک را در شب بخواند، عبادتی به زیادت و پاکیزگی انجام داده و از غافلین نباشد. من با این سوره - در نماز- بعد از عشا، در حالت نشسته رکوع میکنم.(3)
المتهجد و غیر آن: مستحب است - در این نماز- صد آیه قرآن خوانده شود. مستحب است در این دو رکعت سوره واقعه و توحید خوانده شود. هچنین روایت شده است، سوره ملک خوانده شود.(4)
روایت6.
فلاح السائل،(5)
المتهجد و الاختیار: بعد از نماز وتیره میگویی: شب کردیم در حالی که حمد و عظمت و کبریاء و تسلّط و بردباری و دانش و جلال و حُسْن و زیبایی و تقدیس و تعظیم و تسبیح و تکبیر و تهلیل و تمجید و تحمید و سخاوت و جود و بزرگواری و بزرگی و بخشش
ص: 108
بِیَدِهِ الْمُلْکُ (1).
لعل اختلاف الترتیب لاختلاف الروایات و فی المستند أیضا ضعف.
فَلَاحُ السَّائِلِ، صَلَاةُ الْوَتِیرَةِ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ یُصَلِّی أَبِی بَعْدَ عِشَاءِ الْآخِرَةِ رَکْعَتَیْنِ وَ هُوَ جَالِسٌ یَقْرَأُ فِیهِمَا مِائَةَ آیَةٍ وَ کَانَ یَقُولُ مَنْ صَلَّاهُمَا وَ قَرَأَ بِمِائَةِ آیَةٍ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغَافِلِینَ.
قَالَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ عَبْدِ الْخَالِقِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ: إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِالْوَاقِعَةِ وَ الْإِخْلَاصِ (2).
وَ رَوَی هَارُونُ بْنُ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سَدِیرِ بْنِ حَنَانٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُلْکِ فِی لَیْلَةٍ فَقَدْ أَکْثَرَ وَ أَطَابَ وَ لَمْ یَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ وَ إِنِّی لَأَرْکَعُ بِهَا بَعْدَ الْعِشَاءِ وَ أَنَا جَالِسٌ (3).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِیهِمَا مِائَةُ آیَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِیهِمَا بِالْوَاقِعَةِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ رُوِیَ سُورَةُ الْمُلْکِ وَ الْإِخْلَاصِ (4).
فَلَاحُ السَّائِلِ (5)، وَ الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْإِخْتِیَارُ، یَقُولُ: بَعْدَ الْوَتِیرَةِ أَمْسَیْنَا وَ أَمْسَی الْحَمْدُ وَ الْعَظَمَةُ وَ الْکِبْرِیَاءُ وَ الْجَبَرُوتُ وَ الْحِلْمُ (6) وَ الْجَلَالُ وَ الْبَهَاءُ وَ التَّقْدِیسُ وَ التَّعْظِیمُ وَ التَّسْبِیحُ وَ التَّکْبِیرُ وَ التَّهْلِیلُ وَ التَّحْمِیدُ وَ السَّمَاحُ وَ الْجُودُ وَ الْکَرَمُ وَ الْمَجْدُ وَ الْمَنُ
ص: 108
و حمد و فضل و گستردگی و حول و قوّه و قدرت و شکافتن و به هم آوردن و بستن، و شب و روز، و تاریکیها و روشنایی، و دنیا و آخرت، و همه مخلوقات و همه امر و آنچه که نام بردم و آنچه نام نبردم، و آنچه که میدانم و آنچه که نمیدانم، و آنچه که بوده و آنچه که هست، همه برای الله، پروردگار عالمیان است.
سپاس خدایی را که روز را برد و شب را آورد، در حالی که ما در نعمت و عافیت و فضل بزرگ قرار داریم. ستایش خداوندی را که تمام آنچه در شب و روز آرام گرفته برای اوست و او شنوای آگاه است. سپاس خدایی را که شب را در روز، و روز را در شب وارد نموده، و زنده را از مرده، و مرده را از زنده بیرون آورد، و به هرکس که بخواهد، بدون حساب و شماره، روزی میدهد و هم او به آنچه در دلهاست آگاه است.
خداوندا، به - تقدیر - تو شب نمودیم، و به تو صبح نمودیم، و به تو زندهایم و به تو میمیریم، و بازگشت به سوی توست. خداوندا، به تو پناه میآورم از اینکه خوارگردم یا دیگری را خوار نمایم، یا گمراه گردم و یا دیگری را گمراه نمایم، یا ستم کنم یا مورد ستم دیگری قرار گیرم، یا عمل جاهلانه انجام دهم و یا دیگری نسبت به من عمل نابخردانه انجام دهد، ای گرداننده دلها و دیدگان، بر محمّد و آل او درود فرست، و قلبم را بر طاعتت و اطاعت از رسولت - که سلام بر او و خاندان او باد - استوار گردان. خداوندا، بعد از هدایت دلهایمان، آنها را منحرف مفرما و رحمتی از جانب خویش به ما ارزانی دار، براستی که تو بسیار بخشنده ای.
خداوندا، تو دشمنی داری که از هیچ تباهی و هلاکت و کاستی (در حق من) من کوتاه نمیآید، و شدیداً متمایل به گمراه کردن من است. عیبهایم را میداند و او و گروه او از آنجا که من نمیبینم، مرا میبینند. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و خودمان و خانوادهها و بستگان و فرزندان و برادرانمان و تمام آنچه که درهای خانه های مان را به روی آن بسته ایم و خانه هایمان آنها را فراگرفته، از شرّ او پناه ده. خدایا، بر محمّد و آل او درود فرست و چنان که بهشت را بر او حرام فرموده ای، ما را بر او حرام فرما، و میان ما و او دوری افکن، چنان که بین مشرق و مغرب و بین آسمان و زمین و دورتر از اینها دوری افکندهای. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از وسوسه و عیب جویی و آشوب گری و گرفتاریها و تباهیها و جادو و خباثت او در پناه خویش درآور. خدایا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از او در دنیا و آخرت و در مرگ و زندگانی، در پناه خویش درآور.
تنها به خدا دفع میکنم آنچه را که توان آن را دارم و یا ندارم، و قدرت و توفیق تنها از ناحیه خداست. ای خدایی که آسان نمودن مشکل بر تو آسان است، بر محمّد و آل او درود فرست، و آنچه را که از مشکل بودن آن میهراسم بر من آسان گردان، زیرا آسان نمودن امور مشکل
ص: 109
وَ الْخَیْرُ وَ الْفَضْلُ وَ السَّعَةُ وَ الْحَوْلُ وَ الْقُوَّةُ وَ الْقُدْرَةُ وَ الْفَتْقُ وَ الرَّتْقُ وَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ وَ الظُّلُمَاتُ وَ النُّورُ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ وَ الْخَلْقُ جَمِیعاً وَ الْأَمْرُ کُلُّهُ وَ مَا سَمَّیْتُ وَ مَا لَمْ أُسَمِّ وَ مَا عَلِمْتُ وَ مَا لَمْ أَعْلَمْ وَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ النَّهَارَ(1)
وَ جَاءَ بِاللَّیْلِ وَ نَحْنُ فِی نِعْمَةٍ مِنْهُ وَ عَافِیَةٍ وَ فَضْلٍ عَظِیمٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ ما سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِ وَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ اللَّهُمَّ بِکَ نُمْسِی وَ بِکَ نُصْبِحُ وَ بِکَ نَحْیَا وَ بِکَ نَمُوتُ وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ أَذِلَّ أَوْ أُذِلَ (2)
أَوْ أَنْ أَضِلَّ أَوْ أُضِلَّ أَوْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ أَجْهَلَ أَوْ یُجْهَلَ عَلَیَّ یَا مُصَرِّفَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ اللَّهُمَ لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ اللَّهُمَّ إِنَّ لَکَ عَدُوّاً لَا یَأْلُونِی خَبَالًا حَرِیصاً عَلَی غَیِّی بَصِیراً بِعُیُوبِی یَرَانِی هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لَا أَرَاهُمْ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (3) وَ أَعِذْ مِنْهُ أَنْفُسَنَا وَ أَهَالِیَنَا وَ أَوْلَادَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ مَا أُغْلِقَتْ عَلَیْهِ أَبْوَابُنَا وَ أَحَاطَتْ بِهِ دُورُنَا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (4) وَ حَرِّمْنَا عَلَیْهِ کَمَا حَرَّمْتَ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ بَاعِدْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ کَمَا بَاعَدْتَ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ أَبْعَدَ مِنْ ذَلِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (5)
وَ أَعِذْنِی مِنْهُ وَ مِنْ هَمْزِهِ وَ لَمْزِهِ وَ فِتْنَتِهِ وَ دَوَاهِیهِ وَ غَوَائِلِهِ وَ سِحْرِهِ وَ نَفْثِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِذْنِی مِنْهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ فِی الْمَحْیَا وَ الْمَمَاتِ بِاللَّهِ أَدْفَعُ مَا أُطِیقُ وَ مَا لَا أُطِیقُ وَ مِنَ اللَّهِ الْقُوَّةُ وَ التَّوْفِیقُ یَا مَنْ تَیْسِیرُ الْعَسِیرِ عَلَیْهِ سَهْلٌ یَسِیرٌ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ یَسِّرْ لِی مَا أَخَافُ عُسْرَهُ فَإِنَّ تَیْسِیرَ الْعَسِیرِ
ص: 109
بر تو راحت است.
خداوندا، ای پروردگار پروردگاران، و ای آزاد کننده بردگان، تویی خداوندی که از بین نمیروی و نابود نمیگردی، و روزگار و زمانها تو را دگرگون نمیسازد، قدرتت آشکار گشته، ای معبود من، و چگونگی ات برای آنان آشکار نگشته، لذا تو را ای سرور من، تشبیه نمودند و برخی از نشانه های روشنت را به پروردگاری و خدایی گرفته اند؛ آنگاه ای معبود من، تو را نشناخته اند، و ای معبود من، من در این شب از کسانی که تو را با شبهات جستجو میکنند بیزاری میجویم، و از کسانی که تو را تشبیه نموده و نسبت به تو جاهل هستند، بیزاری میجویم. ای معبود من، من از کسانی که تو را به صفات بندگانت توصیف نموده اند بیزاری میجویم، بلکه از کسانی که منکر تو شده و تو را نپرستیده اند، بیزاری میجویم، و از کسانی که نسبت جور و ستم در افعالت به تو میدهند، بیزاری میجویم و از کسانی که افعال زشت خود را به تو نسبت دادند بیزاری میجویم و از کسانی که پدران و مادرانشان را از اموری منزّه میدانند، که تو را از آنها منزّه نمیدانند، بیزاری می جویم. و از کسانی که با مخالفت کردن با پیامبر و آل او علیهم السلام، با تو مخالفت نمودند، بیزاری میجویم. من از کسانی که با دشمنی کردن و جنگیدن با دوستانت، با تو جنگیدند، بیزاری میجویم. و از کسانی که با دشمنی خاندان پیامبرت علیهم السلام با تو ستیز و دشمنی نمودند بیزاری میجویم.
خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از کسانی قرار ده که تو را شناخته و به یگانگی خواندهاند، و از کسانی قرار ده که نسبت جور و ستم به تو روا نداشتند، و از همه اینها تو را پاک و منزّه داشتند، و از کسانی قرار ده که با اطاعت از دوستان و برگزیدگانت از تو اطاعت نمودند، و از کسانی قرار ده که در خلوتها و در اوقات و لحظات شب و آغاز و پایان - و تمام لحظات - روز مراقب تو بوده و تو را عبادت کردند.
ای محمّد، ای علیّ، به شما دو بزرگوار، به شما دو بزرگوار - توسّل می جویم -. خداوندا، در این شب، به آن اسم تو که هرگاه برای گشوده شدن کلیدهای بسته درهای آسمان بر آنها گذاشته شود، بازمیگردد، مسئلت دارم، و به آن اسم تو که هرگاه بر شکافته شدن تنگیهای زمین، بر آن تنگیها گذاشته شود، شکافته میشود، و به آن اسم تو که هرگاه بر آسان گردیدن مشکل و سختی بر آن نهاده شود، آسان میگردد، و به آن اسم تو که هرگاه برای بیرون آمدن و زنده شدن مردگان بر قبرها نهاده شود، قبرها شکافته شده و مردگان برانگیخته میشوند، درخواست دارم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی و با آزاد کردن من از آتش جهنّم در این شب بر من منّت نهی.
خدایا، من عمل نیکی انجام ندادم مگر اینکه تو آن را به من عطا فرمودی، و عمل بدی انجام ندادم مگر اینکه تو مرا از آن آگاه نمودی. خداوندا، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و علم و آگاهیات را به خاطر عطا و بخششت به من ارزانی دار، و دردم را درمان فرما
ص: 110
عَلَیْکَ سَهْلٌ یَسِیرٌ اللَّهُمَّ یَا رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ یَا مُعْتِقَ الرِّقَابِ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا تَزُولُ وَ لَا تَبِیدُ وَ لَا تُغَیِّرُکَ الدُّهُورُ وَ الْأَزْمَانُ بَدَتْ قُدْرَتُکَ یَا إِلَهِی وَ لَمْ تَبْدُ هَیْئَةٌ فَشَبَّهُوکَ یَا سَیِّدِی وَ اتَّخَذُوا بَعْضَ آیَاتِکَ أَرْبَاباً یَا إِلَهِی فَمِنْ ثَمَّ لَمْ یَعْرِفُوکَ یَا إِلَهِی وَ أَنَا یَا إِلَهِی بَرِی ءٌ إِلَیْکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ مِنَ الَّذِینَ بِالشُّبُهَاتِ طَلَبُوکَ وَ بَرِی ءٌ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ شَبَّهُوکَ وَ جَهِلُوکَ یَا إِلَهِی أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ بِصِفَاتِ عِبَادِکَ وَصَفُوکَ بَلْ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ جَحَدُوکَ وَ لَمْ یَعْبُدُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ فِی أَفْعَالِهِمْ جَوَّرُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ بِقَبَائِحِ أَفْعَالِهِمْ نَحَلُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِنَ الَّذِینَ عَمَّا نَزَّهُوا عَنْهُ آبَاءَهُمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ مَا نَزَّهُوکَ وَ أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ فِی مُخَالَفَةِ نَبِیِّکَ وَ آلِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ خَالَفُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ فِی مُحَارَبَةِ أَوْلِیَائِکَ حَارَبُوکَ وَ أَنَا بَرِی ءٌ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ فِی مُعَانَدَةِ آلِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله (1)
عَانَدُوکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ عَرَفُوکَ فَوَحَّدُوکَ (2) وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ لَمْ یُجَوِّرُوکَ وَ عَنْ ذَلِکَ نَزَّهُوکَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ فِی طَاعَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ أَطَاعُوکَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الَّذِینَ فِی خَلَوَاتِهِمْ وَ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ أَطْرَافِ النَّهَارِ رَاقَبُوکَ وَ عَبَدُوکَ یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ بِکُمَا بِکُمَا اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی مَغَالِقِ أَبْوَابِ السَّمَاءِ لِلِانْفِتَاحِ انْفَتَحَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی مَضَایِقِ الْأَرْضِ لِلِانْفِرَاجِ انْفَرَجَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی الْبَأْسَاءِ لِلتَّیْسِیرِ تَیَسَّرَتْ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی إِذَا وُضِعَ عَلَی الْقُبُورِ لِلنُّشُورِ انْتَشَرَتْ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَمُنَّ عَلَیَّ بِعِتْقِ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ.
اللَّهُمَّ إِنِّی لَمْ أَعْمَلِ الْحَسَنَةَ حَتَّی أَعْطَیْتَنِیهَا وَ لَمْ أَعْمَلِ السَّیِّئَةَ حَتَّی أَعْلَمْتَنِیهَا اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عُدْ عَلَیَّ عِلْمَکَ بِعَطَائِکَ وَ دَاوِ دَائِی بِدَوَائِکَ فَإِنَ
ص: 110
که درد من گناهان زشت، و دوای آن عفو و گذشت و شیرینی رحمت توست.
خداوندا، به تو پناه میآورم از اینکه مرا در میان گروهها به واسطه - آشکار ساختن - باطنم رسوایم سازی، و با رسوایی عمل و پشیمانی به واسطه گناهم با تو ملاقات نمایم. و به تو پناه میآورم از اینکه بدیهایم را بر کارهای نیکم غالب کنی، و نامه عملم به دست چپم داده شود، و در نتیجه رویم سیاه گردیده و به واسطه آن حساب کشی از من سخت گردد، و به جهت آن گامم بلغزد، و جایگاهم در میان جایگاه اشرار و بَدان باشد، و در میان بدبختانی که عذاب میشوند قرار گیرم، آنجا که نه دوستی است که اطاعت شود و نه رحمتی از جانب تو که مرا دریابد، تا اینکه مبادا در درّه های گمراهان سقوط کنم.
خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از همه اینها پناه ده. خداوندا، به عزّت چیره و فرمانروایی بزرگت بر محمّد و آل او درود فرست، و دنیای فانی را برای من به خانه آخرتِ پایدار مبدّل فرما، و نسیم و بوی خوش و سلامتی آن را به من تلقین فرما، و از آب خنک آن سیرابم نما، و در سایه های آن قرارم ده، و حوریان بهشتی را به ازدواجم درآور، و مرا بر تختهایش بنشان، و ولدان بهشتی را خدمتکارانم قرار ده، و نوجوانان آن را بر دور من بگردان، و از نوشیدن و شراب آن سیرابم فرما، و در جویهای بهشتی داخل و شاخه های میوه های بهشتی را برایم آویزان و از آن بهره مند بگردان، و در کرامت بهشتی به صورت جاودانی محفوظ بدار، به گونه ای که هیچ بیمی مرا هراسناک ننموده و هیچ رنج و سختی به من نرسد، و هیچ اندوهی برایم پیش نیاید، و هیچ همّ و غمی مشغولم نسازد؛ در حالی که به ثواب بهشت خشنود، و از عذاب آن ایمن، و در منزلهایش آرام بگیرم، در حالی که آن را پناهگاه من، و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را رفیق و همدمم، و مؤمنان را یاران، و شایستگان را برادرانم قرار داده ای، در طبقات بالای خانههای بهشتی، در جایگاه شرافت و برتری کامل قرار گیرم.
خداوندا، همانند کسی که از تو بیم دارد به تو پناه میآورم،
و پناه میآورم بسان کسی که از آتشی میگریزد که برای کافران آماده نمودهای و برای گناهکاران شعله ور ساختهای و برای گمراهان آشکار نمودهای، آتشی که دارای زبانه و شعله و دم و بازدم و آتشپارههایی بسان شترهای زرد رنگ دارد. و به تو پناه میآورم ای خدا، از اینکه روی مرا به آن بسوزانی، یا گوشتم را به آن بخورانی، یا بدنم را به آن شعله ور سازی. و به تو پناه میآورم ای معبود من، از سوزش آن، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و رحمت خود را پناهگاه و محافظ من از عذاب آن قرار ده، تا اینکه به واسطه آن مرا در میان بندگان شایسته که حتّی صدای حرکت آن را نمی شنوند، و جاودانه در (جایگاه) دلخواه خویش هستند، قرار دهی.
ص: 111
دَائِی ذُنُوبِیَ الْقَبِیحَةُ وَ دَوَاءَکَ عَفْوُکَ وَ حَلَاوَةُ رَحْمَتِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ تَفْضَحَنِی بَیْنَ الْجُمُوعِ بِسَرِیرَتِی وَ أَنْ أَلْقَاکَ بِخِزْیِ عَمَلِی وَ النَّدَامَةِ بِخَطِیئَتِی وَ أَعُوذُ بِکَ أَنْ تُظْهِرَ سَیِّئَاتِی عَلَی حَسَنَاتِی وَ أَنْ أُعْطَیَ کِتَابِی بِشِمَالِی فَیَسْوَدَّ بِذَلِکَ وَجْهِی وَ یَعْسِرَ
بِذَلِکَ حِسَابِی وَ تَزِلَّ بِذَلِکَ (1) قَدَمِی وَ یَکُونَ فِی مَوَاقِفِ الْأَشْرَارِ مَوْقِفِی وَ أَنْ أَصِیرَ(2)
فِی الْأَشْقِیَاءِ الْمُعَذَّبِینَ حَیْثُ لَا حَمِیمٌ یُطَاعُ وَ لَا رَحْمَةٌ مِنْکَ تُدَارِکُنِی فَأَهْوِیَ فِی مَهَاوِی الْغَاوِینَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ اللَّهُمَّ بِعِزَّتِکَ الْقَاهِرَةِ وَ سُلْطَانِکَ الْعَظِیمِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَدِّلْ لِیَ الدُّنْیَا الْفَانِیَةَ بِالدَّارِ الْآخِرَةِ الْبَاقِیَةِ وَ لَقِّنِی رَوْحَهَا وَ رَیْحَانَهَا وَ سَلَامَهَا وَ اسْقِنِی مِنْ بَارِدِهَا وَ أَظِلَّنِی فِی ظِلَالِهَا وَ زَوِّجْنِی مِنْ حُورِهَا وَ أَجْلِسْنِی عَلَی أَسِرَّتِهَا وَ أَخْدِمْنِی مِنْ وِلْدَانِهَا وَ أَطِفْ عَلَیَّ غِلْمَانَهَا وَ اسْقِنِی مِنْ شَرَابِهَا وَ أَوْرِدْنِی أَنْهَارَهَا وَ اهْدِلْ لِی (3)
ثِمَارَهَا وَ اثْوِنِی فِی کَرَامَتِهَا مُخَلَّداً لَا خَوْفٌ عَلَیَّ یُرَوِّعُنِی وَ لَا نَصَبٌ یَمَسُّنِی وَ لَا حُزْنٌ یَعْتَرِینِی وَ لَا هَمٌّ یَشْغَلُنِی قَدْ رَضِیتُ ثَوَابَهَا وَ أَمِنْتُ عِقَابَهَا وَ اطْمَأْنَنْتُ فِی مَنَازِلِهَا وَ قَدْ جَعَلْتَهَا لِی مَلْجَأً وَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رَفِیقاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَصْحَاباً وَ لِلصَّالِحِینَ إِخْوَاناً فِی غُرَفٍ فَوْقَ الْغُرَفِ حَیْثُ الشَّرَفُ کُلُّ الشَّرَفِ اللَّهُمَّ وَ أَعُوذُ بِکَ مُعَاذَةَ مَنْ خَافَکَ وَ أَلْجَأُ إِلَیْکَ مَلْجَأَ مَنْ هَرَبَ إِلَیْکَ مِنَ النَّارِ الَّتِی لِلْکَافِرِینَ أَعْدَدْتَهَا وَ لِلْخَاطِئِینَ أَوْقَدْتَهَا وَ لِلْغَاوِینَ أَبْرَزْتَهَا ذَاتِ لَهَبٍ وَ سَعِیرٍ(4)
وَ شَهِیقٍ وَ زَفِیرٍ وَ شَرَرٍ کَأَنَّهُ جِمَالاتٌ صُفْرٌ(5)
وَ أَعُوذُ بِکَ اللَّهُمَّ أَنْ تَصْلِیَ بِهَا وَجْهِی أَوْ تُطْعِمَهَا لَحْمِی أَوْ تُوقِدَهَا بَدَنِی وَ أَعُوذُ بِکَ یَا إِلَهِی مِنْ لَهَبِهَا(6)
فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ رَحْمَتَکَ حِرْزاً مِنْ عَذَابِهَا حَتَّی تُصَیِّرَنِی بِهَا فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ الَّذِینَ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ.
ص: 111
خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و آنچه را که از تو درباره امر دنیا و آخرت درخواست نمودم، همراه با راه یابی به بهشت برای من انجام ده. و در این همین وقت و همین ساعت و لحظه، و در تمام اموری که تو را واسطه قرار دادم، و یا واسطه قرار ندادم، و مایه نجات من از آتش و به صلاح من در دنیا و آخرت است، بر من منّت نهْ، و مرا بر تمام آنچه که درخواست نمودم منّت نهاده و یاری بخش.
خداوندا، اگر دعایم از حاجتم کوتاه یا زبانم از درخواست آن درمانده است، بخشش و بزرگواریات را بر من کوتاه مفرما، ای سرور من؛ زیرا تو دارای فضل بزرگ هستی. خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و تمام اموری را که مرا به غم و غصّه واداشته و یا نداشته و مورد اهتمام من است و یا نیست و در ذهن من حاضر است و یا حاضر نیست، و آنچه که تو به آن از من آگاهتری، کفایت فرما.
خداوندا،
این دعا نیز عطای تو و از ناحیه توست، و این به آموختن و تأدیب توست، و این به توفیق توست، و این حاجت و اظهار میل و رغبت من به سوی توست، پس به حقّ خود خداوندا، بر تمام کسانی که از تو درخواست نمودند، و به حقّ هر صاحب حقّی بر تو از کسانی که از تو درخواست نمودند، و به قدرتت بر هر چه بخواهی، و به حقّ اینکه معبودی جز تو نیست، ای زنده، ای قیّوم و برپا دارنده همه مخلوقات، ای زنده کننده مردگان، ای کسی که معبودی جز تو نیست، و هر چه را که نَفْسها انجام میدهند به تو برپاست، از تو درخواست مینمایم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی، و مرا از آتش جهنّم آزاد فرموده و از ننگ نگاه داشته، و با ابرار و نیکان داخل بهشت بگردانی. زیرا تو پناه میدهی و کسی نمیتواند دیگری را علیه تو به پناه خود درآورد.
خداوندا، بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا از تاختن ها و با خشم و چیرگی گرفتنهایت و از عاقبت بد آن در پناه خویش درآور. خداوندا، گناهانم مرا به سوی تو رانده، و تو به هرکس که توبه نماید رحم میآوری، پس بر محمّد و آل او درود فرست و جرم مرا بیامرز، و بر اشک چشمم رحم آور، و دعایم را اجابت فرما، و لغزشم را نادیده بگیر، و بهشت را بر من ارزانی دار، و از آتش جهنّم در پناه خویش درآور، و حور العین و زنان درشت چشم بهشتی را به ازدواج من درآور، و از فضل خویش به من ارزانی دار، زیرا من به واسطه قرار دادن تو به تو متوسّل شده ام، پس بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا همراه با عمل فراوان، به واسطه آمرزیدن لغزشهایم به قدرتت برگردان، و مرا خوار مکن تا مبادا در نزد مردم خوار گردم، و بر حضرت محمّد پیامبر اکرم و خاندان پاکیزه او درود و رحمت و سلامتی و امنیّت ویژه بفرست.
توضیح
«یولج اللیل فی النهار»، با بردن شب و آوردن روز؛ پس گویی شب را داخل روز کرده است و بر عکس؛ یا با کم و زیاد کردن شب و روز در فصلهای مختلف، آنها را داخل در هم میکند.(1)
«یخرج الحیّ
ص: 112
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی مَا سَأَلْتُکَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ وَ امْنُنْ عَلَیَّ فِی وَقْتِی هَذَا وَ سَاعَتِی هَذِهِ وَ فِی کُلِّ أَمْرٍ شَفَعْتُ فِیهِ إِلَیْکَ فِیهِ وَ مَا لَمْ أَشْفَعْ إِلَیْکَ فِیهِ مِمَّا لِی فِیهِ النَّجَاةُ مِنَ النَّارِ وَ الصَّلَاحُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعِنِّی عَلَی کُلِّ مَا سَأَلْتُکَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَیَّ اللَّهُمَّ وَ إِنْ قَصُرَ دُعَائِی عَنْ حَاجَتِی أَوْ کَلَّ عَنْ طَلَبِهَا لِسَانِی فَلَا تُقَصِّرْنِی مِنْ جُودِکَ وَ لَا مِنْ کَرَمِکَ یَا سَیِّدِی فَأَنْتَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی مَا سَأَلْتُکَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْفَوْزِ بِالْجَنَّةِ وَ امْنُنْ عَلَیَّ وَ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی وَ مَا لَمْ یُهِمَّنِی وَ مَا حَضَرَنِی وَ مَا غَابَ عَنِّی وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی اللَّهُمَّ وَ هَذَا عَطَاؤُکَ وَ مَنُّکَ وَ هَذَا تَعْلِیمُکَ وَ تَأْدِیبُکَ وَ هَذَا تَوْفِیقُکَ وَ هَذِهِ رَغْبَتِی إِلَیْکَ مِنْ حَاجَتِی فَبِحَقِّکَ اللَّهُمَّ عَلَی مَنْ سَأَلَکَ وَ بِحَقِّ ذِی الْحَقِّ عَلَیْکَ مِمَّنْ سَأَلَکَ وَ بِقُدْرَتِکَ عَلَی مَا(1)
تَشَاءُ وَ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا مُحْیِیَ الْمَوْتَی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْقَائِمُ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُعْتِقَنِی مِنَ النَّارِ وَ تَکْلَأَنِی مِنَ الْعَارِ وَ تُدْخِلَنِی الْجَنَّةَ مَعَ الْأَبْرَارِ فَإِنَّکَ تُجِیرُ وَ لَا یُجَارُ عَلَیْکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِذْنِی مِنْ سَطَوَاتِکَ وَ أَعِذْنِی مِنْ سُوءِ عُقُوبَتِکَ اللَّهُمَّ سَاقَتْنِی إِلَیْکَ الذُّنُوبُ وَ أَنْتَ تَرْحَمُ مَنْ یَتُوبُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی جُرْمِی وَ ارْحَمْ عَبْرَتِی وَ أَجِبْ دَعْوَتِی وَ أَقِلْ عَثْرَتِی وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ
وَ أَجِرْنِی مِنَ النَّارِ وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ أَعْطِنِی مِنْ فَضْلِکَ فَإِنِّی بِکَ إِلَیْکَ أَتَوَسَّلُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اقْلِبْنِی مُوَفِّرَ الْعَمَلِ (2) بِغُفْرَانِ الزَّلَلِ بِقُدْرَتِکَ وَ لَا تُهِنِّی فَأَهُونَ عَلَی خَلْقِکَ صَلِّ اللَّهُمَّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ سَلِّمْ تَسْلِیماً(3).
یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ بإذهاب اللیل و الإتیان بالنهار فکأنه أدخل اللیل فیه و کذا العکس أو بالزیادة و النقص فی الفصول (4) و یُخْرِجُ الْحَیَ
ص: 112
من المیت» با ایجاد گیاهان از مواد آن و میراندن آنها و ایجاد حیوان از نطفه و نطفه از حیوان و روایت شده است بیرون آوردن مؤمن از کافر و کافر از مؤمن. «بغیر حساب»، یعنی زیاد یا بدون اینکه آن را بر او حساب کند.
«بک نمسی»، یعنی با قدرت و یاری تو داخل شب و صبح میشویم، «من أذل» به صورت فعل معلوم و مجرد و یا از باب افعال است. سایر فقرات و فعلها به غیر از «أظلم و أجهل» چنین هستند و این دو فقط بر صیغه مجرد میباشند. «یا مصرّف القلوب» از عزم و اراده اش، «و الابصار» از هر چیزی که میخواهی به آن نگاه کنی در صورتی که موافق اراده خدا نباشد، همان طور که خدا میفرماید: «فأغشیناهم فهم لایبصرون»،(1){بر چشمان آنها پرده افکندم بنابراین آنها نمی بینند.} و احتمال دارد از ابصار، بصیرتها را اراده کرده باشد.
«لا یألونی خبالا»، یعنی در نابودی و فساد من تقصیر و درنگ نمیکند. «الألو» به معنای تقصیر است. اصل این فعل با حرف متعدی میشود، گفته میشود «ألا فی الامر یألو» وقتی در انجام کاری کوتاهی کند. سپس دو مفعول میگیرد، مثل «لا آلوک نصحا» که با دربرداشتن هر دو معنای منع و نقص استعمال میشود .
«الخبال» به معنای فساد است و میتواند در بدنها و کارها و عقلها باشد. «قبیله»، یعنی لشکریانش و «الدور» بدون همزه، جمع دار است مثل «أسَد و اُسد».
«الهمز» به معنای غمز و آشکار کردن عیب کسی و غیبت مردم و ذکر کردن عیبهای آنهاست. «همزات الشیاطین»، یعنی وسوسه و طمع وی در آن. معنای «لمز» هم چنین است، مثل آیه «ویل لکل همزة لمزه». گفته شده است: «همزة» کسی است که در نزد خودت از تو عیب جویی میکند و «لمزة» کسی است که در غیاب تو از تو عیب جویی می کند و عیب تو را بر میشمارد. گفته شده است: غمز - یعنی برشمردن عیب کسی - با زبان و چشم و اشاره دست ممکن است ولی همز فقط - به عیب جویی - با زبان ممکن است. گفته شده است: هر دو واژه به یک معنا است و منظور در اینجا انواع نیرنگ شیطان است و ممکن است منظور هر نیرنگی باشد که از مردم صادر میشود و به این دلیل به شیطان نسبت داده است که شیطان سبب صدور این افعال است.
«الغوایل» به معنای شرها و هلاکتگاههاست، دمیدن در گرهها و غیر آن از جمله سحر و جادوست و در اینجا یا کنایه از تصرفات او در انسان است که شبیه سحر است، یا کنایه از افعالی است که تحت تأثیر شبهات او از مردم صادر میشود. «طلبوک»، یعنی بدون برهان و دلیل یا بدون تشبیه به خلق در کارهایشان. «جوروک»، یعنی در کارهایشان به تو نسبت ظلم و جور دادند، این گونه که گفتند: خدای سبحان ما را بر انجام کارهایمان مجبور میکند و بر آنها عذاب میکند. قسمتی که بعد از این عبارت آمده، تاکید این عبارت است؛ یا منظور از دومی این است که آنها مثل
ص: 113
مِنَ الْمَیِّتِ بإنشاء النباتات من موادها و إماتتها و إنشاء الحیوان من النطفة و النطفة منه و روی إخراج المؤمن من الکافر و الکافر من المؤمن بِغَیْرِ حِسابٍ أی کثیرا أو من غیر أن یحاسبه علیه.
بک نمسی أی بقدرتک و عونک ندخل فی المساء و الصباح من أن أذل علی بناء المعلوم من المجرد أو الإفعال و کذا سائر الفقرات سوی أظلم و أجهل فإنهما علی المجرد فقط یا مصرف القلوب عن عزماتها و إراداتها و الأبصار عما ترید أن تنظر إلیها إذا لم یوافق إرادة الله تعالی کما قال فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (1) و یحتمل أن یراد بالأبصار البصائر.
لا یألونی خبالا أی لا یقصر فی فسادی و الألو التقصیر و أصله أن یعدی بالحرف یقال ألا فی الأمر یألو إذا قصر ثم عدی إلی مفعولین کقولهم لا آلوک نصحا علی تضمین معنی المنع و النقص و الخبال الفساد و یکون فی الأبدان و الأفعال و العقول و قبیله أی جنوده و الدور بغیر همز جمع الدار کأسد و أسد.
و الهمز الغمز و الوقیعة فی الناس و ذکر عیوبهم و همزات الشیاطین نخساته و غمزاته و طمعه فیه و کذا اللمز و منه قوله تعالی وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ و قیل الهمزة هو الذی یعیبک بوجهک و اللمزة الذی یعیبک فی الغیب و قیل الغمز ما یکون باللسان و العین و الإشارة بالید و الهمز لا یکون إلا باللسان و قیل هما شی ء واحد و المراد هنا أنواع مکاید الشیطان و یمکن أن یکون المراد ما یصدر من الناس من ذلک و نسبه إلی الشیطان لأنه السبب فیه.
و الغوائل الشرور و المهالک و النفث فی العقد و غیرها من قبیل السحر و هنا أیضا إما کنایة عن تصرفاته فی الإنسان الشبیهة بالسحر أو ما یصدر من الناس بسببه بالشبهات طلبوک أی بغیر برهان و دلیل أو بالتشبیه بالخلق فی أفعالهم جوروک أی نسبوا الجور و الظلم إلیک فی أفعالهم بأن قالوا هو سبحانه یجبرنا علی أعمالنا و یعاقبنا علیها و الفقرة التالیة لها مؤکدة أو المراد بالثانیة أنهم نسبوا مثل
ص: 113
اعمال خودشان را به تو نسبت دادند.
«فی محاربه اولیائک حاربوک»، یعنی با اولیائت نبرد کردند و چون جنگ و نبرد اولیائت در واقع جنگ و نبرد برای تو بود و آنها با با اولیای تو نبرد کردند، در واقع با تو جنگیدند. «آناء اللیل»، ساعات شب. «راقبوک»، یعنی منتظر رسیدن وقت اوامر و ثوابت تو شدند و از رسیدن عقابت ترسیدند. «حرسوک»، آنها از اواومر و نواهی تو حراست و نگهبانی کردند؛ نتیجه اینکه آنها لحظهای از تو غافل نشدند .
«بکما»، یعنی با توسل و شفاعت به شما حاجاتم را از خدا میخواهم. این قسمت جمله معترضه بین دعاست. «حتی أعلمتنیها»، یعنی مرا از آن نهی کردی. «علی علمک»، با وجود آنچه که از گناهان و ناتوانی و فقرم میدانی، همان طور که در دعا آمده است: با حلم و بردباریت بر جهل من، بازگرد. گفته میشود: «عاد بمعروفه عوداً افضل» یعنی به کار نیکش به شکل بهتری بازگشت که در مصباح المنیر ذکر کرده است. فیروز آبادی گفته است: «عائدة» به معنای معروف و پیوند و مهربانی و منفعت است. بعید نیست جمله این گونه باشد: «علی عَمَلک» نه «عِلمک»، یعنی با وجود آنچه انجام دادم و ایجاد کردم، بنابراین نوعی طلب مهربانی است.
در القاموس آمده است: «هدله یهدله هدلا»، یعنی او را به پایین تر فرستاد و فرو افکند.. و در نسخه مصباح آمده، «هدّل» به صورت باب تفعیل که در لغت چنین استعمالی را ندیدم. «ثوی بالمکان»، یعنی اقامت کرد، در دو باب افعال و تفعیل به کار میرود: «أثویتُه و ثوّیتُه». «رعت فلانا و روّعته» یعنی بیمناک کردی و ترساندی و «عرانی هذا الامر و اعترانی»، مرا دربرگرفت.
«أعددتها» اشاره به این سخن خدای سبحان دارد: «اعدّت للکافرین»(1)،{برای
کافرین آماده شده است.} و «أبرزتها» به این سخن خدای سبحان اشاره دارد: «و برزت الجحیم للغاوین»،(2)
{و آتش جهنم برای گمراهان شعله ور شده است.} «کأنه جمالات»، اشاره به این سخن خدای عزوجل دارد: «إنها ترمی بشرر کالقصر، کأنه جمالات صفر»،(3){دوزخ] چون کاخی [بلند] شراره می افکند، گویی شترانی زرد رنگند.} «الجمالات» جمع جمال یا جمالة جمع جمل است. در بزرگیاش به شتر تشبیه شده است و شراره دوزخ به این دلیل به رنگ زرد تشبیه شده است که جرقه آتش دارد. گفته شده است: یعنی سیاه، چرا که سیاهی شتر به زردی میزند. جوهری گفته است: «صلیت اللحم و غیره اصلیه صلیا»، وقتی گفته میشود که گوشت یا چیز دیگر را بریان کرده باشی، همچنین وقتی گفته میشود: «صلیت الرجل نارا» یعنی وقتی او را وارد آتش کنی. به این دلیل گفته «یصلاها»
ص: 114
أعمالهم إلیک.
فی محاربة أولیائک حاربوک أی حاربوا أولیاءک و لما کان حربهم حربک فهم بذلک حاربوک و آناء اللیل ساعاته راقبوک أی انتظروا حلول أوامرک و ثوابک و خافوا حلول عقابک و حرسوک أی حرسوا أوامرک و نواهیک و الحاصل أنهم لم یغفلوا عنک ساعة.
بکما أی بالتوسل بکما و شفاعتکما أطلب حاجاتی من الله و هذه الفقرة معترضة بین الدعاء حتی أعلمتنیها أی نهیتنی عنها علی علمک أی علی ما تعلم من ذنوبی و عجزی و افتقاری کما ورد فی الدعاء عد بحلمک علی جهلی و یقال عاد بمعروفه عودا أفضل ذکره فی المصباح المنیر و قال الفیروزآبادی العائدة المعروف و الصلة و العطف و المنفعة و لا یبعد أن یکون علی عملک بتقدیم المیم أی علی الذی عملته و صنعته فیکون نوع استعطاف.
و فی القاموس هدله یهدله هدلا أرسله إلی أسفل و أرخاه و فی نسخ المصباح هدل علی بناء التفعیل و لم أره فی اللغة و ثوی بالمکان أقام و أثویته و ثویته و رعت فلانا و روعته أفزعته و أخفته و عرانی هذا الأمر و اعترانی غشینی.
أعددتها إشارة إلی قوله سبحانه أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ (1) و أبرزتها إلی قوله تعالی وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ (2) کأنه جمالات إشارة إلی قوله عز و جل إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ(3) الجمالات جمع جمال أو جمالة جمع جمل شبهه فی عظمه بالجمل و وصف بالصفر لما فیه من الناریة و قیل أی سود فإن سواد الإبل یضرب إلی الصفرة و قال الجوهری صلیت اللحم و غیره أصلیه صلیا إذا شویته و یقال أیضا صلیت الرجل نارا إذا أدخلته النار و جعلته یصلاها
ص: 114
چرا که وقتی آن را به داخل دوزخ میاندازی، گویی میخواهی وی را بسوزانی. میگویم «أصلیتُه» با الف و نیز «صلّیتُه» و «تصلیة» به کار میرود. «الحسیس» صدایی است که حس میشود و گفته شده است: صدای آهسته است.
روایت7.
جامع البزنطی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس صد آیه بعد از نماز عشا بخواند، از غافلان نیست.
و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: من از فردی که قرآن خوانده باشد و بخوابد و صبح کند بیآنکه خدا از او چیزی بشنود، خشمگین هستم.
روایت8.
رجال الکشّی: امام رضا علیه السلام فرمود: اهل بصره از من پرسیدند: یونس میگوید: از جمله سنّت است که انسان بعد از نماز مغرب دو رکعت نماز با حالت نشسته بخواند؟ گفتم: یونس راست گفته است.(1)
ص: 115
فإن ألقیته فیها إلقاء کأنک ترید الإحراق قلت أصلیته بالألف و صلیته تصلیة و الحسیس الصوت الذی یحس به و قیل الصوت الخفی.
جَامِعُ الْبَزَنْطِیِّ، نَقْلًا عَنْ بَعْضِ الْأَفَاضِلِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَةٍ بَعْدَ الْعِشَاءِ لَمْ یَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ.
وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنِّی لَأَمْقُتُ الرَّجُلَ یَکُونُ قَدْ قَرَأَ الْقُرْآنَ ثُمَّ یَنَامُ حَتَّی یُصْبِحَ لَا یَسْمَعُ اللَّهُ مِنْهُ شَیْئاً.
رِجَالُ الْکَشِّیِّ، عَنْ حَمْدَوَیْهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ هِشَامٍ الْمَشْرِقِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَهْلَ الْبَصْرَةِ سَأَلُونِی فَقَالُوا إِنَّ یُونُسَ یَقُولُ مِنَ السُّنَّةِ أَنْ یُصَلِّیَ الْإِنْسَانُ رَکْعَتَیْنِ وَ هُوَ جَالِسٌ بَعْدَ الْعَتَمَةِ فَقُلْتُ صَدَقَ یُونُسُ (1).
ص: 115
باب ششم : فضیلت نماز شب و عبادت شب
آیات
- و المستغفرین بالأسحار (1)
{و آمرزش خواهان در سحرگاهان.}
- لَیْسُواْ سَوَاء مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّةٌ قَآئِمَةٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللّهِ آنَاء اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ[2]
{[ولی همه آنان] یکسان نیستند. از میان اهل کتاب، گروهی درستکردارند که آیات الهی را در دل شب می خوانند و سر به سجده می نهند.}
- وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا(2)
{پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.}
ص: 116
آل عمران: وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(1)
و قال تعالی: لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ (2)
الإسراء: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً(3)
ص: 116
ص: 117
ص: 117
- وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَاما(1)
{و آنانند که در حال سجده یا ایستاده، شب را به روز می آورند.}
- تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ * فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (2)
[2]. آل عمران/ 113 {وپهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام می دادند، برای آنان پنهان شده است.}
- أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ(3)
{[آیا چنین کسی بهتر است] یا آن کسی که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت [خدا] می کند [و] از آخرت می ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ بگو: «آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟» تنها خردمندانند که پندپذیرند.}
ص: 118
الفرقان: وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً(1)
التنزیل: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (2)
الزمر: أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ (3)
ص: 118
- کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ * وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ.(1)
{و از شب اندکی را می غنودند. و به هنگام سحر استغفار میکردند.}
- وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ(2)
{پاره ای از شب و به دنبال سجود [به صورت تعقیب و نافله] او را تسبیح گوی}
- وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ * وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَإِدْبَارَ النُّجُوم (3)
{و هنگامی که [از خواب] بر می خیزی به نیایش پروردگارت تسبیح گوی. و [نیز] پاره ای از شب، و در فروشدن ستارگان تسبیح گویِ او باش.}
- یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ *قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا *نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا *أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا *إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا *إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِیلًا *إِنَّ لَکَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا *وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا[5]
[5]. مزمل/ 1-8 {ای جامه به خویشتن فروپیچیده. به پا خیز شب را مگر اندکی. نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه. یا بر آن [نصف] بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان. در حقیقت ما به زودی بر تو گفتاری گرانبار القا می کنیم. قطعاً برخاستن شب، رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است. [و] تو را، در روز، آمد و شدی دراز است. و نام پروردگار خود را یاد کن و تنها به او بپرداز.}
- إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَی مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَی وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ(4)
{در حقیقت، پروردگارت می داند که تو و
ص: 119
الذاریات: کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (1)
ق: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ(2)
الطور: وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ (3)
المزمل: یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا(4)
و قال تعالی: إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ
ص: 119
گروهی از کسانی که با تواند، نزدیک به دو سوّم از شب یا نصف آن یا یک سوّم آن را [به نماز] برمی خیزید، و خداست که شب و روز را اندازه گیری می کند. [او] می داند که [شما] هرگز حساب آن را ندارید، پس بر شما ببخشود، [اینک] هر چه از قرآن میسّر می شود بخوانید. [خدا] می داند که به زودی در میانتان بیمارانی خواهند بود، و [عدّه ای] دیگر در زمین سفر می کنند [و] در پی روزی خدا هستند، و [گروهی] دیگر در راه خدا پیکار می نمایند. پس هر چه از [قرآن] میسّر شد تلاوت کنید و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و وام نیکو به خدا دهید و هر کار خوبی برای خویش از پیش فرستید، آن را نزد خدا بهتر و با پاداشی بیشتر باز خواهید یافت. و از خدا طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده مهربان است.}
- وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا[2]
{و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شب [های] دراز، او را به پاکی بستای.}
[2]. دهر/ 24
تفسیر
«و المستغفرین بالأسحار»(1)
طبرسی رحمة الله علیه گفته است:(2)
یعنی نمازگزاران در وقت سحر، که این نظر در روایتی از امام صادق علیه اسلام آمده است. گفته شده است: کسانی که در وقت سحر مغفرت خدا را خواستارند. نظر دیگر اینکه منظور کسانی است که نماز صبح را به جماعت میخوانند. و نیز گفته شده است: منظور کسانی است که نمازشان را تا وقت سحر تمام کرده اند و سپس استغفار و دعا میکنند. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که هرکس در وقت سحر هفتاد مرتبه استغفار کند، از جمله کسانی است که منظور آیه است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدای متعال میفرماید: هنگامی که میخواهم زمینیان را کیفر کنم، وقتی به آبادکنندگان مسجدها، شب زنده داران مخلص و آمرزش خواهان در سحرگاهان نظر می کنم، عذاب خود را از آنان برمی دارم. پایان سخن مجمع البیان.
لفظ این آیه شامل هر کسی میشود که در وقت سحر استغفار میکنند. در برخی اخبار این آیه تخصیص زده شده به اینکه فقط شامل کسانی است که در نماز وتر استغفار میکنند، بنابراین ممکن است در حدیث، کاملترین فرد ذکر شده باشد یا ممکن است آیه را تخصیص زده باشد. در کتاب الفقیه(3)
به سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس در نماز وترش وقتی این نماز را میخواند، هفتاد مرتبه بگوید: «استغفرالله و أتوب الیه»، و بر آن مواظبت کند تا یک سال بگذرد؛ خداوند او را نزد خود از
ص: 120
طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ (1)
الدهر: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا(2)
وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(3) قال الطبرسی رحمة الله علیه (4) المصلین فی وقت السحر رواه الرضا علیه السلام عن أبیه عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل السائلین المغفرة وقت السحر و قیل المصلین صلاة الصبح فی جماعة و قیل الذین تنتهی صلاتهم إلی وقت السحر ثم یستغفرون و یدعون، وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً فِی وَقْتِ السَّحَرِ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْآیَةِ.
وَ رَوَی أَنَسٌ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ إِنِّی لَأَهُمُّ بِأَهْلِ الْأَرْضِ عَذَاباً فَإِذَا نَظَرْتُ إِلَی عُمَّارِ بُیُوتِی وَ إِلَی الْمُتَهَجِّدِینَ وَ إِلَی الْمُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ وَ إِلَی الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ صَرَفْتُهُ عَنْهُمْ انتهی.
و لفظ الآیة شمل کل مستغفر فی السحر و قد ورد فی الأخبار تخصیصها بصلاة الوتر فیمکن أن یکون الغرض بیان أکمل الأفراد و یحتمل التخصیص وَ رُوِیَ فِی الْفَقِیهِ (5)
بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَالَ فِی وَتْرِهِ إِذَا أَوْتَرَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ وَاظَبَ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی تَمْضِیَ سَنَةٌ کَتَبَهُ اللَّهُ عِنْدَهُ
ص: 120
جمله «مستغفرین بالاسحار» خواهد نوشت و مغفرت خدای عزوجل بر او واجب خواهد شد.
در کتاب تهذیب(1)
به سند صحیح از معاویة بن عمار روایت شده که گفته است: شنیدم امام صادق علیه السلام در باره آیه «و بالاسحار هم یستغفرون» میفرمود: منظور کسانی است که در نماز وتر آخر شب، هفتاد مرتبه استغفار میکنند .
روایتی موثق(2)
در این کتاب آمده که ابوبصیر گفته است: به - امام صادق علیه السلام - گفتم: منظور از «المستغفرین بالاسحار» چیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در نماز وترش هفتاد مرتبه استغفار میکرد.
«لیسوا»(3)،
یعنی اهل کتاب «سواء» در بدیها و اعمال. «من اهل الکتاب»، جمله استینافی برای بیان نفی تساوی است. «امّة قائمة»، یعنی بر حق در دینشان مستقیم هستند یا بر اطاعت خدا، قائم هستند. «یتلون آیات الله»، یعنی قرآن «آناء اللیل»، یعنی ساعتهایی از شب و نیز گفته شده است: دل شب. «و هم یسجدون»، یعنی سجده معروف و شناخته شده و یا منظور این است که نماز میخوانند و به این دلیل از نماز به سجده تعبیر شده است که سجده، بلیغترین ارکان نماز در تواضع و فروتنی است. اکثر مفسرین این آیه را به تهجد و شب زندهداری تفسیر کردهاند که از نظر لفظ، ظاهرتر است. گفته شده است: منظور از آیه، نماز عشاست؛ چرا که اهل کتاب این نماز را نمیخواندند. گفته شده است: منظور، نمازی است که بین نماز مغرب و عشا که ساعت غفلت نامیده میشود؛ میباشد.
«من اللیل(4)»،
یعنی بخشی از شب «فتهجّد به»، تهجّد؛ ترک کردن هجود، یعنی خواب برای نماز است. ضمیر در این عبارت، برای قرآن یا شب است که به معنای «در آن» میباشد. «نافلة لک»، یعنی به عنوان اضافهای برای تو علاوه بر نمازها. به جای اینکه بگوید «تجهدا لک»، گفته است «نافلة لک»، چرا که تهجد، عبادت اضافه است و معنای آیه این است که تهجد، علاوه بر نمازهای واجب، فقط بر تو واجب است و بر دیگران واجب نمیباشد و فقط بر آنها مستحب است. یا فضلیتی برای توست، چرا که فقط بر تو واجب است، همان طور که روایت شده است که تهجد بر پیامبر واجب شد و بر دیگران واجب نشده است؛ بنابراین فضیلتی برای او محسوب میشود. این نظر را ابن عباس گفته است .
قطب راوندی در فقه القرآن گفته است: امام صادق علیه السلام هم بدان اشاره کرده است. شاید منظور قطب راوندی
ص: 121
مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ وَ وَجَبَتْ لَهُ الْمَغْفِرَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.
وَ رُوِیَ فِی التَّهْذِیبِ (1)
فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ فِی الْوَتْرِ فِی آخِرِ اللَّیْلِ سَبْعِینَ مَرَّةً.
وَ فِی الْمُوَثَّقِ (2)
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ فَقَالَ اسْتَغْفَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَتْرِهِ سَبْعِینَ مَرَّةً.
لَیْسُوا(3) أی أهل الکتاب سَواءً فی المساوی و الأعمال مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ استئناف لبیان نفی الاستواء أُمَّةٌ قائِمَةٌ أی علی الحق مستقیمة فی دینهم أو قائمة بطاعة الله یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ أی القرآن آناءَ اللَّیْلِ أی ساعاته و قیل یعنی جوف اللیل وَ هُمْ یَسْجُدُونَ أی السجود المعروف أو المعنی یصلون عبر عن الصلاة بالسجود لأنه أبلغ أرکانها فی التواضع و فسر الأکثر الآیة بالتهجد و هو أظهر لفظا و قیل المراد بها صلاة العشاء لأن أهل الکتاب لا یصلونها و قیل الصلاة بین المغرب و العشاء الآخرة و هی الساعة التی تسمی ساعة الغفلة.
وَ مِنَ اللَّیْلِ (4) أی بعض اللیل فَتَهَجَّدْ بِهِ التهجد ترک الهجود أی النوم للصلاة و الضمیر للقرآن أو للیل بمعنی فیه نافِلَةً لَکَ أی زائدة لک علی الصلوات وضع نافلة مکان تهجدا لأن التهجد عبادة زائدة و المعنی أن التهجد زید لک علی الصلوات المفروضة فریضة علیک خاصة دون غیرک لأنه تطوع لهم أو فضیلة لک لاختصاص وجوبه بک کما روی أنها فرضت علیه و لم تفرض علی غیره فکانت فضیلة له ذکره ابن عباس.
و قال القطب الراوندی فی فقه القرآن و إلیه أشار أبو عبد الله علیه السلام وَ لَعَلَّهُ أَشَارَ
ص: 121
حدیثی است که عمار ساباطی(1) از امام صادق علیه السلام روایت کرده و گفته است: در منی نشسته بودیم که فردی از حضرت پرسید: در مورد نافله نظرت چیست؟ حضرت فرمود: واجب است. ما و آن فرد ترسیدیم. حضرت فرمود: منظورم فقط نماز شب است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واجب است، چرا که خدا میفرماید: «و من اللیل فتهجّد به نافلة لک».
گفته شده است: معنای آیه این است که نافلهای برای تو و برای دیگران است و به این دلیل فقط خود پیامبر مورد خطاب واقع شده که در این کار، صلاح امت در اقتدا کردن به پیامبر و تشویق به پیروی از سنت وی است. گفته شده است: با استفاده از تعبیر مزمل میتوان گفت، این نماز بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امت وی واجب بود و با این آیه وجوب این کار از امت برداشته شد و خواندن این نماز برای آنها مستحب شد، ولی وجوب این کار بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم باقی ماند.
گروه دیگری گفته اند: وجوب این کار نسبت به پیامبر، مثل امت وی نسخ شده است؛ چرا که خدای متعال گفته است: «نافلة لک» نه «نافلة علیک». و علت اینکه خطاب به پیامبر اختصاص داده شده است، این است که نافلههای بندگان کفاره گناهانشان است و تمام گناهان گذشته و آینده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمرزیده شده است؛ بنابراین نافلهها را برای کفاره گناهان نمیخواند بلکه میخواند تا درجه اش بالا رود.
«مقاماً محموداً» به این خاطر منصوب شده است که یا ظرف است یا مصدر و یا حال، یعنی صاحب مقام. مشهور است این مقام، مقام شفاعت است. گفته شده است: شامل تمامی کرامات است. قبلا در این باره حرف زدیم.
«و الذین یبیتون لربهم سجّداً و قیاماً»، طبرسی - رحمه الله - گفته است:(2)
زجاج گفته است: هر کس را که شب در برگیرد، از جمله کسانی است که شب را روز کردهاند - کلمه «یبیتون» در مورد آنها استعمال میشود -، حال چه بخوابند و چه بیدار بمانند. معنای آیه این است که
ص: 122
بِهِ إِلَی مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ بِسَنَدِهِ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ (1)
قَالَ: کُنَّا جُلُوساً بِمِنًی فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مَا تَقُولُ فِی النَّافِلَةِ فَقَالَ فَرِیضَةٌ فَفَزِعْنَا وَ فَزِعَ الرَّجُلُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا أَعْنِی صَلَاةَ اللَّیْلِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ (2).
و قیل معناه نافلة لک و لغیرک و خص بالخطاب لما فی ذلک من صلاح الأمة فی الاقتداء به و الحث علی الاستنان بسنته و قیل کانت واجبة علیه و علی الأمة(3) بالمزمل فبهذه الآیة نسخ وجوبها عن الأمة و بقی الاستحباب و بقی الوجوب علیه صلی الله علیه و آله.
و ذهب قوم إلی أن الوجوب نسخ عنه کما عن الأمة فصارت نافلة لأنه تعالی قال نافِلَةً لَکَ و لم یقل علیک و التخصیص من حیث إن نوافل العباد کفارة لذنوبهم و النبی صلی الله علیه و آله قد غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر فکانت نوافله لا تعمل فی کفارة الذنوب بل فی رفع الدرجات.
مَقاماً مَحْمُوداً نصب علی الظرف أو علی المصدر أو علی الحال أی ذا مقام و المشهور أنه الشفاعة و قیل یعم کل کرامة و قد تقدم الکلام فیه.
وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً قال الطبرسی رحمه الله (4)
قال الزجاج کل من أدرکه اللیل فقد بات نام أو لم ینم و المعنی یبیتون لربهم باللیل
ص: 122
در نماز در حال سجده یا ایستاده و با خواستن ثواب پرودگارشان، شب را به روز می آورند. بنابراین در جاهایی که باید سجده کنند، سجده میکنند و در جاهایی که باید بایستند، می ایستند.
«تتجافی جنوبهم»، یعنی پهلوهایشان از خوابگاهها برای نماز شب بلند میشود و آنها شب زندهدارانی هستند که از رختخوابهایشان برای نماز بلند میشوند. طبرسی گفته است: این تفسیر برای آیه از حضرت باقر و صادق علیهما السلام روایت شده است. معاذ بن جبل گفته است: در پیکار «تبوک» - که در تابستانی بسیار گرم و سوزان روی داد - به همراه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودم. افراد پراکنده شده بودند. در آن روز پیامبر نزدیکترین فرد به من بود. به پیامبر نزدیک شده و پرسیدم: ای پیامبر خدا! عمل نیکی به من یاد ده که مرا وارد بهشت کند و از آتش دوزخ دور سازد.
حضرت فرمود: از موضوع بزرگ و ارزشمندی پرسیدی، امّا رسیدن به آن برای کسی که خدا راه را بر او آسان سازد، آسان است - برای رسیدن به این کار- خدای یکتا را بپرست و برای او شریکی قرار نده و نماز را بخوان و زکات واجب را بده و ماه رمضان را روزه بگیر. آن گاه فرمود: هان ای معاذ! آیا می خواهی تو را به دروازه های نیکی رهنمون گردم؟ پاسخ دادم: بله ای پیامبر خدا. فرمود: روزه و روزه داری سپری است در برابر آتش دوزخ، و صدقه گناهان انسان را می زداید و برخاستن در دل شب خشنودی خدا را به همراه دارد؛ و آنگاه این آیه را تلاوت کرد: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع».
و نیز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در دل شب برای عبادت خدا برخیزید که این روش افراد صالح قبل از شما بود و برخاستن در دل شب انسان را به خدا نزدیک و از نافرمانی او دور می سازد؛ باعث آمرزش گناهان او شده و بیماری و رنج را از جسم دور می کند.
گفته شده است: منظور آیه کسانی است که تا نماز عشا را نخوانند، نمیخوابند. و نیز گفته شده است: آنها کسانیاند که بین نماز مغرب و عشا نماز میخوانند. طبق نظری دیگر، آنها کسانیاند که نماز عشا و نماز صبح را به جماعت میخوانند.1 پایان سخن مجمع البیان.
ص: 123
فی الصلاة ساجدین و قائمین طالبین لثواب ربهم فیکونون سجدا فی مواضع السجود و قیاما فی مواضع القیام.
تَتَجافی جُنُوبُهُمْ أی ترتفع جنوبهم عن المضاجع لصلاة اللیل و هم المتهجدون باللیل (1)
الذین یقومون عن فرشهم للصلاة قال الطبرسی رحمه الله (2)
و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام وَ رَوَی الْوَاحِدِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ قَالَ: بَیْنَمَا نَحْنُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ وَ قَدْ أَصَابَنَا الْحَرُّ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْرَبُهُمْ مِنِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْبِئْنِی بِعَمَلٍ یُدْخِلُنِی الْجَنَّةَ وَ یُبَاعِدُنِی مِنَ النَّارِ قَالَ لَقَدْ سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ وَ إِنَّهُ لَیَسِیرٌ عَلَی مَنْ یَسَّرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ تَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ تُقِیمُ الصَّلَاةَ وَ تُؤَدِّی الزَّکَاةَ الْمَفْرُوضَةَ وَ تَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ تُکَفِّرُ الْخَطِیئَةَ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَبْتَغِی وَجْهَ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ بِلَالٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِقِیَامِ اللَّیْلِ فَإِنَّهُ دَأْبُ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ وَ إِنَّ قِیَامَ اللَّیْلِ قُرْبَةٌ إِلَی اللَّهِ وَ مَنْهَاةٌ عَنِ الْإِثْمِ وَ تَکْفِیرُ السَّیِّئَاتِ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ فِی الْجَسَدِ.
و قیل هم الذین لا ینامون حتی یصلوا العشاء الآخرة و قیل هم الذین یصلون ما بین المغرب و العشاء الآخرة و قیل هم الذین یصلون العشاء و الفجر فی جماعة انتهی.
ص: 123
نظر اول را روایت صحیحی که در الکافی(1)
از امام باقر علیه السلام آمده است، تأیید میکند. حضرت در حدیثی طولانی فرمود: آیا میخواهی تو را به دروازههای خیر آگاه کنم؟ گفتم: بله فدایتان شوم. فرمود: روزه داری سپر آتش جهنم است و صدقه گناهان را از بین میبرد و برخاستن فرد در دل شب، موجب ذکر خدا میشود. سپس این آیه را تلاوت کرد: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع». به زودی برخی روایات در این باره خواهد آمد.
نظر دوم را روایتی که شیخ در کتاب مجالس(2)
از امام صادق علیه السلام نقل کرده، تأیید میکند. حضرت در تفسیرآیه «تتجافی جنوبهم عن المضاجع» فرمود: آنها تا نماز عشا را نمیخواندند، نمیخوابیدند.
«یدعون ربهم خوفاً» از عذاب خدا «و طمعاً» در رحمت خدا «ومما رزقناهم ینفقون» در طاعت خدا.
«فلا تعلم ما اخفی لهم من قرة اعین»، یعنی هیچ کس نمیداند چه چیز برای آنها که چشمشان بدان روشن شود، پنهان شده است. «جزاء بما کانوا یعملون» از طاعات در دنیا.
«أم من هو قانت» طبرسی رحمة الله علیه گفته است:(3) یعنی این کسی که گفتیم بهتر است، یا کسی که دائم در طاعت خداست. که به نقل از ابن عباس این را گفته است. گفته شده است: - این فردی گفتیم بهتر است یا - کسی که دائم قرآن میخواند و شب برمیخیزد؟ و از امام باقر علیه السلام نقل شده است که - این فردی گفتیم بهتر است یا - کسی که نماز شب میخواند. «آناء اللیل»، یعنی ساعات شب «ساجداً و قائماً»، یعنی نمازی را نشسته و نمازی را ایستاده میخواند. «یحذر الاخره»، یعنی از عذاب آخرت «و یرجو رحمة ربه»، بین خوف و رجا میماند .
«کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون» طبرسی رحمة الله علیه گفته است:(4)
یعنی اندکی از شب را میخوابند و بیشتر شب را نماز میخوانند. «الهجوع» به معنای خوابیدن در شب است و به خوابیدن در روز الهجوع نمیگویند. گفته شده است: مقدار اندکی از شب بر آنها سپری میشد مگر آن که در آن نماز میخواندند. این نظر از امام صادق علیه السلام روایت شده است و معنای آن چنین است: مقداری از شب که در آن میخوابیدند،
همهاش کم بود. و «اللیل»، اسم جنس میشود.
«و بالاسحار هم یستغفرون»، حسن گفته است: آنها نماز را تا سحرگاهان طول میدادند و
ص: 124
وَ یُؤَیِّدُ الْأَوَّلَ مَا رَوَاهُ فِی الْکَافِی (1) بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ تَذْهَبُ بِالْخَطِیئَةِ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَذْکُرُ اللَّهَ ثُمَّ قَرَأَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.
و سیأتی بعض الأخبار فی ذلک.
وَ یُؤَیِّدُ الثَّانِیَ مَا رَوَی ابْنُ الشَّیْخِ فِی مَجَالِسِهِ (2) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ قَالَ کَانُوا لَا یَنَامُونَ حَتَّی یُصَلُّوا الْعَتَمَةَ.
یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً من عذاب الله وَ طَمَعاً فی رحمة الله وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فی طاعة الله.
فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ أی لا یعلم أحد ما خبئ لهؤلاء مما تقر به أعینهم جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ من الطاعات فی الدنیا.
أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ (3) قال الطبرسی أی هذا الذی ذکرناه خیر أم من هو دائم علی الطاعة عن ابن عباس و قیل علی قراءة القرآن و قیام اللیل و قیل یعنی صلاة اللیل.
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: آناءَ اللَّیْلِ أَیْ سَاعَاتِهِ- ساجِداً وَ قائِماً أَیْ یَسْجُدُ تَارَةً فِی الصَّلَاةِ وَ یَقُومُ أُخْرَی- یَحْذَرُ الْآخِرَةَ أَیْ عَذَابَهَا- وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ أَیْ یَتَرَدَّدُ بَیْنَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ.
کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ قال الطبرسی (4) أی کانوا یهجعون قلیلا من اللیل یصلون أکثره و الهجوع النوم باللیل دون النهار و قیل کانوا قل لیلة تمر بهم إلا صلوا فیها و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام و المعنی کان الذی ینامون فیه کله قلیلا و یکون اللیل اسما للجنس.
وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ قال الحسن مدوا الصلاة إلی الأسحار ثم أخذوا
ص: 124
سحرگاهان شروع به استغفار مینمودند. امام صادق علیه السلام فرمود: در نماز وتر و سحرگاهان، هفتاد مرتبه از خدا طلب استغفار میکردند. گفته شده است: معنای آیه این است که در سحرگاهان نماز میخواندند، چرا که نماز آنها در سحرگاهان، درخواست بخشش است.
مؤلف
روایات در تفسیر آیه خواهد آمد. در تهذیب 2
به سند موثق که مثل سند صحیح است از ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت شده که گفته است: «کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون». فرمود: مردم میخوابیدند ولی هرگاه یکی از آنها میچرخیدند، میگفتند: «الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر».
مؤلف
ممکن است این روایت را حمل کنیم به اینکه این افراد قبل از اینکه برای نماز شب برخیزند این کار را میکردند؛ یا اینکه آیه شامل این افرادی که میخوابند نیز میشود. ممکن است این حدیث بر کسانی که عذر دارند حمل شود. در دعای وتر، چیزی که نظر اول را تأیید میکند خواهد آمد. تفسیر آیات «ق ، طور» که به نماز شب در باب وقتهای نماز تفسیر شدهاند، قبلا ذکر شد.3
«یا ایها المزمل»: گفته شده است، اصل این کلمه «المتنزل» است و تای این کلمه در زاء ادغام شده است. به کسی میگویند «تزمل بثیابه» که لباس را به دور خود پیچیده است. گفته شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گلیم را به دور خود پیچیده بود که وحی آمد و او را از حالت خوابی که بر او عارض شده و در معرض سرزنش قرار داده بود، خبر داد. بنابراین امر شد که به جای خواب، تهجد و به جای جامه به دور خود پیچیدن، آماده عبادت و جهاد کردن بعد از آن شود. به همین دلیل پیامبر و گروهی از اصحاب آماده این کار شدند. شبها را به شب زنده داری مشغول شدند و خوابیدن و استراحت را کنار گذاشتند و در راه خدا طوری مجاهدت کردند که پاهایشان تاول زد و رنگشان زرد شد. پیوستگی و مداومت این کارشان به حدی رسید که خدا با کلماتی که در آخر آیه آمده است، بدانها تخفیف داد.
گفته شده است: - ای کسی که - عبای نبوت به دور خود پیچیدهای، یعنی سنگینی نبوت را تحمل میکنی. گفته شده است: معنای آیه - مزمّل - چنین میشود: «یا ایها النائم قم اللیل الا قلیلا» - یعنی معنای مزمّل، کسی است که خوابیده - .
محقق اردبیلی - قدّس سرّه - 1 گفته است: یعنی در تمام شب برای نماز برخیز؛ یا منظور از
ص: 125
بالأسحار فی الاستغفار. وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: کَانُوا یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ فِی الْوَتْرِ سَبْعِینَ مَرَّةً فِی السَّحَرِ. و قیل معناه و بالأسحار هم یصلون و ذلک أن صلاتهم بالأسحار طلب منهم للمغفرة.
سیأتی الأخبار فی تفسیر الآیة.
وَ رُوِیَ فِی التَّهْذِیبِ (1)
بِسَنَدٍ مُوَثَّقٍ کَالصَّحِیحِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ قَالَ کَانَ الْقَوْمُ یَنَامُونَ وَ لَکِنْ کُلَّمَا انْقَلَبَ أَحَدُهُمْ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ.
یمکن حمله علی أن قبل القیام إلی صلاة اللیل کانوا یفعلون ذلک أو أن الآیة تشمل هؤلاء أیضا و یمکن حمله علی ذوی الأعذار و سیأتی فی دعاء الوتر ما یؤید الأول و قد مر تفسیر آیات ق و الطور بصلاة اللیل فی باب أوقات الصلاة(2).
یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قیل أصله المتزمل من تزمل بثیابه إذا تلفف بها فأدغم فی الزاء فقیل کان صلی الله علیه و آله متزملا فی قطیفة فنبه و نودی بما یهجن إلیه الحالة التی کان علیها من استعداده للاشتغال بالنوم فأمر بأن یختار علی الهجود التهجد و علی التزمل التشمر للعبادة و المجاهدة فیما بعد لا جرم أن رسول الله صلی الله علیه و آله قد تشمر لذلک و طائفة من أصحابه حق التشمر و أقبلوا علی إحیاء لیالیهم و رفضوا الرقاد و الدعة و جاهدوا فی الله حتی انتفخت أقدامهم و اصفرت ألوانهم و ترامی أمرهم إلی حد رحمهم ربهم فخفف بما یأتی فی آخر السورة.
و قیل أی المتزمل بأعباء النبوة أی المتحمل لأثقالها و قیل معناه یا أیها النائم قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا قال المحقق الأردبیلی (3) قدس سره أی قم للصلاة فی جمیع اللیل أو إن
ص: 125
برخاستن در شب، کنایه از نماز در شب است. «الا قلیلا» از شب که آن قلیل «نصفه»، نصف شب است. پس «نصفه» بدل از قلیل است، همان طور که ظاهر عبارت چنین است. کم بودن آن به نسبت تمام شب است. «وانقص» و «زد» تقدیراً به قم معطوف هستند. پس تامل کن. ضمیر «منه» و «علیه» متعلق به نصف یا قلیل است، بنابراین معنایش چنین است: برخیز و در نصف شب یا کمتر از نصف یا بیشتر از نصف شب نماز بخوان. به این نکته، امام صادق علیه السلام طبق آنچه که در مجمع البیان نقل کرده، اشاره کرده است. حضرت فرمود: قلیل همان نصف است. پس از این قلیل کم کن یا بدان بیفزای.
بعید است «نصفه» بدل از «اللیل» باشد، چرا که بین بدل و مبدل، استثنا قرار گرفته و از طرفی نه تنها اشتباه پیش میآید، بلکه خلاف آن ظاهر میشود و لغو و بیهوده بودن «او انقص منه» پیش میآید؛ چرا که دقیقا مثل معنای سخن خدای متعال «قم نصف اللیل الا قلیلا» است. بنابراین نیاز به عذر و وجهی دارد - که این اشکال را توجیه کند- به این صورت که گفته شود: «أو انقص بمناسبة أو زد» - یا کم کن به مناسبتی یا بیفزای -؛ همان طور که در مجمع البیان گفته است. 2 یا اینکه گفته شود، او به تردید انداختن در بین چیزی را با قاطعیت و بین آن و چیز دیگر را از روی اختیار، نیک انجام میدهد، همان طور که صاحب کشاف و بیضاوی و صاحب کنزالعرفان چنین نظری دارند. هر دو اینها مخصوصا دومی، تکلفی است که از فصاحت کلام خدای متعال بعید است، چرا که به تخییر بین این دو برمیگردد.
بیضاوی گفته است: «أو نصفه» بدل از «اللیل» است، بنابراین استثنا از شب است و ضمیر در «منه» و «علیه» متعلق به کمتر از نصف، مانند یک سوم است؛ بنابراین بین یک سوم و کمتر ازآن مثل یک چهارم و بیشتر از آن مثل نصف، تخییر وجود دارد. اشکالی که در این نظر وجود دارد و آن لغو بودن استثناست، پنهان نمیباشد. بنابراین شایسته است که در این صورت گفته شود: نصف شب را برخیز یا از این نصف کم کن. از طرفی اقل، مرتبه معینی نداشته باشد تا اینکه گفته شود از آن کم کن یا بر آن بیفزا تا به ربع یا نصف برسد. و این آشکار است.
همچنین منظور از «الا قلیلا»، اندکی از شبهاست و این شبها، شبهایی است که در آن آنها عذر و مرضی وجود دارد، چرا که مسلّم نیست که لیل برای استغراق - تمام شبها - باشد و نیازی به استثنا نباشد. و از طرفی نیازمند تکلف خواهیم شد، در استثنا و بدل بودن «أو انقص أو زد». و نیز به دلیل آنچه در این سوره خواهد آمد: «ان ربک یعلم أنک تقوم» تا آخر آیه.
ص: 126
القیام باللیل کنایة عن الصلاة باللیل إِلَّا قَلِیلًا منه و هو نصفه فنصفه بدل عن قلیلا کما هو الظاهر و قلته بالنسبة إلی جمیع اللیل و انقص و زد عطف علی قم بتقدیر فتأمل و ضمیر منه و علیه للنصف أو قلیلا فمعناه قم و اشتغل بالصلاة فی نصف اللیل أو أقل منه أو أزید منه.
وَ إِلَی هَذَا أَشَارَ الصَّادِقُ علیه السلام عَلَی مَا نَقَلَ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ قَالَ علیه السلام: الْقَلِیلُ النِّصْفُ أَوِ انْقُصْ مِنَ الْقَلِیلِ أَوْ زِدْ عَلَی الْقَلِیلِ.
و یبعد کون نصفه بدلا من اللیل لتوسط الاستثناء بین البدل و المبدل مع الالتباس بل ظهور خلافه و لزوم لغویة أَوِ انْقُصْ مِنْهُ لأنه بعینه معنی قوله قم نصف اللیل إلا قلیلا فیحتاج إلی العذر بأنه قیل أو انقص لمناسبة أو زد کما قال فی مجمع البیان (1)
أو أنه قد یحسن التردید بین الشی ء علی البت و بینه و بین غیره علی التخییر کما فعله الکشاف و البیضاوی و صاحب کنز العرفان (2)
و کلاهما تکلف بعید عن فصاحة کلام الله تعالی خصوصا الثانی لأن مرجعه إلی التخییر بینهما.
قال البیضاوی أو نصفه بدل من اللیل فالاستثناء منه و الضمیر فی منه و علیه للأقل من النصف کالثلث فیکون التخییر بینه و بین الأقل منه کالربع و الأکثر منه کالنصف و لا یخفی ما فیه من لزوم لغویة الاستثناء فإنه ینبغی أن یقول حینئذ قم نصف اللیل أو انقص منه و من أن الأقل لیس له مرتبة معینة حتی یقال أو انقص منه أو زد علیه لیصل إلی الربع و النصف و هو ظاهر.
و کذا کون المراد بإلا قلیلا قلیلا من اللیالی و هی لیالی العذر و المرض لعدم ظهور کون اللیل للاستغراق و عدم الاحتیاج إلی الاستثناء و للاحتیاج إلی التکلف فی الاستثناء و البدل فی أو انقص أو زد و لما سیجی ء فی هذه السورة من قوله إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ إلی آخرها(3).
ص: 126
ممکن است این آیه اشارهای به وجوب نماز شب برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داشته باشد، همان طور که در آیه ذیل به این نکته اشاره دارد «و من اللیل فتهجد به نافله لک»، یعنی تهجد - شب زندهداری - بر تو واجب است. و منظور از آن، نماز شب است علاوه بر نمازهایی که خوانده میشود و مخصوص توست و بر امتت واجب نیست؛ طبق آنچه گفته شد. و منطور از مفهوم ترخصی که در آخر این سوره آمده است «فاقرؤا ما تیسّر من القرآن» و «فاقرؤا ما تیسّر منه»، تخفیف در وقت نماز است نه نخواندن نماز به طور کلی؛ البته با این مبنا که منظور از قرائت، نماز است. ولی اگر آیه را فقط بر قرائت حمل کنیم، لازمه آن، ساقط شدن کامل است؛ بنابراین میتوان آن را بر عدم قدرت حمل کرد. پس تأمل کن .
از ابن عباس نقل شده است که این نماز بر امت مستحب است، چرا که دلایلی چون اجماع و ظاهر آیه و اخبار و اصل وجود دارد که بر اختصاص وجوب آن بر پیامبر و اینکه بر امت واجب نیست، دلالت میکند.
مؤلف
احتمال آخری از آیه، به آن بعیدی که ذکر شد نیست و استثنا در اینجا قرینه استغراق است، بنابراین شبیه آنچه در روایت در تفسیر آیه «و کانوا من اللیل ما یهجعون» آمده است، میباشد. شیخ در تهذیب(1)
روایتی را با سند صحیح از محمد بن مسلم آورده که گفته، از امام باقر علیه السلام درباره آیه «قم اللیل الّا قلیلاً» پرسیدم، فرمود: خداوند او را امر کرده که هر شب نماز بخواند مگر شبی را که خدا بگوید در آن نمازی نخواند. دلیل عدم احتیاج به استثنا معلوم نیست، چرا که احتمال دارد منظور عذرهای اندکی باشد که عقل و نقل بر استثنا شدن آن دلالت نمیکند؛ از طرفی دلالت عقل و عمومات به آن استثناها، منافی نیک بودن تصریح آنها برای توضیح بیشتر و تاکید کردن بر موارد دیگر نیست. حاصل کلام اینکه، همه شبها برای عبادت برخیز مگر اندکی از شبها که در آن عذر داری. از آنجا که برخاستن در شب، مجمل بود که ممکن بود همه شب یا بخشی از آن باشد، با این آیه این اجمال را برطرف کرد و گفت: منظور از برخاستن در شب، نصف شب یا اندکی کمتر از نصف و یا بیشتر از نصف باشد.
ص: 127
فیمکن أن تکون هذه الآیة إشارة إلی وجوب صلاة اللیل علیه صلی الله علیه و آله کقوله تعالی وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ أی یجب علیک التهجد و هو الصلاة باللیل زیادة علی باقی الصلوات مخصوصة بک دون أمتک علی ما قیل و یکون المراد بالترخص المفهوم من قوله تعالی فی آخر هذه السورة فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ و قوله فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ التخفیف فی الوقت لا إسقاط الصلاة بالکلیة علی تقدیر کون المراد بالقراءة الصلاة و أما علی تقدیر حملها علی القراءة فقط فیلزم السقوط بالکلیة فیمکن حملها علی عدم القدرة فتأمل.
و عن ابن عباس تکون مندوبة علی الأمة لدلیل الاختصاص من الإجماع و ظاهر الآیة و الأخبار و الأصل انتهی کلامه رفع الله مقامه.
الاحتمال الأخیر لیس بذلک البعد و الاستثناء هنا قرینة الاستغراق فیکون نظیر ما مر فی الخبر فی قوله سبحانه کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (1)
بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَلَی الظَّاهِرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا قَالَ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یُصَلِّیَ کُلَّ لَیْلَةٍ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَ عَلَیْهِ لَیْلَةٌ مِنَ اللَّیَالِی لَا یُصَلِّی فِیهَا شَیْئاً.
و عدم الاحتیاج إلی الاستثناء غیر معلوم إذ یحتمل أن یکون المراد الأعذار القلیلة التی لا یدل العقل و النقل علی استثنائها مع أن دلالة العقل و العمومات لا ینافی حسن التنصیص لمزید التوضیح و للتأکید فیما سواها و یکون حاصل الکرم قم فی جمیع أفراد اللیالی للعبادة إلا قلیلا من اللیالی تکون فیها معذورا و لما کان قیام اللیل مجملا یحتمل کله و بعضه بین ذلک بأن المراد قیام نصف اللیل أو أقل منه بقلیل أو أزید منه.
ص: 127
رازی گفته است: مفسرین در تفسیر این آیه نظرات زیادی را دادهاند، به نظر من در تفسیر این آیه دو وجه محتمل است: اول، منظور از سخن خداوند: «الا قلیلاً»، یک سوم است. دلیل این مطلب سخن خداوند در آخر سوره است که میفرماید: «ان ربک یعلم أنک تقوم من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه» بنابراین، این آیه دلالت میکند، بیشترین مقداری که واجب است، دوسوم میباشد، بنابراین دلالت میکند که خوابیدن یک سوم شب جایز میباشد. وقتی این طور شد، واجب است که منظور از قلیل در آیه «قم اللیل الا قلیلا»، یک سوم باشد؛ بنابراین معنای سخن خدای متعال «قم اللیل الا قلیلا» یک سوم شب میباشد. سپس گفته است: «نصفه» معنایش «أو قم نصفه» میباشد و این مثل این است که میگویی: با حسن یا ابن سیرین مجالست کن، یعنی با این یا آن، هرکدام را که میخواهی. بنابراین واو عطف حذف شده و تقدیر آیه چنین است: «قم الثلثین، قم النصف»، یا «أو انقص من النصف أو زد علیه» و با این مبنا، دوسوم، بیشترین مقدار و یک سوم، کمترین مقدار است، بنابراین آنچه واجب است یک سوم میباشد و بیشتر از یکسوم مستحب میباشد.
وجه دوم: ممکن است منظور از سخن خدای متعال: «نصفه» تفسیری برای سخنش «قلیلا» باشد. این تفسیر به دو صورت جایز است: اول، اینکه نصف چیزی به نسبت تمام آن چیز باشد و دوم، وقتی واجب است نصف، صاحبش را از عهده تکلیفی که دارد خارج نکند، مگر اینکه یقین حاصل کند که تکلیف از گردن وی ساقط شده است؛ به این صورت که چیز اندکی بدان اضافه شود، در حقیقت نصف به همراه چیزی میشود و باقیمانده بعد از آن، کمتر از آن میشود. وقتی این ثابت شد، میگوییم «قم اللیل الا قلیلا» معنایش «قم اللیل الا نصفه» است و نتیجه این میشود: نصف شب را برخیز. سپس گفته است: «أو انقص منه قلیلا»، یعنی از این نصف، نصفش را کم را کن تا یک چهارم باقی بماند. سپس گفته است: «أو زد علیه»، یعنی بر این نصف، نصفش را بیفزا تا مجموع آن سهچهارم شود.
نتیجه اینکه خدای متعال، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مختار کرده که تمام نصف شب یا یک چهارم شب یا سهچهارم شب را برخیزد و با این فرض، از جمله مستحبات است، پایان.
در کشاف گفته است: سخن خدای متعال «نصفه» بدل از «اللیل» است و «الا قلیلا» استثنا از نصف است. گویا خدای متعال میفرماید: «قم أقل من نصف اللیل»: کمتر از نصف شب را برخیز. ضمیر در «منه» و «علیه» متعلق به نصف است و معنا مخیر بودن بین دو چیز است؛ اینکه کمتر از تمام نصف شب را به طور قطع برخیزد یا یکی از این دو را انتخاب کند و این دو عبارتند از کمتر از نصف و یا زیادتر از نصف. و اگر میخواهی
ص: 128
و قال الرازی اعلم أن الناس قد أکثروا فی تفسیر هذه الآیة و عندی فیه وجهان الأول أن المراد بقوله إِلَّا قَلِیلًا الثلث و الدلیل علیه قوله فی آخر السورة إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ فهذه الآیة دلت علی أن أکثر المقادیر الواجبة الثلثان فهذا یدل علی أن نوم الثلث جائز و إذا کان کذلک وجب أن یکون المراد بالقلیل فی قوله قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا هو الثلث فإذن قوله قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا معناه ثلثی اللیل ثم قال نِصْفَهُ المعنی أو قم نصفه و هو کما تقول جالس الحسن أو ابن سیرین أی جالس ذا أو ذا أیهما شئت فحذف واو العطف فتقدیر الآیة قم الثلثین قم النصف أو انقص من النصف أو زد علیه فعلی هذا تکون الثلثان أقصی الزیادة و یکون الثلث أقصی النقصان فیکون الواجب هو الثلث و الزائد علیه یکون مندوبا.
الوجه الثانی أن یکون قوله نِصْفَهُ تفسیرا لقوله قَلِیلًا و هذا التفسیر جائز بوجهین الأول أن نصف الشی ء قلیل بالنسبة إلی الکل و الثانی أن الواجب إذا کان النصف لم یخرج صاحبه عن عهدة ذلک بیقین إلا بزیادة شی ء قلیل علیه فیصیر فی الحقیقة نصفا و شیئا فیکون الباقی بعد ذلک أقل منه فإذا ثبت هذا فنقول قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا معناه قم اللیل إلا نصفه فیکون الحاصل قم نصف اللیل ثم قال أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا یعنی أو انقص من هذا النصف نصفه حتی یبقی الربع ثم قال أَوْ زِدْ عَلَیْهِ یعنی أو زد علی النصف نصفه حتی یصیر المجموع ثلاثة أرباعه.
فحاصل الآیة أنه تعالی خیره بین أن یقوم تمام النصف أو ربعه أو ثلاثة أرباعه و علی هذا التقدیر یکون من المندوبات انتهی.
و قال فی الکشاف قوله تعالی نِصْفَهُ بدل من اللیل و إِلَّا قَلِیلًا استثناء من النصف کأنه قال قم أقل من نصف اللیل و الضمیر فی منه و علیه للنصف و المعنی التخییر بین أمرین بین أن یقوم أقل من نصف اللیل علی البت و بین أن یختار أحد الأمرین و هما النقصان من النصف و الزیادة علیه و إن شئت جعلت
ص: 128
نصف را بدل از قلیلا قرار بده؛ در این صورت تخییر بین سه چیز است: بین برخاستن تمام نصف شب و بین برخاستن کمتر از نصف شب و بین برخاستن بیشتر از نصف شب. بیتردید، نصف را نسبت به کُل، با قلة توصیف کرده است.
و اگر میخواهی بگو: وقتی معنا این شود: «قم اللیل الا قلیلا نصفه»، وقتی که نصف را بدل از اللیل قرار دادی، کمتر از نصف شب را برخیز؛ ضمیر در «منه» و «علیه» به «أقلّ من النصف» بر میگردد. گو اینکه گفته شده است: کمتر از نصف شب را برخیز یا به مقدار کمتر از آن اقل برخیز، یا بر این مقدار اندکی بیفزای. پس تخییر ماورای نصف، بین نصف و ثلث است.
و نیز جایز است وقتی نصف را بدل از قلیل قرار دهی و این طور معنا کنی: قلیلا دوم یعنی نصفِ نصف، یعنی ربع. مثل اینکه گفته میشود: «أو انقص منه قلیلا نصفه و او زد علی هذا القلیل»، و بیشتر از این قلیل یعنی ربع، نصف ربع قرار داده میشود. مثل اینکه گفته شود: «أو زد علیه قلیلا نصفه». جایز است این زیادی به خاطر مطلق بودن، تتمه یکسوم باشد، بنابراین بین نصف و یکسوم و یکچهارم تخییر وجود دارد، پایان.
روشن است که در بیشتر این وجوه، تکلف و بیهوده گویی وجود دارد.
گفته شده است: «نصفه» بدل از «اللیل» است که قلیل از آن استثنا شده است، یعنی آنچه بعد از استثنا باقی میماند و ضمیر در منه و علیه به نمازخواندن در این مقدار یا نصف این مقدار بر میگردد. و چه بسا قلیلی که استثنا شده، عبارت از چیزی باشد که در وقت نماز مغرب و عشا در اول شب، صرف کرده و گذرانده است. ممکن است گفته شود، طبق برخی جهات، از «نصف اللیل» به «اللیل الا القلیل» تعبیر شده است و اشاره به این است که نصفی که وقت برخاستن است، بیشترین برکت و افتخار را دارد به طوری که گویی بیشتر است که اگر این مقدار برخیزد گویا تمام شب را، مگر اندکی از شب را برخاسته است. یا استثنا اشاره به وقت خواب و استراحت از نصف دیگر شب است، به غیر از آنچه
ص: 129
نصفه بدلا من قلیلا و کان تخییرا بین ثلاث بین قیام النصف بتمامه و بین قیام الناقص منه و بین قیام الزائد علیه و إنما وصف النصف بالقلة بالنسبة إلی الکل (1).
و إن شئت قلت لما کان معنی قم اللیل إلا قلیلا نصفه إذا أبدلت النصف من اللیل قم أقل من نصف اللیل رجع الضمیر فی منه و علیه إلی الأقل من النصف فکأنه قیل قم أقل من نصف اللیل أو قم أنقص من ذلک الأقل أو أزید منه قلیلا فیکون التخییر فیما وراء النصف بینه و بین الثلث.
و یجوز إذا أبدلت نصفه من قلیلا و فسرت به أن تجعل قلیلا الثانی بمعنی نصف النصف و هو الربع کأنه قیل أو انقص منه قلیلا نصفه و یجعل المزید علی هذا القلیل أعنی الربع نصف الربع کأنه قیل أو زد علیه قلیلا نصفه و یجوز أن یجعل الزیادة لکونها مطلقة تتمة الثلث فیکون تخییرا بین النصف و الثلث و الربع انتهی.
و لا یخفی ما فی أکثر تلک الوجوه من التکلف و التصلف.
و قیل نصفه بدل من اللیل المستثنی منه قلیلا أی ما بقی بعد الاستثناء(2) و یرجع ضمیرا منه و علیه إلی قیام ذلک أو إلی نصفه و ربما کان القلیل المستثنی عبارة عما یصرف فی العشاءین و نحوهما من أول اللیل و یمکن أن یقال علی بعض الوجوه عبر عن نصف اللیل باللیل إلا القلیل إشارة إلی أن النصف الذی هو وقت القیام أکثر برکة و أقوی شرفا حتی کأنه أکثر بحیث إذا قام فیه قام اللیل إلا قلیلا أو الاستثناء إشارة إلی وقت النوم و الاستراحة من النصف الآخر(3) دون ما صرف
ص: 129
که نماز مغرب و عشا و تعقیبات در آن صرف شده است. پس، گویی این زمان، در حکم برخاستن وارد شده است و مثل اینکه گفته است: اندکی از شب را نمیخوابند، پایان .
مؤلف
احتمال دارد منظور از سخن خدای متعال «قم اللیل الا قلیلا»، امر کردن به عبادت شب باشد تا شامل آنچه که در اول شب از نماز مغرب و عشا و نافلهها و تعقیبات این دو و نیز دعاهایی که هنگام خواب خوانده میشود، گردد. سخن خدای متعال «نصفه»: در این کلمه فعلی را در تقدیر میگیریم، یعنی «قم نصفه» که به معنای قیام بعد از خواب میشود، بنابراین اشارهای به وقت نماز شب دارد، چرا که وقت نماز شب بعد از نصف شب است. کم کردن از نصف برای بیان و توضیح است، یعنی بیدار ماندن تمام شب واجب نیست یا تاکید نمیشود، همان طور که آخر سوره به این نکته دلالت دارد. و افزودن به این نصف، توضیحی است برای گذراندن و آماده شدن برای مقدمات نماز از جمله به دستشویی رفتن و طهارت گرفتن و مسواک زدن. بنابراین تمام این نصف در نماز و دعا صرف میشود، همان طور که به زودی روایات در این باره خواهد آمد که روش و سنت پیامبر این گونه بوده است. و وقتی این موارد به عبادت در اول شب اضافه شود، اندکی از شب برای خواب، باقی خواهد ماند.
این نظر، وجه نیکویی است که با اخبار تایید میشود و تکلفی در آن جز در تقدیر گرفتنی که شایع است، نمیباشد. خلاصه اینکه این آیه از جمله متشابهات است که تأویل آن را جز خدا و راسخین در علم نمیداند. بر آنها نیک ترین درودها باد.
«رتل القرآن ترتیلا»، تفسیر این آیه قبلا ذکر شده است.(1)
«إنا سنلقی علیک قولاً ثقیلاً» قول ثقیل قرآن و آنچه که در قرآن از اوامر و
ص: 130
منه فی صلاة المغرب و العشاء و توابعهما فکأنه یدخل فی حکم القیام حینئذ فکان کما قال قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ انتهی.
یحتمل أن یکون المراد بقوله سبحانه قُمِ اللَّیْلَ الأمر بعبادة اللیل مطلقا لیشمل ما یقع فی أول اللیل من العشاءین و نوافلهما و تعقیباتهما(1) بل الأدعیة عند النوم أیضا و قوله نِصْفَهُ نقدر فیه فعلا أی قم نصفه بمعنی القیام بعد النوم فیکون إشارة إلی وقت صلاة اللیل فإنه بعد نصف اللیل و النقص من النصف لبیان أنه لا یجب أو لا یتأکد قیام تمام النصف کما یدل علیه آخر السورة و الزیادة لصرفها فی مقدمات الصلاة من التخلی و التطهر و الاستیاک فیصرف جمیع النصف فی الصلاة و الدعاء کما ستأتی الروایة من دأبه و سنته فی ذلک (2)
و إذا انضم هذا إلی ما وقع من العبادة فی أول اللیل لا یبقی من اللیل للنوم إلا قلیل.
و هذا وجه وجیه متین مؤید بالأخبار و لا تکلف فیه إلا التقدیر الشائع فی الکلام و بالجملة هذه الآیات من المتشابهات و لا یعلم تأویلها إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ علیهم أفضل الصلوات.
وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا قد مر تفسیره (3).
إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا القول الثقیل القرآن و ما فیه من الأوامر و
ص: 130
نواهی که تکلیف شاق بر مکلفین و مخصوصا پیامبر صلی الله و آله و سلم شده، میباشد؛ چرا که ایشان این تکالیف را خود متحمل میشد و سنگینی حمل آن بر امتش را هم بر عهده داشت. بنابراین این تکالیف سنگینتر و گرانتر بر خود ایشان بود و در ضبط و رساندن این تکالیف، به بیدار ماندن در شب احتیاج داشت. گفته شده است: با این آیه اشاره به این نکته دارد که آنچه که خداوند او را به برخاستن در شب تکلیف نموده، از جمله تکالیف سنگین و دشواری است که قرآن در مورد آن وارد شده است؛ چرا که شب، وقت خواب و آسایش است و هر کس شب را بیدار بماند باید با طبیعت و سرشت خود ضدیت کند و با نفس خویش مجاهدت نماید. این نظر را، علی بن ابرهیم(1)
در تفسیرش تایید میکند. وی در تفسیر «سنلقی علیک قولا ثقیلا» گفته است: منظور بیدار شدن در شب است که در آیه ذیل بدان اشاره شده است. «ان ناشئه اللیل هی اشد وطا و أقوم قیلا». گفته است: راستترین گفتار. پایان.
گفته شده است: منظور نزول یا افکندن است، چرا که روایت شده است: هنگام نزول وحی، حالت پیامبر تغییر میکرد و عرق مینمود و وقتی سوار بر مرکب بود، مرکبش مینشست و نمیتوانست راه برود. نظر دیگر اینکه، قرآن در روز قیامت سنگین است و نیز گفته شده است: بر منافقین سنگین است. گفته شده است: قرآن کلامی است که وزن و برتری دارد، بنابراین احتیاج به تدبر زیاد و تأمل و وقت شایسته دارد، بنابراین باید شب بیدار شد.
«إن ناشئة اللیل هی أشد وطأ و أقوم قیلا». «ناشئةاللیل»، نفسی است که از جایگاه خوابش برای عبادت بلند میشود، یعنی برمیخیزد و بلند میشود و از «نشأت السحابة»، وقتی بلند میشود، گرفته شده است و «نشأ من مکانه» وقتی به کار میرود که از جایش برخیزد. یا منظور بلند شدن در شب است با این مبنا که ناشئه مصدری است که از نشأ گرفته شده است و وقتی به کار میرود که بلند شود و برخیزد. این نظر را روایت صحیحی که از امام صادق علیه السلام نقل شده، تأیید میکند. حضرت فرمود: منظور از «ناشئه اللیل»، بلند شدن فرد از رختخوابش است که با آن فقط خدا را اراده میکند.(2)
- همان طور که به زودی خواهد آمد- هرچند که معنای دیگری هم محتمل است.
طبرسی رحمة الله علیه گفته است:(3) معنای «ناشئه اللیل»، ساعات شب است، چرا که شب، ساعت به ساعت ایجاد میشود و تقدیر آن این است: «إن ساعات اللیل الناشئه». ابن عباس گفته است: منظور تمام شب است، چرا که شب بعد از روز حادث میشود. مجاهد گفته است: منظور ساعاتی از شب است که در آن تهجد و شب زندهداری میشود. گفته شده است: طبق لغت حبشی، برخاستن در شب است. طبق یک نظر، بلند شدن بعد از خوابیدن است. از حسن و قتاده نقل شده است که ناشئه، مقداری از شب است که بعد از عشا باقی میماند. از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که فرمودند: «ناشئه»،
ص: 131
النواهی التی هی تکالیف شاقة ثقیلة علی المکلفین خاصة علیه صلی الله علیه و آله لأنه متحملها بنفسه و محملها لأمته فهی أثقل علیه و أبهظ له فیحتاج فی ضبط ذلک و تأدیته إلی قیام اللیل و قیل أراد بهذا الاعتراض أن ما کلفه من قیام اللیل من جملة التکالیف الثقیلة الصعبة التی ورد بها القرآن لأن اللیل وقت السبات و الراحة فلا بد لمن أحیاه من مضادة لطبعه و مجاهدة لنفسه
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا ذَکَرُهُ (1)
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ: سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا قَالَ قِیَامُ اللَّیْلِ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا قَالَ أَصْدَقُ الْقَوْلِ.
انتهی.
و قیل نزوله أو تلقیه لما روی أنه صلی الله علیه و آله کان یتغیر حاله عند نزوله و یعرق و إذا کان راکبا تبرک راحلته و لا تستطیع المشی و قیل ثقیلا فی المیزان و قیل علی المنافقین و قیل کلام له وزن و رجحان فیحتاج إلی مزید تدبر و تأمل و وقت لائق بذلک فلا بد من قیام اللیل.
إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا ناشئة اللیل النفس التی تنشأ من مضجعها إلی العبادة أی تنهض و ترتفع من نشأت السحابة إذا ارتفعت و نشأ من مکانه إذا نهض أو قیام اللیل علی أن الناشئة مصدر من نشأ إذا قام و نهض.
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا صَحَّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هِیَ قِیَامُ الرَّجُلِ عَنْ فِرَاشِهِ لَا یُرِیدُ بِهِ إِلَّا اللَّهَ (2).
کما سیأتی و إن احتمل معنی آخر. و قال الطبرسی رحمة الله علیه (3) معناه ساعات اللیل لأنها تنشأ ساعة بعد ساعة و تقدیره أن ساعات اللیل الناشئة و قال ابن عباس هو اللیل کله لأنه ینشأ بعد النهار و قال مجاهد هی ساعات التهجد من اللیل و قیل هی بالحبشیة قیام اللیل و قیل هی القیام بعد النوم و قیل هی ما کان بعد العشاء الآخرة عن الحسن و قتادة
وَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا: هِیَ
ص: 131
برخاستن در آخر شب تا زمان نماز شب است، پایان.
گفته شده است: «ناشئه»، ساعات اولیه شب است که از «نشأت» یعنی آغاز کردی، گرفته شده است. روایت شده(1)
که امام سجاد علیه السلام ما بین نماز مغرب و نماز عشا نماز میخواند و میفرمود: آیا سخن خدای متعال را نشنیده اید: «إن ناشئة اللیل» و این نماز ناشئة اللیل است.
«أشد وطأ»، یعنی ثبات قدم و دور از لغزش، و سنگینتر و غلیظتر بر نمازگزار، همان طور که در حدیث وارد شده است: «اللهم اشدد وطأتک علی مضر»، خدایا سنگینیات را بر قوم مضر، شدت ببخش. ابوعمر و ابن عامر کلمه «وطاء» را با کسر و مد قرائت کردهاند که به معنای مطابقت دل انسان با زبانش است، یا موافقت قلب با آنچه که از خضوع و اخلاص اراده کرده است.
«أقوم قیلا»، یعنی از نظر کلام، شدیدتر و از نظر قرائت، ثابتتر است، به دلیل حضور قلب و آرامی صداها. احتمال دارد منظور از قیل، درخواست اخلاص در پرستش خدا، «ایاک نعبد» و امثال این مورد باشد. همان طور که شیخ در تهذیب(2)
به سند صحیح از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که حضرت در تفسیر سخن خدای عزوجل «إن ناشئه اللیل هی أشد وطأ و أقوم قیلا» فرمود: منظور از سخن او «أقوم قیلا»، بلند شدن فرد از رختخوابش است در حالی که با این کار فقط خدای متعال را اراده کرده است نه کس دیگری را. و نیز به سند صحیح روایتی دیگر(3) شبیه این روایت نقل شده است با این فرق که در این حدیث، عبارت «منظور از سخن او أقوم قیلا» نیست. بنابراین همان طور که ذکر شد، احتمال دارد این حدیث تفسیری برای ناشئة باشد، یا همان طور که اشاره کردیم و در الکافی(4) هم روایت شده است، تفسیری برای وطأ باشد. در الکافی خبر مرسلی آمده است که آیه در این روایت را به نماز مخصوصی که بین نماز مغرب و نماز عشا خوانده میشود، تفسیر شده است.
«إن لک فی النهار سبحاً طویلاً»، یعنی تو در روز میتوانی به امور مهم خود بپردازی و در آنها تصرف کنی و بدان مشغول شوی، بنابراین در شب، تهجد کن؛ چرا که در مناجات کردن با خدا، به وقت خالی نیاز است. در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است:(5)
ص: 132
الْقِیَامُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ انتهی.
و قیل هی الساعات الأول منها من نشأت إذا ابتدأت
وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (1): أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ یَقُولُ أَ مَا سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هَذِهِ نَاشِئَةُ اللَّیْلِ.
أَشَدُّ وَطْئاً أی ثبات قدم و أبعد من الزلل و أثقل و أغلظ علی المصلی کما ورد فی الحدیث اللهم اشدد وطأتک علی مضر و قرأ أبو عمرو بن عامر وِطَاءً بالکسر و المد أی مواطاة القلب للسان أو موافقة لما یراد من الخضوع و الإخلاص.
وَ أَقْوَمُ قِیلًا أی أشد مقالا و أثبت قراءة لحضور القلب و هدو الأصوات و یحتمل أن یکون المراد بالقیل دعوی الإخلاص فی إِیَّاکَ نَعْبُدُ و نحوه کَمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (2)
بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا قَالَ یَعْنِی بِقَوْلِهِ أَقْوَمُ قِیلًا قِیَامَ الرَّجُلِ عَنْ فِرَاشِهِ یُرِیدُ بِهِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُرِیدُ بِهِ غَیْرَهُ.
و بسند صحیح آخر مثله (3)
لکن لیس فیه یعنی بقوله أَقْوَمُ قِیلًا فیحتمل أن یکون تفسیرا للناشئة کما مر أو وطئا کما أومأنا إلیه و روی فی الکافی (4)
خبرا مرسلا فسرت الآیة فیه بصلاة مخصوصة بین العشاءین کما مر.
إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا أی تصرفا و تقلبا فی مهماتک و اشتغالا بها فعلیک بالتهجد فإن مناجات الحق تستدعی فراغا
وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (5)
ص: 132
امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «إن لک سبحاً طویلاً» فرمود: فراغتی طولانی برای خواب و نیازهای تو.
طبرسی گفته است:(1)
این آیه دلالت به این نکته دارد که عذر تعلیم و تعلم برای ترک نماز شب پذیرفته نیست، چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله با اینکه بیشتر از هر یک از ما به تعلیم کردن مردم نیاز داشت، ولی خدای سبحان راضی نشده است که بهرهاش را از برخاستن در شب، رها کند.
«و اذکر اسم ربک»، یعنی بر ذکرهایی که میخوانی و عبادتهایی که انجام میدهی و تعلیمات و راهنماییهایی که میکنی، مداومت کن. گفته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم» را در اول نمازت بخوان، بنابراین برای وجوب خواندن «بسم الله الرحمن الرحیم» در اول نماز، به این آیه استدلال شده است.
«تبتل الیه تبتیلا» علی بن ابراهیم گفته است: خالصانه به او روی آور. گفته شده است: برای رسیدن به او کاملا از همه چیز بریده شو. طبرسی گفته است: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که «تبتل» در اینجا به معنای بلند کردن دست در نماز است. در روایت ابوبصیر آمده است که فرمود: تبتل، بلند کردن دستانت به سوی خدا و زاری کردن به سوی اوست. به زودی معنای تبتل و کلماتی که شبیه این کلمه هستند، در کتاب - باب - دعا(2) خواهد آمد. این آیه بر استحباب زیاد خواندن دعا و ذکر و زاری کردن در نماز شب دلالت میکند.
«إن ربک یعلم أنک تقوم أدنی»، یعنی نزدیکتر و کمتر «من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه» ابن کثیر و اهل کوفه، «نصفه» و «ثلثه» را به صورت منصوب و بقیه به صورت مجرور قرائت کردهاند. اگر منصوب درست باشد، معطوف به «ادنی» است و اگر مجرور درست باشد، معطوف به «ثلثی اللیل» خواهد بود. طبرسی گفته است:(3) معنای آیه چنین است: تو در برخی از شبها نزدیک دوسوم و در برخی از شبها نزدیک نصف شب و در برخی از شبها نزدیک یک سوم آن بیدار میمانی. گفته شده است: ضمیر هاء به «ثلثین» بر میگردد، یعنی نزدیک نصف دوسوم و نزدیک یکسوم از دوسوم را بیدار میمانی. اگر منصوب خوانده شود، معنا چنین میشود: نصف و یک سوم شب را بیدار میمانی. و گروهی از کسانی که با تو هستند برمیخیزند. از ابن عباس نقل شده که اینها امام علی علیه السلام و ابوذر هستند.
«و الله یقدر اللیل و النهار»، یعنی اوقات شب و روز را مقدر میکند تا در آنها چیزهایی را که شما را بدان امر کرده است انجام دهید.
ص: 133
فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: قَوْلُهُ إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا یَقُولُ فَرَاغاً طَوِیلًا لِنَوْمِکَ وَ حَاجَتِکَ.
و قال الطبرسی (1)
فیه دلالة علی أنه لا عذر لأحد فی ترک صلاة اللیل لأجل التعلیم و التعلم لأن النبی صلی الله علیه و آله کان یحتاج إلی التعلیم أکثر مما یحتاج الواحد منا إلیه ثم لم یرض سبحانه منه أن یترک حظه من قیام اللیل.
وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ أی دم علی ما تذکره من الأذکار و العبادات و التعلیم و الإرشاد و قیل أی اقرأ بسم الله الرحمن الرحیم فی أول صلاتک فاستدل بها علی وجوبها.
وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا قال علی بن إبراهیم أی أخلص إلیه إخلاصا و قیل انقطع إلیه انقطاعا.
وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ زُرَارَةُ وَ حُمْرَانُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام: أَنَّ التَّبَتُّلَ هُنَا رَفْعُ الْیَدَیْنِ فِی الصَّلَاةِ.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: هُوَ رَفْعُ یَدِکَ إِلَی اللَّهِ وَ تَضَرُّعُکَ إِلَیْهِ.
و سیأتی معنی التبتل و أخواته فی کتاب الدعاء(2)
و یومئ إلی استحباب کثرة الدعاء و الذکر و التضرع فی صلاة اللیل.
إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی أی أقرب و أقل مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ قرأ ابن کثیر و أهل الکوفة نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ بالنصب و الباقون بالجر فعلی الأول عطف علی الأدنی و علی الثانی علی ثلثی اللیل قال الطبرسی (3) و المعنی أنک تقوم فی بعض اللیالی قریبا من الثلثین و فی بعضها قریبا من نصف اللیل و قریبا من ثلثه و قیل إن الهاء تعود إلی الثلثین أی و أقرب من نصف الثلثین و من ثلث الثلثین و إذا نصبت فالمعنی تقوم نصفه و ثلثه وَ تقوم طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ و عن ابن عباس أنهم علی علیه السلام و أبو ذر.
وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ أی یقدر أوقاتهما لتعملوا فیهما علی ما یأمرکم
ص: 133
گفته شده است: معنای آن چنین است: علم آنچه که انجام میدهید از دست خدا به در نمیرود. «علم أن لن تحصوه» مقاتل گفته است: برخی از مسلمانان از ترس اشتباه محاسبه، تمام شب را از ترس اینکه نتوانند امر خدا را در باب برخاستن در شب بجا آورند، نماز میخواندند؛ بنابراین خدای سبحان فرمود: «علم أن لن تحصوه»، یعنی شما توان انجام این کار را ندارید و نمیتوانید حساب آن را نگه دارید. حسن گفته است: افرادی همه ساعات شب را به نماز شب و عبادت مشغول میشدند و طوری بر آن مداومت میکردند که پاهایشان ورم میکرد، بنابراین خدای سبحان فرمود: شما قادر به حساب کردن اندازه شب و روز به طور حقیقی نیستید. گفته شده است: معنای آیه این است که شما توان مداومت بر برخاستن در شب نیستید و در آن تقصیر و کوتاهی خواهید کرد. «فتاب علیکم» این گونه که این کار را برایتان مستحب گرداند و واجب نساخت. گفته شده است: معنای این قسمت از آیه چنین است که ترک این کار را برای شما گناه محسوب نکرد، همچنان بر توبه کننده، گناهی نیست. یعنی عاقبت بد را از آن برداشت، همچنان که عاقبت بد را از توبه کننده برداشته است. گفته شده: «فتاب علیکم» یعنی بر شما آسان گرفت.
«فاقرؤا ما تیسر من القرآن»، اکنون، یعنی در نماز شب که نظر اکثر مفسرین چنین است و نیز مفسرین در این نکته اجماع دارند که منظور از قیام که قبلا در آیه «قم اللیل» گفته شد، برخاستن برای نماز است، جز ابومسلم که به نظر وی، منظور برخاستن برای خواندن قرآن است نه چیز دیگر. گفته شده است: معنایش این است که هر چه میتوانید نماز بخوانید و به این دلیل به جای نماز، خواندن قرآن به کار رفته است که نماز خواندن شامل خواندن قرآن هم میشود و به خاطر همین نکته است که گفتهاند: منظور از این آیه، خواندن قرآن در غیر نماز است که به نظر اکثر مفسرین، خواندن قرآن مستحب است و واجب نیست، چرا که اگر خواندن قرآن واجب بود؛ حفظ کردن آن واجب میشد. برخی گفتهاند: این آیه دلالت بر وجوب خواندن قرآن میکند، چرا که قاری قرآن به آیاتی که بر اعجاز قرآن و توحید و دلایل ارسال پیامبران دلالت می کند، وقوف پیدا می کند و حفظ کردن قرآن واجب نیست؛ چرا که این کار از عبادات مستحبی است که بدان ترغیب شده است.
مفسرین در مقداری که در این آیه بدان امر شده است اختلاف نظر دارند. ابن جبیر گفته است: این مقدار پنجاه آیه است.
ص: 134
به و قیل معناه لا یفوته علم ما تفعلون عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ (1) قال مقاتل کان الرجل یصلی اللیل کله مخافة أن لا یصیب ما أمر به من القیام فقال سبحانه عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ أی لن تطیقوا معرفة ذلک و قال الحسن قاموا حتی انتفخت أقدامهم فقال سبحانه إنکم لا تطیقون إحصاءه علی الحقیقة و قیل معناه لن تطیقوا المداومة علی قیام اللیل و یقع منکم التقصیر فیه فَتابَ عَلَیْکُمْ بأن جعله تطوعا و لم یجعله فرضا و قیل معناه فلم یلزمکم إثما کما لا یلزم التائب أی رفع التبعة فیه کرفع التبعة عن التائب و قیل فَتابَ عَلَیْکُمْ أی خفف علیکم.
فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ الآن یعنی فی صلاة اللیل عند أکثر المفسرین و أجمعوا أیضا علی أن المراد بالقیام المتقدم فی قوله قُمِ اللَّیْلَ هو القیام إلی الصلاة إلا أبا مسلم فإنه قال أراد القیام لقراءة القرآن لا غیر و قیل معناه فصلوا ما تیسر من الصلاة و عبر عن الصلاة بالقرآن لأنها تتضمنه و من قال المراد به قراءة القرآن فی غیر الصلاة(2)
فهو محمول علی الاستحباب عند الأکثرین دون الوجوب لأنه لو وجبت القراءة لوجب الحفظ و قال بعضهم هو محمول علی الوجوب لأن القارئ یقف علی إعجاز القرآن و ما فیه من دلائل التوحید و إرسال الرسل و لا یلزم حفظ القرآن لأنه من القرب المستحبة المرغب فیها.
ثم اختلفوا فی القدر الذی تضمنه هذا الأمر من القراءة فقال ابن جبیر خمسون
ص: 134
به نظر ابن عباس صد آیه است. از حسن نقل شده است که گفته است: هر کس صد آیه در شبی بخواند، قرآن با او محاجه نکند. سدی گفته است: این مقدار دویست آیه است. جوبیر گفته است: منظور یک سوم قرآن است، چرا که خدای متعال بر بندگانش سخت نگرفته است. ظاهرا معنای «ما تیسّر» این است: مقدار «ما أردتم و أحببتم»، یعنی به آن مقدار که میخواهید و دوست دارید بخوانید.
«علم أن سیکون منکم مرضی» و این مقتضی آن است که بر شما تخفیف داده شود. «آخرون»، یعنی گروهی از شما «یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله»، یعنی برای تجارت و کسب سود تجارت میکنند. «و آخرون یقاتلون فی سبیل الله»، بنابراین همه اینها مقضی این است که به شما تخفیف داده شود. «فاقروا ما تیسر منه»: از امام رضا(1)
علیه السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در آنچه که از خواندن قرآن بر شما میسر است، خاشع شدن قلب و صفای باطن وجود دارد.
«و من اللیل فاسجد له(2)»
در مجمع البیان گفته است:(3)
من در اینجا برای تبعیض است و معنای آیه چنین میشود: در بخشی از شب و گفته شده است: این بخش، همان نماز مغرب و نماز عشاست. «سبحه لیلاً طویلاً»، یعنی در شب طولانی، منظور نماز مستحبی بعد از نماز واجب است. احمد بن محمد از تفسیر این آیه از امام رضا علیه السلام سؤال کرد و گفت: منظور از این تسبیح چیست؟ فرمود: نماز شب.
روایات
روایت1.
تفسیر علی بن ابراهیم: «أو انقص منه قلیلا» گفته است: از این مقدار کم - قلیل - کم کن. «أو زد علیه»، یعنی بر این قلیل اندکی بیفزا.
در روایت ابوجارود از امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «إن ربک یعلم أنک تقوم
ص: 135
آیة و قال ابن عباس مائة آیة و عن الحسن قال من قرأ مائة آیة فی لیلة لم یحاجه القرآن و قال السدی مائتا آیة و قال جویبر ثلث القرآن لأن الله یسره علی عباده و الظاهر أن معنا ما تیسر مقدار ما أردتم و أحببتم (1).
عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی و ذلک یقتضی التخفیف عنکم وَ آخَرُونَ أی و منکم قوم آخرون یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ أی یسافرون للتجارة و طلب الأرباح وَ آخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (2) فکل ذلک یقتضی التخفیف عنکم فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ رُوِیَ (3)
عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ لَکُمْ فِیهِ خُشُوعُ الْقَلْبِ وَ صَفَاءُ السِّرِّ.
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ (4) قال فی مجمع البیان (5) دخلت من للتبعیض و المعنی فاسجد له فی بعض اللیل و قیل یعنی المغرب و العشاء وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا أی فی لیل طویل یرید التطوع بعد المکتوبة وَ رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ سَأَلَهُ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ وَ قَالَ مَا ذَلِکَ التَّسْبِیحُ قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ.
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا قَالَ انْقُصْ مِنَ الْقَلِیلِ أَوْ زِدْ عَلَیْهِ أَیْ عَلَی الْقَلِیلِ قَلِیلًا.
وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ
ص: 135
أدنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه» آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این کار را انجام داد و مردم را بدان بشارت داد و این کار بر آنها دشوار شد. «علم أن لن تحصوه» فردی بلند میشد و نمیدانست که کی نصف شب خواهد شد و کی دوسوم آن و فردی از ترس اینکه این زمان را درک نکند، تا صبح بیدار میماند. بنابراین خداوند این آیه را فرو فرستاد «ان ربک یعلم انک تقوم» تا «علم أن لن تحصوه» منظورش این است که نمیدانید چه زمانی نصف و چه زمانی یکسوم شب خواهد شد. این آیه با «فاقروا ما تیسر من القرآن» نسخ شده است. بدانید که هیچ پیامبری نیامده است مگر اینکه بر نماز شب مواظبت مینمود و هیچ پیامبری نماز شب را در اول شب نیاورده است.(1)
توضیح
«ففعل النبی صلی الله علیه و آله و سلم ذلک»، احتمال دارد اشاره به آیاتی باشد که در اول سوره آمده است. و منظور از بشارت، این است که عبادت نزد دوستداران آن، بیشترین راحتی را دارد. یا ممکن است اشارهای به رخصت و تخفیفی که این آیات بدان دلالت دارد، باشد. سخن حضرت «فاشتد ذلک»، یا اشارهای به آنچه که ذکر شد، میباشد یا منظور «و قد اشتد» است، یعنی این آیات بعد از سخت شدن این کار برای آنها نازل شد. سخن حضرت: «الّا خلا»، یعنی در آنچه از دنیا سپری شد بر نماز شب مواظبت میکرد و نیز احتمال دارد از «خلوة» گرفته شده باشد، یعنی این نماز را در خلوت میخوانده است.
سخن حضرت علیه السلام: «اول اللیل» رد نظر کسانی است که قائل به جواز خواندن نماز شب در اول شب حتی بدون اینکه عذری باشد، میباشند. در برخی نسخهها آمده است: «الا اول اللیل»، یعنی وقت نماز شب در شریعت پیامبران قبلی مخالف وقت نماز شب در این شریعت است. البته احتمال دارد «الا» را نویسندگان حدیث اضافه کرده باشند.
روایت2.
کتاب حسین بن عثمان: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب، کفاره گناهان روز است.
روایت3.
مجالس صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه بنده یا کنیزی که بر خواندن نماز شب موفق شود و برای خدا بیدار شود و وضوی کامل بگیرد و با نیت خالص و قلب سلیم و بدن خاشع و چشم گریان برای خدا نماز بخواند، خداوند نه صف از فرشتگان را پشت سر او میگمارد که جز
ص: 136
أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ فَفَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ وَ بَشَّرَ النَّاسَ فَاشْتَدَّ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ وَ کَانَ الرَّجُلُ یَقُومُ وَ لَا یَدْرِی مَتَی یُنْتَصَفُ اللَّیْلُ وَ مَتَی یَکُونُ الثُّلُثَانِ وَ کَانَ الرَّجُلُ یَقُومُ حَتَّی یُصْبِحَ مَخَافَةَ أَنْ لَا یَحْفَظَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ إِلَی قَوْلِهِ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ یَقُولُ مَتَی یَکُونُ النِّصْفُ وَ الثُّلُثُ نَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَةَ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَمْ یَأْتِ نَبِیٌّ إِلَّا خَلَا بِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ لَا جَاءَ نَبِیٌّ قَطُّ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ (1).
ففعل النبی صلی الله علیه و آله ذلک یحتمل أن یکون إشارة إلی الآیات التی سبقت فی أول السورة فالبشارة لأن العبادة عند المحبین أعظم الراحة أو یکون إشارة إلی الرخصة و التخفیف الذی یدل علیه تلک الآیات فقوله فاشتد ذلک إشارة إلی ما مر أولا أی و قد اشتد أی نزلت هذه الآیات بعد اشتداد الأمر علیهم قوله إلا خلا أی مضی من الدنیا مواظبا علی صلاة اللیل و یحتمل أن یکون من الخلوة أی أوقعها فی الخلوة.
قوله علیه السلام أول اللیل رد علی من جوز صلاة اللیل أوله بغیر عذر و فی بعض النسخ إلا أول اللیل أی کان وقت صلاتهم مخالفا لوقتها فی تلک الشریعة و لعلها من زیادة النساخ.
کِتَابُ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ اللَّیْلِ کَفَّارَةٌ لِمَا اجْتَرَحَ بِالنَّهَارِ.
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُقْدَةَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ مُجَاهِدٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ بَدْرٍ عَنْ سَوَّارِ بْنِ مُنِیبٍ عَنْ وَهْبٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ رُزِقَ صَلَاةَ اللَّیْلِ مِنْ عَبْدٍ أَوْ أَمَةٍ قَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُخْلِصاً فَتَوَضَّأَ وُضُوءاً سَابِغاً وَ صَلَّی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِنِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ قَلْبٍ سَلِیمٍ وَ بَدَنٍ خَاشِعٍ وَ عَیْنٍ دَامِعَةٍ جَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلْفَهُ تِسْعَةَ صُفُوفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فِی کُلِّ صَفٍّ مَا لَا یُحْصِی
ص: 136
خدا کسی نمیتواند آنها را شمارش کند، زیرا یک طرف هر صف در مشرق و طرف دیگر آن در مغرب است. فرمود: هنگامی که او نماز را تمام کند، خدا به تعداد آن فرشتگان برای او درجه و ثواب مینویسد... ادامه روایت(1).
کتاب مجالس صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه خداوند متعال به ساکنان شهری که معصیت و گناه را از حد گذرانده اند و در میان آنان فقط سه گروه از مؤمنین باشد بنگرد، آنان را مورد خطاب قرار دهد که: ای بندگان گناهکار من! اگر در میان شما نبودند این مؤمنانی که دوستداران جلال من هستند و زمین و مساجدم را به نمازشان آباد میکنند و سحرگاهان از خوف من استغفار می کنند، حتما عذاب خود را بر شما نازل می کردم، و هیچ تفاوتی هم برایم نمیکرد.(2)
مشکاه الانوار: به نقل از کتاب محاسن، از پیامبر صلی الله و آله و سلم چنین روایتی را به صورت مرسل نقل کرده است.(3)
توضیح
«المتحابین بجلالی» در اکثر نسخهها با جیم آمده است همان طور که در روایات مخالفین با جیم آمده است. منظور از این عبارت، یعنی ذکر جلال و عظمتم را نه برای دنیا و اهداف دنیوی دوست میدارند. طیبی گفته است: حرف «باء» در این عبارت برای ظرفیت است، یعنی به خاطر خودم و ذاتم، نه برای هوی و هوس. پایان. اشکالی که این سخن دارد روشن است. در برخی از نسخهها با حای بدون نقطه آمده است، یعنی به خاطر آنچه از حلال به آنها دادم، نه به خاطر حرام.
روایت4.
مجالس الصدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند جّل جلاله به دنیا وحی کرد: هر کس در خدمت تو باشد، تو او را به رنج و تعب بینداز و هر کس که تو را رها کند، تو در خدمت او باش و هرگاه بنده در دل شب تار، با مولای خود خلوت کند و با او به راز و نیاز بپردازد، خداوند نور را در دل او جایگزین فرماید. و چون بگوید: ای ربّ و ای ربّ من، خداوند جلیل جلّ جلاله، صدایش کرده و میگوید: لبّیک (بله، بله) ای بنده من، بخواه از من تا عطایت کنم، به من توکّل نما تا کفایتت کنم، سپس خداوند جلّ جلاله به فرشتگانش می فرماید: ای فرشتگان من، به بنده ام بنگرید، در دل این شب تیره با من خلوت کرده است، در حالی که بطالت پیشگان به لهو و لعب
ص: 137
عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی أَحَدُ طَرَفَیْ کُلِّ صَفٍّ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْآخَرُ بِالْمَغْرِبِ قَالَ فَإِذَا فَرَغَ کَتَبَ لَهُ بِعَدَدِهِمْ دَرَجَاتٍ الْخَبَرَ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَارُونَ الْفَامِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا رَأَی أَهْلَ قَرْیَةٍ قَدْ أَسْرَفُوا فِی الْمَعَاصِی وَ فِیهَا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ نَادَاهُمْ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ یَا أَهْلَ مَعْصِیَتِی لَوْ لَا مَنْ فِیکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُتَحَابِّینَ بِجَلَالِی الْعَامِرِینَ بِصَلَاتِهِمْ أَرْضِی وَ مَسَاجِدِی- وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ خَوْفاً مِنِّی لَأَنْزَلْتُ بِکُمْ عَذَابِی ثُمَّ لَا أُبَالِی (2).
مشکاة الأنوار، نقلا من کتاب المحاسن عنه صلی الله علیه و آله مرسلا: مثله (3)
المتحابین بجلالی فی أکثر النسخ بالجیم کما فی روایات المخالفین أی یتحببون و یتوددون لتذکر جلالی و عظمتی لا للدنیا و أغراضها و قال الطیبی الباء للظرفیة أی لأجلی و لوجهی لا للهوی انتهی و لا یخفی ما فیه و فی بعض النسخ بالحاء المهملة أی بما منحتهم من الحلال لا بالحرام.
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ أَوْحَی إِلَی الدُّنْیَا أَنْ أَتْعِبِی مَنْ خَدَمَکِ وَ اخْدُمِی مَنْ رَفَضَکِ وَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّی بِسَیِّدِهِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ نَاجَاهُ أَثْبَتَ اللَّهُ النُّورَ فِی قَلْبِهِ فَإِذَا قَالَ یَا رَبِّ یَا رَبِّ نَادَاهُ الْجَلِیلُ جَلَّ جَلَالُهُ لَبَّیْکَ عَبْدِی سَلْنِی أُعْطِکَ وَ تَوَکَّلْ عَلَیَّ أَکْفِکَ ثُمَّ یَقُولُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَلَائِکَتِهِ مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی فَقَدْ تَخَلَّی فِی جَوْفِ هَذَا اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ الْبَطَّالُونَ لَاهُونَ
ص: 137
مشغولند و غفلت زدگان در بستر خواب خفته اند، گواه باشید که من به طور حتم او را آمرزیدم... ادامه روایت.(1)
مشکاة الانوار: به نقل از کتاب محاسن از پیامبر صلی الله و آله و سلم چنین روایتی را به صورت مرسل نقل کرده است.(2)
توضیح
«اوحی الی الدنیا» شاید منظور از وحی در اینجا، امر تکوینی باشد، یعنی خداوند این گونه قرار داده است، همچنان که در آیه: «کونوا قردة خاسئین»،{چون بوزینگان شوید.} چنین است. یا استعاره تمثیلیه باشد.
روایت5.
معانی الاخبار(3)، الخصال(4) و مجالس الصدوق(5):
سهل بن سعد گفته است: جبرئیل علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای محمد، هر چه می خواهی عمر کن، اما بدان که سر انجام خواهی مرد و به هر چه می خواهی دل ببند، اما بدان که سرانجام از آن جدا خواهی شد و هر عملی که می خواهی انجام بده ولی بدان، سرانجام عملت را خواهی دید و نیز بدان که افتخار مرد به بلند شدن وی در شب و عزتش در بینیازی از مردم میباشد.
توضیح
«عش ما شئت» شبیه امری است که بر تخییر دلالت میکند و اگر مقصود از آن خطاب امت باشد، احتمال دارد برای تهدید باشد.
روایت6.
و المجالس: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اشراف و بزرگان امت من، حاملان قرآن و شبزنده داران هستند.(8)
ص: 138
وَ الْغَافِلُونَ نِیَامٌ اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ الْخَبَرَ(1).
مشکاة الأنوار، نقلا من المحاسن مرسلا: مثله (2)
أوحی إلی الدنیا لعل المراد بالوحی هنا الأمر التکوینی أی جعلها کذلک کما فی قوله تعالی کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ أو استعارة تمثیلیة.
مَعَانِی الْأَخْبَارِ(3)، وَ الْخِصَالُ (4)، وَ الْمَحَاسِنُ، لِلصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عُرْوَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَهْبِیِّ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ زَافِرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ أَبِی حَازِمٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَجْزِیٌّ بِهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ شَرَفَ الرَّجُلِ قِیَامُهُ بِاللَّیْلِ وَ عِزَّهُ اسْتِغْنَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ (5).
عش ما شئت شبیه بأمر التخییر و یحتمل التهدید إن کان المقصود بالخطاب الأمة.
الْمَعَانِی، وَ الْخِصَالُ (6)، وَ الْمَجَالِسُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَسَدٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِی غَیْلَانَ الثَّقِیفِیِّ وَ عِیسَی بْنِ سُلَیْمَانَ الْقُرَشِیِّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ التَّرْجُمَانِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعِیدٍ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ نَهْشَلِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَشْرَافُ أُمَّتِی حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ أَصْحَابُ اللَّیْلِ (7).
ص: 138
روایت7.
المجالس: حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: در بهشت درختی هست که از بالای آن زر و زیور بیرون میآید و از قسمت پایین آن اسبهای ابلق دست و پا سفید و سیاه، در حالی که با لجام و زین آماده اند، و بال دارند، نه پهن دارند و نه بول میکنند. اولیای خدا سوار بر آنها میشوند و هر جا که بخواهند در بهشت پرواز میکنند. کسانی که پائین تر از آنها هستند میگویند: پروردگارا! این بندگان تو به چه سبب به این کرامت رسیدهاند؟ خداوند میفرماید: اینان شبها را به عبادت میگذرانیدند و نمیخوابیدند. روزها روزه میگرفتند و چیزی نمیخوردند، با دشمنان خدا جهاد میکردند و ترسی نداشتند. صدقه میدادند و بخل نمیورزیدند.(1)
و نیز کتاب المجالس: امام صادق علیه السلام فرمود: در آنچه که وقتی خداوند با موسی بن عمران علیه السلام حرف میزد، آمده است که به او فرمود: ای پسر عمران! دروغ میگوید کسی که گمان میکند مرا دوست دارد ولی هنگام شب، تا صبح میخوابد. سپس فرمود: آیا دوست، خواستار خلوت کردن با دوست خود نیست؟ ای پسر عمران، من از دوستان خود با خبرم؛ چون شب برآنان وارد شود، دیده دلهایشان به سوی من نگران است و عقاب و کیفر من پیش چشمشان نمودار است و با من از راه مشاهده و حضور سخن میگویند. ای پسر عمران، از دل خود خشوع و از بدن خود فروتنی و از چشم خود اشک، در تاریکیهای شب برای من بفرست و به درگاهم دعا کن که در این حالات مرا به خود نزدیک و دعای خود را اجابت کرده خواهی یافت.
و نیز کتاب المجالس: در مناهی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که حضرت فرمود: جبرئیل مرا به اندازهای به برخاستن در شب سفارش کرد تا اینکه گمان کردم برگزیدگان امتم هرگز نخواهند خوابید.(2)
ص: 139
الْمَجَالِسُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً یَخْرُجُ مِنْ أَعْلَاهَا الْحُلَلُ وَ مِنْ أَسْفَلِهَا خَیْلٌ بُلْقٌ مُسْرَجَةٌ مُلْجَمَةٌ ذَوَاتُ أَجْنِحَةٍ لَا تَرُوثُ وَ لَا تَبُولُ فَیَرْکَبُهَا أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فَتَطِیرُ بِهِمْ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ شَاءُوا فَیَقُولُ
الَّذِینَ أَسْفَلُ مِنْهُمْ یَا رَبَّنَا مَا بَلَغَ بِعِبَادِکَ هَذِهِ الْکَرَامَةَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یَقُومُونَ اللَّیْلَ وَ لَا یَنَامُونَ وَ یَصُومُونَ النَّهَارَ وَ لَا یَأْکُلُونَ وَ یُجَاهِدُونَ الْعَدُوَّ وَ لَا یَجْبُنُونَ وَ یَتَصَدَّقُونَ وَ لَا یَبْخَلُونَ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ مَوْلَایَ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام أَنْ قَالَ لَهُ یَا ابْنَ عِمْرَانَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَامَ عَنِّی أَ لَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَةَ حَبِیبِهِ هَا أَنَا ذَا یَا ابْنَ عِمْرَانَ مُطَّلِعٌ عَلَی أَحِبَّائِی إِذَا جَنَّهُمُ اللَّیْلُ حَوَّلْتُ أَبْصَارَهُمْ فِی قُلُوبِهِمْ وَ مَثَّلْتُ عُقُوبَتِی بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ یُخَاطِبُونِّی عَنِ الْمُشَاهَدَةِ وَ یُکَلِّمُونِّی عَنِ الْحُضُورِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ هَبْ لِی مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ مِنْ بَدَنِکَ الْخُضُوعَ وَ مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ ادْعُنِی فَإِنَّکَ تَجِدُنِی قَرِیباً مُجِیباً(2).
وَ مِنْهُ: فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَا زَالَ جَبْرَئِیلُ یُوصِینِی بِقِیَامِ اللَّیْلِ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّ خِیَارَ أُمَّتِی لَنْ یَنَامُوا(3).
ص: 139
و نیز کتاب المجالس: امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز است که فخر مؤمن و مایه زینت او در دنیا و آخرت است: نماز در آخر شب، مایوس شدن از آنچه در دست مردم است و پذیرش ولایت امامی که از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است.(1)
روایت8.
تفسیر علی بن ابرهیم: «و أقم الصلاه طرفی النهار(2)» منظور نماز صبح و مغرب است. «زلفاً من اللیل» منظور نماز عشاست. «إن الحسنات یذهبن السیئات» گفته است: نماز مؤمنین در شب، بدیها و گناهانی که در روز انجام دادهاند را میبرد.(3)
و نیز همین کتاب: «و من اللیل فتهجد به نافلة لک»(4) گفته است: منظور نماز شب است. گفته است: سبب نور در قیامت، نماز نیمه شب است.(5)
و نیز همین کتاب: امام صادق علیه السلام فرمود:(6) هر عمل نیکی در قرآن، ثوابی برایش مقرر شده جز نماز شب که خداوند عز و جل به جهت اهمیت آن ثوابی برایش ذکر ننموده و فرمود: «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ * فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»،[6] {وپهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است، به [پاداش] آنچه انجام می دادند برای آنان پنهان شده است.}
مجمع البیان: در این کتاب نیز حدیث مرسلی از امام صادق علیه السلام شبیه این روایت نقل شده است.(7)
روایت9.
تفسیر علی بن ابراهیم: «و سّبح بحمد ربک حین تقوم(8)»،{هنگامی
که بر میخیزی، به حمد پروردگارت بپرداز.} گفته است: برای نماز
ص: 140
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ علیه السلام یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ هُنَّ فَخْرُ الْمُؤْمِنِ وَ زِینَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ الصَّلَاةُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ وَ یَأْسُهُ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ وَلَایَةُ الْإِمَامِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (1).
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ(2) الْغَدَاةَ وَ الْمَغْرِبَ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ- إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ قَالَ صَلَاةُ الْمُؤْمِنِینَ بِاللَّیْلِ تَذْهَبُ بِمَا عَمِلُوا بِالنَّهَارِ مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ الذُّنُوبِ (3).
وَ مِنْهُ: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ (4) قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ وَ قَالَ سَبَبُ النُّورِ فِی الْقِیَامَةِ الصَّلَاةُ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ (5).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ یَعْمَلُهُ الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهُ ثَوَابٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةُ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعَظِیمِ خَطَرِهَا عِنْدَهُ فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (6).
مجمع البیان، مرسلا عنه علیه السلام: مثله (7).
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ (8) قَالَ لِصَلَاةِ
ص: 140
شب. «فسبحه»، گفته است: منظور نماز شب است(1).
[6]. سجده/ 16-17
روایت10.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: شرف مؤمن، نماز او در شب و عزتش، خودداری از اذیت مردم است.(2)
روایت11.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به جبرئیل فرمود: مرا پند ده. جبرئیل گفت: ای محمد، هر چه می خواهی عمر کن، اما بدان که سر انجام خواهی مرد. و به هر چه می خواهی دل ببند، اما بدان که سرانجام از آن جدا خواهی شد. و هر عملی که می خواهی انجام بده، ولی بدان سرانجام عملت را خواهی دید. و نیز بدان که شرف مؤمن، نماز شب اوست و عزتش، در خودداری از ریختن آبروی مردم است.(3)
و نیز الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: ابوذر در نزد خانه کعبه ایستاد و سفارشهایی را که پیامبر به او کرده بود، به یاد آورد... تا اینجا که فرمود: دو رکعت نماز در تاریکی شب برای وحشت قبر بخوان.(4)
و نیز الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: سه خصلت درجههای بهشت است: کسانی که سلام را آشکار میسازند. گرسنگان را سیر میکنند و در شب آن هنگام که مردم همگی در خوابند، نماز می خوانند.(5)
معانی الاخبار: شبیه همین روایت نقل شده است.(6)
ص: 141
اللَّیْلِ- فَسَبِّحْهُ قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ (1).
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الْکُمُنْدَانِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلَاتُهُ بِاللَّیْلِ وَ عِزُّهُ کَفُّ الْأَذَی عَنِ النَّاسِ (2).
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْکُمُنْدَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِجَبْرَئِیلَ عِظْنِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مُلَاقِیهِ شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلَاتُهُ بِاللَّیْلِ وَ عِزُّهُ کَفُّهُ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاسِ (3).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ عِنْدَ الْکَعْبَةِ فَذَکَرَ مَوَاعِظَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ لِوَحْشَةِ الْقُبُورِ(4).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ دَرَجَاتٌ إِفْشَاءُ السَّلَامِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ الصَّلَاةُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ (5).
معانی الأخبار، عن محمد بن الحسن بن الولید عن الصفار عن أحمد بن محمد بن عیسی عن محمد بن خالد البرقی عن هارون بن الجهم: مثله (6).
ص: 141
روایت12.
الخصال: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهترین شما کسانی هستند که در سخن گفتن مؤدبند، گرسنگان را سیر میکنند، سلام را آشکار میسازند و در شب، آن هنگام که مردم همگی در خوابند، نماز می خوانند.(1)
محاسن: از پیامبر صلی الله و آله و سلم روایتی شبیه این روایت نقل شده است.(2)
روایت13.
الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: در سفارشهای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: ای علی! سه چیز مایه انبساط خاطر و باعث شادی مؤمن است: دیدار دوستان، افطار کردن روزه، عبادت و شب زنده داری در پایان شب... و ادامه روایت.(3)
و نیز الخصال: امام باقر علیه السلام فرمود: بازی و سرگرمی مؤمن در سه چیز است: کامجویی از زنان، شوخی کردن با برادران و نماز در شب.(4)
توضیح
«المفاکهه»، شوخی کردن است. برشمردن نماز از جمله سرگرمی و تفریح و مساوی قرار دادن این کار با مواردی که ذکر شد، برای بیان این نکته است که شایسته مؤمن است که وقتی با پروردگارش مناجات میکند و با حبیب خودش خلوت میکند از این مناجات لذت ببرد و مثل آن دو، مایه خشنودی وی گردد. بلکه اشاره به این نکته است که مؤمن واقعی فقط کسی است که این گونه باشد.
روایت14.
العیون:
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهترین شما کسی است که سخن زیبا بگوید
ص: 142
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ خَالِهِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنِ ابْنِ الْمُنْکَدِرِ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَیْرُکُمْ مَنْ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ أَفْشَی السَّلَامَ وَ صَلَّی بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ (1).
المحاسن، عن علی بن محمد القاسانی عمن حدثه عن عبد الله بن القاسم عن أبی عبد الله علیه السلام عن آبائه عن النبی صلی الله علیه و آله: مثله (2).
الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْصَی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا لُقَی الْإِخْوَانِ وَ الْإِفْطَارُ مِنَ الصِّیَامِ وَ التَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ الْخَبَرَ(3).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ یَعْلَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَهْوُ الْمُؤْمِنِ فِی ثَلَاثَةِ أَشْیَاءَ التَّمَتُّعِ بِالنِّسَاءِ وَ مُفَاکَهَةِ الْإِخْوَانِ وَ الصَّلَاةِ بِاللَّیْلِ (4).
المفاکهة الممازحة و عد صلاة اللیل من جملة اللهو و الفرحات و جعلها مع ما مر فی قرن لبیان أنه ینبغی للمؤمن أن یکون متلذذا بمناجاة ربه و الخلوة مع حبیبه فرحا بهما بل فیه تنبیه إلی أنه لیس المؤمن علی الحقیقة إلا من کان کذلک.
الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: خَیْرُکُمْ مَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ
ص: 142
و طعام بدهد و هنگامی که مردم در خوابند نماز شب بخواند. (1)
روایت15.
مجالس ابن الشیخ: امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز از جمله چیزهایی که موجب انبساط خاطر مؤمن میشود عبارتند از: شب زنده داری در شب، افطار کردن فرد روزهدار و دیدار برادران.(2)
دعائم الاسلام: شبیه این روایت از امام صادق علیه السلام ذکر شده است.(3)
توضیح
«من روح الله»، کلمه «روح» با فتحه به معنای راحتی و رحمت است. «نسیم الریح»، یعنی آسایشی که خداوند آن را برای مؤمن قرار داده است که به آن آرامش مییابد، چرا که او از - شر - معاشرت کردن با مخالفین، به دیدار برادر دینی و از مشغولیت روز، به عبادت شب آسوده میشود و ظاهرا به افطار کردن هم آسوده میگردد. این موارد سه گانه، از جمله رحمت خداوند و تفضل و لطف و توفیق نیک دادن او بر بنده است. یا اینکه این موارد سه گانه سببی برای رحمت خداوند میشود و دعا در این هنگام مستجاب میشود. یا اینکه هنگام این موارد، سه نسیم لطف و فیض و رحمت خداوند میوزد. قول اولی ظاهرتر است.
روایت16.
مجالس ابن الشیخ: امام صادق علیه در تفسیر «ان الحسنات یذهبن السیئات»(4) فرمود: نماز شب گناهان روز را از بین میبرد.(5)
روایت17.
الخصال: امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی که نام امامان و علامت امامت را برمیشمرد، فرمود: از دین و مرام امامان عبارت است از: پرهیزکاری، پاکدامنی،
ص: 143
وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ صَلَّی بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ (1).
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَحْرٍ السَّقَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ تَعَالَی ثَلَاثَةً التَّهَجُّدَ بِاللَّیْلِ وَ إِفْطَارَ الصَّائِمِ وَ لِقَاءَ الْإِخْوَانِ (2).
دعائم الإسلام، عنه علیه السلام: مثله (3)
من روح الله الروح بالفتح الراحة و الرحمة و نسیم الریح أی راحة جعلها الله للمؤمن یتروح إلیها لأنه یستریح من معاشرة المخالفین بلقاء الإخوان فی الدین و من أشغال الیوم إلی عبادة اللیل و الإفطار ظاهرا و هذه الثلاثة من رحمة الله بالعبد و تفضله و لطفه و حسن توفیقه أو أنها تصیر سببا لرحمته تعالی و الدعاء عندها مستجاب أو عندها تهب نسائم لطفه و فیضه و رحمته علی المؤمن و الأول أظهر.
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْفَحَّامِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَاشِمِیِّ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیهم السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (4) قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تَذْهَبُ بِذُنُوبِ النَّهَارِ(5).
الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ ذَکَرَ فِیهِ الْأَئِمَّةَ وَ عَلَامَةَ الْإِمَامَةِ فَقَالَ وَ دِینُهُمُ الْوَرَعُ وَ الْعِفَّةُ
ص: 143
راستگویی، شایستگی، تلاش، امانت داری نسبت به نیک و بد، سجدههای طولانی، شب زنده داری، پرهیز از حرامها، با شکیبایی در انتظار فرج بودن و نیکی مصاحبت و رفتار نیک با همسایگان.(1)
و نیز الخصال: در سفارشهایی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ابوذر کرد، آمده است که ابوذر از حضرت پرسید: کدام شب با فضیلت است؟ فرمود: نیمه آخر شب.(2)
الخصال و ثواب الاعمال: حضرت امیرالمؤمنین علی فرمود: برخاستن در شب موجب صحّت جسم و خشنودی پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تَمَسّک به اخلاق پیامبران است.(3) المحاسن: روایتی شبیه این روایت نقل شده است.(4)
روایت18.
العلل: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدا فقط به این دلیل ابراهیم را به عنوان خلیل انتخاب کرد که اطعام طعام میکرد و وقتی مردم خواب بودند، او در شب نماز میخواند .
و نیز العلل: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فرد تا وقتی نماز وتر بر گردن دارد نباید بخوابد.(5)
توضیح
یعنی شبش سپری نشود و در گردنش نماز وتری باشد که آن را ترک کرده است. در قاموس گفته است: «بات یفعل کذا»،
ص: 144
وَ الصِّدْقُ وَ الصَّلَاحُ وَ الِاجْتِهَادُ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ طُولُ السُّجُودِ وَ قِیَامُ اللَّیْلِ وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ(1).
وَ مِنْهُ: فِی وَصَایَا أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَیُّ اللَّیْلِ أَفْضَلُ قَالَ جَوْفُ اللَّیْلِ الْغَابِرِ(2).
وَ مِنْهُ، وَ ثَوَابِ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قِیَامُ اللَّیْلِ مَصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَعَرُّضٌ لِلرَّحْمَةِ وَ تَمَسُّکٌ بِأَخْلَاقِ النَّبِیِّینَ (3).
المحاسن، عن القاسم بن یحیی: مثله (4)
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ عَلِیٍّ الْبَصْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ خَارِجٍ الْأَصَمِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْجُنَیْدِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَاهِرٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَطِیَّةَ الْعَوْفِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَا اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا إِلَّا لِإِطْعَامِهِ الطَّعَامَ وَ صَلَاتِهِ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ (5).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَبِیتَنَّ الرَّجُلُ وَ عَلَیْهِ وَتْرٌ(6).
أی لا ینقضی لیله و فی ذمته وتر ترکها قال فی القاموس بات یفعل کذا
ص: 144
یعنی در شب انجام دهد و از خواب نیست - منظور خوابیدن نیست -. هر کس که شب او را دربر گیرد، کسی است که به او میگویند «بات». نظر دیگر اینکه: منظور این است که نخوابد. حمل کردن این روایت بر نماز وتیره بسیار بعید است.
در کتاب مصباح المنیر گفته است: «بات یبیت بیتوتة و مبیتاً و مباتاً فهو بائت». بات دو معنی دارد که مشهورتر این است که این فعل به شب اختصاص دارد، همچنان که فعل «ظلّ» اختصاص به روز دارد. پس اگر بگویی: «بات یفعل کذا»، معنایش این است که این کار را در شب انجام داده است و انجام این کار بدون بیدار ماندن ممکن نیست و آیه ذیل هم چنین معنایی دارد «والذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما(1)»،{ و آنانند که در حال سجده یا ایستاده، شب را به روز می آورند.}
ازهری گفته که فرّا گفته است: «بات اللیل» وقتی به کار میرود که تمام شب در طاعت یا معصیت گذارنده شود. لیث گفته است: وقتی گفته میشود «بات»، به این معنی است که وی خوابیده است. بنابراین خطاست که بگویی «بات یرعی النجوم» و معنایش این است، به آن نگاه میکنی و چگونه ممکن است کسی که خواب است ستارگان را ببیند.
ابن قطاع و دیگران گفتهاند: «بات یفعل کذا» وقتی به کار میرود که این کار را در شب انجام دهد و گفته نمیشود به معنای «نام» است.
معنی دوم اینکه به معنای صار - گذشتن، شدن یا گردیدن یا رسیدن - باشد. وقتی گفته میشود: «صار بموضع کذا»، منظور این است که به این مکان رسید و فرقی نمیکند که در شب باشد یا در روز. سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم بر چنین معنایی است که فرمود: «لایدری أین باتت یده» و معنایش صار و رسیدن است: نمیداند دستش به کجا رسیده است؟
نظر فقها هم چنین است، وقتی میگویند: «بات عند امرأته لیلة» - شبی را نزد زنش ماند- منظورشان این است که نزد او گذرانده است، چه خواب به چشمش آمده باشد یا نه. پایان.
حق این است که «بات» غالبا در جایی استعمال میشود که فعلی در شب انجام شود و خوابیدن یا بیدار ماندن در آن شرط نیست. همچنان که از شیخ رضی - رحمه الله - و دیگران چنین نظری ظاهر میشود. رضی گفته است: اینکه بات به معنای «صار» بیاید، در آن اشکال وجود دارد.
روایت19.
العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، شب را نگذراند مگر با خواندن نماز وتر.(2)
و نیز العلل:
ص: 145
أی یفعله لیلا و لیس من النوم من أدرکه اللیل فقد بات انتهی و من قال لا ینامن و حمله علی الوتیرة فقد أتی ببعید.
قال فی المصباح المنیر بات یبیت بیتوتة و مبیتا و مباتا فهو بائت و لذلک معنیان أشهرهما اختصاص ذلک الفعل باللیل کما اختص الفعل فی ظل بالنهار فإذا قلت بات یفعل کذا فمعناه فعله باللیل و لا یکون إلا مع السهر و علیه قوله تعالی وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً(1) و قال الأزهری قال الفراء بات اللیل إذا سهر اللیل کله فی طاعة أو معصیة و قال اللیث من قال بات بمعنی نام فقد أخطأ أ لا تری أنک تقول بات یرعی النجوم و معناه ینظر إلیها و کیف ینام من یراقب النجوم.
و قال ابن القطاع و غیره بات یفعل کذا إذا فعله لیلا و لا یقال بمعنی نام.
و المعنی الثانی یکون بمعنی صار یقال بات بموضع کذا أی صار به یقال سواء کان فی لیل أو نهار و علیه قوله صلی الله علیه و آله لا یدری أین باتت یده و المعنی صارت و وصلت.
و علی هذا قول الفقهاء بات عند امرأته لیلة أی صار عندها سواء حصل معه نوم أو لا انتهی.
و الحق أن بات فی غالب الاستعمال یعتبر فیه کون الفعل باللیل و لا یعتبر فیه النوم و لا السهر کما یظهر من الشیخ الرضی ره و غیره و قال الرضی و أما مجی ء بات بمعنی صار ففیه نظر.
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلَا یَبِیتَنَّ إِلَّا بِوَتْرٍ(2).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ
ص: 145
روایت است فردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: ای امیر المؤمنین! توفیق خواندن نماز شب از من سلب شده است. حضرت فرمود: تو فردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است.(1)
و نیز العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: انسان دروغی می گوید و در نتیجه از نماز شب محروم می شود، وقتی از نمازشب محروم شد، از رزق و روزی هم محروم می گردد.
ثواب الاعمال: روایتی شبیه این روایت ذکر شده است.
روایت20.
العلل: سلیمان دیلمی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ای سلیمان! از شب زندهداری غافل مباش که مغبون کسی است که از برخاستن در شب محروم شود.(2)
معانی الاخبار: روایتی شبیه این روایت ذکر شده است.(3)
روایت21.
العلل: امام رضا در تفسیر آیه «رهبانیه ابتدعوها ما کتبنا علیهم الا ابتغاء رضوان الله»،(4){
و [اما] ترک دنیایی که از پیش خود درآوردند، ما آن را بر ایشان مقرّر نکردیم مگر برای آنکه کسب خشنودی خدا کنند.} فرمود: منظور نماز شب است.(5)
توضیح
سخن حضرت علیه السلام: «صلاه اللیل»، یعنی رهبانیت. این امت در خواندن نماز شب، یا
ص: 146
الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ بِاللَّیْلِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُکَ (1).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ حَسَنٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیَکْذِبُ الْکَذِبَةَ فَیُحْرَمُ بِهَا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِذَا حُرِمَ بِهَا صَلَاةَ اللَّیْلِ حُرِمَ بِهَا الرِّزْقَ (2).
ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن محمد بن یحیی عن محمد بن أحمد عن سهل بن زیاد عن هارون بن مسلم: مثله (3).
الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا سُلَیْمَانُ لَا تَدَعْ قِیَامَ اللَّیْلِ فَإِنَّ الْمَغْبُونَ مَنْ حُرِمَ قِیَامَ اللَّیْلِ (4).
معانی الأخبار، عن أبیه عن محمد بن یحیی العطار: مثله (5).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیهم السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ (6) قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ (7).
قوله علیه السلام صلاة اللیل أی رهبانیة هذه الأمة فی صلاة اللیل أو
ص: 146
راهبان امتهای قبلی چنین میکردند، بنابراین آیهای که ذکر شد بر مدح رهبانیت دلالت دارد نه ذم آن و هر دو برداشت را میتوان از آیه کرد. اگر قایل شویم این آیه بر مدح رهبانیت دلالت دارد باید بگوییم این نماز در شریعت امتهای قبلی مستحب بود ولی آنها آن را با نذر و چیزهای شبیه نذر بر خودشان واجب کرده بودند، همچنان که از آیه برداشت میشود که واجب نبوده است «ما کتبناها علیهم». طبرسی رحمة الله علیه گفته است(1):
رهبانیت نوعی از عبادت است که در آن معنای ترس آشکار میشود. این نوع عبادت در یک نوع لباس خاص یا به صورت کنارهگیری از مردم یا به نوع دیگر از اموری که نشان از عبادت این فرد دارد انجام میشود. معنای آیه این است که اینها نوعی از عبادت را ابداع کردند که ما بر آنها واجب نکرده بودیم.
گفته شده است: رهبانیتی که اینها ابداع کرده بودند؛ کناره گیری از زنان و رفتن به کلیساها بود. این سخن از قتاده نقل شده است و گفته است: تقدیر آیه چنین میشود: «رهبانیه ما کتبنا علیهم الا أنهم ابتدعوها ابتغاء رضوان الله فما رعوها حق رعایتها».
گفته شده است: رهبانیتی که اینها ابداع کردند، روی آوردن به بیابانها و کوهها بود. این نظر در روایت مرفوعی از پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم آمده است. اما اینکه حق رهبانیت را چنان که باید به جا نیاوردند، به این دلیل است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را تکذیب کردند. این نظر از ابن عباس نقل شده است. گفته شده است: رهبانیت بریدن و گسستن از مردم بود، برای عبادتی که خداوند بر آنها واجب نکرده بود.
زجاج گفته است: تقدیر این است: «ما کتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله» و ابتغاء رضوان الله، پیروی کردن از آن چیزی است که خدای متعال بدان امر کرده است. پس این یک وجه است. در این آیه وجه دیگری است که در تفسیر آمده که آنها از پادشاهان خود چیزهایی را میدیدند که طاقت دیدن آن را نداشتند، بنابراین به کوهها و کلیساها رفتند و رهبانیت را ابداع نمودند و وقتی آنها این کار مستحب را بر خود الزامی ساختند و وارد آن شدند، اتمام آن بر آنان لازم بود، همچنان که وقتی انسان روزهای که بر وی واجب نیست را بر خود واجب کند، لازم است که آن را تمام کند.
گفته است: در سخن خدای متعال: «فما رعوها حق رعایتها» دو نظر است: اول اینکه، در آنچه که بر خودشان واجب کرده بودند، تقصیر کردند و دوم که نظر بهتری است، این است که آنها زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودند و بر وی ایمان نیاوردند؛ بنابراین اطاعت خدا را ترک کردند و حق آن رهبانیت را چنان که باید رعایت نکردند. دلیل این نظر، سخن خدای متعال «فآتینا الذین آمنوا منهم اجرهم»، یعنی کسانی که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ایمان آوردند، «و کثیرون منهم فاسقون»، یعنی کافران است. پایان سخن مجمع البیان.
ص: 147
رهبانیتهم کانت هی فیدل علی أن الآیة مسوقة لمدح الرهبانیة لا ذمها و الآیة تحتملهما و علی المدح کانت مندوبة فی شریعتهم فأوجبوها علی أنفسهم بالنذر و شبهه کما یفهم من قوله تعالی ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ قال الطبرسی رحمه الله (1)
الرهبانیة هی الخصلة من العبادة یظهر فیها معنی الرهبة إما فی لبسه أو الانفراد عن الجماعة أو غیر ذلک من الأمور التی یظهر فیها نسک صاحبه و المعنی ابتدعوا رهبانیة لم نکتبها علیهم.
و قیل إن الرهبانیة التی ابتدعوها هی رفض النساء و اتخاذ الصوامع عن قتادة قال و تقدیره و رهبانیة ما کتبناها علیهم إلا أنهم ابتدعوها ابتغاء رضوان الله فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها و قیل إن الرهبانیة التی ابتدعوها لحاقهم بالبراری و الجبال فِی خَبَرٍ مَرْفُوعٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فَمَا رَعَاهَا الَّذِینَ بَعْدَهُمْ حَقَّ رِعَایَتِهَا وَ ذَلِکَ لِتَکْذِیبِهِمْ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.
عن ابن عباس و قیل إن الرهبانیة هی الانقطاع عن الناس للانفراد بالعبادة ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ أی ما فرضناها علیهم.
و قال الزجاج إن التقدیر ما کتبناها علیهم إلا ابتغاء رضوان الله و ابتغاء رضوان الله اتباع ما أمر الله به فهذا وجه و قال و فیها وجه آخر جاء فی التفسیر أنهم کانوا یرون من ملوکهم ما لا یصبرون علیه فاتخذوا أسرابا و صوامع و ابتدعوا ذلک فلما ألزموا أنفسهم ذلک التطوع و دخلوا فیه لزمهم إتمامه کما أن الإنسان إذا جعل علی نفسه صوما لم یفرض علیه لزمه أن یتمه.
قال و قوله فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها علی ضربین أحدهما أن یکونوا قصروا فیما ألزموه أنفسهم و الآخر و هو الأجود أن یکونوا حین بعث النبی صلی الله علیه و آله فلم یؤمنوا به کانوا تارکین إطاعة الله فما رعوا تلک الرهبانیة حق رعایتها و دلیل ذلک قوله فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ یعنی الذین آمنوا بالنبی صلی الله علیه و آله وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ أی کافرون انتهی.
ص: 147
روایت22.
العلل: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس در شب نماز بخواند، چهرهاش در روز زیبا میگردد.(1)
العلل: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «إن ناشئة اللیل هی أشد وطأ و أقوم قیلاً(2)»
فرمود: منظور از «أقوم قیلا»، بلند شدن فرد از رختخوابش در برابر خداست که منظوری غیر از خدا در این کار ندارد.(3)
و نیز العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: به درستی که گاهی بنده هنگام شب بیدار می شود، درحالی که از کسالت خواب به چپ و راست خم می شود - و یا سرش را خم کرده - و چانه اش را به سینه می چسباند، پس در این هنگام، خدای تعالی امر می کند، تا درهای آسمان باز شود، سپس به فرشتگان می فرماید: به بنده من نگاه کنید، با آن که نماز شب را بر او واجب ننموده ام، ولی به خاطر تقرب به من، خود را به چه زحمتی انداخته است و یکی از این سه خواسته را از من می خواهد: یا گناه او را بیامرزم و یا توبه دوباره او را بپذیرم و یا آن که روزی بیشتری می خواهد. ای فرشتگان! شما شاهد باشید، هر سه چیز را به او دادم.(4)
ثواب الاعمال: روایتی شبیه این روایات آمده است.(5)
روایت23.
العلل: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دو رکعت نماز در دل شب، از دنیا و هر چه که در آن است برای من دوست داشتنیتر است.(6)
و نیز العلل:
ص: 148
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی بِاللَّیْلِ حَسُنَ وَجْهُهُ بِالنَّهَارِ(1).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا(2) قَالَ یَعْنِی بِقَوْلِهِ وَ أَقْوَمُ قِیلًا قِیَامُ الرَّجُلِ عَنْ فِرَاشِهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُرِیدُ بِهِ غَیْرَهُ (3).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ لَیَقُومُ فِی اللَّیْلِ فَیَمِیلُ بِهِ النُّعَاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا وَ قَدْ وَقَعَ ذَقَنُهُ عَلَی صَدْرِهِ فَیَأْمُرُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَبْوَابَ السَّمَاءِ فَتُفَتَّحُ ثُمَّ یَقُولُ لِمَلَائِکَتِهِ انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی مَا یُصِیبُهُ فِی التَّقَرُّبِ إِلَیَّ بِمَا لَمْ أَفْرِضْ عَلَیْهِ رَاجِیاً مِنِّی لِثَلَاثِ خِصَالٍ ذَنْباً أَغْفِرُهُ أَوْ تَوْبَةً أُجَدِّدُهَا أَوْ رِزْقاً أَزِیدُهُ فِیهِ أُشْهِدُکُمْ مَلَائِکَتِی أَنِّی قَدْ جَمَعْتُهُنَّ لَهُ (4).
ثواب الأعمال، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن موسی: مثله (5).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ خُزَیْمَةَ عَنْ حَرِیشِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَرِیشٍ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الرَّکْعَتَانِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا(6).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ
ص: 148
امام صادق علیه السلام در تفسیر سخن خدای عزوجل «ان الحسنات یذهبن السیئات(1)»،{نیکیها بدیها را از بین میبرد.} فرمود: نماز مؤمن در شب، گناهانی را که در روز مرتکب شده از بین میبرد.(2)
در کتابهای ثواب الاعمال(3)
و تفسیر عیاشی(4)روایتی شبیه این روایت نقل شده است.
الهدایه: روایت مرسلی نظیر این روایت نقل شده است.(5)
گفته است: امام علیه السلام فرمود: هر کس در شب نماز بخواند، چهرهاش در روز زیبا میگردد.(6)
روایت24.
العلل: زراره از امام باقر علیه السلام از تفسیر آیه «آناء اللیل ساجداً و قائماً یحذر الاخره و یرجوا رحمة ربه قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون»،(7){[آیا چنین کسی بهتر است] یا آن کسی که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت [خدا] می کند [و] از آخرت می ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ بگو: «آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟» تنها خردمندانند که پندپذیرند.} پرسیدم، فرمود: منظور نماز شب است.(8)
روایت25.
ثواب الاعمال و العلل: امام صادق عیه السلام فرمود: بر شما باد به خواندن نماز شب، زیرا سنت پیامبرتان است و روش صالحان قبل از شما بوده و دردها را از جسم شما برطرف می کند.
امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب چهره را شاداب می کند
ص: 149
إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (1) قَالَ صَلَاةُ الْمُؤْمِنِ بِاللَّیْلِ تَذْهَبُ بِمَا عَمِلَ مِنْ ذَنْبِ النَّهَارِ(2).
ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن الحسین بن الحسن بن أبان عن الحسین بن سعید عن حماد: مثله (3) العیاشی، عن إبراهیم بن عمر(4): مثله
الْهِدَایَةُ، عَنْهُ علیه السلام مُرْسَلًا: مِثْلَهُ (5)
قَالَ وَ قَالَ علیه السلام مَنْ صَلَّی بِاللَّیْلِ حَسُنَ وَجْهُهُ بِالنَّهَارِ(6).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (7) قَالَ یَعْنِی صَلَاةَ اللَّیْلِ (8).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، وَ الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی زُهَیْرٍ النَّهْدِیِّ عَنْ آدَمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَلَیْکُمْ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِیِّکُمْ وَ دَأْبُ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ عَنْ أَجْسَادِکُمْ.
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: صَلَاةُ اللَّیْلِ تُبَیِّضُ الْوَجْهَ
ص: 149
و باعث خوشبویی بدن می گردد و موجب جلب رزق و روزی می شود.(1)
توضیح
شاید منظور بوی خوش باشد، چرا که آن موجب سلامت بدن و هضم غذا میشود. با آن گازها و دردهایی که موجب بد بو شدن دهان و زیر بغل و غیره میشود، برطرف میگردد. ممکن است منظور از آن، اخلاق نیکو یا رغبت مردم به سوی او باشد. «ریح» به معنای غلبه و قوت و رحمت و یاری و دولت آمده است.
و نیز العلل: امام علی علیه السلام فرمود: وقتی خدا میخواهد بر زمینیان عذابی فروفرستد میگوید: اگر نبودند کسانی که که دوستدار جلالم هستند و مسجدهایم را آباد میکنند و در سحرگاهان استغفار میکنند، عذابم را بر آنها فرو میفرستادم.(2)
ثواب الاعمال: روایتی شبیه این روایت نقل شده است.(3)
روایت26.
معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: «المال و البنون زینة الحیوة الدنیا»(4)
{ثروت و فرزندان، زینت زندگی دنیا هستند.} و هشت رکعت نماز آخر شب و نیز نماز وتر، زینت آخرت است. گاهی خداوند هر دوی اینها را به بعضیها میدهد.(5)
العلل: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هرگاه خداوند متعال به ساکنان شهری که معصیت و گناه را از حد گذرانده اند و در میان آنان - فقط - سه گروه از مؤمنان باشد
ص: 150
وَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تَجْلِبُ الرِّزْقَ (1).
لعل طیب الریح لأنها تصحح الجسم و تهضم الغذاء فتندفع به البخارات و الأدواء الموجبة لنتن الفم و الإبط و غیرهما و یحتمل أن یکون کنایة عن حسن الخلق أو عن رغبة الناس إلیه و قد جاء الریح بمعنی الغلبة و القوة و الرحمة و النصرة و الدولة.
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُصِیبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِعَذَابٍ قَالَ لَوْ لَا الَّذِینَ یَتَحَابُّونَ بِجَلَالِی وَ یَعْمُرُونَ مَسَاجِدِی وَ یَسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحَارِ لَأَنْزَلْتُ بِهِمْ عَذَابِی (2).
ثواب الأعمال، عن أبیه عن علی بن الحسین الکوفی عن أبیه عن عبد الله بن المغیرة عن السکونی عن الصادق عن آبائه علیهم السلام: مثله (3).
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْمُؤَدِّبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ شَیْخٍ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ النَّصْرِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ النَّصْرِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ ثَمَانُ رَکَعَاتٍ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرُ زِینَةُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ یَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ (4).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبِی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ إِذَا رَأَی أَهْلَ قَرْیَةٍ قَدْ أَسْرَفُوا فِی الْمَعَاصِی وَ فِیهَا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ
ص: 150
بنگرد، آنان را مورد خطاب قرار دهد که: ای بندگان گناهکار من! اگر در میان شما نبودند این مؤمنانی که دوستداران جلال من هستند و زمین و مساجدم را به نمازشان آباد میکنند و سحرگاهان از خوف من استغفار می کنند، حتما عذاب خود را بر شما نازل می کردم، و هیچ تفاوتی هم برایم نمیکرد.(1)
و نیز العلل: ابو عبیده حذاء گفته است: امام صادق علیه السلام در مورد این آیه فرمود: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع»، {پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد.} شاید تو گمان کنی که این افراد نمیخوابند؟ گفتم: خدا و رسولش و فرزند رسولش بدان آگاهترند. فرمود: به ناچار باید این بدن بیاساید تا نفس خارج شود، وقتی نفس خارج شد بدن استراحت میکند و روح برمی گردد و قدرت و نیرو بر عمل پیدا میکند. بنابراین آنها را با این آیه یاد کرده است: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا»،{پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند.} این آیه درباره امیرالمؤمنین علیه السلام و پیروانی از شیعیان ما نازل شده است که در اول شب میخوابند و وقتی دوسوم یا هر قدر شب بگذرد، با حالت رغبت و ترس و طمع کنان به آنچه که نزد وی است روی میآورند که خداوند آنها را در کتابش با این آیه یاد کرده است. خدا تو را به آنچه که بدانها داده آگاه کرده است که آنها را در جوارش سکنی دهد و وارد بهشتش کند و از هر ترسی آنها را ایمنی بخشد و ترس و دلهرههایشان را بر طرف کند.
گفت: گفتم فدایت شوم! اگر در آخر شب بیدار شدم، هنگام بلند شدن چه چیزی بگویم؟ فرمود: بگو «سپاس مخصوص خداست که پروردگار جهانیان و خدای پیامبران است و سپاس مخصوص خدایی است که میمیراند و زنده میکند و هر کس را که در قبرهاست، بر میانگیزد» پس هر وقت تو این ذکر را گفتی، پلیدی شیطان و وسوسه هایش از تو برطرف میشود.(2)
روایت27.
توحید الصدوق: فردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: ای اباعبدلله! من نمی توانم نماز شب بخوانم؟ فرمود: در روز گناه نکن.
فردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! توفیق خواندن
ص: 151
نَادَاهُمْ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ یَا أَهْلَ مَعْصِیَتِی لَوْ لَا مَا فِیکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُتَحَابِّینَ بِجَلَالِی الْعَامِرِینَ بِصَلَاتِهِمْ أَرْضِی وَ مَسَاجِدِی الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ خَوْفاً مِنِّی لَأَنْزَلْتُ بِکُمْ عَذَابِی ثُمَّ لَا أُبَالِی (1).
وَ مِنْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَکُونُوا یَنَامُونَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ فَقَالَ لَا بُدَّ لِهَذَا الْبَدَنِ أَنْ تُرِیحَهُ حَتَّی یَخْرُجَ نَفْسُهُ فَإِذَا خَرَجَ النَّفْسُ اسْتَرَاحَ الْبَدَنُ وَ رَجَعَ الرُّوحُ وَ فِیهِ قُوَّةٌ عَلَی الْعَمَلِ فَإِنَّمَا ذَکَرَهُمْ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً أُنْزِلَتْ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَتْبَاعِهِ مِنْ شِیعَتِنَا یَنَامُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ رَاغِبِینَ مُرْهَبِینَ طَامِعِینَ فِیمَا عِنْدَهُ فَذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَأَخْبَرَکَ اللَّهُ بِمَا أَعْطَاهُمْ أَنَّهُ أَسْکَنَهُمْ فِی جِوَارِهِ وَ أَدْخَلَهُمْ جَنَّتَهُ وَ آمَنَ خَوْفَهُمْ وَ أَذْهَبَ رُعْبَهُمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنْ أَنَا قُمْتُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ أَیَّ شَیْ ءٍ أَقُولُ إِذَا قُمْتُ قَالَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَهَا ذَهَبَ عَنْکَ رِجْزُ الشَّیْطَانِ وَ وَسْوَاسُهُ (2).
تَوْحِیدُ الصَّدُوقِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ النَّسَّابَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَلْمَانَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّائِغِ عَنْ خَالِدٍ الْعُرَنِیِّ عَنْ هَیْثَمٍ عَنْ أَبِی سُفْیَانَ مَوْلَی مُزَیْنَةَ عَمَّنْ حَدَّثَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: أَنَّهُ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی لَا أَقْوَی عَلَی الصَّلَاةِ بِاللَّیْلِ فَقَالَ لَا تَعْصِ اللَّهَ بِالنَّهَارِ وَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ
ص: 151
نماز شب از من سلب شده است، حضرت فرمود: تو فردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است.(1)
روایت28.
مجالس الصدوق: زمستان، بهار مؤمن است که از درازای شب برای خواندن نماز شب و از کوتاهی روز برای روزه گرفتن استفاده میکند.(2)
معانی الاخبار: روایتی شبیه این روایت نقل شده است.(3)
روایت29.
الخصال(4)
و مجالس الصدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مادر سلیمان بن داود به سلیمان گفت: ای پسرم! از خواب زیاد بپرهیز، چرا که خواب زیاد در شب، فرد را در قیامت دست خالی و فقیر رها میکند.
مؤلف
قبلا روایات در ذم زیاد خوابیدن در باب آداب و مستحبات خواب ذکر شد.(5)
روایت30.
ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: شرف مؤمن، نماز شب و عزتش، چشم پوشی از چیزهایی است که در دست مردم است.(6)
و نیز ثواب الاعمال:
ص: 152
بِاللَّیْلِ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُکَ (1).
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی صِیَامِهِ (2).
معانی الأخبار، عن محمد بن الحسن عن محمد بن یحیی العطار عن الأشعری: مثله (3).
الْخِصَالُ (4)، وَ مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَدِیرِ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ لِسُلَیْمَانَ یَا بُنَیَّ وَ إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ فَإِنَّ کَثْرَةَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ تَدَعُ الرَّجُلَ فَقِیراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ(5).
قد سبقت الأخبار فی ذم کثرة النوم فی کتاب الآداب و السنن (6).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلَاةُ اللَّیْلِ وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِ کَفُّهُ عَنِ النَّاسِ (7).
وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ
ص: 152
امام صادق علیه السلام فرمود: اگر خداوند متعال «ثروت و فرزندان را زینت دنیا» دانسته است،(1)
هشت رکعت نماز که انسان در آخر شب میخواند، زینت آخرت است.(2)
توضیح
کلمه «إن» شرط و جزای آن «ان الثمانیة» است، البته به صورت تقدیری، گویا حضرت فرموده است: «ان الثمانیه». عیاشی(3)
هم روایتی شبیه این روایت را نقل کرده است، با این فرق که در این حدیث آمده است: خدای عزوجل میفرماید: «ثروت و فرزندان زینت حیات دنیوی هستند» همچنان که هشت رکعت - زینت حیات آخرت هستند -.
روایت31.
ثواب الاعمال: روایت است شخصی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و اظهار فقر و تنگدستی کرد و از حال خود بسیار بد گفت، حتی نزدیک بود از گرسنگی هم شکوه کند. حضرت به او فرمود: تو نماز شب می خوانی؟ راوی گفته است: آن شخص پاسخ داد: آری، پس امام صادق علیه السلام رو به اصحاب کرد و فرمود: هر کس خیال کند که نماز شب می خواند و روز گرسنه باشد، او دروغ می گوید: زیرا خداوند متعال ضمانت فرموده که در برابر نماز شب، روزی روز را بدهد.(4)
و نیز ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب باعث زیبایی سیما، و نیکویی اخلاق و خوشبویی بدن و فراوانی رزق و مایه ادای قرض و موجب از بین رفتن غم و باعث تقویت نور چشم است. (5)
دعوات راوندی: روایتی شبیه این روایت نقل شده است.(6)
روایت32.
ثواب الاعمال:
ص: 153
الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَالَ- الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا(1) إِنَّ الثَّمَانَ رَکَعَاتٍ یُصَلِّیهَا الْعَبْدُ آخِرَ اللَّیْلِ زِینَةُ الْآخِرَةِ(2).
کلمة إن للشرط فجزاؤه إن الثمانیة بتقدیر إنه قال إن الثمانیة
وَ رَوَاهُ الْعَیَّاشِیُ (3)
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَمَا أَنَّ ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ.
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ جَاءَهُ رَجُلٌ فَشَکَا إِلَیْهِ الْحَاجَةَ فَأَفْرَطَ فِی الشِّکَایَةِ حَتَّی کَادَ أَنْ یَشْکُوَ الْجُوعَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا هَذَا أَ تُصَلِّی بِاللَّیْلِ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ نَعَمْ قَالَ فَالْتَفَتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُصَلِّی بِاللَّیْلِ وَ یَجُوعُ بِالنَّهَارِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ضَمِنَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ قُوتَ النَّهَارِ(4).
وَ مِنْهُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلَاةُ اللَّیْلِ تُحَسِّنُ الْوَجْهَ وَ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ تُدِرُّ الرِّزْقَ وَ تَقْضِی الدَّیْنَ وَ تَذْهَبُ بِالْهَمِّ وَ تَجْلُو الْبَصَرَ(5).
دعوات الراوندی، عنه علیه السلام: مثله (6).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ
ص: 153
امام صادق علیه السلام فرمود: خانههایی که در آن نماز شب با تلاوت قرآن خوانده میشود، برای آسمانیان روشنی میدهد؛ همان طور که ستارگان آسمان برای زمینیان روشنی میدهند.(1)
روایت33.
المحاسن: هر کس خیال کند که نماز شب می خواند و او گرسنه باشد، دروغ می گوید، زیرا که نماز شب روزی روز او را تضمین میکند.(2)
و نیز المحاسن: امام علیه السلام فرمود: وقتی خدا میخواهد زمینیان را به عذابی، عذاب کند؛ میگوید: اگر نبودند کسانی که که دوستدار جلالم هستند و مسجدهایم را آباد میکنند و در سحرگاهان استغفار میکنند، عذابم را بر آنها فرو میفرستادم.(3)
روایت34.
فقه الرضا: بر نماز شب محافظت کنید، زیرا که نماز شب، حرمت خدا، ریزنده رزق، نیکو کننده صورت و ضمانت کننده رزق روز است. در نماز وتر طولانی بایستید، چرا که روایت است، هر کس ایستادن در نماز وتر را طول دهد، وقوفش در قیامت اندک خواهد شد.(4)
روایت35.
المحاسن: امام علی علیه السلام فرمود: ما اهل بیت امر شدیم که اطعام کنیم و در میان مردم بخشش کنیم و وقتی مردم درخوابند، نماز بخوانیم.(5)
روایت36.
العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل میفرماید: «ان الحسنات یذهبن السیئات»(6)،{نیکیها بدیها را از بین میبرند.}- گفته است: - فرمود: نماز شب گناهان روز را از بین میبرد. ... و آنچه را که مرتکب شدهاید، از بین میبرد.(7)
ص: 154
بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْبُیُوتَ الَّتِی یُصَلَّی فِیهَا بِاللَّیْلِ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ تُضِی ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا یُضِی ءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ (1).
الْمَحَاسِنُ، فِی رِوَایَةِ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُصَلِّی صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ هُوَ یَجُوعُ إِنَّ صَلَاةَ اللَّیْلِ تَضْمَنُ رِزْقَ النَّهَارِ(2).
وَ مِنْهُ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ سَابِقٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُعَذِّبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِعَذَابٍ قَالَ لَوْ لَا الَّذِینَ یَتَحَابُّونَ فِی جَلَالِی وَ یَعْمُرُونَ مَسَاجِدِی وَ یَسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحَارِ لَأَنْزَلْتُ عَذَابِی (3).
فِقْهُ الرِّضَا،: حَافِظُوا عَلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ فَإِنَّهَا حُرْمَةُ الرَّبِّ تُدِرُّ الرِّزْقَ وَ تُحَسِّنُ الْوَجْهَ وَ تَضْمَنُ رِزْقَ النَّهَارِ وَ طَوِّلُوا الْوُقُوفَ فِی الْوَتْرِ فَإِنَّهُ رُوِیَ أَنَّ مَنْ طَوَّلَ الْوُقُوفَ فِی الْوَتْرِ قَلَّ وُقُوفُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(4).
الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أُمِرْنَا أَنْ نُطْعِمَ الطَّعَامَ وَ نُؤَدِّیَ فِی النَّائِبَةِ وَ نُصَلِّیَ إِذَا نَامَ النَّاسُ (5).
و نیز العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: «ان الحسنات یذهبن السیئات»،(1){نیکیها بدیها را از بین میبرند.} فرمود: نماز شب کفاره گناهان روز است.(2)
روایت38.
مجالس المفید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مردم ! هیچ بنده ای نیست مگر اینکه ریسمانی چند بر او گره خورده است، پس چون دو سوم از شب بگذرد و یکسوم دیگرش باقی بماند، فرشته ای نزد او میآید و به او میگوید: برخیز یاد خدا کن که صبح نزدیک است. پس اگر بجنبد و یاد خدا کند، یک گره از وی باز میشود و اگر برخیزد و وضو بگیرد و مشغول نماز شود، همه گره ها از وی باز میگردد، تا اینکه با چشمی روشن و شادمان وارد صبح شود.(3)
مؤلف
تمام این روایت را با اسنادش در باب فضیلت نماز ذکر خواهم کرد.(4)
روایت38.
دعوات الراوندی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: برخاستن در شب موجب صحت بدن میشود.(5)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر شما باد به شب زنده داری که آن شیوه شایستگان پیش از شماست و شب زنده داری مایه تقرّب به خدا و از بین بردن گناهان و بازداشتن از گناه و برطرف کننده دردهای بدن است.(6)
امام صادق علیه السلام فرمود: بر شما باد خواندن نماز شب که آن سنت پیامبرتان و برطرف کننده دردهای بدنتان است.(7)
روایت است: هرگاه فردی برخیزد و نماز بخواند، با نفس خوشبو صبح خواهد کرد و هرگاه بخوابد تا صبح شود، کسل و سنگین صبح خواهد کرد.(8)
خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد: در تاریکی شب برخیز تا قبرت را باغی از باغهای بهشت قرار دهم.(9)
توضیح
در نهایه گفته است: «ان نام حتی یصبح اصبح ثقیلا موصما». «الوصم» به معنای سستی و کسل و خستگی است.
ص: 155
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تُکَفِّرُ مَا کَانَ مِنْ ذُنُوبِ النَّهَارِ(1).
مَجَالِسُ الْمُفِیدِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ هُوَ یُضْرَبُ عَلَیْهِ بِخَزَائِمَ مَعْقُودَةٍ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ وَ بَقِیَ ثُلُثُهُ أَتَاهُ مَلَکٌ فَقَالَ لَهُ قُمْ فَاذْکُرِ اللَّهَ فَقَدْ دَنَا الصُّبْحُ قَالَ فَإِنْ هُوَ تَحَرَّکَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ انْحَلَّتْ عَنْهُ عُقْدَةٌ وَ إِنْ قَامَ فَتَوَضَّأَ وَ دَخَلَ فِی الصَّلَاةِ انْحَلَّتْ عَنْهُ الْعُقَدُ کُلُّهُنَّ فَیُصْبِحُ قَرِیرَ الْعَیْنِ (2).
تمامه بإسناده فی باب فضل الصلاة(3).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: قِیَامُ اللَّیْلِ مَصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ (4).
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: عَلَیْکُمْ بِقِیَامِ اللَّیْلِ فَإِنَّهُ دَأْبُ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ وَ إِنَّ قِیَامَ اللَّیْلِ قُرْبَةٌ إِلَی اللَّهِ وَ تَکْفِیرُ السَّیِّئَاتِ وَ مَنْهَاةٌ عَنِ الْإِثْمِ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ عَنِ الْجَسَدِ(5).
وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: عَلَیْکُمْ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِیِّکُمْ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ عَنْ أَجْسَادِکُمْ (6).
وَ یُرْوَی: أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا قَامَ یُصَلِّی أَصْبَحَ طَیِّبَ النَّفْسِ وَ إِذَا نَامَ حَتَّی یُصْبِحَ أَصْبَحَ ثَقِیلًا مُوَصِّماً(7) وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی علیه السلام قُمْ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ أَجْعَلْ قَبْرَکَ رَوْضَةً مِنْ رِیَاضِ الْجِنَانِ (8).
قال فی النهایة فیه و إن نام حتی یصبح أصبح ثقیلا موصما الوصم الفترة و الکسل و التوانی.
ص: 155
روایت39.
اعلام الدین و عدةالداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: نگذار چشمانت بهره کاملی از خواب ببرد، چرا که او کمترین شکرگزاری را دارد.(1)
روایت40.
عدة الداعی، روضة الواعظین و اعلام الدین: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که بنده از خوابگاه لذّت بخش خود برای اقامه نماز شب به خاطر جلب خشنودی خدایش برخیزد در حالی که بقایای خواب در چشمانش می باشد، خداوند بر فرشتگان مباهات می کند و درباره او می فرماید: آیا نمی نگرید این بنده ام را که از خواب شیرین خود دست برداشته و به نمازی که بر او واجب نکرده ام برخاسته است؟! گواه باشید که من او را آمرزیدم.(2)
روایت41.
العدة: گفته است: ضرار بن ضمره بر معاویه وارد شد و معاویه گفت: علی را برایم توصیف کن. ضرار گفت: مرا از این کار معاف میکنی؟ معاویه گفت: نه، معاف نمیکنم. ضرار گفت: به خدا سوگند او بسیار دور اندیش و نیرومند بود، به عدالت سخن می گفت و با قاطعیت فیصله می داد. علم از جوانبش می جوشید و حکمت از زبانش فوران داشت، از زرق و برق دنیا وحشت داشت و با شب و تنهایی آن مأنوس بود.
به خدا سوگند، بسیار اشک می ریخت و فراوان فکر می کرد و دستش را حرکت می داد و با خود سخن میگفت، و با پروردگار خود مناجات می نمود، لباس زبر و درشت و غذای مانده فقیرانه را می پسندید.
در میان ما که بود، مانند یکی از ما بود، اگر چیزی از او می خواستیم می پذیرفت و اگر از او دعوت می کردیم قبول میکرد، با این همه که به ما نزدیک بود و ما را با خود نزدیک می ساخت، چندان با هیبت بود که در حضورش جرأت سخن گفتن نداشتیم و نمیتوانستیم به خاطر عظمتش به او نگاه کنیم، وقتی میخندید دندانهایش مثل مرواریدهای مرتب ظاهر میشد، اهل دیانت را بزرگ می شمرد و بینوایان را دوست میداشت. نه نیرومند در باطل خود به او طمع داشت و نه ناتوان از عدالتش نومید بود.
به خدا سوگند، یک شب به چشم خود دیدم که در محراب عبادت ایستاده بود - در وقتی که تاریکی شب همه جا را فرا گرفته و ستارگان غروب کرده بودند - و دست به محاسن گرفته بود و مانند مار گزیده به خود می پیچید و چون مصیبت زده گریه میکرد و می گفت: ای دنیا، ای دنیا، دیگری را بفریب، آیا متعرض من شده ای و به من روی آورده ای؟ هیهات که من تو را سه طلاقه کرده ام و رجوعی در کار نیست، عمرت کوتاه، خطرت بزرگ و عیشت ناچیز است، آه از توشه اندک و سفر دراز و راه ترسناک و عظمت اهوال!
ص: 156
أَعْلَامُ الدِّینِ، وَ عُدَّةُ الدَّاعِی، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَا تُعْطُوا الْعَیْنَ حَظَّهَا فَإِنَّهَا أَقَلُّ شَیْ ءٍ شُکْراً(1).
الْعُدَّةُ، [عدة الداعی] وَ رَوْضَةُ الْوَاعِظِینَ، وَ أَعْلَامُ الدِّینِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِذَا قَامَ الْعَبْدُ مِنْ لَذِیذِ مَضْجَعِهِ وَ النُّعَاسُ فِی عَیْنَیْهِ لِیُرْضِیَ رَبَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ بِصَلَاةِ لَیْلِهِ بَاهَی اللَّهُ بِهِ مَلَائِکَتَهُ فَقَالَ أَ مَا تَرَوْنَ عَبْدِی هَذَا قَدْ قَامَ مِنْ لَذِیذِ مَضْجَعِهِ إِلَی صَلَاةٍ لَمْ أَفْرِضْهَا عَلَیْهِ اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ (2).
العدة، [عدة الداعی] قَالَ: دَخَلَ ضِرَارُ بْنُ ضَمْرَةَ عَلَی مُعَاوِیَةَ فَقَالَ لَهُ صِفْ لِی عَلِیّاً فَقَالَ لَهُ أَ وَ تُعْفِینِی مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لَا أُعْفِیکَ فَقَالَ کَانَ وَ اللَّهِ بَعِیدَ الْمُدَی شَدِیدَ الْقُوَی یَقُولُ فَصْلًا وَ یَحْکُمُ عَدْلًا یَتَفَجَّرُ الْعِلْمُ مِنْ جَوَانِبِهِ وَ تَنْطِفُ الْحِکْمَةُ مِنْ نَوَاحِیهِ یَسْتَوْحِشُ مِنَ الدُّنْیَا وَ زَهْرَتِهَا وَ یَسْتَأْنِسُ بِاللَّیْلِ وَ وَحْشَتِهِ کَانَ وَ اللَّهِ غَزِیرَ الْعَبْرَةِ طَوِیلَ الْفِکْرَةِ یُقَلِّبُ کَفَّهُ وَ یُخَاطِبُ نَفْسَهُ وَ یُنَاجِی رَبَّهُ یُعْجِبُهُ مِنَ اللِّبَاسِ مَا خَشُنَ وَ مِنَ الطَّعَامِ مَا جَشَبَ کَانَ وَ اللَّهِ فِینَا کَأَحَدِنَا یُدْنِینَا إِذَا أَتَیْنَاهُ وَ یُجِیبُنَا إِذَا سَأَلْنَاهُ وَ کُنَّا مَعَ دُنُوِّهِ مِنَّا وَ قُرْبِنَا مِنْهُ لَا نُکَلِّمُهُ لِهَیْبَتِهِ وَ لَا نَرْفَعُ أَعْیُنَنَا إِلَیْهِ لِعَظَمَتِهِ فَإِنْ تَبَسَّمَ فَعَنْ مِثْلِ اللُّؤْلُؤِ الْمَنْظُومِ یُعَظِّمُ أَهْلَ الدِّینِ وَ یُحِبُّ الْمَسَاکِینَ لَا یَطْمَعُ الْقَوِیُّ فِی بَاطِلِهِ وَ لَا یَیْأَسُ الضَّعِیفَ مِنْ عَدْلِهِ وَ أَشْهَدُ بِاللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ فِی بَعْضِ مَوَاقِفِهِ وَ قَدْ أَرْخَی اللَّیْلُ سُدُولَهُ وَ غَارَتْ نُجُومُهُ وَ هُوَ قَائِمٌ فِی مِحْرَابِهِ قَابِضٌ عَلَی لِحْیَتِهِ یَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِیمِ وَ یَبْکِی بُکَاءَ الْحَزِینِ فَکَأَنِّی الْآنَ أَسْمَعُهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا دُنْیَا یَا دُنْیَا أَ بِی تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَیَّ تَشَوَّقْتِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ غُرِّی غَیْرِی لَا حَاجَةَ لِی فِیکِ قَدْ أَبَنْتُکِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ لِی فِیهَا فَعُمُرُکِ قَصِیرٌ وَ خَطَرُکِ یَسِیرٌ وَ أَمَلُکِ حَقِیرٌ آهِ آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ وَحْشَةِ الطَّرِیقِ وَ عِظَمِ الْمَوْرِدِ.
ص: 156
در این هنگام اشک معاویه بیاختیار بر ریش او فروریخت و آن را را با آستین خود پاک کرد و خروش اهل مجلس به گریه بلند شد. سپس معاویه گفت: به خدا سوگند که ابو الحسن همین گونه بود که گفتی. اکنون ای ضرار، چگونه او را دوست داری؟ گفت: شبیه مادر موسی که موسی را دوست داشت. گفت: حالا که او را از دست دادهای، چگونه بر فراق او صبر میکنی؟ گفت: مثل کسی که یگانه فرزند عزیزش را در دامنش سر بریده باشند، که اشکش باز نمی ایستد و دردش پوشیده نمی ماند. آنگاه ضرار با چشمانی گریان از مجلس خارج شد. سپس معاویه به اهل مجلس گفت: اما شما، اگر مرا از دست بدهید، در میان شما کسی خواهد بود که این گونه مرا بستاید؟ برخی از حاضرین به او گفتند: ارزش همنشین به اندازه ارزش همنشین خود است.(1)
روایت42.
اعلام الدین و روضة الواعظین: در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: ای علی! بر نماز شب محافظت کن. و این سخن را سه بار تکرار کرده است.(2)
امام صادق علیه السلام فرمود: دروغ میگوید کسی که گمان میکند او نماز شب میخواند و حال آنکه در روز گرسنه است.(3)
روایت43.
دعائم الاسلام: امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در بهشت درختی هست که از تنه آن اسبهای ابلق دست و پا سفید و سیاه که نه پهن دارند و نه بول میکنند خارج میشود، در حالی که با لجام و زین آمادهاند، افسارشان از طلا و زینشان از مروارید و یاقوت است. اهل علیین سوار بر آنها میشوند و از روی کسانی که پائینتر از آنها هستند میگذرند. بهشتیان میگویند: پروردگارا! این بندگانت را به چه سبب به این کرامت رساندهای؟ خداوند میفرماید: اینان شبها را به عبادت میگذرانیدند و شما میخوابیدید. روزها روزه میگرفتند و شما میخوردید. صدقه میدادند و شما بخل میورزیدید. با دشمنان خدا جهاد میکردند و شما از جهاد میترسیدید.(4)
امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و به خواندن نماز وتر امر کرد و علی علیه السلام بر آن اصرار میکرد و اجازه ترک این کار را نمیداد.(5)
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم»(6) فرمود: منظور نماز وتری است که در آخر شب خوانده میشود.(7)
ص: 157
فَوَکَفَتْ دُمُوعُ مُعَاوِیَةَ عَلَی لِحْیَتِهِ فَنَشَفَهَا بِکُمِّهِ وَ اخْتَنَقَ الْقَوْمُ بِالْبُکَاءِ ثُمَّ قَالَ کَانَ وَ اللَّهِ أَبُو الْحَسَنِ کَذَلِکَ فَکَیْفَ کَانَ حُبُّکَ إِیَّاهُ قَالَ کَحُبِّ أُمِّ مُوسَی لِمُوسَی وَ أَعْتَذِرُ إِلَی اللَّهِ مِنَ التَّقْصِیرِ قَالَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ عَنْهُ یَا ضِرَارُ قَالَ صَبْرَ مَنْ ذُبِحَ وَاحِدُهَا عَلَی صَدْرِهَا فَهِیَ لَا تَرْقَی عَبْرَتُهَا وَ لَا تَسْکُنُ حَرَارَتُهَا ثُمَّ قَامَ وَ خَرَجَ وَ هُوَ بَاکٍ فَقَالَ مُعَاوِیَةُ أَمَا إِنَّکُمْ لَوْ فَقَدْتُمُونِی لَمَا کَانَ فِیکُمْ مَنْ یُثْنِی عَلَیَّ مِثْلَ هَذَا الثَّنَاءِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ کَانَ حَاضِراً الصَّاحِبُ عَلَی قَدْرِ صَاحِبِهِ (1).
أَعْلَامُ الدِّینِ، وَ رَوْضَةُ الْوَاعِظِینَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی وَصِیَّتِهِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَلَیْکَ یَا عَلِیُّ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ کَرَّرَ ذَلِکَ ثَلَاثَ دَفَعَاتٍ (2).
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُصَلِّی اللَّیْلَ وَ یَجُوعُ بِالنَّهَارِ(3).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ أَصْلِهَا خَیْلٌ بُلْقٌ لَا تَرُوثُ وَ لَا تَبُولُ مُسْرَجَةٌ مُلْجَمَةٌ لُجُمُهَا الذَّهَبُ وَ سُرُوجُهَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ فَیَسْتَوِی عَلَیْهَا أَهْلُ عِلِّیِّینَ فَیَمُرُّونَ عَلَی مَنْ أَسْفَلَ مِنْهُمْ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَنَّةِ رَبَّنَا بِمَ بَلَّغْتَ بِعِبَادِکَ هَذِهِ الْکَرَامَةَ فَیُقَالُ لَهُمْ کَانُوا یَقُومُونَ اللَّیْلَ وَ کُنْتُمْ تَنَامُونَ وَ کَانُوا یَصُومُونَ النَّهَارَ وَ کُنْتُمْ تَأْکُلُونَ وَ کَانُوا یَتَصَدَّقُونَ وَ کُنْتُمْ تَبْخَلُونَ وَ کَانُوا یُجَاهِدُونَ وَ کُنْتُمْ تَجْبُنُونَ (4).
عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِالْوَتْرِ وَ أَنَّ عَلِیّاً کَانَ یُشَدِّدُ فِیهِ وَ لَا یُرَخِّصُ فِی تَرْکِهِ (5).
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ (6) قَالَ هُوَ الْوَتْرُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ (7).
ص: 157
روایت44.
مجمع البیان: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرگاه مردی همسرش را در شب بیدار کند و با هم نماز بخوانند، از جمله «ذاکرانی که خدا را بسیار ذکر میکنند»(1) نوشته میشوند.(2)
روایت45.
مشکاة الانوار: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی به یکی از انبیای بنی اسرائیل وحی کرد که: اگر میخواهی مرا در بهشت ملاقات کنی، در دنیا، تنها و غریب و غمگین و ناراحت و ترسان از مردم باش، چون پرنده ای که در زمین خشک و بیآب و علف پرواز میکند و از شاخه درختان میخورد و از چشمهها آب مینوشد و وقتی شب شد، تنها به لانه خود برمیگردد و با پروردگارش انس میگیرد و از پرندگان وحشت مینماید.(3)
امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل کسی را که در میان جمع، بدون ناسزاگویی شوخی کند، وقتی که تنها میماند به فکر و اندیشه فرو رود و وقتی که خلوت کند، عبرتها به نظرش آید و با نماز، شب زندهداری کند را دوست دارد.(4)
روایت46.
کتاب الغایات: ابن ابی یعفور گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایتان شوم! چه ساعتی از شب، بنده به خدایش و خدا به بنده اش نزدیکتر است؟ فرمود: هنگامی که در آخر شب برخیزد و چشمهایش در خواب است و میرود و وضوی کاملی میگیرد و سپس میآید تا در جایگاه نمازش قرار گیرد و روی به سوی خدا میکند و پاهای خود را کنار هم قرار میدهد و صدایش را بلند میکند و تکبیر میگوید و نمازش را شروع میکند و سپس تعدادی از آیههای قرآن میخواند و دو رکعت نماز میخواند و سپس برمیخیزد تا دوباره نماز بخواند که ندا دهندهای از سمت راست پهنه عرش ندا میدهد: ای بنده ای که خدایت را خواندی، نیکی از پهنه عرش بر سر تو افشانده میشود و فرشتگان دور تا دور تو را از قدمگاه تو تا پهنه آسمان گرفته اند. در این هنگام خداوند ندا میدهد: بندهام، اگر میدانستی با چه کسی مناجات میکنی، هرگز نمیگریختی؟ راوی گفته است: گفتم: فدایتان شوم! منظور از گریختن چیست؟ فرمود: با صورت و بدن خود چنین میگویی و سپس رویش را برگرداند، - و فرمود: - این گریختن است.
حضرت فرمود: مبغوضترین افراد نزد خداوند کسانی هستند که در شب مرداری بیش نیستند و روز را به بطالت و تنبلی میگذرانند.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهترین شما کسانی هستند که صاحب عقلند. سؤال شد: ای رسول خدا، منظور از کسانی که صاحب عقل هستند کیانند؟ فرمود: کسانی که هنگامی که مردم در خوابند، شب زندهداری میکنند.
ص: 158
مَجْمَعُ الْبَیَانِ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا أَیْقَظَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ مِنَ اللَّیْلِ وَ صَلَّیَا کُتِبَا مِنَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ (1).
مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَلْقَانِی فِی حَظِیرَةِ الْقُدْسِ فَکُنْ فِی الدُّنْیَا وَحِیداً غَرِیباً مَهْمُوماً مَحْزُوناً مُسْتَوْحِشاً مِنَ النَّاسِ بِمَنْزِلَةِ الطَّیْرِ الَّذِی یَطِیرُ فِی الْأَرْضِ الْقِفَارِ وَ یَأْکُلُ مِنْ رُءُوسِ الْأَشْجَارِ وَ یَشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْعُیُونِ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ أَوْکَرَ وَحْدَهُ وَ اسْتَأْنَسَ بِرَبِّهِ وَ اسْتَوْحَشَ مِنَ الطُّیُورِ(2).
وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُحِبُّ الْمُدَاعِبَ فِی الْجَمَاعَةِ بِلَا رَفَثٍ الْمُتَوَحِّدَ بِالْفِکْرِ الْمُتَخَلِّیَ بِالْعِبَرِ السَّاهِرَ بِالصَّلَاةِ(3).
کِتَابُ الْغَایَاتِ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیُّ سَاعَةٍ یَکُونُ الْعَبْدُ أَقْرَبَ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ مِنْهُ قَرِیبٌ قَالَ إِذَا قَامَ فِی آخِرِ اللَّیْلِ وَ الْعُیُونُ هَادِئَةٌ فَیَمْشِی إِلَی وَضُوئِهِ حَتَّی یَتَوَضَّأَ بِأَسْبَغِ وُضُوءٍ ثُمَّ یَجِی ءُ حَتَّی یَقُومَ فِی مَسْجِدِهِ فَیُوَجِّهُ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ یَصُفُّ قَدَمَیْهِ وَ یَرْفَعُ صَوْتَهُ وَ یُکَبِّرُ وَ افْتَتَحَ الصَّلَاةَ فَقَرَأَ أَجْزَاءً وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ وَ قَامَ لِیُعِیدَ صَلَاتَهُ نَادَاهُ مُنَادٍ مِنْ عَنَانِ السَّمَاءِ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ أَیُّهَا الْعَبْدُ الْمُنَادِی رَبَّهُ إِنَّ الْبِرَّ لَیُنْشَرُ عَلَی رَأْسِکَ مِنْ عَنَانِ السَّمَاءِ وَ الْمَلَائِکَةَ مُحِیطَةٌ بِکَ مِنْ لَدُنْ قَدَمَیْکَ إِلَی عَنَانِ السَّمَاءِ وَ اللَّهُ یُنَادِی عَبْدِی لَوْ تَعْلَمُ مَنْ تُنَاجِی إِذاً مَا انْفَتَلْتَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا الِانْفِتَالُ قَالَ تَقُولُ بِوَجْهِکَ وَ جَسَدِکَ هَکَذَا ثُمَّ وَلَّی وَجْهَهُ فَذَلِکَ الِانْفِتَالُ وَ قَالَ أَبْغَضُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ جِیفَةٌ بِاللَّیْلِ بَطَّالٌ بِالنَّهَارِ.
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خِیَارُکُمْ أُولُو النُّهَی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أُولُو النُّهَی فَقَالَ الْمُتَهَجِّدُونَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ.
ص: 158
روایت47.
دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: من از فردی که قرآن را خوانده باشد و متوجه شب شود ولی برنخیزد تا اینکه وقتی صبح نزدیک شد برخیزد و به نماز بشتابد، خشمگین میشوم.(1)
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «فسبح بحمد ربک حین تقوم و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم»(2)
فرمود: خداوند او را امر کرده است که در شب نماز بخواند.(3)
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا(4)»
فرمود: خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را امر کرده است که در ساعاتی از شب نماز بخواند و او این کار را کرده است.(5)
امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نهی کرده است که فرد در طول شب مثل لاشه افتاده باشد و امر کرده است که در شب برخیزد و با نماز، شب زندهداری کند.(6)
فرمود: با سلام کردن، سلام را میان مردم شایع کنید. اطعام کنید و در شب که همگان درخوابند به نماز برخیزید تا به سلامتی داخل بهشت گردید.(7)
روایت48.
العلل و العیون: امام صادق علیه السلام فرمود: از امام سجاد علیه السلام سؤال شد: چرا کسی که شب زندهداری میکند روی او نیکو و نورانی می شود؟ فرمود: زیرا آنها با خدا خلوت نمودند، در عوض خدا لباسی از نور خود به آنها پوشاند.(8)
مجالس الشیخ:
ص: 159
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنِّی لَأَمْقُتُ الْعَبْدَ یَکُونُ قَدْ قَرَأَ الْقُرْآنَ ثُمَّ یَنْتَبِهُ مِنَ اللَّیْلِ فَلَا یَقُومُ حَتَّی إِذَا دَنَا الصُّبْحُ قَامَ فَبَادَرَ الصَّلَاةَ(1).
وَ عَنْهُ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ (2) قَالَ أَمَرَهُ أَنْ یُصَلِّیَ بِاللَّیْلِ (3).
وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا(4) قَالَ أَمَرَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی سَاعَاتٍ مِنَ اللَّیْلِ فَفَعَلَ صلی الله علیه و آله (5).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ الرَّجُلُ طُولَ اللَّیْلِ کَالْجِیفَةِ الْمُلْقَاةِ وَ أَمَرَ بِالْقِیَامِ مِنَ اللَّیْلِ وَ التَّهَجُّدِ بِالصَّلَاةِ(6).
وَ قَالَ: أَفْشُوا السَّلَامَ وَ أَطْعِمُوا الطَّعَامَ وَ صَلُّوا بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِسَلَامٍ (7).
الْعِلَلُ، وَ الْعُیُونُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَخِیهِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام مَا بَالُ الْمُتَهَجِّدِینَ بِاللَّیْلِ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً قَالَ لِأَنَّهُمْ خَلُّوا بِرَبِّهِمْ فَکَسَاهُمُ اللَّهُ مِنْ نُورِهِ (8).
مجالس الشیخ، عن أبی الحسن عن خاله جعفر بن محمد بن قولویه عن حکیم بن داود عن سلمة بن الخطاب عن سلیمان بن سماعة عن عمه عاصم عن
ص: 159
از امام صادق علیه السلام روایتی شبیه این روایت نقل شده است.
روایت49.
مجازات النبویه: از جمله سخنان حضرت که در سخنی طولانی در ذم گروهی از منافقین است آمده است: «آنان در شب چون چوب خشک و در روز آبلهرو هستند».
سید گفته است: این کلام استعاره بوده و منظور این است که آنها تمام شب را بی آنکه نماز بخوانند و یا برای مناجات بیدار شوند، میخوابند. بنابراین آنها بسان چوب خشک افکنده شدهای هستند. در قرآن هم آمده است: «کانهم خشب مسنده(1)»،{گویی آنان شمعک هایی پشت بر دیوارند [که پوک شده و درخور اعتماد نیستند.} که منظور خدای متعال این است که در آنها هیچ خیری نیست و نفعی نزد آنها نمیباشد، چون چوبهای سستی که حمایت میشوند تا فرونریزند و گرفته میشوند تا سقوط نکنند.(2)
روایت50.
المحاسن: علی بن عبدالعزیز گفته است: امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا میخواهی بگویم اصل اسلام و فرع و قله و کوهان اسلام چیست؟ گفتم: فدایتان شوم، بله. فرمود: اصل اسلام نماز و فرع آن زکات و قله و کوهان آن جهاد در راه خداست. باز فرمود: آیا میخواهی بگویم دروازهای نیکی کدام است؟ روزهای که سپر آتش جهنم است و صدقهای که گناهان را میریزد و برخاستن فرد وقتی در دل شب با پروردگارش مناجات میکند. سپس این آیه را تلاوت کرد: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفاً و طمعا و ممّا رزقناهم ینفقون».(3) -(4)
مشکاه الانوار: روایت مرسلی شبیه این روایت نقل شده است.(5)
روایت51.
دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: ابوذر نزدیک حلقه در کعبه ایستاد و مردم را نصیحت کرد، سپس گفت: برای عظمت اموری - که در قیامت در پیش داری - یک بار حج برو و برای ضجه و فریاد روز قیامت یک روز روزه بگیر و دو رکعت نماز در تاریکی شب برای وحشت قبر بخوان... تا آخر روایت.(6)
روایت52.
تنبیه الخواطر و ارشاد القلوب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز شب،
ص: 160
الصادق علیه السلام: مثله (1).
الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ علیه السلام: فِی ذَمِّ أَقْوَامٍ مِنَ الْمُنَافِقِینَ خُشُبٌ بِاللَّیْلِ جُدُرٌ بِالنَّهَارِ فِی کَلَامٍ طَوِیلٍ.
قال السید و هذه استعارة و المراد أنهم ینامون اللیل کله من غیر قیام لصلاة و لا استیقاظ لمناجاة فهم کالخشب الملقاة و فی التنزیل کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ(2) یرید تعالی أنهم لا خیر فیهم و لا نفع عندهم کالخشب الواهیة التی تدعم لئلا تتهافت و تمسک لئلا تتساقط(3).
الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَصْلِ الْإِسْلَامِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَتِهِ وَ سَنَامِهِ قَالَ قُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ أَصْلُهُ الصَّلَاةُ وَ فَرْعُهُ الزَّکَاةُ وَ ذِرْوَتُهُ وَ سَنَامُهُ الْجِهَادُ فِی
سَبِیلِ اللَّهِ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ تَحُطُّ الْخَطِیئَةَ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یُنَاجِی رَبَّهُ ثُمَّ تَلَا تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ (4).
مشکاة الأنوار، مرسلا: مثله (5).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: وَقَفَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ عِنْدَ حَلْقَةِ بَابِ الْکَعْبَةِ فَوَعَظَ النَّاسَ ثُمَّ قَالَ حُجَّ حَجَّةً لِعَظَائِمِ الْأُمُورِ وَ صُمْ یَوْماً لِزَجْرَةِ النُّشُورِ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی سَوَادِ اللَّیْلِ لِوَحْشَةِ الْقُبُورِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(6).
تَنْبِیهُ الْخَاطِرِ، وَ إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: صَلَاةُ اللَّیْلِ
ص: 160
چراغی برای صاحب آن در تاریکی قبر است.(1)
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز شب، موجب رضایت پروردگار، دوستی فرشتگان، سنت پیامبران، نور معرفت، ریشه ایمان، آسایش بدنها، مایه ناراحتی شیطان، سلاحی بر ضدّ دشمنان، مایه اجابت دعا و قبولی اعمال و برکت در روزی و شفیعی بین صاحب آن و بین فرشته مرگ و نوری در قبرش و بستری نیکو در زیرش و جواب نکیر و منکر و همدم او در قبرش تا روز قیامت است.
وقتی قیامت شود، نماز سایبانی برای او در بالای سرش و تاجی بر سرش و لباسی در بدنش و نوری که در مقابلش حرکت کند و پوششی بین او و آتش و حجتی برای مؤمن در برابر خدا و سنگینی ترازوی اعمال و مجوزی برای عبور از پل صراط و کلیدی برای بهشت است، چرا که نماز، تکبیر و تحمید و تسبیح و تقدیس و تعظیم و قرائت و دعاست. برترین همه اعمال، خواندن نماز در وقتش است.(2)
بلد الامین: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز شب موجب خشنودی پروردگار است... تا آخر روایت.(3)
روایت53.
روضة الواعظین: امام رضا علیه السلام فرمود: خواندن نماز شب را بر خود لازم بدانید، زیرا هر بنده مؤمنی که هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت وتر هفتاد مرتبه استغفار کند، خداوند او را از عذاب قبر و از عذاب آتش نجات می دهد و عمرش را در دنیا طولانی می کند و در زندگی به او وسعت و گشایش می دهد.
سپس فرمود: در هر خانه ای که در آن نماز شب خوانده شود، آن خانه برای مردم آسمان می درخشد، همان طور که ستارگان آسمان برای مردم روی زمین میدرخشد.
ص: 161
سِرَاجٌ لِصَاحِبِهَا فِی ظُلْمَةِ الْقَبْرِ(1).
وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صَلَاةُ اللَّیْلِ مَرْضَاةُ الرَّبِّ وَ حُبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ سُنَّةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ نُورُ الْمَعْرِفَةِ وَ أَصْلُ الْإِیمَانِ وَ رَاحَةُ الْأَبْدَانِ وَ کَرَاهِیَةُ الشَّیْطَانِ وَ سِلَاحٌ عَلَی الْأَعْدَاءِ وَ إِجَابَةٌ لِلدُّعَاءِ وَ قَبُولُ الْأَعْمَالِ وَ بَرَکَةٌ فِی الرِّزْقِ وَ شَفِیعٌ بَیْنَ صَاحِبِهَا وَ بَیْنَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ سِرَاجٌ فِی قَبْرِهِ وَ فِرَاشٌ تَحْتَ جَنْبِهِ وَ جَوَابٌ مَعَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ مُونِسٌ وَ زَائِرٌ فِی قَبْرِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ کَانَتِ الصَّلَاةُ ظِلًّا فَوْقَهُ وَ تَاجاً عَلَی رَأْسِهِ وَ لِبَاساً عَلَی بَدَنِهِ وَ نُوراً یَسْعَی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ سِتْراً(2) بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّارِ وَ حُجَّةً لِلْمُؤْمِنِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَعَالَی وَ ثِقْلًا فِی الْمِیزَانِ وَ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ وَ مِفْتَاحاً لِلْجَنَّةِ لِأَنَّ الصَّلَاةَ تَکْبِیرٌ وَ تَحْمِیدٌ وَ تَسْبِیحٌ وَ تَمْجِیدٌ وَ تَقْدِیسٌ وَ تَعْظِیمٌ وَ قِرَاءَةٌ وَ دُعَاءٌ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْأَعْمَالِ کُلِّهَا الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا(3).
الْبَلَدُ الْأَمِینِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: صَلَاةُ اللَّیْلِ مَرْضَاةُ الرَّبِّ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(4).
رَوْضَةُ الْوَاعِظِینَ، قَالَ الرِّضَا علیه السلام: عَلَیْکُمْ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَمَا مِنْ عَبْدٍ یَقُومُ آخِرَ اللَّیْلِ فَیُصَلِّی ثَمَانَ رَکَعَاتٍ وَ رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ وَ رَکْعَةَ الْوَتْرِ وَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فِی قُنُوتِهِ سَبْعِینَ مَرَّةً إِلَّا أُجِیرَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ عَذَابِ النَّارِ وَ مُدَّ لَهُ فِی عُمُرِهِ وَ وُسِّعَ عَلَیْهِ فِی مَعِیشَتِهِ.
ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْبُیُوتَ الَّتِی یُصَلَّی فِیهَا بِاللَّیْلِ یَزْهَرُ نُورُهَا لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا یَزْهَرُ نُورُ الْکَوَاکِبِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ
ص: 161
عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام از تفسیر آیه «سیماهم فی وجوههم من اثر السجود(1)»
پرسید، فرمود: منظور شب زندهداری در نماز است.
امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که نماز شب نخواند از جمله شیعیان ما نیست.(2)
روایت54.
فقه الرضا: امام علیه السلام فرمود: خواندن نماز شب را بر خود لازم بدانید، چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را بدان سفارش نمود و فرمود: خواندن نماز شب را بر خود لازم بدان - پیامبر این سخن را سه بار فرمود - نماز شب موجب افزایش روزی و نورانیت چهره و نیک شدن اخلاق میشود.(3)
ص: 162
وَ سَأَلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ(1) قَالَ هُوَ السَّهَرُ فِی الصَّلَاةِ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ لَمْ یُصَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ (2).
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: عَلَیْکَ بِالصَّلَاةِ فِی اللَّیْلِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی بِهَا عَلِیّاً فَقَالَ فِی وَصِیَّتِهِ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ قَالَهَا ثَلَاثاً وَ صَلَاةُ اللَّیْلِ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ بَهَاءِ الْوَجْهِ وَ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ (3).
ص: 162
باب هفتم : دعوت منادی در وقت سحر و استجابت دعا در وقت سحر و با فضیلت ترین ساعات شب
روایات
روایت1.
مجالس الصدوق: ابراهیم بن ابومحمود گفته است: به امام رضا علیه السلام گفتم: ای پسر پیامبرخدا! نظرت درباره حدیثی که مردم از رسول خدا صلی الله علیه السلام روایت میکنند که ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی هر شب جمعه به آسمان دنیا فرود میآید، چیست؟
حضرت فرمود: خداوند کسانی را که سخنان حق را از جایگاه خود منحرف و تحریف می کنند لعنت کرده است. به خدا سوگند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین نفرموده است، بلکه فرمود: خداوند در یک سوم آخر هر شبی و در آغاز هر شب جمعه، فرشته ای را به آسمان دنیا فرو می فرستد، سپس به او امر میکند که ندا زند: آیا درخواست کننده ای هست تا او را ببخشم؟ آیا توبه کننده ای هست تا توبه او را بپذیرم؟ آیا استغفار کننده ای هست تا او را بیامرزم؟ ای کسی که در راه خیر تلاش می کنی، رو بیاور، و ای طالب بدیها کوتاه بیا و رها کن! این صدا تا طلوع فجر در آسمان طنین انداز است تا وقتی فجر طلوع کند، آنگاه به محل خود در ملکوتی از آسمان باز می گردد. پدرم این حدیث را از پدرش و او هم از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این چنین برایم روایت کردهاند.
توضیح
«انما قال»، ظاهر این سخن این است که منظور تحریف لفظی است و احتمال دارد منظور تحریف معنوی باشد، یعنی پایین آمدن حقیقی منظور نیست بلکه منظور این است که خدای تعالی فرشته را از عرش عظمت و جلال و استغنای مطلق برای لطف کردن به بندگان فرومیفرستد و نیز منظور، فرستادن فرشته به سوی آنها و خواندن آنها به درگاهش است. یا چون نزول و ندا دادن فرشته به امر خدای متعال است، گو اینکه خودش فرود آمده است؛ همچنان که وقتی کسی به دستور حاکم کشته شود، گفته میشود: حاکم
ص: 163
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْحَدِیثِ الَّذِی یَرْوِیهِ النَّاسُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْزِلُ کُلَّ لَیْلَةٍ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَقَالَ علیه السلام لَعَنَ اللَّهُ الْمُحَرِّفِینَ الْکَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ اللَّهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ إِنَّمَا قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُنْزِلُ مَلَکاً إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا کُلَّ لَیْلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَیَأْمُرُهُ فَیُنَادِی هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ یَا طَالِبَ الْخَیْرِ أَقْبِلْ یَا طَالِبَ الشَّرِّ أَقْصِرْ فَلَا یَزَالُ یُنَادِی بِهَذَا حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ إِلَی مَحَلِّهِ مِنْ مَلَکُوتِ السَّمَاءِ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
قوله علیه السلام إنما قال ظاهره التغییر اللفظی و یحتمل أن یکون المراد التحریف المعنوی أی لیس الغرض النزول الحقیقی بل المعنی تنزله تعالی عن عرش العظمة و الجلال و الاستغناء المطلق إلی اللطف بالعباد و إرسال الملائکة إلیهم و دعوتهم إلی بابه أو أنه لما کان النزول و النداء بأمره فکأنه فعله کما یقال قتل الأمیر
ص: 163
فلانی را کشت.
سخن حضرت: «أقصر» که در باب افعال است. جوهری گفته است: «أقصرت عنه» وقتی به کار میرود که با وجود قدرت بر انجام کاری از انجامش منصرف شوی، ولی اگر قدرت بر انجام آن عمل نداشتی، قصرت بدون الف به کار میرود. پایان. «ملکوت السماوات» ملکش. در نهایه گفته است: در حدیث ملکوت تکرار شده است و آن اسم مبنی است که از ملک گرفته شده است مانند جبروت و رهبوت که از جبر و رهبة گرفته شدهاند. در قاموس آمده است: ملکوت بر وزن رهبوت و به معنای عزت و سلطنت و مملکت است.
روایت2.
المحاسن: امام صادق علیه السلام در تفسیر «سوف أستغفر لکم ربی»،(1){به زودی برایتان آمرزش میطلبم.} فرمود: استغفار برای آنها را به وقت سحر به تأخیر انداخت.(2)
روایت3.
الخصال: در روایت ابوذر آمده است که وی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: کدام شب با فضیلت است؟ فرمود: نیمه باقی مانده شب.(3)
توضیح
شاید غابر در اینجا اسم و به معنای سپری شده باشد، یعنی شبی که اکثر آن سپری شده است و نیز احتمال دارد به معنای باقی مانده باشد، یعنی شبی که بیشتر آن باقی مانده است.
روایت4.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی در آغاز هر شب جمعه و در یکسوم آخر هر شبی به آسمان دنیا فرو میآید. فرشتهای ندا میزند: آیا توبه کننده ای هست تا توبه او پذیرفته شود؟ آیا درخواست کننده ای هست تا درخواست وی به او عطا شود؟ آیا استغفار کننده ای هست تا گناه او آمرزیده شود؟ خدایا به هر انفاق کنندهای عوض و به هر بخل ورزنده تلف عنایت فرما. وقتی فجر طلوع کند، خدا به عرشش بر میگردد و روزی را بین بندگان تقسیم میکند.
سپس به فضیل بن یسار فرمود: ای فضیل! سهم خودت را از این روزی بگیر و این سهم تو، سخن خدای متعال است که میفرماید: «ما انفقتم من شیء فهو یخلفه و هو خیر رازقین»،(4){و هر چه را انفاق کردید، عوضش را او می دهد. و او بهترین روزی دهندگان است.}(5)
ص: 164
فلانا إذا قتل بأمره. قوله أقصر علی بناء الإفعال قال الجوهری أقصرت عنه کففت و نزعت مع القدرة علیه فإن عجزت عنه قلت قصرت بلا ألف انتهی و ملکوت السماوات ملکه قال فی النهایة قد تکرر فی الحدیث ذکر الملکوت و هو اسم مبنی من الملک کالجبروت و الرهبوت من الجبر و الرهبة و فی القاموس الملکوت کالرهبوت العز و السلطان و المملکة.
الْمَحَاسِنُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی (1) قَالَ أَخَّرَهُمْ إِلَی السَّحَرِ(2).
الْخِصَالُ، فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ: أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَیُّ اللَّیْلِ أَفْضَلُ قَالَ جَوْفُ اللَّیْلِ الْغَابِرِ(3).
لعل الغابر اسم هنا بمعنی الماضی أی اللیل الذی مضی أکثره و یحتمل الباقی أیضا أی الباقی کثیر منه.
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُنْزِلُ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ مَلَکاً یُنَادِی هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَیُغْفَرَ لَهُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَیُعْطَی سُؤْلَهُ- اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَ کُلَّ مُمْسِکٍ تَلَفاً فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ الرَّبُّ إِلَی عَرْشِهِ فَقَسَّمَ الْأَرْزَاقَ بَیْنَ الْعِبَادِ ثُمَّ قَالَ لِلْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ یَا فُضَیْلُ نَصِیبَکَ مِنْ ذَلِکَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (4).
ص: 164
توضیح
سخن حضرت علیه السلام «ملکاً»، در برخی نسخهها آمده است و در جلوی خداوند دو فرشته است. این روایت بر تقیه حمل میشود یا بر مجاز همچنان که قبلا گفتیم. سخن حضرت: «نصیبک» بنا بر اغرا منصوب است، یعنی نصیبت را بگیر.
روایت5.
مجالس ابن الشیخ: محمد بن عبده نیشابوری گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: در مورد این روایت که مردم از پیامبر صلی الله و آله و سلم روایت میکنند که در شب ساعتی است که بنده مؤمن در آن دعا نمی کند مگر اینکه مستجاب شود. نظرت چیست؟ حضرت فرمود: بله روایت درست است. گفتم: فدایتان شوم، این چه موقع از شب است؟ فرمود: ما بین نصف شب تا یکسوم باقی مانده از شب. گفتم: آیا این ساعت، در شب معلوم و مشخصی است یا اینکه در هر شب میباشد؟ فرمود: در هر شب این ساعت وجود دارد.(1)
مؤلف
برخی از این اخبار در باب وقت نماز ظهر و عصر ذکر شد.
روایت6.
ثواب الاعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: خدای عزوجل از بندگان مؤمنش هر نوع دعایی را دوست دارد. پس بر شما باد، دعا کردن در وقت سحر تا طلوع خورشید، چرا که این ساعت زمانی است که درهای آسمان گشوده میشود، بادها میوزند، روزیها تقسیم میشود و حوائج بزرگ برآورده میشود.(2)
روایت7.
قصص الراوندی: امام صادق علیه السلام به فضل بن ابوقره سمندی فرمود: ای فضل، بهترین زمانی که میتوانید خدا را در آن بخوانید، سحرگاهان است، چرا که خدای متعال میفرماید: «و بالاسحار هم یستغفرون(3)»،
{و در سحرگاهان استغفار میکنند.}(4)
ص: 165
قوله علیه السلام ملکا و فی بعض النسخ و أمامه ملکان و هو محمول علی التقیة کما مر أو علی المجاز کما سبق قوله نصیبک منصوب علی الإغراء أی خذ نصیبک.
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ وَالِدِهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبَدَةَ النَّیْشَابُورِیِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهم السلام: إِنَّ النَّاسَ یَرْوُونَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ فِی اللَّیْلِ سَاعَةً لَا یَدْعُو فِیهَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ بِدَعْوَةٍ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَتَی هِیَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ مَا بَیْنَ نِصْفِ اللَّیْلِ إِلَی الثُّلُثِ الْبَاقِی مِنْهُ قُلْتُ لَهُ أَ هِیَ لَیْلَةٌ مِنَ اللَّیَالِی مَعْلُومَةٌ أَوْ کُلُّ لَیْلَةٍ قَالَ بَلْ کُلُّ لَیْلَةٍ(1).
قد مضی بعض الأخبار فی وقت الظهرین.
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْجَامُورَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ مَنْدَلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ کُلَّ دَعَّاءٍ فَعَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی السَّحَرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنَّهَا سَاعَةٌ تُفَتَّحُ فِیهَا أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تَهُبُّ الرِّیَاحُ وَ تُقَسَّمُ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَ تُقْضَی فِیهَا الْحَوَائِجُ الْعِظَامُ (2).
قِصَصُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِأَسَانِیدِهِ الْکَثِیرَةِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ السَّمَنْدِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: یَا فَضْلُ إِنَّ أَفْضَلَ مَا دَعَوْتُمُ اللَّهَ بِالْأَسْحَارِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (3).
ص: 165
روایت8.
نهج البلاغه: نوف بکالی گفته است: شبی امیر المؤمنین علیه السلام را دیدم که از بستر بیرون آمده و به ستارگان نگاه می کند. آن گاه به من فرمود: ای نوف! داوود، علیه السلام، در چنین ساعتی از شب از خواب برخاست. آن گاه فرمود: این ساعت، ساعتی است که در آن هیچ بنده ای پروردگارش را نمی خواند جز آن که مستجاب شود؛ مگر مامورانی که یک دهم اموال مردم را برای سلطان ظالم جمع آوری می کنند، یا مامور تجسسی در دستگاه ظالمان، یا پلیسی در سلطنت ظالمان و یا کسی که دارنده ساز و دهل باشد.
«عرطبه» به معنای تنبور یا کمانچه یا به معنای صاحب کوبه که به معنای طبل است. همچنین گفته شده است، عرطبه به معنای طبل و کوبه به معنای تنبور و کمانچه است.(1)
توضیح
در کتاب النهایه گفته است: «عریف» کسی است که به امور قبیله و گروهی از مردم میپردازد و متولی انجام امور آنهاست. والی به وسیله این افراد از احوال مردم آگاه میشود. «فعیل» به معنای فاعل است. در القاموس آمده است که عریف بر وزن امیر، کسی است که یاران خود را بشناسد و نیز آمده است: عریف به معنای رئیس قوم است و بدین دلیل به وی عریف میگویند که وی به خاطر ریاست شناخته شده است. یا به معنای نقیب است و نقیب کسی است که پایینتر از رئیس است. پایان.
منظور از عریف در این حدیث، به معنای کسی است که رئیس باطل و ظلم است و نیز کسی که از سوی ظالمان بر کاری گماشته شده است. در قاموس آمده است: شرطی مفرد شرط، و بر وزن صرد است و آنها نخستین دستهای هستند که در جنگ حاضر شوند و آماده مرگ باشند. و به معنای گروهی از یاری کنندگان حاکمان هستند که به این کار معروفند که در این صورت شُرطی بر وزن تُرکی و جُهنی خواهند بود. به این دلیل به این صفت معروف شدند که علامتهایی در خودشان قرار میدهند که با آن شناخته میشوند.
گفته است: «عرطبه»: عود یا تنبور یا طبل و یا طبل حبشه است که با ضمه خوانده میشود. گفته است: «کوبه» با ضمه به معنای نرد و شطرنج و طبل کوچک میان باریک و نیز به معنای سنگ آسیاب و به معنای ساز میباشد. در نهایه در شرح این حدیث آمده است: یعنی گناهان هر فردی آمرزیده میشود به جز کسانی که اهل عرطبه یا کوبه هستند. عرطبه به فتحه و ضمه خوانده میشود به معنای عود - ساز و چنگ - است. کوبه به معنای نرد است. همچنین گفته شده است: به معنای طبل و نیز ساز میباشد، پایان. در اکثر نسخهها عرطبه با ضمه و تشدید «باء» نوشته شده است ولی در کتابهای لغت، «باء» بدون تشدید نگارش شده است.
روایت9.
عدة الداعی: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند متعال، هر شب جمعه، از آغاز شب تا پایان آن، از فراز عرش خویش ندا می دهد: آیا بنده مؤمنی نیست که تا پیش از سپیده دم، مرا برای دنیا یا آخرتش بخواند و من پاسخش دهم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که تا پیش از سپیده دم از گناهانش به درگاه من توبه کند و من توبه اش را بپذیرم؟
ص: 166
نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، عَنْ نَوْفَلٍ الْبِکَالِیِّ قَالَ: رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ لَیْلَةٍ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ فِرَاشِهِ فَنَظَرَ إِلَی النُّجُومِ فَقَالَ یَا نَوْفُ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام قَامَ فِی مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَةِ مِنَ اللَّیْلِ فَقَالَ إِنَّهَا سَاعَةٌ لَا یَدْعُو فِیهَا عَبْدٌ رَبَّهُ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ عَشَّاراً أَوْ عَرِیفاً أَوْ شُرْطِیّاً أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَةٍ وَ هِیَ الطُّنْبُورُ أَوْ صَاحِبَ کُوبَةٍ وَ هِیَ الطَّبْلُ وَ قَدْ قِیلَ أَیْضاً الْعَرْطَبَةُ الطَّبْلُ وَ الْکُوبَةُ الطُّنْبُورُ(1).
قال فی النهایة العریف المقیم بأمور القبیلة و الجماعة من الناس یلی أمورهم و یتعرف الأمیر منه أحوالهم فعیل بمعنی فاعل و فی القاموس العریف کأمیر من یعرف أصحابه و العریف رئیس القوم سمی بذلک لأنه عرف بذلک أو النقیب و هو دون الرئیس انتهی.
و المراد هنا الرئیس بالباطل و الظلم و المنصوب من قبل الظلمة و فی القاموس الشرطی واحد الشرط کصرد و هم أول کتیبة تشهد الحرب و تتهیأ للموت و طائفة من أعوان الولاة معروفة و هو شرطی کترکی و جهنی سموا بذلک لأنهم أعلموا أنفسهم بعلامات یعرفون بها.
و قال العرطبة العود أو الطنبور أو الطبل أو طبل الحبشة و یضم و قال الکوبة بالضم النرد و الشطرنج و الطبل الصغیر المخصر و الفهر و البربط و فی النهایة فی الحدیث أنه یغفر لکل مذنب إلا لصاحب عرطبة أو کوبة العرطبة بالفتح و الضم العود و الکوبة هی النرد و قیل الطبل و قیل البربط انتهی و فی أکثر نسخ النهج العرطبة بالضم و تشدید الباء و فی اللغة بالتخفیف.
عُدَّةُ الدَّاعِی، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیُنَادِی کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَدْعُونِی لِدِینِهِ أَوْ دُنْیَاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُجِیبَهُ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَتُوبُ إِلَیَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ
ص: 166
آیا بنده مؤمنی نیست که من روزی اش را بر او تنگ کرده باشم و او تا پیش از سپیده دَم، افزایش در روزی اش را از من بخواهد و من بر روزی او بیفزایم و به آن گشایش دهم؟ آیا بنده مؤمنِ زندانی و غم زده ای نیست که از من بخواهد از زندان آزاد و رهایش کنم؟ آیا بنده مؤمنِ ستم دیده ای نیست که تا پیش از سپیده دَم از من بخواهد که دادش را از کسی که به او ظلم کرده بستانم و من انتقام او را بگیرم و داد وی بستانم؟ فرمود: خدای متعال تا سپیده دَم ، به این ندا ادامه می دهد.(1)
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کسی حاجتی دارد، در عشای آخر از خدا بخواهد، چرا که آن، یعنی عشای آخر، به امتهای قبلی داده نشده بود.(2)
عمر بن اذنیه گفته است: امام صادق علیه السلام فرمود: در شب، ساعتی است که بندهای نیست که آن را درک نکند و در آن نماز بخواند و به درگاه خداوند دعا کند، مگر اینکه دعای وی مستجاب شود. گفتم: خدا شایستهات بدارد، این چه ساعتی از شب است؟ فرمود: وقتی نصف شب سپری شود و یکششم اول از اول نصف دوم شب باقی بماند.(3)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی آخر شب شود، خدای سبحان میفرماید: آیا دعا کنندهای هست که اجابتش کنم؟ آیا درخواست کنندهای هست که درخواستش را به او بدهم؟ آیا استغفار کنندهای هست که گناهانش را بیامرزم؟ آیا توبه کنندهای هست که توبهاش را بپذیرم؟(4)
توضیح
در القاموس آمده است: «سرب» با فتحه، به معنای راه است و با کسر به معنای راه و دل و قلب است.
روایت10.
دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی یک سوم شب بگذرد ندا کنندهای ندا میزند: ای جویای خیر روی بیاور و ای جویای شر کوتاه بیا - دست بردار -. آیا توبه کنندهای هست که توبه او پذیرفته شود؟آیا استغفار کنندهای هست که گناهانش آمرزیده شود؟ آیا درخواست کنندهای هست که درخواستش به او داده شود؟ این ندا تا طلوع فجر ادامه دارد.(5)
روایت11.
المکارم: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سفارش به علی علیه السلام فرمود: ای علی! در شب نماز بخوان، هر چند به اندازه دوشیدن یک گوسفند در آن وقت صرف شود؛ و در سحرگاهان دعا کن، چرا که در این زمان دعا رد نمیشود؛ خداوند متعال میفرماید: «و المسغفرین بالاسحار(6)»،{و
استغفار کنندگان در سحرگاهان.}(7)
روایت12.
کتاب جعفر بن محمد شریح:
ص: 167
أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَدْ قَتَّرْتُ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَأَزِیدَهُ وَ أُوَسِّعَ عَلَیْهِ أَ لَا عَبْدٌ سَقِیمٌ یَسْأَلُنِی أَنْ أَشْفِیَهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُعَافِیَهُ أَ لَا عَبْدُ مُؤْمِنٌ مَحْبُوسٌ مَغْمُومٌ یَسْأَلُنِی أَنْ أُطْلِقَهُ مِنْ سِجْنِهِ فَأُخَلِّیَ سَرْبَهُ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ مَظْلُومٌ یَسْأَلُنِی أَنْ آخُذَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَنْتَصِرَ لَهُ وَ آخُذَ لَهُ بِظُلَامَتِهِ قَالَ علیه السلام فَلَا یَزَالُ یُنَادِی بِهَذَا حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ(1).
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَانَ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَطْلُبْهَا فِی الْعِشَاءِ فَإِنَّهَا لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ مِنَ الْأُمَمِ قَبْلَکُمْ یَعْنِی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ(2).
وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ فِی اللَّیْلَةِ سَاعَةً مَا یُوَافِقُ فِیهَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یُصَلِّی وَ یَدْعُو اللَّهَ فِیهَا إِلَّا اسْتَجَابَ لَهُ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ أَیُّ سَاعَاتِ اللَّیْلِ قَالَ إِذَا مَضَی نِصْفُ اللَّیْلِ وَ بَقِیَ السُّدُسُ الْأَوَّلُ مِنْ أَوَّلِ النِّصْفِ الثَّانِی (3).
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ آخِرُ اللَّیْلِ یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ هَلْ مِنْ دَاعٍ فَأُجِیبَهُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ سُؤْلَهُ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ (4).
فی القاموس السرب بالفتح الطریق و بالکسر الطریق و البال و القلب.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُنَادِی مُنَادٍ حِینَ یَمْضِی ثُلُثُ اللَّیْلِ یَا بَاغِیَ الْخَیْرِ أَقْبِلْ یَا طَالِبَ الشَّرِّ أَقْصِرْ هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ یُغْفَرُ لَهُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَیُعْطَی حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ(5).
الْمَکَارِمُ،: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ یَا عَلِیُّ صَلِّ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَوْ قَدْرَ حَلْبِ شَاةٍ وَ بِالْأَسْحَارِ فَادْعُ فَإِنَّ عِنْدَ ذَلِکَ لَا تُرَدُّ دَعْوَةٌ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(6).
کِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا
ص: 167
امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی در یکسوم آغاز شب به آسمان دنیا فرو میآید و ندا میزند: آیا توبه کنندهای هست که توبه او را بپذیرم؟ آیا استغفار کنندهای هست که گناهانش را بیامرزم؟ آیا درخواست کنندهای هست که مرا بخواند تا من او را نجات دهم؟ آیا کسی هست که روزی بر او تنگ شده باشد تا من برای او گشایش دهم؟ آیا مظلومی هست که مرا یاری کند تا من هم او را یاری کنم؟
ص: 168
عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْزِلُ فِی الثُّلُثِ الْبَاقِی مِنَ اللَّیْلِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَیُنَادِی هَلْ مِنْ تَائِبٍ یَتُوبُ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ وَ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ یَسْتَغْفِرُ فَأَغْفِرَ لَهُ وَ هَلْ مِنْ دَاعٍ یَدْعُونِی فَأَفُکَّ عَنْهُ وَ هَلْ مِنْ مَقْتُورٍ یَدْعُونِی فَأَبْسُطَ لَهُ وَ هَلْ مِنْ مَظْلُومٍ یَنْصُرُنِی فَأَنْصُرَهُ.
ص: 168
باب هشتم: انواع مردم در برخاستن از رختخوابشان و ثواب زنده داری تمام شب یا برخی از آن و بیدار کردن فرشته برای نماز
روایات
روایت1.
مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: مردمی که از رختخوابهایشان برمیخیزند، سه گروه هستند: گروهی که بیدار شدن به نفع آنهاست و ضرری برای آنها ندارد، گروهی که بیدار شدن به ضرر آنهاست و نفعی برای آنها ندارد و گروهی که بیدار شدن نه بر ضرر آنهاست و نه نفعی برای آنها دارد. اما گروهی که بیدار شدن به نفع آنهاست و ضرری برای آنها ندارد، گروهی هستند که از رختخوابشان برمیخیزند و وضو میگیرند و خدای متعال را ذکر میگویند. اما گروهی که بیدار شدن به ضرر آنهاست و نفعی برای آنها ندارد، گروهی هستند که تا وقتی که بخوابند، در معصیت خدا غرقند. گروهی که بیدار شدن نه بر ضرر آنهاست و نه نفعی برای آنها دارد، گروهی هستند که تا صبح درخوابند.
مجالس ابن الشیخ: روایتی شبیه این روایت نقل شده است.
روایت2.
المحاسن: امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند: هیچ بندهای نیست مگر اینکه یک یا دوبار یا چندین بار در شب از خواب بیدار میشود، پس اگر برخیزد - که هیچ - و گرنه شیطان دو پایش از هم جدا کرده و میایستد و در گوشهای او بول میکند. آیا کسی از شما ندیده است، وقتی از خواب برخیزد - و برای نماز صبح بیدار نشده باشد - سنگین و بی حال است.(1)
توضیح
در النهایة درباره این حدیث گفته است: ایستاده بول میکند و «فحج رجلیه»، یعنی دو پایش را از هم جدا میکند و بین دو پایش فاصله میاندازد.
ص: 169
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: یَقُومُ النَّاسُ عَنْ فُرُشِهِمْ عَلَی ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ فَصِنْفٌ لَهُ وَ لَا عَلَیْهِ وَ صِنْفٌ عَلَیْهِ وَ لَا لَهُ وَ صِنْفٌ لَا عَلَیْهِ وَ لَا لَهُ فَأَمَّا الصِّنْفُ الَّذِی لَهُ وَ لَا عَلَیْهِ فَهُوَ الَّذِی یَقُومُ مِنْ مَقَامِهِ وَ یَتَوَضَّأُ وَ یُصَلِّی وَ یَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الصِّنْفُ الَّذِی عَلَیْهِ وَ لَا لَهُ فَهُوَ الَّذِی لَمْ یَزَلْ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ حَتَّی نَامَ فَذَاکَ الَّذِی عَلَیْهِ لَا لَهُ وَ الصِّنْفُ الَّذِی لَا لَهُ وَ لَا عَلَیْهِ فَهُوَ الَّذِی لَا یَزَالُ نَائِماً حَتَّی یُصْبِحَ فَذَلِکَ لَا لَهُ وَ لَا عَلَیْهِ (1).
مجالس ابن الشیخ، عن أبیه عن الحسین بن عبید الله الغضائری عن الصدوق: مثله (2).
الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ هُوَ یَتَیَقَّظُ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ فِی اللَّیْلِ أَوْ مِرَاراً فَإِنْ قَامَ وَ إِلَّا فَحَّجَ الشَّیْطَانُ فَبَالَ فِی أُذُنِهِ أَ لَا یَرَی أَحَدُکُمْ إِذَا کَانَ مِنْهُ ذَاکَ قَامَ ثَقِیلًا أَوْ کَسْلَانَ (3).
قال فی النهایة فیه بال قائما فحج رجلیه أی فرقهما و باعد ما بینهما
ص: 169
«فحج»، فاصله بین دو ران را گویند. درباره این حدیث گفته است: یعنی هر کس که بخوابد تا صبح شود، شیطان در گوشهای او بول کرده است. گفته شده است: او را مسخره میکند و بر او غلبه میکند تا از طاعت خدا بازماند. شاعر گفته است: «بال سهیل فی الفضیخ ففسد»، یعنی وقتی دوشاب انگور با طلوع - ستاره - سهیل فاسد میشود، ظهور سهیل موجب فساد دوشاب است. در روایت دیگری که به صورت مرسل است، از حسن آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «و وقتی بخوابد، شیطان دو پایش را از هم جدا کرده و در گوش او بول میکند» و نیز در حدیثی از ابن مسعود آمده است: «برای شرارت و بدی فرد، کافی است که شیطان در گوش او بول کند.» همه این موارد به صورت مجاز و تمثیل است، پایان سخن.
گفته شده است: به خاطر سنگینی خوابش و متوجه صدای موذن نشدن، به کسی تشبیه شده است که در گوشش بول شده است و حس شنوایی او فاسد شده است. قاضی عیاض گفته است: بعید نیست معنای حدیث بر ظاهرش باشد، یعنی - بر روی او - بول کرده است و دلیل اینکه در حدیث گفته که در گوشهای بول میکند این است که گوش، حس شنوایی و توجه است، پایان سخن.
شیخ بهایی گفته است: «فحج» با حای بدون نقطه و جیم، نوعی از راه رفتن که پست است، میباشد. و این نوع راه رفتن این گونه است که جلوی پاها را به هم نزدیک و پشت پاها را از هم دور کند و این عمل کنایه از راه رفتن بد و پستی آن است، همچنان بول در گوش، کنایه از بازی شیطان است، پایان. آنچه در اول ذکر کردیم مناسبتر است.
روایت3.
المحاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: شب شیطانی به نام زهاء دارد، وقتی بنده ای از خواب بیدار میشود تا نماز بخواند، به او میگوید: هنوز وقت بیداری تو نیست. بار دیگر از خواب بیدار میشود، دوباره به او میگوید: وقت بیداری تو فرا نرسیده است. هر وقت او بخواهد بیدار شود، شیطان به او این چنین میگوید و او را از بیدار شدن باز میدارد تا اینکه فجر - خورشید - طلوع کند. وقتی فجر طلوع کرد در گوشهای این بنده بول میکند. سپس شتابان بازمیگردد و دم خود را از روی افتخار حرکت میدهد و فریاد میکشد.(1)
روضة الواعظین: از امام باقر وامام صادق علیهما السلام روایتی شبیه این دو روایت نقل شده است.
توضیح
فیروز آبادی گفته است: «انصاع»: با شتاب بازگشت. گفت: «مصعت الدابه بذنبها» یعنی دم خود را حرکت داد و با آن کوبید.
روایت4.
ثواب الاعمال (2)و مجالس الصدوق: امام صادق علیه السلام فرمود:
ص: 170
و الفحج تباعد ما بین الفخذین و قال فیه من نام حتی أصبح فقد بال الشیطان فی أذنه قیل معناه سخر منه و ظهر علیه حتی نام عن طاعة الله قال الشاعر بال سهیل فی الفضیخ ففسد أی لما کان الفضیخ یفسد بطلوع سهیل کان ظهوره مفسدا له وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنِ الْحَسَنِ مُرْسَلًا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فَإِذَا نَامَ شَغَرَ الشَّیْطَانُ بِرِجْلِهِ فَبَالَ فِی أُذُنِهِ. و حدیث ابن مسعود: کفی بالرجل شرا أن یبول الشیطان فی أذنه. و کل هذا علی سبیل المجاز و التمثیل انتهی.
و قیل تمثیل لتثاقل نومه و عدم تنبهه بصوت المؤذن بحال من بیل فی أذنه و فسد حسه و قال القاضی عیاض لا یبعد کونه علی ظاهره و خص الأذن لأنه حاسة الانتباه انتهی.
و قال الشیخ البهائی الفحج بالحاء المهملة و الجیم نوع من المشی ردی و هو أن یتقارب صدر القدمین و یتباعد العقبان و هو کنایة عن سوء الجیئة و رداءتها کما أن البول فی الأذن کنایة عن تلاعب الشیطان انتهی و ما ذکرناه أولا أنسب.
الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ خَضِرٍ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّیْلِ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الزُّهَاءُ فَإِذَا اسْتَیْقَظَ الْعَبْدُ وَ أَرَادَ الْقِیَامَ إِلَی الصَّلَاةِ قَالَ لَهُ لَیْسَتْ سَاعَتُکَ ثُمَّ یَسْتَیْقِظُ مَرَّةً أُخْرَی فَیَقُولُ لَمْ یَأْنِ لَکَ فَمَا یَزَالُ کَذَلِکَ یُزِیلُهُ وَ یَحْبِسُهُ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ بَالَ فِی أُذُنِهِ ثُمَّ انْصَاعَ یَمْصَعُ بِذَنَبِهِ فَخْراً وَ یَصِیحُ (1).
روضة الواعظین، عن الباقر و الصادق علیهما السلام: مثل الخبرین
قال الفیروزآبادی انصاع انفتل راجعا مسرعا و قال مصعت الدابة بذنبها حرکته و ضربت به.
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ (2)، وَ الْمَجَالِسُ لِلصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اللَّیْثِ عَنْ جَابِرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَ
ص: 170
فردی از علی بن ابی طالب علیه السلام درباره فضیلت تلاوت قرآن هنگام برخاستن در شب پرسید، حضرت فرمود: بشارت بده که هر کس یک دهم شب را به نماز به سر برد، در حالی که نیتش فقط خدا و طلب اجر الهی باشد، خدای متعال به فرشتگان میفرماید: برای این بندهام به عدد آنچه که از برگها و دانهها و درختان و به اندازه تمام نیها و شاخههای تازه که در این شب میروید، اجر و ثواب بنویسید. و هر کس که یک نهم شب را به عبادت و نماز مشغول باشد، خداوند استجابت ده دعا به او عطا میفرماید و در قیامت نامه اعمالش را به دست راست او خواهد داد. و هر کس که یک هشتم شب را به نماز مشغول باشد، خداوند پاداش یک شهید شکیبای مخلص به او عطا میکند و شفاعت او را در حق اهل خانه اش میپذیرد. و هر فرد که یک هفتم شب را نماز بخواند، از قبر خود با چهرهای نورانی چون ماه شب چهارده محشور میشود تا از پل صراط با جماعتی که در امان هستند عبور نماید. و هر کس یک ششم شب را نماز بخواند، در زمره توبه کنندگان و بازگشت کنندگان به سوی خدا نوشته میشود و گناهان پیشینش بخشیده میشود. و هر کس یک پنجم شب را نماز بخواند، در بهشت از ندیمان ابراهیم خلیل علیه السلام خواهد بود. و هر کس یک چهارم شب را به نماز بایستد، در صف اول رستگاران قرار خواهد گرفت تا از پل صراط مانند تندبادی بگذرد و بدون حسابرسی داخل بهشت گردد. و هر کس یک سوم از شب را نماز بخواند، هیچ فرشته ای را ملاقات نمیکند مگر آن که به مقام و منزلت او در نزد پروردگار غبطه و حسرت میبرد و به او گفته میشود که از هر کدام از درهای هشت گانه بهشت که می خواهی وارد شو. و اگر کسی نیمه ای از شب را نماز بخواند، اگر هفتاد هزار برابر زمین پر از طلا باشد، برابری با اجر او نمیکند و برای او در مقابل این عمل، بیشتر از هفتاد غلامی که از اولاد اسماعیل باشند وآزاد کند پاداش است. و هر کس دو سوم شب را نماز بخواند، برای او به اندازه شن های بیابان حسنات است، که کمترین حسنه اش سنگین تر از ده برابر کوه احد خواهد بود.
و هر کس یک شب تمام به عبادت بپردازد در حالی که قرآن شریف را تلاوت میکند و همه اش در رکوع و سجود و ذکر خدا باشد، به قدری به او اجر داده شود که کمترین مقدارش آن است که گناهانش بریزد و پاک گردد، مانند روزی که از مادر متولد شده و به اندازه تمام حسنات و درجات برای او پاداش است و مشعلی از نور در قبر او زنند و تیرگی گناه و حسد را از قلب او برطرف سازند و او را از عذاب قبر ایمن گردانند و بیزاری و برات آزادی از جهنم را به او عطا کنند و در زمره آنان که از عذاب الهی درامانند محشور شود و پروردگار به فرشتگان میفرماید: ای فرشتگان من! نگاه کنید به بنده من که تمام شب را برای کسب خشنودی من به عبادت پرداخت، او را داخل در فردوس نمایید و برای او در آنجا هزار شهر است، در آن شهرها آنچه باب میل انسان ها باشد مهیاست و از آنچه چشم ها لذت می برند موجود میباشد و سعادتهایی که به دل هیچ کس خطور نکرده است، به علاوه آنچه از احترامات و افزونی ها و تقرب و نزدیکی است، برایش آماده ساخته ام.(1)
توضیح
در القاموس گفته است: «خوط» به ضمه به معنای شاخه نازک یک ساله است و به هر شاخهای گفته میشود. در کتاب
ص: 171
رَجُلًا سَأَلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ قِیَامِ اللَّیْلِ لِلْقُرْآنِ فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ مَنْ صَلَّی مِنَ اللَّیْلِ عُشْرَ لَیْلَةٍ لِلَّهِ مُخْلِصاً ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ اکْتُبُوا لِعَبْدِی هَذَا مِنَ الْحَسَنَاتِ عَدَدَ مَا أَنْبَتَ فِی اللَّیْلِ مِنْ حَبَّةٍ وَ وَرَقَةٍ وَ شَجَرَةٍ وَ عَدَدَ کُلِّ قَصَبَةٍ وَ خُوطٍ وَ مَرْعًی وَ مَنْ صَلَّی تُسْعَ لَیْلَةٍ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَشْرَ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٍ وَ أَعْطَاهُ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ صَلَّی ثُمُنَ لَیْلَةٍ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ یَوْمَ یُبْعَثُ وَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ حَتَّی یَمُرَّ عَلَی الصِّرَاطِ مَعَ الْآمِنِینَ وَ مَنْ صَلَّی سُدُسَ لَیْلَةٍ کُتِبَ مِنَ الْأَوَّابِینَ وَ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ صَلَّی خُمُسَ لَیْلَةٍ زَاحَمَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلَ الرَّحْمَنِ فِی قُبَّتِهِ وَ مَنْ صَلَّی رُبُعَ لَیْلَةٍ کَانَ فِی أَوَّلِ الْفَائِزِینَ حَتَّی یَمُرَّ عَلَی الصِّرَاطِ کَالرِّیحِ الْعَاصِفِ وَ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ مَنْ صَلَّی ثُلُثَ لَیْلَةٍ لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ إِلَّا غَبَطَهُ بِمَنْزِلَتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قِیلَ ادْخُلْ مِنْ أَیِّ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ الثَّمَانِیَةِ شِئْتَ وَ مَنْ صَلَّی نِصْفَ لَیْلَةٍ فَلَوْ أُعْطِیَ مِلْ ءَ الْأَرْضِ ذَهَباً سَبْعِینَ أَلْفَ مَرَّةٍ لَمْ یَعْدِلْ جَزَاءَهُ وَ کَانَ لَهُ ذَلِکَ أَفْضَلَ مِنْ سَبْعِینَ رَقَبَةً یُعْتِقُهَا مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ وَ مَنْ صَلَّی ثُلُثَیْ لَیْلَةٍ کَانَ لَهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ قَدْرُ رَمْلِ
عَالِجٍ أَدْنَاهَا حَسَنَةً أَثْقَلُ مِنْ جَبَلِ أُحُدٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ مَنْ صَلَّی لَیْلَةً تَامَّةً تَالِیاً لِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ ذَاکِراً أُعْطِیَ مِنَ الثَّوَابِ مَا أَدْنَاهُ یُخْرِجُ مِنَ الذُّنُوبِ کَمَا وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ یُکْتَبُ لَهُ عَدَدَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ مِثْلَهَا دَرَجَاتٌ وَ یَثْبُتُ النُّورُ فِی قَبْرِهِ وَ یُنْزَعُ الْإِثْمُ وَ الْحَسَدُ مِنْ قَلْبِهِ وَ یُجَارُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ یُعْطَی بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ یُبْعَثُ مِنَ الْآمِنِینَ وَ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَلَائِکَتِهِ مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی أَحْیَا لَیْلَةً ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِی أَسْکِنُوهُ الْفِرْدَوْسَ وَ لَهُ مِائَةُ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ جَمِیعُ مَا تَشْتَهِی الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ مَا لَا یَخْطُرُ عَلَی بَالٍ سِوَی مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ الْمَزِیدِ وَ الْقُرْبَةِ(1).
قال فی القاموس الخوط بالضم الغصن الناعم لسنة أو کل قضیب و فی
ص: 171
الفقیه(1)
آمده است: و خوص با ضمه به معنای برگ خرما است. سخن حضرت علیه السلام: «صابر»، یعنی در جهاد یا اعم از جهاد - مقاومت کند - تا بمیرد. در نهایه آمده است: «اوّابین» جمع اوّاب است و به معنای کسی است که زیاد با توجه به سوی خدا بر میگردد. گفته شده است: اوّاب کسی است که مطیع خداست. و نیز گفته شده است: کسی است که خدا را تسبیح میکند، پایان. عاصف به معنای شدید است. جوهری گفته است: غبطه به این معناست که آرزو میکنی مثل کسی که بر او غبطه میخوری، داشته باشی بدون اینکه بخواهی آن چیز از آن فرد زایل شود و حسد نیست. گفته است: «عالج»، مکانی در بیابان است که شن دارد؛ پایان.
بدان که ممکن است هر مرتبه بعدی به مرتبه قبلی ضمیمه شود و ممکن است ضمیمه نشود. خدا خودش بهتر میداند.
روایت5.
اعلام الدین الدیلمی: امام باقر علیه السلام فرمود: از آنچه خداوند متعال به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد این است که فرمود: دروغ می گوید کسی که می پندارد مرا دوست می دارد و زمانی که تاریکی شب او را در آغوش می کشد از من غافل شده و می خوابد؛ ای پسر عمران! اگر مشاهده کنی کسانی را که در دل شب به خاطر من از خواب برمی خیزند، در حالی که من حقیقت خود را بر آنان مجسّم ساخته ام، آنها مرا مورد خطاب قرار میدهند - گویا مرا میبینند-، در حالی که من برزگتر از آنم که دیده شوم. با من سخن می گویند، هر چند من عزیزتر از آنم که نزد کسی حضور - حسی و مادی - یابم.
ای پسر عمران! از دیده ات اشک و از دلت خشوع و از بدنت خضوع به من ببخش و آن گاه در تاریکی های شب مرا بخوان که مرا نزدیک و پاسخگو خواهی یافت.
امام هادی علیه السلام در برخی موعظههایش فرمود: شب زنده داری از خواب خوشایندتر است و گرسنگی به طعم غذا میافزاید. منظور حضرت از این سخن، تشویق به برخاستن در شب و روزه داری در روز است .
ص: 172
الفقیه (1)
و خوص و هو بالضم ورق النخل و قوله علیه السلام صابر أی فی الجهاد حتی یقتل أو الأعم و فی النهایة الأوابین جمع أواب و هو کثیر الرجوع إلی الله تعالی بالتوبة و قیل هو المطیع و قیل المسبح انتهی و العاصف الشدید و قال الجوهری الغبطة أن تتمنی مثل حال المغبوط من غیر أن ترید زوالها عنه و لیس بحسد و قال العالج موضع بالبادیة لها رمل انتهی.
و اعلم أنه یمکن أن یکون کل مرتبة لاحقة منضمة مع السابقة و یحتمل العدم و الله العالم.
أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام یَا مُوسَی کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَامَ عَنِّی یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَوْ رَأَیْتَ الَّذِینَ یُصَلُّونَ لِی فِی الدَّیَاجِی وَ قَدْ مَثَّلْتُ نَفْسِی بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ یُخَاطِبُونِّی وَ قَدْ جُلِّیتُ عَنِ الْمُشَاهَدَةِ وَ یُکَلِّمُونِّی وَ قَدْ عُزِّزْتُ عَنِ الْحُضُورِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ هَبْ لِی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ مِنْ بَدَنِکَ الْخُضُوعَ ثُمَّ ادْعُنِی فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ تَجِدْنِی قَرِیباً مُجِیباً.
وَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الثَّالِثُ علیه السلام: فِی بَعْضِ مَوَاعِظِهِ السَّهَرُ أَلَذُّ لِلْمَنَامِ وَ الْجُوعُ یَزِیدُ فِی طِیبِ الطَّعَامِ یُرِیدُ بِهِ الْحَثَّ عَلَی قِیَامِ اللَّیْلِ وَ صِیَامِ النَّهَارِ.
ص: 172
باب نهم : آداب خواب و بیداری افزون بر آنچه که قبلا آوردیم
روایات
روایت1.
دعائم الاسلام: رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس میخواهد در شب برخیزد، رختخواب خود را بگیرد و بگوید: خدایا مرا از مکرت ایمن مساز و ذکر خود را از یاد من نبر و مرا از غافلین قرار نده، اگر خدا بخواهد، در این فلان ساعت بر خیزم. خدای عزوجل فرشتهای را مأمور میکند که وی را در آن ساعتی که گفته بیدار کند و هر کس که میخواهد در شب برخیزد، ولی خواب بر او چیره میشود تا اینکه صبح شود، این خواب او صدقهای از جانب خدای متعال بر اوست و خدای متعال بلند شدن او در شب را تکمیل میکند - ثواب آن را به او میدهد -.»(1)
روایت2.
ارشاد القلوب: هر کس که میخواهد برخیزد بگوید: پروردگارا مرا از رختخوابم برای گفتن ذکر و شکر و نماز خواندن و استغفار و تلاوت قرآنت و نیک عبادت کردن خودت، برانگیز. ای مهربانترین مهربانان.
روایت3.
الکافی و التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر در شب از خواب بیدار شدی بگو: سپاس خدایی که روحم را به بدنم برگرداند تا او را سپاس گویم و بپرستم.(2)
روایت4.
الفقیه: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وقتی در رختخواب آرام میگرفت میگفت: پروردگارا، به نام تو زنده میشوم و به نام تو میمیرم. و وقتی از خواب بیدار میشد، می گفت: سپاس خدایی که مرا بعد از مردنم دوباره زنده کرد و بازگشت به سوی اوست.(3)
روایت5.
الکافی: روایت صحیحی از امام صادق علیه السلام شبیه این روایت نقل شده است.(4)
توضیح
«باسم اللهم أحیی»، پدرم قدس سره گفته است: یعنی تو مرا میمیرانی و زنده میکنی یا متلبس و متبرک به اسم تو میمیرم و زنده میشوم، یا زندگیام به اسم تو زنده است و مردنم به اسم تو مرده است، به این اعتبار که خواب برادر مرگ است.
ص: 173
الدَّعَائِمُ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَرَادَ شَیْئاً مِنْ قِیَامِ اللَّیْلِ فَأَخَذَ مَضْجَعَهُ فَلْیَقُلْ اللَّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ أَقُومُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ سَاعَةَ کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُوَکِّلُ بِهِ مَلَکاً یُقِیمُهُ تِلْکَ السَّاعَةَ وَ مَنْ أَرَادَ شَیْئاً مِنْ قِیَامِ اللَّیْلِ فَغَلَبَتْهُ عَیْنَاهُ حَتَّی یُصْبِحَ کَانَ نَوْمُهُ صَدَقَةً مِنَ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ یُتَمِّمُ اللَّهُ قِیَامَ لَیْلَتِهِ (1).
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ،: یَقُولُ مَنْ أَرَادَ الِانْتِبَاهَ- اللَّهُمَّ ابْعَثْنِی مِنْ مَضْجَعِی لِذِکْرِکَ وَ شُکْرِکَ وَ صَلَوَاتِکَ وَ اسْتِغْفَارِکَ وَ تِلَاوَةِ کِتَابِکَ وَ حُسْنِ عِبَادَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا قُمْتَ فِی اللَّیْلِ مِنْ مَنَامِکَ فَقُلْ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی رَدَّ عَلَیَّ رُوحِی لِأَحْمَدَهُ وَ أَعْبُدَهُ (2).
الْفَقِیهُ،: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ قَالَ- بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ أَحْیَا وَ بِاسْمِکَ أَمُوتُ فَإِذَا اسْتَیْقَظَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَانِی بَعْدَ مَا أَمَاتَنِی وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ(3).
الْکَافِی، فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ (4).
باسمک اللهم أحیا قال الوالد قدس سره أی أنت تحیی و تمیتنی أو متلبسا أو متبرکا باسمک أحیا و أموت أو حیاتی باسمک المحیی و مماتی باسمک الممیت و المناسبة باعتبار أن النوم أخ الموت.
ص: 173
مؤلف
دعاهای خواب و بیدار شدن و آداب این دو، در کتاب آداب و مستحبات ذکر شد.(1)
در اینجا مواردی را به خاطر اینکه علما چنین میکنند، ذکر میکنیم:
از جمله این موارد، تسبیح فاطمه زهرا صلوات الله علیهاست، همچنان که روایات زیادی در این باره وارد شده است و طبرسی - رحمة الله علیه - در مجمع البیان(2) روایتی را نقل کرده است که: هر کس شب را با تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها صبح کند، از جمله کسانی است که خدا را بسیار ذکر میکنند(3).
از جمله این موارد، روایت صحیحی(4) است که از امام باقر علیه السلام نقل شده که حضرت فرمود: «وقتی فرد دست راست خود را بالش کرد بگوید: به نام خدا، پروردگارا، من خودم را تسلیم تو کردم، و رویم را به سوی تو برگرداندم، و امورم را به تو واگذاردم و پشتم را به تو تکیه دادم و از ترس تو و از روی رغبت به تو بر تو توکل کردم. هیچ پناهگاه و هیچ راه نجاتی به غیر از تو نیست. به کتابی که نازل کردی و به رسولی که فرستادی ایمان آوردم.» سپس تسبیح فاطمه زهرا سلام الله علیها را میگوید. هر کس که هنگام خواب میترسد، وقتی در رختخوابش میآرامد؛ سورههای ناس و فلق و آیةالکرسی را بخواند.
از جمله این موارد، روایت صحیحی(5)
است که از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت شده است که حضرت فرمود: فرد هنگام خوابیدن، گفتن این دعا را ترک نکند: خودم و اهل بیتم و مالم را از شر شیطان و حیوانات دارای زهر کشنده به کلمات کامل خدای عزوجل پناه میبرم. چرا که جبرئیل حسن و حسین علیهما السلام را به این دعا پناه برد.
از جمله این موارد، روایت صحیحی(6)
است که از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: سوره توحید و کافرون را هنگام خواب بخوان، چرا که این دو سوره برائت جستن از شرک است و سوره توحید نسب خدای عزوجل است.
در روایت صحیحی(7)
از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: هر کس سوره توحید را هنگام خواب بخواند، گناهان پنجاه سال قبل او آمرزیده میشود.
ص: 174
قد مضت أدعیة النوم و الانتباه و آدابهما فی کتاب الآداب و السنن (1)
و نذکر هنا شیئا منها تبعا للأصحاب فمنها تسبیح فاطمة صلوات الله علیها کما وردت به الأخبار الکثیرة
وَ رَوَی الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ (2) قَالَ: مَنْ بَاتَ عَلَی تَسْبِیحِ فَاطِمَةَ کَانَ مِنَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ.
وَ مِنْهَا مَا رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ (3)
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: إِذَا تَوَسَّدَ الرَّجُلُ یَمِینَهُ فَلْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْلَمْتُ نَفْسِی إِلَیْکَ وَ وَجَّهْتُ وَجْهِی إِلَیْکَ وَ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَیْکَ وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَیْکَ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَیْکَ رَهْبَةً مِنْکَ وَ رَغْبَةً إِلَیْکَ لَا مَلْجَأَ وَ لَا مَنْجَی مِنْکَ إِلَّا
إِلَیْکَ آمَنْتُ بِکِتَابِکَ الَّذِی أَنْزَلْتَ وَ بِرَسُولِکَ الَّذِی أَرْسَلْتَ ثُمَّ یُسَبِّحُ تَسْبِیحَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ وَ مَنْ أَصَابَهُ فَزَعٌ عِنْدَ مَنَامِهِ فَلْیَقْرَأْ إِذَا أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ.
وَ مِنْهَا مَا رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ (4)
عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: لَا یَدَعِ الرَّجُلُ أَنْ یَقُولَ عِنْدَ مَنَامِهِ- أُعِیذُ نَفْسِی وَ ذُرِّیَّتِی وَ أَهْلَ بَیْتِی وَ مَالِی بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ وَ هَامَّةٍ وَ مِنْ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّةٍ فَبِذَلِکَ عَوَّذَ بِهِ جَبْرَئِیلُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام.
وَ مِنْهَا مَا رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ (5)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَّهُ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ عِنْدَ مَنَامِکَ فَإِنَّهُمَا بَرَاءَةٌ مِنَ الشِّرْکِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ نِسْبَةُ الرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ.
وَ فِی الصَّحِیحِ (6)
أَیْضاً عَنْهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ حِینَ یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ غُفِرَ لَهُ مَا قَبْلَ ذَلِکَ خَمْسِینَ عَاماً.
ص: 174
در روایت موثقی(1)
از امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس سوره توحید را یازده مرتبه هنگامی که میخواهد به رختخوابش برود، بخواند، گناهان او آمرزیده میشود و شفاعت او در حق همسایگانش پذیرفته میشود و اگر صد مرتبه بخواند، گناهان پنجاه سال آینده وی آمرزیده میشود.
در روایتی حسن(2)
که همچون روایت صحیح است، از ائمه علیهم السلام آمده است: وقتی میخواهی بخوابی میگویی: پروردگارا، اگر روحم را گرفتی به آن رحم کن و اگر رها کردی از آن محافظت فرما.
در روایت صحیحی(3) از امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس هنگام رفتن به بستر خواب صد مرتبه «لا اله الا الله» بگوید، خداوند خانهای در بهشت برای او بنا میکند، و هر کس هنگام خواب صد مرتبه استغفار کند، گناهان او مانند برگ درخت فرو میریزد و بی آنکه گناهی داشته باشد، وارد صبح میشود.
در روایت صحیحی(4)
از امام صادق علیه السلام آمده است: هر کس هنگام رفتن به بستر خواب بگوید: سپاس خدایی که برتری یافت پس غلبه کرد؛ و سپاس خدایی که در باطن امور رفته و آگاهی یافت؛ سپاس خدایی را که مالک شد بنابراین قدرتمند شد؛ و سپاس خدایی را که مرده را زنده میکند و زنده را میمیراند و او بر هر چیز تواناست. از گناهانش پاک میشود چون کسی که تازه از مادرش متولد شده است. در روایات معتبری آمده است: هر کس با طهارت شب را صبح کند، مثل کسی است که شب را احیا داشته است.
روایت6.
المتهجد و غیر آن: وقتی به رختخوابش میرود بگوید: به عزت خدا پناه میبرم، و به قدرت خدا پناه میبرم، و به جمال خدا پناه میبرم، و به سلطنت خدا پناه میبرم، و به جبروت خدا پناه میبرم، و به رسول خدا پناه میبرم از شر آنچه خلق شده است و تخم آن افشانده شده - آفریده شده - و از شر خزنده و گزنده و از شر فاسقین عرب و عجم و از شر هر جنبدهای در شب و روز که مهار
ص: 175
وَ فِی الْمُوَثَّقِ (1) عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً حِینَ مَا یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ غُفِرَ لَهُ وَ شُفِّعَ فِی جِیرَانِهِ فَإِنْ قَرَأَهَا مِائَةَ مَرَّةٍ غُفِرَ ذَنْبُهُ فِیمَا یَسْتَقْبِلُ خَمْسِینَ سَنَةً.
وَ فِی الْحَسَنِ (2)
کَالصَّحِیحِ عَنْهُمْ علیهم السلام: إِذَا أَرَدْتَ النَّوْمَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ أَمْسَکْتَ بِنَفْسِی فَارْحَمْهَا وَ إِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا.
وَ فِی الصَّحِیحِ (3)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ حِینَ یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِائَةَ مَرَّةٍ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةٍ حِینَ یَنَامُ بَاتَ وَ قَدْ تَحَاتَّتِ الذُّنُوبُ کُلُّهَا عَنْهُ کَمَا یَتَحَاتُّ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ وَ یُصْبِحُ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ ذَنْبٌ.
وَ فِی الصَّحِیحِ (4)
أَیْضاً عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ حِینَ یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَلَا فَقَهَرَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بَطَنَ فَخَبَرَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَلَکَ فَقَدَرَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ خَرَجَ مِنَ الذُّنُوبِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ فِی الْأَخْبَارِ الْمُعْتَبَرَةِ مَنْ بَاتَ عَلَی طُهْرٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیَا لَیْلَةً.
الْمُتَهَجِّدُ(5)، وَ غَیْرُهَا: إِذَا أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ فَلْیَقُلْ أَعُوذُ بِعِزَّةِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَمَالِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِسُلْطَانِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَبَرُوتِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِمَلَکُوتِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِدَفْعِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعُوذُ بِأَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ وَ ذَرَأَ وَ بَرَأَ وَ مِنْ شَرِّ الْعَامَّةِ وَ السَّامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ أَنْتَ آخِذٌ
ص: 175
اختیار آن در دست توست؛ همانا پروردگارم در راه مستقیم است.
و وقتی میخواهد بخوابد، دست راستش را بالش کند و بگوید: به نام خدا، و در راه خدا و بر ملت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، پروردگارا من روحم را تسلیم تو کردم....
سپس تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را میگوید و سپس سوره توحید و ناس و فلق را سه بار سه بار و آیه سخره و «شهد الله» و «انا انزلناه» را یازده بار میخواند سپس میگوید: خدایی جز خدای یکتا نیست. تنهاست و شریک ندارد ملک و حمد برای اوست، زنده میکند و میمیراند و او زنده ای است که نمیمیرد، خیر و نیکی به دست اوست و او بر هر چیز تواناست .
سپس میگوید: به خدایی پناه میبرم که آسمان را نگه داشته تا بر روی زمین نیفتد مگر به اذن او، از شر تمام آنچه خلق کرده و ایجاد نموده و به آن شکل داده و از شر شیطان و شرک و طعنه و وسوسه او و از شر شیطانهای جن و انس به خدا پناه میبرم. و به کلمات کامل خداوند از شر و از شرّ خزنده و گزنده و هر بداندیش و چشم زخم، و از شرّ آنچه که از آسمان فرود میآید و از شر آنچه که در آن بالا میرود و از شر آنچه که در زمین فرو میرود و از آن خارج میشود و از شرّ پیش آمدهای شب و روز، مگر پیشامدی که خیر است، به خدای رحمان استعانت جستم و بر خدا توکل کردم و او برایم بس است و نیکو حمایتگری است.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس سوره تکاثر را هنگام خواب بخواند، از شر فتنه قبر در امان خواهد بود.
امام کاظم علیه السلام فرمود: مستحب است انسان هنگام خواب سوره قدر را یازده مرتبه بخواند.
هر کس که در شب فارغ میشود، مستحب است هنگامی که میخواهد به بستر رود، سورههای ناس و فلق و آیة الکرسی را بخواند.
هر کس از دزد میترسد، هنگام خواب «قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن أیاما تدعوا فله الاسماء الحسنی» را تا آخرش بخواند.
هر کس از بیخواب ماندن در شب میترسد، هنگام خوابش بگوید: منزه است خدایی که صاحب شأن است، سلطنتش دائمی است،
ص: 176
بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ فَإِذَا أَرَادَ النَّوْمَ فَلْیَتَوَسَّدْ یَمِینَهُ وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْلَمْتُ نَفْسِی إِلَیْکَ إِلَی قَوْلِهِ آمَنْتُ بِکُلِّ کِتَابٍ أَنْزَلْتَهُ وَ بِکُلِّ رَسُولٍ أَرْسَلْتَهُ ثُمَّ یُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ ثُمَّ یَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ ثَلَاثاً ثَلَاثاً وَ آیَةَ السُّخْرَةِ وَ شَهِدَ اللَّهُ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ لْیَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ لْیَقُلْ أَعُوذُ بِاللَّهِ الَّذِی یُمْسِکُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ وَ ذَرَأَ وَ بَرَأَ وَ أَنْشَأَ وَ صَوَّرَ وَ مِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ وَ شِرْکِهِ وَ نَزْغِهِ وَ مِنْ شَرِّ شَیَاطِینِ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وَ أَعُوذُ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّةِ مِنْ شَرِّ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ اللَّامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ مَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ مَا یَعْرُجُ فِیهَا وَ مِنْ شَرِّ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ مِنْ شَرِّ طَوَارِقِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَّا طَارِقاً یَطْرُقُ بِخَیْرٍ بِاللَّهِ الرَّحْمَنِ اسْتَعَنْتُ وَ عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ حَسْبِی وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ.
وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ أَلْهَیکُمُ التَّکَاثُرُ عِنْدَ النَّوْمِ وُقِیَ فِتْنَةَ الْقَبْرِ.
وَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ الْإِنْسَانُ عِنْدَ النَّوْمِ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ مَنْ یَتَفَرَّغُ بِاللَّیْلِ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ إِذَا أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ- الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ مَنْ خَافَ اللُّصُوصَ فَلْیَقْرَأْ عِنْدَ مَنَامِهِ- قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی إِلَی آخِرِهَا وَ مَنْ خَافَ الْأَرَقَ فَلْیَقُلْ عِنْدَ مَنَامِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الشَّأْنِ دَائِمِ السُّلْطَانِ عَظِیمِ
ص: 176
برهانش بزرگ است و هر روز مشغول کاری است. سپس میگوید: ای سیر کننده شکمهای گرسنه، ای پوشاننده بدنهای لخت، ای تسکین دهنده رگهای کوبنده، ای به خواب برنده چشمهای بیدار، رگهای زننده مرا تسکین ده و به زودی زود اجازه خواب را به چشمانم بده.
هر کس میترسد محتلم شود، هنگام خواب بگوید: پروردگارا، از شر احتلام به تو پناه میآورم و از شر اینکه شیطان با من بازی کند به تو پناه میآورم.
برای طلب روزی هنگام خواب میگوید: پروردگارا، تو اولی هستی که قبل از تو کسی نبوده است، آخری هستی که بعد از تو نخواهد بود، تو ظاهری هستی که چیزی بالای تو نیست، تو باطنی هستی که پایینتر از تو نیست، تو آخری هستی که چیزی بعد از تو نخواهد بود. پروردگارا، تو پروردگار آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه و پروردگار تورات و انجیل و زبور و فرقان حکیم هستی. از شر همه جنبدگان که مهار اختیار آنها دست توست، به تو پناه میآورم. قطعا تو بر صراط مستقیم هستی.
هر کس میخواهد مردهای را در خوابش ببیند بگوید: پروردگارا، تو خدایی هستی که قابل توصیف نیستی و ایمان از آن شناخته میشود، از تو اشیا ظاهر و خلق شد و به سوی تو باز میگردد و آنچه از این اشیاء روی آورد، تو پناهگاه و ناجی او بودی و آنچه پشت کرد، هیچ پناهگاه و نجاتگاهی از - خشم - تو جز به سوی تو نیست، به حق «لا اله الا انت» و به حق «بسم الله الرحمن الرحیم» و به حق پیامبرت سرور پیامبران محمد صلی الله علیه و آله و سلم و به حق علی بهترین وصی و به حق فاطمه سرور زنان جهانیان و به حق حسن و حسین که آنها را سرور جوانان اهل بهشت قرار دادی که بر همه آنها درود و سلام باد، خواسته ام از تو این است که بر محمد و آل محمد علیهم السلام درود فرستی و در خواب، مردهای که میخواهم در خواب ببینم، حال کنونیاش را به من نشان دهی.
هر کس میخواهد برای نماز صبح بیدار شود و میترسد خواب بماند، هنگام خواب بگوید: «قل انما انا بشر مثلکم یوحی الی» تا آخر سوره را بخواند سپس میگوید: پروردگارا، ذکر گفتن خودت را از یاد من نبر و از مکرت ایمن مساز و مرا از غافلین قرار مده و مرا بیدار کن تا ساعات به سوی تو آمدن را دوست بدارم تا در آن ساعات تو را بخوانم تا مرا اجابت کنی و از تو بخواهم تا به من عطا کنی و از تو آمرزش بطلبم تا مرا بیامرزی، چرا که فقط تو گناهان را میآمرزی، ای مهربانترین مهربانان.
در روایتی از امام کاظم علیه السلام آمده است: «پروردگارا مرا از مکرت ایمن مساز و ذکر گفتن خودت را از یاد من نبر و از من روی برنگردان و پرده پوشانندهات را از من ندر و مرا
ص: 177
الْبُرْهَانِ- کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ ثُمَّ یَقُولُ یَا مُشْبِعَ الْبُطُونِ الْجَائِعَةِ وَ یَا کَاسِیَ الْجُنُوبِ الْعَارِیَةِ وَ یَا مُسَکِّنَ الْعُرُوقِ الضَّارِبَةِ وَ یَا مُنَوِّمَ الْعُیُونِ السَّاهِرَةِ سَکِّنْ عُرُوقِیَ الضَّارِبَةَ وَ أْذَنْ لِعَیْنِی نَوْماً عَاجِلًا وَ مَنْ خَافَ الِاحْتِلَامَ فَلْیَقُلْ عِنْدَ مَنَامِهِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الِاحْتِلَامِ وَ أَنْ یَلْعَبَ بِیَ الشَّیْطَانُ فِی الْیَقَظَةِ وَ الْمَنَامِ وَ یَقُولُ لِطَلَبِ الرِّزْقِ عِنْدَ الْمَنَامِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ الْأَوَّلُ فَلَا شَیْ ءَ قَبْلَکَ وَ أَنْتَ الْآخِرُ فَلَا شَیْ ءَ بَعْدَکَ وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ فَلَا شَیْ ءَ فَوْقَکَ وَ أَنْتَ الْبَاطِنُ فَلَا شَیْ ءَ دُونَکَ وَ أَنْتَ الْآخِرُ فَلَا شَیْ ءَ بَعْدَکَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ رَبَّ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ الْحَکِیمِ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا إِنَّکَ عَلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ مَنْ أَرَادَ رُؤْیَا مَیِّتٍ فِی مَنَامِهِ فَلْیَقُلْ- اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الَّذِی لَا یُوصَفُ وَ الْإِیمَانُ یُعْرَفُ مِنْهُ مِنْکَ بَدَتِ الْأَشْیَاءُ وَ إِلَیْکَ تَعُودُ فَمَا أَقْبَلَ مِنْهَا کُنْتَ مَلْجَأَهُ وَ مَنْجَاهُ وَ مَا أَدْبَرَ مِنْهَا لَمْ یَکُنْ لَهُ مَلْجَأٌ وَ لَا مَنْجَی مِنْکَ إِلَّا إِلَیْکَ أَسْأَلُکَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَ أَسْأَلُکَ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ بِحَقِّ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ بِحَقِّ عَلِیٍّ خَیْرِ الْوَصِیِّینَ وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ اللَّذَیْنِ جَعَلْتَهُمَا سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ السَّلَامُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُرِیَنِی مَیِّتِی فِی الْحَالِ الَّتِی هُوَ فِیهَا.
وَ مَنْ أَرَادَ الِانْتِبَاهَ لِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ خَافَ النَّوْمَ فَلْیَقُلْ عِنْدَ مَنَامِهِ قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ وَ أَنْبِهْنِی لِأَحَبِّ السَّاعَاتِ إِلَیْکَ أَدْعُوکَ فِیهَا فَتَسْتَجِیبُ لِی وَ أَسْأَلُکَ فَتُعْطِینِی وَ أَسْتَغْفِرُکَ فَتَغْفِرُ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
وَ فِی رِوَایَةِ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام: اللَّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ وَ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَکَ وَ لَا تُوَلِّ عَنِّی وَجْهَکَ وَ لَا تَهْتِکْ عَنِّی سِتْرَکَ وَ لَا
ص: 177
به دست درازیهایی که کردم مواخذه نکن و مرا از غافلان قرار مده و مرا از خوابم بیدار کن و بیدار شدن در این شب، در دوست داشتنیترین اوقات را بر من آسان ساز و خواندن نماز و گفتن ذکر و شکرگزاری و دعا را روزی من کن تا از تو بخواهم تا به من بدهی و تو را بخوانم تا اجابتم کنی و از تو آمرزش بخواهم تا مرا بیامرزی که تو بخشنده و مهربان هستی.»
وقتی در رختخوابش میچرخد و بیدار میشود بگوید: خدایی جز خدای یکتا نیست زنده و پاینده است و او بر هر چیز تواناست. پروردگار پیامبران و خدای رسولان منزه است. پروردگار آسمانهای هفتگانه و آنچه در آن است و پروردگار زمینها و آنچه در آن است و پروردگار عرش بزرگ منزه است. سلام بر فرستاده شدگان و سپاس مخصوص خدا پروردگار جهانیان است.
وقتی خواب بدی را ببیند، از حالتی که در آن است به طرف دیگر بچرخد و بگوید: نجوی فقط از جانب شیطان است تا کسانی که ایمان آوردهاند را محزون سازد، هیچ صدمهای به آنها نمیتواند برساند مگر به اذن خدا، به خدا و به آنچه که فرشتگان و پیامبران فرستاده شده و امامان هدایتگر و بندگان صالح بدان پناه بردهاند پناه میبرم، از شر آنچه که دیدم و از شر رویایی که دیدم که نتواند زیانی به دین یا دنیای من برساند و نیز از شر شیطان رانده شده.(1)
روایت7.
الجنة: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: ای ابالحسن! شب گذشته چه کار کردی؟ فرمود: هزار رکعت نماز قبل از اینکه بخوابم خواندم! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چطور؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: ای رسول خدا، از شما شنیدم که میگفتید: هر کس هنگام خواب سه بار بگوید: «یفعل الله ما یشاء بقدرته و یحکم ما یرید بعزته»،{خداوند هر چه بخواهد به وسیله قدرتش انجام میدهد و هر چه بخواهد به وسیله عزتش حکم میکند.}، هزار رکعت نماز خوانده است. فرمود: درست گفتی.(2)
گفته است: هنگام خواب بگوید: ای کسی که آسمانها و زمین را نگاه می دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد، اوست بردبار آمرزنده .
بر محمد و آل محمد درود فرست و نگذار بدی به ما برسد که تو بر همه چیز توانایی.(3)
روایت8.
بلد الامین: هر کس آیه سخره را هنگام خواب بخواند، ملائکه از او حراست میکنند و شیاطین از وی دور میشود.(4)
ص: 178
تَأْخُذْنِی عَلَی تَمَدُّدِی وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ وَ أَیْقِظْنِی مِنْ رَقْدَتِی وَ سَهِّلْ لِیَ الْقِیَامَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فِی أَحَبِّ الْأَوْقَاتِ وَ ارْزُقْنِی فِیهَا الصَّلَاةَ وَ الذِّکْرَ وَ الشُّکْرَ وَ الدُّعَاءَ حَتَّی أَسْأَلَکَ فَتُعْطِیَنِی وَ أَدْعُوَکَ فَتَسْتَجِیبَ لِی وَ أَسْتَغْفِرَکَ فَتَغْفِرَ لِی إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَإِذَا انْقَلَبَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ انْتَبَهَ فَلْیَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ النَّبِیِّینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ- وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ إِذَا رَأَی رُؤْیَا مَکْرُوهَةً فَلْیَتَحَوَّلْ عَنْ شِقِّهِ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ وَ لْیَقُلْ إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أَعُوذُ بِاللَّهِ وَ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِکَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِیَاؤُهُ الْمُرْسَلُونَ وَ الْأَئِمَّةُ الْمَهْدِیُّونَ وَ عِبَادُهُ الصَّالِحُونَ مِنْ شَرِّ مَا رَأَیْتُ وَ مِنْ شَرِّ رُؤْیَایَ أَنْ تَضُرَّنِی فِی دِینِی أَوْ دُنْیَایَ وَ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (1).
الجنة، [جنة الأمان] رُوِیَ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ مَا فَعَلْتَ الْبَارِحَةَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ صَلَّیْتُ أَلْفَ رَکْعَةٍ قَبْلَ أَنْ أَنَامَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَیْفَ ذَلِکَ فَقَالَ علیه السلام سَمِعْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَقُولُ مَنْ قَالَ عِنْدَ نَوْمِهِ ثَلَاثاً یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ بِقُدْرَتِهِ وَ یَحْکُمُ مَا یُرِیدُ بِعِزَّتِهِ فَقَدْ صَلَّی أَلْفَ رَکْعَةٍ قَالَ صَدَقْتَ (2)
قَالَ وَ لْیَقُلْ عِنْدَ النَّوْمِ یَا مَنْ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَمْسِکْ عَنَّا السُّوءَ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(3).
الْبَلَدُ الْأَمِینُ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ آیَةَ السُّخْرَةِ عِنْدَ نَوْمِهِ حَرَسَتْهُ الْمَلَائِکَةُ وَ تَبَاعَدَتْ عَنْهُ الشَّیَاطِینُ (4).
ص: 178
امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس یازده مرتبه سوره قدر را هنگام خواب بخواند، خداوند برای او نوری میآفریند که عرض آن به اندازه آسمان و طول آن تا حجابهای نور فراز عرش کشیده شده است، در هر درجه از آن هزار ملک و برای هر ملک هزار زبان و برای هر زبان هزار بیان است که برای خواننده آن تا صبح استغفار میکنند و خداوند تا قیامت آن نور را در بدن آن فرد می گذارد.(1)
امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس سوره قدر را در هنگام خواب و پس از بیداری قرائت کند، اجر و ثواب آن، لوح محفوظ را سرشار خواهد کرد.(2)
امام باقر علیه السلام فرمود: آن شبی که انسان صد مرتبه سوره قدر را بخواند، قبل از آن که صبح گردد، بهشت را میبیند.(3)
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس سورههای توحید و ناس و فلق را هر شب ده مرتبه بخواند، مثل کسی است که تمام قرآن را را خوانده است و از گناهان خود خارج میشود مثل روزی که از مادرش متولد شده است و اگر در آن شب یا در روز آن بمیرد، شهید مرده است.(4)
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: هر کس سوره توحید را هنگام رفتن به بستر خواب بخواند، هزار فرشته گماشته میشود که از وی حراست کنند، و این کار کفاره پنجاه سال است.(5)
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس هنگام رفتن به بستر خواب سه مرتبه بگوید: «استغفر الله الذی لا اله الا هو الحی القیوم و أتوب الیه» خداوند گناهان وی را میآمرزد، هر چند به اندازه کف دریاها و شن بیابانها یا روزهای دنیا باشد.(6)
روایت است هر کس آیه «شهد الله» را هنگام خواب بخواند، خداوند هزار فرشته میآفریند که تا قیامت برای او استغفار میکنند.(7)
روایت9.
العدّه: هر کس از شما که میخواهد بخوابد، دست راستش را زیر گونه راستش بگذارد و بگوید: به نام خدا، پهلویم را برای خداوند بر ملت ابراهیم و دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ولایت کسانی که خداوند پیروی از آنها را واجب کرده، بر بستر قرار دادم هرچه که خدا خواسته، شده و هر چه نخواهد، نخواهد شد. هر کس این ذکر را هنگام خواب بگوید، خداوند او را از شر دزد غارتگر و ویرانی حفظ میکند و ملائکه برای او استغفار میکنند.
روایت10.
الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس هنگام خواب آیه
ص: 179
وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْقَدْرِ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً حِینَ یَنَامُ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ نُوراً سَعَتُهُ سَعَةُ الْهَوَاءِ عَرْضاً وَ طُولًا مُمْتَدّاً مِنْ قَرَارِ الْهَوَاءِ إِلَی حُجُبِ النُّورِ فَوْقَ الْعَرْشِ فِی کُلِّ دَرَجَةٍ مِنْهُ أَلْفُ مَلَکٍ وَ لِکُلِّ مَلَکٍ أَلْفُ لِسَانٍ لِکُلِّ لِسَانٍ أَلْفُ لُغَةٍ یَسْتَغْفِرُونَ لِقَارِئِهَا إِلَی زَوَالِ اللَّیْلِ ثُمَّ یَضَعُ اللَّهُ تَعَالَی ذَلِکَ النُّورَ فِی جَسَدِ قَارِئِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).
وَ عَنْهُ علیه السلام: مَنْ قَرَأَهَا حِینَ یَنَامُ وَ یَسْتَیْقِظُ مَلَأَ اللَّوْحَ الْمَحْفُوظَ ثَوَابُهُ.
وَ عَنْهُ علیه السلام: مَنْ قَرَأَهَا مِائَةَ مَرَّةٍ فِی لَیْلَةٍ رَأَی الْجَنَّةَ قَبْلَ أَنْ یُصْبِحَ (2).
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَرَأَ التَّوْحِیدَ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ کُلَّ لَیْلَةٍ عَشْراً کَانَ کَمَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ وَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ إِنْ مَاتَ فِی یَوْمِهِ أَوْ لَیْلَتِهِ مَاتَ شَهِیداً(3).
وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ التَّوْحِیدَ حِینَ یَأْخُذُ مَضْجَعَهُ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَحْرُسُونَهُ لَیْلَتَهُ وَ هِیَ کَفَّارَةُ خَمْسِینَ سَنَةً(4).
وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَالَ حِینَ یَأْوِی إِلَی فِرَاشِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ- أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَی ذُنُوبَهُ وَ إِنْ کَانَ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ وَ رَمْلِ عَالِجٍ أَوْ مِثْلَ أَیَّامِ الدُّنْیَا(5).
وَ رُوِیَ: مَنْ قَرَأَ آیَةَ شَهِدَ اللَّهُ عِنْدَ مَنَامِهِ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(6).
العدة، [عدة الداعی] عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمُ النَّوْمَ فَلْیَضَعْ یَدَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ خَدِّهِ الْأَیْمَنِ وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَضَعْتُ جَنْبِی لِلَّهِ عَلَی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ دِینِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَلَایَةِ مَنِ افْتَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَأْ لَمْ یَکُنْ فَمَنْ قَالَ ذَلِکَ عِنْدَ مَنَامِهِ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ اللِّصِّ الْمُغِیرِ وَ الْهَدْمِ وَ تَسْتَغْفِرُ لَهُ الْمَلَائِکَةُ(7).
الْکَافِی، فِی الْقَوِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ عِنْدَ مَنَامِهِ آیَةَ
ص: 179
الکرسی را سه مرتبه و آیهای از آل عمران که در آن آمده است: «شهد الله أنه لا اله الا هو» و آیه سخره و آیه سجده را بخواند، دو شیطان گماشته میشوند که وی را از تمرد شیاطین حفظ میکنند، چه دلشان بخواهد و چه ابا ورزند. با این دو شیطان، سی فرشته از جانب خداست که خدای عزوجل را حمد میکنند و او را تسبیح میکنند و او را تکبیر میگویند و برای او تا هنگامی که از خواب بیدار شود، استغفار میکنند.(1)
توضیح
شاید منظور از آیه سجده، آیه آخر «حم سجده» باشد: «سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ * أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ»، {به زودی نشانه های خود را در افقها [ی گوناگون] و در دلهایشان بدیشان خواهیم نمود، تا برایشان روشن گردد که او خود حقّ است. آیا کافی نیست که پروردگارت خود شاهد هر چیزی است؟ آری، آنان در لقای پروردگارشان تردید دارند. آگاه باش که مسلماً او به هر چیزی احاطه دارد.}
گفته شده است: منظور آیهای است که بعد از آیه سجده در «الم» است: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون»،{پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند و از آنچه روزیشان کردیم انفاق میکنند.} چرا که این آیه مناسب این مقام است. بهتر آن است که بین این دو جمع شود.
روایت11.
التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره واقعه را هر شب قبل از اینکه بخوابد بخواند، خداوند را با چهره ای چون ماه شب چهارده ملاقات میکند.(2)
ص: 180
الْکُرْسِیِّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ الْآیَةَ الَّتِی فِی آلِ عِمْرَانَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ آیَةَ السُّخْرَةِ وَ آیَةَ السَّجْدَةِ وُکِّلَ بِهِ شَیْطَانَانِ یَحْفَظَانِهِ مِنْ مَرَدَةِ الشَّیَاطِینِ شَاءُوا أَوْ أَبَوْا وَ مَعَهُمَا مِنَ اللَّهِ ثَلَاثُونَ مَلَکاً یَحْمَدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ یُهَلِّلُونَهُ وَ یُکَبِّرُونَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ إِلَی أَنْ یَنْتَبِهَ ذَلِکَ الْعَبْدُ مِنْ نَوْمِهِ وَ ثَوَابُ ذَلِکَ کُلُّهُ لَهُ (1).
لعل المراد بآیة السجدة آخر حم السجدة سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ و قیل الآیة التی بعد آیة السجدة فی الم تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ لأنها أنسب بهذا المقام و الأولی الجمع بینهما.
التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ الْوَاقِعَةَ کُلَّ لَیْلَةٍ قَبْلَ أَنْ یَنَامَ لَقِیَ اللَّهَ وَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ فِی لَیْلَةِ الْبَدْرِ(2).
ص: 180
باب دهم : علت فریاد خروس و دعا هنگام آن
روایات
روایت1.
العیون: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند متعال خروسی دارد که تاجش در زیر عرش و پاهایش در زیر زمین هفتم است، وقتی یکسوم آخر شب شود، خداوند متعال را با صدایی تسبیح میکند که صدای ذکرش را همه چیز به جز جن و انس میشنود. پس در این هنگام خروس دنیا هم فریاد میزند.(1)
توضیح
«دیکه» بر وزن «قرده» و جمع دیک با کسره است.
روایت2.
توحید الصدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند متعال خروسی دارد که پاهایش در زیر زمین هفتم و سرش در کنار عرش است و گردن خود را به زیر عرش خم می کند. او یکی از فرشتگان خداوند است که او را چنان آفریده که دو پایش در زیر زمین هفتم است و به اندازه کشش زمینها قد کشیده تا از آنها سربرآورده و به افق آسمان رسیده و از آن نیز بالاتر رفته تا شاخش به عرش رسیده است و میگوید: «سبحانک ربی». و آن خروس دارای دو بال است که وقتی آن ها را میگشاید، از مشرق و مغرب میگذرد. چون آخر شب فرا رسد بالهایش را میگشاید و به هم میزند و صدا به تسبیح بلند میکند و میگوید: «سبحان الله الملک القدوس، سبحان الله الکبیر المتعال القدوس، لا اله الا الله الحی القیوم». وقتی چنین کند، همه خروسهای زمین نیز تسبیح گویند و بال و پر میزنند و صدایشان را بلند میکنند، و چون آن خروس در آسمان ساکت شود، خروسهای زمین هم ساکت گردند .
چون پاسی از سحر فرا رسد، باز بال میگشاید و بالهایش از مشرق و مغرب میگذرد و بال میزند و
ص: 181
الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْوَرَّاقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ دَارِمِ بْنِ قَبِیصَةَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلَّهِ دِیکاً عُرْفُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ السُّفْلَی إِذَا کَانَ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ مِنَ اللَّیْلِ سَبَّحَ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ کُلُّ شَیْ ءٍ مَا خَلَا الثَّقَلَیْنِ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ فَتَصِیحُ عِنْدَ ذَلِکَ دِیَکَةُ الدُّنْیَا(1).
الدیکة کالقردة جمع الدیک بالکسر.
التَّوْحِیدُ، لِلصَّدُوقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیِّ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَدِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْبَاقِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرَاءِ عَنْ عَبْدِ الْمُنْعِمِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی دِیکاً رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ رَأْسُهُ عِنْدَ الْعَرْشِ ثَانِی عُنُقِهِ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ هُوَ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ تَعَالَی خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَی مَضَی مُصْعِداً فِیهَا مَدُّ الْأَرَضِینَ حَتَّی خَرَجَ مِنْهَا إِلَی أُفُقِ السَّمَاءِ ثُمَّ مَضَی فِیهَا مُصْعِداً حَتَّی انْتَهَی قَرْنُهُ إِلَی الْعَرْشِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَکَ رَبِّی وَ لِذَلِکَ الدِّیکِ جَنَاحَانِ إِذَا نَشَرَهُمَا جَاوَزَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فَإِذَا کَانَ فِی آخِرِ اللَّیْلِ نَشَرَ جَنَاحَیْهِ وَ خَفَقَ بِهِمَا وَ صَرَخَ بِالتَّسْبِیحِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ الْقُدُّوسِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ سَبَّحَتْ دِیَکَةُ الْأَرْضِ کُلُّهَا وَ خَفَقَتْ بِأَجْنِحَتِهَا وَ أَخَذَتْ فِی الصُّرَاخِ فَإِذَا سَکَنَ ذَلِکَ الدِّیکُ فِی السَّمَاءِ سَکَنَتِ الدِّیَکَةُ فِی الْأَرْضِ فَإِذَا کَانَ فِی بَعْضِ السَّحَرِ نَشَرَ جَنَاحَیْهِ فَجَاوَزَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ خَفَقَ بِهِمَا وَ
ص: 181
صدا به تسبیح بلند میکند و میگوید:«سبحان الله العظیم، سبحان الله العزیز القهار، سبحان الله ذی العرش المجید، سبحان الله رب العرش الرفیع». وقتی چنین میکند، خروسهای زمین نیز تسبیح میگویند، و هرگاه او میجنبد خروسهای زمین هم میجنبند و پاسخ او را با تسبیح و تقدیس خداوند میگویند. آن خروس پر سپیدی دارد که تا حال به آن سپیدی ندیده ام و زیر آن پر سپید، پر سبزی دارد که تا حال به آن سبزی ندیدهام. و پیوسته مشتاق هستم که به پر آن خروس بنگرم.(1)
تفسیر علی بن ابراهیم: روایتی از امام صادق علیه السلام نظیر این روایت نقل کرده است.(2)
توضیح
«خفق الطائر»، یعنی پرواز کرد. «أخفق»، یعنی زدن بالها به همدیگر. «زُغُب» به معنای موها و پَرهای کوچک و پرهای نرم است، یا مو و پری که تازه روییده باشد.
روایت3.
التوحید: اصبغ بن نباته گفته است: ابن کوّا نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: ای امیرمؤمنان، به خدا سوگند که در کتاب خداوند آیهای است که دلم را فاسد نموده و مرا در دینم به تردید واداشته است. علی علیه السلام فرمود: مادرت به عزا و فراقت بنشیند، آن آیه کدام است؟ گفت: این آیه :«والطیر صافات کل قد علم صلاته و تسبیحه»(3)، {و پرندگان پر کشیده تسبیح خدا میگویند و همگی نماز و ذکر تسبیح خود را میدانند.}
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: ای پسر کوّا، خدای متعال فرشتگان را در صورتهای گوناگونی آفریده است. خداوند فرشته ای دارد در صورت خروسی پهن و شکافته چشم و به رنگی آمیخته از سیاهی و سفیدی، که چنگالهایش در زمین هفتم و تاجش خمیده در زیر عرش است، و دو بال دارد، یکی در مشرق و دیگری در مغرب، یکی از آتش و دیگری از برف. چون وقت نماز فرا رسد، بر روی چنگالهایش میایستد و گردنش را از زیر عرش برمیآورد و سپس بال میزند و خروسهای منزل شما نیز در آن هنگام بال میزنند، نه بال آتشین
ص: 182
صَرَخَ بِالتَّسْبِیحِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ ذِی الْعَرْشِ الْمَجِیدِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْعَرْشِ الرَّفِیعِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ سَبَّحَتْ دِیَکَةُ الْأَرْضِ فَإِذَا هَاجَ هَاجَتِ الدِّیَکَةُ فِی الْأَرْضِ وَ تُجَاوِبُهُ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّقْدِیسِ لِلَّهِ تَعَالَی وَ لِذَلِکَ الدِّیکِ رِیشٌ أَبْیَضُ کَأَشَدِّ بَیَاضٍ رَأَیْتُهُ قَطُّ وَ لَهُ زَغَبٌ أَخْضَرُ تَحْتَ رِیشِهِ الْأَبْیَضِ کَأَشَدِّ خُضْرَةٍ رَأَیْتُهَا قَطُّ فَمَا زِلْتُ مُشْتَاقاً إِلَی أَنْ أَنْظُرَ إِلَی رِیشِ ذَلِکَ الدِّیکِ (1).
تفسیر علی بن إبراهیم، عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن هشام بن سالم عن الصادق علیه السلام: مثله (2)
قال الفیروزآبادی خفق الطائر طار و أخفق ضرب بجناحیه و قال الزغب محرکة صغار الشعر و الریش و لینه أو أول ما یبدو منهما.
التَّوْحِیدُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الشَّعِیرِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: جَاءَ ابْنُ الْکَوَّاءِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی لآَیَةً قَدْ أَفْسَدَتْ عَلَیَّ قَلْبِی وَ شَکَّکَتْنِی فِی دِینِی فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ عَدِمَتْکَ وَ مَا تِلْکَ الْآیَةُ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ (3) فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ فِی صُوَرٍ شَتَّی إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی مَلَکاً فِی صُورَةِ دِیکٍ أَبَجَّ أَشْهَبَ بَرَاثِنُهُ فِی الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ السُّفْلَی وَ عُرْفُهُ مَثْنِیٌّ تَحْتَ الْعَرْشِ لَهُ جَنَاحَانِ جَنَاحٌ فِی الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ فِی الْمَغْرِبِ وَاحِدٌ مِنْ نَارٍ وَ الْآخَرُ مِنْ ثَلْجٍ فَإِذَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَامَ عَلَی بَرَاثِنِهِ ثُمَّ رَفَعَ عُنُقَهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ ثُمَّ صَفَقَ بِجَنَاحَیْهِ کَمَا تَصْفِقُ الدُّیُوکُ فِی مَنَازِلِکُمْ فَلَا الَّذِی مِنَ النَّارِ
ص: 182
او برفش را آب میکند و نه بال برفی او آتش آن را خاموش میسازد. سپس فریاد میزند: «أشهد أن لا اله الا الله وحده لا شریک له، و أشهد انّ محمداً سید النبیین و أنّ وصیّه سیّد الوصیین، و أنّ الله سُبّوح قدوس، رب الملائکة و الروح».
در این هنگام خروسهای منزل شما هم بال میزنند و او را در این سخن پاسخ میدهند. و این است معنای آیهای که میگوید: «والطیر صافات کل قد علم صلاته و تسبیحه»،{و پرندگان پر کشیده تسبیح خدا میگویند و همگی نماز و ذکر تسبیح خود را میدانند.}(1)
احتجاج: روایتی از از ابن نباته نظیر این روایت نقل شده است.(2)
تفسیر علی بن ابراهیم: ابن نباته گفته است: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خداوند فرشتهای به شکل خروس و به رنگی آمیخته از سیاهی و سفیدی دارد و شبیه این روایت را نقل کرد.
توضیح
سخن حضرت علیه السلام «أبجّ» در برخی نسخهها با باء و جیم آمده است و به معنای پهن و شکافته چشم است. و در برخی نسخهها با حاء آمده و به معنای درشت صدا است. «الملحه»، رنگی سفیدی است که با سیاهی آمیخته است همچنان که در تفسیر آمده است. و «الشهبه»، رنگی است که سفیدی آن بر سیاهیاش غلبه کرده است. «البراثن» که درندگان و پرندگان دارند و به منزله انگشتان انسان است - چنگال -. «الصفق»، نوعی به هم زدن که از آن صدا بیرون میآید، مثل دست زدن.
روایت4.
مشکاة الانوار: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای متعال خروسی دارد که پاهایش در زمین و سرش در آسمان زیر عرش است و یک بال او در مشرق و بال دیگرش در مغرب است که میگوید: «سبحان ربّی الله القدوس»، وقتی این خروس صیحه و فریاد زند، خروسهای زمین جواب او را میدهند، بنابراین هر وقت یکی از شما صدای خروس را شنید بگوید: «سبحان ربّی القدّوس».(3)
روایت5.
دعائم الاسلام: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند فرشتهای به شکل خروس دارد که چنگالش در عمق زمین فرو رفته و بالهایش در هوا و تاجش خمیده در زیر عرش است. وقتی نصف شب بگذرد میگوید: «سبّوح قدّوس رب الملائکه و الروح ربنا الرحمن لا اله غیره لیقم المجتهدون»،{پروردگار، منزه شده و تقدیس شده است، پروردگار ملائکه و روح و پروردگار مهربان ماست. آن را میگوید تا شب زنده داران برخیزند.} در این هنگام خروسهای زمین فریاد میزنند. سپس هر چقدر که خدا بخواهد ساکت میشود، سپس
ص: 183
یُذِیبُ الثَّلْجَ وَ لَا الَّذِی مِنَ الثَّلْجِ یُطْفِئُ النَّارَ فَیُنَادِی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ أَنَّ وَصِیَّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَنَّ اللَّهَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ قَالَ فَتَخْفِقُ الدِّیَکَةُ بِأَجْنِحَتِهَا فِی مَنَازِلِکُمْ فَتُجِیبُهُ عَنْ قَوْلِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ مِنَ الدِّیَکَةِ فِی الْأَرْضِ (1).
الاحتجاج، عن ابن نباتة: مثله (2)
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ إِلَی ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً فِی صُورَةِ الدِّیکِ الْأَمْلَحِ الْأَشْهَبِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (3).
قوله علیه السلام أبج فی بعض النسخ بالباء و الجیم و هو الواسع شق العین و فی بعضها بالحاء المهملة و هو غلیظ الصوت و الملحة البیاض الذی یخالطه سواد کما فی التفسیر و الشهبة فی اللون البیاض الذی غلب علی السواد و البراثن من السباع و الطیر بمنزلة الأصابع من الإنسان و الصفق الضرب الذی یسمع له صوت کالتصفیق.
مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ دِیکاً رِجْلَاهُ فِی الْأَرْضِ وَ رَأْسُهُ فِی السَّمَاءِ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ جَنَاحٌ لَهُ فِی الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ لَهُ فِی الْمَغْرِبِ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ اللَّهِ الْقُدُّوسِ فَإِذَا صَاحَ أَجَابَتْهُ الدُّیُوکُ فَإِذَا سَمِعْتُمْ أَصْوَاتَهَا فَلْیَقُلْ أَحَدُکُمْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْقُدُّوسِ (4).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً فِی خَلْقِ الدِّیکِ بَرَاثِنُهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ وَ جَنَاحَاهُ فِی الْهَوَاءِ وَ عُنُقُهُ مَثْنِیَّةٌ تَحْتَ الْعَرْشِ فَإِذَا مَضَی مِنَ اللَّیْلِ نِصْفُهُ قَالَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ رَبُّنَا الرَّحْمَنُ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لِیَقُمِ الْمُتَهَجِّدُونَ فَعِنْدَهَا تَصْرُخُ الدُّیُوکُ ثُمَّ یَسْکُتُ کَمْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ اللَّیْلِ ثُمَ
ص: 183
میگوید: «سبوح قدوس ربنا الرحمن لا اله غیره لیقم الذاکرون»،{پروردگار، منزه شده و تقدیس شده است و پروردگار مهربان ماست، - میگوید- تا ذاکرین برخیزند.} سپس بعد از طلوع فجر میگوید: «ربنا الرحمن لا اله غیره لیقم الغافلون»، {پروردگار مهربان ماست، - میگوید- تا غافلان برخیزند.}(1)
مؤلف
روایات در این باره در باب السماء و العالم ذکر شد.(2)
روایت6.
امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی صدای خروس را شنیدی بگو: پروردگار، منزه شده و تقدیس شده است، پروردگار ملائکه و روح است، رحمتت جلوتر از غضبت است، خدایی جز تو نیست، منزهی و تو را میستایم، اعمال زشتی را مرتکب شدم و بر خودم ظلم کردم، پس مرا ببخش، چرا که فقط تو گناهان را میبخشی.(3)
فقه الرضا: وقتی صدای خروس را شنیدی... تا سخن حضرت «خدایی جز تو نیست.» آمده است.(4)
الکافی: در روایتی حسن که مثل روایت صحیح است، روایتی نظیر همین روایت آمده است، با این فرق که در این روایت آمده است «لا اله الا انت وحدک لا شریک لک عملت».(5)
توضیح
در النهایه در شرح حدیث گفته است: «سبوح قدوس» این دو را با ضمه روایت کردهاند در حالی که فتحه، قیاسیتر است. و ضمه بیشتر استعمال میشود که از صیغه مبالغه است و منظور از این دو کلمه، منزّه کردن خداوند است. گفت: قدّوس به معنای کسی که پاک و منزه از عیوب و نقایص است و «فعول» با ضمه از باب مبالغه است. از این وزن فقط قدّوس و سبّوح و ذرّوح آمده است.
روایت7.
المتهجد(6):
وقتی صدای خروس را شنیدی بگو: پروردگار، منزه شده و تقدیس شده است، پروردگار ملائکه و روح است. رحمتت جلوتر از غضبت است، خدایی جز تو نیست، منزهی و تو را میستایم، اعمال زشتی را مرتکب شدم و بر خودم ظلم کردم، پس مرا ببخش، چرا که فقط تو گناهان را میبخشی ای کریم. توبه مرا بپذیر که تو بسیار بخشنده و مهربانی، سپاس خدایی را که مرا
ص: 184
یَقُولُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا الرَّحْمَنُ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لِیَقُمِ الذَّاکِرُونَ ثُمَّ یَقُولُ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ رَبُّنَا الرَّحْمَنُ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لِیَقُمِ الْغَافِلُونَ (1).
قد مضت الأخبار فی ذلک فی کتاب السماء و العالم (2).
قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا سَمِعْتَ صُرَاخَ الدِّیکِ فَقُلْ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ (3).
فِقْهُ الرِّضَا: وَ إِذَا سَمِعْتَ صُرَاخَ الدِّیکَ إِلَی قَوْلِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ (4).
الْکَافِی، فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ عَمِلْتُ (5).
قال فی النهایة فی حدیث الدعاء سبوح قدوس یرویان بالضم و الفتح أقیس و الضم أکثر استعمالا و هو من أبنیة المبالغة و المراد بهما التنزیه و قال القدوس هو الطاهر المتنزه عن العیوب و النقائص و فعول بالضم من أبنیة المبالغة و لم یجئ منه إلا قدوس و سبوح و ذروح.
الْمُتَهَجِّدُ(6)،: إِذَا سَمِعَ أَصْوَاتَ الدُّیُوکِ فَلْیَقُلْ سُبُّوحٌ قُدُّوسُ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ یَا کَرِیمُ وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنَامَنِی (7)
ص: 184
در رگهای ساکن خواباند و مولایم روحم را بعد از مرگ آن به من برگرداند و در خواب نمیراند.
{و سپاس مخصوص خدایی است که آسمانها و زمین را نگه میدارد تا نیفتند} و اگر بیفتند، بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد. اوست بردبار آمرزنده. سپاس مخصوص خداوندی است که در خواب و بیداری چیزی زشت را به من نشان نمیدهد و سپاس مخصوص خدایی است که زندگان را میمیراند و مردگان را زنده میکند و او بر هر چیز تواناست. {خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند، و ارواحی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب می گیرد؛ سپس ارواح کسانی را که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه می دارد و ارواح دیگری را (که باید زنده بمانند) بازمی گرداند تا سرآمدی معیّن؛ در این امر نشانه های روشنی است برای کسانی که اندیشه می کنند.} سپاس مخصوص خدایی است که مرا در عافیت به شب برد و در عافیت به صبح رساند در حالی که رگهایم ساکن و قلبم آرام و بدنم سالم و خلقتم درست و صورتم زیبا بود. حادثه کوبندهای به من نرسید و بر من بلایی نازل نکرد و پرده عصمت مرا ندرید و رزقش را از من قطع نکرد و دشمنی را بر من مسلط نکرد. بر من نیکی کرد و با نیکی به سویم آمد و همه دروازهای بلا را به رویم بست و مرا از همگی آنها معاف و برحذر داشت. خدایی جز الله نیست. زنده و پاینده است و او بر هر چیز تواناست. پروردگار پیامبران و خدای فرستاده شدگان منزه است، پروردگار آسمانهای هفتگانه و آنچه در آنهاست و پروردگار زمینها و آنچه در آنهاست و پروردگار عرش بزرگ منزه است و سپاس مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. و درود خدا بر محمد و خاندان پاکش باد.(1)
مؤلف
در کتاب المصباح الصغیر تا این قسمت از حدیث آمده: «او بردبار ومهربان است» و شاید بیشتر این افزوده شدهها از ادعیة الانتباه - دعاهایی آگاهی - به دعای هنگام شنیدن صدای خروس اضافه شده است.
روایت8.
کتاب جعفر بن شریح: امام صادق علیه السلام فرمود: خدای متعال خروسی دارد که پاهایش در زمین و سرش در آسمان زیر عرش است و یک بال او در مشرق و بال دیگرش در مغرب است که میگوید: «سبحان ربی الله القدوس»، وقتی این خروس صیحه و فریاد زند، خروسهای زمین جواب او را میدهند، بنابراین هر وقت یکی از شما صدای خروس را شنید بگوید: «سبحان ربی القدوس» .
ص: 185
فِی عُرُوقٍ سَاکِنَةٍ وَ رَدَّ إِلَیَّ مَوْلَایَ نَفْسِی بَعْدَ مَوْتِهَا وَ لَمْ یُمِتْهَا فِی مَنَامِهَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا(1) وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُرِنِی فِی مَنَامِی وَ قِیَامِی سُوءاً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ یُحْیِ الْمَوْتی (2) وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَبَاتَنِی فِی عَافِیَةٍ وَ صَبَّحَنِی عَلَیْهَا سَاکِنَةً عُرُوقِی هَادِئاً قَلْبِی سَالِماً بَدَنِی سَوِیّاً خَلْقِی حَسَنَةً صُورَتِی وَ لَمْ تُصِبْنِی قَارِعَةٌ وَ لَمْ یَنْزِلْ بِی بَلِیَّةٌ وَ لَمْ یَهْتِکْ لِی سِتْراً وَ لَمْ یَقْطَعْ عَنِّی رِزْقاً وَ لَمْ یُسَلِّطْ عَلَیَّ عَدُوّاً وَ قَدْ أَحْسَنَ بِی وَ أَحْسَنَ إِلَیَّ وَ دَفَعَ عَنِّی أَبْوَابَ الْبَلَاءِ کُلَّهَا وَ عَافَانِی مِنْ جُمَلِهَا(3) لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ النَّبِیِّینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ (4).
ذکره فی المصباح الصغیر إلی قوله إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً و لعل أکثر هذه الزیادات من أدعیة الانتباه أضیفت إلی دعاء سماع الصراخ.
کِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ دِیکاً رِجْلَاهُ فِی الْأَرْضِ وَ رَأْسُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ جَنَاحٌ لَهُ فِی الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ لَهُ فِی الْمَغْرِبِ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ فَإِذَا قَالَ ذَلِکَ صَاحَتِ الدُّیُوکُ وَ أَجَابَتْهُ فَإِنْ سَمِعَ صَوْتَ الدِّیکِ فَلْیَقُلْ أَحَدُکُمْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ.
ص: 185
باب یازدهم : آداب برخاستن برای نماز شب و دعا هنگام آن
روایات
روایت1.
کتاب زید النرسی: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی به آسمان نگاه کردی بگو: «منزه است خدایی که در آسمان بروج را قرار داد و در آن چراغ و ماهی تابان قرار داد و برای ما ستارگان و قبله ای را قرار داد که در تاریکی خشکیها و دریاها با توجه به آنها به سوی او - خدا - روی گردانیم. پروردگارا، همان طور که ما را به روی گرداندن به سمت خودت و قبلهای که برای آفریدگانت قرار دادی هدایت کردی، ما را به سوی ستارگانی که به عنوان امانی برای اهل زمین و اهل آسمان است هدایت کن تا به وسیله آنها به سوی تو متوجه گردیم، چرا که آنهایی که روی به سوی تو میکنند، فقط به وسیله آنهاست، و کسی که راهی جز آنها را در پیش گیرد راه منتهی به تو را نخواهد پیمود و کسی که به آنها ملتزم نباشد به مقصد نخواهد رسید. به ریسمان محکم خداوند چنگ زدهام و به حبل محکم و قوی خداوند دست انداخته ام و از شر آنچه از آسمان فرود میآید و از شر آنچه که از آن بالا میرود و از شر آنچه در زمین میروید و از شر آنچه که زمین خارج میشود به خدا پناه میبرم. هیچ نیرو و اراده ای جز به اراده خدای متعال نیست.
پروردگارا، ای خدای سقف برافراشته شده و ای خدای دریای صاف شده و ای خدای کشتی شناور و ای خدای ستارگان تسخیر شده و خدای هود براسنه بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از شر مار و عقرب و از شر حشرات و گزندگان زمین و هوا و درندگانی که در خشکیها و دریاها هستند و از شر زمینیان و سکان داران زمین و هوا محافظت فرما». گفت: گفتم «هود براسنه» چیست؟ فرمود: ستاره کوچکی در آسمان است که زیر میانی پنهان شده است و از جمله سه ستارهای است که در بنات النعش پراکنده هستند و این امانی است از آن چه گفتم.
روایت2.
المحاسن:
ص: 186
کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا نَظَرْتَ إِلَی السَّمَاءِ فَقُلْ سُبْحَانَ مَنْ جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِیها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِیراً وَ جَعَلَ لَنَا نُجُوماً وَ قِبْلَةً نَهْتَدِی بِهَا إِلَی التَّوَجُّهِ إِلَیْهِ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ اللَّهُمَّ کَمَا هَدَیْتَنَا إِلَی التَّوَجُّهِ إِلَیْکَ وَ إِلَی قِبْلَتِکَ الْمَنْصُوبَةِ لِخَلْقِکَ فَاهْدِنَا إِلَی نُجُومِکَ الَّتِی جَعَلْتَهَا أَمَاناً لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ لِأَهْلِ السَّمَاءِ حَتَّی نَتَوَجَّهَ بِهِمْ إِلَیْکَ فَلَا یَتَوَجَّهُ الْمُتَوَجِّهُونَ إِلَیْکَ إِلَّا بِهِمْ وَ لَا یَسْلُکُ الطَّرِیقَ إِلَیْکَ مَنْ سَلَکَ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ لَا لَزِمَ الْمَحَجَّةَ مَنْ لَمْ یَلْزَمْهُمْ اسْتَمْسَکْتُ بِعُرْوَةِ اللَّهِ الْوُثْقَی وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ مِنْ شَرِّ ما یَعْرُجُ فِیها وَ مِنْ شَرِّ مَا ذَرَأَ فِی الْأَرْضِ وَ مِنْ شَرِّ مَا خَرَجَ مِنْهَا وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ وَ الْبَحْرِ الْمَکْفُوفِ وَ الْفُلْکِ الْمَسْجُورِ وَ النُّجُومِ الْمُسَخَّرَاتِ وَ رَبَّ هود براسنه (1) [هُودِ بْنِ آسِیَةَ] صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَافِنِی مِنْ کُلِّ حَیَّةٍ وَ عَقْرَبٍ وَ مِنْ جَمِیعِ هَوَامِّ الْأَرْضِ وَ الْهَوَاءِ وَ السِّبَاعِ مِمَّا فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ سُکَّانِ الْأَرْضِ وَ الْهَوَاءِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا هودبراسنه [هُودُ بْنُ آسِیَةَ] قَالَ کَوْکَبَةٌ فِی السَّمَاءِ خَفِیَّةٌ تَحْتَ الْوُسْطَی مِنَ الثَّلَاثِ الْکَوَاکِبِ الَّتِی فِی بَنَاتِ النَّعْشِ الْمُتَفَرِّقَاتِ ذَلِکَ أَمَانٌ مِمَّا قُلْتُ.
الْمَحَاسِنُ، عَنْ یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ(2) عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْحَاقَ
ص: 186
امام صادق علیه السلام فرمود: من دوست دارم وقتی فرد برای در شب بر میخیزد، مسواک و عطر بزند، چرا که وقتی فرد در شب برمیخیزد فرشتهای میآید و دهانش را بر دهان او میگذارد و چیزی از قرآن از دهن او خارج نمیشود مگر اینکه در شکم آن فرشته داخل میشود.(1)
روایت3.
الکافی(2) و الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: هر وقت یکی از شما در شب برخیزد، بگوید: «پروردگار پیامبران و خدای فرستاده شدهگان و پروردگار مستضعفین منزه است، سپاس مخصوص خدایی است که مرده را زنده میکند و او بر همه چیز تواناست.» وقتی بندهای این دعا را بگوید، خداوند متعال میفرماید: بندهام راست گفت و شکر مرا به جا آورد.(3)
توضیح
منظور از مستضعفین، امامان علیهم السلام هستند. دلیل این مطلب سخن خدای سبحان است که میفرماید: «نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ* وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ»، 4{و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم، و در زمین قدرتشان دهیم.} و احتمال دارد هر کسی باشد که به او ظلم شده یا حق او غصب شده است. نظر اول ظاهرتر است.
روایت4.
التهذیب: در روایتی موثق آمده که امام صادق علیه السلام فرمود: در نماز شب، اول این آیه از قرآن را بخوان: «إن فی خلق السموات و الارض» تا «إنک لا تخلف المیعاد».
روایت5.
الکافی و التهذیب: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که در شب برخاستی، به افقهای آسمان بنگر و بگو: خدایا، تو را شب تار، و نه آسمان دارای ستارگان و نه زمین گسترده، و نه تاریکی هایی که بعضی از آنها بر فراز بعضی دیگرند، و نه دریای عمیق متراکم از آب باز نمیدارد، از اینکه به شبروان در مسیر عبادت، از عنایاتت مرحمت کنی و رحمت را به هر که از آفریدگانت بخواهی عطا فرمایی. خیانت چشمها و آنچه را سینه ها پنهان می کند می دانی. ستارگان پنهان شدند، و دیده ها به خواب رفتند، و تو زنده و پابرجایی. چرت و خواب تو را فرا نگیرد، منزّه است خدا، پروردگار جهانیان، و معبود رسولان، و ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است. سپس پنج آیه از آخر سوره آل عمران را بخوان: «انَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ
ص: 187
بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنِّی لَأُحِبُّ إِذَا قَامَ بِاللَّیْلِ أَنْ یَسْتَاکَ وَ أَنْ یَشَمَّ الطِّیبَ فَإِنَّ الْمَلَکَ یَأْتِی الرَّجُلَ إِذَا قَامَ بِاللَّیْلِ حَتَّی یَضَعَ فَاهُ عَلَی فِیهِ فَمَا خَرَجَ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ شَیْ ءٍ دَخَلَ جَوْفَ ذَلِکَ الْمَلَکِ (1).
الْکَافِی (2)، وَ الْفَقِیهُ، فِی الْقَوِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ مِنَ اللَّیْلِ فَلْیَقُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ النَّبِیِّینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ رَبِّ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فَإِنَّهُ إِذَا قَالَ ذَلِکَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی صَدَقَ عَبْدِی وَ شَکَرَ(3).
المراد بالمستضعفین الأئمة علیهم السلام لقوله سبحانه فیهم وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ (4) و یحتمل کل من ظلم و غصب و الأول أظهر.
التَّهْذِیبُ، فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ابْدَأْ فِی صَلَاةِ اللَّیْلِ بِالْآیَاتِ تَقْرَأُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ.
الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا قُمْتَ بِاللَّیْلِ مِنْ مَنَامِکَ فَانْظُرْ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا یُوَارِی مِنْکَ لَیْلٌ دَاجٍ وَ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ وَ لَا ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ وَ لَا بَحْرٌ لُجِّیٌّ تُدْلِجُ بَیْنَ یَدَیِ الْمُدْلِجِ مِنْ خَلْقِکَ تَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ غَارَتِ النُّجُومُ وَ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ- وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (5) ثُمَّ اقْرَأِ الْخَمْسَ الْآیَاتِ مِنْ آخِرِ آلِ عِمْرَانَ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ
ص: 187
اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِّأُولِی الأَلْبَاب* الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَ قُعُودًا وَعَلَیَ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ* .رَبَّنَا إِنَّکَ مَن تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنصَارٍ* ربنَا إِنَّنَاسَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلإِیمَانِ أَنْ آمِنُواْ بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکَفِّرْ عَنَّا سَیِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأَبْرَار* رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَ عَدتَّنَا عَلَی رُسُلِکَ وَ لاَ تُخْزِنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّکَ لاَ تُخْلِفُ الْمِیعَادَ.»(1)، { مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه هایی [قانع کننده] است. همانان که خدا را [در همه احوال] ایستاده و نشسته، و به پهلو آرمیده یاد می کنند، و در آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند [که:] پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده ای منزهی تو. پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار. پروردگارا، هر که را تو در آتش درآوری، یقیناً رسوایش کرده ای، و برای ستمکاران یاورانی نیست. پرودگارا، ما شنیدیم که دعوتگری به ایمان فرا می خواند که: «به پروردگار خود ایمان آورید»، پس ایمان آوردیم. پروردگارا، گناهان ما را بیامرز، و بدیهای ما را بزدای و ما را در زمره نیکان بمیران. پروردگارا، و آنچه را که به وسیله فرستادگانت به ما وعده داده ای به ما عطا کن، و ما را روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو وعده ات را خلاف نمی کنی.} سپس مسواک بزن و وضو بگیر. وقتی که دستانت را در آب گذاشتی بگو: به نام خدا و با یاد خدا، پروردگارا مرا از توبه کنندگان و از طهارت کنندگان قرار بده. وقتی وضو را تمام کردی بگو: سپاس مخصوص خدایی است که پروردگار جهانیان است.
هنگام برخاستن برای نماز بگو: به نام خدا و یاد خدا و به سوی خدا آنچه خدا بخواهد و هیچ نیرو حرکتی جز به اراده خدا نیست. خدایا مرا از جمله زائران و آباد کنندگان مسجدهایت قرار بده و در توبهات را بر روی من بگشا و در معصیت از تو و در هر معصیتی را بر روی من ببند، سپاس مخصوص خدایی است که مرا از جمله کسانی قرار داد که او را نجات خواهد داد. پروردگارا با ذات مقدست رو به سوی من بیاور که ثنایت عظیم است. سپس تکبیر الاحرام بگو و نماز را شروع کن.(2)
توضیح
«لیل داج» که بدون تشدید خوانده میشود، از عبارت «دجی اللیل دجوا» گرفته شده است. این عبارت وقتی به کار میرود که شب به طور کامل تاریک شده باشد. «داج» گاهی با تشدید خوانده میشود. در القاموس گفته است: «دجّ»: پرده را انداخت و «الدُجُج» به معنای شدت تاریکی است مثل «الدّجة»؛ و شب دیجوج و دجداجة، پایان. نظر اول ظاهرتر است. در برخی از نسخهها «ساج» بدون تشدید آمده است و از آیه «واللیل اذا سجی(3)»،{ و سوگند به شب هنگام که سکونت و آرامش می گیرد.} گرفته شده و به معنای رکود و استقرار تاریکی و رسیدن آن به حد تاریکی کامل است. البته گاهی ساج با تشدید خوانده میشود و از کلمه «السّجّ» گرفته شده است و به معنای «تغطیة»، پوشش دادن میباشد که نظر اولی مناسبتر است.
«أبراج» جمع «بَرَج» به معنای ستارگان درخشان و دارای منظره زیبا است. در قاموس گفته است: «بَرَج» به معنای زیبا و دارای صورتی نیک است. یا روشنایی که آشکار و معلوم است و جمع این کلمه أبراج میباشد، پایان. شاید توهم شود که أبراج جمع بُرج است و این نظر بعید است، چرا که این کلمه به طور غالب به صورت بروج جمع بسته میشود. همچنین گفته شده است که بُرج گاهی به صورت ابراج نیز جمع بسته میشود. در مصباح اللغه گفته است: «برج الحمام»،
ص: 188
وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ ثُمَّ اسْتَکْ وَ تَوَضَّأْ فَإِذَا وَضَعْتَ یَدَکَ فِی الْمَاءِ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ فَإِذَا فَرَغْتَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَإِذَا قُمْتَ إِلَی صَلَاتِکَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ إِلَی اللَّهِ وَ مِنَ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ زُوَّارِکَ وَ عُمَّارِ مَسَاجِدِکَ وَ افْتَحْ لِی بَابَ تَوْبَتِکَ وَ أَغْلِقْ عَنِّی بَابَ مَعْصِیَتِکَ وَ کُلِّ مَعْصِیَةٍ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَنِی مِمَّنْ یُنَاجِیهِ اللَّهُمَّ أَقْبِلْ عَلَیَّ بِوَجْهِکَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ ثُمَّ افْتَتِحِ الصَّلَاةَ بِالتَّکْبِیرِ(1).
لیل داج بالتخفیف من دجا اللیل دجوا إذا أظلم و تمت ظلمته و ربما یقرأ بالتشدید قال فی القاموس دج أرخی الستر و الدجج بضمتین شدة الظلمة کالدجة و لیلة دیجوج و دجداجة انتهی و الأول أظهر و فی بعض النسخ ساج بالتخفیف من قوله تعالی وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی (2) أی رکد و استقر ظلامه و قد بلغ غایته و ربما یقرأ بالتشدید من السج بمعنی التغطیة(3) و الأول أنسب.
و الأبراج جمع برج بالتحریک الکواکب النیرة الحسنة المنظر قال فی القاموس البرج محرکة الجمیل الحسن الوجه أو المضی ء البین المعلوم و الجمع أبراج انتهی و ربما یتوهم أنه جمع البرج بالضم و هو بعید إذ هو إنما یجمع علی بروج فی الغالب و قد قیل إنه یجمع علی أبراج أیضا قال فی مصباح اللغة برج الحمام
ص: 188
پناهگاه و لانه کبوتر است و گفته شده که برج در آسمان به معنای منزل ماه است و گفته شده ستاره بزرگ و گفته شده به معنای دروازه آسمان است. جمع این دو، بروج و ابراج است.
«ذات مهاد»، یعنی مکانهایی که صاف و آماده سکونت باشد. فیروز آبادی گفته است: مهاد، مکانی است که برای کودکان آماده میشود - گهواره - و بستر و زمین و بستر خواب است. «الم نجعل الارض مهادا(1)»،{آیا
زمین را گهوارهای قرار ندادیم}، یعنی بساطی که برای راه رفتن در آن آماده شده است. «لبئس المهاد»{چه بد جایگاهی است}، یعنی آنچه که برای خود در معادش آماده کرده است؛ پایان. احتمال دارد منظور صاحب این اسم یا این صفت و حالت باشد، پس شبیه تجرید است. فیروز آبادی گفته است: «لجة البحر» به معنای بخش اعظم آن است که در آیه «بحر لجیّ(2)»
هم بدین معنا به کار رفته است.
«تدلج بین یدی المدلج من خلقک»، در القاموس گفته است: «الدَلَج و الدُّلجة» که با فتحه و ضمه خوانده میشود به معنای حرکت اول شب است که در این صورت گفته میشود: «قد ادلجوا» و اگر سیر در آخر شب باشد، گفته میشود: «ادّلجوا» با تشدید؛ پایان.
مؤلف
آنچه در دعا آمده است بدون تشدید است ولی با تشدید بودن مناسبتر است. کفعمی در البلد الامین قائل به عکس این نظر است و گفته است: برای سیر در آخر شب، «دلج» بدون تشدید به کار میرود. شاید سهو باشد.
شیخ بهایی گفته است: شاید «ادلاج» به طور مجازی بر عبادت در شب هم اطلاق شود، چرا که عبادت سیر و حرکت به سوی خداست و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به به همین معنا تفسیر کرده است که فرمود: «من خاف ادلج و من ادلج بلغ المنزل»، (هر کس که از دوری منزل بترسد، هر آینه به شب راه رود و هر که به شب راه رود به منزل رسد.) منظور در اینجا رحمت و توفیق و اعانت تو به واسطه آن کسی که توجه به سوی تو کند و تو را عبادت نماید، پیشتر و زودتر از توجه او به سوی تو و عبادت او به واسطه تو به او میرسد، چرا که تا رحمت و توفیق و اعانت تو شامل حال کسی که به تو روی میآورد نشود و تو آن را در دل او نیندازی، عبادت تو نیز به ذهن وی نرسد. پس گویا که تو به سوی او سیر کردی پیش از آنکه او به
ص: 189
مأواه و البرج فی السماء قیل منزل القمر و قیل الکوکب العظیم و قیل باب السماء و الجمع فیهما بروج و أبراج.
ذات مهاد أی أمکنة مستویة ممهدة للقرار قال الفیروزآبادی المهاد الموضع یهیأ للصبی و یوطأ و الأرض و الفراش أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً(1) أی بساطا ممکنا للسلوک فیه وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ(2) أی ما مهد لنفسه فی معاده انتهی و یحتمل أن یکون المراد صاحبة هذا الاسم أو هذه الصفة و الحالة فیکون شبیها بالتجرید و قال الفیروزآبادی لجة البحر معظمه و منه بَحْرٍ لُجِّیٍ (3) تدلج بین یدی المدلج من خلقک قال فی القاموس الدلج محرکة و الدلجة بالضم و الفتح السیر من أول اللیل و قد أدلجوا فإن ساروا فی آخر اللیل فادلجوا بالتشدید انتهی.
المضبوط فی الدعاء التخفیف و التشدید أنسب و الکفعمی عکس فی البلد الأمین (4) و نسب التخفیف إلی آخر اللیل و لعله سهو.
و قال الشیخ البهائی ربما یطلق الإدلاج علی العبادة فی اللیل مجازا لأن العبادة سیر إلی الله تعالی وَ قَدْ فُسِّرَ بِذَلِکَ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ خَافَ أَدْلَجَ وَ مَنْ أَدْلَجَ بَلَغَ الْمَنْزِلَ.
و المعنی هنا أن رحمتک و توفیقک و إعانتک لمن توجه إلیک و عبدک صادرة عنک قبل توجهه و عبادته لک إذ لو لا رحمتک و توفیقک و إعانتک لمن توجه إلیک و إیقاعک ذلک فی قلبه لم یخطر ذلک بباله فکأنک سرت إلیه قبل أن یسری هو
ص: 189
سوی تو سیر کند؛ پایان.
احتمال دارد که معنا چنین باشد: الطاف و رحمانیت تو بر عبادت وی میافزاید، چنان که در حدیث قدسی آمده است: هر کس به اندازه یک وجب به من نزدیک شود، به اندازه یک ذراع به او نزدیک میشوم و هرکس به اندازه یک ذراع به من نزدیک شود، به اندازه یک باع - به اندازه گشودن دو دست - به او نزدیک میشوم.
«خائنه الاعین»، یعنی نگاه خائنی که از چشم ها صادر میشود. یا «خائنه» مثل «عافیة» مصدر باشد، یعنی خیانت چشمها.
مرحوم پدرم رحمه الله علیه در اکثر نسخههای تهذیب گفته است: «یدلج» با یاء است بنابراین احتمال دارد صفت بحر باشد، چرا که کسی که در دریا سیر میکند، گمان میکند دریا به رو به سوی او کرده و به سمت او حرکت میکند. و ممکن است التفات باشد که به معنای اول برمیگردد. پایان. «غارت النجوم»، یعنی پایین رفت و نیز به معنای فرود آمدن و افتادن، بعد از بالا رفتن و مرتفع شدن باشد. لام «النجوم» لام عهد است. ممکن است به معنای غابت باشد به این صورت که منظور از «غارت النجوم»، ستارگانی باشد که در اول شب در وسط آسمان بودند. «السنة» با کسره به معنای آغاز خواب است.
«الآیات»، یعنی علامتهایی بزرگ یا زیاد که بر کمال قدرت دلالت میکنند. «لأولی الباب»، یعنی کسانی که عقل کامل دارند و عقل به این دلیل لبّ نامیده میشود که نفیس ترین چیزی که در آدمی است، عقل میباشد و بقیه اجزا به منزله پوست میباشد. «ربنا ما خلقت هذا باطلاً»، یعنی در حال تفکر به آن مخلوقات عجیب
ص: 190
إلیک انتهی.
و یحتمل أن یکون المعنی أن ألطافک و رحماتک تزید علی عبادته کما ورد فی الحدیث القدسی من تقرب إلی شبرا تقربت إلیه ذراعا و من تقرب إلی ذراعا تقربت إلیه باعا.
خائِنَةَ الْأَعْیُنِ أی النظرة الخائنة الصادرة عن الأعین أو الخائنة مصدر کالعافیة أی خیانة الأعین.
و قال الوالد ره فی أکثر نسخ التهذیب یدلج بالیاء فیحتمل أن یکون صفة للبحر إذ السائر فی البحر یظن أن البحر متوجه إلیه و یتحرک نحوه و یمکن أن یکون التفاتا فیرجع إلی المعنی الأول انتهی غارت النجوم أی تسفلت و أخذت فی الهبوط و الانخفاض بعد ما کانت آخذة فی الصعود و الارتفاع و اللام للعهد و یجوز أن یکون بمعنی غابت بأن یکون المراد بها النجوم التی کانت فی أول اللیل فی وسط السماء و السنة بالکسر مبادی النوم.
لَآیاتٍ أی علامات عظیمة أو کثیرة دالة علی کمال القدرة لِأُولِی الْأَلْبابِ أی لذوی العقول الکاملة و سمی العقل لبا لأنه أنفس ما فی الإنسان فما عداه کأنه قشر رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا(1) أی قائلین حال تفکرهم فی تلک المخلوقات العجیبة
ص: 190
قائلند که پروردگارا این موجودات را بیهوده خلق نکردی. «سبحانک»، یعنی تو را از فعل عبث و بیهوده، منزه و برکنار میدانیم .
«فقنا عذاب النار»، از آن جایی که خلق این اشیا به خاطر حکمت و مصلحت است، از جمله اینکه سببی برای معیشت انسان و دلیلی است که بر شناخت سازنده اینها دلالت میکند و بر طاعت وی و انجام عبادت
ص: 191
الشأن ربنا ما خلقت هذا عبثا سُبْحانَکَ أی ننزهک من فعل العبث تنزیها.
فَقِنا عَذابَ النَّارِ و لما کان خلق هذه الأشیاء لحکم و مصالح منها أن یکون سببا لمعاش الإنسان و دلیلا یدله علی معرفة الصانع و یحثه علی طاعته و القیام
ص: 191
تشویق میکند تا به رستگاری ابدی برسد و چون انسان در اغلب موارد به این تکالیف اخلال میورزد، بر کلام سابق بهترین تفریع و توضیح را آورده است. شیخ بهایی این گونه ذکر کرده است. «فقد اخزیته»، برخی مفسرین گفته اند: در این کلام اشارهای به این است که عذاب روحانی شدیدتر از عذاب جسمانی است، چرا که «خزی»، رسوایی و حقارت روحانی است. «المنادی»، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و نیز گفته شده است، منظور قرآن است. «ذنوب» را بر گناهان کبیره و «سیئات» را بر گناهان صغیره حمل کرده اند، یعنی به خاطر توفیق ما بر اجتناب از گناهان کبیره، آن را سببی برای تکفیر گناهان صغیره قرار ده. «توفنا مع الابرار»، یعنی در زمره و گروه آنها. «علی رسلک»، یعنی به خاطر تصدیق آنها یا آنچه بر زبان آنها جاری ساختهای. «کل معصیة»، یا تأکیدی بر جملات سابق است، یا منظور از آن عصیان ورزیدن نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا امام و پدر و مادر و امثال این دو است، هر چند که به نوعی به عصیان ورزیدن به خدا برمیگردد.
روایت6.
الفقیه(1) و الکافی: در روایت حسن که مثل روایت صحیح است، نقل شده است که امام صادق علیه السلام وقتی آخر شب برمیخاست، صدایش را بلند میکرد تا اهل خانه بشنوند و میفرمود: پروردگارا، مرا بر ترس و دلهرهای که بعد از مرگ از آن اطلاع خواهم یافت، یاری کن و قبرم را بر من وسیع گردان و بهترین چیز قبل از مرگ
ص: 192
بوظائف عباداته لینال الفوز الأبدی و الإنسان مخل فی الأغلب بذلک حسن التفریع علی الکلام السابق کذا ذکره الشیخ البهائی ره فقد أخزیته قال بعض المفسرین فیه إشعار بأن العذاب الروحانی أشد من العذاب الجسمانی إذ الخزی فضیحة و حقارة نفسانیة و المنادی الرسول صلی الله علیه و آله و قیل القرآن و حملوا الذنوب علی الکبائر و السیئات علی الصغائر أی اجعلها مکفرة عنا بتوفیقنا لاجتناب الکبائر و توفنا مع الأبرار أی فی زمرتهم.
علی رسلک أی علی تصدیقهم أو علی ألسنتهم.
و کل معصیة إما تأکید للسابق أو المراد بها معصیة النبی صلی الله علیه و آله و الإمام و الوالدین و أمثالهما و إن کانت ترجع إلی معصیته تعالی
الْفَقِیهُ (1)، وَ الْکَافِی، فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ إِذَا قَامَ آخِرَ اللَّیْلِ رَفَعَ صَوْتَهُ حَتَّی یُسْمِعَ أَهْلَ الدَّارِ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَعِنِّی عَلَی هَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ وَسِّعْ عَلَیَّ الْمَضْجَعَ وَ ارْزُقْنِی خَیْرَ مَا قَبْلَ الْمَوْتِ وَ ارْزُقْنِی خَیْرَ مَا بَعْدَ
ص: 192
و بعد از مرگ را بر من روزی کن.(1)
توضیح
کفعمی(2)
گفته است: «المطلع»، آورنده و «مطلع الامر»، یعنی آورنده خبر یا این امر. گفته میشود: «مطلع هذا الجبل من مکان کذا»، یعنی آورنده و «مصعده» که همان مکان اطلاع از بالا به پایین است، بنابراین حضرت علیه السلام آنچه که از امر آخرت وی را آگاه میکند را به مطلع تشبیه کرده است. حدیث ذیل هم از جمله استعمالات این معنی است: اگر تمام آنچه که در زمین است برای من بود، از هول مطّلع، فدیه میدادم. که از غریبین [هروی و صحاح جوهری] ذکر شد.
گفته است: به خط شیخ قدس سره دیدم که «هول مطلع»، اطلاع بر ملائکهای است که روح را قبض میکنند. و مطلع مصدر است.
روایت7.
فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: وقتی از بستر خود بلند شدی به افق آسمان بنگر و بگو: سپاس خدایی راست که بعد از مرگمان ما را زنده کرد و حشر و نشر ما به سوی اوست تا او را پرستش و سپاس و شکر کنیم. و از آخر سوره آل عمران از آیه «إن فی خلق السموات و الارض» تا آیه «إنک لا تخلف المیعاد» را بخوان و بگو: پروردگارا، تو زنده و پاینده هستی، چرت و خواب آلودگی تو را نگیرد، تو منزهی، تو منزهی.(3)
روایت8.
الفقیه: اوعبده حذاء گفته است: به امام باقر علیه السلام گفتم: فدایت شوم، اگر در آخر شب بلند شدم چه چیز بگویم؟ حضرت فرمود: بگو: سپاس مخصوص خدایی است که پروردگار جهانیان و خدای فرستاده شدگان است و سپاس خدایی راست که زنده را میمیراند و کسی را که در قبر است برمیانگیزد. اگر این دعا را بگویی، ان شاءالله تعالی مکر و وسوسه شیطان از تو دور میشود.(4)
روایت9.
علل: روایتی نظیر این روایت نقل شده است.(5)
ص: 193
الْمَوْتِ (1).
قال الکفعمی (2)
المطلع المأتی و مطلع الأمر أی مأتاه یقال مطلع هذا الجبل من مکان کذا أی مأتاه و مصعده و هو موضع الاطلاع من إشراف إلی انحدار فشبه علیه السلام ما أشرف علیه من أمر الآخرة بذلک وَ مِنْهُ الْحَدِیثُ: لَوْ أَنَّ لِی مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً لَافْتَدَیْتُ بِهِ مِنْ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ.
من غریبین الهروی و صحاح الجوهری.
و قال رأیت بخط الشیخ قدس سره أن هول المطلع هو الاطلاع إلی الملائکة الذین یقبضون الأرواح و المطلع مصدر.
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِذَا قُمْتَ مِنْ فِرَاشِکَ فَانْظُرْ فِی أُفُقِ السَّمَاءِ وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَانَا بَعْدَ مَمَاتِنَا وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ لِأَعْبُدَهُ وَ أَحْمَدَهُ وَ أَشْکُرَهُ وَ تَقْرَأُ آخِرَ آلِ عِمْرَانَ مِنْ قَوْلِهِ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ سُبْحَانَکَ سُبْحَانَکَ (3).
الْفَقِیهُ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنْ أَنَا قُمْتُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ أَیَّ شَیْ ءٍ أَقُولُ فَقَالَ قُلْ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُحْیِ الْمَوْتی وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَهَا ذَهَبَ عَنْکَ رِجْزُ الشَّیْطَانِ وَ وَسْوَاسُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (4).
الْعِلَلُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ: مِثْلَهُ (5).
ص: 193
باب دوازدهم : چگونگی نماز شب و شفع و وتر و مستحبات و آداب و احکام آن
روایات
روایت1.
مجالس الصدوق و ثواب الاعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: هر که نماز وتر را با معوذتین - سوره فلق و سوره ناس - و «قل هو الله احد» بخواند، به او گفته میشود: ای بنده خدا، تو را بشارت و مژده باد که خدا نماز وترت را قبول نمود و پذیرفت.(1)
توضیح
ظاهرا منظور از وتر، رکعتهای سه گانه است، همان طور که ظاهر بیشتر روایات چنین است. بنابراین منظور، یا قرائت معوذتین در نماز شفع و سوره توحید در نماز وتر یک رکعتی است، یا منظور، قرائت هر سه سوره در هر یک از رکعتهای سه گانه است. نظر اولی ظاهرتر است.
روایت2.
مجالس الصدوق: عروة بن زبیر گفته است: در مسجد رسول اکرم صلی الله علیه و آله با جمعی نشسته و از احوال اهل بدر و بیعت رضوان مذاکره میکردیم. ابوالدرداء گفت: ای مردم! میخواهید شما را از کسی که از جهت مال و ثروت دنیا از همه کمتر و از لحاظ تقوی و عمل و مجاهده از همه
ص: 194
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، وَ ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَطَائِنِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَوْتَرَ بِالْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قِیلَ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَبْشِرْ فَقَدْ قَبِلَ اللَّهُ وَتْرَکَ (1).
الظاهر أن المراد بالوتر الرکعات الثلاث کما هو ظاهر أکثر الأخبار فالمراد إما قراءة المعوذتین فی الشفع و التوحید فی مفردة الوتر أو قراءة الثلاث فی کل من الثلاث و الأول أظهر.
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَکِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ هِشَامِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ أَبِیهِ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً فِی مَجْلِسٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَذَاکَرْنَا أَعْمَالَ أَهْلِ بَدْرٍ وَ بَیْعَةَ الرِّضْوَانِ فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ(2)
یَا قَوْمِ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَقَلِّ الْقَوْمِ مَالًا
ص: 194
برتر و بالاتر است، آگاه کنم؟ گفتند: او کیست؟ گفت: علی بن ابیطالب علیه السلام است. عروه گفته است: سوگند به خداوند که افراد حاضر همه رو ترش کرده و از سخن ابوالدرداء رو برگردانیدند.
سپس مردی از انصار که اسمش عویمر بود گفت: تو سخنی گفتی که کسی از حاضرین با تو موافق نیست. ابوالدرداء گفت: ای عویمر، من از روی آنچه مشاهده کردهام حرف میزنم، شماها نیز اگر سخنی دارید که متکی به حس و برهان است بگویید.
سپس گفت: من با چشم خود مشاهده کردم که علی بن ابی طالب علیه السلام در نخلستان بنی نجار تنها بود و از غلامان و اطرافیان خود دوری گزیده و در پشت نخلها خود را مخفی کرده بود، و بعد که او را جستجو کردم از نظر من غایب شده بود. و من پیش خود فکر کردم که آن حضرت از نخلستان خارج شده و به سوی منزل خود رفته است.
در این هنگام صدای حزین و نغمه اندوهناکی را شنیدم که میگفت: پروردگارا، چه بسا که از کارهای هلاکت آور من به حلم خود در گذشته و عقوبت نکردهای و چقدر از گناهان مرا که به خاطر کرم و لطف خود پرده روی آنها پوشیده و در میان مردم کشف نکردهای، پروردگارا، اگر عمر من در معصیت و مخالفت تو تلف شده است و اگر خطاها و لغزشهای بزرگ صحیفه اعمال مرا پر کرده است؛ پس به جز مغفرت و لطف و خشنودی تو امیدی ندارم.
این صدا به اندازهای جالب و مؤثر بود که مرا مشغول کرد، و بی اختیار در خط سیر آن حرکت کرده و رفته رفته به صاحب صدا نزدیکتر میشدم و یک مرتبه متوجه شدم که علی ابیطالب علیه السلام است. من خود را در پشت درختها پنهان کردم که از شنیدن این جملات دلنشین و راز و نیازهای دلنواز محروم نمانده و ضمنا مانع دعا و مناجات آن حضرت نشوم. شب تاریک بود و سکوت فضای آن محیط را فرا گرفته بود.
علی بن ابی طالب علیه السلام در خلوت آن شب با خدای خود راز و نیاز میکرد، چند رکعت نماز خواند و باز شروع به دعا و گریه
ص: 195
وَ أَکْثَرِهِمْ وَرَعاً وَ أَشَدِّهِمِ اجْتِهَاداً فِی الْعِبَادَةِ قَالُوا مَنْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ فَوَ اللَّهِ إِنْ کَانَ فِی جَمَاعَةِ أَهْلِ الْمَجْلِسِ إِلَّا مُعْرِضٌ عَنْهُ بِوَجْهِهِ ثُمَّ انْتَدَبَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُ یَا عُوَیْمِرُ لَقَدْ تَکَلَّمْتَ بِکَلِمَةٍ مَا وَافَقَکَ عَلَیْهَا أَحَدٌ مُنْذُ أَتَیْتَ بِهَا فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ یَا قَوْمِ إِنِّی قَائِلٌ مَا رَأَیْتُ وَ لْیَقُلْ کُلُّ قَوْمٍ مِنْکُمْ مَا رَأَوْا شَهِدْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ بِشُوَیْحِطَاتِ النَّجَّارِ وَ قَدِ اعْتَزَلَ مِنْ مَوَالِیهِ وَ اخْتَفَی مِمَّنْ یَلِیهِ وَ اسْتَتَرَ بِمُغِیلَاتِ النَّخْلِ فَافْتَقَدْتُهُ وَ بَعُدَ عَلَیَّ مَکَانُهُ فَقُلْتُ لَحِقَ بِمَنْزِلِهِ فَإِذَا أَنَا بِصَوْتٍ حَزِینٍ وَ نَغْمَةٍ شَجِیٍّ وَ هُوَ یَقُولُ إِلَهِی کَمْ مِنْ مُوبِقَةٍ حَمَلْتَ عَنِّی مُقَابَلَتَهَا بِنِعْمَتِکَ وَ کَمْ مِنْ جَرِیرَةٍ تَکَرَّمْتَ عَنْ کَشْفِهَا بِکَرَمِکَ إِلَهِی إِنْ طَالَ فِی عِصْیَانِکَ عُمُرِی وَ عَظُمَ فِی الصُّحُفِ ذَنْبِی فَمَا أَنَا أُؤَمِّلُ غَیْرَ غُفْرَانِکَ وَ لَا أَنَا بِرَاجٍ غَیْرَ رِضْوَانِکَ فَشَغَلَنِی الصَّوْتُ وَ اقْتَفَیْتُ الْأَثَرَ فَإِذَا هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام بِعَیْنِهِ فَاسْتَتَرْتُ لَهُ وَ أَخْمَلْتُ الْحَرَکَةَ فَرَکَعَ رَکَعَاتٍ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْغَابِرِ ثُمَّ فَرَغَ إِلَی الدُّعَاءِ وَ الْبُکَاءِ
ص: 195
و زاری و مناجات کرد. از جمله مناجاتهای او این بود:
پروردگارا، چون در وسعت عفو و بخشش تو فکر میکنم، خطاهای من در نظرم کوچک و خوار میشود و هرگاه که شدت اخذ و عقاب تو را به یاد میآورم، گرفتاری و بلای من بزرگ میشود.
سپس فرمود: آه و فریاد از آنکه در نامه اعمال خود عمل قبیحی را ببینم که من آن را فراموش کرده بودم ولی در پیشگاه علم تو محفوظ و در نامه من ثبت شده است و در آن روز خطاب عتاب آمیز از جناب تو برسد که او را بگیرید! در آن روز کیست که به داد و فریاد این آدم برسد، آدم گرفتاری که خویشاوندان او نتوانند او را نجات بدهند و طایفه و قوم او سودی به او نتوانند برسانند. آه و فریاد از آتشی که دل و جگر آدمی را کباب کند. آه از آتشی که اعضا و جوارح آدمی را جدا کند. آه از شدتی که از شعلههای آتش جهنم برمیخیزد.
و بعد شروع کرد به گریه کردن و مشغول گریه بود، تا آنکه هیچ گونه صدا و حرکتی از او احساس نشد، و من تصور کردم که در اثر بیداری شب به خواب رفته است.
نزدیک طلوع فجر شد و خواستم او را برای نماز صبح بیدار کنم، نزد او آمده و او را مانند چوب خشک افتاده ای یافتم، چون او را با دستم حرکت دادم حرکت نمیکرد. خواستم او را گرفته و بلند کنم، ممکن نشد، پس گفتم: «انا لله و انا الیه راجعون»، سوگند به خداوند که علی بن ابی طالب علیه السلام از دنیا رفته است.
به سرعت رو به منزل آن حضرت نهاده و از حالت او خبر دادم. حضرت زهرا سلام الله علیها، دختر رسول اکرم در منزل بود، پرسید: ای ابوالدرداء، چطور این اتفاق افتاد؟ من تفصیل و جریان امر او را از ابتدا نقل کردم. فرمود: سوگند به خداوند که این حالت غشوه ای است که از خوف و خشیت پروردگار برای وی اتفاق افتاده است.
بعد برای او آب آوردند و به سیمای مبارکش زدند، تا اینکه به حال آمده و چشمهای خود را باز کرد، و به من که گریه میکردم نگریسته و فرمود: ای اباالدرداء، برای چه گریه میکنی؟ عرض کردم: از آنچه که میبینم بر سر خودت میآوری. فرمود: ای ابادرداء! چگونه میشود حال تو آن موقعی که مرا برای حساب بخوانند و در آن هنگام گناه کاران عقاب و سزای اعمال خود را در پیش روی خود مشاهده خواهند کرد، و مرا ملائکهای که مامور به سختگیری و تندی هستند احاطه نمایند، و موکلین و پاسبانان جهنم منتظر فرمان و دستور شوند و من در پیشگاه عظمت و جلال خداوند قهار حاضر باشم و رفقا و دوستانم مرا تسلیم امر الهی کنند، و اهل دنیا و مردمان دیگر به حال من ترحم نمایند. البته در آن حال بیشتر به حال من ترحم خواهی کرد، زیرا مرا در مقابل کسی را خواهی دید که کوچکترین رازی از او پنهان نیست. ابوالدرادء گفت: به خدا سوگند این حالت را در هیچ یک از یاران رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ندیده بودم.(1)
توضیح
شرح این روایت در جلد نهم گذشت. سخن حضرت علیه السلام «فکم من موبقة»، یعنی خطایی که کشنده و ویرانگر دین است. «حملت عنی مقابلتها» در برخی نسخههای قدیمی این گونه است: «حملت عنی مقابلتها بنقمتک»، بنابراین ممکن است به صیغه مخاطب خوانده شود و «مقابلتها» به صورت منصوب
ص: 196
وَ الْبَثِّ وَ الشَّکْوَی فَکَانَ مِمَّا بِهِ اللَّهَ نَاجَی أَنْ قَالَ إِلَهِی أُفَکِّرُ فِی عَفْوِکَ فَتَهُونُ عَلَیَّ خَطِیئَتِی ثُمَّ أَذْکُرُ الْعَظِیمَ مِنْ أَخْذِکَ فَتَعْظُمُ عَلَیَّ بَلِیَّتِی ثُمَّ قَالَ آهِ إِنْ أَنَا قَرَأْتُ فِی الصُّحُفِ سَیِّئَةً أَنَا نَاسِیهَا وَ أَنْتَ مُحْصِیهَا فَتَقُولُ خُذُوهُ فَیَا لَهُ مِنْ مَأْخُوذٍ لَا تُنْجِیهِ عَشِیرَتُهُ وَ لَا تَنْفَعُهُ قَبِیلَتُهُ یَرْحَمُهُ الْمَلَأُ إِذَا أُذِنَ فِیهِ بِالنِّدَاءِ ثُمَّ قَالَ آهِ مِنْ نَارٍ تُنْضِجُ الْأَکْبَادَ وَ الْکُلَی آهِ مِنْ نَارٍ نَزَّاعَةٍ لِلشَّوَی آهِ مِنْ غَمْرَةٍ مِنْ مُلْهَبَاتِ لَظَی قَالَ ثُمَّ أَنْعَمَ فِی الْبُکَاءِ فَلَمْ أَسْمَعْ لَهُ حِسّاً وَ لَا حَرَکَةً فَقُلْتُ غَلَبَ عَلَیْهِ النَّوْمُ لِطُولِ السَّهَرِ أُوقِظُهُ لِصَلَاةِ الْفَجْرِ قَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ فَأَتَیْتُهُ فَإِذَا هُوَ کَالْخَشَبَةِ الْمُلْقَاةِ فَحَرَّکْتُهُ فَلَمْ یَتَحَرَّکْ وَ زَوَیْتُهُ فَلَمْ یَنْزَوِ فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَاتَ وَ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَأَتَیْتُ مَنْزِلَهُ مُبَادِراً أَنْعَاهُ إِلَیْهِمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ مَا کَانَ مِنْ شَأْنِهِ وَ مِنْ قَضِیَّتِهِ فَأَخْبَرْتُهَا الْخَبَرَ فَقَالَتْ هِیَ وَ اللَّهِ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ الْغَشْیَةُ الَّتِی تَأْخُذُهُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ ثُمَّ أَتَوْهُ بِمَاءٍ فَنَضَحُوهُ عَلَی وَجْهِهِ فَأَفَاقَ وَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ أَنَا أَبْکِی فَقَالَ مِمَّا بُکَاؤُکَ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ فَقُلْتُ مِمَّا أَرَاهُ تُنْزِلُهُ بِنَفْسِکَ فَقَالَ یَا أَبَا الدَّرْدَاءِ فَکَیْفَ وَ لَوْ رَأَیْتَنِی وَ دُعِیَ بِی إِلَی الْحِسَابِ وَ أَیْقَنَ أَهْلُ الْجَرَائِمِ بِالْعَذَابِ وَ احْتَوَشَتْنِی مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ وَ زَبَانِیَةٌ فِظَاظٌ فَوَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ قَدْ أَسْلَمَنِی الْأَحِبَّاءُ وَ رَحِمَنِی أَهْلُ الدُّنْیَا لَکُنْتَ أَشَدَّ رَحْمَةً لِی بَیْنَ یَدَیْ مَنْ لَا تَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ فَقَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیْتُ ذَلِکَ لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
قد مر شرح الخبر فی المجلد التاسع (2)
قوله علیه السلام فکم من موبقة أی خطیئة مهلکة للدین هادمة له حملت عنی مقابلتها فی بعض النسخ القدیمة حلمت عنی مقابلتها بنقمتک فیمکن أن یقرأ بصیغة الخطاب و مقابلتها بالنصب
ص: 196
به نزع خافض و یا به صیغه غایب و «مقابلتها» به صورت مرفوع خوانده شود. نسخه اولی ظاهرتر است. «تنضج» بر وزن تکرم و «الکلی» به ضمه جمع کلیه و کلوة است. «النزع» یعنی برکندن. «الشوی»، به معنای دست و پا یا «شواة» به معنای پوست سر است. جوهری گفته است: «الشوی» جمع «شواة» و به معنای پوست سر است و شوی، به معنای دو دست و دو پا و سر انسان و هر چیزی است که کشنده نمیباشد، پایان. شیخ بهایی رحمة الله علیه گفته است: «شوی» جمع شواة به ضمه است. شاید این وهم باشد، چرا که این کلمه در لغت فقط به صورت مفتوح دیده شده است.
«من غمرة»، «الغمرة»، هر چیزی است که چیزی را میپوشاند، یعنی آن را در میان میگیرد و میپوشاند. «ملهبات»، اسم مفعول است و در برخی «لَهَبات» است. در القاموس گفته است: «اللهب و اللهب»، شعله ور شدن آتش است وقتی که بدون دود میشود و لهب آتش زبانه آن است. و لهیب، حرارت آن است. «ألهبها فالتهبت». «لظی» از جمله اسمهای جهنم است که از آن به خدا پناه میبریم.
روایت3.
المحاسن:
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس که در دو رکعت اول نماز شب، شصت بار سوره توحید را بخواند - که در هر رکعت سی بار میخواند - نماز را تمام میکند در حالی که بین او و خداوند عزوجل گناهی نمیماند.(1)
روایت4.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم در دل شب نماز میخواند و سجدهاش را طول میداد، به گونهای که ما خیال میکردیم خوابیده است. غافلگیر نمیشدیم مگر وقتی که میفرمود: حقیقتا خدایی جز خدای یکتا نیست. پروردگارا از روی عبادت و بندگی و تصدیق و اخلاص برای تو سجده کردم. ای بزرگ ای بزرگ، عملم ضعیف است، پس آن را چند برابر گردان، چرا که تو بخشنده و کریم هستی. ای مهربان، گناهان و جرم مرا ببخش و ای مهربان و ای کریم، عملم را قبول کن. پروردگارا، از شر اینکه ناامید شوم یا از روی ظلم عملی را انجام دهم به تو پناه میآورم.
توضیح
«حقاً» مصدر تاکید کننده برای مضمون جمله است و «تعبداً» و نظائر آن که در جمله به کار رفته اند، مفعول له هستند.
ص: 197
بنزع الخافض أو بصیغة الغیبة و مقابلتها بالرفع و النسخة الأولی أظهر تنضج علی وزن تکرم و الکلی بالضم جمع کلیة و کلوة و النزع القلع و الشوی الأطراف أو جمع شواة جلدة الرأس قال الجوهری الشوی جمع شواة و هی جلدة الرأس و الشوی الیدان و الرجلان و الرأس من الآدمیین و کل ما لیس مقتلا انتهی و ما ذکره الشیخ البهائی رحمة الله علیه أنه جمع شواة بالضم فلعله وهم إذ لم تر فی اللغة إلا بالفتح.
من غمرة الغمرة ما یغمر الشی ء أی یشتمل علیه و یستره و ملهبات علی بناء المفعول و فی بعض النسخ لهبات بالتحریک قال فی القاموس اللهب و اللهب اشتعال النار إذا خلص من الدخان و لهبها لسانها و لهیبها حرها ألهبها فالتهبت و لظی اسم من أسماء النار نعوذ بالله منها.
الْمَجَالِسُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ عَنِ الْمَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ سِتِّینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً انْفَتَلَ وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذَنْبٌ (1).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبِی یُصَلِّی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ فَیَسْجُدُ السَّجْدَةَ فَیُطِیلُ حَتَّی نَقُولَ إِنَّهُ رَاقِدٌ فَمَا نَفْجَأُ مِنْهُ إِلَّا وَ هُوَ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً سَجَدْتُ لَکَ یَا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً وَ إِیمَاناً وَ تَصْدِیقاً وَ إِخْلَاصاً یَا عَظِیمُ یَا عَظِیمُ إِنَّ عَمَلِی ضَعِیفٌ فَضَاعِفْهُ فَإِنَّکَ جَوَادٌ کَرِیمٌ یَا حَنَّانُ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ جُرْمِی وَ تَقَبَّلْ عَمَلِی یَا حَنَّانُ یَا کَرِیمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَخِیبَ أَوْ أَعْمَلَ ظُلْماً(2).
حقا مصدر مؤکد لمضمون الجملة و تعبدا مفعول له و کذا أخواتها.
ص: 197
روایت5.
قرب الاسناد: ابراهیم بن ابوبلاد گفته است: حضرت علی علیه السلام در مسجدالحرام نماز شب را خواند و من پشت سر وی بودم، حضرت هشت رکعت نماز و نماز وتر و دو رکعت نماز را خواند، سپس به جای بر پهلو خفتن، سجده به جا آورد.(1)
روایت6.
مجالس الصدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: قنوت در نماز وتر مثل قنوت روز جمعه است. در دعای قنوت میگویی: پروردگارا، نورت کامل شد و من هدایت شدم، پس حمد مخصوص توست و دستت را باز کردی و عطا کردی، پس حمد مخصوص توست. حلم و بردباریت زیاد است و عفو نمودی، پس حمد و ستایش مخصوص توست. ذاتت کریمترین وجوه است و مسیر تو بهترین مسیرهاست و بخششت بهترین بخششها و گواراترین آنهاست، پروردگار ما. اطاعت میشوی و پس تشکر میکنی و عصیان ورزیده میشوی و هر کس را بخواهی میبخشی، گرفتار را اجابت میکنی و گرفتاری را برطرف مینمایی و بیمار را شفا میدهی و از گرفتاری نجات میدهی. هیچ کس نمیتواند شکر نعمتهایت را به جا آورد و هیچ کس نمیتواند نعمتهایت را بشمارد .
پروردگارا! دیده ها به سوی تو بالا رفته، قدمها به سوی تو گام برداشته، گردنها به سوی تو دراز شده، دستها به سوی تو بالا رفته، زبانها به سوی تو فراخوان شده و اعمال به سوی تو انجام شده. پروردگارا! ما را بیامرز و به ما رحم کن و بین ما و آفریدگانت به حق، گشایش کن که تو بهترین گشایش کنندگان هستی.
خدایا ما به تو شکایت می کنیم از نبودن پیامبرمان و از جریان زمانه به زیانمان و از سختی فتنهها و از اتحاد دشمنانمان و از بسیاری دشمنان و کمی افرادمان؛ پس پروردگارا، به گشایش فوری از طرف خود و برطرف کردن رنج و ناراحتی و یاری با عزت و امام دادگری که آشکار سازی. تو را می خوانیم ای خدای حق، ای پروردگار جهانیان.
سپس در قنوت وتر بعد از این دعا میگویی: «استغفر الله و اتوب الیه»، هفتاد مرتبه و بسیار به خداوند متعال از شر جهنم پناه ببر و بعد از نماز وتر، بعد از سلام نماز سه مرتبه میگویی: «منزه است پروردگارم که پادشاه و تقدیس شده و شکست ناپذیر و حکیم است» و سه مرتبه هم «سپاس مخصوص خدایی است که پروردگار صبحگاهان و شکافنده سپیده دمان است.»(2)
مجالس ابن الشیخ:
ص: 198
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: صَلَّی أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ أَنَا خَلْفَهُ فَصَلَّی الثَّمَانَ وَ أَوْتَرَ وَ صَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ ثُمَّ جَعَلَ مَکَانَ الضَّجْعَةِ سَجْدَةً(1).
مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: الْقُنُوتُ فِی الْوَتْرِ کَقُنُوتِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ تَقُولُ فِی دُعَاءِ الْقُنُوتِ اللَّهُمَّ تَمَّ نُورُکَ فَهَدَیْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبَّنَا وَ بَسَطْتَ یَدَکَ فَأَعْطَیْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبَّنَا وَ عَظُمَ حِلْمُکَ فَعَفَوْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبَّنَا وَجْهُکَ أَکْرَمُ الْوُجُوهِ وَ جِهَتُکَ خَیْرُ الْجِهَاتِ وَ عَطِیَّتُکَ أَفْضَلُ الْعَطِیَّاتِ وَ أَهْنَأُهَا تُطَاعُ رَبَّنَا فَتَشْکُرُ وَ تُعْصَی رَبَّنَا فَتَغْفِرُ لِمَنْ شِئْتَ تُجِیبُ الْمُضْطَرَّ وَ تَکْشِفُ الضُّرَّ وَ تَشْفِی السَّقِیمَ وَ تُنْجِی مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ لَا یَجْزِی بِآلَائِکَ أَحَدٌ وَ لَا یُحْصِی نَعْمَاءَکَ قَوْلُ قَائِلٍ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ رُفِعَتِ الْأَبْصَارُ وَ نُقِلَتِ الْأَقْدَامُ وَ مُدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ رُفِعَتِ الْأَیْدِی وَ دُعِیتَ بِالْأَلْسُنِ وَ تُحُوکِمَ إِلَیْکَ فِی الْأَعْمَالِ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا وَ افْتَحْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ خَلْقِکَ بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ نَشْکُو غَیْبَةَ نَبِیِّنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ عَلَیْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا فَفَرِّجْ ذَلِکَ یَا رَبِّ بِفَتْحٍ مِنْکَ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ مِنْکَ تُعِزُّهُ وَ إِمَامِ عَدْلٍ تُظْهِرُهُ إِلَهَ الْحَقِّ رَبَّ الْعَالَمِینَ ثُمَّ تَقُولُ فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ بَعْدَ هَذَا الدُّعَاءِ- أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ تَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ کَثِیراً وَ تَقُولُ فِی دُبُرِ الْوَتْرِ بَعْدَ التَّسْلِیمِ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ الْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبَاحِ الْحَمْدُ لِفَالِقِ الْإِصْبَاحِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).
مجالس ابن الشیخ، عن أبیه عن الحسین بن عبید الله الغضائری عن
ص: 198
روایتی نظیر این روایت نقل شده است.(1)
توضیح
«تم نورک فهدیت»، مرحوم والد - قدس سره - گفته است: چون کمالات تو کامل است، آن را بر بندگانت هدیه نمودی، همان طور که خدای سبحان میفرماید: «گنجی مخفی بودم و دوست داشتم که شناخته شوم، بنابراین خلایق را آفریدم تا شناخته شوم». و «بسطت»، یعنی چون کریم و بخشنده و فیاض بالذات بودی، به هریک از مخلوقات آنچه که شایسته آن بود را دادی. «وجهک»، یعنی ذاتت. «اکرم الوجوه» و بهترین و بیشترین ذاتها از نظر بخشش و احسان. «وجهتک»، یعنی جانبی که بندگان با عبادت و با توسل به دعا رو به آن سو میکنند. «لا یجزی بآلائک»، یعنی هیچ کس نمیتواند شکر نعمتهایت را به جا آورد. در القاموس آمده است: جزا، مکافات بر چیزی است که ممکن است به نفع یا بر ضد آن - عذاب یا پاداش - باشد. پایان. احتمال دارد معنا این باشد که جزا و پاداش نعمتهایت جز به نعمتهایت ممکن نیست؛ پس چطور ممکن است نعمتهایت جزای نعمتت باشد؟ بلکه نه تنها جزای نعمت نیست، بلکه نعمتی علاوه بر آنها میباشد.
«تحوکم الیک»: در کتاب الفقیه(2)
آمده است: «والیک سرّهم و نجواهم فی الاعمال» {سر و نجوای آنها در اعمال به سوی توست.} و نیز در کتاب الفقیه آمده است: «اللهم إنا نشکو الیک غیبة ولیّنا عنا» و در برخی نسخهها «و فقد نبینا و غیبت ولینا عنا» و در برخی روایات «بامام عدل» آمده است. ضمیر «تعزّه» در سخن حضرت به نصر برمیگردد و اسناد، مجازی است یا منظور «تعزّ به» است بنا بر حذف و وصل. «تظهره»، یعنی او را روشن میکنی یا او را غلبه میدهی.
روایت7.
العلل: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نماز شب دوتا دوتا خوانده میشود، وقتی از صبح شدن ترسیدی، نماز وتر را یک رکعت بخوان؛ چرا که خداوند وتر را دوست دارد، چون خودش هم تنها و یگانه است.
توضیح
این روایت از جمله روایات عامه است و راویان آن از مخالفین هستند. منظور این است که خداوند دوست دارد
ص: 199
الصدوق: مثله (1)
تم نورک فهدیت قال الوالد قدس سره أی لما کانت کمالاتک تامة هدیت عبادک کما قال سبحانه کنت کنزا مخفیا فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لکی أعرف و بسطت أی لما کنت کریما جوادا فیاضا بالذات أعطیت کلا من المخلوقین ما کان قابلا له وجهک أی ذاتک أکرم الوجوه و أحسنها و أکثرها جودا و إحسانا و جهتک أی جانبک الذی یتوجه إلیک بالعبادة و التوسل بالدعاء لا یجزی بآلائک أی لا یقدر أحد علی جزاء نعمائک فی القاموس الجزاء المکافاة علی الشی ء جزاه به و علیه انتهی و یحتمل أن یکون المعنی أن جزاء نعمائک لا یکون إلا بنعمائک فکیف تکون نعمتک جزاء لنعمتک بل تکون علاوة لها.
و تحوکم إلیک فی الفقیه (2)
و إلیک سرهم و نجواهم فی الأعمال و فیه اللهم إنا نشکو إلیک غیبة ولینا عنا و فی بعض النسخ و فقد نبینا و غیبة ولینا عنا و فی بعض الروایات بإمام عدل قوله تعزه الضمیر راجع إلی النصر و الإسناد مجازی أو المراد تعز به علی الحذف و الإیصال تظهره أی تبینه أو تغلبه.
الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الوَرَّاقِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ بِشْرِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی یُوسُفَ عَنِ ابْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: صَلَاةُ اللَّیْلِ مَثْنَی مَثْنَی فَإِذَا خِفْتَ الصُّبْحَ فَأَوْتِرْ بِوَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْوَتْرَ لِأَنَّهُ وَاحِدٌ(3).
هذا الخبر من أخبار العامة و رواته من المخالفین و الغرض أنه یحب
ص: 199
که نماز شب فقط دو رکعتی باشد به غیر از نماز وتر که یک رکعتی است و نماز وتر سه رکعت با یک سلام نیست، همان طور که نظر عامه چنین است. و رکعتهای قبل از نماز وتر، چهارتا و بیشتر با یک سلام نیستند؛ همان طور که ذکر کرده اند. در نهایه در شرح این حدیث گفته است: خداوند تنهاست و نماز وتر را دوست دارد، بنابراین نماز وتر بخوانید. وتر به معنای تنها و یکی، به کسر واو و فتحه آن است، پس خداوند در ذات خود تنهاست و قابل تقسیم و تجزیه نیست و در صفات خودش هم تنهاست که شبیه و نظیری برای او نیست، در افعال خود هم تنهاست و شریک و یاریگری ندارد. و «یحب الوتر»، یعنی بر نماز وتر ثواب میدهد و از فاعل آن میپذیرد. سخن حضرت: «اوتروا» امر کردن به نماز وتر است و به این صورت است که دو رکعت دو رکعت بخواند و سپس در آخر، یک نماز یک رکعتی بخواند .
روایت8.
المناقب: که برای شهر بن آشوب است، به نقل از طاووس گفته است: امام سجاد علیه السلام را دیدم که از شامگاه تا سحر طواف و عبادت میکرد. چون اطراف خود را خالی دید به آسمان نگریست و گفت: خدایا، ستاره های آسمانت فرو رفتند و دیده های آفریدگانت خفتند. درهای تو به روی خواهندگان باز است. نزد تو آمدم تا مرا بیامرزی و بر من رحمت کنی و در عرصات قیامت روی جدم محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به من بنمایانی.
سپس گریست و گفت: به عزت و جلالت سوگند، با معصیت خود قصد نافرمانی تو را نداشتم و درباره تو در تردید و به کیفر تو جاهل نبودم و عقوبت تو را نمی خواستم. اما نفس من مرا گمراه کرد و پرده ای که بر گناه من کشیدی مرا بر آن یاری داد. اکنون چه کسی مرا از عذاب تو می رهاند؟ و اگر رشته پیوند خود را با من ببری، به رشته چه کسی دست زنم؟ چه فردای زشتی در پیش دارم که باید پیش روی تو بایستم. روزی که به سبک باران میگویند: بگذرید و به سنگین باران میگویند: فرود آئید. آیا با سبکباران خواهم گذشت؟ یا با سنگین باران فرود خواهم آمد؟ وای بر من! هرچه عمرم درازتر می شود گناهانم بیشتر میگردد و توبه نمیکنم، آیا هنگام آن نرسیده است که از روزگارم شرم کنم؟ سپس گریست و این شعر را سرود:
- آیا مرا به آتش جهنّم می سوزانی، ای منتهای آرزوی من! اگر چنین باشد پس امید و مهرم به تو چه می شود؟!
مولای من، با اعمال زشت و پست به پیشگاهت رو کرده ام و اقرار می کنم که در میان بندگانت، گنهکاری چون من وجود ندارد.
پس گریست وگفت: پاک خدایا، تو را نافرمانی می کنند، چنانکه گویی تو را نمی بینند. و تو بردباری می کنی چنانکه گویی تو را نافرمانی نکرده اند.
ص: 200
أن لا تکون صلاة اللیل إلا رکعتین إلا الوتر فإنها واحدة و لیست الوتر ثلاثا بتسلیمة کما قاله بعض العامة و لا الرکعات قبله أربعا و أکثر بتسلیمة کما ذکروه قال فی النهایة فیه إن الله وتر یحب الوتر فأوتروا الوتر الفرد بکسر الواو و فتحه فالله واحد فی ذاته لا یقبل الانقسام و التجزیة واحد فی صفاته لا شبه له و لا مثل واحد فی أفعاله فلا شریک له و لا معین و یحب الوتر أی یثیب علیه و یقبله من فاعله و قوله أوتروا أمر بصلاة الوتر و هی أن یصلی مثنی مثنی ثم یصلی فی آخرها رکعة مفردة(1).
الْمَنَاقِبُ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنْ طَاوُسٍ قَالَ: رَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَطُوفُ مِنَ الْعِشَاءِ إِلَی السَّحَرِ وَ یَتَعَبَّدُ فَلَمَّا لَمْ یَرَ أَحَداً رَمَقَ السَّمَاءَ بِطَرْفِهِ وَ قَالَ إِلَهِی غَارَتْ نُجُومُ سَمَاوَاتِکَ وَ هَجَعَتْ عُیُونُ أَنَامِکَ وَ أَبْوَابُکَ مُفَتَّحَاتٌ لِلسَّائِلِینَ جِئْتُکَ لِتَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی وَ تُرِیَنِی وَجْهَ جَدِّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی عَرَصَاتِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ مَا أَرَدْتُ بِمَعْصِیَتِی مُخَالَفَتَکَ وَ مَا عَصَیْتُکَ إِذْ عَصَیْتُکَ وَ أَنَا بِکَ شَاکٌّ وَ لَا بِنَکَالِکَ جَاهِلٌ وَ لَا لِعُقُوبَتِکَ مُتَعَرِّضٌ وَ لَکِنْ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی وَ أَعَانَنِی عَلَی ذَلِکَ
سِتْرُکَ الْمُرْخَی بِهِ عَلَیَّ فَأَنَا الْآنَ مِنْ عَذَابِکَ مَنْ یَسْتَنْقِذُنِی وَ بِحَبْلِ مَنْ أَعْتَصِمُ إِنْ قَطَعْتَ حَبْلَکَ عَنِّی فَوَا سَوْأَتَاهْ غَداً مِنَ الْوُقُوفِ بَیْنَ یَدَیْکَ إِذَا قِیلَ لِلْمُخِفِّینَ جُوزُوا وَ لِلْمُثْقِلِینَ حُطُّوا أَ مَعَ الْمُخِفِّینَ أَجُوزُ أَمْ مَعَ الْمُثْقِلِینَ أَحُطُّ وَیْلِی کُلَّمَا طَالَ عُمُرِی کَثُرَتْ خَطَایَایَ وَ لَمْ أَتُبْ أَ مَا آنَ لِی أَنْ أَسْتَحْیِیَ مِنْ رَبِّی ثُمَّ بَکَی وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:
أَ تُحْرِقُنِی بِالنَّارِ یَا غَایَةَ الْمُنَی***فَأَیْنَ رَجَائِی ثُمَّ أَیْنَ مَحَبَّتِی
أَتَیْتُ بِأَعْمَالٍ قِبَاحٍ زَرِیَّةٍ(2)***وَ مَا فِی الْوَرَی خَلْقٌ جَنَی کَجِنَایَتِی
ثُمَّ بَکَی وَ قَالَ سُبْحَانَکَ تُعْصَی کَأَنَّکَ لَا تُرَی وَ تَحْلُمُ کَأَنَّکَ لَمْ تُعْصَ تَتَوَدَّدُ
ص: 200
با بندگانت چنان نیکویی میکنی که گویی به آنان نیازمندی، در حالی که تو ای سید من، از آنان بی نیازی. سپس سجده کنان به زمین افتاد.(1)
مؤلف
تمام این روایت را در باب تاریخ آن حضرت است.(2)
توضیح
«هجوع» به معنای خواب در شب است. در نهایه آمده: در این حدیث آمده است: جلوی ما گردنهای است که فقط سبکباران از آن عبور میکنند. گفته میشود: «أخفّ الرجل فهو مُخف و خفیف»، زمانی به کار میرود که خود فرد یا چهارپایش سبکبار باشد. و از سنگینی اندک باری، کم بودن گناه فرد و اسباب دنیوی و وابستگی بدان را اراده میکنند؛ پایان. «الزریه»، شاید از «زری علیه» باشد، یعنی وقتی او را سرزنش کرد. در بعضی نسخهها «ردیّة» است.
روایت9.
فلاح السائل: حبة العرنی گفته است: شبی من و نوف در جلوی خانه خوابیده بودیم. مقداری از شب گذشته بود، ناگاه امیرالمؤمنین علیه السلام را دیدیم، دست بر روی دیوار گذشته، شبیه اشخاص واله و حیران، آیه «إن فی خلق السموات و الارض» تا آخر آیه را میخواند. گفته است: شروع به خواندن این آیات کرد مانند کسی که هوش از سرش پریده باشد، سپس روی به من کرد و فرمود: حبّه، بیداری یا خواب؟ گفتم: بیدارم مولای من؟ شما این طور میکنید ما چه کنیم؟ گفته است: در این هنگام چشمشان پر از اشک شد و گریه نمود. سپس روی به من کرد و فرمود: ای حبّه! خدای متعال روزی را برای حساب ما قرار داده و ما باید در آن روز در پیشگاه مقدسش حاضر شویم و کوچک ترین عمل ما از نظر او مخفی نیست. خداوند عالم به من و تو از رگهای گردن نزدیکتر است. ای حبّه! هیچ چیز نمیتواند ما را از نظر خداوند بپوشاند. - گفته است: - آنگاه رو به نوف کرد و فرمود: خوابی یا بیدار؟
گفت: خواب نیستم یا امیرالمؤمنین! حال امشب شما مرا به گریه واداشت. - گفته است: - امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: ای نوف! اگر امشب از ترس خداوند زیاد گریه کنی، فردا در پیشگاه او چشمانت روشن است و شادمانی. ای نوف! بدان هر دانه اشکی که به واسطه ترس از خدا از چشم ریخته شود، دریاهایی
ص: 201
إِلَی خَلْقِکَ بِحُسْنِ الصُّنْعِ کَأَنَّ بِکَ الْحَاجَةُ إِلَیْهِمْ وَ أَنْتَ یَا سَیِّدِی الْغَنِیُّ عَنْهُمْ ثُمَّ خَرَّ إِلَی الْأَرْضِ سَاجِداً(1).
تمامه فی أبواب تاریخه (2).
الهجوع النوم لیلا و فی النهایة فیه أن بین أیدینا عقبة لا یجوزها إلا المخف یقال أخف الرجل فهو مخف و خف و خفیف إذا خففت حاله و دابته و إذا کان قلیل الثقل یرید به المخف من الذنوب و أسباب الدنیا و علقها انتهی و الزریة لعلها من زری علیه إذا عابه و فی بعض النسخ ردیة.
فَلَاحُ السَّائِلِ (3)، رَوَی صَاحِبُ کِتَابِ زُهْدِ مَوْلَانَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ قَالَ: بَیْنَا أَنَا وَ نَوْفٌ نَائِمَیْنِ فِی رَحَبَةِ الْقَصْرِ إِذْ نَحْنُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَقِیَّةٍ مِنَ اللَّیْلِ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْحَائِطِ شَبِیهَ الْوَالِهِ وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ قَالَ ثُمَّ جَعَلَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَاتِ وَ یَمُرُّ شِبْهَ الطَّائِرِ عَقْلُهُ فَقَالَ لِی أَ رَاقِدٌ أَنْتَ یَا حَبَّةُ أَمْ رَامِقٌ قَالَ قُلْتُ رَامِقٌ هَذَا أَنْتَ تَعْمَلُ هَذَا الْعَمَلَ فَکَیْفَ نَحْنُ قَالَ فَأَرْخَی عَیْنَیْهِ فَبَکَی ثُمَّ قَالَ لِی یَا حَبَّةُ إِنَّ لِلَّهِ مَوْقِفاً وَ لَنَا بَیْنَ یَدَیْهِ مَوْقِفٌ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَعْمَالِنَا إِنَّ اللَّهَ أَقْرَبُ إِلَیَّ وَ إِلَیْکَ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا حَبَّةُ إِنَّهُ لَنْ یَحْجُبَنِی وَ لَا إِیَّاکَ عَنِ اللَّهِ شَیْ ءٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ یَا نَوْفُ قَالَ قَالَ لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَنَا بِرَاقِدٍ وَ لَقَدْ أَطَلْتُ بُکَائِی هَذِهِ اللَّیْلَةَ فَقَالَ یَا نَوْفُ إِنْ طَالَ بُکَاؤُکَ فِی
هَذِهِ اللَّیْلَةِ مَخَافَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَرَّتْ عَیْنَاکَ غَداً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا نَوْفُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ مِنْ عَیْنِ رَجُلٍ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ إِلَّا أَطْفَأَتْ بِحَاراً
ص: 201
از آتش را خاموش میکند. کسی نزد خدا محبوبتر و با ارزش تر از شخصی نیست که به واسطه ترس از او اشک بریزد و در راه خدا دوست بدارد و هم برای او خشم داشته باشد. ای نوف! هر کس در راه خدا دوست بدارد، چیزی را بر محبت او ترجیح نخواهد داد و هر کس خشمش را در راه خدا به کار گیرد، کسی که بر این فرد خشم گیرد، به خیر دست نیابد. در این هنگام است که حقایق ایمان را کامل کردهاید.
حضرت مقداری به آن دو نفر پند داد و در آخر فرمایش های خود فرمود: پس از خدای قادر خود هراس داشته باشید که همیشه ناظر شماست. آن گاه راه خود را گرفت و رد شد و میفرمود: ای کاش می دانستم در غفلتهایم از من روی گردانیدهای، یا به من مینگری؟ خدایا! کاش میدانستم در خوابهای طولانی و کمی سپاسگزاری که نسبت به نعمت های تو دارم، حالم در نزد تو چگونه است؟ حبّه گفته است: به خدا قسم، پیوسته در این راز و نیاز بود تا صبح دمید.
از جمله صفات مولایمان علی علیه السلام که در شبی که نوف در مجلس معاویه بود، ذکر کرده؛ این است: به هنگام شب، هیچ کس برای او بستری نمیانداخت. در گرمای شدید چیزی نمیخورد. نوف گفته است: من شاهد حالات او در شب بودم. او تا هنگامی که شب پرده خود را میانداخت و ستارگان پایین میآمدند، با دست مبارکش محاسنش را گرفته و همانند شخص مارگزیده، بیقرار بود و همانند شخص مصیبت دیده، گریههای جانسوز میکرد. این حدیث مشهور است.(1)
توضیح
«لم یستأثر»، حال یا صلهای بعد از صله دیگر است. «لمن»، یعنی چیزی را بر محبت خداوند ترجیح نداده است و همچنین «لم ینل» دو وجه در آن محتمل است، یعنی به کسی که خدا بر او خشم گرفته، خیری نرسیده است. جزای دو شرط در این هنگام «استکملتم» است. درآن التفات است.
روایت10.
الذکری: اسحاق بن عمار گفته است: امام صادق علیه السلام را در قادسیه هنگام ورود ایشان بر علی ابی العباس دیدم. با هم رفتیم تا به طراباد رسیدیم. در این هنگام مردی را دیدیم که وسط روز کنار جوی آبی نماز میخواند. امام صادق علیه السلام به او فرمود: ای بنده خدا چه نمازی میخوانی؟ گفت: نماز شب، چرا که شب نتوانستم آن را بخوانم و در روز قضایش را میخوانم. فرمود: ای معتب! از مرکبت پیاده شو تا با کسی که قضای نماز شب را میخواند، همراه شویم. گفتم فدایت شوم، در این باره روایتی میگویی؟ فرمود: پدرانم به من روایت کردهاند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند به بندهای که نماز شب را در روز قضا کند، فخر میکند و میفرماید: ای فرشتگان من! بنده من چیزی را که من براو واجب نکردهام را قضا میکند. گواه باشید
ص: 202
مِنَ النِّیرَانِ یَا نَوْفُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ رَجُلٍ أَعْظَمَ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رَجُلٍ بَکَی مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ أَحَبَّ فِی اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ یَا نَوْفُ إِنَّهُ مَنْ أَحَبَّ فِی اللَّهِ لَمْ یَسْتَأْثِرْ عَلَی مَحَبَّتِهِ وَ مَنْ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ لَمْ یُنِلْ مُبْغِضِیهِ خَیْراً عِنْدَ ذَلِکَ اسْتَکْمَلْتُمْ حَقَائِقَ الْإِیمَانِ ثُمَّ وَعَظَهُمَا وَ ذَکَّرَهُمَا وَ قَالَ فِی أَوَاخِرِهِ فَکُونُوا مِنَ اللَّهِ عَلَی حَذَرٍ فَقَدْ أَنْذَرْتُکُمَا ثُمَّ جَعَلَ یَمُرُّ وَ هُوَ یَقُولُ لَیْتَ شِعْرِی فِی غَفَلَاتِی أَ مُعْرِضٌ أَنْتَ عَنِّی أَمْ نَاظِرٌ إِلَیَّ وَ لَیْتَ شِعْرِی فِی طُولِ مَنَامِی وَ قِلَّةِ شُکْرِی فِی نِعْمَتِکَ عَلَیَّ مَا حَالِی قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا زَالَ فِی هَذِهِ الْحَالِ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ وَ مِنْ صِفَاتِ مَوْلَانَا عَلِیٍّ علیه السلام فِی لَیْلِهِ مَا ذَکَرَهُ نَوْفٌ لِمُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ وَ أَنَّهُ مَا فُرِشَ لَهُ فِرَاشٌ فِی لَیْلٍ قَطُّ وَ لَا أَکَلَ طَعَاماً فِی هَجِیرٍ قَطُّ وَ قَالَ نَوْفٌ أَشْهَدُ لَقَدْ رَأَیْتُهُ فِی بَعْضِ مَوَاقِفِهِ وَ قَدْ أَرْخَی اللَّیْلُ سُدُولَهُ وَ غَارَتْ نُجُومُهُ وَ هُوَ قَابِضٌ بِیَدِهِ عَلَی لِحْیَتِهِ یَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِیمِ وَ یَبْکِی بُکَاءَ الْحَزِینِ وَ الْحَدِیثُ مَشْهُورٌ(1).
لم یستأثر حال أو صلة بعد صلة لمن أی لم یختر شیئا علی محبة الله و کذا لم ینل یحتمل الوجهین أی لم یوصل خیرا إلی من أبغض الله و جزاء الشرطین عند ذلک استکملتم و فیه التفات.
الذِّکْرَی، رَوَی ابْنُ أَبِی قُرَّةَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی إِسْحَاقَ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: لَقِیتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْقَادِسِیَّةِ عِنْدَ قُدُومِهِ عَلَی أَبِی الْعَبَّاسِ فَأَقْبَلَ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی طِرَابَادَ فَإِذَا نَحْنُ بِرَجُلٍ عَلَی سَاقِیَةٍ یُصَلِّی وَ ذَلِکَ عِنْدَ ارْتِفَاعِ النَّهَارِ فَوَقَفَ عَلَیْهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَیَّ شَیْ ءٍ تُصَلِّی فَقَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ فَاتَتْنِی أَقْضِیهَا بِالنَّهَارِ فَقَالَ یَا مُعَتِّبُ حُطَّ رَحْلَکَ حَتَّی نَغْتَدِیَ مَعَ الَّذِی یَقْضِی صَلَاةَ اللَّیْلِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ تَرْوِی فِیهِ شَیْئاً فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یُبَاهِی بِالْعَبْدِ یَقْضِی صَلَاةَ اللَّیْلِ بِالنَّهَارِ یَقُولُ مَلَائِکَتِی عَبْدِی یَقْضِی مَا لَمْ أَفْتَرِضْهُ عَلَیْهِ اشْهَدُوا أَنِّی
ص: 202
که من او را آمرزیدم.(1)
روایت11.
المکارم(2) و الفقیه: امام صادق یا امام باقر علیهما السلام فرمود: در قنوت وتر بگو: «جز خداوند بردبار و بزرگوار معبودی نیست، جز خدای بلند پایه و بزرگ معبودی نیست، منزه است خداوند که پروردگار آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه و آنچه در آنها و میان آنها است و پروردگار عرش بزرگ است. خداوندا! تو الله، نور آسمانها و زمینی، و تو الله زینت آسمانها و زمینی، و تو الله جمال آسمانها و زمینی، و تو الله ستون آسمانها و زمینی، و تو الله پایه آسمانها و زمینی، و تو الله فریادرس ناله زنندگانی، و تو الله دادرس دادخواهانی، و تو الله زداینده اندوه اندوهمندانی، و تو الله برطرف سازنده غم غمزدگانی، و تو الله اجابت کننده دعای درماندگانی، و تو الله معبود جهانیانی، و تو الله رحمتگر و مهربانی، و تو الله زداینده پریشانی و سوء حالی، و تویی الله که هر نیازی به درگاه تو آورده شود.
ای خدایی که خشمت را فقط حلم تو بر میگرداند و از عقابت، فقط رحمتت نجات میبخشد و تضرع به سوی تو تنها راه نجات است، پس بر من رحمتی عنایت فرما که مرا در بر گیرد و بدین وسیله به رحمت غیر تو نیازی نداشته باشم، به وسیله قدرتی که به وسیله آن تمام آنچه در سرزمین هست را زنده کردی و به وسیله آن، مرده بندگان را برمیانگیزی، مرا از روی غم هلاک نکن تا اینکه مرا بیامرزی و راه اجابت دعایم را به من بشناسانی و عافیت را منتهای عمرم قرار بده و لغزشم را جبران کن و دشمنم را به من نخندان و از دستیابی به من بازشان دار .
پروردگارا، اگر مرا به بالا ببری چه کسی میتواند مرا به پایین بکشد؟ و اگر مرا به پایین بکشی چه کسی میتواند مرا بالا ببرد؟ و اگر مرا هلاک کنی چه کسی بین من و تو حائل و مانع میشود؟ و چه کسی متعرض تو میشود با اینکه میداند در حکم تو ظلمی نیست و در بلایی که میخواهی بفرستی عجلهای نداری، چرا که کسی عجله میکند که از مرگ میترسد و به ظلم ضعیف احتیاج دارد و تو از اینها بالاتری. پروردگارا مرا به عنوان هدفی برای بلا و مایه عبرتی برای بلا و گرفتاری قرار نده. مرا مهلت ده و لغزشم را جبران کن و بلاها را پشت سر هم بر من نفرست که تو ضعف و چاره اندک مرا میبینی. در این شب از تو پناه میخواهم پس مرا پناه ده و از آتش به تو پناه میآورم پس مرا پناه ده و از تو بهشت میخواهم پس بهشت را بر من حرام نگردان.»
ص: 203
قَدْ غَفَرْتُ لَهُ (1).
الْمَکَارِمُ (2)، وَ الْفَقِیهُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَحَدِهِمَا یَعْنِی أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: قُلْ فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ أَنْتَ اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ زَیْنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ جَمَالُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ عِمَادُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ صَرِیخُ الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ غِیَاثُ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ الْمُفَرِّجُ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ مُجِیبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ إِلَهُ الْعَالَمِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ کَاشِفُ السُّوءِ وَ أَنْتَ اللَّهُ بِکَ تُنْزَلُ کُلُّ حَاجَةٍ یَا اللَّهُ لَیْسَ یَرُدُّ غَضَبَکَ إِلَّا حِلْمُکَ وَ لَا یُنْجِی مِنْ عِقَابِکَ إِلَّا رَحْمَتُکَ وَ لَا یُنْجِی مِنْکَ إِلَّا التَّضَرُّعُ إِلَیْکَ فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً تُغْنِینِی بِهَا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِی بِهَا أَحْیَیْتَ جَمِیعَ مَا فِی الْبِلَادِ وَ بِهَا تَنْشُرُ مَیْتَ الْعِبَادِ وَ لَا تُهْلِکْنِی غَمّاً حَتَّی تَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی وَ تُعَرِّفَنِی الْإِجَابَةَ فِی دُعَائِی وَ ارْزُقْنِی الْعَافِیَةَ إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِی وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی وَ لَا تُمَکِّنْهُ مِنْ رَقَبَتِی اللَّهُمَّ إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی وَ إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْفَعُنِی وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَحُولُ بَیْنَکَ وَ بَیْنِی وَ یَتَعَرَّضُ لَکَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِی وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنْ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَ لَا فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ یَا إِلَهِی فَلَا تَجْعَلْنِی لِلْبَلَاءِ غَرَضاً وَ لَا لِنَقِمَتِکَ نَصَباً وَ مَهِّلْنِی وَ نَفِّسْنِی وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ لَا تُتْبِعْنِی بِبَلَاءٍ عَلَی أَثَرِ بَلَاءٍ فَقَدْ تَرَی ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی أَسْتَعِیذُ بِکَ اللَّیْلَةَ فَأَعِذْنِی وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ عَنِ النَّارِ فَأَجِرْنِی وَ أَسْأَلُکَ الْجَنَّةَ فَلَا تَحْرِمْنِی
ص: 203
سپس به آنچه که دوست داری دعا کن و هفتاد مرتبه از خدا آمرزش بخواه.(1)
توضیح
شیخ بهایی گفته است: «عمادالشی» به کسره، چیزی است که آن چیز روی آن میایستد و ثابت میماند و اگر عماد نباشد آن چیز میافتد و نابود میگردد. «قوام الشی» به معنای «عماد الشی» است، بنابراین تفسیر این فقره هم مثل فقره قبلی است و این از جمله مواردی که در قرآن هم به نظیر آن اشاره شده است: «یمسک السموات و الارض أن تزولا(2)»،
{آسمان و زمین را نگه میدارد که نیفتند.} و این دلیل سماعی بر احتیاج داشتن باقی در بقایش به علتی است که او را از زوال باز دارد و نگذارد نابود شود. «المروح»، که با حاء است، معنایش نزدیک به معنای «مفرج» با جیم است. «الغَرَض» با حرکت فتحه فاء و عین الفعل به معنای هدف است و «نَصَب» هم معنایی نزدیک به معنای غرض دارد. «أثر» که به کسر و فتحه همزه و سکون ثاء نوشته میشود. گفته میشود: «خرجت علی إثره»، یعنی به فاصله اندک از او.
مؤلف
ظاهرا «الإثر» به کسره و «الأثر» به حرکت است، فیروز آبادی گفته است: «خرج فی إثره و إثره» به معنای بعد از آن است .
روایت12.
المکارم: تا میتوانی بیشتر استغفار کن، ولی در استغفارت چنین میگویی: پروردگارا، من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم از تمام ظلمهای بسیاری که به بندگانت کردم. بنده ای نیست مگر اینکه از جانب من ظلمی به بدن یا آبرویش یا مالش رسیده است و من نمیتوانم آن را جبران کنم و تو نیز آن را از طرف او حلال نمیکنی، پس آنها را به آنچه که میخواهی و هر طور که میخواهی و هر جا که میخواهی از من راضی کن و آن را بر من ببخش، پروردگارا، چرا مرا عذاب کنی با اینکه رحمتت همه چیز را فرا گرفته است؟ و تو را چه میشود اگر مرا با رحمتت مورد اکرام قرار دهی و مرا با عذابت خوار نکنی؟ و چیزی از تو کاسته نمیشود اگر آنچه را که از تو خواستم انجام دهی و تو دارای هر خیری هستی.
پروردگارا، آمرزش خواستن من از تو با اینکه به گناهان اصرار میکنم، سرزنش است و ترک کردن استغفار با وجود وسعت رحمت تو، عجز و ناتوانی است. پروردگارا، چقدر به من مشتاق هستی در حالی که از من بینیازی و چقدر بر تو خشمگینم با اینکه من به تو نیازمندم. منزه است خدایی که وقتی - به بهشت - وعده دهد بدان عمل میکند و وقتی به جهنم وعده دهد عفو و گذشت میکند.(3)
توضیح
«اللؤم» با ضمه مهموز یا به فتحه بدون همزه است، فیروزآبادی گفته است: «اللؤم»
ص: 204
ثُمَّ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً(1).
قال الشیخ البهائی قدس سره عماد الشی ء بالکسر ما یقوم و یثبت به الشی ء و لولاه لسقط و زال و قوام الشی ء بالکسر عماده فهذه الفقرة کالمفسرة لما قبلها و هو من قبیل قوله تعالی یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا(2) و هو دلیل سمعی علی احتیاج الباقی فی بقائه إلی علة مبقیة و المروح بالحاء قریب من معنی المفرج بالجیم و الغرض بالتحریک الهدف و النصب بالتحریک قریب منه و إثر بکسر الهمزة و فتحها و إسکان الثاء یقال خرجت علی أثره أی بعده بقلیل.
الظاهر الإثر بالکسر أو الأثر بالتحریک قال الفیروزآبادی خرج فی أثره و إثره بعده.
الْمَکَارِمُ،: وَ أَکْثِرْ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ مَا اسْتَطَعْتَ وَ لْیَکُنْ فِیمَا تَقُولُ هَذَا الِاسْتِغْفَارَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ مِنْ مَظَالِمَ کَثِیرَةٍ لِعِبَادِکَ عِنْدِی فَأَیُّمَا عَبْدٍ مِنْ عَبِیدِکَ کَانَتْ لَهُ قِبَلِی مَظْلِمَةٌ ظَلَمْتُهَا إِیَّاهُ فِی بَدَنِهِ أَوْ عِرْضِهِ أَوْ مَالِهِ لَا أَسْتَطِیعُ أَدَاءَ ذَلِکَ إِلَیْهِ وَ لَا تَحَلُّلَهَا مِنْهُ فَأَرْضِهِ عَنِّی بِمَا شِئْتَ وَ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ وَ هَبْهَا لِی وَ مَا تَصْنَعُ بِعَذَابِی یَا رَبِّ وَ قَدْ وَسِعَتْ رَحْمَتُکَ کُلَّ شَیْ ءٍ
وَ مَا عَلَیْکَ یَا رَبِّ أَنْ تُکْرِمَنِی بِرَحْمَتِکَ وَ لَا تُهِینَنِی بِعَذَابِکَ وَ لَا یَنْقُصُکَ یَا رَبِّ أَنْ تَفْعَلَ بِی مَا سَأَلْتُکَ وَ أَنْتَ وَاجِدٌ لِکُلِّ خَیْرٍ اللَّهُمَّ إِنَّ اسْتِغْفَارِی إِیَّاکَ مَعَ إِصْرَارِی لَلُؤْمٌ وَ إِنَّ تَرْکِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَکَ مَعَ سَعَةِ رَحْمَتِکَ لَعَجْزٌ اللَّهُمَّ کَمْ تَتَحَبَّبُ إِلَیَّ وَ أَنْتَ غَنِیٌّ عَنِّی وَ کَمْ أَتَبَغَّضُ إِلَیْکَ وَ أَنَا إِلَیْکَ فَقِیرٌ فَسُبْحَانَ مَنْ إِذَا وَعَدَ وَفَی وَ إِذَا تَوَعَّدَ عَفَا(3).
للؤم بالضم مهموزا أو بالفتح بغیر همز قال الفیروزآبادی اللؤم
ص: 204
ضد کرم و بخشش است و گفته است: «اللؤم» به معنای سرزنش و ملامت است. طبق معنای دوم، فرد مستحق ملامت است. نظر اولی ظاهرتر است.
روایت13.
غوالی اللئالی: ابوالجوزا گفته است: حسن بن علی علیهما السلام کلماتی به من یاد داد که از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم یاد گرفته بود: «پروردگارا، مرا در زمره کسانی قرار ده که آنها را هدایت کردهای و در زمره آنها قرار ده که از گناهانشان گذشتهای و در آنچه که به من میدهی برکت ده و مرا از شر قضایت در امان دار، چرا که تو حکم میکنی و کسی به تو حکم نمیکند، تو کسی را که سرپرستی آن را بر عهده گرفتی ذلیل نمیکنی، تو مبارک و متعال هستی.» گفته است، او این دعا را در قنوت وتر میگفته است .
الفقیه: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در قنوت وتر میفرمود: پروردگارا مرا هدایت کن - تا این قسمت از دعا که - تو حکم میکنی و کسی به تو حکم نمیکند. منزهی تو، پروردگار این خانه هستی. از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم و به تو ایمان دارم و بر تو توکل میکنم و هیچ نیرو و جنبشی نیست مگر به اراده تو ای مهربان.(1)
توضیح
«اللهم اهدنی فیمن هدیت»، یعنی همان طورکه گروهی از دوستدارانت را هدایت کردی، مرا هم هدایت کن تا از جمله آنها باشم. بنابراین این جمله تأکیدی بر خواستن یا فروتنی کردن و به خواری افتادن برای بیان این است که وی مستحق این نعمت بزرگ نیست، بلکه امیدوار است در نعمتهای این افراد، سهیم و شریک هدایتشان شود. یا ممکن است، منظور این باشد: مرا به هدایت مخصوصی که اولیایت را به وسیله آن هدایت کردهای، هدایت کن تا هدف، تعیین نوع هدایت باشد.
طیبی در شرح مشکاه گفته است: یعنی نصیبی کامل و سرشار در هدایت شدن به من قرار ده و از جمله زمره هدایت شدگان از جمله انبیا و اولیا، به حساب بیاور. پایان. «تولنی»، یعنی مرا دوست بدار یا کارهایم را به دست خودت بگیر و مرا در برابر آنها کفایت کن. «بارک لی» از برکت و به معنای ثبات یا زیادی است. «فیما أعطیت» از جمله امور دنیوی و اخروی.
روایت14.
ثواب الاعمال3 و الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در نماز وتر خود، با حالت ایستاده
ص: 205
ضد الکرم و قال اللؤم العذل فعلی الثانی المعنی أنه یوجب استحقاق الملامة و الأول أظهر.
غَوَالِی اللَّآلِی، رُوِیَ عَنْ أَبِی الْجَوْزَاءِ: قَالَ عَلَّمَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام کَلِمَاتٍ عَلَّمَهُ إِیَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنِی فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنِی فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنِی شَرَّ مَا قَضَیْتَ إِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ إِنَّهُ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ قَالَ إِنَّهُ کَانَ یَقُولُهَا فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ.
الْفَقِیهُ،: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ- اللَّهُمَّ اهْدِنِی إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ سُبْحَانَکَ رَبَّ الْبَیْتِ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ أُؤْمِنُ بِکَ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ یَا رَحِیمُ (1).
اللهم اهدنی فیمن هدیت أی کما هدیت جماعة من أحبائک فاهدنی فأکون فی زمرتهم فیکون تأکیدا للطلب أو تخضع و تذلل لبیان أنه لا یستحق هذه النعمة الجلیلة بل یرجو أن یکون سهیم نعمتهم و شریک هدایتهم أو المعنی اهدنی بالهدایات الخاصة التی هدیت بها أولیاءک فیکون الغرض تعیین نوع الهدایة.
قال الطیبی فی شرح المشکاة أی اجعل لی نصیبا وافرا فی الاهتداء معدودا فی زمرة المهتدین من الأنبیاء و الأولیاء انتهی و تولنی أی أحبنی أو تول أموری و اکفنیها و بارک لی من البرکة بمعنی الثبات أو الزیادة فیما أعطیت من الأمور الدنیویة و الأخرویة.
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ (2)، وَ الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ یَزِیدَ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی وَتْرِهِ إِذَا أَوْتَرَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ
ص: 205
هفتاد مرتبه بگوید: «استغفرالله و أتوب الیه» و یک سال بر این کار مداومت کند؛ خداوند او را از جمله کسانی به حساب خواهد آورد که در سحرگاهان استغفار میکنند و خدای عزوجل مغفرت و بخشش او را واجب میداند.(1)
روایت15.
معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس صد آیه در شبی، غیر از نماز شب بخواند، خداوند برای او به خاطر این کار - ثواب - قنوت شبی را مینویسد. و هر کس دویست آیه در شبی، در غیر نماز شب بخواند، خداوند در لوح محفوظ یک قنطار از نیکیها برایش مینویسد. این قنطار، هزار و دویست اوقیه است و اوقیه بزرگتر از کوه احد است.(2)
روایت16.
قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است: از برادرم امام کاظم علیه السلام پرسیدم: فردی میترسد که در شب از خواب بلند نشود، بنابراین نماز شب را وقتی که نماز عشا را تمام کرد میخواند، آیا این کار صحیح است یا باید قضای نماز شب را بخواند؟ فرمود: خواندن نماز شب فقط در صورتی صحیح است که یکسوم اول شب سپری شود، خواندن قضای این نماز، از خواندنش در آن وقت با فضیلتتر است.(3)
توضیح
فاضلان اجماع علمای ما را بر این مطلب نقل کردهاند که وقت نماز شب بعد از نصف شب است. همچنین بر این مطلب اجماع نقل کرده اند که هر قدر نزدیک فجر شود فضلیتش بیشتر است. اثبات این دو نظر با استفاده از روایات، چندان راحت نیست، چرا که اخبار در این باره مختلف هستند. نظر مشهور بین علما این است که مسافری که خستگیاش او از خواندن نماز شب باز میدارد و یا جوانی که رطوبت سرش او را از بلند شدن در آن وقت باز میدارد، جایز است قبل از نصف شب نمازش را بخواند. از زرارة بن اعین نقل شده که به طور مطلق خواندن نماز شب قبل از نصف شب جایز نیست. ابن ادریس و علامه در کتاب المختلف همین نظر را انتخاب کردهاند. ابن ابی عقیل خواندن نماز شب را قبل از نصف شب فقط بر مسافر جایز دانسته است. نظر اولی قویتر است.
روایات زیادی به طور مطلق بر جواز خواندن نماز شب قبل از نصف شب دلالت دارند و اگر ادعای اجماع نبود، قائل شدن به این نظر و حمل اخباری که بر خواندن نماز شب بعد از نصف شب دلالت دارد، بر فضیلت این کار، قوی بود. طبق نظر مشهور ممکن است این خبر حمل بر کسی شود که قائل است خواندن نماز شب قبل از نصف شب جایز است و تاخیر کردن تا اینکه یک سوم شب بگذرد، حمل بر فضیلت این کار میشود.
ص: 206
سَبْعِینَ مَرَّةً وَ هُوَ قَائِمٌ فَوَاظَبَ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی یَمْضِیَ لَهُ سَنَةٌ کَتَبَهُ اللَّهُ عِنْدَهُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ وَ وَجَبَتْ لَهُ الْمَغْفِرَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).
مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَةٍ یُصَلِّی بِهَا فِی لَیْلَةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا قُنُوتَ لَیْلَةٍ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَیْ آیَةٍ فِی لَیْلَةٍ فِی غَیْرِ صَلَاةِ اللَّیْلِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ فِی اللَّوْحِ قِنْطَاراً مِنْ حَسَنَاتٍ وَ الْقِنْطَارُ أَلْفٌ وَ مِائَتَا أُوقِیَّةٍ وَ الْأُوقِیَّةُ أَعْظَمُ مِنْ جَبَلِ أُحُدٍ(2).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَتَخَوَّفُ أَنْ لَا یَقُومَ مِنَ اللَّیْلِ یُصَلِّی صَلَاةَ اللَّیْلِ إِذَا انْصَرَفَ مِنَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ هَلْ یُجْزِیهِ ذَلِکَ أَمْ عَلَیْهِ قَضَاءٌ قَالَ لَا صَلَاةَ حَتَّی یَذْهَبَ الثُّلُثُ الْأَوَّلُ مِنَ اللَّیْلِ وَ الْقَضَاءُ بِالنَّهَارِ أَفْضَلُ مِنْ تِلْکَ السَّاعَةِ(3).
نقل الفاضلان إجماع علمائنا علی أن وقت اللیل بعد انتصافه (4) و کذا نقلا الإجماع علی أن کلما قرب من الفجر کان أفضل و إثباتهما بالأخبار لا یخلو من عسر لاختلافهما و المشهور بین الأصحاب جواز تقدیمها علی الانتصاف لمسافر یصده جده أو شاب تمنعه رطوبة رأسه عن القیام إلیها فی وقتها و نقل عن زرارة بن أعین المنع من تقدیمها علی الانتصاف مطلقا و اختاره ابن إدریس و العلامة فی المختلف و جوز ابن أبی عقیل التقدیم للمسافر خاصة و الأول قوی.
و قد دلت أخبار کثیرة علی جواز التقدیم مطلقا و لو لا دعوی الإجماع لکان القول بها و حمل أخبار التأخیر علی الفضل قویا و علی المشهور یمکن حمل هذا الخبر علی من جوز له التقدیم و یکون التأخیر إلی الثلث محمولا علی الفضل
ص: 206
اما اینکه قضا کردن، بهتر از خواندن نماز شب قبل از نصف شب است؛ نظر مشهور بین علماست و روایات دیگر هم بر این نظر دلالت دارد.
روایت17.
مجالس ابن شیخ: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چه بسا روزهداری که سهم او از روزهداری، تشنگی و گرسنگی است و چه بسا شب زندهداری که سهم او از شب زندهداری، بیداری است.(1)
روایت18.
قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است: از برادرم امام کاظم علیه السلام در باره مردی پرسیدم که با دستش مسواک بزند هنگامی که برای نماز شب برمیخیزد و میتواند حین نماز مسواک بزند - آیا این کار صحیح است - ؟ فرمود: اگر میترسد با مسواک زدن صبح شود، اشکالی ندارد حین نماز مسواک بزند.(2)
روایت19.
العلل: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی برای نماز شب برخاستی مسواک بزن، چرا که فرشته نزد تو میآید و دهانش را بر دهان تو میگذارد، و هیچ حرفی نیست که تلاوت میکنی یا میزنی مگر اینکه آن را به آسمان میبرد؛ بنابراین باید دهانت خوشبو باشد.(3)
و نیز العلل: معاویة بن عمار گفته است: شنیدم که امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «و بالاسحار هم یستغفرون(4)»،
{در سحرگاهان استغفار میکنند.}میفرمود: آنها در آخر نماز وتر در آخر شب، هفتاد مرتبه از خدا آمرزش میخواستند.(5)
بیان
یومی إلی استحباب کون الوتر فی آخر اللیل.
روایت20.
العلل:
ص: 207
و أما کون القضاء أفضل من التقدیم فهو المشهور بین الأصحاب و قد دلت علیه روایات أخر.
مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ دَاوُدَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی عَمْرٍو عَنِ المقیری [الْمَقْبُرِیِ] عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رُبَّ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْجُوعُ وَ الْعَطَشُ وَ رُبَّ قَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ قِیَامِهِ السَّهَرُ(1).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَسْتَاکُ بِیَدِهِ إِذَا قَامَ فِی الصَّلَاةِ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی السِّوَاکِ قَالَ إِذَا خَافَ الصُّبْحَ فَلَا بَأْسَ (2).
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی سَمَّالٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا قُمْتَ بِاللَّیْلِ فَاسْتَکْ فَإِنَّ الْمَلَکَ یَأْتِیکَ فَیَضَعُ فَاهُ عَلَی فِیکَ فَلَیْسَ مِنْ حَرْفٍ تَتْلُوهُ وَ تَنْطِقُ بِهِ إِلَّا صَعِدَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ فَلْیَکُنْ فُوکَ طَیِّبَ الرِّیحِ (3).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (4) قَالَ کَانُوا یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ فِی آخِرِ الْوَتْرِ فِی آخِرِ اللَّیْلِ سَبْعِینَ مَرَّةً(5).
یومی إلی استحباب کون الوتر فی آخر اللیل.
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 207
امام صادق علیه السلام فرمود: در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار کن، در حالی که دست چپ خود را ثابت نگه میداری و با دست راستت میشماری.(1)
و نیز العلل: روایت است که حضرت علی علیه السلام وقتی از رکوع آخر نماز وتر برخاست گفت: پروردگارا، تو در کتاب نازل شدهات فرمودی: «اندکی از شب را میخوابیدند و در سحرگاهان استغفار میکردند»، به خدا سوگند که بیداریام کم و خوابم طولانی شده است. این سحر است و من مانند کسی از تو برای گناهانم آمرزش میطلبم که برای خود نفع و ضرری ندارد، مرگ و زندگی و برانگیخته شدنش به دست خودش نیست. سپس سجده کنان میافتاد.(2)
توضیح
برخی از علما گفتهاند: نماز وتر دو قنوت دارد: یکی از آنها قبل از رکوع است و دیگری بعد از رکوع. دلیل قنوت بعد از رکوع، این روایت و روایات شبیه این است.
اگر بلند کردن دست در رکوع لازم نباشد، همان طور که نظر مشهور چنین است، این نظر قابل قبول است و گرنه این نظر جای بحث دارد. در کتاب الذکری گفته است: در نماز وتر یک رکعتی، طبق آنچه که ذکر شد، قنوت میگیرد و فرقی بین نماز وتر و بقیه نمازها در این نکته نیست که قنوت باید قبل از رکوع باشد. دلیل این نظر، روایت عمار(3)
از امام صادق علیه السلام است که در مورد کسی که قنوت نماز وتر یا غیر وتر را فراموش میکند، فرمود: تکلیف دیگری ندارد. بله، ظاهر این است که بعد از رکوع وتر، دعا کردن مستحب است. همچنین روایت(4)
است که امام کاظم علیه السلام وقتی سرش را از رکعت آخر وتر بلند میکرد میفرمود: این مقام از جمله نیکیهایی است که نعمتی از جانب توست... تا آخر دعا. در کتاب المعتبر این دعا را قنوت نامیده است.
سپس گفته است: اگر قنوت را فراموش کند، شیخ و پیروانش گفتهاند: بعد از رکوع قضا میکند و اگر به یادش نیاید تا اینکه در رکعت سوم به رکوع رود، بعد از پایان نماز قضا میکند. سپس روایاتی را در این باره ذکر کرده است. سپس گفته است:
ص: 208
إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اسْتَغْفِرِ اللَّهَ فِی الْوَتْرِ سَبْعِینَ مَرَّةً تَنْصِبُ یَدَکَ الْیُسْرَی وَ تَعُدُّ بِالْیُمْنَی (1).
وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الرَّازِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: کَانَ إِذَا اسْتَوَی مِنَ الرُّکُوعِ فِی آخِرِ رَکْعَتِهِ مِنَ الْوَتْرِ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ الْمُنْزَلِ- کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ طَالَ وَ اللَّهِ هُجُوعِی وَ قَلَّ قِیَامِی وَ هَذَا السَّحَرُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ لِذُنُوبِی اسْتِغْفَارَ مَنْ لَا یَمْلِکُ لِنَفْسِهِ ضَرّاً وَ لَا نَفْعاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیَاةً وَ لَا نُشُوراً ثُمَّ یَخِرُّ سَاجِداً(2).
قال بعض الأصحاب فی الوتر قنوتان أحدهما قبل الرکوع و الآخر بعده لهذه الروایة و شبهها أقول لو لم یعتبر فی القنوت رفع الیدین کما هو المشهور یتم التقریب و إلا ففیه نظر قال فی الذکری یقنت فی مفردة الوتر لما مر و لا فرق بینه و بین غیره فی کونه قبل الرکوع لِرِوَایَةِ عَمَّارٍ(3) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی نَاسِی الْقُنُوتِ فِی الْوَتْرِ أَوْ فِی غَیْرِ الْوَتْرِ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ. نعم الظاهر استحباب الدعاء فی الوتر بعد الرکوع أیضا لما رُوِیَ (4) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْکَاظِمِ علیهم السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْ آخِرِ رَکْعَةِ الْوَتْرِ قَالَ- هَذَا مَقَامُ مَنْ حَسَنَاتُهُ نِعْمَةٌ مِنْکَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ. و سماه فی المعتبر قنوتا.
ثم قال لو نسی القنوت قال الشیخ و من تبعه یقضیه بعد الرکوع فلو لم یذکر حتی رکع فی الثالثة قضاه بعد الفراغ ثم ذکر فی ذلک أخبارا ثم قال وَ لَا یُنَافِیهِ
ص: 208
روایت معاویة بن عمار(1)
منافی این نظر نیست، چرا که احتمال دارد میخواسته وجوب این کار را نفی کند. روایت این است: معاویة بن عمار گفته است: از حضرت پرسیدم: کسی که قنوت را فراموش میکند تا اینکه به رکوع میرود، آیا باید قنوت بگیرد؟ حضرت فرمود: نه. همچنین روایتی که معاویة بن عمار از امام صادق علیه نقل کرده است چنین است. وی از حضرت پرسید: در نماز وتر اگر قنوت را فراموش کند، آیا باید بعد از رکوع قنوت بگیرد؟ فرمود: نه. صدوق گفته است: این کار فقط در نماز وتر و نماز صبح به خاطر مخالفت با عامه جایز نیست، چرا که آنها در این دو نماز، بعد از رکوع قنوت میگیرند. این کار در سایر نمازها جایز است؛ چرا که جمهور عامه در آنها قنوت را روایت نمیکنند.
روایت21.
العلل: علی بن اسباط گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مردی در آخر شب برمیخیزد و صدایش را با قرائت بالا میبرد؟ فرمود: بر مرد شایسته است وقتی نماز شب میخواند، صدایش را بلند کند و به اهل خانه برساند تا کسی که خواب است بیدار شود و کسی که بلند شده، حرکت کند.(2)
توضیح
روایت بر استحباب جهری خواندن قرائت در نماز شب دلالت میکند، همچنان که شهید و دیگران به طور صریح به این امر اشاره کردهاند.
روایت22.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: علی علیه السلام اتاقی در خانه اش داشت که نه بزرگ بود و نه کوچک. وقتی میخواست در آخر شب نماز بخواند، کودکی را که از او خجالت نمیکشید، با خود به آن اتاق میبرد و نماز میخواند.
توضیح
این روایت بر استحباب خواندن نماز شب در اتاق و استحباب تعیین مکان خاص برای نماز شب و اینکه کسی همراه او باشد و این فرد از جمله کسانی باشد که از او خجالت نکشد دلالت دارد .
روایت23.
العیون(3)
و العلل:
ص: 209
رِوَایَةُ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ(1) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ نَاسِی الْقُنُوتِ حَتَّی یَرْکَعَ أَ یَقْنُتُ قَالَ لَا.
لاحتمال أن ینفی الوجوب
وَ کَذَا مَا رَوَاهُ مُعَاوِیَةُ بْنُ عَمَّارٍ(2) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لَهُ فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ إِذَا نَسِیَ یَقْنُتُ بَعْدَ الرُّکُوعِ قَالَ لَا.
قال الصدوق و إنما منع ذلک فی الوتر و الغداة خلافا للعامة لأنهم یقنتون فیهما بعد الرکوع و إنما أطلق ذلک فی سائر الصلوات لأن جمهور العامة لا یرون القنوت فیها.
الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَقُومُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ یَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْقِرَاءَةِ قَالَ یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ إِذَا صَلَّی بِاللَّیْلِ أَنْ یُسْمِعَ أَهْلَهُ لِکَیْ یَقُومَ النَّائِمُ وَ یَتَحَرَّکَ الْمُتَحَرِّکُ (3).
یدل علی استحباب الجهر فی صلاة اللیل کما نص علیه الشهید و غیره.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ قَدِ اتَّخَذَ بَیْتاً فِی دَارِهِ لَیْسَ بِالْکَبِیرِ وَ لَا بِالصَّغِیرِ وَ کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُصَلِّیَ فِی آخِرِ اللَّیْلِ أَخَذَ مَعَهُ صَبِیّاً لَا یَحْتَشِمُ مِنْهُ حَتَّی یَذْهَبَ مَعَهُ إِلَی ذَلِکَ الْبَیْتِ فَیُصَلِّیَ (4).
یدل علی استحباب إیقاع صلاة اللیل فی البیت و علی استحباب تعیین موضع مخصوص لذلک و أن یکون معه غیره و یکون ذلک الغیر ممن لا یحتشم منه.
الْعُیُونُ (5)، وَ الْعِلَلُ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ
ص: 209
فضل بن شاذان گفته است که امام رضا علیه السلام در بیان علل احکام فرمود: اگر گفته شود: چرا برای مسافر و مریض جایز است که نماز شب را در اول شب بخوانند؟ گفته میشود: به خاطر این که حال مریض خوب نیست و ضعف دارد، نمازش را میخواند و در وقتی که راحت است، استراحت میکند. و مسافر با امور و مرکب و سفرش مشغول است.(1)
روایت24.
المحاسن: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در آخر نماز وترش هفتاد مرتبه بگوید: «استغفر الله ربی و أتوب إلیه» و یک سال بر این کار مداومت کند، از جمله کسانی خواهد بود که در سحرگاهان استغفار میکنند.(2)
و نیز المحاسن: حفص بن سالم گفته است: از امام صادق علیه السلام در باره سلام دادن در دو رکعت نماز وتر پرسیدم؟ فرمود: بله، و اگر حاجتی داشتی از نماز خارج شو و آن را انجام بده سپس به نمازت برگرد و رکعت دیگر را بخوان.(3)
توضیح
وتر در روایات به طور غالب بر سه رکعت نماز اطلاق میشود، دو رکعت از نماز وتر، شفع نام دارد که بین این نماز شفع و بین نماز یک رکعتی وتر، سلام گفته میشود و از آن جدا میشود. این نظر معروف علمای ماست. در برخی روایات وارد شده که بین جدا خواندن نماز شفع و وتر و بین سرهم خواندن این سه نماز، تخییر وجود دارد. شیخ به این روایات این گونه جواب داده است که یا این روایات از روی تقیه صادر شدهاند و یا اینکه منظور از سلامی که در گفتن آن تخییر وجود دارد، «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» است که بعد از «السلام علینا و علی عبادالله الصالحین» واقع شده است. یا منظور از تسلیم یا سلام گفتن، چیزی است که انجام آن مباح است، مثل سخن گفتن و غیره. همه این موارد بعید است. قول به تخییر خالی از قوت نیست؛ البته اگر اجماع بر خلاف آن نبود. احتیاط این است که به نظر مشهور عمل شود، چرا که وصل کردن اینها بین مخالفین مشهور است و به همین خاطر علما از این روایات عدول کردهاند.
روایت25.
الذکری: ابراهیم ابن سیابه گفته است: بعضی از اهل بیتم به ابومحمد علیه السلام نامه نوشته و از حکم خواندن نماز شب در اول شب برای مسافر پرسیدند:
ص: 210
بْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ فِیمَا رَوَاهُ عَنِ الْعِلَلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جَازَ لِلْمُسَافِرِ وَ الْمَرِیضِ أَنْ یُصَلِّیَا صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ قِیلَ لِاشْتِغَالِهِ وَ ضَعْفِهِ لِیُحْرِزَ صَلَاتَهُ فَیَسْتَرِیحَ الْمَرِیضُ فِی وَقْتِ رَاحَتِهِ وَ یَشْتَغِلَ الْمُسَافِرُ بِأَشْغَالِهِ وَ ارْتِحَالِهِ وَ سَفَرِهِ (1).
الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی آخِرِ الْوَتْرِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ دَاوَمَ عَلَی ذَلِکَ سَنَةً کُتِبَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(2).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ النَّضْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ وَ فَضَالَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ جَمِیعاً عَنْ أَبِی وَلَّادٍ حَفْصِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ التَّسْلِیمِ فِی رَکْعَتَیِ الْوَتْرِ قَالَ نَعَمْ فَإِنْ کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ فَاخْرُجْ وَ اقْضِهَا ثُمَّ عُدْ إِلَی مَکَانِکَ وَ ارْکَعْ رَکْعَةً(3).
یطلق الوتر فی الأخبار علی الثلاث غالبا و رکعتاها الشفع و الفصل بالتسلیم بینهما و بین مفردة الوتر هو المعروف من مذهب الأصحاب و قد ورد فی عدة أخبار التخییر بین الفصل و الوصل و أجاب الشیخ عنها تارة بالحمل علی التقیة و تارة بأن السلام المخیر فیه السلام علیکم و رحمة الله و برکاته الواقع بعد السلام علینا و علی عباد الله الصالحین أو أن المراد بالتسلیم ما یستباح به من الکلام أو غیره و کل ذلک بعید و القول بالتخییر لا یخلو من قوة إن لم ینعقد الإجماع علی خلافه و الأحوط العمل بالمشهور لاشتهار الوصل بین المخالفین و لذا عدل عنه الأصحاب.
الذِّکْرَی (4)، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ أَبِی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَیَابَةَ قَالَ: کَتَبَ بَعْضُ أَهْلِ بَیْتِی إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی صَلَاةِ الْمُسَافِرِ أَوَّلَ اللَّیْلِ صَلَاةَ اللَّیْلِ
ص: 210
حضرت به آنها نوشت: فضیلت نماز مسافر در اول شب مانند فضیلت نماز آخر شب کسی است که مسافر نیست.(1)
روایت26.
قرب الاسناد: از علی بن جعفر در باره کسی که نماز شب و نماز وتر را فراموش میکند و وقتی میخواهد نماز زوال بخواند یادش میآید، روایت شده است: اول نمازهای نافله را میخواند و وقتی نماز ظهر را خواند، نماز شب و وتر را بین ظهر و عصر یا هر وقت دیگری که دوست دارد میخواند.(2)
روایت27.
فقه الرضا(3):
دعای وتر و آنچه که در آن گفته میشود:
معبودی جز خدا نیست، خدایی که بردبار و کریم است، معبودی جز خدا نیست خدایی که برتر و بزرگ است. منزّه است خدا، که پروردگار آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه و آنچه در آنها و بین آنها و زیر آنهاست، و پروردگار عرش بزرگ است. ستایش خدای را پروردگار جهانیان است. ای خدایی که چون تو خدایی نیست بر محمّد و آل محمد درود فرست. پروردگارا، تو پادشاه حقیقی و روشن هستی، خدایی جز تو نیست. منزهی تو و تو را میستایم. کارهای زشت انجام داده و بر خود ظلم کردهام، پس گناهان مرا بیامرز، چرا که فقط تو گناهان را میآمرزی.
پروردگارا، فقط تو را میپرستم و فقط برای تو نماز میخوانم و به تو ایمان آوردم و برای تو تسلیم شدم و به تو پناه جستم و بر تو توکل کردم و از تو یاری خواستم و رکوع میکنم و فروتنی و خشوع مینمایم و از تو میترسم و به تو امید دارم. و رغبت من به سوی توست و از تو میترسم و پرهیز میکنم و از تو میخواهم و التماس میکنم. به وسیله خودت هدایت شدم، تو امید من هستی و نسبت به تو امید میرود.
پروردگارا، مرا در زمره کسانی قرار ده که آنها را هدایت کردهای و در زمره آنها قرار ده که از گناهانشان گذشتهای و در زمره کسانی قرار ده که سرپرستی آنها را.به عهده گرفتی، مرا از شر قضایت در امان دار، چرا که تو حکم میکنی و کسی به تو حکم نمیکند. هیچ راه نجات و پناهگاه و راه فرار و گریزی جز به سوی تو نیست. منزه هستی و مهربانیت را خواستارم. تو از آنچه که ظالمان میگویند بسیار بزرگ و مبارک و متعال هستی.
پروردگارا، من از تو به وسیله هر چیزی میخواهم که محمد و آل محمد به وسیله آن از تو خواستهاند و از هر چیزی به سوی تو پناه میآورم که محمد و آل محمد به وسیله آن به سوی تو پناه آوردند. پروردگارا، من به سوی تو پناه میآورم از اینکه خوار و ذلیل شوم و از شر
ص: 211
فَکَتَبَ علیه السلام فَضْلُ صَلَاةِ الْمُسَافِرِ أَوَّلَ اللَّیْلِ کَفَضْلِ صَلَاةِ الْمُقِیمِ فِی الْحَضَرِ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ (1).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ: عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرِ فَیَذْکُرُ إِذَا قَامَ فِی صَلَاةِ الزَّوَالِ فَقَالَ یَبْدَأُ بِالنَّوَافِلِ فَإِذَا صَلَّی الظُّهْرَ صَلَّی صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ أَوْتَرَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْعَصْرِ أَوْ مَتَی مَا أَحَبَ (2).
فِقْهُ الرِّضَا(3)،: دُعَاءُ الْوَتْرِ وَ مَا یُقَالُ فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ یَا اللَّهُ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی ذُنُوبِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ إِیَّاکَ أَعْبُدُ وَ لَکَ أُصَلِّی وَ بِکَ آمَنْتُ وَ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ بِکَ اعْتَصَمْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ بِکَ اسْتَعَنْتُ وَ لَکَ سَجَدْتُ وَ أَرْکَعُ وَ أَخْضَعُ وَ أَخْشَعُ وَ مِنْکَ أَخَافُ وَ أَرْجُو وَ إِلَیْکَ أَرْغَبُ وَ مِنْکَ أَخَافُ وَ أَحْذَرُ وَ مِنْکَ أَلْتَمِسُ وَ أَطْلُبُ وَ بِکَ اهْتَدَیْتُ أَنْتَ الرَّجَاءُ وَ أَنْتَ الْمُرْتَجَی اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنِی فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنِی فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنِی شَرَّ مَا قَضَیْتَ إِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ لَا مَنْجَی وَ لَا مَلْجَأَ وَ لَا مَفَرَّ وَ لَا مَهْرَبَ إِلَّا إِلَیْکَ سُبْحَانَکَ وَ حَنَانَیْکَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ عَمَّا یَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً کَبِیراً اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلَکَ بِهِ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ کُلِّ مَا اسْتَعَاذَ بِهِ مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ
ص: 211
فاسقان عرب و عجم و از شر فاسقان جن و انس و از شر هر چیزی که شری دارد و از شر هر جنبدهای که مهار اختیار آن به دست توست به تو پناه آوردم. براستی که پروردگارم بر راه راست است. از شر وسوسههای شیطان و از اینکه نزد من حضور یابند به تو پناه میآورم.
پروردگارا، من از شر هر گزنده و خزنده و چشم زننده و از شر حادثههای شب و روز، مگر حادثه ای که خوشایند است، ای خدا به تو پناه میآورم. پروردگارا، بلاها و آفات و سختیها و بیماریها و دردها و عذاب و دردها و مرضها را از من دور کن. و از شر فقر و نیازمندی و تنگی و ضیق و محرومیت و قضای بد و سرزنش دشمنان و حسودان به تو پناه میآورم. از شر هر شیطان رانده شده و سرکش و ستیزهگر و سلطان ستمگر به تو پناه میآورم.
پروردگارا، اگر هر کس که صبح میکند یا شام میکند فردی مورد اعتماد و امیدی به غیر از تو دارد، تو مورد اعتماد و امید من هستی. ای بهترین کسی که از وی خواسته میشود و ای مهربانترین کسی که از وی مهربانی خواسته میشود، بر ضعف و ذلت من در برابرت و تضرعم به سویت و وحشتم از مردم و پستی مقام من بر درت رحم کن. پروردگارا، با چشم رحمت، با نگاهی که برگزیدگان شایسته آن هستند به من نگاه کن و گرنه بر من تفضل فرما.
ای با کرامتترین کریمان، ای بخشندهترین بخشندگان، ای بهترین گشایشگران، ای مهربانترین مهربانان و ای حکیمترین حکمیان و ای سریعترین حسابرسان، ای اهل تقوی و مغفرت، ای معدن بخشش و بزرگواری، ای خدا، بر محمد بنده و رسولت و نبی و برگزیده و سفیر و برگزیده نیکان و برگزیده خلایقت و زکی و تقی و نجی و سخی و ولی عهدت و معدن سرّت و پناهگاه پنهانت و پاک و پاکیزه و مبارک و زکی و صادق و وفادار و عادل و نیکوکار و مطهر و مقدس و ماه درخشان و چراغ تابان و نور ساطع و حجت بالغ و نور انور و ریسمان طولانیت و عروه محکمت و در نزدیک و ذات کریمت و حجاب نزدیکت درود فرست.
خدایا، بر محمد و آل طه و یس و ولی و وصی نبیات و برادر رسولت و وزیر وی و ولیّ عهدت، امام متقین و خاتم وصیّان برای محمد که خاتم پیامبران است، صلوات ویژه و سلام بر او و بر دختر بتولش و بر سرور جوانان اهل بهشت از اولین تا آخرین آنها و بر امامان راهنما کننده و هدایتگر و بر بزرگان متقین و نیکان و فاضلان و تهذیب کنندگان و
ص: 212
فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ السَّامَّةِ وَ الْهَامَّةِ وَ الْعَیْنِ اللَّامَّةِ وَ مِنْ شَرِّ طَوَارِقِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَّا طَارِقاً یَطْرُقُ بِخَیْرٍ یَا اللَّهُ اللَّهُمَّ اصْرِفْ عَنِّی الْبَلَایَا وَ الْآفَاتِ وَ الْعَاهَاتِ وَ الْأَسْقَامَ وَ الْأَوْجَاعَ وَ الْآلَامَ وَ الْأَمْرَاضَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ وَ الْفَاقَةِ وَ الضَّنْکِ وَ الضِّیقِ وَ الْحِرْمَانِ وَ سُوءِ الْقَضَاءِ وَ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ الْحُسَّادِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ وَ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ سُلْطَانٍ جَائِرٍ اللَّهُمَّ مَنْ کَانَ أَمْسَی وَ أَصْبَحَ وَ لَهُ ثِقَةٌ أَوْ رَجَاءٌ غَیْرُکَ فَأَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی یَا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ یَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ ذُلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ وَ وَحْشَتِی مِنَ النَّاسِ وَ ذُلَّ مَقَامِی بِبَابِکَ اللَّهُمَّ انْظُرْ إِلَیَّ بِعَیْنِ الرَّحْمَةِ نَظْرَةً تَکُونُ خِیَرَةً أَسْتَأْهِلُهَا وَ إِلَّا تَفَضَّلْ عَلَیْنَا یَا أَکْرَمَ الْأَکْرَمِینَ وَ یَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِینَ وَ یَا خَیْرَ الْفَاتِحِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ الْمَغْفِرَةِ یَا مَعْدِنَ الْجُودِ وَ الْکَرَمِ یَا اللَّهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ سَفِیرِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ وَ صَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ زَکِیِّکَ وَ تَقِیِّکَ وَ نَجِیِّکَ وَ سَخِیِّکَ وَ وَلِیِّ عَهْدِکَ وَ مَعْدِنِ سِرِّکَ وَ کَهْفِ غَیْبِکَ الطَّاهِرِ الطَّیِّبِ الْمُبَارَکِ الزَّکِیِّ الصَّادِقِ الْوَفِیِّ الْعَادِلِ الْبَارِّ الْمُطَهَّرِ الْمُقَدَّسِ الْبَدْرِ الْمُضِی ءِ وَ السِّرَاجِ اللَّامِعِ وَ النُّورِ السَّاطِعِ وَ الْحُجَّةِ الْبَالِغَةِ وَ نُورِکَ الْأَنْوَرِ وَ حَبْلِکَ الْأَطْوَلِ وَ عُرْوَتِکَ الْوُثْقَی وَ بَابِکَ الْأَدْنَی وَ وَجْهِکَ الْأَکْرَمِ وَ حِجَابِکَ الْأَقْرَبِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِ طه وَ یس وَ اخْصُصْ وَلِیَّکَ وَ وَصِیَّ نَبِیِّکَ وَ أَخَا رَسُولِکَ وَ وَزِیرَهُ وَ وَلِیَّ عَهْدِکَ إِمَامَ الْمُتَّقِینَ وَ خَاتَمَ الْوَصِیِّینَ لِخَاتَمِ النَّبِیِّینَ مُحَمَّدٍ بِالصَّلَاةِ عَلَیْهِ وَ عَلَی ابْنَتِهِ الْبَتُولِ وَ عَلَی سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ الْمَهْدِیِّینَ وَ عَلَی النُّقَبَاءِ الْأَتْقِیَاءِ الْبَرَرَةِ الْفَاضِلِینَ الْمُهَذَّبِینَ
ص: 212
امینان خزانه و بر خواص فرشتگانت جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل و صافّین و حافّین و کروبّیان و تسبیحگویان و تمام فرشتگانت در آسمانها و زمینت، بر همگی درود فرست.
بر پدرمان آدم و بر مادرمان حوا و بر کسانی که بین این دو بودند، از پیامبران و فرستاده شدگان درود فرست. بر محمد بهترین صلوات و سلام را اختصاص بده. خدایا، من از دشمنان و عناد کنندگان و ظلم کنندگان به آنها به سوی تو برائت میجویم. خدایا، هر کس که آنها را دوست بدارد دوست بدار و دشمنانشان را دشمن بدار، یاریگرانشان را یاری کن و ذلیل کنندگانشان را ذلیل گردان. آنان بندگان برگزیده و با تقوا و نیک تو هستند. خدایا، مرا با کسانی که آنها را به سرپرستی خود گرفتم محشور گردان و از کسانی که برائت جستم دور کن، تو از آنچه که در نهان دلم از دوستی اولیائت و دشمنی با دشمنانت هست، آگاهی. تو علیم و آگاه هستی و همین کافی است .
پروردگارا، گناهان من و پدر ومادرم را ببخش. و به آنها رحم کن و زحمتهایی را که برای من کشیدهاند، با فضیلتترین پاداشها را بده، و با فضیلتترین پاداش و مکافات را بده، خدایا، همان طوری که مرا از کودکی تربیت کردند، بدیهای آنان را به نیکی تبدیل کن و به وسیله نیکیها، درجات آنها را بالا ببر. پرورددگارا، راهی را که آنها به سوی آن رفتند بر ما آسان کن و به فرشته مرگ امر فرما که با ما مهربان باشد.
پروردگارا، من و تمام برادران و خواهران مؤمن و مسلمان ما و زندگان و مردگان آنها را ببخشای و بین ما و بین آنها با خیرات حکم کن، براستی که تو شنونده دعاها و صاحب نیکیها هستی، ای مهربان ترین مهربانان.
پروردگارا، مرا در حالی از این دنیا ببر که گناهانم را آمرزیده باشی و سعیم را پذیرفته باشی و عملم را قبول کرده باشی و تجارتی کرده باشم که زیان نداشته باشد. خدایا، مرا از آتش جهنم نجات ده و مرا از جمله کسانی قرار ده که از آتش جهنم آزاد و رها شده هستند. خدایا، گناهان گذشته مرا بیامرز و مرا از ارتکاب گناهان در آینده حفظ فرما. خدایا، سرپرست و نگهبان و یاریگر و معین من باش و مرا در حرز و حفظ و حمایت و کنف و دژ مستحکم و لنگرگاهت قرار ده، که کسی که تو به او پناه دادهای عزت یافت و ثنایت بزرگ شد. خدایی جز تو نیست و نه معبودی به غیر از تو وجود دارد.
پروردگارا، هر کس که قصد بد در مورد من دارد، بدیش را برطرف کن. خدایا، مکر و حیله این فرد را در نابودی خودش قرار ده و عمرش را کوتاه و دم بریده کن، و جماعتش را پراکنده و جمعش را متفرق گردان و ریشهاش را برکن و دم و نسل وی را قطع گردان و روزی را بر وی تنگ گردان، با فرستادن
ص: 213
الْأُمَنَاءِ الْخَزَنَةِ وَ عَلَی خَوَاصِّ مَلَائِکَتِکَ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ عِزْرَائِیلَ وَ الصَّافِّینَ وَ الْحَافِّینَ وَ الْکَرُوبِیِّینَ وَ الْمُسَبِّحِینَ وَ جَمِیعِ مَلَائِکَتِکَ فِی سَمَاوَاتِکَ وَ أَرْضِکَ أَکْتَعِینَ وَ صَلِّ عَلَی أَبِینَا آدَمَ وَ أُمِّنَا حَوَّاءَ وَ مَنْ بَیْنَهُمَا مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً بِأَفْضَلِ الصَّلَاةِ وَ التَّسْلِیمِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ مُعَانِدِیهِمْ وَ ظَالِمِیهِمْ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُمْ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُمْ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُمْ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُمْ عِبَادَکَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارَ الْأَتْقِیَاءَ الْبَرَرَةَ اللَّهُمَّ احْشُرْنِی مَعَ مَنْ أَتَوَلَّی وَ أَبْعِدْنِی مِمَّنْ أَتَبَرَّأُ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ مَا فِی ضَمِیرِ قَلْبِی مِنْ حُبِّ أَوْلِیَائِکَ وَ بُغْضِ أَعْدَائِکِ وَ کَفَی بِکَ عَلِیماً اللَّهُمَ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ وَ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً اللَّهُمَّ اجْزِهِمَا عَنِّی بِأَفْضَلِ الْجَزَاءِ وَ کَافِهِمَا عَنِّی بِأَفْضَلِ الْمُکَافَاةِ اللَّهُمَّ بَدِّلْ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ ارْفَعْ لَهُمْ بِالْحَسَنَاتِ الدَّرَجَاتِ اللَّهُمَّ صَیِّرْنَا إِلَی مَا صَارُوا إِلَیْهِ فَأْمُرْ مَلَکَ الْمَوْتِ أَنْ یَکُونَ بِنَا رَحِیماً اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِجَمِیعِ إِخْوَانِنَا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ تَابِعْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ بِالْخَیْرَاتِ إِنَّکَ مُجِیبُ الدَّعَوَاتِ وَ وَلِیُّ الْحَسَنَاتِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ لَا تُخْرِجْنِی مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا إِلَّا بِذَنْبٍ مَغْفُورٍ وَ سَعْیٍ مَشْکُورٍ وَ عَمَلٍ مُتَقَبَّلٍ وَ تِجَارَةٍ لَنْ تَبُورَ اللَّهُمَّ أَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ وَ اجْعَلْنِی مِنْ طُلَقَائِکَ وَ عُتَقَائِکَ مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ مَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِی وَ اعْصِمْنِی فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی اللَّهُمَّ کُنْ لِی وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ نَاصِراً وَ مُعِیناً وَ اجْعَلْنِی فِی حِرْزِکَ وَ حِفْظِکَ وَ حِمَایَتِکَ وَ کَنَفِکَ وَ دِرْعِکَ الْحَصِینِ وَ فِی کِلَاءَتِکَ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ وَ لَا مَعْبُودَ سِوَاکَ اللَّهُمَّ مَنْ أَرَادَنِی بِسُوءٍ فَأَرِدْهُ اللَّهُمَّ وَ ارْدُدْ کَیْدَهُ فِی نَحْرِهِ اللَّهُمَّ بَتِّرْ عُمُرَهُ وَ بَدِّدْ شَمْلَهُ وَ فَرِّقْ جَمْعَهُ وَ اسْتَأْصِلْ شَأْفَتَهُ وَ اقْطَعْ دَابِرَهُ وَ قَتِّرْ عَلَیْهِ رِزْقَهُ وَ أَبْلِهِ بِجَهْدِ
ص: 213
بلا او را امتحان کن و او را به خودش مشغول ساز و عیال و فرزندانش را مایه ابتلا و آزمایش او گردان. شر او را از من برطرف کن و دهانش را از سخن گفتن در مورد من ببند و از او بگیر چیزی را که از اهل قری در حالی ظالم بودند، گرفتی. مرا از وی در حفظ و نگهبانیت بر حذر دار و مکر و حیلهاش را از من برطرف کن و کفایتگر من از شر وی و امور دنیوی و اخروی که بر من گران میآید باش .
پروردگارا، کسی را که بر من رحم نمیکند، بر من مسلط نگردان، خدایا حال مرا و فساد قلب مرا اصلاح کن. خدایا، سینهام را فراخی بخش و کارم را آسان گردان و دشمننان و حسودان را مایه شماتت من قرار نده. خدایا با غنایت طوری کن که محتاج کس دیگری به غیر از خودت نشوم و با فضلت مرا از فضل غیر خودت بینیاز گردان. ای نزدیک و ای اجابت کننده، ای خدا که تو خدایی هستی که خدایی به غیر از تو نیست. تو منزهی و به ستایش میستایمت. مرتکب زشتی شدم و بر خودم ظلم کردم و براستی که کسی به غیر از تو گناهان را نمیبخشد.
خدایا، حق و اهل آن را پیروز گردان و مرا از جمله کسانی قرار ده که حق میگوید و منتظر غلبه حق است. خدایا قائم آل محمد را قوام بخش و دعوت او را به رضای آل محمد ظاهر ساز، خدایا پرچم او را ظاهر ساز و عزمش را قوی گردان و قیام وی را نزدیک ساز و سپاه وی را یاری کن و یاریگرانش را یاری نما و او را به خواستهاش برسان و در رسیدن به آرزویش موفق گردان و حال وی را نیکو گردان و یاریگرانش را زیاد کن که تو کسی هستی که میآوری و برمیگردانی و تو بخشنده و مهربانی.
پروردگارا، به وسیله او دنیا را پر از قسط و عدل گردان، همان طور که از ظلم و جور پر شده است. پروردگارا، سپاه مؤمنین و گشتها و مرزدارانشان را هر جا که هستند و هر جا از مشرق و مغرب به سر میبرند، یاری فرما. چنان یاریگری که شکست ناپذیر گردند و بر آنها فتح آسان مقرر فرما و از جانب خود بر آنها و بر ما سلطانی یاریگر قرار ده. پروردگارا، ما را از جمله پیروان و کسانی که پیش روی او شهید میشوند، قرار بده.(1)
پروردگارا، بر ستمگران و ظالمین لعنت فرست، کسانی که دینت را تبدیل کردند و کتابت را تحریف نمودند و سنت پیامبرت را تغییر دادند و آثار وی را نابود کردند و بر اهل بیت پیامبرت ستم کردند و آن ها را به قتل رساندند و بر آنها تعدی کردند و حقشان را غصب نمودند و از شهرشان تبعید نمودند و مخالفین آنها را از وطنهایشان تحریک به قیام کردند، مخالفینی چون طاغین، باغین و قاسطین و مارقین و ناکثین و اهل سخنان باطل و دروغ و کفر و فاجر.
پروردگارا، بر پیروان و سپاهیان و یاران و یاریگران و دوستداران و شیعیانشان لعنت فرست و آنها را به خاطر نفاقشان وارد جهنم کن. پروردگارا، کافران اهل کتاب و تمام مشرکان و کسانی
ص: 214
الْبَلَاءِ وَ اشْغَلْهُ بِنَفْسِهِ وَ ابْتَلِهِ وَ عِیَالَهُ وَ وُلْدَهُ وَ اصْرِفْ عَنِّی شَرَّهُ وَ أَطْبِقْ عَنِّی فَمَهُ وَ خُذْ مِنْهُ أَخْذَ مَنْ أُخِذَ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی وَ هِیَ ظَالِمَةٌ وَ اجْعَلْنِی مِنْهُ عَلَی حَذَرٍ بِحِفْظِکَ وَ حِیَاطَتِکَ ادْفَعْ عَنِّی کَیْدَهُ وَ مَکْرَهُ وَ اکْفِنِیهِ وَ اکْفِ مَا أَهَمَّنِی مِنْ أَمْرِ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی اللَّهُمَّ لَا تُسَلِّطْ عَلَیَّ مَنْ لَا یَرْحَمُنِی اللَّهُمَّ أَصْلِحْنِی وَ أَصْلِحْ شَأْنِی وَ أَصْلِحْ فَسَادَ قَلْبِی اللَّهُمَ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی وَ لَا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لَا الْحَاسِدِینَ اللَّهُمَّ بِغِنَاکَ لَا تُحْوِجْنِی إِلَی أَحَدٍ سِوَاکَ وَ أَغْنِنِی بِفَضْلِکَ عَلَیَّ فَضْلَ مَنْ سِوَاکَ یَا قَرِیبُ یَا مُجِیبُ یَا اللَّهُ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی ذُنُوبِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ أَظْهِرِ الْحَقَّ وَ أَهْلَهُ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ أَقُولُ بِهِ وَ أَنْتَظِرُهُ اللَّهُمَّ قَوِّمْ قَائِمَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَظْهِرْ دَعْوَتَهُ بِرِضًا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ أَظْهِرْ رَایَتَهُ وَ قَوِّ عَزْمَهُ وَ عَجِّلْ خُرُوجَهُ وَ انْصُرْ جُیُوشَهُ وَ اعْضُدْ أَنْصَارَهُ وَ أَبْلِغْ طَلِبَتَهُ وَ أَنْجِحْ أَمَلَهُ وَ أَصْلِحْ شَأْنَهُ وَ قَرِّبْ أَوَانَهُ فَإِنَّکَ تُبْدِئُ وَ تُعِیدُ وَ أَنْتَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ: اللَّهُمَّ امْلَأْ بِهِ الدُّنْیَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً اللَّهُمَّ انْصُرْ جُیُوشَ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَرَایَاهُمْ وَ مُرَابِطِیهِمْ حَیْثُ کَانُوا وَ أَیْنَ کَانُوا مِنْ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا وَ انْصُرْهُمْ نَصْراً عَزِیزاً وَ افْتَحْ لَهُمْ فَتْحاً یَسِیراً وَ اجْعَلْ لَنَا وَ لَهُمْ مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَاناً نَصِیراً اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِنْ أَتْبَاعِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدِینَ بَیْنَ یَدَیْهِ (1)
اللَّهُمَّ الْعَنِ الظَّلَمَةَ وَ الظَّالِمِینَ الَّذِینَ بَدَّلُوا دِینَکَ وَ حَرَّفُوا کِتَابَکَ وَ غَیَّرُوا سُنَّةَ نَبِیِّکَ وَ دَرَسُوا الْآثَارَ وَ ظَلَمُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکَ وَ قَاتَلُوهُمْ وَ تَعَدَّوْا عَلَیْهِمْ وَ غَصَبُوا حَقَّهُمْ وَ نَفَوْهُمْ عَنْ بُلْدَانِهِمْ وَ أَزْعَجُوهُمْ عَنْ أَوْطَانِهِمْ مِنَ الطَّاغِینَ وَ الْبَاغِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ النَّاکِثِینَ وَ أَهْلِ الزُّورِ وَ الْکَذِبِ الْکَفَرَةِ الْفَجَرَةِ اللَّهُمَّ الْعَنْ أَتْبَاعَهُمْ وَ جُیُوشَهُمْ وَ أَصْحَابَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ شِیعَتَهُمْ وَ احْشُرْهُمْ إِلَی جَهَنَّمَ زُرْقاً اللَّهُمَّ عَذِّبْ کَفَرَةَ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ جَمِیعَ الْمُشْرِکِینَ وَ مَنْ ضَارَعَهُمْ
ص: 214
از منافقین که با آنها همکاری میکنند را عذاب کن، چرا که آنها از نعمتهایت استفاده میکنند و آیات تو را انکار و فرستادگان تو را تکذیب و به حدودت تعدی میکنند و کسی دیگر را همراه تو به خدایی میخوانند. خدایی جز تو نیست، تو بسیار منزه و متعالی از آنچه که میگویند هستی.
پروردگارا، من از شر شک و نفاق و ریا و درک بدبختی و قضای بد و سرزنش دشمنان و مرگ بد به تو پناه میآورم. خدایا، از من قبول کن همان طور که از صالحان قبول نمودی و مرا به آنها ملحق کن، ای مهربانترین مهربانان. خدایا اجل مرا فراخ بخش و در روزیم گسترش ده و مرا با زیاد ماندن و دوام عزت و نعمتهای کامل و رزق وسیع بهرهمند گردان و مرا به وسیله حلالهایت از حرامهایت بینیاز گردان و زشتی و فحشا و منکر را از من بازدار. خدایا با من چنان کن که تو شایسته آنی و نه من شایسته آن. مرا با عدلت مواخذه نکن، بلکه عفو و رحمت و رأفت و رضایتت را شامل حال من گردان.
پروردگارا، ما را ناامید از درگاهت برنگردان و امید ما را قطع نکن و ما را از جمله ناامیدان و محرومان و مجرمان و گمراهان و گمراه کنندگان و طرد شدگان و مورد غضب واقع شدگان قرار مده. ما را از عذابت ایمن فرما و به خانه سلامتت مطمئن گردان.
پروردگارا، من به وسیله آنها به تو توسل میجویم و به وسیله آنها به تو تقرب میجویم و روی به سوی تو میکنم. خدایا به خاطر آنها مرا نزد خودت وجیه گردان و به خاطر آنها گناهان مرا بیامرز و از بدیهایم به خاطر آنها بگذر و به خاطر آنها بر ما رحم کن و شفاعت آنها را در حق من بپذیر. خدایا من به خاطر آنها عاقبت به خیری و نعمت کامل در دنیا و آخرت را از تو میخواهم که تو بر هر چیز توانایی. خدایا بر ما ببخش و رحم کن و توبه ما را بپذیر و از ما بگذر و ما را حفظ کن و ما را با تقوا ساز و هدایت و راهنماییمان کن و بر نفع ما باش نه بر ضد ما و کفایتگر ما در برابر امور دنیوی و اخروی که بر ما گران است باش و گمراهمان نگردان و به هلاکت نرسان و به پایین نکش و ما را به راه راست هدایت فرما و آنچه که از تو خواستهایم و آنچه را که نخواستهایم بر ما عطا کن و از فضل خود بر ما بیفزا که تو صاحب منتهای بیشمار هستی.
ای خدا، ای پروردگارا، در دنیا بر ما نیکی و در آخرت هم نیکی عطا فرما و از آتش جهنم ما را حفظ فرما، از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم. پروردگارا بر من ببخش و رحم کن و از آنچه که از ما میدانی بگذر که تو عزیر و بزرگوار هستی.(1)
ص: 215
مِنَ الْمُنَافِقِینَ فَإِنَّهُمْ یَتَقَلَّبُونَ فِی نِعَمِکَ وَ یَجْحَدُونَ آیَاتِکَ وَ یُکَذِّبُونَ رُسُلَکَ وَ یَتَعَدَّوْنَ حُدُودَکَ وَ یَدْعُونَ مَعَکَ إِلَهاً آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ تَعَالَیْتَ عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوّاً کَبِیراً اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ النِّفَاقِ وَ الرِّیَاءِ وَ دَرَکِ الشَّقَاءِ وَ سُوءِ الْقَضَاءِ وَ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ سُوءِ الْمُنْقَلَبِ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنِّی کَمَا تَقَبَّلْتَ مِنَ الصَّالِحِینَ وَ أَلْحِقْنِی بِهِمْ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ افْسَحْ لِی فِی أَجَلِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی وَ مَتِّعْنِی بِطُولِ الْبَقَاءِ وَ دَوَامِ الْعِزِّ وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِزْقٍ وَاسِعٍ وَ أَغْنِنِی بِحَلَالِکَ عَنْ حَرَامِکَ وَ اصْرِفْ عَنِّی السُّوءَ وَ الْفَحْشَاءَ وَ الْمُنْکَرَ اللَّهُمَّ افْعَلْ بِی مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَا تَفْعَلْ بِی مَا أَنَا أَهْلُهُ لَا تَأْخُذْنِی بِعَدْلِکَ وَ خُذْ عَلَیَّ بِعَفْوِکَ وَ رَحْمَتِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رِضْوَانِکَ اللَّهُمَّ لَا تَرُدَّنَا خَائِبِینَ وَ لَا تَقْطَعْ رَجَاءَنَا وَ لَا تَجْعَلْنَا مِنَ الْقَانِطِینَ وَ لَا مَحْرُومِینَ وَ لَا مُجْرِمِینَ وَ لَا آیِسِینَ وَ لَا ضَالِّینَ وَ لَا مُضِلِّینَ وَ لَا مَطْرُودِینَ وَ لَا مَغْضُوبِینَ آمِنَّا الْعِقَابَ وَ اطْمَأْنِنْ بِنَا دَارَکَ دَارَ السَّلَامِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِهِمْ وَ أَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی بِهِمْ وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِی بِهِمْ وَ ارْحَمْنَا بِهِمْ وَ اشْفَعْنِی بِهِمْ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِهِمْ حُسْنَ الْعَافِیَةِ وَ تَمَامَ النِّعْمَةِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا وَ تُبْ عَلَیْنَا وَ عَافِنَا وَ اعْصِمْنَا وَ ارْزُقْنَا وَ سَدِّدْنَا وَ اهْدِنَا وَ أَرْشِدْنَا وَ کُنْ لَنَا وَ لَا تَکُنْ عَلَیْنَا وَ اکْفِنَا مَا أَهَمَّنَا مِنْ أَمْرِ دُنْیَانَا وَ آخِرَتِنَا وَ لَا تُضِلَّنَا وَ لَا تُهْلِکْنَا وَ لَا تَضَعْنَا- وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ وَ آتِنَا مَا سَأَلْنَاکَ وَ مَا لَمْ نَسْأَلْکَ وَ زِدْنَا مِنْ فَضْلِکَ إِنَّکَ أَنْتَ الْمَنَّانُ یَا اللَّهُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ- رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَکْرَمُ-(1)
ص: 215
حضرت رضا علیه السلام در جای دیگر فرمود: سپس وضو بگیر. روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اگر بر امتم دشوار نمیشد، مسواک زدن را بر آنها واجب میکردم که آن سنت پسندیده و نیکی است. سپس وضو بگیر و وقتی خواستی برای نماز برخیزی بگو: به نام خدا و یاری خدا و در راه خدا و بر ملت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هستم.
سپس دستانت را بلند کن و بگو: خدایا، من به وسیله پیامبرت، پیامبر رحمت و به وسیله امامان راهنما کننده و هدایتگر از آل طاها و یس روی به سوی تو میکنم و آنها را پیشاپیش تمام حاجاتم پیش میفرستم، پس مرا به خاطر آنها در دنیا و آخرت وجیه و از جمله مقربین درگاهت قرار بده و به خاطر آنها مرا عذاب نکن و به خاطر آنها بر من روزی فرست و مرا به خاطر آنها گمراه نکن و به خاطر آنها مرتبه مرا بالا بر و به خاطر آنها مرا به پستی نیفکن و به خاطر آنها حوائجم در دنیا و آخرت را بده که تو بر هر چیز توانا و بر هر چیز آگاه هستی.
سپس نماز را شروع کن و بعد از تکبیر توجه نما، چرا که توجه از سنتهای لازم در شش نماز است که عبارتند از: رکعت اول نماز شب، نماز یک رکعتی وتر و رکعت اول نماز دو رکعتی زوال و رکعت اول نافلههای مغرب و رکعت اول نماز دو رکعتی احرام و رکعت اول نمازهای واجب.
در رکعت اول سوره حمد و توحید را بخوان و در رکعت دوم سوره کافرون را بخوان. نمازهای زوال هم چنین خوانده میشود و در رکعتهای بعدی هر سورهای را دوست داشتی بخوان. در دو رکعت نماز شفع. [در رکعت اول] سوره اعلی و در رکعت دوم، سوره کافرون و در نماز وتر سوره توحید را بخوان.
روایت است که نماز وتر مثل نماز مغرب، سه رکعت با یک سلام است. همچنین روایت است که نماز وتر یک رکعت است و با یک رکعت نماز وتر را بخوان و بین نماز شفع و نماز وتر با سلام فاصله بینداز.(1)
اگر در شب برخاستی و به اندازه خواندن نماز شب وقت نداشتی، هر نمازی را دوست داری سبک کن و سریع بخوان و اگر ترسیدی که فجر طلوع کند، دو رکعت نماز بخوان و در سومی نماز وتر بخوان و اگر فجر طلوع کرده باشد، دو رکعت فجر را بخوان. نماز وتر با جزئیاتش گذشت.
اگر نماز وتر و دو رکعت نافله فجر را خوانده باشی و فجر طلوع نکرده باشد، شش
ص: 216
وَ قَالَ علیه السلام فِی مَوْضِعٍ آخَرَ ثُمَّ اسْتَکْ (1) فَرُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَوْ لَا أَنْ یَشُقَّ عَلَی أُمَّتِی لَأَوْجَبْتُ السِّوَاکَ فِی کُلِّ صَلَاةٍ وَ هُوَ سُنَّةٌ حَسَنَةٌ ثُمَّ تَوَضَّأْ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَقُومَ إِلَی الصَّلَاةِ فَقُلْ- بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ ارْفَعْ یَدَیْکَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ بِالْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ الْمَهْدِیِّینَ مِنْ آلِ طه وَ یس وَ أُقَدِّمُهُمْ بَیْنَ یَدَیْ حَوَائِجِی کُلِّهَا فَاجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ لَا تُعَذِّبْنِی بِهِمْ وَ ارْزُقْنِی بِهِمْ وَ لَا تُضِلَّنِی بِهِمْ وَ ارْفَعْنِی بِهِمْ وَ لَا تَضَعْنِی بِهِمْ وَ اقْضِ حَوَائِجِی بِهِمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ ثُمَّ افْتَتِحْ بِالصَّلَاةِ وَ تَوَجَّهْ بَعْدَ التَّکْبِیرِ فَإِنَّهُ مِنَ السُّنَّةِ الْمُوجِبَةِ فِی سِتِّ صَلَوَاتٍ وَ هِیَ أَوَّلُ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الْمُفْرَدَةُ مِنَ الْوَتْرِ وَ أَوَّلُ رَکْعَةٍ مِنْ رَکْعَتَیِ الزَّوَالِ وَ أَوَّلُ رَکْعَةٍ مِنْ نَوَافِلِ الْمَغْرِبِ وَ أَوَّلُ رَکْعَةٍ مِنْ رَکْعَتَیِ الْإِحْرَامِ وَ أَوَّلُ رَکْعَةٍ مِنْ رَکَعَاتِ الْفَرَائِضِ وَ اقْرَأْ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّانِیَةِ بِقُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ کَذَلِکَ فِی رَکْعَتَیِ الزَّوَالِ وَ فِی الْبَاقِی مَا أَحْبَبْتَ وَ تَقْرَأُ فِی رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ وَ فِی الثَّانِیَةِ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الْوَتْرِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ رُوِیَ أَنَّ الْوَتْرَ ثَلَاثُ رَکَعَاتٍ بِتَسْلِیمَةٍ وَاحِدَةٍ مِثْلَ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ وَاحِدٌ وَ تُوتِرُ بِرَکْعَةٍ وَ تَفْصِلُ مَا بَیْنَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ بِسَلَامٍ (2)
فَإِنْ قُمْتَ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْکَ وَقْتٌ بِقَدْرِ مَا تُصَلِّی صَلَاةَ اللَّیْلِ عَلَی مَا تُرِیدُ فَصَلِّهَا وَ أَدْرِجْهَا إِدْرَاجاً وَ إِنْ خَشِیتَ أَنْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ أَوْتِرْ فِی ثَالِثَةٍ فَإِنْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَصَلِّ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ قَدْ مَضَی الْوَتْرُ بِمَا فِیهِ وَ إِنْ کُنْتَ صَلَّیْتَ الْوَتْرَ وَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ لَمْ یَکُنْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَأَضِفْ إِلَیْهَا سِتَ
ص: 216
رکعت دیگر بخوان و نماز وتر را قبل از این خواندهای. و اگر چهار رکعت از نماز شب را خوانده باشی، چه فجر طلوع کرده باشد و چه طلوع نکرده باشد؛ این نماز را تمام کن.
اگر نماز قضا شدهای از نماز شب داشته باشی و به اندازه خواندن این نمازهای قضا شده وقت داشته باشی، اول این نماز قضا شده را بخوان و سپس نماز شبت را بخوان و اگر به اندازه خواندن یک رکعت وقت داشتی، اول نماز شب را بخوان تا همه نمازهایت قضا نشود و سپس نماز شب قضا شده را فردا قضا کن.
قضای نماز شبی که از تو قضا شده است را در هر وقتی از شبانه روز که خواستی بخوان مگر در وقت نماز واجب. اگر نماز واجبی از تو قضا شد، هر وقت به یاد آوردی قضایش را بخوان و اگر در وقت نماز واجب دیگر به یاد آوردی، اول نمازی را که در وقت آن هستی بخوان و سپس نماز قضا شده را بخوان.
توضیح
«المرجا»، بنابراین که اسم مفعول و با تشدید باشد، از عبارت «رجیته ترجیه» به معنای امیدوار بودن به او گرفته شده است. «تجارة لن تبور»، یعنی تجارتی که کسادی و ضرر ندارد. «البتر»، یعنی بریدن چیزی قبل از اینکه تمام شود و بر وزن تفعیل آمده تا در این کار مبالغه کرده باشد. «التبدید»، به معنای جدا کردن است. جوهری این نظر را آورده و گفته است: «فرق الله شمله»، یعنی اموری که جمع است. گفته است: «الشافه» به معنای زخمی است که از پایین پا پیدا میشود و بر آن داغ میگذارند و از بین میرود. در مثل گفته میشود: «استأصل الله شافته»، یعنی آن را از بین برد، چون زخمی که داغ کردن آن را از بین میبرد. گفته است: «قطع الله دابرهم»، یعنی آخرین کسی که از آنها باقی مانده است؛ پایان.
«أبلاه» که ممکن است در خیر یا شر باشد. «خذ منه» در برخی نسخهها چنین است «خذه أخذه اهل القری» که این موافق سخن خدای متعال در قرآن است که میفرماید: «و کذلک أخذ ربک إذا أخذ القری و هی ظالمة(1)»،
{و این گونه بود [به قهر] گرفتن پروردگارت، وقتی شهرها را در حالی که ستمگر بودند [به قهر] می گرفت. آری [به قهر] گرفتن او دردناک و سخت است.} «و أبلغ طلبته»، یعنی آن را کامل کن یا او را به آن برسان.
سخن حضرت: «أدرجها»، یعنی نماز را سبک کن و سریع بخوان، به این صورت که سوره و اذکار و دعاهای مستحبی را نخوان، همان طور که علما گفتهاند. در کتاب ذکری گفته است: اگر از تنگی وقت میترسد، با خواندن تنها سوره حمد نمازش را کم کند. همچنان که از امام صادق علیه السلام روایت(2) است که اگر گمان رود که وقت برای خواندن تمام نماز شب نیست،
ص: 217
رَکَعَاتٍ وَ أَعِدْ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ قَدْ مَضَی الْوَتْرُ بِمَا فِیهِ وَ إِنْ کُنْتَ صَلَّیْتَ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ طَلَعَ الْفَجْرُ أَمْ لَمْ یَطْلُعْ وَ إِنْ کَانَ عَلَیْکَ قَضَاءُ صَلَاةِ اللَّیْلِ فَقُمْتَ وَ عَلَیْکَ الْوَقْتُ بِقَدْرِ مَا تُصَلِّی الْفَائِتَةَ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ فَابْدَأْ بِالْفَائِتَةِ ثُمَّ صَلِّ صَلَاةَ لَیْلَتِکَ وَ إِنْ کَانَ الْوَقْتُ بِقَدْرِ مَا تُصَلِّی وَاحِدَةً فَصَلِّ صَلَاةَ لَیْلَتِکَ لِئَلَّا تَصِیرَا جَمِیعاً قَضَاءً ثُمَّ اقْضِ الصَّلَاةَ الْفَائِتَةَ مِنَ الْغَدِ وَ اقْضِ مَا فَاتَکَ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ أَیَّ وَقْتٍ شِئْتَ مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ إِلَّا فِی وَقْتِ الْفَرِیضَةِ وَ إِنْ فَاتَکَ فَرِیضَةٌ فَصَلِّهَا إِذَا ذَکَرْتَ فَإِنْ ذَکَرْتَهَا وَ أَنْتَ فِی وَقْتِ فَرِیضَةٍ أُخْرَی فَصَلِّ الَّتِی أَنْتَ فِی وَقْتِهَا ثُمَّ تُصَلِّی الْفَائِتَةَ(1).
المرجی علی بناء المفعول بالتشدید من قولهم رجیته ترجیة بمعنی رجوته و تِجارَةً لَنْ تَبُورَ أی لن تکسد و البتر قطع الشی ء قبل الإتمام و التفعیل للمبالغة و التبدید التفریق ذکره الجوهری و قال فرق الله شمله أی ما اجتمع من أمره و قال الشأفة قرحة تخرج فی أسفل القدم فتکوی فتذهب یقال فی المثل استأصل الله شأفته أی أذهبه الله کما أذهب تلک القرحة بالکی و قال قطع الله دابرهم أی آخر من بقی منهم انتهی.
و أبلاه یکون فی الخیر و الشر و خذ منه فی بعض النسخ و خذه أخذ القری و هو أوفق بالآیة قال سبحانه وَ کَذلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذا أَخَذَ الْقُری وَ هِیَ ظالِمَةٌ(2) و أبلغ طلبته أی أکملها أو أبلغه إلیها.
قوله و أدرجها أی خففها و عجل بها بترک السورة و الأذکار و الأدعیة المستحبة کما ذکره الأصحاب
قَالَ فِی الذِّکْرَی لَوْ خَافَ ضِیقَ الْوَقْتِ خَفَّفَ بِالْحَمْدِ وَحْدَهَا کَمَا رُوِیَ (3)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَوْ ظَنَّ عَدَمَ اتِّسَاعِ الزَّمَانِ لِصَلَاةِ اللَّیْلِ
ص: 217
به خواندن تنها نماز وتر اکتفا می شود. البته در این صورت قضای نماز شب خوانده میشود. دلیل این نظر، روایت محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام است.(1)
اگر فجر طلوع کند و چیزی از نماز شب را نخوانده باشد، نظر مشهور در فتوی این است که اول نماز واجب خوانده میشود. دلیل این نظر، روایت اسحاق بن جابر(2) از امام صادق علیه اسلام است که حضرت از خواندن نماز وتر بعد از طلوع فجر منع میکرد. ولی عمر بن یزید(3)
و اسحاق بن عمار(4)
روایت کردهاند که نماز شب و نماز وتر قبل از نماز واجب خوانده میشود، هر چند که فجر طلوع کرده باشد.
شیخ گفته است: این روایت برای کسی که به خاطر اشتغال به عبادات، خواندن نماز واجب را به تأخیر میاندازد؛ رخصت میدهد. در کتاب المعتبر گفته است: مختلف بودن فتاوی دلیل تخییر است و این تخییر بین خواندن نماز شب قبل از نماز واجب و بین خواندن آن بعد از نماز واجب است. این نظر به نظر شیخ نزدیک است.
اگر به خواندن کمتر از چهار رکعت مشغول باشد، حکم آن مثل این است که اصلا مشغول خواندن نماز نیست. اگر به خواندن چهار رکعت مشغول باشد، نماز شب را سبک و سریع، قبل از نماز واجب میخواند. دلیل این نظر، روایت محمد بن نعمان(5)
از امام صادق علیه السلام است که فرمود: وقتی چهار رکعت از نماز شب را قبل از طلوع فجر خوانده باشی، آن را تمام کن، چه فجر طلوع کرده باشد و چه طلوع نکرده باشد. از طرفی یعقوب بزاز(6)
گفته است: به حضرت گفتم: اندکی قبل از طلوع فجر برمیخیزم و چهار رکعت نماز میخوانم و میترسم که فجر طلوع کند، در این صورت اول نماز وتر را بخوانم یا اینکه این نماز را تمام کنم؟ فرمود: نماز وتر را بخوان و رکعتهایی را که باقی مانده است به تأخیر بینداز و در آغاز روز قضایش را بخوان. ممکن است این روایت را بر افضلیت این کار حمل کرد، همان طور که شیخ - رحمه الله - بدان تصریح کرده است. پایان کلام وی که بزرگواریش افزون باد.
آنچه که گفتیم، در صورتی که چهار رکعت خوانده نشده باشد نمیتوان نماز شب را قبل از نماز واجب خواند؛ نظر مشهور علماست. روایات زیادی وارد شده است که بر تقدیم نماز شب بر نماز واجب دلالت دارند. جمع کردن بین این دو نظر به تخییری که در کتاب المعتبر انتخاب کرده است، بهتر است. ممکن است بین این اخبار را این گونه جمع کرد که اخباری که از مقدم خواندن نماز شب نهی میکنند مربوط به جایی هستند که این کار مدام صورت میگیرد و اخباری را که این کار را جایز میدانند مربوط به جایی هستند که این اتفاق به ندرت برایشان میافتد،
ص: 218
اقْتَصَرَ عَلَی الْوَتْرِ.
و قضی صلاة اللیل لروایة محمد بن مسلم (1) عن أبی جعفر علیه السلام.
و لو طلع الفجر و لما یتلبس من صلاة اللیل بشی ء فَالْمَشْهُورُ فِی الْفَتْوَی تَقْدِیمُ الْفَرِیضَةِ لِرِوَایَةِ إِسْحَاقَ بْنِ جَابِرٍ(2)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الْمَنْعِ مِنَ الْوَتْرِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ.
وَ رَوَی عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ(3)
وَ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ(4): فِی تَقْدِیمِ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرِ عَلَی الْفَرِیضَةِ وَ إِنْ طَلَعَ الْفَجْرُ.
قال الشیخ هذه رخصة لمن أخر لاشتغاله بشی ء من العبادات قال فی المعتبر اختلاف الفتوی دلیل التخییر یعنی بین فعلها قبل الفرض و بعده و هو قریب من قول الشیخ.
و لو کان قد تلبس بما دون الأربع فالحکم کعدم التلبس
وَ لَوْ تَلَبَّسَ بِأَرْبَعٍ قَدَّمَهَا مُخَفَّفَةً لِرِوَایَةِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ (5)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا صَلَّیْتَ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَتِمَّ الصَّلَاةَ طَلَعَ أَوْ لَمْ یَطْلُعْ.
مَعَ أَنَّهُ قَدْ رَوَی یَعْقُوبُ الْبَزَّازُ(6) قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَقُومُ قَبْلَ الْفَجْرِ بِقَلِیلٍ فَأُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ أَتَخَوَّفُ أَنْ یَنْفَجِرَ الْفَجْرُ أَبْدَأُ بِالْوَتْرِ أَوْ أُتِمُّ الرَّکَعَاتِ قَالَ بَلْ أَوْتِرْ وَ أَخِّرِ الرَّکَعَاتِ حَتَّی تَقْضِیَهَا فِی صَدْرِ النَّهَارِ.
و یمکن حملها علی الأفضل کما صرح به الشیخ انتهی کلامه زید إکرامه.
و ما ذکر من عدم تقدیم صلاة اللیل علی الفریضة مع عدم التلبس بالأربع هو المشهور بین الأصحاب و قد وردت أخبار کثیرة فی التقدیم و الجمع بالتخییر الذی اختاره فی المعتبر حسن و یمکن الجمع بحمل النهی علی المدامة و التجویز علی الندرة
ص: 218
همچنان که در برخی روایات به این نکته اشاره شده است، مثل «این کار را برای خود عادت قرار نده(1)». یا اینکه اخباری را که از این کار نهی میکنند بر جایی حمل کنیم که اگر نماز شب قبل از نماز واجب خوانده شود، لازم میآید که وقت فضیلت نماز واجب بگذرد.
اما اینکه در صورتی که چهار رکعت خوانده شده باشد، نماز وتر قبل از نماز واجب خوانده شود و بقیه نماز بعدا قضا شود و این کار بر فضیلت این کار حمل شود؛ جای بحث و نظر دارد. اولی و بهتر این است که این اخبار را به طور مطلق بر تخییر حمل کنیم، یا اخباری که بر تقدیم نماز وتر دلالت میکنند بر جایی حمل شود که ترس از طلوع فجر وجود دارد، ولی هنوز فجر طلوع نکرده باشد تا اینکه نماز وتر در وقتش خواندن شود و اخباری که بر تمام کردن نماز شب دلالت دارد بر موردی حمل شود که فجر طلوع کرده باشد. نظر اخیر مناسبتر است.
نظر مشهور این است که آخر وقت نماز شب، طلوع فجر دوم است. از سید مرتضی - رضی الله عنه - نقل شده است که آخر وقت نماز شب، طلوع فجر اول است که این نظر ضعیف میباشد .
سخن حضرت علیه السلام: «فأضف إلیها» در کتاب ذکری گفته است: اگر گمان کند وقت تنگ است و نماز شفع و وتر و دو رکعت نماز نافله فجر را بخواند، سپس معلوم شود که از شب باقی است، بنا را با نماز شفع بر شش رکعت میگذارد و نماز وتر یک رکعتی و دو رکعت نافله فجر را دوباره میخواند که این نظر را شیخ مفید - رحمة الله علیه - گفته است. علی بن بابویه گفته است: فقط دو رکعت نافله فجر را دوباره میخواند. در کتاب مبسوط گفته است: اگر دو رکعت از نماز شب را فراموش کند، سپس بعد از اینکه نماز وتر را خواند به یاد بیاورد، قضای این دو رکعت را میخواند و نماز وتر را از نو میخواند.
و گویا هر دو شخص به وتر به عنوان خاتمه نافلهها نگریستهاند که باید وتر را بخواند. ابراهیم بن عبدالحمید(2)
از برخی اصحاب از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که هر کس گمان کند که فجر طلوع کرده است و نماز وتر بخواند، سپس معلوم گردد که شب است؛ یک رکعت به نماز وتر اضافه میکند، سپس نماز شب را میخواند و سپس نماز وتر را از نو میخواند. علی بن عبدالله(3)
از امام رضا علیه السلام روایت کرده است که حضرت فرمود: اگر در نماز نافله فجر بودی و از آن خارج شدی و صبح را دیدی، یک رکعت به این دو رکعت اضافه کن و آن را وتر به حساب آور. در این روایت به جواز عدول از نماز نافله به نماز نافله دیگر
ص: 219
کما یومی إلیه ما ورد فی بعض الروایات و لا تجعل ذلک عادة(1) أو النهی علی ما إذا أوجب خروج وقت فضیلة الفریضة.
و أما حمل تقدیم الوتر مع التلبس بالأربع علی الأفضلیة ففیه نظر و الأولی الحمل علی التخییر مطلقا أو حمل تقدیم الوتر علی ما إذا خشی انفجار الفجر و لم ینفجر بعد لیقع الوتر فی وقته و الإتمام علی ما إذا انفجر الفجر و الأخیر أوفق ثم اعلم أن المشهور أن آخر وقت صلاة اللیل طلوع الفجر الثانی و المنقول عن المرتضی رضی الله عنه أن آخره طلوع الفجر الأول و هو ضعیف.
قوله علیه السلام فأضف إلیها قال فی الذکری و لو ظن الضیق فشفع و أوتر و صلی رکعتی الفجر ثم تبین بقاء اللیل بنا ستا علی الشفع و أعاد الوتر منفردة و رکعتی الفجر قاله المفید رحمه الله و قال علی بن بابویه یعید رکعتی الفجر لا غیر و قال فی المبسوط لو نسی رکعتین من صلاة اللیل ثم ذکر بعد أن أوتر قضاهما و أعاد الوتر.
و کأن الشخصین نظرا إلی أن الوتر خاتمة النوافل لیوترها و قد روی إبراهیم بن عبد الحمید(2) عن بعض أصحابه (3)
عن أبی عبد الله علیه السلام فیمن ظن الفجر و أوتر ثم تبین اللیل أنه یضیف إلی الوتر رکعة ثم یستقبل صلاة اللیل ثم یعید الوتر
وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (4)
عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِذَا کُنْتَ فِی صَلَاةِ الْفَجْرِ فَخَرَجْتَ وَ رَأَیْتَ الصُّبْحَ فَزِدْ رَکْعَةً إِلَی الرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ صَلَّیْتَهُمَا قَبْلُ وَ اجْعَلْهُ وَتْراً.
و فیه
ص: 219
تصریح شده است، ولی ظاهر این روایت این است که این کار بعد از تمام کردن نماز جایز است، همان طور که در مورد نماز واجب هم چنین روایتی را ذکر کرده است. ممکن است خروج از نماز را در این روایت بر دیدن طلوع فجر در وسط نماز حمل شود؛ همان طور که شیخ، فراغ از نماز را در نماز واجب بر چیزی که نزدیک فراغ است، حمل نموده است؛ پایان.
مؤلف
حمل کردن خروج از نماز بر دیدن طلوع فجر در نهایت دوری است و احتمال دارد منظور، نافله فجر باشد، یعنی نماز نافله فجر را به گمان اینکه نزدیک فجر است خوانده باشی و نماز شب را نخوانده باشی، سپس خارج شده و دیده باشی که صبح شده است. در این صورت نماز وتر را ترک نکن؛ بلکه به این دو رکعت، یک رکعت دیگر هم اضافه کن تا مجموع آن نماز وتر شود و بعد از آن، دو رکعت نافله فجر را بخوان و سپس نماز صبح را بخوان . عدول از نیت در نماز نافله بعد از انجام فعل، دلیلی بر نفی آن نیست، همان طور که بدان اشاره کرده است.
احتمال دارد منظور از نماز فجر، نماز صبح باشد، یعنی نماز صبح را به گمان اینکه وقتش رسیده، خواند و وقتی خارج شد، دید که اول طلوع فجر است، بنابراین یقین کرد که نمازش را قبل از وقت خوانده است. پس امام رضا علیه السلام به او فرمود که این دو رکعت را نافله حساب کند و و یک رکعت دیگر هم به این دو رکعت اضافه کند تا نماز وتر محسوب شود، سپس نافله فجر و نماز صبح را بخواند. این دو وجه نزدیکی بود که به ذهن من رسید.
برخی از فاضلان گفتهاند: درست آن است که به جای «الفجر»، «اللیل» بیاید، یعنی اگر دو رکعت از نماز شب را خوانده باشی و صبح را دیده باشی، این دو رکعت را وتر به حساب بیاور.
روایت28.
الذکری: زراره گفته است که فردی از امیرالمؤمنین علیه السلام از خواندن نماز وتر در اول شب پرسید، حضرت به وی جواب نداد، وقتی بین طلوع فجر و طلوع خورشید شد، حضرت به طرف مسجد رفت و ندا زد: کجاست کسی که از زمان نماز وتر میپرسید؟ بله، ساعت نماز وتر، همین ساعت است. سپس بلند شد و نماز وتر را خواند.(1)
توضیح
در الذکری گفته است: وقت نماز وتر، آخر شب و بعد از خواندن هشت رکعت نماز شب است و سپس این روایت را ذکر کرده است. اسماعیل بن جابر(2)
روایت کرده که از حضرت پرسیده است: آیا بعد از طلوع فجر نماز وتر بخوانم؟ حضرت فرمود: نه. عمر بن یزید هم از
ص: 220
تصریح بجواز العدول من النفل إلی النفل لکن ظاهره أنه بعد الفراغ کما ذکر مثله فی الفریضة و یمکن حمل الخروج علی رؤیة الفجر فی أثناء الصلاة کما حمل الشیخ الفراغ فی الفریضة علی مقاربة الفراغ انتهی.
حمل الخروج علی رؤیة الفجر فی غایة البعد و یحتمل أن یکون المراد نافلة الفجر أی إذا أوقعت نافلة الفجر لظن قرب الفجر و ترکت صلاة اللیل ثم خرجت فرأیت الصبح قد طلع فلا تترک الوتر و أضف إلیهما رکعة لیصیر المجموع وترا و صل بعدها رکعتی نافلة الفجر ثم صل الفجر و عدول النیة فی النافلة بعد الفعل لا دلیل علی نفیه کما أشار ره إلیه.
و یحتمل أن یکون المراد بها فریضة الفجر أی صلی الفریضة ظانا دخول الوقت فلما خرج رأی أنه أول طلوع الفجر فعلم وقوع صلاته قبل الوقت فأجاب علیه السلام بأن ما فعل قبل ذلک یحسبها نافلة و یضیف إلیها رکعة لتصیر وترا ثم یصلی نافلة الفجر و فریضته هذا ما خطر بالبال و الوجهان قریبان.
و قال بعض الأفاضل الصواب اللیل مکان الفجر یعنی إذا کنت قد صلیت من صلاة اللیل رکعتین فرأیت الصبح فاجعله وترا.
الذِّکْرَی، عَنِ ابْنِ أَبِی قُرَّةَ عَنْ زُرَارَةَ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الْوَتْرِ أَوَّلَ اللَّیْلِ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَمَّا کَانَ بَیْنَ الصُّبْحَیْنِ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْمَسْجِدِ فَنَادَی أَیْنَ السَّائِلُ عَنِ الْوَتْرِ نِعْمَ سَاعَاتُ الْوَتْرِ هَذِهِ ثُمَّ قَامَ فَأَوْتَرَ(1).
امام صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت به وی فرمود: نماز شب و وتر را بعد از طلوع فجر بخوان و این کار را به عنوان عادتی برای خودت قرار نده. همان طور که شیخ گفته است، این روایت حمل بر ضرورت میشود و در جایی که جایز است در اول شب، نماز شب خوانده شود، جایز است نماز وتر قبل از نماز شب خوانده شود. بافضیلتترین وقت نماز وتر، بعد از طلوع فجر اول است.
روایت29.
دعوات الراوندی: عثمان بن عیسی گفته است: فردی به حضرت علی علیه السلام شکایت کرد که من پیچش شکم دارم و خوب نمیشود. حضرت فرمود: وقتی نماز شب را تمام کردی بگو: پروردگارا، هر کار نیکی که انجام دادم از جانب تو بود و من برای آن حق حمد و ستایش ندارم و هر کار زشتی که انجام دادم، مرا از انجام آن بر حذر داشته بودی و برای من در ارتکاب آن عذری نیست. خدایا، من به تو پناه میآورم از شر اینکه به چیزی تکیه کنم که در آن برای من حمدی نباشد و ایمن باشم از چیزی که در ارتکاب آن هیچ عذری ندارم.(1)
روایت30.
مجمع البیان: محمد بن یوسف به نقل از پدرش گفته است: فردی از امام باقر علیه السلام سؤالی پرسید و من نزد وی بودم، پرسید: فدایت شوم! من مال زیادی دارم ولی فرزندی ندارم، چارهای برای این کار است؟ حضرت فرمود: بله، یک سال در آخر شب، صد مرتبه به درگاه خدا استغفار کن و اگر در شب نتوانستی انجام دهی، در روز قضایش را به جا آور؛ چرا که خدای متعال میفرماید: «استغفروا ربکم إنه کان غفارا* یرسل علیکم السماء مدرارا* و یمددکم بأموال و بنین»،(2){از
پروردگارتان آمرزش بخواهید که او آمرزنده است تا بر شما از آسمان بارانِ پی در پی فرستد. و شما را به اموال و پسران، یاری کند.}(3)
روایت31.
عدة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس چهل مؤمن را مقدم کند و سپس دعا کند، دعایش مستجاب میشود و اگر بعد از پایان نماز شب در حال سجده بگوید: پروردگارا، ای خدای فجر و خدای شبهای دهگانه، و خدای شفع و وتر و خدای شب آن هنگام که سپری میشود، و ای پروردگار تمام چیزها و خدای تمام چیزها و مالک تمام چیزها، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من و فلانی و فلانی چنان کن که خود شایسته آنی و نه ما شایسته آن، ای اهل تقوی و مغفرت. احتمال استجابت دعا افزون میگردد.(4)
از معصومین علیهم السلام روایت است که: صلوات خداوند بر کسانی باد که سحرگاهان بیدارند و استغفار میکنند.(5)
ص: 221
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فَعَلَ صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرَ بَعْدَ الْفَجْرِ.
و لا تجعله عادة و هو محمول علی الضرورة کما قاله الشیخ و یجوز تقدیم الوتر أول اللیل حیث یجوز تقدیم صلاة اللیل و أفضل أوقاته بعد الفجر الأول.
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی قَالَ: شَکَا رَجُلٌ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ لِی زَحِیراً لَا یَسْکُنُ فَقَالَ إِذَا فَرَغْتَ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ فَقُلِ- اللَّهُمَّ مَا عَمِلْتُ مِنْ خَیْرٍ فَهُوَ مِنْکَ لَا حَمْدَ لِی فِیهِ وَ مَا عَمِلْتُ مِنْ سُوءٍ فَقَدْ حَذَّرْتَنِیهِ لَا عُذْرَ لِی فِیهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَتَّکِلَ عَلَی مَا لَا حَمْدَ لِی فِیهِ وَ آمَنَ مِمَّا لَا عُذْرَ لِی فِیهِ (1).
مَجْمَعُ الْبَیَانِ، رَوَی عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام وَ أَنَا عِنْدَهُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی کَثِیرُ الْمَالِ لَیْسَ یُولَدُ لِی وَلَدٌ فَهَلْ مِنْ حِیلَةٍ قَالَ نَعَمْ اسْتَغْفِرْ رَبَّکَ سَنَةً فِی آخِرِ اللَّیْلِ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِنْ ضَیَّعْتَ ذَلِکَ بِاللَّیْلِ فَاقْضِهِ بِالنَّهَارِ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ (2).
عُدَّةُ الدَّاعِی، رَوَی ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَدَّمَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ دَعَا اسْتُجِیبَ لَهُ وَ یَتَأَکَّدُ بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ یَقُولُ وَ هُوَ سَاجِدٌ- اللَّهُمَّ رَبَّ الْفَجْرِ وَ اللَّیَالِی الْعَشْرِ- وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ وَ رَبَّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِلَهَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَلِیکَ کُلِّ شَیْ ءٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی وَ بِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَا تَفْعَلْ بِنَا مَا نَحْنُ أَهْلُهُ یَا أَهْلَ التَّقْوَی وَ أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ(3).
وَ عَنْهُمْ علیهم السلام: أَلَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَی الْمُتَسَحِّرِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(4).
ص: 221
روایت32.
ارشاد القلوب: از امام باقر علیه السلام از وقت نماز شب سؤال شد، فرمود: وقتی است که از جدم حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسیده که فرمود: در آن وقت منادی خدای عز وجل ندا میزند: آیا دعا کنندهای هست که اجابتش کنم؟ آیا استغفار کنندهای هست که گناهانش را ببخشم؟ فرد سؤال کننده گفت: این وقت چه زمانی است؟ فرمود: وقتی است که یعقوب به پسران خود به آن وقت وعده داد و گفت: «سوف اسغفر لکم ربی(1)»،{بزودی
از درگاه خدا برایتان آمرزش میطلبم.} باز گفت: این چه زمانی است؟ فرمود: وقتی است که خداوند در مورد آن گفته است: «و المستغفرین بالاسحار(2)»،{و استغفار کنندگان در سحرگاهان.} خواندن نماز شب در آخر شب، از خواندن آن قبل از این موقع، با فضیلتتر است و این موقع، وقت استجابت دعاست. نماز شب هدیهای از جانب مؤمن به سوی خدایش است پس هدیههایتان را نیک به سوی خدا بفرستید تا خداوند پاداش نیک به شما دهد، چرا که بر خواندن نماز شب، هیچ کس به جز مؤمن یا صدیق مواظبت نمیکند.(3)
روایت33.
دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب را بعد از اینکه نماز عشا را خواندی، از اول شب تا آخر شب، در هر ساعت از شب که خواستی بخوان و بعد از نماز شب، نماز وتر را بخوان.(4)
حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: هر کس که شب را به صبح برساند و نماز وتر نخوانده باشد، وقتی که صبح کرد بخواند. یعنی اگر قضا شده باشد، قضای آن را بخواند.(5)
امام صادق علیه السلام فرمود: خواندن نماز وتر در محمل جایز است.(6)
از امام صادق علیه السلام در مورد فردی از یاران نیکش در مورد اینکه خواب بر وی چیره میشود، نزد حضرت شکوه کرد و گفت: فرد میخواهد برای نماز شب برخیزد که خواب بر وی غلبه میکند تا اینکه صبح میشود. پس چه بسیار نماز شب بوده که در یک یا دو ماه متوالی از او قضا شده و وی قضای آن را در روز خوانده است. حضرت فرمود: سوگند به خدا که نور چشمان اوست. خداوند اجازه خواندن نماز وتر را در اول شب به او نداده است. گفته است: وتر قبل از طلوع فجراست.
ص: 222
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ،: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیه السلام عَنْ وَقْتِ صَلَاةِ اللَّیْلِ فَقَالَ الْوَقْتُ الَّذِی جَاءَ عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ یُنَادِی فِیهِ مُنَادِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ مِنْ دَاعٍ فَأُجِیبَهُ وَ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ قَالَ السَّائِلُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْوَقْتُ الَّذِی وَعَدَ یَعْقُوبُ فِیهِ بَنِیهِ بِقَوْلِهِ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی (1) قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ الْوَقْتُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِیهِ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(2) إِنَّ صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی آخِرِهِ
أَفْضَلُ مِنْهَا قَبْلَ ذَلِکَ وَ هُوَ وَقْتُ الْإِجَابَةِ وَ هِیَ هَدِیَّةُ الْمُؤْمِنِ إِلَی رَبِّهِ فَأَحْسِنُوا هَدَایَاکُمْ إِلَی رَبِّکُمْ یُحْسِنِ اللَّهُ جَوَائِزَکُمْ فَإِنَّهُ لَا یُوَاظِبُ عَلَیْهَا إِلَّا مُؤْمِنٌ أَوْ صِدِّیقٌ (3).
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ مَتَی شِئْتَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ أَوْ مِنْ آخِرِهِ بَعْدَ أَنْ تُصَلِّیَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ تُوتِرُ بَعْدَ صَلَاةِ اللَّیْلِ (4).
وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَصْبَحَ وَ لَمْ یُوتِرْ فَلْیُوتِرْ إِذَا أَصْبَحَ یَعْنِی یَقْضِیهِ إِذَا فَاتَهُ (5).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ رَخَّصَ فِی صَلَاةِ الْوَتْرِ فِی الْمَحْمِلِ (6).
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ صُلَحَاءِ مَوَالِیهِ شَکَا مَا یَلْقَی مِنَ النَّوْمِ وَ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ الْقِیَامَ لِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَیَغْلِبُنِی النَّوْمُ حَتَّی أُصْبِحَ فَرُبَّمَا قَضَیْتُ صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی الشَّهْرِ الْمُتَتَابِعِ وَ الشَّهْرَیْنِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قُرَّةُ عَیْنٍ لَهُ وَ اللَّهِ وَ لَمْ یُرَخِّصْ لَهُ فِی الْوَتْرِ أَوَّلَ اللَّیْلِ وَ قَالَ الْوَتْرُ قَبْلَ الْفَجْرِ(7).
ص: 222
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «والشفع و الوتر(1)» فرمود: شفع، دو رکعت و وتر یک رکعت است که در آن قنوت خوانده میشود.(2)
گفته است: در دو رکعت سلام نماز را میگوید و اگر خواست امر و نهی میکند و برای رفع نیازهایش حرف میزند و برای رفع نیازهایش دست به کار میشود - یعنی بین نماز شفع و وتر فاصله است و سرهم نیست -. سپس یک رکعت نماز وتر میخواند و بعد از رکوع قنوت میگیرد و مینشیند و تشهد میخواند و سلام میگوید و سپس دو رکعت نشسته نماز میخواند و بعد از آن تا طلوع فجر نماز نمیخواند تا اینکه فجر طلوع کند، پس دو رکعت فجر را میخواند.(3)
روایت است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دو رکعت اول نماز وتر، در رکعت اول سوره اعلی و در رکعت دوم، سوره کافرون و در رکعت سوم که در آن قنوت میگرفت، سوره توحید را بعد از سوره حمد میخواند.(4)
امام باقر علیه السلام فرمود: قنوت نماز وتر در رکعت سوم و بعد از رکوع است که در آن دستانت را بالا میبری و باز میکنی و کف دستانت را در برابر صورتت بلند میکنی و دعا مینمایی.(5)
توضیح
همان طور که دانستی، خواندن نماز شب در اول شب، بر کسانی حمل میشود که عذر دارند. اینکه قنوت نماز وتر بعد از رکوع است، بر تقیه حمل میشود. اما در مورد قنوت نماز شفع، به نظر برخی از متأخرین مثل صاحب مدارک و شیخ بهایی - قدس الله روحهما -، قنوت گرفتن در این نماز مستحب نیست. دلیل این مطلب روایت صحیحی است که ابن سنان(6)
از امام صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت فرمود: قنوت در نماز وتر در رکعت سوم است. تخصیص زدن عمومات با این روایت مشکل است. عمومات زیادی وجود دارد که به صورت مفهوم ضعیف دلالت میکند که برای هر دو رکعت یک قنوت وجود دارد، مخصوصا روایت رجاء بن ابی ضحاک این نظر را تأیید میکند. ممکن است بتوان این روایت را حمل بر تقیه کرد. آنچه به نظر من ظاهرتر است، مستحب بودن گرفتن قنوت در نماز شفع است.
روایت34.
الهدایه: وقت نماز شب از زمانی است که یکسوم آخر شب داخل شود. نماز شب یازده رکعت است که عبارت از: هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر است. در
ص: 223
وَ عَنْهُ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ(1) قَالَ الشَّفْعُ الرَّکْعَتَانِ وَ الْوَتْرُ الْوَاحِدَةُ الَّتِی یَقْنُتُ فِیهَا(2)
وَ قَالَ یُسَلِّمُ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ وَ یَأْمُرُ إِنْ شَاءَ وَ یَنْهَی وَ یَتَکَلَّمُ بِحَاجَتِهِ وَ یَتَصَرَّفُ فِیهَا ثُمَّ یُوتِرُ بَعْدَ ذَلِکَ بِرَکْعَةٍ وَاحِدَةٍ یَقْنُتُ بَعْدَ الرُّکُوعِ وَ یَجْلِسُ وَ یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ جَالِساً وَ لَا یُصَلِّی بَعْدَ ذَلِکَ صَلَاةً حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ(3).
وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ مِنَ الْوَتْرِ فِی الْأُولَی سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی وَ فِی الثَّانِیَةِ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّالِثَةِ الَّتِی یَقْنُتُ فِیهَا بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ ذَلِکَ بَعْدَ فَاتِحَةِ الْکِتَابِ (4).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قُنُوتُ الْوَتْرِ بَعْدَ الرُّکُوعِ فِی الثَّالِثَةِ وَ تَرْفَعُ یَدَیْکَ وَ تَبْسُطُهُمَا وَ تَرْفَعُ بَاطِنَهُمَا دُونَ وَجْهِکَ وَ تَدْعُو(5).
صلاة اللیل فی أوله محمول علی ذوی الأعذار کما عرفت و کما یدل علیه ما بعده و کون قنوت الوتر بعد الرکوع محمول علی التقیة و أما قنوت الشفع فذهب بعض المتأخرین کصاحب المدارک و الشیخ البهائی قدس الله روحهما إلی عدم استحبابه لما رواه ابن سنان (6)
فی الصحیح عن أبی عبد الله علیه السلام أنه قال فی القنوت و فی الوتر فی الرکعة الثالثة و یشکل تخصیص العمومات الکثیرة الدالة علی کون القنوت فی کل ثنائیة بهذا المفهوم الضعیف و خصوص روایة رجاء بن أبی الضحاک (7) یؤیدها و یمکن حمله علی التقیة و الأظهر عندی استحبابه.
الْهِدَایَةُ،: وَقْتُ صَلَاةِ اللَّیْلِ إِذَا دَخَلَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ وَ هِیَ إِحْدَی عَشْرَةَ رَکْعَةً مِنْهَا ثَمَانُ رَکَعَاتٍ صَلَاةُ اللَّیْلِ وَ رَکْعَتَا الشَّفْعِ وَ رَکْعَةُ الْوَتْرِ تَقْرَأُ فِی
ص: 223
تمام این رکعتها هر چه که از قرآن برایت میسر باشد بخوان، چرا که خداوند عزوجل میفرماید «فاقروا ما تیسر من القرآن(1)»،
{پس هر چه از قرآن میسر شود، بخوانید.} هر کس دو رکعت اول نماز شب را با حمد و سی مرتبه سوره توحید در هر رکعت بخواند، نماز را تمام میکند در حالی که بین او خداوند گناهی نیست مگر اینکه خدا آن را آمرزیده است.(2)
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار کند، خداوند او را از جمله کسانی قرار خواهد داد که سحرگاهان استغفار میکنند.(3)
دو رکعت نماز فجر را قبل از فجر و بعد از فجر و هنگام فجر بخوان.(4)
روایت35.
جنة الأمان: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم در نماز شفع و نماز وتر، سوره توحید را میخواند.(5)
گفته است: سید - رحمه الله - گفته است: خواندن نماز شب فقط بعد از نصف شب جایز است مگر کسانی که عذر دارند؛ و خواندن نماز وتر در اول شب جایز نیست و خواندن قضای آن از خواندنش در اول شب افضل است، چرا که اگر تو بخوابی و بگویی که برمیخیزم و نماز وتر را میخوانم، بهتر از آن است که بگویی خواندم و راحت شدم. این از معصومین علیهم السلام روایت شده است.(6)
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در نماز وترش، در حالی که ایستاده است هفتاد مرتبه بگوید: «أستغفر الله ربی و أتوب إلیه» و یک سال بر آن مواظبت کند، خداوند او را از جمله کسانی که در سحرگاهان استغفار میکنند خواهد نوشت و بهشت بر او واجب میشود.(7)
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس چهل شب در قنوت نماز وترش صد مرتبه بگوید: «أستغفر الله ربی و أتوب إلیه» خداوند او را از جمله کسانی مینویسد که در سحرگاهان استغفار میکنند.(8)
امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی نماز وتر را تمام کردی سه مرتبه بگو: «سبحان ربی القدوس العزیر الحکیم».(9)
ص: 224
کُلِّ رَکْعَةٍ مَا تَیَسَّرَ لَکَ مِنَ الْقُرْآنِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ (1) وَ مَنْ صَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ- بِالْحَمْدِ وَ ثَلَاثِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ انْفَتَلَ وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذَنْبٌ إِلَّا غَفَرَ لَهُ (2).
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فِی الْوَتْرِ سَبْعِینَ مَرَّةً کَتَبَهُ اللَّهُ عِنْدَهُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(3) وَ صَلِّ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَبْلَ الْفَجْرِ وَ عِنْدَهُ وَ بَعْدَهُ (4).
جُنَّةُ الْأَمَانِ، قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی تَتِمَّاتِ الْمِصْبَاحِ رَوَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ کَثِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبِی یَقْرَأُ فِی الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ بِالتَّوْحِیدِ(5)
قَالَ وَ ذَکَرَ السَّیِّدُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّ صَلَاةَ اللَّیْلِ لَا یَکُونُ إِلَّا بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ إِلَّا لِذَوِی الْأَعْذَارِ وَ لَمْ
یُرَخِّصْ فِی الْوَتْرِ أَوَّلَ اللَّیْلِ وَ قَضَاؤُهَا بِالنَّهَارِ أَفْضَلُ مِنْ تَقْدِیمِهَا أَوَّلَ اللَّیْلِ وَ لَأَنْ تَنَامَ وَ أَنْتَ تَقُولُ أَقُومُ وَ أُوتِرُ خَیْرٌ مِنْ أَنْ تَقُولَ قَدْ فَرَغْتُ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْهُمْ علیهم السلام (6).
وَ مِنْهُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی وَتْرِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ هُوَ قَائِمٌ وَ وَاظَبَ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی یَمْضِیَ لَهُ سَنَةٌ کُتِبَ عِنْدَهُ تَعَالَی مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ وَ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ(7).
عَنْهُ علیه السلام: مَنْ قَالَ آخِرَ قُنُوتِهِ فِی الْوَتْرِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً کَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(8).
وَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: إِذَا أَنْتَ انْصَرَفْتَ مِنَ الْوَتْرِ فَقُلْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ
ص: 224
روایت36.
کتاب عبدالله کاهلی: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب سیزده رکعت است: از جمله این نماز، نماز نافله فجر است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قبل از طلوع فجر میخواند.
روایت37.
العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس بر نماز شب و نماز وتر مداومت کند و در هر نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار کند و یک سال بر این کار مداومت کند، از جمله کسانی نوشته خواهد شد که در سحرگاهان استغفار میکنند.(1)
و نیز العیاشی: ابوبصیر گفته است: در مورد تفسیر سخن خدای تبارک و تعالی «و المستغفرین بالاسحار» از امام صادق علیه السلام پرسیدم، فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در نماز وترش هفتاد مرتبه استغفار میکرد.(2)
و نیز العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در آخر نماز وترش در وقت سحر هفتاد مرتبه بگوید: «أستغفر الله و أتوب إلیه» و یک سال بر آن مداومت کند، خداوند او را از جمله کسانی خواهد نوشت که در سحرگاهان استعفار میکنند.(3)
در روایت دیگری آمده است که بخشش او واجب میشود.(4)
و نیز العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در نماز وترش بعد از رکوع هفتاد مرتبه استغفار کند و یک سال بر این کار مداومت نماید، از جمله کسانی است که در سحرگاهان استغفار میکنند.(5)
ص: 225
الْحَکِیمِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (1).
کِتَابُ عَبْدِ اللَّهِ الْکَاهِلِیِّ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: صَلَاةُ اللَّیْلِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ رَکْعَةً مِنْهَا رَکْعَتَا الْغَدَاةِ الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ عِنْدَ الْفَجْرِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ.
الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَنْ دَاوَمَ عَلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرِ وَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فِی کُلِّ وَتْرٍ سَبْعِینَ مَرَّةً ثُمَّ وَاظَبَ عَلَی ذَلِکَ سَنَةً کُتِبَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(2).
وَ مِنْهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ قَالَ اسْتَغْفَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَتْرِهِ سَبْعِینَ مَرَّةً(3).
وَ مِنْهُ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ فِی آخِرِ الْوَتْرِ فِی السَّحَرِ- أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ سَبْعِینَ مَرَّةً(4)
وَ دَاوَمَ عَلَی ذَلِکَ سَنَةً کَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(5) وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ وَ وَجَبَتْ لَهُ الْمَغْفِرَةُ(6).
وَ مِنْهُ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً فِی الْوَتْرِ بَعْدَ الرُّکُوعِ فَدَامَ عَلَی ذَلِکَ سَنَةً کَانَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(7).
ص: 225
مفضل بن عمر گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایتان شوم! نماز شب از من فوت میشود، پس نماز فجر را میخوانم؛ می توانم بعد از طلوع فجر نماز شب قضا شده را بخوانم، در حالی که من مشغول خواندن نماز قبل از طلوع خورشید باشم؟ حضرت فرمود: بله، ولی به اهل خانهات نگو تا آنها آن را سنّت قرار ندهند و همیشه اینطور نماز نخوانند و سخن خدای متعال باطل شود که میفرماید: «و المستغفرین بالاسحار»(1)،{و
استغفار کنندگان در سحرگاهان.}
توضیح
این روایت بر جواز خواندن نماز نافله بعد از طلوع فجر دلالت دارد و همین حکم مشهور است، چرا که مفضل عذر دارد و اعلام نکردن به خانواده به خاطر این است که آنها جرأت نکنند نماز شب را در وقتش نخوانند. همچنین این روایت بر جواز مخفی کردن برخی احکام در صورتی که اظهار کردن آن مفسده داشته باشد، دلالت دارد.
روایت38.
الکافی: در روایتی صحیح، ابن سنان گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: در تمام رکعت نماز وتر چه چیز خوانده میشود؟ حضرت فرمود: سوره توحید. گفتم: در تمام سه رکعت؟ فرمود: بله.(2)
روایت39.
التهذیب: باز در روایتی صحیح از عبدالرحمان بن حجاج آمده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: در قرائت نماز وتر چه چیز بخوانم؟ فرمود: بین من و بین پدرم یک در فاصله است. وقتی نماز وتر میخواند، سوره توحید را در هر سه رکعت میخواند. وقتی سوره توحید را میخواند و آن را تمام میکند، در پایان میگوید: کذلک الله ربی.(3)
در روایت صحیحی از امام صادق علیه السلام آمده است: پدرم میفرمود: سوره توحید معادل یکسوم قرآن است و دوست میداشت در نماز وتر سه بار این سوره را بخواند تا معادل کل قرآن شود.(4)
یعقوب بن یقطین گفته است: از امام کاظم علیه السلام درباره قرائت نماز وتر پرسیدم و گفتم: در برخی روایات آمده است که سوره توحید در هر سه رکعت نماز وتر خوانده میشود و در برخی روایات آمده است که سورههای ناس و فلق و در رکعت سوم سوره توحید خوانده میشود، پس ما چه سورهای را بخوانیم؟ فرمود: نماز وتر را با سورههای ناس و فلق و سوره توحید بخوان.(5)
مؤلف
روایات در باب قرائت سوره توحید زیاد است و عمل کردن به هر یک از آنها نیک است.
روایت40.
دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در شب چندین بار از خواب بیدار میشد و آن سختترین بلند شدن است. وقتی نماز عشا را میخواند، امر می کرد آب وضو
ص: 226
وَ مِنْهُ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ تَفُوتُنِی صَلَاةُ اللَّیْلِ فَأُصَلِّی الْفَجْرَ فَلِی أَنْ أُصَلِّیَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ مَا فَاتَنِی مِنَ الصَّلَاةِ وَ أَنَا فِی صَلَاةٍ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ لَا تُعْلِمْ بِهِ أَهْلَکَ فَیَتَّخِذُونَهُ سُنَّةً فَیَبْطُلُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ(1).
یدل علی جواز إیقاع قضاء النوافل بعد صلاة الفجر و هو المشهور لأنها ذات سبب و عدم إعلام الأهل لعدم جرأتها علی ترک صلاة اللیل فی وقتها و یدل علی جواز إخفاء بعض الأحکام إذا تضمن إظهارها مفسدة.
الْکَافِی، فِی الصَّحِیحِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْوَتْرِ مَا یُقْرَأُ فِیهِنَّ جَمِیعاً قَالَ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قُلْتُ فِی ثَلَاثَتِهِنَّ قَالَ نَعَمْ (2).
التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْقِرَاءَةِ فِی الْوَتْرِ قَالَ کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَبِی بَابٌ فَکَانَ إِذَا صَلَّی یَقْرَأُ فِی الْوَتْرِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی ثَلَاثَتِهِنَّ وَ کَانَ یَقْرَأُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ رَبِّی (3).
وَ فِی الصَّحِیحِ أَیْضاً عَنْهُ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَبِی یَقُولُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ تَعْدِلُ ثُلُثَ الْقُرْآنِ وَ کَانَ یُحِبُّ أَنْ یَجْمَعَهَا فِی الْوَتْرِ لِیَکُونَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ (4).
وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَأَلْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ علیه السلام عَنِ الْقِرَاءَةِ فِی الْوَتْرِ وَ قُلْتُ إِنَّ بَعْضاً رَوَی قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی الثَّلَاثِ وَ بَعْضاً رَوَی الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ فِی الثَّالِثَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَقَالَ اعْمَلْ بِالْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ(5).
الأخبار فی قراءة التوحید فی الثلاث کثیرة و العمل بکل منها حسن.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُومُ مِنَ اللَّیْلِ مِرَاراً وَ ذَلِکَ أَشَدُّ الْقِیَامِ کَانَ إِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَمَرَ بِوَضُوئِهِ
ص: 226
و مسواک نزدیک سرش گذاشته و روی آن پوشانده شود. سپس هر اندازه که خدا میخواست میخوابید و سپس از خواب بیدار میشد و مسواک میزد و وضو میگرفت و چهار رکعت نماز میخواند و سپس هر اندازه که خدا میخواست میخوابید، سپس از خواب بیدار میشد و مسواک میزد و وضو میگرفت و چهار رکعت نماز میخواند. این کار را چندین بار تکرار میکرد تا اینکه نزدیک صبح شود، در این هنگام سه رکعت نماز وتر میخواند و سپس دو رکعت نشسته نماز میخواند.
هر وقت که بلند میشد چشمانش را رو به آسمان برمیگرداند و آیاتی از سوره آل عمران را میخواند. این آیات از آیه «ان فی خلق السموات و الارض» تا «إنک لا تخلف المعیاد» بود. سپس بلند میشد. وقتی فجر طلوع میکرد، طهارت میکرد و مسواک میزد و به طرف مسجد خارج میشد و دو رکعت نافله فجر را میخواند و مینشست تا اینکه نماز صبح را بخواند.(1)
علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی یکی از شما در شب برخیزد، نمازش را با دو رکعت نماز سبک شروع کند، سپس سلام بگوید و برخیزد و نمازهایی که خداوند واجب کرده است را بخواند.(2)
امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم رضوان الله علیه در شب بر میخاست، قیام نماز را طول میداد و وقتی رکوع یا سجده میکرد، اینها را طولانی به جا میآورد تا اینکه گفته میشد: او خوابیده است. ناگهان غافلگیر میشدیم وقتی میدیدیم میگوید: حقیقتا خدایی جز خدای یکتا نیست. پروردگارا، از روی عبادت و بندگی برای تو سجده کردم، ای بزرگ، براستی عمل من ضعیف است پس آن را چند برابر گردان، ای کریم و ای جبار، گناه و جرمم را ببخش و عملم را قبول کن. ای جبار و ای کریم، من از شر اینکه نا امید گردم یا مرتکب جرمی شوم به تو پناه میآورم.(3)
توضیح
به نظر علما هر چه به وقت طلوع فجر نزدیک شود، فضیلت خواندن نماز شب زیاد میگردد. در کتابهای المعتبر و المنتهی اجماع علما را بر این مطلب نقل کرده است. برخی روایات هم بر این نکته دلالت میکند. روایات زیادی وجود دارد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام بعد از نیمه شب که هنوز فاصله زیادی نیفتاده بود، نماز شب را شروع میکردند. بسیاری از روایات دالّ بر فضیلت آن وقت، این موضوع را تأکید میکند و اینکه این زمان، وقت استجابت دعاست.
ابن جنید گفته است: خواندن نماز شب در سه زمان مستحب است. دلیل این مطلب سخن خدای متعال است که میفرماید:
ص: 227
وَ سِوَاکِهِ فَوُضِعَ عِنْدَ رَأْسِهِ مُخَمَّراً ثُمَّ یَرْقُدُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَقُومُ فَیَسْتَاکُ وَ یَتَوَضَّأُ وَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ یَرْقُدُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَقُومُ فَیَتَوَضَّأُ وَ یَسْتَاکُ وَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ یَفْعَلُ ذَلِکَ مِرَاراً حَتَّی إِذَا قَرُبَ الصُّبْحُ أَوْتَرَ بِثَلَاثٍ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ جَالِساً وَ کَانَ کُلَّمَا قَامَ قَلَّبَ بَصَرَهُ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ قَرَأَ الْآیَاتِ مِنْ سُورَةِ آلِ عِمْرَانَ- إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی قَوْلِهِ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ ثُمَّ یَقُومُ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فَیَتَطَهَّرُ وَ یَسْتَاکُ وَ یَخْرُجُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ یَجْلِسُ إِلَی أَنْ یُصَلِّیَ الْفَجْرَ(1).
وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ مِنَ اللَّیْلِ فَلْیَفْتَتِحْ صَلَاتَهُ بِرَکْعَتَیْنِ خَفِیفَتَیْنِ ثُمَّ یُسَلِّمُ وَ یَقُومُ فَیُصَلِّی مَا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ (2).
وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَنَّهُ قَالَ: کَانَ أَبِی رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِذَا قَامَ مِنَ اللَّیْلِ أَطَالَ الْقِیَامَ وَ إِذَا رَکَعَ أَوْ سَجَدَ أَطَالَ حَتَّی یُقَالَ إِنَّهُ قَدْ نَامَ فَمَا یَفْجَؤُنَا مِنْهُ إِلَّا وَ هُوَ یَقُولُ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً سَجَدْتُ لَکَ یَا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً یَا عَظِیمُ إِنَّ عَمَلِی ضَعِیفٌ فَضَاعِفْهُ یَا کَرِیمُ یَا جَبَّارُ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ جُرْمِی وَ تَقَبَّلْ عَمَلِی یَا جَبَّارُ یَا کَرِیمُ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَخِیبَ أَوْ أَحْمِلَ جُرْماً(3).
اعلم أن الأصحاب ذهبوا إلی أن صلاة اللیل کلما کانت أقرب من الفجر فهو أفضل (4) و نقل فی المعتبر و المنتهی إجماع الأصحاب و یدل علیه بعض الأخبار و قد دلت أخبار کثیرة علی أن النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام کانوا یشرعون فی صلاة اللیل بعد نصف اللیل بلا فصل کثیر و یؤکدها کثیر من الروایات الدالة علی فضیلة ذلک الوقت و أنها ساعة الاستجابة.
و قال ابن الجنید یستحب الإتیان بصلاة اللیل فی ثلاثة أوقات لقوله تعالی:
ص: 227
«و من آناء اللیل فسبح و اطراف النهار(1)»،{و برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش پرداز.} و نیز دلیل این مطلب روایت صحیح معاویة بن وهب است که گفته است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که نماز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را ذکر کرد و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آب وضو را بالای سرش میگذاشت و روی آن را می پوشاند و مسواک را کنار رختخوابش میگذاشت. سپس هر قدر که خدا میخواست می خوابید؛ وقتی از خواب بیدار می شد، می نشست و به آسمان نگاه میکرد و آیاتی از سوره آل عمران را تلاوت میکرد: «ان فی خلق السموات و الارض» تا ادامه آیه؛ سپس مسواک می کرد و وضو می گرفت. سپس به جایگاه سجدهاش میرفت و چهار رکعت به اندازه قرائت رکوعش، رکوع میکرد و سجده هایش به اندازه رکوعهایش بود. طوری رکوع میکرد که گفته میشد، کی سرش را از رکوع برخواهد داشت؟ و سجده میکرد و طوری طولانی بود که گفته میشد کی سرش را از سجده برخواهد داشت؟ سپس به رختخواب خود بر میگشت و هر قدر که خدا میخواست میخوابید. سپس از خواب بیدار می شد، مینشست و آیاتی از سوره آل عمران را تلاوت میکرد و رو به آسمان نگاه میکرد. سپس مسواک میکرد و وضو میگرفت و به مصلایش میرفت و چهار رکعت همان طور که گفتیم نماز میخواند. سپس به رختخواب خود بر میگشت و هر قدر که خدا میخواست میخوابید. سپس از خواب بیدار می شد، می نشست و آیاتی از سوره آل عمران را تلاوت میکرد و رو به آسمان نگاه میکرد. سپس مسواک میزد و وضو میگرفت و به مصلایش میرفت و نماز وتر را میخواند. پس دو رکعت نماز میخواند و سپس برای خواندن نماز [جماعت]خارج میشد.
برخی اخبار بر جمع خواندن نماز دلالت دارد - میتوان یک بار بیدار شد و همگی را خواند و لازم نیست چندین بار خوابید و بیدار شد -، ممکن است بتوان بین اینها جمع کرد، به این صورت که جدا خواندن مخصوص پیامبر است؛ یا جمع خواندن نماز حمل بر جواز این کار شود، یا بر کسی حمل شود که اگر تأخیر کند، نخواهد توانست نماز شب را بخواند.
نظر اخیر را روایتی حسن که مثل صحیح است و کلینی از حلبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده، تأیید میکند. حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وقتی نماز عشا را میخواند، امر می کرد آب وضو و مسواک نزدیک سرش گذاشته و روی آن پوشانده شود. سپس هر اندازه که خدا میخواست میخوابید، سپس از خواب بیدار میشد و مسواک میزد و وضو میگرفت و چهار رکعت نماز میخواند و سپس هر اندازه که خدا میخواست میخوابید، سپس از خواب بیدار میشد و مسواک میزد و وضو میگرفت و چهار رکعت نماز میخواند. سپس میخوابید تا اینکه نزدیک صبح شود در این هنگام از خواب بلند میشد و دو رکعت نماز میخواند. سپس فرمود: «براستی که در پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم الگوی نیکی برای شما وجود دارد». حلبی گفته است: گفتم: چه موقع از خواب بلند میشد؟ فرمود: بعد از یکسوم شب.
کلینی گفته است: در حدیثی دیگر فرموده است: بعد از نصف شب.
ص: 228
وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ(1)
وَ لِمَا رَوَاهُ مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ (2)
فِی الصَّحِیحِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ صَلَاةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ کَانَ یَأْتِی بِطَهُورٍ فَیُخَمَّرُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ یُوضَعُ سِوَاکُهُ عِنْدَ فِرَاشِهِ ثُمَّ یَنَامُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَإِذَا اسْتَیْقَظَ جَلَسَ ثُمَّ قَلَّبَ بَصَرَهُ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ تَلَا الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ- إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْآیَةَ ثُمَّ یَسْتَنُّ وَ یَتَطَهَّرُ ثُمَّ یَقُومُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَیَرْکَعُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ عَلَی قَدْرِ قِرَاءَتِهِ رُکُوعُهُ وَ سُجُودُهُ عَلَی قَدْرِ رُکُوعِهِ یَرْکَعُ حَتَّی یُقَالَ مَتَی یَرْفَعُ رَأْسَهُ وَ یَسْجُدُ حَتَّی یُقَالَ مَتَی یَرْفَعُ رَأْسَهُ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی فِرَاشِهِ فَیَنَامُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَسْتَیْقِظُ فَیَجْلِسُ فَیَتْلُو الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ وَ یُقَلِّبُ بَصَرَهُ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ یَسْتَنُّ وَ یَتَطَهَّرُ وَ یَقُومُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَیُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ کَمَا رَکَعَ قَبْلَ ذَلِکَ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی فِرَاشِهِ فَیَنَامُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَسْتَیْقِظُ فَیَجْلِسُ فَیَتْلُو الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ وَ یُقَلِّبُ بَصَرَهُ فِی السَّمَاءِ ثُمَّ یَسْتَنُّ وَ یَتَطَهَّرُ وَ یَقُومُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَیُوتِرُ فَیُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَخْرُجُ إِلَی الصَّلَاةِ.
ثم إن بعض الأخبار یدل علی الجمع فیمکن الجمع بینهما بأن التفریق من خصائصه صلی الله علیه و آله أو یکون الجمع محمولا علی التجویز أو علی من خاف فی التأخیر الترک.
وَ یُؤَیِّدُ الْأَخِیرَ مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ ره (3) فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ إِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَمَرَ بِوَضُوئِهِ وَ سِوَاکِهِ یُوضَعُ عِنْدَ رَأْسِهِ مُخَمَّراً فَیَرْقُدُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَقُومُ وَ یَسْتَاکُ وَ یَتَوَضَّأُ وَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ یَرْقُدُ ثُمَّ یَقُومُ وَ یَسْتَاکُ وَ یَتَوَضَّأُ وَ یُصَلِّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ یَرْقُدُ حَتَّی إِذَا کَانَ فِی وَجْهِ الصُّبْحِ قَامَ فَأَوْتَرَ ثُمَّ صَلَّی الرَّکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ قُلْتُ مَتَی کَانَ یَقُومُ قَالَ بَعْدَ ثُلُثِ اللَّیْلِ.
قال الکلینی و قال فی حدیث آخر بعد نصف اللیل.
ص: 228
اما روایاتی که بر استحباب تأخیر نماز شب به نزدیک طلوع فجر دلالت میکنند، ممکن است بر کسی حمل شود که این نمازها را جدا جدا نمیخواند، یا بر نماز وتر حمل شود، همان طور که برخی از روایات بدان اشاره دارند. اما دو رکعت قبل از طلوع فجر را علما در کتابهای دعا ذکر کردهاند و از جمله نماز شب نیست. به زودی شرح و کیفیت این نماز ذکر خواهد شد.
روایت41.
العلل: از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: علت اینکه در نماز وتر سوره توحید سه بار خوانده میشود چیست؟ فرمود: وقتی این سوره سه بار خوانده میشود، قاری آن، تمام قرآن را در نماز وتر خوانده است.
روایت42.
المحاسن: امام علی علیه السلام وقتی شب به محرابش میرفت، این دعا را زمزمه میکرد: خداوندا! تو مرا تندرست آفریدی، و از خردی پروردی، و به قدر کفایت روزی دادی. خدایا! من در کتاب منزل تو این مژده را که به بندگان خود دادهای یافتم، فرمودی: «یا عبادیَ الَّذِینَ...» ای بندگان من که بر خویشتن ستم کردید، از بخشایش خدا ناامید نباشید که خداوند همه گناهان را میآمرزد و روی به سوی خدا کنید و تسلیم او شوید قبل از اینکه عذاب شما را در برگیرد که در این صورت یاری نخواهید شد. » و پیش از این اعمالی را مرتکب شدم که تو میدانی و بهتر از من میدانی، پس وای بر من از رسوایی آن اعمال من که نامه تو یکی یکی بر شمرده است. اگر از چند جا امید عفو از تو نداشتم، که همه را شامل است، دست از نجات میشستم، و اگر کسی میتوانست از گناه خود بگریزد، من سزاوارترین مردم بودم به گریختن از آن، که توان ندارم، ولی چگونه میتوانم از آن فرار کنم که هیچ چیز در آسمان و زمین بر تو پنهان نیست، بلکه همه چیز را تو حاضر میآوری و به بهترین جزا پاداش میدهی و شماره آن را نیکو میدانی.
خدایا! اگر من فرار کنم، تو جوینده منی و اگر بگریزم، مرا دریابی، اینک خود پیش تو به فروتنی، خوار و زبون ایستادهام؛ اگر مرا عذاب کنی سزاوارم و مقتضای عدل تو ای پروردگار همین است؛ و اگر درگذری، دیری است که عفو تو شامل حال من بوده است و مرا خلعت عافیت پوشاندهای.
پس از تو به حق نامهای زیبایت درخواست میکنم و به آن روشنی تو که در پس پردهها پوشیده است، از تو میخواهم بر این جان نالان ببخشایی و بر این استخوان پوسیده رحمت آوری. چون تاب گرمی آفتاب تو را ندارد، چگونه تحمل گرمی آتش دوزخ کند؟ توانایی شنیدن بانگ رعد ندارد، چگونه خبر خشم تو را بشنود.
پس ای خدا! بر من رحم کن که من بی قدر و ناچیزم، و عذاب من
ص: 229
و أما الأخبار الدالة علی استحباب التأخیر فیمکن حملها علی من لا یفرق أو علی الوتر کما یومی إلیه بعض الأخبار و أما الرکعتان قبل صلاة اللیل فقد ذکرهما الأصحاب فی کتب الدعوات و لیست بمحسوبة من صلاة اللیل و سیأتی شرحها و کیفیتها.
الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا الْعِلَّةُ فِی قِرَاءَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی الْوَتْرِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ الْعِلَّةُ فِیهِ أَنَّ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُلُثُ الْقُرْآنِ وَ إِذَا قُرِئَتْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ یَکُونُ قَارِئُهَا قَدْ قَرَأَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ فِی الْوَتْرِ.
کِتَابُ الْمَحَاسِنِ،: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِذَا قَامَ إِلَی مِحْرَابِهِ فِی اللَّیْلِ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلَقْتَنِی سَوِیّاً وَ رَبَّیْتَنِی صَبِیّاً وَ جَعَلْتَنِی غَنِیّاً مَکْفِیّاً اللَّهُمَّ إِنِّی وَجَدْتُ فِیمَا أَنْزَلْتَهُ فِی کِتَابِکَ وَ بَشَّرْتَ بِهِ عِبَادَکَ أَنْ قُلْتَ- یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ وَ قَدْ کَانَ مِنِّی اللَّهُمَّ مَا عَلِمْتَ وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی فَوَا سَوْأَتَاهْ مِمَّا أَحْصَاهُ کِتَابُکَ فَلَوْ لَا الْمَوَاقِفُ الَّتِی أَرْجُو فِیهَا عَفْوَکَ الَّذِی شَمِلَ کُلَّ شَیْ ءٍ لَأَلْقَیْتُ بِیَدِی وَ لَوْ أَنَّ أَحَداً اسْتَطَاعَ الْهَرَبَ مِنْ ذَنْبِهِ لَکُنْتُ أَنَا أَحَقَّ بِالْهَرَبِ مِنْهُ حَیْثُ لَا یَقْدِرُ وَ لَکِنْ کَیْفَ لِی بِذَلِکَ وَ أَنْتَ لَا یَعْزُبُ عَنْکَ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ إِلَّا أَتَیْتَ بِهَا وَ کَفَی بِکَ جَازِیاً وَ کَفَی بِکَ حَسِیباً اللَّهُمَّ إِنَّکَ طَالِبِی إِنْ هَرَبْتُ وَ مُدْرِکِی إِنْ فَرَرْتُ فَهَا أَنَا بَیْنَ یَدَیْکَ عَبْدٌ ذَلِیلٌ خَاضِعٌ رَاغِمٌ إِنْ تُعَذِّبْنِی فَإِنِّی لِذَلِکَ أَهْلٌ وَ هُوَ یَا رَبِّ مِنْکَ عَدْلٌ وَ إِنْ تَغْفِرْ فَإِنَّکَ تَغْفِرُ قَبِیحاً فَلْتَسَعْنِی رَحْمَتُکَ وَ عَفْوُکَ وَ أَلْبِسْنِی عَافِیَتَکَ وَ أَسْأَلُکَ بِالْحُسْنَی مِنْ أَسْمَائِکَ وَ بِمَا وَارَتِ الْحُجُبُ مِنْ بَهَائِکَ أَوْ تَرْحَمَ هَذِهِ النَّفْسَ الْجَزُوعَةَ وَ هَذَا الْبَدَنَ الْهَلُوعَ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ حَرَّ شَمْسِکَ فَکَیْفَ یَسْتَطِیعُ حَرَّ نَارِکَ وَ الَّذِی لَا یَسْتَطِیعُ صَوْتَ رَعْدِکَ فَکَیْفَ یَسْتَطِیعُ صَوْتَ غَضَبِکَ فَارْحَمْنِیَ اللَّهُمَّ إِنِّی امْرُؤٌ فَقِیرٌ حَقِیرٌ وَ خَطَرِی یَسِیرٌ أَنْ تُعَذِّبَنِی فَلَمْ یَزِدْ عَذَابِی فِی مُلْکِکَ مِثْقَالَ
ص: 229
ذره ای بر مُلک تو نیفزاید و اگر هم بیفزاید، از تو میخواستم بر تحمل این درد به من صبر دهی. فزونی ملک تو را دوست دارم، لکن ای خدای من! پادشاهی تو بزرگتر از آن و ملک تو استوارتر از آن است که طاعت مطیعان بر آن بیفزاید، یا معصیت گنهکاران از آن بکاهد. پس بر من رحم کن ای مهربانترین مهربانان، و بر محمد و خاندان او درود فرست و به خاطر زحمتهایی که برای ما کشیده، بهترین پاداشی که به فرستادگان خود میدهی، به او هم بده. ای پروردگار جهانیان.
توضیح
این دعا، دعای پنجاهم صحیفه سجادیه است که درود خداوند بر کسی باشد که بر دل وی افکنده است. البته اندک تغییراتی در برخی فقرات با دعای صحیفه دارد. «السوءة» در اصل به معنای عورت و جاهایی از بدن است که برهنه کردن آن جایز نیست، سپس به هر کلمه یا فعل زشت یا به هر رسوایی، به خاطر زشت بودنش، انتقال معنا کرده است. گو این که به او گفته میشود: ای زشت بیا! و این از احوال توست که باید در این حال در برابر من حاضر شوی، و این حالِ بر شمردن نامه اعمال برای من است که در این نامه، اعمال زشت و اعمال بد وجود دارد .
در القاموس آمده که «شملهم الأمر» بر وزن فرح و نصر، یعنی آنان را فراگرفت، پایان. «لألقیت بیدی»، یعنی به سوی هلاک، همان طور که خدای متعال میفرماید: «لا تلقوا بأیدیکم إلی التهلکه(1)»،{با
دستان خودت، خودتان را به هلاکت نیندازید.} یا به این معنی است که آمرزش خواستن را ترک کردم. جوهری گفته است: «ألقیته»، یعنی انداختی، میگویی: «ألقه من یدک و ألق به من یدک»، به دو صورت استعمال میشود و به معنای این است که آن را از دستت بینداز، پایان.
«الحسیب» بر وزن فعیل به معنای مُفعل است و از عبارت «أحسبنی الشیء» که به معنای مرا کفایت کرده است؛ گرفته شده است. در صحیفه سجادیه بعد از عبارت «عدل» آمده است، اگر از من بگذری، دیر زمانی است که عفوت مرا در بر گرفته است و لباس عافیت را بر من پوشاندی. پروردگارا، به حق مخزون که از جمله اسماء توست از تو میخواهم... تا آخر دعا؛ یا ترحم کنی، به معنای: مگر اینکه بر من رحم کنی است و در صحیفه این عبارت، «الا رحمة» - مگر رحم کردی - است.»
روایت43.
مناقب ابن شهر آشوب(2)
و خرائج رواندی: حماد بن حبیب کوفی گفته است: سالی به قصد حج بیرون رفتم. همین که از منزلی به نام زباله کوچ کردیم، بادی سیاه و تاریک وزیدن گرفت؛ به طوری که قافله را از هم پراکنده ساخت و من در آن بیابان سرگردان ماندم. پس خود را به دره ای خالی از آب و گیاه رسانده، در پشت درختی پناه گرفتم.
چون تاریکی شب مرا گرفت، جوانی به سوی من آمد که جامه های سفیدی بر تن داشت و بوی مشک از او به مشام می رسید. با خود گفتم: این شخص باید یکی از اولیاء خدا باشد. پس ترسیدم اگر او متوجه حضور من شود، به جای دیگر برود؛ از این رو تا توانستم خود را پنهان کردم. جوان مهیای نماز شد.
ص: 230
ذَرَّةٍ وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ لَسَأَلْتُکَ الصَّبْرَ عَلَی ذَلِکَ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ یَکُونَ الْمُلْکُ لَکَ وَ لَکِنْ سُلْطَانُکَ أَعْظَمُ وَ مُلْکُکَ أَدْوَمُ مِنْ أَنْ یَزِیدَ فِیهِ طَاعَةُ الْمُطِیعِینَ أَوْ یَنْقُصَ مِنْهُ مَعْصِیَةُ الْمُذْنِبِینَ فَاغْفِرْ لِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ اجْزِهِ عَنَّا أَفْضَلَ مَا جَزَیْتَ الْمُرْسَلِینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ (1).
هذا هو الدعاء الخمسون من أدعیة الصحیفة السجادیة صلوات الله علی من ألهمها بأدنی تغییر فی بعض الفقرات و السوءة فی الأصل العورة و ما لا یجوز أن ینکشف من الجسد ثم نقل إلی کل کلمة أو فعلة قبیحة أو فضیحة لقبحها کأنه قیل لها تعال یا سوأة فهذه من أحوالک التی حقک أن تحضرینی فیها و هی حال إحصاء الکتاب علی من القبائح و الأعمال السیئة.
و فی القاموس شملهم الأمر کفرح و نصر عمهم انتهی لألقیت بیدی أی إلی الهلاک کما قال تعالی وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ(2) أو ترکت طلب المغفرة قال الجوهری ألقیته أی طرحته تقول ألقه من یدک و ألق به من یدک انتهی و الحسیب فعیل بمعنی مفعل من قولهم أحسبنی الشی ء أی کفانی و فی الصحیفة بعد قوله عدل و إن تعف عنی فقدیما شملنی عفوک و ألبستنی عافیتک أسألک اللهم بالمخزون من أسمائک إلخ أو ترحم أی إلا أن ترحم و فی الصحیفة إلا رحمت.
الْمَنَاقِبُ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ (3) وَ الْخَرَائِجُ، لِلرَّاوَنْدِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ حَبِیبٍ الْکُوفِیِّ الْقَطَّانِ قَالَ: خَرَجْنَا سَنَةً حُجَّاجاً فَرَحَلْنَا مِنْ زُبَالَةَ فاستقلبتنا [فَاسْتَقْبَلَتْنَا] رِیحٌ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ فَتَقَطَّعَتِ الْقَافِلَةُ فَتِهْتُ فِی تِلْکَ الْبَرَارِی فَانْتَهَیْتُ إِلَی وَادٍ قَفْرٍ وَ جَنَّنِی اللَّیْلُ فَأَوَیْتُ
إِلَی شَجَرَةٍ فَلَمَّا اخْتَلَطَ الظَّلَامُ إِذَا أَنَا بِشَابٍّ عَلَیْهِ أَطْمَارٌ بِیضٌ قُلْتُ هَذَا وَلِیٌّ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ مَتَی أَحَسَّ بِحَرَکَتِی خَشِیتُ نِفَارَهُ فَأَخْفَیْتُ نَفْسِی فَدَنَا إِلَی مَوْضِعٍ فَتَهَیَّأَ إِلَی الصَّلَاةِ
ص: 230
برخاستم و در همان مکانی که آماده نماز شده بود، رفتم. دیدم چشمه ای آب می جوشد. چون دیدم که اعضای او آرام گرفت، نخست چنین گفت: «ای آن که به ملک و ملکوت دست یافتهای و بر هر چیزی با قهر و غلبه پیروز گشته ای، بر محمد و آل محمد درود فرست و دلم را از شادی روی آوردن به پیشگاهت آکنده نما و مرا به جمع پیروان خود رهنمون شو.»
آن گاه وارد نماز شد. من نیز آماده شدم و پشت سرش ایستادم، دیدم گویا محرابی برای من مجسم شد. در حال نماز می دیدم که هر وقت به آیهای می رسید که در آن وعده و وعید و بیم و ترس بود، با ناله و سوز آن را تکرار می کرد. چون تاریکی شب پایان یافت، از جای خود برخاست و گفت: «ای آن که چون جویندگان آهنگ او کردند، وی را راهنما یافتند و چون بیمناکان به او روی آوردند، مأوایش دیدند و هنگامی که پرستش کنندگان به او پناه آورند او را پناهنده یافتند؛ کسی که بدن خود را برای جز تو به کار گرفت، چه زمانی آسودگی پیدا خواهد کرد و کسی که همت خود را برای جز تو به کار گرفت، چه زمانی گشایش پیدا خواهد کرد؟ بار پروردگارا، شب رو به پایان است اما هنوز از خدمت تو حتی یک نیاز را به جا نیاوردهام و از حریم مناجات تو بیرون نیامدهام؛ بر محمد و آل محمد درود فرست و آن چه را که شایسته آنم برایم انجام ده، ای مهربان ترین مهربانان.»
پس محکم او را گرفتم، فرمود: اگر توکل تو از روی صدق و راستی باشد، گم نخواهی شد، لیک به دنبال من باش. پس به کنار همان درخت آمد و دست مرا گرفت، من نیز چنان که راه می رفتم چنین به نظرم رسید که زمین در زیر قدم هایم حرکت می کند. همین که صبح طلوع کرد به من فرمود: این جا مکه است. به آن جوان عرض کردم، تو را سوگند می دهم به آن که به او در روز قیامت امیدواری، تو کیستی؟ فرمود: اکنون که سوگند دادی، من علی بن حسین بن علی هستم.
توضیح
«الوطر» به معنای حاجت و نیاز است. «الصَدَر»، اسمی است که از عبارت «صدرت من الماء» گرفته شده است. و «المصدر»، صدر است که ساکن میباشد.
روایت44.
العیون: رجاء بن ابوضحاک گفته است: امام رضا علیه السلام در راه خراسان بود، وقتی تعقیب نماز عشا را تمام میکرد، دو سجده شکر به جا میآورد و به رختخوابش میرفت. وقتی یکسوم آخر شب میشد از بستر خود تسبیح کنان و تحمیدگویان و تکبیرگویان و تهلیل گویان و استغفار کنان برمیخاست. سپس مسواک میزد و بعد وضو میگرفت سپس برای خواندن نماز شب قیام میکرد. پس هشت رکعت نماز میخواند و در هر دو رکعت سلام میگفت. در دو رکعت اول از این هشت رکعت، در هر رکعت یک بار سوره حمد و سی بار سوره توحید را میخواند.
سپس نماز جعفر بن ابی طالب را چهار رکعت میخواند و در هر دو رکعت، در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از تسبیح قنوت میگرفت و این را هم از جمله نماز شب حساب میکرد. سپس بر میخاست و دو رکعت باقیمانده را میخواند که در رکعت اول سوره حمد و سوره ملک و در رکعت دوم سوره حمد و سوره دهر را میخواند.
ص: 231
وَ قَدْ نَبَعَ لَهُ مَاءٌ فَوَثَبَ قَائِماً یَقُولُ یَا مَنْ حَازَ کُلَّ شَیْ ءٍ مَلَکُوتاً وَ قَهَرَ کُلَّ شَیْ ءٍ جَبَرُوتاً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْلِجْ قَلْبِی فَرَحَ الْإِقْبَالِ عَلَیْکَ وَ أَلْحِقْنِی بِمَیْدَانِ الْمُطِیعِینَ لَکَ وَ دَخَلَ فِی الصَّلَاةِ فَتَهَیَّأْتُ أَیْضاً وَ قُمْتُ خَلْفَهُ وَ إِذَا أَنَا بِمِحْرَابٍ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ قُدَّامَهُ وَ کُلَّمَا مَرَّ بِآیَةٍ فِیهَا الْوَعْدُ وَ الْوَعِیدُ یُرَدِّدُهَا بِانْتِحَابٍ وَ حَنِینٍ فَلَمَّا تَقَشَّعَ الظَّلَامُ قَامَ فَقَالَ یَا مَنْ قَصَدَهُ الضَّالُّونَ فَأَصَابُوهُ مُرْشِداً وَ أَمَّهُ الْخَائِفُونَ فَوَجَدُوهُ مَعْقِلًا وَ لَجَأَ إِلَیْهِ الْعَابِدُونَ فَوَجَدُوهُ مَوْئِلًا مَتَی رَاحَةُ مَنْ نَصَبَ لِغَیْرِکَ بَدَنَهُ وَ مَتَی فَرَجُ مَنْ قَصَدَ غَیْرَکَ هَمُّهُ إِلَهِی قَدِ انْقَشَعَ الظَّلَامُ وَ لَمْ أَقْضِ مِنْ خِدْمَتِکَ وَطَراً وَ لَا مِنْ حِیَاضِ مُنَاجَاتِکَ صَدَراً صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی أَوْلَی الْأَمْرَیْنِ بِکَ فَتَعَلَّقْتُ بِهِ فَقَالَ لَوْ صَدَقَ تَوَکُّلُکَ مَا کُنْتَ ضَالًّا وَ لَکِنِ اتَّبِعْنِی وَ اقْفُ أَثَرِی وَ أَخَذَ بِیَدِی فَخُیِّلَ لِی أَنَّ الْأَرْضَ تَمْتَدُّ مِنْ تَحْتِ قَدَمِی فَلَمَّا انْفَجَرَ عَمُودُ الصُّبْحَ قَالَ هَذِهِ مَکَّةُ قُلْتُ مَنْ أَنْتَ بِالَّذِی تَرْجُوهُ فَقَالَ أَمَّا إِذْ أَقْسَمْتَ فَأَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (1).
الوطر الحاجة و الصدر بالتحریک الاسم من قولک صدرت من الماء و المصدر الصدر بالتسکین.
الْعُیُونُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ قَالَ: کَانَ الرِّضَا علیه السلام فِی طَرِیقِ خُرَاسَانَ إِذَا فَرَغَ مِنْ تَعْقِیبِ الْعِشَاءِ وَ سَجَدَ سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ فَإِذَا کَانَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ قَامَ مِنْ فِرَاشِهِ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّحْمِیدِ وَ التَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ وَ الِاسْتِغْفَارِ فَاسْتَاکَ ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ فَصَلَّی ثَمَانَ رَکَعَاتٍ یُسَلِّمُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَیَیْنِ مِنْهَا فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثِینَ مَرَّةً.
ثُمَّ یُصَلِّی صَلَاةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی کُلِّ رَکْعَتَیْنِ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ التَّسْبِیحِ وَ یَحْتَسِبُ بِهَا مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ الْبَاقِیَتَیْنِ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْمُلْکِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَی
ص: 231
سپس برمیخاست و دو رکعت نماز شفع میخواند که در هر رکعت از آنها یک بار سوره حمد و سه بار سوره توحید را میخواند و در رکعت دوم قبل از رکوع و بعد از قرائت قنوت میگرفت. وقتی سلام نماز را میگفت برمیخاست و یک رکعت نماز وتر را به جا میآورد و در آن توجه میکرد و در نماز وتر سوره حمد و سه مرتبه سوره توحید و یک بار سوره فلق را میخواند و قبل از رکوع و بعد از قرائت یک بار سوره توحید، قنوت میگرفت.
در قنوت میگفت: پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست. خدایا ما را در زمره کسانی که هدایتشان کردی، هدایت کن و ما را در زمره کسانی که از گناهان آنها گذشتی، قرار بده و سرپرستی ما را در زمره کسانی که سرپرستی آنها را بر عهده گرفتی، برعهده گیر و در آنچه که به ما دادهای برکت ده و ما را از شر قضای بد محفوظ دار، چرا که تو حکم میکنی و کسی بر تو حکم نمیکند. کسی که تو سرپرستی آن را بر عهده گرفتی ذلیل نشود و کسی که تو او را دشمن خود داشتی عزیز نگردد. پروردگارا، تو مبارک و متعالی هستی. سپس هفتاد مرتبه میفرمود: «استغفر الله ربی و أسئله التوبه» و وقتی سلام نماز را میگفت، به عنوان تعقیب قدری مینشست و وقتی نزدیک طلوع فجر میشد برمیخاست و دو رکعت نافله فجر را میخواند.(1)
توضیح
این روایات بر استحباب خواندن سه بار سوره توحید در هر یک از دو رکعت اول نماز شب دلالت دارد. این استحباب منافی با قرائت سوره کافرون و توحید نیست، بلکه بین قرائت هر یک از این دو، تخییر وجود دارد.
شهید - قدس الله روحه - در کتاب نفلیه گفته است: قرائت سه مرتبه سوره توحید در دو رکعت اول نماز شب یا در دو رکعتی که قبل از این دو رکعت خوانده میشود، مستحب است. شهید ثانی - روّح الله روحه - در شرح این سخن گفته است: خواندن دو رکعت نماز، قبل از شروع خواندن نماز شب مستحب است و مصنف در این باره به این دلیل تردید کرده است که قبلا گفتیم، خواندن سوره کافرون و سوره توحید در این دو رکعت مستحب است، بنابراین بین استحباب خواندن این دو سوره و غیر این سوره - سه مرتبه سوره توحید - تنافی و تعارض ظاهر میشود، بنابراین برخی استحباب خواندن سه مرتبه سوره توحید را به دو رکعتی که قبل از نماز شب خوانده میشود حمل کردهاند که مصنف در برخی از نکتههایی که ذکر نموده است، این نظر را از استادش عمیدالدین نقل کرده است. آنچه در روایت آمده است، فقط نماز شب است و به همین دلیل مصنف در این باره تردید کرده است، با اینکه میتوان این گونه بین این دو نظر رفع تعارض کرد و گفت که هر دو اینها مستحب است و نمازگزار در خواندن هر یک از آنها مخیّر است. یا اینکه گفت: هر دو اینها را بخواند، چرا که نهایت آن، خواندن هر دو اینهاست و این کار بدون هیچ خلافی در نماز نافله جایز و بلکه غیر مکروه است.
در کتاب الذکری بعد از حکم کردن به این که همه آنچه در روایت آمده، نیک است؛ گفته است:
ص: 232
عَلَی الْإِنْسَانِ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ یَقْرَأُ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ مِنْهَا الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یَقْنُتُ فِی الثَّانِیَةِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ فَإِذَا سَلَّمَ قَامَ وَ صَلَّی رَکْعَةَ الْوَتْرِ فَیَتَوَجَّهُ فِیهَا وَ یَقْرَأُ فِیهَا الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ یَقْنُتُ فِیهَا قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ بَعْدَ الْقِرَاءَةِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ یَقُولُ فِی قُنُوتِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اهْدِنَا فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنَا فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنَا فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لَنَا فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنَا شَرَّ مَا قَضَیْتَ فَإِنَّکَ
تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ إِنَّهُ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لَا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَ تَعَالَیْتَ ثُمَّ یَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ سَبْعِینَ مَرَّةً فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ فَإِذَا قَرُبَ مِنَ الْفَجْرِ قَامَ فَصَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ(1).
هذه الروایة أیضا تدل علی استحباب قراءة التوحید ثلاثین مرة فی کل من الرکعتین الأولیین من صلاة اللیل و لا ینافی استحباب قراءة الجحد و التوحید بل هو مخیر بینهما.
و قال الشهید قدس الله روحه فی النفلیة یستحب قراءة التوحید ثلاثین مرة فی أولتی صلاة اللیل أو فی الرکعتین السابقتین علیهما و قال الشهید الثانی روح الله روحه فی شرحه فإنه یستحب صلاة رکعتین قبل الشروع فی صلاة اللیل و إنما ردد المصنف بینهما لما تقدم من استحباب قراءة الجحد و التوحید فی أولیی صلاة اللیل فاستحباب قراءة غیرهما فیهما یظهر منه التنافی فحمله بعضهم علی الرکعتین السابقتین علیهما و نقله المصنف فی بعض فوائده عن شیخه عمید الدین و الواقع فی الروایة إنما هو صلاة اللیل فردد المصنف لذلک مع أنه یمکن رفع المنافاة بکون کل واحد منهما مستحبا فیتخیر المصلی فیهما أو بأن یجمع بینهما فإن غایته القران و هو فی النافلة جائز بغیر خلاف بل غیر مکروه.
و قال فی الذکری بعد حکمه بحسن جمیع ما وردت به النصوص فی ذلک
ص: 232
شایسته شب زنده دار است که در زمان و احوال مختلف، به همه این روایات عمل کند.
روایت45.
المتهجد: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی خواستی نماز شب را در شب جمعه بخوانی، در رکعت اول، سوره حمد و سوره توحید و در رکعت دوم، سوره حمد و سوره کافرون و در رکعت سوم، سوره حمد و سوره «الم سجده» و در رکعت چهارم، سوره حمد و سوره مدثر و در رکعت پنجم، سوره حمد و سوره «حم سجده» و در رکعت هفتم، سوره حمد و سوره یس و در رکعت هشتم، سوره حمد و سوره واقعه را بخوان. سپس نماز وتر را با سورههای ناس و فلق و توحید بخوان.(1)
روایت46.
المتهجد و غیره: وقتی به آسمان نگریست بگوید: «پروردگارا، شب بسیار تاریک از تو پنهان نکند...» تا آخر دعایی که قبلا ذکر شد و آیاتی از سوره آل عمران را بخواند.(2)
گفتهاند: همچنین مستحب است بگوید: ای نور نور، ای تدبیرگر امور، ای آنکه تدبیر میکند و تقدیرها را امضا میکند، تقدیر امروز مرا عافیت و سلامتی امضا کن.(3)
همچنین مستحب است وقتی به آسمان نگریست بگوید: ای کسی که آسمان را با دستان خود بنیان کرد و آن را سقفی برافراشته قرار داد، ای کسی که مغفرتش وسیع است و ای کسی که دستانش را به رحمت گشوده است، ای کسی که زمین را مسطح کرد و آن را محل سکونت و ساکن شدن قرار داد، ای کسی که زوجها را مذکر و مونث آفرید، مرا از ذاکرین و خائفین خودت قرار ده.
پروردگارا، برکات آسمانی را بر من فرو فرست و درهای رحمتت را به روی من بگشا و درهای بلا و گرفتاری را به روی من ببند، و مرا از شر فاسقان سکان داران آسمان و زمین حفظ فرما که تو کریم و بسیار بخشنده هستی. منزهی تو، مملکتت چه بزرگ است و سلطنتت چه قهار و سپاهت چه غلبه گر است. منزهی تو و تو را به ستایش میستایم، آفریدگانت چه عزتمند و چه بسیارند، کسانی که از آیات بزرگت غافلند و خزانههایت چه بسیار است. منزهی تو، خزائنت چه بزرگ است، منزهی تو و به ستایش میستایمت. بر محمد و آل او درود فرست و مرا از جمله ذاکرین خودت قرار ده و از غافلان قرار مده.(4)
ص: 233
فینبغی للمتهجد أن یعمل بجمیع الأقوال فی مختلف الأحوال.
الْمُتَهَجِّدُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ صَلَاةَ اللَّیْلِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَاقْرَأْ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ الم السَّجْدَةَ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ وَ فِی الْخَامِسَةِ الْحَمْدَ وَ حم السَّجْدَةَ وَ فِی السَّادِسَةِ الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْمُلْکِ وَ فِی السَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ یس وَ فِی الثَّامِنَةِ الْحَمْدَ وَ الْوَاقِعَةَ ثُمَّ تُوتِرُ بِالْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ(1).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: فَإِذَا نَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ فَلْیَقُلْ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا یُوَارِی مِنْکَ لَیْلٌ سَاجٍ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ مِنَ الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ (2)
قَالُوا وَ یُسْتَحَبُّ أَیْضاً أَنْ یَقُولَ یَا نُورَ النُّورِ یَا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ یَا مَنْ یَلِی التَّدْبِیرَ وَ یُمْضِی الْمَقَادِیرَ أَمْضِ مَقَادِیرِی فِی یَوْمِی هَذَا إِلَی السَّلَامَةِ وَ الْعَافِیَةِ(3)
وَ یُسْتَحَبُّ أَیْضاً أَنْ یَقُولَ إِذَا نَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ یَا مَنْ بَنَی السَّمَاءَ بِأَیْدِهِ وَ جَعَلَهَا سَقْفاً مَرْفُوعاً یَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا مَنْ فَرَشَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَهَا مِهَاداً یَا مَنْ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی اجْعَلْنِی مِنَ الذَّاکِرِینَ لَکَ وَ الْخَائِفِینَ مِنْکَ اللَّهُمَّ أَنْزِلْ عَلَیَّ مِنْ بَرَکَاتِ السَّمَاءِ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ رَحْمَتِکَ وَ أَغْلِقْ عَنِّی أَبْوَابَ نَقِمَتِکَ وَ عَافِنِی مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ سُکَّانِ الْهَوَاءِ وَ سُکَّانِ الْأَرْضِ إِنَّکَ کَرِیمٌ وَهَّابٌ سُبْحَانَکَ مَا أَعْظَمَ مُلْکَکَ وَ أَقْهَرَ سُلْطَانَکَ وَ أَغْلَبَ جُنْدَکَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ
مَا أَعَزَّ خَلْقَکَ وَ أَغْفَلَهُمْ عَنْ عَظِیمِ آیَاتِکَ وَ کَثِیرِ خَزَائِنِکَ سُبْحَانَکَ مَا أَوْسَعَ خَزَائِنَکَ وَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنِی لَکَ مِنَ الذَّاکِرِینَ وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْغَافِلِینَ-(4)
ص: 233
وقتی وضو را تمام کرد بگوید: سپاس مخصوص خدایی است که پروردگار جهانیان است، خدایا، مرا از توابین و پاکیزه شدگان قرار بده.
سپس بگوید: به نام خدا و با یاری خدا، خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از کسانی قرار بده که نیکیها را دوست دارند و بدان عمل میکنند و به آن کمک مینمایند و به سوی نیکی میشتابند و بدان عمل میکنند و به آن کمک مینمایند. مرا در اطاعت از خودت و پیامبرت که درود تو بر او و خاندانش باد، یاری فرما. و از شر و عمل بدان و از غضب و آتشت به تو پناه میآورم.
وقتی خواستی وارد مسجد شوی بگو: به نام خدا و به کمک او، از سوی خدا آمدیم و بازگشت ما به سوی خداست و خواست، خواست خداست. بهترین اسمها برای خداست، توکل برای خداست، هیچ نیرو و جنبشی نیست مگر به اراده خدا، پروردگارا مرا از کسانی قرار بده که مساجد و خانه ها را آباد میکنند. پروردگارا، من بنده و فرزند بنده و کنیزت هستم که به رحمتت نیازمند است و تو از من بینیازی و من قادر نیستم تو را عذاب کنم. تو میتوانی کسی را به غیر از من پیدا کنی تا او را عذاب نمایی ولی من نمیتوانم کسی دیگری به غیر از تو را پیدا کنم که مرا بیامرزد. بر خود ظلم کردم و اعمال زشت مرتکب شدم، پس مرا بیامرز و بر من رحم نما و توبه مرا بپذیر که تو توبه پذیر و مهربانی.
پروردگارا، درهای رحمتت را بر روی من بگشا و درهای گناه را به روی من ببند. خدایا، در این زمان، تمام آنچه را که به اولیا و کسانی که از تو اطاعت کردهاند، داده ای، به من بده و تمام شری را که از آنها برطرف کردی، از من هم برطرف کن. {پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا خطا نمودیم ما را مواخذه نکن و تکالیف سنگین که بر امتهای پیشین وضع کرده بودی، بر ما وضع نکن. پروردگارا، ما را به کاری که طاقت آن را نداریم وادار نکن و از ما بگذر و ما را بیامرز و بر ما رحم کن، تو مولای ما هستی پس ما را در برابر قوم کافران یاری کن}.
پروردگار، گوش قلبم را با ذکرت باز کن و یاری کردن آل محمد را روزی من گردان و مرا بر امرشان ثابت قدم ساز و میان من و آنها دوستی برقرار ساز و آنها را از پیش رو و پشت سر و از راست و چپ محافظت بفرما و نگذار که به آنها و من آزاری برسد.
خدایا، بنده و زائرت در خانهات است، و بر هر وارد و زائری، حقی بر صاحب خانه میباشد؛ پس ای بهترین کسی که حاجات از او خواسته میشود و ای بهترین کسی که رو به سوی او گردانده میشود. از تو میخواهم ای خدا، ای رحمان و ای رحیم، به حق رحمتی که همه چیز را فرا گرفته است و به حق ولایت، که بر محمد و آل محمد درود فرستی و مرا
ص: 234
فَإِذَا فَرَغَ مِنْ وُضُوئِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ ثُمَّ لِیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یُحِبُّ الْخَیْرَاتِ وَ یَعْمَلُ بِهَا وَ یُعِینُ عَلَیْهَا وَ یُسَارِعُ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یُعِینُ عَلَیْهِ وَ أَعِنِّی عَلَی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّرِّ وَ عَمَلِهِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ النَّارِ(1) فَإِذَا أَرَادَ دُخُولَ الْمَسْجِدِ فَلْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ مِنَ اللَّهِ وَ إِلَی اللَّهِ وَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ خَیْرُ الْأَسْمَاءِ لِلَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ عُمَّارِ مَسَاجِدِکَ وَ عُمَّارِ بُیُوتِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ افْتَقَرْتُ إِلَی رَحْمَتِکَ وَ أَنْتَ غَنِیٌّ عَنِّی وَ عَنْ عَذَابِی تَجِدُ مِنْ خَلْقِکَ مَنْ تُعَذِّبُهُ وَ لَا أَجِدُ مَنْ یَغْفِرُ لِی غَیْرَکَ ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ عَمِلْتُ سُوءاً فَاغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ رَحْمَتِکَ وَ أَغْلِقْ عَنِّی بَابَ مَعْصِیَتِکَ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی فِی مَقَامِی هَذَا جَمِیعَ مَا أَعْطَیْتَ أَوْلِیَاءَکَ وَ أَهْلَ طَاعَتِکَ وَ اصْرِفْ عَنِّی جَمِیعَ مَا صَرَفْتَ عَنْهُمْ مِنْ شَرٍّ- رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ اللَّهُمَّ افْتَحْ مَسَامِعَ قَلْبِی لِذِکْرِکَ وَ ارْزُقْنِی نَصْرَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ثَبِّتْنِی عَلَی أَمْرِهِمْ وَ أَصْلِحْ ذَاتَ بَیْنِهِمْ وَ احْفَظْهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمَانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائِلِهِمْ وَ امْنَعْهُمْ مِنْ أَنْ یُوصَلَ إِلَیْهِمْ بِسُوءٍ وَ إِیَّایَ اللَّهُمَّ عَبْدُکَ وَ زَائِرُکَ فِی بَیْتِکَ وَ عَلَی کُلِّ مَأْتِیٍّ إِکْرَامُ زَائِرِهِ فَیَا خَیْرَ مَنْ طُلِبَتْ مِنْهُ الْحَاجَاتُ وَ رُغِبَ إِلَیْهِ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ بِحَقِّ الْوَلَایَةِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی فَکَاکَ رَقَبَتِی
ص: 234
از آتش دوزخ رهایی دهی.
پروردگارا، من به وسیله محمد و آل محمد رو به سوی تو میکنم و آنها را پیشاپیش حاجاتم میفرستم. پس خدای من، به حق آنها مرا در دنیا و آخرت وجیه و از مقربین درگاهت قرار ده. خدایا، به حق آنها نمازهایم را قبول کن، دعایم را مستجاب کن و گناهانم را ببخش و روزیم را وسیع گردان و حاجتم را روا کن و با روی کرامت به من نگاه کن، نگاه مهربانی که به وسیله آن من مستوجب کرامت نزد خودت شوم و سپس این نگاه را هرگز از من برنگردان. ای برگرداننده دلها و دیدهها، مرا بر دین خودت و دین فرشتگانت ثابت قدم دار و قلبم را بعد از اینکه مرا هدایت کردی نلغزان و از جانب خود رحمتی برای من فرو فرست که تو بسیار بخشنده ای.
روی به سوی تو کردم و خشنودی تو را طلب نمودم و ثوابت را خواستار شدم و به تو ایمان آوردم و بر تو توکل نمودم؛ پس با ذات خود رو به سوی من کن و من هم رو به سوی تو میکنم. خدایا، گوش قلبم را با ذکرت باز کن و نعمت و فضل خودت را بر من تمام گردان، چرا که تو سزاوارترین نعمت دهندگانی که نعمت و فضلت را بر من تمام گردانی، خدایی جز تو نیست و شریکی نداری.
سپس آیةالکرسی و سورههای ناس و فلق را میخوانی و هفت مرتبه تسبیح میگویی و هفت مرتبه حمد میکنی و هفت مرتبه تکبیر و هفت مرتبه تهلیل مینمایی. سپس میگویی: خدایا به خاطر اینکه مرا هدایت کردی و بر من فضل نمودی و به من شرافت دادی و به خاطر امتحانهای نیکی که از من گرفتی، ستایش مخصوص توست. خدایا، نماز و دعایم را قبول کن و قلبم را پاک گردان و سینهام را فراخ بخش و توبه مرا بپذیر که تو توبه پذیر و مهربانی.(1)
مؤلف
برخی از این دعاهای وضو و دیگر دعاها در باب قبلی ذکر شد. توضیح: «الأید» به معنای قوت و قدرت است. در نهایه آمده است: «المسامع»، جمع «مسمع» و به معنای ابزار شنیدن است؛ یا جمع غیر قیاسی سمع است، مثل «مشابه» و «ملامح». «مَسمع» به فتح، به معنای شکافتن است، پایان. «أصلح ذات بینکم»، ذات شیء به معنای حقیقت شی و به این معناست که حقیقت احوال بین آنها باشد و این عبارت به این معناست که احوال بین آنها را اصلاح کن تا احوالشان الفت و محبت و اتفاق و مودت باشد.
ص: 235
مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أُقَدِّمُهُمْ بَیْنَ یَدَیْ حَوَائِجِی فَاجْعَلْنِی عِنْدَکَ اللَّهُمَّ بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَوَاتِی بِهِمْ مَقْبُولَةً وَ دُعَائِی بِهِمْ مُسْتَجَاباً وَ ذَنْبِی بِهِمْ مَغْفُوراً وَ رِزْقِی بِهِمْ مَبْسُوطاً وَ حَوَائِجِی بِهِمْ مَقْضِیَّةً وَ انْظُرْ إِلَیَّ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ نَظْرَةً رَحِیمَةً أَسْتَوْجِبُ بِهَا الْکَرَامَةَ عِنْدَکَ ثُمَّ لَا تَصْرِفْهُ عَنِّی أَبَداً بِرَحْمَتِکَ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ مَلَائِکَتِکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ إِلَیْکَ تَوَجَّهْتُ وَ مَرْضَاتَکَ طَلَبْتُ وَ ثَوَابَکَ ابْتَغَیْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ اللَّهُمَّ فَأَقْبِلْ إِلَیَّ بِوَجْهِکَ وَ أَقْبِلْ بِوَجْهِی إِلَیْکَ اللَّهُمَّ افْتَحْ مَسَامِعَ قَلْبِی لِذِکْرِکَ وَ أَتْمِمْ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ وَ فَضْلَکَ فَإِنَّکَ أَحَقُّ الْمُنْعِمِینَ أَنْ تُتِمَّ نِعْمَتَکَ وَ فَضْلَکَ عَلَیَّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ
وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ ثُمَّ تَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ سَبِّحْ لِلَّهِ سَبْعاً وَ احْمَدِ اللَّهَ سَبْعاً وَ کَبِّرِ اللَّهَ سَبْعاً وَ هَلِّلِ اللَّهَ سَبْعاً ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا هَدَیْتَنِی وَ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا فَضَّلْتَنِی وَ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا شَرَّفْتَنِی وَ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی کُلِّ بَلَاءٍ حَسَنٍ ابْتَلَیْتَنِیهِ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ صَلَاتِی وَ دُعَائِی وَ طَهِّرْ قَلْبِی وَ اشْرَحْ صَدْرِی وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (1).
أقول قد مر بعض الأدعیة للوضوء و غیره فی الباب السابق و الأید القوة و فی النهایة المسامع جمع مسمع و هو آلة السمع أو جمع سمع علی غیر قیاس کمشابه و ملامح و المسمع بالفتح خرقها انتهی و أصلح ذات بینهم ذات الشی ء حقیقته أی حقیقة أحوال تکون بینهم و المعنی أصلح ما بینهم من الأحوال حتی تکون أحوال ألفة و محبة و اتفاق و مودة.
ص: 235
از اخفش حکایت شده که درباره آیه «أصلحوا ذات بینکم(1)»،{و با یکدیگر سازش نمایید.} گفته است: به این دلیل ذات را مونث کردهاند که برای برخی از اشیا اسم مونث وضع میشود و برای برخی از اشیا اسم مذکر - مونث معنوی - مثل دار و حایط که دار را مونث کردهاند و حایط را مذکّر؛ پایان.
هدف در این جا، یا با در تقدیر گرفتن کلام، این میباشد که بین آنها و بین دیگران را اصلاح کن. یا امور متعلق به خود آنها را اصلاح کن. یا منظور از آل، اعم از معصومین باشد و این ظاهرتر است، چرا که گاهی دعا برای امری است و باید بدون وی هم باشد. همچنان که طبق برخی وجوه، در مورد سخن خدای متعال که میفرماید: «ربنا لا تواخذنا إن نسینا او أخطأنا(2)» این سخن گفته شده است. «بحق الولایه»، یعنی قبول ولایت آل محمد علیهم السلام از سوی من.
روایت47.
المتهجد و الجنة و بلد الامین و المکارم و الدعائم: امام سجاد علیه السلام در دل شب وقتی چشمها ساکن میشد و آرام میگرفت، این دعا را میخواند:
«خدای من ستارگان آسمانت فرورفته، و دیدههای خلقت فرو خفته، و صداهای بندگان و چهارپایانت خاموش شده، و پادشاهان درها را به روی خود بسته، و نگهبانان در گرد آن درها به حفاظت مشغول، و خود را از کسی که حاجتی از آنان خواهد یا احسانی طلبد محجوب داشته اند، و تنها تو - پروردگارا - زنده و پاینده ای که چرت و خواب فرایت نگیرد، و هیچ چیز تو را از چیز دیگر سرگرم نسازد، درهای آسمانت برای دعا کنندگان باز است، و خزائنت نبسته، و درهای رحمتت نپوشیده، و احسانهای تو برای آن کس که از تو درخواست کند ممنوع نیست بلکه همه مبذول و در دسترس است. خدای من، تو همان کریمی هستی که هیچ درخواست کننده ای از مؤمنان را که به تو رو انداخته از بارگاهت دور نسازی و از هیچکدام آنها که قصد تو کرده، خود را پوشیده نداری. نه؛ به عزت و جلالت سوگند که حوائج آنان در پیشگاه تو به تعویق نیفتد، و کسی جز تو به بر آوردنش دست نیازد.
خدای من، تو من و ایستادن و خواریام را در پیشگاه خودت میبینی و راز درونیام را میدانی و از آنچه در دل دارم و از آنچه که صلاح کار دنیا و آخرتم بدان بسته است آگاهی.
خدای من، یاد مرگ و ترس از حوادث پس از آن و ایستادن در پیشگاهت، طعام و شراب را ناگوارم ساخته و آب دهانم را گلوگیرم نموده و از بسترم برکنده و از خوابم بازداشته. چگونه بخوابد آن کس که از ورود فرشته مرگ در پیشامدهای شبانه روز میهراسد، بلکه چگونه عاقل به خواب رود با آنکه فرشته مرگ در شب و روز خواب ندارد و روح او را در شبانگاه و در همه لحظات دنبال میکند». آن گاه حضرت امام سجاد علیه السلام بعد از خواندن این دعا سجده می کرد و رخسار مبارک خود را بر خاک گذاشته، میگفت: «رحمت و راحتی به وقت مرگ و آمرزشم را به وقت دیدارت از تو خواستارم».(3)
مؤلف
دعای سجده در کتاب دعائم چنین است: «پروردگارا، راحتی و رحمت را هنگام مرگ و آمدن به سوی رحمت و رضوان را از تو خواستارم.»(4)
توضیح
«هدأت»، یعنی ساکن شد. «الانتجاع»، طلب احسان. «غیر محظورات»، یعنی ممنوع نیست. «الاختزال»، جدا کردن و بریدن. «انخزل الشی»، انقطاع و بریدن. «نغض علیه العیش تنغیضا»، به معنای تیره گرداندن است. «أغصنی بریقی» از غصه به ضم گرفته شده است و آن گیر کردن چیزی در گلو و کنایه از شدت اضطراب و ترس است، یعنی مرا به حدی رسانده که نمیتوانم غذا را فرو ببرم و در گلویم مانده است. «اقلقه» یعنی برکندن.
جوهری گفته است: «بات یفعل کذا» زمانی به کار میرود که کاری در شب انجام شود، همچنان که اگر کاری در روز انجام شود گفته میشود: «ظل یفعل کذا». «بیّت العدوّ»، یعنی حمله کردن به دشمن در شب و اسم بات، بیات است. «الطارق»، کسی است که در روز میآید و گاهی بر کسی که میآید، چه شب باشد و چه روز اطلاق میشود، همان طور که در اینجا چنین است.
«أو فی آناء الساعات»، یعنی اجزای شب، یعنی در قسمتی از شب. جوهری گفته است: «آناء
ص: 237
و حکی عن الأخفش أنه قال فی قوله تعالی وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ (1) إنما أنثوا ذات لأن بعض الأشیاء قد یوضع له اسم مؤنث و لبعضها اسم مذکر کما قالوا دار و حائط أنثوا الدار و ذکروا الحائط انتهی.
و الغرض هنا إما طلب إصلاح ما یکون بینهم و بین غیرهم بتقدیر فی الکلام أو إصلاح الأمور المتعلقة بأنفسهم أو المراد بالآل ما یعم غیر المعصومین أیضا و هو أظهر علی أنه قد یکون الدعاء لأمر لا بد من أن یکون بدونه أیضا کما قیل فی قوله سبحانه رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا(2) علی بعض الوجوه بحق الولایة أی ولایتی لآل محمد علیهم السلام.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْجُنَّةُ، [جنة الأمان] وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ، وَ الْمَکَارِمُ، وَ الدَّعَائِمُ،: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ إِذَا هَدَأَتِ الْعُیُونُ إِلَهِی غَارَتْ (3)
نُجُومُ سَمَائِکَ وَ نَامَتْ عُیُونُ أَنَامِکَ وَ هَدَأَتْ أَصْوَاتُ عِبَادِکَ وَ أَنْعَامِکَ وَ غَلَّقَتِ الْمُلُوکُ عَلَیْهَا أَبْوَابَهَا(4)
وَ طَافَ عَلَیْهَا حُرَّاسُهَا وَ احْتَجَبُوا عَمَّنْ یَسْأَلُهُمْ حَاجَةً أَوْ یَنْتَجِعُ مِنْهُمْ فَائِدَةً وَ أَنْتَ إِلَهِی حَیٌّ قَیُّومٌ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ وَ لَا یَشْغَلُکَ شَیْ ءٌ عَنْ شَیْ ءٍ أَبْوَابُ سَمَائِکَ لِمَنْ دَعَاکَ مُفَتَّحَاتٌ وَ خَزَائِنُکَ غَیْرُ مُغْلَقَاتٍ وَ أَبْوَابُ رَحْمَتِکَ غَیْرُ مَحْجُوبَاتٍ وَ فَوَائِدُکَ لِمَنْ سَأَلَکَهَا غَیْرُ مَحْظُورَاتٍ بَلْ هِیَ مَبْذُولَاتٌ فَأَنْتَ إِلَهِیَ الْکَرِیمُ الَّذِی لَا تَرُدُّ سَائِلًا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ سَأَلَکَ وَ لَا تَحْتَجِبُ عَنْ أَحَدٍ مِنْهُمْ أَرَادَکَ لَا وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ لَا تُخْتَزَلُ حَوَائِجُهُمْ دُونَکَ وَ لَا یَقْضِیهَا أَحَدٌ غَیْرُکَ إِلَهِی وَ قَدْ تَرَانِی وَ وُقُوفِی وَ ذُلَّ مَقَامِی وَ تَعْلَمُ سَرِیرَتِی وَ تَطَّلِعُ عَلَی مَا فِی قَلْبِی
ص: 236
اللیل»، ساعات شب است، اخفش گفته است: مفرد «آناء»، إنی بر وزن معی است. برخی گفتهاند: مفرد آن إنی و انو است گفته میشود: «مضی إینان من اللیل و إنوان».
روایت48.
المتهجد: نماز حاجتی که در دل شب خوانده میشود: پس برای نماز به طور کامل خودت را پاکیزه کن و با خودت خلوت نما و در خانهات را ببند و پرده را فرو بینداز و پاهایت را در برابر مولایت مرتب کن و دو رکعت نماز بخوان که قرائت آن را نیک میخوانی و در رکعت اول آن سوره حمد و سوره توحید و در رکعت دوم سوره حمد و سوره کافرون را میخوانی و مواظب باش در انجام این کار اشتباه نکنی و وقتی سلام نماز را گفتی، سی و سه مرتبه تسبیح و سی و سه مرتبه حمد و سی و چهار مرتبه تکبیر بگو و سپس بگو:
ای کسی که اختیار بندگان به دست اوست و قلبهای ستمگران در قبضه قدرت اوست و همه اموری که ممتنع الوجود هستند در تحت اراده اویند که آن را به صورت تکوینی، هر زمان و هر طور که بخواهد تدبیر میکند. تو خدایی هستی که هر چیز را بخواهی موجود میشود، و هیچ اراده و جنبشی نیست مگر به اراده تو .
پروردگارا، آنچه که آن را دانستهای مرا احاطه کرده و آنچه که بر تو پوشیده نیست مرا دربرگرفته است،. پس اگر مرا تسلیم کنی هلاک میشوم و اگر گرامی بداری به سلامت خواهم بود. خدایا من در پناه تو بر هر بزرگی حمله میکنم و از پرتگاههای دنیا و آخرت با ذکر تو در شب و روز طلب نجات میکنم. خدایا به وسیله تو بر هر عزیز، عزت مییابم و به وسیله تو بر هر ستمگر سرکش حمله میکنم و گواهی میدهم که تو خدای من و خدای پدرانم و خدای همه جهانیان هستی.
مولای من، تو قبل از اینکه کسی مستحق بخشش باشد، بخشیدن را آغاز کردی، بنابراین
زیادترین و کاملترین عطا را به من بده. به تو چنگ زدم و گریهام برای تو بوده است و به تو اعتماد کردم و به سوی تو پناه جستم. خدا، خدا، خدا پروردگار من است و چیزی را شریک او قرار نمیدهم و به غیر از او کسی را به سرپرستی خود انتخاب نمیکنم.
سپس به سجده میافتی و میگویی: {مگر ایمان نیاورده ای؟ گفت: چرا، ولی تا دلم آرامش یابد. گفت: پس، چهار پرنده برگیر، و آنها را پیش خود، ریز ریز گردان سپس بر هر کوهی پاره ای از آنها را قرار ده آن گاه آنها را فرا خوان، شتابان به سوی تو می آیند، و بدان که خداوند توانا و حکیم است.}
سپس میگویی: خدایا، آرزومندان تو را آرزو میکنند و درماندگان به تو پناه میآورند و تو مالک پادشاهان و خدای تمام خلایق هستی و امرت نافذ و قابل بازداشت نیست، چرا که تو صاحب سلطنت هستی
ص: 238
وَ مَا یَصْلُحُ بِهِ أَمْرُ آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ إِلَهِی إِنْ ذَکَرْتُ الْمَوْتَ (1)
وَ هَوْلَ الْمُطَّلَعِ وَ الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیْکَ نَغَّصَنِی مَطْعَمِی وَ مَشْرَبِی وَ أَغَصَّنِی بِرِیقِی وَ أَقْلَقَنِی عَنْ وِسَادِی وَ مَنَعَنِی رُقَادِی وَ کَیْفَ یَنَامُ مَنْ یَخَافُ بَیَاتَ (2)
مَلَکِ الْمَوْتِ فِی طَوَارِقِ اللَّیْلِ وَ طَوَارِقِ النَّهَارِ بَلْ کَیْفَ یَنَامُ الْعَاقِلُ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ لَا یَنَامُ لَا بِاللَّیْلِ وَ لَا بِالنَّهَارِ وَ یَطْلُبُ قَبْضَ رُوحِهِ (3)
بِالْبَیَاتِ أَوْ فِی آنَاءِ السَّاعَاتِ ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یُلْصِقُ خَدَّهُ بِالتُّرَابِ وَ هُوَ یَقُولُ أَسْأَلُکَ الرَّوْحَ وَ الرَّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عَنِّی حِینَ أَلْقَاکَ (4).
دعاء السجود فی الدعائم هکذا رب أسألک الراحة و الروح عند الموت و المصیر إلی الرحمة و الرضوان (5).
هدأت أی سکنت و الانتجاع طلب المعروف غیر محظورات أی ممنوعات و الاختزال الاقتطاع و انخزل الشی ء انقطع و نغص علیه العیش تنغیصا کدره و أغصنی بریقی من الغصة بالضم و هی الشجا فی الحلق و هی کنایة عن کمال الخوف و الاضطراب أی صیرنی بحیث لا أقدر علی أن أبلع ریقی و قد وقف فی حلقی و أقلقه أزعجه.
و قال الجوهری بات یفعل کذا إذا فعله لیلا کما یقال ظل یفعل کذا إذا فعله بالنهار و بیت العدو أی أوقع بهم لیلا و الاسم البیات و الطارق الذی یجی ء بالنهار و قد یطلق علی الأعم کما هنا.
أو فی آناء الساعات (6) أی أجزائها أو فی بعض الساعات قال الجوهری آناء
ص: 237
و خالق انسانها و جنها میباشی. از تو میخواهم، از تو میخواهم - آن قدر میگویی تا نفس قطع شود - سپس میگویی: آنچه را که تو به آن از من داناتری! سپس میگویی: تو بر هر کار توانایی. سپس میگویی: خدایا، هر کاری که برایم دشوار است، آسان گردان و مرا به راه مستقیم هدایت فرما و تو خدای شنوا و دانایی هستی، پس هر شدتی را بر من آسان گردان و مرا به کار نیک و رشید توفیق ده. سپس میگویی: با من چنین رفتار کن.(1)
نماز حاجت دیگر: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس را که به درگاه خداوند حاجتی داشته باشد، در دل شب از خواب بلند شود و غسل کند و پاکترین لباسهایش بپوشد و به ظرف آبی ده مرتبه سوره قدر بخواند و به اطراف و محل سجده بپاشد و سپس دو رکعت نماز با سوره حمد و قدر بخواند و بعد از نماز، حاجت خویش از خداوند بخواهد؛ خواسته او حتماً برآورده خواهد.(2)
روایت49.
المتهجد و غیر آن: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است که هرکس از نماز شب غافل شد، ده رکعت نماز با ده سوره بخواند که در رکعت اول، سوره حمد و «الم تنزیل» و در رکعت دوم، سوره حمد و سوره یس و در رکعت سوم، سوره حمد و سوره دخان و در رکعت چهارم، سوره حمد و سوره «واقتربت» و در رکعت پنجم، سوره حمد و سوره واقعه و در رکعت ششم، سوره حمد و سوره ملک و در رکعت هفتم، سوره حمد و مرسلات و در رکعت هشتم، سوره حمد و «عم یتسائلون» و در رکعت نهم، سوره حمد و سوره شمس و در رکعت دهم، سوره حمد و سوره فجر را بخواند. و فرموده است: هر کس این نماز را با این صفات بخواند، هیچ گاه از نماز شب غافل نشود.(3)
روایت50.
المتهجد و غیر آن: دو رکعت قبل از نماز شب را ذکر کرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر بندهای که در شب برخیزد و دو رکعت نماز بخواند و در سجدههایش برای چهل نفر از دوستانش دعا کند در حالی که اسم آنها یا پدرانشان را میبرد، هر خواستهای از خدا داشته باشد؛ خدا به وی میدهد.
امام سجاد علیه السلام قبل از نماز شب دو رکعت نماز به صورت سبک میخواند. در رکعت اول این نماز سوره توحید و در ر کعت دوم، سوره کافرون را میخواند و دستش را برای تکبیر بلند میکرد و میفرمود:
ص: 239
اللیل ساعاته قال الأخفش واحدها إنی مثل معی و قال بعضهم واحدها إنی و إنو یقال مضی إنیان من اللیل و إنوان.
الْمُتَهَجِّدُ،: صَلَاةُ الْحَاجَةِ تُصَلِّی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ فَتَطَهَّرْ لِلصَّلَاةِ طَهُوراً سَابِغاً وَ اخْلُ بِنَفْسِکَ وَ أَجِفْ بَابَکَ وَ أَسْبِلْ سِتْرَکَ وَ صُفَّ قَدَمَیْکَ بَیْنَ یَدَیْ مَوْلَاکَ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تُحْسِنُ فِیهِمَا الْقِرَاءَةَ تَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ سُورَةَ الْإِخْلَاصِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ تَحَفَّظُ مِنْ سَهْوٍ یَدْخُلُ عَلَیْکَ فَإِذَا سَلَّمْتَ بَعْدَهَا فَسَبِّحِ اللَّهَ تَعَالَی ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ تَسْبِیحَةً وَ احْمَدِ اللَّهَ تَعَالَی ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ تَحْمِیدَةً وَ کَبِّرِ اللَّهَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ تَکْبِیرَةً وَ قُلْ یَا مَنْ نَوَاصِی الْعِبَادِ بِیَدِهِ وَ قُلُوبُ الْجَبَابِرَةِ فِی قَبْضَتِهِ وَ کُلُّ الْأُمُورِ لَا یَمْتَنِعُ مِنَ الْکَوْنِ تَحْتَ إِرَادَتِهِ یُدَبِّرُهَا بِتَکْوِینِهِ إِذَا شَاءَ کَیْفَ شَاءَ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ أَنْتَ اللَّهُ مَا شِئْتَ مِنْ أَمْرٍ یَکُنْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ رَبِّ قَدْ دَهِمَنِی مَا قَدْ عَلِمْتَ وَ غَشِیَنِی مَا لَمْ یَغِبْ عَنْکَ فَإِنْ أَسْلَمْتَنِی هَلَکْتُ وَ إِنْ أَعْزَزْتَنِی سَلِمْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْطُو بِاللِّوَاذِ بِکَ عَلَی کُلِّ کَبِیرٍ وَ أَنْجُو مِنْ مَهَاوِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ بِذِکْرِی لَکَ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ أَطْرَافِ النَّهَارِ إِلَهِی بِکَ أَتَعَزَّزُ عَلَی کُلِّ عَزِیزٍ وَ بِکَ أَصُولُ عَلَی کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ إِلَهِی وَ إِلَهُ آبَائِی وَ إِلَهُ الْعَالَمِینَ سَیِّدِی إِنَّکَ ابْتَدَأْتَ بِالْمِنَحِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا فَاخْصُصْنِی
بِتَوْفِیرِهَا وَ إِجْزَالِهَا بِکَ اعْتَصَمْتُ وَ عَلَیْکَ عَوَّلْتُ وَ بِکَ وَثِقْتُ وَ إِلَیْکَ لَجَأْتُ اللَّهُ اللَّهُ اللَّهُ رَبِّی لَا أُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ لَا أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ وَلِیّاً ثُمَّ تَخِرُّ سَاجِداً وَ تَقُولُ- أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً وَ قَالَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ یَؤُمُّ ذُو الْآمَالِ وَ إِلَیْکَ یَلْجَأُ الْمُسْتَضَامُ وَ أَنْتَ اللَّهُ مَالِکُ الْمُلُوکِ وَ رَبُّ کُلِّ الْخَلَائِقِ أَمْرُکَ نَافِذٌ بِغَیْرِ عَائِقٍ لِأَنَّکَ أَنْتَ ذُو السُّلْطَانِ
ص: 238
«تو پادشاه حقیقی و آشکار هستی و دارای علو و حاکمی بلندمرتبه میباشی و بزرگ دانا هستی. تو پادشاه قاهر و بزرگ توانا و غنی هستی. بندگان میخوابند و تو نمیخوابی و غافل و بیمار نمیشوی. سپاس مخصوص خدای مُحسن و مُجمل و مُنعم و مُفضل و صاحب شکوه و بزرگواری و دارای بخششهای بزرگ و نعمتهای کلان و صاحب تمام نیکیها و ولی تمام نعمتها است. در هر سختی به خذلان نمیافکند و با آشکار کردن راز رسوا نمیکند و با گناه تسلیم نمیکند و در زادگاهش دچار ننگ و عار نمیکند و او کسی است که برای ما اهل بیت یاور و در هر سختی و آسانی پناه است. نیک آزمایش است و به بخشندگی ستوده و نسبت به ما دارای عفو بزرگ است. روز را به شب رساندیم در حالی که اگر ما را محروم کنی کسی نیست که ما را غنا بخشد، و اگر بخواهی به ما صدمهای بزنی کسی نیست که تو را از این کار بازدارد. به خاطر کم بودن شکرمان ما را از فضلت محروم نکن و به خاطر زیاد بودن گناهانمان و آنچه که پیشاپیش فرستادیم ما را عذاب نکن. منزه است صاحب ملک و ملکوت، منزه است صاحب عزت و جبروت، منزه است آن زندهای که نمیمیرد.»
سپس قرائت میکرد و رکوع و سجده مینمود. سپس برای خواندن رکعت دوم بلند میشد و در آن سوره حمد را میخواند. وقتی قرائت را تمام میکرد دستانش را باز میکرد و میگفت:
«خدایا، دستان درخواست کنندگان به سوی تو بلند شده است و گردنهای تلاش گران به سوی تو دراز شده است و قدمها به سوی تو در حرکتند و دیدگان عبادت کنندگان به سوی تو نگران و قلبهای متقین به سوی تو روان گشته است و از تو حاجت خواسته میشود. ای اجابت کننده گرفتاران و یاریگر شکست خوردگان و برطرف کننده گرفتاری گرفتاران و خدای فرستاده شدگان و خدای پیامبران و ملائکه مقرب و فریادرس آنها هنگام دشواری و گرفتاری بزرگ، خدایا من آن چیزی را از تو طلب میکنم که برای کسی به کار بردی که حکم تو را برپا داشت و با دشمنانت عناد و ستیز کرد و به ریسمان تو چنگ زد و برای اجرای کتاب تو صبر کرد، در حالی که محبّ اهل طاعتت و دشمن اهل معصیتت بود و در راه تو آن چنان که شایسته است جهاد کرد و در زمینه تو، سرزنش هیچ ملامتگری او را تحت تأثیر قرار نداد؛ سپس او را با منتهایی که بر او گذاشتی ثابتقدم کردی، چرا که خیر فقط به دست توست و تو کسی را که تو از او راضی هستی پاداش میدهی و در قبرش براو آسان میگیری و با روی سفید برمیانگیزی و از فزع اکبر و هول و تکان قیامت ایمن میسازی.»
سپس رکوع میکنی و وقتی سلام نماز را گفتی، سه مرتبه تکبیر میگویی و سپس میگویی: پروردگارا، مرا در زمره کسانی قرار ده که آنها را هدایت کردهای و در زمره آنها قرار ده که از گناهانشان گذشتهای و در زمره کسانی قرار ده که سرپرستی آنها را به عهده گرفتی، و در آنچه که به من میدهی برکت ده. مرا از شر قضایت در امان دار، چرا که تو حکم میکنی و کسی به تو حکم نمیکند، کسی که سرپرستی او را به عهده گرفتی ذلیل نمیشود و کسی را که او را دشمن داشتی عزیز نمیشود، بسیار بزرگ و مبارک و متعال و منزه هستی، ای خدای بیت الحرام.
ص: 240
وَ خَالِقُ الْإِنْسِ وَ الْجَانِّ أَسْأَلُکَ أَسْأَلُکَ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ ثُمَّ تَقُولُ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی ثُمَّ تَقُولُ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ یَسِّرْ مِنْ أَمْرِی مَا تَعَسَّرَ وَ أَرْشِدْنِی الْمِنْهَاجَ الْمُسْتَقِیمَ وَ أَنْتَ اللَّهُ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَسَهِّلْ لِی کُلَّ شَدِیدٍ وَ وَفِّقْنِی لِلْأَمْرِ الرَّشِیدِ ثُمَّ تَقُولُ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا(1).
صَلَاةٌ أُخْرَی لِلْحَاجَةِ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی حَاجَةٌ فَلْیَقُمْ جَوْفَ اللَّیْلِ وَ یَغْتَسِلُ وَ لْیَلْبَسْ أَطْهَرَ ثِیَابِهِ وَ لْیَأْخُذْ قُلَّةً جَدِیدَةً مَلْأَی مِنْ مَاءٍ وَ یَقْرَأُ عَلَیْهَا إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ عَشْرَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَرُشُّ حَوْلَ مَسْجِدِهِ وَ مَوْضِعِ سُجُودِهِ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فِی الرَّکْعَتَیْنِ جَمِیعاً ثُمَّ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ فَإِنَّهُ حَرِیٌّ أَنْ تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ، رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهم السلام: أَنَّ مَنْ غَفَلَ عَنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ فَلْیُصَلِّ عَشْرَ رَکَعَاتٍ بِعَشْرِ سُوَرٍ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ الم التَّنْزِیلَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ یس وَ فِی الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ وَ الدُّخَانَ وَ فِی الرَّابِعَةِ الْفَاتِحَةَ وَ اقْتَرَبَتْ وَ فِی الْخَامِسَةِ الْحَمْدَ وَ الْوَاقِعَةَ وَ فِی السَّادِسَةِ الْفَاتِحَةَ وَ تَبَارَکَ الَّذِی بَیدِهِ الْمُلْکُ وَ فِی السَّابِعَةِ الْحَمْدَ وَ الْمُرْسَلَاتِ وَ فِی الثَّامِنَةِ الْحَمْدَ وَ عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ وَ فِی التَّاسِعَةِ الْحَمْدَ وَ إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ فِی الْعَاشِرَةِ الْحَمْدَ وَ الْفَجْرَ قَالَ علیه السلام مَنْ صَلَّاهَا عَلَی هَذِهِ الصِّفَةِ لَمْ یَغْفُلْ عَنْهَا(3).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: ذَکَرَ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ صَلَاةِ اللَّیْلِ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ یَقُومُ مِنَ اللَّیْلِ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَدْعُو فِی سُجُودِهِ لِأَرْبَعِینَ مِنْ أَصْحَابِهِ یُسَمِّی بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ إِلَّا وَ لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ تَعَالَی شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ (4)
وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یُصَلِّی أَمَامَ صَلَاةِ اللَّیْلِ رَکْعَتَیْنِ خَفِیفَتَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِی الْأُولَی وَ فِی الثَّانِیَةِ بِقُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ یَرْفَعُ یَدَیْهِ بِالتَّکْبِیرِ وَ یَقُولُ
ص: 239
خدایا! تو میبینی و دیده نمیشوی و در بلندترین جایگاه دیده بانی هستی و زندگی و مرگ به دست توست و بازگشت همه به سوی تو میباشد، و آغاز و انجام برای توست، از اینکه ذلیل و خوار شویم به تو پناه میآوریم.
سپاس مخصوص خداوندی است که صاحب ملک و ملکوت است، سپاس مخصوص خداوندی است که صاجب عزت و جبروت است، سپاس مخصوص خداوندی است که شکست ناپذیر و جبار و حکیم است، بسیار آمرزنده، یگانه، قهار، و بزرگ و متعال است، خدای بزرگ منزه است، منزه است خداوندی که دوست و فرزند و شریکی در حکومتش، و نظیر و هم ترازی برایش وجود ندارد.
{ای خدا و ای رحمتگر و ای پروردگار، اگر فراموش کردیم یا خطا نمودیم ما را مواخذه نکن و تکالیف سنگینی که بر امتهای پیشین وضع کرده بودی، بر ما وضع نکن. پروردگارا، ما را به کاری که طاقت آن را نداریم وادار نکن و از ما بگذر و ما را بیامرز و بر ما رحم کن، تو مولای ما هستی پس ما را در برابر قوم کافران یاری کن.}، {خدایا، قلبهایمان را بعد از اینکه ما را هدایت کردی نلغزان و از جانب خود رحمتی بر ما ببخش که تو بسیار بخشنده هستی، خدایا، عذاب جهنم را از ما بازدار که عذابش هلاک کننده است. خدایا، از زنان و فرزندانمان نور چشمانمان قرار ده و ما را پیشوای متقین قرار ده.} پروردگارا، بر محمد و آل محمد و فرشتگان مقرب و پیامبران و صدیقان و پیامبران اولوالعزم که در راه رنج دیدند و در راهت چنان که شایسته بود جهاد کردند و امرت را بر پا داشتند و تو را به یگانگی ستودند و تا زمان مرگ تو را پرستش کردند، درود فرست.
خدایا، کافرانی که مانع اجرای دستورات کتابت شدند و پیامبرانت را تکذیب نمودند عذاب کن و عذاب و رجز خودت را بر آنها قرار ده و ما و مؤمنین را ببخش و توفیق ده که شکر نعمتهایی که به آنها دادهای را به جا آورند. ای خدای حقیقی و ای پروردگار جهانیان، دعای ما را بپذیر. خدایا بر بندگان صالحت که در آسمان و زمین هستند رحم کن. ای پروردگار جهانیان. سپس ده مرتبه میگویی: «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» و سجده میکنی.(1)
توضیح
«الشامخ» به معنای عالی و مرتفع. «باذخ» هم چنین معنایی دارد. «الرِّدء» با کسره به معنای کمک و یاری است، خداوند متعال میفرماید: «فارسله معی ردءا(2)»،{پس او را بر من برای کمک بفرست.} این نظر را جوهری داده و گفته است: «شخص بصره، فهو شاخص»،
ص: 241
أَنْتَ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ ذُو الْعِزِّ الشَّامِخِ وَ السُّلْطَانِ الْبَاذِخِ وَ الْمَجْدِ الْفَاضِلِ أَنْتَ الْمَلِکُ الْقَاهِرُ الْکَبِیرُ الْقَادِرُ الْغَنِیُّ الْفَاخِرُ یَنَامُ الْعِبَادُ وَ لَا تَنَامُ وَ لَا تَغْفُلُ وَ لَا تَسْأَمُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُحْسِنِ الْمُجْمِلِ الْمُنْعِمِ الْمُفْضِلِ ذِی الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ ذِی الْفَوَاضِلِ الْعِظَامِ وَ النِّعَمِ الْجِسَامِ وَ صَاحِبِ کُلِّ حَسَنَةٍ وَ وَلِیِّ کُلِّ نِعْمَةٍ لَمْ یَخْذُلْ عِنْدَ کُلِّ شَدِیدَةٍ وَ لَمْ یَفْضَحْ بِسَرِیرَةٍ وَ لَمْ یُسْلِمْ بِجَرِیرَةٍ وَ لَمْ یُخْزِ فِی مَوْطِنٍ وَ مَنْ هُوَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ عُدَّةً وَ رِدْءاً عِنْدَ کُلِّ عَسِیرٍ وَ یَسِیرٍ حَسَنِ الْبَلَاءِ کَرِیمِ الثَّنَاءِ عَظِیمِ الْعَفْوِ عَنَّا أَمْسَیْنَا لَا یُغْنِینَا أَحَدٌ إِنْ حَرَمْتَنَا وَ لَا یَمْنَعُنَا مِنْکَ أَحَدٌ إِنْ أَرَدْتَنَا فَلَا تَحْرِمْنَا فَضْلَکَ لِقِلَّةِ شُکْرِنَا وَ لَا تُعَذِّبْنَا لِکَثْرَةِ ذُنُوبِنَا وَ مَا قَدَّمَتْ أَیْدِینَا سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ سُبْحَانَ ذِی الْعِزِّ وَ الْجَبَرُوتِ سُبْحَانَ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ ثُمَّ یَقْرَأُ وَ یَرْکَعُ وَ یَسْجُدُ ثُمَّ یَقُومُ إِلَی الرَّکْعَةِ الثَّانِیَةِ فَیَقْرَأُ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ سُورَةٍ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ رُفِعَتْ أَیْدِی السَّائِلِینَ وَ مُدَّتْ أَعْنَاقُ الْمُجْتَهِدِینَ وَ نُقِلَتْ أَقْدَامُ الْخَائِفِینَ وَ شَخَصَتْ أَبْصَارُ الْعَابِدِینَ وَ أَفْضَتْ قُلُوبُ الْمُتَّقِینَ وَ طُلِبَتِ الْحَوَائِجُ یَا مُجِیبَ الْمُضْطَرِّینَ وَ مُعِینَ الْمَغْلُوبِینَ وَ مُنَفِّسَ کُرُبَاتِ الْمَکْرُوبِینَ وَ إِلَهَ الْمُرْسَلِینَ وَ رَبَّ النَّبِیِّینَ وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَفْزَعَهُمْ عِنْدَ الْأَهْوَالِ وَ الشَّدَائِدِ الْعِظَامِ أَسْأَلُکَ اللَّهُمَّ بِمَا اسْتَعْمَلْتَ بِهِ مَنْ قَامَ بِأَمْرِکَ وَ عَانَدَ عَدُوَّکَ وَ اعْتَصَمَ بِحَبْلِکَ وَ صَبَرَ عَلَی الْأَخْذِ بِکِتَابِکَ مُحِبّاً لِأَهْلِ طَاعَتِکَ مُبْغِضاً لِأَهْلِ مَعْصِیَتِکَ مُجَاهِداً فِیکَ حَقَّ جِهَادِکَ لَمْ تَأْخُذْهُ فِیکَ لَوْمَةُ لَائِمٍ ثُمَّ ثَبَّتَّهُ بِمَا مَنَنْتَ عَلَیْهِ فَإِنَّمَا الْخَیْرُ بِیَدِکَ وَ أَنْتَ تَجْزِی بِهِ مَنْ رَضِیتَ عَنْهُ وَ فَسَحْتَ لَهُ فِی قَبْرِهِ ثُمَّ بَعَثْتَهُ مُبْیَضّاً وَجْهُهُ قَدْ أَمِنْتَهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ وَ هَوْلِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یَرْکَعُ فَإِذَا سَلَّمَ کَبَّرَ ثَلَاثاً ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیمَنْ هَدَیْتَ وَ عَافِنِی فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنِی فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ بَارِکْ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَ وَ قِنِی شَرَّ مَا قَضَیْتَ إِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ إِنَّهُ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لَا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ سُبْحَانَکَ یَا رَبَّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ
ص: 240
زمانی به کار میرود که چشمانش را باز کند و پلک نزند. گفته است: «افضیت» وقتی به کار میرود که به بیرون برود و «أفضیتُ الی فلان سّری» یعنی رازم را به او گفتم. «المنظره» به معنای محل مراقبت و دیده بانی است. «أنت بالمنظر الاعلی»، یعنی مراقب بندگانت هستی و از حال آنان خبر داری یا به این معناست که افکار خلایق و عقلهایشان به سوی درک تو نمیرسد.
«العزیز»، غلبه کنندهای که بر او غلبه نمیشود. گفته شده است: عزیز کسی است که معادل و نظیری ندارد. «الجبار» کسی که است که شأنش در ملک و سلطنت بزرگ است و جز خدا بر کس دیگر اطلاق نمیشود مگر اینکه قصد ذم باشد. یا جبار کسی است که آفریدگان را مجبور میکند و آنها را بر آنچه که میخواهد وادار میکند. یا منظور کسی است که حال آنها را جبران و اصلاح میکند. مثل کسی که شکستگی را پانسمان میکند. «القهار»، یعنی کسی که قهر و غلبهاش بر بندگان شدید است. «المتعال»، یای این کلمه حذف شده و کسره به جای آن آمده تا بر وجود یای محذوف دلالت کند و معنای متعال این است که از هر وصفی بالاتر است. «الإصر»، به معنای گناه و تنگی و سختی و پیمان استوار است. «کان غراما»، یعنی هلاک یا همراه.
روایت51.
مصباح سید ابن الباقی: بعد از دعای قبلی گفته است: امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از دو رکعت که قبل از نماز شب میخواند، این دعا را میخواند: «خدایا، دلهای فروتنان به سوی تو متوجه گشته و عقل عاقلان با تو انس گرفته است و بیم عالمان بر تو ملازم شده و قلبهای تقصیرکنندگان بر تو آرام گیرد؛ پس ای آرزوی عارفان و امید آرزومندان، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از رسوایی روز قیامت در امان دار. نزد تو پردها در به در میشود و آنچه در سینههاست بر تو آشکار است، و هنگامی که گناه کاران میترسند، و افراط کاران وحشت میکنند مونس من باش، به وسیله رحمتت ای مهربانترین مهربانان.
به عزت و جلالت سوگند، با معصیت خود قصد نافرمانی تو را نداشتم و درباره تو در تردید و به کیفر تو جاهل نبودم. و عقوبت تو را نمی خواستم. اما نفس من مرا گمراه کرد و پرده ای که بر گناه من کشیدی مرا بر آن یاری داد. اکنون چه کسی مرا از عذاب تو می رهاند؟ و اگر رشته پیوند خود را با من ببری، به رشته چه کسی دست زنم؟ چه فردای زشتی در پیش دارم که باید پیش روی تو بایستم. روزی که به سبک باران میگویند بگذرید و به سنگین باران میگویند فرود آئید، آیا با سبکباران خواهم گذشت؟ یا با سنگین باران فرود خواهم آمد؟ وای بر من، هرچه عمرم درازتر می شود گناهانم بیشتر میگردد و توبه نمیکنم؛ آیا هنگام آن نرسیده است که از پروردگارم شرم کنم؟»
سپس سجده میکرد و سیصد مرتبه میگفت: «استغفرالله ربی و أتوب إلیه».
ص: 242
اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی وَ لَا تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی وَ إِنَّ بِیَدِکَ الْمَمَاتَ وَ الْمَحْیَا وَ إِنَّ إِلَیْکَ الْمُنْتَهَی وَ الرُّجْعَی وَ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی الْحَمْدُ لِلَّهِ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ ذِی الْعِزِّ وَ الْجَبَرُوتِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ الْحَکِیمِ الْغَفَّارِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمِلْکِ وَ لَا مِثْلٌ وَ لَا شِبْهٌ وَ لَا عَدْلٌ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ- رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ- رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ- رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً- رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ صَلِّ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَنْبِیَائِکَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ أُولِی الْعَزْمِ مِنَ الْمُرْسَلِینَ الَّذِینَ أُوذُوا فِی جَنْبِکَ وَ جَاهَدُوا فِیکَ حَقَّ جِهَادِکَ وَ قَامُوا بِأَمْرِکَ وَ وَحَّدُوکَ وَ عَبَدُوکَ حَتَّی أَتَاهُمُ الْیَقِینُ اللَّهُمَّ عَذِّبِ الْکَفَرَةَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ کِتَابِکَ وَ یُکَذِّبُونَ رُسُلَکَ وَ اجْعَلْ عَلَیْهِمْ رِجْزَکَ وَ عَذَابَکَ وَ اغْفِرْ لَنَا وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ أَوْزِعْهُمْ أَنْ یَشْکُرُوا نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ إِلَهَ الْحَقِّ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ اللَّهُمَّ ارْحَمْ عِبَادَکَ الصَّالِحِینَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ یَسْجُدُ(1).
الشامخ العالی و المرتفع کالباذخ و الردء بالکسر العون قال تعالی فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً(2) ذکره الجوهری و قال شخص بصره فهو شاخص
ص: 241
توضیح
«المُخِف» که به باب افعال رفته، به معنی کسی است که بارش سبک است و «المُثقل»، کسی که بارش سنگین است.
روایت52.
الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی خواستی برای نماز شب بلند شوی بگو: پروردگارا، من به وسیله محمد پیامبر رحمتت و آل محمد او به سوی تو رو میکنم و آنها را پیشاپیش حاجاتم میفرستم. پس خدای من، به حق آنها مرا در دنیا و آخرت وجیه و از مقربین درگاهت قرار ده. خدایا به خاطر آنها بر من رحم کن و به خاطر - یا به وسیله - آنها مرا عذاب نکن و به خاطر آنها مرا گمراه نگردان و به خاطر آنها بر من روزی ده و به خاطر آنها مرا محروم نگردان و حاجتهای دنیوی و اخروی مرا بر آورده کن که تو بر هر چیز توانایی و بر هر چیز آگاه میباشی.(1)
توضیح
«بنبیک»، یعنی با طلب شفاعت از او، «لاتعذبنی بهم»، یعنی به خاطر مخالفت و دشنمی کردن با آنها، البته احتمال دارد در تمام این موارد قسم باشد، هر چند که بعید است.
روایت53.
المتهجد: برای نماز شب بلند میشود و در رکعت اول با هفت تکبیر، طبق آنچه که قبلا گفتیم؛ توجه میکند.
مستحب است در دو رکعت اول، در هر رکعت سوره حمد و سی مرتبه سوره توحید خوانده شود و اگر بر این کار قادر نباشد، در رکعت اول سوره حمد و سوره توحید و در رکعت دوم، سوره حمد و سوره کافرون را بخواند. در شش رکعت بعدی هر یک از سورههای طولانی مثل انعام و کهف و انبیا و یس و «الحوامیم» و شبیه این سورهها را که بخواهد، میخواند. البته اگر وقتش زیاد باشد، پس اگر وقت تنگ بود بر خواندن سوره حمد و سوره توحید بسنده میکند. بلند و جهری خواندن قرائت در نماز شب مستحب است.(2)
مؤلف
در حاشیه برخی از نسخههای قدیمی مصباح شیخ که از خط خودش - قدّس سرّه - نقل شده بود، دیدم، این سخن چنین نوشته است: در رکعت سوم و چهارم سورههای مزمل و عمّ خوانده میشود و در رکعت پنجم و ششم سورههایی شبیه سوره یس و دخان و واقعه و مدثر خوانده میشود. در رکعت هفتم و هشتم، سوره تبارک - ملک - و انسان خوانده میشود. تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را در تعقیب هر دو رکعت میخواند، سپس گفته است: در روایت آمده است: هرکس دشمنی داشته باشد که او را اذیت میکند، در سجده دوم دو رکعت اول بگوید: خدایا، فلان بن فلان، مرا شهره عام و خاص کرده و نامم را بر همگان فاش ساخته و مرا به انجام زشتیها وا میدارد، خدایا شر او را با مرضی که به زودی بر جان او میاندازی و او را به خودش مشغول میکنی، از من دور کن. خدایا مرگ او را نزدیک گردان و اثر او را از میان بردار و خدایا به زودی
ص: 243
إذا فتح عینیه و جعل لا یطرف و قال یقال أفضیت إذا خرجت إلی الفضاء و أفضیت إلی فلان سری و المنظرة المرقبة و أنت بالمنظر الأعلی أی ترقب عبادک و تطلع علیهم أو لا یصل إلیک أفکار الخلائق و عقولهم.
و العزیز الغالب الذی لا یغلب و قیل هو الذی لا یعادله شی ء و الجبار العظیم الشأن فی الملک و السلطان و لا یطلق علی غیره تعالی إلا علی وجه الذم أو الذی یجبر الخلق و یقهرهم علی ما یرید أو یجبر حالهم و یصلحهم کالذی یجبر الکسر و القهار الشدید القهر و الغلبة علی العباد و المتعال حذفت الیاء و أبقیت الکسرة دلیلا علیها و هو الذی جل عن کل وصف و الإصر الذنب و الضیق و الشدة و العهد الشدید کان غراما أی هلاکا أو ملازما
مِصْبَاحُ السَّیِّدِ ابْنِ الْبَاقِی، قَالَ بَعْدَ الدُّعَاءِ الْمُتَقَدِّمِ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدْعُو بَعْدَ رَکْعَتَیِ الْوِرْدِ قَبْلَ صَلَاةِ اللَّیْلِ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ إِلَیْکَ حَنَّتْ قُلُوبُ الْمُخْبِتِینَ وَ بِکَ أَنِسَتْ عُقُولُ الْعَاقِلِینَ وَ عَلَیْکَ عَکَفَتْ رَهْبَةُ الْعَالِمِینَ وَ بِکَ اسْتَجَارَتْ أَفْئِدَةُ الْمُقَصِّرِینَ فَیَا أَمَلَ الْعَارِفِینَ وَ رَجَاءَ الْآمِلِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ أَجِرْنِی مِنْ فَضَائِحِ یَوْمِ الدِّینِ عِنْدَ هَتْکِ السُّتُورِ وَ تَحْصِیلِ مَا فِی الصُّدُورِ وَ آنِسْنِی عِنْدَ خَوْفِ الْمُذْنِبِینَ وَ دَهْشَةِ الْمُفْرِطِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ فَوَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ مَا أَرَدْتُ بِمَعْصِیَتِی إِیَّاکَ مُخَالَفَتَکَ وَ لَا عَصَیْتُکَ إِذْ عَصَیْتُکَ وَ أَنَا بِمَکَانِکَ جَاهِلٌ وَ لَا لِعُقُوبَتِکَ مُتَعَرِّضٌ وَ لَا بِنَظَرِکَ مُسْتَخِفٌّ وَ لَکِنْ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی وَ أَعَانَتْنِی عَلَی ذَلِکَ شِقْوَتِی وَ غَرَّنِی سِتْرُکَ الْمُرْخَی عَلَیَّ فَعَصَیْتُکَ بِجَهْلِی وَ خَالَفْتُکَ بِجُهْدِی فَمِنَ الْآنَ مِنْ عَذَابِکَ مَنْ یَسْتَنْقِذُنِی وَ بِحَبْلِ مَنْ أَعْتَصِمُ إِذَا قَطَعْتَ حَبْلَکَ عَنِّی وَا سَوْأَتَاهْ مِنَ الْوُقُوفِ بَیْنَ یَدَیْکَ غَداً إِذَا قِیلَ لِلْمُخِفِّینَ جُوزُوا وَ لِلْمُثْقِلِینَ حُطُّوا أَ مَعَ الْمُخِفِّینَ أَجُوزُ أَمْ مَعَ الْمُثْقِلِینَ أَحُطُّ یَا وَیْلَتَا کُلَّمَا کَبِرَتْ سِنِّی کَثُرَتْ مَعَاصِیَّ فَکَمْ ذَا أَتُوبُ وَ کَمْ ذَا أَعُودُ مَا آنَ لِی أَنْ أَسْتَحْیِیَ مِنْ رَبِّی ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یَقُولُ ثَلَاثَمِائَةِ مَرَّةٍ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ (1).
ص: 242
زود این کار را انجام بده.(1)
هرکس میخواهد طلب عافیت و سلامتی کند، در همین سجده بگوید: ای بلند مرتبه و ای بزرگ، ای رحمتگر و ای مهربان، ای شنونده خواستهها و ای عطا کننده نیکیها، بر محمد و آل محمد درود فرست و از نیکیهای دنیا و آخرت آن چنان که شایسته آنی به من ارزانی دار و شر دنیا و آخرت را آن چنان که شایسته آنی از من برطرف کن و این درد - به جای این درد، اسم درد را میگوید - را از من برطرف کن، چرا که این درد مرا به خشم آورده و خوار کرده است. بر این دعا اصرار کن که خدا به زودی سلامتی به تو دهد.(2)
روایت54.
دعوات الراوندی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس میخواهد طلب سلامتی کند، در سجده دوم دو رکعت اول نماز شب بگوید.. و چنین روایتی را ذکر کرده است.(3)
توضیح
ظاهرتر این است که این دو دعا در سجده دومی است، همان طور که در کافی با سندی مجهول از یونس بن عمار(4) روایت کرده است، که وی گفته است: به امام صادق علیه السلام گفتم: من گرفتار همسایه ای از قریش از آل محرز شده ام که نام مرا فاش کرده و مرا شهره مردم ساخته که همه مرا بشناسند هرگاه به او بگذرم میگوید: این فرد رافضی است و مالها را به نزد جعفر بن محمد میبرد. گفته است: حضرت به من فرمود: در نماز شب آنگاه که به سجده آخر از رکعت اول میروی، بر او نفرین کن. پس خدای عزوجل را حمد کن و تمجید نما و بگو: بار خدایا، فلان پسر فلان، مرا شهره مردم کرده و نام مرا فاش کرده و مرا به خشم آورده و در معرض خطرها قرار داده است. بار خدایا او را با تیر شتابانی بزن که او را از من باز داری. بار خدایا مرگش را نزدیک کن و اثرش را از میان بردار، و پروردگارا در آن شتاب کن.
مثل اینکه هم اکنون گفته است: همین که به کوفه آمدیم و شبانه وارد شدیم. از خانواده خود از حال آن مرد پرسیدم و گفتم : فلانی چه کرد؟ گفتند: مریض و بیمار است! هنوز سخنم را به پایان نرسانده بودم که صدای شیون از خانه اش بلند شد و گفتند: مرد.
با همین اسناد از یونس(5)
روایت کرده است که وی گفته است: به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم! این بیماری که در صورت من پیدا شده، مردم میپندارند که خدای عزوجل هر یک از بندگانش که دوست دارد بدان دچار نکند! حضرت به من فرمود: نه، اینطور نیست؛ مؤمن آل فرعون سرانگشتانشان ریخته بود که استخوانهای بندهای آنها آشکار بود و این طور میگفت دستش را دراز میکرد و میگفت: ای مردم، از فرستادگان خدا پیروی کنید.
ص: 244
المخف علی بناء الإفعال من خف حمله و المثقل من ثقل حمله.
الْفَقِیهُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَقُومَ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ آلِهِ وَ أُقَدِّمُهُمْ بَیْنَ یَدَیْ حَوَائِجِی فَاجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِی بِهِمْ وَ لَا تُعَذِّبْنِی بِهِمْ وَ لَا تُضِلَّنِی بِهِمْ وَ ارْزُقْنِی بِهِمْ وَ لَا تَحْرِمْنِی بِهِمْ وَ اقْضِ لِی حَوَائِجِی لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (1).
بنبیک أی مستشفعا به و لا تعذبنی بهم أی بمخالفتهم و عداوتهم و یحتمل القسم فی الجمیع و إن کان بعیدا.
الْمُتَهَجِّدُ،: وَ یَقُومُ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ یَتَوَجَّهُ فِی أَوَّلِ الرَّکْعَةِ بِسَبْعِ تَکْبِیرَاتٍ عَلَی مَا قَدَّمْنَاهُ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ فِی کُلِّ رَکْعَةٍ الْحَمْدَ وَ ثَلَاثِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنْ لَمْ یُمْکِنْهُ قَرَأَ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ یَقْرَأُ فِی السِّتِّ الْبَوَاقِی مَا شَاءَ مِنَ السُّوَرِ الطِّوَالِ مِثْلَ الْأَنْعَامِ وَ الْکَهْفِ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ یس وَ الْحَوَامِیمِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ إِذَا کَانَ عَلَیْهِ وَقْتٌ کَثِیرٌ فَإِنْ ضَاقَ الْوَقْتُ اقْتَصَرَ عَلَی الْحَمْدِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسْتَحَبُّ الْجَهْرُ بِالْقِرَاءَةِ فِی صَلَاةِ اللَّیْلِ (2).
رَأَیْتُ فِی بَعْضِ النُّسَخِ الْقَدِیمَةِ مِنْ مِصْبَاحِ الشَّیْخِ عَلَی الْهَامِشِ مَنْقُولًا مِنْ خَطِّهِ قُدِّسَ سِرُّهُ هَکَذَا: وَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الثَّالِثَةِ وَ الرَّابِعَةِ الْمُزَّمِّلَ وَ عَمَّ وَ فِی الْخَامِسَةِ وَ السَّادِسَةِ مِثْلَ یس وَ الدُّخَانِ وَ الْوَاقِعَةِ وَ الْمُدَّثِّرِ وَ فِی السَّابِعَةِ وَ الثَّامِنَةِ تَبَارَکَ وَ هَلْ أَتَی وَ یُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ فِی الْأَصْلِ وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَدُوٌّ یُؤْذِیهِ فَلْیَقُلْ فِی السَّجْدَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ- اللَّهُمَّ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ قَدْ شَهَرَنِی وَ نَوَّهَ بِی وَ عَرَّضَنِی لِلْمَکَارِهِ اللَّهُمَّ فَاصْرِفْهُ عَنِّی بِسُقْمٍ عَاجِلٍ یَشْغَلُهُ عَنِّی اللَّهُمَّ وَ قَرِّبْ أَجَلَهُ وَ اقْطَعْ أَثَرَهُ وَ عَجِّلْ ذَلِکَ یَا رَبِّ السَّاعَةَ
ص: 243
گفته است: سپس فرمود: چون یکسوم آخر شب شد، در ساعت اول آن برخیز و وضو بگیر و به نمازی که میخوانی بپرداز، پس چون در سجده آخر از دو رکعت اول رسیدی، در حال سجده بگو: «یا علی یا عظیم...» تا آخر دعا. گفته است: هنوز به کوفه نرسیده بودم که خداوند تمام آن درد را از من برد.
«التنویه»، به معنای مشهور ساختن. «قطع الاثر»، دعا کردن بر مرگ است. «غاظنی» همان طور که در بیشتر نسخهها آمده از «أغاظنی» که در برخی از نسخهها آمده، فصیحتر است .
روایت55.
المتهجد و غیر آن: مستحب است در آخر این دو رکعت، این دعا را بخواند:
پروردگارا! من از تو سؤال میکنم و همچون تویی سؤال نشده - مثلی برای تو نیست تا از او درخواست شود، تو محل خواست همه سؤال کنندگان و نهایت رغبت روی آوردندگانی. تو را میخوانم و هیچ کس چون تو خوانده نشده. و به تو امید میبندم که مثل تویی نیست تا به او توجه گردد. تو اجابت کننده دعای بیچارگانی و مهربانترین مهربانانی. از تو درخواست میکنم به برترین و مقبولترین و عظیمترین مسائل، ای خدا! ای بخشنده! ای مهربان! و به نیکوترین اسمهایت و برترین نمونههایت و نعمتهای بیرون از شمارت و به گرامیترین اسمهایت و محبوبترین آنها نزد تو و نزدیکترین آن ها از جهت وسیله به سوی تو و والاترین آن ها از لحاظ منزلت نزد تو و پربارترین آن ها از جهت ثواب و پاداش تو و سریع ترین آن ها در اجابت امور. و تو را سوگند به اسم مکنونت! آن اسم اکبر اعزّ اجلّ اکرم که آن را دوست میداری و به آن توجّه و عنایت داری و به آن که هر کس تو را با آن بخواند راضی میشوی و دعایش را مستجاب فرمایی، و بر تو است که سائلت را محروم ننمایی و او را رد نکنی. و تو را سوگند میدهم به هر اسمی که برای تو است در تورات و انجیل و زبور و قرآن عظیم و به هر اسمی که حاملان عرشت و فرشتگانت و پیامبرانت و فرستادگانت و فرمانبرداران از آفریدگانت، تو را به آن میخوانند، درخواستم این است که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و این که فرج و گشایش کار ولیّ خود و فرزند ولیّ ات را زود برسانی و در خواری و رسوایی دشمنانش تعجیل فرمایی... و برای هر چه میخواهی، دعا میکنی.(1)
توضیح
ابن باقی و کفعمی(2) و دیگران این دعا را از جمله دعاهایی ذکر کرده اند که بعد از هر دو رکعت خوانده میشود. کلام شیخ بر اختصاص این دعا بر دو رکعت اول دلالت دارد. «و أنجحها»، یعنی نزدیکترینش به اجابت «و بأسمائک الحسنی»، یعنی اسمای حسنایی که از بیشتر آفریدگان پنهان است، یا منظور تمام اسمای خدای متعال یا صفات ذاتی خداوند مثل علم و قدرت باشد. یا اعم از صفات ذاتی و شامل صفات فعلی هم باشد،
ص: 245
السَّاعَةَ(1)
وَ مَنْ طَلَبَ الْعَافِیَةَ فَلْیَقُلْ فِی هَذِهِ السَّجْدَةِ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا سَامِعَ الدَّعَوَاتِ یَا مُعْطِیَ الْخَیْرَاتِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِی مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ اصْرِفْ عَنِّی مِنْ شَرِّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ أَذْهِبْ عَنِّی هَذَا الْوَجَعَ وَ یُسَمِّیهِ بِعَیْنِهِ فَإِنَّهُ قَدْ غَاظَنِی وَ أَحْزَنَنِی وَ أَلِحَّ فِی الدُّعَاءِ فَإِنَّهُ یُعَجِّلُ اللَّهُ لَکَ فِی الْعَافِیَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2).
دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ طَلَبَ الْعَافِیَةَ فَلْیَقُلْ فِی السَّجْدَةِ الثَّانِیَةِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (3).
الْأَظْهَرُ فِی الدُّعَاءَیْنِ فِی السَّجْدَةِ الْأَخِیرَةِ کَمَا فِی الْکَافِی فَإِنَّهُ رَوَی بِسَنَدٍ فِیهِ جَهَالَةٌ عَنْ یُونُسَ (4) بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ لِی جَاراً مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ آلِ مُحْرِزٍ قَدْ نَوَّهَ بِاسْمِی وَ شَهَرَنِی کُلَّ مَا مَرَرْتُ بِهِ قَالَ هَذَا الرَّافِضِیُّ یَحْمِلُ الْأَمْوَالَ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ فَقَالَ لِی ادْعُ اللَّهَ عَلَیْهِ إِذَا کُنْتَ فِی صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ فِی الرَّکْعَةِ الْأَخِیرَةِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ- فَاحْمَدِ اللَّهَ
عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَجِّدْهُ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ قَدْ شَهَرَنِی وَ نَوَّهَ بِی وَ غَاظَنِی وَ عَرَضَنِی لِلْمَکَارِهِ اللَّهُمَّ اضْرِبْهُ بِسَهْمٍ عَاجِلٍ تَشْغَلُهُ بِهِ عَنِّی إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ قَالَ فَلَمَّا قَدِمْنَا الْکُوفَةَ قَدِمْنَا لَیْلًا فَسَأَلْتُ أَهْلَنَا عَنْهُ قُلْتُ مَا فَعَلَ فُلَانٌ فَقَالُوا هُوَ مَرِیضٌ فَمَا انْقَضَی آخِرُ کَلَامِی حَتَّی سَمِعْتُ الصِّیَاحَ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ قَالُوا مَاتَ.
وَ رُوِیَ بِهَذَا السَّنَدِ(5)
عَنْ یُونُسَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا الَّذِی قَدْ ظَهَرَ بِوَجْهِی یَزْعُمُ النَّاسُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَبْتَلِ بِهِ عَبْداً لَهُ فِیهِ حَاجَةٌ فَقَالَ لَا لَقَدْ کَانَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مُکَنَّعَ الْأَصَابِعِ کَانَ یَقُولُ هَکَذَا وَ یَمُدُّ مَدَّهُ وَ یَقُولُ یَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ
ص: 244
و یا اعم از این دو و شامل اسمای خداوند متعال هم باشد. «امثالک العلیا»، مثل تمام مواردی که خداوند در قرآن مثال زده است، مثل آیه نور و شبیه آن. یا منظور صفات ذاتی یا جانشینان حضرت از جمله انبیا و اوصیا باشد، چرا که اینان که درود خدا بر آنها باد، مثل خداوند متعال واجب الاطاعه هستند. یا منظور این است که اینها هم متصف به صفاتی شبیه صفات خداوند هستند، هر چند که خداوند سبحان اجل از این است که چیزی شبیه او باشد. گاهی «مثل» بر دلیل و حجت هم اطلاق میشود.
روایت56.
اختیار ابن الباقی: وقتی دو رکعت اول نماز شب را تمام کرد، دعایی را که امیرالمؤمنین علیه السلام میخواند را بخواند. دعا این است:
خدای من، اندکی خوابیدم که سخن آشکارت مرا متوجه ساخت که فرمودی: «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ * فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»، (1){وپهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است، به [پاداش] آنچه انجام می دادند برای آنان پنهان شده است.} و از خواب شیرین دست شسته و سنگینی بیداری را تحمل میکنم و پهلوهایم را از بستر راحت جدا کردم تا اشک فراوان به درگاهت بریزم، زمین را با قدمهایم پیمودم و با گناهانم به درگاهت بازگشتم و در مقابل تو ایستادم و نشستم و در حال سجده و رکوع به درگاهت نالیدم و با حالت خوف و طمع تو را خواندم و حیران و سرگشته روی به سوی تو نمودم.
با قلبی خسته و دردمند تو را میخوانم و با اشکی ریزان با تو مناجات مینمایم و از قدرت خود به تو پناه میآورم و از جرأت خود بر تو پناهنده میشوم، و از جهل خود به تو پناه میآورم، و از شرّ گناهم به دستگیرههای اسباب تو چنگ میزنم و قلبم را با ذکر تو آباد میکنم. خدای من، اگر زمین از گناهان من آگاه میشد مرا در خود فرو میبرد و آسمانها مرا میربود و دریاها مرا غرق میکرد و کوهها مرا در میان میگرفت و غارها مرا میبلعید.
خدای من، به کدامین هلاکت گاهها خودم را انداختهام و به کدامین جرأت در برابر تو ایستادهام؟ خدای من، هر موقع رو به هر کس که کردم، مرا به سوی تو راهنمایی کرد و کسی نبود مگر اینکه مرا به سوی تو هدایت کرد، و هیچ مخلوقی نبود که رو به سوی آن کردم، مگر اینکه مرا به سوی تو ترغیب کرد. من تو را چه خدای خوبی یافتم و تو مرا چه بد بنده ای یافتی.
خدای من، اگر مرا عذاب کنی چه کسی میتواند مرا از دست تو نجات بخشد؟ و اگر پرده عصمت مرا بدری چه کسی عورتم را خواهد پوشاند؟ و اگر مرا هلاک کنی چه کسی از بندگانت متعرض تو خواهد شد یا از تو از امر وی خواهد پرسید، با اینکه میداند در حکم تو ظلمی نیست و در بلایی که میخواهی بفرستی عجلهای نداری، چرا که کسی عجله میکند که از مرگ میترسد و به ظلم بر ضعیف احتیاج دارد و تو از اینها بالاتری. پس بر محمد و آل محمد درود فرست و برای من چنین و چنان کن....
ص: 246
قَالَ ثُمَّ قَالَ إِذَا کَانَ الثُّلُثُ الْأَخِیرُ مِنَ اللَّیْلِ فِی أَوَّلِهِ فَتَوَضَّأْ وَ قُمْ إِلَی صَلَاتِکَ الَّتِی تُصَلِّیهَا فَإِذَا کُنْتَ فِی السَّجْدَةِ الْأَخِیرَةِ مِنَ الرَّکْعَتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ فَقُلْ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ قَالَ فَمَا وَصَلْتُ إِلَی الْکُوفَةِ حَتَّی ذَهَبَ اللَّهُ بِهِ کُلِّهِ.
و التنویه التشهیر و قطع الأثر دعاء بالموت و غاظنی فی أکثر النسخ أفصح من أغاظنی کما فی بعضها.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ عَقِیبَ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ بِهَذَا الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ وَ لَمْ یُسْأَلْ مِثْلُکَ أَنْتَ مَوْضِعُ مَسْأَلَةِ السَّائِلِینَ وَ مُنْتَهَی رَغْبَةِ الرَّاغِبِینَ أَدْعُوکَ وَ لَمْ یُدْعَ مِثْلُکَ وَ أَرْغَبُ إِلَیْکَ وَ لَمْ یُرْغَبْ إِلَی مِثْلِکَ أَنْتَ مُجِیبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَسْأَلُکَ بِأَفْضَلِ الْمَسَائِلِ وَ أَنْجَحِهَا وَ أَعْظَمِهَا یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ بِأَسْمَائِکَ الْحُسْنَی وَ بِأَمْثَالِکَ الْعُلْیَا وَ نِعَمِکَ الَّتِی لَا تُحْصَی وَ بِأَکْرَمِ أَسْمَائِکَ عَلَیْکَ وَ أَحَبِّهَا إِلَیْکَ وَ أَقْرَبِهَا مِنْکَ وَسِیلَةً وَ أَشْرَفِهَا عِنْدَکَ مَنْزِلَةً وَ أَجْزَلِهَا لَدَیْکَ ثَوَاباً وَ أَسْرَعِهَا فِی الْأُمُورِ إِجَابَةً وَ بِاسْمِکَ الْمَکْنُونِ الْأَکْبَرِ الْأَعَزِّ الْأَجَلِّ الْأَعْظَمِ الْأَکْرَمِ الَّذِی تُحِبُّهُ وَ تَهْوَاهُ وَ تَرْضَی عَمَّنْ دَعَاکَ بِهِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ دُعَاءَهُ وَ حَقٌّ عَلَیْکَ أَلَّا تَحْرِمَ سَائِلَکَ وَ لَا تَرُدَّهُ وَ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ الْعَظِیمِ وَ بِکُلِّ اسْمٍ دَعَاکَ بِهِ حَمَلَةُ عَرْشِکَ وَ مَلَائِکَتُکَ وَ أَنْبِیَاؤُکَ وَ رُسُلُکَ وَ أَهْلُ طَاعَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعَجِّلَ فَرَجَ وَلِیِّکَ وَ ابْنِ وَلِیِّکَ وَ تُعَجِّلَ خِزْیَ أَعْدَائِهِ وَ یَدْعُو بِمَا یُحِبُ (1).
ذکر ابن الباقی و الکفعمی (2)
و غیرهما هذا الدعاء مما یدعی به بعد کل رکعتین و یدل کلام الشیخ علی اختصاصه بالأولیین و أنجحها أی أقربها إلی الإجابة و بأسمائک الحسنی أی الأسماء العظمی المستورة عن أکثر الخلق أو جمیع أسمائه تعالی أو صفاته الذاتیة کالعلم و القدرة أو الأعم منها و من الفعلیة أو الأعم
ص: 245
سپس میگویی: خدایا، از شر اینکه در پیش چشم مردمان، ظاهرم نیک و در پیش خودم و باطنم زشت باشد به تو پناه میآورم، در حالی که در پیش چشم مردم برای ریا خودم را نگه بدارم و به آنها ظاهر نیکم را نشان بدهم و زشتی باطنم را به سوی تو آورم و بدین وسیله به بندگانت نزدیک شوم و از رضایت تو دور گردم.(1)
توضیح
«السهاد» به ضمه، ضد «الرقاد» است که به معنای خواب میباشد، است. سهاد، بی خواب شدن است.
روایت57.
المتهجد و غیر آن: مستحب است بعد از هر دو رکعت، این دعا را تکرار کند: خدایی جز خدای یکتا نیست و شریکی ندارد، ملک و حمد مخصوص اوست، زنده میکند و میمیراند و زنده میکند و او زندهای است که نمیمیرد و خیر و نیکی به دست اوست و او بر هر چیز تواناست. خدایا، تو نور آسمانها و زمین هستی و ستایش مخصوص توست، تو خدای آسمانها و زمینی و آنچه که در آنها و میان آنها و زیر آنهاست. پس حمد و ستایش مخصوص توست، خدایا خودت حق، وعدهات حق و بهشت حق و جهنم حق است و قیامت که شکی در آن نیست رخ خواهد داد و تو هر کس را که در قبرهاست برخواهی انگیخت.
خدایا تسلیم تو شدم، و به تو ایمان آوردم، و بر تو توکل نمودم، و در راه تو دشمنی کردم - به وسیله تو با دشمنان جنگیدم -، و به سوی تو مرافعه را آوردم. خدایا بر محمد و آل محمد، امامان مورد رضایت درود فرست و هر خیری را با آنها شروع کن و هر خیری را به آنها ختم کن. دشمنان اهل بیت را چه از جن و چه از انس، از اول تا آخر نابود کن و گناهان گذشته و آینده و آشکار و نهان ما را بیامرز، تمام حاجتهایی که داریم، به سادهترین و سهلترین و در راحتی و سلامتی برآورده کن، تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست. بر محمد و آل محمد و تمام برادارنش از تمام پیامبران و فرستاده شدگان درود فرست و بر فرشتگان مقرب درگاهت درود فرست و بهترین سلام و تحیت را به محمد و آل محمد اختصاص بده و در کارهایم گشایش قرار ده و رزق وسیع و حلالی، از جایی که فکر میکردم و از جایی که فکر نمیکردم نصیب من گردان. رزقی که خودت خواستی و هر طور که خودت خواستی، چرا که رزق من آن طور خواهد شد که تو میخواهی.
سپس تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را میگویی و به آنچه که میخواهی دعا میکنی.
سپس سجده شکر به جا میآوری و در سجده میگویی: خدایا،
تو زنده و پاینده و بزرگ و عظیم،
ص: 247
منهما و من أسمائه تعالی و أمثالک العلیا کجمیع ما مثل الله به فی القرآن کآیة النور و شبهها أو الصفات الذاتیة أو خلفاؤه من الأنبیاء و الأوصیاء فإنهم علیهم السلام مثله فی وجوب الإطاعة أو فی الاتصاف بما یشبه صفاته تعالی و إن کان سبحانه أجل من أن یشبهه شی ء و قد یطلق المثل علی الحجة.
اخْتِیَارُ ابْنِ الْبَاقِی،: فَإِذَا فَرَغَ مِنْ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ قَالَ بَعْدَهُمَا مَا کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدْعُو بِهِ وَ هُوَ إِلَهِی نِمْتُ الْقَلِیلَ فَنَبَّهَنِی قَوْلُکَ الْمُبِینُ- تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ فَجَانَبْتُ لَذِیذَ الرُّقَادِ بِتَحَمُّلِ ثِقْلِ السُّهَادِ وَ تَجَافَیْتُ طِیبَ الْمَضْجَعِ بِانْسِکَابِ غَزِیرِ الْمَدْمَعِ وَ وَطِئْتُ الْأَرْضَ بِقَدَمَیَّ وَ بُؤْتُ إِلَیْکَ بِذَنْبِی وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ تَضَرَّعْتُ إِلَیْکَ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ دَعَوْتُکَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ رَغِبْتُ إِلَیْکَ وَالِهاً مُتَحَیِّراً أُنَادِیکَ بِقَلْبٍ قَرِیحٍ وَ أُنَاجِیکَ بِدَمْعٍ سَفُوحٍ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ قُوَّتِی وَ أَلُوذُ بِکَ مِنْ جُرْأَتِی وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ مِنْ جَهْلِی وَ أَتَعَلَّقُ بِعُرَی أَسْبَابِکَ مِنْ ذَنْبِی وَ أَعْمُرُ بِذِکْرِکَ قَلْبِی إِلَهِی لَوْ عَلِمَتِ الْأَرْضُ بِذُنُوبِی لَسَاخَتْ بِی وَ السَّمَاوَاتُ لَاخْتَطَفَتْنِی وَ الْبِحَارُ لَأَغْرَقَتْنِی وَ الْجِبَالُ لَدَهْدَهَتْنِی وَ الْمَفَاوِزُ لَابْتَلَعَتْنِی إِلَهِی أَیَّ تَغْرِیرٍ اغْتَرَرْتُ بِنَفْسِی وَ أَیَّ جُرْأَةٍ اجْتَرَأْتُ عَلَیْکَ یَا رَبِّ إِلَهِی کُلُّ مَنْ أَتَیْتُهُ إِلَیْکَ یُرْشِدُنِی وَ مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا عَلَیْکَ یَدُلُّنِی وَ لَا مَخْلُوقٍ أَرْغَبُ إِلَیْهِ إِلَّا وَ فِیکَ یُرَغِّبُنِی فَنِعْمَ الرَّبُّ وَجَدْتُکَ وَ بِئْسَ الْعَبْدُ وَجَدْتَنِی إِلَهِی إِنْ عَاقَبْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَمْلِکُ الْعُقُوبَةَ عَنِّی وَ إِنْ هَتَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَسْتُرُ عَوْرَتِی وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَعْرِضُ لَکَ فِی عَبْدِکَ أَوْ یَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا إِلَهِی أَنْ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَ لَا فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا
ص: 246
خالق و روزی دهنده و زنده کننده و میراننده، آغاز و ایجاد کننده هستی، کرم و بخشش مخصوص توست، منت گذاردن و امر کردن مخصوص توست، یگانه هستی و شریکی نداری. ای خالق و ای رازق، ای زنده کننده و ای میراننده، ای آغاز و ای ایجاد کننده، از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بر خواری من در پیشگاهت و زاری من به سویت و وحشتم از مردم و انسم به تو و به سوی خودت رحم نمایی.
سپس ده مرتبه میگویی: یاالله، بر محمد و آل او درود فرست و مرا بیامرز و بر من رحم کن و مرا بر دین خودت و دین پیامبرت ثابت قدم ساز و قلبم را بعد از هدایت شدن نلغزان و از جانب خودت رحمتی بر من فرو فرست که تو بسیار بخشنده هستی... سپس به آنچه که میخواهی دعا میکنی.
سپس بر میخیزی و دو رکعت بعدی را میخوانی و در آنها هر سورهای که میخواهی میخوانی - هرچند - قرائت سورههای مزمّل و «عم یتسائلون» به این دو رکعت اختصاص دارد. وقتی سلام نماز را گفتی، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را ذکر میکنی و بعد از آن میگویی:
خدای من، من دانستم که بدترین بنده من هستم و بهترین مولا تو میباشی، ای که هولناک انتقام میگیری و خوفناک میستانی، ای که از حمله تو ترس وجود دارد، ای ولی صدق، ای که به خیر معروف هستی، ای که به راستی و درستی سخن میگویی، من بنده توام که به خاطر گناهانم مستحق تمام عذاب تو هستم و تو از من گذشتی و آن را به روز قیامت موکول کردی، کاش میدانستم که مستحق عذاب جهنم خواهم بود یا نعمتت را بر من تمام خواهی نمود؟ امیدم کامل شدن عفوت است، اما با عملم مستحق وارد شدن در آتش جهنم میباشم.
خدای من، اگر میترسم که بر من خشمگین گردی، پس وای برمن از آنچه که با خود کردم و در انجام آن هیچ عذری نداشتم با اینکه تو این کاری را که من با خود انجام دادم، در حق من انجام ندادی. خدای من، بر محمد و آل او درود فرست و خلقتم را با آتش جهنم زشت نگردان. سرورم! بر محمد و آل او درود فرست و بدنم را به آتش نرسان. سالار من، بر محمد و آل او درود فرست و پوست مرا با آتش جهنم به پوستی دیگر تبدیل نکن. سرورم! بر محمد و آل او درود فرست و بر ضعف بدنم و استخوان نازکم و پوست نازکم و اعضای من که توان حرارت آتش جهنم را ندارد رحم کن. ای کسی که بر ملکوت آسمان و زمین احاطه داری، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا با آتش جهنم عذاب نکن. سرورم! بر محمد و آل او درود فرست و مرا برای خودم و برای خانوادهام و برادرانم اصلاح کن و آنچه را که برای خود برگزیدم بر من اصلاح کن و خطاهای مرا ببخش. ای مهربان و ای منان، بر محمد و آل او درود فرست
ص: 248
ثُمَّ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ تُحَسِّنَ فِی لَامِعَةِ الْعُیُونِ عَلَانِیَتِی وَ تُقَبِّحَ فِیمَا أُبْطِنُ لَکَ سَرِیرَتِی مُحَافِظاً عَلَی رِئَاءِ النَّاسِ مِنْ نَفْسِی فَأُرِیَ النَّاسَ حُسْنَ ظَاهِرِی وَ أُفْضِیَ إِلَیْکَ بِسُوءِ عَمَلِی تَقَرُّباً إِلَی عِبَادِکَ وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِکَ (1).
السهاد بالضم ضد الرقاد بالضم و هو النوم.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ تَدْعُوَ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ عَلَی التَّکْرَارِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ- لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ- یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ أَنْتَ اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ مَا تَحْتَهُنَّ فَلَکَ الْحَمْدُ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَقُّ وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ الْجَنَّةُ حَقٌّ وَ النَّارُ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ آتِیَةٌ لَا رَیْبَ فِیهَا وَ أَنَّکَ بَاعِثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ اللَّهُمَّ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ بِکَ خَاصَمْتُ وَ إِلَیْکَ یَا رَبِّ حَاکَمْتُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةِ الْمَرْضِیِّینَ وَ ابْدَأْ بِهِمْ فِی کُلِّ خَیْرٍ وَ اخْتِمْ بِهِمُ الْخَیْرَ وَ أَهْلِکْ عَدُوَّهُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا قَدَّمْنَا وَ مَا أَخَّرْنَا وَ مَا أَسْرَرْنَا وَ مَا أَعْلَنَّا وَ اقْضِ
کُلَّ حَاجَةٍ هِیَ لَنَا بِأَیْسَرِ التَیْسِیرِ وَ أَسْهَلِ التَّسْهِیلَ فِی یُسْرٍ وَ عَافِیَةٍ إِنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَی إِخْوَتِهِ مِنْ جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ صَلِّ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ بِأَفْضَلِ الصَّلَاةِ وَ التَّحِیَّةِ وَ السَّلَامِ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ أَمْرِی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً وَ ارْزُقْنِی حَلَالًا طَیِّباً وَاسِعاً مِنْ حَیْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا أَحْتَسِبُ بِمَا شِئْتَ وَ کَیْفَ شِئْتَ فَإِنَّهُ یَکُونُ مَا شِئْتَ کَمَا شِئْتَ.
ثُمَّ تُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ تَدْعُو بِمَا تُحِبُّ.
ثُمَّ تَسْجُدُ سَجْدَةَ الشُّکْرِ وَ تَقُولُ فِیهَا اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ
ص: 247
و با رحمتت بر من مهربانی کن و با اجابت دعایم بر من منت گذار و با من این گونه کن... هر خواستهای داری میگویی و سپس دعای اولی که قبلا گفتیم و ذکر کردیم را میخوانی.
از جمله دعاهایی که بعد از رکعت چهارم خوانده میشود و بدان اختصاص دارد، این دعاست: خدایا دلم را از محبّت و ترس از تو و تصدیق و ایمان به تو و هراس و دهشت از تو و شوق به درگاهت پرکن، ای صاحب جلالت و بزرگواری. خدایا، در پیش من دیدارت را محبوب گردان، و برای من در دیدارت بهترین مهر و برکت را قرار ده و به شایستگان ملحقم کن و مرا با اشرار خوار نگردان و به مردان شایسته از گذشتگان ملحقم کن و با شایستگان از آیندگان قرارم ده و مرا به راه شایستگان ببر و مرا بر نفس خود یاری کن؛ چه اینکه شایستگان را به وسیله آن بر خودشان یاری میکنی، و مرا در آن بدی که از آن خلاصم کردی باز مگردان، ای پروردگار جهانیان.
از تو ایمانی میخواهم که پایانش دیدار تو باشد که بدان زنده ام داری و بر آن بمیرانی و بر آن مرا برانگیزی، هنگامی که برانگیخته میشوم. و دلم را از خودنمایی و شهرت طلبی و شک در دین پاک کن، خدایا توفیق یاری کردن دینت و نیروی عبادتت و فهم حکمت و دو بهره از رحمتت را به من عطا کن و رویم را به نور خودت سفید کن و میل و رغبتم را در آنچه نزد توست قرار ده، و مرا در راه خودت و بر دین خودت و دین رسولت بمیران.
خدایا، به تو از بی حالی و ترس و بخل و بی خبری و ذلّت و سنگدلی و نداری و بینوایی پناه میآورم و نیز از نفسی که سیر نشود و از دلی که فروتنی نکند و از دعایی که به اجابت نرسد و از نمازی که سود ندهد به تو پناه میآورم. و از خودم و خاندان و فرزندانم و از شیطان رانده شده به تو پناه میجویم.
خدایا به راستی که مرا هیچ کس از تو پناه ندهد و جز پیش تو پناهگاهی نیابم، پس مرا در هلاکت وامگذار و مرا در عذابت باز مگردان، از تو پایداری در دینت
و تصدیق کتابت و پیروی رسولت را خواستارم. خدایا، از من قبول کن و از تو میخواهم که مرا به وسیله رحمتت یاد کنی و مرا به خطاهایم یاد نکنی، و از من بپذیر و از فضل خود و آنچه نزد توست بر من بیفزا، که براستی من مشتاق توام.
خدایا پاداش گفتار و مجلسم را خشنودی خودت از من قرار ده و کردار و دعایم را
ص: 249
الْخَالِقُ الرَّازِقُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْبَدِی ءُ الْبَدِیعُ لَکَ الْکَرَمُ وَ لَکَ الْجُودُ وَ لَکَ الْمَنُّ وَ لَکَ الْأَمْرُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ یَا خَالِقُ یَا رَازِقُ یَا مُحْیِی یَا مُمِیتُ یَا بَدِی ءُ یَا بَدِیعُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَرْحَمَ ذُلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ وَ وَحْشَتِی مِنَ النَّاسِ وَ أُنْسِی بِکَ وَ إِلَیْکَ ثُمَّ تَقُولُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ ثَبِّتْنِی عَلَی دِینِکَ وَ دِینِ نَبِیِّکَ وَ لَا تُزِغْ قَلْبِی بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنِی وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ ثُمَّ تَدْعُو بَعْدَ ذَلِکَ بِمَا شِئْتَ (1).
ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ أُخْرَیَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا مَا شَاءَ وَ خُصَّتَا بِقِرَاءَةِ الْمُزَّمِّلِ وَ عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ فَإِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ یَدْعُو بَعْدَ ذَلِکَ فَیَقُولُ إِلَهِی أَنَا مَنْ قَدْ عَرَفْتَ شَرُّ عَبْدٍ أَنَا وَ خَیْرُ مَوْلًی أَنْتَ یَا مَخْشِیَّ الِانْتِقَامِ یَا مَخُوفَ الْأَخْذِ یَا مَرْهُوبَ الْبَطْشِ یَا وَلِیَّ الصِّدْقِ یَا مَعْرُوفاً بِالْخَیْرِ یَا قَائِلًا بِالصَّوَابِ أَنَا عَبْدُکَ الْمُسْتَوْجِبُ جَمِیعَ عُقُوبَتِکَ بِذُنُوبِی وَ قَدْ عَفَوْتَ عَنْهَا وَ أَخَّرْتَنِی بِهَا إِلَی الْیَوْمِ فَلَیْتَ شِعْرِی أَ لِعَذَابِ النَّارِ أَوْ تُتِمَّ نِعْمَتَکَ عَلَیَّ أَمَّا رَجَائِی فَتَمَامُ عَفْوِکَ وَ أَمَّا بِعَمَلِی فَدُخُولُ النَّارِ إِلَهِی إِنْ خَشِیتُ أَنْ تَکُونَ عَلَیَّ سَاخِطاً فَالْوَیْلُ لِی مِنْ صُنْعِی بِنَفْسِی مَعَ صُنْعِکَ (2) بِی لَا عُذْرَ لِی یَا إِلَهِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تُشَوِّهْ خَلْقِی بِالنَّارِ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تُصْلِ جَسَدِی بِالنَّارِ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تُبَدِّلْنِی جِلْداً غَیْرَ جِلْدِی فِی النَّارِ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ بَدَنِیَ الضَّعِیفَ وَ عَظْمِیَ الدَّقِیقَ وَ جِلْدِیَ الرَّقِیقَ وَ أَرْکَانِیَ الَّتِی لَا قُوَّةَ لَهَا عَلَی حَرِّ النَّارِ یَا مُحِیطاً بِمَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تُعَذِّبْنِی بِالنَّارِ یَا سَیِّدِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَصْلِحْنِی لِنَفْسِی وَ أَصْلِحْنِی لِأَهْلِی وَ أَصْلِحْنِی لِإِخْوَانِی وَ أَصْلِحْ لِی مَا خَوَّلْتَنِی وَ اغْفِرْ لِی خَطَایَایَ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ
ص: 248
خالصانه برای خودت قرار ده و پاداشم را با رحمت خود، بهشتت قرار ده. تمام آنچه را که از تو خواستم به من عنایت کن و از فضل خود بر من بیفزا که براستی من مشتاق توام.
خدایا ستارگان پنهان گشته و دیده ها به خواب رفته و تو زنده و پاینده ای، که شب پوشاننده و نه آسمانی که دارای برجهاست و نه زمین گسترده و نه دریای ژرف و نه تاریکی های روی هم انباشته، کسی را از تو نپوشاند. رحمت خود را شبانه بر هر کس از خلقت که خواهی فرو میریزی، خیانت دیدهها و آنچه را که در دلهاست میدانی. بدانچه که خودت بر خویشتن و فرشتگانت و کسانی که عالم هستند، گواهی دهند، گواهی میدهم که معبودی جز تو نیست که تو نیرومند، قائم به عدل و قسط هستی، خدایی جز تو نیست و تو شکست ناپذیر و حکیم هستی. دین در نزد خدا اسلام است و هر که گواهی ندهد بدانچه تو بر خود گواهی دادهای و بدان فرشتگان تو و صاحبان علم گواهی دادهاند، پس به جای آنها گواهی مرا بنویس.
خدایا تویی سلام و از توست سلامتی، از تو میخواهم ای صاحب جلالت و بزرگواری که مرا از آتش جهنم رها کنی. سپس دو سجده شکر به جا میآوری و در سجده صد مرتبه میگویی: «ماشاء الله ماشاءالله». سپس بعد از آن میگویی: پروردگارا، تو خدایی هستی که هر چیزی را بخواهی همان میشود، پس بر محمد و آل او درود فرست و در آنچه که میخواهی، این باشد که فرج آل محمد را نزدیک گردانی و فرج من و برادرانم را مقرون به فرج آنها گردانی و با من چنین کن... و هر دعایی خواستی بکن.(1)
توضیح
«الفَرَق» به معنای خوف است. «خذ بی سبیل الصالحین»، باء در این عبارت برای متعدی کردن است، یعنی راه آنها را بگیرم و به راه آنها روم. در القاموس گفته است: «الاخذ» به معنای خوردن و سیره و مجازات است که از عبارت «من أخَذَ إخذهم» به کسر همزه و فتح آن و رفع ذال و نصب آن و نیز از «أخذه أخذَهُم» گرفته شده است و با کسره هم میآید، یعنی کسی که با آنان همراه شد و اخلاق آنان را گرفت. «و أعنّی علی نفسی»، یعنی مرا بر غلبه بر نفس اماره که بر زشتی امر و لذتهای آن امر میکند، یاری کن تا بر من غلبه نکند.
جوهری گفته است: «الکفل» به معنای دوچندان است، خداوند متعال میفرماید: «یؤتکم کفلین من رحمته(2)»،{دو کفل از رحمتش را به شما میدهد.} گفته شده است، کفل به معنای نصیب است. «واجعل غنای فی نفسی»، یعنی غنای من به قناعت نفسم باشد به آنچه که تو میدهی و به اندوختههای دنیوی و زیادی مال نباشد، چرا که این کار موجب فقر و
ص: 250
وَ تَحَنَّنْ عَلَیَّ بِرَحْمَتِکَ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِإِجَابَتِکَ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَذْکُرُ مَا تُرِیدُ ثُمَّ تَدْعُو بِالدُّعَاءِ الْأَوَّلِ الَّذِی هُوَ عَقِیبُ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ مِمَّا یَخْتَصُّ عَقِیبَ الرَّابِعَةِ اللَّهُمَّ امْلَأْ قَلْبِی حُبّاً لَکَ وَ خَشْیَةً مِنْکَ وَ تَصْدِیقاً بِکَ وَ إِیمَاناً بِکَ وَ فَرَقاً
مِنْکَ وَ شَوْقاً إِلَیْکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ لِقَاءَکَ وَ أَحْبِبْ لِقَائِی وَ اجْعَلْ لِی فِی لِقَائِکَ خَیْرَ الرَّحْمَةِ وَ الْبَرَکَةِ- وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ وَ لَا تُخْزِنِی مَعَ الْأَشْرَارِ وَ أَلْحِقْنِی بِصَالِحِ مَنْ مَضَی وَ اجْعَلْنِی مِنْ صَالِحِ مَنْ بَقِیَ وَ اخْتِمْ لِی عَمَلِی بِأَحْسَنِهِ وَ خُذْ بِی سَبِیلَ الصَّالِحِینَ وَ أَعِنِّی عَلَی نَفْسِی بِمَا تُعِینُ بِهِ الصَّالِحِینَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ لَا تَرُدَّنِی فِی شَرٍّ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ أَسْأَلُکَ إِیمَاناً لَا أَجَلَ لَهُ دُونَ لِقَائِکَ تُحْیِینِی عَلَیْهِ وَ تَوَفَّنِی عَلَیْهِ إِذَا تَوَفَّیْتَنِی وَ تَبْعَثُنِی عَلَیْهِ إِذَا بَعَثْتَنِی وَ أَبْرِئْ قَلْبِی مِنَ الرِّیَاءِ وَ السُّمْعَةِ وَ الشَّکِّ فِی دِینِکَ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی نَصْراً فِی دِینِکَ وَ قُوَّةً عَلَی عِبَادَتِکَ وَ فَهْماً فِی حُکْمِکَ وَ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ بَیِّضْ وَجْهِی بِنُورِکَ وَ اجْعَلْ غَنَائِی فِی نَفْسِی وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی فِیمَا عِنْدَکَ وَ تَوَفَّنِی فِی سَبِیلِکَ عَلَی مِلَّتِکَ وَ مِلَّةِ رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکَسَلِ وَ الْجُبْنِ وَ الْغَفْلَةِ وَ الذِّلَّةِ وَ الْقَسْوَةِ وَ الْعَیْلَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَفْسٍ لَا تَشْبَعُ وَ قَلْبٍ لَا یَخْشَعُ وَ دُعَاءٍ لَا یُسْمَعُ وَ مِنْ صَلَاةٍ لَا تُرْفَعُ وَ مِنْ عَمَلٍ لَا یَنْفَعُ وَ أُعِیذُ بِکَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ دِینِی وَ ذُرِّیَّتِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَنْ یُجِیرَنِی مِنْکَ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِکَ مُلْتَحَداً فَلَا تَجْعَلْ أَجَلِی فِی شَیْ ءٍ مِنْ عِقَابِکَ وَ لَا تَرُدَّنِی بِهَلَکَةٍ وَ لَا تُرِدْنِی بِعَذَابٍ أَسْأَلُکَ الثَّبَاتَ عَلَی دِینِکَ وَ التَّصْدِیقَ بِکِتَابِکَ وَ اتِّبَاعَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنِّی وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَذْکُرَنِی بِرَحْمَتِکَ وَ لَا تَذْکُرَنِی بِخَطِیئَتِی وَ تَقَبَّلْ مِنِّی وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ وَ جَزِیلِ مَا عِنْدَکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ اللَّهُمَّ اجْعَلْ جَمِیعَ ثَوَابِ مَنْطِقِی وَ ثَوَابِ مَجْلِسِی رِضَاکَ وَ اجْعَلْ عَمَلِی وَ صَلَاتِی
ص: 249
زحمت زیاد میشود. «بما عندک»، یعنی از ثوابها و درجهها. «فی سبیلک»، یعنی در جهاد یا تمام راههای طاعت تو، «العیله» به معنای فقر و فاقه است.
در النهایه در شرح حدیث آمده است: «اللهم إنی أعوذبک من دعاء لایسمع»، یعنی دعایی که مستجاب نشود و به آن اعتنا نگردد، به طوری که گویا شنیده نمیشود. «الملتحد»، به معنای پناهگاه است. «ولا تردنی» که بدون تشدید - را و دال - خوانده میشود، از اراده گرفته شده است. در برخی از نسخهها با تشدید - را و دال - آمده است و از «الردّ» گرفته شده است، یعنی مرا به آخرت در حالی که متلبس به هلاکت معنوی هستم برنگردان و هلاکت معنوی، کفر و گمراهی است؛ یا متلبس به عذاب اخروی یا اعم از عذاب اخروی و دنیوی برنگردان. اولی ظاهرتر است.
روایت58.
اختیار ابن الباقی: بعد از دو رکعت میگویی: خدایا، تو زنده و پاینده و بزرگ و عظیم و خالق و روزی دهنده و زنده کننده و میراننده و ایجاد کننده و برگرداننده هستی، حمد و منت و خلق کردن و امر کردن برای توست. تنها هستی و شریکی نداری، من از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و بر خواری من در پیشگاهت و زاری من به سویت و وحشتم از مردم و انسم به تو رحم نمایی، ای بخشنده.
روایت59.
المتهجد و اختیار ابن باقی: سپس بر میخیزی و دو رکعت آخر را میخوانی و در این دو رکعت هر سوره ای را که خواستی میخوانی و مستحب است در این دو رکعت سورههایی شبیه سوره یس و دخان و واقعه و مدثر بخوانی و اگر دوست داشتی سورههای دیگری بخوانی، این کار جایز است. وقتی سلام نماز را دادی، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را بخوان و دعایی که قبلا ذکر شد را بخوان. آن دعایی بود که بعد از هر دو رکعت تکرار میشد. سپس دعای اختصاصی که بعد از رکعت ششم خوانده میشود را بخوان؛ دعا این است:
خدایا، من از تو میخواهم ای قدّوس، ای قدّوس، ای قدّوس، ای کهیعص، ای اول اولین و ای آخر آخرین، ای الله، ای رحمتگر، ای مهربان، ای الله، ای رحمتگر، ای مهربان، ای الله، ای رحمتگر، ای مهربان، ای الله، ای الله، ای الله، بر محمد و آل محمد درود فرست و گناهانم را ببخش، گناهانی که نعمتها را تغییر میدهند، بلا را نازل میکنند و پشیمانی به بار میآورند و مانع سهم من میشوند. پردهها را میدرند، نابودی را شتاب میبخشند، بلاها را نازل میکنند، موجب تسلط
ص: 251
خَالِصاً لَکَ وَ اجْعَلْ ثَوَابِیَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ اجْمَعْ لِی جَمِیعَ مَا سَأَلْتُکَ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ إِلَهِی غَارَتِ النُّجُومُ وَ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا یُوَارِی مِنْکَ لَیْلٌ سَاجٍ وَ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ وَ لَا بَحْرٌ لُجِّیٌّ وَ لَا ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ تَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ أَشْهَدُ بِمَا شَهِدْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ وَ شَهِدَتْ بِهِ مَلَائِکَتُکَ وَ أُولُو الْعِلْمِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ قَائِماً بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ- إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ فَمَنْ لَمْ یَشْهَدْ بِمَا شَهِدْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ وَ شَهِدَتْ بِهِ مَلَائِکَتُکَ وَ أُولُو الْعِلْمِ فَاکْتُبْ شَهَادَتِی مَکَانَ شَهَادَتِهِ اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ أَسْأَلُکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ فَیَقُولُ فِیهَا مِائَةَ مَرَّةٍ مَا شَاءَ اللَّهُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَقُولُ عَقِیبَ ذَلِکَ یَا رَبِّ أَنْتَ اللَّهُ مَا شِئْتَ مِنْ أَمْرٍ یَکُونُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ فِیمَا تَشَاءُ أَنْ تُعَجِّلَ فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ تَجْعَلَ فَرَجِی وَ فَرَجَ إِخْوَانِی مَقْرُوناً بِفَرَجِهِمْ وَ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ یَدْعُو بِمَا یُحِبُ (1).
الفرق بالتحریک الخوف و خذ بی سبیل الصالحین الباء للتعدیة أی اجعلنی آخذا و سالکا سبیلهم قال فی القاموس الأخذ التناول و السیرة و العقوبة و من أخذ إخذهم بکسر الهمزة و فتحها و رفع الذال و نصبها و من أخذه أخذهم و یکسر أی من سائر بسیرتهم و تخلق بخلائقهم و أعنی علی نفسی أی أعنی علی الغلبة علی النفس الأمارة بالسوء و مشتهیاتها لئلا تغلبنی.
و قال الجوهری الکفل الضعف قال تعالی یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ (2) و یقال إنه النصیب و اجعل غنای فی نفسی أی یکون غنای بقناعة نفسی بما تعطینی و عدم رغبتها فی ذخائر الدنیا لا بکثرة المال فإنها تزید الفقر و تعقب
ص: 250
دشمن میشوند، و موجب برافتادن پردهها میشوند. موجب تاریک شدن هوا میگردند و موجب باطل شدن عمل میگردند، بر من گناهانی را بیامرز که جز تو کسی از آن خبر ندارد.
خدایا، خدایی جز تو نیست و تو بزرگ و عظیم هستی، خدایی جز تو نیست و تو بردبار و کریم هستی، تو را چون مسکینی ضعیف و چون کسی که فقرش به نهایت رسیده، و گناهانش زیاد شده و جرمش بزرگ شده و قوتش ضعیف شده، مثل دعای کسی که برای فقرش برطرف کننده و برای ضعفش قوی کننده و بر گناهانش آمرزنده و بر لغزشهایش جبران کننده ای به غیر از تو نمییابد. متعبدانه و فروتنانه و ذلیلانه که نه سرباز میزند و نه تکبر میورزد، بلکه بیچاره و فقیر است؛ تو را میخوانم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا ناامید برنگردان و مرا از ناامیدان قرار نده .
خدایا، من از تو در دین و دنیا و آخرتم سلامتی و عافیت خواستارم، خدایا بر محمد و آل او درود فرست و عافیت را شعار و دثار - جامه زیرین و رویین - و امان من از شر هر سوء و بدی قرار ده. خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و بر فقر من بنگر و خواستهام را اجابت کن و مرا به درگاهت مقرب کن و مرا از خودت دور نکن و بر من لطف نما و از درگاهت مران و مرا بزرگ دار و خوار مگردان. تو پروردگار و مورد اعتماد و امید و دستاویز من هستی، من دستاویزی جز تو ندارم و پروردگاری جز تو ندارم و هیچ گریزگاهی از تو جز به خودت ندارم.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و در برابر هر شری کفایتگر من باش. تمام حاجت مرا برطرف کن و تمام دعای مرا اجابت کن و تمام اندوه مرا برطرف نما و تمام گرفتاری مرا برآور، و اول به پدر و مادر و برادر و خواهر مؤمن و سپس به خودم عنایت فرما، به وسیله رحمتت ای مهربانترین مهربانان.
سپس سجده شکر به جا میآوری و در آن دوازده مرتبه میگویی: «الحمد لله شکراً» سپس میگویی: «خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و بر علی و فاطمه و حسن و حسین و علی بن حسین و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و حسن و حجت علیهم السلام درود فرست. خدایا، به خاطر منتی که بر من به خاطر شناساندن آنها به من دادی و حق آنها را بر من شناساندی، ستایش مخصوص توست. پس به وسیله آنها حاجتهای مرا روا کن. سپس حاجت خود را ذکر میکنی و سپس هفت مرتبه میگویی: «الحمدلله شکرا».(1)
توضیح
«الذنوب التی تغیّر النّعم»، اوصافی که در این دعا آمده، یا توضیحی است که در این صورت تمام گناهان در این اوصاف فیالجمله مشترک هستند یا احترازی میباشند که در این صورت، تأثیر برخی از اوصاف از
ص: 252
الوبال بما عندک أی من المثوبات و الدرجات فی سبیلک أی فی الجهاد أو مطلق سبیل الطاعات و العیلة الفاقة.
و فی النهایة فی الحدیث اللهم إنی أعوذ بک من دعاء لا یسمع أی لا یستجاب و لا یعتد به فکأنه غیر مسموع و الملتحد الملجأ و لا تردنی بالتخفیف فیهما من الإرادة و فی بعض النسخ بالتشدید فیهما من الرد أی لا تردنی إلی الآخرة حال کونی متلبسا بالهلاک المعنوی و هو الکفر و الضلال أو بعذاب أخروی أو الأعم منه و من الدنیوی و الأول أظهر.
إِخْتِیَارُ ابْنِ الْبَاقِی،: یَقُولُ عَقِیبَهُمَا اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ الْخَالِقُ الرَّازِقُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْمُبْدِئُ الْمُعِیدُ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الْمَنُّ وَ لَکَ الْخَلْقُ وَ لَکَ الْأَمْرُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَرْحَمَ ذُلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ وَ وَحْشَتِی مِنَ النَّاسِ وَ أُنْسِی بِکَ یَا کَرِیمُ.
الْمُتَهَجِّدُ(1)، وَ إِخْتِیَارُ ابْنِ الْبَاقِی،: ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ أُخْرَیَیْنِ یَقْرَأُ فِیهِمَا مَا یَشَاءُ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ فِیهِمَا کَمَثَلِ یس وَ الدُّخَانِ وَ الْوَاقِعَةِ وَ الْمُدَّثِّرِ وَ إِنْ أَحَبَّ غَیْرَهُمَا کَانَ جَائِزاً فَإِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ یَدْعُو بِالدُّعَاءِ الَّذِی تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ مِمَّا یُکَرِّرُ عَقِیبَ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَدْعُو بِمَا یَخْتَصُّ عَقِیبَ السَّادِسَةِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا قُدُّوسُ یَا قُدُّوسُ یَا قُدُّوسُ یَا کهیعص یَا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یَا آخِرَ الْآخِرِینَ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُورِثُ النَّدَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَحْبِسُ الْقِسَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَهْتِکُ الْعِصَمَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ الْبَلَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُدِیلُ
ص: 251
برخی دیگر بیشتر است. در این باره قبلا سخن گفته شد.(1)از امام صادق علیه السلام روایت شده است: گناهی که نعمت را تغییر میدهد، زناست و گناهی که پشیمانی به بار میآورد، قتل است و گناهی که ظلم را فرو میریزد، ظلم است و گناهی که پردهها را میدرد، شراب خواری است و گناهی که مانع رزق میشود، زناست و گناهی که مرگ را زودتر میکند، قطع صله رحم است و گناهی که موجب رد دعا و تاریکی هوا میگردد، عاق والدین است.
در روایت دیگر(2)
آمده است: گناهی که موجب مرگ زودرس و خالی شدن سرزمین میشود، قطع صله رحم و عاق والدین و ترک احسان و نیکوکاری است. در روایت دیگر(3) آمده است: هرگاه زنا شایع شد، زلزله پیدا شود؛ و هرگاه به ناحق حکم کردن شایع شود، باران بند آید؛ و هرگاه پیمان با کفاری که در ذمه اسلامند شکسته شود، دولت به دست مشرکین افتد و بر مسلمین حکومت کنند؛ و هرگاه زکات داده نشود، فقر و احتیاج پدیدار گردد.
سخن حضرت علیه السلام: «الّتی تهتک العصم»، منظور از این جمله، یا این است که خداوند با خالی کردن و برداشتن موانع بین او و شیطان و نفس، حفظ و عصمت خودش را از روی وی بردارد؛ و یا پرده و ستری که او را از فرشتگان و ثقلین - جن و انس - پوشانده بود، بردارد. همچنان که در روایات آمده است که خدای متعال بندهاش را با پوششی میپوشاند و وقتی بنده در معصیت خدا فرو رود، خداوند متعال میفرماید: پوشش را از روی او بردارید، پس وی حتی اگر در درون خانهاش هم باشد رسوا میشود و فرشتگان آسمان و زمین وی را لعن میکنند. حمل کردن روایت بر نظر اول بهتر است، تا برانداختن پوشش تأسیسی باشد نه احترازی.
«اداله» به معنای غلبه است و «تغییر النعم» به معنای از بین بردن نعمتهاست، همان طور که خدای متعال میفرماید: «ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم»(4)،{همانا
خداوند آنچه را گروهی دارند [از نعمتها}، دگرگون نکند تا آنگاه که آنچه را در خودشان است دگرگون کنند.} تاریک کردن هوا یا به معنای حقیقی است، یعنی انجام این کار موجب نشانههای آسمانی شود که از این گناه ناشی شده است. یا بر معنای مجازی حمل میشود به این صورت که گاهی از مصیبتهای بزرگ، به تاریک شدن هوا تعبیر میشود، چرا که هوا به چشم کسی که دچار این بلا شده است، به خاطر شدت حزن و غم، تاریک و ظلمانی است. «العثرة»، اسم مرّة است، از عبارت «العثار فی المشی»، به معنای افتادن هنگام راه رفتن گرفته شده است، بنابراین استعاره برای گناه و خطاست. «اقاله النادم»، به معنای این است که مشتری که در بیع دچار غبن شده است و میخواهد بیع را فسخ کند، درخواستش مورد قبول واقع شود؛ بنابراین، این عبارت در آمرزش گناهان هم استعمال شده است، چرا که بنده مثل کسی است که
ص: 253
الْأَعْدَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَکْشِفُ الْغِطَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُظْلِمُ الْهَوَاءَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُحْبِطُ الْعَمَلَ وَ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ أَدْعُوکَ دُعَاءَ مِسْکِینٍ ضَعِیفٍ دُعَاءَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ عَظُمَ جُرْمُهُ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ دُعَاءَ مَنْ لَا یَجِدُ لِفَاقَتِهِ سَادّاً وَ لَا لِضَعْفِهِ مُقَوِّیاً وَ لَا لِذَنْبِهِ غَافِراً وَ لَا لِعَثْرَتِهِ مَقِیلًا غَیْرَکَ أَدْعُوکَ مُتَعَبِّداً لَکَ خَاضِعاً ذَلِیلًا غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَ لَا مُسْتَکْبِرٍ بَلْ بَائِسٌ فَقِیرٌ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تَرُدَّنِی خَائِباً وَ لَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْقَانِطِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْعَفْوَ وَ الْعَافِیَةَ فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلِ الْعَافِیَةَ شِعَارِی وَ دِثَارِی وَ أَمَاناً مِنْ کُلِّ سُوءٍ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْظُرْ إِلَی فَقْرِی وَ أَجِبْ مَسْأَلَتِی وَ قَرِّبْنِی إِلَیْکَ زُلْفَی وَ لَا تُبَاعِدْنِی مِنْکَ وَ الْطُفْ بِی وَ لَا تَجْفُنِی وَ أَکْرِمْنِی وَ لَا تُهِنِّی أَنْتَ رَبِّی وَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی وَ عِصْمَتِی لَیْسَ لِی مُعْتَصَمٌ إِلَّا بِکَ وَ لَیْسَ لِی رَبٌّ إِلَّا أَنْتَ وَ لَا مَفَرَّ لِی مِنْکَ إِلَّا إِلَیْکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکْفِنِی شَرَّ کُلِّ ذِی شَرٍّ وَ اقْضِ لِی
کُلَّ حَاجَةٍ وَ أَجِبْ لِی کُلَّ دَعْوَةٍ وَ نَفِّسْ عَنِّی کُلَّ هَمٍّ وَ فَرِّجْ عَنِّی کُلَّ غَمٍّ وَ ابْدَأْ بِوَالِدَیَّ وَ إِخْوَانِی وَ أَخَوَاتِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ ثَنِّ بِی بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةَ الشُّکْرِ فَیَقُولُ فِیهَا اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مَرَّةً الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرٍ وَ مُوسَی وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُجَّةِ علیهم السلام اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا مَنَنْتَ بِهِ عَلَیَّ مِنْ مَعْرِفَتِهِمْ وَ عَرَّفْتَنِیهِ مِنْ حَقِّهِمْ فَاقْضِ بِهِمْ حَوَائِجِی وَ یَذْکُرُهَا ثُمَّ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً سَبْعَ مَرَّاتٍ (1).
الذنوب التی تغیر النعم الأوصاف إما توضیحیة فإن جمیع الذنوب مشترکة فی تلک الأوصاف فی الجملة أو احترازیة فإن بعضها أشد تأثیرا
ص: 252
کیفر و عقوبت را از خداوند متعال با گناهانش خریده است و چون مغبون شده، از خدای متعال میخواهد این معامله را اقاله کرده و فسخ نماید.
«الزلفی»، به معنای قرب و نزدیکی و مفعول مطلقی است که از جنس خود فعل نیست. در النهایه آمده است: «الجفاء» به معنای دور بودن از چیزی است. وقتی گفته میشود «جفاه»، یعنی از آن دور شد و وقتی گفته میشود «أجفاه»، یعنی وقتی از آن دور کرد. همچنین «الجفا» به معنای قطع صله رحم و احسان است، پایان. ممکن است این کلمه به صورت باب افعال نیز خوانده شود که خواندن آن به صورت مجرد ظاهرتر است.
روایت60.
المتهجد: سپس برمیخیزی و دو رکعت نماز میخوانی و وقتی سلام نماز را گفتی، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را میگویی و دعایی را که قبلا گفتیم بعد از هر دو رکعت خوانده میشود، میخوانی. مستحب است در این دو رکعت، در رکعت اولی سوره ملک و در رکعت دومی سوره انسان را بخوانی. در آخر سجده، این دو رکعت این دعا را میخوانی: ای بهترین کسی که خوانده میشود، ای کسی که وسیعترین عطا را دارد، ای بهترین کسی که به او امید میرود، مرا روزی ده و این روزی را بر من وسیع گردان، و از فضل خودت رزقی وسیع را بر من فراهم آور که تو بر هر چیز توانا هستی.(1)
اگر میخواهد بر دشمنش نفرین کند، در این سجده بگوید: ای بلند مرتبه، و ای بزرگ، ای رحمتگر، ای مهربان، از تو خیر دنیا و از خیر اهل دنیا را میخواهم و از شر دنیا و شر اهل آن به تو پناه میآورم، خدایا اجل فلان بن فلان را ببر و عمرش را قطع کن و در این کار عجله نما. و بر این دعا اصرار ورزد که خداوند شر وی را از سر او کم خواهد کرد.(2)
دعای مخصوص بعد از رکعت هشتم: ای شکست ناپذیر، بر محمد و آل او درود فرست و بر ذلیلی من رحم کن. ای غنی، بر محمد و آل او درود فرست و بر فقر من رحم کن. بنده به غیر از مولایش به درگاه چه کسی مینالد و بنده به غیر از مولایش از چه کسی طلب میکند و بنده به غیر از مولایش به چه کسی امید دارد و بنده به غیر از خالقش به درگاه چه کسی تضرع میکند و بنده به غیر از پروردگارش به درگاه چه کسی پناه میبرد و بنده به غیر از روزی دهندهاش به درگاه چه کسی شکوه میکند؟
خدایا، هر خیری که من انجام دادم از جانب تو بوده است و من شکر این نعمت را به جا نیاوردم، و هر شری که انجام دادم، مرا از انجام آن بازداشته بودی و من در ارتکاب آن عذری نداشتم. از تو چون کسی میخواهم که خاضع و ذلیل است، از تو چون کسی میخواهم که پناه خواهنده و خواهنده گذشتن از گناهش است. از تو چون کسی میخواهم که به گناهان و خطاهای خود معترف است. از تو چون کسی میخواهم که بر لغزشهاش بخشنده و جبران کنندهای و بر گرفتاریش برطرف کنندهای و بر بلاییش فرج بخشی و بر اندوهش شادی رسانی و بر فقرش برطرف کنندهای و بر ضعفش قوی کنندهای به غیر از تو نمییابد. ای مهربانترین مهربانان.
ص: 254
فی بعض الآثار من غیرها کَمَا مَرَّ(1) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ الْبَغْیُ وَ الَّتِی تُورِثُ النَّدَمَ الْقَتْلُ وَ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ الظُّلْمُ وَ الَّتِی تَهْتِکُ السُّتُورَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ الَّتِی تَحْبِسُ الرِّزْقَ الزِّنَا وَ الَّتِی تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ وَ الَّتِی تَرُدُّ الدُّعَاءَ وَ تُظْلِمُ الْهَوَاءَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ.
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ(2): الَّتِی تُعَجِّلُ وَ تُقَرِّبُ الْآجَالَ وَ تُخْلِی الدِّیَارَ هِیَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ وَ الْعُقُوقُ وَ تَرْکُ الْبِرِّ.
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ(3): إِذَا فَشَا الزِّنَا ظَهَرَتِ الزَّلْزَلَةُ وَ إِذَا فَشَا الْجَوْرُ فِی الْحُکْمِ احْتَبَسَ الْقَطْرُ وَ إِذَا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ أُدِیلَ لِأَهْلِ الشِّرْکِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ ظَهَرَتِ الْحَاجَةُ.
قوله علیه السلام التی تهتک العصم المراد به إما رفع حفظ الله و عصمته عن الذنوب بالتخلیة بینه و بین الشیطان و النفس و إما برفع ستره الذی ستره به عن الملائکة و الثقلین کما فی الأخبار أن الله تعالی یستر عبده بستر حتی إذا تمادی فی المعاصی یقول الله تعالی ارفعوا الستر عنه فیفضحه و لو فی جوف بیته و یلعنه ملائکة السماء و الأرض و الحمل علی الأول أولی لیکون کشف الغطاء تأسیسا.
و الإدالة الغلبة و تغییر النعم إزالتها کما قال سبحانه إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ (4) و إظلام الهواء إما محمول علی الحقیقة بأن تحدث منها الآیات السماویة التی توجبه أو علی المجاز فإنه قد یعبر بذلک عن الشدائد العظیمة فإن الهواء قد أظلم فی عینه لشدة ما لحقه من الهم و الحزن و العثرة المرة من العثار فی المشی فاستعیر للذنوب و الخطایا و إقالة النادم هو أن یجیب المشتری المغبون المستدعی لفسخ البیع إلی الفسخ فاستعمل فی المغفرة لأن العبد کأنه اشتری
ص: 253
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از جمله کسانی قرار بده که از عملش راضی شدی، و آرزوهایش را کوتاه کردی، و أجلش را طولانی نمودی، و از فضل وسیع خودت مقدار زیادی به او عطا کردی، و عمرش را طولانی کردی، و او را بعد از مرگ به حیاتی طیب زنده کردی، و از پاکیزهها به او روزی دادی، سرورم، از تو نعمتی میخواهم که تمام نشود، شادمانی که زایل نگردد، و همراهی با پیامبرت محمد و آل محمد و ابراهیم و آل ابراهیم در اعلی علیین در بهشت جاودان را خواستارم.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و ترس از عذابت را روزی من کن که قلبم برای آن جلا یابد و چشمم برای آن اشک بریزد و پوستم برای آن پوست بیاندازد و پهلویم برای آن از بستر جدا گردد و نفع آن را در قلبم ایجاد کن. خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و قلبم را از نفاق و سینهام را از غش و ناخالصی و تمام اعمالم را از ریا و چشمم را از خیانت و زبانم را از دروغ پاک گردان و گوش و چشمم را پاک گردان و توبه مرا بپذیر که تو بخشنده و مهربانی.
خدایا، من به نور ذات بخشندهات که با آن تاریکیها را روشن نمودی و به وسیله آن امر پیشینیان و پسینیان را اصلاح نمودی، پناه میآورم از اینکه غضبت بر من حلال یا خشمت بر من نازل گردد یا از هوای نفس خود به جای پیروی از تو، پیروی کنم. یا کسی را به ولایت خود انتخاب کنم که دشمن توست یا با ولی تو دشمنی ورزم، یا کسی را که بر تو غضبناک است دوست بدارم یا کسی که محب توست را دشمن بدارم، یا به حق بگویم که این باطل است یا به باطل بگویم که این حق است، یا به کسانی که کفر ورزیده اند بگویم اینان از کسانی که ایمان آوردهاند، هدایت یافته تر هستند.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و با من رئوف و مهربان باش و دوست دارانی برای من قرار ده، ای بخشنده. پروردگارا، گناهان مرا ببخش و توبه مرا بپذیر، ای پذیرنده توبه. و بر من رحم کن ای رحمتگر، و مرا عفو کن ای عفو کننده، و از من بگذر ای بخشنده. خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و در دنیا زهد و تلاش در عبادت را روزی من کن و خودت بر من شهادت بر فرمان بردارانی که بشارتشان بر دردشان و شادیشان بر اندوهشان و صبرشان بر زاریشان سبقت گرفته را تلقین کن.
خدایا، هنگام مرگ مرا طوری کن که شادمان و تازه و با نور چشم و مرگ راحت تو را ملاقات کنم. خدایا، طوری کن که با حالتی تو را ملاقات کنم که در قبرم ثبات منطق و فراخی در آن داشته باشم. و در قیامت مرا در جایگاهی قرار ده که چهرهام به آن روشن شود و به آن مقامم تثبیت شود و مرا به وسیله آن به شرف کرامتت در دنیا و آخرت برسان و بر من با نگاهی مهربان بنگر تا به وسیله آن مستحق کرامت نزد تو در مرتبه بلند و اعلی علیین شوم که به نعمتت نیکیها پایان میپذیرد.
ص: 255
من الله العقوبة بذنبه فصار مغبونا فیطلب الإقالة منه تعالی.
و الزلفی القرب مفعول مطلق من غیر لفظ الفعل و فی النهایة الجفاء البعد عن الشی ء یقال جفاه إذا بعد عنه و أجفاه إذا أبعده و الجفا أیضا ترک الصلة و البر انتهی فیمکن أن یقرأ هنا علی بناء الإفعال أیضا و بناء المجرد أظهر
الْمُتَهَجِّدُ،: ثُمَّ تَقُومُ فَتُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمْتَ سَبَّحْتَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ قَرَأْتَ الدُّعَاءَ الْمُقَدَّمَ ذِکْرُهُ فِی عَقِیبِ کُلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ فِی هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ فِی الْأُولَی تَبَارَکَ الَّذِی بَیدِهِ الْمُلْکُ وَ فِی الثَّانِیَةِ هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنْسَانِ وَ یَدْعُو فِی آخِرِ سَجْدَةٍ مِنْ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ یَا خَیْرَ مَدْعُوٍّ یَا أَوْسَعَ مَنْ أَعْطَی یَا خَیْرَ مُرْتَجًی ارْزُقْنِی وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ وَ سَبِّبْ لِی رِزْقاً وَاسِعاً مِنْ فَضْلِکَ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1) فَإِنْ أَرَادَ أَنْ یَدْعُوَ عَلَی عَدُوٍّ لَهُ فَلْیَقُلْ فِی هَذِهِ السَّجْدَةِ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ أَسْأَلُکَ مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ مِنْ خَیْرِ أَهْلِهَا وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ الدُّنْیَا وَ مِنْ شَرِّ أَهْلِهَا اللَّهُمَّ اقْرِضْ أَجَلَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ وَ ابْتُرْ عُمُرَهُ وَ عَجِّلْ بِهِ وَ أَلِحَّ فِی الدُّعَاءِ فَإِنَّ اللَّهَ یَکْفِیکَ أَمْرَهُ (2)
وَ الدُّعَاءُ الْخَاصُّ عَقِیبَ الثَّامِنَةِ یَا عَزِیزُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ ذُلِّی یَا غَنِیُّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ فَقْرِی بِمَنْ یَسْتَغِیثُ الْعَبْدُ إِلَّا بِمَوْلَاه وَ إِلَی مَنْ یَطْلُبُ الْعَبْدُ إِلَّا إِلَی مَوْلَاهُ وَ مَنْ یَرْجُو الْعَبْدُ غَیْرَ سَیِّدِهِ إِلَی مَنْ یَتَضَرَّعُ الْعَبْدُ إِلَّا إِلَی خَالِقِهِ بِمَنْ یَلُوذُ الْعَبْدُ إِلَّا بِرَبِّهِ إِلَی مَنْ یَشْکُو الْعَبْدُ إِلَّا إِلَی رَازِقِهِ اللَّهُمَّ مَا عَمِلْتُ مِنْ خَیْرٍ فَهُوَ مِنْکَ لَا حَمْدَ لِی عَلَیْهِ وَ مَا عَمِلْتُ مِنْ شَرٍّ فَقَدْ حَذَّرْتَنِیهِ وَ لَا عُذْرَ لِی فِیهِ أَسْأَلُکَ سُؤَالَ الْخَاضِعِ الذَّلِیلِ وَ أَسْأَلُکَ سُؤَالَ الْعَائِذِ الْمُسْتَقِیلِ وَ أَسْأَلُکَ سُؤَالَ مَنْ یُقِرُّ بِذَنْبِهِ وَ یَعْتَرِفُ بِخَطِیئَتِهِ وَ أَسْأَلُکَ سُؤَالَ مَنْ لَا یَجِدُ لِعَثْرَتِهِ مُقِیلًا وَ لَا لِضُرِّهِ کَاشِفاً وَ لَا لِکَرْبِهِ مُفَرِّجاً وَ لَا لِغَمِّهِ مُرَوِّحاً وَ لَا لِفَاقَتِهِ سَادّاً وَ لَا لِضَعْفِهِ مُقَوِّیاً غَیْرَکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ص: 254
خدایا، من ضعیف هستم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و در راه رضای خودت ضعفم را قوت بخش و مرا به سوی خیر رهنمون شو و ایمان را نهایت رضایتم قرار ده. خدایا من ضعیف هستم و هر کس که ضعیف باشد را تو خلق کردهای و به سوی ضعف پیش میروم، پس هر چه که تو بخواهی [میشود] نه آنچه که من میخواهم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و پروردگارا، مرا توفیق ده که قوام یابم.
خدایا، ای پروردگار جبرئیل و میکائیل و اسرافیل، بر محمد و آل محمد درود فرست و با دادن بهشتت بر من منت گذار و مرا از آتش نجات ده و از حورالعین به ازدواج من در بیاور، و از فضل وسیعت بر من وسعت بخش. خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و دنیا را بزرگترین همتم قرار نده و سختی و مصیبت مرا در دینم قرار نده و هر کس که قصد بدی در مورد من دارد، شرش را از سر من کم کن و مکرش را به خودش ملحق کن و مکر و حیلهاش را به نابودی او برگردان و بین من و او حایل شو و گفایتگر من در برابر او به وسیله و اراده و نیرویت باش. هر کس میخواهد به من نیکی کند، انجام این کار را بر او آسان کن و به خاطر من به او پاداش بده و نعمتت را بر من کامل کن. تمام حاجتهایی را که از تو برای خودم، خانوادهام و برادران و خواهران مؤمنم خواستم، برآورده کن و مرا در دعاهای نیک آنها شریک کن و هر خیری که از تو خواستم، اول به آنها و سپس به خودم بده، ای بزرگوار.(1)
توضیح
«لا یبید»، یعنی نابود نمیشود. «و لقنی إیاک»، یعنی مرا طوری کن که با آن حالت تو را دیدار کنم. «البهجه» به معنای نیکی و شادمانی و سرور است. «النضرة» به معنای نیکی و رونق است. «ثبت به مقامی»، یعنی از روی خوف نلرزم یا مقامی که در بهشت میخواهم برای من معین شود. «الرفیع الاعلی»، مرتبه بلندی که در بلندترین مرتبه آخرت است. «الرفیع» هم به معنای شریف است.
در النهایه آمده است: «علیّون» اسمی برای آسمان هفتم است. گفته شده است: اسم دفتر فرشتگان نگهبان است که اعمال بندگان صالح به سوی آن بالا میرود. گفته شده است: این بلندترین مکانها و شریفترین و نزدیکترین مکان در خانه آخرت به خداوند متعال است. و به وسیله حروف و حرکت معرب میشود مثل «قنسرین» و نظایر آن است، مبنی بر اینکه علیین جمع باشد یا مفرد. پایان.
«قوّ فی رضاک ضعفی»، نسبت دادن قوت به ضعف به صورت مجازی است، یعنی مرا در حال ضعفم قوی گردان. «خذ إلی الخیر»، یعنی موی پیشانی مرا بگیر و به سوی خیر بکش.
ص: 256
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ رَضِیتَ عَمَلَهُ وَ قَصَّرْتَ أَمَلَهُ وَ أَطَلْتَ أَجَلَهُ وَ أَعْطَیْتَهُ الْکَثِیرَ مِنْ فَضْلِکَ الْوَاسِعِ وَ أَطَلْتَ عُمُرَهُ وَ أَحْیَیْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ حَیَاةً طَیِّبَةً وَ رَزَقْتَهُ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ أَسْأَلُکَ سَیِّدِی نَعِیماً لَا یَنْفَدُ وَ فَرْحَةً لَا یَبِیدُ وَ مُرَافَقَةَ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فِی جَنَّةِ الْخُلْدِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنِی إِشْفَاقاً مِنْ
عَذَابِکَ یَتَجَلَّی لَهُ قَلْبِی وَ تَدْمَعُ لَهُ عَیْنِی وَ یَقْشَعِرُّ لَهُ جِلْدِی وَ یَتَجَافَی لَهُ جَنْبِی وَ أَجِدُ نَفْعَهُ فِی قَلْبِی اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ طَهِّرْ قَلْبِی مِنَ النِّفَاقِ وَ صَدْرِی مِنَ الْغِشِّ وَ أَعْمَالِی کُلَّهَا مِنَ الرِّیَاءِ وَ عَیْنِی مِنَ الْخِیَانَةِ وَ لِسَانِی مِنَ الْکَذِبِ وَ طَهِّرْ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ الظُّلُمَاتُ وَ أَصْلَحْتَ عَلَیْهِ أَمْرَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنْ أَنْ یَحُلَّ عَلَیَّ غَضَبُکَ أَوْ یَنْزِلَ عَلَیَّ سَخَطُکَ أَوْ أَتَّبِعَ هَوَایَ بِغَیْرِ هُدًی مِنْکَ أَوْ أُوَالِیَ لَکَ عُدُوّاً أَوْ أُعَادِیَ لَکَ وَلِیّاً أَوْ أُحِبَّ لَکَ مُبْغِضاً أَوْ أُبْغِضَ لَکَ مُحِبّاً أَوْ أَقُولَ لِحَقٍّ هَذَا بَاطِلٌ أَوْ أَقُولَ لِبَاطِلٍ هُوَ حَقٌّ أَوْ أَقُولَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ کُنْ بِی رَءُوفاً وَ کُنْ بِی رَحِیماً وَ کُنْ بِی حَفِیّاً وَ اجْعَلْ لِی وُدّاً اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی یَا غَفَّارُ وَ تُبْ عَلَیَّ یَا تَوَّابُ وَ ارْحَمْنِی یَا رَحْمَانُ وَ اعْفُ عَنِّی یَا عَفُوُّ وَ عَافِنِی یَا کَرِیمُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنِی فِی الدُّنْیَا زَهَادَةً وَ اجْتِهَاداً فِی الْعِبَادَةِ وَ لَقِّنِی إِیَّاکَ عَلَی شَهَادَةٍ مُنْقَادَةٍ تَسْبِقُ بُشْرَاهَا وَجَعَهَا وَ فَرَحُهَا تَرَحَهَا وَ صَبْرُهَا جَزَعَهَا أَیْ رَبِّ لَقِّنِی عِنْدَ الْمَوْتِ بَهْجَةً وَ نَضْرَةً وَ قُرَّةَ عَیْنٍ وَ رَاحَةً فِی الْمَوْتِ أَیْ رَبِّ لَقِّنِی فِی قَبْرِی ثَبَاتَ الْمَنْطِقِ وَ سَعَةً فِی الْمَنْزِلِ وَ قِفْ بِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَوْقِفاً تُبَیِّضُ بِهِ وَجْهِی وَ تُثْبِتُ بِهِ مَقَامِی وَ تُبْلِغُنِی بِهِ شَرَفَ کَرَامَتِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ انْظُرْ إِلَیَّ نَظْرَةً رَحِیمَةً کَرِیمَةً أَسْتَکْمِلُ بِهَا الْکَرَامَةَ عِنْدَکَ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَإِنَّ بِنِعْمَتِکَ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ
ص: 255
روایت61.
المتهجد و البلد الامین و کتابهای دیگر: سپس دعایی که از امام رضا علیه السلام نقل شده است را بعد از هشت رکعت میخوانی: خدایا، من به حرمت آن کس که از تو به خودت پناه آورد و به عزتت پناهنده شد و به سوی تو پناهنده شد و به ریسمانت چنگ زد و جز تو به کس دیگر اعتماد نکرد، ای کسی که دارای عطایای زیاد هستی، ای آزاد کننده اسیران، ای کسی که خودش را از شدت بخشندگیاش وهّاب نامید. از روی ترس و رغبت و ترس و میل و اصرار و الحاف و زاری و تملق و ایستاده و نشسته و راکع و ساجد و سواره و پیاده و در حال آمدن و و رفتن و در تمام حالاتم تو را میخوانم و از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و با من چنین و چنان کنی.
سپس دو سجده شکر به جا میآوری و در آنها میگویی:
ای تکیه گاه آن که تکیه گاهی ندارد، ای اندوخته آن که اندوختهای ندارد، ای پشتیبان آن که پشتیبانی ندارد، ای نگاه دار آن که نگاه داری ندارد، ای فریادرس آن که فریادرسی ندارد، ای گنج آن که گنجی ندارد، ای عزّت آن که عزّتی ندارد، ای کریمانه درگذرنده، ای نیکو گذشت، ای پشتیبان ناتوانان، ای غنای تهیدستان، ای بزرگ مایه امید، ای نجات دهنده غریقان، ای رهایی بخش هلاک شدگان، ای احسان کننده، ای زیبایی بخش، ای نعمت ده، ای عطابخش، تویی آن که سیاهی شب و روشنی روز و پرتو ماه و شعاع خورشید و وزش باد در درخت و صدای آب برایت سجده میکند. ای خدا، ای خدا، ای خدا، معبودی جز تو نیست، یگانه و بی شریکی، تکیه گاه و یاری گری نداری. ای پروردگار، ای خدا، از تو میخواهم که بر محمّد درود فرستی و به من از هر خیری که کسی از تو میخواهد بدهی و مرا از هر شری که کسی از شر آن به تو پناه میآورد، مرا هم از آن شر حفظ کنی که تو بر هر چیز توانایی و این کار بر تو آسان است.(1)
روایت62.
البلد الامین: امیر المؤمنین علیه السلام بعد از هشت رکعت، این گونه دعا میکرد: «خدایا، من به حرمت آن کس که به تو پناه آورد... تا این سخن که دو سجده شکر به جای آورد».(2)
توضیح
«واستظل بفیئک»، یعنی به تو پناه آورد که به صورت کنایهای مشهور به کار میرود. جوهری گفته است: «الفیء» سایه بعد از زوال خورشید را گویند و به این دلیل فیء نامیده شده است که از طرفی به طرف دیگر باز میگردد.
ص: 257
اللَّهُمَّ إِنِّی ضَعِیفٌ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ قَوِّ فِی رِضَاکَ ضَعْفِی وَ خُذْ إِلَی الْخَیْرِ بِنَاصِیَتِی وَ اجْعَلِ الْإِیمَانَ مُنْتَهَی رِضَایَ اللَّهُمَّ إِنِّی ضَعِیفٌ وَ مِنْ ضَعْفٍ خُلِقْتُ وَ إِلَی ضَعْفٍ أَصِیرُ فَمَا شِئْتَ لَا مَا شِئْتُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ وَفِّقْنِی یَا رَبِّ أَنْ أَسْتَقِیمَ اللَّهُمَّ رَبَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنَ النَّارِ وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِکَ الْوَاسِعِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تَجْعَلِ الدُّنْیَا أَکْبَرَ هَمِّی وَ لَا تَجْعَلْ مُصِیبَتِی فِی دِینِی وَ مَنْ أَرَادَنِی بِسُوءٍ فَاصْرِفْهُ عَنِّی وَ أَلْحِقْ بِهِ مَکْرَهُ وَ ارْدُدْ کَیْدَهُ فِی نَحْرِهِ وَ حُلْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ اکْفِنِیهِ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ وَ مَنْ أَرَادَنِی بِخَیْرٍ فَیَسِّرْ ذَلِکَ لَهُ وَ اجْزِهِ عَنِّی خَیْراً وَ أَتْمِمْ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ وَ اقْضِ لِی حَوَائِجِی فِی جَمِیعِ مَا سَأَلْتُکَ وَ أَسْأَلُکَ لِنَفْسِی وَ أَهْلِی وَ إِخْوَانِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ أَشْرِکْهُمْ فِی صَالِحِ دُعَائِی وَ أَشْرِکْنِی فِی صَالِحِ دُعَائِهِمْ وَ ابْدَأْ بِهِمْ فِی کُلِّ خَیْرٍ وَ ثَنِّ بِی یَا کَرِیمُ (1).
لا یبید أی لا یهلک و لقنی إیاک أی اجعلنی ألقاک عند الموت علی تلک الحالة و البهجة الحسن و الفرح و السرور و النضرة الحسن و الرونق و ثبت به مقامی أی لا أتزلزل و لا أرتعش خوفا أو تعین لی مقامی الذی أریده فی الجنان و الرفیع الأعلی المرتفع الذی هو أعلی الدرجات فی الآخرة و الرفیع أیضا الشریف.
و فی النهایة علیون اسم للسماء السابعة و قیل اسم لدیوان الملائکة الحفظة ترفع إلیه أعمال الصالحین من العباد و قیل هو أعلی الأمکنة و أشرف المراتب و أقربها من الله تعالی فی الدار الآخرة و یعرب بالحروف و الحرکات کقنسرین و أشباهه علی أنه جمع أو واحد انتهی.
و قو فی رضاک ضعفی نسبة القوة إلی الضعف علی المجاز أی قونی فی حال ضعفی و خذ إلی الخیر أی خذ بناصیتی جاذبا إلی الخیر.
ص: 256
ابن سکیت گفته است: ظل چیزی است که خورشید آن را از بین میبرد و «الفیء» چیزی است که خورشید آن را از بین برده است. از ابو عبیده از رؤوبه نقل شده است که هر چیزی که خورشید بدان بتابد و از بین رود فییء است و هر چیزی که خورشید بدان نتابد ظل میباشد. «الالحاح» زیاده روی و مبالغه کردن در خواستن است و «الحاف» هم چنین معنایی را دارد. «التضرع» به معنای تذلل و از روی ذلالت چیزی را خواستن است . «التملق» گاهی بر دوستی و مهربانی کردن و خضوع کسی که زبانش با درونش یکی میشود، اطلاق میشود که این معنا در این جا مراد است و گاهی بر اظهار این چیزها بدون اینکه زبان با باطن یکی شود اطلاق میگردد. جوهری گفته است: «عماد» به معنای بناهای بلند است که به صورت مذکر و مونث به کار میرود .
«عمدت الشی» به معنای این است که آن چیز را با ستونی که به آن اعتماد کند بر پا کردی. پایان.
«الذخر»، چیزی است که انسان برای روزهای احتیاج و سختی ذخیره میکند. «السَنَد» چیزی است که به آن تکیه و اعتماد میشود، جوهری این نظر را گفته است. گفته میشود: «فلان کهف»، یعنی پناهگاه است. فیروزآبادی گفته است: «جار» به معنای مجاور، یعنی کسی که کنار تو باشد است. و کسی است که او را پناه دادهای تا به او ظلم نشود و نیز به معنای مجیر و مستجیر، یعنی پناه دهنده به کار میرود. گفته است: «الحرز» به معنای «عوذه» - چشم زخم، یعنی مکان محکم است. گفته است: «أجمل» فی الطلب یعنی آرام درخواست کرد و افراط نکرد. «أجمل الشیء» یعنی پراکندگی آن را جمع کرد و «أجمل الصنیعة» یعنی آن را نیک انجام داد.
سخن حضرت علیه السلام: «سجدلک»، یعنی فروتن و ذلیل شد و به قدرت و مشیتت گردان نهاد. «دَویّ الریح و النحل و الطائر»، صدای همین حیوانات است. فیروزآبادی این نظر را گفته است. و گفته است: «حفیف الطایر و الشجرة»، صدای آن دو است. «عضد» یعنی یاریگر و کمک کننده.
روایت63.
المتهجد: دعایی که در بعد از نماز شب خوانده میشود را از امام باقر علیه السلام نقل کرده است:
خدایی جز خداوند متعال نیست که شریکی ندارد و ملک و ستایش مخصوص اوست. زنده میکند و میمیراند و میمیراند و زنده میکند و او زندهای است که نمیمیرد و نیکی به دست اوست و او بر همه چیز تواناست. پروردگارا، ستایش مخصوص توست، خدایا، ای خدا، تو نور آسمان و نور زمین هستی، پس حمد مخصوص توست. خدایا، تو ستون آسمان و ستون زمین هستی، پس ستایش مخصوص توست. و تو زیبایی آسمان و زیبایی زمین هستی، پس حمد مخصوص توست و تو زینت آسمان و زینت زمین هستی، پس ستایش مخصوص توست. تو فریاد رس ناله کنندگانی، پس ستایش مخصوص توست. تو فریادرس فریاد خواهانی، پس ستایش مخصوص توست. تو اجابت کننده دعای گرفتارانی، پس ستایش مخصوص توست.
ص: 258
الْمُتَهَجِّدُ، وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ (1)، وَ غَیْرُهُمَا،: ثُمَّ یَدْعُو بِالدُّعَاءِ الْمَرْوِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَقِیبَ الثَّمَانِی رَکَعَاتٍ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحُرْمَةِ مَنْ عَاذَ بِکَ مِنْکَ وَ لَجَأَ إِلَی عِزَّتِکَ وَ اسْتَظَلَّ بِفَیْئِکَ وَ اعْتَصَمَ بِحَبْلِکَ وَ لَمْ یَثِقْ إِلَّا بِکَ یَا جَزِیلَ الْعَطَایَا یَا مُطْلِقَ الْأُسَارَی یَا مَنْ سَمَّی نَفْسَهُ مِنْ جُودِهِ وَهَّاباً أَدْعُوکَ رَهَباً وَ رَغَباً وَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ إِلْحَاحاً وَ إِلْحَافاً وَ تَضَرُّعاً وَ تَمَلُّقاً وَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ رَاکِباً وَ مَاشِیاً وَ ذَاهِباً وَ جَائِیاً وَ فِی کُلِّ حَالاتِی وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ یَدْعُو بِمَا یُحِبُّ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ وَ یَقُولُ فِیهِمَا یَا عِمَادَ مَنْ لَا عِمَادَ لَهُ یَا ذُخْرَ مَنْ لَا ذُخْرَ لَهُ یَا سَنَدَ مَنْ لَا سَنَدَ لَهُ یَا مَلَاذَ مَنْ لَا مَلَاذَ لَهُ یَا کَهْفَ مَنْ لَا کَهْفَ لَهُ یَا غِیَاثَ مَنْ لَا غِیَاثَ لَهُ یَا جَارَ مَنْ لَا جَارَ لَهُ یَا حِرْزَ مَنْ لَا حِرْزَ لَهُ یَا حِرْزَ الضُّعَفَاءِ یَا کَنْزَ الْفُقَرَاءِ یَا عَوْنَ أَهْلِ الْبَلَاءِ یَا أَکْرَمَ مَنْ عَفَا یَا مُنْقِذَ الْغَرْقَی یَا مُنْجِیَ الْهَلْکَی یَا کَاشِفَ الْبَلْوَی یَا مُحْسِنُ یَا مُجْمِلُ یَا مُنْعِمُ یَا مُفْضِلُ أَنْتَ الَّذِی سَجَدَ لَکَ سَوَادُ اللَّیْلِ وَ نُورُ النَّهَارِ وَ ضَوْءُ الْقَمَرِ وَ شُعَاعُ الشَّمْسِ وَ دَوِیُّ الْمَاءِ وَ حَفِیفُ الشَّجَرِ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ یَا اللَّهُ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ لَا وَزِیرَ وَ لَا عَضُدَ وَ لَا نَصِیرَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعْطِیَنِی مِنْ کُلِّ خَیْرٍ سَأَلَکَ مِنْهُ سَائِلٌ وَ أَنْ تُجِیرَنِی مِنْ کُلِّ سُوءٍ اسْتَجَارَ بِکَ مِنْهُ مُسْتَجِیرٌ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ ذَلِکَ عَلَیْکَ سَهْلٌ یَسِیرٌ(2).
الْبَلَدُ الْأَمِینُ،: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدْعُو بَعْدَ الثَّمَانِی رَکَعَاتٍ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحُرْمَةِ مَنْ عَاذَ بِکَ إِلَی قَوْلِهِ وَ اسْجُدْ سَجْدَتَیِ الشُّکْرَ(3).
و استظل بفیئک أی التجأ إلیک کنایة مشهورة قال الجوهری الفی ء ما بعد الزوال من الظل و إنما سمی فیئا لرجوعه من جانب إلی جانب قال
ص: 257
خدایا هر حاجتی از تو خواسته میشود، پس ستایش مخصوص توست. ای خدای من! حاجتم را از تو میخواهم پس آنها را برآورده کن ای برآورنده حاجتها. خدایا تو بر حق هستی و گفتارت حق است، وعدهات حق است، تو پادشاه حقیقی هستی. گواهی میدهم که دیدارت حق است و بهشتت حق است و جهنم حق است و قیامت حق است که خواهد آمد و تو به حقیقت کسانی را که در قبرها هستند، بر خواهی انگیخت.
خدایا! تسلیم تو شدم، و به تو ایمان آوردم، و بر تو توکل نمودم، و در راه تو جنگیدم و مرافعه را به سوی تو آوردم، گناهان گذشته و آینده و آشکارا و پنهانی مرا بیامرز، تو زنده و پایندهای هستی که خدایی جز تو نیست.(1)
مستحب است بعد از نماز شب این دعا خوانده شود(2):
خدای من، چشم ها فروخفته اند و پلکها بسته شدهاند، ستارگان آسمانت فرورفته، و شب به شدت تاریک شده، و پادشاهان درها را به روی خود بسته، و نگهبانان در کنار آن درها به حفاظت مشغول، و میان آنها و مردم حایل و مانع شده اند. و شب زندهداران محرابهای نماز را آباد کردهاند، و فروتنان به خاطر تو از خواب برخاستهاند، و خائفین از خوابیدن دل کندهاند، و گرفتاران تو را میخوانند، و غافلان خوابیدهاند، و تنها تو - خدایا - زنده و پاینده ای که چرت و خواب فرایت نگیرد. چگونه تو را خواب فرا گیرد، در حالی تو خود خواب را آفریدی و بر پلکها مسط ساختی. هر کس که حاجتش را از غیر تو خواست و درخواستش را نزد غیر تو مطرح کرد، براستی که به سوی خسران رفت و به محرومیت روی آورد و دچار خواری و مذلت شد. هر کس که از او در این وقت امید داشت، چقدر از او دور است، چگونه به آن که آرزویش را داشت خواهد رسید تا از او بخواهد؟ به خدا سوگند بین او و بین آن کس که به او امید داشت، شبی بس تاریک و درها و حجابها مانع است و بر گمانها دروغها پدیدار گردد و امیدهایی که صادق نیستند و کسی که به او امیدوار بود، به جای پرداختن به حاجت او در خواب مانده و خود را نسبت به حاجت وی به فراموشی زده است .
آیا مغرور نمیبیند که چیزی را که او - خدا - عطا میکند، مانعی در برابرش نیست و چیزی را که او مانع شود، کسی دیگر نمیتواند بدهد، و کسی را که محروم کند، روزی دهندهای برای او نیست و کسی را که او ذلیل کند یاریگری ندارد؟ آیا گمان میکند کسی که از تو به سوی آن رفته و از آن یاری خواسته، میتواند به او یا خودش نفع یا ضرری برساند؟ به خدا سوگند، زیانی آشکار کردند، او از کسی روزی میخواهد
ص: 259
ابن السکیت الظل ما تنسخه الشمس و الفی ء ما نسخ الشمس و حکی أبو عبیدة عن رؤبة کل ما کانت علیه الشمس فزالت فهو فی ء و ما لم تکن علیه الشمس فهو ظل انتهی و الإلحاح المبالغة فی الطلب و الإلحاف بمعناه و التضرع التذلل و التملق یطلق تارة علی التودد و التلطف و الخضوع الذی یطابق فیها اللسان الجنان و هذا هو المراد هنا و أخری علی إظهار هذه الأمور باللسان مع مخالفة الجنان و قال الجوهری العماد الأبنیة الرفیعة یذکر و یؤنث و عمدت الشی ء أقمته بعماد یعتمد علیه انتهی.
و الذخر ما یدخره الإنسان للحاجة و الشدة و السند بالتحریک المعتمد ذکره الجوهری و قال یقال فلان کهف أی ملجأ و قال الفیروزآبادی الجار المجاور و الذی آجرته من أن یظلم و المجیر و المستجیر و قال الحرز العوذة و الموضع الحصین و قال أجمل فی الطلب اتأد و اعتدل فلم یفرط و الشی ء جمعه عن تفرقة و الصنیعة حسنها.
قوله علیه السلام سجد لک أی خضع و ذل و انقاد لقدرتک و مشیئتک و دوی الریح و النحل و الطائر صوتها ذکره الفیروزآبادی و قال حفیف الطائر و الشجرة صوتهما و العضد الناصر و المعین.
الْمُتَهَجِّدُ،: دُعَاءٌ آخَرُ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام عَقِیبَ صَلَاةِ اللَّیْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ یَا رَبِّ أَنْتَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَلَکَ الْحَمْدُ یَا رَبِّ وَ أَنْتَ قَوَّامُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ جَمَالُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَلَکَ الْحَمْدُ(1) وَ أَنْتَ زَیْنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ صَرِیخُ الْمُسْتَصْرِخِینَ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ غِیَاثُ الْمُسْتَغِیثِینَ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ مُجِیبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ
ص: 258
که خودش از تو روزی میخواهد و از کسی درخواست میکند که او خودش از تو درخواست میکند و از کسی عطا میخواهد که جز به اراده تو عطایش ندهد و چیزی به او ندهد، مگر آن چیزی که تو از نعمتهایت به او دادهای.
سوگند به خدا، رستگار میشود و به خواسته هایش میرسد، آن بنده ای که بصیرت و بینائیاش او را راهنمایی کرده و فکر و بینشش فکر صحیح است و عبرت گرفتن، او را به رشد و کمال رسانده است و برای خودش نیکویی و بهترین را انتخاب میکند، با نیتی صادق و راستین نزد تو میآید و با قلبی مطمئن به تو اعتماد دارد.
بنابراین ذلیلانه حاجتهایش را از تو میخواهد و زاری کنان تو را میخواند و در خواستههایش بر تو توکل میکند و کارش را به تو واگذار میکند و تو را میخواند. حال که طلبکننده و اجابتکننده در خوابند و شب پردههایش را فروفکنده است و صداها خاموش شده و چشمهای بندگانت را خواب گرفته، پس غیر تو کسی او را نمیبیند و غیر تو را نمیخواند و غیر از تو کسی صدای او را نمیشنود و حاجتش را به غیر از تو از کس دیگر نمیخواهد و فقط مهربانیهایی - نعمتها - که او را به آن عادت دادهای میخواهد.
شب را به صبح میرساند در حالی که از بستر خود بیرون رفته و از چشم برهم نهادن نفرت دارد و از بستر خود دور بوده است و نمیخوابد و قلبش را برای تو خالص گردانده و از ترس تو مغزش مدهوش شده است، برای تو خاشع میشود و برای تو سجده میکند و برای تو رکوع میکند. به کسی امید میبندد که آرزوها در او نا امید نگردد و از مولایی امیدوار است که هر کاری بخواهد انجام میدهد، و یقین دارد که کسی غیر از تو حاجتش را برآورده نمیکند و کسی غیر از تو او را به خواسته اش نمیرساند. پس به خدا سوگند، این چنین کسی موفق میشود و دستگیرههای رستگاری را میگیرد و بیشترین سودها را کسب میکند.
تو منزّهی ای قدرتمند قوی، و قدیم ازلی، آسمان بر مدح تو دلالت میکند و صنع تو از شگفتیها آشکار است. آسمان را برای نگاه کنندگان به بهترین زینت ها آراستی و به بهترین زینتها پوشاندی و زمین را مسطح و هموار ساختی و در آن شکوفههای لرزان رویاندی و از ابرهای باران زا آبی ریزان نازل کردی تا به وسیله آن گیاهان و دانه را و باغهای درهم پیچیده و انبوه بیرون آوری. تو خدای شب و روز و فلک گرداننده و خورشیدها و ماهها، بیابانها و صحراها و نهرها و دریاها و ابرها و بارانها و بادیه نشینها و شهرنشین ها و هر چیزی که در شب پنهان میشود و در روز ظاهر میشود، می باشی و هر چیزی نزد تو به اندازه است. چند سطر ازدعا ترجمه نشده
ص: 260
اللَّهُمَّ بِکَ تُنْزَلُ کُلُّ حَاجَةٍ فَلَکَ الْحَمْدُ وَ بِکَ یَا إِلَهِی أَنْزَلْتُ حَوَائِجِی اللَّیْلَةَ فَاقْضِهَا یَا قَاضِیَ الْحَوَائِجِ اللَّهُمَ (1)
أَنْتَ الْحَقُّ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ مَلِیکُ الْحَقِّ أَشْهَدُ أَنَّ لِقَاءَکَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌ (2)
وَ النَّارَ حَقٌّ وَ السَّاعَةَ حَقٌ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّکَ تَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ اللَّهُمَّ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ بِکَ خَاصَمْتُ وَ إِلَیْکَ یَا رَبِّ حَاکَمْتُ فَاغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ (3) وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یُدْعَی بِهَذَا الدُّعَاءِ بَعْدَ صَلَاةِ اللَّیْلِ (4)
إِلَهِی هَجَعَتِ الْعُیُونُ وَ أُغْمِضَتِ الْجُفُونُ وَ غَرَبَتِ الْکَوَاکِبُ وَ دَجَتِ الْغَیَاهِبُ وَ غُلِّقَتْ دُونَ الْمُلُوکِ الْأَبْوَابُ وَ حَالَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ الطُّرَّاقِ الْحُرَّاسُ وَ الْحُجَّابُ وَ عَمَرَ الْمَحَارِیبَ الْمُتَهَجِّدُونَ وَ قَامَ لَکَ الْمُخْبِتُونَ وَ امْتَنَعَ مِنَ التَّهْجَاعِ الْخَائِفُونَ وَ دَعَاکَ الْمُضْطَرُّونَ وَ نَامَ الْغَافِلُونَ وَ أَنْتَ حَیٌّ قَیُّومٌ لَا یُلِمُّ بِکَ الْهُجُوعُ وَ لَا تَأْخُذُکَ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ وَ کَیْفَ یُلِمُّ بِکَ الْهُجُوعُ وَ أَنْتَ خَلَقْتَهُ وَ عَلَی الْجُفُونِ سَلَّطْتَهُ لَقَدْ مَالَ إِلَی الْخُسْرَانِ وَ آبَ بِالْحِرْمَانِ وَ تَعَرَّضَ لِلْخِذْلَانِ مَنْ صَرَفَ عَنْکَ حَاجَتَهُ وَ وَجَّهَ لِغَیْرِکَ طَلِبَتَهُ وَ أَیْنَ مِنْهُ فِی هَذَا الْوَقْتِ الَّذِی یَرْتَجِیهِ وَ کَیْفَ وَ أَنَّی لَهُ بِالْوُصُولِ إِلَی مَا أَمَّلَهُ لِیَجْتَدِیَهُ حَالَ وَ اللَّهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ لَیْلٌ دَیْجُورٌ وَ أَبْوَابٌ وَ سُتُورٌ وَ حَصَلَ عَلَی ظُنُونٍ کَوَاذِبَ وَ مَطَامِعَ غَیْرِ صَوَادِقَ وَ هَجَعَ عَنْ حَاجَتِهِ الَّذِی أَمَّلَهُ وَ تَنَاسَاهَا الَّذِی سَأَلَهُ أَ فَتَرَاهُ الْمَغْرُورَ لَمْ یَدْرِ أَنَّهُ لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَیْتَ وَ لَا مُعْطِیَ لِمَا مَنَعْتَ وَ لَا رَازِقَ لِمَنْ حَرَمْتَ وَ لَا نَاصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ أَوْ تَرَاهُ ظَنَّ أَنَّ الَّذِی عَدَلَ عَنْکَ إِلَیْهِ وَ عَوَّلَ مِنْ دُونِکَ عَلَیْهِ یَمْلِکُ لَهُ أَوْ لِنَفْسِهِ نَفْعاً أَوْ ضَرّاً خَسِرَ وَ اللَّهِ خُسْرَاناً مُبِیناً مَنْ یَسْتَرْزِقُ
ص: 259
خدای من، من بنده تو هستم که گناهش او را به بند کشیده است و عیبهایش زیاد شده و نیکیهایش کم شده است و گناهانش زیاد و لغزشش زیاد شده است و در مقابل تو ایستاده است و بر آنچه که پیش فرستاده پشیمان است و بر آنچه که از دست داده پریشان و بر آنچه افراط کرده، سخت اندوهگین است. من در مقابل تو پناهی و در قبال تو پناهدهندهای ندارم و مرا از عذابت یاریگری نیست، پس چون کسی که از آنچه پیش فرستاده ترسان و به آنچه مرتکب شده مقر است، از تو درخواست میکنم، در حالی که تو مولای من و شایسته ترین کسی هستی که بدان امید رود. مرا به عفو و گذشت خودت عادت دادی، پس مرا به خاطر زیباترین الطافت که پیش من داری پناه ده، ای مهربانترین مهربانان و درود خدا بر رسولش محمد و آل او باد.
سپس دو سجده شکر به جا میآورد و در سجده میگوید:
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست و بر خواری من در پیشگاهت و زاری من به سویت و یأس من از مردم و انسم به تو و به سوی خودت رحم نما، - خدایا - من بنده و پسر بنده تو و در قبضه تصرف توأم، ای صاحب منت و فضل و بخشش و نعمتها، بر محمد و آل محمد درود فرست و بر ضعفم رحم کن و مرا از آتش نجات ده یارب، یا رب – آن قدر میگوید تا اینکه نفس قطع شود- که خشمت را فقط حلم تو بر میگرداند و از خشمت، فقط عفوت نجات میبخشد و از عذابت، فقط رحمتت پناه میدهد و تضرع به سوی تو، تنها راه نجات است، پس بر محمد و آل او درود فرست و از جانب خود فرجی نزدیک بر من عنایت کن، به وسیله قدرتی که با آن تمام بندگانت را زنده میکنی و به وسیله آن، مرده بندگان را برمیانگیزی، مرا از روی غم هلاک نکن، تا اینکه مرا بیامرزی و راه اجابت دعایم را به من بشناسانی و عافیت را منتهای عمرم قرار بده و لغزشم را جبران کن و دشمنم را به من نخندان و از دستیابی به من بازشان دار.
خدای من، اگر مرا بالا ببری چه کسی میتواند به پایین بکشد؟ و اگر مرا پایین بکشی چه کسی میتواند مرا بالا ببرد؟ و اگر مرا هلاک کنی چه کسی بین من و بین تو حائل و مانع میشود؟ و چه کسی متعرض تو میشود با اینکه میداند در حکم تو ظلمی نیست و در بلایی که میخواهی بفرستی عجلهای نداری، چرا که کسی عجله میکند که از مرگ میترسد و به ظلم ضعیف احتیاج دارد و تو ای خدای من، از اینها بالاتری.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا به عنوان هدفی و مایه عبرتی برای بلا و گرفتاری قرار نده. مرا مهلت ده و لغزشم را جبران کن و
ص: 261
مَنْ یَسْتَرْزِقُکَ وَ مَنْ یَسْأَلُ مَنْ یَسْأَلُکَ وَ یَمْتَاحُ مَنْ لَا یَمِیحُهُ إِلَّا بِمَشِیَّتِکَ وَ لَا یُعْطِیهِ إِلَّا مَا وَهَبْتَهُ لَهُ مِنْ نِعْمَتِکَ.
فَازَ وَ اللَّهِ عَبْدٌ هَدَاهُ الِاسْتِبْصَارُ وَ صَحَّتْ لَهُ الْأَفْکَارُ وَ أَرْشَدَهُ الِاعْتِبَارُ وَ أَحْسَنَ لِنَفْسِهِ الِاخْتِیَارَ فَقَامَ إِلَیْکَ بِنِیَّةٍ مِنْهُ صَادِقَةٍ وَ نَفْسٍ مُطْمَئِنَّةٍ بِکَ وَاثِقَةٍ فَنَاجَاکَ بِحَاجَتِهِ مُتَذَلِّلًا وَ نَادَاکَ مُتَضَرِّعاً وَ اعْتَمَدَ عَلَیْکَ فِی إِجَابَتِهِ مُتَوَکِّلًا وَ ابْتَهَلَ یَدْعُوکَ وَ قَدْ رَقَدَ السَّائِلُ وَ الْمَسْئُولُ وَ أُرْخِیَتْ لِلَّیْلِ سُدُولٌ وَ هَدَأَتِ الْأَصْوَاتُ وَ طَرَقَ عُیُونَ عِبَادِکَ السُّبَاتُ فَلَا یَرَاهُ غَیْرُکَ وَ لَا یَدْعُو إِلَّا لَکَ وَ لَا یَسْمَعُ نَجْوَاهُ إِلَّا أَنْتَ وَ لَا یَلْتَمِسُ طَلِبَتَهُ إِلَّا مِنْ عِنْدِکَ وَ لَا یَطْلُبُ إِلَّا مَا عَوَّدْتَهُ مِنْ رِفْدِکَ بَاتَ بَیْنَ یَدَیْکَ لِمَضْجَعِهِ هَاجِراً وَ عَنِ الْغُمُوضِ نَافِراً وَ مِنَ الْفِرَاشِ بَعِیداً وَ عَنِ الْکَرَی یَصُدُّ صُدُوداً أَخْلَصَ لَکَ قَلْبُهُ وَ ذَهَلَ مِنْ خَشْیَتِکَ لُبُّهُ یَخْشَعُ لَکَ وَ یَخْضَعُ وَ یَسْجُدُ لَکَ وَ یَرْکَعُ یَأْمُلُ مَنْ لَا تُخَیَّبُ فِیهِ الْآمَالُ وَ یَرْجُو مَوْلَاهُ الَّذِی هُوَ لِمَا یَشَاءُ فَعَّالٌ مُوقِنٌ أَنَّهُ لَیْسَ یَقْضِی غَیْرُکَ حَاجَتَهُ وَ لَا یُنْجِحُ سِوَاکَ طَلِبَتَهُ فَذَاکَ وَ اللَّهِ الْفَائِزُ بِالنَّجَاحِ الْآخِذُ بِأَزِمَّةِ الْفَلَاحِ الْمُکْتَسِبُ أَوْفَرَ الْأَرْبَاحِ سُبْحَانَکَ یَا ذَا الْقُوَّةِ الْقَوِیَّةِ وَ الْقَدَمِ الْأَزَلِیَّةِ دَلَّتِ السَّمَاءُ عَلَی مَدَائِحِکَ وَ أَبَانَتْ عَنْ عَجَائِبِ صُنْعِکَ زَیَّنْتَهَا لِلنَّاظِرِینَ بِأَحْسَنِ زِینَةٍ وَ حَلَّیْتَهَا بِأَحْسَنِ حِلْیَةٍ وَ مَهَّدْتَ الْأَرْضَ فَفَرَشْتَهَا وَ أَطْلَعْتَ النَّبَاتَ رَجْرَاجاً وَ أَنْزَلْتَ مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً لِتُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً فَأَنْتَ رَبُّ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفَلَکِ الدَّوَّارِ وَ الشُّمُوسِ وَ الْأَقْمَارِ وَ الْبَرَارِی وَ الْقِفَارِ وَ الْجَدَاوِلِ وَ الْبِحَارِ وَ الْغُیُومِ وَ الْأَمْطَارِ وَ الْبَادِینَ وَ الْحُضَّارِ وَ کُلِّ مَا یَکْمُنُ لَیْلًا وَ یَظْهَرُ بِنَهَارٍ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَکَ بِمِقْدَارٍ سُبْحَانَکَ یَا رَبَّ الْفَلَکِ الدَّوَّارِ وَ مُخْرِجَ الثِّمَارِ وَ رَبَّ الْمَلَکُوتِ وَ الْعِزَّةِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ خَالِقَ الْخَلْقِ وَ قَاسِمَ الرِّزْقِ- یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی أَلا هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ
ص: 260
بلاها را پشت سر هم بر من نفرست که تو ضعف و چاره اندک مرا میبینی، ای مولای من.
خدایا، در این شب از غضب تو به خودت پناه میآورم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا پناه ده. خدایا، امان از عذابت را میخواهم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا امان ده. از تو هدایت میخواهم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا هدایت کن. از تو طلب رحمت میکنم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و بر من رحم کن. از تو یاری میخواهم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا یاری کن. از تو طلب مغفرت میکنم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا بیامرز. از تو کفایت میخواهم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا کفایت کن. از تو میخواهم از عذاب کردن من با آتش بگذری، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و از من درگذر. از تو روزی میخواهم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا روزی ده، و بر تو توکل میکنم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا کافی باش. از تو یاری میخواهم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا یاری کن. به سوی تو مینالم، پس بر محمد و آل او درود فرست و به فریادم رس. از تو پناه میخواهم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا پناه ده. از تو طلب خیر میکنم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا خیر ده. از تو آمرزش میطلبم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا بیامرز. از تو در باقیمانده عمرم دوری از گناه را میخواهم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا از گناهان حفظ فرما، چرا که من به آن چیزی که تو از آن کراهت داری، اگر تو بخواهی، هرگز باز نخواهم گشت. ای خدای من، ای خدای من، ای مهربان، ای صاحب منتها، ای صاحب جلال و کرامت، بر محمد و آل او درود فرست و دعای مرا در آنچه که از تو خواستم و بدان راغب بودم مستجاب کن و اراده کن و مقدر کن و این در قضایت باشد و آن را امضا کن و در آنچه که در قضایت بر من مقدر میکنی خیر باشد و در آن به من برکت ده و با آن بر من تفضل کن و مرا با آنچه که به من از آن میدهی سعادتمند نما و از فضل خود بر من بیفزا که تو واسع و کریم هستی و آن را به خیر آخرت و نعمتهایش برسان، ای مهربانترین مهربانان.(1)
مستحب است برای برادران مؤمنش در سجدههایش دعا کند، پس میگوید:
خدای من، ای پروردگار فجر، و شبهای دهگانه، و جفت و طاق، و شب، وقتی سپری شود، و پروردگار تمام چیزها، و خدای تمام چیزها، و آفریننده تمام چیزها، و مالک تمام چیزها، بر محمد و آل او درود فرست و با من و فلان و فلان، آن چنان کن که تو شایسته آنی و نه ما شایسته آن، چرا که تو اهل تقوی و اهل مغفرت هستی.
دعای دیگر: اگر تو را اطاعت کنم، تو از من ستایش میکنی و اگر از تو عصیان ورزم، تو دلیل و حجت داری. نه من و نه
ص: 262
إِلَهِی أَنَا عَبْدُکَ الَّذِی أَوْبَقَتْهُ ذُنُوبُهُ وَ کَثُرَتْ عُیُوبُهُ وَ قَلَّتْ حَسَنَاتُهُ وَ عَظُمَتْ سَیِّئَاتُهُ وَ کَثُرَتْ زَلَّاتُهُ وَاقِفٌ بَیْنَ یَدَیْکَ نَادِمٌ عَلَی مَا قَدَّمْتُ مُشْفِقٌ مِمَّا أَسْلَفْتُ طَوِیلُ الْأَسَی عَلَی مَا فَرَّطْتُ مَا لِی مِنْکَ خَفِیرٌ وَ لَا عَلَیْکَ مُجِیرٌ وَ لَا مِنْ عَذَابِکَ نَصِیرٌ فَإِنَّمَا أَسْأَلُکَ سُؤَالَ وَجِلٍ مِمَّا قَدَّمَ مُقِرٍّ بِمَا اجْتَرَحَ وَ اجْتَرَمَ وَ أَنْتَ مَوْلَاهُ وَ أَحَقُّ مَنْ رَجَاهُ وَ قَدْ عَوَّدْتَنِی الْعَفْوَ وَ الصَّفْحَ فَأَجِرْنِی عَلَی جَمِیلِ عَوَائِدِکَ عِنْدِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ یَسْجُدُ سَجْدَةَ الشُّکْرِ فَیَقُولُ فِیهَا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ ذُلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ وَ یَأْسِی مِنَ النَّاسِ وَ أُنْسِی بِکَ وَ إِلَیْکَ أَنَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ أَتَقَلَّبُ فِی قَبْضَتِکَ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الْفَضْلِ وَ الْجُودِ وَ النَّعْمَاءِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ نَجِّنِی مِنَ النَّارِ یَا رَبِّ یَا رَبِّ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ إِنَّهُ لَیْسَ یَرُدُّ غَضَبَکَ إِلَّا حِلْمُکَ وَ لَا یَرُدُّ سَخَطَکَ إِلَّا عَفْوُکَ وَ لَا یُجِیرُ مِنْ عِقَابِکَ إِلَّا رَحْمَتُکَ وَ لَا یُنْجِی مِنْکَ إِلَّا التَّضَرُّعُ إِلَیْکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِی یَا إِلَهِی مِنْکَ فَرَجاً قَرِیباً بِالْقُدْرَةِ الَّتِی تُحْیِی بِهَا أَمْوَاتَ الْعِبَادِ وَ بِهَا تَنْشُرُ مَیْتَ الْبِلَادِ وَ لَا تُهْلِکْنِی یَا إِلَهِی غَمّاً حَتَّی تَسْتَجِیبَ لِی وَ تُعَرِّفَنِی الْإِجَابَةَ فِی دُعَائِی وَ أَذِقْنِی طَعْمَ الْعَافِیَةِ إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِی وَ لَا تُشْمِتْ
بِی عَدُوِّی وَ لَا تُسَلِّطْهُ عَلَیَّ وَ لَا تُمَکِّنْهُ مِنْ عُنُقِی إِلَهِی إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی وَ إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْفَعُنِی وَ إِنْ أَهَنْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُکْرِمُنِی وَ إِنْ أَکْرَمْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُهِینُنِی وَ إِنْ رَحِمْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یُعَذِّبُنِی وَ إِنْ عَذَّبْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْحَمُنِی وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَعْرِضُ لَکَ فِی عَبْدِکَ أَوْ یَسْأَلُکَ عَنْ أَمْرِهِ وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا إِلَهِی أَنَّهُ لَیْسَ فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ وَ لَا فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ یَا إِلَهِی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تَجْعَلْنِی لِلْبَلَاءِ غَرَضاً وَ لَا لِنَقِمَتِکَ نَصَباً وَ مَهِّلْنِی وَ نَفِّسْنِی وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ ارْحَمْ عَبْرَتِی وَ فَقْرِی وَ فَاقَتِی وَ تَضَرُّعِی وَ لَا تُتْبِعْنِی
ص: 261
دیگری کرداری نیک نداریم که مستحق احسان تو شویم مگر اینکه به وسیله تو و در حال انجام نیکی باشیم. سپس آنچه را از تو خواستم به هر کسی از مؤمنان که در مشرقها و مغربهای زمین است، بده و دو برابر آن را به من ارزانی دار.(1)
مستحب است بعد از پایان نماز شب، سه مرتبه سوره قدر خوانده شود و ده مرتبه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستد و سه مرتبه سوره توحید را بخواند و در آخر آن سه مرتبه بگوید: «کذلک الله ربنا» و سه مرتبه میگوید: «یا رباه یارباه یارباه». سپس میگوید: محمد در مقابل من و علی پشت سر من و فاطمه بالای سر من و حسن در سمت راستم و حسین در سمت چپ من و امامان بعد از آنها علیهم جمیعا الصلاة و السلام - یکی یکی نام میبرد- در اطرافم هستند. سپس میگوید: خدایا کسی را بهتر از آنها نیافریدی، پس نمازم را به خاطر آنها قبول کن و دعایم را مستجاب کن و حاجاتم را برآورده کن و گناهانم را ببخش و روزیم را فراوان گردان. سپس بر محمد و آل محمد درود میفرستی و حاجتت را میخواهی.(2)
توضیح
میگویم: شیخ این دعا را بعد از نافله فجر و دعاهای آن ذکر کرده است. ظاهر این است که این دعا بعد از هشت رکعت نماز یا یا بعد از نماز وتر خوانده میشود، چرا که غالبا عنوان نماز شب، هم بر هشت رکعت و هم بر یازده رکعت اطلاق میشود و گاهی به طور نادر بر نافله فجر هم اطلاق میشود. تمام این موارد نظری نیک است و شاید نظر وسطی ظاهرتر باشد. در دعای صحیفه سجادیه هم چنین وجوهی محتمل است که به خاطر شهرتش این وجوه را ذکر نکردیم.
برخی قسمتها را توضیح میدهیم: «هجعت»، یعنی خوابید و به این خاطر به چشم نسبت داده شده است که چشم اولین قسمتی است که اثر خواب در آن ظاهر میشود. «الجفن»، پوشش چشم - پلک - است. «الدجا» به معنای تاریکی است مثل «غیهیب»، یعنی شب به شدت تاریک شد. «الاخبات» به معنای خشوع و فروتنی است. «التهجاع» به معنای خواب سبک و «الالمام» به معنای فرود آمدن است.
سخن حضرت: «و کیف یلمّ بک» یا مبنی بر این است که اتحاد فاعل و قابل جایز نیست، همچنان که بر این مطلب برهان اقامه شده است و معنای آن چنین است که
تو خواب را خلق کردی و بر مخلوقین مسلط ساختی تا عجز آنها را نشان بدهی، پس چگونه ممکن است این کار را در مورد خود نیز انجام بدهی؟ یا برای نشان دادن احتیاج آنها خواب را خلق کردی و تو از احتیاج و نیاز بری و دور هستی. «الاوب» به معنای رجوع است. «أین منه»، یعنی شخصی که بدان امید دارد
ص: 263
بِبَلَاءٍ عَلَی أَثَرِ بَلَاءٍ فَقَدْ تَرَی ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ یَا مَوْلَایَ إِلَهِی أَعُوذُ بِکَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ مِنْ غَضَبِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی وَ أَسْأَلُکَ أَمْناً مِنْ عَذَابِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ آمِنِّی وَ أَسْتَهْدِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اهْدِنِی وَ أَسْتَرْحِمُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْنِی وَ أَسْتَنْصِرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ انْصُرْنِی وَ أَسْتَغْفِرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ أَسْتَکْفِیکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اکْفِنِی وَ أَسْتَعْفِیکَ مِنَ النَّارِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ عَافِنِی وَ أَسْتَرْزِقُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْزُقْنِی وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اکْفِنِی وَ أَسْتَعِینُ بِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِنِّی وَ أَسْتَغِیثُ بِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَغِثْنِی وَ أَسْتَجِیرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَجِرْنِی وَ أَسْتَخِیرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خِرْ لِی وَ أَسْتَغْفِرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ أَسْتَعْصِمُکَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اعْصِمْنِی فَإِنِّی لَنْ أَعُودَ بِشَیْ ءٍ کَرِهْتَهُ إِنْ شِئْتَ ذَلِکَ یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اسْتَجِبْ لِی فِی جَمِیعِ مَا سَأَلْتُکَ وَ طَلَبْتُهُ مِنْکَ وَ رَغِبْتُ فِیهِ إِلَیْکَ وَ أَرِدْهُ وَ قَدِّرْهُ وَ اقْضِهِ وَ أَمْضِهِ وَ خِرْ لِی فِیمَا تَقْضِی مِنْهُ وَ بَارِکْ لِی فِی ذَلِکَ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ بِهِ وَ أَسْعِدْنِی بِمَا تُعْطِینِی مِنْهُ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ وَ سَعَةِ مَا عِنْدَکَ فَإِنَّکَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ وَ صِلْ ذَلِکَ بِخَیْرِ الْآخِرَةِ وَ نَعِیمِهَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1)
وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ لِإِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی سُجُودِهِ فَیَقُولَ اللَّهُمَّ رَبَّ الْفَجْرِ وَ اللَّیَالِی الْعَشْرِ- وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ وَ رَبَّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِلَهَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ خَالِقَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَلِیکَ کُلِّ شَیْ ءٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْ بِی وَ بِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ لَا تَفْعَلْ بِنَا مَا نَحْنُ أَهْلُهُ فَإِنَّکَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ(2) دُعَاءٌ آخَرُ لَکَ الْمَحْمَدَةُ إِنْ أَطَعْتُکَ وَ لَکَ الْحُجَّةُ إِنْ عَصَیْتُکَ لَا صُنْعَ لِی وَ لَا
ص: 262
ولی امکان رسیدن به آن را ندارد. جوهری گفته است: «الجدی و الجدوی» به معنای هدیه است و وقتی گفته میشود: «فلان قلیل الجداء عنک» که به صورت مدی خوانده میشود، به این معنی است که او غنا و نفع اندکی دارد. «وجدوته و اجتدیته و استجدیته» به معنای طلب جدوای اوست. گفته است: «الدیجور»
به معنای تاریکی است. و «لیلة دیجور» به معنای شب تاریک است. گفته است: «تناساه» خودش میبیند که او وی را فراموش کرده است.
سخن حضرت «أفتراه المغرور»، المغرور یا بدل از ضمیر است و سخن حضرت: «لم یدر» مفعول دوم «تراه» است؛ یا المغرور مفعول دوم و سخن حضرت: «لم یدر»، عطف بیان مغرور است. یا حال از ضمیر است. «إن الذی» در برخی از نسخه ها این گونه است: «إنه الذی»، پس ضمیر در اینجا، ضمیر شأن است یا موصول بدل از ضمیر است. سخن حضرت: «من یسترزق»، فاعل فعل «خسر» است و آن را بر استفهام انکاری حمل کرده است، که بعید است. جوهری گفته است: «المائح»: مائح کسی است که به چاه فرو میرود و دلو را پر میکند و این کار زمانی صورت میگیرد که آب چاه کم باشد. «محت الرجل» به معنای این است که به او بخشیدی و «استمحته»، یعنی از او عطا را خواستی. «محته عند السلطان» به معنای شفاعت برای او در نزد سلطان است و «استمحته»، از وی خواستم که نزد وی برای من شفاعت کند. «الامتیاح» معنایش مثل معنای «ماح» است.
سخن حضرت علیه السلام: «و ارخیت للیل سدول»، جوهری گفته است: «أرخیت الستر و غیره» به معنای انداختن آن است. گفته است: «سدل ثوبه یسدله» به ضمه «سدلا»، به معنای انداختن است. و «السدیل» به معنای پردهای که در پیش هودج درکشند. جمع آن «سدول ، سدائل و اسدال» است. پایان. ممکن است منظور از سدول، پرده حقیقی باشد، یعنی پردهها را بر درها، بر آمدن شب افکندی. یا تاریکی را شبیه پرده نمودی و پنهان ساختی و افتادنی که از لوازم پرده و پوشش است را بر آن ثابت گرداندی. این نظر بلیغتر و ظاهرتر است.
«السبات» به ضمه به معنای خواب است. «الکری» به فتحه به معنای چرت زدن است. «صد عنه یصد صدودا» به معنای روی گرداندن است. «أخلص لک قلبُه» به رفع قلب، یعنی قلبش را، نیتش و عبادتش را خالص برای تو قرار داد. و یا به نصب آن، یعنی قلبش را خالص قرار داد، به طوری که در آن حبّی به غیر از تو و هدفی به غیر از تو نمیخواهد. «ذهل» به فتحه به معنای مشغول کردن است. گاهی به صورت کسره هم به کار میرود که در این صورت به معنای غافل شدن و فراموش کردن است. «اللُّب» به معنای عقل است، یعنی عقلش از ترس تو ترسناک و متحیر شد. «الاخذ بالازمّة الفلاح» کنایه از لزوم آن و میسر شدن آن برای اوست، چرا که هر کس افسار شتر را بگیرد، هر جا که خواهد میبرد. «مهدت الارض»، یعنی آماده کردی و آن را برای ما مسکن و آرامگاه قرار دادی، همان طور که خداوند میفرماید: «الم نجعل الارض مهادا»،(1){آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم؟}
ص: 264
لِغَیْرِی فِی إِحْسَانٍ إِلَّا بِکَ فِی حَالِیَ الْحَسَنَةِ ثُمَّ صِلْ بِمَا سَأَلْتُکَ مَنْ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ ثَنِّ بِی (1)
وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقْرَأَ بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ- إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ یُصَلِّیَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَشْراً وَ یَقْرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثاً وَ یَقُولَ فِی آخِرِهَا کَذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا ثَلَاثاً وَ یَقُولَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ یَا رَبَّاهْ یَا رَبَّاهْ یَا رَبَّاهْ ثُمَّ یَقُولَ مُحَمَّدٌ بَیْنَ یَدَیَّ وَ عَلِیٌّ وَرَائِی وَ فَاطِمَةُ فَوْقَ رَأْسِی وَ الْحَسَنُ عَنْ یَمِینِی وَ الْحُسَیْنُ عَنْ شِمَالِی وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُمْ وَ یَذْکُرُهُمْ وَاحِداً وَاحِداً حَوْلِی ثُمَّ یَقُولَ یَا رَبِّ مَا خَلَقْتَ خَلْقاً خَیْراً مِنْهُمْ اجْعَلْ صَلَاتِی بِهِمْ مَقْبُولَةً وَ دُعَائِی بِهِمْ مُسْتَجَاباً وَ حَاجَاتِی بِهِمْ مَقْضِیَّةً وَ ذُنُوبِی بِهِمْ مَغْفُورَةً وَ رِزْقِی بِهِمْ مَبْسُوطاً ثُمَّ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَسْأَلُ حَاجَتَکَ (2).
أقول ذکر الشیخ هذه الأدعیة بعد نافلة الفجر و أدعیتها و الظاهر قراءتها إما بعد الثمان رکعات أو بعد الوتر لإطلاق صلاة اللیل علی الثمان و علی الإحدی عشرة غالبا و قد یطلق علی ما یشمل نافلة الفجر نادرا و الکل حسن و لعل الأوسط أظهر و کذا دعاء الصحیفة(3)
یحتمل تلک الوجوه و لم نذکره لاشتهارها.
و لنوضح بعض الفقرات هجعت أی نامت و نسبته إلی العین لأنها أول ما یظهر فیه أثره و الجفن غطاء العین و الدجا الظلمة کالغیهب أی اشتدت ظلمة اللیل و الإخبات الخشوع و التهجاع النومة الخفیفة و الإلمام النزول.
قوله علیه السلام و کیف یلم بک إما مبنی علی أن القابل و الفاعل لا یجوز اتحادهما کما برهن علیه و المعنی أنک خلقته و سلطته علی المخلوقین لإظهار عجزهم فکیف تفعل ذلک بنفسک أو لاحتیاجهم إلی ذلک و أنت بری ء عن الاحتیاج و الافتقار و الأوب الرجوع و أین منه أی الشخص الذی یرتجیه بعید منه و لا
ص: 263
«رجراجا»، یعنی در حال حرکت و مضطرب. زمخشری گفته است: «الرجراجه» زنی است که سرین و کفلش میلرزد. «کتیبة رجراجه»، یعنی لشکری که از زیادی موج میزند. این لفظ در اکثر نسخهها نیست. «من المعصرات»، گفته شده است: یعنی از ابرها وقتی که فشرده شوند، یعنی نزدیک است که بادها ابرها را بفشارد و باران بیاید، مثل اینکه میگویی: «احصد الزرع»، یعنی زمان آن رسیده که محصول برداشت شود. از جمله استعمالات این کلمه این است که گفته میشود «أعصرت الجاریة»، یعنی که نزدیک است که زن خون حیض ببیند. یا بادهایی که زمان آن رسیده که ابرها را بفشارد، یا بادهای دارای گردباد را؛ و به این دلیل ابتدای باران قرار داده شده است که باد ابرها را ایجاد میکند و باعث باریدن در آینده میشود .
«ماء ثجاجا»، یعنی به شدت و زیاد میریزد. گفته میشود: «ثجّة وثجّ بنفسه» و «لتخرج به حبا و نباتا»، آنچه که با آن قوت میگیرد و آنچه علف میشود مثل کاه و علوفه خشک. «جناتا الفافا»، یعنی پیچیده در یکدیگر. جمع آوردن شمس و قمر به صورت شموس و اقمار، یا به ظاهر شدن آن در سرزمین و کشورهای مختلف است گو اینکه هر یک از آنها برای خود خورشید و ماهی دارند. یا اینکه این دو بر سایر ستارگان دیگر هم از روی غلبه و مجاز اطلاق شدهاند؛ یا به اعتبار معانی مجازی برای این دو باشد، چرا که همان طور که گفته شد، در اخبار زیادی در تاویل آیات در جلدهای مربوط به امامت، این دو بر انبیا و اوصیا هم اطلاق میشوند.
«البراری» جمع «بریّه» و به معنای صحراست. «القفار» به کسره جمع «قفر» به فتحه است و به معنای زمینی است که آب و علف ندارد. «الجداول» جمع «جدول» به معنای نهر کوچک است. «البادی»، به معنای کسی است که در بادیه سکونت دارد و «الحضار»، به معنای ساکنان شهرهاست. در القاموس آمده است: «کمن له کنصر و علم»: به معنای مخفی بودن است.
«عندک بمقدار»، یعنی تقدیر و اندازه گیری، همان طور که از برخی اخبار ظاهر میشود؛ یا به اندازهای که زیاد و کم نگردد، چرا که خداوند متعال هر حادثهای را به وقت و حال معین اختصاص داده است و برای او اسبابی آماده کرده است که هر وقت اقتضا کند، به سوی آن سوق داده میشود.
«یکوّر اللیل علی النهار»، یعنی هرکدام دیگری را میپوشاند گو اینکه به همدیگر، مثل لباس پوشاننده به هم، پیچیده یا در آن پنهان شده است مثل اینکه پیچیده شده در لفافه باشد یا پیچیدهای باشد که روی آن نیز پیچشی باشد، مثل عمامه که دور هم پیچیده اند. جوهری گفته است: «کار العمامه علی رأسه یکورها کورا»، یعنی در هم پیچیده شده است و هر دور آن کور نامیده میشود و تکویر عمامه، هر دور آن است و تکویر شب بر روز، پوشاندن آن است. گفته میشود: زیادت آن در این، از آن است. پایان. «لأجل مسمی»، یعنی نهایت دورش یا قطع شدن
ص: 265
یمکنه الوصول إلیه و قال الجوهری الجدی و الجدوی العطیة و فلان قلیل الجداء عنک بالمد أی قلیل الغنی و النفع و جدوته و اجتدیته و استجدیته بمعنی إذا طلبت جدواه و قال الدیجور الظلام و لیلة دیجور مظلمة و قال تناساه أری من نفسه أنه نسیه.
قوله علیه السلام افتراه المغرور المغرور إما بدل من الضمیر و قوله لم یدر مفعول ثان لتراه أو المغرور مفعول ثان و قوله لم یدر بیان له أو حال عن الضمیر إن الذی فی بعض النسخ إنه الذی فالضمیر للشأن أو الموصول بدل من الضمیر و قوله من یسترزق فاعل خسر و حمله علی الاستفهام الإنکاری بعید قال الجوهری المائح الذی ینزل البئر فیملأ الدلو و ذلک إذا قل ماؤها و محت الرجل أعطیته و استمحته سألته العطاء و محته عند السلطان شفعت له و استمحته سألته أن یشفع لی عنده و الامتیاح مثل المیح.
قوله علیه السلام و أرخیت للیل سدول قال الجوهری أرخیت الستر و غیره إذا أرسلته و قال سدل ثوبه یسدله بالضم سدلا أی أرخاه و السدیل ما أسبل علی الهودج و الجمع السدول و السدائل و الأسدال انتهی و یحتمل أن یکون المراد بالسدول الستور حقیقة أی أسدلت الستور علی الأبواب لمجی ء اللیل أو شبه ظلم اللیل بالستور و أثبت لها الإرخاء الذی هو من لوازمها و هذا أبلغ و أظهر.
و السبات بالضم النوم و الکری بالفتح النعاس و صد عنه یصد صدودا أعرض أخلص لک قلبه بالرفع أی جعل قلبه نیته و عبادته خالصة لک أو بالنصب أی جعل قلبه خالصا لم یدع فیه حبا لغیرک و لا غرضا سواک و ذهل بفتح الهاء و قد یکسر غفل و نسی و اللب العقل أی دهش و تحیر من خوفک عقله و الأخذ بأزمة الفلاح کنایة عن لزومه و تیسره له فإن من أخذ بزمام الناقة یذهب بها حیث شاء و مهدت الأرض أی هیأتها و جعلتها لنا مهادا کما قال تعالی أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً(1)
ص: 264
حرکتش در قیامت .
«ألا هو العزیز»، قادر و توانا بر تمام ممکنات و غلبه کننده بر همه اشیا. «الغفار» زیرا در عذاب کردن عجله نکرده است و هر آن چه که رحمت و منفعت و مصلحت در این اعمال وجود دارد را گرفته است.
«أوبقته»، یعنی او را هلاک کرد. «الأسی»، به فتحه و سکون به معنای اندوه است. «خفیر» به معنای پناه دهنده است. «الاجتراح» به معنای مرتکب شدن و «الاتیان» به معنای انجام جرم است و جرم به معنای گناه میباشد.
روایت64.
المتهجد و غیر آن: سپس برمیخیزی و دو رکعت نماز شفع میخوانی. در هریک از این دو رکعت، سوره حمد و سوره توحید را میخوانی. روایت شده است که در رکعت اول این نماز، سوره حمد و سوره ناس و در رکعت دوم این نماز، سوره حمد و سوره فلق را میخوانی. بعد از دو رکعت، سلام نماز را میگویی و هر حرفی که خواستی میزنی. بهتر این است که نمازگزار از جایگاه نمازش بلند نشود تا اینکه نماز وتر را هم بخواند و اگر ضرورتی برای بلند شدن باشد، برخیزد و کارش را انجام دهد و سپس برگردد و نماز وتر را بخواند.
روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این سه رکعت نماز - دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر - را با نه سوره میخواند. به این صورت که در رکعت اول سورههای تکاثر، قدر و زلزال و در رکعت دوم، سورههای حمد و نصر و فتح و سوره کوثر و در یک رکعت نماز وتر، سوره کافرون و تبت و توحید را میخواند.
مستحب است بعد از نماز شفع این دعا را بخواند:
خدای من، در این شب، روی آورندگان به سوی تو روی آوردند، و قصدکنندگان تو را قصد نمودند، و جویندگان فضل و احسانت را آرزو کردند. در این شب از جانب تو نسیمهای رحمت و هدایا و عطاها و مواهبی است که به هر کس از بندگانت که بخواهی تفضّل می کنی، و از هرکس که پیشینه عنایتت شامل حال او نگشته باز می داری. هم اینک من این بنده کوچک تو، نیازمند به تو، احسان و نیکی ات را آرزومندم، چنانچه ای مولای من، در جایگاهی که در این شب بر یکی از بندگانت احسان نمودی، و بر او هدیهای عطا کردی، پس بر محمّد و خاندان محمّد که پاکان و پاکیزگان و نیکوکاران و برترینند، درود فرست، و از نعمت و نیکی ات بر من ببخش، ای پروردگار جهانیان. خدایا، بر محمّد خاتم پیامبران و خاندان محمد درود فرست، همانهایی که پاک، برگزیده و دارای فضیلتند. کسانی که هر گونه پلیدی و آلودگی را از آنان زدوده و پاک و پاکیزه کردهای. به درستی که تو ستوده و بزرگوار هستی.
ص: 266
رجراجا أی متحرکا مضطربا قال الزمخشری الرجراجة هی المرأة التی یترجرج کفلها و کتیبة رجراجة تموج من کثرتها و لیست هذه اللفظة فی أکثر النسخ من المعصرات قیل أی من السحائب إذا أعصرت أی شارفت أن تعصرها الریاح فتمطر کقولک أحصد الزرع أی حان له أن یحصد و منه أعصرت الجاریة إذا دنت أن تحیض أو من الریاح التی حان أن تعصر السحاب أو الریاح ذات الأعاصیر و إنما جعلت مبدأ الإنزال لأنها تنشئ السحاب و تدر أخلافه.
ماءً ثَجَّاجاً أی منصبا بکثرة یقال ثجه و ثج بنفسه لتخرج به حَبًّا وَ نَباتاً ما یتقوت به و ما یعتلف من التبن و الحشیش و جَنَّاتٍ أَلْفافاً أی ملتفة بعضها ببعض و جمع الشموس و الأقمار إما باعتبار البقاع و البلدان فإنهما لظهورهما فی جمیع البلدان کأن لکل منها شمسا و قمرا أو أطلقا علی سائر الکواکب أیضا تغلیبا و مجازا أو باعتبار المعانی المجازیة لهما أیضا فإنهما یطلقان علی الأنبیاء و الأوصیاء کما مر فی الأخبار الکثیرة فی تأویل الآیات فی مجلدات الإمامة.
و البراری جمع البریة و هی الصحراء و القفار بالکسر جمع القفر بالفتح و هی المفازة لا ماء فیها و لا نبات و الجداول جمع الجدول و هی النهر الصغیر و البادی من سکن البادیة و الحضار سکان البلاد و فی القاموس کمن له کنصر و علم کمونا استخفی.
عندک بمقدار أی بتقدیر کما یظهر من بعض الأخبار أو بقدر لا یجاوزه و لا ینقص منه فإنه تعالی خص کل حادث بوقت و حال معینین و هیأ له أسبابا مسوقة إلیه تقتضی ذلک.
یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ أی یغشی کل منهما الآخر کأنه یلف علیه لف اللباس اللابس أو یغیبه فیه کما یغیب الملفوف باللفافة أو یجعله کارا علیه کرورا متتابعا تتابع أکوار العمامة قال الجوهری کار العمامة علی رأسه یکورها کورا أی لاثها و کل دور کور و تکویر العمامة کورها و تکویر اللیل علی النهار تغشیته إیاه و یقال زیادته فی هذا من ذاک انتهی لأجل مسمی أی منتهی دوره أو منقطع
ص: 265
خدایا! تو را می خوانم آن چنان که فرمان دادی، پس همانطور که وعده فرمودی، دعایم را به اجابت برسان که تو هرگز از وعده خویش تخلّف نمیکنی.(1)
توضیح
«تعرض لک»، یعنی برای طلب عفو و رحمتت آمده است. «نفحات الرب»، نسیم لطف و شمیم فضل و رحمتش است. در نهایه گفته است: «نفخ الریح»: وزیدن باد است و «نفخ الطیب» به معنای آمدن بوی خوش است. از جمله استعمالات این کلمه، این حدیث است: «پروردگارتان در ایام روزگارتان نفحات و نسیمهایی دارد، پس در معرض آن قرار گیرید.» «العنایة»، به معنای توجه و اهمیت دادن به چیزی است. عنایت خدای سبحان، توفیق و تأیید و لطفهایی است که به طاعت خدا نزدیک میکند، البته نه به حدی که به حد وادار کردن و جبر برسد. یا منظور تقدیر کردن سرنوشتها در ازل است. حکما در این باره کلمات و اصطلاحاتی دارند که این کتاب مناسب ذکر آنها نیست.
گفته میشود: «عاد علیه بعائده»، یعنی او را با کرامت، اکرام کرد. در قاموس آمده است: «العائده» به معنای نیکی و مهربانی و لطف و منفعت است. پایان. «الطول» به فتحه، به معنای فضل و غنا و قدرت است.
روایت65.
اختیار ابن الباقی: بعد از نماز شفع میگویی: ای کسی که گناهکاران به وسیله رحمتش طلب فریاد رسی می کنند، و ای کسی که بیچارگان به یاد احسانش پناه می برند، و ای مونس وحشت زدگان از وطن دور گشته، و ای غمگسار غم دیدگان دل شکسته، و ای فریادرس هر تنهای درمانده، و ای مددکار هر محتاج عقب رانده. تویی که همه چیز را به علم و رحمتت فرا گرفته ای، و تویی که برای هر آفریده در نعمتهایت بهره ای برقرار کرده ای. و تویی که عفوش، عقابش را از یاد من برده است. و تویی که عطایت از منعت افزون است. و تویی که از هر که به او نعمت بخشی، توقع پاداش نداری. و تویی که در عطا و بخشش بخل نمیورزی. و من ای معبود من، آن بنده توأم که چون او را به دعا فرمان دادی، گفت: لبیک و سعدیک. اینک منم ای پروردگار من که در پیشگاهت ایستاده ام.
منم که بار خطاها پشتم را گران کرده، و منم که گناهان عمر مرا به سر برده، و منم که از سر نادانی از تو عصیان کرده ام، در صورتی که تو از طرف من سزاوار عصیان نبوده ای. آیا تو ای معبود من، بر هر که تو را بخواند از گناهش میگذری تا در دعا بکوشم؟ یا به هر که پیشت بگرید رحم میکنی، تا در گریه شتاب کنم؟ یا از هر که به رسم تذلل روی خویش را در پیشگاهت به خاک ساید، در گذرنده ای؟ یا هر که را از سر توکل از فقر خود به تو شکایت کند، بی نیاز کننده ای؟
خداوندا، آنکه را جز تو دهنده ای نمی یابد، نومید مگردان. و کسی را که از تو به غیر تو بی نیاز نمی شود وا مگذار. تو کسی هستی که خودش را با رحمانیت وصف کرده است. پس ای معبود من! بر محمد و آلش رحمت فرست و بر من رحم کن و از گناه من بگذر. ای مهربانترین مهربانان.
ص: 267
حرکته فی القیامة.
ألا هو العزیز القادر علی کل ممکن الغالب علی کل شی ء الغفار حیث لم یعاجل بالعقوبة و سلب ما فی هذه الصنائع من الرحمة و عموم المنفعة أوبقته أی أهلکته و الأسی بالفتح و القصر الحزن و الخفیر المجیر و الاجتراح الاکتساب و الاجترام الإتیان بالجرم و هو الذنب (1).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: ثُمَّ تَقُومُ فَتُصَلِّی رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ تَقْرَأُ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ رُوِیَ أَنَّهُ یَقْرَأُ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ یُسَلِّمُ بَعْدَ الرَّکْعَتَیْنِ وَ یَتَکَلَّمُ بِمَا شَاءَ وَ الْأَفْضَلُ أَنْ لَا یَبْرَحَ مِنْ مُصَلَّاهُ حَتَّی یُصَلِّیَ الْوَتْرَ فَإِنْ دَعَتْ ضَرُورَةٌ إِلَی الْقِیَامِ قَامَ وَ قَضَی حَاجَتَهُ فَعَادَ فَصَلَّی الْوَتْرَ وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُصَلِّی الثَّلَاثَ بِتِسْعِ سُوَرٍ فِی الْأُولَی أَلْهَیکُمُ التَّکَاثُرُ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ إِذَا زُلْزِلَتْ- وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ الْعَصْرَ وَ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ وَ فِی الْمُفْرَدَةِ مِنَ الْوَتْرِ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ تَبَّتْ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ عَقِیبَ الشَّفْعِ إِلَهِی تَعَرَّضَ لَکَ فِی هَذَا اللَّیْلِ الْمُتَعَرِّضُونَ وَ قَصَدَکَ الْقَاصِدُونَ وَ أَمَّلَ فَضْلَکَ وَ مَعْرُوفَکَ الطَّالِبُونَ وَ لَکَ فِی هَذَا اللَّیْلِ نَفَحَاتٌ وَ جَوَائِزُ وَ عَطَایَا وَ مَوَاهِبُ تَمُنُّ بِهَا عَلَی مَنْ تَشَاءُ مِنْ عِبَادِکَ وَ تَمْنَعُهَا مَنْ لَمْ تَسْبِقْ لَهُ الْعِنَایَةُ مِنْکَ وَ هَا أَنَا ذَا عَبْدُکَ الْفَقِیرُ إِلَیْکَ الْمُؤَمِّلُ فَضْلَکَ وَ مَعْرُوفَکَ فَإِنْ کُنْتَ یَا مَوْلَایَ تَفَضَّلْتَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ عَلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ عُدْتَ عَلَیْهِ بِعَائِدَةٍ مِنْ عَطْفِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْخَیِّرِینَ الْفَاضِلِینَ وَ جُدْ عَلَیَّ بِطَوْلِکَ وَ مَعْرُوفِکَ وَ کَرَمِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ صَلِّ اللَّهُمَّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الْخَیِّرِینَ الْفَاضِلِینَ الَّذِینَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهِیراً إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ.
ص: 266
توضیح
«الانتحاب»، به معنای گریه کردن با صدای بلند است. «الکأبه» به معنای بدحالی به خاطر اندوه است و «خذل خدا» به معنای ترک کردن کمک و یاریش است
روایت66.
الفقیه: امام صادق یا امام باقر علیهما السلام فرمود: در قنوت نماز وتر بگو: جز خداوند بردبار و بزرگوار معبودی نیست. جز خدای بلند پایه و بزرگ معبودی نیست. منزه است خداوند که پروردگار آسمانهای هفتگانه {و زمینهای هفتگانه }و آنچه در آنها و میان آنها است و پروردگار عرش بزرگ است. خداوندا، تو الله نور آسمانها و زمینی، و تو الله زینت آسمانها و زمینی، و تو الله جمال آسمانها و زمینی، و تو الله ستون آسمانها و زمینی، و تو الله پایه آسمانها و زمینی، و تو الله فریادرس ناله زنندگانی، و تو الله دادرس دادخواهانی، و تو الله زداینده اندوه اندوهمندانی، و تو الله برطرف سازنده غم غمزدگانی، و تو الله اجابت کننده دعای درماندگانی، و تو الله معبود جهانیانی، و تو الله رحمتگر و مهربان هستی، و تو الله زداینده پریشانی و سوء حالی، و تویی الله که هر نیازی به درگاه تو آورده شود.
ای خدایی که خشمت را فقط حلم تو بر میگرداند و از عقابت، فقط رحمتت نجات میبخشد و تضرع به سوی تو، تنها راه نجات است، پس بر من رحمتی عنایت فرما که مرا در برگیرد و بدین وسیله به رحمت غیر تو نیازی نداشته باشم. به وسیله قدرتی که به وسیله آن تمام آنچه در سرزمین هست را زنده کردی و به وسیله آن، مرده بندگان را برمیانگیزی، مرا از روی غم هلاک نکن تا اینکه مرا بیامرزی و راه اجابت دعایم را به من بشناسانی و عافیت را منتهای عمرم قرار بده و لغزشم بر جبران کن و دشمنم را به من نخندان و از دستیابی به من بازشان دار.
پروردگارا، اگر مرا بالا ببری چه کسی میتواند مرا پایین بکشد؟ و اگر مرا پایین بکشی چه کسی میتواند مرا بالا ببرد؟ و اگر مرا هلاک کنی، چه کسی بین من و تو حائل و مانع میشود؟ و چه کسی متعرض تو میشود با اینکه میداند در حکم تو ظلمی نیست و در بلایی که میخواهی بفرستی عجلهای نداری، چرا که کسی عجله میکند که از مرگ میترسد و به ظلم ضعیف احتیاج دارد و تو از اینها بالاتری. ای خدای من، مرا به عنوان هدف و مایه عبرتی برای بلا و گرفتاری قرار نده. مرا مهلت ده و لغزشم را جبران کن و بلاها را پشت سر
ص: 268
اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ کَمَا أَمَرْتَنِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ اسْتَجِبْ لِی کَمَا وَعَدْتَنِی إِنَّکَ لَا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ(1).
تعرض لک أی تصدی لطلب عفوک و إحسانک و نفحات الرب نسائم لطفه و شمائم فضله و رحمته قال فی النهایة نفح الریح هبوبها و نفح الطیب إذا فاح و منه الحدیث إن لربکم فی أیام دهرکم نفحات ألا فتعرضوا لها و العنایة الاعتناء و الاهتمام بالشی ء و عنایته سبحانه توفیقه و تأییده و ألطافه المقربة إلی الطاعة من غیر أن تصل إلی حد الإلجاء و الجبر أو تقدیره تعالی فی الأزل و للحکماء فی ذلک کلمات و اصطلاحات لا یناسب ذکرها الکتاب.
و یقال عاد علیه بعائدة أی تکرم علیه بمکرمة و فی القاموس العائدة المعروف و الصلة و العطف و المنفعة انتهی و الطول بالفتح الفضل و الغنی و القدرة.
إِخْتِیَارُ ابْنِ الْبَاقِی،: یَقُولُ عَقِیبَ الشَّفْعِ یَا مَنْ بِرَحْمَتِهِ یَسْتَغِیثُ الْمُذْنِبُونَ وَ إِلَی ذِکْرِ إِحْسَانِهِ یَفْزَعُ الْمُضْطَرُّونَ یَا أُنْسَ کُلِّ مُسْتَوْحِشٍ غَرِیبٍ وَ یَا فَرَجَ کُلِّ مَحْزُونٍ کَئِیبٍ وَ یَا أَمَلَ کُلِّ مُحْتَاجٍ طَرِیدٍ وَ یَا عَوْنَ کُلِّ مَخْذُولٍ فَرِیدٍ أَنْتَ الَّذِی وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ
رَحْمَةً وَ عِلْماً وَ جَعَلْتَ لِکُلِّ مَخْلُوقٍ فِی نِعْمَتِکَ سَهْماً وَ أَنْتَ الَّذِی عَفْوُهُ أَنْسَانِی عِقَابَهُ وَ أَنْتَ الَّذِی عَطَاؤُهُ أَکْثَرُ مِنْ مَنْعِهِ وَ أَنْتَ الَّذِی لَا یَرْغَبُ فِی الْجَزَاءِ وَ أَنْتَ الَّذِی لَا یَبْخَلُ بِالْعَطَاءِ وَ أَنَا عَبْدُکَ الَّذِی أَمَرْتَهُ بِالدُّعَاءِ فَقَالَ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ هَا أَنَا وَاقِفٌ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَنَا الَّذِی أَثْقَلَتِ الْخَطَایَا ظَهْرَهُ وَ أَنَا الَّذِی أَفْنَتِ الذُّنُوبُ عُمُرَهُ وَ أَنَا الَّذِی بِجَهْلِهِ عَصَاکَ وَ لَمْ تَکُنْ أَهْلًا لِذَاکَ فَهَلْ أَنْتَ یَا إِلَهِی غَافِرٌ لِمَنْ دَعَاکَ فَأَعْلَنَ فِی الدُّعَاءِ أَمْ أَنْتَ یَا إِلَهِی رَاحِمٌ مَنْ بَکَی فَأَسْرَعَ فِی الْبُکَاءِ أَمْ أَنْتَ مُتَجَاوِزٌ عَمَّنْ عَفَّرَ وَجْهَهُ لَکَ تَذَلُّلًا أَمْ أَنْتَ مُعِینٌ مَنْ شَکَا إِلَیْکَ فَقْرَهُ تَوَکُّلًا إِلَهِی لَا تُخَیِّبْ مَنْ لَا یَرْجُو أَحَداً غَیْرَکَ وَ لَا تَخْذُلْ مَنْ لَا یَسْتَعِینُ بِأَحَدٍ دُونَکَ أَنْتَ الَّذِی وَصَفْتَ نَفْسَکَ بِالرَّحْمَةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی یَا
ص: 267
هم بر من نفرست که تو ضعف و چاره اندک مرا میبینی. در این شب از تو پناه میخواهم، پس مرا پناه ده و از آتش به تو پناه میآورم، پس مرا پناه ده و از تو بهشت میخواهم، پس بهشت را بر من حرام نگردان. سپس به آنچه که دوست داری دعا کن و هفتاد مرتبه از خدا آمرزش بخواه.(1)
توضیح
«نور السموات و الارض»، یعنی نورانی کننده این دو با نورهای ظاهری به وسیله ستارگان و دیگر چیزها، یا به وسیله وجود و هدایا و کمالات یا اعم از این، «زین السموات و الارض»، یعنی تزیین کننده این دو با ستارگان و چیزهایی که خداوند در این دو خلق کرده است. «الجمال»، معنایش نزدیک به معنای زینت است. «عماد الشیء» به کسره، چیزی است که آن چیز به آن قوام مییابد و ثابت میشود و اگر عماد نباشد، آن چیز میافتد و نابود میگردد. «قوام الشی» به معنای عماد و ستون آن چیز است که به منزله تأکید قسمت سابق است و این دلیل سماعی بر احتیاج باقی در بقا به علت موثر است، مثل سخن خدای متعال: «یمسک السموات و الارض أن تزولا(2)»،{آسمان
و زمین را نگه میدارد که نیفتند.} «الصریخ»، به معنای فریادرس و «المستصرخ» به معنای فریاد خواه است. و «المرّوح و المفرّج» معنایشان یکی است.
«إله العالمین»، یعنی معبودشان یا خالقشان یا فریادرسشان در تمام امورشان. «جمیع ما فی البلاد»، یعنی از جمله زمینها و گیاهان و حیوانات. «لا تهلکنی غمّاً»، غم زده. پس در این صورت حال خواهد بود؛ یا به این معناست که به جهت و سبب آن، غم نخور. یعنی اگر مرا نیامرزی و آن را به من نشناسانی، از غم گناهان و اندوهش میمیرم. شناساندن استجابت، یا به ظاهر شدن علامتش در وقت دعاست، همان طور که در روایات آمده است. یا به وسیله رؤیاهای صادقه و یا به وسیله الهام ربّانی برای شایستگانش است. «و إن اهلکتنی»، یعنی خواستی مرا هلاک یا عذاب کنی. «الغرض» به حرکت، به معنای هدف است. «النصب» هم از نظر وزن و معنا چنین است. «لا تتبعنی»، که بر باب افعال است «علی إثر بلاء» به کسره و به حرکت، به معنای بعدش است.
روایت67.
الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: قنوت در نماز وتر، استغفار و در نماز واجب دعاست.(3)
امیرالمؤمنین علیه السلام همواره بعد از نماز وتر این دعا را میخواندند: «خداوندا مرا به
ص: 269
أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
الانتحاب البکاء بصوت طویل و الکأبة سوء الحال من الحزن و خذله ترک عونه و نصرته.
الْفَقِیهُ، بِسَنَدِهِ الصَّحِیحِ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَحَدِهِمَا یَعْنِی أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: قُلْ فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ أَنْتَ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ زَیْنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ جَمَالُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ عِمَادُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ قِوَامُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ صَرِیخُ الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ غِیَاثُ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ الْمُفَرِّجُ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ مُجِیبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ إِلَهُ الْعَالَمِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ کَاشِفُ السُّوءِ وَ أَنْتَ اللَّهُ بِکَ تُنْزَلُ کُلُّ حَاجَةٍ یَا اللَّهُ لَیْسَ یَرُدُّ غَضَبَکَ إِلَّا حِلْمُکَ وَ لَا یُنْجِی مِنْ عَذَابِکَ إِلَّا رَحْمَتُکَ وَ لَا یُنْجِی مِنْکَ إِلَّا التَّضَرُّعُ إِلَیْکَ فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ یَا إِلَهِی رَحْمَةً تُغْنِینِی بِهَا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِی بِهَا أَحْیَیْتَ جَمِیعَ مَا فِی الْبِلَادِ وَ بِهَا تَنْشُرُ مَیْتَ الْعِبَادِ وَ لَا تُهْلِکْنِی غَمّاً حَتَّی تَغْفِرَ لِی وَ تَرْحَمَنِی وَ تُعَرِّفَنِی الِاسْتِجَابَةَ فِی دُعَائِی وَ ارْزُقْنِی الْعَافِیَةَ إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِی وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی وَ لَا تُمَکِّنْهُ مِنْ رَقَبَتِی اللَّهُمَّ إِنْ رَفَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَضَعُنِی وَ إِنْ وَضَعْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْفَعُنِی وَ إِنْ أَهْلَکْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَحُولُ بَیْنَکَ وَ بَیْنِی أَوْ یَتَعَرَّضُ لَکَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِی وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنْ لَیْسَ فِی حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَ لَا فِی نَقِمَتِکَ عَجَلَةٌ وَ إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی الظُّلْمِ الضَّعِیفُ وَ قَدْ تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ یَا إِلَهِی فَلَا تَجْعَلْنِی لِلْبَلَاءِ غَرَضاً وَ لَا لِنَقِمَتِکَ نَصَباً وَ مَهِّلْنِی وَ نَفِّسْنِی وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی وَ لَا تُتْبِعْنِی بِبَلَاءٍ عَلَی
ص: 268
اندازه ای که خواستی آفریدی و هر چه خیر من بود کرامت کردی و مرا معرفت خوب و بد بینا کردی و در امر من کوتاهی نکردی و مرا از سه ظلمت به وسیله قدرت و قوت خود بیرون آوردی تا گرفتار دنیا باشم و در آن زندگی کنم و سپس از آن رخت بربندم، و به من در دنیا آب و علف عطا کردی و به راه حق هدایت نمودی، پس تو پروردگار نیک و بهتریم مولی هستی. ای کسی که مرا اکرام کردی و به من شرافت دادی و به من نعمت دادی، از شر زقوم و حمیم به تو پناه می آورم و از آن که خوابگاه من در آتش، میان طبقههای آتش در خانههای آتش و در روز آتش باشد، به تو پناه می آورم ای پروردگار آتش.
خداوندا، از تو می طلبم که محل استراحت و خوابگاه من بهشت، در میان نهرهای بهشت و درختان و میوه ها و گلها و خدمتکاران و حوران و غلمان و زنان بهشت باشد. خداوندا، از تو درخواست می کنم چیزی را که از هر بهتری بهتر است و آن رضا و خشنودی و بهشت توست. و به تو پناه می آورم از بدترین بدها که آن غضب و آتش دوزخ توست. پس سه مرتبه می فرمود: این جایی که ایستاده ام، جای بنده ایست که از آتش جهنم پناه به تو آورده باشد. پس می فرمود: خداوندا، ترس خود را در همه بدن من جای ده و خوفی که در دل من است، از آن چه که دارد را زیاد کن و در هر شبانه روز من، بهره و نصیبی کامل از عمل کردن به طاعتت و از متابعت چیزی که سبب رضای تو باشد را بهرهمندم کن.
خداوندا، تو نهایت هدفم و امیدم و خواستهام و درخواستم هستی، از تو ایمان کامل و یقین تمام و توکل راستین بر تو و حسن ظن به تو را خواستارام. سالار من، احسانی را که به من می کنی چند برابر نما و طوری کن که نماز را از روی تضرع بخوانم و دعای مرا مستجاب و عملم را مقبول و سعیم را مشکور گردان و گناهانم را بیامرز و در روز قیامت مسرت و خوشحالی را به استقبال من فرست؛ و صلوات و سلام خدا بر محمد و آل او باد.:(1)
توضیح
ظاهرا سخن حضرت که فرمود: «حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام چنین بود»، ادامه روایت صحیح نیست، بلکه یک خبر مرسل میباشد.
سخن حضرت: «بتقدیر»، یعنی در آفرینشم «و تدبیر»، یعنی در امر معاشم «و تبصیر»، یعنی در امر معادم با فرستادن پیامبران و نازل کردن کتاب و هدایتهای خاص. «فی ظلمات ثلاث»، این ظلمات عبارتند از مشیمه - پرده نازک روی جنین - و رحم و شکم، یا تاریکیهای عدم و صلب پدر و رحم مادر است. «بحولک» متعلق به «احاول الدنیا»، یعنی بطلبم. «ثم ازاولها»، یعنی با دنیا مباشرت کنم. «ثم ازائلها»، یعنی از آن جدا گردم. «فیها الکلاء»، یعنی علف. «الزقوم»، غذای اهل جهنم است و «الحمیم»، نوشیدنی اهل جهنم است. «المقیل»، مصدر یا اسم مکان از «قیلوله» که به معنای خواب در قائله یعنی نیم روز است. «فی ظلال النار»، یعنی سقف و آنچه که بالای سر است؛ یعنی آنچه بین طبقات آن است.
ص: 270
أَثَرِ بَلَاءٍ فَقَدْ تَرَی ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی أَسْتَعِیذُ بِکَ اللَّیْلَةَ فَأَعِذْنِی وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ مِنَ النَّارِ فَأَجِرْنِی وَ أَسْأَلُکَ الْجَنَّةَ فَلَا تَحْرِمْنِی ثُمَّ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً(1).
نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی منورهما بالأنوار الظاهرة بالکواکب و غیرها أو بالوجود أو بالهدایات و الکمالات أو الأعم زین السماوات و الأرض أی مزینهما بالکواکب و سائر ما خلق الله فیهما و الجمال قریب من معنی الزینة و عماد الشی ء بالکسر ما یقوم و یثبت به و لولاه لسقط و زال و قوام الشی ء عماده فهی مؤکدة للفقرة السابقة و هو دلیل سمعی علی احتیاج الباقی فی البقاء إلی المؤثر کقوله سبحانه یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا(2) و الصریخ المغیث و المستصرخ المستغیث و المروح و المفرج متقاربان معنی.
إله العالمین أی معبودهم أو خالقهم أو مفزعهم فی جمیع أمورهم جمیع ما فی البلاد أی من الأراضی و النباتات و الحیوانات و لا تهلکنی غما أی مغموما فیکون حالا أو من جهة الغم و بسببه أی إن لم تغفر لی و تعرفنی ذلک هلکت من غم الذنوب و همها و تعریف الاستجابة بظهور علاماتها فی وقت الدعاء کما ورد فی الأخبار أو بالرؤیا الصادقة أو بالإلهامات الربانیة لأهلها و إن أهلکتنی أی أردت إهلاکی أو عذابی و الغرض بالتحریک الهدف و کذا النصب وزنا و معنی و لا تتبعنی علی بناء الإفعال علی أثر بلاء بالکسر و بالتحریک أی بعده.
الْفَقِیهُ، بِسَنَدِهِ الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْقُنُوتُ فِی الْوَتْرِ الِاسْتِغْفَارُ وَ فِی الْفَرِیضَةِ الدُّعَاءُ(3) وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدْعُو فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ خَلَقْتَنِی
ص: 269
«رضوانک»، بیانی برای خیرالخیر است. «سخطک» بیانی برای شرالشر است. «فی جسدی کله»، یعنی آثار خوف تو در تمام اعضایم ظاهر شود، یا تمام اعضایم در راه طاعت تو به کار گرفته شود و از معصیت تو بازداشته شود. «الغایة»، نهایت چیزی و پایان آن است و در اینجا به مقصود و هدف اطلاق میشود. «صدق التوکل»، یعنی توکلی که صرف ادعا نباشد بلکه تکیه ام در تمام امورم از روی قلب و یقین بر تو باشد. «صلاتی تضرعا»، یعنی نمازت تضرع باشد. «لقنی»، بدون تشدید نون از سخن خدای متعال گرفته شده است: «و لقهم نضرة و سرورا(1)»،{و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.}، یعنی شادمانی و خشنودی را طوری که به پیشواز من بیایند و مرا ملاقات کنند.
روایت68.
یک نقل: امام صادق علیه السلام فرمود: در نماز وتر این دعا را بخوان:
خدایا، دلم را از محبّت و ترس از تو و تصدیق و ایمان به تو و هراس و دهشت از تو و شوق به درگاهت پرکن. ای صاحب جلالت و بزرگواری. خدایا در پیش من دیدارت را محبوب گردان، و برای من در دیدارت بهترین مهر و برکت را قرار ده و به شایستگان ملحقم کن و با اشرار به تأخیرم مینداز و به مردان شایسته از گذشتگان ملحقم کن و با شایستگان از آیندگان قرارم ده و مرا به راه شایستگان ببر و مرا بر نفس خود یاری کن، بدانچه شایستگان را به وسیله آن بر خودشان یاری میکنی، و مرا در آن بدی که از آن خلاصم کردی باز مگردان، ای پروردگار جهانیان .
از تو ایمانی میخواهم که پایانش دیدار تو باشد که بدان زنده ام داری و بر آن بمیرانی و بر آن مرا برانگیزی، هنگامی که برانگیخته میشوم. و دلم را از خودنمایی و شهرت طلبی و شک در دین پاک کن.
خدایا، بصیرت در دینت و فهم عبادتت و فهم حکمت و دو بهره از رحمتت را به من عطا کن و رویم را به نور خودت سفید کن و میل و رغبتم را در آنچه نزد توست قرار ده، و مرا در راه خودت و بر
ص: 271
بِتَقْدِیرٍ وَ تَدْبِیرٍ وَ تَبْصِیرٍ بِغَیْرِ تَقْصِیرٍ وَ أَخْرَجْتَنِی مِنْ ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ أُحَاوِلُ الدُّنْیَا ثُمَّ أُزَاوِلُهَا ثُمَّ أُزَایِلُهَا وَ آتَیْتَنِی فِیهَا الْکَلَاءَ وَ الْمَرْعَی وَ بَصَّرْتَنِی فِیهَا الْهُدَی فَنِعْمَ الرَّبُّ أَنْتَ وَ نِعْمَ الْمَوْلَی فَیَا مَنْ کَرَّمَنِی وَ شَرَّفَنِی وَ نَعَّمَنِی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الزَّقُّومِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْحَمِیمِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ مَقِیلٍ فِی النَّارِ بَیْنَ أَطْبَاقِ النَّارِ فِی ظِلَالِ النَّارِ یَوْمَ النَّارِ یَا رَبَّ النَّارِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مَقِیلًا فِی الْجَنَّةِ بَیْنَ أَنْهَارِهَا وَ أَشْجَارِهَا وَ ثِمَارِهَا وَ رَیْحَانِهَا وَ خَدَمِهَا اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ الْخَیْرِ رِضْوَانَکَ وَ الْجَنَّةَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ الشَّرِّ سَخَطِکَ وَ النَّارِ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِکَ مِنَ النَّارِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ اجْعَلْ خَوْفَکَ فِی جَسَدِی کُلِّهِ وَ اجْعَلْ قَلْبِی أَشَدَّ مَخَافَةً لَکَ مِمَّا هُوَ وَ اجْعَلْ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ حَظّاً وَ نَصِیباً مِنْ عَمَلٍ بِطَاعَتِکَ وَ اتِّبَاعِ مَرْضَاتِکَ اللَّهُمَّ أَنْتَ مُنْتَهَی غَایَتِی وَ رَجَائِی وَ مَسْأَلَتِی وَ طَلِبَتِی وَ أَسْأَلُکَ کَمَالَ الْإِیمَانِ وَ تَمَامَ الْیَقِینِ وَ صِدْقَ التَّوَکُّلِ عَلَیْکَ وَ حُسْنَ الظَّنِّ بِکَ یَا سَیِّدِی اجْعَلْ إِحْسَانِی مُضَاعَفاً
وَ صَلَاتِی تَضَرُّعاً وَ دُعَائِی مُسْتَجَاباً وَ عَمَلِی مَقْبُولًا وَ سَعْیِی مَشْکُوراً وَ ذَنْبِی مَغْفُوراً وَ لَقِّنِی مِنْکَ نَضْرَةً وَ سُرُوراً وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (1).
الظاهر أن قوله علیه السلام و کان أمیر المؤمنین علیه السلام لیس من تتمة الخبر الصحیح بل هو خبر مرسل.
قوله بتقدیر أی فی خلقی و تدبیر أی فی أمر معاشی و تبصیر أی فی أمر معادی بإرسال الرسل و إنزال الکتب و الهدایات الخاصة فی ظلمات ثلاث هی المشیمة و الرحم و البطن أو ظلمات العدم و صلب الأب و رحم الأم بحولک متعلق بأحاول الدنیا أی أطلبها ثم أزاولها أی أباشرها ثم أزایلها أی أفارقها فیها الکلاء أی العشب و الزقوم طعام أهل النار و الحمیم شرابهم و المقیل مصدر أو اسم مکان من القیلولة و هی النوم فی القائلة أی الظهیرة فی ظلال النار أی سقوفها و ما یکون فوق رأس من یکون بین طبقاتها.
ص: 270
دین خودت و دین رسولت صلی الله علیه و آله و سلم بمیران.
خدایا، به تو از بی حالی و پیری و ترس و بخل و بی خبری و سنگدلی و سستی و نداری پناه میآورم و نیز از نفسی که سیر نشود و از دلی که فروتنی نکند و از دعایی که به اجابت نرسد و از نمازی که سود ندهد به تو پناه میآورم. و از خودم و خاندان و فرزندانم و از شیطان رانده شده به تو پناه میجویم.
خدایا، براستی که مرا هیچ کس از تو پناه ندهد و جز پیش تو پناهگاهی نیابم، پس مرا در هلاکت وامگذار و مرا در عذابت باز مگردان. از تو پایداری در دینت و تصدیق کتابت و پیروی رسولت را خواستارام. خدایا، از من قبول کن و از تو میخواهم که مرا به وسیله رحمتت یاد کنی و مرا به خطاهایم یاد نکنی، و از من بپذیر و از فضل خود و آنچه نزد توست بر من بیفزا، که به راستی من مشتاق توام.
خدایا، پاداش گفتارم و پاداش مجلسم را خشنودی خودت از من قرار ده و کردار و دعایم را خالصانه برای خودت قرار ده و پاداشم را با رحمت خود، بهشتت قرار ده. تمام آنچه را که از تو خواستم به من عنایت کن و از فضل خود بر من بیفزا که به راستی من مشتاق توام. خدایا اختران پنهان گشته و دیدهها به خواب رفته و تو زنده و پاینده هستی. ای که نه شب پوشاننده و نه آسمانی که دارای برجهاست و نه زمین گسترده و نه دریای ژرف و نه تاریکیهای روی هم انباشته، کسی را از تو نپوشاند. شبانه بر هر کس از خلقت که خواهی فرود میآیی. بدان چه خودت بر خویشتن و فرشتگانت، گواهی دهی گواهی میدهم، پس شهادت مرا مثل شهادت آنها بنویس. خدایا تویی سلام و از توست سلامتی، از تو میخواهم ای صاحب جلالت و بزرگواری که گردن مرا از آتش جهنم برهانی .
مؤلف
دعایی مثل این دعا، بعد از رکعت چهارم ذکر شد که شیخ آن را روایت کرده بود و به خاطر اختلافی که بین این دو بود، در اینجا هم ذکر کردیم.
روایت69.
المتهجد و غیر آن: سپس برای خواندن نماز وتر یک رکعتی برمیخیزد و با هفت تکبیر که قبلا گفتیم رو به قبله میکند، سپس در این دو رکعت سوره حمد و سه بار سوره توحید و سورههای ناس و فلق را میخواند، سپس دستش را بلند میکند و به آنچه که دوست دارد دعا میکند. دعاهای در این باب قابل شمارش نیست، ولی ما در اینجا مختصری مفید را ذکر میکنیم و این دعاها زمان مشخصی ندارند که خواندن غیر آن جایز نباشد.(1)
مستحب است که انسان در قنوت از ترس خداوند و عذابش گریه کند یا خود را به حالت گریه درآورد، ولی جایز نیست بر رنجهای دنیوی گریه کند.(2)
ص: 272
رضوانک بیان لخیر الخیر سخطک بیان لشر الشر فی جسدی کله أی یظهر آثار خوفک فی جمیع جسدی أی تکون جمیع جوارحی مستعملة فی طاعتک مصروفة عن معصیتک و الغایة منتهی الشی ء و نهایته أطلق هنا بمعنی المقصود صدق التوکل أی التوکل الذی لا یکون بمحض الدعوی بل یکون اعتمادی علیک فی جمیع الأمور قلبا و واقعا و صلاتی تضرعا أی ذات تضرع و لقنی بتخفیف النون من قوله تعالی وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً(1) أی اجعل النضرة و السرور تستقبلاننی و تلقیاننی.
نُقِلَ مِنْ خَطِّ التَّلَّعُکْبَرِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ أَحْمَدَ بْنِ زَیْدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَزْدِیِّ الْبَزَّازِ یَنْزِلُ فِی طَاقِ زُهَیْرٍ وَ لَقَبُهُ بَزِیعٌ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ قَالَ: ادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ فِی الْوَتْرِ اللَّهُمَّ امْلَأْ قَلْبِی حُبّاً لَکَ وَ خَشْیَةً مِنْکَ وَ تَصْدِیقاً وَ إِیمَاناً بِکَ وَ فَرَقاً مِنْکَ وَ شَوْقاً إِلَیْکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ لِقَاءَکَ وَ اجْعَلْ فِی لِقَائِکَ خَیْرَ الرَّحْمَةِ وَ الْبَرَکَةِ وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ وَ لَا تُؤَخِّرْنِی مَعَ الْأَشْرَارِ وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ مِمَّنْ مَضَی وَ اجْعَلْنِی مِنْ صَالِحِی مَنْ بَقِیَ وَ خُذْ بِی سَبِیلَ الصَّالِحِینَ وَ لَا تَرُدَّنِی فِی شَرٍّ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ أَعِنِّی عَلَی نَفْسِی بِمَا أَعَنْتَ بِهِ الصَّالِحِینَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ أَسْأَلُکَ إِیمَاناً لَا أَجَلَ لَهُ دُونَ لِقَائِکَ تُحْیِینِی عَلَیْهِ وَ تُمِیتُنِی عَلَیْهِ وَ تَوَلَّنِی عَلَیْهِ وَ تُحْیِینِی مَا أَحْیَیْتَنِی عَلَیْهِ وَ تَوَفَّنِی عَلَیْهِ إِذَا تَوَفَّیْتَنِی وَ تَبْعَثُنِی عَلَیْهِ إِذَا بَعَثْتَنِی وَ أَبْرِئْ قَلْبِی مِنَ الرِّیَاءِ وَ السُّمْعَةِ وَ الشَّکِّ فِی دِینِی اللَّهُمَّ أَعْطِنِی بَصَراً فِی دِینِکَ وَ فِقْهاً فِی عِبَادَتِکَ وَ فَهْماً فِی حُکْمِکَ وَ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ بَیِّضْ وَجْهِی بِنُورِکَ وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی فِیمَا عِنْدَکَ وَ تَوَفَّنِی فِی سَبِیلِکَ عَلَی
ص: 271
مستحب است این دعا را بخواند:
معبودی جز خدا نیست، خدایی که بردبار و کریم است، معبودی جز خدا نیست، خدایی که برتر و بزرگ است. منزّه است خدا، که پروردگار آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه و آنچه در آنها {و بین آنها و زیر آنهاست} و پروردگار عرش بزرگ است. ستایش خدای را پروردگار جهانیان است.
ای خدایی که چون تو خدایی نیست، بر محمّد و آل محمد درود فرست و مرا از شر هر سلطان ستمگر و شیطان رانده شده و شیطانهای انس و جن و از شر فاسقان عرب و عجم و هر جنبده کوچک و بزرگ در شب و در روز و از شر کسانی از خلقت که قوی هستند و کسانی که ضعیف میباشند و از شر رعد و برق و سرما و از شر گزنده و خزنده و سرزنش کننده و چشم زننده مرا حفظ کن.
پروردگارا، هر کس که صبح میکند یا شام میکند، فردی مورد اعتماد و امیدی به غیر از تو دارد، پس تو مورد اعتماد و امید من هستی. پس حاجت مرا برآورده به خیر کن. ای بهترین کسی که از وی خواسته میشود و ای بخشنده ترین فردی که عطا میکند. ای مهربانترین کسی که از وی مهربانی خواسته میشود، بر ضعف و کمی چارهام در برابرت رحم کن و با دادن بهشت بر من رحم کن و مرا از آتش جهنم رها کن و به من و در تمام امورم عافیت بده، به وسیله رحمتت ای مهربانترین مهربانان.
خدایا! تو میبینی و دیده نمیشوی و در بلندترین جایگاه دیدهبانی هستی و زندگی و مرگ به دست توست و بازگشت همه به سوی تو میباشد، و آغاز و انجام برای توست. به تو پناه میآوریم از اینکه ذلیل و خوار شویم.
پروردگارا، مرا در زمره کسانی قرار ده که آنها را هدایت کردهای و در زمره آنها قرار ده که از گناهانشان گذشتهای و در زمره کسانی قرار ده که سرپرستی آنها را به عهده گرفتهای، مرا از شر قضایت در امان دار، چرا که تو حکم میکنی و کسی به تو حکم نمیکند. به همگان پناه میدهی و کسی به تو پناه نمیدهد، و بازگشت به سوی توست. کسی را که تو سرپرست اویی عزیز میکنی و کسی را که دشمنش داشتی عزیز نمیکنی. تو کسی را که سرپرستی او را بر عهده گرفتی ذلیل نمیکنی، تو مبارک و متعال هستی. به تو ایمان آوردم و بر تو توکل نمودم و هیچ اراده و جنبشی نیست مگر به اراده خدای بزرگ و عظیم.
خدایا من از شر مشقت بلا و قضای بد و بدبختی و مرگ فرزندان و نزدیکان و سرزنش دشمنان و چشم بد در خودم و خانوادهام و مالم و فرزندم و دوستانم و برادرانم و اولیا و حضور نزد فرشته مرگ و هنگام خواری در دنیا و
ص: 273
مِلَّتِکَ وَ مِلَّةِ رَسُولِکَ صلی الله علیه و آله.
اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکَسَلِ وَ الْهَرَمِ وَ الْجُبْنِ وَ الْبُخْلِ وَ الْغَلَبَةِ وَ الذِّلَّةِ وَ الْقَسْوَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَفْسٍ لَا تَشْبَعُ وَ قَلْبٍ لَا یَخْشَعُ وَ مِنْ دُعَاءٍ لَا یُسْمَعُ وَ مِنْ صَلَاةٍ لَا تَنْفَعُ وَ أُعِیذُ بِکَ دِینِی وَ أَهْلِی مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَنْ یُجِیرَنِی مِنْکَ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِکَ مُلْتَحَداً فَلَا تَجْعَلْ أَجَلِی فِی شَیْ ءٍ مِنْ عَذَابِکَ وَ لَا تَرُدَّنِی بِهَلَکَةٍ وَ لَا بِعَذَابٍ أَسْأَلُکَ الثَّبَاتَ عَلَی دِینِکَ وَ التَّصْدِیقَ بِکِتَابِکَ وَ اتِّبَاعَ رَسُولِکَ أَسْأَلُکَ أَنْ تَذْکُرَنِی بِرَحْمَتِکَ وَ لَا تَذْکُرَنِی بِخَطِیئَتِی وَ تَقْبَلَ مِنِّی وَ تَزِیدَنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ اللَّهُمَّ اجْعَلْ ثَوَابَ مَنْطِقِی وَ ثَوَابَ مَجْلِسِی رِضَاکَ وَ اجْعَلْ عَمَلِی وَ دُعَائِی خَالِصاً لَکَ وَ اجْعَلْ ثَوَابِیَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ إِنِّی إِلَیْکَ رَاغِبٌ اللَّهُمَّ غَارَتِ النُّجُومُ وَ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا یُوَارِی مِنْکَ لَیْلٌ سَاجٍ وَ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ وَ لَا بَحْرٌ لُجِّیٌّ وَ لَا ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ تُدْلِجُ عَلَی مَنْ تَشَاءُ مِنْ خَلْقِکَ أَشْهَدُ بِمَا شَهِدْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ وَ مَلَائِکَتُکَ اکْتُبْ شَهَادَتِی مِثْلَ شَهَادَتِهِمْ اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ أَسْأَلُکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَنْ تَفُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ.
قد مر مثل هذا الدعاء عقیب الرابعة(1)
بروایة الشیخ و إنما أعدته هنا للاختلاف بینهما.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: ثُمَّ یَقُومُ إِلَی الْمُفْرَدَةِ مِنَ الْوَتْرِ فَیَتَوَجَّهُ بِمَا قَدَّمْنَاهُ مِنَ السَّبْعِ التَّکْبِیرَاتِ ثُمَّ یَقْرَأُ فِیهِمَا الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ ثُمَّ یَرْفَعُ یَدَیْهِ لِلدُّعَاءِ فَیَدْعُو بِمَا أَحَبَّ وَ الْأَدْعِیَةُ فِی ذَلِکَ لَا تُحْصَی غَیْرَ أَنَّا نَذْکُرُ مِنْ ذَلِکَ جُمْلَةً مُقْنِعَةً إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لَیْسَ فِی ذَلِکَ شَیْ ءٌ مُوَقَّتٌ لَا یَجُوزُ خِلَافُهُ (2)
وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَبْکِیَ الْإِنْسَانُ فِی الْقُنُوتِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ الْخَوْفِ مِنْ عِقَابِهِ أَوْ یَتَبَاکَی وَ لَا یَجُوزُ الْبُکَاءُ لِشَیْ ءٍ مِنْ مَصَائِبِ الدُّنْیَا(3).
ص: 272
آخرت به تو پناه میآورم. این جایگاه فردی است که از شر آتش به تو پناه آورده است و به سوی خدا توبه نموده و تو را خواستار است و به سوی تو راغب است. و سه مرتبه میگویی: از شر آتش به خدا پناهنده میشوم.
سپس دستانت را بلند و دراز میکنی و میگویی: من از روی اخلاص، پاکدلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمانها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم. در حقیقت، نماز من و [سایر] عبادات من و زندگی و مرگ من، برای خدا، پروردگار جهانیان است. که او را شریکی نیست، و بر این [کار] دستور یافته ام، و من از مسلمانان هستم .
پروردگارا، بر محمد و آل محمد و فرشتگان مقرب و پیامبران اولوالعزم و پیامبران منتخب و امامان هدایتگر از اولشان تا آخرشان درود فرست. خدایا، بر کافران اهل کتاب و تمام مشرکان و منافقانی که با آنها همکاری کردند لعنت فرست، چرا که آنها از نعمتهایت استفاده میکنند و کس دیگری غیر از تو را حمد مینمایند، تو بسیار منزه و متعالی از آنچه که میگویند و وصف میکنند هستی.
پروردگارا، بر پیروان و سپاهیان و یاران و یاریگران و پیروان آنها از اولشان تا آخرشان لعنت فرست؛ کسانی که مردم را از راه تو بازداشتند. خدایا خشم و بلای خودت را بر آنها نازل کن؛ چرا آنها پیامبرانت را تکذیب کردند و نعمتهایت را تغییر دادند و بندگانت را به فساد کشاندند و کتابت را تحریف نمودند و سنت پیامبرت را تغییر دادند. خدایا، بر آنها و پیروانشان و اولیایشان و یاریگرانشان و دوستدارانشان لعنت فرست و آنها و پیروانشان را به خاطر نفاقشان وارد جهنم کن.
خدایا، بر محمد بندهات و فرستادهات و امامان هدایتگر، بهترین صلوات را فرست. سپس در حق برادرانش دعا میکند.(1)
مستحب است چهل نفر یا بیشتر از آن را نام ببرد، پس هر کس که این کار را بکند، انشاءالله دعایش مستجاب است.(2)
و سپس هر دعایی که دوست داری میکنی و سپس هفتاد مرتبه استغفار میکنی و روایت است که صد بار استغفار میکنی، پس میگویی «أستغفرالله و أتوب إلیه» و هفت مرتبه میگویی: «استغفرالله الذی لا اله الا هو الحی القیوم لجمیع ظلمی و اسرافی علی نفسی و أتوب إلیه»، {از خدایی که، خدایی جز او نیست و زنده و پاینده است بر تمام ظلم و گناه و اسرافی که بر خودم کردم آمرزش میطلبم و به سوی او توبه میکنم.} سپس میگویی: پروردگارا، من بر خود بدی و ظلم کردم
ص: 274
وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ هُوَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا تَحْتَهُنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ مَا فَوْقَهُنَّ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ یَا اللَّهُ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَافِنِی مِنْ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ وَ مِنْ شَرِّ شَیَاطِینِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ صَغِیرَةٍ أَوْ کَبِیرَةٍ بِلَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ شَدِیدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ ضَعِیفٍ وَ مِنْ شَرِّ الصَّوَاعِقِ وَ الْبَرْدِ وَ مِنْ شَرِّ الْهَامَّةِ وَ الْعَامَّةِ وَ السَّامَّةِ وَ اللَّامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ اللَّهُمَّ مَنْ کَانَ أَمْسَی وَ أَصْبَحَ وَ لَهُ ثِقَةٌ أَوْ رَجَاءٌ غَیْرَکَ فَإِنِّی أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَیْتُ وَ أَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا فَاقْضِ لِی خَیْرَ کُلِّ عَافِیَةٍ یَا أَکْرَمَ مَنْ سُئِلَ وَ یَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطَی وَ یَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَ عَافِنِی فِی نَفْسِی وَ فِی جَمِیعِ أُمُورِی کُلِّهَا بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَرَی وَ لَا تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی وَ إِلَیْکَ الرُّجْعَی وَ الْمُنْتَهَی وَ لَکَ الْمَمَاتُ وَ الْمَحْیَا وَ لَکَ الْآخِرَةُ وَ الْأُولَی اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزَی اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیمَنْ هَدَیْتَ
وَ عَافِنِی فِیمَنْ عَافَیْتَ وَ تَوَلَّنِی فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ وَ نَجِّنِی مِنَ النَّارِ فِیمَنْ أَنْجَیْتَ إِنَّکَ تَقْضِی وَ لَا یُقْضَی عَلَیْکَ وَ تُجِیرُ وَ لَا یُجَارُ عَلَیْکَ وَ تَسْتَغْنِی وَ یُفْتَقَرُ إِلَیْکَ وَ الْمَصِیرُ وَ الْمَعَادُ إِلَیْکَ وَ یَعِزُّ مَنْ وَالَیْتَ وَ لَا یَعِزُّ مَنْ عَادَیْتَ وَ لَا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ آمَنْتُ بِکَ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَیْکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ جَهْدِ الْبَلَاءِ وَ مِنْ سُوءِ الْقَضَاءِ وَ دَرَکِ الشَّقَاءِ وَ تَتَابُعِ الْفَنَاءِ وَ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِی النَّفْسِ وَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ وَ الْأَحِبَّاءِ وَ الْإِخْوَانِ وَ الْأَوْلِیَاءِ وَ عِنْدَ مُعَایَنَةِ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ عِنْدَ مَوَاقِفِ الْخِزْیِ فِی الدُّنْیَا وَ
ص: 273
و چه بد کاری انجام دادم و این دستان من است ای خدا، به مجازات کاری که انجام دادم و این گردن من است که در برابر تو فروتن است و من در برابر تو هستم، پس رضایت را از من بستان تا راضی شوی. میتوانی مرا عتاب و مؤاخذه کنی تا راضی شوی، ولی من بازنمیگردم. سپس سیصد مرتبه میگویی: «العفو العفو» و میگویی: پروردگارا، مرا بیامرز و بر من رحم کن و توبه مرا بپذیر که تو توبه پذیر و مهربان هستی.(1)
توضیح
«المرید»، سرکش و از حد درگذرنده. «الهامة»، هر زهرآگینی که کشنده است. «السامة»، چیزی که دارای سم است ولی کشنده نیست. گاهی «سامة»، مقابل عامه به معنای «خاصة الرجل» - خویشاوندان فرد - اطلاق میشود، گفته میشود: «سمّ»
وقتی که اختصاص یابد. «اللامة» به معنای «المُلمّة» به معنای چشمی است که بد را فرود میآورد. «حامة الانسان»، خویشاوندان و کسانیاند که به وی نزدیک هستند. «الرجعی»، مصدر به معنای رجوع است. «لک الممات و المحیی»، یعنی زندگی و مرگ آنها به دست و قدرت توست، یا شایسته است زندگی و مرگ خلق به دست تو باشد، همچنان که در تفسیر سخن خدای متعال «محیای و مماتی لله رب العالمین»، این نکته ذکر شد. اولی مناسبتر است.
«تبارکت»، یعنی خیر تو افزون است که از برکت، به معنای زیادی خیر گرفته شده است. یا از هر چیز در صفات و افعالت افزون هستی، چرا که برکت متضمن معنای زیادی هم است؛ یا همیشه داشتن است که از عبارت «بروک الطیر علی الماء» گرفته شده است. از جمله استعمالات این معنا، برکه است، به خاطر اینکه همیشه آب دارد.
«تعالیت» از اینکه عقلی به تو برسد یا چیزی شبیه تو شود. «وجهد البلاء» به فتحه و در برخی از نسخهها به ضمه است و با فتحه بودن مناسبتر است، که به معنای نهایت بلا و شدت است. گفته شده است: حالتی که مرگ بر آن ترجیح داده میشود. «درک الشقا»، در رسیدن خستگی و محرومیت. «تتابع الفناء»، زیادی مرگ فرزندان و نزدیکان. «سوء المنظر» در آن اشیا و به این معناست که به آن آفتی برسد که نگاه کردن به آن این آفت را به آن رسانده باشد .
سخن حضرت: «إلی جهنم رزقاً»، اشارهای به سخن خدای سبحان است که میفرماید «و نحشر المجرمین یومئذ زرقا(2)»،{و
در آن روز مجرمان را کبودچشم برمی انگیزیم.} یعنی با چشمانی کبود و به این رنگ آنها را وصف کرده است زیرا رنگ کبود برای چشم، بدترین و منفورترین نوع رنگ برای چشم در نزد عرب است، چرا که رومیان که دشمنترین دشمن آنها بودند، رنگ چشمشان کبود بود. یا به معنای کوری است، چرا که حدقه چشم کور، کبود است. گفته شده است به معنای تشنگان است که در چشمشان مثل کبودی ظاهر میشود.
ص: 275
الْآخِرَةِ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِکَ مِنَ النَّارِ التَّائِبِ الطَّالِبِ الرَّاغِبِ إِلَی اللَّهِ وَ تَقُولُ ثَلَاثاً أَسْتَجِیرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ ثُمَّ تَرْفَعُ یَدَیْکَ وَ تَمُدُّهُمَا وَ تَقُولُ وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ عَلَی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ دِینِ مُحَمَّدٍ وَ مِنْهَاجِ عَلِیٍّ- حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ صَلِّ عَلَی مَلَائِکَتِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ أُولِی الْعَزْمِ مِنَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَنْبِیَاءِ الْمُنْتَجَبِینَ وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ مِنْ أَوَّلِهِمْ وَ آخِرِهِمْ اللَّهُمَّ عَذِّبْ کَفَرَةَ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ جَمِیعَ الْمُشْرِکِینَ وَ مَنْ ضَارَعَهُمْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ فَإِنَّهُمْ یَتَقَلَّبُونَ فِی نِعْمَتِکَ وَ یَجْعَلُونَ الْحَمْدَ لِغَیْرِکَ فَتَعَالَیْتَ عَمَّا یَقُولُونَ وَ عَمَّا یَصِفُونَ عُلُوّاً کَبِیراً اللَّهُمَّ الْعَنِ الرُّؤَسَاءَ وَ الْقَادَةَ وَ الْأَتْبَاعَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ الَّذِینَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِکَ اللَّهُمَّ أَنْزِلْ بِهِمْ بَأْسَکَ وَ نَقِمَتَکَ فَإِنَّهُمْ کَذَبُوا عَلَی رَسُولِکَ وَ بَدَّلُوا نِعْمَتَکَ وَ أَفْسَدُوا عِبَادَکَ وَ حَرَّفُوا کِتَابَکَ وَ غَیَّرُوا سُنَّةَ نَبِیِّکَ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ أَوْلِیَاءَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ احْشُرْهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ إِلَی جَهَنَّمَ زُرْقاً اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ عَلَی أَئِمَّةِ الْهُدَی الرَّاشِدِینَ ثُمَّ یَدْعُو لِإِخْوَانِهِ (1)
وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَذْکُرَ أَرْبَعِینَ نَفْساً فَمَا زَادَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ اسْتُجِیبَتْ دَعْوَتُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (2)
وَ تَدْعُو بِمَا أَحْبَبْتَ ثُمَّ تَسْتَغْفِرُ اللَّهَ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ رُوِیَ مِائَةَ مَرَّةٍ فَتَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ تَقُولُ سَبْعَ مَرَّاتٍ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لِجَمِیعِ ظُلْمِی وَ جُرْمِی وَ إِسْرَافِی عَلَی نَفْسِی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ ثُمَّ تَقُولُ رَبِّ أَسَأْتُ وَ ظَلَمْتُ
ص: 274
اما دعا کردن برای چهل مؤمن در خصوص قنوت نماز وتر، در مورد آن روایتی ندیدم. شاید علما این حکم را از عموماتی که در این باره وارد شده، استنباط کردهاند؛ همچنان که کلام برخی از آنها به این مطلب اشاره دارد. بله، در برخی روایات در سجدههای بعد از نماز شب این حکم وارد شده است، همچنان که قبلا ذکر شد.
در کتاب فقیه(1)
روایتی به سند نزدیک به صحیح از ابوحمزه ثمالی روایت کرده است که: امام سجاد علیه السلام در آخر نماز وترش در حالت ایستاده میگفت: «خدایا بدی کردم و به خودم ظلم نمودم، و چه کار بدی مرتکب شدم و این دستان من به مجازات آنچه که مرتکب شدند.» گفته است: سپس دستان خود را به طور کامل در مقابل صورتش باز میکرد و میگفت: «این گردن من است که به خاطر اعمالی که انجام داده، برای تو فروتن است.» گفته است: سرش را پایین میانداخت و با گردنش فروتنی مینمود. سپس میگفت: و این منم که در مقابل تو ایستادهام، پس آنچه موجب خرسندی توست از من بستان تا راضی شوی. میتوانی مرا عتاب و مؤاخذه کنی تا راضی شوی، ولی من بازنمیگردم، بازنمیگردم، بازنمیگردم.
مؤلف
شاید باز کردن دستها قبل از دعای اول یا هنگام دعا باشد. همچنین خضوع هم قبل از دعای دوم یا هنگام آن باشد. آنچه مناسبتر به لفظ دعاست، این میباشد که این کارها بعد از دعا باشد؛ همان طور که ظاهر لفظ خبر چنین میباشد .
سخن حضرت: «جزاء»، مفعول له برای فعل محذوف، یعنی «رفعتهما یا بسطتهما یا عاقبتهما» جزاء است. «فخذ لنفسک»، یعنی مرا به آنچه که موجب رضای تو از من است به کار گیر و توفیق ده. یا من در مقابل تو ایستادم و خودم را تسلیم تو کردم تا مرا به آنچه که رضایت تو را در پی دارد، مجازات کنی. این برداشت ظاهرتر است.
«لک العتبی»، شیخ بهایی قدس سره گفته است: «العتبی» به معنای مواخذه است، پس معنا چنین میشود: تو را سزد که مرا به خاطر اعمال زشتم مواخذه کنی.
مؤلف
این معنا برای «العتبی» معمول نیست، بلکه ظاهرا معنا این میباشد که از گناهانم برگردم و خشنودی تو را طلب کنم. در نهایه گفته است: «أعتبی فلان»، یعنی به خشنود کردن من برگشت. «و استعتب»، یعنی خواست که از او راضی شود. در حدیث آمده است «و إما مسیئا فلعله یستعتب»، یعنی از زشتی برمیگردد و خشنودی را طلب میکند که در حدیث هم چنین معنایی مورد نظر است. «ولا بعد الموت من مستعتب»، یعنی بعد از مرگ فرصتی برای طلب خشنودی نیست. «العتبی» به معنای رجوع از گناه و زشتی است، پایان.
جوهری گفته است: «أعتبنی فلان»، وقتی به کار میرود که کسی از گناه و زشتی برگردد و خشنودی مرا طلب کند. اسم «أعتب»،
ص: 276
نَفْسِی وَ بِئْسَ مَا صَنَعْتُ وَ هَذِهِ یَدَایَ یَا رَبِ جَزاءً بِما کَسَبا وَ هَذِهِ رَقَبَتِی خَاضِعَةً لِمَا أَتَتْ وَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَخُذْ لِنَفْسِکَ مِنْ نَفْسِیَ الرِّضَا حَتَّی تَرْضَی لَکَ الْعُتْبَی لَا أَعُودُ ثُمَّ تَقُولُ الْعَفْوَ الْعَفْوَ ثَلَاثَمِائَةِ مَرَّةٍ وَ تَقُولُ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ تُبْ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (1).
المرید المتمرد العاتی و الهامة کل ذات سم یقتل و السامة ما یسم و یقتل و قد تطلق السامة مقابل العامة بمعنی خاصة الرجل یقال سم إذا خص و اللامة بمعنی الملمة أی العین النازلة بالسوء و حامة الإنسان خاصته و من یقرب منه و الرجعی مصدر بمعنی الرجوع و لک الممات و المحیا أی بیدک و قدرتک حیاة الخلائق و موتهم أو ینبغی أن تکون حیاة الخلق و موتهم لک کما مر فی قوله مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و الأول هنا أنسب.
تبارکت أی تکاثر خیرک من البرکة و هی کثرة الخیر أو تزایدت عن کل شی ء فی صفاتک و أفعالک فإن البرکة تتضمن معنی الزیادة أو دمت و لا زوال لک من بروک الطیر علی الماء و منه البرکة لدوام الماء فیها.
و تعالیت عن أن یصل إلیک عقل أو یشبهک شی ء و جهد البلاء بالفتح و فی بعض النسخ بالضم و الفتح أنسب غایة البلاء و شدتها و قیل هی الحالة التی یختار علیها الموت و درک الشقاء لحاق التعب و الحرمان و تتابع الفناء کثرة موت الأولاد و الأقارب و سوء المنظر فی تلک الأشیاء هو أن یصیبها آفة یسوؤه النظر إلیها.
قوله إلی جهنم زرقا إشارة إلی قوله سبحانه وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً(2) قیل أی زرق العیون وصفوا بذلک لأن الزرقة أسوأ ألوان العین و أبغضها إلی العرب لأن الروم کان أعدی عدوهم و هم زرق أو عمیا فإن حدقة الأعمی تزراق و قیل العطاش یظهر فی عیونهم کالزرقة.
ص: 275
«عتبی» است. میگویی: «استعتبته فأعتبنی»، یعنی از وی طلب خشنودی کردم و او مرا راضی کرد.
در کتاب فقیه(1)
آمده است: امام سجاد علیه السلام در وقت سحر و در نماز وترشان سیصد مرتبه االعفو میگفتند. ظاهر این است که قرائت العفوَ به نصب است، یعنی از تو عفو و بخشش را خواستارم و نیز احتمال دارد به صورت مرفوع خوانده شود، یعنی عفو مورد طلب و خواسته من است.
روایت70.
المتهجد و غیره: سپس رکوع میکند و وقتی سرش را بلند کرد میگوید: این جایگاه فردی است که نیکیهایش نعمتی از جانب توست و بدیهایش به خاطر عمل خودش است و گناهانش زیاد و شکرش اندک است و برای آن جز رحمت و دفع تو راهی دیگر ندارد .
خدای من، آرزوهای بزرگ نزد جز تو محکوم به نومیدی شد و مقاصد همتها تعطیل شد، جز آن که به سوی تو راه میبرد و راههای خردها دور از دسترس است جز به سوی تو، و تویی امید، و پناهگاه به سوی توست، ای گرامی ترین مقصودها، و ای بخشنده ترین درخواست شدگان، با جان خویش به سویت فرار کردم ای پناه فرارکنندگان؛ با بار گناهانی که به دوشم می کشم و واسطه ای به درگاهت ندارم به جز شناختم به اینکه تو نزدیکترین کسانی هستی که درماندگان به او پناهنده می شوند و راغبان آرزوی نعمتهایش را دارند. ای آنکه خردها را به شناخت خویش بشکافته، و زبانها را به ستایش خود بگشوده و منّتی را که بر بندگانش نهاده، برای جبران حق خویش کافی دانسته است.
بر محمد و خاندانش درورد فرست و برای اندوهها بر عقلم راهی، و برای باطل بر عمل من راهنمایی قرار نده، خدایا تو در کتاب محکمت که بر پیامبرت نازل کردی، که سلام و دوردت بر او خاندانش باد، فرمودی: «اندکی از شب را میخوابیدند و در سحرگاهان استغفار میکردند»، خوابم زیاد و بیداریام کم شده است. و این زمان، سحر است و من برای گناهانم از تو آمرزش میطلبم، آمرزش کسی که برای خودش نفع و ضرری را قادر نیست و اختیار مرگ و زندگی و رستاخیز خود را ندارد.(2)
توضیح
«طموح الامال»، شیخ بهایی گفته است: «طموح» جمع «طامح» است مثل «قعود» که جمع «قاعد» است، و از «طمح» به معنای اوج گرفتن و بلند شدن گرفته شده است. منظور این است که آرزوهای بزرگ جز به نزد تو محکوم به ناامیدی شد، آرزوهای بزرگی چون گذشت از گناهان ما که به خاطر آنها مستحق عقاب و عذاب هستیم و نیز وارد کردن ما به بهشت از روی امتنان بدون اینکه ما سزاوار آن باشیم. «معاکف الهمم قد تقطعت الاّ علیک»، المعاکف جمع معکف و مصدر به معنای
ص: 277
و أما الدعاء لأربعین من المؤمنین فی خصوص قنوت الوتر فلم أره فی روایة و لعلهم أخذوا من العمومات الواردة فی ذلک کما یومی إلیه کلامهم نعم ورد فی بعض الروایات فی السجود بعد صلاة اللیل کما مر.
وَ رُوِیَ فِی الْفَقِیهِ (1) بِسَنَدٍ قَرِیبٍ مِنَ الصَّحِیحِ إِلَی أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ فِی آخِرِ وَتْرِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ- رَبِّ أَسَأْتُ وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ بِئْسَ مَا صَنَعْتُ وَ هَذِهِ یَدَایَ جَزَاءً بِمَا صَنَعَتَا قَالَ ثُمَّ یَبْسُطُ یَدَیْهِ جَمِیعاً قُدَّامَ وَجْهِهِ وَ یَقُولُ وَ هَذِهِ رَقَبَتِی خَاضِعَةً لَکَ لِمَا أَتَتْ قَالَ ثُمَّ یُطَأْطِئُ رَأْسَهُ وَ یَخْضَعُ بِرَقَبَتِهِ ثُمَّ یَقُولُ وَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَخُذْ لِنَفْسِکَ الرِّضَا مِنْ نَفْسِی حَتَّی تَرْضَی لَکَ الْعُتْبَی لَا أَعُودُ لَا أَعُودُ لَا أَعُودُ.
لعل البسط قبل الدعاء الأول أو عنده و کذا الخضوع قبل الدعاء الثانی أو عنده أنسب بلفظ الدعاء من إیقاعهما بعدهما کما هو ظاهر لفظ الخبر و قوله جزاء مفعول له لمحذوف أی رفعتهما أو بسطتهما أو عاقبتهما جزاء فخذ لنفسک أی استعملنی و وفقنی لعمل یوجب رضاک عنی أو وقفت بین یدیک و سلمت نفسی إلیک لتعاقبنی بما یوجب رضاک عنی و هو أظهر.
لک العتبی قال الشیخ البهائی قدس سره العتبی بمعنی المؤاخذة و المعنی أنت حقیق بأن تؤاخذنی بسوء أعمالی.
هذا المعنی للعتبی غیر معهود بل الظاهر أن المعنی أرجع عن ذنبی و أطلب رضاک عنی قال فی النهایة أعتبنی فلان عاد إلی مسرتی و استعتب طلب أن یرضی عنه و فی الحدیث و إما مسیئا فلعله یستعتب أی یرجع عن الإساءة و یطلب الرضا و منه الحدیث و لا بعد الموت من مستعتب أی لیس بعد الموت من استرضاء و العتبی الرجوع عن الذنب و الإساءة انتهی.
و قال الجوهری أعتبنی فلان إذا عاد إلی مسرتی راجعا عن الإساءة و الاسم منه
ص: 276
«عکوف»، یعنی مقیم ماندن است. منظور این است که مقیم شدن همتها بر در هر فردی در طلب احسان از او، قطع و محکوم به نا امیدی شد، جز مقیم شدن آن بر در احسان و بخشش تو که محکوم به نا امیدی نیست.
«مذاهب العقول سمت الا الیک»، «المذاهب» به معنای راهها است، همچنین به رای و اندیشه هم اطلاق میشود. «سما الی شی»، یعنی به سوی آن اوج گرفت. منظور این است که راههای خرد و اندیشه بر اشیا بلند شد و توانست آنها را درک کند، اما از رسیدن به درک تو عاجز ماند و در بیابان عظمت و کبریای تو گمراه گشت؛ پایان.
مؤلف
در بیشتر نسخهها این گونه است: «معاکف الهمم قد تعطلت» و در برخی نسخهها «تقطعت» است. احتمال دارد «معاکف»، اسم مکان باشد و شاید نگارش نسخه اولی مناسبتر باشد. ممکن است منظور از سخن حضرت: «قد سمت» این باشد که به مقصود نمیرسد، همچنان که وقتی که چیزی را نبیند گفته میشود: «نبا بصره عن الشی». این معنی به دو فقره سابق مناسبتر است، یعنی عقل به هر جهتی میرود تا چیزی را که میخواهد به دست آورد اما به نتیجه مورد نظرش نمیرسد، مگر راهی که به تو منتهی میشود که در این راه به خواسته اش میرسد. ممکن است این کلمه به صورت مجهول «سمّت» و با تشدید میم خوانده شود، یعنی بسته شد. این مطلب را نگارش برخی نسخهها تأیید میکند که در این نسخهها، «سدّت» نوشته شده است.
«الملتجاء»، مصدر و به معنای پناه آوردن است. سخن حضرت: «بنفسی»، باء در این کلمه بای مصاحبت و همراهی است. برخی گمان کردهاند که این باء برای متعددی کردن است که بعید میباشد. «یا من فتق العقول»، یعنی آن را وسعت داد و آماده فهم کرد و به عقل این قابلیت را داد که معرفت را درک کند.
«و جعل ما امتّن به علی عباده»، شیخ بهایی رحمة الله علیه گفته است: یعنی تکلیف ما را به عبادتش برابر ادای حق نعمتهایش قرار داده، با اینکه در تکلیف ما به عبادتش و رسیدن ما به خدمتش و ما را شایسته انجام این تکالیف گرداندن، لطفی عظیم و منتی بزرگ بر ماست. آیا نمیبینی پادشاهان بزرگ وقتی کسی را به حضور بپذیرند و او را شایسته هم صحبتی با خودشان بدانند، لطفی بزرگ و منتی عظیم از جانب آن پادشاه در حق این شخص به حساب میآید. پس خدای سبحان به خاطر زیادی کرمش، برخی از نعمتهایی که با آنها بر ما منت نهاده را توفیق شکرگزاری و پاداشی از جانب ما بر برخی نعمتهای دیگر داده است، با اینکه به خاطر این نعمتها به ثوابی بزرگ وعده داده شدهایم. پس منزه است خدای سبحان که شأنش بلند و امتنانش بس بزرگ است؛ پایان.
ص: 278
العتبی تقول استعتبته فأعتبنی أی استرضیته فأرضانی.
وَ فِی الْفَقِیهِ (1): کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام یَقُولُ الْعَفْوَ ثَلَاثَمِائَةِ مَرَّةٍ فِی الْوَتْرِ فِی السَّحَرِ.
و الظاهر قراءة العفو بالنصب أی أسأل العفو و یحتمل الرفع أی العفو مطلوبی أو مسئولی.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: ثُمَّ یَرْکَعُ فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ یَقُولُ هَذَا مَقَامُ مَنْ حَسَنَاتُهُ نِعْمَةٌ مِنْکَ وَ سَیِّئَاتُهُ بِعَمَلِهِ وَ ذَنْبُهُ عَظِیمٌ وَ شُکْرُهُ قَلِیلٌ وَ لَیْسَ لِذَلِکَ إِلَّا دَفْعُکَ وَ رَحْمَتُکَ إِلَهِی طُمُوحُ الْآمَالِ قَدْ خَابَتْ إِلَّا لَدَیْکَ وَ مَعَاکِفُ الْهِمَمِ قَدْ تَعَطَّلَتْ إِلَّا إِلَیْکَ وَ مَذَاهِبُ الْعُقُولِ قَدْ سَمَتْ إِلَّا إِلَیْکَ فَأَنْتَ الرَّجَاءُ وَ إِلَیْکَ الْمُلْتَجَأُ یَا أَکْرَمَ مَقْصُودٍ وَ یَا أَجْوَدَ مَسْئُولٍ هَرَبْتُ إِلَیْکَ بِنَفْسِی یَا مَلْجَأَ الْهَارِبِینَ بِأَثْقَالِ الذُّنُوبِ أَحْمِلُهَا عَلَی ظَهْرِی وَ لَا أَجِدُ لِی إِلَیْکَ شَافِعاً سِوَی مَعْرِفَتِی أَنَّکَ أَقْرَبُ مَنْ لَجَأَ إِلَیْهِ الْمُضْطَرُّونَ وَ أَمَّلَ مَا لَدَیْهِ الرَّاغِبُونَ یَا مَنْ فَتَقَ الْعُقُولَ بِمَعْرِفَتِهِ وَ أَطْلَقَ الْأَلْسُنَ بِحَمْدِهِ وَ جَعَلَ مَا امْتَنَّ بِهِ عَلَی عِبَادِهِ کِفَاءً لِتَأْدِیَةِ حَقِّهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تَجْعَلْ لِلْهُمُومِ عَلَی عَقْلِی سَبِیلًا وَ لَا لِلْبَاطِلِ عَلَی عَمَلِی دَلِیلًا اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِکَ الْمُنَزَلِ عَلَی نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ- کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ طَالَ هُجُوعِی وَ قَلَّ قِیَامِی وَ هَذَا السَّحَرُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ لِذُنُوبِی اسْتِغْفَارَ مَنْ لَا یَمْلِکُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیَاتاً وَ لَا نُشُوراً(2).
طموح الآمال قال الشیخ البهائی الطموح جمع طامح کقعود جمع قاعد من طمح بمعنی ارتفع و المراد أن الآمال الطامحة أی المرتفعة العظیمة قد خابت إلا عندک کالعفو عن ذنوبنا التی استوجبنا بها ألیم العقاب و إدخالنا الجنة تفضلا من غیر استیجاب و معاکف الهمم قد تقطعت إلا علیک المعاکف جمع معکف و هو مصدر بمعنی
ص: 277
کفعمی رحمة الله علیه گفته است(1):
یعنی شکر آنچه را که با آن بر بندگانت منت نهادی، برابر ادای حقش قرار ده. معنا این است که خدای متعال تکالیف آسانی را خواسته است و چیزی که برابر نعمت و منتش باشد را قرار نداده است، مگر شکر این نعمت ها که در حقیقت برابر منتش نیست. سپس گفته است: مکافات مقابله بمثل و برابر. از جمله استعمالات این کلمه آیه «لم یکن له کفوا احد» است و به معنای نظیر و مساوی میباشد. و وقتی گفته میشود: «هو کفوک و کفیک و کفاؤک»، یعنی او برابر توست.
سپس گفته است: ابن طاووس - رحمه الله - گفته است: معنای این عبارت این است که خدای سبحان چیزی را که به وسیله آن بر بندگانش منت نهاده، از جمله هدایت به عبادت و حمد و شکرش، راه و سبب و کفایتی برای به جا آوردن حقش قرار داده است. پس اولا او حقی بر ما دارد و ثانیا ما باید این حق را به خاطر احسانی که به ما نموده است به جا آوریم؛ پایان.
مؤلف
وجهی دیگر محتمل است و آن اینکه معنا چنین است: به بندگان بخشش نموده و به آنها اعضا و جوارح و نیرو و وسیله و چیزهایی داده است که برای طاعاتی که بر آنها واجب نموده است کافی است، و آنها را به تکلیفی که توان انجام آن را ندارند تکلیف نمیکند. بعید نیست که این وجه ظاهرتر و مناسبتر از آنچه که قبلا آمد باشد .
«و لا للباطل»، یعنی باطل بر عمل من عارض نشود و عملم مخلوط به بدعت و ریا و خودنمایی و چیزهای دیگری که رضایت تو را در پی ندارد نباشد. حمل کردن باطل بر باطل شدن عبادت یا باطل کننده عبادت، بعید است.
روایت71.
سپس بدان که کفعمی بعد از دعا این دعا را افزوده است: «خیر دنیا و آخرت را بر روی من بگشا ای ولیّ خیر» و بعد از آن چیزی را ذکر نکرده است.
گفت: در برخی از کتابهای علمایمان روایتی دیدم که خلاصهاش چنین است: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و گفت: یا رسول الله! همانا من غنی بودم پس فقیر شدم و سالم بودم پس مریض شدم؛ در نزد مردم محبوب بودم پس مبغوض شدم و خفیف بودم بر دل های ایشان پس سنگین شدم و من فرحناک بودم پس غمها بر من جمع شد و زمین با آن فراخیاش بر من تنگ شده و در طول روز در طلب روزی می گردم و چیزی نمی یابم که آن را قوت خود سازم، گویا اسم من از دیوان رزق محو شده است.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مرد! شاید آن چه باعث اندوه و گرفتاری است به جا آورده ای؟ عرض کرد: آنچه
ص: 279
العکوف أی الإقامة و المراد أن عکوفات الهمم و إقاماتها علی باب کل أحد فی طلب الإحسان منه قد تقطعت و خابت إلا عکوفاتها علی باب جودک و إحسانک.
و مذاهب العقول قد سمت إلا إلیک المذاهب الطرق و یطلق علی الآراء أیضا و سما إلی الشی ء ارتفع إلیه و المراد أن طرق العقول و الآراء قد ارتفعت إلی الأشیاء أما إلیک فقد قصرت عن الارتقاء و ضلت فی بیداء العظمة و الکبریاء انتهی.
فی أکثر النسخ و معاکف الهمم قد تعطلت و فی بعضها تقطعت و یحتمل کون المعاکف اسم مکان و لعله بالنسخة الأولی أنسب و یمکن أن یکون المراد بقوله قد سمت أنها لا تقع علی المقصود کما یقال نبأ بصره عن الشی ء إذا لم یره و هذا المعنی أنسب بالفقرتین السابقتین أی کل جهة تذهب إلیه العقول لتحصیل المطالب فلا تقع علیها إلا الطریق الذی ینتهی إلیک و یمکن أن یقرأ سمت علی بناء المجهول بتشدید المیم أی سدت و یؤیده أن فی بعض النسخ سدت.
و الملتجأ مصدر بمعنی الالتجاء قوله بنفسی الباء للمصاحبة و کونها للتعدیة کما توهم بعید یا من فتق العقول أی وسعها و هیأها لمعرفته و جعلها قابلة لها.
و جعل ما امتن به علی عباده قال الشیخ البهائی ره أی جعل تکلیفنا بعبادته مکافئا لأداء حق نعمائه مع أن فی تکلیفنا بعبادته و تشریفنا بخدمته و جعلنا أهلا للقیام بها لطفا جزیلا و منة عظیمة علینا أ لا تری أن الملک العظیم إذا شرف شخصا بخدمته و جعله أهلا لمخاطبته فإن ذلک الشخص یعد ذلک من عظیم ألطاف ذلک الملک و جزیل مننه علیه فهو سبحانه لوفور کرمه جعل بعض نعمائه التی من بها علینا و وقفنا لها شکرا و مکافاتا منا لبعض نعمائه الأخری و مع ذلک قد وعدنا علیها ثوابا جزیلا فی الآخرة فسبحانه سبحانه ما أعلی شأنه و أعظم امتنانه انتهی.
ص: 278
اندوه آفرین است چیست؟ فرمود: شاید تو عمامه را در حال نشستن بر سر میبندی و در حال ایستادن زیرجامه میپوشی یا با دندان ناخن خود را می گیری یا رخسار خود را با دامنت می مالی، یا در آب راکد بول می کنی یا به رو میخوابی؟ عرض کرد: چیزی از این ها که فرمودی انجام نمیدهم. حضرت فرمود: از خداوند بپرهیز و ضمیر خود را خالص کن و بخوان این دعا را که دعای فرج است و آن دعای شریف این است: بسم الله الرحمن الرحیم الهی طموح الامال ... تا این قسمت از دعا: یا ولیّ الخیر.و » وقتی فرد این دعا را خواند و نیتش را خالص گرداند، به روزگار خوش خویش بازگشت.(1)
روایت72.
الاختیار: بعد از بلند کردن سر از رکوع، دستش را دراز میکند و دعایی که از امام رضا علیه السلام روایت شده است را میخواند. دعا این است: خدای من، در پیشگاه تو ایستاده و دستهایم را به سوی تو بلند نمودهام، با این که میدانم در بندگیات اهمال نموده و در بسیاری از طاعتهایت کوتاهی کردم. و اگر راه حیاء را میپیمودم، از خواستن و دعا کردن میترسیدم. ولی پروردگارا، آن گاه که شنیدم گناهکاران را به درگاهت فرا خوانده و آنان را به بخشش نیکو و ثواب وعده میدهی، برای پاسخ به ندایت آمده و به عواطف مهربانترین مهربانان پناهنده گردیدم.
به وسیله پیامبرت که او را بر اهل طاعتت برتری داده و اجابت و شفاعت را به او بخشیدی، و به وسیله وصی برگزیدهاش که نزد تو تقسیم کننده بهشت و دوزخ نامیده شده، و به وسیله فاطمه سرور زنان، و به وسیله فرزندانش که پیشوایان و جانشینان اویند، و به تمامی فرشتگانی که به وسیله آنان به تو روی میکنند، و در شفاعت نزد تو آنان را وسیله قرار میدهند، و اینان خاصان درگاه تواند، به تو روی میآورم. پس بر ایشان درود فرست و مرا از اضطراب ملاقاتت در امان دار و مرا از خاصان و دوستانت قرار ده. پیشاپیش خواسته و سخنم و آنچه را سبب ملاقات و دیدن تو میشود، سبب قرار دادم و اگر با این همه، خواستهام را رد کنی، امیدهایم از تو به یأس مبدل میگردد؛ همچون مالکی که از بنده خود گناهانی دیده و او را از درگاهش طرد نموده، وآقایی که از بنده اش عیوبی ملاحظه نموده و از جوابش سرباز میزند.
وای بر من اگر رحمت گستردهات مرا فرا نگیرد. اگر مرا از درگاهت طرد کنی، بعد از درگاهت به درگاه چه کسی بروم. و اگر برای دعایم درهای قبول را گشوده، و مرا به رساندن به آرزوهایم شادمان گردانی، همچون مالکی میباشی که لطف و بخششی را آغاز نموده، و دوست دارد آن را به انجام رساند، و مولایی که لغزش بنده اش را نادیده انگاشته وبه او رحم نموده است. و در این حالت نمیدانم
ص: 280
و قال الکفعمی رحمة الله علیه (1) أی جعل شکر ما امتن به علی عباده مکافئا لأداء حقه و المعنی أنه تعالی کلف یسیرا فلم یجعل ما یکافی نعمه و مننه إلا شکرها لأنه فی الحقیقة لا کفو لمننه و المکافاة المماثلة و المساواة و منه قوله لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ أی نظیرا و مساویا و هو کفوک و کفیک و کفاؤک أی مساویک.
ثم قال قال ابن طاوس ره معناه أنه تعالی جعل الذی من به علی عباده من الهدایة إلی العبادة و إلی حمده و شکره طریقا و سببا و کفاء لتأدیة حقه فکان له الحق أولا علینا و قضاؤنا لحقه مما أحسن إلینا انتهی.
یحتمل وجها آخر و هو أن یکون المعنی وهب عباده و منحهم من الأعضاء و الجوارح و القوی و الآلات و الأدوات ما یکون کافیا لأداء ما أوجب علیهم من الطاعات و لا یکلفهم ما لم یمکنهم القیام به و لا یبعد کونه أظهر و أنسب بما تقدم.
و لا للباطل أی لا یتطرق الباطل إلی عملی و لا یکون مخلوطا ببدعة أو ریاء أو سمعة و غیرها مما لا یوافق رضاک و حمل الباطل علی البطلان أو المبطل بعید.
: ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّهُ زَادَ الْکَفْعَمِیُّ بَعْدَ ذَلِکَ وَ افْتَحْ لِی خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا وَلِیَّ الْخَیْرِ وَ لَمْ یَذْکُرْ مَا بَعْدَهُ.
وَ قَالَ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ أَصْحَابِنَا مَا مُلَخَّصُهُ أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی کُنْتُ غَنِیّاً فَافْتَقَرْتُ وَ صَحِیحاً فَمَرِضْتُ وَ کُنْتُ مَقْبُولًا عِنْدَ النَّاسِ فَصِرْتُ مَبْغُوضاً وَ خَفِیفاً عَلَی قُلُوبِهِمْ فَصِرْتُ ثَقِیلًا وَ کُنْتُ فَرْحَانَ فَاجْتَمَعَتْ عَلَیَّ الْهُمُومُ وَ قَدْ ضَاقَتْ عَلَیَّ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ أَجُولُ طُولَ نَهَارِی فِی طَلَبِ الرِّزْقِ فَلَا أَجِدُ مَا أَتَقَوَّتُ بِهِ کَأَنَّ اسْمِی قَدْ مُحِیَ مِنْ دِیوَانِ الْأَرْزَاقِ.
فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا هَذَا لَعَلَّکَ تَسْتَعْمِلُ مُثِیرَاتِ (2) الْهُمُومِ فَقَالَ وَ مَا مُثِیرَاتُ
ص: 279
کدام نعمتت را شکر گذارم. آیا آن هنگام که به فضل و بخششت از من خشنود شده وگذشتههایم را بر من ببخشایی؟ یا آنگاه که با آغاز نمودن کرم و احسان، بر عفو و بخششت می افزایی؟
پروردگارا، خواسته ام در این جایگاه، یعنی جایگاه بنده فقیر نا امید، آن است که گناهان گذشته ام را آمرزیده و در باقیمانده عمرم مرا از گناه بازداری، و پدر و مادرم که دور از خانه و خانواده و غریبانه در زیر خاکها قرار دارند را مورد آمرزش قرار دهی. تنهائیشان را با انوار احسانت از بین برده، و وحشتشان را با آثار غفران و بخششت به انس مبدل ساز، و به نیکو کارشان در هر وقت نعمت و شادمانی عطا کرده، و برای گناهکارشان مغفرت و رحمت عنایت نما، تا به لطف و مرحمتت از خطرات قیامت در امان بوده و به وسیله رحمتت در بهشت ساکنشان گردانی، و بین من و آنان در آن نعمت گسترده شناسایی برقرار کن، تا مشمول شادمانی گذشته و آینده شویم.
سرورم، اگر در اعمالم چیزی میشناسی که بر مقامشان افزوده و بر اکرامشان میافزاید، آن را در صحیفه اعمال ایشان قرار داده و مرا در رحمت با آنان شریک کن و آنان را مشمول رحمتت بگردان، همچنان که مرا در کودکی تربیت کردند....سپس برای کسانی که نسبت به او حق دارند و کسانی که مردهاند، دعا کند.
روایت73.
الکافی: احمد بن عبدالعزیز گفته است: برخی از اصحاب برایم روایت کردهاند که حضرت علی علیه السلام وقتی از رکوع آخر نماز وتر برمیخاست و می گفت: «پروردگارا، این جایگاه کسی است که حسنات و نیکیهای او نعمتی از جانب توست، سپاسگزاری او ضعیف و گناه او بزرگ است و برای این، جز برطرف کردن آنها و رحمت تو چیزی ندارد. تو در کتاب نازل شدهات فرمودی: {اندکی از شب را میخوابیدند و در سحرگاهان استغفار میکردند}(1)، به خدا سوگند که بیداریام کم و خوابم طولانی شده است. این سحر است و من مانند کسی از تو برای گناهانم آمرزش میطلبم که برای خود نفع و ضرری ندارد، مرگ و زندگی و برانگیخته شدنش به دست خودش نیست. سپس حضرت علیه السلام به سجده میافتاد.(2)
روایت74.
المتهجد: مستحب است که این دعا را در نماز وترش بیفزاید: سپاس مخصوص خداست و به خاطر نعمتهایش او را شکر میگویم و از او میخواهم که بر افزونیاش بیفزاید... و تا آخر دعایی که از امام حسن عسکری(3) در باب قنوتهای
ص: 281
الْهُمُومِ قَالَ لَعَلَّکَ تَتَعَمَّمُ مِنْ قُعُودٍ أَوْ تَتَسَرْوَلُ مِنْ قِیَامٍ أَوْ تَقْلِمُ أَظْفَارَکَ بِسِنِّکَ أَوْ تَمْسَحُ وَجْهَکَ بِذَیْلِکَ أَوْ تَبُولُ فِی مَاءٍ رَاکِدٍ أَوْ تَنَامُ مُنْبَطِحاً عَلَی وَجْهِکَ قَالَ لَمْ أَفْعَلْ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَاتَّقِ اللَّهَ تَعَالَی وَ أَخْلِصْ ضَمِیرَکَ وَ ادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ هُوَ دُعَاءُ الْفَرَجِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِلَهِی طُمُوحُ الْآمَالِ إِلَی قَوْلِهِ یَا وَلِیَّ الْخَیْرِ فَلَمَّا دَعَا بِهِ الرَّجُلُ وَ أَخْلَصَ نِیَّتَهُ عَادَ إِلَی حُسْنِ حَالاتِهِ (1).
الْإِخْتِیَارُ،: بَعْدَ رَفْعِ الرَّأْسِ مِنَ الرُّکُوعِ یَمُدُّ یَدَیْهِ وَ یَدْعُو بِمَا رُوِیَ عَنْ مَوْلَانَا الرِّضَا علیه السلام إِلَهِی وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ مَدَدْتُ یَدِی إِلَیْکَ مَعَ عِلْمِی بِتَفْرِیطِی فِی عِبَادَتِکَ وَ إِهْمَالِی لِکَثِیرٍ مِنْ طَاعَتِکَ وَ لَوْ أَنِّی سَلَکْتُ سَبِیلَ الْحَیَاءِ لَخِفْتُ مِنْ مَقَامِ الطَّلَبِ وَ الدُّعَاءِ وَ لَکِنِّی یَا رَبِّ لَمَّا سَمِعْتُکَ تُنَادِی الْمُسْرِفِینَ إِلَی بَابِکَ وَ تَعِدُهُمْ بِحُسْنِ إِقَالَتِکَ وَ ثَوَابِکَ جِئْتُ مُمْتَثِلًا لِلنِّدَاءِ وَ لَائِذاً بِعَوَاطِفِ أَرْحَمِ الرُّحَمَاءِ وَ قَدْ تَوَجَّهْتُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله الَّذِی فَضَّلْتَهُ عَلَی أَهْلِ الطَّاعَةِ وَ مَنَحْتَهُ بِالْإِجَابَةِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ بِوَصِیِّهِ الْمُخْتَارِ الْمُسَمَّی عِنْدَکَ بِقَسِیمِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ بِفَاطِمَةَ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ وَ بِأَبْنَائِهَا الْأَوْلِیَاءِ الْأَوْصِیَاءِ وَ بِکُلِّ مَلَکٍ خَاصَّةٍ یَتَوَجَّهُونَ بِهِمْ إِلَیْکَ وَ یَجْعَلُونَهُمُ الْوَسِیلَةَ فِی الشَّفَاعَةِ لَدَیْکَ وَ هَؤُلَاءِ خَاصَّتُکَ فَصَلِّ عَلَیْهِمْ وَ آمِنِّی مِنْ أَخْطَارِ لِقَائِکَ وَ اجْعَلْنِی مِنْ خَاصَّتِکَ وَ أَحِبَّائِکَ فَقَدْ قَدَّمْتُ أَمَامَ مَسْأَلَتِکَ وَ نَجْوَاکَ مَا یَکُونُ سَبَباً إِلَی لِقَائِکَ وَ رُؤْیَاکَ وَ إِنْ رَدَدْتَ مَعَ ذَلِکَ سُؤَالِی وَ خَابَتْ إِلَیْکَ آمَالِی فَمَالِکٌ رَأَی مِنْ مَمْلُوکِهِ ذُنُوباً فَطَرَدَهُ عَنْ بَابِهِ وَ سَیِّدٌ رَأَی مِنْ عَبْدِهِ عُیُوباً فَأَعْرَضَ عَنْ جَوَابِهِ یَا شَقْوَتَاهْ إِنْ ضَاقَتْ عَنِّی سَعَةُ رَحْمَتِکَ (2)
إِنْ طَرَدْتَنِی عَنْ بَابِکَ عَلَی بَابِ مَنْ أَقِفُ بَعْدَ بَابِکَ وَ إِنْ فَتَحْتَ لِدُعَائِی أَبْوَابَ الْقَبُولِ وَ أَسْعَفْتَنِی بِبُلُوغِ السُّؤْلِ فَمَالِکٌ بَدَأَ بِالْإِحْسَانِ وَ أَحَبَّ إِتْمَامَهُ وَ مَوْلًی أَقَالَ عَثْرَةَ عَبْدِهِ وَ رَحِمَ مَقَامَهُ وَ هُنَاکَ لَا أَدْرِی
ص: 280
طولانی برای امامان ذکر شد، را بخواند.(1)
روایت75.
جنة الأمان: مستحب است در قنوت نماز وتر، آنچه که امیرالمؤمنین علیه السلام در استغفار میگفت، گفته شود: خدایا، تو در کتاب محکمی که بر پیامبر فرستاده شده ات نازل کردی فرمودی و سخنت حق است: {و از شب اندکی را می غنودند. و به هنگام سحر استغفار میکردند.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {پس، از همان جا که [انبوه] مردم روانه می شوند، شما نیز روانه شوید و از خداوند آمرزش خواهید که خدا آمرزنده مهربان است.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {صبر کنندگان و راستگویان و قنوت کنندگان و انفاق کنندگان و استغفار کنندگان در سحرگاهان} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و آنان که چون کار زشتی کنند، یا بر خود ستم روا دارند، خدا را به یاد می آورند و برای گناهانشان آمرزش می خواهند- و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد؟ و بر آنچه مرتکب شده اند، با آنکه می دانند [که گناه است]، پافشاری نمی کنند.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {بنابراین آنها را عفو کن و برای آنها طلب آمرزش نما و در کارها با آنها مشورت کن؛ اما هنگامی که تصمیم گرفتی (قاطع باش و) بر خدا توکل کن زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و اگر ایشان هنگامی که به خود ستم کردند، به نزد تو میآمدند و از خداوند آمرزش می خواستند و پیامبر هم برای آنان مغفرت می خواست، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {هر کس کار زشتی انجام دهد یا بر خودش ظلم نماید سپس از خدا آمرزش بطلبد، خداوند را بخشنده و مهربان خواهد یافت.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {چرا به درگاه خدا توبه نمی کنند ، و از وی آمرزش نمی خواهند؟ و خدا آمرزنده مهربان است.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است، حتّی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی
ص: 282
أَیَّ نِعَمِکَ أَشْکُرُ أَ حِینَ تَطَوَّلْتَ عَلَیَّ بِالرِّضَا وَ تَفَضَّلْتَ بِالْعَفْوِ عَمَّا مَضَی أَمْ حِینَ زِدْتَ عَلَی الْعَفْوِ وَ الْغُفْرَانِ بِاسْتِئْنَافِ الْکَرَمِ وَ الْإِحْسَانِ فَمَسْأَلَتِی لَکَ یَا رَبِّ فِی هَذَا الْمَقَامِ الْمَوْصُوفِ مَقَامَ الْعَبْدِ الْبَائِسِ الْمَلْهُوفِ أَنْ تَغْفِرَ لِی مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِی وَ تَعْصِمَنِی فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِی وَ أَنْ تَرْحَمَ وَالِدَیَّ الْغَرِیبَیْنِ فِی بُطُونِ الْجَنَادِلِ الْبَعِیدَیْنِ مِنَ الْأَهْلِ وَ الْمَنَازِلِ صِلْ وَحْدَتَهُمَا بِأَنْوَارِ إِحْسَانِکَ وَ آنِسْ وَحْشَتَهُمَا بِآثَارِ غُفْرَانِکَ وَ جَدِّدْ لِمُحْسِنِهِمَا فِی کُلِّ وَقْتٍ مَسَرَّةً وَ نِعْمَةً وَ لِمُسِیئِهِمَا مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً حَتَّی یَأْمَنَا بِعَاطِفَتِکَ مِنْ أَخْطَارِ الْقِیَامَةِ وَ تُسْکِنَهُمَا بِرَحْمَتِکَ فِی دَارِ الْمُقَامَةِ وَ عَرِّفْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمَا فِی ذَلِکَ النَّعِیمِ الرَّائِقِ حَتَّی تَشْمَلَ بِنَا مَسَرَّةُ السَّابِقِ وَ اللَّاحِقِ بِهِ سَیِّدِی وَ إِنْ عَرَفْتَ مِنْ عَمَلِی شَیْئاً یَرْفَعُ مِنْ مَقَامِهِمَا وَ یَزِیدُ فِی إِکْرَامِهِمَا فَاجْعَلْهُ مَا یُوجِبُهُ حَقَّهُمَا لَهُمَا وَ أَشْرِکْنِی فِی الرَّحْمَةِ مَعَهُمَا وَ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیراً ثُمَّ یَدْعُو لِمَنْ یَعْنِیهِ أَمْرُهُ مِنْ مَوْتَاهُ بَعْدَ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ حَدَّثَنِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا قَالَ: کَانَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ إِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْ آخِرِ رَکْعَةِ الْوَتْرِ قَالَ- هَذَا مَقَامُ مَنْ حَسَنَاتُهُ نِعْمَةٌ مِنْکَ وَ شُکْرُهُ ضَعِیفٌ وَ ذَنْبُهُ عَظِیمٌ وَ لَیْسَ لِذَلِکَ إِلَّا دَفْعُکَ وَ رَحْمَتُکَ فَإِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ الْمُنْزَلِ عَلَی نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ صلی الله علیه و آله کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (1) طَالَ هُجُوعِی وَ قَلَّ قِیَامِی وَ هَذَا السَّحَرُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ لِذَنْبِی اسْتِغْفَارَ مَنْ لَا یَجِدُ لِنَفْسِهِ ضَرّاً وَ لَا نَفْعاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیَاةً وَ لَا نُشُوراً ثُمَّ یَخِرُّ سَاجِداً صلی الله علیه و آله (2).
الْمُتَهَجِّدُ،: وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یُزَادَ هَذَا الدُّعَاءُ فِی الْوَتْرِ الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً لِنَعْمَائِهِ وَ اسْتِدْعَاءً لِمَزِیدِهِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی قُنُوتِ (3) الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام فِی بَابِ الْقُنُوتَاتِ
ص: 281
هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {بر پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند سزاوار نیست که برای مشرکان پس از آنکه برایشان آشکار گردید که آنان اهل دوزخند طلب آمرزش کنند هر چند خویشاوند [آنان] باشند.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش جز برای وعده ای که به او داده بود نبود و[لی] هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست از او بیزاری جست راستی ابراهیم دلسوزی بردبار بود.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید، [تا اینکه] شما را با بهره مندی نیکویی تا زمانی معیّن بهره مند سازد، و به هر شایسته نعمتی از کَرَم خود عطا کند.} و من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادی آن را به شما واگذاشت! از او آمرزش بطلبید، سپس به سوی او بازگردید، که پروردگارم (به بندگان خود) نزدیک، و اجابت کننده است.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {از پروردگار خود، آمرزش بطلبید و به سوی او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه کار) است.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و ای قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید [تا] از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید، و تبهکارانه روی بر مگردانید.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {بر گناهان خودت آمرزش بطلب که تو از خطاکاران بودی.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی، فرمودی: «ای پدر ما بر ما آمرزش بخواه که ما از خطاکاران بوده ایم». من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {به زودی از پروردگارم برای شما آمرزش میخواهم که او آمرزنده و مهربان است.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {چیزی مانع مردم نشد از اینکه وقتی هدایت به سویشان آمد ایمان بیاورند، و از پروردگارشان آمرزش بخواهند.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {درود بر تو! به زودی از پروردگارم برای تو آمرزش میطلبم که او نسبت به من مهربان است.} من
ص: 283
الطَّوِیلَةِ لِلْأَئِمَّةِ علیهم السلام (1).
جُنَّةُ الْأَمَانِ (2)، وَ الْبَلَدُ الْأَمِینُ، وَ الْإخْتِیَارُ،: یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقُولَ فِی قُنُوتِ الْوَتْرِ مَا کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ فِی الِاسْتِغْفَارِ- اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ الْمُحْکَمِ الْمُنْزَلِ عَلَی نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ وَ قَوْلُکَ الْحَقُ کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا
لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً
ص: 282
از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم .
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {پس به هر یک از آنها که خواستی اجازه بده و برای آنها از خدا آمرزش بخواه که خداوند بخشنده و مهربان است.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {گفت ای قوم من! چرا پیش از [جستن] نیکی شتابزده خواهان بدی هستید؟ چرا از خدا آمرزش نمی خواهید باشد که مورد رحمت قرار گیرید؟} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و داوود دانست که ما او را آزمایش کرده ایم. پس، از پروردگارش آمرزش خواست و به رو درافتاد و توبه کرد.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {کسانی که عرش {خدا} را حمل می کنند و آنها که پیرامون آنن، به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {پس صبر کن که وعده خدا حقّ است و برای گناهت آمرزش بخواه و به سپاس پروردگارت، شامگاهان و بامدادان ستایشگر باش.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {پس تمام توجه خویش را به او کنید، و از وی آمرزش طلبید.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {[حال آنکه] فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می طلبند آگاه باش، در حقیقت خداست که آمرزنده مهربان است».} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {پس بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست و برای گناه خویش آمرزش جوی و برای مردان و زنان با ایمان [طلب مغفرت کن] و خداست که فرجام و مآلِ [هر یک از] شما را می داند.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم .
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {برجای ماندگانِ بادیه نشین به زودی به تو خواهند گفت: «اموال ما و کسانمان ما را گرفتار کردند، برای ما آمرزش بخواه.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {تا وقتی که فقط به خدا ایمان آورید. جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا] پدر [ی] خود [گفت:] «حتماً برای تو آمرزش خواهم خواست، با آنکه در برابر خدا اختیار چیزی را برای تو ندارم.» «ای پروردگار ما! بر تو اعتماد کردیم و به سوی تو بازگشتیم و فرجام به سوی توست.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و چون بدیشان گفته شود: «بیایید تا پیامبر خدا برای شما آمرزش بخواهد»، سرهای خود را بر می گردانند، و آنان را می بینی که تکبّرکنان روی برمی تابند.» من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
ص: 284
فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کانُوا أُولِی قُرْبی مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِیمِ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِیَّاهُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- وَ اسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخاطِئِینَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا کُنَّا خاطِئِینَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیًّا وَ أَنَا
ص: 283
بلند مرتبه و متعالی هستی، فرمودی: «برای آنان یکسان است: چه بر ایشان آمرزش بخواهی یا بر ایشان آمرزش نخواهی، خدا هرگز بر ایشان نخواهد بخشود.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {از پروردگارتان آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {و هر خیری را که برای خودتان پیش می فرستید آن را نزد خدا خواهید یافت؛ همانا خدا به آنچه می کنید بیناست.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم .
بلند مرتبه و متعالی هستی؛ فرمودی: {پس به ستایش پروردگارت نیایشگر باش و از او آمرزش خواه ، که وی همواره توبه پذیر است.} من از تو آمرزش میطلبم و به سوی تو توبه میکنم.(1)
روایت76.
جنة الأمان: روایت شده است که هرکس آیه «و من یعمل سوء أو یظلم نفسه(2)» تا آخر آیه و آیه «و الذین فعلوا فاحشة أو ظلموا أنفسهم(3)» تا آخر آیه را بخواند و سپس استغفار کند، خداوند گناهانش را میآمرزد.(4)
روایت77.
اختیار و جنة الأمان: سپس بعد از آن دعایی را که امام سجاد علیه السلام میخواند را میخواند: خدایا، این کم حیائی من است که از طرفی درِخانه تو استغفار میکنم و از طرف دیگر بر مناهیِ تو پافشاری میورزم، چنانچه اگر استغفار نکنم، با اینکه از وسعت حلم تو آگاهم، این تباه نمودن حق امیدواری است. بارالها، کثرت گناهانم مرا از امیدواری به تو مأیوس میکند، و آگاهیام به وسعت رحمت تو مرا از ترس و هراس از تو بازمیدارد، پس بر محمّد و آلش درود فرست، و امید و دلبندی مرا به خودت پابرجا نما، و ترس و وحشت مرا از خودت تکذیب فرما، و برای من آنچنان باش که به تو حُسنِ ظنّ دارم، ای بخشنده ترینِ کریمان. - بارخدایا - مرا به حفظ از گناه مؤیَّد فرما، و زبانم را به حکمت گویا فرما، و مرا از جمله کسانی قرارده که بر تباهیهای گذشته خویش نادم و پشیمانند.
بارالها! غنی آن کسی است که به سبب تو از خلق تو بی نیازی جوید، پس بر محمّد و آل محمد درود فرست، و مرا از خلق خودت به سبب خودت بینیاز فرما، و مرا چنان قرارده که هیچگاه دستی جز به سوی تو دراز نکنم. بارالها! بدبخت کسی است که با اینکه توبه و بازگشت فراراهِ او و رحمت تو پشتیبانِ اوست ناامید شود، اگرچه عمل من ضعیف و سست است، لکن
ص: 285
أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ.
وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- یا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ.
وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ وَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ.
ص: 284
امید به رحمت تو در من قوی است، پس ضعف عمل مرا در قبال قوّت امیدم، بر من ببخشای .
بارخدایا! تو ما را امر فرمودی و ما سرپیچی نمودیم، و ما را بازداشتی، ولی ما دست برنداشتیم. ما را یادآوری فرمودی، ولی ما خود را به فراموشی زدیم. ما را بینا فرمودی و ما خود را به کوری زدیم. تو ما را تهدید نمودی ولی ما از حدّ گذراندیم. (آری!) این در مقابل احسان تو بر ما پاداش نیکوئی نبود، تو آنچه را که ما آشکارا یا مخیفانه انجام دادیم میدانی و به آنچه که انجام دادیم و به آنچه که انجام ندادیم آگاه هستی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و به آنچه که خطا نمودیم یا فراموش کردیم، ما را مواخذه نکن و حقوقی که از تو نزد ماست را بر ما ببخشا و احسانت را بر ما کامل کن و نعمتت را بر ما فراخی بخش. ما به وسیله محمد - که درودت بر او و آلش - که فرستادهات است و به وسیله وصیاش علی و دخترش فاطمه و به وسیله حسن و حسین و علی و جعفر و موسی و محمد و علی و حسن و حجت علیهم السلام که اهل بیت رحمت هستند، به سوی تو توسل میجوییم و از تو روان کردن روزیات بر ما که قوام زندگی ماست و سلامتی حال خانوادهمان را میخواهیم. نو بخشندهای هستی که از روی وسعت میبخشی و از روی قدرت منع میکنی. و ما از تو خیری که صلاح دنیا و رساننده و کافی برای آخرت باشد را میخواهیم و در دنیا برای ما نیکی و در آخرت هم برای ما نیکی بنویس و ما را از عذاب جهنم حفظ فرما.(1)
روایت78.
الاختیار: سپس دستت را دراز میکنی و این دعا را میخوانی: خدای من، چگونه از درگاهت با نا امیدی بازگردم با اینکه از روی اطمینان به تو روی آوردم؟ خدایا، چگونه از عطای خود مأیوسم کنی با اینکه تو خود مرا به دعا کردن دستور دادی؟ بر محمّد و آل محمّد درود فرست و بر من آنگاه که ناله ام سخت شد و کاری از دستم ساخته نیست و آرزویم بریده شده و به حال مرگ درافتادهام و چشمها بر من بگریند و خاندان و دوستانم با من خداحافظی کنند و خاک روی من بریزند و نامم فراموش شود و تنم پوسیده شود و مرا از یاد ببرند و گورم را ترک کنند و دیگر کسی به دیدنم نیاید و کسی یادم نکند و گناهان من آشکار گردد و مظلمهها بر من مستولی گردد و شکایت طرفهای دعوا طولانی گردد و نفرین مظلومان در آن هنگام بدان متصل و پیوسته گردد، بر من رحم کن. خدایا بر محمّد و آل محمّد درود فرست و طرفهای دعوا را از من به فضل و احسانت راضی کن و بر من به گذشت و خشنودیت ببخش.
خدای من، روزهای خوشی و لذتم گذشت و گناهان و مسئولیتم به جا ماند و اکنون به درگاهت رجوع کنان و توبه کنان آمدهام. پس مرا محروم و نومید باز مگردان. خدایا به هراسم آرامش ده و لغزشم را بیامرز و توبهام را بپذیر که تویی توبهپذیر مهربان.
توضیح
جوهری گفته است: «المنون، المنیة» به معنای مرگ است که مونث میباشد و به صورت جمع و مفرد میآید.
ص: 286
وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ- وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ (1).
جُنَّةُ الْأَمَانِ،: رُوِیَ أَنَّهُ مَنْ قَرَأَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ (2) الْآیَةَ وَ قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ (3) الْآیَةَ ثُمَّ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ غَفَرَ اللَّهُ ذُنُوبَهُ (4).
الْإِخْتِیَارُ، وَ جُنَّةُ الْأَمَانِ،: ثُمَّ یَقُولُ بَعْدَ ذَلِکَ مَا کَانَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ یَقُولُهُ اللَّهُمَّ إِنَّ اسْتِغْفَارِی إِیَّاکَ وَ أَنَا مُصِرٌّ عَلَی مَا نَهَیْتَ قِلَّةُ حَیَاءٍ وَ تَرْکِیَ الِاسْتِغْفَارَ مَعَ عِلْمِی بِسَعَةِ حِلْمِکَ تَضْیِیعٌ لِحَقِّ الرَّجَاءِ اللَّهُمَّ إِنَّ ذُنُوبِی تُؤْیِسُنِی أَنْ أَرْجُوَکَ وَ إِنَّ عِلْمِی بِسَعَةِ رَحْمَتِکَ یُؤْمِنُنِی أَنْ أَخْشَاکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ حَقِّقْ رَجَائِی لَکَ وَ کَذِّبْ خَوْفِی مِنْکَ وَ کُنْ لِی عِنْدَ أَحْسَنِ ظَنِّی بِکَ یَا أَکْرَمَ الْأَکْرَمِینَ وَ أَیِّدْنِی بِالْعِصْمَةِ وَ أَنْطِقْ لِسَانِی بِالْحِکْمَةِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یَنْدَمُ عَلَی مَا ضَیَّعَهُ فِی أَمْسِهِ اللَّهُمَّ إِنَّ الْغَنِیَّ مَنِ اسْتَغْنَی عَنْ خَلْقِکَ بِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَغْنِنِی یَا رَبِّ عَنْ خَلْقِکَ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ لَا یَبْسُطُ کَفَّهُ إِلَّا إِلَیْکَ اللَّهُمَّ إِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ قَنَطَ وَ أَمَامَهُ التَّوْبَةُ وَ خَلْفَهُ الرَّحْمَةُ وَ إِنْ کُنْتُ ضَعِیفَ الْعَمَلِ فَإِنِّی فِی رَحْمَتِکَ قَوِیُ
ص: 285
روایت79.
الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار کن، در حالی که دست چپ خود را ثابت نگاه داشته و با دست راستت استغفار را میشماری.(1)
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نماز وترش هفتاد مرتبه استغفار میکرد و میگفت: «این جایگاه فردی است که از آتش به تو پناه آورده است» و هفت مرتبه این ذکر را میگفت.(2)
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کسی از شما قنوتش در نماز وتر طولانی تر باشد، در آخرت در موقف محشر، راحتی او بیشتر خواهد بود.(3)
روایت80.
کتاب جعفر بن شریح: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس از شما نماز وتر میخواند، بگوید: سپاس خدایی راست که پروردگار صبحگاهان است، سپاس خدایی راست که شکافنده سپیده دمان است، منزه است خدا، پادشاه و مقدس است. هر یک از اینها را سه مرتبه میگوید .
روایت81.
المتهجد: وقتی سلام نماز را گفت، تسبیح حضرت زهرا علیها السلام را ذکر میکند و سپس سه مرتبه میگوید: پروردگار پادشاه و مقدس و شکست ناپذیر و حکیم من، منزه است. ای زنده و ای پاینده، ای نیک و ای مهربان، ای غنی و ای بخشنده، از تجارت، تجارتی که فضلش از همه بیشتر و روزی اش از همه بیشتر و بهترین آن که عاقبت به خیری مرا در پی دارد، به من روزی کن؛ چرا که در چیزی که عاقبت به خیری نباشد خیری نیست.(4)
روایت82.
الفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی نماز وتر را تمام کردی، سه مرتبه بگو: پروردگار پادشاه و مقدس و شکست ناپذیر من منزه است. سپس میگویی: یا حی... تا آخر دعا.(5)
ص: 287
الْأَمَلِ فَهَبْ لِی ضَعْفَ عَمَلِی لِقُوَّةِ أَمَلِی اللَّهُمَّ أَمَرْتَ فَعَصَیْنَا وَ نَهَیْتَ فَمَا انْتَهَیْنَا وَ ذَکَرْتَ فَتَنَاسَیْنَا وَ بَصَّرْتَ فَتَعَامَیْنَا وَ حَذَّرْتَ فَتَعَدَّیْنَا وَ مَا کَانَ ذَلِکَ جَزَاءَ إِحْسَانِکَ إِلَیْنَا وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِمَا أَعْلَنَّا وَ مَا أَخْفَیْنَا وَ أَخْبَرُ بِمَا لَمْ نَأْتِ وَ مَا أَتَیْنَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لَا تُؤَاخِذْنَا بِمَا أَخْطَأْنَا فِیهِ وَ مَا نَسِینَا وَ هَبْ لَنَا حُقُوقَکَ لَدَیْنَا وَ تَمِّمْ إِحْسَانَکَ إِلَیْنَا وَ أَسْبِغْ نِعْمَتَکَ عَلَیْنَا إِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَسُولِکَ وَ بِعَلِیٍّ وَصِیِّهِ وَ فَاطِمَةَ ابْنَتِهِ وَ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ جَعْفَرٍ وَ مُوسَی وَ عَلِیٍّ وَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُجَّةِ علیهم السلام أَهْلِ بَیْتِ الرَّحْمَةِ وَ نَسْأَلُکَ إِدْرَارَ الرِّزْقِ الَّذِی هُوَ قِوَامُ حَیَاتِنَا وَ صَلَاحُ أَحْوَالِ عِیَالِنَا فَأَنْتَ الْکَرِیمُ الَّذِی تُعْطِی مِنْ سَعَةٍ وَ تَمْنَعُ عَنْ قُدْرَةٍ وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ مِنَ الْخَیْرِ مَا یَکُونُ صَلَاحاً لِلدُّنْیَا وَ بَلَاغاً لِلْآخِرَةِ وَ آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ(1).
الْإِخْتِیَارُ،: ثُمَّ تَمُدُّ یَدَکَ وَ تَدْعُو فَتَقُولُ- إِلَهِی کَیْفَ أَصْدُرُ عَنْ بَابِکَ بِخَیْبَةٍ مِنْکَ وَ قَدْ قَصَدْتُهُ عَلَی ثِقَةٍ بِکَ إِلَهِی کَیْفَ تُؤْیِسُنِی مِنْ عَطَائِکَ وَ قَدْ أَمَرْتَنِی بِدُعَائِکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْنِی إِذَا اشْتَدَّ الْأَنِینُ وَ حُظِرَ عَلَیَّ الْعَمَلُ وَ انْقَطَعَ مِنِّی الْأَمَلُ وَ أُفْضِیتُ إِلَی الْمَنُونِ وَ بَکَتْ عَلَیَّ الْعُیُونُ وَ وَدَّعَنِی الْأَهْلُ وَ الْأَحْبَابُ وَ حُثِیَ عَلَیَّ التُّرَابُ وَ نُسِیَ اسْمِی وَ بَلِیَ جِسْمِی وَ انْطَمَسَ ذِکْرِی وَ هُجِرَ قَبْرِی فَلَمْ یَزُرْنِی زَائِرٌ وَ لَمْ یَذْکُرْنِی ذَاکِرٌ وَ ظَهَرَتْ مِنِّی الْمَآثِمُ وَ اسْتَوْلَتْ عَلَیَّ الْمَظَالِمُ وَ طَالَتْ شِکَایَةُ الْخُصُومِ وَ اتَّصَلَتْ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَرْضِ خُصُومِی عَنِّی بِفَضْلِکَ وَ إِحْسَانِکَ وَ جُدْ عَلَیَّ بِعَفْوِکَ وَ رِضْوَانِکَ إِلَهِی ذَهَبَتْ أَیَّامُ لَذَّاتِی وَ بَقِیَتْ مَآثِمِی وَ تَبِعَاتِی وَ قَدْ أَتَیْتُکَ مُنِیباً تَائِباً فَلَا تَرُدَّنِی مَحْرُوماً وَ لَا خَائِباً اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِی وَ اغْفِرْ زَلَّتِی وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.
قال الجوهری المنون المنیة و هی مؤنثة و تکون واحدة و جمعا.
ص: 286
به نظر من بعید نیست سخن حضرت: «فانه لاخیر» تا آخر دعا از تتمه دعا نباشد، بلکه آن را به عنوان علتی برای قسمت آخر ذکر کرده است، چرا که آن مناسب سیاق دعا نیست.
روایت83.
المتهجد: سپس سه مرتبه میگوید: سپاس مخصوص خدای صبحگاهان است، سپاس مخصوص خدایی است که شکافنده سپیده دمان است، سپاس مخصوص خدایی است که برانگیزاننده روحهاست.(1)
سپس دعای حزین را میخواند: راز گویم با تو ای که در هر جا هستی، تا شاید فریادم را بشنوی، چون که جرم و گناهم بزرگ و شرمم کم است. ای مولای من، کدامی ک از هراسهایم را بگویم و کدامی ک را فراموش کنم و اگر فقط تنها مرگ باشد کافی است، این چگونه پذیرفتنی است با اینکه جهان پس از مرگ، بزرگتر و سخت تر است. مولای من ای مولایم، تا چه وقت و تا کی بگویم که من گناهکارم و تو حق بازخواستم را داری! نه یک بار بلکه بارها گفته ام ولی باز هم تو راستی و وفا از من نبینی، پس ای فریاد و باز هم ای فریاد به درگاه تو خدایا، از هوای نفسی که بر من چیره گشته و از دشمنی که بر من حمله ور شده و از دنیایی که خود را برایم آراسته و از نفسی که به بدی فرمان میدهد، مگر اینکه پروردگارم رحم کند.
مولای من ای مولایم، اگر به کسی چون من رحم کرده ای، پس به من نیز رحم کن و اگر کسی را مانند من پذیرفته ای، مرا هم بپذیر. ای پذیرنده ساحران (فرعون)، مرا هم بپذیر. ای که تا بوده از او نیکی دیدهام، ای که مرا به نعمتهای خود در هر صبح و شام غذا دادی، روزی که تنها به نزدت آیم در حالی که دیدهام را به درگاهت بلند کردهام و نامه عملم به گردنم افتاده و همه مردم از من بیزاری جویند؛ حتی پدر و مادرم و حتی کسی که رنج و تلاشم برای او بوده، در آن روز بر من رحم کن. پس اگر تو نیز به من رحم نکنی، پس چه کسی به من رحم میکند و کیست که مونس وحشت قبرم باشد و کیست که زبانم را گویا کند، آنگاه که با عملم خلوت کنم و از من آنچه را که تو بدان از خودم داناتری بپرسی. پس اگر بگویم آری، کجا از عدل تو گریزگاهی است و اگر بگویم نکردم، جواب دهی، آیا من گواه تو نیستم؟ پس گذشتت را گذشتت را خواهانم ای مولایم، پیش از پوشیدن پیراهن آتش زا. گذشتت را گذشتت را خواهانم، ای مولای من، پیش از گرفتار شدن جهنم و آتش سوزان. گذشتت را گذشتت را خواهانم ای مولای من، پیش از آنکه دستها به گردنها با زنجیر بسته شود. ای مهربانترین مهربانان و بهترین آمرزندگان.
المکارم: دعای حزین را امام سجاد علیه السلام بعد از نماز شب میخواند و میخواند:
ص: 288
الْفَقِیهُ، بِسَنَدِهِ الْحَسَنِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ علیه السلام: اسْتَغْفِرِ اللَّهَ فِی الْوَتْرِ سَبْعِینَ مَرَّةً تَنْصِبُ یَدَکَ الْیُسْرَی وَ تَعُدُّ بِالْیُمْنَی الِاسْتِغْفَارَ(1)
وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَغْفِرُ فِی الْوَتْرِ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ یَقُولُ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِکَ مِنَ النَّارِ سَبْعَ مَرَّاتٍ (2)
وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَطْوَلُکُمْ قُنُوتاً فِی الْوَتْرِ أَطْوَلُکُمْ رَاحَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی الْمَوْقِفِ (3).
کِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ حُمَیْدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا أَوْتَرَ أَحَدُکُمْ فَلْیَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الصَّبَاحِ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ سُبْحَانَ الرَّبِّ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ- یَقُولُ کُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.
الْمُتَهَجِّدُ،: إِذَا سَلَّمَ سَبَّحَ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ ثُمَّ یَقُولُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ- سُبْحَانَ رَبِّیَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ یَا بَرُّ یَا رَحِیمُ یَا غَنِیُّ یَا کَرِیمُ ارْزُقْنِی مِنَ التِّجَارَةِ أَعْظَمَهَا فَضْلًا وَ أَوْسَعَهَا رِزْقاً وَ خَیْرَهَا لِی عَاقِبَةً فَإِنَّهُ لَا خَیْرَ فِیمَا لَا عَاقِبَةَ لَهُ (4).
الْفَقِیهُ، بِسَنَدِهِ الصَّحِیحِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَنْتَ انْصَرَفْتَ فِی الْوَتْرِ فَقُلْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَقُولُ یَا حَیُّ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(5).
ص: 287
اناجیک... تا آخر دعا.(1)
توضیح
«قد استکلب علی»، شیخ بهایی گفته است: یعنی بر من حمله ور شده است و در این عبارت، تشبیهی به سگ شده است. چه بسا گفته شود: در این عبارت اشارهای به این دشمنی حضرت به امور دنیوی است، چرا که دنیا، به منزله لاشه است و کسی که خواهان دنیاست، به منزله سگ میباشد.
«قبل سرابیل القطران»، تلمیحی است به آیه «و تری المجرمین یومئذ مقرنین فی الاصفاد *سرابیلهم من قطران»،{و گناهکاران را در آن روز می بینی که با هم در زنجیرها بسته شده اند. * تن پوشهایشان از «قطران» است.} «سرابیل» جمع «سربال» به معنای پیراهن است. «القطران» به کسر طاء، عصاره بسیار بدبو و تندی است که بر گری شترها مالیده میشود و گری را به خاطر تندیاش میسوزاند و از ویژگی آن این است که در آنجا که مالیده میشود، آتش را شعله ور میکند. روایت شده است که قطران به پوست اهل جهنم مالیده میشود تا به منزله پیراهنشان شود تا سوزش و حرارت آن با شعله آتش جمع شود. از شر آن به خدا پناه میبریم.
روایت84.
المتهجد: سپس تسبیح ماه رمضان را طبق آنچه که ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که بعد از نماز وتر میخواند را بخواند. تسبیح این است: منزه است خدای شنوایی که شنواتر از او نیست، از بالای عرش تا زیر هفت زمین را می شنود، و در تاریکی بیابان و دریا می شنود، و ناله و زاری خلق را می شنود، و وسوسه درون دلها را می شنود، و هیچ صوتی از شنوایی او فوت نخواهد شد. منزه است خدایی که نور و ظلمت را مقرر فرمود. منزه است خدایی که شکافنده بذر و دانه هاست. منزه است خدایی که آفریننده تمام موجودات است. منزه است خدایی که آنچه به چشم دیده شود و آنچه دیده نشود همه را او آفریده است. منزه است خدا به مقدار کلمات نامنتهایش. منزه است خدای پروردگار عالمیان.
منزه است خدای بینایی که هیچ کس بیناتر از او نیست، هر چیز را از بالای عرش گرفته تا زیر هفت زمین می بیند، و هر چه در تاریکی بیابان و دریاست می بیند، و دیده ها او را نخواهند دید و او همه را می بیند، و او بسی لطیف و ناپیداست، و به همه امور عالم و آگاه است. نه تاریکی مانع بینایی او شود و نه پرده و نه دیواری حجاب بصیرتش گردد، و نه هیچ چیز از بیابان و دریا و آنچه در این کوهها، و نه اسرار دلها و اندیشه درونها بر او پنهان است، و نه هیچ بزرگ و کوچک، و نه خردی چیزی بر او موجب خفا است، و نه چیزی در آسمان و زمین بر او پنهان است.
ص: 289
و لا یبعد عندی أن لا یکون قوله فإنه لا خیر إلی آخر الدعاء من تتمة الدعاء بل ذکره تعلیلا لذکر الفقرة الأخیرة فإنه لا یناسب سیاق الدعاء.
الْمُتَهَجِّدُ،: ثُمَّ یَقُولُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ الْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبَاحِ الْحَمْدُ لِفَالِقِ الْإِصْبَاحِ الْحَمْدُ لِنَاشِرِ الْأَرْوَاحِ (1)
ثُمَّ تَدْعُو بِدُعَاءِ الْحَزِینِ أُنَاجِیکَ (2)
یَا مَوْجُودُ فِی کُلِّ مَکَانٍ لَعَلَّکَ تَسْمَعُ نِدَائِی فَقَدْ عَظُمَ جُرْمِی وَ قَلَّ حَیَائِی یَا مَوْلَایَ أَیَّ الْأَهْوَالِ أَتَذَکَّرُ وَ أَیَّهَا أَنْسَی وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ إِلَّا الْمَوْتُ لَکَفَی کَیْفَ وَ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ أَعْظَمُ وَ أَدْهَی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ حَتَّی مَتَی وَ إِلَی مَتَی أَقُولُ لَکَ الْعُتْبَی مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی ثُمَّ لَا تَجِدُ عِنْدِی صِدْقاً وَ لَا وَفَاءً فَیَا غَوْثَاهْ ثُمَّ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اللَّهُ مِنْ هَوًی قَدْ غَلَبَنِی وَ مِنْ عَدُوٍّ قَدِ اسْتَکْلَبَ عَلَیَّ وَ مِنْ دُنْیَا قَدْ تَزَیَّنَتْ لِی وَ مِنْ نَفْسٍ أَمَّارَةٍ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی مَوْلَایَ یَا مَوْلَایَ إِنْ کُنْتَ رَحِمْتَ مِثْلِی فَارْحَمْنِی وَ إِنْ کُنْتَ قَبِلْتَ مِثْلِی فَاقْبَلْنِی یَا قَابِلَ السَّحَرَةِ اقْبَلْنِی یَا مَنْ لَمْ أَزَلْ أَتَعَرَّفُ مِنْهُ الْحُسْنَی یَا مَنْ یُغَذِّینِی بِالنِّعَمِ صَبَاحاً وَ مَسَاءً ارْحَمْنِی یَوْمَ آتِیکَ فَرْداً شَاخِصاً إِلَیْکَ بَصَرِی مُقَلِّداً عَمَلِی وَ قَدْ تَبَرَّأَ جَمِیعُ الْخَلْقِ مِنِّی نَعَمْ أَبِی وَ أُمِّی وَ مَنْ کَانَ لَهُ کَدِّی وَ سَعْیِی فَإِنْ لَمْ تَرْحَمْنِی فَمَنْ یَرْحَمُنِی وَ مَنْ یُؤْنِسُ فِی الْقَبْرِ وَحْشَتِی (3)
وَ مَنْ یُنْطِقُ لِسَانِی إِذَا خَلَوْتُ بِعَمَلِی وَ سَأَلْتَنِی عَمَّا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی فَإِنْ قُلْتُ نَعَمْ فَأَیْنَ الْمَهْرَبُ مِنْ عَدْلِکَ وَ إِنْ قُلْتُ لَمْ أَفْعَلْ قُلْتَ أَ لَمْ أَکُنِ الشَّاهِدَ عَلَیْکَ فَعَفْوَکَ عَفْوَکَ یَا مَوْلَایَ قَبْلَ سَرَابِیلِ الْقَطِرَانِ عَفْوَکَ عَفْوَکَ یَا مَوْلَایَ قَبْلَ جَهَنَّمَ وَ النِّیرَانِ عَفْوَکَ عَفْوَکَ یَا مَوْلَایَ قَبْلَ أَنْ تُغَلَّ الْأَیْدِی إِلَی الْأَعْنَاقِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ خَیْرَ الْغَافِرِینَ (4).
المکارم،: دعاء الحزین کان یدعو به علی بن الحسین علیهما السلام بعد صلاة اللیل
ص: 288
اوست خدایی که شما را در رحم مادران هر گونه بخواهد می نگارد و هیچ خدایی جز آن ذات با اقتدار و عزت و حکمت نیست.
منزه است خدای آفریننده بندگان، خدایی که ابرهای سنگین بار را ایجاد کرد و غرش رعد، تسبیح و ستایش اوست، و فرشتگان از او ترسان و هراسانند، و برق و صاعقه را می فرستد و به هر که خواهد اصابت کند و بادها را برای بشارت پیشاپیش رحمتش فرستد و باران را از آسمان به امر نافذ خود فرو بارد و به علم او برگ درختان فرو ریزد و به قدرت خود، گیاه و درختان را از زمین برویاند.
منزه است خدایی که بندگان را آفرید، منزه است خدایی که در زمین و آسمان هیچ ذره از ذرات موجودات از حیطه تصرفش بیرون نیست و هر چه از ذره کوچکتر یا بزرگتر، همه در دفتر علم و حکمتش ضبط است.
منزه است خدای آفریننده بندگان، منزه است خدایی که هر چه در زمین و آسمان است، همه را می داند. هیچ رازی سه کس با هم نگویند جز آنکه خدا چهارم آنها و پنج کس، جز آنکه خدا ششم آنها و نه کمتر از آن و نه بیشتر جز آنکه هر جا باشند خدا با آنهاست. آن گاه همه را روز قیامت به نتیجه نیک و بد اعمالشان آگاه خواهد ساخت که خدا بر همه امور دانا است.
منزه است خدای آفریننده بندگان، منزه است خدایی که می داند بار حمل آبستنان عالم چیست،
و آنچه نقصان و زیاد خواهد شد را میداند و مقدار هر چیز در علم ازلی او معین است.
و او به غیب و شهود عالم و دانا است و بزرگتر از حد ادراک، و برتر از هر وصف و اندیشه است. در پیشگاه ازلی او، اینکه شما سخن به راز گویید یا آشکار، در ظلمت شب یا روشنی روز، همه یکسان است. منزه است خدایی که زندگانی را می میراند و مردگان را زنده می گرداند و آنچه زمین از آنها می کاهد یا در رحمها به خواست او قرار می یابد، با وقت معین، همه را می داند.
منزه است خدایی که آفریننده بندگان است. پاک و منزهی ای خدا که مالک ملک وجودی و به هر که خواهی ملک و سلطنت می بخشی و از هر که خواهی باز می گیری و هر که را خواهی عزت و اقتدار می دهی و هر که را خواهی ذلیل و خوار می گردانی و هر خیر و سعادت به دست توست. براستی که تو بر هر چیز توانا هستی. شب تار را در روز روشن و روز روشن را در شب تار میگردانی و زنده را مرده و مرده را از زنده بیرون میآوری و به هر که بخواهی، بی حساب روزی عطا می کنی.
منزه است خدای آفریننده بندگان، منزه است خدایی که کلید عالم غیب نزد اوست و غیر او کسی بر آن آگاه نیست و هر چه در خشکیها و دریاهاست همه را می داند و برگی از درخت نمیافتد مگر آنکه میداند و هیچ دانهای در تاریکی زمین و هیچ تر و خشکی نیست، جز اینکه در دفتر علم او ضبط است.
منزه است خدای آفریننده بندگان، منزه است خدایی که هر چه درون زمین فرو شود و هر چه از زمین بیرون آید و آنچه از آسمان فرود آید و آنچه درآسمان بالا رود، همه را می داند. علم به چیزی او را از علم به چیز دیگر باز ندارد و هرگز آفریدن چیزی
ص: 290
أناجیک إلی آخر الدعاء(1)
قد استکلب علی قال الشیخ البهائی أی وثب علی و فیه تشبیه له بالکلب و ربما یقال إن فیه أیضا إشارة إلی أن عداوته علی الأمور الدنیویة فإن الدنیا جیفة و طالبها کلاب.
قبل سرابیل القطران تلمیح إلی قوله تعالی وَ تَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ (2) و السرابیل جمع سربال و هو القمیص و القطران بکسر الطاء عصارة شدیدة النتن و الحدة یطلی بها الجمل الأجرب فتحرق جربه بحدتها و من شأنها أن تشتعل النار فیما یطلی بها بسرعة روی أنه یطلی بها جلود أهل النار إلی أن تصیر لهم بمنزلة القمصان فیجتمع علیهم لذعها و حدها مع إحراق النار نعوذ بالله من ذلک.
الْمُتَهَجِّدُ،: ثُمَّ یُسَبِّحُ تَسْبِیحَ شَهْرِ رَمَضَانَ عَلَی مَا رَوَاهُ أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَقِیبَ کُلِّ وَتْرٍ وَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ السَّمِیعِ الَّذِی لَیْسَ شَیْ ءٌ أَسْمَعَ مِنْهُ یَسْمَعُ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مَا تَحْتَ سَبْعِ أَرَضِینَ وَ یَسْمَعُ مَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ یَسْمَعُ الْأَنِینَ وَ الشَّکْوَی وَ یَسْمَعُ السِّرَّ وَ أَخْفَی وَ یَسْمَعُ وَسَاوِسَ الصُّدُورِ وَ یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ مَا تُخْفِی الصُّدُورُ وَ لَا یُصِمُّ سَمْعَهُ صَوْتٌ سُبْحَانَ اللَّهِ جَاعِلِ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورِ سُبْحَانَ اللَّهِ فَالِقِ الْحَبِّ وَ النَّوَی سُبْحَانَ اللَّهِ خَالِقِ کُلِّ شَیْ ءٍ سُبْحَانَ اللَّهِ خَالِقِ مَا یُرَی وَ مَا لَا یُرَی سُبْحَانَ اللَّهِ مِدَادَ کَلِمَاتِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْبَصِیرِ الَّذِی لَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْصَرَ مِنْهُ یُبْصِرُ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مَا تَحْتَ سَبْعِ أَرَضِینَ وَ یُبْصِرُ مَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ لَا تَغْشَی بَصَرَهُ ظُلْمَةٌ وَ لَا یَسْتَتِرُ بِسَتْرٍ وَ لَا یُوَارِی مِنْهُ جِدَارٌ وَ لَا یُغَیِّبُ مِنْهُ بَحْرٌ مَا فِی قَعْرِهِ وَ لَا جَبَلٌ مَا فِی أَصْلِهِ وَ لَا جَنْبٌ مَا فِی قَلْبِهِ وَ لَا قَلْبٌ مَا فِیهِ وَ لَا یُسْتَرُ مِنْهُ صَغِیرٌ لِصِغَرِهِ وَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ
ص: 289
از آفریدن چیز دیگر او را باز ندارد، و نه نگهبانی از چیزی، مانع نگهبانی او از چیز دیگر شود و چیزی با او مساوی نیست و نه چیزی مثل و مانند اوست و او شنوا و بیناست.
منزه است خدای آفریننده بندگان، منزه است خدایی که شمارشگران نمیتوانند نعمتهایش را بشمارند و عابدان و سپاسگزاران عالم هرگز نمیتوانند شکر نعمتهایش را به جا آورند. و او چنان است که خود وصف کرده است و برتر از آنچه ما توصیف میکنیم. ذات پاک خدای سبحان چنان است که خود میتواند خود را ثنا و ستایش کند و هیچ کس احاطه به چیزی از علمش نمیتواند داشته باشد مگر آنکه خودش خواهد، سلطنت او آسمانها و زمین را فرا گرفته و نگهداری آنها او را خسته نمیکند و او خدای بلند مرتبه و بزرگ است.(1)
توضیح
این دعا با روایت ابوبصیر در دعاهای ماه رمضان هم ذکر خواهد شد که بیشتر از دعایی است که اینجا ذکر شد. شاید این دعا با دو روایت به دست وی رسیده است و در یک جا، یک روایت را و در جایی دیگر، روایت دیگری را ذکر کرده است. در دعاهای رمضان انشاءالله در این باره شرح خواهیم داد.
روایت85.
المتهجد و غیره: ابن خانبه گفته است که مستحب است بعد از نماز وتر چنین دعا کند: سه بار بگوید: «سبحان ربی الملک القدوس الحی العزیز الحکیم»، و سپس بگوید:
ص: 291
هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ الَّذِی یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ یُنَزِّلُ الْمَاءَ مِنَ السَّمَاءِ بِکَلِمَاتِهِ وَ یَسْقُطُ الْوَرَقُ بِعِلْمِهِ (1) وَ یُنْبِتُ النَّبَاتَ بِقُدْرَتِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثی وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ یُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ یُقِرُّ فِی الْأَرْحَامِ مَا یَشَاءُ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ مَالِکِ الْمُلْکِ- تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ
تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها لَا یَشْغَلُهُ عِلْمُ شَیْ ءٍ عَنْ عِلْمِ شَیْ ءٍ وَ لَا خَلْقُ شَیْ ءٍ عَنْ
ص: 290
ترجمه نشده
ستایش خدایی را که نه فرزندی گرفته و نه در جهانداری شریکی دارد و نه خوار بوده که [نیاز به] دوستی داشته باشد. و او را بسیار بزرگ شمار، و خدا بسیار بزرگ است و سپاس زیاد مخصوص اوست و صبح و شام خدا منزه است. گواهی میدهم که خدایی جز خدای یکتا نیست. تنهاست و شریکی ندارد، ملک و سلطنت مخصوص اوست، و سپاس مخصوص اوست. میمیراند و زنده میکند و اوست زندهای که نمیمیرد و نیکی به دست اوست و هیچ نیرو و جنبشی نیست مگر به اراده خدای بزرگ و عظیم.
منزه است خدای صاحب ملک و ملکوت، منزه است خدای صاحب عزت و عظمت و جبروت، منزه است خدای صاحب کبریا و عظمت، منزه است خدایی که پادشاه و زندهای است که نمیمیرد، منزه است خدای بلند مرتبه، منزه است خدای بزرگ، پروردگارم منزه است و به ستایش میستایمش.
ای شنواترین شنواها، و ای بیناترین بیناها، و ای سریعترین حساب رسها، و ای مهربانترین مهربانان، و ای حکم کنندهترین حکم کنندهها، و ای فریادرس گرفتاران، و ای اجابت کننده دعای درماندگان.
تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، پروردگار جهانیان هستی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، بلندمرتبه و بزرگ هستی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، بخشنده و مهربان هستی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، رحمتگر و مهربان هستی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، صاحب روز جزا هستی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، خلقت از تو آغاز شده و به سوی تو باز میگردد. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، مالک خیر و شر هستی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست،
ص: 291
خَلْقِ شَیْ ءٍ وَ لَا حِفْظُ شَیْ ءٍ عَنْ حِفْظِ شَیْ ءٍ وَ لَا یُسَاوَی بِهِ شَیْ ءٌ- لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ سُبْحَانَ اللَّهِ بَارِئِ النَّسَمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی لَا یُحْصِی نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ وَ لَا یَجْزِی بِآلَائِهِ الشَّاکِرُونَ الْمُتَعَبِّدُونَ وَ هُوَ کَمَا قَالَ وَ فَوْقَ مَا نَقُولُ وَ اللَّهُ کَمَا أَثْنَی عَلَی نَفْسِهِ وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (1).
هذا الدعاء سیأتی بروایة أبی بصیر فی أدعیة شهر رمضان و هو أکثر مما أورده هنا و لعله وصل إلیه بروایتین فذکر فی کل موضع بروایة و سنورد شرحه هناک إن شاء الله تعالی
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ، ذَکَرَ ابْنُ خَانِبَهْ (2): أَنَّهُ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ بَعْدَ الْوَتْرِ فَیَقُولَ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْحَیِّ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَقُولَ
ص: 291
مالک بهشت و جهنم هستی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، یگانه و بی نیازی و از کسی زاده نشدهای و کسی زاده تو نیست و همتا و همانندی نداری. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، دانا به غیب و حضور و رحمتگر و مهربانی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، پادشاه و مقدس و امان دهنده و مهربان و شکست ناپذیر و متکبر هستی و خدا از آنچه که وصف میکنند منزه است، تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، آفریننده و ایجاد کننده و صورتگر و اسمهای نیکو برای توست، هر چه در آسمانها و زمین است به تسبیح تو مشغولند و تو خدایی شکست ناپذیر و حکیمی. تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، بزرگ و متعالی هستی و کبریا، ردای توست.
ص: 293
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کَبِیراً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَثِیراً وَ سُبْحَانَ اللَّهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْعِزَّةِ وَ الْعَظَمَةِ وَ الْجَبَرُوتِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ رَبِّی وَ بِحَمْدِهِ یَا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ وَ یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِینَ وَ یَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِینَ وَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ وَ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَ یَا مُجِیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّینَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مَالِکُ یَوْمِ الدِّینِ وَ أَنْتَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مِنْکَ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مَالِکُ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ
ص: 291
ای کسی که از رگ گردن به من نزدیکتر است، ای کسی که بین فرد و قلبش حایل و مانع میشود، ای کسی که در مرتبه بلند دیده بانی است، ای کسی که چیزی شبیه او نیست و او شنوا و بیناست، ای خدایی که خدایی جز تو نیست، «بحق لا اله الا أنت» بر محمد و آل محمد درود فرست و از من خشنود باش و مرا از آتش نجات بخش. از تو میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و قلبم را از عشق خودت و به ایمان به خودت و ترس از تو و فروتنی از تو و تصدیق تو و شوق به سوی خودت پر کن.
ای صاحب جلالت و بزرگواری، بر محمد و آل محمد درود فرست و در پیش من دیدارت را محبوب گردان، و برای من در دیدارت راحتی و رحمت و بزرگواری را قرار ده و به شایستگان ملحقم کن و با اشرار مرا یک جا نیاور و به مردان شایسته از گذشتگان ملحقم کن و با شایستگان از آیندگان قرارم ده و مرا به راه شایستگان ببر و مرا بر نفس خود یاری کن، یا بدانچه شایستگان را به وسیله آن بر خودشان یاری میکنی، یاری کن و آن صالحی را که به من عطا کردهای هرگز از من مگیر و مرا در آن بدی که از آن خلاصم کردی باز مگردان، و دشمن را سرزنش گوی من قرار نده و هرگز مرا در امورم به اندازه چشم بر هم زدنی به حال خودم وامگذار.
ص: 294
مَالِکُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ لَمْ تَلِدْ وَ لَمْ تُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَکَ کُفُواً أَحَدٌ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ- عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ- الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَکَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی یُسَبِّحُ لَکَ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَنْتَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ وَ الْکِبْرِیَاءُ رِدَاؤُکَ .
ص: 293
ای پروردگار جهانیان، بر محمد و آل محمد درود فرست و به من ایمانی بده که پایانش دیدار تو باشد که بدان زنده ام داری و بر آن بمیرانی. خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا به آن ایمان هنگامی که زنده میکنی، زنده کن و هنگامی که مرا خواهی میراند بر آن بمیران و مرا بر آن ایمان برانگیز، هنگامی که برانگیخته میشوم. و دلم را از خودنمایی و شهرت طلبی و شک در دین پاک کن، خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و به من بصیرت در دینت و نیروی عبادتت و فهم حکمتت و دو بهره از رحمتت را به من عطا کن و رویم را به نور خودت سفید کن و میل و رغبتم را در آنچه نزد توست قرار ده، و مرا در راه خودت و بر دین خودت و دین رسولت که درود و سلام تو بر آن باد، بمیران .
خدایا، از اندوه، ناراحتی، عجله، ترس، بخل، شک، غفلت، تنبلی، اشتباه، سنگدلی، خواری و درماندگی به تو پناه میآورم و از نگاه بد در خودم و دین و خانواده و مال و فرزندم به تو پناه میآورم.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و من و هیچ از یک خانواده و فرزند و برادران دینی مرا با غرق شدن، سوختن، قصاص شدن، زندانی شدن، به ظلم و ستم کشیده شدن و خوراک درندگان شدن، و از روی غم و اندوه و عطش و خفگی با آب و گرسنگی و در جای غریب و به مرگ بد نمیران. مرا تندرست و بر ملت خودت و ملت رسولت که درود و سلام تو بر او خاندانش باد بمیران. مرا در بسترم یا در صفی که آنها را در کتاب خود مدح کردی و فرمودی: {آنها چون ستونهای استوارند} در اطاعتت و اطاعت پیامبرت که درود تو بر او خاندانش باد، در حالتی بمیران که رو به سوی دشمن حمله میکنم، نه اینکه از آنها فرار میکنم. ای مهربانترین مهربانان.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و در این شب هیچ گناه ما نمانده باشد مگر اینکه آمرزیده باشی، و هیچ اندوهی نمانده باشد مگر اینکه برطرف کرده باشی، و هیچ بار سنگینی بر دوش من نمانده باشد مگر اینکه آن را پایین آورده باشی، و هیچ خطایی نمانده باشد مگر اینکه آن را از بین برده باشی، و هیچ گناهی نباشد مگر اینکه محو نموده باشی، و هیچ نیکی نباشد
ص: 295
یَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ یَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی یَا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْضَ عَنِّی وَ نَجِّنِی مِنَ النَّارِ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَمْلَأَ قَلْبِی حُبّاً لَکَ وَ إِیمَاناً بِکَ وَ خِیفَةً مِنْکَ وَ خَشْیَةً لَکَ وَ تَصْدِیقاً بِکَ وَ شَوْقاً إِلَیْکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ حَبِّبْ إِلَیَّ لِقَاءَکَ وَ اجْعَلْ لِی فِی لِقَائِکَ الرَّاحَةَ وَ الرَّحْمَةَ وَ الْکَرَامَةَ وَ أَلْحِقْنِی بِصَالِحِ مَنْ مَضَی وَ اجْعَلْنِی مِنْ صَالِحِ مَنْ بَقِیَ وَ لَا تُصَیِّرْنِی فِی الْأَشْرَارِ وَ اخْتِمْ لِی عَمَلِی بِأَحْسَنِهِ وَ اجْعَلْ لِی ثَوَابَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ اسْلُکْ بِی مَسَالِکَ الصَّالِحِینَ وَ أَعِنِّی عَلَی صَالِحِ مَا أَعْطَیْتَنِی کَمَا أَعَنْتَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی صَالِحِ مَا أَعْطَیْتَهُمْ وَ لَا تَنْزِعْ مِنِّی صَالِحاً أَعْطَیْتَنِیهِ أَبَداً وَ لَا تَرُدَّنِی فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِی مِنْهُ أَبَداً وَ لَا تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی وَ لَا حَاسِداً أَبَداً وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً.
ص: 294
مگر اینکه آن را ثابت کرده باشی، و هیچ زشتی نباشد مگر اینکه آن را پوشانده باشی، و هیچ عیبی نباشد مگر اینکه آن را زینت داده باشی، و هیچ مرضی نباشد مگر اینکه آن را شفا داده باشی، و هیچ فقری نباشد مگر اینکه غنا داده باشی، و هیچ درماندگی نباشد مگر اینکه جبران نموده باشی، و هیچ دینی نباشد مگر اینکه ادا کرده باشی، و هیچ امانتی نباشد مگر اینکه آن را ادا کرده باشی، و هیچ گرفتاریای نباشد مگر اینکه برطرف نموده باشی، و هیچ اندوهی نباشد مگر اینکه برطرف کرده باشی، و هیچ دعایی نباشد مگر اینکه اجابت کرده باشی.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و آنچه که از من تباه شده را حفظ فرما و آنچه که از من فاسد شده را اصلاح کن و آنچه از من پایین آمده را بالا ببر و نسبت به من مهربان و سرپرست من باش و مرا خشنود گردان و از آنجا که میدانم و از آنجا که نمیدانم مرا روزی ده و از آنجایی که میدانم و از آنجایی که نمیدانم مرا حفظ و نگهبانی کن.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و هر کس که قصد بدی در مورد ما دارد، به عزت ملکت و شدت قوتت و عظمت سلطنتت او را از ما باز دار. همسایهات عزت یافت و ثنایت جلیل است و خدایی جز تو نیست.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و وی را در تمام آنچه که از تو خواستم و آنچه که از تو نخواستم و در آن صلاح دنیا و آخرتم هست، شفیع من گردان که تو شنونده دعا هستی، ای مهربان ترین مهربانان.
گفته است: سپس دستانت را بلند میکنی و دستت را برگردان و اشک بریز و بگو:
مولای من، دانستم که من بدترین بنده هستم و بهترین پروردگار تو هستی. ای شنونده صداها، ای اجابت کننده دعاها، هیچ یک از بندگانت به خاطر گناهانش به جز من مستوجب تمام عقابهایت نیست، پس او را به خاطر گناهانش به تأخیر انداختی ای مولای من، و ترسیدهام که بر من خشمگین باشی ای خدای من! بر محمد و آل محمد درود فرست و بر من رحم کن و نعمتت را بر من کامل
ص: 296
یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِی إِیمَاناً لَا أَجَلَ لَهُ دُونَ لِقَائِکَ أَحْیَا عَلَیْهِ وَ أَفْنَی اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَحْیِنِی عَلَیْهِ مَا أَحْیَیْتَنِی وَ أَمِتْنِی عَلَیْهِ إِذَا أَمَتَّنِی وَ ابْعَثْنِی عَلَیْهِ إِذَا بَعَثْتَنِی وَ أَبْرِئْ قَلْبِی مِنَ الرِّیَاءِ وَ السُّمْعَةِ وَ الشَّکِّ فِی دِینِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِی بَصَراً فِی دِینِکَ وَ قُوَّةً فِی عِبَادَتِکَ وَ فِقْهاً فِی حُکْمِکَ وَ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ بَیِّضْ وَجْهِی بِنُورِکَ وَ اجْعَلْ رَغْبَتِی فِیمَا عِنْدَکَ وَ تَوَفَّنِی فِی سَبِیلِکَ وَ عَلَی سُنَّةِ رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْحُزْنِ وَ الْعَجَلَةِ وَ الْجُبْنِ وَ الْبُخْلِ وَ الشَّکِّ وَ الْغَفْلَةِ وَ الْفَشَلِ وَ السَّهْوِ وَ الْقَسْوَةِ وَ الذِّلَّةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِی النَّفْسِ وَ الدِّینِ وَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تُمِتْنِی وَ لَا أَحَداً مِنْ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی فِیکَ غَرَقاً وَ لَا حَرَقاً وَ لَا قَوَداً وَ لَا صَبْراً وَ لَا هَضْماً وَ لَا أَکِیلَ السَّبُعِ وَ لَا غَمّاً وَ لَا هَمّاً وَ لَا عَطَشاً وَ لَا شَرَقاً وَ لَا جُوعاً وَ لَا فِی أَرْضِ غُرْبَةٍ وَ لَا مِیتَةَ سَوْءٍ وَ أَمِتْنِی سَوِیّاً عَلَی مِلَّتِکَ وَ مِلَّةِ رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمِتْنِی عَلَی فِرَاشِی أَوْ فِی الصَّفِّ الَّذِی نَعَتَّ أَهْلَهُ فِی کِتَابِکَ فَقُلْتَ کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ عَلَی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُقْبِلًا عَلَی عَدُوِّکَ غَیْرَ مُدْبِرٍ عَنْهُ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تَدَعْ لِیَ اللَّیْلَةَ ذَنْباً إِلَّا غَفَرْتَهُ وَ لَا هَمّاً إِلَّا فَرَّجْتَهُ وَ لَا وِزْراً إِلَّا حَطَطْتَهُ وَ لَا خَطِیئَةً إِلَّا کَفَّرْتَهَا وَ لَا سَیِّئَةً إِلَّا مَحَوْتَهَا وَ لَا حَسَنَةً
ص: 295
گردان و عافیتت را با نجات من از آتش بر من کامل کن. ای خدا خلقتم را با آتش زشت مگردان و عصبم را با آتش قطع نکن. ای خدا بین رگهایم با آتش جدایی مینداز و پوستم را به پوست دیگر تبدیل نکن و مرا قرین اهل جهنم قرار مده و بر استخوان نازکم و ضعف بدنم و پوست نازکم و اعضای من که توان حرارت آتش جهنم را ندارد رحم کن.
آقای من، من بنده تو هستم، پس بر محمد و آل او درود فرست و بر من رحم کن ای خدا، ای کسی که بر ملکوت آسمان و زمین احاطه داری، بر محمد و آل او درود فرست و مرا با آتش جهنم عذاب نکن. سرورم! بر محمد و آل او درود فرست و خطاهای مرا ببخش ای مهربان و ای منان، بر محمد و آل او درود فرست و با دادن بهشت بر من منت گذار و با من این گونه رفتار کن.... و به آنچه دوست داری دعا میکنی .
سپس میگویی: یاربّ یارب... - تا اینکه نفس قطع شود - خدایا، مرا غافلگیر نکن و ناگهانی مؤاخذه نکن و عاقبت امورم را حسرت قرار نده. یا رب یارب... - تا اینکه نفس قطع شود - اگر هر کس را که از طرف من بدان ظلمی شده از من راضی کنی تو را چه میشود؟ و بر من آمرزیدی و بر من رحم کردی و از من خشنود شدی، پس مفغرت تو برای ظالمین است و من از جمله ظالمان هستم، مرا بیامرز و بر من رحم کن یاربّ یاربّ – تا اینکه نفس قطع شود – اگرحالی که من در شب و روز دارم برایت رضایتمند است، پس بر محمد و آل او درود فرست و این حال را مورد رضایت من هم بگردان و از این حال و از فضل خود بر من بیفزا و اگر حالی داری که از این حال من برایت رضایتمندتر است، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا به آن حال منتقل کن و موی پیشانی مرا بکش و بدان سو ببر و ضعف مرا بدین کار قوت بخش و ترسم را به شجاعت تبدیل کن تا به واسطه آن، مرا به آن چیز که تو را از من خشنود میکند برسانیم.
خدایا، من از تو صبر بر اطاعتت و صبر بر معصیتت و صبر بر حکمت و راستی را در هر مکان و شکر بر نعمتت را خواستارم.
ص: 297
إِلَّا أَثْبَتَّهَا وَ ضَاعَفْتَهَا وَ لَا قَبِیحاً إِلَّا سَتَرْتَهُ وَ لَا شَیْناً إِلَّا زَیَّنْتَهُ وَ لَا سُقْماً إِلَّا شَفَیْتَهُ وَ لَا فَقْراً إِلَّا أَغْنَیْتَهُ وَ لَا فَاقَةً إِلَّا جَبَرْتَهَا وَ لَا دَیْناً إِلَّا قَضَیْتَهُ وَ لَا أَمَانَةً إِلَّا أَدَّیْتَهَا وَ لَا کُرْبَةً إِلَّا کَشَفْتَهَا وَ لَا غَمّاً إِلَّا نَفَّسْتَهُ وَ لَا دَعْوَةً إِلَّا أَجَبْتَهَا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ احْفَظْ مِنِّی یَا رَبِّ مَا ضَاعَ وَ أَصْلِحْ مِنِّی مَا فَسَدَ وَ ارْفَعْ مِنِّی مَا انْخَفَضَ وَ کُنْ بِی حَفِیّاً وَ کُنْ لِی وَلِیّاً وَ اجْعَلْنِی رَضِیّاً وَ ارْزُقْنِی مِنْ حَیْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا أَحْتَسِبُ وَ احْفَظْنِی مِنْ حَیْثُ أَحْتَفِظُ وَ مِنْ حَیْثُ لَا أَحْتَفِظُ وَ احْرُسْنِی مِنْ حَیْثُ أَحْتَرِسُ وَ مِنْ
حَیْثُ لَا أَحْتَرِسُ اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَرَادَنَا بِسُوءٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ امْنَعْهُ عَنَّا بِعِزَّةِ مُلْکِکَ وَ شِدَّةِ قُوَّتِکَ وَ عَظَمَةِ سُلْطَانِکَ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ شَفِّعْنِی فِی جَمِیعِ مَا سَأَلْتُکَ وَ مَا لَمْ أَسْأَلْکَ مِمَّا فِیهِ الصَّلَاحُ لِأَمْرِ آخِرَتِی وَ دُنْیَایَ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ قَالَ ثُمَّ ارْفَعْ یَدَیْکَ وَ قَلِّبْ کَفَّیْکَ وَ غَرْغِرْ دُمُوعَکَ وَ قُلْ یَا مَوْلَایَ شَرُّ عَبْدٍ أَنَا وَ خَیْرُ رَبٍّ أَنْتَ یَا سَامِعَ الْأَصْوَاتِ یَا مُجِیبَ الدَّعَوَاتِ لَیْسَ عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِکَ اسْتَوْجَبَ جَمِیعَ عُقُوبَتِکَ بِذُنُوبِهِ غَیْرِی فَأَخَّرْتَهُ بِهَا یَا مَوْلَایَ وَ قَدْ خَشِیتُ أَنْ تَکُونَ عَلَیَّ سَاخِطاً یَا إِلَهِی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْنِی وَ أَتْمِمْ مِنَنَکَ
ص: 296
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و عافیت در دین و عافیت در دنیا و عافیت در آخرت را بر من عطا کن. خدایا بر محمد و آل او درود فرست و به من عافیت بده تا معیشت راحتی داشته باشم و بر من رحم کن تا گناهان به من آسیب نرسانند و مرا از شدت بلای دنیا و آخرت مصون دار. خدایا بر دینم با دنیایم و بر آخرتم با تقوایم مرا یاری کن.
خدایا، مرا از آنچه که در نهان انجام دادم حفظ فرما و مرا در آنچه که پنهانی انجام دادهام به خودم واگذار مکن؛ ای کسی که گناهان به او ضرر نرسانند و مغفرت از وجودش نکاهد، به من آنچه که از وجودت نکاهد را بده و بر من آنچه را که به تو زیان نرساند را بخشش.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست و به من گشایش، راحتی، امنیت، سلامت، قناعت، یقین، گذشت، عافیت، تندرستی کامل، مغفرت، سپاسگذاری، خشنودی، پرواپیشگی، شکیبائی، فروتنی، انگیزه، علم، بردبای، نیکی، آسانی و توفیق در تمام امور دنیوی و اخروی را به من عطا کن و همه اینها را پروردگارا، به خانوده و فرزندان و برادران دینی ام و هرکه را دوست دارم و دوستم دارد، و هرکه فرزندم باشد و فرزندش باشم، از مؤمنان عمومیت ده.
خدایا، نعمت از جانب توست و تو شکر آن و ثواب آنچه که به وسیله آن از نعمتت به وی تفضل کردهای را روزی میکنی، پس بر محمد و آل او درود فرست و بر ما آنچه را که از تو خواستهایم، بر حسب کرم و فضل و احسان قدیمت و آنچه که در - مورد- ما به پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم وعده دادی را به ما عطا کن.
ص: 298
عَلَیَّ وَ عَافِیَتَکَ لِی بِالنَّجَاةِ مِنَ النَّارِ یَا اللَّهُ لَا تُشَوِّهْ خَلْقِی بِالنَّارِ یَا اللَّهُ لَا تَقْطَعْ عَصَبِی بِالنَّارِ یَا اللَّهُ لَا تُفَرِّقْ بَیْنَ أَوْصَالِی بِالنَّارِ یَا اللَّهُ لَا تُبَدِّلْنِی جِلْداً غَیْرَ جِلْدِی فِی النَّارِ یَا اللَّهُ لَا تَجْعَلْنِی قَرِیناً لِأَهْلِ النَّارِ یَا اللَّهُ ارْحَمْ عِظَامِیَ الدِّقَاقَ وَ بَدَنِیَ الضَّعِیفَ وَ جِلْدِیَ الرَّقِیقَ وَ أَرْکَانِیَ الَّتِی لَا قُوَّةَ لَهَا عَلَی حَرِّ النَّارِ یَا سَیِّدِی أَنَا عَبْدُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْنِی یَا اللَّهُ یَا مُحِیطاً بِمَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ افْعَلْ بِی کَذَا وَ کَذَا وَ تَدْعُو بِمَا تُحِبُّ ثُمَّ تَقُولُ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ یَا رَبِّ یَا رَبِّ لَا تَأْخُذْنِی عَلَی غِرَّةٍ وَ لَا تَأْخُذْنِی عَلَی فَجْأَةٍ وَ لَا تَجْعَلْ عَوَاقِبَ أَعْمَالِی حَسْرَةً یَا رَبِّ یَا رَبِّ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ مَا ذَا عَلَیْکَ لَوْ أَرْضَیْتَ عَنِّی کُلَّ مَنْ لَهُ قِبَلِی تَبِعَةٌ وَ غَفَرْتَ لِی وَ رَحِمْتَنِی وَ رَضِیتَ عَنِّی فَإِنَّمَا مَغْفِرَتُکَ لِلظَّالِمِینَ وَ أَنَا مِنَ الظَّالِمِینَ فَاغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی یَا رَبِّ یَا رَبِّ حَتَّی یَنْقَطِعَ النَّفَسُ إِنْ کَانَتْ حَالِیَ الَّتِی أَنَا عَلَیْهَا فِی لَیْلِی وَ نَهَارِی لَکَ رِضًی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْضَهَا لِی وَ زِدْنِی مِنْهَا وَ مِنْ فَضْلِکَ وَ إِنْ کَانَتْ حَالٌ هِیَ أَرْضَی لَکَ مِنْ حَالِیَ الَّتِی أَنَا عَلَیْهَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ انْقُلْنِی إِلَیْهَا وَ خُذْ إِلَیْهَا بِنَاصِیَتِی وَ قَوِّ عَلَیْهَا ضَعْفِی وَ شَجِّعْ عَلَیْهَا جُبْنِی حَتَّی تُبْلِغَنِی مِنْهَا مَا یُرْضِیکَ عَنِّی اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الصَّبْرَ عَلَی طَاعَتِکَ وَ الصَّبْرَ عَنْ مَعْصِیَتِکَ وَ الصَّبْرَ لِحُکْمِکَ وَ الصِّدْقَ فِی کُلِّ مَوْطِنٍ وَ الشُّکْرَ لِنِعْمَتِکَ
ص: 297
سپس سجده کن و بگو: خدایا، بر محمد و آل او درود فرست و بر خواری من در برابرت و زاری من به سویت و وحشتم از مردم و انسم به تو و به سوی تو رحم نما، ای بخشنده، ای کسی که قبل از هر چیز بوده است، ای کسی که همه چیز را ایجاد کرده است، ای کسی بعد از همه چیز خواهد بود، مرا رسوا مکن که تو نسبت به من آگاهی. مرا عذاب نکن که تو بر من توانا هستی. خدایا، من از رنج مرگ و از گزند بازگشت به قبرها، و از پشیمانی در روز قیامت به تو پناه میآورم. از تو زندگی شیرین و مرگ معتدل و بازگشت کریمانه که نه خواری باشد و نه رسوایی را میخواهم. خدایا، بخشش تو از گناهان من وسیعتر و من به رحمتت امیدوارتر از عمل خودم هستم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا ببخش ای زندهای که نمیمیرد.
سپس قدری صدایت را بدون اینکه شدید کنی بالا ببر و بگو: حقیقتا خدایی جز خدای یکتا نیست. پروردگارا، از روی عبادت و بندگی و تصدیق و اخلاص برای تو سجده کردم. ای بزرگ، عملم ضعیف است، پس آن را چند برابر گردان، گناهان و جرم مرا ببخش و ای کریم و ای مهربان، عملم را قبول کن. از شر اینکه ناامید شوم یا از روی ظلم عملی را انجام دهم به تو پناه میآورم، شکر و سپاس تنها از آن توست، اگر از تو اطاعت کردم؛ و حجّت و برهان تنها از آن توست، اگر تو را معصیت کردم. در نیکی کردن نه از من کاری ساخته است و نه از غیر من، جز به عنایت تو ای بخشنده، بر محمد و آل او درود فرست و به تمام آنچه که از تو کسی که در مشرقها و مغربهای زمین است از مرد و زن مؤمن خواست، به خواستههایشان برسان و با رحمتت اول به آنها بده و سپس به من بده، ای پروردگار جهانیان.
سپس سرت را بلند کن و بگو: به نام خداوند رحمتگر مهربان. گواهی میدهم که خدایی جز خدا نیست و یگانه است و شریکی ندارد. به خدا ، و به تمام رسولان خدا و آنچه که پیامبران الهی به خاطر آن آمدهاند، ایمان آوردم. گواهی میدهم
ص: 299
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعْطِنِی عَافِیَةً لِلدِّینِ وَ عَافِیَةً لِلدُّنْیَا وَ عَافِیَةً لِلْآخِرَةِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لِیَ الْعَافِیَةَ حَتَّی تَهْنِئَنِی الْمَعِیشَةُ وَ ارْحَمْنِی حَتَّی لَا تَضُرَّنِی الذُّنُوبُ وَ أَعِذْنِی مِنْ جَهْدِ بَلَاءِ الدُّنْیَا وَ عَذَابِ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ أَعِنِّی عَلَی دِینِی بِدُنْیَا وَ عَلَی آخِرَتِی بِتَقْوَی اللَّهُمَّ احْفَظْنِی فِیمَا غِبْتُ عَنْهُ وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی فِیمَا حَضَرْتُهُ یَا مَنْ لَا تَضُرُّهُ الذُّنُوبُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الْمَغْفِرَةُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعْطِنِی مَا لَا یَنْقُصُکَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَضُرُّکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعْطِنِی السَّعَةَ وَ الدَّعَةَ وَ الْأَمْنَ وَ الصِّحَّةَ وَ الْقُنُوعَ وَ الْعِصْمَةَ وَ الْیَقِینَ وَ الْعَفْوَ وَ الْعَافِیَةَ وَ الْمُعَافَاةَ وَ الْمَغْفِرَةَ وَ الشُّکْرَ وَ الرِّضَا وَ التَّقْوَی وَ الصَّبْرَ وَ التَّوَاضُعَ وَ الْقَصْدَ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ الْبِرَّ وَ الْیُسْرَ وَ التَّوْفِیقَ فِی جَمِیعِ أُمُورِی کُلِّهَا لِلْآخِرَةِ وَ الدُّنْیَا وَ اعْمُمْ بِذَلِکَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ إِخْوَانِی وَ مَنْ أَحْبَبْتُهُ وَ أَحَبَّنِی وَ وَلَدْتُهُ وَ وَلَدَنِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ اللَّهُمَّ مِنْکَ النِّعْمَةُ وَ أَنْتَ تَرْزُقُ شُکْرَهَا وَ ثَوَابَ مَا تَفَضَّلْتَ بِهِ مِنْهَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ آتِنَا مَا سَأَلْنَاکَ عَلَی حَسَبِ کَرَمِکَ وَ فَضْلِکَ وَ قَدِیمِ إِحْسَانِکَ وَ مَا وَعَدْتَ فِینَا نَبِیَّکَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله
ص: 298
که وعده خدا حق است، قیامت حق است، و فرستاده شدگان راست گفتند و سپاس مخصوص خداست که پروردگار جهانیان است.
تسبیح خدا را هرآن گاه که چیزی خدا را تسبیح گوید و چنانچه خدا دوست دارد که او را تسبیح گویند و چنانچه او لایق آن و شایسته ذات بزرگوار و عزت و جلال اوست. و ستایش خدا را، هرگاه که موجودی او را ستایش کند و بدان گونه که دوست دارد و چنانچه لایق آن و شایسته عزت و جلال اوست. و تهلیل او را، هرگاه موجودی او را به یکتایی یاد کند و همانگونه که دوست دارد و چنانچه لایق آن و شایسته ذات با عزّت و جلال او است. و تکبیر او را، هرگاه که موجودی او را به بزرگی یاد کند و بدانگونه که دوست دارد به بزرگی یاد شود، چنانچه لایق و شایسته عزّت وجلال او است.
خدایا، من آغاز و پایان و فایدههای خیر را از تو میخواهم؛ آنچه که علم من به آن نرسد و نتوانم شمارش آن را نگه بدارم، خدایا، راه معرفتش را بر من بگشا و درهای آن را باز کن. بر من منت گذار و نگذار از دین تو بلغزم یا کسی را بلغزانم و قلبم را از شک پاک کن و آن را به دنیایم راه مده و مگذار زندگی زودهنگام دنیا مرا از ثواب دیرهنگام آخرتم بازدارد و بر هر خیری زبان مرا تحت فرمان درآور و قلبم را از ریا پاک کن و ریا را داخل در مفاصلم نکن و عملم را خالص برای خودت قرار بده. خدایا من از شر همه انواع زشتیها، چه ظاهر و چه باطن و غفلتهایش و تمام آنچه که شیطان رانده شده به وسیله آن به سوی ما میآید، به تو پناه میبرم، آنچه که با علم خودش احاطه ساختی که تو قادر هستی او را از من دور گردانی.
خدایا، من از شر حادثههایی که از جن و انس و رؤسا و توابع و حسد و مکر و گواهی فاسقان آنها میرسد، به تو پناه میآورم و اینکه از دینم بلغزم یا اینکه از جانب آنها ضرری بر من در زندگی داشته باشد یا اینکه بلایی از جانب آنها بر من برسد و من نیرو و صبری بر تحمل آن نداشته باشم. پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا به رنجهای آن مبتلا نکن تا از ذکرت غافل شوم و از عبادتت باز دارد، تو نگه دارنده و منع کننده و دفع کننده و حافظ از همه اینها هستی.
ص: 300
ثُمَّ اسْجُدْ وَ قُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ ذُلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ تَضَرُّعِی إِلَیْکَ وَ وَحْشَتِی مِنَ النَّاسِ وَ أُنْسِی بِکَ وَ إِلَیْکَ یَا کَرِیمُ یَا کَائِناً قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ یَا مُکَوِّنَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ یَا کَائِناً بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا تَفْضَحْنِی فَإِنَّکَ بِی عَالِمٌ وَ لَا تُعَذِّبْنِی فَإِنَّکَ عَلَیَّ قَادِرٌ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ کُرَبِ الْمَوْتِ وَ مِنْ سُوءِ الْمَرْجِعِ فِی الْقُبُورِ وَ مِنَ النَّدَامَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَسْأَلُکَ عِیشَةً هَنِیئَةً وَ مِیتَةً سَوِیَّةً وَ مُنْقَلَباً کَرِیماً غَیْرَ مُخْزٍ وَ لَا فَاضِحٍ اللَّهُمَّ مَغْفِرَتُکَ أَوْسَعُ مِنْ ذُنُوبِی وَ رَحْمَتُکَ أَرْجَی عِنْدِی مِنْ عَمَلِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی یَا حَیّاً لَا یَمُوتُ ثُمَّ ارْفَعْ صَوْتَکَ قَلِیلًا مِنْ غَیْرِ إِجْهَارٍ وَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً سَجَدْتُ لَکَ یَا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً یَا عَظِیمُ إِنَّ عَمَلِی ضَعِیفٌ فَضَاعِفْهُ لِی وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ جُرْمِی وَ تَقَبَّلْ عَمَلِی یَا کَرِیمُ یَا حَنَّانُ أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَخِیبَ أَوْ أَحْمِلَ ظُلْماً اللَّهُمَّ مَا قَصُرَتْ عَنْهُ مَسْأَلَتِی وَ عَجَزَتْ عَنْهُ قُوَّتِی وَ لَمْ تَبْلُغْهُ فِطْنَتِی مِنْ أَمْرٍ تَعْلَمُ فِیهِ صَلَاحَ أَمْرِ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْعَلْهُ بِی یَا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ بِرَحْمَتِکَ فِی عَافِیَةٍ اللَّهُمَّ لَکَ الْمَحْمِدَةُ إِنْ أَطَعْتُکَ وَ لَکَ الْحُجَّةُ إِنْ عَصَیْتُکَ لَا صُنْعَ لِی وَ لَا لِغَیْرِی فِی إِحْسَانٍ مِنْکَ فِی حَالِیَ الْحَسَنَةِ یَا کَرِیمُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ صِلْ بِجَمِیعِ مَا سَأَلْتُکَ مَنْ بِمَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ ابْدَأْ بِهِمْ وَ ثَنِّ بِی بِرَحْمَتِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ.: ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِجَمِیعِ رُسُلِ اللَّهِ وَ بِجَمِیعِ مَا جَاءَتْ بِهِ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ وَ أَشْهَدُ
ص: 299
خدایا، من از تو رفاه در زندگی تا زمانی که زندهام را میخواهم، معیشتی که با آن به عبادتت قوی شوم و به وسیله آن به خشنودیت برسم و به وسیله آن و به وسیله منت تو به خانه جاودانگی برسم. و به من رزقی حلال بده که مرا کفایت کند و به من رزقی نده که مرا به طغیان وادارد و مرا به فقری مبتلا نکن که در تنگی و سختی بدبختم نماید و نصیبی کامل در آخرت و زندگی لذت بار و گوارا در دنیایم به من عطا کن. دنیایم را اندوهناک برای من قرار نده و جدا شدن از آن را ناراحتی برای من قرار نده و از فتنههای دنیا مرا سالم خارج ساز و عملم را در دنیا پذیرفته شده و سعیم را سپاس گزاری شده قرار ده.
خدایا، هر کس در دنیا قصدی بد در مورد من دارد، پس بر محمد و آل او درود فرست و در مورد وی چنان قصدی داشته باش. و هر کس بر من حیلهای به کار بسته، در مورد خودش چنین حیلهای را به کار بند. و هر کس که مکری به من دارد در مورد او تدبیر به کار بند که تو بهترین تدبیرگرانی. اندوه کسی را که اندوهش را در من داخل کرده است از من بر طرف کن و چشمهای کافران و فاجران و طاغیان و ظالمان و حاسدان را از من بیرون آور و از جانب خود آرامش را بر من فرو فرست، و دژ مستحکمت را بر من بپوشان و مرا با پوشش نگه دارندهات حفظ کن و با عافیت نافعت مرا اکرام کن و مرا در امانتهایت که ضایع نمیشود و در کنار خودت که پیمانها نمیشکند و در حریم حمایت خودت که دریده نمیشود، قرار بده. و سخن و عملم را تصدیق کن و در خودم و فرزندم و مالم و خانوادهام بر من برکت بده. خدایا، آنچه که پیش فرستادم و آنچه که به تأخیر انداختم و آنچه که از آن غافل شدم و سستی کردم و عمدا انجام دادم و پنهان کردم، آشکار نمودم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا ببخش، ای مهربانترین مهربانان.(1)
ص: 301
أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةَ حَقٌّ وَ الْمُرْسَلِینَ قَدْ صَدَقُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ سُبْحَانَ اللَّهِ کُلَّمَا سَبَّحَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُسَبَّحَ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کُلَّمَا حَمِدَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُحْمَدَ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کُلَّمَا هَلَّلَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُهَلَّلَ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ کُلَّمَا کَبَّرَ اللَّهَ شَیْ ءٌ وَ کَمَا یُحِبُّ اللَّهُ أَنْ یُکَبَّرَ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ کَمَا یَنْبَغِی لِکَرَمِ وَجْهِهِ وَ عِزِّ جَلَالِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فَوَاتِحَ الْخَیْرِ وَ خَوَاتِیمَهُ وَ فَوَائِدَهُ مَا بَلَغَ عِلْمَهُ عِلْمِی وَ مَا قَصُرَ عَنْ إِحْصَائِهِ حِفْظِی اللَّهُمَّ انْهَجْ لِی بَابَ مَعْرِفَتِهِ وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَهُ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِالْعِصْمَةِ عَنِ الْإِزَالَةِ عَنْ دِینِکَ وَ طَهِّرْ قَلْبِی مِنَ الشَّکِّ وَ لَا تَشْغَلْهُ بِدُنْیَایَ وَ عَاجِلِ مَعَاشِی عَنْ آجِلِ ثَوَابِ آخِرَتِی وَ ذَلِّلْ لِکُلِّ خَیْرٍ لِسَانِی وَ طَهِّرْ مِنَ الرِّیَاءِ قَلْبِی وَ لَا تُجْرِهِ فِی مَفَاصِلِی وَ اجْعَلْ عَمَلِی خَالِصاً لَکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّرِّ وَ أَنْوَاعِ الْفَوَاحِشِ کُلِّهَا ظَاهِرِهَا وَ بَاطِنِهَا وَ غَفَلَاتِهَا وَ جَمِیعِ مَا یُرِیدُنِی بِهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ مِمَّا أَحَطْتَ بِعِلْمِهِ إِنَّکَ أَنْتَ الْقَادِرُ عَلَی صَرْفِهِ عَنِّی اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ طَوَارِقِ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وَ زَوَابِعِهِمْ وَ تَوَابِعِهِمْ وَ حَسَدِهِمْ وَ مَکَایِدِهِمْ وَ مَشَاهِدِ الْفَسَقَةِ مِنْهُمْ وَ أَنْ أُسْتَزَلَّ عَنْ دِینِی أَوْ یَکُونَ ذَلِکَ مِنْهُمْ ضَرَراً عَلَیَّ فِی مَعَاشِی أَوْ عَرَضَ بَلَاءٌ یُصِیبُنِی مِنْهُمْ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَی احْتِمَالِهِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تَبْتَلِنِی یَا إِلَهِی بِمُقَاسَاتِهِ فَیُذْهِلَنِی عَنْ ذِکْرِکَ وَ یَشْغَلَنِی عَنْ عِبَادَتِکَ أَنْتَ الْعَاصِمُ الْمَانِعُ وَ الدَّافِعُ الْوَاقِی مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ
ص: 300
ابن خانبه، احمد بن عبدالله بن مهران است. نجاشی گفته است(1): وی از جمله اصحاب ثقه و مورد اعتماد ماست و وی کتابی جز کتاب تأدیب که کتاب شب و روز است و روایتهای آن یا حسن نیک و صحیح و امثال آن است، ندارد. شیخ در الفهرست(2)
گفته است: سید بن طاووس - قدس سرّه - در فلاح السائل(3) به سند صحیح از سعد بن عبدالله روایت کرده است که که او گفته است: احمد بن عبدالله خانبه کتابش را به مولایمان ابومحمد حسن عسکری علیه السلام عرضه کرد و حضرت خواند و فرمود: این کتاب صحیح است، به این کتاب عمل کنید. این روایت صحیح است، چرا که ظاهرا شیخ این روایت را از کتاب او برگرفته است و قضیه معروفی است.
«و لم یکن له شریک فی الملک»، یعنی در الوهیت «ولم یکن له ولی من الذل»، یعنی سرپرستی که ولایت او را به خاطر پستیاش بر عهده گیرد تا پستیاش را به ولایتش دفع کند. ملکوت، مبالغه کردن در ملک است. یا اینکه ملک عالم مادی و پایین و ملکوت، عالم مجردات و بالا است، همان طور که گفته میشود: ملکوت السماء» و گفته میشود: جبروت بالای ملکوت است، همان طور که ملکوت بالای ملک است.
«عالم الغیب و الشهاده» آنچه که از حواس پنهان باشد و آنچه چنین نباشد، یا منظور، پنهان و آشکار است. «القدّوس»، مبالغه کردن در تنزیه و پیراستن وی از آنچه که موجب نقص است. «السلام»، سالم از تمام نقصها و عیبها. «المؤمن»، بخشنده امن. «المهیمن»، نگهبان و حافظ بر همه چیز. «العزیز»، کسی که چیزی معادل و شبیه او نیست و غلبه کنندهای که بر وی غلبه نمیشود. «الجبار»، کسی که خلایق را بر آنچه که میخواهد مجبور میکند؛ یا آنها را مجبور میکند و حالشان را اصلاح میکند. «المتکبر»، صاحب کبریا از حاجت و نقص.
«الخالق الباری المصور»، گفته شده: این سه با هم مترادفند و نیز گفته شده که معنای اینها باهم فرق میکند. آیا نمیبینی که ایجاد بنا نیاز به اندازه گیری طول و عرض دارد و ایجاد به شکل سنگها و چوبها نیاز به تزیین و نقش و تصویر دارد. «یسبح لک ما فی السماوات و الارض»، برخی از اینها به زبان مقال و برخی به زبان حال است. در النهایه درباره حدیث گفته است: خدای تبارک و تعالی گفته است: عظمت، ازار - شلوار و زیر جامه - و کبریا، ردایم است. ردا و ازار را
ص: 302
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الرَّفَاهِیَةَ فِی مَعِیشَتِی أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی مَعِیشَةً أَقْوَی بِهَا عَلَی طَاعَتِکَ وَ أَبْلُغُ بِهَا رِضْوَانَکَ وَ أَصِیرُ بِهَا بِمَنِّکَ إِلَی دَارِ الْحَیَوَانِ وَ ارْزُقْنِی رِزْقاً حَلَالًا یَکْفِینِی وَ لَا تَرْزُقْنِی رِزْقاً یُطْغِینِی وَ لَا تَبْتَلِنِی بِفَقْرٍ أَشْقَی بِهِ مُضَیِّقاً عَلَیَّ وَ أَعْطِنِی حَظّاً وَافِراً فِی آخِرَتِی وَ مَعَاشاً هَنِیئاً مَرِیئاً فِی دُنْیَایَ وَ لَا تَجْعَلِ الدُّنْیَا لِی شَجَناً وَ لَا تَجْعَلْ فِرَاقَهَا عَلَیَّ حَزَناً وَ أَخْرِجْنِی مِنْ فِتَنِهَا سَلِیماً وَ اجْعَلْ عَمَلِی فِیهَا مَقْبُولًا وَ سَعْیِی فِیهَا مَشْکُوراً اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَرَادَنِی فِیهَا بِسُوءٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَرِدْهُ بِمِثْلِهِ وَ مَنْ کَادَنِی فِیهَا فَکِدْهُ
وَ امْکُرْ بِمَنْ مَکَرَ بِی فَإِنَّکَ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ وَ اصْرِفْ عَنِّی هَمَّ مَنْ أَدْخَلَ عَلَیَّ هَمَّهُ وَ افْقَأْ عَنِّی عُیُونَ الْکَفَرَةِ الْفَجَرَةِ الطُّغَاةِ الظَّلَمَةِ الْحَسَدَةِ وَ أَنْزِلْ عَلَیَّ مِنْکَ السَّکِینَةَ وَ أَلْبِسْنِی دِرْعَکَ الْحَصِینَةَ وَ احْفَظْنِی بِسِتْرِکَ الْوَاقِی وَ جَلِّلْنِی عَافِیَتَکَ النَّافِعَةَ وَ اجْعَلْنِی فِی وَدَائِعِکَ الَّتِی لَا تَضِیعُ وَ فِی جِوَارِکَ الَّذِی لَا یُخْفَرُ وَ فِی حِمَاکَ الَّذِی لَا یُسْتَبَاحُ وَ صَدِّقْ قَوْلِی وَ فِعَالِی وَ بَارِکْ لِی فِی نَفْسِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی اللَّهُمَّ وَ مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَغْفَلْتُ وَ تَوَانَیْتُ وَ أَخْطَأْتُ وَ تَعَمَّدْتُ وَ أَسْرَرْتُ وَ أَعْلَنْتُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
ص: 301
در تنهاییاش به صفت عظمت و کبریا مثل زده است، یعنی این دو صفت مثل سایر صفاتی که گاهی مجازا خلق بدان متصف میشوند، مثل رحمت و کرم و غیر این دو، نیستند و کبریا و عظمت را به ردا و ازار تشبیه نموده است چرا که کسی که به این صفات متصف است، این دو وی را در بر میگیرند همچنان که ردا انسان را در برمیگیرد و نیز از طرفی در ازار و ردای او کسی شریک نیست، پس به این دلیل شایسته نیست در عظمت و کبریای خدا کسی شریک باشد. پایان.
«الورید»، رگی در صفحه گردن بین رگهاست که هنگام عصبانیت متورم میشود. این دو ورید نامیده میشوند، چرا که روح وارد آن میشود. گفته شده است: ورید رگی است که بین گردن و کتف قرار دارد. «حبل الورید» از قبیل اضافه شیء به خودش است چون الفاظش متفاوت است. این عبارت به عنوان مثلی برای زیاد نزدیک بودن استفاده میشود، همچنان که گفته میشود: «معقد الارار».
«یا من یحول بین المرء و قلبه»، گفته شده است: این عبارت مثل عبارت سابق، تمثیلی است برای نهایت نزدیکی به بنده یا اشارهای به این است که او بر پنهانیهای قلبی که چه بسا صاجبش از آن غافل میشود، آگاه است. یا بین او و قلبش با مرگ یا چیز دیگر فاصله میاندازد. یا تصویر سازی و خیال پردازی است مبنی بر این که میتواند قلب شخص را از او بگیرد، پس تصمیمهای قطعیاش را از هم بگسلد و مقاصدش را تغییر دهد و یادآوری او را به فراموشی تبدیل کند و فراموشیاش را به یادش آورد و ترسش را به امنیت و امنیتش را به ترس تبدیل کند، همچنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خدا را به از هم گسیختن تصمیمهای قطعی شناختم.
«لیس کمثله شیء»، یعنی مثل او نیست که مانند او و در سطح او باشد و نظیر او گردد. منظور از مثلش، ذات خدای متعال است. همچنان که در سخنهاست که گفته میشود: مثل تو چنین کاری را انجام نمیدهد، که با قصد مبالغه برای نفی چنین کاری از او گفته میشود. پس وقتی انجام کاری از کسی که مناسب انجام ندادن کار است نفی میشود و راه انجام این کار بر وی منتفی میشود، پس نفی کردن این کار از خدا اولی است. گفته شده است که کاف در این عبارت زائده است. گفته شده است: مثل یعنی صفت صفت او، صفتی نیست.
«یا لا اله الا أنت»، کلمه «یا» در مثل این عبارت، برای تنبیه و ندا است و منادی در این عبارت حذف شده است، یعنی «یا الله لا اله الا أنت» یا چنین است: «یا من لا اله إلا أنت». وجه اول در اینجا بعید است.
«خیفة منک و خشیة لک»، احتمال دارد عبارت دومی تأکید کننده عبارت اولی باشد، یا اولی ترس از عذاب دنیا باشد و دومی ترس از عذاب آخرت و یا بر عکس، همچنان که خدای متعال میفرماید: «یخشون ربهم و یخافون سوءالحساب»،(1){ و از پروردگارشان می ترسند و از سختی حساب بیم دارند.} و «و لمن خاف مقام ربه»،(2){و
برای کسی که از مقام پروردگارش بترسد.}
ص: 303
تبیین: ابن خانبه هو أحمد بن عبد الله بن مهران قال النجاشی (1) کان من أصحابنا الثقات و لا نعرف له إلا کتاب التأدیب و هو کتاب یوم و لیلة حسن جید صحیح و نحو ذلک
قَالَ الشَّیْخُ فِی الْفِهْرِسْتِ (2)
وَ رَوَی السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی فَلَاحِ السَّائِلِ (3)
بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ قَالَ: عَرَضَ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَانِبَهْ کِتَابَهُ عَلَی مَوْلَانَا- أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام فَقَرَأَهُ وَ قَالَ صَحِیحٌ فَاعْمَلُوا بِهِ.
فالخبر صحیح إذ الظاهر أن الشیخ أخذه من کتابه و کان معروفا.
وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ أی فی الألوهیة وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِ أی ولی یوالیه من أجل مذلة به لیدفعها عنه بموالاته و الملکوت مبالغة فی الملک أو الملک عالم المادیات و السفلیات و الملکوت عالم المجردات و العلویات کما یقال ملکوت السماء و یقال الجبروت فوق الملکوت کما أن الملکوت فوق الملک.
عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ ما غاب عن الحواس و حضر أو السر و العلانیة الْقُدُّوسُ البالغ فی النزاهة عما یوجب النقص السَّلامُ السالم من جمیع النقائص و العیوب الْمُؤْمِنُ واهب الأمن الْمُهَیْمِنُ الرقیب الحافظ لکل شی ء الْعَزِیزُ الذی لا یعادله شی ء و لا یماثله و الغالب الذی لا یغلب الْجَبَّارُ الذی یقهر الخلق علی ما یرید أو یجبر و یصلح حالهم الْمُتَکَبِّرُ ذو الکبریاء عن الحاجة و النقص.
الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ قیل الثلاثة مترادفة و قیل متخالفة أ لا تری أن البنیان یحتاج إلی تقدیر فی الطول و العرض و إلی إیجاد بوضع الأحجار و الأخشاب علی نهج خاص و إلی تزیین و نقش و تصویر یسبح لک ما فی السماوات و الأرض بعضها بلسان المقال و بعضها بلسان الحال و قال فی النهایة فی الحدیث قال الله تبارک و تعالی العظمة إزاری و الکبریاء ردائی ضرب الإزار و الرداء مثلا
ص: 302
یا اولی خوف از مقام خدای متعال باشد و دومی از نفسی که به بدیها فرمان میدهد و نیز شیطان باشد و به همین خاطر در دومی گفته است «لک»، یعنی «خشیة منک لوجهک»، {ترس از تو برای ذاتت.} یا یکی از آنها ترس از آتش و دیگری ترس از محرومیت و هجران باشد. همچنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «بر فرض که بر حرارت آتشت صبر کردم، چگونه بر فراقت صبر نمایم؟» «فی لقائک»، یعنی هنگام مرگ، یا اعم از هنگام مرگ و هنگام بعث. «علی صالح ما أعطیتنی»، مثل مال و فرزند و خانواده؛ یعنی مرا در نگهداری و تربیت و اصلاحشان یاری کن.
«لا أجل له دون لقائک»، یعنی غایت و نهایتی قبل از مرگ و بعث نداشته باشد. چه بسا توهم شود که سلب کردن ایمان بعد از مرگ و بعث جایز است، پس ممکن است گفته شود: چون سلب کردن ایمان بعد از مرگ امکان ندارد، جدا نشدن ایمان را قبل از مرگ طلب میکند؛ چرا که نیاز به طلب کردن، جدا نشدن آن بعد از مرگ نیست. یا اینکه گفته شود: ایمان دنیوی هنگام مرگ زایل میشود و به طور غالب به ایمانی قویتر از آن تبدیل میشود و به همین دلیل امیرالمؤمنین علیه السلام خودش را این گونه مدح کرده است: اگر حجابها بر طرف گردد، به یقین من افزوده نخواهد شد. بنابراین جاری شدن این سخن بر زبان معصومین علیهم السلام به خاطر تواضع و فروتنی است.
احتمال دارد که از قبیل استثنا برای تأکید عموم باشد، همچنان که در سخن حضرت «غیر أنّ سیوفهم»، چنین استعمالی به کار رفته است؛ یعنی برای او أجل و مرگی به جز دیدار تو نباشد و بنابراین او اجل نیست، بلکه تأکید کننده است. این برداشت به معنای اول نزدیکتر است. شاهد این دو برداشت، فقرات بعدی است. به احتمال بعید معنا چنین باشد: «لا أجل له عند لقائک»، یعنی هنگام اشراف بر آن در هنگام احتضار و جان دادن، پس سلب ایمان به خاطر به شک انداختن شیطان، به طور غالب در این زمان اتفاق میافتد و به همین دلیل از عدول و بازگشت هنگام مرگ، به خدا پناه برده میشود.
«کفلین»، یعنی دو برابر یا دو نصیب، «الفشل» به معنای ترس و ضعف است. «القَوَد» به معنای قصاص است. جوهری چنین نظری داده است. گفته است: «قتل فلان صبرا» زمانی به کار میرود که کسی را حبس کنی تا بمیرد. گفته میشود: «هضمت الشی» یعنی آن را شکستم. وقتی گفته میشود: «هضمه حقه و اهتضمه»، یعنی به وی ظلم کرد و حقش را شکست. «الموت شرقا» این گونه است که لقمه یا آب در حلقش گیر کند تا بمیرد. جوهری گفته است: «رصصت الشیء أرصّه رصّا» به معنای چسبیدن برخی به برخی دیگر است. از جمله استعمالات این عبارت، آیه «بنیان مرصوص»(1)،{ستونهای
استوار.}است.
ص: 304
فی انفراده بصفة العظمة و الکبریاء أی لیسا کسائر الصفات التی قد یتصف بها الخلق مجازا کالرحمة و الکرم و غیرهما و شبههما بالإزار و الرداء لأن المتصف بهما یشملانه کما یشمل الرداء الإنسان و لأنه لا یشارکه فی إزاره و ردائه أحد فکذلک الله لا ینبغی أن یشرکه فیهما أحد انتهی.
و الورید عرق فی صفحة العنق بین الأوداج تنفتح عند الغضب و هما وریدان لأن الروح ترده و قیل هو عرق بین العنق و المنکب و حبل الورید من إضافة الشی ء إلی نفسه لاختلاف اللفظین و هو مثل فی فرط القرب کما یقال معقد الإزار.
و یا من یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ قیل تمثیل لغایة قربه من العبد کالسابق أو تنبیه علی أنه مطلع علی مکنونات القلوب ما عسی یغفل عنه صاحبها أو یحول بینه و بینها بالموت أو غیره أو تصویر و تخییل لتملکه علی العبد قلبه فیفسخ عزائمه و یغیر مقاصده و یدله بالذکر نسیانا و بالنسیان ذکرا و بالخوف أمنا و بالأمن خوفا
کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: عَرَفْتُ اللَّهَ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ.
لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ أی لیس مثله شی ء یزاوجه و یماثله و المراد من مثله ذاته کما فی قولهم مثلک لا یفعل کذا علی قصد المبالغة فی نفیه عنه فإنه إذا نفی عمن یناسبه و یسد مسده کان نفیه عنه أولی و قیل الکاف زائدة و قیل مثله صفته أی لیس کصفته صفة.
یا لا إله إلا أنت کلمة یا فی مثله للتنبیه أو للنداء و المنادی محذوف أی یا الله لا إله إلا أنت أو یا من لا إله إلا أنت و الأول هنا بعید.
و خیفة منک و خشیة لک یحتمل کون الثانیة مؤکدة للأولی أو یکون الأولی الخوف من عقوبة الدنیا و الثانیة من عذاب الآخرة أو بالعکس کما قال تعالی یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ (1) وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ (2)
ص: 303
«الشین» متضاد «الزین» است. اسناد دادن زینت به شین مجاز است، همچنان که دو فقره بعدی هم مجاز میباشد، چرا که زینت و شفاء و غنا از صفات شخص است.
«تنفیس الهم و الغم و الکرب» به معنای گشایش دادن و رفع کردن آنهاست. جوهری گفته است: «حفیت» با کسره به معنای مهربانی است و «تحفیّت به»، یعنی بیش از اندازه به او لطف و مهربانی کردم. همچنین «حفی» به معنای کسی است که به اصرار سؤال میکند. «من حیث أحتسب و من حیث لا أحتسب»، یعنی از جایی که گمان میکنم و از جایی که گمان نمیکنم. «و من حیث أحتفظ»، یعنی از بلاهایی که میتوانم خودم را حفظ کنم و از بلاهایی که نمیتوانم. یا از اشیایی که ضررشان را میدانم و از آنها خودم را حفظ میکنم و از اشیایی که ضررشان را نمیدانم. یا اسبابی که میدانم میتوانم با آنها خودم را حفظ کنم یا نمیدانم. در مورد قسمت بعدی هم چنین احتمالاتی وجود دارد.
«عزّ جارک»، یعنی کسی که او را پناه و امان دادی، غالب و شکست ناپذیر است. «جل ثناوک»، یعنی ستایش تو بزرگتر از آن است که کسی بتواند حق آن را همانطور که شایسته توست به جا آورد، تو همانطوری هستی که خودت را ثنا گفتهای. «شفعّنی»، یعنی شفاعت مرا بپذیر. «الغرغرة»، چرخاندن چیزی در گلوست. سخن حضرت علیه السلام «فأخرته بها»، شاید ضمیر اول به عبد برگردد و دومی به «عقوبت» یا «ذنوب»؛ اولی ظاهرتر است. در کلام بر حسب معنا، تقدیم و تأخیر روی داده است، یعنی بندهای نیست که مستوجب تمام عقوبتت باشد، پس تو عقوبت وی را به تأخیر انداختی نه از من. احتمال دارد ضمیر به شیوه التفات به «داعی» برگردد، یعنی - میدانم - هیچ بندهای مستوجب تمام عقوبتت به غیر از من نیست، با این حال عقوبت مرا به تأخیر انداختی. «الغرة» به معنای غفلت است .
«اللهم احفظنی فیما غبت عنه»، یعنی حرمت مرا حفظ کن و در آنچه از اموالم و فرزندانم و اولادم و بستگانم و غیر آنها که در حضور من نباشند، همچنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «من حفظنی فی أهل بیتی»، {هر کسی محافظ من در اهل بیت من باشد.} «الدعة» به معنای آسانی عیش و راحتی است.
جرزی گفته است: در حدیث آمده که از خدا عفو و عافیت و معافات خواسته شده است، پس عفو به معنای محو گناهان است و عافیت به معنای این است که از مریضی و بلاها در امان باشد و عافیت به معنای صحت و ضد مرض است و نظیر عافیت کلماتی چون «الثاغیة والراغیة» به معنای بانگ گوسفند و شتر در وقت آبستنی است. «المعافاة» این است که خدای متعال تو را از مردم و مردم را از تو عافیت دهد و تو را از مردم بی نیاز و مردم را از تو بی نیاز کند و اذیت آنها را از تو و اذیت تو را از مردم بازدارد. گفته شده است: «معافاة» باب مفاعلة از عفو است و به این معناست که کاری کند که او از مردم و مردم از او بگذرند.
ص: 305
أو الأولی الخوف من مقامه تعالی و الثانیة من النفس الأمارة بالسوء و الشیطان و لذا قال فی الثانی لک أی خشیة منهما لوجهک أو یکون أحدهما الخوف من النیران و الأخری من الحرمان و الهجران کَمَا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: هَبْنِی أَصْبِرُ عَلَی نَارِکَ فَکَیْفَ أَصْبِرُ عَلَی فِرَاقِکَ.
فی لقائک أی عند الموت أو الأعم منه و من البعث علی صالح ما أعطیتنی کالمال و الولد و الأهل أی أعنی علی حفظهم و تربیتهم و إصلاحهم.
لا أجل له دون لقائک أی لا یکون له غایة و نهایة قبل الموت أو البعث و ربما یوهم جواز سلبه بعدهما فیمکن أن یقال لما کان سلب الإیمان بعد الموت ممتنعا طلب عدم مفارقته قبله لعدم الحاجة إلی طلب عدم مفارقته بعده أو یقال إن الإیمان الدنیوی یزول عند الموت و یتبدل بإیمان أقوی منه غالبا وَ لِذَا مَدَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَفْسَهُ بِقَوْلِهِ: لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ یَقِیناً.
فیکون جریانه علی لسانهم علیهم السلام علی سبیل التنزل و التواضع.
و یحتمل أن یکون من قبیل الاستثناء لتأکید العموم کما فی قوله غیر أن سیوفهم أی لا یکون له أجل إلا اللقاء و هو لا یکون أجلا بل یکون مؤکدا و هو قریب من الأول و یشهد لهما ما بعده من الفقرات و یحتمل علی بعد أن یکون معنی لا أجل له عند لقائک أی عند الإشراف علیه فی وقت الاحتضار فإن السلب یکون غالبا فی هذا الوقت لتشکیک الشیاطین و لذا یستعاذ من العدیلة عند الموت.
و کِفْلَیْنِ أی ضعفین أو نصیبین و الفشل الجبن و الضعف و القود بالتحریک القصاص ذکره الجوهری و قال قتل فلان صبرا إذا حبس علی القتل حتی یقتل و قال یقال هضمت الشی ء کسرته و یقال هضمه حقه و اهتضمه إذا ظلمه و کسر علیه حقه و الموت شرقا هو أن تقف اللقمة أو الماء فی حلقه حتی یموت قال الجوهری رصصت الشی ء أرصه رصا أی ألصقت بعضه ببعض و منه بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (1)
ص: 304
«القصد»، میانه روی در زندگی و تمام امور است. «البرّ» برای والدین یا اعم از آنها «وثواب ما تفضلّت به منها»، یعنی از شکر نعمت؛ و تأنیث به خاطر مضاف الیه است یا به خاطر این است که این گونه است «من النعمة» که شکر در تقدیر است یا به عمومیت دادن نعمت، طوری که شامل اعمال صالحی شود که با توفیق الهی صادر شده است. ممکن است ثواب بنا بر مبتدا بودن، مرفوع خوانده شود و ظرف خبرش باشد، یعنی ثواب هم از جمله نعمتهاست؛ ولی این نوع قرائت مخالف با آنچه که شیخ در نسخهها نگاشته، است.
«یا کائناً بعد کل شیء»، ظاهر این عبارت، نابود کردن تمام موجودات قبل از قیامت است، همچنان که اخبار و آیات به این نکته دلالت دارد. «من سوء المرجع» با کسره جیم، جوهری گفته است: «الرجعی» به معنای رجوع است و مرجع هم چنین معنایی دارد و آیه هم در چنین معنایی استعمال شده است: «الی ربکم مرجعکم»،(1){بازگشت
شما به سوی خداست.} این نظر، شاذ است، چرا که از فعل یفعل فقط در صورتی مصدر میآید که با فتحه باشد. پایان. «سوءالمرجع فی القبر» ممکن است منظور از آن حیات قبر باشد که در این صورت، استعاره از فشار و عذاب بعد از سؤال خواهد بود، و نیز احتمال دارد، منظور بازگشت به آخرت با مرگ باشد. به این دلیل به این عمل رجوع میگویند که آنها قبل از خلق شدن مرده بودند و سپس دوباره به سوی مرگ بازگشتند؛ یا امر و حکمشان به طور ظاهری و باطنی به سوی پروردگارشان بود و سپس در دنیا به طور ظاهری مالک و مملوک کسی غیر از خدا شدند، سپس به آنچه که قبلا بودند بازگشتند و امورشان به طور ظاهری و باطنی به سوی خدا بازگشت.
«میتة سویة»: صاحب کتاب درة الغواص گفته است: «المیته» در اینجا به کسر میم و فتح آن به معنای لحن است. از خیالاتشان در این باب، «قتله شر قتلة»، {به مرگی بد کشت} است. پس قاف را مفتوح میکنند در حالی که کسره دار بودن آن صحیح است، چرا که منظور از آن، خبر دادن از کیفیت و هئیت قتل است که صیغههای امثال آن بر وزن فعله به کسر فاءالفعل میآیند، مثل «رکب رِکبه أنیقة و قعد قِعدة رکینة». از جمله شواهد این مطلب، حکمت عرب در زبانشان است که فعلة را به فتح فاء کنایه از یک بار و به کسر فاء، کنایه از هیئت و به ضمه آن، کنایه از اندازه قرار میدهند تا هر صیغهای بر معنای بخصوصی اختصاص داشته باشد و امکان مشارکت در یک معنا نباشد. آیه «الا من اغترف غرفة بیده»،(2){مگر
اینکه کسی به خوردن یک مشت آب اکتفا کند.} «غرفة» به فتح غین و ضمه آن خوانده شده است، پس هر کس آن را به فتح غین بخواند منظورش یک بار خوردن آب است و در اینجا مفعول حذف شده است و تقدیرش «إلا
ص: 306
و الشین خلاف الزین و إسناد الزینة إلیه مجاز کما أن فی الفقرتین بعده أیضا کذلک فإن الزین و الشفاء و الغناء من صفات الشخص.
و تنفیس الهم و الغم و الکرب تفریجها و رفعها و قال الجوهری حفیت به بالکسر حفاوة و تحفیت به أی بالغت فی إکرامه و إلطافه و الحفی أیضا المستقصی فی السؤال من حیث أحتسب و من حیث لا أحتسب أی من حیث أظن و من حیث لا أظن و من حیث أحتفظ أی من البلایا التی یمکننی التحفظ و التحرز منها أو لا یمکننی أو من الأشیاء التی أعلم ضررها و أتحرز منها أم لا أو بالأسباب التی أظن نفعها فی التحرز أو غیرها و کذا الفقرة الآتیة تحتمل الوجوه.
عز جارک أی من أجرته و أمنته فهو عزیز غالب و جل ثناؤک أی ثناؤک أجل من أن یأتی به أحد کما أنت أهله أنت کما أثنیت علی نفسک و شفعنی أی اقبل شفاعتی و الغرغرة تردد الشی ء فی الحلق قوله علیه السلام فأخرته بها لعل الضمیر الأول راجع إلی العبد و الثانی إلی العقوبة أو الذنوب و الأول أظهر و فی الکلام تقدیم و تأخیر بحسب المعنی أی لیس عبد استوجب جمیع عقوبتک فأخرت عقوبته غیری و یحتمل أن یکون الضمیر راجعا إلی الداعی علی سبیل الالتفات فالمعنی لیس عبد استوجب جمیع عقوبتک غیری و مع ذلک أخرت عقوبتی و الغرة الغفلة.
اللهم احفظنی فیما غبت عنه أی احفظ حرمتی و راعنی فیما لم أحضره من أموالی و أولادی و أقاربی و غیرها کما قال النبی صلی الله علیه و آله من حفظنی فی أهل بیتی و الدعة الخفض و الراحة.
و قال الجزری فیه سلوا الله العفو و العافیة و المعافاة فالعفو محو الذنوب و العافیة أن یسلم من الأسقام و البلایا و هی الصحة ضد المرض و نظیرها الثاغیة و الراغیة بمعنی الثغاء و الرغاء و المعافاة هی أن یعافیک الله تعالی من الناس و یعافیهم منک أی یغنیک عنهم و یغنیهم عنک و یصرف أذاک عنهم و أذاهم عنک و قیل هی مفاعلة من العفو و هو أن یعفو عن الناس و یعفوهم عنه.
ص: 305
من اغترف ماء مرة واحدة» است و هر کس آن را به ضمه غین بخواند، منظورش خوردن به مقدار کف دست از آب است. پایان.
«السویة»، نیک و صالح؛ جوهری گفته است: «رجل سویّ الخلق»، فردی است که قامتش معتدل باشد. کسایی: گفته میشود: «کیف اصبحتم»، {چگونه شب را به صبح رساندی؟} میگویی: «مسوّون صالحون»؛ یعنی اولاد و چهارپایان ما سالم و خوب هستند. «منقلبا کریمة»، یعنی با کرامت و رحمت به آخرت برویم. «حقا»، مصدری است که بر مضمون جمله تأکید میکند. در النهایه درباره حدیث گفته است: لبیک حقّاً حقّاً، یعنی بدون باطل - و به طور حقیقت ندایت را پاسخ گفتم -. و در این صورت تأکید کننده مضمون جمله نیست. یا حقا به معنای «اکدّ به»،{آن را تأکید میکنم}، به این معناست که ملزم به طاعتت که «لبیک» بر آن دلالت دارد میشوم، همچنان که میگویی: «هذا عبدالله حقّا» که با حقّا جمله را تأکید میکنی و تکرار حقّا به خاطر افزودن به تأکید است. پایان. «تعبدا» مفعول له میباشد. «رقا» هم مفعول له است.
«أو أحمل ظلما»، یعنی ظالم شوم و در برخی از نسخهها چنین است: «ظالماً»، یعنی مظلوم واقع شوم که در مورد اولی هم چنین احتمالی میرود. در برخی نسخه آمده «أو أخمل طالبا»، یعنی فراموش شوم و هیچ توجهی به من در حالی که من طالب شهرت و بدان محتاجم، نشود. چرا خمودی برای کسی که آن را نخواسته باشد نعمت بزرگی است؟! ظاهرتر، نسخه اولی است.
«المحمده» مصدر به معنای حمد است. جوهری گفته است: «نهجت الطریق» وقتی به کار میرود که راه را مشخص و واضح کرده باشی و گفته میشود: «اعمل علی ما نهجته الطریق»، {طوری عمل کن که راهش به تو نشان دادم.} «نهجت الطریق» همچنین به معنای پیمودن راه است.
سخن حضرت علیه السلام: «عن الازالة»، یعنی از اینکه کسی مرا از دینت یا من کسی را از دینت گمراه کنم. جوهری گفته است: «الزوبعة»، رئیسی از رؤسای جن است و گفته است: به نظر من به معنای گروهی از مردم میباشد؛ که در اصل مصدر است. گفته است: «العَرََض» به معنای چیزی است که بر انسان عارض میشود مثل مرض و امثال آن. گفته است: «قاساه» یعنی با سنگدلی با او رفتار کرد. «الشجن» به معنای حزن و اندوه است. «فقأت عینه»، یعنی پوشاند. «السکینه» به معنای آرامش قلب است. «جللنی عافیتک»، یعنی آن را شامل تمام بدنم قرار بده، همچنان که مرد خودش را با لباس را میپوشاند. جوهری گفته است: «حمیتة حمایة»، یعنی دفع کردن از آن و «هذا شیء حمی» بر وزن فِعَلٍ به معنای جایی است که نمیتوان نزدیک شد. «أحمیت المکان» یعنی آن را تحت حفاظ قرار دادم.
سپس بدان که این دعاها تا آخرش از روایت ابن خانبه ذکر شد. احتمال دارد برخی از دعاهای اخیر از کلام شیخ باشد که از روایات دیگر گرفته است.
ص: 307
و القصد التوسط فی المعیشة و فی جمیع الأمور و البر للوالدین أو الأعم و ثواب ما تفضلت به منها أی من شکر النعمة و التأنیث باعتبار المضاف إلیه أو من النعمة بتقدیر الشکر أو بتعمیم النعمة بحیث تشمل الأعمال الصالحة التی صدرت بتوفیقه تعالی و یمکن أن یقرأ ثواب بالرفع علی الابتداء فالظرف خبره أی الثواب أیضا من جملة النعمة لکنه مخالف لما هو المضبوط فی النسخ.
و یا کائنا بعد کل شی ء ظاهره إعدام جمیع المخلوقات قبل القیامة کما دلت علیه الأخبار و الآیات و من سوء المرجع بکسر الجیم قال الجوهری الرجعی الرجوع و کذلک المرجع و منه قوله تعالی إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ (1) و هو شاذ لأن المصادر من فعل یفعل إنما یکون بالفتح انتهی و سوء المرجع فی القبر یمکن أن یراد به الحیاة فی القبر فیکون استعاذة من الضغطة و العذاب بعد السؤال و یحتمل المراد الرجوع إلی الآخرة بالموت و إنما سمی ذلک رجوعا لأنهم کانوا أمواتا قبل الخلق ثم رجعوا إلی الموت أو کان أمرهم و حکمهم ظاهرا و باطنا إلی ربهم ثم صاروا فی الدنیا مالکین و مملوکین لغیره تعالی ظاهرا ثم عادوا إلی ما کانوا من صیرورة أمورهم ظاهرا و باطنا إلیه تعالی.
و میتة سویة قال صاحب کتاب درة الغواص المیتة هنا بکسر المیم و الفتح لحن و من أوهامهم فی هذا المعنی قتله شر قتلة فیفتحون القاف و الصواب کسرها لأن المراد به الإخبار عن کیفیة القتلة التی صیغ أمثالها علی فعلة بکسر الفاء کقوله رکب رکبة أنیقة و قعد قعدة رکینة و من شواهد حکمة العرب فی کلامهم أنها جعلت فعلة بفتح الفاء کنایة عن المرة الواحدة و بکسرها کنایة عن الهیئة و بضمها کنایة عن القدر لتدل کل صیغة علی معنی یختص به و یمتنع عن المشارکة فیه و قرأ إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ (2) بفتح الغین و ضمها فمن قرأها بالفتح أراد بها المرة الواحدة و یکون قد حذف المفعول به الذی تقدیره إلا
ص: 306
روایت86.
جنة الأمان: مستحب است بعد از نماز وتر دو سجده به جا آورد که در سجده اولی پنج بار میگوید: «سبّوح قدّوس ربّ الملائکه و الروح» سپس مینشیند و آیة الکرسی را میخواند و سپس دوباره سجده میکند و باز پنج بار ذکر قبلی را میگوید. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که هر کس این کار را بکند، از جای خود برنخیزد مگر اینکه خدا وی را بیامرزد و ثواب شهدای امتم برای او تا قیامت نوشته میشود، و ثواب صد حج و عمره به او عطا میشود، و به هر سوره ای از قرآن، شهری در بهشت به او عطا میشود و خداوند متعال هزار فرشته خلق میکند که تا روزی که بمیرد برای او نیکی مینویسند، و گویا هزار بار کعبه را طواف نموده است، و هزار بنده را آزاد کرده است، و از جای خود بر نمیخیزد تا هزار رحمت بر او نازل شود و دعایش مستجاب شود، و خدای متعال حاجات دنیوی و اخروی وی را برآورده کند؛ و برای او به هر سجده، ثواب هزار نماز مستحبی عطا میشود.(1)
و نیز جنة الأمان: مستحب است که در هر سحر هفتاد مرتبه استغفار شود و این کاملترین استغفار است. این روایت از امام علی علیه السلام نقل شده است که هفتاد مرتبه میگفت: «استغفر الله ربی و أتوب إلیه» و هفت مرتبه میگفت: «أستغفر الله الذی لا اله الا هو الحی القیوم و أتوب إلیه».
مؤلف
در صحیفهای قدیمی، روایتی صحیح نقل شده است و بر اساس آن، امام سجاد علیه السلام بعد از نماز شب این دعا را میخواند:
پروردگارا و سرورم، چشمها فرو خفتهاند و ستارگان فرو رفتهاند، و پرندگان از پرواز به آشیانههای خود برگشتهاند و آرام گرفتهاند و ماهیها در دریاها آرام گرفتند، و تو عادلی هستی که ستم نمیکنی و قاسطی هستی
ص: 308
من اغترف ماء مرة واحدة و من قرأها بالضم أراد بها مقدار مل ء الراحة من الماء انتهی.
و السویة الحسنة الصالحة قال الجوهری رجل سوی الخلق معتدل الکسائی یقال کیف أصبحتم فیقول مسوون صالحون أی أولادنا و مواشینا سویة صالحة و منقلبا کریما أی انقلابا إلی الآخرة مع الکرامة و الرحمة و حقا مصدر مؤکد لمضمون الجملة قال فی النهایة فیه لبیک حقا حقا أی غیر باطل و هو مصدر مؤکد لغیره أو أنه أکد به معنی ألزم طاعتک الذی دل علیه لبیک کما تقول هذا عبد الله حقا فتؤکده به و تکرره لزیادة التأکید انتهی و تعبدا مفعولا له و کذا رقا.
أو أحمل ظلما أی أصیر ظالما و فی بعض النسخ ظالما أی أصیر مظلوما و الأول أیضا یحتمل ذلک و فی بعضها أو أخمل طالبا أی أصیر خامل الذکر لا نباهة لی حال کونی طالبا للشهرة محتاجا إلیها فإن الخمول لمن لم یرد ذلک نعمة عظیمة و الأظهر النسخة الأولی.
و المحمدة مصدر بمعنی الحمد و قال الجوهری نهجت الطریق إذا أبنته و أوضحته و یقال أعمل علی ما نهجته لک و نهجت الطریق أیضا إذا سلکته.
قوله علیه السلام عن الإزالة أی عن أن یزیلنی أحد أو أزیل أحدا عن دینک و قال الجوهری الزوبعة رئیس من رؤساء الجن و قال عندی حشد من الناس أی جماعة و هو فی الأصل مصدر و قال العرض بالتحریک ما یعرض للإنسان من مرض و نحوه و قال قاساه أی کابده و الشجن الحزن و فقأت عینه أی عورتها و السکینة طمأنینة القلب و جللنی عافیتک أی اجعلها شاملة لجمیع بدنی کما یتجلل الرجل بالثوب و قال الجوهری حمیته حمایة دفعت عنه و هذا شی ء حمی علی فعل أی محظور لا یقرب و أحمیت المکان جعلته حمی.
ثم اعلم أن الدعوات إلی آخرها من روایة ابن خانبه و یحتمل کون بعض الدعوات الأخیرة من کلام الشیخ أخذها من روایات أخر.
ص: 307
که منحرف نمیشوی و همیشگی هستی که زوال نمییابد و پادشاهان درها را به روی خود بسته، و نگهبانان در گرد آن درها به حفاظت مشغول هستند، و در تو برای کسی که تو را بخواند باز است. ای سرورم، هر دوستی با دوست خود خلوت میکند و تو محبوب من هستی.
خدایا، اگر در آنچه که مرا بدان امر کردی یا از آن نهی نمودی عصیان کردم، در دوست داشتنیترین چیزها نزد تو، از تو اطاعت کردم. به تو ایمان آوردم که خدایی جز تو نیست و تنها و یگانه هستی و شریکی نداری که این هم منتی از تو نزد من است، نه منتی از من بر تو.
خدایا، در آنچه که مرا بدان امر کردی یا از آن نهی نمودی عصیان کردم، منظور، بزرگی و دشمنی و استکبار و انکار ربوبیت تو نبود، بلکه شیطان مرا بعد از دلیل و حجت و شناخت و بیان شدن حکم تو گمراه کرد. عذری ندارم که آن را دست مایه عذر قرار دهم، پس اگر مرا عذاب کنی به خاطر گناهان من است و به خاطر چیزهایی که استحقاق آن را داشتم و اگر مرا بیامرزی، از روی رحمت تو و به خاطر آنچه که تو شایسته آن بودی است. تو اهل تقوا و مغفرتی و من از اهل گناه و خطا هستم، پس مرا بیامرز که براستی جز تو کسی گناهان را نمیبخشد. ای مهربانترین مهربانان، بر محمد و آل او، همگی درود فرست .
ص: 309
جُنَّةُ الْأَمَانِ،: یُسْتَحَبُّ أَنْ یَسْجُدَ عَقِیبَ الْوَتْرِ سَجْدَتَیْنِ یَقُولُ فِی الْأُولَی سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ خَمْسَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یَجْلِسُ وَ یَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ ثُمَّ یَسْجُدُ ثَانِیاً وَ یَقُولُ کَذَلِکَ خَمْساً فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ لَمْ یَقُمْ مِنْ مَقَامِهِ حَتَّی یُغْفَرَ لَهُ وَ یُکْتَبُ لَهُ ثَوَابُ شُهَدَاءِ أُمَّتِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ یُعْطَی ثَوَابَ مِائَةِ حَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ وَ یُکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ سُورَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مَدِینَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی أَلْفَ مَلَکٍ یَکْتُبُونَ لَهُ الْحَسَنَاتِ إِلَی یَوْمِ یَمُوتُ وَ لَا یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یَرَی مَکَانَهُ فِی الْجَنَّةِ وَ کَأَنَّمَا طَافَ بِالْبَیْتِ مِائَةَ طَوَافٍ وَ أَعْتَقَ مِائَةَ رَقَبَةٍ وَ لَا یَقُومُ مِنْ مَقَامِهِ حَتَّی تَنْزِلَ عَلَیْهِ أَلْفُ رَحْمَةٍ وَ یُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُ وَ قَضَی اللَّهُ تَعَالَی حَاجَتَهُ فِی دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ وَ لَهُ بِکُلِّ سَجْدَةٍ ثَوَابُ أَلْفِ صَلَاةِ تَطَوُّعٍ (1).
وَ مِنْهُ: یُسْتَحَبُّ أَنْ یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ فِی کُلِّ سَحَرٍ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ هُوَ أَتَمُّ الِاسْتِغْفَارِ وَ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَیَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ یَقُولُ سَبْعاً أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ (2).
وَجَدْتُ فِی صَحِیفَةٍ قَدِیمَةٍ مُصَحَّحَةٍ کَانَ سَنَدُهَا هَکَذَا قَالَ الْفَقِیهُ أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَیُّوبَ بْنِ عَیَّاشٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ابْنِ أَخِی طَاهِرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُطَهَّرٍ الْکَاتِبِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شَلْمَقَانَ الْمِصْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَعْلَمِ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ مِنْ دُعَائِهِ بَعْدَ صَلَاةِ اللَّیْلِ إِلَهِی وَ سَیِّدِی هَدَأَتِ الْعُیُونُ وَ غَارَتِ النُّجُومُ وَ سَکَنَتِ الْحَرَکَاتُ مِنَ الطَّیْرِ فِی الْوُکُورِ وَ الْحِیتَانِ فِی الْبُحُورِ وَ أَنْتَ الْعَدْلُ الَّذِی لَا یَجُورُ وَ الْقِسْطُ
ص: 308
باب سیزدهم : نافله فجر و چگونگی خواندن آن و تعقیبات و خواب بعد از آن
روایات
روایت1.
قرب الاسناد: امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای خواندن نماز صبح رفت و بلال در حال گفتن اقامه بود، عبدالله بن قشب نماز نافله فجر میخواند؛ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: ای ابن قشیب، نماز صبح را چهار رکعتی میخوانی؟ این مطلب را دو یا سه بار به او گفت.(1)
روایت2.
تفسیر علی بن ابراهیم: امام رضا علیه السلام در تفسیر آیه «إدبار النجوم» فرمود: منظور دو رکعتی است که قبل از نماز صبح خوانده میشود.(2)
روایت3.
قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است: از برادرم امام کاظم علیه السلام پرسیدم: فردی دو رکعت نماز نافله فجر را نمیخواند. وارد مسجد که میشود امام در حال خواندن نماز - صبح - است، باید چه کار بکند؟ فرمود: با مردم نماز جماعت میخواند و دو رکعت نافله فجر را نمیخواند. وقتی روز بالا آمد قضای آن را میخواند.(3)
روایت4.
العیون: ابوضحاک گفته است: امام رضا علیه السلام وقتی سلام نماز وتر را میگفت، هر قدر که میخواست مینشست و وقتی نزدیک فجر میشد برمیخاست و دو رکعت نافله فجر را میخواند. در رکعت اول، سوره حمد و سوره کافرون و در رکعت دوم، سوره حمد و سوره توحید را میخواند. وقتی فجر طلوع میکرد اذان میگفت و دو رکعت نماز صبح را میخواند و وقتی سلام نماز را میگفت، تا طلوع خورشید در تعقیب نماز مینشست و سپس سجده شکر را به جا میآورد تا روز بالا میآمد.(4)
ص: 310
الَّذِی لَا تَمِیلُ وَ الدَّائِمُ الَّذِی لَا یَزُولُ أَغْلَقَتِ الْمُلُوکُ أَبْوَابَهَا وَ دَارَتْ عَلَیْهِ حُرَّاسُهَا وَ بَابُکَ مَفْتُوحٌ لِمَنْ دَعَاکَ یَا سَیِّدِی وَ خَلَا کُلُّ حَبِیبٍ بِحَبِیبِهِ وَ أَنْتَ الْمَحْبُوبُ إِلَیَّ إِلَهِی إِنِّی وَ إِنْ کُنْتُ عَصَیْتُکَ فِی أَشْیَاءَ أَمَرْتَنِی بِهَا وَ أَشْیَاءَ نَهَیْتَنِی عَنْهَا فَقَدْ أَطَعْتُکَ فِی أَحَبِّ الْأَشْیَاءِ إِلَیْکَ آمَنْتُ بِکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ مَنُّکَ عَلَیَّ لَا مَنِّی عَلَیْکَ إِلَهِی عَصَیْتُکَ فِی أَشْیَاءَ أَمَرْتَنِی بِهَا وَ أَشْیَاءَ نَهَیْتَنِی عَنْهَا لَا حَدَّ مُکَابَرَةٍ وَ لَا مُعَانَدَةٍ وَ لَا اسْتِکْبَارٍ وَ لَا جُحُودٍ لِرُبُوبِیَّتِکَ وَ لَکِنِ اسْتَفَزَّنِی الشَّیْطَانُ بَعْدَ الْحُجَّةِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ الْبَیَانِ لَا عُذْرَ لِی فَأَعْتَذِرَ فَإِنْ عَذَّبْتَنِی فَبِذُنُوبِی وَ بِمَا أَنَا أَهْلُهُ وَ إِنْ غَفَرْتَ لِی فَبِرَحْمَتِکَ وَ بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ أَنْتَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ الذُّنُوبِ وَ الْخَطَایَا فَاغْفِرْ لِی فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ.
ص: 309
روایت5.
قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام فرمود: دو رکعت قبل از نماز صبح، همان «ادبار النجوم» هستند.(1)
روایت6.
فقه الرضا: امام رضا علیه السلام بعد از ذکر کردن وتر فرمود: سپس دو رکعت نماز نافله فجر را قبل و هنگام و بعد از فجر بخوان. در این دو رکعت، سوره کافرون و سوره توحید را میخوانی و اشکالی ندارد که نماز نافله فجر را زمانی که یکچهارم شب باقی است، بخوانی و هرچه نزدیک طلوع فجر شود، فضیلتش بیشتر است.(2)
توضیح
شیخ روایت صحیحی از محمد بن مسلم روایت کرده که وی گفته است:(3) شنیدم امام باقر علیه السلام میفرمود: دو رکعت نماز نافله فجر را قبل و هنگام و بعد از فجر بخوان که با سندهای دیگر هم این حدیث روایت شده است. احتمال دارد منظور از قبل فجر، فجر اول باشد و منظور از هنگام فجر، مابین فجر اول و دوم و منظور از بعد از فجر، بعد از فجر دوم باشد. یا منظور از هنگام فجر، اول طلوع فجر اول و بعد از فجر، بعد از طلوع فجر اول تا فجر دوم باشد. احتمال دارد منظور، قبل از طلوع فجر دوم و اول طلوع آن و بعد از طلوع فجر دوم تا روشن شدن هوا باشد، همچنان که نظر مشهور چنین است. بیشتر علما روایت را بر این نظر حمل کردهاند.
سپس بدان! علما در وقت دو رکعت نماز نافله فجر با هم اختلاف کردند. پس شیخ در کتاب نهایه گفته است: وقت نماز نافله فجر، زمانی است که نماز شب تمام شده است، هر چند که نماز شب قبل از فجر اول تمام شود. همین نظر را ابن ادریس و محقق و متأخرین عامه انتخاب کردهاند، ولی در کتاب المعتبر گفته است: به تأخیر انداختن این دو رکعت تا طلوع فجر اول با فضیلتتر است. سید رضی - که خدا از او راضی باد - گفته است: وقت نافله فجر، طلوع فجر اول است. شیخ در کتاب المبسوط هم، چنین نظری را داده است. نظر قویتر این است که به طور مطلق، خواندن نافله فجر بعد تمام کردن نماز شب جایز است، چرا که اخبار زیادی بر این مطلب دلالت دارد.
نظر مشهور این است که وقت دو رکعت نافله فجر، تا طلوع حمره مشرقیه - سرخی طرف مشرق - ادامه مییابد و سپس خواندن نماز واجب،
ص: 311
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: قَالَ أَبِی قَالَ عَلِیٌّ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِصَلَاةِ الصُّبْحِ وَ بِلَالٌ یُقِیمُ وَ إِذَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْقَشَبِ یُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ الْقَشَبِ أَ تُصَلِّی الصُّبْحَ أَرْبَعاً قَالَ ذَلِکَ لَهُ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثَةً(1).
تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: وَ إِدْبارَ النُّجُومِ رَکْعَتَانِ قَبْلَ صَلَاةِ الصُّبْحِ (2).
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِإِسْنَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَرَکَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ الْإِمَامُ قَدْ قَامَ فِی صَلَاتِهِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَدْخُلُ فِی صَلَاةِ الْقَوْمِ وَ یَدَعُ الرَّکْعَتَیْنِ فَإِذَا ارْتَفَعَ النَّهَارُ قَضَاهُمَا(3).
الْعُیُونُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ: أَنَّ الرِّضَا علیه السلام کَانَ إِذَا سَلَّمَ مِنَ الْوَتْرِ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ مَا شَاءَ اللَّهُ فَإِذَا قَرُبَ مِنَ الْفَجْرِ قَامَ فَصَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ قَرَأَ فِی الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ أَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ صَلَّی الْغَدَاةَ رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا سَلَّمَ جَلَسَ فِی التَّعْقِیبِ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّکْرِ حَتَّی یَتَعَالَی النَّهَارُ(4).
ص: 310
اولی است. ابن جنید گفته است: وقت نماز شب و وتر و دو رکعت نماز نافله فجر، از نصف شب تا طلوع فجر است که به ترتیب خوانده میشوند. ظاهر این کلام این است که وقت نافله فجر با طلوع فجر دوم تمام میشود که این ظاهر انتخاب شیخ در دو کتاب رواییاش است. پس همان طور که دانستی، اخبار وارده که بر جواز خواندن این دو رکعت بعد از طلوع فجر دلالت دارند، بر فجر اول حمل میشوند؛ ولی برخی اخبار به خواندن این دو رکعت بعد از طلوع فجر دوم دلالت دارند، بنابراین بهتر است این گونه بین اخبار جمع شود که خواندن این دو رکعت قبل از طلوع فجر با فضیلتتر است. این نظر ظاهرتر است.
چه بسا اخباری که بر خواندن نماز نافله فجر بعد از طلوع فجر دلالت دارند، بر تقیه حمل شوند، چرا که اکثریت عامه نظرشان این است که این دو رکعت بعد از فجر دوم خوانده میشوند. این نظر را روایتی از ابوبصیر(1)
تأیید میکند که گفته است: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: چه زمانی دو رکعت نافله فجر را بخوانم؟ به من فرمود: بعد از طلوع فجر. به او گفتم: امام باقر علیه السلام به من امر میکرد که این دو رکعت را قبل از طلوع فجر بخوانم؟ فرمود: ای ابا محمد! شیعه در حالی به سمت پدرم میآمدند که خواهان هدایت بودند، پس پدرم آنچه که حق بود را به آنها میگفت، اما به سمت من به حالت شک میآیند؛ بنابراین من هم با تقیه به آنها فتوا میدهم .
ممکن است این روایت را هم بر افضل بودن خواندن نماز نافله فجر قبل از طلوع فجر حمل نمود، و تقیه در وقتی بود که ظاهر کلام حضرت، این تصور را ایجاد کند که نماز نافله فجر فقط باید بعد از طلوع فجر خوانده شود. روایات زیادی آنچه را که ما انتخاب کردیم تأیید میکنند؛ روایاتی که به طور مطلق یا با خواندن چهار رکعت از نماز شب - همان طور که دانستی -، بر جواز خواندن نماز شب بعد از طلوع فجر دلالت میکنند؛ هر چند خواندن این دو رکعت قبل از طلوع فجر، موافق احتیاط است.
سپس شیخ و گروهی از علما گفته اند که اگر این دو رکعت را قبل از طلوع فجر خوانده باشد، افضل این است که بعد از طلوع، این دو رکعت را دوباره بخواند و روایات فقط بر مستحب بودن دوباره خواندن این دو رکعت در صورتی که بعد از خواندن این این دو رکعت و قبل از طلوع فجر بخوابد، دلالت میکنند، نه اینکه به طور مطلق بر مستحب بودن دوباره خواندن دلالت کنند.
روایت7.
دعائم الاسلام: امام علی علیه السلام به خواندن دو رکعت نماز نافله فجر در سفر و غیر سفر امر میکرد و در تفسیر سخن خدای عزوجل «إدبار النجوم» فرمود: منظور دو رکعت نماز نافله فجر است.(2)
از امام صادق علیه السلام درباره سخن خدای عزوجل «و قرآن الفجر إن
ص: 312
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الرَّکْعَتَانِ بَعْدَ الْفَجْرِ هُمَا إِدْبَارُ النُّجُومِ (1).
فِقْهُ الرِّضَا،: قَالَ علیه السلام بَعْدَ ذِکْرِ الْوَتْرِ ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَبْلَ الْفَجْرِ وَ عِنْدَهُ وَ بَعْدَهُ تَقْرَأُ فِیهِمَا قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ لَا بَأْسَ بِأَنْ تُصَلِّیَهُمَا إِذَا بَقِیَ مِنَ اللَّیْلِ رُبُعٌ وَ کُلَّمَا قَرُبَ مِنَ الْفَجْرِ کَانَ أَفْضَلَ (2).
رَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (3) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: صَلِّ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَبْلَ الْفَجْرِ وَ بَعْدَهُ وَ عِنْدَهُ.
و روی نحوه بأسانید أخری (4)
و یحتمل أن یکون المراد قبل الفجر الأول و عنده أی ما بین الفجرین و بعده أی بعد الفجر الثانی أو المراد عنده أی أول طلوع الفجر الأول و بعده أی بعد طلوعه إلی الفجر الثانی و یحتمل أن یکون المراد قبل طلوع الفجر الثانی و أول طلوعه و بعده إلی الإسفار کما هو المشهور و علی هذا الوجه حمله الأکثر.
ثم اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی وقت رکعتی الفجر فقال الشیخ فی النهایة وقتها عند الفراغ من صلاة اللیل و إن کان ذلک قبل الفجر الأول و اختاره ابن إدریس و المحقق و عامة المتأخرین لکن قال فی المعتبر إن تأخیرهما إلی أن یطلع الفجر الأول أفضل و قال السید رضی الله عنه وقتها طلوع الفجر الأول و نحوه قال الشیخ فی المبسوط و الأقوی جواز فعلهما بعد الفراغ من صلاة اللیل مطلقا للأخبار الکثیرة الدالة علیه.
و المشهور أنه یمتد وقتهما إلی أن تطلع الحمرة المشرقیة ثم تصیر الفریضة
ص: 311
قرآن الفجر کان مشهودا(1)»،{و [نیز] نماز صبح را، زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است.}سؤال شد. فرمود: منظور دو رکعتی است که قبل از نماز صبح خوانده میشوند.(2)
امام علی علیه السلام فرمود: هر کس نتوانسته باشد دو رکعت نماز نافله فجر را بخواند، لازم نیست قضایش را بخواند.(3)
توضیح
لازمه لازم نبودن قضای این دو رکعت، منافات داشتن با استحباب خواندن قضای این نماز نیست.
روایت8.
التهذیب: در روایتی صحیح، سلیمان بن خالد گفته است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: وقتی بعد از دو رکعت نافله فجر به پهلوی راست خود میخوابم، چه چیز بگویم؟ فرمود: پنج آیه از سوره آل عمران را تا «إنک لا تخلف المیعاد» را بخوان و بگو: به ریسمان محکم خداوند که گسستی ندارد چنگ زدهام، و به حبل محکم و قوی خداوند دست انداختهام، و از شر فاسقان عرب و عجم به خدا پناه میبرم. به خدا ایمان آوردم، و به خدا توکل کردم، و پشتم را به خدا تکیه دادم، و امورم را به خدا واگذار نمودم، و هر کس به خدا توکل کند خدا او را بس است. خدا کارش را به سرانجام میرساند و خدا بر هر چیزی اندازهای قرار داده است. خدا مرا بس است و نیکو حمایتگری است. خدایا، هر کس شب را به صبح رسانده و حاجتش به سوی مخلوقات است، پس حاجت و رغبت من به سوی توست. سپاس مخصوص خداوند صبح است، سپاس مخصوص خداوند شکافنده صبح است. و سه مرتبه این ذکر را بگو.
روایت9.
المتهجد و غیر آن: سپس بر میخیزد و دو رکعت نافله فجر را میخواند. وقت این دو رکعت قبل از طلوع دوم و بعد از اتمام نماز شب است، زمانی که فجر اول طلوع کرده باشد. پس اگر فجر دوم طلوع کند و این دو رکعت را نخوانده باشد، زمانش تا سرخ شدن افق است و اگر افق سرخ شود و این دو رکعت را نخوانده باشد، بعد از خواندن نماز واجب، دو رکعت نماز نافله فجر را میخواند.
در رکعت اول این نماز سوره حمد و سوره کافرون و در رکعت دوم سوره حمد و سوره توحید را میخواند. وقتی سلام نماز را گفت به پهلوی راست خود میخوابد و دست راست خود را زیر گونه راستش میگذارد. گفته است: به ریسمان محکم خداوند که گسستی ندارد چنگ زدهام، و به حبل محکم و قوی خداوند دست انداختهام، و از شر فاسقان عرب و عجم و از شر فاسقان جن و انس به خدا پناه میبرم. پروردگارم خداست، پروردگارم خداست، پروردگارم خداست، به خدا ایمان آوردم، و به خدا تکیه کردم، و حاجت خود را
ص: 313
أولی و قال ابن الجنید وقت صلاة اللیل و الرکعتین من حین انتصاف اللیل إلی طلوع الفجر علی الترتیب و ظاهره انتهاء الوقت بطلوع الفجر الثانی و هو ظاهر اختیار الشیخ فی کتابی الأخبار فیحمل الأخبار الواردة علی جواز إیقاعهما بعد الفجر علی الفجر الأول کما عرفت لکن فی بعض الأخبار تصریح بالفجر الثانی فالأولی الحمل علی أن الأفضل إیقاعهما قبل الفجر و هو أظهر.
و ربما تحمل أخبار بعد الفجر علی التقیة لأن جمهور العامة ذهبوا إلی أنهما إنما یصلیان بعد الفجر الثانی وَ أُیِّدَ بِمَا رَوَاهُ أَبُو بَصِیرٍ(1)
قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَتَی أُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَالَ فَقَالَ لِی بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام أَمَرَنِی أَنْ أُصَلِّیَهُمَا قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ الشِّیعَةَ أَتَوْا أَبِی مُسْتَرْشِدِینَ فَأَفْتَاهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ وَ أَتَوْنِی شُکَّاکاً فَأَفْتَیْتُهُمْ بِالتَّقِیَّةِ.
و یمکن حمل هذا الخبر أیضا علی أفضلیة التقدیم و التقیة کانت فیما یوهمه ظاهر کلامه علیه السلام من تعین التأخیر و یؤید ما اخترناه الروایات الکثیرة الدالة علی جواز إیقاع صلاة اللیل بعد الفجر مطلقا أو مع التلبس بالأربع کما عرفت و التقدیم أحوط.
ثم إنه ذکر الشیخ و جماعة من الأصحاب أن الأفضل إعادتهما بعد الفجر الأول إذا صلاهما قبله و الروایات إنما تدل علی استحباب الإعادة إذا نام بعدهما قبل الفجر لا مطلقا
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ أَمَرَ بِصَلَاةِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فِی السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَ قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ إِنَّ ذَلِکَ فِی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ(2).
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَ
ص: 312
از خدا میخواهم و امورم را به خدا واگذار نمودم، هیچ نیرو و جنبشی نیست مگر به اراده خدا، و هر کس به خدا توکل کند، خدا او را بس است. خدا کارش را به سرانجام میرساند و خدا بر هر چیزی اندازهای قرار داده است، خدا مرا بس است و نیکو حمایتگری است.
خدایا، هر کس شب را به صبح رسانده و حاجتش به سوی مخلوقات است، پس حاجت و رغبت من به سوی توست. یگانهای که شریکی نداری، سپاس مخصوص خداوند صبح است، سپاس مخصوص خداوند شکافنده صبح است، سپاس مخصوص خداوند بر انگیزاننده روحهاست، سپاس مخصوص خداوند تقسیم کننده معیشت و روزی است، سپاس مخصوص خداوندی است که شب را مایه آرامش و خورشید و ماه را مایه حسابگری قرار داد که این تقدیر شکست ناپذیر داناست.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و نوری در قلبم ، و نوری در چشمم، و نوری بر زبانم، و نوری در بالایم، و نوری در پیشاپیشم، و نوری در پشت سرم، و نوری در سمت راستم ، و نوری در سمت چپم، و نوری بر بالایم، و نوری از زیرم قرار ده و نور را بر من بزرگ گردان. نوری برایم قرار ده که به وسیله آن در میان مردم راه روم و در روزی که تو را ملاقات خواهم کرد، نورت را بر من حرام نگردان.
و آیة الکرسی و سورههای ناس و فلق و پنج آیه از سوره آل عمران از آیه «إن فی خلق السموات و الأرض» تا آیه «إنک لا تخلف المیعاد» را بخوان.(1)
روایت10.
المکارم: وقتی سلام دو رکعت نافله فجر را گفتی بر پهلوی راست خود بخواب و گونه راست خود را بر دست راستت بگذار و بگو: چنگ زدم... تا سخن حضرت «إنک لا تخلف المیعاد»(2).
توضیح
«العروة»، دسته و گوشه سطل و مانند اینهاست و حلقه در طناب است که بدان چنگ میزنند. در اینجا استعاره از دلایل و برهانهایی است که کسی که بر حق است بدانها تمسک میکند. عروه و حبل متین در روایات به ولایت اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده است، چرا که ولایت از عمدهترین اجزای دین و جدا کننده بین مؤمنان و مخالفان است. همان طور که قبلا ذکر شد. «الوثقی» مونث «أوثق» است. «الانفصام» به معنای شکافته شدن است. «فهو حسبه»، یعنی او برایش کافی است. «إن الله بالغ أمره»، یعنی به هر چه که بخواهد میرساند و از دستش نمیرود. «لکل شیء قدرا»، یعنی تقدیر یا أجلی قرار داده است که امکان تغییرش نیست.
«لفالق الاصباح»، گفته شده است: یعنی شکافنده ستون صبح از تاریکی شب یا از سفیدی روز یا شکافنده تاریکی صبح و تاریکی که بر صبح غلبه دارد. «الاصباح» در اصل مصدر
ص: 314
قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً(1) قَالَ هُوَ الرَّکْعَتَانِ قَبْلَ صَلَاةِ الْفَجْرِ(2).
وَ عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَنْ فَاتَتْهُ صَلَاةُ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فَلَا قَضَاءَ عَلَیْهِ (3).
أی لا یلزم القضاء فلا ینافی استحبابه.
التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّا أَقُولُ إِذَا اضْطَجَعْتُ عَلَی یَمِینِی بَعْدَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اقْرَأِ الْخَمْسَ آیَاتٍ مِنْ آلِ عِمْرَانَ إِلَی إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ وَ قُلْ اسْتَمْسَکْتُ بِعُرْوَةِ اللَّهِ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصَامَ لَهَا وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ- وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ اللَّهُمَّ مَنْ أَصْبَحَتْ حَاجَتُهُ إِلَی مَخْلُوقٍ فَإِنَّ حَاجَتِی وَ رَغْبَتِی إِلَیْکَ الْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبَاحِ الْحَمْدُ لِفَالِقِ الْإِصْبَاحِ ثَلَاثاً(4).
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ وَقْتُهُ قَبْلَ الْفَجْرِ الثَّانِی بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ إِذَا کَانَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ الْأَوَّلُ فَإِنْ طَلَعَ الْفَجْرُ الثَّانِی وَ لَا یَکُونُ قَدْ صَلَّی صَلَّاهُمَا إِلَی أَنْ یَحْمَرَّ الْأُفُقُ فَإِنِ احْمَرَّ وَ لَمْ یَکُنْ قَدْ صَلَّی أَخَّرَهُمَا إِلَی بَعْدِ الْفَرِیضَةِ وَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی الْحَمْدَ وَ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ فِی الثَّانِیَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَإِذَا سَلَّمَ اضْطَجَعَ عَلَی یَمِینِهِ وَ وَضَعَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی یَدِهِ الْیُمْنَی وَ قَالَ اسْتَمْسَکْتُ بِعُرْوَةِ اللَّهِ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصَامَ لَهَا وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ رَبِّیَ اللَّهُ رَبِّیَ اللَّهُ رَبِّیَ اللَّهُ آمَنْتُ بِاللَّهِ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ أَطْلُبُ حَاجَتِی مِنَ
ص: 313
أصبح است که وقتی داخل در صبح میشود به کار میرود و به این دلیل «الصبح» خوانده میشود و در آیه به فتح همزه مبنی بر اینکه جمع باشد، خوانده شده است.
«جاعل اللیل سکنا»، هر کس در روز خسته شده، به آن آرام میگیرد تا در آن استراحت کند. هر کس که چون به آن اطمینان یابد بدان آرامش یابد و تا به آن انس گیرد. یا به معنای این است که خلایق در آن آرامش یابند که در این صورت از سخن خدای متعال «لتسکنوا فیه»،(1){تا
در آن آرامش یابید.} گرفته شده است.
«و الشمس و القمر» بر محل «اللیل» عطف شدهاند. به این دلیل که این دو در آیه به صورت مجرور یا به صورت منصوب به فعل مقدر«جعَلَ» خوانده شدهاند.
«حسبانا»، یعنی دورههای مختلف که اوقات با آنها حساب میشود. حسبان مصدر حسب به فتحه است. گفته شده است که جمع حساب است مثل شهاب و جمعش شهبان است. «ذلک»، اشارهای به این مطلب است که این را مایه حساب قرار داده است، یعنی این سیر و گردش طبق حساب معلومی است. «تقدیر»، کسی که بر این دو غلبه کرده و این دو را به طور مخصوصی میگرداند. «العلیم»، به تدبیر این دو.
«أمشی به»، اشاره به سخن خدای سبحان است که میفرماید: «أو من کان میتا فأحیناه و جعلنا له نورا یمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها(2)»،{یا
کسی که مرده [دل] بود و زنده اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن، در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکیهاست و از آن بیرون آمدنی نیست؟} و شاید مراد از مشی، مشی معنوی در درجات کمال است. یا منظور از مشی برای هدایت بین خلایق است. در روایات بسیاری، تأویل نور به امام و ولایت، قبلا ذکر شد.
روایت11.
المتهجد و غیر آن: سپس کامل مینشیند و تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را میگوید. مستحب است صد بار بگوید: «سبحان ربی العظیم و بحمده أستغفر الله ربی و أتوب إلیه» سپس میگوید: خدایا، درهای امری را که در آن آسانی و سلامتی است، بر من باز کن. خدایا، راهش را برای من مهیا کن و چشمم را به راه خروجش بینا گردان. خدایا، اگر برای کسی مقدر کرده ای که (امروز) به من شری برساند، او را از جلو و عقب و راست و چپ و زیر پا و بالای سرش بگیر و مرا از (شر) او کفایت کن به هر وسیله ای که می خواهی و هرگونه که می خواهی.(3)
همچنین مستحب است که صد یا ده مرتبه سوره توحید خوانده شود.
سپس دست راستت را به سوی خدا بلند کن و انگشت تسبیح کنندهات را بالا بر و به سوی او زاری کن
ص: 315
اللَّهِ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ- وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ اللَّهُمَّ مَنْ أَصْبَحَ وَ لَهُ حَاجَةٌ إِلَی مَخْلُوقٍ فَإِنَّ حَاجَتِی وَ رَغْبَتِی إِلَیْکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ الْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبَاحِ الْحَمْدُ لِفَالِقِ الْإِصْبَاحِ الْحَمْدُ لِنَاشِرِ الْأَرْوَاحِ الْحَمْدُ لِقَاسِمِ الْمَعَاشِ الْحَمْدُ لِلَّهِ جَاعِلُ اللَّیْلِ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْ فِی قَلْبِی نُوراً وَ فِی بَصَرِی نُوراً وَ عَلَی لِسَانِی نُوراً وَ مِنْ فَوْقِی نُوراً وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ نُوراً وَ مِنْ خَلْفِی نُوراً وَ عَنْ یَمِینِی نُوراً وَ عَنْ شِمَالِی نُوراً وَ مِنْ فَوْقِی نُوراً وَ مِنْ تَحْتِی نُوراً وَ عَظِّمْ
لِیَ النُّورَ وَ اجْعَلْ لِی نُوراً أَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ وَ لَا تَحْرِمْنِی نُورَکَ یَوْمَ أَلْقَاکَ وَ اقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ الْخَمْسَ آیَاتٍ مِنْ آلِ عِمْرَانَ مِنْ قَوْلِهِ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ(1).
الْمَکَارِمُ،: فَإِذَا سَلَّمْتَ مِنْ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فَاضْطَجِعْ عَلَی یَمِینِکَ وَ ضَعْ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ عَلَی یَدِکَ الْیُمْنَی وَ قُلِ اسْتَمْسَکْتُ إِلَی قَوْلِهِ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ(2).
العروة عروة الدلو و نحوه و الحلقة تکون فی الحبل یتمسک بها استعیرت هنا للدلائل و البراهین التی یتمسک المحق بها و فسرت هی و الحبل المتین فی الأخبار بولایة أهل البیت علیهم السلام فإنها من عمدة أجزاء الدین و المائز بین المؤمنین و المخالفین کما مر و الوثقی تأنیث الأوثق و الانفصام الانصداع فهو حسبه أی کافیه إن الله بالغ أمره یبلغ ما یرید فلا یفوته لکل شی ء قدرا أی تقدیرا أو أجلا لا یمکن تغییره.
لفالق الإصباح قیل أی شاق عمود الصبح عن ظلمة اللیل أو عن بیاض النهار أو شاق ظلمة الإصباح و هو الغبش الذی یلیه و الإصباح فی الأصل مصدر
ص: 314
و بگو: خداوند صبح منزه است، خداوند شکافنده صبح منزه است، خداوندی که شب را مایه آرامش و خورشید و ماه را مایه حسابگری قرار داد که این تقدیر شکست ناپذیر داناست. خدایا، اول روزم را صلاح و وسط آن را رستگاری و آخر آن را موفقیت و پیروزی قرار ده. خدایا، هر کس که صبح میکند و حاجتش به مخلوق است؛ پس حاجت من به سوی توست و خواستهام از توست. خدایی جز تو نیست، یگانهای و شریکی نداری.(1)
سپس آیة الکرسی و سورههای ناس و فلق را بخوان و صد مرتبه بگو: «سبحان ربی و بحمده أستغفر ربی و أتوب إلیه» و هفت مرتبه میگویی: «بسم الله الرحمن لا حول و لاقوة إلا بالله العلی العظیم».(2)
روایت12.
المکارم: بگو :«خدایا، در امری که در آن» تا سخن حضرت «مرا به هر وسیلهای که میخواهی کفایت کن». سپس بعد از به پهلو خوابیدن یا قبل از آن، بعد از دو رکعت نافله فجر سجده کن و در سجدهات بگو: ای بهترین درخواست شدگان و ای بخشندهترین بخشندهها، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا بیامرز و بر من رحم کن و من و خانوادهام از فضل خود روزی ده که تو صاحب فضلی بزرگ هستی.(3)
مستحب است برای برادران مؤمنش در سجدهاش دعا کند. میگوید: خدایا، ای خدای فجر و شبهای دهگانه... تا آخر روایتی که شیخ روایت کرده و قبلا ذکر شد.(4)
روایت13.
المتهجد: سپس میگویی: ای بهترین کسی که خوانده میشود، ای بهترین کسی که از وی خواسته میشود، ای وسیعترین کسی که عطا میکند، ای بهترین کسی که به او امید میرود. برای من رزقی وسیع و حلال از فضل خود عطا کن، ای مهربانترین مهربانان.
خدایا، درخواست دارم آن حاجتم را که اگر روا کنی دیگر از هر چه محرومم کنی زیان نکنم، و اگر آن حاجتم را روا نسازی دیگر هر چه ببخشی نفعی به حالم نبخشد، درخواست دارم که از آتش دوزخ رهاییام بخشی. خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست که مرا با عفو خودت از آتش دوزخ رها سازی و با رحمتت مرا از آتش دوزخ آزاد کنی، و با دادن بهشت با جود و بخششت بر من منت گذار و بهشت را با کرمت بر من ارزانی دار و با قدرتت هر ترس بین من و بین بهشت را برطرف کن و با فضل خود حورالعین را به ازدواج من در بیاور.
ای کسی که از رگ گردن به من نزدیکتر است، ای کسی که بین شخص و قلبش حایل میشود، ای
ص: 316
أصبح إذا دخل فی الصبح سمی به الصبح و قرئ فی الآیة بفتح الهمزة علی الجمع جَاعِلُ اللَّیْلِ سَکَناً یسکن إلیه من تعب بالنهار لاستراحته فیه من سکن إلیه إذا اطمأن إلیه استیناسا به أو یسکن فیه الخلق من قوله لِتَسْکُنُوا فِیهِ (1) و الشمس و القمر عطف علی محل اللیل و یشهد له أنهما قرئا فی الآیة بالجر أو نصبهما بجعل مقدرا.
حسبانا أی علی أدوار مختلفة یحسب بها الأوقات و هو مصدر حسب بالفتح و قیل جمع حساب کشهاب و شهبان ذلک إشارة إلی جعلهما حسبانا أی ذلک السیر بالحساب المعلوم تقدیر الذی قهرهما و سیرهما علی الوجه المخصوص العلیم بتدبیرهما.
أمشی به إشارة إلی قوله سبحانه أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها(2) و لعل المراد بالمشی المشی المعنوی فی درجات الکمال أو المشی للهدایة بین الخلق و قد مر تأویل النور بالإمام و الولایة فی أخبار کثیرة.
الْمُتَهَجِّدُ، وَ غَیْرُهُ،: ثُمَّ یَسْتَوِی جَالِساً وَ یُسَبِّحُ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَقُولَ مِائَةَ مَرَّةٍ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی بَابَ الْأَمْرِ الَّذِی فِیهِ الْیُسْرُ وَ الْعَافِیَةُ اللَّهُمَّ هَیِّئْ لِی سَبِیلَهُ وَ بَصِّرْنِی مَخْرَجَهُ اللَّهُمَّ وَ إِنْ کُنْتَ قَضَیْتَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ عَلَیَّ مَقْدُرَةً بِسُوءٍ فَخُذْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ تَحْتِ
قَدَمَیْهِ وَ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ وَ اکْفِنِی بِمَ شِئْتَ وَ حَیْثُ شِئْتَ وَ کَیْفَ شِئْتَ (3)
وَ یُسْتَحَبُّ أَیْضاً أَنْ یَقْرَأَ مِائَةَ مَرَّةٍ أَوْ عِشْرِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ ارْفَعْ یَدَکَ الْیُمْنَی إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ ارْفَعْ إِصْبَعَکَ الْمُسَبِّحَةَ وَ تَضَرَّعْ إِلَیْهِ
ص: 315
کسی که در مرتبه بلند دیدهبانی هستی، ای کسی که مثل او چیزی نیست و او شنوا و بیناست. ای شکافنده دانه و دانه خرما، ای خدای نسیم و نفس، ای خدای آفریده شدگان، پروردگار جهانیان، شریکی نداری و خدای ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و موسی و عیسی و پیامبران علیهم السلام و فرو فرستنده تورات و انجیل و زبور و قرآن بزرگ و کتاب ابراهیم و موسی هستی. از تو میخواهم که بر محمد پیامبر رحمتت و بنده و فرستادهات و بر خاندان برگزیده و نیکت، کسانی که ناپاکی و آلودگی را از آنها دور نمودی و آنها را به طور کامل پاکیزه کردی، درودی بسیار و پاکیزه و رشد کننده و نیکو و مبارک بفرست. و خواسته ام از تو این است که در قضایت بر من برکت دهی و در قَدرَت نیز بر من برکت دهی و نیز در آنچه که مرا به سوی آن برمیگردانی برکت دهی و موی پیشانی مرا بگیری و به آنچه که موافق تو و رضایتت است بکشانی. مرا بر هدایت شدن توفیق ده و مرا به سوی آن هدایت کن و مرا به آن توفیق ده و بر آن یاری کن، چرا که به غیر از تو هیچ کس نمیتواند بر انجام خیر توفیق دهد و راهنمایی کند و توفیق دهد و بر آن یاری کند.
از تو میخواهم که مرا به قضا و قدرت راضی گردانی و بر تحمل بلای خود صبر دهی و بر ایستادنم در پیشگاهت برکت دهی، و نامه اعمالم را به دست راستم دهی و در حساب من آسان گیری و وحشتم را به امنیت تبدیل کنی و عورتم را بپوشانی و مرا به پیامبر رحمتت محمد صلی الله علیه و آله و سلم ملحق کنی و مرا به حوض وی وارد گردانی و مرا با کاسهای سیراب سازی که بعد از آن هرگز تشنگی نباشد. پروردگارا، بر محمد و آل او درود فرست و دینم که نگهدارنده امورم است و دنیایم که معیشتم در آن است و آخرتم که بازگشتم به سوی آن است، را اصلاح کن. همه اینها را با جود و کرمت و شفاعت پیامبرت محمد و برگزیدگان از اهل بیت وی که سلام تو بر او و همه آنها باد، میخواهم. ای مهربانترین مهربانان.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا به وسیله حلالت از حرامت بینیاز کن و با فضل خودت از غیر خودت بینیاز گردان و تمام گناهانم را ببخش و آنچه که برایم مهم و گران است را کفایت کن و در تمام امورم بر من لطف نما و آنچه را که آرزو و رؤیایم به آن میرسد بر من روزی کن که تو مورد اعتماد و امید من هستی.
پروردگارا، هر کس به کسی غیر از تو امید و اطمینان دارد، من به غیر از تو به کسی دیگر امید و اطمینان ندارم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا بیامرز و ای بخشنده، به خاطر اعمال زشتم رسوایم نساز و به خاطر خطاهایم پرده عصمتم را مدر و هنگام مرگ مرا پشیمان مکن. خدایا، بر محمد و آل او درود فرست و خطاها و کارهای عمدی و جدی و شوخی و اسرافم را بر
ص: 317
وَ قُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الصَّبَاحِ وَ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ وَ جَاعِلِ اللَّیْلِ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَوَّلَ یَوْمِی هَذَا صَلَاحاً وَ أَوْسَطَهُ فَلَاحاً وَ آخِرَهُ نَجَاحاً اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ حَاجَتُهُ إِلَی مَخْلُوقٍ فَإِنَّ حَاجَتِی إِلَیْکَ وَ طَلِبَتِی مِنْکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ (1) ثُمَّ اقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ مِائَةَ مَرَّةٍ سُبْحَانَ رَبِّی وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ تَقُولُ سَبْعَ مَرَّاتٍ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (2).
الْمَکَارِمُ،: قُلِ اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی بَابَ الْأَمْرِ الَّذِی إِلَی قَوْلِهِ وَ اکْفِنِیهِ بِمَا شِئْتَ ثُمَّ اسْجُدْ بَعْدَ الِاضْطِجَاعِ أَوْ قَبْلَهُ بَعْدَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ قُلْ فِی سُجُودِکَ یَا خَیْرَ الْمَسْئُولِینَ وَ یَا أَجْوَدَ الْمُعْطِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ ارْزُقْنِی وَ ارْزُقْ عِیَالِی مِنْ فَضْلِکَ إِنَّکَ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ (3)
وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ لِإِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی سُجُودِهِ وَ یَقُولَ اللَّهُمَّ رَبَّ الْفَجْرِ وَ اللَّیَالِی الْعَشْرِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةِ الشَّیْخِ (4).
الْمُتَهَجِّدُ،: ثُمَّ تَقُولُ یَا خَیْرَ مَدْعُوٍّ یَا خَیْرَ مَسْئُولٍ وَ یَا أَوْسَعَ مَنْ أَعْطَی یَا أَفْضَلَ مُرْتَجًی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَبِّبْ لِی رِزْقاً مِنْ فَضْلِکَ الْوَاسِعِ الْحَلَالِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ حَاجَتِی إِلَیْکَ إِنْ أَعْطَیْتَنِیهَا لَمْ یَضُرَّنِی مَا مَنَعْتَنِی وَ إِنْ مَنَعْتَنِیهَا لَمْ یَنْفَعْنِی مَا أَعْطَیْتَنِی فَکَاکُ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ بِعَفْوِکَ وَ أَعْتِقْنِی مِنْهَا بِرَحْمَتِکَ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ بِجُودِکَ وَ تَصَدَّقْ بِهَا عَلَیَّ بِکَرَمِکَ وَ اکْفِنِی کُلَّ هَوْلٍ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا بِقُدْرَتِکَ وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ بِفَضْلِکَ.
یَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ یَا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ یَا مَنْ
ص: 316
نفسم ببخش و فقر و نیاز مرا با بینیازی از آفریدگان شرّت، با رزقی وسیع از فضل خودت برطرف کن، بدون اینکه تلاش و منتی از خلایقت بر من باشد. و حج بیت الله الحرام را بر من در این سال و در هر سال روزی کن، و گناهان بزرگ مرا به منتت ببخش که به غیر از تو کسی این گناهان را نمیبخشد، ای داننده غیبها.
خدایا، تو در کتابت گفتی که «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم» و من تو را با نامهای تو خواندم ای خدای من، و به گناهانم در نزد تو اعتراف کردم، و نیازهایم را به سوی تو آوردم و آنها را بر تو فرود آوردم و از آنها نزد تو شکوه کردم و در مقابل تو گذاشتم، پس به ذات بخشندهات و کلمات کاملت از تو میخواهم که اگر گناهی از من باقی باشد که آن را نیامرزیده باشی، یا میخواهی مرا بر آن عذاب کنی یا بر آن محاسبه کنی، یا حاجتی باشد که آن را بر من روا نکرده باشی یا چیزی از تو خواسته باشم که آن را به من نداده باشی، فجر این شب طلوع نکند یا این روز سپری نشود مگر اینکه آنها را بخشیده باشی و خواستهام را به من عطا کرده باشی و در تمام این خواستههایم شفیع من باشی، ای مهربانترین مهربانان.
خدایا، تو اولی هستی که قبل از هر چیزی بودی و خالق قبل بودی و آخری هستی که بعد از هر چیزی و وارث آن خواهی بود. تو نور همه چیز و وارث آن هستی، و بر هر چیز ظاهر و محافظ آن هستی و باطنترین چیزها و محیط به هر چیزی هستی، بعد از هر چیزی باقی خواهی بود و با قدرت خود متعالیتر از هر چیزبا وجود نزدیکی بدان، و پهلوی هر چیز در عین بلندی به هر چیزی هستی. خالق هر چیزی و وارث آن هستی. آفریننده هر چیز {و برگرداننده آن هستی} و ملکت زوال نیابد و عزتت زایل نگردد و از مکرت در امان نمیتوان بود و قوتت ضعیف نشود و کسی از تو امتناع نمیتواند بورزد و در حکمت کسی شریک نیست و تباهی نداری و زوال و نهایت و انتها نداری و این چنین در گذشته و این چنین در آینده زوال نمییابد .
زبان نمیتواند جلالت را توصیف کند و قلبها به خاطر عظمتت هدایت نیابند و اعمال به حد شکر تو نرسند. به خاطر علمت بر همه چیز احاطه داری و عدد هر چیز را بر شمردی، [ولی] نعمتهایت قابل شمارش نیست و شکر تو به جا آورده نمیشود. بر مخلوقاتت غلبه کردی و با قدرتت مالک بندگانت شدی و آنها تسلیم امرت شدند و به خاطر عظمتت در برابرت ذلیل شدند و تقدیر تو بر آنها چیره یافت و علمت به آنها احاطه یافت و چشمت در میان آنها سپری شد - آنها را میبینی - آنچه را که آنها پنهانی انجام میدهند، نزد تو آشکار و روشن است، و آنها در قبضه قدرت تو سرگردانند و به سوی آنچه که تو میخواهی به پایان میبرند.
هر چیزی که در میان آنها ایجاد کردی عدالت بوده و هر چه که حکم نمودی حق بوده است. تو مهار اختیار هر جنبدهای را به دست داری و آن جا که قرار گرفته و آن جا که برمیگردد را میدانی، همه اینها در کتابی آشکار است. دوست و فرزندی نداری
ص: 318
هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی یَا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ یَا فَالِقَ الْحَبِّ وَ النَّوَی یَا بَارِئَ النَّسَمِ یَا إِلَهَ الْخَلْقِ (1) رَبَّ الْعَالَمِینَ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ النَّبِیِّینَ علیهم السلام وَ مُنْزِلَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ (2)
الْعَظِیمِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ عَلَی آلِهِ الْأَخْیَارِ الْأَبْرَارِ الَّذِینَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرْتَهُمْ تَطْهِیراً صَلَاةً کَثِیرَةً طَیِّبَةً نَامِیَةً مُبَارَکَةً زَاکِیَةً وَ أَنْ تُبَارِکَ لِی فِی قَضَائِکَ وَ تُبَارِکَ لِی فِی قَدَرِکَ وَ تُبَارِکَ لِی فِیمَا أَتَقَلَّبُ فِیهِ وَ تَأْخُذَ بِنَاصِیَتِی إِلَی مُوَافَقَتِکَ وَ رِضَاکَ وَ تُوَفِّقَنِی لِلرُّشْدِ وَ تُرْشِدَنِی إِلَیْهِ وَ تُسَدِّدَنِی لَهُ وَ تُعِینَنِی عَلَیْهِ فَإِنَّهُ لَا یُوَفِّقُ لِلْخَیْرِ وَ لَا یُرْشِدُ إِلَیْهِ وَ لَا یُسَدِّدُ لَهُ وَ لَا یُعِینُ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْتَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُرْضِیَنِی بِقَدَرِکَ وَ قَضَائِکَ وَ تُصَبِّرَنِی عَلَی بَلَائِکَ وَ تُبَارِکَ لِی فِی مَوْقِفِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَعْطِنِی کِتَابِی بِیَمِینِی وَ حَاسِبْنِی حِسَاباً یَسِیراً وَ آمِنْ رَوْعَتِی وَ اسْتُرْ عَوْرَتِی وَ أَلْحِقْنِی بِنَبِیِّی نَبِیِّ الرَّحْمَةِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَوْرِدْنِی حَوْضَهُ وَ اسْتَقِنِی بِکَأْسٍ لَا أَظْمَأُ بَعْدَهَا أَبَداً رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَصْلِحْ لِی دِینِیَ الَّذِی هُوَ عِصْمَةُ أَمْرِی وَ أَصْلِحْ لِی دُنْیَایَ الَّتِی فِیهَا مَعِیشَتِی وَ أَصْلِحْ لِی آخِرَتِیَ الَّتِی إِلَیْهَا مُنْقَلَبِی أَسْأَلُکَ کُلَّ ذَلِکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ شَفَاعَةِ نَبِیِّکَ- مُحَمَّدٍ وَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَغْنِنِی بِحَلَالِکَ عَنْ حَرَامِکَ وَ بِفَضْلِکَ عَمَّنْ سِوَاکَ وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی کُلَّهَا وَ اکْفِنِی مَا أَهَمَّنِی وَ الْطُفْ لِی فِی جَمِیعِ أُمُورِی وَ ارْزُقْنِی مِنْ فَضْلِکَ مَا تُبَلِّغُنِی بِهِ أَمَلِی وَ مُنَایَ فَأَنْتَ ثِقَتِی وَ رَجَائِی رَبِّ مَنْ رَجَا غَیْرَکَ وَ وَثِقَ بِسِوَاکَ فَإِنَّهُ لَیْسَ لِی ثِقَةٌ وَ لَا رَجَاءٌ غَیْرُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ لَا تَفْضَحْنِی یَا کَرِیمُ بِمَسَاوِیَّ وَ لَا تَهْتِکْنِی بِخَطِیئَتِی وَ لَا تُنْدِمْنِی عِنْدَ الْمَوْتِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی خَطَایَایَ وَ عَمْدِی وَ جِدِّی وَ هَزْلِی وَ إِسْرَافِی عَلَی
ص: 317
و در سلطنت تو شریکی نیست و به خاطر ناتوانی، ولیّ و سرپرستی نداری، خدایی جز تو نیست و بلند مرتبهای ای پروردگار جهانیان. هر چه بخواهی خواهد شد و هر چه که نخواهی نخواهد شد، هر چه که در مورد چیزی گفتی، خدایا، همان طور است که گفتی و هر چه که به وسیله آن خودت را توصیف کردی، خدایا، همان طور است که وصف نمودی. کسی نیست که از تو راستگوتر باشد و کسی نیست که بهتر از تو سخن بگوید و من بر همه اینها از جمله شاهدان هستم، پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا بر این شهادت بمیران و ثواب آن را بر من، بهشت قرار ده، ای صاحب شکوه و کرامت.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست و آنچه را مبغوض خودت است بر من دوست داشتنی نساز، و آنچه را برای خودت دوست داشتنی است مورد غضب من قرار نده، و آنچه را که بر من واجب کردهای بر من سنگین مگردان، و آنچه را که از آن کراهت داری بر من شیرین مکن، و آنچه که حرام کردی بر من مشتبه نساز.
خدایا، من از اینکه به رضایت تو خشمگین گردم به تو پناه میآورم یا اینکه به خشم تو خشنود گردم، یا دشمنت را به دوستی خود برگزینم، یا دوستان تو را دشمن دارم یا نصیحت تو را رد کنم، یا با امرت مخالفت نمایم. خدایا من چقدر به تو نیازمندم و تو چقدر از من بی نیازی، مخلوقاتت هم این گونه هستند. خدایا، توکل نمودن بر تو و زاری نمودن به سوی تو گریه به خاطر خشیتت و فروتنی به خاطر عظمتت و ناله و زاری به سوی تو از جداییات و ترس از عذابت و امید به رحمتت همراه با ترست و ایستادن هنگام امر تو و تمام کردن با اطاعتت چقدر نیکوست!
خدایا، چگونه دستانم را به سویت دراز کنم در حالی که خطاها تنم را دریدهاند و یا چگونه برای دنیا بنا کنم در حالی که گناهان ارکانم را ویران نمودهاند، و یا چگونه بر دوستم گریه کنم در حالی که بر خود گریه نمیکنم، یا بر چیزی تکیه کنم در حالی بر خود تکیه نمیکنم، یا چه زمانی برای آخرت خود عمل کنم در حالی که بر دنیایم حریص هستم، یا چگونه از گناهان خود توبه کنم در حالی که قبل از مرگم گناهان را ترک نمیکنم؟
خدایا، دنیا مرا به سوی لهو و بیهودگی فرا خواند و من شتاب کردم و آخرت مرا فرا خواند و من تنبلی نمودم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و جای تنبلی در مورد آخرت را به شتاب به سوی آن تغییر ده و جای شتاب در مورد دنیا را به تنبلی در مورد آن تغییر ده.
به چه کسی امید بندم وقتی که به تو امید نمیبندم، یا از چه کسی بترسم وقتی که به تو ایمن شدم، یا از چه کسی اطاعت کنم وقتی که از تو عصیان ورزیدم، یا از چه کسی تشکر کنم وقتی به تو کفر ورزیدم، یا چه کسی را یاد کنم وقتی تو را فراموش نمودم؟ خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا در هر دعای نیک آن بندهای که به تو راغب و از تو ترسان است و تو را با آن فرا خوانده، شریک کن و نیز در هر خیری که از تو میخواهد، شریک گردان. و آنها را نیز در هر کار نیکی که من از تو خواستهام شریک گردان. من و خانواده و برادران دینی را در بالاترین درجه خیری که مخصوص کسی از بندگانت کردی قرار ده، براستی که تو پناه میدهی و کسی بر ضد تو پناه نمیدهد.
ص: 319
نَفْسِی وَ اسْدُدْ فَاقَتِی وَ حَاجَتِی وَ فَقْرِی بِالْغِنَی عَنْ شِرَارِ خَلْقِکَ بِرِزْقٍ وَاسِعٍ مِنْ فَضْلِکَ مِنْ غَیْرِ کَدٍّ وَ لَا مَنٍّ مِنْ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی عَامِی هَذَا وَ فِی کُلِّ عَامٍ وَ اغْفِرْ لِی بِمَنِّکَ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُهَا غَیْرُکَ یَا عَلَّامَ الْغُیُوبِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ قَدْ دَعَوْتُکَ یَا إِلَهِی بِأَسْمَائِکَ وَ اعْتَرَفْتُ لَکَ بِذُنُوبِی وَ أَفْضَیْتُ إِلَیْکَ بِحَوَائِجِی وَ أَنْزَلْتُهَا بِکَ وَ شَکَوْتُهَا إِلَیْکَ وَ وَضَعْتُهَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَأَسْأَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَرِیمِ وَ کَلِمَاتِکَ التَّامَّةِ إِنْ کَانَ بَقِیَ عَلَیَّ ذَنْبٌ لَمْ تَغْفِرْهُ لِی أَوْ تُرِیدُ أَنْ تُعَذِّبَنِی عَلَیْهِ أَوْ تُحَاسِبَنِی عَلَیْهِ أَوْ حَاجَةٌ لَمْ تَقْضِهَا لِی أَوْ شَیْ ءٌ سَأَلْتُکَ إِیَّاهُ لَمْ تُعْطِنِیهِ أَنْ لَا یَطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ هَذِهِ اللَّیْلَةِ أَوْ یَنْصَرِمَ هَذَا الْیَوْمُ إِلَّا وَ قَدْ غَفَرْتَهُ لِی وَ أَعْطَیْتَنِی سُؤْلِی وَ شَفَّعْتَنِی فِی جَمِیعِ حَوَائِجِی إِلَیْکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الْخَالِقُ لَهُ وَ أَنْتَ الْآخِرُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الْوَارِثُ لَهُ وَ أَنْتَ نُورُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الْوَارِثُ لَهُ وَ الظَّاهِرُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الرَّقِیبُ عَلَیْهِ وَ الْبَاطِنُ دُونَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الْمُحِیطُ بِهِ الْبَاقِی بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ الْمُتَعَالِی بِقُدْرَتِهِ فِی دُنُوِّهِ الْمُتَدَانِی إِلَی کُلِّ شَیْ ءٍ فِی ارْتِفَاعِهِ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ وَارِثُهُ مُبْتَدِعُ الْخَلْقِ وَ مُعِیدُهُ لَا یَزُولُ مُلْکُکَ وَ لَا یَذِلُّ عِزُّکَ وَ لَا یُؤْمَنُ کَیْدُکَ وَ لَا تُسْتَضْعَفُ قُوَّتُکَ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْکَ أَحَدٌ وَ لَا یَشْرَکُکَ فِی حُکْمِکَ أَحَدٌ وَ لَا نَفَادَ لَکَ وَ لَا زَوَالَ وَ لَا غَایَةَ وَ لَا مُنْتَهَی لَمْ تَزَلْ کَذَلِکَ فِیمَا مَضَی وَ لَا تَزَالُ کَذَلِکَ فِیمَا بَقِیَ لَا تَصِفُ الْأَلْسُنُ جَلَالَکَ وَ لَا تَهْتَدِی الْقُلُوبُ لِعَظَمَتِکَ وَ لَا تَبْلُغُ الْأَعْمَالُ شُکْرَکَ أَحَطْتَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً وَ أَحْصَیْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً لَا تُحْصَی نَعْمَاؤُکَ وَ لَا یُؤَدَّی شُکْرُکَ قَهَرْتَ خَلْقَکَ وَ مَلَکْتَ عِبَادَکَ بِقُدْرَتِکَ وَ انْقَادُوا لِأَمْرِکَ وَ ذَلُّوا لِعَظَمَتِکَ وَ جَرَی عَلَیْهِمْ قَدَرُکَ وَ أَحَاطَ بِهِمْ عِلْمُکَ وَ نَفَذَ فِیهِمْ بَصَرُکَ سِرُّهُمْ عِنْدَکَ عَلَانِیَةٌ وَ هُمْ فِی قَبْضَتِکَ یَتَقَلَّبُونَ وَ إِلَی مَا شِئْتَ یَنْتَهُونَ مَا کَوَّنْتَ فِیهِمْ کَانَ عَدْلًا وَ مَا قَضَیْتَ فِیهِمْ کَانَ حَقّاً أَنْتَ آخِذٌ بِنَاصِیَةِ کُلِّ دَابَّةٍ تَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ- لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً
ص: 318
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و هر آسانی را بر من آسان گردان، چرا که آسان کردن هر سختی بر تو آسان است و تو بر هر چیز توانا هستی.(1)
مستحب است این دعا را بخواند، بنابراین میگوید:
خدایا، من از جانب تو رحمتی میخواهم که قلبم را بدان هدایت کنی و پراکندگیام را با آن جمع نمایی و بههم ریختگی مرا سامان دهی و با آن انس و الفتم را برگردانی و دینم را بدان اصلاح کنی و غائبم را بدان حفظ نمایی و شاهدم را بدان قبول کنی و عملم را بدان پاکیزه گردانی و هدایتم را بدان به من الهام کنی و رویم را بدان سفید گردانی و به وسیله آن از هر بدی حفظ نمایی.
خدایا، به من ایمانی صادق و یقینی خالص که بعد از آن کفری نباشد و رحمتی که به وسیله آن به شرف کرامتت در دنیا و آخرت برسم، عطا کن.
خدایا، من از تو رستگاری هنگام مرگ، و منازلی چون منزل علما و زندگانی خوشبختان و همراهی پیامبران و یاری بر دشمنان را خواستارم.
خدایا، من نیازهایم را به سوی تو فرود آوردم، هر چند که عملم کم و بدنم ضعیف است، و به تو و رحمتت نیازمندم. پس از تو میخواهم ای کسی که امور را انجام میدهی و سینهها را شفا میدهی، همان طور که در دریاها پناه میدهی، بر محمد و آل محمد درود فرستی و مرا از عذاب جهنم و دعوت هلاکت بار و فتنه قبر نجات دهی.
خدایا، آنچه در درخواستم از آن کوتاهی نکردم و آرزویم بدان نرسید و معرفتم به خیری که یکی از بندگانت را بدان وعده دادی، احاطه نداشت یا خیری که به یکی از بندگانت بخشیدهای،
همانا من در همه اینها به سوی تو راغب هستم و آنها را از تو میخواهم.
خدایا، ای صاحب ریسمان محکم و امر استوار، از تو امان در روز وعده به عذاب داده شده و بهشت را در روز ماندگاری از تو همراه با مقربین که شاهدند و راکع و ساجدند و به وعدهها وفا میکنند، میخواهم. براستی که تو مهربان و دوست هستی و براستی که تو آنچه خواهی انجام میدهی.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و ما را راستگو و هدایت شده و گمراه نشده و نه گمراهگر و دوست اولیایت و دشمن دشمنانت قرار ده. که مردم را به خاطر تو دوست داشته باشیم و و مخالفین تو را به خاطر مخالفتشان دشمن بداریم.
ص: 320
وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ تَبَارَکْتَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ مَا شِئْتَ مِنْ أَمْرٍ یَکُونُ وَ مَا لَمْ تَشَأْ لَمْ یَکُنْ وَ مَا قُلْتَ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنَا فَکَمَا قُلْتَ وَ مَا وَصَفْتَ بِهِ نَفْسَکَ رَبَّنَا فَکَمَا وَصَفْتَ لَا أَصْدَقَ مِنْکَ حَدِیثاً وَ لَا أَحْسَنَ مِنْکَ قِیلًا وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ مِنَ الشَّاهِدِینَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ تَوَفَّنِی عَلَی هَذِهِ الشَّهَادَةِ وَ اجْعَلْ ثَوَابِی عَلَیْهَا الْجَنَّةَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تُحَبِّبْ إِلَیَّ مَا أَبْغَضْتَ وَ لَا تُبَغِّضْ إِلَیَّ مَا أَحْبَبْتَ وَ لَا تُثَقِّلْ عَلَیَّ مَا افْتَرَضْتَ وَ لَا تُهَیِّئْ لِی مَا کَرِهْتَ وَ لَا تُشَبِّهْ إِلَیَّ مَا حَرَّمْتَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْخَطَ رِضَاکَ أَوْ أَرْضَی سَخَطَکَ أَوْ أُوَالِیَ أَعْدَاءَکَ أَوْ أُعَادِیَ أَوْلِیَاءَکَ أَوْ أَرُدَّ نَصِیحَتَکَ أَوْ أُخَالِفَ أَمْرَکَ رَبِّ مَا أَفْقَرَنِی إِلَیْکَ وَ أَغْنَاکَ عَنِّی وَ کَذَلِکَ خَلْقُکَ رَبِّ مَا أَحْسَنَ التَّوَکُّلَ عَلَیْکَ وَ التَّضَرُّعَ إِلَیْکَ وَ الْبُکَاءَ مِنْ خَشْیَتِکَ وَ التَّوَاضُعَ لِعَظَمَتِکَ وَ الْعَجِیجَ إِلَیْکَ مِنْ فَرَقِکَ وَ الْخَوْفَ مِنْ عَذَابِکَ وَ الرَّجَاءَ لِرَحْمَتِکَ مَعَ رَهْبَتِکَ وَ الْوُقُوفَ عِنْدَ أَمْرِکَ وَ الِانْتِهَاءَ إِلَی طَاعَتِکَ رَبِّ کَیْفَ أَرْفَعُ إِلَیْکَ یَدِی وَ قَدْ أَخْرَقَتِ الْخَطَایَا جَسَدِی أَمْ کَیْفَ أَبْنِی لِلدُّنْیَا وَ قَدْ هَدَمَتِ الذُّنُوبُ أَرْکَانِی أَمْ کَیْفَ أَبْکِی لِحَمِیمِی وَ لَا أَبْکِی لِنَفْسِی أَمْ عَلَی مَا أُعَوِّلُ إِذَا لَمْ أُعَوِّلْ عَلَی بَدَنِی أَمْ مَتَی أَعْمَلُ لآِخِرَتِی وَ أَنَا حَرِیصٌ عَلَی دُنْیَایَ أَمْ مَتَی أَتُوبُ مِنْ ذُنُوبِی إِذَا لَمْ أَدَعْهَا قَبْلَ مَوْتِی رَبِّ دَعَتْنِی الدُّنْیَا إِلَی اللَّهْوِ فَأَسْرَعْتُ وَ دَعَتْنِی الْآخِرَةُ فَأَبْطَأْتُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ حَوِّلْ مَکَانَ إِبْطَائِی عَنِ الْآخِرَةِ سُرْعَةً إِلَیْهَا وَ اجْعَلْ مَکَانَ سُرْعَتِی إِلَی الدُّنْیَا إِبْطَاءً عَنْهَا مَنْ أَرْجُو إِذَا لَمْ أَرْجُکَ أَمْ مَنْ أَخَافُ إِذَا أَمِنْتُکَ أَمْ مَنْ أُطِیعُ إِذَا عَصَیْتُکَ أَمْ مَنْ أَشْکُرُ إِذَا کَفَرْتُکَ أَمْ مَنْ أَذْکُرُ إِذَا نَسَیْتُکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَشْرِکْنِی فِی کُلِّ دَعْوَةٍ صَالِحَةٍ دَعَاکَ بِهَا عَبْدٌ هُوَ لَکَ رَاغِبٌ إِلَیْکَ رَاهِبٌ مِنْکَ وَ فِیمَا سَأَلَکَ مِنْ خَیْرٍ وَ أَشْرِکْهُمْ فِی صَالِحِ مَا أَدْعُوکَ وَ اجْعَلْنِی وَ أَهْلِی وَ إِخْوَانِی فِی دِینِی فِی أَعْلَی دَرَجَةٍ مِنْ کُلِّ خَیْرٍ خَصَصْتَ بِهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ فَإِنَّکَ تُجِیرُ وَ لَا یُجَارُ عَلَیْکَ
ص: 319
خدایا، این دعای من است و اجابت کردن به عهده توست و این تلاش من است و توکل بر توست.
خدایا، تو کسی هستی که عزت را ایجاد نمودی و بدان رسیدی، منزه است کسی که لباس بزرگی را پوشید و بدان کرامت یافت. منزه است کسی که تسبیح شایسته کسی جز او نیست. منزه است صاحب عزت و کرامت. منزه است کسی که همه چیز را علمش بر شمرده است.
خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست، و نوری در قلبم، و نوری در پیشاپیش من، و نوری در پشت سرم، و نوری در سمت راستم، و نوری در سمت چپم، و نوری بر بالایم، و نوری از زیرم، و نوری در گوشم، و نوری در چشمم، و نوری در مویم و نوری در پوستم، و نوری در گوشتم، و نوری در خونم، و نوری در استخوانم قرار ده. خدایا، نور را بر من بزرگ گردان.(1)
غوالی اللیالی: عبدالله بن عباس گفته است: شنیدم حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وقتی که نماز را تمام میکرد این دعا را میخواند: خدایا من از جانب تو رحمتی میخواهم... تا آخر دعا، با این فرق که در این دعا تسبیحات بعد از گفتن این قسمت است: خدایا نور را بر من بزرگ گردان.
توضیح
«حاجتی ألتی»، مبتدا و سخن حضرت: «فکاک» خبر این مبتدا است. یا «حاجتی»، منصوب به فعل مقدّر، یعنی أطلبها است. «فالق الحب و النوی»، یعنی دانه را میشکافد و از آن گیاه خارج میکند و دانه را میشکافد و از آن درخت بیرون میآورد. گفته شده است: منظور شکافی است که در دانه گندم و خرماست .
معنای اولی عامتر و کاملتر است. خدا خود آگاهتر است. در قاموس آمده است: «نَسَمة» یعنی انسان و جمع آن نسم و نسمات است. و نیز به معنای برده، چه زن باشد و چه مرد.
در کتاب نهایه در باره «من کانت عصمته شهادة أن لا اله إلا الله»آمده است، منظور هر چیزی است که او را در روز قیامت از هلاکت گاهها نجات میدهد. «العصمة» به معنای باز دارنده و حفظ کننده است و «عاصم» به معنای منع کننده و حمایت کننده است. «الاعتصام»، تمسک کردن به چیزی است که در شعر ابوطالب هم چنین استعمالی به کار رفته است: «عصمة للأرامل»، یعنی مردان و زنان حاجتمند را از تباهی و نیاز حفظ کند. پایان.
طیبی گفت: درباره حدیث است: «الدین عصمة أمری»، یعنی دین حافظ تمام امورم باشد، چرا که اگر دین فاسد شود تمام امور فاسد خواهد شد. گفته شده است: در تمام امور به دین تمسک شده و قوت خواسته میشود
ص: 321
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ یَسِّرْ لِی کُلَّ یُسْرٍ فَإِنَّ تَیْسِیرَ الْعَسِیرِ عَلَیْکَ سَهْلٌ یَسِیرٌ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(1)
وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ فَیَقُولَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِکَ تَهْدِی بِهَا قَلْبِی وَ تَجْمَعُ بِهَا شَمْلِی وَ تَلُمُّ بِهَا شَعْثِی وَ تَرُدُّ بِهَا أُلْفَتِی وَ تُصْلِحُ بِهَا دِینِی وَ تَحْفَظُ بِهَا غَائِبِی وَ تُجِیرُ بِهَا شَاهِدِی وَ تُزَکِّی بِهَا عَمَلِی وَ تُلْهِمُنِی بِهَا رُشْدِی وَ تُبَیِّضُ بِهَا وَجْهِی وَ تَعْصِمُنِی بِهَا مِنْ کُلِّ سُوءٍ اللَّهُمَّ أَعْطِنِی إِیمَاناً صَادِقاً وَ یَقِیناً خَالِصاً لَیْسَ بَعْدَهُ کُفْرٌ وَ رَحْمَةً أَنَالُ بِهَا شَرَفَ کَرَامَتِکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ أَسْأَلُکَ الْفَوْزَ عِنْدَ الْقَضَاءِ وَ مَنَازِلَ الْعُلَمَاءِ وَ عَیْشَ السُّعَدَاءِ وَ مُرَافَقَةَ الْأَنْبِیَاءِ وَ النَّصْرَ عَلَی الْأَعْدَاءِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَنْزَلْتُ بِکَ حَاجَتِی وَ
إِنْ قَصُرَ عَمَلِی وَ ضَعُفَ بَدَنِی وَ قَدِ افْتَقَرْتُ إِلَیْکَ وَ إِلَی رَحْمَتِکَ فَأَسْأَلُکَ یَا قَاضِیَ الْأُمُورِ وَ یَا شَافِیَ الصُّدُورِ کَمَا تُجِیرُ مَنْ فِی الْبُحُورِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُجِیرَنِی مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ وَ مِنْ دَعْوَةِ الثُّبُورِ وَ مِنْ فِتْنَةِ الْقُبُورِ.
اللَّهُمَّ مَا قَصُرَتْ عَنْهُ مَسْأَلَتِی وَ لَمْ تَبْلُغْهُ مُنْیَتِی وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ مَعْرِفَتِی مِنْ خَیْرٍ وَعَدْتَهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ أَوْ أَنْتَ مُعْطِیهِ أَحَداً مِنْ عِبَادِکَ فَإِنِّی أَرْغَبُ إِلَیْکَ فِیهِ وَ أَسْأَلُکَهُ اللَّهُمَّ یَا ذَا الْحَبْلِ الشَّدِیدِ وَ الْأَمْرِ الرَّشِیدِ أَسْأَلُکَ الْأَمْنَ یَوْمَ الْوَعِیدِ وَ الْجَنَّةَ یَوْمَ الْخُلُودِ مَعَ الْمُقَرَّبِینَ الشُّهُودِ الرُّکَّعِ السُّجُودِ وَ الْمُوفِینَ بِالْعُهُودِ إِنَّکَ رَحِیمٌ وَدُودٌ وَ إِنَّکَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنَا صَادِقِینَ مَهْدِیِّینَ غَیْرَ ضَالِّینَ وَ لَا مُضِلِّینَ سِلْماً لِأَوْلِیَائِکَ حَرْباً لِأَعْدَائِکَ نُحِبُّ لِحُبِّکَ النَّاسَ وَ نُعَادِی لِعَدَاوَتِکَ مَنْ خَالَفَکَ
ص: 320
تا نقصی در این امور نشود. «إعتصم بکذا»، یعنی بدان پناهنده شوی.
«أفضیت» وقتی به کار میرود که به فضای بیرون برود و «أفضیت الی فلان» یعنی به سوی وی حرکت کردم. «بوجهک الکریم»، یعنی به ذات کریمت که کریمترین ذاتهاست. در کتاب توحید و حجت، وجوهی برای این عبارت ذکر شد. در نهایه گفته است: وارث کسی است از مخلوقات ارث میبرد و بعد از فنا شدن آنها باقی میماند. «الظاهر» کسی است که بالاتر از همه چیز ظاهر است و بر آنها برتری دارد. «الرقیب»، یعنی نگهبانی که چیزی از دید او پنهان نمیماند. در اینجا رقیب بر وزن فعیل است ولی به معنای فاعل است. «الباطن»، کسی است که از دید خلایق و پندارشان پوشیده و در پرده است، بنابراین چشمی او را نمیبیند و پنداری به وی احاط نمییابد. یا به معنای عالمی است که به باطن امور آگاه است و «بطنت الامر» وقتی به کار میرود که به باطن امور آگاهی یافته باشی. «المحیط به»، یعنی از نظر علم و قدرت و آفرینش و تربیت.
«المتعالی بقدرته»، یعنی خدای سبحان در عین نزدیکی به مخلوقات از نظر تربیت و علم و احاطه به آنها، در نهایت برتری به آنها از نظر ذات و صفت است، بنابراین مخلوقات خدا را درک نمیکنند و به وی احاطه ندارند و او را به چیزی تشبیه نمیکنند و بنابراین بلند مرتبگی وی منافی نزدیکی از نظر لطف و علم و تربیت نیست، بلکه بلند مرتبگی وی عین نزدیکی وی است و نزدیکی وی عین بلند مرتبگی وی است.
«ذلوا لعظمتک»، یعنی برای تو به سبب عظمتت یا هنگام عظمتت «و هم فی قبضتک»، یعنی در قدرت و قضا و قدر و خواستهات هستند. «یتقلبون»، تصرف میکنند و از حالی به حالی میشوند. «بناصیة کل دابة»، یعنی تو مالک آن و قادر بر آن و تصرف در آن به هر گونه که میخواهی هستی و گرفتن موی پیشانی به عنوان تمثیلی بر این موارد به کار رفته است، چرا که هر کس موی پیشانی حیوانی - مهارش - را به دست گیرد، بر آن استیلا دارد و به هر جا که بخواهد میکشاند. «مستقرها و مستودعها»، یعنی مکانش در هنگام زندگی و مرگ یا صلبها و رحمها، یا مسکنش از وقتی که به وجود آمد و مکان بازگشتش از مواد و استقرارش، زمانی که هنوز قوه بود - هنوز به فعلیت نرسیده بود -. در برخی از روایات این دو کلمه به کسی که ایمان در وی استقرار یافته و در وی به ودیعت نهاده شده، تفسیر شده است.
«کل»، یعنی هر یک از جنبدگان و احوالشان «فی کتاب مبین»، یعنی در لوح محفوظ ذکر شده است. «اذا لم اعوّل علی بدنی»، یعنی وقتی با بدنم طاعتت را به جا میآورم، پس بر چه چیز تکیه کنم با اینکه عملی ندارم. نتیجه اینکه رجا و امید فقط در صورتی کاربرد دارد که عملی در کار باشد و بدون عمل اسمش رجا نیست بلکه غرة و غرور است. در برخی نسخهها آمده: «علی ربّی»، شاید این ظاهرتر باشد.
ص: 322
اللَّهُمَّ هَذَا الدُّعَاءُ وَ إِلَیْکَ الْإِجَابَةُ وَ هَذَا الْجُهْدُ وَ عَلَیْکَ التُّکْلَانُ اللَّهُمَّ أَنْتَ الَّذِی اصْطَنَعَ الْعِزَّ وَ فَازَ بِهِ سُبْحَانَ الَّذِی لَبِسَ الْمَجْدَ وَ تَکَرَّمَ بِهِ سُبْحَانَ الَّذِی لَا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ سُبْحَانَ ذِی الْعِزِّ وَ الْکَرَمِ سُبْحَانَ الَّذِی أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْمُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ لِی نُوراً فِی قَلْبِی وَ نُوراً بَیْنَ یَدَیَّ وَ نُوراً مِنْ خَلْفِی وَ نُوراً عَنْ یَمِینِی وَ نُوراً عَنْ شِمَالِی وَ نُوراً مِنْ فَوْقِی وَ نُوراً مِنْ تَحْتِی وَ نُوراً فِی سَمْعِی وَ نُوراً فِی بَصَرِی وَ نُوراً فِی شَعْرِی وَ نُوراً فِی بَشَرِی وَ نُوراً فِی لَحْمِی وَ نُوراً فِی دَمِی وَ نُوراً فِی عِظَامِی اللَّهُمَّ أَعْظِمْ لِیَ النُّورَ(1).
غَوَالِی اللَّیَالِی، رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَقُولُ لَیْلَةً حِینَ فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ هَذَا الدُّعَاءَ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِکَ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ إِلَّا أَنَّ فِیهِ التَّسْبِیحَاتِ بَعْدَ قَوْلِهِ أَعْظِمْ لِیَ النُّورَ.
حاجتی التی مبتدأ و قوله فکاک خبره أو و حاجتی منصوب بفعل مقدر أی أطلبها و فکاک خبر لمبتدإ محذوف أی هی فکاک فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی أی یفلق الحب و یخرج منه النبات و یفلق النوی و یخرج منه الشجر و قیل المراد به الشقاق التی فی الحنطة و النواة و الأول أعم و أتم و الله أعلم و فی القاموس النسمة محرکة الإنسان و الجمع نسم و نسمات و المملوک ذکرا کان أو أنثی.
و فی النهایة فیه من کانت عصمته شهادة أن لا إله إلا الله أی ما یعصمه من المهالک یوم القیامة و العصمة المنعة و العاصم المانع الحامی و الاعتصام الامتساک بالشی ء و منه شعر أبی طالب عصمة للأرامل أی یمنعهم من الضیاع و الحاجة انتهی.
و قال الطیبی فی الحدیث الدین عصمة أمری أی هو حافظ لجمیع أموری فإن فسد فسد جمیع الأمور و قیل أی یستمسک و یتقوی به فی الأمور
ص: 321
جوهری گفته است: «جمع الله شملهم»، یعنی آنچه از امور آنها تشتت و پراکندگی دارد. و «فرّق الله شمله»، یعنی آنچه که از امور آنها اجتماع و جمع است. گفته است: «لمّ الله شعثه»، یعنی آنچه که از امور آنها را که متفرق است اصلاح کند؛ پایان. «تردد بها الفتی»، یعنی اهل الفتم و یا الفت مردم یا انسم به آنها یا اعم از اینها. در برخی نسخهها آمده «إلفی» که این ظاهرتر است. جوهری گفته است: «الإلف» یعنی الیف و دوست. گفته میشود «حنّت الإلف إلی الإلف» یعنی همدم به همدم اشتیاق پیدا کرد. «تزکیة العمل»، رشد دادن و چند برابر کردن ثوابش یا قبول کردن عمل و ستایش به خاطر آن است.
سخن حضرت علیه السلام: «الفوز عند القضاء»، یا رستگاری به وسیله رحمتت هنگام ورود قضایت به مرگ، یا اعم از مرگ و غیر آن، یا هنگام حکم میان مردم در قیامت، همان طور که خداوند در وصف آن روز میفرماید: «و قضی بینهم بالحق(1)»، {و میانشان به حق داوری گردد.} و در جایی دیگر «و أنذرهم یوم الحسرة إذا قضی الأمر(2)»،
{و آنان را از روز حسرت بیم ده، آن گاه که داوری انجام گیرد.}، «و قال الشیطان لما قضی الامر(3)»،
{و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت] شیطان می گوید.} و «قضی بینهم بالقسط(4)»،{میان آنها به عدالت داوری گردد.} مثل این موارد بسیار است.
«من فی البحور»، در برخی از نسخهها آمده است «بین البحور» که تلمیحی است به آیه «و جعل بین البحرین حاجزاً»(5)،{و میان دو دریا برزخی گذاشت.} «بینهما برزخ(6)»،{بین آن دو برزخی است.} یا معنا این است که مردم را از غرق شدن بین دریاها پناه میدهد و شاید این معنا ظاهرتر باشد. «من دعوة الثبور»، یعنی از اینکه در آتش بگویم «واثبوراه»، همچنان که خدای متعال میفرماید: «وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَکَانًا ضَیِّقًا مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنَالِکَ ثُبُورًا * لَا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُورًا وَاحِدًا وَادْعُوا ثُبُورًا کَثِیرًا»(7)،
{و چون آنان را در تنگنایی از آن، به زنجیر کشیده بیندازند، آنجاست که مرگ [خود] را می خواهند. امروز یک بار هلاکِ [خود] را مخواهید و بسیار هلاک [خود] را بخواهید.} «من فتنة القبور»، یعنی از سؤال و عذاب قبر و امتحان آن. در نهایه درباره «إنکم تفتنون فی القبور» گفته است: منظور سؤال نکیر و منکر از فتنه و امتحان و آزمایش است. پناه خواستن از فتنه قبر و فتنه دجال و فتنه زندگی و مرگ و غیر اینها بسیار وارد شده است که این
ص: 323
کلها لئلا یدخلها الخلل و اعتصم بکذا التجأ إلیه.
أفضیت إذا خرجت إلی الفضاء و أفضیت إلی فلان سری بوجهک الکریم أی بذاتک أکرم الذوات و قد مر فی کتاب التوحید و الحجة لذلک وجوه و قال فی النهایة الوارث هو الذی یرث الخلائق و یبقی بعد فنائهم و الظاهر الذی ظهر فوق کل شی ء و علا علیه و الرقیب الحافظ الذی لا یغیب عنه شی ء فعیل بمعنی فاعل و الباطن هو المحتجب عن أبصار الخلائق و أوهامهم فلا یدرکه بصر و لا یحیط به وهم أو العالم بما بطن یقال بطنت الأمر إذا عرفت باطنه و المحیط به أی علما و قدرة و صنعا و تربیة. المتعالی بقدرته أی هو سبحانه فی حال دنوه إلی المخلوقین تربیة و علما و إحاطة فی نهایة العلو عنهم ذاتا و صفة فلا یدرکونه و لا یحیطون به و لا یشبهونه فی شی ء و کذا ارتفاعه ذاتا لا ینافی دنوه لطفا و علما و تربیة بل علوه عین دنوه و دنوه عین علوه.
ذلوا لعظمتک أی لک بسبب عظمتک أو عند عظمتک و هم فی قبضتک أی فی قدرتک و قضائک و قدرک و مشیتک یتقلبون أی یتصرفون و یتحولون من حال إلی حال بناصیة کل دابة أی أنت مالک لها قادر علیها تصرفها علی ما ترید بها و الأخذ بالنواصی تمثیل لذلک فإن من أخذ بناصیة الحیوان فهو مستول علیه یصرفه کیف یشاء مستقرها و مستودعها أی أماکنها فی الحیاة و الممات أو الأصلاب و الأرحام أو مساکنها من الأرض حین وجدت بالفعل و مودعها من المواد و المقار حین کانت بالقوة و فی بعض الأخبار تفسیرهما بمن استقر فیه الإیمان و من استودعه.
کل أی کل واحد من الدواب و أحوالها فی کتاب مبین مذکور فی اللوح المحفوظ إذا لم أعول علی بدنی أی إذا لم أعمل ببدنی طاعتک فعلی أی شی ء أعول مع فقد العمل و الحاصل أن الرجاء إنما یکون مع العمل و مع عدمه یکون غرة و فی بعض النسخ علی ربی و لعله أظهر.
ص: 322
حدیث از جمله اینهاست: «فبی تفتنون و عنی تسألون»، یعنی در مورد من در قبرها امتحان میشوید و ایمانتان نسبت به نبوت من مشخص میشود. این حدیث که سندش حسن است نیز از جمله استعمال همین معنی است «إن الذین فتنوا المؤمنین و المؤمنات»، گفته است: با آتش آنها را امتحان کردند یعنی آنها را امتحان کردند و عذاب نمودند. پایان.
«یا ذالحبل الشدید»، اشاره به آیه «واعتصموا بحبل الله(1)»{به ریسمان خداوند چنگ بزنید} «الحبل» به معنای ریسمان و پیمان و ذمه و امان است. حبل در آیه به ایمان و قرآن تفسیر شده است. در روایات آمده است که منظور از حبلالله، ائمه علیهم السلام و ولایت آنهاست. در برخی نسخهها با یای مثنای تحتانی آمده است که به معنای نیرو و قوت است.
«الأمر الرشید»، یعنی صاحب هدایتی که هر کس آن را برگزیند و بدان عمل کند، به صلاح و هدایت میرسد. «الشهود و السجود»، جمع شاهد و ساجد هستند. در نهایه آمده است که «ودود» از اسمای خدای متعال و بر وزن فعول و به معنای مفعول «الوُدّ» و به معنای محبت است. وقتی کسی را دوست داشته باشی گفته میشود: «وددت الرجل أوّده ودّا». خدای متعال مودود، یعنی در قلب دوستدارانش محبوب است. یا فعول به معنای فاعل است. یا او بندگان صالحش را دوست میدارد به این معنا که از آنها راضی میشود.
جوهری گفته است: «الجهد و الجهد» - به ضمه و فتحه - به معنای طاقت و تحمل است. فرّا گفته است: الجهد به فتحه از عبارت «اجهد جَهدک فی هذا الامر» گرفته شده است و به معنای نهایت سعیت را بکن، است و گفته نمیشود: «اجهد جُهدک» و الجهد به معنای مشقت است. «جهد الرجل فی کذا»، یعنی در این کار بی نهایت تلاش نمود.
گفته است: «توکل»، اظهار نمودن ناتوانی و اعتماد کردن به دیگری است و اسم توکل، التکلان میباشد. «اصطنع العز»، یعنی عزت را بر خود انتخاب نمود و آن را به خود اختصاص داد، یا عزت را به هرکس که خواسته داده است. فیروزآبادی گفته است: «اصطنعتک لنفسی»، یعنی تو را بر کار خاصی که فکر میکنم از پس آن برمیآیی انتخاب نمودم. «اصطنع» یعنی ویژگیای دارد که آن را برگزیده است. «و هو صنیعی و صنیعتی»، یعنی او را برگزیده و تربیت نمودم.
«فاز به»، برد و با آن تنها شد. جوهری گفته است: «الفوز» به معنای نجات و دست یافتن به خیر است. «أفازه الله بکذا»، یعنی او را برد. پایان. در روایات عامه آمده است «و قال به». شارحین این حدیث گفتهاند: یعنی او را دوست داشت و او را برای خود برگزید، مانند اینکه فلانی به فلانی میگوید؛ یعنی با محبت و جزء خاصه خود کردن، یا بدان حکم کرد، یا بدان غلبه یافت. اصل «قال» از قَیل به معنای پادشاه است، چرا که حکم پادشاه نفوذ مییابد.
ص: 324
قال الجوهری جمع الله شملهم أی ما تشتت من أمرهم و فرق الله شمله أی ما اجتمع من أمره و قال لم الله شعثه أی أصلح ما تفرق من أموره انتهی و ترد بها ألفتی أی أهل ألفتی أو ألفة الناس أو ألفتی بهم أو الأعم و فی بعض النسخ إلفی و هو أظهر قال الجوهری الإلف الألیف یقال حنت الإلف إلی الإلف و تزکیة العمل تنمیته و تضعیف ثوابه أو قبوله و الثناء علیه.
قوله علیه السلام الفوز عند القضاء أی الفوز برحمتک عند ورود قضائک بالموت أو الأعم منه أو عند الحکم بین الناس فی القیامة کما قال تعالی فی وصف ذلک الیوم وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِ (1) فی مواضع وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ(2) وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ(3) وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ(4) و مثله کثیر.
من فی البحور و فی بعض النسخ بین البحور تلمیحا إلی قوله تعالی وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً(5) بَیْنَهُما بَرْزَخٌ (6) أو المعنی یجیر الناس من الغرق بین البحور و لعله أظهر من دعوة الثبور أی من أن أقول فی النار وا ثبوراه کما قال تعالی وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَکاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً(7) و من فتنة القبور أی عذابها أو سؤالها و امتحانها قال فی النهایة فیه إنکم تفتنون فی القبور یرید مساءلة منکر و نکیر من الفتنة و الامتحان و الاختبار و قد کثرت استعاذته من فتنة القبر و فتنة الدجال و فتنة المحیا و الممات و غیر ذلک
ص: 323
سخن حضرت: «لبس المجد»، کنایه از اختصاص مجد و بزرگی به خدای سبحان است. «تکرم به»، یعنی به سبب مجد و بزرگی به کریم بودن متصف شد. یا کرامت را به سبب بزرگی ظاهر نمود. یا به سبب بزرگی از نقصها منزه و برکنار شد. در القاموس گفته است: تکرم عنه به معنای منزه شدن است. قرار دادن نور در مسامع و مشاعر کنایه از سرعت ادراک و کمی خطای آنهاست. قرار دادن نور در سایر اعضا کنایه از ظاهر شدن آثار فضلیت و کمال و نزدیکی صاحب شکوه در آن است، چرا که هر کمال و فضلی، ممکنی است که از عدم به وجود میآید، پس او نور است. قبلا بارها در این باره سخن گفتهایم.
روایت14.
جنة الأمان: سپس آنچه را که امیرالمؤمنین علیه السلام در هر شب بعد از دو رکعت نافله فجر میگفت را بگو: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای گناهانم از اول و آخرش، و عمدی و سهوی، و کم و زیاد، ظریف و باریک، و یا جلیل و بزرگش، قدیم و جدیدش، پنهان و آشکارش و همه آن گناهانی که مرتکب آن می شوم و به سوی تو توبه میکنم، و میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و همه مظالم بندگان را که بر ذمّه من آمده و تو آنها را به شماره آوردهای ببخشی، زیرا بندگانت بر گردنم حقوقی دارند که من در گرو آن ها هستم، پس هر گونه و هر زمانی که خواستی آن ها را بیامرز، ای مهربانترین مهربانان.»(1)
سپس آنچه را که امام سجاد علیه السلام(2)
در هر شب بعد از دو رکعت نافله فجر میخواند را بخوان: «ای خدا، من از تو آمرزش می طلبم از آن گناهی که با وجود توبه باز مرتکب آن شدم، و نیز آمرزش می طلبم از این گناه که هر کار خیری را که خواستم خالص برای تو بجا آورم، هوای نفس در آن مداخله کرد و غرضی غیر رضای تو را در آن وارد ساخت؛ و از تو به خاطر نعمتهایی که به من دادی و من آن را در راه معصیت تو به کار گرفتم آمرزش میطلبم، از خدایی که خدایی جز او نیست و زنده و پاینده است و به نهان و آشکار داناست و رحمتگر و مهربان است، بر تمام گناهانی که کردهام و هر معصیتی که مرتکب آن شدهام آمرزش میطلبم. خدایا به من عقلی کامل و عزمی روشن و عقلی افزون و قلبی پاک و علمی زیاد و ادبی کامل روزی کن و تمام آنها را به نفع من قرار ده نه علیه من. به وسیله رحمتت ای مهربانترین مهربانان.»(3)
سپس پنج مرتبه بگو: از خدایی که خدایی جز او نیست و زنده و پاینده است آمرزش میطلبم و به سوی او توبه میکنم.(4)
ص: 325
و منه الحدیث فبی تفتنون و عنی تسألون أی تمتحنون بی فی قبورکم و یتعرف إیمانکم بنبوتی و منه حدیث الحسن إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ قال فتنوهم بالنار أی امتحنوهم و عذبوهم انتهی.
یا ذا الحبل الشدید إشارة إلی قوله تعالی وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ (1) و الحبل الرسن و العهد و الذمة و الأمان و فسر فی الآیة بالإیمان و القرآن و فی الأخبار أنه الأئمة علیهم السلام و ولایتهم و فی بعض النسخ بالیاء المثناة التحتانیة و هو القوة.
و الأمر الرشید أی ذی الرشد الذی من اختاره و عمل به أصاب الصلاح و الرشاد و الشهود و السجود جمعا الشاهد و الساجد و فی النهایة الودود من أسمائه تعالی فعول بمعنی مفعول من الود المحبة یقال وددت الرجل أوده ودا إذا أحببته و الله تعالی مودود أی محبوب فی قلوب أولیائه أو هو فعول بمعنی فاعل أو أنه یحب عباده الصالحین بمعنی یرضی عنهم.
و قال الجوهری الجهد و الجهد الطاقة و قال الفراء بالضم الطاقة و بالفتح من قولک اجهد جهدک فی هذا الأمر أی أبلغ غایتک و لا یقال اجهد جهدک و الجهد المشقة و جهد الرجل فی کذا أی جد فیه و بالغ.
و قال التوکل إظهار العجز و الاعتماد علی غیرک و الاسم التکلان اصطنع العز أی اختاره لنفسه و استبد به أو أعطاه من شاء قال الفیروزآبادی اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی اخترتک لخاصة أمر أستکفیکه و اصطنع عنده صنیعة اتخذها و هو صنیعی و صنیعتی أی اصطنعته و ربیته.
فاز به أی ذهب و تفرد به قال الجوهری الفوز النجاة و الظفر بالخیر و أفازه الله بکذا ففاز به أی ذهب به انتهی و فی روایات العامة و قال به و قال شراحهم أی أحبه و اختص به لنفسه نحو فلان یقول بفلان أی بمحبته و اختصاصه أو حکم به أو غلب به و أصله من القیل و هو الملک لأنه ینفذ.
ص: 324
سپس گفته است: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است که خداوند گناهان کسی را که استفغار میکند میبخشد، هر چند که به اندازه ظرفیت آسمانهای هفتگانه و زمینها هفتگانه و به وزن کوهها و به تعداد دانههای باران و آنچه که در خشکی و دریا باشد، و به همین اندازه برای او نیکی مینویسد و هیچ بنده ای این استغفار را نمیگوید و میمیرد، مگر اینکه وارد بهشت میشود و هرگز فقیر نمیگردد، استغفار این است: ای خدا، من از تو آمرزش می طلبم از آن گناهی که از آن توبه کردم... تا آخر دعا.(1)
روایت15.
ثواب الاعمال: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: کسی که پس از نماز فجر یازده بار «قل هو الله احد» را بخواند، در آن روز گناهی از او سر نمیزند، تا بینی شیطان را به خاک بمالد.(2)
توضیح
ممکن است نماز فجر نافله باشد یا فریضه؛ به همین دلیل این روایت را در دو جا ذکر کردیم.
روایت16.
البلد الامین: امام علی علیه السلام هفتاد مرتبه در سحر هر شبی بعد از دو رکعت نافله فجر، استتغفار میکرد:
بند اول: «خدایا، تو را مدح میگویم که به یاری تو موفق به ثنایت شدم، و به سبب فساد نیت و ضعف یقینم، به ناتوانی خود که تو را آن طور که مستحق و سزاوار هستی مدح کنم، اقرار دارم. خدایا، تو خوب خدا و خوب پروردگاری هستی و من بد مخلوقی هستم، تو خوب مولایی هستی و من بد بنده ای، تو خوب مالک و آقایی هستی و من بد مملوکی، چه بسیار گناهی که مرتکب شدم و تو عفو نمودی و چه بسیار جرمها که از من سر زد و تو از آن گذشتی، و چه بسیار خطاها کردم ولی مرا مواخذه نکردی و چه بسیار بدی ها که عمداً مرتکب شدم و تو از آن در گذشتی و چه بسیار لغرشها که از من سر زد و از آن چشم پوشی نمودی، و مرا بر غفلتم مواخذه نکردی، اینک منم! آنکه به خود ظلم کردهام و به گناهم اقرار و به خطاهایم اعتراف دارم. پس ای آمرزنده گناهان، از تو میخواهم که گناهم را ببخشی و از لغزشم درگذری، پس به نیکی اجابت کن که تو سزاوار اجابت و اهل تقوا و آمرزشی.»
بند دوم: «خدایا از تو درخواست دارم که از هر گناهی را که به واسطه عافیت بخشی تو، بدنم بر آن توانا شد، با به واسطه
ص: 326
قوله لبس المجد کنایة عن اختصاصه به سبحانه و تکرم به أی اتصف بالکرم بسبب ذلک المجد أو أظهر الکرم به أو تنزه عن النقائص به قال فی القاموس تکرم عنه تنزه و جعل النور فی المسامع و المشاعر کنایة عن سرعة إدراکها و قلة خطائها و فی سائر الأعضاء عن ظهور آثار الفضل و الکمال و قرب ذی الجلال فیها فإن کل کمال و فضل یخرج الممکن عن جهات العدم إلی الوجود فهو نور و قد مر الکلام فی ذلک مرارا.
جُنَّةُ الْأَمَانِ،: ثُمَّ قُلْ مَا کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ فِی سَحَرِ کُلِّ لَیْلَةٍ بِعَقِبِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ جَرَی بِهِ عِلْمُکَ فِیَّ وَ عَلَیَّ إِلَی آخِرِ عُمُرِی بِجَمِیعِ ذُنُوبِی لِأَوَّلِهَا وَ آخِرِهَا وَ عَمْدِهَا وَ خَطَائِهَا وَ قَلِیلِهَا وَ کَثِیرِهَا وَ دَقِیقِهَا وَ جَلِیلِهَا وَ قَدِیمِهَا وَ حَدِیثِهَا وَ سِرِّهَا وَ عَلَانِیَتِهَا وَ جَمِیعِ مَا أَنَا مُذْنِبُهُ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی جَمِیعَ مَا أَحْصَیْتَ مِنْ مَظَالِمِ الْعِبَادِ قَبْلِی فَإِنَّ لِعِبَادِکَ عَلَیَّ حُقُوقاً وَ أَنَا مُرْتَهَنٌ بِهَا تَغْفِرُهَا لِی کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1)
ثُمَّ قُلْ مَا کَانَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام (2)
یَقُولُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ بِعَقِبِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَغْفِرُکَ مِمَّا تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ ثُمَّ عُدْتُ فِیهِ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِمَا أَرَدْتُ بِهِ وَجْهَکَ فَخَالَطَنِی فِیهِ مَا لَیْسَ لَکَ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِلنِّعَمِ الَّتِی مَنَنْتَ بِهَا عَلَیَّ فَقَوِیتُ عَلَی مَعَاصِیکَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ لِکُلِّ مَعْصِیَةٍ ارْتَکَبْتُهَا اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی عَقْلًا کَامِلًا وَ عَزْماً ثَاقِباً وَ لُبّاً رَاجِحاً وَ قَلْباً زَکِیّاً وَ عِلْماً کَثِیراً وَ أَدَباً بَارِعاً وَ اجْعَلْ ذَلِکَ کُلَّهُ لِی وَ لَا تَجْعَلْهُ عَلَیَّ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (3)
ثُمَّ قُلْ خَمْساً أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ (4).
ص: 325
نعمت فراوان به آن قدرت پیدا کردم، یا به واسطه روزی وسیع تو به آن دست یافتم، و یا با پرده پوشی تو در آن خود را از مردم پنهان کردم، و چون ترس و خوف مرا فرا گرفت بر صبر و درنگ تو تکیه نمودم، و از خشم و غضب در آن بر حلمت اعتماد نمودم و آن را بر عفو کریمانه ات واگذار نمودم، پس ای بهترین بخشندگان ، بر محمد و آلش درود فرست و آن گناهان را بر من ببخش، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سوم: «خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که موجب غضبت میشود، یا مرا به خشمت نزدیک میکند، یا مرا به سوی آنچه نهیم کردهای میکشاند، یا از آنچه که مرا به آن دعوت کرده ای دور مینماید، پس بر محمد و آلش درود بفرست و آن را بیامرز ، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهارم: «خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که بندهای از بندگانت را با فریبکاری به سوی آن کشاندم و با نقشه و خدعه او را فریب دادم، آن گاه گناهی را که نمی شناخت به او یاد دادم و جلو دید او را از آنچه میدانست گرفتم، و می دانم که فردای قیامت باید با وزر و وبال گناه دیگران، علاوه بر گناه خود، با تو ملاقات کنم، پس بر محمد و آلش درود فرست و آن گناهان را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجم: «خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که به سوی گمراهی میکشاند و از راه هدایت دور میکند، روزی را کم و برکت را از بین میبرد، میراث گذشته را نابود و نام آدمی را از خاطرها میبرد، پس بر محمد و آلش درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند ششم: «خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که شبانه روز اعضا و جوارح خویش را در آن به زحمت انداختم و خود را در پرده پوشش خویش از بندگانت پنهان کردم، در حالی پرده حفظی جز پوشش تو نیست. پس بر محمد و آلش درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند هفتم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که دشمنانم با آن در پی آبروریزی من بودند و تو نقشه آنها را از من برگرداندی، و کمکشان نکردی که مرا رسوا کنند، گویا من دوست توام که مرا یاری کردی. پروردگارا تا کی تو را معصیت کنم و تو مهلتم دهی، چقدر معصیت کردنم طولانی شده، تو هم مؤاخذه نکردی؛ و از تو با وجود بدی کردارم درخواست کردم و تو عطا نمودی، پس کدام شکر است که بتواند در برابر حتی یکی از نعمت هایت قرار گیرد؟ پس درود فرست بر محمد و آل محمد و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند هشتم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که توبه خویش را تقدیم به تو کردم، آن گاه با سوگند بزرگی که یاد کردم با تو روبرو شدم و اولیایت را از میان بندگانت بر خود شاهد گرفتم که دیگر به سوی معصیت باز نمیگردم، ولی آن گاه که شیطان به کید و حیله مرا هدف گرفت و خواری و بیچارگیام مرا به سوی آن کشانید و نفسم مرا به سمت آن معصیت خواند، خود را از بندگانت مخفی کردم که خجالت نکشم، و این از گستاخی من نسبت به تو بود، در حالی که من میدانم که هیچ پرده و دری مرا از تو پنهان نمیکند و
ص: 327
ثُمَّ قَالَ وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ لِصَاحِبِ الِاسْتِغْفَارِ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِلْ ءَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ ثِقْلَ الْجِبَالِ وَ عَدَدَ الْأَمْطَارِ وَ مَا فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ کَتَبَ لَهُ بِعَدَدِ ذَلِکَ حَسَنَاتٍ وَ لَا یَقُولُهُ عَبْدٌ فِی یَوْمِهِ أَوْ لَیْلَتِهِ وَ یَمُوتُ إِلَّا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ لَمْ یَفْتَقِرْ أَبَداً وَ هُوَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَغْفِرُکَ مِمَّا تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ إِلَی آخِرِهِ (1).
ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْعَمْرَکِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَنْ صَلَّی الْفَجْرَ وَ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً لَمْ یَتْبَعْهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ ذَنْبٌ وَ إِنْ رَغِمَ أَنْفُ الشَّیْطَانِ (2).
الفجر یحتمل الفریضة و النافلة و لذا أوردنا الخبر فی الموضعین
الْبَلَدُ الْأَمِینُ (3)،: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَسْتَغْفِرُ سَبْعِینَ مَرَّةً فِی سَحَرِ کُلِّ لَیْلَةٍ بِعَقِبِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ الِاسْتِغْفَارُ الْأَوَّلُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُثْنِی عَلَیْکَ بِمَعُونَتِکَ عَلَی مَا نِلْتُ بِهِ الثَّنَاءَ عَلَیْکَ وَ أُقِرُّ لَکَ عَلَی نَفْسِی بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ الْمُسْتَوْجِبُ لَهُ فِی قَدْرِ فَسَادِ نِیَّتِی وَ ضَعْفِ یَقِینِی اللَّهُمَّ نِعْمَ الْإِلَهُ أَنْتَ وَ نِعْمَ الرَّبُّ أَنْتَ وَ بِئْسَ الْمَرْبُوبُ أَنَا وَ نِعْمَ الْمَوْلَی أَنْتَ وَ بِئْسَ الْعَبْدُ أَنَا وَ نِعْمَ الْمَالِکُ أَنْتَ وَ بِئْسَ الْمَمْلُوکُ أَنَا فَکَمْ قَدْ أَذْنَبْتُ فَعَفَوْتَ عَنْ ذَنْبِی وَ کَمْ قَدْ تَعَمَّدْتُ فَتَجَاوَزْتَ وَ کَمْ قَدْ عَثَرْتُ فَأَقَلْتَنِی عَثْرَتِی وَ لَمْ تَأْخُذْنِی عَلَی غِرَّتِی فَأَنَا ظَالِمٌ لِنَفْسِی الْمُقِرُّ لِذَنْبِی الْمُعْتَرِفُ بِخَطِیئَتِی فَیَا غَافِرَ الذُّنُوبِ أَسْتَغْفِرُکَ لِذَنْبِی وَ أَسْتَقِیلُکَ لِعَثْرَتِی فَأَحْسِنْ إِجَابَتِی فَإِنَّکَ أَهْلُ الْإِجَابَةِ وَ أَهْلُ التَّقْوَی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ 2 اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ قَوِیَ بَدَنِی عَلَیْهِ بِعَافِیَتِکَ أَوْ نَالَتْهُ قُدْرَتِی
ص: 326
هیچ حجابی نظر تو را از من نمیپوشاند؛ پس تو را مخالفت کرده و به آنچه مرا از آن نهی کرده بودی مبادرت نمودم، سپس پرده را کنار زده و خود را با اولیایت هم رتبه قرار دادم، گویا همیشه مطیع تو بوده و به سوی اوامرت شتابان، و از تهدیدهایت هراسان بودهام. ظاهرم را آنگونه آراستم که به بندگانت مشتبه شد، در حالی که غیر از تو کسی از درون من آگاه نبود، تو نیز مرا به جز آن گونه که آنها مرا میشناختند معرفی نکردی، بلکه حتی نعمتهایی که به آنها میدادی را به من عطا کردی، سپس مرا بر آنها برتری دادی، گویا نزد تو هم رتبه آنها هستم، و این همه نیست مگر به واسطه حلم و بردباری تو و نعمت فراوان تو به من. پس ای مولای من، سپاس تو راست. مولای من، از تو درخواست میکنم که همان گونه که در دنیا اینها را بر من پوشاندی، در روز قیامت نیز مرا رسوا نکنی، ای مهربانترین مهربانان.»
بند نهم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که با صرف وقت و تأمل برای انجام آن و نائل شدن به ارتکاب آن، شب را به بیداری گذراندم، ولی صبح که شد، در لباس صالحان به سوی تو گام برداشتم در حالی خلاف رضایت را در درون پنهان کرده بودم، ای پروردگار عالمیان؛ پس درود فرست بر محمد و آل محمد و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند دهم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که به واسطه آن به ولیّی از اولیایت ظلم کردم، یا یکی از دشمنانت را یاری کردم، یا بر خلاف محبت تو در آن گناه سخن گفتم، یا در غیر مسیر طاعتت به آن اقدام کردم. پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند یازدهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که مرا از آن نهی کردی و من مخالفت نمودم، یا مرا از آن برحذر داشتی و من بر ارتکاب آن ایستادگی کردم، یا آن را برایم زشت شمردی و من آن را بر خود زینت دادم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند دوازدهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که آن را فراموش کردهام ولی تو به شمارش آوردهای، و آن را سبک شمردم و تو آن را نوشتهای و من آن را آشکارا مرتکب شدهام و تو آن را پوشاندهای، در حالی که اگر از آن توبه میکردم حتماً میآمرزیدی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سیزدهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که انتظار داشتم قبل از به پایان رسیدن آن فوراً عقوبتم کنی، ولی مهلتم دادی و پرده پوشش را بر من فرو انداختی، ولی از هیچ گونه کوششی در هتک آن فرو گذار نکردم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهاردهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که موجب شد رحمتت را از من بر گرداند، یا عذابت را بر من فرود آورد یا مرا از کرامتت محروم گرداند و یا نعمتت را از من زایل کند، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
ص: 328
بِفَضْلِ نِعْمَتِکَ أَوْ بَسَطْتُ إِلَیْهِ یَدِی بِتَوْسِعَةِ رِزْقِکَ وَ احْتَجَبْتُ فِیهِ مِنَ النَّاسِ بِسِتْرِکَ وَ اتَّکَلْتُ فِیهِ عِنْدَ خَوْفِی مِنْهُ عَلَی أَنَاتِکَ وَ وَثِقْتُ مِنْ سَطْوَتِکَ عَلَیَّ فِیهِ بِحِلْمِکَ وَ عَوَّلْتُ فِیهِ عَلَی کَرَمِ عَفْوِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«3»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یَدْعُو لِی غَضَبَکَ أَوْ یُدْنِی مِنْ سَخَطِکَ أَوْ یَمِیلُ بِی إِلَی مَا نَهَیْتَنِی عَنْهُ أَوْ یَنْأَی بِی عَمَّا دَعَوْتَنِی إِلَیْهِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«4»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ اسْتَمَلْتُ إِلَیْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ بِغَوَایَتِی أَوْ خَدَعْتُهُ بِحِیلَتِی فَعَلَّمْتُهُ مِنْهُ مَا جَهِلَ وَ عَمَّیْتُ عَلَیْهِ مِنْهُ مَا عَلِمَ وَ لَقِیتُکَ غَداً بِأَوْزَارِی وَ أَوْزَارٍ مَعَ أَوْزَارِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«5»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یَدْعُو إِلَی الْغَیِّ وَ یُضِلُّ عَنِ الرُّشْدِ وَ یُقِلُّ الرِّزْقَ وَ یَمْحُو الْبَرَکَةَ وَ یُخْمِلُ الذِّکْرَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«6»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَتْعَبْتُ فِیهِ جَوَارِحِی فِی لَیْلِی وَ نَهَارِی وَ قَدِ اسْتَتَرْتُ مِنْ عِبَادِکَ بِسِتْرِی وَ لَا سِتْرَ إِلَّا مَا سَتَرْتَنِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«7»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ رَصَدَنِی فِیهِ أَعْدَائِی لِهَتْکِی فَصَرَفْتَ کَیْدَهُمْ عَنِّی وَ لَمْ تُعِنْهُمْ عَلَی فَضِیحَتِی کَأَنِّی لَکَ وَلِیٌّ فَنَصَرْتَنِی وَ إِلَی مَتَی یَا رَبِّ أَعْصِی فَتُمْهِلَنِی وَ طَالَ مَا عَصَیْتُکَ فَلَمْ تُؤَاخِذْنِی وَ سَأَلْتُکَ عَلَی سُوءِ فِعْلِی فَأَعْطَیْتَنِی فَأَیُّ شُکْرٍ یَقُومُ عِنْدَکَ بِنِعْمَةٍ مِنْ نِعَمِکَ عَلَیَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«8»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ قَدَّمْتُ إِلَیْکَ فِیهِ تَوْبَتِی ثُمَّ وَاجَهْتُ بِتَکَرُّمِ قَسَمِی بِکَ وَ أَشْهَدْتُ عَلَی نَفْسِی بِذَلِکَ أَوْلِیَاءَکَ مِنْ عِبَادِکَ أَنِّی غَیْرُ عَائِدٍ إِلَی مَعْصِیَتِکَ فَلَمَّا قَصَدَنِی بِکَیْدِهِ الشَّیْطَانُ وَ مَالَ بِی إِلَیْهِ الْخِذْلَانُ وَ دَعَتْنِی نَفْسِی إِلَی الْعِصْیَانِ اسْتَتَرْتُ حَیَاءً مِنْ عِبَادِکَ جُرْأَةً مِنِّی عَلَیْکَ وَ أَنَا أَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَکُنُّنِی مِنْکَ سِتْرٌ وَ لَا بَابٌ
ص: 327
بند پانزدهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که موجب هلاکت و فنا یا نزول بلا و یا باعث شماتت دشمنان، و یا موجب پرده دری گردد یا سبب حبس باران شود، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند شانزدهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که با آن یکی از بندگانت را سرزنش کردم، یا گناهی را از کسی زشت شمردم و خود وارد آن شده و مرتکب آن شده و با جرأت بر تو هتک حرمت نمودم و در معصیت گستاخی کردم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.
بند هفدهم: بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که از آن توبه کردم سپس به آن اقدام نمودم و با اینکه از تو حیا میکردم آن را انجام میدادم و با اینکه از تو میترسیدم مرتکب شدم، آن گاه از تو خواستم که از من درگذری و باز به سوی آن برگشتم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.
بند هجدهم: بار الها! از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که شعله غضب تو را بر من روشن ساخت و باعث شد در اثر ارتکاب آن به سبب عهدی که با تو بسته بودم، با پیمانی که با تو داشتم، یا سوگندی که برای یکی از مردم به خاطر تو خوردم گناهی بر ذمّه من لازم آید، ولی پس از آن به خاطر میل و رغبتم آن را بدون ضرورت نقض کردم، بلکه خوش گذرانی مرا از وفای به آن بازداشت و سرمستی مرا از رعایت آن فرود انداخت، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر بیامرز ای بهترین آمرزندگان.»
بند نوزدهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که گریبانگیرم شد به واسطه نعمتی که به من عطا کردی، و با آن قوت بر معصیت پیدا کردم و مخالفت امر تو نمودم و با آن به سوی وعده عذابت نزدیک شدم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز. ای بهترین آمرزندگان.»
بند بیستم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که شهرت خود را بر طاعتت مقدم داشتم و میل و محبت خود را بر امر تو ترجیح دادم و نفس خویش را با خشم تو راضی کردم، زیرا تو با نهی از آن مرا ترسانده بودی و پیشاپیش راه عذر را بر من بسته و با وعده عطایت حجت را بر من تمام کرده بودی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند یست و یکم: «بارالها، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که خود از آن خبر دارم، یا فراموشش کردهام یا به یاد میآورم، یا به عمد آن را انجام دادم یا از روی خطا به جا آوردهام، مواردی که بی شک از من سؤال خواهی کرد و نفسم پیش تو در گرو آن است، هر چند آن را فراموش کرده و از آن غافل شده باشم؛ پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
ص: 329
وَ لَا یَحْجُبُ نَظَرَکَ إِلَیَّ حِجَابٌ فَخَالَفْتُکَ فِی الْمَعْصِیَةِ إِلَی مَا نَهَیْتَنِی عَنْهُ ثُمَّ کَشَفْتَ السِّتْرَ عَنِّی وَ سَاوَیْتُ أَوْلِیَاءَکَ کَأَنِّی لَمْ أَزَلْ لَکَ طَائِعاً وَ إِلَی أَمْرِکَ مُسَارِعاً وَ مِنْ وَعِیدِکَ فَازِعاً فَلُبِّسْتُ عَلَی عِبَادِکَ وَ لَا یَعْرِفُ بِسِیرَتِی غَیْرُکَ فَلَمْ تُسَمِّنِی بِغَیْرِ سِمَتِهِمْ بَلْ أَسْبَغْتَ عَلَیَّ مِثْلَ نِعَمِهِمْ ثُمَّ فَضَّلْتَنِی فِی ذَلِکَ عَلَیْهِمْ حَتَّی کَأَنِّی عِنْدَکَ فِی دَرَجَتِهِمْ وَ مَا ذَلِکَ إِلَّا بِحِلْمِکَ وَ فَضْلِ نِعْمَتِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ مَوْلَایَ فَأَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ کَمَا سَتَرْتَهُ عَلَیَّ فِی الدُّنْیَا أَنْ لَا تَفْضَحَنِی بِهِ فِی الْقِیَامَةِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ
«9»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ سَهِرْتُ لَهُ لَیْلِی فِی التَّأَنِّی لِإِتْیَانِهِ وَ التَّخَلُّصِ إِلَی وُجُودِهِ حَتَّی إِذَا أَصْبَحْتُ تَخَطَّأْتُ إِلَیْکَ بِحِلْیَةِ الصَّالِحِینَ وَ أَنَا مُضْمِرٌ خِلَافَ رِضَاکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«10»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ ظَلَمْتُ بِسَبَبِهِ وَلِیّاً مِنْ أَوْلِیَائِکَ أَوْ نَصَرْتُ بِهِ عُدُوّاً مِنْ أَعْدَائِکِ أَوْ تَکَلَّمْتُ فِیهِ بِغَیْرِ مَحَبَّتِکَ أَوْ نَهَضْتُ فِیهِ إِلَی غَیْرِ طَاعَتِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«11»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ نَهَیْتَنِی عَنْهُ فَخَالَفْتُکَ إِلَیْهِ أَوْ حَذَّرْتَنِی إِیَّاهُ فَأَقَمْتُ عَلَیْهِ أَوْ قَبَّحْتَهُ لِی فَزَیَّنْتُهُ لِنَفْسِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«12»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ نَسِیتُهُ فَأَحْصَیْتَهُ وَ تَهَاوَنْتُ بِهِ فَأَثْبَتَّهُ وَ جَاهَرْتُ بِهِ فَسَتَرْتَهُ عَلَیَّ وَ لَوْ تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ لَغَفَرْتَهُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«13»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ تَوَقَّعْتُ فِیهِ قَبْلَ انْقِضَائِهِ تَعْجِیلَ الْعُقُوبَةِ فَأَمْهَلْتَنِی وَ أَدْلَیْتَ عَلَیَّ سِتْراً فَلَمْ آلِ فِی هَتْکِهِ عَنِّی جَهْداً فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«14»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یَصْرِفُ عَنِّی رَحْمَتَکَ أَوْ یُحِلُّ بِی نَقِمَتَکَ أَوْ یَحْرِمُنِی کَرَامَتَکَ أَوْ یُزِیلُ عَنِّی نِعْمَتَکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
ص: 328
بند بیست و دوم: «بار خدایا از تو آمرزش می طلبم از هر گناهی که با آن با تو روبرو شدم و یقین داشتم که تو مرا در آن حال میبینی و غافل شدم که از آن توبه کنم، و فراموش کردم که از آن استغفار نمایم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند بیست سوم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که وارد آن شدم به خاطر حسن ظن به تو که مرا بر آن عذاب نمیکنی و امیدوارم بودم که آن را میآمرزی، پس به آن اقدام کردم، در حالی که اتکاء من به کَرَمی بود که از تو میشناختم که دیگر پس از آنکه آن را بر من پوشاندی رسوایم نمی کنی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند بیست و چهارم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که به خاطر آن مستحق رد شدن دعا و محرومیت از اجابت و نا امیدی از طمع و گسستن آرزو شدهام، پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند بیست و پنجم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که موجب حسرت و سبب پشیمانی و ندامت و باعث بند آمدن روزی و رد شدن دعا میگردد. پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند بیست و ششم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که موجب بیماری و نابودی، و باعث گرفتاریها و بلاها میشود، و در قیامت حسرت و ندامت در پی خواهد داشت، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند بیست و هفتم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که آن را با زبان تعریف کردم، یا در دل به فکر آن بودم یا نفسم به آن مشتاق گشت، یا به کردارم آن را انجام داده یا با دست آن را نوشتم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند بیست و هشتم: «بار الها، از تو آمرزش می طلبم و از هر گناهی که در شب و روز در تنهائی به سراغ آن رفتم، و تو پرده پوشاندهات را بر من فروانداختی به طوری که هیچ کس جز تو ای خدای جبار، مرا نمیدید، پس به تردید افتادم بین اینکه از ترس تو آن را ترک کنم یا به واسطه حسن ظن به تو آن را مرتکب شوم، پس نفس آن را برایم زینت داد و انجام دادم در حالی که میدانستم معصیت تو را مرتکب میشوم. پس بر محمد و ال محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند بیست و نهم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که آن را کم شمردم یا زیاد بزرگ شمردم یا کوچک دانستم یا اینکه نادانیام مرا در ورطه آن فرود برد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
ص: 330
«15»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُورِثُ الْفَنَاءَ أَوْ یُحِلُّ الْبَلَاءَ أَوْ یُشْمِتُ الْأَعْدَاءَ أَوْ یَکْشِفُ الْغِطَاءَ أَوْ یَحْبِسُ قَطْرَ السَّمَاءِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«16»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ عَیَّرْتُ بِهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِکَ أَوْ قَبَّحْتُهُ مِنْ فِعْلِ أَحَدٍ مِنْ بَرِیَّتِکَ ثُمَّ تَقَحَّمْتُ عَلَیْهِ وَ انْتَهَکْتُهُ جُرْأَةً مِنِّی عَلَی مَعْصِیَتِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«17»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ وَ أَقْدَمْتُ عَلَی فِعْلِهِ فَاسْتَحْیَیْتُ مِنْکَ وَ أَنَا عَلَیْهِ وَ رَهَبْتُکَ وَ أَنَا فِیهِ ثُمَّ اسْتَقَلْتُکَ مِنْهُ وَ عُدْتُ إِلَیْهِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«18»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ ثَوَّرَکَ عَلَیَّ وَ وَجَبَ فِی فِعْلِی بِسَبَبِ عَهْدٍ عَاهَدْتُکَ عَلَیْهِ أَوْ عَقْدٍ عَقَدْتُهُ لَکَ أَوْ ذِمَّةٍ آلَیْتُ بِهَا مِنْ أَجْلِکَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ ثُمَّ نَقَضْتُ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ ضَرُورَةٍ لِرَغْبَتِی فِیهِ بَلِ اسْتَزَلَّنِی عَنِ الْوَفَاءِ بِهِ الْبَطَرُ وَ اسْتَحَطَّنِی عَنْ رِعَایَتِهِ الْأَشَرُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«19»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ لَحِقَنِی بِسَبَبِ نِعْمَةٍ أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَیَّ فَقَوِیتُ بِهَا عَلَی مَعْصِیَتِکَ وَ خَالَفْتُ بِهَا أَمْرَکَ وَ قَدِمْتُ بِهَا عَلَی وَعِیدِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«20»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ قَدَّمْتُ فِیهِ شَهْوَتِی عَلَی طَاعَتِکَ وَ آثَرْتُ فِیهِ مَحَبَّتِی عَلَی أَمْرِکَ وَ أَرْضَیْتُ نَفْسِی فِیهِ بِسَخَطِکَ إِذْ رَهَّبْتَنِی مِنْهُ بِنَهْیِکَ وَ قَدَّمْتَ إِلَیَّ فِیهِ بِأَعْذَارِکَ وَ احْتَجَجْتَ عَلَیَّ فِیهِ بِوَعِیدِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«21»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ عَلِمْتُهُ مِنْ نَفْسِی أَوْ نَسِیتُهُ أَوْ ذَکَرْتُهُ أَوْ تَعَمَّدْتُهُ أَوْ أَخْطَأْتُ فِیمَا لَا أَشُکُّ أَنَّکَ سَائِلِی عَنْهُ وَ إِنَّ نَفْسِی مُرْتَهَنَةٌ بِهِ لَدَیْکَ وَ إِنْ کُنْتُ قَدْ نَسِیتُهُ وَ غَفَلْتُ عَنْهُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
ص: 329
بند سی ام: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که علیه یکی از بندگانت در آن معاونت کردم و به واسطه آن به یکی از بندگانت توهین کردم، یا نفسم آن را برایم زینت داد، یا دیگری را به سوی آن راهنمایی کردم و یا غیر خود را به سوی آن دلالت نمودم، یا بر آن اصرار ورزیدم، یا از روی نادانی در آن مقیم شدم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سی و یکم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که به امانت خویش در آن خیانت کردم، یا با انجام دادن آن از ارزش نفس خود کاستم، یا با آن بر بدنم صدمه وارد کردم، یا شهواتم را در آن بر گزیدم، یا لذتهایم را در آن مقدم داشتم یا برای دیگری در آن تلاش نمودم، یا آن کس را که از من پیروی می نمود اغوا نمودم و به سوی آن کشاندم، یا علیه کسی که از آن منع میکرد لشکرکشی کردم تا بر او چیره شوم، یا با قهر بر میخواست بر من غلبه کند و من با حیله و نیرنگ بر او دست یافتم، یا میلم مرا به سوی آن لغزانید، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند سی و دوم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که به کمک نقشهای که مرا به غضب تو نزدیک میکرد به آن دست یافتم، یا با آن بر اهل طاعتت غلبه کردم، یا کسی را با آن به معصیتت مایل نمودم، یا با آن خود را نزد بندگانت خوب نشان دادم یا با کردارم خود را نزد آنها وارونه جلوه دادم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سی و سوم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که بر من نوشتهای، به جهت خود پسندی که در من به وجود آمده، یا خودنمایی، یا خودستایی، یا تکبر، یا شادمانی، یا کینه، یا خوشی، یا لذت مستانه، یا شادی، یا حمیت، یا تعصب، یا خشنودی، یا خشم، یا بخشندگی، یا بخل، یا ظلم، یا خیانت، یا دزدی، یا دروغ، یا سخن چینی، یا لهو و لعب، یا هر نوع کاری که با مانند آن مرتکب گناه میشوند و هر که آن را انجام دهد خود را به هلاکت اندازد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سی و چهارم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که در علم تو گذشته که من با کمک و استعانت از قدرت تو انجام داده ام، آن قدرتی که تو را بر همه چیز توانا کرده است. پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گونه گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سی و پنجم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که در آن از غیر تو ترسیدم، یا به وسیله آن با اولیایت دشمنی کردم یا با دشمنانت دوستی کردم، یا دوستانت را واگذاشتم، یا با آن خود را در معرض خشم و غضب در آوردم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سی و ششم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که از آن به سویت توبه کردم و مجدداً به سوی آن برگشتم، و عهدی را که بین من و تو بود با گستاخی و جرات نقض کردم، زیرا با کرم و عفو تو آشنا بودم، پس بر محمد
ص: 331
«22»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ وَاجَهْتُکَ بِهِ وَ قَدْ أَیْقَنْتُ أَنَّکَ تَرَانِی عَلَیْهِ وَ أَغْفَلْتُ أَنْ أَتُوبَ إِلَیْکَ مِنْهُ وَ أُنْسِیتُ أَنْ أَسْتَغْفِرَکَ لَهُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«23»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ دَخَلْتُ فِیهِ بِحُسْنِ ظَنِّی بِکَ أَنْ لَا تُعَذِّبَنِی عَلَیْهِ وَ رَجَوْتُکَ لِمَغْفِرَتِهِ فَأَقْدَمْتُ عَلَیْهِ وَ قَدْ عَوَّلْتُ نَفْسِی عَلَی مَعْرِفَتِی بِکَرَمِکَ أَنْ لَا تَفْضَحَنِی بَعْدَ أَنْ سَتَرْتَهُ عَلَیَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«24»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ اسْتَوْجَبْتُ مِنْکَ بِهِ رَدَّ الدُّعَاءِ وَ حِرْمَانَ الْإِجَابَةِ وَ خَیْبَةَ الطَّمَعِ وَ انْفِسَاخَ الرَّجَاءِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«25»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُعْقِبُ الْحَسْرَةَ وَ یُورِثُ النَّدَامَةَ وَ یَحْبِسُ الرِّزْقَ وَ یَرُدُّ الدُّعَاءَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«26»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُورِثُ الْأَسْقَامَ وَ الْفَنَاءَ وَ یُوجِبُ النِّقَمَ وَ الْبَلَاءَ وَ یَکُونُ فِی الْقِیَامَةِ حَسْرَةً وَ نَدَامَةً فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«27»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ مَدَحْتُهُ بِلِسَانِی أَوْ أَضْمَرَهُ جِنَانِی أَوْ هَشَّتْ إِلَیْهِ نَفْسِی أَوْ أَتَیْتُهُ بِفِعَالِی أَوْ کَتَبْتُهُ بِیَدِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«28»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ خَلَوْتُ بِهِ فِی لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ وَ أَرْخَیْتَ عَلَیَّ فِیهِ الْأَسْتَارَ حَیْثُ لَا یَرَانِی إِلَّا أَنْتَ یَا جَبَّارُ فَارْتَابَتْ فِیهِ نَفْسِی وَ مَیَّزْتُ بَیْنَ تَرْکِهِ لِخَوْفِکَ وَ انْتِهَاکِهِ لِحُسْنِ الظَّنِّ بِکَ فَسَوَّلَتْ لِی نَفْسِیَ الْإِقْدَامَ عَلَیْهِ فَوَاقَعْتُهُ وَ أَنَا عَارِفٌ بِمَعْصِیَتِی فِیهِ لَکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«29»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ اسْتَقْلَلْتُهُ أَوِ اسْتَکْثَرْتُهُ أَوِ اسْتَعْظَمْتُهُ أَوِ اسْتَصْغَرْتُهُ أَوْ وَرَّطَنِی جَهْلِی فِیهِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
ص: 330
و آل محمد درود فرست و و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند سی و هفتم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که مرا به عذابت نزدیک کرده، یا از پاداش نیکویت دور نموده، یا مانع رحمتت گشته، یا نعمت را بر من مکدر نموده است، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سی و هشتم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که به واسطه آن پیمانی را که تو محکم کرده بودی شکستم، یا خود را از خیری که وعده داده بودی محروم کردم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند سی و نهم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که با کمک عافیت آن را مرتکب شدم، یا به نعمت فراوانت متمکّن از انجام آن شدم، یا به واسطه رزق واسعت بر آن قدرت پیدا کردم، یا خواستم کار خیری را برای رضای تو انجام دهم ولی نیت غیر تو در من وارد شد و کار مرا آلوده ساخت، یا گناهی که وبال آن به واسطه این که غیر تو را با آن خواستم دامن گیرم شد که بسیاری از موارد همین گونه است، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و آن را بر من بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهلم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که رخصت در آن انگیزه من شد تا برای خود حلال دانستم، در حالی که نزد تو حرام بود، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهل و یکم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که از مردم مخفی است اما از تو پنهان نیست، پس از تو خواستم که بگذری و تو گذشتی، آن گاه بار دیگر آن را انجام دادم و آن را هم بر من پوشاندی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهل و دوم: بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که با پای خود به سوی آن گام برداشتم، یا دستم را به سوی آن دراز کردم، یا چشمم به دقت به آن نظاره کرد، یا گوشم را به سوی آن باز نمودم، یا زبانم به آن گویا شد، یا آنچه را به من عطا کردی در آن خرج کردم، سپس با وجود عصیان از تو روزی خواستم و تو به من دادی، آنگاه از رزق تو در راه معصیت کمک گرفتم و تو آن را پوشاندی. سپس از تو بیشتر خواستم، باز ناامیدم نکردی و آشکارا آن را مرتکب شدم، رسوایم ننمودی و پیوسته بر معصیتت اصرار می ورزم، ولی همواره توبهام را می پذیری و با حلم و مغفرتت گذشت میکنی، ای کریمترین کریمان. پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهل و سوم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که کوچک آن باعث عذاب دردناک تو، و بزرگ آن عقوبت شدیدت را در پی دارد، و انجام دادن آن باعث تعجیل نقمتت میگردد، و اصرار بر آن زوال نعمتت در پی دارد. پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
ص: 332
30 -اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ مَالَأْتُ فِیهِ عَلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَوْ أَسَأْتُ بِسَبَبِهِ إِلَی أَحَدٍ مِنْ بَرِیَّتِکَ أَوْ زَیَّنَتْهُ لِی نَفْسِی أَوْ أَشَرْتُ بِهِ إِلَی غَیْرِی أَوْ دَلَلْتُ عَلَیْهِ سِوَایَ أَوْ أَصْرَرْتُ عَلَیْهِ بِعَمْدِی أَوْ أَقَمْتُ عَلَیْهِ بِجَهْلِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«31»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ خُنْتُ فِیهِ أَمَانَتِی أَوْ بَخَسْتُ فِیهِ بِفِعْلِهِ نَفْسِی أَوْ أَخْطَأْتُ بِهِ عَلَی بَدَنِی أَوْ آثَرْتُ فِیهِ شَهَوَاتِی أَوْ قَدَّمْتُ فِیهِ لَذَّاتِی أَوْ سَعَیْتُ فِیهِ لِغَیْرِی أَوِ اسْتَغْوَیْتُ إِلَیْهِ مَنْ تَابَعَنِی أَوْ کَاثَرْتُ فِیهِ مَنْ مَنَعَنِی أَوْ قَهَرْتُ عَلَیْهِ مَنْ غَالَبَنِی أَوْ غَلَبْتُ عَلَیْهِ بِحِیلَتِی أَوِ اسْتَزَلَّنِی إِلَیْهِ مَیْلِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«32»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ اسْتَعَنْتُ عَلَیْهِ بِحِیلَةٍ تُدْنِی مِنْ غَضَبِکَ أَوِ اسْتَظْهَرْتُ بِنَیْلِهِ عَلَی أَهْلِ طَاعَتِکَ أَوِ اسْتَمَلْتُ بِهِ أَحَداً إِلَی مَعْصِیَتِکَ أَوْ رَائَیْتُ فِیهِ عِبَادَکَ أَوْ لَبَسْتُ عَلَیْهِمْ بِفِعَالِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«33»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ کَتَبْتَهُ عَلَیَّ بِسَبَبِ عُجْبٍ کَانَ مِنِّی بِنَفْسِی أَوْ رِیَاءٍ أَوْ سُمْعَةٍ أَوْ خُیَلَاءَ أَوْ فَرَحٍ أَوْ حِقْدٍ أَوْ مَرَحٍ أَوْ أَشَرٍ أَوْ بَطَرٍ أَوْ حَمِیَّةٍ أَوْ عَصَبِیَّةٍ أَوْ رِضاً أَوْ سَخَطٍ أَوْ شُحٍّ أَوْ سَخَاءٍ أَوْ ظُلْمٍ أَوْ خِیَانَةٍ أَوْ سَرِقَةٍ أَوْ کَذِبٍ أَوْ نَمِیمَةٍ أَوْ لَعِبٍ أَوْ نَوْعٍ مِمَّا یُکْتَسَبُ بِمِثْلِهِ الذُّنُوبُ وَ یَکُونُ فِی اجْتِرَاحِهِ الْعَطَبُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«34»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ سَبَقَ فِی عِلْمِکَ أَنِّی فَاعِلُهُ بِقُدْرَتِکَ الَّتِی قَدَرْتَ بِهَا عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ:
«35»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ رَهِبْتُ بِهِ سِوَاکَ أَوْ عَادَیْتُ فِیهِ أَوْلِیَاءَکَ أَوْ وَالَیْتُ فِیهِ أَعْدَاءَکَ أَوْ خَذَلْتُ فِیهِ أَحِبَّاءَکَ أَوْ تَعَرَّضْتُ فِیهِ لِشَیْ ءٍ مِنْ غَضَبِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«36»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْهُ ثُمَّ عُدْتُ فِیهِ وَ نَقَضْتُ الْعَهْدَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ جُرْأَةً مِنِّی عَلَیْکَ لِمَعْرِفَتِی بِکَرَمِکَ وَ عَفْوِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ
ص: 331
بند چهل و چهارم: «بار خدایا! از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که هیچ کس جز تو بر آن آگاه نشده، و کسی غیر از آن را نداشته و جز حلمت مرا از آن نجاتی نیست و غیر عفوت چیزی فراگیر آن نیست، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهل و پنجم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که نعمت ها را از بین میبرد و بدبختی را فرود میآورد یا موجب تعجیل در فنا و نیستی میشود، یا باعث پشیمانی بسیار می گردد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهل و ششم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که نیکیها را نابود و بدیها را دو چندان میکند، بدبختیها را با شتاب به سوی انسان سوق داده و تو را ای پروردگار آسمانها، به غضب میآورد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهل و هفتم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که به شناخت آن آگاه تری، زیرا پیش از هر کس تو به پوشانیدن آن سزاوارتری، چون فقط تو اهل تقوا و آمرزش هستی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند چهل و هشتم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که در آن به جهت کمک به دشمنانت، یا خوش آمد گناه کاران و مقدم داشتن آن ها بر اهل اطاعتت یا یکی از اولیایت، رو ترش کرده و اخم نمودم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند چهل و نهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که لباس تکبر به من پوشانید و فرو رفتن در آن ذلت گردید، یا از وجود رحمتت مایوس گردانید، یا ناامیدی مرا از بازگشت به طاعتت بازداشت، چون به جرم بزرگم آشنا و به نفس خویش بد گمان بودم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که اگر رحمتت شامل نمیشد، مرا به هلاکت انداخته بود مرا به دار فنا و نابودی میکشانید و اگر هدایت تو نبود مرا به گمراهی میبرد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاه و یکم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که مرا غافل کرده از آنچه به سوی آن هدایتم کردی یا به آن امر نمودی یا از آن نهی فرمودی، یا راهنمایی کردی به سوی آنچه که در آن توفیق رسیدن به خشنودیت یا برگزیدن محبت و قربت میباشد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاه و دوم: بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که مانع قبولی دعایم میگردد، یا امیدم را به تو قطع مینماید،
ص: 333
وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«37»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَدْنَانِی مِنْ عَذَابِکَ أَوْ نَأَی عَنْ ثَوَابِکَ أَوْ حَجَبَ عَنِّی رَحْمَتَکَ أَوْ کَدَرَ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«38»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ حَلَلْتُ بِهِ عَقْداً شَدَدْتُهُ أَوْ حَرَّمْتُ بِهِ نَفْسِی خَیْراً وَعَدْتَنِی بِهِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«39»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ ارْتَکَبْتُهُ بِشُمُولِ عَافِیَتِکَ أَوْ تَمَکَّنْتُ مِنْهُ بِفَضْلِ نِعْمَتِکَ أَوْ قَوِیتُ عَلَیْهِ بِسَابِغِ رِزْقِکَ أَوْ خَیْرٍ أَرَدْتُ بِهِ وَجْهَکَ فَخَالَطَنِی فِیهِ وَ شَارَکَ فِعْلِی مَا لَا یَخْلُصُ لَکَ أَوْ وَجَبَ عَلَیَّ مَا أَرَدْتُ بِهِ سِوَاکَ فَکَثِیرٌ مَا یَکُونُ کَذَلِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«40»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ دَعَتْنِی الرُّخْصَةُ فَحَلَّلْتُهُ لِنَفْسِی وَ هُوَ فِیمَا عِنْدَکَ مُحَرَّمٌ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«41»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ خَفِیَ عَنْ خَلْقِکَ وَ لَمْ یَعْزُبْ عَنْکَ فَاسْتَقَلْتُکَ مِنْهُ فَأَقَلْتَنِی ثُمَّ عُدْتُ فِیهِ فَسَتَرْتَهُ عَلَیَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«42»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ خَطَوْتُ إِلَیْهِ بِرِجْلِی أَوْ مَدَدْتُ إِلَیْهِ یَدِی أَوْ تَأَمَّلَهُ بَصَرِی أَوْ أَصْغَیْتُ إِلَیْهِ بِسَمْعِی أَوْ نَطَقَ بِهِ لِسَانِی أَوْ أَنْفَقْتُ فِیهِ مَا رَزَقْتَنِی ثُمَّ اسْتَرْزَقْتُکَ عَلَی عِصْیَانِی فَرَزَقْتَنِی ثُمَّ اسْتَعَنْتُ بِرِزْقِکَ عَلَی مَعْصِیَتِکَ فَسَتَرْتَ عَلَیَّ ثُمَّ سَأَلْتُکَ الزِّیَادَةَ فَلَمْ تُخَیِّبْنِی وَ جَاهَرْتُکَ فِیهِ فَلَمْ تَفْضَحْنِی فَلَا أَزَالُ مُصِرّاً عَلَی مَعْصِیَتِکَ وَ لَا تَزَالُ عَائِداً عَلَیَّ بِحِلْمِکَ وَ مَغْفِرَتِکَ یَا أَکْرَمَ الْأَکْرَمِینَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«43»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُوجِبُ عَلَیَّ صَغِیرُهُ أَلِیمَ عَذَابِکَ وَ یُحِلُّ بِی کَبِیرُهُ شَدِیدَ عِقَابِکَ وَ فِی إِتْیَانِهِ تَعْجِیلُ نَقِمَتِکَ وَ فِی الْإِصْرَارِ عَلَیْهِ زَوَالُ نِعْمَتِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
ص: 332
یا خواریم را در خشمت طولانی میکند یا آرزوم را از تو کم میکند، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز ای بهترین آمرزندگان.
بند پنجاه و سوم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که دل را میمیراند و آتش مشکلات را میافروزد و شیطان را خشنود و خدای رحمان را به خشم میآورد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز» ای بهترین آمرزندگان.» بند پنجاه و چهارم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که یاس از رحمتت، و نامیدی از مغفرتت و محروم ماندن از فروانی آنچه نزد توست را در پی دارد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاه و پنجم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که به خاطر تعظیم تو با نفس خویش دشمن گشته و اظهار توبه نمودم و تو پذیرفتی، و از تو درخواست عفو کردم و تو عفو نمودی، ولی پس از آن هوای نفس مرا به سوی آن مایل کرد تا این که به طمع رحمت وسیع تو، عفو کریمانه ات و یا فراموشی تهدیدت و آرزوی وعده جمیلت، دوباره به آن بازگشتم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاه و ششم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که باعث روسیاهی میشود، در آن روزی که چهره دوستانت سفید و چهره دشمنانت سیاه میگردد. آن زمانی که گروهی یکدیگر را ملامت میکنند، پس گفته می شود: «نزد من با همدیگر مخاصمه نکنید، چرا که من این وعیدم را به شما رسانده بودم»، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاه و هفتم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که به کفر میکشد و فکر و تحیر را زیاد میکند و موجب فقر میشود و سختی را پیش میکشد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاه و هشتم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که موجب نزدیکی مرگ و اجل میگردد، و موجب قطع امیدها و آرزوها میگردد و عمرها را کوتاه میکند. چه بر زبان آورده شود یا هنگامی که آن را به یاد آوردم به خاطر شرمندگی از تو، از آن دم فرو بستم، یا آن را در سینه پنهان کرده ام، یا تو آن را میدانی، زیرا تو به هر سرّ و مخفیتر از آن آگاهی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند پنجاه و نهم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که در ارتکاب آن قطع روزی، و رد شدن دعا، و پی در پی آمدن بلا، و روی آوردن ناراحتیها و مضاعف شدن غمهاست، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصتم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که مرا نزد بندگانت مبغوض میدارد و اولیائت را از من متنفر میسازد،
ص: 334
«44»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ أَحَدٌ سِوَاکَ وَ لَا عَلِمَهُ أَحَدٌ غَیْرُکَ وَ لَا یُنْجِینِی مِنْهُ إِلَّا حِلْمُکَ وَ لَا یَسَعُهُ إِلَّا عَفْوُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«45»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُزِیلُ النِّعَمَ أَوْ یُحِلُّ النِّقَمَ أَوْ یُعَجِّلُ الْعَدَمَ أَوْ یُکْثِرُ النَّدَمَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«46»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یَمْحَقُ الْحَسَنَاتِ وَ یُضَاعِفُ السَّیِّئَاتِ وَ یُعَجِّلُ النَّقِمَاتِ وَ یُغْضِبُکَ یَا رَبَّ السَّمَاوَاتِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«47»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَنْتَ أَحَقُّ بِمَعْرِفَتِهِ إِذْ کُنْتَ أَوْلَی بسترته [بِسَتْرِهِ] فَإِنَّکَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«48»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ تَجَهَّمْتُ فِیهِ وَلِیّاً مِنْ أَوْلِیَائِکَ مُسَاعَدَةً فِیهِ لِأَعْدَائِکَ أَوْ مَیْلًا مَعَ أَهْلِ مَعْصِیَتِکَ عَلَی أَهْلِ طَاعَتِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«49»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَلْبَسَنِی کِبْرَةً وَ انْهِمَاکِی فِیهِ ذِلَّةٌ أَوْ آیَسَنِی مِنْ وُجُودِ رَحْمَتِکَ أَوْ قَصَّرَ بِیَ الْیَأْسَ عَنِ الرُّجُوعِ إِلَی طَاعَتِکَ لِمَعْرِفَتِی بِعَظِیمِ جُرْمِی وَ سُوءِ ظَنِّی بِنَفْسِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«50»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَوْرَدَنِی الْهَلَکَةَ لَوْ لَا رَحْمَتُکَ وَ أَحَلَّنِی دَارَ الْبَوَارِ لَوْ لَا تَغَمُّدُکَ وَ سَلَکَ بِی سَبِیلَ الْغَیِّ لَوْ لَا رُشْدُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«51»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ أَلْهَانِی عَمَّا هَدَیْتَنِی إِلَیْهِ أَوْ أَمَرْتَنِی بِهِ أَوْ نَهَیْتَنِی عَنْهُ أَوْ دَلَلْتَنِی عَلَیْهِ فِیمَا فِیهِ الْحَظُّ لِبُلُوغِ رِضَاکَ وَ إِیْثَارِ مَحَبَّتِکَ وَ الْقُرْبِ مِنْکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«52»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یَرُدُّ عَنْکَ دُعَائِی أَوْ یَقْطَعُ مِنْکَ رَجَائِی
ص: 333
یا اهل اطاعتت را به جهت وحشت از معاصی و ارتکاب و اندوه جرائم، از من به وحشت می اندازد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و یکم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که با آن آنچه را ظاهر کرده بودی وارونه جلوه دادم، یا با آن، آنچه را از من پوشانده بودی بر ملا کردم، یا با آن آنچه را زینت داده بودی زشت شمردم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و دوم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که به جهت آن به عهد تو نمیتوان رسید و از خشم و غضبت نمیتوان در امان ماند، و با وجود آن رحمتت نازل نمیشود و نعمتت به واسطه آن از تداوم باز میایستد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و سوم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که در روشنایی روز خود را از دید بندگانت پنهان کردم و در تاریکی شب با جسارت در پیشگاهت آشکارا مرتکب آن شدم، با آن که میانستم سرّ پیش تو آشکار است و پنهان نزد تو هویداست و این که هیچ مانعی مرا از تو باز نمیدارد و چیزی از مال و اولاد، پیش تو به من سودی نمیبخشد مگر این که با قلب سلیم نزد تو آیم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و چهارم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که باعث فراموشی یاد تو و غفلت از هشدارهایت خواهد بود، یا مرا در امنیت از مکرت قرار دهد، یا مرا به طمع میاندازد که از غیر تو طلب روزی کنم، یا از خیری که نزد توست مایوس می سازد. پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند شصت و پنجم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که مرا به خاطر پرخاش و ناشکری و رویگردانی از تو و رفتن در خانه بندگانت با خواری و ذلت در هنگام حبس رزق و بسته شدن در روزی در بر گرفته، آن گاه که با زاری به سراغ بندگانت رفتم در حالی که کلامت را در کتاب محکمت به گوشم رسانده بودی که «آنان برای پروردگارشان اظهار خضوع و تضرع نکردند». پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و ششم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که همراهم گشت به خاطر گرفتاری که در آن از غیر تو کمک خواستم یا در آن گرفتاری به کسی جز تو پناه بردم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گونه گناهم را بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و هفتم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که مرا واداشت که از غیر تو بترسم، یا مرا به تواضع پیش یکی از مخلوقاتت کشانید، یا به طمع آنچه نزد او بود، به سوی او مایل شدم، یا چون پیروی اش را در
ص: 335
أَوْ یُطِیلُ فِی سَخَطِکَ عَنَائِی أَوْ یَقْصُرُ عِنْدَکَ أَمَلِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«53»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُمِیتُ الْقَلْبَ وَ یَشْعَلُ الْکَرْبَ وَ یُرْضِی الشَّیْطَانَ وَ یُسْخِطُ الرَّحْمَنَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«54»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُعْقِبُ الْیَأْسَ مِنْ رَحْمَتِکَ وَ الْقُنُوطَ مِنْ مَغْفِرَتِکَ وَ الْحِرْمَانَ مِنْ سَعَةِ مَا عِنْدَکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«55»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ مَقَتَ نَفْسِی عَلَیْهِ إِجْلَالًا لَکَ فَأَظْهَرْتُ لَکَ التَّوْبَةَ فَقَبِلْتَ وَ سَأَلْتُکَ الْعَفْوَ فَعَفَوْتَ ثُمَّ مَالَ بِیَ الْهَوَی إِلَی مُعَاوَدَتِهِ طَمَعاً فِی سَعَةِ رَحْمَتِکَ وَ کَرِیمِ عَفْوِکَ نَاسِیاً لِوَعِیدِکَ رَاجِیاً لِجَمِیلِ وَعْدِکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«56»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُوجِبُ سَوَادَ الْوُجُوهِ یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهُ أَوْلِیَائِکَ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهُ أَعْدَائِکِ إِذْ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ فَقِیلَ لَهُمْ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ.
«57»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یَدْعُو إِلَی الْکُفْرِ وَ یُطِیلُ الْفِکْرَ وَ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ یَجْلِبُ الْعُسْرَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«58»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُدْنِی الْآجَالَ وَ یَقْطَعُ الْآمَالَ وَ یَبْتُرُ الْأَعْمَارَ فُهْتُ بِهِ أَوْ صَمَتُّ عَنْهُ حَیَاءً مِنْکَ عِنْدَ ذِکْرِهِ أَوْ أَکْنَنْتُهُ فِی صَدْرِی أَوْ عَلِمْتَهُ مِنِّی فَإِنَّکَ تَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«59»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یَکُونُ فِی اجْتِرَاحِهِ قَطْعُ الرِّزْقِ وَ رَدُّ الدُّعَاءِ وَ تَوَاتُرُ الْبَلَاءِ وَ وُرُودُ الْهُمُومِ وَ تُضَاعُفُ الْغُمُومِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«60»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُبْغِضُنِی إِلَی عِبَادِکَ وَ یَنْفِرُ عَنِّی أَوْلِیَاءَکَ
ص: 334
معصیت تو برای من زینت و جلوه داده بود مرتکب شدم، در حالی که من میدانم که همواره به تو محتاجم و هرگز از تو بی نیاز نیستم، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و هشتم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که با زبان آن را مدح کردم، یا نفسم به سوی آن مشتاق گشت، یا با کردار خود آن را نیکو جلوه دادم، یا با گفتارم به آن تشویق کردم، در حالی که آن نزد تو قبیح بوده و بر آن عذابم میکنی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.»
بند شصت و نهم: «بار خدایا از تو آمرزش میطلبم برای هر گناهی که با کوچک شمردن آن در نفسم آن را تصور کردم، پس حقیر شمردن آن را برایم مجسم نمود و خفیف شمردن را بر من آسان کرد تا آن که مرا در ورطه آن فرو برد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و این گناه مرا بیامرز، ای بهترین آمرزندگان.» بند هفتادم: «بار خدایا، از تو آمرزش میطلبم از هر گناهی که علم تو بر آن در من و بر من تا آخر عمرم جاری شد، به خاطر اول آن و آخر آن، و عمدی و سهوی آن، و کم و زیاد آن، نازک و کلفت آن، قدیم و جدیدش، پنهان و آشکارش و همه آن گناهانی که من مرتکب آن شدهام به سوی تو توبه میکنم، و میخواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی و همه مظالم بندگان را که بر ذمّه من آمده و تو آن ها را به شماره آوردهای ببخشی، زیرا بندگانت بر گردنم حقوقی دارند که من در گرو آن ها هستم، پس هر گونه و هر زمانی که خواستی، آن ها را بیامرز ای مهربانترین مهربانان.»(1)
توضیح
«رصده»، محافظ و منتظر شدن. «بتکرّم قسمی»، یعنی به کناره گیری من از گناهان همراه با سوگند و قسمم به تو. گفته میشود: «تکرّم عنه»، یعنی از آن کناره گیری کرد. یا با اظهار نمودن کرم و بخشش از مردم و تکلیف نمودن آنها به ترک گناه همراه با سوگند. گفته میشود: «تکرّم»، یعنی کرامت را به خود نسبت داد یا به تکلف و سختی اظهار نمودن کرامت اسم نزد او، هنگام سوگند خوردن به آن. بعید نیست که «یتکرر» باشد، با دو راء.
«مال إلیه»، یعنی به سوی شیطان یا عصیان. اولی ظاهرتر است. «الخذلان»، به خواری افکندن و سلب کردن توفیق از من. وقتی چیزی را پوشانده باشی گفته میشود: «کننته و أکننته». این نظر را جوهری داده و گفته است: «تأنّی فی الأمر»، یعنی مهربانی و درنگ نمودن. «التقحم» وارد شدن در چیزی بدون اندیشیدن را گویند.
«ثورک علیّ»، یعنی بر تو برانگیخت و خشم گرفت. شاید ظاهرتر این است که توّرک باشد. فیروز آبادی گفته است: «تورّک بالمکان» به معنای اقامت گزیدن در جایی است و «تورک علی الامر» یعنی قادر گردیدن بر کاری است. «ورّکه توریکا» به معنای واجب گردانیدن است. و «تورّک الذنب علیه» یعنی به او نسبت داد
ص: 336
أَوْ یُوحِشُ مِنِّی أَهْلَ طَاعَتِکَ لِوَحْشَةِ الْمَعَاصِی وَ رُکُوبِ الْحُوبِ وَ کَآبَةِ الذُّنُوبِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«61»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ دَلَّسْتُ بِهِ مِنِّی مَا أَظْهَرْتَهُ أَوْ کَشَفْتُ عَنِّی بِهِ مَا سَتَرْتَهُ أَوْ قَبَّحْتُ بِهِ مِنِّی مَا زَیَّنْتَهُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«62»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ لَا یُنَالُ بِهِ عَهْدُکَ وَ لَا یُؤْمَنُ بِهِ غَضَبُکَ وَ لَا تَنْزِلُ مَعَهُ رَحْمَتُکَ وَ لَا تَدُومُ مَعَهُ نِعْمَتُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«63»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ اسْتَخْفَیْتُ لَهُ ضَوْءَ النَّهَارِ مِنْ عِبَادِکَ وَ بَارَزْتُ بِهِ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ جُرْأَةً مِنِّی عَلَیْکَ عَلَی أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّ السِّرَّ عِنْدَکَ عَلَانِیَةٌ وَ أَنَّ الْخَفِیَّةَ عِنْدَکَ بَارِزَةٌ وَ أَنَّهُ لَنْ یَمْنَعَنِی مِنْکَ مَانِعٌ وَ لَا یَنْفَعُنِی عِنْدَکَ نَافِعٌ مِنْ مَالٍ وَ بَنِینٍ إِلَّا أَنْ أَتَیْتُکَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«64»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ یُورِثُ النِّسْیَانَ لِذِکْرِکَ وَ یُعَقِّبُ الْغَفْلَةَ عَنْ تَحْذِیرِکَ أَوْ یُمَادِی فِی الْأَمْنِ مِنْ أَمْرِکَ أَوْ یَطْمَعُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ مِنْ عِنْدِ غَیْرِکَ أَوْ یُؤْیِسُ مِنْ خَیْرِ مَا عِنْدَکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«65»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ لَحِقَنِی بِسَبَبِ عَتْبِی عَلَیْکَ فِی احْتِبَاسِ الرِّزْقِ عَنِّی وَ إِعْرَاضِی عَنْکَ وَ مَیْلِی إِلَی عِبَادِکَ بِالاسْتِکَانَةِ لَهُمْ وَ التَّضَرُّعِ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ أَسْمَعْتَنِی قَوْلَکَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِکَ- فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«66»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ لَزِمَنِی بِسَبَبِ کُرْبَةٍ اسْتَعَنْتُ عِنْدَهَا بِغَیْرِکَ أَوِ اسْتَبْدَدْتُ بِأَحَدٍ مِنْهَا دُونَکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«67»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ حَمَلَنِی عَلَی الْخَوْفِ مِنْ غَیْرِکَ أَوْ دَعَانِی إِلَی التَّوَاضُعِ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَوِ اسْتَمَالَنِی إِلَیْهِ الطَّمَعُ فِیمَا عِنْدَهُ أَوْ زَیَّنَ لِی طَاعَتَهُ فِی
ص: 335
و
«انه لمُورّک فی هذا الأمر» - بر وزن معظم - یعنی وی گناهی ندارد. توریک در سوگند به این معنی است که سوگند خورنده نیتی به غیر از آنچه که درخواست کننده سوگند از وی خواسته، میکند؛ پایان.
«الأشَر» و «البَطَر» به معنای شدت نشاط و طغیان و شادی است. در النهایه در شرح این حدیث آمده است که خداوند به کسی که او را به سن شصت سالگی رسانده، جای عذر نگذاشته است، یعنی جایی برای عذر خواستن وی وجود ندارد، چرا که در طول این مدت به وی مهلت داده است، پس عذر وی پذیرفته نیست. وقتی فردی به غایت عذر میرسد گفته میشود: «أعذر الرجل».
در صحاح آمده است: «الهشاشة» به معنای شادمانی و سبکی برای آنچه شناخته شده است. وقتی «هششت بفلان أهش هشاشه» به کار میرود، به معنای این است که سبکبار به سوی او رفتی و با او آرامش یافتی. گفته است: «الورطه» به معنای هلاک شدن است. «ورطه توریطا» به معنای انداختن در ورطه و به هلاکت افتادن وی در آن است. گفته است: «مالأته علی الامر ممالاة»، یعنی او را بر آن کمک نمودی و رواج دادی. ابن سکّیت گفته است: «تمالؤا علی الامر» به معنای جمع شدن بر آن کار است. در حدیث آمده است که «والله ماقتلت عثمان و لا مألات علی قتله»، {به خدا سوگند که من عثمان را نکشتم و توطئه قتلش را نریختم.}پایان. معنا در این دعا این است: فردی را بر ضرر زدن به فرد دیگری کمک نمودم.
جوهری گفته است: وقتی «بخسه حقه بخسا» به کار میرود به این معنی است که حق کسی را کم و ناقص بدهی؛ پایان. «البخس» احتمال دارد دنیوی یا اخروی باشد، یا اعم از دنیوی و اخروی است، همچنان که همه این موارد در مورد فقره «الخطا علی البدن» هم محتمل است. «و استغویت إلیه»، یعنی در گمراهی کسی که اگر او را به سمت گناهی بخوانم مرا اجابت میکند، سعی و کوشش نمودم تا وی را به سمت آن گناه بکشانم. «أو کاثرت فیه»، با زیادی مال و ثروت - یا قوم و خویش - ، بر کسی که مرا از این کار باز میداشت غلبه نمودم.
در صحاح آمده است: «کاثرناهم و کثرناهم»، یعنی با زیادی و کثرت - ثروت یا قوم خویش - بر آنها غلبه نمودیم. «أو استزلنی»، یعنی میلم به طرف آن متمایل شد و شهوتم سبب لغزش و خطایم گردید. در صحاح آمده است که «تجهمته» وقتی به کار میرود که رو ترش کنی. «دارالبوار»، یعنی هلاک شدن در جهنم، خدا ما را از هلاک شدن نجات دهد. «البتر»، به معنای قطع شدن است، این فعل از باب قتل است. «فهمت به»، به ضمه، یعنی دهانم بدان باز شد. «الحوب» به ضمه، به معنای گناه است.
«دلست به منی ما أظهرته»، مثل اینکه عیبی از عیبهایش ظاهر میشود و بر مردم میپوشاند و نیکیهایش را ظاهر میگرداند. احتمال دارد منظور پنهان کردن نیکیها با ارتکاب گناهان باشد. در مورد سخن حضرت: «أو قبّحت به» هم دو احتمال میرود. «لاینال به عهدک»، یعنی، سببی برای از بین رفتن نیکیها شود، بنابراین به آنچه که خدا با وی پیمان بسته یا او را بدان وعده داده، نتواند برسد. یا اشارهای به آیه ذیل است: «إلا من اتخذ
ص: 337
مَعْصِیَتِکَ اسْتِجْرَاراً لِمَا فِی یَدِهِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِحَاجَتِی إِلَیْکَ لَا غِنَا لِی عَنْکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«68»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ مَدَحْتُهُ بِلِسَانِی أَوْ هَشَّتْ إِلَیْهِ نَفْسِی أَوْ حَسَّنْتُهُ بِفَعَالِی أَوْ حَثَثْتُ إِلَیْهِ بِمَقَالِی وَ هُوَ عِنْدَکَ قَبِیحٌ تُعَذِّبُنِی عَلَیْهِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«69»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ مَثَّلَتْهُ فِیَّ نَفْسِی اسْتِقْلَالًا لَهُ وَ صَوَّرَتْ لِی اسْتِصْغَارَهُ وَ هَوَّنَتْ عَلَیَّ الِاسْتِخْفَافَ بِهِ حَتَّی أَوْرَطَتْنِی فِیهِ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْهُ لِی یَا خَیْرَ الْغَافِرِینَ
«70»
اللَّهُمَّ وَ أَسْتَغْفِرُکَ لِکُلِّ ذَنْبٍ جَرَی بِهِ عِلْمُکَ فِیَّ وَ عَلَیَّ إِلَی آخِرِ عُمُرِی بِجَمِیعِ ذُنُوبِی لِأَوَّلِهَا وَ آخِرِهَا وَ عَمْدِهَا وَ خَطَائِهَا وَ قَلِیلِهَا وَ کَثِیرِهَا وَ دَقِیقِهَا وَ جَلِیلِهَا وَ قَدِیمِهَا وَ حَدِیثِهَا وَ سِرِّهَا وَ عَلَانِیَتِهَا وَ جَمِیعِ مَا أَنَا مُذْنِبُهُ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ وَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِی جَمِیعَ مَا أَحْصَیْتَ مِنْ مَظَالِمِ الْعِبَادِ قِبَلِی فَإِنَّ لِعِبَادِکَ عَلَیَّ حُقُوقاً أَنَا مُرْتَهَنٌ بِهَا تَغْفِرُهَا لِی کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
رصده رقبه و انتظره بتکرم قسمی بک أی بتنزهی عن الذنب مقرونا بقسمی و حلفی بک یقال تکرم عنه أی تنزه أو بإظهار الکرم و الجود من الناس و تکلفهما بترک الذنب مقرونا بالقسم یقال تکرم أی تکلف الکرم أو بتکلف إظهار کرامة الاسم عنده حیث حلف به و لا یبعد أن یکون یتکرر بالراءین.
و مال إلیه أی إلی الشیطان أو العصیان و الأول أظهر و الخذلان أی خذلانک و سلبک التوفیق منی و یقال کننته و أکننته أی سترته ذکره الجوهری و قال تأنی فی الأمر ترفق و تنظر و التقحم الدخول فی الشی ء من غیر رویة.
ثورک علی أی هیجک و أغضبک و لعل الأظهر تورک قال الفیروزآبادی تورک بالمکان أقام و علی الأمر قدر و ورکه توریکا أوجبه و الذنب علیه حمله
ص: 336
عند الرحمن عهدا(1)»،{جز آن کس که از جانب [خدای] رحمان پیمانی گرفته است.}
در القاموس آمده است: «مادیته و أمدیته»، یعنی برای او پر کردم. «فما استکانوا لربهم(2)»،{و [لی] نسبت به پروردگارشان فروتنی نکردند.} گفته شده است: استکان باب استفعال از کون است، چرا که نیازمند از حالی به حال دیگر منتقل میشود. یا باب افتعال از سکون است و فتحه آن اشباع شده است، به این معنی است که آنها ذلالت و زاری نکردند، بلکه به حالت بزرگ منشی و کبر خودشان ماندند. این قسمت، استشهادی به سخن قبلی خداوند که میفرماید: «لقد أخذناهم بالعذاب»،{و به راستی ایشان را به عذاب گرفتار کردیم.}
«أنا أعلم»، ظاهر این است که أعلم فعل است و اسم تفضیل بودنش بعید است. «حتی أورطتنی» گویا برای غایت است، چرا که دربردارنده معنای تقدیر و قضا است، یا تقدیر یکی از آنها نسبت به قبلیاش.
روایت17.
البلد الامین: سپس آنچه را که امیرالمؤمنین علیه السلام میگفت بگو: خدایا گرچه گناهان من موجب قطع رابطه بین من و تو می شود، اما من این گناهان را برای قطع رابطه با تو انجام ندادهام . خدایا نمیگویم از من راضی شو و دیگر گناه نمیکنم، زیرا می دانم که خلف وعده خواهم کرد. خدایا به تو وعده نمیدهم توبهام را ادامه دهم، چون میدانم من ضعیف و ناتوان از ادامه توبه هستم. اینک به در خانه تو پناه آوردهام و از تو تقاضای عفو دارم و جز کرم و عنایت تو وسیله و واسطه ای ندارم. خدایا بر محمد و آل او درود بفرست و مرا با مغفرت و آمرزش خود گرامی دار، ای مهربانترین مهربانان. سپس سیصد مرتبه بگو: «العفو العفو».(3){عفو
تو را خواستارم، عفو تو را.}
مؤلف
سپس مولف بلد الامین رحمة الله علیه گفته است: اگر بگویی بین این کلام و بین کلام سرور سجده کنندگان امام سجاد علیه السلام آنجا که فرموده است: «لک العتبی لا أعود» با اینکه شبیه هم هستند اختلاف وجود دارد، میگویم: سخن امیر المؤمنین علیه السلام از باب حسن ظن به خدا و شمول
ص: 338
و إنه لمورک کمعظم فی هذا الأمر أی لیس له ذنب و التوریک فی الیمین نیة ینویها الحالف غیر ما نواه لمستحلفه انتهی.
و الأشر و البطر بالتحریک فیهما شدة المرح و الطغیان و الفرح.
و فی النهایة فیه لقد أعذر الله إلی من بلغ به ستین أی لم یبق فیه موضعا للاعتذار حیث أمهله طول هذه المدة فلم یعتذر و یقال أعذر الرجل إذا بلغ الغایة من العذر.
و فی الصحاح الهشاشة الارتیاح و الخفة للمعروف و هششت بفلان أهش هشاشة إذا خففت إلیه و ارتحت له و قال الورطة الهلاک و ورطه توریطا أی أوقعه فی الورطة فتورط فیها و قال مالأته علی الأمر ممالأة ساعدته علیه و شایعته ابن السکیت تمالئوا علی الأمر اجتمعوا علیه و فی الحدیث و الله ما قتلت عثمان و لا مالأت علی قتله انتهی و المعنی هنا ساعدت أحدا علی ضرر أحد.
و قال الجوهری بخسه حقه یبخسه بخسا إذا نقصه انتهی و البخس یحتمل الدنیوی و الأخروی و الأعم و کذا الخطأ علی البدن یحتملها جمیعا و استغویت إلیه أی سعیت فی غوایة من تابعنی للدعوة إلی ذلک الذنب أو کاثرت فیه أی غالبت بکثرة الأعوان من منعنی من ذلک الذنب.
فی الصحاح کاثرناهم فکثرناهم أی غلبناهم بالکثرة أو استزلنی أی صار میلی إلی ذلک و شهوتی سبب زلتی و خطائی و فی الصحاح تجهمته إذا کلحت فی وجهه و دار البوار أی الهلاک جهنم أعاذنا الله منه و البتر القطع و الفعل من باب قتل و فهت به بالضم أی فتحت فمی به و الحوب بالضم الإثم.
دلست به منی ما أظهرته کان یظهر عیب من عیوبه فیدلس علی الناس و یبین لهم حسنه و یحتمل إخفاء المحاسن بارتکاب الذنوب و کذا قوله أو قبحت به یحتمل الوجهین لا ینال به عهدک أی یصیر سببا لحبط الحسنات فلا ینال ما عهدته و وعدته علیها من المثوبات أو یکون إشارة إلی قوله تعالی إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ
ص: 337
ترجمه نشده
کرمش که افراد نیک و فاسد را در بر گرفته و رحمت عام او که همه چیز را فراگرفته، میباشد اما سخن سرور عبادت کنندگان علیه السلام از فروتنی و خشوع و خواستن توبه است، بنابراین بین این دو سخن منافاتی وجود ندارد.(1)
روایت18.
جنة الامان: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس بعد از دو رکعت نافله فجر یازده بار سوره توحید را بخواند، خداوند اتاقی در بهشت برای او میسازد، و هر کس این سوره را صد مرتبه بخواند، خدا خانهای برای او میسازد. سپس بگو: خداوند بزرگ من منزه است و میستایمش، از خداوند آمرزش میطلبم و به سوی او توبه میکنم و از فضل او میخواهم. سپس صد مرتبه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود فرست. سید بن طاووس همین روایت را ذکر کرده و گفته است: بعد از دو رکعت نماز نافله فجر، دو سجده شکر به جای آور و در آن برای برادرانت دعا کن، پس میگویی: خدایا ای پروردگار فجر... تا آخر دعایی که با روایت شیخ قبلا ذکر کردیم.(2)
روایت19.
الاختیار: حضرت امیرالمومنین علیه السلام همیشه بعد از دو رکعت فجر این دعا را میخواند:
«به نام خدای رحمتگر مهربان. خدایا، ای کسی که زبان صبحدم را به بیان تابناک آن بیرون کشید و پاره های شب تاریک را با آن تودههای سیاه سرگردانی که داشت پراکنده ساخت و ساختمان این چرخ گردان را در اندازهها و گردشهای زیبایش محکم ساخت و تابش خورشید را با نور فروزان و گرم آن پرتو افکن ساخت.
ای که با خودش به خودش راهنمایی کرد، و از همجنسی و مشابهت با مخلوقاتش منزه است، و از سنخیت یا چگونگی های عالم خلقت برتر است. ای کسی که به گمانهایی که درباره او بر دل خطور کند نزدیک، ولی از چشم انداز دیدگان دور است و آنچه را شود، پیش از شدنش میداند. ای کسی که مرا در گهواره آسایش و امنیت خود به خواب برد
ص: 339
عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً(1) و فی القاموس مادیته و أمدیته أملیت له فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ (2) قیل استکان استفعل من الکون لأن المفتقر انتقل من کون إلی کون أو افتعل من السکون أشبعت فتحته أی ما تذللوا و لا تضرعوا بل أقاموا علی عتوهم و استکبارهم و هو استشهاد علی ما قبله من قوله تعالی وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ و أنا أعلم الظاهر أنه فعل و اسم التفضیل بعید حتی أورطتنی کأنه غایة لتضمنه معنی التقدیر و القضاء أو تقدیر أحدهما قبله.
الْبَلَدُ الْأَمِینُ،: ثُمَّ قُلْ مَا کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُهُ- اللَّهُمَّ إِنَّ ذُنُوبِی وَ إِنْ کَانَتْ قَطِیعَةً فَإِنِّی مَا أَرَدْتُ بِهَا قَطِیعَةً وَ لَا أَقُولُ لَکَ الْعُتْبَی لَا أَعُودُ لِمَا أَعْلَمُ مِنْ خُلْفِی وَ لَا أَعِدُکَ اسْتِمْرَارَ التَّوْبَةِ لِمَا أَعْلَمُهُ مِنْ ضَعْفِی فَقَدْ جِئْتُ أَطْلُبُ عَفْوَکَ وَ وَسِیلَتِی إِلَیْکَ کَرَمُکَ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَکْرِمْنِی بِمَغْفِرَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ قُلِ الْعَفْوَ الْعَفْوَ ثَلَاثَمِائَةِ مَرَّةٍ(3).
و برای استفاده از نعمتها و بخششهای بی دریغش که به من ارزانی داشته بیدارم کرد و پنجه های بدخواهان را به دست قدرت و سلطنت خویش از من بازداشت. بر آن راهنمای به سوی تو در شب بسیار تاریک جاهلیت و آن کس که در میان اسباب و وسائل تو بلندترین ریسمان شرف را گرفت و آن کس که حسب پاک و خالصش بر بلندترین شانه های مردان عالم قرار داشت و آن ثابت قدم بر روی لغزشگاهها در آن زمان پیشین، و بر خاندان نیکوکار برگزیده خوش کردارش درود فرست.
برای ما خدایا، لنگههای در بامدادان را به کلیدهای رحمت و رستگاری بگشا. خدایا از بهترین خلعتهای هدایت و شایستگی بر من بپوشان. خدایا به عظمت خویش در جویبار دلم چشمه های خشوع را بجوشان و خدایا برای هیبتت از گونه هایم مشکهای اشک را جاری ساز و خدایا سبک مغزی و تندخویی مرا به مهارهای قناعت یا خواری در سؤال ادب کن.
خدایا، اگر در ابتدا رحمت تو از روی حسن توفیق به سراغ من نمیآمد، پس چه کسی بود که مرا در این راه روشن به سویت آرد؛ و اگر حلم و بردباری تو مرا به دست آرزو و میل سرکش سپارد، پس چه کسی لغزشهای مرا از زمین خوردنهای هوا و هوس نادیده بگیرد؛ و اگر در هنگام جنگ با نفس و شیطان یاری تو نباشد، مسلماً همان یاری نکردنت مرا به دست رنج و حرمان سپارد.
خدایا تو به خوبی مرا می بینی که جز از راه آرزوها نزدت نیامدم؛ آیا شده که به سر رشته های فضل و کرمت چنگ زنم، جز وقتی که گناهانم مرا از خانه وصال دور سازد؟ پس چه بد مرکبی است این مرکب هوا و هوس که نفس من بر آن سوار شده، پس وای بر این نفس که گمانهای باطل و آرزوهای بیجایش در نزد او جلوه کرد، و نابود باد بر او که بر آقا و مولای خویش دلیری کرد.
خدایا من در رحمتت را به دست امیدم کوبیدم و از فرط هواهای نفسانی به حال پناهندگی به سوی تو گریختم و به سر رشتههای کرمت، انگشتان دوستیام را بند کردم، پس خدایا از جرمهایی که من از روی لغزش و خطا کردم درگذر و از حمله بیماری مرا نگاه دار، زیرا که تویی آقا و مولایم و تکیه گاه و امیدم و تویی منتهای خواسته و آرمانم در دنیا و عقبایم.
خدایا چگونه از درگاهت بیچاره ای را که در حال فرار از گناهان به تو پناه آورده برانی؟ یا چگونه راه جویی را که شتابان آهنگ تو را کرده نومید سازی؟ یا چگونه تشنه ای را که برای نوشیدن بر سر حوضهایت آمده را بازگردانی؟ نه هرگز چنین نخواهی کرد، با اینکه حوضها در سختترین خشکسالی ها لبریز است و در خانهات برای خواستن و ورود در آن باز است، و تویی انتهای خواسته خواستاران و منتهای آرزوی آرزومندان.
خدایا، این مهارهای نفس من است که به پای بند مشیت تو آنها را بستم، و این است بارهای سنگین گناهانم که به امید عفو
ص: 340
کرمه الذی وسع البر و الفاجر و عموم رحمته التی وسعت کل شی ء و أما قول سید العباد علیه السلام فهو من باب التذلل و الخشوع و طلب التوبة(1) فلا منافاة بین الکلامین (2).
جُنَّةُ الْأَمَانِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ قَرَأَ التَّوْحِیدَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مَرَّةً فِی دُبُرِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ بَنَی اللَّهُ تَعَالَی لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَرَأَهَا مِائَةً بَنَی اللَّهُ تَعَالَی لَهُ مَسْکَناً فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ أَسْأَلُهُ مِنْ فَضْلِهِ ثُمَّ صَلِّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِائَةَ مَرَّةٍ ذَکَرَ ذَلِکَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ وَ اسْجُدْ عَقِیبَهُمَا سَجْدَتَیِ الشُّکْرِ وَ تَدْعُو فِیهَا لِإِخْوَانِکَ فَتَقُولُ اللَّهُمَّ رَبَّ الْفَجْرِ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةِ الشَّیْخِ (3).
الْإِخْتِیَارُ،: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَدْعُو بَعْدَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ بِهَذَا الدُّعَاءِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ یَا مَنْ دَلَعَ لِسَانَ الصَّبَاحِ بِنُطْقِ تَبَلُّجِهِ وَ سَرَّحَ قِطَعَ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ بِغَیَاهِبِ تَلَجْلُجِهِ وَ أَتْقَنَ صُنْعَ الْفَلَکِ الدَّوَّارِ فِی مَقَادِیرِ تَبَرُّجِهِ وَ شَعْشَعَ ضِیَاءَ الشَّمْسِ بِنُورِ تَأَجُّجِهِ یَا مَنْ دَلَّ عَلَی ذَاتِهِ بِذَاتِهِ وَ تَنَزَّهَ عَنْ مُجَانَسَةِ مَخْلُوقَاتِهِ وَ جَلَّ عَنْ مُلَائَمَةِ کَیْفِیَّاتِهِ یَا مَنْ قَرُبَ مِنْ خَطَرَاتِ الظُّنُونِ وَ بَعُدَ عَنْ لَحَظَاتِ الْعُیُونِ وَ عَلِمَ بِمَا کَانَ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ یَا مَنْ أَرْقَدَنِی فِی مِهَادِ أَمْنِهِ وَ أَمَانِهِ وَ أَیْقَظَنِی
ص: 339
و رحمتت بر زمین نهادم، و این است هوسهای گمراه کنندهام که به آستان لطف و مهرت سپردم، پس ای خدا، این بامداد مرا چنان مقرر کن که با انوار هدایت و سلامت در دین و دنیا بر من فرود آید و شامم را سپری از نیرنگ خطرناک دشمنان و پناهگاهی از پرتگاههای هوا و هوس قرار ده که تو بر هر چه بخواهی توانایی.
ملک و سلطنت را به هر که میخواهی میدهی و از هرکه میخواهی میگیری و هر که را میخواهی عزت میدهی و هر که را میخواهی خوار می کنی. همه خوبیها به دست تو است و تو بر هر چیز توانایی. شب را در روز فرو میبری و روز را در شب درمیآوری، زنده را از مرده بیرون میآوری و مرده را از زنده بیرون میآوری و به هر که میخواهی بی حساب روزی میدهی.
معبودی جز تو نیست. منزهی تو خدایا و تو میستایم، کیست که قدر تو را بشناسد و از تو نترسد و کیست که بداند تو کیستی و از تو نهراسد. تو با قدرت خویش جداها را با هم جمع کردی و به لطف خویش سپیده دم را شکافتی و به کرم خود تاریکیهای شدید شب را روشن کردی و آبهای شیرین و شور را از دل سنگهای سخت و محکم روان کردی و از ابرهای فشرده آبی ریزان و فراوان فرو ریختی و خورشید و ماه را برای مردمان چراغی فروزان قرار دادی، بدون آنکه در آنچه بدان آغاز کردی دچار خستگی و تعب گردی یا به چاره جویی محتاج شوی.
ای آنکه در عزت و بقاء یگانه است و بندگانش را به وسیله مرگ و نابودی مقهور خویش کرده، بر محمد و خاندان پرهیزکارش درود فرست و ندای مرا بشنو، و دعایم را مستجاب کن، و به فضل خودت امید و آرزویم را محقق کن، ای بهترین کسی که برای از بین بردن گرفتاری خوانده میشود و برای هر سختی و آسانی به او امید میرود، نیازهایم بر تو فرود آوردم پس مرا از عطاها بزرگی خود ناامید بر مگردان، ای بخشنده، ای بخشنده، ای بخشنده، هیچ نیرو و جنبشی نیست مگر به اراده خدای بزرگ و عظیم.»
سپس سجده میکند و میگوید:
«خدایا، دلم در پرده های ظلمت پوشیده شده و جانم دچار کاستی گشته و عقلم مغلوب هوای نفسم شده و هوای نفسم بر من چیره آمده، طاعتم اندک، و نافرمانیم بسیار، و زبانم اقرارکننده به گناهان است. چاره من چیست ای پرده پوش عیبها، ای دانای نهان ها، ای برطرف کننده غمها، همه گناهان مرا بیامرز، به احترام محمّد و خاندان محمّد، ای آمرزنده، ای آمرزنده، ای آمرزنده؛ به مهربانیت ای مهربان ترین مهربانان.»(1)
ص: 341
إِلَی مَا مَنَحَنِی بِهِ مِنْ مِنَنِهِ وَ إِحْسَانِهِ وَ کَفَّ أَکُفَّ السُّوءِ عَنِّی بِیَدِهِ وَ سُلْطَانِهِ صَلِّ اللَّهُمَّ عَلَی الدَّلِیلِ إِلَیْکَ فِی اللَّیْلِ الْأَلْیَلِ وَ الْمَاسِکِ مِنْ أَسْبَابِکَ بِحَبْلِ الشَّرَفِ الْأَطْوَلِ وَ النَّاصِعِ الْحَسَبِ فِی ذِرْوَةِ الْکَاهِلِ الْأَعْبَلِ وَ الثَّابِتِ الْقَدَمِ عَلَی زَحَالِیفِهَا فِی الزَّمَنِ الْأَوَّلِ وَ عَلَی آلِهِ الْأَخْیَارِ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَبْرَارِ وَ افْتَحِ اللَّهُمَّ لَنَا مَصَارِیعَ الصَّبَاحِ بِمَفَاتِیحِ الرَّحْمَةِ وَ الْفَلَاحِ وَ أَلْبِسْنِی اللَّهُمَّ مِنْ أَفْضَلِ خِلَعِ الْهِدَایَةِ وَ
الصَّلَاحِ وَ اغْرِسِ اللَّهُمَّ بِعَظَمَتِکَ فِی شِرْبِ جِنَانِی یَنَابِیعَ الْخُشُوعِ وَ أَجْرِ اللَّهُمَّ لِهَیْبَتِکَ مِنْ آمَاقِی زَفَرَاتِ الدُّمُوعِ وَ أَدِّبِ اللَّهُمَّ نَزَقَ الْخُرْقِ مِنِّی بِأَزِمَّةِ الْقُنُوعِ إِلَهِی إِنْ لَمْ تَبْتَدِئْنِی الرَّحْمَةُ مِنْکَ بِحُسْنِ التَّوْفِیقِ فَمَنِ السَّالِکُ بِی إِلَیْکَ فِی وَاضِحِ الطَّرِیقِ وَ إِنْ أَسْلَمَتْنِی أَنَاتُکَ لِقَائِدِ الْأَمَلِ وَ الْمُنَی فَمَنِ الْمُقِیلُ عَثَرَاتِی مِنْ کَبَوَاتِ الْهَوَی وَ إِنْ خَذَلَنِی نَصْرُکَ عِنْدَ مُحَارَبَةِ النَّفْسِ وَ الشَّیْطَانِ فَقَدْ وَکَلَنِی خِذْلَانُکَ إِلَی حَیْثُ النَّصَبِ وَ الْحِرْمَانِ إِلَهِی أَ تَرَانِی مَا أَتَیْتُکَ إِلَّا مِنْ حَیْثُ الْآمَالِ أَمْ عَلِقْتُ بِأَطْرَافِ حِبَالِکَ إِلَّا حِینَ بَاعَدَتْنِی ذُنُوبِی عَنْ دَارِ الْوِصَالِ فَبِئْسَ الْمَطِیَّةُ الَّتِی امْتَطَتْ نَفْسِی مِنْ هَوَاهَا فَوَاهاً لَهَا لِمَا سَوَّلَتْ لَهَا ظُنُونُها وَ مُنَاهَا وَ تَبّاً لَهَا لِجُرْأَتِهَا عَلَی سَیِّدِهَا وَ مَوْلَاهَا.
إِلَهِی قَرَعْتُ بَابَ رَحْمَتِکَ بِیَدِ رَجَائِی وَ هَرَبْتُ إِلَیْکَ لَاجِئاً مِنْ فَرْطِ أَهْوَائِی وَ عَلَّقْتُ بِأَطْرَافِ حِبَالِکَ أَنَامِلَ وَلَائِی فَاصْفَحِ اللَّهُمَّ عَمَّا کُنْتُ أَجْرَمْتُهُ مِنْ زَلَلِی وَ خَطَائِی وَ أَقِلْنِی مِنْ صَرْعَةِ دَائِی فَإِنَّکَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ مُعْتَمَدِی وَ رَجَائِی وَ أَنْتَ غَایَةُ مَطْلُوبِی وَ مُنَایَ فِی مُنْقَلَبِی وَ مَثْوَایَ إِلَهِی کَیْفَ تَطْرُدُ مِسْکِیناً الْتَجَأَ إِلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ هَارِباً أَمْ کَیْفَ تُخَیِّبُ مُسْتَرْشِداً قَصَدَ إِلَی جَنَابِکَ صَاقِباً أَمْ کَیْفَ تَرُدُّ ظَمْآنَ وَرَدَ إِلَی حِیَاضِکَ شَارِباً کَلَّا وَ حِیَاضُکَ مُتْرَعَةٌ فِی ضَنْکِ الْمُحُولِ وَ بَابُکَ مَفْتُوحٌ لِلطَّلَبِ وَ الْوُغُولِ وَ أَنْتَ غَایَةُ الْمَسْئُولِ وَ نِهَایَةُ الْمَأْمُولِ إِلَهِی هَذِهِ أَزِمَّةُ نَفْسِی عَقَلْتُهَا بِعِقَالِ مَشِیَّتِکَ وَ هَذِهِ أَعْبَاءُ ذُنُوبِی دَرَأْتُهَا بِعَفْوِکَ
ص: 340
توضیح
این دعا از دعاهای مشهور است ولی من این دعا را در کتابهای معتبر جز مصباح سید بن باقی رحمة الله علیه پیدا نکردم. نسخهای از این دعا را به قرائت مولی فاضل مولایمان درویش محمد اصفهانی جد پدرم از جانب مادرش که رحمت خدا بر هر دوی اینها باد، یافتم که به علامه مروج مذهب، نور الدین علی بن عبدالعالی کرکی که روحش مقدس باد، نوشته و علامه اجازه داده است. صورت نوشته این گونه است:
خدا را شکر که این دعا و دعایی که قبل از این بود را عمده فضلای برگزیده و صالح و نیک، مولایمان کمال الدین درویش محمد اصفهانی که خداوند او را به آرزوهایش برساند، به قرائتی تصحیح کننده قرائت کرد و فقیر علی بن عبد العالی در سال نهصد و سی و نه، به حالت حمد کردن و صلوات فرستادن کتابت کرده است.
در برخی کتابهای دیگر هم چنین سندی برای این دعا پیدا کردم: شریف یحیی بن قاسم علوی گفته است: مجموعهای طولانی را یافتم به خط سرورم و جدم امیرالمؤمنین و پیشوای گروه پیشانینورانیها، شیر بنی غالب، علی بن ابی طالب که با فضیلتترین درودها بر او باد، این دعا چنین است:
به نام خدای رحمتگر مهربان، این دعایی است که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به من یاد داده است. حضرت هر صبح این دعا را میخواند. دعا این است: «خدایا، ای کسی که زبانه صبحدم را بیرون کشید... تا آخر دعا». در آخر دعا نوشته است: علی بن ابی طالب، آخر شب روز پنج شنبه سال بیست و پنج هجری. شریف گفته است: این سخن را با قلم مبارک خود حضرت با قلم - خط - کوفی بر روی پوست در هفتم ذی القعده سال هفتصد و سی و چهار نقل کردم.
توضیح
شرح برخی چیزهایی که ممکن است برای قاری مشتبه شود، زیرا شرح به طور کامل، مناسب این کتاب نیست. «دلع لسانه»، بر وزن منع به معنای بیرون کشیدن است و «دلع اللسان» خارج شدنش است. معنای اول در این جا مناسب است. اضافه لسان به صباح، یا اضافه بیانی است که در این صورت منظور از صباح، فجر است چرا که فجر شبیه لسان است؛ یا اضافه لامیه است بنابراین منظور از صباح، فجر دوم است؛ یا منظور وقت است. پس صبح صادق یا وقت به فردی تشبیه شده که زبانش را خارج کرده و آمدنش را خبر داده است. اسناد دادن این کار به خدای متعال به این خاطر است که خدا این کار را ایجاد کرده و
ص: 342
وَ رَحْمَتِکَ وَ هَذِهِ أَهْوَائِیَ الْمُضِلَّةُ وَکَلْتُهَا إِلَی جَنَابِ لُطْفِکَ وَ رَأْفَتِکَ فَاجْعَلِ اللَّهُمَّ صَبَاحِی هَذَا نَازِلًا عَلَیَّ بِضِیَاءِ الْهُدَی وَ السَّلَامَةِ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا وَ مَسَائِی جُنَّةً مِنْ کَیْدِ الْعِدَی وَ وِقَایَةً مِنْ مُرْدِیَاتِ الْهَوَی إِنَّکَ قَادِرٌ عَلَی مَا تَشَاءُ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ مَنْ ذَا یَعْرِفُ قَدْرَکَ فَلَا یَخَافُکَ وَ مَنْ ذَا یَعْلَمُ مَا أَنْتَ فَلَا یَهَابُکَ أَلَّفْتَ بِمَشِیَّتِکَ الْفِرَقَ وَ فَلَقْتَ بِقُدْرَتِکَ الْفَلَقَ وَ أَنَرْتَ بِکَرَمِکَ دَیَاجِیَ الْغَسَقِ وَ أَنْهَرْتَ الْمِیَاهَ مِنَ الصُّمِّ الصَّیَاخِیدِ عَذْباً وَ أُجَاجاً وَ أَنْزَلْتَ مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجاً وَ جَعَلْتَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لِلْبَرِیَّةِ سِرَاجاً وَهَّاجاً مِنْ غَیْرِ أَنْ تُمَارِسَ فِیمَا ابْتَدَأْتَ بِهِ لُغُوباً وَ لَا عِلَاجاً فَیَا مَنْ تَوَحَّدَ بِالْعِزِّ وَ الْبَقَاءِ وَ قَهَرَ عِبَادَهُ بِالْمَوْتِ وَ الْفَنَاءِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الْأَتْقِیَاءِ وَ اسْمَعْ نِدَائِی وَ اسْتَجِبْ دُعَائِی وَ حَقِّقْ بِفَضْلِکَ أَمَلِی وَ رَجَائِی یَا خَیْرَ مَنْ دُعِیَ لِکَشْفِ الضُّرِّ وَ الْمَأْمُولِ لِکُلِّ یُسْرٍ وَ عُسْرٍ بِکَ أَنْزَلْتُ حَاجَتِی فَلَا تَرُدَّنِی مِنْ سَنِیِّ مَوَاهِبِکَ خَائِباً یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ یَا کَرِیمُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ثُمَّ یَسْجُدُ وَ یَقُولُ إِلَهِی قَلْبِی مَحْجُوبٌ وَ نَفْسِی مَعْیُوبٌ وَ عَقْلِی مَغْلُوبٌ وَ هَوَائِی غَالِبٌ وَ طَاعَتِی قَلِیلَةٌ وَ مَعْصِیَتِی کَثِیرَةٌ وَ لِسَانِی مُقِرٌّ بِالذُّنُوبِ فَکَیْفَ حِیلَتِی یَا سَتَّارَ الْعُیُوبِ وَ یَا عَلَّامَ الْغُیُوبِ وَ یَا کَاشِفَ الْکُرُوبِ اغْفِرْ ذُنُوبِی کُلَّهَا بِحُرْمَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ یَا غَفَّارُ یَا غَفَّارُ یَا غَفَّارُ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ (1).
ص: 341
این گونه قرار داده است یا خدای صانع به شخصی تشبیه شده که زبان صبح را برای اظهار قدرت و حکمت خود بیرون آورده است.
«التبلج» به معنای روشن شدن و طلوع نمودن است. درباره اضافه در اینجا دو وجه محتمل است. هر چند اولی در اینجا هم ظاهرتر است. حسن و زیبایی استعاره و تشبیهات بر کسانی که ذهن روشن دارند پنهان نیست. نطق و صحبت کردن صبح مناسب قول خدای سبحان است که میفرماید: «والصبح اذا تنفس(1)»،{سوگند
به صبح چون دمیدن گیرد.}
«سرّح» در اکثر نسخهها با تشدید است و در برخی دیگر بدون تشدید. «سرح الماشیة و تسریحها» به معنای فرستادن آنها برای چریدن است، و چون نور صبح تاریکی شب را از هم میشکافد و از بین میبرد، بنابراین به فردی تشبیه شده که گوسفندان را هنگام صبح برای چرا میبرد؛ البته بعد از اینکه شب آنها در آغلشان جمع کرده بود. قطع نمودن تاریکی به آن گوسفندان تشبیه شده است. ممکن است از عبارت «تسریح الشعر بالمشط»، {صاف کردن موها با شانه}گرفته شده باشد. گویا اینکه صبح به شانهای تشبیه شده است که گیسوهای شب را با آن اصلاح میکند، به طوری که آنها را جدا کرده و فرق باز میکند. «ظلم اللیل» به کسره و «أظلم» به یک معنا هستند. در برخی نسخهها به جای «المظلم»، «المُدلَهمّ» آمده که به همان معناست.
«الغیاهب» جمع «غیهب» به معنای تاریکی است. «الباء» یا به معنای مع و متعلق به سخن حضرت «سرح» است، یا بای سببیت و متعلق به مظلم است. «التلجج» به معنای دو دلی و اضطراب است. گفته میشود: «الحق أبلج و الباطل لجلج»، یعنی حق ظاهر و روشن است و باطل، تاریک و تردید برانگیز و غیر مستقیم است. «التردد» یا هنگام مخلوط شدن نور بدان است یا کنایه از شدت تاریکی است. گو اینکه تاریکی موج میزند و حرکت مینماید.
«أتقن»، یعنی حکم کرد. «صنع الفلک الدوار»، یعنی خلقش کرد. «فی مقادیر» و در برخی نسخهها این گونه است «بمقادیر تُبرّجه»، تبرّج به معنای این است که زن زینت خود را آشکار کند، همان طور که خدای متعال میفرماید: «لا تبرّجن تبرّج الجاهلیة الأولی(2)»،{و
مانند روزگار جاهلیّتِ قدیم زینتهای خود را آشکار مکنید.} احتمال دارد منظور در اینجا انتقال ستارگان در فلک از برجی به برجی دیگر باشد. معنای اولی هم به معنی ذکر شده برمیگردد، چرا که تبرج فلک، حرکت کردن آن همراه با زینت دادن آن با ستارگان و آشکار شدن آن بر مخلوقات است. ظرف یا متعلق به أتقن است، یعنی اتقان و استواری در اندازه حرکت هر فلک و نظم آن موجب صلاح تمام احوال زاد و ولد و مخلوقات است. یا حالی برای فلک است، یعنی «أحکم خلقه کائنا فی تلک المقادیر یا متلبسا بها»، یعنی بر آفریدگانش و اندازه
ص: 343
هذا الدعاء من الأدعیة المشهورة و لم أجده فی الکتب المعتبرة إلا فی مصباح السید ابن الباقی رحمة الله علیه و وجدت منه نسخة قراءة المولی الفاضل مولانا درویش محمد الأصبهانی جد والدی من قبل أمه رحمة الله علیهما علی العلامة مروج
المذهب نور الدین علی بن عبد العالی الکرکی قدس الله روحه فأجازه و هذه صورته الحمد لله قرأ هذا الدعاء و الذی قبله عمدة الفضلاء الأخیار الصلحاء الأبرار مولانا کمال الدین درویش محمد الأصبهانی بلغه الله ذروة الأمانی قراءة تصحیح کتبه الفقیر علی بن عبد العالی فی سنة تسع و ثلاثین و تسع مائة حامدا مصلیا.
و وجدت فی بعض الکتب سندا آخر له هکذا قال الشریف یحیی بن القاسم العلوی ظفرت بسفینة طویلة مکتوب فیها بخط سیدی و جدی أمیر المؤمنین و قائد الغر المحجلین لیث بنی غالب علی بن أبی طالب علیه أفضل التحیات ما هذه صورته بسم الله الرحمن الرحیم هذا دعاء علمنی رسول الله صلی الله علیه و آله و کان یدعو به فی کل صباح و هو اللهم یا من دلع لسان الصباح إلی آخره و کتب فی آخره کتبه علی بن أبی طالب فی آخر نهار الخمیس حادی عشر ذی الحجة سنة خمس و عشرین من الهجرة و قال الشریف نقلته من خطه المبارک بالقلم الکوفی علی الرق فی السابع و العشرین من ذی القعدة سنة أربع و ثلاثین و سبع مائة.
بعض ما ربما یشتبه علی القارئ (1)
فإن شرحه کما ینبغی لا یناسب هذا الکتاب دلع لسانه کمنع أخرجه و دلع اللسان خرج و الأول هنا هو المناسب و إضافة اللسان إلی الصباح إما بیانیة فالمراد بالصباح الفجر الأول لأنه الشبیه باللسان أو لامیة فالمراد بالصباح الفجر الثانی أو الوقت فشبه الصبح الصادق أو الوقت برجل أخرج لسانه و أخبر بقدومه و إسناده إلی الله لأنه أوجده و جعله
ص: 342
حرکتشان حکم نمود که اشاره به سخن خدای سبحان است که میفرماید: «صنع الله الذی أتقن کل شی(1)»،{[این]
صُنعِ خدایی است که هر چیزی را در کمال استواری پدید آورده است.} گفته شده است: منظور از «بمقادیر تبرّجه»، آنچه از تزیین دادن آن ممکن است، میباشد.
«شعشع ضیاء الشمس»، در القاموس گفته است: «الشعشع و الشعشاع و الشعشعان و الشعشعانی» به معنای دراز و «الشعشاع» به معنای سبک و نیکو و پراکنده. «ذهبوا شعاعا» یعنی متفرق شدند. «شعاع الشمس و شُعّها» به ضمه، چیزی است که وقتی به آن نگاه میکنی، گویا کوهی است که به طرف تو میآید؛ یا چیزی است که از نورش پراکنده میشود؛ یا چیزی است که اندکی قبل از طلوع، مانند نیزه یا نظیر آن امتداد مییابد. «شعشع الشراب» چشیدن آن و «الثریدة» یعنی سرش را بلند کرد و دراز نمود یا این که آن را پرچرب و پرروغن کرد. «شعشع الشیء» یعنی برخی از آن را با برخی دیگر مخلوط کرد؛ پایان .
«الأجیج»، زبانه کشیدن آتش است. «قد أجّت تأجِّ أجیجا و أجّجتها فتأجّجت»، معنای این کلمه این است که با نوری که از شعلهور شدن آن روشنایی حاصل میشود، پراکنده ساخت و کشید و دراز نمود؛ یا نور خورشید را که به خورشید استوار است، با نوری که از زبانه کشیدنش حاصل میشود مخلوط نمود که منظور شعاعی است که در افقها پراکنده میشود. احتمال دارد شعشه از شعاع گرفته شده باشد، یعنی نور خورشید را دارای شعاع نمود. احتمال دارد ضمیر «تأجّجه» به موصول برگردد، یعنی به سبب ظهورش که این ظهور از ازل تا ابد، مقتضای ذاتش است.
«یا من دلّ»، حرف ندا برای تغییر دادن اسلوب کلام و انتقال از معنایی به معنای دیگر، دوباره به کار رفته است. «علی ذاته بذاته»، راغب اصفهانی گفته است: مونث ذو، ذات و مثنای آن ذواتا و جمعش ذوات است. کسانی که از جمله اصحاب معانی هستند، ذات را عبارت از عین چیزی اعم از جوهر یا عرض میدانند. این کلمه از کلمات عربی نیست؛ پایان.
منظور این عبارت این است که خداوند سبحان معرفت بر خلق را به وسیله ذاتش افاضه میکند نه با تعریف کردن چیزی دیگر، همان طور که این سخن در شرح سخنشان که میگویند: «لایعرف الله الا به»، ذکر شد. یا این که خدای سبحان به خلایق عقل داده و چیزهایی را که عقل بدان استدلال میکند ایجاد کرده است، همان طور که روایت شده است: گنجی مخفی بودم و دوست داشتم شناخته شوم، بنابراین مخلوقات را آفریدم تا شناخته شوم.
گفته شده است: این عبارت به این معناست که برای اثبات وجود به ذات خدا استدلال شود و وجود، عین ذات خدای سبحان است، بنابراین برای اثبات ذاتش به ذاتش استدلال کرده است. برخی از مردم برای حل چنین عبارتی، روشها و استدلالهای لغزان و بی پایه و بی اساسی دارند که عقل و شرع آنها را قبول ندارد. «تنزّه»، یعنی دور شد و پاک گردید. «عن مجانسة مخلوقاته»، یعنی از
ص: 344
کذلک أو الصانع تعالی بشخص أظهر لسانه لإظهار قدرته و حکمته.
و التبلج الإضاءة و الإشراق و الإضافة تحتمل الوجهین و إن کان الأول أظهر و لا یخفی لطف الاستعارات و الترشیحات علی ذوی الأذهان النیرة و قد ناسب إثبات النطق للصبح قوله سبحانه وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ (1) و سرح فی أکثر النسخ بالتشدید و فی بعضها بالتخفیف و سرح الماشیة و تسریحها إرسالها للرعی و لما کان نور الصبح یفرق ظلمة اللیل و یذهبها فکأنه شبهه برجل یرسل مواشیه عند الصباح للرعی بعد جمعها فی مراحها باللیل و شبه قطع الظلمة بتلک المواشی و یمکن أن یکون من تسریح الشعر بالمشط فکأنه شبه الصبح بمشط یسرح به ذوائب اللیل حیث یقطعها و یفرقها و ظلم اللیل بالکسر و أظلم بمعنی و فی بعض النسخ المدلهم بدل المظلم بمعناه.
و الغیاهب جمع غیهب و هو الظلمة و الباء إما بمعنی مع و متعلقة بقوله سرح أو للسببیة متعلقة بالمظلم و التلجلج التردد و الاضطراب یقال الحق أبلج و الباطل لجلج أی الحق ظاهر نیر و الباطل مظلم متردد غیر مستقیم و التردد إما عند اختلاط النور به أو کنایة من شدة الظلمة کأنها تموج و تتحرک.
و أتقن أی أحکم صنع الفلک الدوار أی خلقه فی مقادیر و فی بعض النسخ بمقادیر تبرجه التبرج إظهار المرأة زینتها کما قال الله تعالی وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی (2) و یحتمل أن یکون المراد هنا انتقال الکواکب فیه من برج إلی برج و الأول أیضا یرجع إلی ذلک فإن تبرج الفلک حرکته مع زینته بالکواکب و ظهوره بها للخلق و الظرف إما متعلق بأتقن أی الإتقان فی مقادیر حرکات کل فلک و انتظامها الموجب لصلاح أحوال جمیع الموالید و المخلوقات أو حال عن الفلک أی أحکم خلقه کائنا فی تلک المقادیر أو متلبسا بها و المعنی أحکم خلقه و مقادیر
ص: 343
جنس آنها باشد، چرا که در ماهیت برای او شریکی وجود ندارد .
«جلّ عن ملائمة کیفیّاته»، یعنی از اینکه چگونگی و صفاتش نزدیک و متناسب صفات کیفیت دیگری باشد. در این کلام چیزی مقدر است. احتمال دارد ضمیر «کیفیاته» به مخلوقی که در ضمن مخلوقات ذکر شده است برگردد، همچنان که درباره سخن خدای متعال که میفرماید: «اعدلوا هو أقرب»،(1){عدالت
بورزید که آن نزدیکتر است.} گفته شده است که ضمیر به عدلی که در ضمن «اعدلوا» ذکر شده است برمیگردد. «یا من قرب»، حرف ندا به همان دلیلی که ذکر شد دوباره به کار رفته است. یعنی ای کسی که به گمانهایی که به دل میآید نزدیک است. «الخطرات» جمع «خطرة» و به معنای خطور کردن است. در این سخن اشارهای به این نکته است که علم پیدا کردن به کنه ذات و صفات خدای متعال محال است و نهایتش این است که فقط امکان ظن و گمان پیدا کردن به خدا ممکن است. در برخی نسخههای قدیمی، تقدیم و تأخیری بین دو فقره به این صورت وجود دارد: «یا من بعد عن لحظات عیون و قرب...».
«علم بما کان»، کلمه «کان» در این دو جا تامه است. «یا من أرقدنی»، یعنی مرا قبل از این صبح خواباند. «فی مهاد أمنه و أمانه»، «المهد» گهواره کودک و مهاد به معنای بستر خواب است. «الأمن»، آرامش روح و از بین رفتن ترس است. «الأمان و الأمانه» در اصل هر دو مصدر هستند. البته گاهی امان در حالتی که انسان در آن در حالت امنیت است، استعمال میشود.
«أیقظنی»، یعنی مرا با حالت توجه از خواب بیدار نمود. «الی ما منحنی»، یعنی به من عطا کرد. «به»، ضمیر در اینجا به ما برمیگردد. «من مننه»، بیانی برای موصول است. منن جمع منة است و به معنای نعمت گران و سنگین است. «کفّ أکفّ السوء عنی»، اکفّ به ضمه کاف، جمع کفّ است و «السوء» چیزی است که انسان را غمگین میسازد. برای سوء، أکف اثبات شده است - یعنی گفته شده است: دست سوء، -
همان طور که برای مرگ، ناخن و چنگال اثبات میشود - یعنی گفته میشود: چنگال و ناخن مرگ -. «بیده»، یعنی با قدرت روشن و آشکار. «سلطانه»، یعنی سلطنت غلبهگر، خدای متعال میفرماید: «من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا»،(2){ و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده ایم.}
«صل»، صلاة از جانب خدا رحمت و از جانب فرشتگان، استغفار و از جانب بشر دعاست. گفته میشود: «صلّیت علیه»، یعنی به سوی وی دعوت کردم و گفته میشود: «صلیت الصلاة» و گفته نمیشود: «تصلیة».
«اللهم»، اصل این کلمه یا الله است و میم آن عوض از یاء است و به همین دلیل میم و یا باهم یک جا به کار نمیروند. گفته شده است:
ص: 345
حرکاته و هو إشارة إلی قوله سبحانه صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ(1) و قیل المراد بمقادیر تبرجه ما یمکن من تزینه.
و شعشع ضیاء الشمس قال فی القاموس الشعشع و الشعشاع و الشعشعان و الشعشعانی الطویل و الشعشاع الخفیف و الحسن و المتفرق و ذهبوا شعاعا متفرقین و شعاع الشمس و شعها بضمهما الذی تراه کأنه الجبال مقبلة علیک إذا نظرت إلیها أو الذی ینتشر من ضوئها أو الذی تراه ممتدا کالرماح بعید الطلوع و ما أشبهه و شعشع الشراب مزجه و الثریدة رفع رأسها و طوله أو أکثر و دکها و سمنها و الشی ء خلط بعضه ببعض انتهی.
و الأجیج تلهب النار و قد أجت تأج أجیجا و أججتها فتأججت و المعنی فرق أو مد و طول شعاع الشمس بنور یحصل من تلهب ذلک الضیاء أو مزج ضیاء الشمس القائم بها بنور یحصل من تلهبه و هو الشعاع الممتد المتفرق فی الآفاق و یحتمل أن یکون الشعشعة مأخوذا من الشعاع أی جعل ضیاء الشمس ذا شعاع و قد یحتمل إرجاع ضمیر تأججه إلی الموصول أی بسبب ظهوره الذی هو مقتضی ذاته أزلا و أبدا.
یا من دل أعاد حرف النداء لتغییر أسلوب الکلام و الانتقال من مقام إلی مقام علی ذاته بذاته قال الراغب الأصفهانی یقال فی تأنیث ذو ذات و تثنیته ذواتا و فی جمعه ذوات و قد استعار أصحاب المعانی الذات فجعلوها عبارة عن عین الشی ء جوهرا کان أو عرضا و لیس ذلک من کلام العرب انتهی.
أی هو سبحانه أفاض المعرفة علی الخلق بها لا بتعریف غیره کما مر فی شرح قولهم لا یعرف الله إلا به أو هو سبحانه أعطی العقل و أوجد ما یستدل به العقل علیه کما روی کنت کنزا مخفیا فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لکی أعرف.
و قیل هو أن یستدل بالوجود علی ذاته و الوجود عین ذاته فقد استدل علی ذاته بذاته و لبعض الناس فی حل أمثاله مسالک دحضة عثرة زلقة یأبی عنه العقل و الشرع و تنزه أی تباعد و تقدس عن مجانسة مخلوقاته أی عن أن یکون من
ص: 344
اصل این کلمه این است: «یا الله امنّا بخیر» و نیز گفته شده است: اصل این کلمه «یا الله ارحم» است. قبلا در این باره در کتاب طهارت سخن گفتیم.
«علی الدلیل إلیک»، یعنی هدایت کننده ما به سوی تو و طاعت تو و شریعت تو و منظور از این عبارت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. «فی اللیل الألیل»، یعنی به شدت تاریک، این سخن مثل سخنی است که گفته میشود: «ظل ظلیل» و «عرب عرباء». منظور از آن، زمان قطع شدن علم و معرفت است و جاهلیت جهلا و «الماسک» عطف بر «الدلیل» است. گفته میشود: «مسک بالشیء و أمسک» به وقتی به کار میرود که بدان چیز متعلق باشد و بدان چنگ زند.
«من أسبابک»، السبب به معنای ریسمان است و نیز به معنای هر چیزی است که برای رسیدن به دیگری بدان تمسک میشود. «بحبل الشرف الأطول»، الشرف به معنای برتری و بزرگی و مکان بلند و بزرگی و دارای نسب عالی است. «الأطول» صفت حبل است، یعنی متعلقی از اسباب عزت و کرامت به حبل شریفی است که آن بزرگترین شرافت را دارد و نهایت آن است.
«الناصع»، خالص از هر چیزی، «نضع الامر نضوعا» به معنای واضح و روشن ساختن است و سفیدیاش زیاد است. فیروز آبادی این نظر را داده است. «الحسب»: هر چیزی است که انسان آن را از مفاخر پدرانش میشمارد. ابن سکیت گفته است: حسب و شرف برای مرد هستند، هرچند که پدرانشان برای آنها شرف نباشند، و شرافت و بزرگی فقط با پدران ممکن است. «ذروة الشیء» به ضمه و کسره آن، به معنای اوج آن چیز و «اعلا السنام»، بلند کوهان. «الکاهل» چیزی است که ما بین دو کتف است. «الأعبل» به معنای با ضخامتتر و غلیظتر است. گفته میشود: «رجل عبل الذراعین»، یعنی ضخامت ذراعش و «فرس عبل الشوی»: دارای دست و پای قوی و «امرءة عبلة»، یعنی دارای خلقتی کامل. حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله را در دست یافتنش بر مدارج بالای حسب و کرم به کسی تشبیه کرده است که بر اوج شانه شتری عظیم الجثه و بلندکوهان بالا رفته و به آن مسلط شده است.
«والثابت القدم علی زحالیفها»، جوهری گفته است: اصمعی گفته است: «الزحلوفة» آثار جای لغزیدن کودکان از بالای تپه به پایین آن است. و این لغت اهل عالیه است و تمیم این لغت را با قاف به کار میبرند. جمع این کلمه «زحالف و زحالیف» است. ابن عربی گفته است: «زحلوفه» هر جای سراشیب و لغزانی را گویند، زیرا روی آن سر میخورند و میلغزند. گفته است: «زحلفة» مثل غلتیدن و هل دادن است، گفته میشود آن را هل دادم و لغزید؛ پایان.
ضمیر در «زحالیفها» یا به قدم برمیگردد، چرا که قدم مونث سماعی است، یا به جاهلیت، و با اهل به قرینه برمیگردد. «فی الزمن الاول»، یعنی زمانی که جاهلان در لغزش و فتنه جاهلیت بودند، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در راه حق ثابت قدم بود. «الاخیار»، جمع خیر با تشدید یا بدون تشدید است. «الابرار» همان طوری که
ص: 346
جنسها إذ لا یشارکه شی ء فی المهیة.
و جل عن ملائمة کیفیاته أی عن أن یکون کیفیاته و صفاته ملائمة و مناسبة لصفات غیره و کیفیاته ففی الکلام تقدیر و یحتمل إرجاع ضمیر کیفیاته إلی المخلوق المذکور فی ضمن مخلوقاته کما قیل فی قوله تعالی اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ (1) إنه راجع إلی العدل المذکور فی ضمن اعدلوا یا من قرب أبرز النداء لما مر أی یا من هو قریب من الظنون الذی تخطر بالقلوب و الخطرات جمع خطرة و هی الخطور و فیه إیماء إلی أن العلم بکنه ذاته و صفاته مستحیل و غایة الأمر فی ذلک هو الظن و فی بعض النسخ تقدیم و تأخیر بین الفقرتین هکذا یا من بعد عن لحظات العیون و قرب.
و علم بما کان کلمة کان فی الموضعین تامة یا من أرقدنی أی أنامنی قبل هذا الصباح فی مهاد أمنه و أمانه المهد مهد الصبی و المهاد الفراش و الأمن طمأنینة النفس و زوال الخوف و الأمان و الأمانة فی الأصل مصدران و قد یستعمل الأمان فی الحالة التی یکون علیها الإنسان فی الأمن.
و أیقظنی أی نبهنی من النوم متوجها إلی ما منحنی أی أعطانی به الضمیر راجع إلی ما من مننه بیان للموصول و هو جمع منة و هی النعمة الثقیلة و کف أکف السوء عنی الأکف بضم الکاف جمع الکف و السوء ما یغم الإنسان و أثبت للسوء أکفا کما یثبتون للمنیة أظفارا و مخالب بیده أی بقدرته الباهرة و سلطانه أی سلطنته القاهرة قال تعالی وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً(2) صل الصلاة من الله الرحمة و من الملک الاستغفار و من البشر الدعاء یقال صلیت علیه أی دعوت علیه و یقال صلیت صلاة و لا یقال تصلیة.
اللهم أصله یا الله و المیم عوض من الیاء و لهذا لا یجتمعان و قیل
ص: 345
زمخشری گفته است، جمع برّ یا بارّ است.
مصراع در، یکی از دو لنگه در است که یک در، دو لنگه دارد. اضافه احتمال دارد بیانی باشد و ظاهر این است که اضافه غیر بیانی است، یعنی در این صبح، درهای بسته را در امور دنیا و آخرت به روی من بگشا. «بمفاتیح الرحمة و الفلاح»، یعنی رستگاری و نجات و در برخی از نسخهها این گونه است «و النجاح»، معنای نجاح دست یافتن به حاجتها است. «الصلاح» به معنای ضد فساد است.
«واغرس اللهمَّ»، در بیشتر نسخهها این چنین است، یعنی راء و سین نقطه ندارند. در برخی نسخهها چنین است: «واغزر» که زاء نقطه دارد و راء نقطه ندارد. طبق نسخه اولی، آبی است که از چشم سرازیر میشود و در قوت داشتن به درخت تشبیه شده است که غرس میشود. طبق نسخه دومی و مبنی بر اینکه از باب افعال از کلمه «غزارة» باشد، به معنای کثرت است که این دومی ظاهرتر است و برخی فقرات نهج البلاغه همین برداشت را تأیید میکند.
«الشرب» به کسره به معنای بهرهای از آب است. «الجنان» به فتحه به معنای قلب و «الهیبة» به معنای ترس است. جوهری گفته است: «مؤق العین»، گوشههای چشم از سوی بینی است. «اللحاظ»، گوشههای چشم از سوی گوش است. جمع «مؤق»، آماق و أمآق است مثل آبار و أبار. «الزفرا»ت یا جمع «زفرة» به کسره است که در این صورت به معنای نزدیکی میباشد؛ یا به فتحه است که در این صورت به معنای صدا به هنگام گریه است. «الزفیر»، فرورفتن آواز به گلو از سختی است. طبق معنای اخیر از قبیل اضافه شدن صفت به موصوف است، یعنی این گونه است: «الدموع ذوات الزفرة».
«النزق»، به حرکت، به معنای سبکی و سبکسری و «الخرق» به ضمه و با حرکت، متضاد الرفق است. در القاموس و در النهایه چنین آمده است: «الخرق» به ضمه به معنای نادانی و حماقت است. «الازمّة» جمع زمام به کسره به معنای رشته و مهاری که در حلقه یا چوب بینی شتر بندند و بر وی مهار و افسار بندند. گاهی به خود افسار، زمام اطلاق میشود. «خشاش» چیزی است که در بینی شتر گذاشته میشود و از چوب و حلقه ای است میان تهی و حلقه موئین است.
«القنوع»، به معنای درخواست و خواری است، پس گویا «نرق الخرق»، یعنی سبکسری ناشی از غلظت طبیعی به حیوانی که که نیاز است مودب شود و با زمام رام گردد. «حسن التوفیق»، یعنی شدت روی فرا گردانیدن اسباب به سمت خیر.
«فمن السالک بی»، استفهام انکاری و باء برای متعدی کردن است. گفته شده است: باء در اینجا برای مصاحبت و همراهی است.
ص: 347
أصله یا الله أمنا بخیر و قیل یا الله ارحم و قد سبق القول فیه فی کتاب الطهارة.
علی الدلیل إلیک أی الهادی لنا إلیک و إلی طاعتک و شریعتک و المراد به النبی صلی الله علیه و آله فی اللیل الألیل أی البالغ فی الظلمة و هذا مثل قولهم ظل ظلیل و عرب عرباء و المراد به زمان انقطاع العلم و المعرفة و الجاهلیة الجهلاء و الماسک عطف علی الدلیل یقال مسک بالشی ء و أمسک به إذا تعلق و اعتصم به.
من أسبابک السبب الحبل و کل شی ء یتوصل به إلی غیره بحبل الشرف الأطول الشرف العلو و المکان العالی و المجد و علو الحسب و الأطول صفة الحبل أی متعلق من أسباب العز و الکرامة بحبل شرف هو أعلی الشرف و منتهاه.
و الناصع هو الخالص من کل شی ء و نصع الأمر نصوعا وضح و لونه اشتد بیاضه ذکره الفیروزآبادی و الحسب ما یعده الإنسان من مفاخر آبائه و قال ابن السکیت الحسب و الکرم یکونان للرجل و إن لم یکن آباء لهم شرف و الشرف و المجد لا یکون إلا بالآباء و ذروة الشی ء بالضم و الکسر أعلاه و أعلی السنام و الکاهل ما بین الکتفین و الأعبل الأضخم الأغلظ یقال رجل عبل الذراعین أی ضخمهما و فرس عبل الشوی أی غلیظ القوائم و امرأة عبلة أی تامة الخلق شبهه صلی الله علیه و آله فی تمکنه علی أعلی مدارج الحسب و الکرم بمن رقی علی ذروة کاهل بعیر ضخم مرتفع السنام فتمکن علیه.
و الثابت القدم علی زحالیفها قال الجوهری قال الأصمعی الزحلوفة آثار تزلج الصبیان أی تزلقهم من فوق التل إلی أسفله و هی لغة أهل العالیة و تمیم تقوله بالقاف و الجمع زحالف و زحالیف و قال ابن الأعرابی الزحلوفة مکان منحدر یملس لأنهم یتزحلفون فیه قال و الزحلفة کالدحرجة و الدفع یقال زحلفته فتزحلف انتهی.
و الضمیر إما راجع إلی القدم لتأنیثها السماعی أو إلی الجاهلیة و أهلها بقرینة فی الزمن الأول أی کان صلی الله علیه و آله ثابت القدم فی الحق عند مزالق الجاهلیة و فتنها و الأخیار جمع الخیر بالتشدید أو بالتخفیف و الأبرار جمع بر أو بار کما ذکره
ص: 346
«واضح الطریق»، از جمله مواردی است که در آن صفت به موصوف اضافه میشود. در برخی نسخهها این گونه آمده است: «الیک فی أوضح الطریق». «إن أسلمتنی»، یعنی اگر مرا تسلیم کنی. «أناتک»، یعنی حلم و بردباریت، «تأنی فی الامر» یعنی ملایمت کرد و منتظر نشد .
اسم آن اناة مانند قناة است و «الأمل» امید به باطل است. «المنی» به ضمه، جمع منیة است و به معنای صورتی است که در اثر آرزو کردن چیزی در نفس به وجود میآید.
«فمن المقیل»، گفته میشود: «أقلته البیع إقالة»، یعنی بیع را فسخ کردم. «العثرة» به معنای لغزش است و معنای عبارت یعنی اینکه چه کسی لغزشی را که من دچار آن شدم فسخ میکند و از بین میبرد؟ «من کبوات الهوی»، گفته میشود: «کبا لوجهه»، یعنی سقوط کرد. «الهوی» با یاء مقصوره، آنچه که نفس میخواهد.
«و إن خذلنی نصرک»، گفته میشود: «خذله خذلانه»، یعنی یاری و کمکش را ترک کرد. «عند محاربة النفس»، یعنی هنگام جنگ من با نفسم که به زشتی امر میکند. احتمال دارد که به فاعل اضافه شده باشد. «إلی حیث النصب»، یعنی به سوی مکانی که در نصب است. نصب به حرکت، به معنای خستگی است. «الحرمان» از برکات دنیا و آخرت.
«إلهی»، یعنی معبودم یا خالقم و فریاد رسم در تمام امورم، «أترانی ما أتیتک»، استفهام انکاری است، یعنی روی گردان من به سوی تو فقط برای آرزوهاست، یعنی کسی که به تو آرزو و امید دارد، نا امید نمیگردد. یا اینکه مجبور شدم رو به سوی تو بکنم و در شأن کرامت تو نیست که مجبور را برگردانی؛ یا اینکه معنا چنین است: یعنی توجه خالص خالی از اهداف نفسانی در من یافت نمیشود.
«أم علقت»، به کسر لام، یعنی آویزان شد. «باطراف حبالک»، یعنی ریسمان فضل و وسیلههای رحمتت یعنی عبادت و دعا و زاری و گریه است، چرا که اینها وسیلهها و ریسمانهای بین بنده و خدا است. «إلا حین باعدتنی»، یعنی مرا دور کردی. در برخی نسخهها این گونه است: «باعدت بی» و در برخی نسخهها «أبعدتنی من دار الوصال» و در برخی نسخهها «عن صربة الوصال»، در القاموس آمده است «الصرب» به کسره به معنای خانه های اندک از اعراب ضعیف و ناتوان است. گفته است: «مطا»، یعنی در حرکت جدیت به خرج داد و شتافت. «المطیة»، مرکبی که در حرکت بشتابد. «امتطاها و أمطاها» یعنی آن را مطیه خود قرار داد؛ پایان.
«من هواها»، بیانی است برای مطیة و ضمیر در این کلمه متعلق به نفس است .
«فواها لها»، کلمه تعجب است. «لما سولت لها»، یعنی زینت داد و
«ما» مصدری است. «تباً لها»، التباب به معنای زیان و هلاکت است. میگویی: «تباً لفلان» که به خاطر مصدر بودنش منصوب میکنی
ص: 348
الزمخشری.
و المصراع من الباب الشطر منه و هما مصراعان و الإضافة یحتمل البیان و الظاهر غیره أی افتح لی فی هذا الصباح الأبواب المغلقة علی فی أمور الدنیا و الآخرة بمفاتیح الرحمة و الفلاح و هو الفوز و النجاة و فی بعض النسخ و النجاح و هو الظفر بالحوائج و الصلاح ضد الفساد.
و اغرس اللهم فی أکثر النسخ هکذا بالراء و السین المهملتین و فی بعضها و أغزر بالزاء المعجمة ثم الراء المهملة فعلی الأول شبه الماء النابع من العیون بقوة بالشجر و أثبت لها الغرس و علی الثانی علی بناء الإفعال من الغزارة بمعنی الکثرة و هو الأظهر و یؤیده بعض فقرات خطبه علیه السلام فی النهج.
و الشرب بالکسر الحظ من الماء و الجنان بالفتح القلب و الهیبة المخافة و قال الجوهری مؤق العین طرفها مما یلی الأنف و اللحاظ طرفها الذی مما یلی الأذن و الجمع آماق و أمآق مثل آبار و أبآر انتهی و الزفرات إما جمع زفرة بالکسر و هی القربة أو بالفتح و هی الصوت عند البکاء و الزفیر اغتراق النفس للشدة فعلی الأخیر من قبیل إضافة الصفة إلی الموصوف أی الدموع ذوات الزفرة.
النزق بالتحریک الخفة و الطیش و الخرق بالضم و بالتحریک ضد الرفق کذا فی القاموس و فی النهایة الخرق بالضم الجهل و الحمق و الأزمة جمع الزمام بالکسر و هو الخیط الذی یشد فی البرة أو فی الخشاش ثم یشد فی طرفه المقود و قد یسمی المقود زماما و الخشاش الذی یجعل فی أنف البعیر و هو خشب و البرة من صفر و الخزامة من شعر.
و القنوع السؤال و التذلل فکأنه شبه نزق الخرق أی الطیش الناشی من غلظة الطبیعة بحیوان یحتاج إلی أن یؤدب و یذلل بالأزمة و حسن التوفیق شدة توجیه الأسباب نحو الخیر.
فمن السالک بی الاستفهام للإنکار و الباء للتعدیة و قیل للمصاحبة
ص: 347
و فعلی را در آن در تقدیر میگیری، یعنی «الزم الله هلاکا و خسرانا له»، {خداوند او را در زیان و هلاکت قرار دهد.} «علی سیدها»، یعنی پروردگار متعال، در مصباح المنیر گفته است: گفته میشود: «ساد یسود سیادة». اسم آن «سؤدد» است و به معنای بزرگی و شرافت است. مذکر آن سید و مونثش سیدة است. سپس سید بر مولاها، به خاطر شرافت و بزرگی که نسبت به خادمین دارند، اطلاق میشود، هر چند که در قومشان شرف نداشته باشند. گفته شده است: «سید العبد و سیدته و سید القوم» رئیس و با کرامتترین آنهاست و «السید» به معنای مالک است؛ پایان.
«مولاها»، یعنی سرپرست و به عهده گیرنده امور وی و شایستهتر برای این کار از دیگری یا به معنای یاریگر وی در این کار است. «قرعت»، یعنی به شدت در خانه رحمتت را زدم. «هربت الیک»، یعنی فرار کردم که ناظر به سخن خدای متعال است که میفرماید: «ففروا الی الله»،(1){پس
به سوی خدا بگریزید.} «لاجیا»، یعنی پناه خواهنده. «الفرط فی الامر» به سکون، به معنای تجاوز نمودن از حد آن است. «علّقت»، بر باب تفعیل است. «أنامل»، به نصب است. در برخی نسخهها علقت بدون تشدید و کسره لام و أنامل به رفع آمده است. «ولائی»، یعنی دوستیم.
«فاصفح اللهمّ»، وقتی از گناه کسی بگذری، گفته میشود: «صفحت عن فلان». «الجرم و الجریمة» به معنای گناه است. از جمله استعمالات این کلمه، جرم و أجرم و اجترم است. در برخی نسخهها آمده است: «عما کنت أجرمته» و در برخی نسخههای دیگر این گونه است: «عما کان من زللی»، یعنی لغزشم. «الخطأ»، بدون مد و گاهی مد میگیرد و ضد صحیح است. مد داشتن این کلمه در اینجا مناسبتر است و هر دو صورت مدی و غیر مدی خوانده شده است. «و من قتل مؤمنا خطأ»،(2){هر کس مؤمنی را از روی خطا بکشد.} گاهی گفته میشود: «الخطاء خطأ» که الخطا، - بدون همزه - درست است و شاید خطأ درست باشد.
«أقلنی»، یعنی رهایم کن که دربارهاش قبلا سخن گفتیم. «من صرعة دائی»، به کسره صاد و فتحه آن، یعنی از سقوطم بر زمین خوار کننده، به سبب دردهای نفسانیم که مرا از مقاومت در برابر حملات شیطان ناتوان کرده است. جوهری گفته است: «صارعته فصرعته صرعا و صرعا» و «الصرعة» مثل الرکبة و الجلسة است، گفته میشود: چنگ زدن بد، بهتر از نیک زمین خوردن است. فیروزآبادی گفته است: «صرعة» با فتحه به معنای یک بار است. «رجائی»، یعنی امیدم و «غایة منای»، یعنی نهایت اهدافم. «منقلبی» به سمت آخرت، احتمال دارد مصدر یا اسم مکان باشد. نظر اخیر را سخن خدای متعال تأیید میکند که میفرماید: «و سیعلم الذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون»،(3){و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} «مثوای»، یعنی در دنیا از «ثوی بالمکان»، یعنی اقامت گزید، در اینجا هم اسم مکان بودن ظاهرتر است.
ص: 349
واضح الطریق من إضافة الصفة إلی الموصوف أی الطریق الواضح و فی بعض النسخ إلیک فی أوضح الطریق و إن أسلمتنی أی سلمتنی أناتک أی حلمک یقال تأنی فی الأمر أی ترفق و انتظر و الاسم أناة کقناة و الأمل الرجاء بالباطل و المنی بالضم جمع المنیة و هی الصورة الحاصلة فی النفس من تمنی الشی ء.
فمن المقیل یقال أقلت البیع إقالة أی فسخته و العثرة الزلة أی فمن یفسخ و یمحو زلاتی الحاصلة من کبوات الهوی یقال کبا لوجهه أی سقط و الهوی بالقصر ما تشتهیه النفس.
و إن خذلنی نصرک یقال خذله خذلانا أی ترک عونه و نصره عند محاربة النفس أی وقت محاربتی للنفس الأمارة بالسوء و یحتمل الإضافة إلی الفاعل إلی حیث النصب أی إلی مکان فیه النصب و هو بالتحریک التعب و الحرمان عن برکات الدنیا و الآخرة.
إلهی أی معبودی أو خالقی و مفزعی فی جمیع أموری أ ترانی ما أتیتک الاستفهام للإنکار أی لیس توجهی إلیک إلا لأجل الآمال أی أنت لا تخیب مؤملیک أو اضطررت إلی ذلک و لا یناسب کرمک رد المضطر أو المعنی أن التوجه الخالص الصافی عن الأغراض النفسانیة لم یوجد منی.
أم علقت بکسر اللام أی تعلقت بأطراف حبالک أی حبال فضلک و وسائل رحمتک من العبادة و الدعاء و التضرع و البکاء فإنها الوسائل و الحبال بین العبد و ربه تعالی إلا حین باعدتنی أی أبعدتنی و فی بعض النسخ باعدت بی و فی بعضها أبعدتنی من دار الوصال و فی بعض النسخ عن صربة الوصال و فی القاموس الصرب بالکسر البیوت القلیلة من ضعفی الأعراب و قال مطا جد فی السیر و أسرع و المطیة الدابة تمطو فی سیرها و امتطاها و أمطاها جعلها مطیة انتهی.
من هواها بیان للمطیة و الضمیر للنفس.
فواها لها کلمة تعجب لما سولت لها أی زینت و ما مصدریة و تبا لها التباب الخسران و الهلاک تقول تبا لفلان تنصبه علی المصدر بإضمار
ص: 348
«الطرد» به معنای دور کردن است. «من الذنوب»، متعلق به قول حضرت «هاربا» است. «أم کیف تخیّب»، وقتی فردی به مقصودش نرسد گفته میشود: «خاب الرجل و خیّبته تخیبا». «مسترشدا»، یعنی طلب رشد - هدایت -، رشد متضاد «الغی»، یعنی گمراهی است. «قصدته و قصدت إلیه» به یک معنا هستند. «الجناب»، به معنای فنا و کوچ کردن و ناحیه است.
«صاقبا»، گفته میشود: «صبقت داره» به کسره، یعنی نزدیک شدی. در برخی نسخهها آمده است «راغبا» و در برخی نسخهها «ساغبا»، یعنی به حال گرسنگی. «الورود»، اصل این کلمه در قصد آب کردن استعمال میشده است که بعدا در غیر آن هم استعمال شده است. خداوند متعال میفرماید: «و لمّا ورد ماء مدین»،(1){و
چون به آب مَدْیَن رسید.}
«کلاّ»، یعنی طردی نیست، نا امید نمیشود و ردّی در کار نخواهد بود. «و حیاضتک»، واو اینجا حالیه است. «مترعة»، جوهری گفته است: «حوض ترع» به حرکت و «کوز ترع» یعنی پر. گفته میشود: «ترع الإناء» به کسره، «یترع ترعا»، یعنی پر شد. «أترعته أنا و جفنة مترعة» یعنی من آن را پُر کردم و خوشه پُر.
«فی ضنک المحول»، در زمان تنگی که در اثر قحطی حاصل شده است. جوهری گفته است: «الضنک»، به معنای تنگی است و گفته است: محل «جدب» که جدب به معنای قطع شدن باران و خشک شدن زمین از گیاه است. گفته میشود: «أرض محل و أرض محول»، همان طور که میگویند: «حدبة و أرض جدوب» که منظورشان از مفرد، جمع است. «للطلب»، یعنی برای طلب سؤال کنندگان. «والوغول»، یعنی دخول، جوهری گفته است: «غل الرجل یغل و غولا»، یعنی وارد بر قوم شد و با آنها نوشید، بدون اینکه او را دعوت کرده باشند.
«أنت غایة المسؤل»، یعنی نهایت آرزوها یا نهایت درخواست شدگان، چرا که آنها وقتی از غیر تو نا امید میشوند، به سوی تو پناه میآورند و بعد از تو کسی وجود ندارد که به او پناه آورند. در برخی از نسخهها «السئول» بر وزن فعول آمده است و به این معناست که هر چیزی است که انسان میخواهد و در برخی نسخهها به صیغه مفرد است.
«هذه أزمّة نفسی»، یعنی آن را تسلیم تو کردم، پس آن را بگیر. گویا اینکه کسی میگوید، چطور آن را بگیرم درحالی که آن میرمد، پس میگوید: با بند مشیت تو آن را بستم که نمیتواند از حکم تو امتناع ورزد. ضمیر در «عقلتها» به نفس برمیگردد. احتمال دارد «العقل» به معنای محکم و استوار باشد، پس ضمیر به «ازمّه» برگردد. جوهری گفته است: أصمعی گفته است: «عقلت البعیر أعقله عقلا» به این معنی است ساق شتر را با ذراعش خم میکنند و آنها در وسط ذراع محکم میکنند و این کار با طنابی صورت میگیرد که عقال نامیده میشود.
«الأعباء» جمع «العبء» به کسره به معنای بار و هر چیزی سنگینی است. «الدروء»
ص: 350
فعل أی ألزم الله هلاکا و خسرانا له علی سیدها أی الرب تعالی قال فی المصباح المنیر یقال ساد یسود سیادة و الاسم السؤدد و هو المجد و الشرف فهو سید و الأنثی سیدة ثم أطلق ذلک علی الموالی لشرفهم علی الخدم و إن لم یکن فی قومهم شرف فقیل سید العبد و سیدته و سید القوم رئیسهم و أکرمهم و السید المالک انتهی.
و مولاها أی المتولی لأمورها و الأولی بها من غیره أو ناصرها قرعت أی ضربت ضربا شدیدا باب دار رحمتک و هربت إلیک أی فررت و هو ناظر إلی قوله تعالی فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ (1) لاجیا أی ملتجیا و الفرط فی الأمر بالتسکین التجاوز عن الحد فیه و علقت علی باب التفعیل أنامل بالنصب و فی بعض النسخ علقت بالتخفیف و کسر اللام و أنامل بالرفع ولائی أی حبی.
فاصفح اللهم یقال صفحت عن فلان إذا عفوت عن ذنبه و الجرم و الجریمة الذنب تقول منه جرم و أجرم و اجترم و فی بعض النسخ عما کنت أجرمته و فی بعضها عما کان من زللی أی عثرتی و الخطأ بغیر مد و قد یمد نقیض الصواب و المد هنا أنسب و قد قرئ بهما وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً(2) و قد یقال الخطاء خطأ و الخطأ صواب و لعله خطأ.
و أقلنی أی خلصنی و قد مر من صرعة دائی بکسر الصاد و فتحها أی من سقوطی علی أرض المذلة بسبب أدوائی النفسانیة التی أعجزتنی عن مقاومة الحملات الشیطانیة قال الجوهری صارعته فصرعته صرعا و صرعا و الصرعة مثل الرکبة و الجلسة یقال سوء الاستمساک خیر من حسن الصرعة و قال الفیروزآبادی و یروی بالفتح بمعنی المرة و رجائی أی مرجوی و غایة منای أی نهایة مقاصدی فی منقلبی إلی الآخرة و یحتمل المصدر و اسم المکان و یؤید الأخیر قوله تعالی وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (3) و مثوای أی فی الدنیا من ثوی بالمکان أی أقام و هنا أیضا المکان أظهر
ص: 349
به معنای دفع است، یعنی آن را از خودم دفع کردم. «وکلتها»، یعنی در دفع و از بین بردن، این بار بر لطف و توفیق تو توکل کردم. «الرأفة» شدت رحمت است. «صباحی هذا»، هذا صفت صباحی است. «الدنیا» مونث أدنی است از ریشه «الدنوّ» یا «الدناءة»، یعنی خانهای که به نسبت آخرت، به ما نزدیکتر است یا به نسبت آخرت، پستتر است. «الجنة»، چیزی است که با آن خود را در مقابل سلاح استتار میکنی. «الوقایة»، حفظ کردن چیزی از آنچه که به آن ضرر میزند. گاهی بر چیزی اطلاق میشود که این حفظ را با خود دارد که همین معنا در اینجا منظور است.
«من مردیات الهوی»، یعنی هلاکتگاهی که ناشی از هوای نفس است. گفته میشود: «ردی» به کسره ردیً به معنای هلاک شدن است. «أراده» به معنای هلاک کردن دیگری است. «الملک»، به معنای تصرف کردن به امر و نهی در همگان است و آن مختص سیاست سخن گویان است. «العزة» حالتی است که مانع شکست انسان میشود و از عبارت «أرض عزاز» به معنای سخت گرفته شده است. «بیدک الخیر»، گفته شده است: خیر به تنهایی ذکر شده است، چرا که خیر ذاتی و شر عرضی است؛ چرا که شر جزئی به وجود نمیآید، تا زمانی که دربردارنده خیر کلی نباشد. یا برای رعایت ادب در سخن گفتن است. با کلامی که در ذیل میآید، اشاره به این نکته کرده است که شر هم به دست خدای متعال است؛ سخن این است: «إنک علی کل شیء قدیر».
مؤلف
سخن در این باره در کتاب عدل گذشت.
«تولج اللیل فی النهار»، به این صورت که روز را میآورد و شب را میبرد. و به این صورت که روز را زیاد میکند و شب را کم میکند و همچنین بر عکس. «تخرج الحی من المیت»، با خارج کردن زنده از نطفة و بیضة و همچنین بر عکس. «الرزق» بر عطای جاری اطلاق میشود. و نیز به معنای نصیب است. و چون به شکم میرسد و از آن تغذیه میشود. «بغیر حساب»، یعنی عدد، یا ظن، یا حساب آخرت است.
«لا اله»، یعنی هیچ معبود حقیقی - به جز تو - وجود ندارد «إلا أنت سبحانک»، یعنی تو را از آنچه که شایسته ذات و صفات و افعال تو نیست منزه میکنم. این تسبیح مقرون است به «بحمدک» و از نعمتهایت «من ذا یعرف»، ذا در اینجا به معنای الذی است. «المعرفه و العرفان»، درک کردن چیزی با تفکر و تدبر است. معرفت و عرفان اخص از علم است و متضاد عرفان، انکار است .
«قدر الشی»، یعنی اندازه و مقدار آن چیز است. «العلم»، درک کردن حقیقت چیزی است و دو نوع است: درک کردن چیزی و حکم به وجود چیزی برای او و نفی نمودن چیزی از آن. اولی با یک مفعول متعدی میشود مثل «لا تعلمونهم الله یعلمهم(1)»،{شما
نمیشناسید، خدا آنها را میشناسد.} و دومی دو مفعول میگیرد مثل «فان علّمتموهن
ص: 351
و الطرد الإبعاد من الذنوب متعلق بقوله هاربا أم کیف تخیب یقال خاب الرجل خیبة إذا لم ینل ما طلب و خیبته تخییبا مسترشدا أی طالبا للرشاد و هو ضد الغی و قصدته و قصدت إلیه بمعنی و الجناب الفناء و الرحل و الناحیة صاقبا یقال صقبت داره بالکسر أی قربت و فی بعض النسخ راغبا و فی بعضها ساغبا أی جائعا و الورود أصله قصد الماء ثم استعمل فی غیره قال تعالی وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ (1) کلا أی لا طرد و لا تخییب و لا رد و حیاضک الواو للحال مترعة قال الجوهری حوض ترع بالتحریک و کوز ترع أی ممتلئ و قد ترع الإناء بالکسر یترع ترعا أی امتلأ و أترعته أنا و جفنة مترعة.
فی ضنک المحول فی زمان ضیق حاصل من الجدوب قال الجوهری الضنک الضیق و قال المحل الجدب و هو انقطاع المطر و یبس الأرض من الکلإ و یقال أرض محل و أرض محول کما قالوا جدبة و أرض جدوب یریدون بالواحد الجمع للطلب أی
لطلب السائلین و الوغول أی الدخول قال الجوهری وغل الرجل یغل وغولا أی دخل علی القوم فی شرابهم فشرب معهم من غیر أن یدعی إلیه.
و أنت غایة المسئول أی نهایة الأمنیة أو المسئولین فإنهم إذا یئسوا من غیرک یلجئون إلیک و بعدک لیس مسئول ینتهی إلیه و فی بعض النسخ السئول علی فعول و هو ما یسأله الإنسان و فی بعضها بصیغة المفرد.
هذه أزمة نفسی أی سلمتها إلیک فخذها فکأنه یقول أحد کیف آخذها و هی شاردة فیقول عقلتها بعقال مشیتک لا یمکنها الامتناع من حکمک فالضمیر فی عقلتها راجع إلی النفس و یحتمل أن یکون العقل بمعنی الشد فالضمیر راجع إلی الأزمة قال الجوهری قال الأصمعی عقلت البعیر أعقله عقلا و هو أن تثنی وظیفه مع ذراعه فتشدهما جمیعا فی وسط الذراع و ذلک الحبل هو العقال.
و الأعباء جمع العب ء بالکسر و هو الحمل و الثقیل من أی شی ء کان و الدروء
ص: 350
مؤمنات»،(1){پس
اگر آنها را با ایمان تشخیص دادید.}
«ألّفت»، راغب گفته است: «المؤلّف» چیزی است که از اجزای مختلف جمع شده و به طور کامل ترتیب شده و ترتیب آن به صورتی است که هر چیزی که در آن باید مقدم باشد مقدم، و هر چیزی که در آن مؤخر باشد، مؤخر آمده است. «بمشیتک»، یعنی خواسته و اراده تو. «الفرق»، یعنی امور متفرقه در ماهیات و صفات یا جماعت مختلف که با هم در نسب و صفات اختلاف دارند.
«الفلق»، شکافتن چیزی و جدا کردن برخی از آن از دیگری، الفلق به حرکت، به معنای صبح است. گفته شده است: منظور از فلق، «ما یفلق عنه» است، یعنی چیزی است که از آن جدا میشود. فعل در اینجا به معنای مفعول است. منظور از فلق در اینجا چیزی است که شامل تمامی ممکنات میشود، چرا که خدای سبحان تاریکی عدم را به نور ایجاد و آفرینش از تاریکی جدا نمود؛ مخصوصا چیزهایی که از اصل خارج میکند مثل چشمهها و بارانها و گیاهان و فرزندان.
جوهری گفته است: «دیاجی اللیل» به معنای حنادس آن و «حندس» به کسره شبی است که بسیار تاریک باشد. گفته است: «الغسق» به معنای تاریکی اول شب است و «قد غسق اللیل»، یعنی تاریک کرد؛ پایان. تفسیر «غسق اللیل» به نصف شب و شدت تاریکی قبلا ذکر شد. «أنهرت المیاه»، گفته میشود: «أنهرت الدم»، یعنی خون را ریختی. در برخی نسخهها آمده است «أهمرت» و «الهمر» به معنای ریختن است. ظاهرا با این مبنا باید همرت باشد نه أهمرت.
«حجر أصم صلب» به معنای سخت و ستبر است. این نظر را جوهری داده است. گفته است: «صخرة صیخود»، یعنی محکم و سخت. «العذب» به معنای آب پاکیزه است. «الاجاج» به معنای شوره زار راه و «المعصرات»، همان طور که قبلا ذکر شد، ابرهایی است که از آنها باران فشرده شود. گفته میشود: «مطر ثجّاج» وقتی به کار میرود که باران به شدت فرو ریزد. «البریة» به معنای خلق است. گفته میشود: «برأ الله الخلق برءً»، {خداوند خلایق را آفرید.} عربها همزه این کلمه را نمیگویند. فرا گفته است: اگر البریة از البری گرفته شود، به معنای خاک است و بنابراین اصل آن همزه ندارد.
«السراج»، هر چیزی است که با فتیله و روغن نور میدهد و سراج به هر چیزی گفته میشود که نور دهنده است. «الوهج»، به سکون مصدر است. وقتی آتش افروخته شود، گفته میشود: «هجعت النار و هجانا». «المراس و الممارسه» به معنای معالجه است. «اللغب و اللغوب» به معنای خستگی و درماندگی است. وقتی چیزی را از بین ببری گفته میشود: «عالجت الشیء معالجة و علاجا»، پس معنای سخن حضرت این میشود: بدون آنکه در آنچه بدان آغاز کردی دچار خستگی و درماندگی و رنجش اعضا و جوارح گردی.
ص: 352
الدفع أی دفعتها عن نفسی وکلتها أی توکلت فی دفعها و إزالتها علی لطفک و توفیقک و الرأفة أشد الرحمة صباحی هذا هو صفة صباحی و الدنیا مؤنث أدنی من الدنو أو الدناءة أی الدار التی لها زیادة قرب إلینا بالنسبة إلی الآخرة أو زیادة دناءة بالنسبة إلیها و الجنة ما استترت به من سلاح و الوقایة حفظ الشی ء مما یضره و قد یطلق علی ما به ذلک الحفظ و هو المراد هاهنا.
من مردیات الهوی أی المهالک الناشیة من هوی النفس یقال ردی بالکسر ردی هلک و أرداه غیره و الملک التصرف بالأمر و النهی فی الجمهور و ذلک مختص بسیاسة الناطقین و العزة حالة مانعة للإنسان من أن یغلب من قولهم أرض عزاز أی صلبة بیدک الخیر قیل ذکر الخیر وحده لأنه المقضی بالذات و الشر مقضی بالعرض إذ لا یوجد شر جزئی ما لم یتضمن خیرا کلیا أو لمراعاة الأدب فی الخطاب و نبه علی أن الشر أیضا بیده بقوله إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ
قد مر الکلام فیه فی کتاب العدل.
تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ بأن تجی ء بالنهار و تذهب باللیل و بأن تزید بالنهار و تنقص من اللیل و کذا العکس و تخرج الحی من المیت بإخراج الحیوان من النطفة و البیضة و کذا العکس و الرزق یطلق علی العطاء الجاری و النصیب و لما یصل إلی الجوف و یتغذی به بغیر حساب أی عدد أو ظن أو حساب الآخرة.
لا إله أی لا معبود بالحق إلا أنت سبحانک أی أنزهک عما لا یلیق بذاتک و صفاتک و أفعالک و هذا التسبیح مقرون بحمدک و من نعمک من ذا یعرف ذا هنا بمعنی الذی و المعرفة و العرفان إدراک الشی ء بفکر و تدبر و هو أخص من العلم و یضاده الإنکار.
و قدر الشی ء مبلغه و العلم إدراک الشی ء بحقیقته و ذلک ضربان إدراک ذلک الشی ء و الحکم بوجود شی ء له و نفی شی ء عنه و الأول یتعدی إلی مفعول واحد نحو لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ (1) و الثانی یتعدی إلی مفعولین نحو فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَ
ص: 351
«فیا من توّحد»، یعنی یگانه شد. «بالعزّ و البقا» به معنای دائم الوجود است و او را به یگانگی در عزت برشمرده است، چرا که هر چیزی که ممکن الوجود است، وجودش و تمامی صفاتش را از خدای متعال عاریه گرفته است، پس ممکن الوجود خود به خود ذلیل و ناتوان است و عزت فقط مخصوص خداست و یگانه شمردن آن در بقا به این خاطر است که همه چیز جز وجه خدای متعال نابود میشود. «قهر»، یعنی غلبه کرد. «عباده بالموت»، مرگ فاصله اندازنده روح از بدن است. «والفناء»، منظور عدم بعد از وجود است.
«و اسمع» و در برخی نسخهها «و استمع» است. گفته میشود: «استعمت له»، وقتی به او گوش دهی. «ندائی»، یعنی صدایم «و حقق»، یعنی ثابت کن و از سخن «حقَّ یحّقُ» وقتی که ثبیت شود گرفته شده است. «أملی»، در دنیا «رجائی»، در آخرت. «لدفع الضّر» الضّر به معنای حال بد است. در برخی نسخهها آمده است: «من انتجع لکشف الضّر»، وقتی بخواهی بگویی: به طرف فلانی رفتم تا احسانش را طلب کنم، گفته میشود: «انتجعت فلاناً» .
«المأمول»، عطف به خیر یا بر موصول است. نظر اولی ظاهرتر است، یعنی بر دفع هر سختی و جلب کردن هر آسانی، به تو امید میرود «بک»، نه غیر تو. «أنزلت حاجتی»، «الحاجة» نیاز داشتن به چیزی همراه با محبت به آن. «من سنی مواهبک»، یعنی عطاهای عالی و رفیع تو و در برخی نسخهها چنین است «من باب مواهبک» و در برخی نسخههای دیگر «من باب مواهبک»، گفته میشود: «وهبت له الشیء وهبا و هبة»، اسم این کلمه موهب و موهبت که هر دو با کسره خوانده میشوند است. «خائبا»، یعنی خواسته خود را نمییابد. «لا حول»، یعنی مانعی از معصیتها نیست یا نیرویی در ظاهر نیست. «لاقوة» بر طاعات یا در باطن - نیرویی نیست - «الا بالله العلی» به ذاتش «العلیم» به صفاتش.
سپس بدان، سجدهها و دعای موجود در آن در بیشتر نسخهها وجود ندارد و در برخی از نسخهها وجود دارد. در حاشیه الاختیار این گونه نوشته شده است:
خدایا، دلم در پرده های ظلمت پوشیده شده و عقلم مغلوب هوای نفسم شده و جانم دچار کاستی و عیب شده است و زبانم اقرارکننده به گناهان است، تو پوشاننده عیبها هستی، پس همه گناهان مرا بیامرز ای آمرزنده گناهان، ای کسی که سخت عذاب میکنی، ای آمرزنده و ای پاداش دهنده، ای بردبار، تمام حاجتهایم را به حق رسول صادق و بخشندهات و به حق خاندان پاکیزهاش بیامرز، به مهربانیات ای مهربان ترین مهربانان.
نظر مشهور این است که این دعا بعد از نماز واجب صبح خوانده میشود، ولی ابن باقی این دعا را بعد از نافله صبح روایت کرده است. همه نظرات نیک و پسندیده هستند.
روایت20.
قرب الاسناد: علی بن جعفر گفته است:
ص: 353
مُؤْمِناتٍ (1) ألفت قال الراغب المؤلف ما جمع من أجزاء مختلفة و رتب ترتیبا قدم فیه ما حقه أن یقدم و أخر فیه ما حقه أن یؤخر بمشیتک أی إرادتک الفرق أی الأمور المفترقة المخالفة فی المهیات و الصفات أو الجماعات المختلفة المباینة فی الأنساب و الصفات.
و الفلق شق الشی ء و إبانة بعضه عن بعض و الفلق بالتحریک الصبح و قیل هو ما یفلق عنه أی یفرق عنه فعل بمعنی مفعول و هو یعم جمیع الممکنات فإنه سبحانه فلق ظلمة العدم بنور الإیجاد عنها سیما ما یخرج من أصل کالعیون و الأمطار و النبات و الأولاد.
و قال الجوهری دیاجی اللیل حنادسه و الحندس بالکسر اللیل الشدید الظلمة و قال الغسق ظلمة أول اللیل و قد غسق اللیل یغسق أی أظلم انتهی و قد مر تفسیر غسق اللیل بنصفه و شدة ظلامه و أنهرت المیاه یقال أنهرت الدم أی أرسلته و فی بعض النسخ أهمرت و الهمر الصب و الظاهر علی هذا همرت لا أهمرت.
و حجر أصم صلب مصمت ذکره الجوهری و قال صخرة صیخود أی شدیدة و العذب الماء الطیب و الأجاج المالح المر و المعصرات السحائب التی تعصر بالمطر کما مر و یقال مطر ثجاج إذا انصب جدا و البریة الخلق یقال برأ الله الخلق برءا و قد ترکت العرب همزه و قال الفراء إن أخذت البریة من البری و هو التراب فأصلها غیر الهمز.
و السراج هو الزاهر بفتیلة و دهن و یعبر به عن کل مضی ء و الوهج بالتسکین مصدر وهجت النار وهجانا إذا اتقدت و المراس و الممارسة المعالجة و اللغب و اللغوب التعب و الإعیاء و یقال عالجت الشی ء معالجة و علاجا إذا زاولته و المعنی من غیر أن ترتکب فیما ابتدأت به ما یوجب تعبا و إعیاء و مزاولة بالأعضاء و الجوارح.
ص: 352
از برادرم امام کاظم علیه السلام در مورد فردی پرسیدم که آیا میتواند وقتی سلام نماز نافله فجر را گفت و قبل از اینکه بر پهلوی راست خود بخوابد، حرف بزند؟ فرمود: بله.(1)
گفته است: از حضرت پرسیدم: فردی فراموش میکند بعد از خواندن دو رکعت نافله فجر به پهلوی راستش بخوابد و وقتی شروع به گفتن اقامه نماز میکند، یادش میآید که به پهلوی راستش نخوابیده است، چه کار باید بکند؟ حضرت فرمود: اقامه میگوید و نماز میخواند و به پهلو خوابیدن را رها میکند و اشکالی در این کار نیست.(2)
روایت21.
فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: بعد از نافله فجر به پهلوی راست خود و روبروی قبله بایست و بگو: به ریسمان محکم خداوند که گسستی ندارد چنگ زدهام، و به حبل محکم و قوی خداوند دست انداختهام، و از شر فاسقان عرب و عجم و از شر فاسقان جن و انس به خدا پناه میبرم.
خدای من، پروردگار صبح و پروردگار شب و شکافنده صبحگاهان است. منزه است خدایی که شکافنده صبحگاهان است. خدایی که شب را مایه آرامش قرار داد. به نام خدا، پس امورم را به خدا واگذار نمودم و پشتم را به خدا تکیه دادم، و نیازهای خود را از خدا میخواهم، و به خدا توکل کردم، و خدا مرا بس است. خدا کارش را به سرانجام میرساند و خدا بر هر چیزی اندازهای قرار داده است. خدا مرا بس است و نیکو حمایتگری است. هیچ نیرو و جنبشی نیست مگر به اراده خدای بزرگ. هر کس این ذکر را بگوید، امور مهمش را کفایت کند.(3)
سپس پنج آیه از سوره آل عمران را میخواند و صد مرتبه میگوید: «سبحان ربی العظیم و بحمده، استغفر الله ربی و أتوب إلیه»، هر کس این ذکر را بگوید، خداوند در بهشت خانهای برای او میسازد.(4)
هر کس بعد از دو رکعت نافله فجر بر محمد و آل او درود فرستد، خداوند چهره او را از سوختن در آتش جهنم حفظ میکند.(5)
هر کس بیست و یک مرتبه سوره توحید را بخواند، خداوند در بهشت قصری برای او بنا میکند، و اگر چهل بار این سوره را بخواند، خداوند گناهان گذشته و آینده او را میآمرزد.(6)
مؤلف
صدوق در الفقیه(7)
تمام این موارد را ذکر کرده است مگر اینکه در دعا بعد از سخنش: «از شر فاسقان جن و انس»، آمده است: منزه است خدای صبحگاهان و شکافنده صبحگاهان - سه مرتبه - به نام خدا،
ص: 354
فیا من توحد أی تفرد بالعز و البقاء و هو دوام الوجود فتوحده بالعز لأن کل ممکن وجوده و جمیع صفاته مستعارة من الله فهو فی حد ذاته ذلیل و إنما العزة لله و توحده بالبقاء لأن کل شی ء هالک إلا وجهه و قهر أی غلب عباده بالموت و هو مفارقة الروح من البدن و الفناء و هو العدم بعد الوجود.
و اسمع و فی بعض النسخ و استمع یقال استمعت له أی أصغیت إلیه ندائی أی صوتی و حقق أی ثبت من حق یحق إذا ثبت أملی فی الدنیا و رجائی فی الآخرة لدفع الضر الضر سوء الحال و فی بعض النسخ من انتجع لکشف الضر یقال انتجعت فلانا إذا أتیته تطلب معرفه.
و المأمول عطف علی خیر أو علی الموصول و الأول أظهر أی المرجو لکل عسر یراد دفعه و یسر یراد جلبه بک لا بغیرک أنزلت حاجتی و الحاجة إلی الشی ء الفقر إلیه مع محبته من سنی مواهبک أی مواهبک السنیة الرفیعة و فی بعض النسخ من باب مواهبک و فی بعضها من باب موهبتک یقال وهبت له الشی ء وهبا و وهبا و هبة و الاسم الموهب و الموهبة بالکسر فیهما خائبا أی غیر واجد للمطلوب لا حول أی لا حائل عن المعاصی أو لا قوة فی الظاهر و لا قوة علی الطاعات أو فی الباطن إلا بالله العلی بذاته العظیم بصفاته.
ثم اعلم أن السجود و الدعاء فیه غیر موجود فی أکثر النسخ و فی بعضها موجود و کان فی الاختیار مکتوبا علی الهامش هکذا إلهی قلبی محجوب و عقلی مغلوب و نفسی معیوبة و لسانی مقر بالذنوب و أنت ستار العیوب فاغفر لی ذنوبی یا غفار الذنوب یا شدید العقاب یا غفور یا شکور یا حلیم اقض حاجتی بحق الصادق رسولک الکریم و آله الطاهرین برحمتک یا أرحم الراحمین.
و المشهور قراءته بعد فریضة الفجر و ابن الباقی رواه بعد النافلة و الکل حسن.
قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ
ص: 353
کنارم را برای خداوند قرار دادهام، پس امورم را به خدا واگذار نمودم، و نیازهای خود را از خدا میخواهم، و بر خدا توکل کردم، و خدا مرا بس است و نیکو حمایتگری است، و هر کس بر خدا توکل کند، خدا او را بس است، براستی که خدا کارش را به سرانجام میرساند و خدا بر هر چیزی اندازهای قرار داده است. خدایا، هر کسی شب را به صبح رسانده و حاجتش به سوی مخلوقات است، پس حاجت و رغبت من به سوی توست. سپس آیات سوره آل عمران را تا آخر آنچه که پیش از این گفتیم، ذکر کرده است.
در مکارم الاخلاق بعد از آیات سوره آل عمران گفته است: سپس کامل مینشیند و تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها را ذکر میکند،... سپس کلام را دقیقا به همان صورتی که قبلا ذکر کردیم ادامه داده است، سپس آنچه را که قبلا از وی نقل کردیم و بر سیاق آنچه از شیخ نقل کردیم، ذکر کرده است.
روایت22.
دعائم الاسلام: روایت است که امام صادق علیه السلام وقتی دو رکعت نافله فجر را میخواند - و این نماز را تا زمانی فجر طلوع نمیکرد، نمیخواند - بر سمت راست خود تکیه میداد سپس دست راست خود را زیر گونه راست خود میگذاشت و رو به قبله قرار میگرفت و میگفت:
«به ریسمان محکم خداوند که گسستی ندارد چنگ زدهام، و به حبل محکم و قوی خداوند دست انداختهام، و از شر فاسقان عرب و عجم به خدا پناه میبرم. از شر شیطانهای جن و انس به خدا پناه میبرم، و از شر فاسقان عرب و عجم به خدا پناه میبرم، خدا مرا بس است و بر خدا توکل کردم، و پشتم را به خدا تکیه دادم، و نیازهای خود را از خدا میخواهم، هیچ نیرو و جنبشی نیست مگر به اراده خداوند.
خدایا، نوری در قلبم، و نوری در چشمم، و نوری در گوشم، و نوری در زبانم، و نوری در پوستم و نوری در مویم، و نوری در گوشتم، و نوری در خونم، و نوری در استخوانم، و نوری در رگهایم، و نوری در پیشاپیشم، و نوری در پشت سرم، و نوری در سمت راستم ، و نوری در سمت چپم، و نوری بر بالایم، و نوری در زیرم قرار ده. خدایا، نور را بر من بزرگ گردان.»
سپس میخواند «إن فی خلق السموات و الأرض» تا سخن خدای سبحان «إنک لا تخلف المیعاد».
سپس میگوید: خداوند صبح منزه است، خداوند شکافنده صبح منزه است، خداوندی که شب را مایه آرامش و خورشید و ماه را مایه حسابگری قرار داد؛ و سه مرتبه میگوید: خدایا، اول روزم را صلاح و وسط آن را رستگاری و آخر آن را موفقیت و پیروزی قرار ده. خدایا هر کسی صبح میکند و حاجتش به مخلوق است پس حاجت من به سوی توست و خواستهام از توست. خدایی جز تو نیست؛ یگانهای و شریکی نداری.(1)
ص: 355
عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَکَلَّمَ إِذَا سَلَّمَ فِی الرَّکْعَتَیْنِ قَبْلَ الْفَجْرِ قَبْلَ أَنْ یَضْطَجِعَ عَلَی یَمِینِهِ قَالَ نَعَمْ (1) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ أَنْ یَضْطَجِعَ عَلَی یَمِینِهِ بَعْدَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ فَذَکَرَ حِینَ أَخَذَ فِی الْإِقَامَةِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُقِیمُ وَ یُصَلِّی وَ یَدَعُ ذَلِکَ وَ لَا بَأْسَ (2).
فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: ثُمَّ اضْطَجِعْ بَعْدَ نَافِلَةِ الْفَجْرِ عَلَی یَمِینِکَ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ قُلْ اسْتَمْسَکْتُ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصَامَ لَهَا وَ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ اللَّهُمَّ رَبَّ الصَّبَاحِ وَ رَبَّ الْمَسَاءِ وَ فَالِقَ الْإِصْبَاحِ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الصَّبَاحِ وَ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ وَ جَاعِلِ اللَّیْلِ سَکَناً بِسْمِ اللَّهِ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ وَ أَطْلُبُ حَوَائِجِی مِنَ اللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَإِنَّهُ مَنْ قَالَهَا کُفِیَ مَا أَهَمَّهُ (3)
ثُمَّ یَقْرَأُ خَمْسَ آیَاتٍ مِنْ آخِرِ آلِ عِمْرَانَ وَ یَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ فَإِنَّهُ مَنْ قَالَهَا بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(4) وَ مَنْ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ بَعْدَ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ رَکْعَتَیِ الْغَدَاةِ وَقَی اللَّهُ
وَجْهَهُ حَرَّ النَّارِ(5)
وَ مَنْ قَرَأَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مَرَّةً قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ بَنَی اللَّهُ لَهُ قَصْراً فِی الْجَنَّةِ فَإِنْ قَرَأَهَا أَرْبَعِینَ مَرَّةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ جَمِیعَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ(6).
ذَکَرَ الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ (7) جَمِیعَ ذَلِکَ إِلَّا أَنَّ فِی الدُّعَاءِ بَعْدَ قَوْلِهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ سُبْحَانَ رَبِّ الصَّبَاحِ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ ثَلَاثاً بِسْمِ اللَّهِ وَضَعْتُ
ص: 354
سپس آیة الکرسی و سورههای ناس و فلق را میخواند و صد مرتبه میگوید: «سبحان ربی العظیم و بحمده أستغفر ربی و أتوب إلیه» و میگفت، هر کس این دعا را بخواند، خداوند برای او در بهشت خانهای میسازد.(1)
روایت23.
الفقیه: عمار ساباطی گفته است: امام صادق علیه السلام وقتی فجر طلوع میکرد میگفت: «سپاس مخصوص خداوند شکافنده صبحگاهان است، خداوند شبانگاهان و صبحگاهان منزه است. خدایا، بر آل محمد این شب را با برکت و عافیت و سیادت و با نور چشم به صبح برسان. خدایا، تو در شب و روز هر چیزی که بخواهی فرو میفرستی، پس بر من و بر اهل بیت من از برکت آسمان و زمین، رزقی حلال و پاکیزه و وسیع فرو فرست که مرا از تمام خلایقت بی نیاز کند.»(2)
روایت24.
المتهجد: وقتی فجر دوم طلوع کرد بگو: خدایا، تو پروردگار و سرپرست و صاحب ما هستی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و بر ما فزونی بخش. خدایا، به وسیله نعمتهایت نیکیها تمام میشود، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و نعمتهایت را بر ما تمام کن، از شر آتش به خدا پناه میبرم، از شر آتش به خدا پناه میبرم، از شر آتش به خدا پناه میبرم.
سپس میگوید: ای شکافنده صبح از جایی که من نمی بینم، و ای بیرون آورنده آن از جایی که می بینم، بر محمد و آل او درود فرست، و آغاز این روز ما را صلاح و درستی، و نیمه آن را فلاح و رستگاری، و پایان آن را نجاح و پیروزی قرار بده.
سپس میگوید: سپاس مخصوص خداوند شکافنده صبحگاهان است، خداوند شبانگاهان و صبحگاهان منزه است. خدایا، بر آل محمد این شب را با برکت و عافیت و سیادت و با نور چشم به صبح برسان. خدایا، تو در شب و روز هر چیزی که بخواهی فرو میفرستی، پس بر من و بر اهل بیت من از برکت آسمان و زمین، رزقی حلال و پاکیزه و وسیع فرو فرست که مرا از تمام خلایقت بی نیاز کند.(3)
روایت25.
المکارم: وقتی فجر طلوع کرد و بدان نگاه کردی، در حالی که سرت را به آسمان بلند کردی بگو: خدایا، تو پروردگار و سرپرست و صاحب ما هستی، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و بر ما به آنچه که شایسته توست عنایت فرما، و ما را از آنچه که شایسته ماست نجات ده، خدایا به نعمتهایت نیکیها تمام میشود. و ادامه این دعا همان است که قبلا ذکر شد تا قسمتی که گذشت و رزقی وسیع عنایت کن.
ص: 356
جَنْبِی لِلَّهِ فَوَّضْتُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ أَطْلُبُ حَاجَتِی إِلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ- وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ حَاجَتُهُ إِلَی مَخْلُوقٍ فَإِنَّ حَاجَتِی وَ رَغْبَتِی إِلَیْکَ ثُمَّ ذَکَرَ الْآیَاتِ مِنْ آلِ عِمْرَانَ إِلَی آخِرِ مَا سَبَقَ وَ قَالَ فِی مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ (1) بَعْدَ آیَاتِ آلِ عِمْرَانَ ثُمَّ اسْتَوِ جَالِساً وَ سَبِّحْ تَسْبِیحَ الزَّهْرَاءِ ثُمَّ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ بِعَیْنِهِ ثُمَّ ذَکَرَ مَا نَقَلْنَا عَنْهُ سَابِقاً فِی سِیَاقِ مَا مَرَّ بِرِوَایَةِ الشَّیْخِ.
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ إِذَا صَلَّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ وَ کَانَ لَا یُصَلِّیهَا حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ یَتَّکِی عَلَی جَانِبِهِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ یَضَعُ یَدَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ خَدِّهِ الْأَیْمَنِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ ثُمَّ یَقُولُ اسْتَمْسَکْتُ بِعُرْوَةِ اللَّهِ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصَامَ لَهَا وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ شَیَاطِینِ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ حَسْبِیَ اللَّهُ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ طَلَبْتُ حَاجَتِی مِنَ اللَّهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی نُوراً فِی قَلْبِی وَ نُوراً فِی بَصَرِی وَ نُوراً فِی سَمْعِی وَ نُوراً فِی لِسَانِی وَ نُوراً فِی بَشَرِی وَ نُوراً فِی شَعْرِی وَ نُوراً فِی لَحْمِی وَ نُوراً فِی دَمِی وَ نُوراً فِی عِظَامِی وَ نُوراً فِی عَصَبِی وَ نُوراً بَیْنَ یَدَیَّ وَ نُوراً مِنْ خَلْفِی وَ نُوراً عَنْ یَمِینِی وَ نُوراً عَنْ شِمَالِی وَ نُوراً مِنْ فَوْقِی وَ نُوراً مِنْ تَحْتِی اللَّهُمَّ أَعْظِمْ لِی نُوراً ثُمَّ یَقْرَأُ إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ ثُمَّ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّ الصَّبَاحِ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ وَ جَاعِلِ اللَّیْلِ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ثَلَاثاً اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَوَّلَ یَوْمِی هَذَا صَلَاحاً وَ أَوْسَطَهُ نَجَاحاً وَ آخِرَهُ فَلَاحاً اللَّهُمَّ مَنْ أَصْبَحَ وَ حَاجَتُهُ إِلَی مَخْلُوقٍ فَإِنَّ حَاجَتِی وَ طَلِبَتِی إِلَیْکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ.
ص: 355
به دعای قبلی این قسمت اضافه شده است: خدایا، شب من و خانوادهام را در برکت و عافیت و شادمانی و نور چشم و رزقی وسیع به صبح برسان... تا آخر دعا.(1)
توضیح
«یا فالقة من حیث أری»، ضمیر در فالقه به صبح بر میگردد، یعنی سبب آن را از جایی که نمیدانم و نمیبینم ایجاد کرده است. و از جایی که میبینم ظاهر کرده است.
روایت26.
المتهجد: سپس اذان فجر را بگو و سجده نما و بگو: خدایی جز تو نیست از روی خضوع و فروتنی برای تو سجده کردم، سپس سرت را بلند کن و بگو: خدایا از تو می خواهم به آمدن روزت، و رفتن شبت، و رسیدن نمازهایت، و بانگهای دعایت و تسبیح فرشتگانت، که بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستی و توبه ام را بپذیری که تویی توبه پذیر و بخشنده. تسبیح شده و مقدس و پروردگار فرشتگان و روح هستی و رحمتت بر غضبت پیشی گرفته است.(2)
روایت27.
جنة الأمان: در کتاب ثواب الاعمال که برای شیخ جعفر بن سلیمان است، گفته است: به ابوالحسن علیه السلام گفته شد: برخی از عمو زادههایم بر من ستم میکنند. فرمود: صد مرتبه بعد از طلوع فجر بگو: معبودی جز خدا نیست، یگانه است و شریکی ندارد، فرمانروایی و ستایش از آن اوست، زنده می کند، و می میراند و می میراند و زنده می کند، و او زندهای است که نمی میرد. خیر تنها به دست اوست، و او بر هرچیز تواناست. فرد همین کار را کرد و تجاوز آنها از وی دفع شد.(3)
روایت28.
المهذب: برای ابن براج است. دو رکعت نماز صبح میخواند. در رکعت اول این نماز سوره فجر و در رکعت دوم، سوره توحید را میخواند. وقتی سلام نماز را گفت، خدا را حمد و ثنا میکند و بر محمد و آل محمد درود میفرستد و از فضل خداوند میخواهد. مستحب است بعد از نماز فجر استغفار کند، پس میگوید: از خداوندی که خدایی جز او نیست و زنده و پاینده و رحمتگر و مهربان است آمرزش میطلبم و به سوی او توبه میکنم. صد بار بر محمد و آل محمد درود میفرستد، پس میگوید: خدایا، بر محمد و آل محمد که وصیان مورد رضایت تواند، درود فرست. درودی که از با فضیلتترین درودهایت است. به آنها از با فضیلیتترین برکتهایت، برکت ده. درود بر آنها و بر روحها و بدنهایشان و رحمت و برکت خدا باد .
اگر این ذکر برای وی طولانی است بگوید: خدایا بر محمد و خاندان پاکیزهاش درود فرست. و این ذکر را
ص: 357
ثُمَّ یَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ کَانَ یَقُولُ مَنْ قَالَ هَذَا بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(1).
الْفَقِیهُ، بِسَنَدِهِ الْمُوَثَّقِ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَقُولُ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ سُبْحَانَ رَبِّ الْمَسَاءِ وَ الصَّبَاحِ اللَّهُمَّ صَبِّحْ آلَ مُحَمَّدٍ بِبَرَکَةٍ وَ عَافِیَةٍ وَ سُؤْدُدٍ وَ قُرَّةِ عَیْنٍ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تُنْزِلُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مَا تَشَاءُ فَأَنْزِلْ عَلَیَّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی مِنْ بَرَکَةِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رِزْقاً حَلَالًا طَیِّباً وَاسِعاً تُغْنِینِی بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ (2).
الْمُتَهَجِّدُ،: فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ الثَّانِی فَقُلِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبُّنَا وَ وَلِیُّنَا وَ صَاحِبُنَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَفْضِلْ عَلَیْنَا اللَّهُمَّ بِنِعْمَتِکَ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَتْمِمْهَا عَلَیْنَا عَائِذاً بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ عَائِذاً بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ عَائِذاً بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ ثُمَّ یَقُولُ یَا فَالِقَهُ مِنْ حَیْثُ لَا أَرَی وَ مُخْرِجَهُ مِنْ حَیْثُ أَرَی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ أَوَّلَ یَوْمِنَا هَذَا صَلَاحاً وَ أَوْسَطَهُ فَلَاحاً وَ آخِرَهُ نَجَاحاً ثُمَّ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْمَسَاءِ وَ الصَّبَاحِ اللَّهُمَّ صَبِّحْ آلَ مُحَمَّدٍ بِبَرَکَةٍ وَ سُرُورٍ وَ قُرَّةِ عَیْنٍ وَ رِزْقٍ وَاسِعٍ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تُنْزِلُ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مَا تَشَاءُ فَأَنْزِلْ عَلَیَّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی مِنْ بَرَکَةِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رِزْقاً وَاسِعاً تُغْنِینِی بِهِ عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ (3).
الْمَکَارِمُ،: إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ وَ نَظَرْتَ إِلَیْهِ فَقُلْ وَ أَنْتَ رَافِعٌ رَأْسَکَ إِلَی السَّمَاءِ- اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبُّنَا وَ وَلِیُّنَا وَ صَاحِبُنَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ بِمَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ أَنْقِذْنَا مِمَّا نَحْنُ أَهْلُهُ اللَّهُمَّ بِنِعْمَتِکَ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ وَ سَاقَ مِثْلَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ رِزْقٍ وَاسِعٍ
ص: 356
صد مرتبه تکرار میکند. اگر لفظ استغفار بر او طولانی باشد، بگوید: استغفر الله و أتوب إلیه.
سپس بعد از تعقیب این دو رکعت، به سجده میافتد و در سجدهاش میگوید: ای بهترین خوانده شده، و ای بهترین درخواست شده، و ای وسعت بخش ترین کسی که عطا میکند، و ای بهترین کسی که به او امید میرود، بر محمد و آل محمد درود فرست و توبه مرا بپذیر که تو توبه پذیر و مهربان هستی.
وقتی سرش را از سجده بلند کرد، بگوید: خدایا، هر کس شب را به صبح رسانده و حاجتش به سوی مخلوقات است، پس حاجت و رغبت من به سوی توست. ای صاحب شکوه و کرامت، سپس بر پهلوی راست خود و روبروی قبله میخوابد و میگوید: به ریسمان محکم خداوند که گسستی ندارد چنگ زدهام، و به حبل محکم و قوی خداوند دست انداختهام، و از شر فاسقان عرب و عجم و از شر فاسقان جن و انس به خدا پناه میبرم. و بر خدا توکل کردم و پشتم را به خدا تکیه دادم و نیازهای خود را از خدا میخواهم، و هر کس بر خدا توکل کند، خدا او را بس است، خدا کارش را به سرانجام میرساند و خدا بر هر چیزی اندازهای قرار داده است. خدا مرا بس است و نیکو حمایتگری است.
و پنج آیه از سوره آل عمران را میخواند. همان آیاتی که هنگام بلند شدن برای نماز شب میخواند. و وقتی فجر طلوع کرد، بگوید: «منزه است خدای صبحگاهان، منزه است خدای شکافنده صبحگاهان» سه مرتبه و سپس نماز واجب صبح را میخواند. انشاء الله تعالی.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
ص: 358
وَ زَادَ اللَّهُمَّ صَبِّحْنِی وَ أَهْلِی بِبَرَکَةٍ وَ عَافِیَةٍ وَ سُرُورٍ وَ قُرَّةِ عَیْنٍ وَ رِزْقٍ وَاسِعٍ إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ(1).
یا فالقه من حیث لا أری الضمیر راجع إلی الصبح أی أحدث سببه من حیث لا أعلم و لا أری و أظهره من حیث أری.
الْمُتَهَجِّدُ،: ثُمَّ أَذِّنْ لِلْفَجْرِ وَ اسْجُدْ وَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ رَبِّی سَجَدْتُ لَکَ خَاضِعاً خَاشِعاً ثُمَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِإِقْبَالِ نَهَارِکَ وَ إِدْبَارِ لَیْلِکَ وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ وَ أَصْوَاتِ دُعَاتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَتُوبَ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ سَبَقَتْ رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ (2).
جُنَّةُ الْأَمَانِ، فِی کِتَابِ ثَوَابِ الْأَعْمَالِ لِلشَّیْخِ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: قِیلَ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ بَعْضَ بَنِی عَمِّی وَ أَهْلِ بَیْتِی یَبْغُونَ عَلَیَّ فَقَالَ قُلْ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَشْهَدُ وَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ مِائَةَ مَرَّةٍ بَعْدَ طُلُوعِ الصُّبْحِ فَفَعَلَ فَذَهَبَ بَغْیُهُمْ عَنْهُ (3).
الْمُهَذَّبُ، لِابْنِ الْبَرَّاجِ: یُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْغَدَاةِ بِالْفَجْرِ فِی الْأُولَی وَ الْإِخْلَاصِ فِی الثَّانِیَةِ فَإِذَا سَلَّمَ مِنْهَا حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ سَأَلَ اللَّهَ تَعَالَی مِنْ فَضْلِهِ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ تَعَالَی عَقِیبَ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ یَقُولَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ یُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مِائَةَ مَرَّةٍ یَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الْأَوْصِیَاءِ الْمَرْضِیِّینَ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِکَ وَ بَارِکْ عَلَیْهِمْ بِأَفْضَلِ بَرَکَاتِکَ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِهِمْ وَ أَجْسَادِهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَإِنْ طَالَ ذَلِکَ عَلَیْهِ فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِینَ یُکَرِّرُهَا
ص: 357
[کلمة المصحّح الأولی]
ص: 359
مِائَةَ مَرَّةٍ وَ إِنْ طَالَ عَلَیْهِ لَفْظُ الِاسْتِغْفَارِ فَلْیَقُلْ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ ثُمَّ یَخِرُّ سَاجِداً بَعْدَ التَّعْقِیبِ مِنْ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ وَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ یَا خَیْرَ مَدْعُوٍّ یَا خَیْرَ مَسْئُولٍ یَا أَوْسَعَ مَنْ أَعْطَی وَ أَفْضَلَ مُرْتَجًی صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ تُبْ عَلَیَ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سُجُودِهِ قَالَ اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ حَاجَتُهُ إِلَی غَیْرِکَ فَإِنِّی أَصْبَحْتُ وَ حَاجَتِی وَ رَغْبَتِی إِلَیْکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ ثُمَّ یَضْطَجِعُ عَلَی جَانِبِهِ الْأَیْمَنِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ وَ یَقُولُ اسْتَمْسَکْتُ بِعُرْوَةِ اللَّهِ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصَامَ لَهَا وَ اعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِینِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی إِلَی اللَّهِ أَطْلُبُ حَاجَتِی مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ یَقْرَأُ مِنْ آلِ عِمْرَانَ الْخَمْسَ آیَاتٍ الَّتِی کَانَ قَرَأَهَا عِنْدَ قِیَامِهِ إِلَی صَلَاةِ اللَّیْلِ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ قَالَ سُبْحَانَ رَبِّ الصَّبَاحِ سُبْحَانَ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ یُصَلِّی الْفَرِیضَةَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
ص: 358
کلمة المصحّح [الثانیة]
ص: 360
بسمه تعالی
ههنا ننتهی بالجزء الثامن من المجلّد الثامن عشر من کتاب بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار- صلوات اللّه و سلامه علیهم ما دام اللیل و النهار و هو الجزء السابع و الثمانون حسب تجزئتنا فی هذه الطبعة النفیسة الرائقة.
و لقد بذلنا جهدنا فی تصحیحه و مقابلته فخرج بحمد اللّه و مشیّته نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً زهیداً زاغ عنه البصر و کلّ عنه النظر لا یکاد یخفی علی القاری ء الکریم و من اللّه نسأل العصمة و هو ولیّ التوفیق.
السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی
ص: 359
فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب
ص: 361
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
و علیه توکلی و به نستعین
الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی رسوله محمّد و عترته الطاهرین.
و بعد: فهذا هو الجزء الثامن من المجلّد الثامن عشر و قد انتهی رقمه فی سلسلة الأجزاء حسب تجزئتنا إلی 87 حوی فی طیّه أربعة عشر بابا من أبواب کتاب الصلاة.
و قد قابلناه علی طبعة الکمبانیّ المشهورة بطبع أمین الضرب و هکذا علی نصّ المصادر التی استخرجت الأحادیث منها فسددنا ما کان فی المطبوعة الأولی من خلل و تصحیف بجهدنا البالغ فی مقابلة النصوص و تصحیحها و تنمیقها و ضبط غرائبها و إیضاح مشکلاتها علی ما کان سیرتنا فی سائر الأجزاء نرجو من اللّه العزیز أن یوفّقنا لإدامة هذه الخدمة إنّه ولیّ التوفیق.
المحتج بکتاب اللّه علی الناصب محمد الباقر البهبودی ذو الحجة الحرام عام 1390 ه
ص: 360
ص: 362
عناوین الأبواب/ رقم الصفحة
«69»
باب ما ینبغی أن یقرأ کلّ یوم و لیلة 20- 1
أبواب النوافل الیومیّة و فضلها و أحکامها و تعقیباتها
«70»
باب جوامع أحکامها و أعدادها و فضائلها 51- 21
«71»
باب نوافل الزوال و تعقیبها و أدعیة الزوال 77- 52
«72»
باب نوافل العصر و کیفیتها و تعقیباتها 86- 78
«73»
باب نوافل المغرب و فضلها و آدابها و تعقیباتها و سائر الصلوات المندوبة بینها و بین العشاء 104- 87
«74»
باب فضل الوتیرة و آدابها و عللها و تعقیبها و سائر الصلوات بعد العشاء الآخرة 115- 105
«75»
باب فضل صلاة اللیل و عبادته 162- 116
«76»
باب دعوة المنادی فی السحر و استجابة الدعاء فیه و أفضل ساعات اللیل 168- 163
«77»
باب أصناف الناس فی القیام عن فرشهم و ثواب إحیاء اللیل کله أو بعضه و تنبیه الملک للصلاة 172- 169
«78»
باب آداب النوم و الانتباه زائدا علی ما تقدم 180- 173
«79»
باب علّة صراخ الدیک و الدعاء عنده 185- 181
«80»
باب آداب القیام إلی صلاة اللیل و الدعاء عند ذلک 193- 186
«81»
باب کیفیة صلاة اللیل و الشفع و الوتر و سننها و آدابها و أحکامها 309- 194
«82»
باب نافلة الفجر و کیفیتها و تعقیبها و الضجعة بعدها 358- 310
ص: 361
رموز الکتاب
ص: 363
ص: 362
ب: لقرب الإسناد.
بشا: لبشارة المصطفی.
تم: لفلاح السائل.
ثو: لثواب الأعمال.
ج: للإحتجاج.
جا: لمجالس المفید.
جش: لفهرست النجاشیّ.
جع: لجامع الأخبار.
جم: لجمال الأسبوع.
جُنة: للجُنة.
حة: لفرحة الغریّ.
ختص: لکتاب الإختصاص.
خص: لمنتخب البصائر.
د: للعَدَد.
سر: للسرائر.
سن: للمحاسن.
شا: للإرشاد.
شف: لکشف الیقین.
شی: لتفسیر العیاشیّ
ص: لقصص الأنبیاء.
صا: للإستبصار.
صبا: لمصباح الزائر.
صح: لصحیفة الرضا علیه السلام
ضا: لفقه الرضا علیه السلام
ضوء: لضوء الشهاب.
ضه: لروضة الواعظین.
ط: للصراط المستقیم.
طا: لأمان الأخطار.
طب: لطبّ الأئمة.
ع: لعلل الشرائع.
عا: لدعائم الإسلام.
عد: للعقائد.
عدة: للعُدة.
عم: لإعلام الوری.
عین: للعیون و المحاسن.
غر: للغرر و الدرر.
غط: لغیبة الشیخ.
غو: لغوالی اللئالی.
ف: لتحف العقول.
فتح: لفتح الأبواب.
فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.
فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.
فض: لکتاب الروضة.
ق: للکتاب العتیق الغرویّ
قب: لمناقب ابن شهر آشوب.
قبس: لقبس المصباح.
قضا: لقضاء الحقوق.
قل: لإقبال الأعمال.
قیة: للدُروع.
ک: لإکمال الدین.
کا: للکافی.
کش: لرجال الکشیّ.
کشف: لکشف الغمّة.
کف: لمصباح الکفعمیّ.
کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.
ل: للخصال.
لد: للبلد الأمین.
لی: لأمالی الصدوق.
م: لتفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام
ما: لأمالی الطوسیّ.
محص: للتمحیص.
مد: للعُمدة.
مص: لمصباح الشریعة.
مصبا: للمصباحین.
مع: لمعانی الأخبار.
مکا: لمکارم الأخلاق.
مل: لکامل الزیارة.
منها: للمنهاج.
مهج: لمهج الدعوات.
ن: لعیون أخبار الرضا علیه السلام
نبه: لتنبیه الخاطر.
نجم: لکتاب النجوم.
نص: للکفایة.
نهج: لنهج البلاغة.
نی: لغیبة النعمانیّ.
هد: للهدایة.
یب: للتهذیب.
یج: للخرائج.
ید: للتوحید.
یر: لبصائر الدرجات.
یف: للطرائف.
یل: للفضائل.
ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.
یه: لمن لا یحضره الفقیه.
ص: 363