سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه -- قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
ص: 1
ترجمه بحارالانوار جلد 30: فتنه ها و محنت ها - 3
مشخصات کتاب
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
اشاره
ص: 1
ص: 2
ص: 2
بِحَارُالاَنوَار
الجَامِعَةُ لِدُرَرِ اَخبَارِ الاَئِمَّةِ الاَطهَارِ
تألیف
العَلَم العَلَّامَة الحُجَّة فَخر الامَّة المَولَی
الشَیخ مُحَمَّد بَاقِر المَجلِسی
«قدّس سرّه»
الجزء التاسع و العشرون
تحقیق
الشیخ عبدالزهراء العلوی
دارالرضا
بیروت-لبنان
ص: 3
بِحَارُالاَنوَار
الجَامِعَةُ لِدُرَرِ اَخبَارِ الاَئِمَّةِ الاَطهَارِ
تألیف
العَلَم العَلَّامَة الحُجَّة فَخر الامَّة المَولَی
الشَیخ مُحَمَّد بَاقِر المَجلِسی
«قدّس سرّه»
الجزء التاسع و العشرون
تحقیق
الشیخ عبدالزهراء العلوی
دارالرضا
بیروت-لبنان
ص: 3
ص: 4
ص: 4
قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ ..... فِی حَدِیثٍ:
فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! إِنِّی عَاجِزٌ بِبَدَنِی عَنْ نُصْرَتِکُمْ وَ لَسْتُ أَمْلِکُ إِلَّا الْبَرَاءَةَ مِنْ أَعْدَائِکُمْ وَ اللَّعْنَ [عَلَیْهِمْ] ، فَکَیْفَ حَالِی؟
فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُ قَالَ:
مَنْ ضَعُفَ عَنْ نُصْرَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلَعَنَ فِی خَلَوَاتِهِ أَعْدَاءَنَا بَلَّغَ اللَّهُ صَوْتَهُ جَمِیعَ الْأَمْلَاکِ مِنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ، فَکُلَّمَا لَعَنَ هَذَا الرَّجُلُ أَعْدَاءَنَا لَعْناً سَاعَدُوهُ وَ لَعَنُوا مَنْ یَلْعَنُهُ ثُمَّ ثَنَّوْا، فَقَالُوا: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَبْدِکَ هَذَا الَّذِی قَدْ بَذَلَ مَا فِی وُسْعِهِ وَ لَوْ قَدَرَ عَلَی أَکْثَرَ مِنْهُ لَفَعَلَ، فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: قَدْ أَجَبْتُ دُعَاءَکُمْ وَ سَمِعْتُ نِدَاءَکُمْ، وَ صَلَّیْتُ عَلَی رُوحِهِ فِی الْأَرْوَاحِ، وَ جَعَلْتُهُ عِنْدِی مِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ.
بحار الأنوار: 27- 222- 223 حدیث 11 تفسیر الإمام العسکری (علیه السلام): 16 و 17
ص: 5
قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ ..... فِی حَدِیثٍ:
فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! إِنِّی عَاجِزٌ بِبَدَنِی عَنْ نُصْرَتِکُمْ وَ لَسْتُ أَمْلِکُ إِلَّا الْبَرَاءَةَ مِنْ أَعْدَائِکُمْ وَ اللَّعْنَ [عَلَیْهِمْ] ، فَکَیْفَ حَالِی؟
فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُ قَالَ:
مَنْ ضَعُفَ عَنْ نُصْرَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلَعَنَ فِی خَلَوَاتِهِ أَعْدَاءَنَا بَلَّغَ اللَّهُ صَوْتَهُ جَمِیعَ الْأَمْلَاکِ مِنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ، فَکُلَّمَا لَعَنَ هَذَا الرَّجُلُ أَعْدَاءَنَا لَعْناً سَاعَدُوهُ وَ لَعَنُوا مَنْ یَلْعَنُهُ ثُمَّ ثَنَّوْا، فَقَالُوا: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَبْدِکَ هَذَا الَّذِی قَدْ بَذَلَ مَا فِی وُسْعِهِ وَ لَوْ قَدَرَ عَلَی أَکْثَرَ مِنْهُ لَفَعَلَ، فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: قَدْ أَجَبْتُ دُعَاءَکُمْ وَ سَمِعْتُ نِدَاءَکُمْ، وَ صَلَّیْتُ عَلَی رُوحِهِ فِی الْأَرْوَاحِ، وَ جَعَلْتُهُ عِنْدِی مِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیارِ.
بحار الأنوار: 27- 222- 223 حدیث 11 تفسیر الإمام العسکری (علیه السلام): 16 و 17
ص: 5
عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ خَالَفَکُمْ وَ إِنْ عَبَدَ وَ اجْتَهَدَ مَنْسُوبٌ إِلَی هَذِهِ الْآیَةِ:
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً.
تفسیر القمی: 723 بحار الأنوار: 8- 356 روضة الکافی: 160.
ثواب الأعمال: 200.
ص: 6
عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ خَالَفَکُمْ وَ إِنْ عَبَدَ وَ اجْتَهَدَ مَنْسُوبٌ إِلَی هَذِهِ الْآیَةِ:
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً.
تفسیر القمی: 723 بحار الأنوار: 8- 356 روضة الکافی: 160.
ثواب الأعمال: 200.
ص: 6
قَالَ السَّیِّدُ ابْنُ طَاوُسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْمَحَجَّةِ لِثَمَرَةِ الْمُهْجَةِ (1): قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ فِی کِتَابِ الرَّسَائِلِ: عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ، بِإِسْنَادِهِ، قَالَ: کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کِتَاباً بَعْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنَ النَّهْرَوَانِ وَ أَمَرَ أَنْ یُقْرَأَ عَلَی النَّاسِ، وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّاسَ سَأَلُوهُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ، فَغَضِبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: قَدْ تَفَرَّغْتُمْ لِلسُّؤَالِ عَمَّا لَا یَعْنِیکُمْ، وَ هَذِهِ مِصْرُ قَدِ انْفَتَحَتْ، وَ قَتَلَ مُعَاوِیَةُ بْنُ خَدِیجٍ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ، فَیَا لَهَا مِنْ مُصِیبَةٍ مَا أَعْظَمَهَا مُصِیبَتِی بِمُحَمَّدٍ! فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا کَبَعْضِ بَنِیَّ، سُبْحَانَ اللَّهِ! بَیْنَا نَحْنُ نَرْجُو أَنْ نَغْلِبَ الْقَوْمَ عَلَی مَا فِی أَیْدِیهِمْ إِذْ غَلَبُونَا عَلَی مَا فِی أَیْدِینَا، وَ أَنَا کَاتِبٌ لَکُمْ کِتَاباً فِیهِ تَصْرِیحُ مَا سَأَلْتُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
فَدَعَا کَاتِبَهُ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِی رَافِعٍ فَقَالَ لَهُ: أَدْخِلْ عَلَیَّ عَشَرَةً مِنْ ثِقَاتِی، فَقَالَ: سَمِّهِمْ لِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ: أَدْخِلْ أَصْبَغَ بْنَ نُبَاتَةَ وَ أَبَا الطُّفَیْلِ عَامِرَ
ص: 7
ادامه بابها ی کتاب فتنه ها و محنت ها -3
باب شانزدهم : نامه ای دیگر از امام علی علیه السلام که به صراحت و اشاره درباره خلافت برای یاران خویش نوشته است
روایات
روایت1.
سید بن طاووس - رحمَه الله علیه - در کتاب «کشف المحجة لثمرة المهجة»(1)
آورده است: بعد از این که امیرمؤمنان علی علیه السلام از نبرد نهروان برگشتند، نامه ای نوشته و دستور دادند بر مردم خوانده شود؛ زیرا مردم از ایشان درباره ابوبکر، عمر و عثمان سؤال کرده بودند. امام علیه السلام خشمگین شده و فرمودند: همه وقت خود را صرف پرسیدن از چیزی کرده اید که به شما ربطی ندارد، در حالی که مصر توسط دشمن فتح شده و معاویة بن خدیج، محمد بن ابو بکر را کشته است. چه مصیبت بزرگی است از دست دادن او و سوگ محمد برای من چه سنگین است! به خدا سوگند، او همانند یکی از فرزندانم بود. سبحان الله! در حالی که ما امیدواریم براین قوم و آنچه در اختیار دارند غلبه کنیم، ناگهان آن ها بر ما و آنچه در دست داشتیم غلبه یافتند، اگر خدا بخواهد، برای شما نامهای خواهم نوشت و درباره آنچه که از من پرسیدید توضیح خواهم داد.
پس امام کاتب خود عبیدالله بن ابی رافع را فرا خواند و به او فرمود: ده نفر از افراد موثق و قابل اعتماد را نزد من بیاور. کاتب عرض کرد: ای امیر مؤمنان، اسامی آن ها را بگو. امام فرمودند: اصبغ بن نباته و اباطفیل عامر
ص: 7
بْنَ وَاثِلَةَ (1) الْکِنَانِیَّ، وَ زِرَّ بْنَ حُبَیْشٍ الْأَسَدِیَّ، وَ جُوَیْرِیَةَ (2) بْنَ مُسْهِرٍ الْعَبْدِیَّ، وَ خَنْدَقَ (3) بْنَ زُهَیْرٍ الْأَسَدِیَّ، وَ حَارِثَةَ بْنَ مُضَرِّبٍ (4) الْهَمْدَانِیَّ، وَ الْحَارِثَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَعْوَرَ الْهَمْدَانِیَّ، وَ مَصَابِیحَ (5) النَّخَعِیَّ، وَ (6) عَلْقَمَةَ بْنَ قَیْسٍ، وَ کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ، وَ عُمَیْرَ بْنَ زُرَارَةَ، فَدَخَلُوا إِلَیْهِ (7)، فَقَالَ لَهُمْ: خُذُوا هَذَا الْکِتَابَ وَ لْیَقْرَأْهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ أَنْتُمْ شُهُودٌ کُلَّ یَوْمِ جُمُعَةٍ، فَإِنْ شَغَبَ شَاغِبٌ عَلَیْکُمْ فَأَنْصِفُوهُ بِکِتَابِ اللَّهِ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ: مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی شِیعَتِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ، فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ (8) وَ هُوَ اسْمٌ شَرَّفَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی الْکِتَابِ وَ أَنْتُمْ شِیعَةُ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا أَنَّ مِنْ شِیعَتِهِ إِبْرَاهِیمَ (9) اسْمٌ غَیْرُ مُخْتَصٍّ، وَ أَمْرٌ غَیْرُ مُبْتَدَعٍ، وَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ، وَ اللَّهُ هُوَ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ أَوْلِیَاءَهُ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ، الْحَاکِمُ عَلَیْهِمْ بِعَدْلِهِ، بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْعَرَبِ عَلَی شَرِّ حَالٍ، یغذوا [یَغْذُو] أَحَدُکُمْ کَلْبَهُ (10)، وَ یَقْتُلُ وَلَدَهُ، وَ یُغِیرُ عَلَی غَیْرِهِ، فَیَرْجِعُ وَ قَدْ أُغِیرَ عَلَیْهِ، تَأْکُلُونَ الْعِلْهِزَ وَ الْهَبِیدَ (11) وَ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ، مُنِیخُونَ (12) عَلَی أَحْجَارٍ خَشِنٍ وَ أَوْثَانٍ مُضِلَّةٍ، تَأْکُلُونَ الطَّعَامَ الْجَشِبَ، وَ تَشْرَبُونَ
ص: 8
بن واثله کنانی و زرّ بن حبیش اسدی و جویریة بن مسهر عبدی و خندق بن زهیر اسدی و حارثة بن مضرب همدانی و حارث بن عبدالله اعور همدانی و مصابیح نخعی و علقمة بن قیس و کمیل بن زیاد و عمیر بن زراره را پیش من فرا خوان. آنها بر حضرت وارد شدند، حضرت به آنها فرمود: این نامه را بگیرید و عبیدالله بن ابی رافع هر جمعه آن را بخواند و شما شاهد آن باشید، و اگر اخلالگری بر شما اعتراض کرد، کتاب خدا را بین خودتان و او حَکم قرار دهید:
بسم الله الرحمن الرحیم. از بنده خدا، امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب به شیعیان مؤمن و مسلمان او. همانا خداوند می فرماید: «وَإِنَّ مِن شِیعَتِهِ لَإِبْرَاهِیمَ»،(1){و بی گمان ابراهیم از پیروان اوست.} شیعه نامی است که خداوند بلند مرتبه آن را در قرآن بزرگ داشت و شما شیعیان پیامبر صلَّی الله علیه و آله می باشید؛ همان طور که حضرت ابراهیم علیه السلام از شیعیان حضرت نوح علیه السلام بود و نام شیعه نه مختص به کسی بوده و نه بدعتی است؛ و سلام بر شما، و خدا سلام است و تنها خداست که اولیای خود را از عذاب سخت می رهاند و با عدل خود بر آن ها حاکم است. خداوند پیامبرش حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله را فرستاد، در حالی که شما عرب ها در بدترین حال بودید؛ بعضی از شما سگش را غذا میداد و فرزندش را میکشت، بر دیگری حمله می کرد، و هنگامی که بر می گشت می دید که بر او حمله کرده اند. عِلْهِز (غذایی که به هنگام خشکسالی از خون و پشم شتر درست می کردند) و هَبید (هندوانه ابوجهل، عَلْقَم) و مردار و خون می خوردید. بر روی سنگ های سخت دراز می کشیدید و بت های گمراه کننده را می پرستیدید، غذای ناگوار می خوردید و از
ص: 8
الْمَاءَ الْآجِنَ، تُسَافِکُونَ دِمَاءَکُمْ، وَ یَسْبِی بَعْضُکُمْ بَعْضاً، وَ قَدْ خَصَّ اللَّهُ قُرَیْشاً بِثَلَاثِ آیَاتٍ وَ عَمَّ الْعَرَبَ بِآیَةٍ، فَأَمَّا الْآیَاتُ اللَّوَاتِی فِی قُرَیْشٍ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی:
وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآواکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1)، وَ الثَّانِیَةُ:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (2)، وَ الثَّالِثَةُ: قَوْلُ قُرَیْشٍ لِنَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ دَعَاهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْهِجْرَةِ: وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا، فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی: أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (3)، وَ أَمَّا الْآیَةُ الَّتِی عَمَّ بِهَا الْعَرَبَ فَهُوَ قَوْلُهُ (4): وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (5)، فَیَا لَهَا نِعْمَةً مَا أَعْظَمَهَا إِنْ لَمْ تَخْرُجُوا مِنْهَا إِلَی غَیْرِهَا، وَ یَا لَهَا مُصِیبَةً (6)مَا أَعْظَمَهَا إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا بِهَا وَ تَرْغَبُوا عَنْهَا، فَمَضَی نَبِیُّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ بَلَّغَ مَا أُرْسِلَ بِهِ، فَیَا لَهَا مُصِیبَةً خَصَّتِ الْأَقْرَبِینَ وَ عَمَّتِ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ تُصَابُوا بِمِثْلِهَا وَ لَنْ تُعَایِنُوا بَعْدَهَا مِثْلَهَا، فَمَضَی لِسَبِیلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تَرَکَ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ
ص: 9
آب گندیده می نوشیدید، خون یکدیگر را می ریختید و همدیگر را اسیر می کردید.
خداوند درباره قریش سه آیه و در مورد عرب یک آیه نازل کرد؛ اما آیاتی که درباره قریش هستند: یکی این گفته خداوند بلند مرتبه می باشد: «وَاذْکُرُواْ إِذْ أَنتُمْ قَلِیلٌ مُّسْتَضْعَفُونَ فِی الأَرْضِ تَخَافُونَ أَن یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآوَاکُمْ وَأَیَّدَکُم بِنَصْرِهِ وَرَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»،(1){و به یاد آورید هنگامی را که شما در زمین گروهی اندک و مستضعف بودید. می ترسیدید مردم شما را بربایند، پس [خدا] به شما پناه داد و شما را به یاری خود نیرومند گردانید و از چیزهای پاک به شما روزی داد، باشد که سپاسگزاری کنید.}
دومین آیه: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»،(2) {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد، همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید، آنانند که نافرمانند.}
و سومین آیه: در مورد سخن قریش به پیامبر می باشد، هنگامی که پیامبر آن ها را به اسلام و هجرت دعوت کرد: «وَقَالُوا إِن نَّتَّبِعِ الْهُدَی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَلَمْ نُمَکِّن لَّهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَی إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِن لَّدُنَّا وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ»،(3)
{و گفتند اگر با تو از [نور] هدایت پیروی کنیم، از سرزمین خود ربوده خواهیم شد، آیا آنان را در حرمی امن جای ندادیم که محصولات هر چیزی که رزقی از جانب ماست به سوی آن سرازیر می شود، ولی بیشترشان نمی دانند.}
و اما آیه ای که درباره عرب نازل شد این گفته خداوند است: «وَاذْکُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَیَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»،(4)
{و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دلهای شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این گونه خداوند نشانه های خود را برای شما روشن می کند، باشد که شما راه یابید.} پس چه نیکو و بزرگ نعمتی است اگر از آن به سوی غیر آن روی نگردانید و چه مصیبت بزرگی است اگر به آن ایمان نیاورید و آن را ترک کنید.
پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حالی که رسالت خود را ابلاغ نموده بود از دنیا رفت، از دست دادن ایشان چه مصیبت بزرگی است، به طور خصوص برای نزدیکان و به طور عموم برای همه مؤمنان؛ که پیش از این دچار مصیبتی مثل آن نشده بودند و در آینده مانند آن را نخواهند دید.
پیامبر این دنیا را ترک گفت و کتاب خدا و اهل
ص: 9
بَیْتِهِ إِمَامَیْنِ لَا یَخْتَلِفَانِ، وَ أَخَوَیْنِ لَا یَتَخَاذَلَانِ، وَ مُجْتَمِعَیْنِ لَا یَفْتَرِقَانِ، وَ لَقَدْ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (1) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَأَنَا أَوْلَی بِالنَّاسِ (2) مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا، وَ مَا أَلْقَی فِی رُوعِی، وَ لَا عَرَضَ فِی رَأْیِی أَنْ وَجِّهِ النَّاسَ إِلَی غَیْرِهِ، فَلَمَّا أَبْطَئُوا عَنِّی بِالْوَلَایَةِ لِهِمَمِهِمْ، وَ تَثَبَّطَ (3) الْأَنْصَارُ- وَ هُمْ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ کَتِیبَةُ الْإِسْلَامِ- قَالُوا: أَمَّا إِذَا لَمْ تُسَلِّمُوهَا لِعَلِیٍّ فَصَاحِبُنَا (4) أَحَقُّ بِهَا مِنْ غَیْرِی (5)، فَوَ اللَّهِ مَا أَدْرِی إِلَی مَنْ أَشْکُو؟
فَإِمَّا أَنْ یَکُونَ الْأَنْصَارُ ظَلَمَتْ حَقَّهَا، وَ إِمَّا أَنْ یَکُونُوا ظَلَمُونِی حَقِّی، بَلْ حَقِّیَ الْمَأْخُوذُ وَ أَنَا الْمَظْلُومُ.
فَقَالَ قَائِلُ قُرَیْشٍ: إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ، فَدَفَعُوا الْأَنْصَارَ عَنْ دَعْوَتِهَا وَ مَنَعُونِی حَقِّی مِنْهَا، فَأَتَانِی رَهْطٌ یَعْرِضُونَ عَلَیَّ النَّصْرَ، مِنْهُمُ ابْنَا (6) سَعِیدٍ، وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ، وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ، وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ، وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ، وَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ، وَ الْبَرَاءُ بْنُ الْعَازِبُ.
فَقُلْتُ لَهُمْ: إِنَّ عِنْدِی مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَهْداً وَ لَهُ (7) إِلَیَّ (8) وَصِیَّةً لَسْتُ أُخَالِفُ عَمَّا أَمَرَنِی بِهِ، فَوَ اللَّهِ لَوْ خَزَمُونِی (9) بِأَنْفِی لَأَقْرَرْتُ لِلَّهِ تَعَالَی سَمْعاً وَ طَاعَةً، فَلَمَّا رَأَیْتُ النَّاسَ قَدِ انْثَالُوا عَلَی أَبِی بَکْرٍ لِلْبَیْعَةِ أَمْسَکْتُ یَدِی وَ ظَنَنْتُ أَنِّی أَوْلَی وَ أَحَقُّ بِمَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْهُ وَ مِنْ غَیْرِهِ، وَ قَدْ کَانَ نَبِیُّ اللَّهِ أَمَرَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ عَلَی جَیْشٍ وَ جَعَلَهُمَا فِی جَیْشِهِ، وَ مَا زَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 10
بیت خویش را همچون دو راهنما به ارث نهاد که تناقض ندارند و بسان دو برادر، دست از یاری یکدیگر نمی کشند و دو پیوستهای هستند که جدا نمیشوند. خداوند روح پیامبر را گرفت، و من نسبت به مردم، به این پیراهنم شایسته ترم و این که مردم روی به کس دیگری غیر از من داشته باشند، هیچ ترسی در دلم نینداخت و تغییری در رأی من حاصل نکرد، و هنگامی که مردم به خاطر کارهایشان درباره ولایت و جانشینی من سستی کردند و انصار که یاری کنندگان خدا و سپاه اسلام بودند، باز ایستادند، گفتند: اگر خلافت را به علی ندادهاید، پس دوست ما از دیگران به این منصب شایسته تر است. به خدا سوگند، نمی دانم شکایتم را نزد چه کسی ببرم؟ یا انصار در حق خودشان ظلم کردند و یا در حق من ظلم روا داشته اند، آری، آنها در حق من که غصب شده است و من در این باره مظلوم واقع شدم، ظلم روا داشتند.
یکی از قریشیان گفت: پیامبر خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: امامان و رهبران مسلمانان از قریش اند، پس انصار را از دعوتشان باز داشتند و حق مرا از ولایت گرفتند. گروهی که حاضر به یاری من بودند، نزد من آمدند، آن ها دو پسر سعید، مقداد بن اسود، ابوذر غفاری، عمار یاسر، سلمان فارسی، زبیر بن عوّام و براء بن عازب بودند. به آن ها گفتم: من با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عهدی دارم و ایشان به من وصیتی کردند که با آنچه به من امر کردند مخالفت نمی کنم. سوگند به خدا، اگر در بینی من حلقه وارد کرده و مانند شتر، افسار در آن کنند، با تمام وجودم و با جان دل به خداوند بلند مرتبه اقرار خواهم کرد. ولی هنگامی که دیدم مردم برای بیعت به سوی ابوبکر هجوم بردند، دستم را بستم (و بیعت نکردم) و فکر کردم که من به مقام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از او و از دیگری شایستهتر هستم.
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اسامة بن زید را با سپاهی فرستاد و آن دو را در سپاه او (و تحت فرمان او) قرار داد.
ص: 10
وَ آلِهِ إِلَی أَنْ فَاضَتْ نَفْسُهُ یَقُولُ: أَنْفِذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ (1)، فَمَضَی جَیْشُهُ إِلَی الشَّامِ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی أَذْرِعَاتٍ (2) فَلَقِیَ جَمْعاً (3) مِنَ الرُّومِ فَهَزَمُوهُمْ (4) وَ غَنَّمَهُمُ اللَّهُ أَمْوَالَهُمْ، فَلَمَّا رَأَیْتُ رَاجِعَةً مِنَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ (5) الْإِسْلَامِ تَدْعُو إِلَی مَحْوِ دِینِ مُحَمَّدٍ وَ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ خَشِیتُ إِنْ أَنَا لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَرَی فِیهِ ثَلْماً وَ هَدْماً تَکُ الْمُصِیبَةُ عَلَیَّ فِیهِ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَایَةِ أُمُورِکُمُ الَّتِی إِنَّمَا هِیَ مَتَاعُ أَیَّامٍ قَلَائِلَ ثُمَّ تَزُولُ وَ تَنْقَشِعُ کَمَا یَزُولُ وَ یَنْقَشِعُ (6) السَّحَابُ، فَنَهَضْتُ مَعَ الْقَوْمِ فِی تِلْکَ الْأَحْدَاثِ حَتَّی زَهَقَ الْبَاطِلُ وَ کَانَتْ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَ إِنْ زَعَمَ (7) الْکَافِرُونَ.
وَ لَقَدْ کَانَ سَعْدٌ لَمَّا رَأَی النَّاسَ یُبَایِعُونَ أَبَا بَکْرٍ نَادَی: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُهَا حَتَّی رَأَیْتُکُمْ تَصْرِفُونَهَا عَنْ عَلِیٍّ، وَ لَا أُبَایِعُکُمْ حَتَّی یُبَایِعَ عَلِیٌّ، وَ لَعَلِّی لَا أَفْعَلُ وَ إِنْ بَایَعَ، ثُمَّ رَکِبَ دَابَّتَهُ وَ أَتَی حَوْرَانَ (8) وَ أَقَامَ فِی خَانٍ (9) حَتَّی هَلَکَ وَ لَمْ یُبَایِعْ.
وَ قَامَ فَرْوَةُ بْنُ عُمَرَ الْأَنْصَارِیُّ- وَ کَانَ یَقُودُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
ص: 11
پیامبر پیوسته می فرمودند: به سپاه اسامه بپیوندید، تا اینکه از دنیا رفتند. سپاه اسامه به سوی شام رهسپار شد تا آنکه به منطقه اَذرُعات رسید. در آنجا با گروهی از رومیان رو به رو شدند، مسلمانان آنها را شکست دادند و خداوند اموال شان را برای مسلمانان به غنیمت گذاشت.
هنگامی که دیدم گروهی از مردم از اسلام برگشتهاند و برای نابودی دین محمد صلَّی الله علیه و آله و آیین ابراهیم علیه السلام دعوت می کنند، ترسیدم اگر اسلام و مسلمانان را یاری نکنم، شکافی در اسلام به وجود آید که این مصیبت بر من بزرگ تر از، از دست دادن ولایت بر شما است که آن متاع چند روز اندک است و سپس هم چون ابرها پراکنده شده و از بین می رود. در آن حوادث، به همراه آنان به پاخاستم تا اینکه باطل از بین رفت و بر خلاف گمان کافران، تنها کلام خدا بالاترین بود.
زمانی که سعد بن عباده انصاری دید مردم با ابوبکر بیعت می کنند، فریاد زد: ای مردم، به خدا سوگند، من ولایت را نخواستم تا اینکه دیدم شما علی را از ولایت باز داشتید. تا علی علیه السلام بیعت نکند با شما بیعت نخواهم کرد، و شاید اگر علی هم بیعت کند من بیعت نکنم. پس از آن سعد سوار چهارپایش شد و به حوران آمد و در کاروانسرایی اقامت گزید تا آن که بیعت نکرده از دنیا رفت. فروة بن عمر انصاری که به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله
ص: 11
فَرَسَیْنِ وَ یَصْرِمُ أَلْفَ وَسْقٍ مِنْ تَمْرٍ (1) فَیَتَصَدَّقُ بِهِ عَلَی الْمَسَاکِینِ- فَنَادَی: یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ! أَخْبِرُونِی هَلْ (2) فِیکُمْ رَجُلٌ تَحِلُّ لَهُ الْخِلَافَةُ وَ فِیهِ مَا فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟!.
فَقَالَ قَیْسُ بْنُ مَخْزَمَةَ الزهوی (3): لَیْسَ فِینَا مَنْ فِیهِ مَا فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَقَالَ لَهُ: صَدَقْتَ، فَهَلْ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا لَیْسَ فِی أَحَدٍ مِنْکُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ.
قَالَ: فَمَا یَصُدُّکُمْ عَنْهُ؟. قَالَ: إِجْمَاعُ (4) النَّاسِ عَلَی أَبِی بَکْرٍ. قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ أَحْیَیْتُمْ (5) سُنَّتَکُمْ لَقَدْ أَخْطَأْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ، وَ لَوْ جَعَلْتُمُوهَا فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ لَأَکَلْتُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ. فَوُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ فَقَارَبَ وَ اقْتَصَدَ فَصَحِبْتُهُ مُنَاصِحاً، وَ أَطَعْتُهُ فِیمَا أَطَاعَ اللَّهَ فِیهِ جَاهِداً، حَتَّی إِذَا احْتُضِرَ، قُلْتُ فِی نَفْسِی:
لَیْسَ یَعْدِلُ بِهَذَا الْأَمْرِ عَنِّی، وَ لَوْ لَا خَاصَّةٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عُمَرَ وَ أَمْرٌ کَانَا رَضِیَاهُ بَیْنَهُمَا، لَظَنَنْتُ أَنَّهُ لَا یَعْدِلُهُ عَنِّی وَ قَدْ سَمِعَ قَوْلَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِبُرَیْدَةَ الْأَسْلَمِیِّ حِینَ بَعَثَنِی وَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی الْیَمَنِ وَ قَالَ: إِذَا افْتَرَقْتُمَا فَکُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمَا عَلَی حِیَالِهِ، وَ إِذَا اجْتَمَعْتُمَا فَعَلِیٌّ عَلَیْکُمْ جَمِیعاً، فأغزنا (6) وَ أَصَبْنَا سَبْیاً فِیهِمْ خُوَیْلَةُ (7) بِنْتُ جَعْفَرٍ جَارِ الصَّفَا- وَ إِنَّمَا سُمِّیَ جَارَ الصَّفَا مِنْ حُسْنِهِ- فَأَخَذْتُ الْحَنَفِیَّةَ (8) خَوْلَةَ وَ اغْتَنَمَهَا خَالِدٌ مِنِّی، وَ بَعَثَ بُرَیْدَةَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُحَرِّشاً عَلَیَّ، فَأَخْبَرَهُ بِمَا کَانَ مِنْ أَخْذِی خَوْلَةَ، فَقَالَ: یَا بُرَیْدَةُ! حَظُّهُ فِی الْخُمُسِ أَکْثَرُ مِمَّا أَخَذَ، إِنَّهُ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی، سَمِعَهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، وَ هَذَا بُرَیْدَةُ حَیٌّ لَمْ یَمُتْ، فَهَلْ
ص: 12
دو اسب می راند و هزار بارِ خرما را آماده می کرد و آن را به فقیران صدقه می داد، به پاخاست و فریاد زد: ای قریشیان، به من بگویید، آیا در میان شما مردی هست که خلافت برای او حلال باشد و آنچه علی علیه السلام دارد، داشته باشد، پیدا می شود؟ قیس بن مخزومه زهوی پاسخ داد: در میان ما کسی هم چون علی نیست. سپس فروة بن عمر گفت: راست گفتی. و آیا در علی چیزی است که در هیچ یک از شما یافت نمیشود؟ قیس گفت: آری. فروة گفت: پس چه چیزی شما را از علی باز می دارد؟ قیس جواب داد: اجماع مردم بر بیعت ابوبکر. فروه گفت: به خدا سوگند، اگر چه سنت خودتان را احیاء کردید ولی در مورد سنت پیامبر به خطا رفتید. اگر خلافت را به اهل بیت پیامبرتان می دادید، از بالا و پایین - هر سو - نعمت به شما روی می آورد و بهره مند می شدید.
پس از آن ابوبکر خلافت را به عهده گرفت و نزدیک آمد و در خلافت اعتدال ورزید. من او را همراهی و نصیحت کردم و در آنچه از خدا اطاعت می کرد از او اطاعت کردم تا اینکه به حال احتضار افتاد. با خود گفتم: ابوبکر مرا از خلافت باز نخواهد داشت، و اگر بین ابوبکر و عمر، دوستی و امری که آن دو میان خودشان قرار گذاشته بودند، نبود، یقین می کردم که ابوبکر مرا از خلافت باز نخواهد داشت؛ چرا که ابوبکر سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را که به بریده اسلمی، هنگامی که پیامبر من و خالد بن ولید را به یمن فرستاد گفته بودند، شنیده بود. پیامبر فرمودند: هرگاه از همدیگر جدا شدید، هر کدام از شما رئیس خود است و هنگامی که جمع شدید، علی رهبر همه شماست. پس ما جنگیدیم و اسیرانی گرفتیم که در بین آنها خوله، دختر جعفر جار الصفا بود [که به خاطر خوش رویی و نیکویی جارالصفا نامیده شده بود]. من خوله حنفی را برای خود گرفتم. خالد او را از من به غنیمت گرفت، بریده نامه ای را برای رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرستاد و علیه من سخن گفت و ایشان را از این که من خوله را گرفتم آگاه کرد. پیامبر نوشتند: ای بریده! بهره علی علیه السلام، خمس بیش از آنچه که گرفته است می باشد، علی بعد از من ولی شماست. ابوبکر و عمر آن را شنیدند و این بریده هنوز زنده است و نمرده است، آیا
ص: 12
بَعْدَ هَذَا مَقَالٌ لِقَائِلٍ؟!.
فَبَایَعَ عُمَرَ دُونَ الْمَشُورَةِ فَکَانَ مَرَضِیَّ السِّیرَةِ (1) مِنَ النَّاسِ عِنْدَهُمْ، حَتَّی إِذَا احْتُضِرَ قُلْتُ فِی نَفْسِی: لَیْسَ یَعْدِلُ بِهَذَا الْأَمْرِ عَنِّی، لِلَّذِی قَدْ رَأَی مِنِّی فِی الْمَوَاطِنِ، وَ سَمِعَ مِنَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَجَعَلَنِی سَادِسَ سِتَّةٍ وَ أَمَرَ صُهَیْباً أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ، وَ دَعَا أَبَا طَلْحَةَ زَیْدَ بْنَ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیَّ فَقَالَ لَهُ: کُنْ فِی خَمْسِینَ رَجُلًا مِنْ قَوْمِکَ فَاقْتُلْ مَنْ أَبَی أَنْ یَرْضَی مِنْ هَؤُلَاءِ السِّتَّةِ، فَالْعَجَبُ مِنِ اخْتِلَافِ (2) الْقَوْمِ إِذْ زَعَمُوا أَنَّ أَبِی بَکْرٍ (3) اسْتَخْلَفَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَوْ کَانَ هَذَا حَقّاً لَمْ یَخْفَ عَلَی الْأَنْصَارِ فَبَایَعَهُ النَّاسُ عَلَی الشُّورَی، ثُمَّ جَعَلَهَا أَبُو بَکْرٍ لِعُمَرَ بِرَأْیِهِ خَاصَّةً، ثُمَّ جَعَلَهَا عُمَرُ بِرَأْیِهِ شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ، فَهَذَا الْعَجَبُ مِنِ اخْتِلَافِهِمْ، وَ الدَّلِیلُ عَلَی مَا لَا أُحِبُّ أَنْ أَذْکُرَ قَوْلُ (4) هَؤُلَاءِ الرَّهْطِ الَّذِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ، فَکَیْفَ یَأْمُرُ بِقَتْلِ قَوْمٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَسُولُهُ؟!. إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ (5) عَجِیبٌ، وَ لَمْ یَکُونُوا لِوِلَایَةِ أَحَدٍ مِنْهُمْ أَکْرَهَ مِنْهُمْ لِوِلَایَتِی! کَانُوا یَسْمَعُونَ وَ أَنَا أُحَاجُّ أَبَا بَکْرٍ وَ أَنَا أَقُولُ: یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ! أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ، مَا کَانَ مِنْکُمْ مَنْ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ، وَ یَعْرِفُ السُّنَّةَ، وَ یَدِینُ دِینَ الْحَقِّ (6)، وَ إِنَّمَا حُجَّتِی أَنِّی وَلِیُّ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ دُونِ قُرَیْشٍ، أَنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: الْوَلَاءُ لِمَنْ أَعْتَقَ، فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعِتْقِ (7) الرِّقَابِ مِنَ النَّارِ، وَ أَعْتَقَهَا مِنَ الرِّقِّ، فَکَانَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَلَاءُ هَذِهِ
ص: 13
بعد از این، جای سخن برای کسی مانده است؟
ابوبکر بدون مشورت، با عمر بیعت کرد. عمر نزد مردم رفتاری پسندیده داشت تا اینکه به حال احتضار افتاد، با خود گفتم: عمر امر خلافت را از من باز نخواهد داشت؛ زیرا که به اعمال (و فضایل) من واقف بود و سخنان پیامبر درباره مرا شنیده بود؛ ولی او مرا نفر ششم قرار داد و به صهیب دستور داد با مردم نماز گذارد و ابوطلحه زید بن سعد را فراخواند و به او گفت: با پنچاه نفر از قبیله ات باش و هرکس با تصمیم این شش نفر مخالفت کند را بکش. در شگفتم از اختلاف مردم که گمان می کردند پیامبرصلَّی الله علیه و آله ابوبکر را جانشین خود قرار داد. اگر این گفته حقیقت داشت، این امر بر انصار پوشیده نمیماند. مردم مطابق رأی شورا با او بیعت کردند، سپس ابوبکر خلافت را بنا به نظر خود به عمر داد، سپس عمر نیز بنا به رأی خودش آن را به شورای شش نفره واگذار کرد. این شگفتی من از اختلاف آنهاست، و دلیل آنچه نمی خواهم آن را بگویم، سخن آن گروهی است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به هنگام ترک دنیا از آنها راضی بودند. عمر چگونه دستور به کشتن کسانی می دهد که خداوند و پیامبرش از آنها راضی هستند؟ این کار عمر بسی جای تعجب است.
آنان از ولایت من آن چنان اکراه داشتند که به ولایت هیچ یک از آنها نداشتند! هنگامی که من با ابوبکر احتجاج می کردم، آنها سخنان ما را می شنیدند. من می گفتم: ای قریش، من به این خلافت از شما سزاورترم، کسی از شما نبود که قرآن بخواند و سنت رسول خدا را بداند و بر دین حق باشد. دلیل و برهان من در امر خلافت صرف نظر از قریشی بودنم، این بود که من ولیّ این کار هستم و اینکه پیامبر فرمودند: ولایت از آن کسی است که برده آزاد کند. پیامبر آزادی انسان ها از آتش جهنم را به ارمغان آورد و آنها را از بردگی رهانید، پس پیامبر ولیّ این
ص: 13
الْأُمَّةِ، وَ کَانَ لِی بَعْدَهُ مَا کَانَ لَهُ، فَمَا جَازَ لِقُرَیْشٍ مِنْ فَضْلِهَا عَلَیْهَا بِالنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَازَ لِبَنِی هَاشِمٍ عَلَی قُرَیْشٍ، وَ جَازَ لِی عَلَی بَنِی هَاشِمٍ، بِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ (1)، إِلَّا أَنْ تَدَّعِیَ قُرَیْشٌ فَضْلَهَا عَلَی الْعَرَبِ بِغَیْرِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَإِنْ شَاءُوا فَلْیَقُولُوا ذَلِکَ، فَخَشِیَ الْقَوْمُ إِنْ أَنَا وُلِّیتُ عَلَیْهِمْ أَنْ آخُذَ بِأَنْفَاسِهِمْ، وَ أَعْتَرِضَ فِی حُلُوقِهِمْ، وَ لَا یَکُونَ لَهُمْ فِی الْأَمْرِ نَصِیبٌ، فَأَجْمَعُوا عَلَی إِجْمَاعِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حَتَّی صَرَفُوا الْوِلَایَةَ عَنِّی إِلَی عُثْمَانَ رَجَاءَ أَنْ یَنَالُوهَا وَ یَتَدَاوَلُوهَا فِیمَا بَیْنَهُمْ، فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ نَادَی مُنَادٍ لَا یُدْرَی مَنْ هُوَ- وَ أَظُنُّهُ جِنِّیّاً- فَأَسْمَعَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ لَیْلَةَ بَایَعُوا عُثْمَانَ فَقَالَ:
یَا نَاعِیَ الْإِسْلَامِ قُمْ فَانْعَهُ*** قَدْ مَاتَ عُرْفٌ وَ بَدَا مُنْکَرٌ
مَا لِقُرَیْشٍ لَا عَلَا کَعْبُهَا*** مَنْ قَدَّمُوا الْیَوْمَ وَ مَنْ أَخَّرُوا
إِنَّ عَلِیّاً هُوَ أَوْلَی بِهِ*** مِنْهُ فَوَلُّوهُ وَ لَا تُنْکِرُوا
فَکَانَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ عِبْرَةٌ، وَ لَوْ لَا أَنَّ الْعَامَّةَ قَدْ عَلِمَتْ بِذَلِکَ لَمْ أَذْکُرْهُ، فَدَعَوْنِی إِلَی بِیعَةِ عُثْمَانَ فَبَایَعْتُ مُسْتَکْرِهاً، وَ صَبَرْتُ مُحْتَسِباً، وَ عَلَّمْتُ أَهْلَ الْقُنُوتِ أَنْ یَقُولُوا (2): اللَّهُمَّ لَکَ أَخْلَصَتِ الْقُلُوبُ، وَ إِلَیْکَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ، وَ أَنْتَ دُعِیتَ بِالْأَلْسُنِ، وَ إِلَیْکَ تُحُوکِمَ فِی الْأَعْمَالِ، فَ افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ، اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکُو إِلَیْکَ غَیْبَةَ نَبِیِّنَا، وَ کَثْرَةَ عَدُوِّنَا، وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا، وَ هَوَانَنَا عَلَی النَّاسِ، وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ، وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا، اللَّهُمَّ فَفَرِّجْ ذَلِکَ بِعَدْلٍ تُظْهِرُهُ، وَ سُلْطَانِ حَقٍّ تَعْرِفُهُ.
فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ: یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! إِنَّکَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ لَحَرِیصٌ؟!.
فَقُلْتُ: لَسْتُ عَلَیْهِ حَرِیصاً، وَ (3) إِنَّمَا أَطْلُبُ مِیرَاثَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 14
امت بودند و بعداز ایشان، ولایت از آن من بود. فضل و برتری که برای قریش به خاطر پیامبر صلَّی الله علیه و آله بر مسلمانان جایز بود، برای بنی هاشم بر قریش و همین طور برتری من بر بنی هاشم است. بنا به گفته پیامبر صلَّی الله علیه و آله در روز غدیر خم: «هر آنکه من مولای اویم، این علی مولای اوست» جایز بود، مگر آنکه قریش برتری خود را بر عرب، بدون پیامبر مدعی شود. اگر این را می خواهند بگویند، بگذار بگویند! آنها ترسیدند اگر من ولیّ آن ها شوم، جان آن ها را خواهم گرفت و (همچون استخوانی) در گلوی آن ها گیر می کنم، و برای آنها در این کار بهره ای نباشد. آن ها بر اجماع مردی از خودشان همداستان شدند تا اینکه ولایت را از من گرفتند و به عثمان دادند، به این امید که آن ها ولایت را به دست بگیرند و بین خودشان رد و بدل کنند. در همان هنگام که آنها در این فکر بودند، ناگهان منادی ناشناس - گمان می کنم که یکی از جنیان بود - ندا داد و اهل مدینه که آن شب با عثمان بیعت کردند، آن را شنیدند که گفت: - ای خبر دهنده مرگ اسلام، برخیز و آن خبر (مرگ اسلام) را بده که خوبی از میان رفت و زشتی آشکار گردید.
- قریش را که برتری نیابند، چه شده است؟ آنان چه کسی را مقدّم داشتهاند و چه کسی را در آخر قرار دادهاند؟
- همانا علی علیه السلام به ولایت از او شایستهتر است. پس ولایت را به علی بدهید و او را انکار مکنید.
و در آن حادثه، برای مردم عبرتی بود، اگر همه مردم آن را می دانستند، ذکر نمی کردم.
پس آن قوم مرا به بیعت با عثمان فراخواندند و من با اکراه بیعت کردم و برای رضای خدا صبر پیشه کردم و به پرهیزکاران یاد دادم که بگویند: خدایا، دل ها تنها برای تو خالص گشته و دیدگان به سوی تو نگریسته، تو هستی که با زبان ها خوانده شدی و در کارها از تو داوری طلب شد، پس بین ما و قوممان با عدالت خود، (فرجی) بگشای. خدایا، از غیاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله و از زیادی دشمنان و کمی تعدادمان و از بی قدر شدن خود در برابر مردم و از سختی زمان و از وقوع فتنه ها به تو شکایت می کنیم. خداوندا! با عدلی که آن را آشکار می کنی و به فرمانروای حقی که می شناسی، ما را از این بلا نجات ده.
عبدالرحمان بن عوف گفت: ای پسر ابی طالب، آیا بر این خلافت آزمندی؟! به او گفتم: من بر آن حریص نیستم، بلکه فقط میراث رسول خدا صلَّی الله
ص: 14
عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ حَقَّهُ، وَ إِنَّ وَلَاءَ أُمَّتِهِ لِی مِنْ بَعْدِهِ، وَ أَنْتُمْ أَحْرَصُ عَلَیْهِ مِنِّی إِذْ تَحُولُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ، وَ تَصْرِفُونَ (1) وَجْهِی دُونَهُ بِالسَّیْفِ، اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَی قُرَیْشٍ فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ أَضَاعُوا (2) أَیَّامِی، وَ دَفَعُوا حَقِّی، وَ صَغَّرُوا (3) قَدْرِی وَ عَظِیمَ مَنْزِلَتِیَ، وَ أَجْمَعُوا عَلَی مُنَازَعَتِی حَقّاً کُنْتُ أَوْلَی بِهِ مِنْهُمْ، فَاسْتَلَبُونِیهِ.
ثُمَّ قَالَ: اصْبِرْ مَغْمُوماً أَوْ مُتْ مُتَأَسِّفاً، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوِ اسْتَطَاعُوا أَنْ یَدْفَعُوا قَرَابَتِی کَمَا قَطَعُوا سَبَبِی فَعَلُوا، وَ لَکِنَّهُمْ لَا یَجِدُونَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا، إِنَّمَا حَقِّی عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَرَجُلٍ لَهُ حَقٌّ عَلَی قَوْمٍ إِلَی أَجَلٍ مَعْلُومٍ، فَإِنْ أَحْسَنُوا وَ عَجَّلُوا لَهُ حَقَّهُ قَبِلَهُ حَامِداً، وَ إِنْ أَخَّرُوهُ إِلَی أَجَلِهِ أَخَذَهُ غَیْرَ حَامِدٍ، وَ لَیْسَ یُعَابُ الْمَرْءُ بِتَأْخِیرِ حَقِّهِ، إِنَّمَا یُعَابُ مَنْ أَخَذَ مَا لَیْسَ لَهُ، وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَهِدَ إِلَیَّ عَهْداً فَقَالَ: یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! لَکَ وِلَایَتِی (4) فَإِنْ وَلَّوْکَ فِی عَافِیَةٍ وَ رَجَعُوا عَلَیْکَ (5) بِالرِّضَا فَقُمْ بِأَمْرِهِمْ، وَ إِنِ اخْتَلَفُوا عَلَیْکَ فَدَعْهُمْ وَ مَا هُمْ فِیهِ، فَإِنَّ اللَّهَ سَیَجْعَلُ لَکَ (6) مَخْرَجاً، فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی رَافِدٌ وَ لَا مَعِی مُسَاعِدٌ إِلَّا أَهْلُ بَیْتِی، فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْهَلَاکِ، وَ لَوْ کَانَ (7) بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَمِّی حَمْزَةُ وَ أَخِی جَعْفَرٌ لَمْ أُبَایِعْ کَرْهاً (8)، وَ لَکِنَّنِی مُنِیتُ بِرَجُلَیْنِ حَدِیثَیْ عَهْدٍ بِالْإِسْلَامِ، الْعَبَّاسِ (9) وَ عَقِیلٍ، فَضَنِنْتُ بِأَهْلِ بَیْتِی عَنِ الْهَلَاکِ، فَأَغْضَیْتُ عَیْنِی عَلَی الْقَذَی، وَ تَجَرَّعْتُ
ص: 15
علیه و آله و حق ایشان را می خواهم. ولایت بر امت پیامبر بعد از ایشان بر عهده من است، حال آنکه شما بر خلافت از من حریص ترید؛ زیرا که بین من و آن مانع می شوید و با شمشیر مرا از آن باز می دارید. خداوندا! از تو علیه قریش یاری می طلبم، آن ها بودند که خویشاوندی مرا قطع کردند و روزهای مرا تباه ساختند و حق مرا گرفتند و شأن و جایگاه بزرگ مرا کوچک شمردند و تصمیم گرفتند با من در حقی نزاع کنند که من به آن حق از آن ها سزاوارتر بودم و آن را از من سلب کردند. سپس عبدالرحمان گفت: یا غمگینانه صبر پیشه کن و یا با تأسف بمیر .
به خدا سوگند، اگر میتوانستند خویشاوندی مرا با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله قطع کنند، این کار را می کردند، همان گونه که جایگاه سببی مرا قطع کردند؛ ولی آنها در این کاری از پیش نبردند. حق من بر این امت، هم چون حق مردی است که تا وقت مشخصی بر قومی حق دارد اگر آن قوم حق او را زود به او بدهند، آن مرد شکرکنان آن را می پذیرد و اگر آن را به تأخیر بیندارند بدون هیچ تشکری می گیرد، و انسان به خاطر تأخیر در گرفتن حق خویش سرزنش نمی شود بلکه کسی مورد ملامت قرار می گیرد که حقی را که مال او نیست میگیرد.
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از من عهد و پیمان گرفتند و فرمودند: ای پسر ابی طالب! جانشینی من از آن توست، اگر آن را با خرسندی و رضایت به تو دادند و با خشنودی از تو استقبال کردند، آن را برعهده بگیر، ولی اگر با تو مخالفت کردند، آنها را به حال خودشان رها کن، خداوند برای تو راه خروجی قرار خواهد داد. پس من دیدم کسی جز اهل بیتم همراه و پشتیبان من نیست، پس آنها را از نابودی حفظ کردم. اگر عمویم حمزه و برادرم جعفر بعد از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند، بیعت نمی کردم، ولی (چه کنم که) به مردانی تازه مسلمان هم چون عباس و عقیل دچار شدم و اهل بیتم را از هلاکت حفظ کردم. پس چشمانم را با وجود خار و خاشاک فرو بستم و آب دهان خویش را با وجود استخوانی
ص: 15
رِیقِی عَلَی الشَّجَا، وَ صَبَرْتُ عَلَی أَمَرَّ مِنَ الْعَلْقَمِ، وَ آلَمَ لِلْقَلْبِ مِنْ حَزِّ (1) الشِّفَارِ (2)
وَ أَمَّا أَمْرُ عُثْمَانَ فَکَأَنَّهُ عُلِمَ مِنَ الْقُرُونِ الْأُولَی عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی (3) خَذَلَهُ أَهْلُ بَدْرٍ وَ قَتَلَهُ أَهْلُ مِصْرَ، وَ اللَّهِ مَا أَمَرْتُ وَ لَا نَهَیْتُ وَ لَوْ أَنَّنِی (4) أَمَرْتُ کُنْتُ قَاتِلًا، وَ لَوْ أَنِّی (5) نَهَیْتُ کُنْتُ نَاصِراً، وَ کَانَ الْأَمْرُ لَا یَنْفَعُ فِیهِ الْعِیَانُ وَ لَا یَشْفِی فِیهِ (6) الْخَبَرُ، غَیْرَ أَنَّ مَنْ نَصَرَهُ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَقُولَ خَذَلَهُ (7) مَنْ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ، وَ لَا یَسْتَطِیعُ مَنْ خَذَلَهُ أَنْ یَقُولَ نَصَرَهُ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی، وَ أَنَا جَامِعٌ أَمْرَهُ: اسْتَأْثَرَ فَأَسَاءَ الْأَثَرَةَ، وَ جَزِعْتُمْ فَأَسَأْتُمُ الْجَزَعَ، وَ اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ (8)، وَ اللَّهِ مَا یَلْزَمُنِی فِی دَمِ عُثْمَانَ ثُلْمَةٌ (9) مَا کُنْتُ إِلَّا رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِینَ الْمُهَاجِرِینَ فِی بَیْتِی فَلَمَّا قَتَلْتُمُوهُ أَتَیْتُمُونِی تُبَایِعُونِّی، فَأَبَیْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَبَیْتُمْ عَلَیَّ، فَقَبَضْتُ یَدِی فَبَسَطْتُمُوهَا، وَ بَسَطْتُهَا فَمَدَدْتُمُوهَا، ثُمَّ تَدَاکَکْتُمْ عَلَیَّ تَدَاکَّ الْإِبِلِ الْهِیمِ (10) عَلَی حِیَاضِهَا یَوْمَ وُرُودِهَا، حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّکُمْ قَاتِلِی، وَ أَنَّ بَعْضَکُمْ قَاتِلٌ لِبَعْضٍ، حَتَّی
ص: 16
در گلو فرو بردم و بر چیزی تلختر از علقم (هندوانه ابوجهل) صبر کردم، در حالی که درد دلم از درد شکاف تیرها دردناکتر بود.
اما کار عثمان، گویی از پیش معلوم و مشخص بود که خداوند می فرماید: «قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لَّا یَضِلُّ رَبِّی وَلَا یَنسَی»،(1)
{گفت: علم آن در کتابی نزد پروردگار من است، پروردگارم نه خطا می کند و نه فراموش می نماید.} اهل بدر عثمان را رها کردند و مصریان او را به قتل رساندند. به خدا سوگند، من نه دستور دادم و نه نهی کردم؛ اگر به این کار دستور می دادم قاتل بودم و اگر هم نهی می کردم پشتیبان او بودم. کار عثمان چنان مشتبه بود که هر آنکه آن را می دید و می شنید تشخیص حق از باطل برای او سخت بود، با این وجود، هرکس او را یاری کرد نمی تواند بگوید: من از کسی که عثمان را رها کرد بهترم، و کسی که او را رها کرد، نمی تواند بگوید: کسی که عثمان را یاری کرد از من برتر است. من کار او را این گونه خلاصه میکنم: عثمان خود رأیی پیشه گرفت و با این کار انتخاب بدی کرد، شما هم بی تابی کردید و و به تنگ آمدید و در بی تابی بد کردید، خداوند میان شما و او داوری خواهد کرد. به خدا سوگند، ذره ای از سرزنش در خون عثمان بر من نیست، من فقط هم چون یکی از مسلمانان مهاجر در خانه ام بودم، و هنگامی که او را کشتید، نزد من آمدید و خواهان بیعت با من شدید؛ من سرباز زدم و شما اصرار کردید، دستم را بستم ولی شما آن را (برای بیعت گرفتن) باز کردید، و من دستم را باز کردم، شما آن را کشیدید، سپس به سان شتران بیمار از تشنگی که به هنگام آب خوردن گرد آبشخور جمع می شوند، برمن هجوم آوردید، تا آنجا که گمان کردم قصد کشتن من و خودتان را دارید، حتی
ص: 16
انْقَطَعَتِ النَّعْلُ، وَ سَقَطَ الرِّدَاءُ، وَ وُطِئَ الضَّعِیفُ، وَ بَلَغَ مِنْ سُرُورِ النَّاسِ بِبَیْعَتِهِمْ إِیَّایَ أَنْ حُمِلَ إِلَیْهَا الصَّغِیرُ وَ هَدَجَ (1) إِلَیْهَا الْکَبِیرُ، وَ تَحَامَلَ إِلَیْهَا الْعَلِیلُ، وَ حَسَرَتْ لَهَا الْکِعَابُ (2)
فَقَالُوا: بَایِعْنَا عَلَی مَا بُویِعَ عَلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، فَإِنَّا لَا نَجِدُ غَیْرَکَ وَ لَا نَرْضَی إِلَّا بِکَ، فَبَایِعْنَا لَا نَفْتَرِقُ وَ لَا نَخْتَلِفُ، فَبَایَعْتُکُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ دَعَوْتُ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِی، فَمَنْ بَایَعَنِی طَائِعاً قَبِلْتُ مِنْهُ، وَ مَنْ أَبَی تَرَکْتُهُ، فَکَانَ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَنِی طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ، فَقَالا: نُبَایِعُکَ عَلَی أَنَّا شُرَکَاؤُکَ فِی الْأَمْرِ. فَقُلْتُ: لَا، وَ لَکِنَّکُمَا شُرَکَائِی فِی الْقُوَّةِ، وَ عَوْنَایَ فِی الْعَجْزِ. فَبَایَعَانِی عَلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ لَوْ أَبَیَا لَمْ أُکْرِهْهُمَا کَمَا لَمْ أُکْرِهْ غَیْرَهُمَا، وَ کَانَ طَلْحَةُ یَرْجُو الْیَمَنَ وَ الزُّبَیْرُ یَرْجُو الْعِرَاقَ، فَلَمَّا عَلِمَا أَنِّی غَیْرُ مُوَلِّیهِمَا اسْتَأْذَنَانِی لِلْعُمْرَةِ یُرِیدَانِ الْغَدْرَ، فَأَتَیَا عَائِشَةَ (3) وَ اسْتَخَفَّاهَا مَعَ کُلِّ شَیْ ءٍ فِی نَفْسِهَا عَلَیَّ، وَ النِّسَاءُ نَوَاقِصُ الْإِیمَانِ، نَوَاقِصُ الْعُقُولِ، نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ، فَأَمَّا نُقْصَانُ إِیمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فِی أَیَّامِ حَیْضِهِنَّ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَلَا شَهَادَةَ لَهُنَّ إِلَّا فِی الدَّیْنِ وَ شَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ بِرَجُلٍ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِیثُهُنَّ عَلَی الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِیثِ الرِّجَالِ، وَ قَادَهُمَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرٍ إِلَی الْبَصْرَةِ، وَ ضَمِنَ لَهُمَا الْأَمْوَالَ وَ الرِّجَالَ، فَبَیْنَمَا هُمَا یَقُودَانِهَا إِذْ (4) هِیَ تَقُودُهُمَا، فَاتَّخَذَاهَا فِئَةً یُقَاتِلَانِ دُونَهَا (5)، فَأَیُّ خَطِیئَةٍ أَعْظَمُ مِمَّا أَتَیَا إِخْرَاجِهِمَا زَوْجَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ بَیْتِهَا، فَکَشَفَا عَنْهَا حِجَاباً سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهَا، وَ صَانَا حَلَائِلَهُمَا فِی بُیُوتِهِمَا وَ لَا أَنْصَفَا اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ مِنْ أَنْفُسِهِمَا،
ص: 17
موزه هایم پاره شدند و ردایم افتاد، و ضعیفان زیر پا لگدمال شدند، مردم چنان از بیعت با من مسرور شدند که حتی کودکان را برای بیعت می آوردند و پیران تلوتلو خوران آمدند. مریضان برای بیعت به سختی افتادند و برای آن روسری دختران کنار رفت، مردم گفتند: با تو مطابق آنچه با ابوبکر و عمر با آن بیعت شد، بیعت کردیم، غیر از تو کسی را برای این خلافت شایسته نمی یابیم و به کسی جز تو راضی نمی شویم، ما بیعت کردیم، نه اختلاف خواهیم کرد و نه جدا خواهیم شد، ولی من مطابق کتاب خدا و سنت پیامبر صلَّی الله علیه و آله با شما بیعت کردم، مردم را برای بیعت فراخواندم و هر کس با رغبت بیعت کرد از او پذیرفتم و هر که سرباز زد، او را رها کردم.
طلحه و زبیر نخستین کسانی بودند که با من بیعت کردند، آن ها گفتند: به این شرط با تو بیعت می کنیم که شریک تو در این کار(خلافت) باشیم، من گفتم: خیر، ولی شما شریکانم در توانایی و یاورانم در ناتوانی هستید، پس آنها در این امر با من بیعت کردند. اگر آن دو قبول نمی کردند، نه آن ها و نه دیگران را به بیعت مجبور نمی کردم. طلحه هوای حکومت بر یمن و زبیر ولایت عراق را در سر می پروراندند، هنگامی که فهمیدند من خواسته آنها را رد خواهم کرد، برای حج عمره از من اجازه خواستند در حالی که به دنبال نیرنگ بودند، آن دو نزد عایشه رفتند، و او را با کینه ای که از من داشت، بر من شورانیدند، زنان در ایمان و عقل و سهم ناقص هستند، دلیل ناقص بودن ایمان آن ها این است که به هنگام حیض شان از نماز خواندن و روزه گرفتن معاف اند و کامل نبودن عقل آن ها این است که فقط در قرض و(دین) شهادت آنها پذیرفته است و شهادت دو زن برابر با شهادت یک مرد است. و اما بی بهره بودن شان به این خاطر است که سهم زنان نسبت به مردان از ارث، نصف سهم مردان است.
عبیدالله بن عامر آن دو را به سوی بصره برد و اموال و مردانی در اختیار آن ها گذاشت، در حالی که طلحه و زبیر عایشه را هدایت می کردند، عایشه هم آن دو را رهبری می کرد. طلحه و زبیر عایشه را هم چون یک گروهی برگزیدند که بخاطر آن جنگ می کردند. کدامین خطا بزرگتر از بیرون آوردن همسر پیامبر از خانه خودش و برداشتن حجابی که خداوند با آن او را پوشانیده، بود؟ حال آنکه زنان خودشان را در خانه ها نگه داشتند. آنها نسبت به خدا و پیامبرش ستم پیشه کردند.
ص: 17
ثَلَاثُ خِصَالٍ مَرْجِعُهَا عَلَی النَّاسِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ (1)، وَ قَالَ: فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ (2)، وَ قَالَ: لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ (3) فَقَدْ بَغَیَا عَلَیَّ، وَ نَکَثَا بَیْعَتِی، وَ مَکَرَا بِی (4)، فَمُنِیتُ بِأَطْوَعِ النَّاسِ فِی النَّاسِ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ، وَ بِأَشْجَعِ (5)النَّاسِ الزُّبَیْرِ، وَ بِأَخْصَمِ النَّاسِ طَلْحَةَ، وَ أَعَانَهُمْ عَلَیَّ یَعْلَی بْنُ مُنَبِّهٍ بِأَصْوُعِ (6) الدَّنَانِیرِ، وَ اللَّهِ لَئِنِ اسْتَقَامَ أَمْرِی لَأَجْعَلَنَّ مَالَهُ فَیْئاً لِلْمُسْلِمِینَ، ثُمَّ أَتَوُا الْبَصْرَةَ وَ أَهْلُهَا مُجْتَمِعُونَ عَلَی بَیْعَتِی وَ طَاعَتِی، وَ بِهَا شِیعَتِی خُزَّانُ بَیْتِ مَالِ اللَّهِ وَ مَالِ الْمُسْلِمِینَ، فَدَعَوُا النَّاسَ إِلَی مَعْصِیَتِی وَ إِلَی نَقْضِ بَیْعَتِی (7)، فَمَنْ أَطَاعَهُمْ أَکْفَرُوهُ، وَ مَنْ عَصَاهُمْ قَتَلُوهُ، فَنَاجَزَهُمْ حَکِیمُ بْنُ جَبَلَةَ فَقَتَلُوهَا (8) فِی سَبْعِینَ رَجُلًا مِنْ عُبَّادِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ وَ مُخْبِتِیهِمْ یُسَمَّوْنَ: الْمُثْفَنِینَ، کَأَنَّ رَاحَ أَکُفِّهِمْ ثَفِنَاتُ الْإِبِلِ، وَ أَبَی أَنْ یُبَایِعَهُمْ یَزِیدُ بْنُ الْحَارِثِ الْیَشْکُرِیُّ، فَقَالَ: اتَّقِیَا اللَّهَ! إِنَّ أَوَّلَکُمْ قَادَنَا إِلَی الْجَنَّةِ فَلَا یَقُودُنَا آخِرُکُمْ إِلَی النَّارِ، فَلَا تُکَلِّفُونَا أَنْ نُصَدِّقَ الْمُدَّعِیَ وَ نَقْضِیَ عَلَی الْغَائِبِ، أَمَّا یَمِینِی فَشَغَلَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِبَیْعَتِی إِیَّاهُ، وَ هَذِهِ شِمَالِی فَارِغَةٌ فَخُذَاهَا إِنْ شِئْتُمَا، فَخُنِقَ حَتَّی مَاتَ، وَ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَکِیمٍ التَّمِیمِیُّ فَقَالَ: یَا طَلْحَةُ! هَلْ تَعْرِفُ هَذَا (9) الْکِتَابَ؟ قَالَ: نَعَمْ، هَذَا کِتَابِی إِلَیْکَ. قَالَ: هَلْ تَدْرِی مَا فِیهِ؟ قَالَ: اقْرَأْهُ عَلَیَّ، فَإِذَا فِیهِ عَیْبُ عُثْمَانَ وَ دُعَاؤُهُ إِلَی قَتْلِهِ، فَسَیَّرَهُ مِنَ الْبَصْرَةِ، وَ أَخَذُوا عَلَی عَامِلِی عُثْمَانَ
ص: 18
سه خصلت وجود دارد که بازگشت آن ها به سوی مردم است، خداوند بلند مرتبه می فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَی أَنفُسِکُم»،(1)
{ای مردم سرکشی شما فقط به زیان خود شماست.} و در جایی دیگر می فرماید: «فَمَن نَّکَثَ فَإِنَّمَا یَنکُثُ عَلَی نَفْسِهِ»،(2)
{پس هر که پیمان شکنی کند تنها به زیان خود پیمان می شکند.} و باز می فرماید: «وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ»،(3) {و نیرنگ زشت جز[دامن] صاحبش را نگیرد.} و آن دو برمن ظلم روا داشتند و بیعت مرا شکستند، و نسبت به من نفاق در پیش گرفتند. من به با نفوذترین مردم، عایشه دختر ابوبکر و به مؤثرترین آن ها، زبیر و کینه توزترین آدم ها، طلحه دچار شدم، و یَعلی بن منبِّه با کیسه های دینار آن ها را حمایت کرد. به خدا سوگند، اگر کار دوام می یافت، مال او را غنیمتی برای مسلمانان قرار می دادم. سپس به بصره آمدند در حالی که اهل بصره با من بیعت کرده و تحت فرمان من بودند، پیروان من و خزانه دار بیت المال خدا و مسلمانان در آنجا حضور داشتند، آن ها مردم بصره را علیه من و نقض بیعتم فراخواندند، هر آنکه اطاعتشان کرد، او را زیر پوشش خود گرفتند و هر کس را که سرباز زد، کشتند. حکیم بن جبله به مبارزه با آنان برخاست و او را به همراهی هفتاد نفر از عبادتگران و پرهیزکاران که به آن ها مثفنین (کسانی که از زیادی عبادت و سجده، پیشانی و دست ها و پاهایشان پینه بسته باشد) می گفتند، به قتل رساندند، گویا کف دستانشان پینه های شتران بود.
یزید بن حارث یشکری از بیعت با آنها سرباز زد و گفت: ای طلحه و زبیر، از خدا بترسید، اولین نفر از شما ما را به سوی بهشت هدایت کرد، هشیار باشید که آخرین شما ما را به جهنم نبرد. مجبور نکنید که مدعی خلافت را تصدیق کنیم و غائب (علی) را پس بزنیم. علی علیه السلام دست راستم را به بیعت خود مشغول داشته است ولی دست چپم از بیعت خالی است، اگر بیعت دست چپم را می خواهید، بیایید این دستم مال شماست. پس گلوی او را فشردند تا اینکه مرد. عبدالله بن حکیم تمیمی به پا خواست و گفت: ای طلحه، آیا این نامه را می شناسی؟ طلحه گفت: آری، این نامه من به توست. عبدالله گفت: می دانی در آن چیست؟ طلحه جواب داد: آن را برایم بخوان. طلحه دید که در آن نامه عیبجویی از عثمان و دعوت از طلحه برای کشتن او است. طلحه عبدالله را از بصره بیرون کرد، و با نیرنگ کارگزارم، عثمان
ص: 18
بْنِ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیِّ غَدْراً فَمَثَّلُوا بِهِ کُلَّ الْمُثْلَةِ، وَ نَتَفُوا کُلَّ شَعْرَةٍ فِی رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ، وَ قَتَلُوا شِیعَتِی، طَائِفَةً صَبْراً، وَ طَائِفَةً غَدْراً، وَ طَائِفَةٌ عَضُّوا بِأَسْیَافِهِمْ حَتَّی لَقُوا اللَّهَ، فَوَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَقْتُلُوا مِنْهُمْ إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً لَحَلَّ لِی بِهِ دِمَاؤُهُمْ وَ دِمَاءُ ذَلِکَ الْجَیْشِ لِرِضَاهُمْ بِقَتْلِ مَنْ قُتِلَ، دَعْ مَعَ أَنَّهُمْ قَدْ قَتَلُوا أَکْثَرَ مِنَ الْعِدَّةِ الَّتِی قَدْ دَخَلُوا بِهَا عَلَیْهِمْ، وَ قَدْ أَدَالَ اللَّهُ مِنْهُمْ (1) فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ، فَأَمَّا طَلْحَةُ فَرَمَاهُ مَرْوَانُ بِسَهْمٍ فَقَتَلَهُ، وَ أَمَّا الزُّبَیْرُ فَذَکَّرْتُهُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّکَ تُقَاتِلُ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ أَنْتَ ظَالِمٌ لَهُ (2)، وَ أَمَّا عَائِشَةُ فَإِنَّهَا کَانَ نَهَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ مَسِیرِهَا فَعَضَّتْ (3) یَدَیْهَا نَادِمَةً عَلَی مَا کَانَ مِنْهَا. وَ قَدْ کَانَ طَلْحَةُ لَمَّا نَزَلَ ذَا قَارٍ (4) قَامَ خَطِیباً فَقَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّا أَخْطَأْنَا فِی عُثْمَانَ خَطِیئَةً مَا یُخْرِجُنَا مِنْهَا إِلَّا الطَّلَبُ بِدَمِهِ، وَ عَلِیٌّ قَاتِلُهُ، وَ عَلَیْهِ دَمُهُ. وَ قَدْ نَزَلَ دارن (5) مَعَ شُکَّاکِ الْیَمَنِ وَ نَصَارَی رَبِیعَةَ وَ مُنَافِقِی مُضَرَ، فَلَمَّا بَلَغَنِی قَوْلُهُ وَ قَوْلٌ کَانَ عَنِ الزُّبَیْرِ فِیهِ (6)، بَعَثْتُ إِلَیْهِمَا أُنَاشِدُهُمَا بِحَقِّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7) مَا أَتَیْتُمَانِی وَ أَهْلُ مِصْرَ مُحَاصِرُو عُثْمَانَ، فَقُلْتُمَا:
اذْهَبْ بِنَا إِلَی هَذَا الرَّجُلِ فَإِنَّا لَا نَسْتَطِیعُ قَتْلَهُ إِلَّا بِکَ، لِمَا تَعْلَمُ أَنَّهُ سَیَّرَ أَبَا ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ، وَ فَتَقَ عَمَّاراً، وَ آوَی الْحَکَمَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ- وَ قَدْ طَرَدَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 19
بن حنیف انصاری را گرفتند و تمام اعضای بدن او را بریدند و تمام موهای سر و صورتش را کندند. پیروانم را کشتند. گروهی را زیر شکنجه و گروهی را با نیرنگ و گروهی را با شمشیرهایشان به قتل رساندند تا اینکه به دیدار پروردگارشان شتافتند. به خدا سوگند، اگر آن ها فقط یک نفر را هم می کشتند، خون آن ها و خون سپاهشان به خاطر خشنودی آنان از کشتن آن یک نفر مباح میشد. بگذریم، گرچه آن ها بیش از تعدادی که با آن ها علیه پیروان ما آمده بودند، کشتند. خداوند دیگران را بر آنها مسلط کرد، که خدا قوم ستمگر را نابود کند. اما طلحه را مروان با تیری کشت و در مورد زبیر، سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را بر او یادآوری کردم که فرمودند: ای زبیر! همانا تو با علی جنگ می کنی و نسبت به او ظلم خواهی کرد؛ و اما عایشه، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را از مسیرش نهی کرده بودند، از همین روی، از پشیمانی از کرده خود، دستش را گزید.
آن گاه که طلحه در منطقه ذی قار فرود آمد خطبه خواند و گفت: ای مردم، ما در مورد عثمان مرتکب گناهی شده ایم که تنها خونخواهی او می تواند ما را از این لغزش برهاند، قاتل او علی است و خون او برگردن اوست. پس به همراه شکاکان یمن و مسیحیان ربیعه و منافقان مُضَر در منطقه دارن فرود آمد. هنگامی که این سخن او و سخنی که از زبیر زشت بود، به من رسید، پیکی به آن دو فرستادم و آن دو را به حق پیامبر صلَّی الله علیه و آله سوگند دادم که شما وقتی نزد من آمدید که مردم مصر عثمان را محاصره کرده بودند. شما گفتید: ما را پیش این مرد (عثمان) ببر؛ زیرا ما بدون تو نمی توانیم او را بکشیم؛ چون او ابوذر را تبعید کرد و عمار به بیماری فتق مبتلا شد، و به حکم بن ابی العاص که رسول خدا صلَّی الله
ص: 19
عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ- وَ اسْتَعْمَلَ الْفَاسِقَ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ، وَ سَلَّطَ خَالِدَ بْنَ عُرْفُطَةَ الْعُذْرِیَّ (1) عَلَی کِتَابِ اللَّهِ یُمَزِّقُ وَ یَخْرِقُ، فَقُلْتُ: کُلَّ هَذَا قَدْ عَلِمْتُ وَ لَا أَرَی قَتْلَهُ یَوْمِی هَذَا، وَ أَوْشَکَ سِقَاؤُهُ أَنْ یُخْرِجَ الْمَخْضُ زُبْدَتَهُ، فَأَقَرَّا بِمَا قُلْتُ. وَ أَمَّا قَوْلُکُمَا: إِنَّکُمَا تَطْلُبَانِ بِدَمِ عُثْمَانَ فَهَذَانِ ابْنَاهُ عَمْرٌو (2) وَ سَعِیدٌ فَخَلُّوا عَنْهُمَا یَطْلُبَانِ دَمَ أَبِیهِمَا، مَتَی کَانَتْ أَسَدٌ وَ تَیْمٌ أَوْلِیَاءُ بَنِی أُمَیَّةَ؟! فَانْقَطَعَا عِنْدَ ذَلِکَ.
فَقَامَ عِمْرَانُ بْنُ حُصَیْنٍ الْخُزَاعِیُّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ الَّذِی جَاءَتْ عَنْهُ (3) الْأَحَادِیثُ- وَ قَالَ: یَا هَذَانِ لَا تَخْرُجَانِ (4) بِبَیْعَتِکُمَا مِنْ طَاعَةِ عَلِیٍّ، وَ لَا تَحْمِلَانَا عَلَی نَقْضِ بَیْعَتِهِ، فَإِنَّهَا لِلَّهِ رِضًا، أَ مَا وَسِعَتْکُمَا بُیُوتُکُمَا حَتَّی أَتَیْتُمَا بِأُمِّ الْمُؤْمِنِینَ؟! فَالْعَجَبُ لِاخْتِلَافِهَا إِیَّاکُمَا، وَ مَسِیرِهَا مَعَکُمَا، فَکُفَّا عَنَّا أَنْفُسَکُمَا، وَ ارْجِعَا مِنْ حَیْثُ جِئْتُمَا، فَلَسْنَا عَبِیدَ مَنْ غَلَبَ، وَ لَا أَوَّلَ مَنْ سَبَقَ، فَهَمَّا بِهِ ثُمَّ کَفَّا عَنْهُ، وَ کَانَتْ عَائِشَةُ قَدْ شَکَّتْ فِی مَسِیرِهَا وَ تَعَاظَمَتِ (5) الْقِتَالَ، فَدَعَتْ کَاتِبَهَا عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ کَعْبٍ النُّمَیْرِیَّ فَقَالَتْ: اکْتُبْ، مِنْ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ: هَذَا أَمْرٌ لَا یَجْرِی بِهِ الْقَلَمُ، قَالَتْ: وَ لِمَ؟! قَالَ: لِأَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فِی الْإِسْلَامِ أَوَّلٌ، وَ لَهُ بِذَلِکَ الْبَدَاءُ فِی الْکِتَابِ. فَقَالَتِ: اکْتُبْ، إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ، أَمَّا بَعْدُ: فَإِنِّی لَسْتُ أَجْهَلُ قَرَابَتَکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَا قَدَمَکَ فِی الْإِسْلَامِ، وَ لَا غِنَاکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ مُصْلِحَةً بَیْنَ بَنِیَّ لَا أُرِیدُ حَرْبَکَ إِنْ کَفَفْتَ عَنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ .. فِی کَلَامٍ لَهَا کَثِیرٍ، فَلَمْ أُجِبْهَا بِحَرْفٍ، وَ أَخَّرْتُ جَوَابَهَا لِقِتَالِهَا، فَلَمَّا قَضَی اللَّهُ لِیَ الْحُسْنَی سِرْتُ إِلَی الْکُوفَةِ وَ اسْتَخْلَفْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ عَلَی
ص: 20
علیه و آله و ابوبکر و عمر او را رانده بودند، پناه داد و ولید بن عقبه فاسق را بر کتاب خدا به کار گرفت و خالد بن عرقطه عذری را بر قرآن مسلط ساخت که قرآن را پاره کرد، گفتم: همه این ها را می دانم، ولی امروز کشتن او را کاری صحیح نمی بینم، نزدیک است این به هم زدن، کره از مشک او بیرون دهد [یعنی نزدیک است که عثمان عاقبت کرده های خود را ببیند]. آن دو گفته مرا تصدیق کردند. امّا درباره سخن شما که در پی خونخواهی عثمان هستید، بگذارید پسران عثمان، عمر و سعید، این کار را انجام دهند، از کی، أسد و تمیم اولیاء پسران امیه شده اند؟! در این هنگام، آن دو ساکت شدند.
عمران بن خزاعی صحابی رسول خداصلَّی الله علیه وآله که بسیاری از احادیث از وی نقل شده است، به پاخاست و گفت: آهای شما دو نفر! با این بیعت خودتان ما را از اطاعت علی بی بهره نسازید و مجبور نکنید بیعت خود را با او بشکنیم، چرا که در بیعت با علی علیه السلام خشنودی خداوند است. آیا خانه هایتان برای تان وسیع نبود که ام المؤمنین را به اینجا آورده اید؟! شگفتا از اختلاف عایشه با شما دو نفر در این امر و همراهی او با شما! از ما دست بکشید و از همان جایی که آمده اید برگردید. ما نه بنده هر کس غالب شد، هستیم و نه می خواهیم در این راه از اولین ها باشیم، پس طلحه و زبیر قصد او کردند، سپس از او دست کشیدند.
عایشه در مسیر خود شک کرده بود و جنگ بزرگی درگرفته بود. پس کاتب خود، عبدالله بن کعب نمیری را فرا خواند و به او گفت: بنویس: از عایشه دختر ابوبکر به علی بن ابی طالب، کاتب گفت: این چیزی است که قلم نوشتن آن را فرمان نمیبرد. عایشه گفت: برای چه؟ کاتب گفت: زیرا علی در اسلام، اول است از این رو بایستی نام او در ابتدای نامه بیاید. عایشه گفت: بنویس: به علی بن ابی طالب از عایشه دختر ابوبکر. اما بعد، من نه خویشاوندی تو را با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله منکرم و نه مقدم بودن تو را در اسلام و نه مصاحبت با رسول خدا، من اگر از این دو مرد خلاص شوم، فقط آمده ام بین فرزندانم را اصلاح کنم و قصد ندارم،...در سخنی طولانی. من یک کلمه هم به او جواب ندادم و جواب نامه را تا جنگ با او به تأخیر انداختم.
هنگامی که خداوند خیر برای من مقدر کرد، به سوی کوفه حرکت کردم و عبدالله بن عباس
ص: 20
الْبَصْرَةِ، فَقَدِمْتُ الْکُوفَةَ وَ قَدِ اتَّسَقَتْ (1) لِیَ الْوُجُوهُ کُلُّهَا إِلَّا الشَّامُ، فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَتَّخِذَ الْحُجَّةَ، وَ أَقْضِیَ الْعُذْرَ، وَ أَخَذْتُ بِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: وَ إِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ (2)، فَبَعَثْتُ جَرِیرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ إِلَی مُعَاوِیَةَ مُعْذِراً إِلَیْهِ، مُتَّخِذاً لِلْحُجَّةِ عَلَیْهِ، فَرَدَّ کِتَابِی، وَ جَحَدَ حَقِّی، وَ دَفَعَ بَیْعَتِی، وَ بَعَثَ إِلَیَّ أَنِ ابْعَثْ إِلَیَّ قَتَلَةَ عُثْمَانَ، فَبَعَثْتُ إِلَیْهِ: مَا أَنْتَ وَ قَتَلَةَ عُثْمَانَ؟! أَوْلَادُهُ أَوْلَی بِهِ، فَادْخُلْ أَنْتَ وَ هُمْ فِی طَاعَتِی ثُمَّ خَاصِمُوا إِلَیَّ (3) الْقَوْمَ لِأَحْمِلَکُمْ وَ إِیَّاهُمْ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ، وَ إِلَّا فَهَذِهِ خُدْعَةُ الصَّبِیِّ عَنْ رَضَاعِ الْمَلِیِّ، فَلَمَّا یَئِسَ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ بَعَثَ إِلَیَّ أَنِ اجْعَلِ الشَّامَ لِی حَیَاتَکَ، فَإِنْ حَدَثَ بِکَ حَادِثَةٌ عَنِ الْمَوْتِ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ عَلَیَّ طَاعَةٌ، وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِکَ أَنْ یَخْلَعَ طَاعَتِی مِنْ عُنُقِهِ (4)فَأَبَیْتُ عَلَیْهِ.
فَبَعَثَ إِلَیَّ: أَنَّ أَهْلَ الْحِجَازِ کَانُوا الْحُکَّامَ عَلَی أَهْلِ الشَّامِ فَلَمَّا قَتَلُوا (5) عُثْمَانَ صَارَ أَهْلُ الشَّامِ الْحُکَّامَ عَلَی أَهْلِ الْحِجَازِ، فَبَعَثْتُ إِلَیْهِ: إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَسَمِّ لِی رَجُلًا مِنْ قُرَیْشِ الشَّامِ تَحِلُّ لَهُ الْخِلَافَةُ، وَ یُقْبَلُ فِی الشُّورَی فَإِنْ لَمْ تَجِدْهُ سَمَّیْتُ لَکَ مِنْ قُرَیْشِ الْحِجَازِ مَنْ تَحِلُّ لَهُ الْخِلَافَةُ، وَ یُقْبَلُ فِی الشُّورَی، وَ نَظَرْتُ إِلَی أَهْلِ الشَّامِ فَإِذَا هُمْ بَقِیَّةُ الْأَحْزَابِ فَرَاشُ نَارٍ وَ ذُبَابُ (6) طَمَعٍ تَجْمَعُ مِنْ کُلِّ أَوْبٍ مِمَّنْ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُؤَدَّبَ وَ یُحْمَلُ عَلَی السُّنَّةِ، لَیْسُوا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لَا الْأَنْصَارِ وَ لَا التَّابِعِینَ بِإِحْسَانٍ، فَدَعَوْتُهُمْ إِلَی الطَّاعَةِ وَ الْجَمَاعَةِ فَأَبَوْا إِلَّا فِرَاقِی وَ شِقَاقِی، ثُمَّ نَهَضُوا فِی وَجْهِ الْمُسْلِمِینَ، یَنْضَحُونَهُمْ بِالنَّبْلِ، وَ یَشْجُرُونَهُمْ بِالرِّمَاحِ، فَعِنْدَ ذَلِکَ نَهَضْتُ إِلَیْهِمْ، فَلَمَّا عَضَّتْهُمُ السِّلَاحُ، وَ وَجَدُوا أَلَمَ الْجِرَاحِ رَفَعُوا الْمَصَاحِفَ فَدَعَوْکُمْ (7) إِلَی مَا فِیهَا،
ص: 21
را در آنجا به جانشینی منصوب کردم. پس به کوفه آمدم، جز شام همه مناطق مطیع و فرمان بردار من شده بودند، خواستم حجت را بگیرم و عذر و بهانه را تمام کنم و به این سخن خداوند متعال متمسک شوم: «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِیَانَةً فَانبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَی سَوَاء إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الخَائِنِینَ»،(1) {و اگر از گروهی بیم خیانت داری، [پیمانشان را] به سویشان بینداز [تا طرفین] به طور یکسان [بدانند که پیمان گسسته است] زیرا خدا خائنان را دوست نمی دارد.} به همین خاطر، جریر بن عبدالله را به سوی معاویه فرستادم تا به او هشدار دهد و اقامه حجت کند. معاویه جواب نامه را نوشت و حق را انکار کرد و بیعت را نپذیرفت و از من خواست که قاتلان عثمان را تحویل بدهم. من در جواب نوشتم: تو را چه با قاتلان عثمان؟ فرزندان او در این کار از تو اولی ترند، تو هم به همراه آنان در اطاعت من باش. سپس مردم با من نزاع کردند تا شما و آن ها را به کتاب خدا هدایت کنم، و گرنه این نیرنگ کودکی برای شیر خوردن طولانی است... هنگامی که معاویه از این کار ناامید شد، نامه ای برای من فرستاد و گفت، شام را در طول حیات تو (علی علیه السلام) در اختیار او بگذارم و اگر حادثه ای برای تو پیش آمد، اطاعت کسی بر گردن من نیست. معاویه با این کار خواست از فرمان من سرپیچی کند، پس من مخالفت کردم. دوباره نامه ای فرستاد و گفت: اهل حجاز حاکمان شامیان بودند. هنگامی که عثمان کشته شد، شامیان حاکمان اهل حجاز شدند. من در جواب او نوشتم: اگر راست می گویی، اسم مردی از قریش شام را نام ببر که خلافت بر او جایز باشد و در شورا پذیرفته شود، اما اگر پیدا نکردی، من برای تو از قریش حجاز کسی را معرفی می کنم که خلافت بر او جایز است و مورد قبول شورا می باشد.
هنگامی که به شامیان نگریستم، دیدم آنها بازماندگان احزاب هستند، پروانههای آتش و مگسهای طماع که از هر سو دور هم جمع شده اند که بایستی ادب شده و به سنت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وادار شوند. آنان نه از مهاجرین هستند و نه از انصار و نه از تابعین، پس آن ها را به اطاعت از خدا و به سوی مردم دعوت کردم ولی آن ها جز جدایی و فاصله از من را نپذیرفتند، سپس آن ها در برابر مسلمانان ایستادند و با تیرها، خون آنها را می ریختند و با نیزه ها آن ها را هدف قرار می دادند. در این موقع به سوی آنان برخاستم و وقتی که گرفتار شمشیرهای برنده شده و درد زخمها را احساس کردند، قرآن ها را به نیزه زدند و شما را به قرآن دعوت کردند.
ص: 21
فَأَنْبَأْتُکُمْ أَنَّهُمْ لَیْسُوا بِأَهْلِ دِینٍ وَ لَا قُرْآنٍ وَ إِنَّمَا رَفَعُوهَا مَکِیدَةً (1) وَ خَدِیعَةً، فَامْضُوا لِقِتَالِهِمْ، فَقُلْتُمُ: اقْبَلْ مِنْهُمْ وَ اکففت [اکْفُفْ] عَنْهُمْ، فَإِنَّهُمْ إِنْ أَجَابُوا إِلَی مَا فِی الْقُرْآنِ جَامَعُونَا (2) عَلَی مَا نَحْنُ عَلَیْهِ مِنَ الْحَقِّ، فَقَبِلْتُ مِنْهُمْ وَ کَفَفْتُ عَنْهُمْ، فَکَانَ الصُّلْحُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ عَلَی رَجُلَیْنِ حَکَمَیْنِ لِیُحْیِیَا مَا أَحْیَاهُ الْقُرْآنُ وَ یُمِیتَا مَا أَمَاتَهُ الْقُرْآنُ، فَاخْتَلَفَ رَأْیُهُمَا وَ اخْتَلَفَ حُکْمُهُمَا، فَنَبَذَا مَا فِی الْکِتَابِ وَ خَالَفَا مَا فِی الْقُرْآنِ وَ کَانَا أَهْلَهُ، ثُمَّ إِنَّ طَائِفَةً اعْتَزَلَتْ فَتَرَکْنَاهُمْ مَا تَرَکُونَا حَتَّی إِذَا عَاثُوا فِی الْأَرْضِ یُفْسِدُونَ وَ یَقْتُلُونَ، وَ کَانَ فِیمَنْ قَتَلُوهُ أَهْلُ مِیرَةٍ مِنْ بَنِی أَسَدٍ، وَ قَتَلُوا خَبَّابَ (3) بْنَ الْأَرَتِّ (4) وَ ابْنَهُ وَ أُمَّ وَلَدِهِ، وَ الْحَارِثَ بْنَ مُرَّةَ الْعَبْدِیَّ، فَبَعَثْتُ إِلَیْهِمْ دَاعِیاً، فَقُلْتُ: ادْفَعُوا إِلَیْنَا قَتَلَةَ إِخْوَانِنَا، فَقَالُوا: کُلُّنَا قَتَلَتُهُمْ، ثُمَّ شَدَّتْ عَلَیْنَا خَیْلُهُمْ وَ رِجَالُهُمْ فَصَرَعَهُمُ اللَّهُ مَصَارِعَ الظَّالِمِینَ، فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ مِنْ شَأْنِهِمْ أَمَرْتُکُمْ أَنْ تَمْضُوا مِنْ فَوْرِکُمْ ذَلِکَ إِلَی عَدُوِّکُمْ، فَقُلْتُمْ: کَلَّتْ سُیُوفُنَا، وَ نَصَلَتْ أَسِنَّةُ رِمَاحِنَا، وَ عَادَ أَکْثَرُهَا قَصِیداً (5) فَأْذَنْ لَنَا فَلْنَرْجِعْ وَ لْنَقْصِدْ (6) بِأَحْسَنِ عُدَّتِنَا، وَ إِذَا نَحْنُ رَجَعْنَا زِدْنَا فِی مُقَاتَلَتِنَا عِدَّةَ مَنْ قُتِلَ مِنَّا حَتَّی إِذَا أَظْلَلْتُمْ (7) عَلَی النُّخَیْلَةِ أَمَرْتُکُمْ أَنْ تَلْزَمُوا مُعَسْکَرَکُمْ، وَ أَنْ
ص: 22
پس به شما خبر دادم، آنان اهل دین و قرآن نیستند، بلکه آن را از روی خدعه و نیرنگ بالا بردهاند، پس به جنگ با آنان ادامه دهید. اما گفتید: از آنان بپذیر و از ایشان دست بردار. ایشان اگر به آنچه در قرآن بود پاسخ دادند، در کنار ما و در صف حق خواهند بود. من حکمیت را قبول کرده و از آن ها صرف نظر کردم.
صلح میان شما و آن ها بر عهده دو مرد بود تا آنچه را قرآن زنده کرده بود، زنده کنند. و آنچه را از بین برده بود، نابود کنند. رأی و حکم آن دو مختلف شد و آن دو مخالف قرآن بودند، آنچه در قرآن بود را کنار گذاشته و مخالف آن شدند. سپس طایفه ای جدایی را در پیش گرفت و ما آن ها را ترک گفتیم و آنان ما را ترک نگفتند تا این که در زمین به فتنه انگیزی و فساد پرداختند و عده ای را کشتند، از جمله کسانی که کشتند، اهل قافلهای از بنی اسد بودند. آنها خبّاب بن الأرت و پسر و زن او و حارث بن مُرّة عبدی را کشتند، پیکی به سوی آن ها فرستادم و گفتم: قاتلان برادرانمان را تحویل دهید، آن ها گفتند: همه ما آن ها را کشتیم، سپس آنها با اسبان و افرادشان بر ما حمله بردند و خداوند همه آنها را هم چون دیگر ستمگران بر زمین کوبید.
هنگامی که این حادثه پیش آمد به شما دستور دادم که بی درنگ به سوی دشمن حرکت کنید، شما گفتید: شمشیرهایمان کند شده و سرنیزه هایمان افتاده و بیشتر آن ها شکسته است، اجازه بده برگردیم و با بهترین سازو برگ قصد جنگ کنیم. هنگامی که برگشتیم، در نبردمان بر تعداد کشته شدگان افزودیم تا این که عصر به نخیله رسیدید، دستور دادم در اردوگاهتان باشید و آن ها را ترک نکنید و از
ص: 22
تَضُمُّوا إِلَیْهِ نَوَاصِیَکُمْ، وَ أَنْ تُوَطِّنُوا عَلَی الْجِهَادِ نُفُوسَکُمْ، وَ لَا تُکْثِرُوا زِیَارَةَ أَبْنَائِکُمْ (1)وَ لَا (2) نِسَائِکُمْ، فَإِنَّ أَصْحَابَ الْحَرْبِ مُصَابِرُوهَا وَ أَهْلَ التَّشْهِیرِ (3) فِیهَا، وَ الَّذِینَ لَا یَتَوَجَّدُونَ مِنْ سَهَرِ لَیْلِهِمْ، وَ لَا ظَمَإِ نَهَارِهِمْ، وَ لَا فِقْدَانِ أَوْلَادِهِمْ وَ لَا نِسَائِهِمْ، وَ أَقَامَتْ طَائِفَةٌ مِنْکُمْ مُعَدَّةٌ وَ طَائِفَةٌ دَخَلَتِ الْمِصْرَ عَاصِیَةً، فَلَا مَنْ دَخَلَ الْمِصْرَ عَادَ إِلَیَّ، وَ لَا مَنْ أَقَامَ مِنْکُمْ ثَبَتَ مَعِی وَ لَا صَبَرَ، فَلَقَدْ رَأَیْتُنِی (4) وَ مَا فِی عَسْکَرِی مِنْکُمْ خَمْسُونَ رَجُلًا، فَلَمَّا رَأَیْتُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ دَخَلْتُ عَلَیْکُمْ فَمَا قُدِّرَ لَکُمْ أَنْ تَخْرُجُوا مَعِی إِلَی یَوْمِکُمْ هَذَا، لِلَّهِ أَبُوکُمْ (5) أَ لَا تَرَوْنَ أَیُّ مِصْرٍ (6)قَدِ افْتُتِحَتْ؟
وَ أَیُّ (7) أَطْرَافِکُمْ قَدِ انْتَقَصَتْ؟ وَ أَیُّ (8) مَسَالِحِکُمْ (9) تُرْقَی؟ وَ أَیُّ (10) بِلَادِکُمْ تُغْزَی؟
وَ أَنْتُمْ ذَوُو عَدَدٍ جَمٍّ وَ شَوْکَةٍ شَدِیدَةٍ (11)، وَ أُولُو بَأْسٍ قَدْ کَانَ مَخُوفاً، لِلَّهِ أَنْتُمْ! أَیْنَ تَذْهَبُونَ؟ وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ؟.
أَلَا إِنَّ الْقَوْمَ جَدُّوا وَ تَآسَوْا (12) وَ تَنَاصَرُوا، وَ إِنَّکُمْ أَبَیْتُمْ وَ وَنَیْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ
ص: 23
فرمانده خود اطاعت کنید و خودتان را برای جهاد آماده کنید، و زیاد به دیدن فرزندان و همسرانتان نروید؛ زیرا اصحاب جنگ اهل شکیبایی هستند و به سوی آن می شتابند، آنان نه از بی خوابی شب ها و نه از تشنگی به هنگام روز و نه از دست دادن فرزندان و همسرانشان اندوهگین می شوند. گروهی از شما ساز و برگ برداشت و گروهی عصیان گرانه به شهر وارد شد، نه آن کس به شهر وارد شد به طرف من بازگشت و نه آن کسی از شما که باقی ماند با من مقاومت کرد و صبر پیشه گرفت، دیدم که من و آنانی که در اردوگاه بودند، پنجاه نفر هستیم. هنگامی که وضعیت شما را دیدم، بر شما وارد شدم، تقدیر چنان بر شما رقم زد که تا به امروز با من برای نبرد خارج نشوید.
خداوند پدرتان را بیامرزد، آیا نمی بینید که مصر (توسط معاویه) گشوده شده است و اطرافتان محاصره گشته و دشمن بر مرزها و مناطق مهم دست یافته است؟ و آیا نمی بینید سرزمینتان مورد تاخت و تاز واقع شده و حال آن که تعداد شما بسیار است و دارای قدرت و دلاوری در جنگ هستید که مایه ترس و وحشت است. شما دیگر که هستید؟ به کجا می روید؟ چگونه از حقیقت انحراف یافتهاید؟ آگاه باشید که دشمن در تلاش است و در این کار همدیگر را یاری می کنند و تابع یکدیگرند؛ در حالی که شما از جنگیدن ابا دارید و سست شده اید و همدیگر را رها کردید و بر یکدیگر نیرنگ به کار بستید. اگر به همین نحو ادامه دهید عاقبت خوشی نخواهید داشت. خدا شما را بیامرزد، از خواب غفلت تان بیدار شوید و برای جنگ با دشمنتان به پا خیزید. حق از باطل آشکار شد، و صبح بر صاحب دیده نورانی گشت. آگاه باشید که با طلقاء (آزاد شدگان) و ظالمان و کسانی که به اجبار اسلام آوردند و بر رسول خدا تکبر ورزیدند و ضد اسلام و دشمنان سنت خدا و قرآن و اهل بدعت و فتنه که پس از شکست آنها از اسلام و اهل اسلام، مورد نگرانی و خوف بر اسلام بوده، رباخوار و بندگان دنیا هستند، به پیکار برخاسته اید.
ص: 23
وَ تَغَاشَشْتُمْ، مَا أَنْتُمْ إِنْ بَقِیتُمْ عَلَی ذَلِکَ سُعَدَاءَ، فَأَنْبِهُوا (1)
رَحِمَکُمُ اللَّهُ- نَائِمَکُمْ، وَ تَحَرَّوْا (2) لِحَرْبِ عَدُوِّکُمْ، فَقَدْ أَبْدَتِ الرَّغْوَةُ عَنِ الصَّرِیحِ، وَ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِی عَیْنَیْنِ، فَانْتَبِهُوا (3) إِنَّمَا تُقَاتِلُونَ الطُّلَقَاءَ وَ أَبْنَاءَ الطُّلَقَاءِ وَ أَهْلَ الْجَفَاءِ، وَ مَنْ أَسْلَمَ کَرْهاً، وَ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنِفاً، وَ لِلْإِسْلَامِ کُلِّهِ حَرْباً، أَعْدَاءَ السُّنَّةِ وَ الْقُرْآنِ، وَ أَهْلَ الْبِدَعِ وَ الْأَحْدَاثِ، وَ مَنْ کَانَتْ نِکَایَتُهُ تُتَّقَی (4) وَ کَانَ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ مَخُوفاً، وَ أَکَلَةَ الرِّشَا، وَ عَبِیدَ الدُّنْیَا، وَ لَقَدْ أُنْهِیَ إِلَیَّ أَنَّ ابْنَ النَّابِغَةِ لَمْ یُبَایِعْ مُعَاوِیَةَ حَتَّی شَرَطَ لَهُ أَنْ یُؤْتِیَهُ أَتِیَّةً هِیَ أَعْظَمُ مِمَّا فِی یَدَیْهِ مِنْ سُلْطَانِهِ، فَصَغُرَتْ یَدُ هَذَا الْبَائِعِ دِینَهُ بِالدُّنْیَا، وَ خَزِیَتْ أَمَانَةُ هَذَا الْمُشْتَرِی بِنُصْرَةِ فَاسِقٍ غَادِرٍ بِأَمْوَالِ الْمُسْلِمِینَ، وَ أَیُّ سَهْمٍ لِهَذَا الْمُشْتَرِی (5) وَ قَدْ شَرِبَ الْخَمْرَ، وَ ضُرِبَ حَدّاً فِی الْإِسْلَامِ، وَ کُلُّکُمْ یَعْرِفُهُ بِالْفَسَادِ فِی الدُّنْیَا (6)، وَ إِنَّ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَدْخُلْ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ حَتَّی رُضِخَ لَهُ (7) عَلَیْهِ رَضِیخَةٌ، فَهَؤُلَاءِ قَادَةُ الْقَوْمِ، وَ مَنْ تَرَکْتُ لَکُمْ ذِکْرَ مَسَاوِیهِ أَکْثَرُ وَ أَبْوَرُ (8)، وَ أَنْتُمْ تَعْرِفُونَهُمْ بِأَعْیَانِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ کَانُوا عَلَی الْإِسْلَامِ ضِدّاً، وَ لِنَبِیِّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَرْباً، وَ لِلشَّیْطَانِ حِزْباً، لَمْ یَتَقَدَّمْ إِیمَانُهُمْ، وَ لَمْ یَحْدُثْ نِفَاقُهُمْ، وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ لَوْ وُلُّوا عَلَیْکُمْ لَأَظْهَرُوا فِیکُمُ الْفَخْرَ وَ التَّکَبُّرَ وَ التَّسَلُّطَ بِالْجَبَرِیَّةِ وَ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ، وَ أَنْتُمْ عَلَی مَا کَانَ مِنْکُمْ مِنْ تَوَاکُلٍ وَ تَخَاذُلٍ خَیْرٌ مِنْهُمْ وَ أَهْدَی سَبِیلًا، مِنْکُمُ الْفُقَهَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ وَ الْفُهَمَاءُ وَ حَمَلَةُ الْکِتَابِ وَ الْمُتَهَجِّدُونَ بِالْأَسْحَارِ، أَ لَا تَسْخَطُونَ وَ تَنْقِمُونَ أَنْ یُنَازِعَکُمُ الْوَلَایَةَ السُّفَهَاءُ الْبُطَاةُ عَنِ الْإِسْلَامِ
ص: 24
باخبر شدم که ابن نابغه (عمرو بن عاص)، به این شرط با معاویه بیعت کرده است که چیزی بهتر و بزرگتر از حکومتی که در دست دارد، به او بدهد (یعنی مصر را که از شام بزرگتر است، در قبال بیعت با او به عمرو بن عاص واگذار کند). این فروشنده (معاویه) که به خاطر دنیا، دین خود را می فروشد، حقیر شد و امانت این مشتری (عمروعاص) به خاطر یاری رساندن به فاسق و حیله گر در اموال مسلمین خوار و ذلیل گشت. کدامین سهم از آنِ این مشتری است؟ در حالی که شراب خورد و بنا به حکم اسلام بر او حد جاری شد، و همه شما او را به فساد در دنیا می شناسید. بعضی از اهل او به اسلام داخل نشدند. رهبران آن قوم، اینان و کسانی هستند که بارها اعمال پلید آن ها برای شما ذکر کردم و آن ها را به شخص و اسم می شناسید. اینان ضد اسلام، دشمن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و حزب شیطان بودند، در ایمان مقدم نبودند و نفاقشان آشکار نشد، اینان کسانی هستند که اگر بر شما دست یابند، فخر به شما و تکبر بر شما و حکومت با جبر و فساد بر روی زمین را آشکار خواهند کرد. شما با اینکه سستی کردید و یکدیگر را فرو گذاشتید، از آن قوم برترید و به راه راست بیشتر هدایت شدید. برخی از شما فقیه، عالم و فهیم، حافظ کتاب خدا و اهل تهجد در سحرها هستید. آیا ناراحت نمی شوید که بیخردانی که با تأخیر اسلام آوردند و در حق آن ظلم روا داشتند، بر سر ولایت با شما
ص: 24
الْجُفَاةُ فِیهِ؟! اسْمَعُوا قَوْلِی- یَهْدِکُمُ اللَّهُ- إِذَا قُلْتُ، وَ أَطِیعُوا أَمْرِی إِذَا أَمَرْتُ، فَوَ اللَّهِ لَئِنْ أَطَعْتُمُونِی لَا تَغْوُوا، وَ إِنْ عَصَیْتُمُونِی لَا تَرْشُدُوا، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (1)، وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (2)، فَالْهَادِی (3) مِنْ بَعْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هَادٍ لِأُمَّتِهِ عَلَی مَا کَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَمَنْ عَسَی أَنْ یَکُونَ الْهَادِیَ إِلَّا الَّذِی دَعَاکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ قَادَکُمْ إِلَی الْهُدَی، خُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا (4)، وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا، فَقَدْ شُبَّتْ وَ أُوْقِدَتْ نَارُهَا، وَ تَجَرَّدَ لَکُمُ الْفَاسِقُونَ لِکَیْلَا یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ* وَ یَغْزُوا عِبَادَ اللَّهِ، أَلَا إِنَّهُ لَیْسَ أَوْلِیَاءُ الشَّیْطَانِ مِنْ أَهْلِ الطَّمَعِ وَ الْجَفَاءِ أَوْلَی بِالْحَقِّ مِنْ أَهْلِ الْبِرِّ وَ الإخباث (5) فِی طَاعَةِ رَبِّهِمْ وَ مُنَاصَحَةِ إِمَامِهِمْ، إِنِّی وَ اللَّهِ لَوْ لَقِیتُهُمْ وَحْدِی وَ هُمْ (6) أَهْلُ الْأَرْضِ مَا اسْتَوْحَشْتُ مِنْهُمْ وَ لَا بَالَیْتُ، وَ لَکِنْ أَسَفٌ یَرِینِی (7)، وَ جَزَعٌ یَعْتَرِینِی مِنْ أَنْ یَلِیَ هَذِهِ الْأُمَّةَ فُجَّارُهَا وَ سُفَهَاؤُهَا فَیَتَّخِذُونَ (8) مَالَ اللَّهِ دُوَلًا، وَ کِتَابَ اللَّهِ (9) دَغَلًا، وَ الْفَاسِقِینَ حِزْباً، وَ الصَّالِحِینَ حَرْباً، وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا أَکْثَرْتُ تَأْنِیبَکُمْ وَ تَحْرِیصَهُمْ (10) وَ تَرَکْتُکُمْ إِذَا (11) أَبَیْتُمْ حَتَّی أَلْقَاهُمْ مَتَی حُمَّ لِی لِقَاؤُهُمْ،
ص: 25
منازعه کنند؟ هرگاه چیزی گفتم بدان گوش فرا دهید - خداوند شما را هدایت کند - و هرگاه به چیزی فرمان دادم فرمانبردار باشید. به خدا سوگند، اگر از من اطاعت کنید گمراه نخواهید شد و اگر نافرمانی کنید هدایت نخواهید یافت. خداوند تعالی می فرماید: «أَفَمَن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّیَ إِلاَّ أَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»،(1) {پس آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد، یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟} خداوند بلندمرتبه به پیامبرش صلَّی الله علیه و آله فرمود: «إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»،(2){تو فقط هشداردهنده ای و برای هر قومی رهبری است.} بنابر آنچه پیامبر صلَّی الله علیه و آله بدان مأمور شده بود، این هدایت گر بعد از ایشان است که آن ها را هدایت خواهد کرد. چه کسی می تواند باشد جز آنکه شما را به سوی حق دعوت و به سوی هدایت رهبری می کند؟
برای نبرد خود را آماده و ساز و برگ آن را تهیه کنید، چرا که آتش جنگ روشن و افروخته شده است و فاسقان برای نبرد با شما آماده شده اند تا با سخنان خود نور خداوند را خاموش کنند و بر بندگان او بتازند. آگاه باشید که اولیای حریص و ظالم شیطان از نیکوکاران اهل نیکی و تواضع، در اطاعت خداوند و خیرخواهان رهبرشان به حق شایسته تر نیستند. به خدا سوگند اگر من به تنهایی به نبرد آنها بروم و آنها به تعداد ساکنان زمین باشند، هرگز از آنها هراسی به دل نخواهم داشت و اهمیتی نخواهم داد. ولی تأسف مرا میآزارد و بی تاب می کند از این که اهل فسق و فجور و نادانان بر این امت ولایت یابند و مال خداوند را دست به دست به همدیگر بدهند و کتاب خدا را وسیله ای برای نیرنگ (فریفتن) شایستگان قرار دهند و فاسقان را حزب خود انتخاب کنند و با مسلمانان به پیکار برخیزند.
به خدا سوگند، اگر ترس از این اتفاق نبود، شما را زیاد سرزنش نمی کردم و برای جنگیدن آنها تحریک نمی کردم. و هنگامی که از جنگیدن منصرف شدید من شما را ترک میکردم تا اینکه هر وقت رو به رو شدن ما مقدر شود، آنها را ملاقات کنم.
ص: 25
فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَعَلَی الْحَقِّ، وَ إِنَّنِی لِلشَّهَادَةِ لَمُحِبٌّ، وَ إِنِّی إِلَی لِقَاءِ اللَّهِ رَبِّی لَمُشْتَاقٌ، وَ لِحُسْنِ ثَوَابِهِ مُنْتَظِرٌ (1)، إِنِّی نَافَرْتُکُمْ (2) انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (3) وَ لَا تَثَّاقَلُوا فِی الْأَرْضِ فَتَعْمَوْا (4) بِالذُّلِّ، وَ تُقِرُّوا بِالْخَسْفِ، وَ یَکُونَ نَصِیبُکُمُ الْأَخْسَرَ (5)، إِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْیَقْظَانُ الْأَرِقُ إِنْ نَامَ لَمْ تَنَمْ عَیْنُهُ، وَ مَنْ ضَعُفَ أُوذِیَ، وَ مَنْ کَرِهَ الْجِهَادَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَانَ الْمَغْبُونَ الْمَهِینَ، إِنِّی لَکُمُ الْیَوْمَ عَلَی مَا کُنْتُ عَلَیْهِ أَمْسِ وَ لَسْتُمْ لِی عَلَی مَا کُنْتُمْ عَلَیْهِ، مَنْ تَکُونُوا نَاصِرِیهِ أَخَذَ بِالسَّهْمِ الْأَخْیَبِ، وَ اللَّهِ لَوْ نَصَرْتُمُ اللَّهَ لَنَصَرَکُمْ (6)وَ ثَبَّتَ (7) أَقْدَامَکُمْ، إِنَّهُ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یَنْصُرَ مَنْ نَصَرَهُ وَ یَخْذُلَ مَنْ خَذَلَهُ، أَ تَرَوْنَ الْغَلَبَةَ لِمَنْ صَبَرَ بِغَیْرِ نَصْرٍ وَ قَدْ یَکُونُ الصَّبْرُ جُبْناً وَ یَکُونُ حَمِیَّةً، وَ إِنَّمَا الصَّبْرُ بِالنَّصْرِ (8) وَ الْوُرُودُ بِالصَّدْرِ (9)، وَ الْبَرْقُ بِالْمَطَرِ.
اللَّهُمَّ اجْمَعْنَا وَ إِیَّاهُمْ عَلَی الْهُدَی، وَ زَهِّدْنَا وَ إِیَّاهُمْ فِی الدُّنْیَا، وَ اجْعَلِ الْآخِرَةَ خَیْراً لَنَا مِنَ الْأُولَی..
به خدا سوگند، من بر حق هستم و شهادت را دوست دارم و مشتاق رسیدن به لقاء پروردگارم هستم، و منتظر پاداش نیکوی او می باشم. همانا من شما را به حرکت دعوت کردم: «انْفِرُواْ خِفَافًا وَثِقَالاً وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ»،(1)
{سبکبار و گرانبار بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید.} در راه رفتن و نبرد سنگین نباشید که در این صورت ذلت شما را فراخواهد گرفت و به شکست و ناتوانی اقرار خواهید کرد. و سهم شما خسران می شود. مرد کارزار، هوشیار و بیدار است و اگر بخوابد چشم او باز است. هرکس ناتوان شود مورد آزار و اذیت قرار می گیرد و کسی که جهاد در راه خدا را خوش نداشته باشد، زیانکار و خوار می شود. من امروز بر همانم که دیروز بودم، ولی شما هم چون گذشته به عهد و پیمان خود نیستید. کسی که شما یاور او هستید، تیر شکسته را برداشته. به خدا سوگند اگر خداوند را یاری می کردید، او هم شما را یاری می داد و شما را ثابت قدم می کرد.
خداوند بر خود لازم می داند، آنکه او را یاری کرده نصرت دهد و آنکه او را رها کرده، خوار و ذلیل گرداند. آیا فکر می کنید غلبه از آن کسی است که بدون نصرت، صبر می کند و حال آنکه گاهی صبر، ترس و گاهی غیرت است؟ پیروزی با صبر حاصل می شود و ورود با راه برگشت، و آذرخش با باران. خداوندا! همه ما را به راه راست هدایت کن و ما و آنها را به دنیا بی رغبت بگردان و آخرت را برای ما از این دنیا بهتر قرار ده.
توضیح
«شَغب» به سکون غین: دامن زدن به اغتشاش
ص: 26
و قال الجوهری: العِلْهِزُ- بالکسر-: طعامٌ کانوا یَتَّخِذُونَهُ مِنَ الدَّمِ و وَبَرِ البعیرِ فِی سِنِی المَجَاعَةِ (1).
و قال: الهَبِیدُ: حَبُّ الحَنْظَلِ (2).
و الجَشِبُ- بکسر الشّین- الغَلِیظُ (3).
و الآجِنُ: المُتَغَیِّرُ (4).
و الرُّوعُ- بالضم-: القَلْبُ و العقلُ (5)، و لعلّه کنایة عن أنّه لم یکن مظنّة أن یفعلوا ذلک لما اجتمع له من النصوص و الفواضل و السوابق، لأنّه علیه السلام کان یعلم وقوع تلک الأمور و یخبر بها قبل وقوعها.
و یقال (6): خَزَمْتُ البعیرَ بِالْخِزَامَةِ و هی حلقةٌ من شعرٍ تُجْعَلُ فی وَتْرَةِ أَنْفِهِ یُشَدُّ فیها (7) الزِّمَامُ و یقال لکلّ مثقوبٍ: مخزومٌ، ذکره الجوهری (8).
و قال: انْثَالَ علیه النّاسُ من کُلِّ وجهٍ: انْصَبُّوا (9).
قوله علیه السلام: و ظننت .. أی علمت، کما ورد کثیرا فی الآیات بهذا المعنی (10)، أو المعنی: إنّی ظننت أنّ الناس یروننی أولی و أحقّ و یعاونوننی علی
ص: 27
و جوهری آورده است: «عِلهِز» با کسره: غذایی است که به هنگام خشکسالی از خون و دنبلان درست می شد.(1) «هَبید»: حَنظَل، عَلقَم، هندوانه ابوجهل(2).
و «جَشِب» به کسر شین: غلیظ .
«أجِن»: تغییر یافته، گندیده. «الرُّوع» به ضم راء: قلب و عقل، شاید کنایه از این باشد که امام گمان نمی کرد به خاطر فضائل سوابق ایشان در اسلام، آن کار را انجام دهند، چرا که حضرت علی از آن امور خبر داشت و قبل از آنکه این مسائل رخ دهد، از آن خبر میداد.
گفته می شود: «خَزَمتُ البعیر بالخزامة»: بینی شتر را با خِزامه سوراخ کردم و خذامه حلقهای از مو می باشد که میان دو سوراخ بینی شتر قرار می گیرد و به آن افسار بسته می شود، و به هرچیز سوراخ شده مخزوم گفته می شود، این را جوهری آورده است3 و همو می گوید: «انثال علیه الناس من کل وجهٍ»: از هر طرف به سوی او سرازیر شدند4.
و سخن امام که فرمودند: «ظننت» یعنی یقین کردم، همان طور که در بسیاری از آیات به معنی دانستم5 و یقین کردم آمده است، یا اینکه معنی بدین صورت است: گمان کردم که مردم مرا سزاوار و شایسته به امر خلافت میبینند و مرا در مبارزه با
ص: 27
منازعتهم.
و قوله علیه السلام: تقارب .. أی لم یبالغ فی معاندة الحقّ بعد غصب الخلافة حیلة و خدیعة، لأنّه کان یستقبل تارة و یعتذر إلیه علیه السلام أخری، و یرجع إلیه فی الأمور لیتمشّی أمره، و یظهر للناس أنّه إنّما ولی الأمر لصلاح المسلمین.
قال فی النهایة: فیه سَدِّدُوا و قَارِبُوا .. أی اقتصدوا فی الأمور کلِّها، و اتْرُکُوا الغُلُوَّ فیها و التّقصیرَ، یقال: قَارَبَ فلانٌ فی أُمُورِهِ: إذا اقْتَصَدَ (1).
قوله علیه السّلام: لو لا خاصّة .. أی محبّة أو خلطة خاصّة.
و التَّحْرِیشُ: الإِغْرَاءُ بَیْنَ القومِ (2).
و هذا الخبر یدلّ علی أنّ خولة إنّما سبیت فی حیاة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فلا تبقی للمخالفین فیها شبهة، و قد مرّ الکلام فیه (3) و سیأتی (4).
و النَّعْیُ: خَبَرُ المَوْتِ (5).
و قوله علیه السّلام: لَا عَلَا کَعْبُهَا .. جملة دعائیّة. قال فی النهایة: .. فِی حَدِیثِ قَیْلَةَ: و اللّه لا یزال کَعْبُکَ عالیاً .. هو دعاءٌ لَهَا بالشّرفِ و العُلُوِّ (6).
قوله علیه السلام: و أَضَاعُوا أَیَّامِی .. أی ضیّعوا (7) و لم یلتفتوا إلی أیّامی (8) المشهورة التی نصرتُ فیها الدین و وقیت فیها المسلمین، و فی بعض النسخ:
ص: 28
ایشان یاری میرسانند. و سخن امام علیه السلام: «قارب» یعنی ابوبکر بعد از غصب خلافت از جهت حیله و نیرنگ در دشمن با حق (امام) زیادهروی نکرد. زیرا گاهی از خلافت استعفا می داد و می گفت: «أقتلونی فَلَستُ بِخیرکم» و گاهی از حضرت عذر می خواست. و در کارها به ایشان مراجعه می کرد تا مشکل او حل شود و به مردم اظهار می کرد که تنها به خاطر صلاح مسلمانان خلافت را پذیرفته است. در نهایة آمده است: «فیه سدّدوا و قاربوا». یعنی در همه کارها میانه روی کنید و زیاده روی و کوتاهی در آن کار را رها کنید. گفته می شود: «قارب فلانٌ فی أموره»»، یعنی میانه روی کرد.(1)
سخن امام علیه السلام: «لولا خاصة»: یعنی محبت یا رابطه خاص. و «التحریش»: برانگیختن. این نامه نشان می دهد که خوله در زمان حیات پیامبر اسیر شد و جای شبهه ای برای مخالفان باقی نمی ماند و در این باره پیشتر سخن گفته شد(2)
و به زودی خواهیم گفت.(3)
«النعی»: خبر مرگ.
و سخن امام علیه السلام: «لاعلا کعبها»: جمله ای دعایی است. در نهایه آمده است: در حدیثی آمده است: «و الله لایزال کعبک عالیاً» که دعا برای شرافت و بلند مرتبگی است. و باز سخن امام که فرمودند: «اضاعوا ایامی»: یعنی روزهای مرا تباه کردند و به روزهای مشهوری که در آن به یاری دین و حمایت از مسلمانان بپا خاستم توجه نکردند. و در بعضی نسخه ها
ص: 28
بالذال المعجمة مِنَ الإِذَاعَةِ بمعنی الإفشاءِ (1)، فالمراد بالأیّام أیّام (2) مظلومیّته علیه السلام، و لعلّه تصحیف، و الظاهر: و اکفئوا إنائی أو أصغوا إنائی کما مرّ (3).
قوله علیه السلام: فکأنّه علم .. إشارة إلی ما ذکره تعالی فی قصّة فرعون إنّه قال لموسی علیه السلام: فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولی (4)، و المشهور فی تفسیره أنّه سئل عن حالهم بعد موتهم من السعادة و الشقاوة، فقال موسی: عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی (5) أی إنّه غیب لا یعلمه إلّا اللّه، و إنّما أنا عبد ملک لا أعلم منه إلّا ما أخبرنی به (6)، فمراده علیه السلام هنا أنّ أمر عثمان فی الآخرة و ما ترتّب علی أعماله الشنیعة فی علمه تعالی و هو أعلم بذلک، و إنّما عبّر کذلک للمصلحة، أو المعنی أنّ أمره کان شبیها بأمور وقعت علی القرون الأولی کقارون.
قوله علیه السلام: لا ینفع فیه العیان .. لعلّ المعنی أنّ أمره کان أمرا مشتبها علی من عاین الأمر و علی من سمع الخبر فلا یدری (7) کیف وقع، أو اشتبه علی أکثر الناس إنّه هل کان قتله حقّا أو باطلا.
و الثُّلْمَةُ- بالضم-: الخَلَلُ فی الحائط و غیره (8)
قوله علیه السّلام: فئة یقاتلان دونها .. لعلّ المراد بها هنا المرجع، مِنْ فَاءَ إِذَا رَجَعَ (9)، و لا یبعد أن یکون قُبَّة- بالقاف و الباء الموحّدة المشدّدة أو بالقاف
ص: 29
با ذال از اذاعه آمده است که به معنای افشا کردن می باشد. و منظور از «الایام»: روزهای مظلومیت امام علیه السلام است. شاید آن غلط نوشتاری باشد؛ ظاهر این است: کاسه مرا وارونه کردند یا آن را کج کردند، چنان که گذشت.
و این گفته حضرت: «کأنه علم». اشاره ای است به آنچه خداوند در داستان فرعون آورده است، فرعون به حضرت موسی علیه السلام گفت: «فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْأُولَی»،(1)
{ حال نسل های گذشته چون است؟} و مشهور در تفسیر این آیه است که از حال آنها (گذشتگان) بعد از مرگشان سؤال شد که آیا اهل سعادت بودند یا شقاوت. حضرت موسی علیه السلام در جواب فرمود: «قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لَّا یَضِلُّ رَبِّی وَلَا یَنسَی»،(2) {گفت: علم آن در کتابی نزد پروردگار من است؛ پروردگارم نه خطا می کند و نه فراموش می نماید.} یعنی آن از غیب است و تنها خداوند آن را می داند و من بنده پادشاهی هستم که جز آنچه به من یاد داده، چیزی دیگر نمی دانم. و مراد حضرت علی علیه السلام این است که، عمل عثمان در روز قیامت و آنچه بر اعمال زشت او مترتب میشود، در نزد خداست و او به این اعمال از همه داناترست. و حضرت برای مصلحت این گونه تعبیر کرد و یا معنای آن، این است که عمل عثمان شبیه به اعمالی بود که در قرن های گذشته انجام شده بود، مانند قارون.
منظور از این سخن امام: «لاینفع فیه العیان»: شاید معنی این گونه باشد که هر کس عمل عثمان را می دید و خبر آن را می شنید، بر او مشتبه بود و نمی دانست چگونه اتفاق افتاده است؛ یا بر بسیاری از مردم پوشیده بود این که آیا او (عثمان) حق بود یا باطل. «الثُلمة» به ضم ثاء: شکاف در دیوار و یا غیر آن است. منظور از کلام امیرمؤمنان علیه السلام «فئه یقاتلان دونها» شاید اینجا به معنای مرجع که از فاء یعنی برگشت گرفته شده است، و بعید نیست که قُبّة
ص: 29
و النون المشدّدة- و هی بالضم (1)
الجَبَلُ الصَّغیرُ و قُلَّةُ الجبلِ، و المنفردُ المستطیلُ فی السّماء أو الجَبَلُ السّهلُ المُسْتَوِی المنبسطُ علی الأرضِ (2).
و قوله علیه السلام: ثلاث خصال .. استئناف کلام.
قوله علیه السلام: بأطوع الناس .. أی إنّها لقلّة عقلها کانت تطیع الناس فی کلّ باطل، أو علی بناء المفعول .. أی کان الناس یطیعونها فی کلّ ما ترید، و الأول أظهر لفظا، و الثانی معنی.
و الأنجع: الأنفع، و الذی أثر کلامه أکثر، أو تدبیره أوفر، قال فی القاموس: نَجَعَ الطّعامُ- کَمَنَعَ- نُجُوعاً (3): هَنَأَ أَکْلُهُ، و العَلَفُ فی الدَّابَّةِ و الوَعْظُ و الخطابُ فیه: دخل فَأَثَّرَ کَأَنْجَعَ .. و انْتَجَعَ: طَلَبَ الکلأَ فی موضعه، و فلاناً:
أتاه طالبا معروفه (4)، و فی بعض النسخ: و بأشجع الناس.
و المُنَاجَزَةُ فی الحَرْبِ: المُبَادَرَةُ و المُقَاتَلَةُ (5).
و الرَّاحُ- جمعُ الرَّاحَةِ- و هی الکَفُّ (6)، و لعلّ المراد بها هنا بطونها.
و الثَّفِنَةُ- بکسر الفاء: واحدة ثَفِنَات البعیرِ- و هی ما یَقَعُ علی الأرض من أعضائه إذا استناخ و غَلُظَ کالرُّکْبَتَیْنِ و غیرِهِمَا (7).
قوله علیه السلام: الفاسق علی کتاب اللّه .. أی الذی سمّاه اللّه فی کتابه
ص: 30
یا قُنّة به معنی کوه کوچک و قله کوه که مخروطی شکل در آسمان دیده می شود یا کوهی که در دشت مسطح و وسیع قرار دارد. و سخن امام: «ثلاث خصال»، از سرگیری کلام است و مراد از این گفته حضرت: «بأطوع الناس» این است که عایشه به خاطر نقصان عقلش در هر کار باطل از مردم اطاعت می کرد و یا بنای مفعول باشد که در این صورت، مردم در هر چه او میخواست مطیع اوامر او بودند. معنای اولی از لحاظ لفظ آشکارتر است و دوم از جهت معنا.
«الأنجع»: نافع ترین، کسی که کلامش تأثیر بیشتری دارد یا تدابیر او بیشتر است. در قاموس آمده است. «نَجَعَ الطعامُ مثل مَنَعَ نجوعاَ»: خوردن غذا گوارا بود و همین طور علوفه برای حیوان، و شنیدن وعظ و خطابه اثر گذاشت و نفع رسانید. «انتجع»: طلب گیاه در محل آن است و «انتجع فلاناً»: آمد در حالی که طالب عمل نیک او بود(1)
و در بعضی از نسخ «و باشجع الناس» آمده است.
«المناجزة فی الحرب»: اقدام کردن و حمله بردن. «الراح»: جمع الراحة، کف دست و شاید مراد از آن در اینجا داخل آن باشد. و «الثِفنة» به کسر فاء: جمع آن «ثفنات بعیر» و آن اعضایی است که شتر هنگامی که بر زمین می خوابد پینه می بندد و زمخت می شود، مثل زانو و غیره. «الفاسق علی کتاب الله»، همان طور که گذشت همان کسی است که خداوند در قرآن
ص: 30
فاسقا، فی قوله تعالی: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً .. (1) کما مرّ مرارا.
و عُرْفُطَة- بضم العین و سکون الراء و ضم الفاء (2)
و العذری .. نسبة إلی جدّته العلیا: عذرة بن سعد.
قوله علیه السلام: و أوشک سقاءه .. لعلّه مثل.
و الْمَخْضُ: تحریکُ السّقاء الّذی فیه اللّبن لیخرج ما فیه من الزّبد (3)، و المعنی أنّه یفعل بنفسه ما یحصل به المقصود، أو یفعل هؤلاء فیه ما یغنی عن فعل غیرهم.
قولها: و لا قَدَمَکَ .. أی تَقَدُّمَکَ فی الإِسْلامِ و سَبْقَکَ، ذکره الجزری (4).
و الغَنَا- بالفتح- النَّفْعُ: و یقال ما یُغْنِی عنک هذا .. أی ما یجدی عنک و ما ینفعک (5). و فی بعض النسخ بالعین المهملة و هو التعب، و الأوّل أظهر.
قوله تعالی: مِنْ قَوْمٍ. أی معاهدین خِیانَةً. أی نقض (6) عهد بأمارات تلوح لک فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ. أی فاطرح إلیهم (7) عهدهم عَلی سَواءٍ (8) ..
أی علی عدل (9) و طریق قصد فی العداوة، و لا تناجزهم الحرب فإنّه یکون خیانة منک، أو علی سواء فی الخوف أو العلم بنقض العهد، و هو فی موضع الحال من النابذ علی الوجه الأول .. أی ثابتا علی طریق سوی، أو من (10) المنبوذ إلیهم، أو
ص: 31
او را فاسق نامید: «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَّا یَسْتَوُونَ»،2 {آیا کسی که مؤمن است چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند.} «عُرفُطة»: به ضم عین و سکون راء و ضم فاء، اسم علم است. «العذری»: منسوب به مادربزرگش عذرة دختر سعد است.
و مراد از این سخن امام علیه السلام در «اوشک سقائه»: شاید ضرب المثلی است. «المخض»: تکان دادن مشک شیر به منظور کره گرفتن، و معنی این جمله آن است که عثمان خودش کاری را می کرد که با آن به مقصود برسد، یا آنها در باره او آنچه را که از عمل دیگران بی نیاز می کرد، انجام می دادند. و سخن عایشه: «و لاقدمک»: جزری آورده است: تقدم و سبقت تو (امام علی) در اسلام. «الغنا» به فتح غین: منفعت. گفته می شود: «ما یغنی عنک هذا»: یعنی هیچ فایده و نفعی به تو نمی رسد و در بعضی از نسخه ها به جای غین، عین آمده است که به معنای رنج و سختی است، ولی معنای اولی واضح تر است.
منظور از این سخن خدا «مِن قَومٍ»: معاهدهکنندگان. «خِیِانة»: پیمان شکنی با نشانه هایی که برای تو ظاهر می شود. «فَانبِذ الیهم»: عهد و پیمان آنها را رها کن. «علی سَوَاءٍ»(1):
منصفانه و با عدالت با آن ها رفتار کن و پیکار با آن ها را رها کن که آن خیانتی از سوی توست. یا منصفانه در ترس و علم به پیمان شکنی، و «علی سواء» بنا به وجه اول حال است برای فاعل (پیامبر) یعنی: در حالی که بر راه راست ثابت قدم هستی؛ و یا حال است برای «منبوذ الیهم» و یا
ص: 31
منهما علی غیره، ذکره البیضاوی (1)
قوله علیه السلام: عن رضاع الملی .. فی الروایات الأخر: خدع الصبیّ عن اللبن، و لعلّه هنا عن الرضاع الملی .. أی عن رضاع یتملأ الصبیّ منه (2)، و لعلّه- علی ما فی النسخ- المراد به رضاع اللبن الملی، أو الطفل الملی.
و الفَراش- بالفتح-: الطَّیْرُ الّذی یُلْقِی نَفْسَهُ فی ضَوْءِ السِّرَاجِ (3).
قوله علیه السلام: مِنْ کُلِّ أَوْبٍ .. أی مِنْ جِهَةٍ (4)، و فی بعض النسخ:
أَدَبٍ- بالدال المهملة- و هو الظَّرْفُ (5).
و قال الفیروزآبادی: نَضَحَ فُلَاناً بِالنَّبْلِ: رَمَاهُ (6)و قال: شَجَرَهُ (7) بِالرُّمْحِ: طَعَنَهُ (8).
قوله علیه السلام: وَ کَانَا أَهْلَهُ .. أی کانا أهلًا لمخالفة القرآن، و لم یکن مستبعدا منهما.
و عَثَا یَعْثُو عَثْواً: أَفْسَدَ (9)
و قال فی النهایة: یُقَالُ نَصَلَ السَّهْمُ: إِذَا خَرَجَ مِنْهُ النَّصْلُ، و نَصَلَ أیضا-: إِذَا ثَبَتَ نَصْلُهُ فی الشَّیْ ءِ .. فَهُوَ مِنَ الأَضْدَادِ (10).
ص: 32
حال برای هر دو، بر غیر او می باشد، این را بیضاوی ذکر کرده است.(1)
و مقصود از این کلام امام علیه السلام: «عن رضاع الملیّ»، که در روایت های دیگر به صورت «خدع الصبی عن اللبن» ذکر شده است، شاید در اینجا، عن الرضاع الملی منظور این باشد که به معنای شیر خوردنی است که کودک را سیر می کند و یا بنا به آنچه در نسخهها آمده: مراد رضاع اللبن الملی یا الطفل الملی است. «الفَراش»: پروانه، که خود را به نور چراغ پرت می کند. «من کل أوب»: از هر طرف. در بعضی از نسخه ها ادب است که به معنای ظرف است. فیروز آبادی آورده است: «نضح فلاناً بالنبل»: او را با تیر زد.(2)
و «شَجَرُه بالرمح»: به او نیزه زد. «و کانا اهلَه»: آن دو مخالف قرآن بودند و این کار از آن دو بعید نبود. «عثا یعثو عثواً»: فساد کرد. در النهایة آمده: «نَصل السهم»: هنگامی که سر نیزه از نیزه بیفتد. و «هم نَصَل»: سر نیزه را به نیزه بست و این نصل از افعالی است که دو معنای متضاد با هم دارد.(3)
ص: 32
قوله علیه السلام: وَ عَادَ أَکْثَرُهَا قَصْداً .. قال فی القاموس: رُمْحٌ قَصِدٌ کَکَتِفٍ- و قَصِیدٌ و أَقْصَادٌ: مُتَکَسِّرٌ (1) انتهی. و فی بعض النسخ: و عَادَ أَکْثَرُنَا قَعِیداً .. أی قاعداً عن الحرب عاجزاً، و القَعِیدُ: الْجَرَادُ لَمْ یَسْتَوِ جَنَاحُهُ (2)، و لعلّه تصحیف.
قوله علیه السلام: ظَلَّلْتُمْ علی النخیلة .. علی بناء التفعیل، و فی بعض النسخ علی الإفعال .. أی أشرفتم، یقال: أَظَلَّکَ فُلَانٌ: إذا دَنَا منک کأنّه أَلْقَی علیک ظِلَّهُ (3) فَضُمِّنَ معنی الإشراف، و یقال: ظَلِلْتُ أَعْمَلُ کذا- بالکسر-: إذا عملته بالنّهار (4)، فیمکن أن یقرأ علی بناء المجرّد، لکن فیه تکلّف.
قوله علیه السلام: نواصیکم .. أی تطیعوا إمامکم فی لزوم معسکرکم، فإنّ الأخذ بالناصیة کنایة عن الإطاعة، و فی بعض النسخ: قواصیکم .. أی تدعوا إلی حضور معسکرکم الفرق القاصیة البعیدة عنکم، و لعلّه أظهر.
قوله علیه السلام: و إلی مصالحکم تُرْقَی .. أی تُصْعَدُ (5) و ترفع من بینکم، أو من المهموز مِنْ رَقَأَ الدَّمْعُ إِذَا سَکَنَ (6)، و لا یبعد أن یکون بالزاء مهموزا من الرزء (7) بمعنی النّقص فَخُفِّفَ، و فی بعض النسخ إلی مَسَالِحِکُمْ- بالسین- ..
أی ثُغُورِکُمْ (8) و هو الصواب .. أی یرقی العدوّ علیها.
ص: 33
و این سخن حضرت علیه السلام: «عاد اکثرها قصداً»: در قاموس المحیط: «رُمحٌ قَصِدٌ» بر وزن کَتِف و «قصید و أقصاد»: نیزه شکسته.1 و در بعضی از نسخ: «عاد اکثرنا قعیدا»ً: طفره رفتن از جنگ و عاجز بودن. «القعید» ملخی که پر در نیاورده است و شاید تصحیف باشد. «ظلّلتم علی النخیلة»: بر وزن تفعیل و در بعضی از نسخ بر وزن افعال: به معنای نزدیک شدید، آمده است. «أظلّک فلانٌ»: به تو نزدیک شد گویی سایه اش را به روی تو انداخت که معنای اشراف داشتن را دربر دارد و «ظَلِلت أعمل کذا»، به کسر لام: یعنی هنگام روز انجام دادم. می توان آن را به صورت فعل مجرد خواند ولی تکلف دارد. «نواصیکم»: از فرمانده خود اطاعت کنید و اردوگاهتان را ترک نکنید. و گرفتن موی بالای پیشانی کنایه از اطاعت است. در بعضی از نسخه ها قواصیکم ضبط شده، یعنی: گروهی را که از شما دور شده اند فراخوانید تا در اردوگاه حاضر شوند. شاید این معنا واضح تر باشد.
و این سخن علی علیه السلام : «إلی مصالحکم ترقی»: یعنی از بین شما صعود کرده و بالا میرود و یا ترقی از «رَقأ الدمع»: هنگامی که اشک قطع شود. و بعید نیست که از «رزء» باشد به معنی نقص، در بعضی از نسخه ها «مسالحکم» آمده که به معنای مرزهاست که این درست است. به این معنی که دشمن بر مرزها و مناطق حساس سیطره می یابد.
ص: 33
قوله علیه السلام: تَآسَوْا .. أی اقْتَدَی بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ فی التَّعَاوُنِ و الجِدِّ (1)، و فی بعض النسخ: بَؤُسُوا- بضم الهمزة- من البَأْسِ- بمعنی الشِّدَّةِ فی الحربِ (2).
قوله علیه السلام: فَقَدْ أَبْدَتِ (3) الرغوة (4) .. هذا مَثَلٌ سائرٌ یُضْرَبُ لِظُهُورِ الحقِّ (5).
ص: 34
«تأسوا»: در تلاش و همکاری از همدیگر پیروی می کنند؛ و در بعضی از نسخ: «بَؤُسوا»: از بأس به معنی: دلیری در جنگ. «فقد أبدت الرغوة»: ضرب المثل رایجی است که در هنگام آشکار شدن حق زده می شود(1)،
ص: 34
قال الزمخشری فی المُسْتَقْصَی (1): أَبْدَی الصَّرِیحُ عَنِ الرَّغْوَةِ هذا من مقلوب (2) الکلام، و أصله أَبْدَتِ الرَّغْوَةُ عن الصّریحِ، کقوله و تحتَ الرَّغْوَةِ اللَّبَنُ الصریحُ. قال (3)عُبَیْدُ اللّه بنُ زیادٍ لِهَانِئِ بنِ عُرْوَةَ حین سَأَلَ (4) عن مسلم بن عقیل (5)
و کان متواریاً عنه- فَجَحَدَ ثمّ أَقَرَّ، یُضْرَبُ فی ظهور کَامِنِ الأَمْرِ.
قوله: أَنِفاً- کَکَتِف أو کَصَاحِب- و لعلّه من الأَنَفَةِ بمعنی الاستنکاف (6) و التّکبّر، و الأظهر أَلْباً- باللام و الباء- بقرینة حَرْباً، یقال: هم علیه ألب- بالفتح و الکسر- أی مجتمعون علیه بالظّلم و العداوة، و التّألیب: التّحریص و الإفساد، و الأَلْبُ- بالفتح-: التّدبیر علی العدوّ من حیث لا یعلم و الطّرد الشّدید (7)، و الأَلْبُ و الحربُ کثیراً ما یُذْکَرَانِ معاً، و علی التقدیرین لا بدّ من تجوز فی اللام.
و قال الجوهری (8): شَبَبْتُ النَّارَ و الحربَ أَشُبُّهَا شَبّاً و شُبُوباً: إذا أَوْقَدْتُهُمَا.
قوله علیه السلام: و لکن أسفٌ یَبْرِینِی .. أی یَهْزُلُنِی، مِنْ بَرَیْتُ السَّهْمَ (9) أو یَنْبَرِینِی مِنْ انْبَرَی لَهُ أی اعْتَرَضَ (10)، أو یَرِینِی مِنْ وَرَی الْقَیْحُ جَوْفَهُ: أَفْسَدَهُ، و فلانٌ فلاناً أَصَابَ رِئَتَهُ (11)، أو یُرِیبُنِی مِنْ أَرْبَیْتُهُ .. أی زِدْتُهُ (12) یعنی یزیدنی همّا،
ص: 35
زمخشری در المستقصی آورده است(1):
«أبدی الصریح عن الرغوة»: سخنی است وارونه و اصل آن «أبدت الرغوة عن الصریح»، مثل «تحت الرغوة اللبن الصریح» است. عبیدالله بن زیاد به هانی ابن عروه هنگامی که در این باره از مسلم بن عقیل - که از او (عبیدالله) پنهان شده بود - پرسید: مسلم انکار کرد، ولی بعداً اعتراف کرد. این ضرب المثل به هنگام آشکار شدن کاری پنهان و مخفی استعمال می شود.
«أنفاً»: بر وزن کِتف یا صاحب، از أنفة به معنی امتناع کردن و تکبر ورزیدن. آنچه که به قرینه حرباً ظاهرتر است، إلباً می باشد، و هم علیه إلبٌ به فتح و کسر همزه: با دشمنی و ظلم علیه آن اجتماع می کنند. و «التألیب»: تحریک کردن و به تباهی کشاندن و «الألب» به فتح همزه: علیه دشمن تدبیر کردن، طوری که نفهمد، طرد کردن شدید. ألب و حرب خیلی اوقات در کنار هم به کار می روند. و به هر تقدیر، باید در کلام، قائل به مجاز شد.
جوهری در «الصحاح» آورده است(2):
«شَبَبتُ النارَ و الحربَ أشبُّها شباً وشوباً»: آتش جنگ را شعله ور کردم. و سخن امام علیه السلام: «ولکن اسفٌ یبرینی»: مرا لاغر میکند از «بریتُ السَهمَ»: تیر را تراشیدم یا از «یُنبرینی» از انبری له: یعنی در راه او قرار گرفت. یا «یرینی» از وری القیح جوفه یعنی آن را فاسد کرد و فلان فلانا یعنی به ریهاش زد. یا یریبنی از «أربیتُه»: بر آن افزودم یعنی بر حزن من میافزاید.
ص: 35
و کانت نسخ المنقول منه تحتمل الجمیع.
و الدُّوَلُ- جمع دُولَةٍ- بالضم-: هو ما یُتَدَاوَلُ من المالِ، فیکون لقوم دون قوم (1)
و کتاب اللّه دَغَلًا .. أی یخدعون النّاس به (2). و الدَّغَلُ- بالتحریک-:
الفساد و الشَّرُّ و المَکْرُ (3).
و حُمَّ لَهُ کذا- علی المجهول- قُدِّرَ (4).
و الخَسْفُ: الذُّلُّ و المَشَقَّةُ و النُّقصانُ (5).
و الأَرَقُ: السَّهَرُ، و قَدْ أَرِقْتُ- بالکسر- .. أی سَهَرْتُ .. فَأَنَا أَرِقٌ، ذکره الجوهری (6).
قوله: بغیر نصر .. أی من اللّه تعالی، فینبغی أن یکون الصبر للّه تعالی، فإنّ الصبر قد یکون لأجل الجبن عن الفرار و للحمیّة، و یمکن أن یقرأ بالبصر بالباء- .. أی بالعلم أو البصیرة.
قوله علیه السلام: و إنّما الصبر بالنصر .. أی ما قرن الصبر إلّا بالنصر، و فی بعض النسخ بالعکس، و هو ظاهر. و یؤیّد الأول الفقرتان اللّتان بعدهما، فإنّ المراد بهما أنّ الورود علی الماء مقرون بالصدور. و الصَّدْرُ- بالفتح (7)
الرُّجُوعُ،
ص: 36
در نسخه هایی که از او نقل شده، احتمال همه این معانی می رود. «الدُّوَل»: جمع دُولة: مالی که رد و بدل می شود و برای قومی هست و برای دیگری نیست. و «کتاب الله دغلاً»: به وسیله قرآن مردم را می فریبند و «الدَّغَل»: فساد و شر و حیله. «حُمَّ له کذا» به شکل مجهول: مقدَّر شد. «الخسف»: خواری، مشقت و نقصان. «الأرق»: بی خوابی، و «قد أرِقتُ»: بیدار ماندم پس من أرق هستم. جوهری ذکر کرده است.1 منظور از «بغیر نصر»: از جانب خداوند. شایسته است صبر، برای خدا باشد، گاهی صبر به سبب ترس از فرار و به خاطر تعصب و غیرت باشد و می توان این کلمه را بصر خواند به معنای علم و بصیرت، «انّما الصبر بالنصر»: صبر فقط قرین پیروزی است. در بعضی از نسخه ها، انما النصر بالصبر آمده است که بهتر است. دو جمله بعد از این عبارت، شکل اول را تأیید می کنند، مراد از این دو، این است که وارد شدن به آب ملازم خارج شدن از آن است. «الصَّدر»: باز گشتن
ص: 36
و بالتّحریک الاسمُ مِنْهُ (1)
و البرق مقرون بالمطر .. و یمکن أن یقرأ بالبصر هنا- أیضا بالباء-، فتفطّن.
و قد مرّ تفسیر بعض الفقرات و سیأتی شرح بعضها فیما نقلناه و سننقل من خطبه علیه السلام.
وَ رَوَی السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (2)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ مِمَّا رَوَاهُ فِی کِتَابِ الرَّسَائِلِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ غَیْرِهِمَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عِمْرَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْوَلِیدِ الصَّیْرَفِیِّ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، عَنْ سِنَانِ بْنِ ظَرِیفٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَکْتُبُ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ إِلَی (3) أَکَابِرِ أَصْحَابِهِ، وَ فِیهَا کَلَامٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، إِلَی الْمُقَرَّبِینَ فِی الْأَظِلَّةِ، الْمُمْتَحَنِینَ بِالْبَلِیَّةِ، الْمُسَارِعِینَ فِی الطَّاعَةِ، الْمُنْشَئِینَ (4) فِی الْکَرَّةِ، تَحِیَّةٌ مِنَّا إِلَیْکُمْ، سَلَامٌ عَلَیْکُمْ، أَمَّا بَعْدُ:
فَإِنَّ نُورَ الْبَصِیرَةِ رُوحُ الْحَیَاةِ الَّذِی لَا یَنْفَعُ إِیمَانٌ إِلَّا بِهِ مَعَ اتِّبَاعِ (5) کَلِمَةِ اللَّهِ وَ التَّصْدِیقِ بِهَا، فَالْکَلِمَةُ مِنَ الرُّوحِ، وَ الرُّوحُ مِنَ النُّورِ، وَ النُّورُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، فَبِأَیْدِیکُمْ سَبَبٌ وَصَلَ إِلَیْکُمْ مِنَّا نِعْمَةٌ (6) مِنَ اللَّهِ لَا تَعْقِلُونَ (7) شُکْرَهَا،
ص: 37
و الصَدَر به تحریک: اسم از مصدر صَدر است. و آذرخش ملازم باران است. و می توان اینجا هم بصر خواند، در این باره بیاندیش. و پیشتر، تفسیر بعضی از فقرات این نامه گذشت و شرح بعضی از این فقرات که نقل کردیم خواهد آمد و از خطبه های حضرت علیه السلام نقل خواهیم کرد.
روایت2.
سید بن طاووس در کتاب «کشف المحجة لثمرة المهجة» از امام صادق علیه السلام آورده است که ایشان فرمودند: امیرمؤمنان علیه السلام این خطبه را برای بزرگان اصحابش نوشته که در بردارنده سخنانی از پیامبر صلَّی الله علیه و آله است.
بسم الله الرحمن الرحیم، این نامه ای است برای مقربان الهی و آنان که با بلاها امتحان شده و در پیروی از خداوند، از یکدگر پیشی می گیرند و بعداز مرگ رجعت می کنند، سلام و درود ما برشما.
اما بعد، همانا نور بینش، مایه زندگی است که ایمان بدون آن فایدهای ندارد مگر اینکه از سخن خدا پیروی شده و به آن تصدیق شود. سخن خداوند از روح است و این روح از نوری است که این نور، نور آسمان ها و زمین می باشد. شما نعمتی در اختیار دارید که به وسیله ما به شما رسیده و شما در سپاسگزاری
ص: 37
خَصَّکُمْ بِهَا وَ اسْتَخْلَصَکُمْ لَهَا وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ (1)إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ أَنْ لَنْ یَحُلَّ عَقْدَهُ أَحَدٌ سِوَاهُ، فَتَسَارَعُوا إِلَی وَفَاءِ الْعَهْدِ (2)، وَ امْکُثُوا (3)فِی طَلَبِ الْفَضْلِ، فَإِنَّ الدُّنْیَا عَرَضٌ حَاضِرٌ یَأْکُلُ مِنْهَا الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ، وَ إِنَّ الْآخِرَةَ وَعْدٌ صَادِقٌ (4)یَقْضِی فِیهَا مَلِکٌ قَادِرٌ، أَلَا وَ إِنَّ الْأَمْرَ کَمَا قَدْ (5)وَقَعَ لِسَبْعٍ بَقِینَ مِنْ صَفَرٍ، تَسِیرُ فِیهَا الْجُنُودُ، یَهْلِکُ (6)فِیهَا الْبَطَلُ الْجَحُودُ، خُیُولُهَا عِرَابٌ، وَ فُرْسَانُهَا حِرَابٌ (7)، وَ نَحْنُ بِذَلِکَ وَاقِفُونَ (8)، وَ لِمَا ذَکَرْنَا مُنْتَظِرُونَ انْتِظَارَ الْمُجْدِبِ الْمَطَرَ لِیَنْبُتَ الْعُشْبُ، وَ یَجْنِی الثَّمَرَ، دَعَانِی إِلَی الْکِتَابِ إِلَیْکُمُ اسْتِنْقَاذُکُمْ مِنَ الْعَمَی، وَ إِرْشَادُکُمْ بَابَ الْهُدَی، فَاسْلُکُوا سَبِیلَ السَّلَامَةِ، فَإِنَّهَا جِمَاعُ الْکَرَامَةِ، اصْطَفَی اللَّهُ مَنْهَجَهُ، وَ بَیَّنَ حُجَجَهُ (9)، وَ أَرَّفَ أُرَفَهُ (10)، وَ وَصَفَهُ وَ حَدَّهُ وَ جَعَلَهُ نَصّاً (11)کَمَا وَصَفَهُ (12)، إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أُدْخِلَ حُفْرَتَهُ یَأْتِیهِ مَلَکَانِ أَحَدُهُمَا مُنْکَرٌ
ص: 38
از این نعمت الهی نمی اندیشید، خداوند این نعمت را به شما ارزانی داشت و شما را برای آن برگزید. «وَتِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ»،(1)
(2) {و این مثلها را برای مردم می زنیم و[لی] جز دانشوران آنها را درنیابند.} خداوند عهد کرده است هرگز کسی غیر از خودش، عهد و پیمان خویش(ولایت) را نشکند، پس بشتابید به سوی وفای به عهد و در طلب خیر ثابت قدم باشید، این دنیا متاعی است آماده که نیکوکار و بدکار از آن می خورد و آخرت وعده ای است صادق که خداوند توانا در آن حکم میکند.
آگاه باشید! جنگ امروز در 23 صفر به وقوع پیوست، در این روز سپاهیان رهسپار می شوند و سربازی که از جنگیدن سرباز زند هلاک می شود، اسبان این سپاهیان از نژاد اصیل عربی هستند و سواران آن جنگاور بوده و ما بدان اطمینان داریم، و ما هم چون زمینی خشک و بی آب که منتظر باران است تا گیاهان در آن رشد کنند و درختان به ثمر برسند، نسبت به آنچه ذکر کردیم چشم دوخته ایم و منتظر آن هستیم. رهاندن شما از جهل و ناآگاهی، و ارشاد شما به راه هدایت، مرا بر آن داشت تا نامه ای برایتان بنویسم، پس راه صحیح را در پیش بگیرید؛ زیرا که در این راه بزرگواری ها جمع شده است، خداوند راه خویش را برگزید و حجّت هایش را آشکار ساخت. حدودش را مشخص کرد و به توصیف آن حدود پرداخت و آن ها را آشکار کرد. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: هنگامی که بنده ای وارد قبر می شود، دو فرشته بر او ظاهر می شود، یکی منکر
ص: 38
وَ الْآخَرُ نَکِیرٌ، فَأَوَّلُ مَا یَسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ، وَ عَنْ نَبِیِّهِ، وَ عَنْ وَلِیِّهِ، فَإِنْ أَجَابَ نَجَا وَ إِنْ تَحَیَّرَ عَذَّبَاهُ.
فَقَالَ قَائِلٌ: فَمَا حَالُ مَنْ عَرَفَ رَبَّهُ، وَ عَرَفَ نَبِیَّهُ، وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلِیَّهُ؟. فَقَالَ: ذَلِکَ مُذَبْذَبٌ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ قِیلَ: فَمَنِ الْوَلِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. فَقَالَ: وَلِیُّکُمْ فِی هَذَا الزَّمَانِ أَنَا، وَ مِنْ بَعْدِی وَصِیِّی، وَ مِنْ بَعْدِ وَصِیِّی لِکُلِّ زَمَانٍ حُجَجُ اللَّهِ کَیْمَا تَقُولُوا کَمَا قَالَ الضُّلَّالُ قَبْلَکُمْ حَیْثُ (1)فَارَقَهُمْ (2)نَبِیُّهُمْ: رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی (3)، وَ إِنَّمَا کَانَ تَمَامُ ضَلَالَتِهِمْ جَهَالَتَهُمْ بِالْآیَاتِ وَ هُمُ الْأَوْصِیَاءُ (4)فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ: قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی (5)وَ إِنَّمَا کَانَ تَرَبُّصَهُمْ أَنْ قَالُوا: نَحْنُ فِی سَعَةٍ عَنْ مَعْرِفَةِ الْأَوْصِیَاءِ حَتَّی یُعْلِنَ إِمَامٌ (6)عِلْمَهُ، فَالْأَوْصِیَاءُ قُوَّامٌ عَلَیْکُمْ (7)بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ، لِأَنَّهُمْ عُرَفَاءُ الْعِبَادِ عَرَّفَهُمُ اللَّهُ إِیَّاهُمْ عِنْدَ أَخْذِ الْمَوَاثِیقِ عَلَیْهِمْ بِالطَّاعَةِ لَهُمْ، فَوَصَفَهُمْ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ: وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ (8)وَ هُمُ الشُّهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ، وَ النَّبِیُّونَ شُهَدَاءُ لَهُمْ بِأَخْذِهِ (9)لَهُمْ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ بِالطَّاعَةِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ:
فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ
ص: 39
و دیگری نکیر است، اولین چیزی که از آن سؤال می کنند این است که خداوند، پیامبر و ولیّاش کیست؟ اگر صحیح جواب دهد نجات پیدا می کند و اگر عاجز شود آن فرشتگان او را عذاب خواهند داد.
شخصی عرض کرد: ای رسول خدا، چگونه است حال کسی که پروردگارش و پیامبرش را می شناسد اما ولیّ خود را نشناخته است؟ پیامبر فرمودند: آن شخص دودل و مردد است، نه به سوی اینان است و نه به سوی آنها. باز پرسیده شد: ای رسول خدا، این ولی کیست؟ پیامبر فرمودند: ولیّ شما در این زمان من هستم و بعداز من، وصیّم و بعداز وصیّم، در هر زمانی حجت های خداوند هستند، تا هم چون گمراهان قبل از شما، هنگامی که پیامبرشان از آنها جدا شد، نگویید: «رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ من قبل ان نذلّ و نخزی»،(1) {پروردگارا، چرا پیامبری به سوی ما نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم، قبل از آنکه خوار و گرفتار شویم؟} زیرا تمامی گمراهی آنها، به خاطر جهلشان نسبت به آیات بود و این آیات همان اوصیاء بودند. پس خداوند در پاسخ آن ها این گونه فرمود: «قُلْ کُلٌّ مُّتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِیِّ وَمَنِ اهْتَدَی»، (2){بگو: همه در انتظارند، پس در انتظار باشید. زود است که بدانید یاران راه راست کیانند و چه کسی راه یافته است.} انتظار آن ها این بود که گفتند: ما در معرفت اوصیاء تکلیفی نداریم تا این که امام خود علمش را آشکار کند. اوصیاء صاحب اختیار شما، بین بهشت و آتش جهنم هستند. تنها کسی وارد بهشت می شود که آنها را بشناسد و آنها هم او را بشناسند و هرآن کس آنها را انکار کند و آنها او را انکار کنند، وارد آتش جهنم می شود؛ زیرا بندگان امامان را می شناسند، خداوند هنگامی که از آنها (بندگان) عهد و پیمان گرفت تا از امامان اطاعت کنند، آنها را به بندگان معرفی کرد و آنها را در کتابش این گونه وصف کرد: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ»،(3) {و بر اعراف مردانی هستند که هر یک [از آن دو دسته] را از سیمایشان می شناسند.} اینان شاهدان مردم اند و پیامبران بنابه میثاقی که خداوند برای اطاعت از آنها گرفت، بر امامان و اوصیاء شاهدند. خداوند در این باره می فرماید: «فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کُلِّ أمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هَ-ؤُلاء شَهِیدًا * یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ
ص: 39
کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّی بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدِیثاً (1) .
وَ کَذَلِکَ (2) أَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ: أَنْ یَا آدَمُ! قَدِ انْقَضَتْ مُدَّتُکَ، وَ قُضِیَتْ نُبُوَّتُکَ، وَ اسْتَکْمَلَتْ أَیَّامُکَ، وَ حَضَرَ أَجَلُکَ، فَخُذِ النُّبُوَّةَ وَ مِیرَاثَ النُّبُوَّةِ وَ اسْمَ اللَّهِ الْأَکْبَرَ فَادْفَعْهُ إِلَی ابْنِکَ: هِبَةِ اللَّهِ، فَإِنِّی لَمْ أَدَعِ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَلَمٍ یُعْرَفُ، فَلَمْ تَزَلِ (3) الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ یَتَوَارَثُونَ ذَلِکَ حَتَّی انْتَهَی الْأَمْرُ إِلَیَّ، وَ أَنَا أَدْفَعُ ذَلِکَ إِلَی عَلِیٍّ وَصِیِّی، وَ هُوَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، وَ إِنَّ عَلِیّاً یُورَثُ وُلْدُهُ حَیُّهُمْ عَنْ مَیِّتِهِمْ، فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ یَدْخُلَ جَنَّةَ رَبِّهِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِهِ، وَ لْیُسْلِمْ لِفَضْلِهِمْ، فَإِنَّهُمُ الْهُدَاةُ بَعْدِی، أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فَهْمِی وَ عِلْمِی، فَهُمْ عِتْرَتِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی، أَشْکُو إِلَی اللَّهِ عَدُوَّهُمْ وَ الْمُنْکِرَ لَهُمْ فَضْلَهُمْ، وَ الْقَاطِعَ عَنْهُمْ صِلَتِی، فَنَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ (4) شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرَّحْمَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ، وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ، فَمَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ (علیه السلام) مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ (5) ، وَ مَثَلِ بَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَنْ دَخَلَهُ غُفِرَ لَهُ، فَأَیُّمَا (6) رَایَةٍ خَرَجَتْ لَیْسَتْ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَهِیَ الدَّجَّالِیَّةُ، إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ لِدِینِهِ أَقْوَاماً انْتَجَبَهُمْ لِلْقِیَامِ عَلَیْهِ وَ النَّصْرِ لَهُ، طَهَّرَهُمْ بِکَلِمَةِ الْإِسْلَامِ، وَ أَوْحَی إِلَیْهِمْ (7) مُفْتَرَضَ الْقُرْآنِ، وَ الْعَمَلَ بِطَاعَتِهِ فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا، إِنَّ اللَّهَ خَصَّکُمْ بِالْإِسْلَامِ، وَ اسْتَخْلَصَکُمْ لَهُ، وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ أَمْتَعُ (8) سَلَامَةٍ، وَ أَجْمَعُ کَرَامَةٍ، اصْطَفَی اللَّهُ مَنْهَجَهُ،
ص: 40
کَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّی بِهِمُ الأَرْضُ وَلاَ یَکْتُمُونَ اللّهَ حَدِیثًا»،(1)
{پس چگونه است [حالشان] آنگاه که از هر امتی گواهی آوریم و تو را بر آنان گواه آوریم، آن روز کسانی که کفر ورزیده اند و از پیامبر [خدا] نافرمانی کرده اند، آرزو می کنند که ای کاش با خاک یکسان می شدند و از خدا هیچ سخنی را پوشیده نمی توانند داشت.} خداوند این چنین به حضرت آدم وحی کرد: ای آدم، مدت عمر تو به پایان رسیده و نبوتت سپری شده و روزهایت کامل شده و اجل تو فرارسیده است، پس نبوت و میراث و اسم اعظم خدا را هدیه ای از جانب خداوند به پسرت (هابیل) بده؛ زیرا من زمین را بدون نشانه ای که با آن شناخته می شوم، رها نکردم. پس پیامبران و اوصیاء همواره آن را به ارث می بردند تا اینکه آن میراث به من رسید، و من آن را به وصیم، علی علیه السلام می دهم. مقام و منزلت او نزد من هم چون منزلت هارون نزد موسی است و علی آن را برای فرزندانش به ارث میگذارد و زنده آنها از مردهشان ارث میبرد، پس هرکس می خواهد وارد بهشت شود، از علی و از اوصیای بعد او پیروی کند و فضل و برتری آنها را بپذیرد. زیرا آنها بعد از من، هدایتگران می باشند و خداوند دانش و فهم مرا به آنها عطا کرد. آنها اهل بیت من، از گوشت و خون من هستند، از دشمنانشان و کسانی که فضلشان را انکار می کنند و خویشاوندی شان را با من قطع می کنند، به خدا شکایت می کنم. ما اهل بیت هم چون شجره نبوت و معدن رحمت و جایگاه فرود آمدن فرشتگان و محل وحی هستیم و مثل اهل بیت من در این امت، مانند کشتی نوح علیه السلام است. هرکس در آن سوار شود نجات می یابد و هرکس از آن بازماند هلاک شود و مثل آنها مثل «باب حطه» بنی اسرائیل می باشد. هر آنکه از این در وارد شود بخشوده می شود، و هر پرچمی که بلند شود و از جانب اهل بیت من نباشد، آن پرچم، پرچم دجّال است.
خداوند برای دینش مردانی انتخاب کرد تا پشتیبان و یاور دینش باشند، خداوند ایشان را با کلمه اسلام تطهیر کرد و تکالیف قرآن و عمل به اطاعت او در مشرق های زمین و مغرب های آن را به آنان وحی نمود، خداوند اسلام را به شما عطا کرد و شما را برای اسلام برگزید؛ زیرا اسلام پابرجاترین دین و کاملترین بزرگواری است، خداوند راه خود را برگزید
ص: 40
وَ وَصَفَهُ وَ وَصَفَ أَخْلَاقَهُ، وَ وَصَلَ أَطْنَابَهُ مِنْ ظَاهِرِ عِلْمٍ وَ بَاطِنِ حُکْمٍ (1) ، ذِی حَلَاوَةٍ وَ مَرَارَةٍ، فَمَنْ طَهَّرَ (2) بَاطِنَهُ رَأَی عَجَائِبَ مَنَاظِرِهِ فِی مَوَارِدِهِ وَ مَصَادِرِهِ، وَ مَنْ فَطَنَ لِمَا بَطَنَ (3) رَأَی مَکْنُونَ الْفِطَنِ (4) وَ عَجَائِبَ الْأَمْثَالِ وَ السُّنَنِ، فَظَاهِرُهُ أَنِیقٌ (5) ، وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، وَ لَا تَفْنَی (6) غَرَائِبُهُ، وَ لَا تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ، فِیهِ مَفَاتِیحُ الْکَلَامِ، وَ مَصَابِیحُ الظَّلَامِ، لَا یُفْتَحُ الْخَیْرَاتُ إِلَّا بِمَفَاتِحِهِ، وَ لَا تُکْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلَّا بِمَصَابِیحِهِ، فِیهِ تَفْصِیلٌ وَ تَوْصِیلٌ، وَ بَیَانُ الِاسْمَیْنِ الْأَعْلَیْنِ اللَّذَیْنِ جُمِعَا فَاجْتَمَعَا، لَا یَصْلُحَانِ إِلَّا مَعاً، یُسَمَّیَانِ فَیَفْتَرِقَانِ، وَ یُوصَلَانِ فَیَجْتَمِعَانِ، تَمَامُهُمَا فِی تَمَامِ أَحَدِهِمَا، حَوَالَیْهَا (7) نُجُومٌ، وَ عَلَی نُجُومِهَا نُجُومٌ، لِیَحْمِیَ حَمَاهُ، وَ یَرْعَی مَرْعَاهُ، وَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیَانُهُ وَ بَیَانُهُ (8) وَ حُدُودُهُ وَ أَرْکَانُهُ، وَ مَوَاضِعُ مَقَادِیرِهِ، وَ وَزْنُ مِیزَانِهِ، مِیزَانِ الْعَدْلِ، وَ حُکْمِ الْفَصْلِ، إِنَّ دُعَاةَ (9) الدِّینِ فَرَّقُوا بَیْنَ الشَّکِّ وَ الْیَقِینِ، وَ جَاءُوا بِالْحَقِّ، بَنَوْا لِلْإِسْلَامِ (10) بُنْیَاناً فَأَسَّسُوا لَهُ أَسَاساً وَ أَرْکَاناً، وَ جَاءُوا عَلَی ذَلِکَ شُهُوداً بِعَلَامَاتٍ وَ أَمَارَاتٍ، فِیهَا کَفْیُ الْمُکَتَفِی، وَ شِفَاءُ الْمُشْتَفِی (11) ، یَحْمَوْنَ (12) حَمَاهُ، وَ یَرْعَوْنَ مَرْعَاهُ، وَ یَصُونُونَ مَصُونَهُ، وَ یُفَجِّرُونَ عُیُونَهُ، بِحُبِّ اللَّهِ وَ بِرِّهِ وَ تَعْظِیمِ أَمْرِهِ وَ ذِکْرِهِ بِمَا یُحِبُّ أَنْ یُذْکَرَ بِهِ، یَتَوَاصَلُونَ بِالْوِلَایَةِ، وَ یَتَنَازَعُونَ بِحُسْنِ الرِّعَایَةِ،
ص: 41
و به توصیف این راه و اخلاقش پرداخت. و ریسمان های آشکار علم و پنهان حکمتِ گوارا و تلخِ خود را ابلاغ نمود. هرآنکه باطن خویش را پاکیزه کند، آغاز و انتهای شگفتی های مناظر خداوند را می ببیند و هرآنکه به باطن پی ببرد، فهم پنهان و شگفتی امثال و سنت ها را می بیند. ظاهر آن زیبا و باطنش عمیق است و شگفتی این علم و حکم از بین نمی رود و عجایب آن پایان نمیپذیرد و دارای کلیدهای کلام و چراغ های تاریکی می باشد. تنها نیکی ها با کلیدهای او گشوده می شود و تاریکی ها با چراغش روشن می گردد. در این دانش، پیوستگی و گسستگی و بیان دو اسم اعلی است که خداوند جمعشان کرد و جمع شدند، تنها با همدیگر اصلاح می شوند، نامیده شده و از هم جدا می گردند، و به هم وصل شده و جمع میشوند. تکمیل و تمام شؤون هر دو آنها، تمام شدن یکی از آنهاست، اطراف آن ستارگان قرار دارند و بالای این ستارگان، ستارگان دیگر جای دارند. تا خداوند از حلال و حرام دین اسلام پاسداری کند، و در قرآن، ارکان و حدود و بیان و شرح اسلام و مواضع تقدیر و میزان عدل و حکم قاطع اسلام وجود دارد.
دعوت کنندگان به دین، بین شک و یقین را جدا کردند. حق را آوردند و بنای اسلام را ساختند و اساس و ارکان آن را پایه گذاری کردند و به عنوان شاهد، علائمی و دلایلی بر اسلام آوردند و در آن نیاز انسان قانع و شفای مریض نهفته است. این دعوت کنندگان از حرام و حلال دین اسلام حمایت می کنند و حافظ سرّ دین هستند و چشمههای آن را جاری میکنند. با عشق به خداوند و نیکوکاری و بزرگداشت امر و یاد او، مطابق با آنچه که خداوند دوست دارد با آن ذکر شود، این دعوت کنندگان با ولایت، به همدیگر می پیوندند و با رفتاری نیکو
ص: 41
وَ یَتَسَاقَوْنَ (1) بِکَأْسٍ رَوِیَّةٍ، وَ یَتَلَاقَوْنَ بِحُسْنِ التَّحِیَّةِ، وَ أَخْلَاقٍ سَنِیَّةٍ، قُوَّامٌ عُلَمَاءُ أُمَنَاءُ (2) ، لَا یَسُوقُ (3) فِیهِمُ الرِّیبَةُ، وَ لَا تَشْرَعُ (4) فِیهِمُ الْغِیبَةُ، فَمَنِ اسْتَبْطَنَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً اسْتَبْطَنَ خُلْقاً سَنِیّاً (5) ، فَطُوبَی لِذِی قَلْبٍ سَلِیمٍ أَطَاعَ مَنْ یَهْدِیهِ، وَ اجْتَنَبَ مَنْ یُرْدِیهِ، وَ یَدْخُلُ مَدْخَلَ کَرَامَةٍ، وَ یَنَالُ سَبِیلَ سَلَامَةٍ، تَبْصِرَةً لِمَنْ بَصَّرَهُ، وَ طَاعَةً لِمَنْ یَهْدِیهِ (6) إِلَی أَفْضَلِ الدَّلَالَةِ، وَ کَشْفَاً لِغَطَاءِ (7) الْجَهَالَةِ الْمُضِلَّةِ الْمُهْلِکَةِ، وَ مَنْ أَرَادَ بَعْدَ هَذَا فَلْیُظْهِرْ بِالْهُدَی (8) دِینَهُ، فَإِنَّ الْهُدَی لَا تُغْلَقُ أَبْوَابُهُ (9) ، وَ قَدْ فُتِحَتْ أَسْبَابُهُ بِبُرْهَانٍ وَ بَیَانٍ، لِامْرِئٍ (10) اسْتَنْصَحَ وَ قَبِلَ نَصِیحَةَ مَنْ نَصَحَ بِخُضُوعٍ وَ حُسْنِ خُشُوعٍ، فَلْیَقْبَلِ امْرُؤٌ بِقَبُولِهَا، وَ لْیَحْذَرْ قَارِعَةً قَبْلَ حُلُولِهَا، وَ السَّلَامُ..
إلی المقرّبین فی الأظلّة .. أی الذین قربوا إلی اللّه أو (11) إلینا فی عالم الظلال و عالم الأرواح قبل حلولها الأجساد، و فی بعض النسخ: المقرّین ..
أی أقرّوا بإمامتنا فی عالم الأرواح عند المیثاق.
قوله علیه السلام: المنشئین .. و فی بعض النسخ: المنشرین .. أی الذین
ص: 42
با مخالفان تنازع می کنند و با جامی لبریز همدیگر را سیراب می کنند و با نیکوترین سلام ها و اخلاق نیکو با یکدیگر ملاقات می کنند و اینان مردانی هستند مسئول و امین که شک را در بین ایشان راهی نیست و غیبت بر آنان راه پیدا نمیکند و هر آن کس باطن چیزی از اسلام را بداند، صاحب خلق و خویی نیکو می گردد. خوشا به حال آنکه صاحب قلب سالم است و از هادی خود اطاعت کرد و خود را از هلاک دور ساخت و بر جایگاهی بزرگی و باکرامت قدم می گذارد و راه صحیح را در پیش می گیرد تا آن که را به او بصیرت داده، ببیند و از آن که او را به برترین دلیل رهنمون می کند، پیروی کند و حجاب جهل گمراه کننده و هلاک کننده را برطرف کند. هرکس در پی این است، بایستی دین خود را با هدایت آشکار کند؛ زیرا درهای هدایت بازند. راههای این هدایت برای طالب پند و اندرز و کسی که پند اندرزگو را با فروتنی و خشوع نیکو می پذیرد گشوده شده است، و انسان باید قبل از آمدن حادثه، از آن بر حذر باشد. والسلام.
توضیح
منظور از «الی المقرّبین فی الاظلّة»: مقربان خدا و یا مقربان ما در عالم تاریکی و عالم ارواح قبل از حلول این ارواح در اجسام می باشد. و در بعضی از نسخه ها به جای مقربین، مقرّین آمده است. در این صورت، کسانی که در عالم ارواح به هنگام عهد و میثاق با خدا به امامت و ولایت ما اقرار کردند، می باشد. در بعضی از نسخ به جای منشئین، منتشرین آمده است: یعنی کسانی که
ص: 42
ینشرهم اللّه و یبعثهم و ینشئهم بعد موتهم فی الرجعة، أی هذا کتاب إلی المقرّبین، و (تحیة) حال، أو خبر ثان، أو خبر مبتدإ محذوف یفسره قوله: سلام علیکم، أو (سلام) مبتدأ و (تحیة) خبره، و فی الأخیر بعد.
و قوله علیه السلام: کلمة اللّه .. مبتدأ، و قوله: مع اتّباعه .. خبره، و الضمیر راجع إلی الروح أو النور، أو الضمیر راجع إلی المؤمن بقرینة المقام، و کلمة (اللّه) مفعول المصدر، و یؤیّده أنّ فی بعض النسخ: مع اتّباع .. فیکون حال [کذا] عن الضمیر المجرور.
و الحاصل، أنّ نور البصیرة- و هی الولایة و معرفة الأئمّة (علیهم السلام) - یصیر سببا لتعلّق روح الإیمان، و بروح الإیمان یحصل و یکمل التوحید الخالص المقبول، و النور هو الذی مثّل اللّه تعالی به نوره فی القرآن المجید فی آیة النور (1) ، و السبب الذی بأیدی الشیعة أیضا الولایة التی هی سبب التقرّب إلی اللّه و النجاة من عقابه، أو حججها و براهینها، أو علومهم و معارفهم التی علموها موالیهم، و الأحکام (2) و الشرائع خاصّة، فإنّها الوسیلة إلی التقرّب إلیه تعالی و إلی حججه علیهم السلام، و یؤیّده ما فی بعض النسخ و هو قوله: إتیان الواجبات .. و فی بعضها: إتیان واجبتان [کذا] [واجبتین] - أی الکتاب و أهل البیت علیهم السلام- و إنّما أتی بصیغة المفرد أوّلا و ثانیا لارتباطهما بل اتّحادهما حقیقة، و (نعمة) بدل أو عطف بیان للسبب، أو خبر الضمیر الراجع إلیه.
قوله علیه السلام: أن لن یحلّ عقده .. لعلّ المراد عقد الإمامة .. أی لیس للناس أن یحلّوا عقدا و بیعة عقده اللّه تعالی لی فی زمن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و فی بعض النسخ: عقده الأهواء .. أی لا یحلّ ما عقده اللّه تعالی لأحد آراء الناس و أهوائهم.
ص: 43
خداوند آنها را محشور و آنها را مبعوث می کند و بعد از مرگ دوباره آنها را خلق می کند. «الی المقربین» یعنی این نامه برای مقربان الهی است. «تحیة» حال یا خبر دوم و یا خبر برای مبتدای محذوف است که «سلامٌ علیکم» آن را تفسیر می کند. یا سلام مبتدا و «تحیة» خبر سلام است که بعید به نظر می رسد. و کلمه «الله»، مبتدا و خبرش «مع اتّباعه» می باشد و ضمیر «ه» در «اتباعه»، به روح و یا نور برمی گردد. و یا با توجه به قرینه مقام، به مؤمن برمی گردد و کلمه الله مفعول اتباع می باشد که آمدن «مع اتباع» بدون ضمیر در بعضی از نسخ، این را تأیید می کند؛ در این صورت برای ضمیر مجرور، حال می باشد.
حاصل اینکه نور بینش همان ولایت و معرفت ائمه علیه السلام است که خود این نور سبب تعلق روح ایمان می شود و به وسیله روح ایمان است که توحید خالص و مقبول به دست آمده و تکمیل می شود. و این نور همانا نوری است که خداوند تعالی در قرآن مجید در آیه نور، نور خود را به آن به تمثیل کشید(1)
و همین طور حجتی که در دست شیعه است، همان ولایتی است که سبب تقرب به خدا و نجات از عذاب می شود و یا حجتها و برهان های این ولایت و یا علوم و معارف شیعه که امامان شیعه این علوم و به ویژه احکام و شریعت را به شیعیان خود یاد می دهند. زیرا این ولایت وسیله تقرب به خداوند بلندمرتبه و به حجتهای او می باشد، این سخن را آنچه در بعضی از نسخه ها مانند «اتیان الواجبات»، انجام دادن واجبات و «اتیان واجبتین»، عمل به دو واجب یعنی کتاب خدا و اهل بیت علیهم السلام است، تأیید می کند. علت آن این است که اولا، سبب به صورت مفرد آمده و دوم اینکه بین قرآن و اهل بیت اتحاد و پیوستگی حقیقی وجود دارد و از یکدیگر جدا نمیشود. و «نعمت» بدل یا عطف بیان برای سبب است و یا خبر ضمیری است که به آن برمی گردد.
مراد از کلام امیرمؤمنان علیه السلام که فرمودند: هرگز کسی این عهد و پیمان را جز خدا نقض نمی کند، شاید مراد عهد و پیمان امامت باشد یعنی اینکه مردم حق ندارند عهدی و بیعتی را که خداوند تعالی در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برای من بست بشکنند، و در بعضی از نسخه ها «عقده الأهواء» نوشته شده است، به این معنا که عهد و پیمان خداوند به خاطر آراء مردم و هوای نفسانی نقض نمیشود.
ص: 43
و قوله علیه السلام: کما قد وقع .. لعلّه إشارة إلی الصلح و الرضا بالحکمین، أو إلی بعض غزوات الصفین (1) ، فعلی الأول سیر الجنود إشارة إلی قتال الخوارج، و علی الثانی إلی ما أراد علیه السلام من الرجوع إلی قتال معاویة.
و الحِرَابُ: مصدرٌ کالمُحَارَبَةِ، و جمع حَرْبَة (2) ، و فیها هنا تجوز، و یمکن أن یقرأ بالضمّ و التشدید جمع حَارِبٍ، و فی بعض النسخ: أَحْزَاب .. أی أحزاب الشرک الذین حاربوا الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
و الأُرَفٌ، کَغُرَفٍ جمع: أُرْفَةٍ- بالضم-، و هی الحدّ بین الأرضین، و أَرَّفَ علی الأرض تأریفاً جعل لها حدودا و قسمها (3) .
و نصّ الشی ء: أظهره (4) .
و فی بعض النسخ: رَصّاً- بالراء- من قولهم: رَصَّ البناء رصّاً: إذا لصق بعضه ببعض (5) .
قوله علیه السلام: حیّهم (6) .. أی یرث حیّهم (7) .
و المراد بالاسمین الأعلین: کلمتا التوحید، أو القرآن و أهل البیت علیهم السلام، و المراد بالنجوم أوّلا الأئمّة، و ثانیا الدلائل الدالّة علی إمامتهم.
قوله علیه السلام: لیحیی حماه .. الضمیر راجع إلی الإسلام، و حماه ما حرّمه اللّه فیه، و مرعاه ما أحلّه، و میزان العدل بیان للمیزان، و حکم الفصل الحکم الذی یفصل بین الحقّ و الباطل، و یقال: کَفْیُکَ مِنْ رَجُلٍ- مثلثة حَسْبُکَ (8) .
ص: 44
و منظور از این سخن امام علی علیه السلام «کما قد وقع» شاید اشاره ای باشد به صلح و پذیرفتن حکمیت، و یا به یکی از نبردهای صفین اشاره دارد. بنابر قول اول، رهسپار شدن سپاهیان، اشاره به نبرد با خوارج دارد و بنا به قول دوم، منظور درخواست بازگشت امام علیه السلام برای جنگ با معاویه می باشد. «الحراب» همانند محاربه، مصدر می باشد و جمع حربة است و در اینجا مجاز است و می توان حِراب را به ضم حرف حاء و تشدید راء خواند که جمع حارب (جنگجو) است و در بعضی از نسخه ها احزاب آمده است، یعنی احزاب مشرک که با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله جنگیدند.
«الأُرف» بر وزن غُرَف: جمع أَرفة به معنای حد و مرز بین دو تا زمین است و «أرّف علی الارض تأریفاً»: یعنی برای آن زمین حد و حدودی قرار داد و آن را تقسیم کرد. «نَصَّ الشیء»: آن چیز را آشکار ساخت. در یکی از نسخه ها به جای نَصَّ، رصّاً آمده است که از «رَصَّ البناء رصّاً» گرفته شده است و به معنای چسبیدن چیزی به چیزی دیگر است. مراد از «حَیُّهم» یعنی «یرث حیّهم»، یعنی زنده آنها از مرده آنها ارث میبرد و مراد از دو اسم بلندمرتبه: «أشهد أن لا الله الا الله و أشهد أن محمداً رسول الله»، قرآن و اهل بیت پیامبر می باشد و مراد از نجوم اول، ائمه علیهم السلام و نجوم دوم، دلائلی هستند که به امامت ائمه علیهم السلام دلالت دارند.
ضمیر در این سخن امام علیه السلام: «لیحمی حماه»، به اسلام برمی گردد و حماه: یعنی آنچه خداوند آن را در آن حرام کرد، و «مرعاه»: آنچه خداوند آن را حلال قرار داد. «میزان العدل»، بیانی است برای میزان. و «حکم الفصل» یعنی حکمی که حق و باطل را از یکدیگر جدا می کند. گفته می شود «کفیُک من رجل» به تثلیث یاء:
ص: 44
و قوله: یحبّ (1) اللّه .. إما متعلّق بیفجرون، أو به و بما قبله علی التنازع، أو بقوله: یتواصلون.
قوله: و یتساقون .. تَفَاعُلٌ مِنَ السَّقْیِ. و فی بعض النسخ: یَتَنَاسَقُونَ ..
أی یَتَتَابَعُونَ (2) ، و فی بعضها: یَتَرَاشَفُونَ من قولهم رَشَفَ الْمَاءَ: مَصَّهُ (3) .
أقول: و کانت النسخ التی عندنا سقیمة فصحّحناها علی ما تیسّر من اجتماعها، و عسی أن تیسر نسخة أخری أقرب إلی الصحّة، و باللّه التوفیق.
ص: 45
یعنی تو را کفایت می کند. «بحب الله» یا متعلق به «یفجرون» است و یا به آن و به ما قبل آن بنا بر باب تنازع، می باشد و یا متعلق به «یتواصلون» است و «یتساقون»، مشتق از السقی و بر وزن تفاعل می باشد. در بعضی از نسخه ها به جای آن، یتناسقون یعنی از همدیگر پیروی می کنند، آمده است، در نسخه دیگر یتراشفون آمده است که از «رشف الماء»: یعنی جرعه جرعه آب را نوشیده، گرفته شده است.
مؤلف: نسخه هایی که در دست داشتیم سالم نبودند. ما آنها را بنابر جمع بین نسخ تصحیح کردیم و چه بسا نسخه ای دیگر میسر شود که نزدیک تر به صحیح باشد. بالله التوفیق .
ص: 45
ص: 46
ص: 46
ج (1): رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ یَخْطُبُ النَّاسَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَذَکَرَ فِی خُطْبَتِهِ أَنَّهُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ: انْزِلْ أَیُّهَا الْکَذَّابُ عَنْ مِنْبَرِ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، لَا مِنْبَرِ(2) أَبِیکَ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: فَمِنْبَرُ أَبِیکَ لَعَمْرِی یَا حُسَیْنُ! لَا مِنْبَرُ أَبِی، مَنْ عَلَّمَکَ هَذَا (3)؟ أَبُوکَ (4) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؟.
فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ: إِنْ أُطِعْ أَبِی فِیمَا أَمَرَنِی فَلَعَمْرِی إِنَّهُ لَهَادٍ وَ أَنَا مُهْتَدٍ بِهِ، وَ لَهُ فِی رِقَابِ النَّاسِ الْبَیْعَةُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَی لَا یُنْکِرُهَا أَحَدٌ إِلَّا جَاحِدٌ بِالْکِتَابِ، قَدْ عَرَفَهَا النَّاسُ بِقُلُوبِهِمْ وَ أَنْکَرُوهَا بِأَلْسِنَتِهِمْ، وَ وَیْلٌ لِلْمُنْکِرِینَ حَقَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) ، مَا ذَا یَلْقَاهُمْ بِهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ إِدَامَةِ الْغَضَبِ وَ شِدَّةِ الْعَذَابِ؟!.
ص: 47
باب هفدهم : اعتراض امام حسین علیه السلام بر عمر بن خطاب بالای منبر
روایات
روایت1.
الاحتجاج(1): روایت شده است که عمر بن خطاب برای مردم بالای منبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خطبه می خواند، در خطبه اش گفت که او به مؤمنان از خودشان سزاوار تر است. در این هنگام امام حسین علیه السلام از گوشه مسجد او را مورد خطاب قرار داد و فرمود: ای دروغ گو، از منبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پایین بیا. این منبر، منبر پدر تو نیست. عمر به امام حسین علیه السلام گفت: پس این منبر، منبر پدر توست به جان خودم، نه منبر پدرم ای حسین؟ چه کسی این را به تو یاد داده است؟ پدرت علی بن ابی طالب؟
امام حسین فرمودند: اگر از فرمان پدرم اطاعت می کنم به جان خود سوگند که او هادی و من هدایتشده او هستم و مردم در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله با او بیعت کردند و این بیعت بر ذمه آنها است و حضرت جبرئیل علیه السلام این بیعت را از جانب خداوند بلندمرتبه فرود آورد و کسی جز منکر قرآن، این بیعت را انکار نمی کند. مردم با دل هایشان این بیعت را پذیرفتند و با زبانشان آن را انکارکردند. وای بر آنان که حق ما اهل بیت رسول خدا را انکار میکنند. و آیا محمد، رسول الله صلَّی الله علیه و آله جز با خشم و شدت عذاب با آنان رو به رو می شود؟!
ص: 47
فَقَالَ (1) عُمَرُ: یَا حُسَیْنُ! مَنْ أَنْکَرَ حَقَّ أَبِیکَ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ! أَمَّرَنَا النَّاسُ فَتَأَمَّرْنَا، وَ لَوْ أَمَّرُوا أَبَاکَ لَأَطَعْنَا. فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ (علیه السلام): یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! فَأَیُّ النَّاسِ أَمَّرَکَ عَلَی نَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ تُؤَمِّرَ أَبَا بَکْرٍ عَلَی نَفْسِکَ لِیُؤَمِّرَکَ عَلَی النَّاسِ بِلَا حُجَّةٍ مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا رِضًی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ؟! فَرِضَاکُمْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ رِضًی، أَوْ رِضَی أَهْلِهِ کَانَ لَهُ سَخَطاً؟! أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنْ لِلِّسَانِ مَقَالًا یَطُولُ تَصْدِیقُهُ، وَ فِعْلًا یُعِینُهُ الْمُؤْمِنُونَ لَمَا تَخَطَّیْتَ رِقَابَ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، تَرْقَی مِنْبَرَهُمْ وَ صِرْتَ الْحَاکِمَ عَلَیْهِمْ بِکِتَابٍ نَزَلَ فِیهِمْ، لَا تَعْرِفُ مُعْجَمَهُ، وَ لَا تَدْرِی تَأْوِیلَهُ إِلَّا سَمَاعَ الْآذَانِ، الْمُخْطِئُ وَ الْمُصِیبُ (2) عِنْدَکَ سَوَاءٌ، فَجَزَاکَ اللَّهُ جَزَاکَ، وَ سَأَلَکَ عَمَّا أَحْدَثْتَ سُؤَالًا حَفِیّاً.
قَالَ: فَنَزَلَ عُمَرُ مُغْضَباً وَ مَشَی مَعَهُ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ حَتَّی أَتَی بَابَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ، فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَهُ، فَدَخَلَ فَقَالَ (3): یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا لَقِیتُ مِنِ (4) ابْنِکَ الْحُسَیْنِ؟! یُجْهِرُنَا بِصَوْتٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ یُحَرِّضُ عَلَیَّ الطَّغَامَ وَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ؟!.
فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِثْلُ (5) الْحُسَیْنِ ابْنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَسْتَحِثُّ (6) بِمَنْ لَا حُکْمَ لَهُ، أَوْ یَقُولُ بِالطَّغَامِ عَلَی أَهْلِ دِینِهِ، أَمَا وَ اللَّهِ مَا نِلْتَ مَا نِلْتَ (7) إِلَّا بِالطَّغَامِ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ حَرَّضَ الطَّغَامَ!.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَهْلًا یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! فَإِنَّکَ لَنْ تَکُونَ قَرِیبَ الْغَضَبِ، وَ لَا لَئِیمَ الْحَسَبِ، وَ لَا فِیکَ عُرُوقٌ مِنَ السُّودَانِ، اسْمَعْ کَلَامِی، وَ لَا
ص: 48
پس عمر گفت: ای حسین! لعنت خدا برکسی که حق پدرت را انکار کند، مردم ما را حاکم و پیشوای خود قرار دادند و ما نیز آن را پذیرفتیم، و اگر مردم پدرت را حاکم انتخاب می کردند، ما از او اطاعت می کردیم. امام حسین علیه السلام فرمود: ای پسر خطاب، چه کسی از مردم تو را حاکم خود قرار داد، پیش از آن که ابوبکر را حاکم خود انتخاب کنی؟ تا او هم بدون هیچ برهان و شاهدی از جانب پیامبر صلَّی الله علیه و آله و بدون رضایت اهل بیتش، تو را حاکم مردم انتخاب کند؟ آیا رضایت تو، رضایت پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، و رضایت اهل بیت او، نارضایتی و خشم پیامبر بود؟! به خدا سوگند، اگر زبان را سخنی بود که تصدیق آن طول می کشید و عملی می بود که مؤمنان آن را حمایت می کردند، بر گردن اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله سوار نمیشدی! از منبر آنان بالا می روی و با کتابی که در حق آنان نازل شده است، حاکم بر آنان می شوی، حال آنکه قاموس آن کتاب را نمی شناسی و تأویل آن را نمی دانی مگر در حدّ شنیدن با گوش هایت. خطاکار و درستکار در نزد تو یکی است، خداوند آنچه را که بدان مستحق هستی به تو جزا دهد و از تو درباره بدعتهایت با نهایت دقت سؤال کند.
راوی میگوید: پس عمر با خشم از منبر پایین آمد و به همراه او، تعدادی از اصحابش به راه افتادند تا این که به خانه امیرمؤمنان علیه السلام رسیدند. عمر اجازه ورود خواست. امام به او اجازه داد، عمر داخل شد و گفت: ای ابالحسن، من با پسر تو حسین، چه خصومتی دارم که در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در برابر مردم صدای خود را بر من بلند می کند و اراذل و اهل مدینه را علیه ما می شوراند؟! امام حسن علیه السلام فرمودند: مانند حسین، پسر پیامبر صلَّی الله علیه و آله، مردم را علیه کسی که هیچ حکمی ندارد تحریک میکند؟ یا اراذل را علیه اهل دین تحریک می کند؟ ولی سوگند به خدا، تنها به کمک این اراذل به مرادت رسیدی. و خداوند لعنت کند کسی را که عوام و اراذل را تحریک می کرد! امیرمؤمنان علیه السلام به امام حسن فرمودند: آرام باش ای ابامحمد، تو هرگز زود خشمگین نخواهی شد و حسب و نسب پستی نخواهی داشت؛ زیرا اصل و نسب تو از سیاهان نیست، سخنم را بشنو و بر
ص: 48
تَعْجَلْ بِالْکَلَامِ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّهُمَا لَیَهُمَّانِ فِی أَنْفُسِهِمَا بِمَا لَا یُرَی بِغَیْرِ الْخِلَافَةِ. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هُمَا أَقْرَبُ نَسَباً بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَبِیهِمَا (1) أَمَا فَأَرْضِهِمَا- یَا ابْنَ الْخَطَّابِ- بِحَقِّهِمَا یَرْضَ عَنْکَ مَنْ بَعْدَهُمَا. قَالَ: وَ مَا رِضَاهُمَا یَا أَبَا الْحَسَنِ؟ قَالَ: رِضَاهُمَا الرَّجْعَةُ عَنِ الْخَطِیئَةِ، وَ التَّقِیَّةُ عَنِ الْمَعْصِیَةِ بِالتَّوْبَةِ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: أَدِّبْ- یَا أَبَا الْحَسَنِ- ابْنَکَ أَنْ لَا یَتَعَاطَی السَّلَاطِینَ الَّذِینَ هُمُ الْحُکَمَاءُ (2) فِی الْأَرْضِ. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا أُؤَدِّبُ أَهْلَ الْمَعَاصِی عَلَی مَعَاصِیهِمْ، وَ مَنْ أَخَافُ عَلَیْهِ الزَّلَّةَ وَ الْهَلَکَةَ، فَأَمَّا مَنْ وَلَدَهُ (3) رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَا یَحُلُّ (4) أَدَبُهُ، فَإِنَّهُ یَنْتَقِلُ (5) إِلَی أَدَبٍ خَیْرٍ لَهُ مِنْهُ، أَمَا فَأَرْضِهِمَا یَا ابْنَ الْخَطَّابِ!.
قَالَ: فَخَرَجَ عُمَرُ فَاسْتَقْبَلَهُ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ (6): یَا أَبَا حَفْصٍ! مَا صَنَعْتَ وَ قَدْ (7) طَالَتْ بِکُمَا الْحُجَّةُ؟. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ:
وَ هَلْ حُجَّةٌ مَعَ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ شِبْلَیْهِ؟!. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! هُمْ بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ الْأَسْمَنُونَ وَ النَّاسُ عِجَافٌ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: مَا أَعُدُّ (8) مَا صِرْتَ إِلَیْهِ فَخْراً فَخَرْتَ بِهِ، أَ بِحُمْقِکَ (9)؟. فَقَبَضَ عُثْمَانُ عَلَی مَجَامِعِ ثِیَابِهِ ثُمَّ جَذَبَهُ وَ رَدَّهُ، ثُمَّ قَالَ (10): یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! کَأَنَّکَ تُنْکِرُ مَا أَقُولُ. فَدَخَلَ بَیْنَهُمَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ
ص: 49
سخن گفتن تعجیل مکن. عمر به امام گفت: ای ابالحسن! حسن و حسین در دلشان به چیزی فکر میکنند که چیزی جز خلافت از آن دریافت نمیشود.
امیرمؤمنان به عمر فرمود: حسن و حسین در نسب از پدرشان به پیامبر نزدیک ترند. ای پسر خطاب! آنها را با دادن حقشان خشنود کن که کسی که بعد از آنان خواهد بود، راضی خواهد شد. عمر گفت: ای اباالحسن، رضایت آنها در چیست؟ امام فرمودند: رضایت آنها در این است که از خطایت برگردی و با توبه از گناهان دوری کنی. عمر گفت: ای ابالحسن، پسرت را ادب کن که با حاکمان روی زمین از سر ستیز در نیاید. امام فرمود: من تنها گناهکاران را به خاطر خطا و گناهانشان و کسانی که از گمراهی و هلاکتشان می ترسم، ادب می کنم، و اما کسی که جدش رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است، سخن از ادب کردن او شایسته نیست؛ زیرا تربیت از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او منتقل شده است. ای پسر خطاب! آنها را راضی کن.
عمر از خانه بیرون آمد و عثمان بن عفان و عبدالرحمان بن عوف با او ملاقات کردند، پس عبدالرحمان به عمر گفت: ای اباحفص، چه کار کردی که احتجاج بین شما طولانی شد؟ عمر به او گفت: آیا می توان با علی بنابی طالب و دو بچه شیرش، احتجاج کرد؟ عثمان به عمر گفت: آنها فرزندان توانا و متین عبد مناف اند، در حالی که مردم در (سخن و استدلال) عاجز و ناتوانند. عمر به او گفت: من آنچه تو بدان رسیدی را فخری نمی دانم که به آن افتخار کنی، آیا به حماقتت فخر میکنی؟ در این هنگام عثمان گریبانش را گرفت و کشید و سپس رها نمود و گفت: ای پسر خطاب! گویی سخنم را قبول نداری، در این هنگام عبدالرحمان وساطت کرد
ص: 49
وَ فَرَّقَ بَیْنَهُمَا، وَ افْتَرَقَ الْقَوْمُ (1).
قوله علیه السلام: إلّا سماع الآذان .. أی لا تعرف معنی الکتاب إلّا بما تسمعه الآذان من الناس، و فی بعض النسخ: الفعلان- بصیغة الغیبة- أی لا یمکن معرفة الکتاب و تأویله إلّا (2) بالسماع ممّن ینتهی عمله إلی الوحی الإلهی.
و الحفاوة و الحفایة (3) و الإحفاء: الاستقصاء فی السّؤال (4).
و التحریض علی القتال: الحثّ (5) و التّرغیب و التّحریض علیه.
و الطَّغامُ: الأَرَاذِلُ (6).
قوله: لیهمّان .. أی یقصدان أمرا لا یحصل إلّا بالخلافة، فأجاب علیه السلام بأنّ الخلافة غیر بعید منهما، فإنّ أباهما خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هما أقرب نسبا به صلّی اللّه علیه و آله منه.
قوله علیه السلام: فإنّه ینتقل .. أی یترقّی بنفسه فی الآداب الحسنة من غیر تأدیب، و یحتمل الاستفهام الإنکاری، و یؤیّده أنّ فی بعض النسخ: ویحک! أ أؤدّبه؟! فإنّه ینتقل ..
و السمن .. کنایة عن وفور المال و الشرف، کما أنّ العجف .. کنایة عن
ص: 50
و آن دو را جدا نمود و مردم هم پراکنده شدند.
توضیح
منظور از این سخن امام حسین علیه السلام: «إلا سماع الآذان»، این است که تو (عمر) معنای قرآن را فقط از طریق شنیدن و گوش دادن به مردم می دانی. در بعضی از نسخه ها این عبارت با «الفعلان» و به صورت غایب آمده است، یعنی شناخت کتاب خدا و تأویل آن تنها به وسیله کسی که علم او به وحی الهی منتهی است، حاصل می شود. «الحفاوة الحفایة و الإحفاء»: به معنی تعمق در سؤال پرسیدن می باشد. و «التحریض علی القتال»: به معنی تشویق و تحریک کردن برای نبرد است. «الطغام»: فرومایگان و اوباش، و مراد از این سخن عمر «لیهمّان»: این است که امام حسن و حسین علیه السلام چیزی را میخواهند که جز با خلافت حاصل نمی شود و می خواهند خلافت و ولایت پس داده شود. امام علی علیه السلام در پاسخ به عمر فرمودند: درخواست خلافت از سوی حسن و حسین امری غیر عادی و بعید نیست؛ زیرا پدرشان خلیفه رسول خدا صلّیَ الله علیه و آله است و آنها از پدرشان به پیامبر صلَّی الله علیه و آله نزدیکتر می باشند.
و مراد از «ینتقل» در کلام امام علی علیه السلام این است که فرزندان پیامبر خودشان آراسته به اخلاق نیکو هستند و نیازی به تربیت و یاددادن ندارند، و شاید این جمله استفهام انکاری باشد؛ زیرا در برخی از نسخه ها: «ویحک! أودّبه؟ فإنّه ینتقل... »، وای برتو او را تأدیب کنم؟ آمده است و این استفهام انکاری را تأیید میکند. «السمن»: کنایه از فراوانی مال و بزرگواری است، همین طور که «عجف»: کنایه از فقیر بودن و اصل و نسب اصیل نداشتن است. یعنی علی علیه السلام و فرزندان ایشان از اشراف و ثروتمندان قریش هستند، در حالی که مردم نه صاحب مال و نه صاحب شرف و عزت اند.
ص: 50
عدمهما و قلّتهما.
کشف (1): عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِیهِ، أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَتَی عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ- وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَقَالَ لَهُ: انْزِلْ عَنْ مِنْبَرِ أَبِی. فَبَکَی عُمَرُ، ثُمَّ قَالَ: صَدَقْتَ یَا بُنَیَّ، مِنْبَرُ أَبِیکَ لَا مِنْبَرُ أَبِی! فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا هُوَ وَ اللَّهِ عَنْ رَأْیِی. فَقَالَ: صَدَقْتَ! وَ اللَّهِ مَا اتَّهَمْتُکَ (2) یَا أَبَا الْحَسَنِ، ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ فَأَخَذَهُ فَأَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ عَلَی الْمِنْبَرِ فَخَطَبَ النَّاسَ- وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی الْمِنْبَرِ مَعَهُ (3)
، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! سَمِعْتُ نَبِیَّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:
احْفَظُونِی فِی عِتْرَتِی وَ ذُرِّیَّتِی، فَمَنْ حَفِظَنِی فِیهِمْ حَفِظَهُ اللَّهُ، أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی مَنْ آذَانِی فِیهِمْ. ثَلَاثاً.
ما (4): - ابْنُ الصَّلْتِ، عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الضَّرِیرِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْمَکِّیِّ، عَنْ کَثِیرِ بْنِ طَارِقٍ، عَنْ زَیْدٍ .. مِثْلَهُ.
ص: 51
روایت2.
کشف الغمّة(1):
زید بن علی از پدر بزرگوارشان روایت کرده که امام حسین علیه السلام روز جمعه نزد عمر بن خطاب آمد. عمر بالای منبر بود. امام به عمر فرمود: از منبر پدرم پایین بیا. عمر گریه کرد، سپس گفت: راست گفتی ای فرزندم، این منبر، منبر پدرت است نه منبر پدر من! امام علی علیه السلام فرمودند: سوگند به خدا که من این را به او یاد ندادم. در این لحظه عمر گفت: راست گفتی، به خدا سوگند ای ابالحسن، من تو را متهم نمی کنم. پس عمر از منبر پایین آمد و او را بالای منبر برد و در کنار خود نشاند، و بر مردم خطبه خواند، در حالی که او در کنارش بر منبر نشسته بود. سپس امام فرمود: ای مردم، شنیدم که پیامبرتان سه بار فرمودند: منزلت مرا در رابطه با اهل بیتم حفظ کنید؛ زیرا هرکس منزلت مرا در رابطه با آنها حفظ کند، خداوند نگهبان و حافظ اوست، مبادا کسی مرا در رابطه با آنها اذیت کند که در این صورت لعنت خدا بر او باد.
روایت3.
امالی الطوسی(2):
ابن الصلت همانند این روایت را از ابن عقده و او از محمد بن عیسی نابینا، از محمد بن زکریا و او هم از کثیر بن طارق نقل کرده است .
ص: 51
ص: 52
ص: 52
و قد أوردنا کثیرا من ذلک فی أبواب الاحتجاج (1) و نورد هاهنا أمثالها بأسانید أخری لمناسبتها لهذا الکتاب أیضا، و لکونها مشتملة علی تغییرات و زیادات.
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (2): بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ مَرْفُوعاً إِلَی سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کَانَ مِنَ الْبَلَاءِ الْعَظِیمِ الَّذِی ابْتَلَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ قُرَیْشاً بَعْدَ نَبِیِّهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیُعَرِّفَهَا أَنْفُسَهَا وَ یَجْرَحَ (3) شَهَادَتَهَا عَلَی مَا ادَّعَتْهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ
ص: 53
باب هجدهم : در بیان سرگردانی مردم بعد از وفات پیامبرصلی الله علیه و آله و غصب خلافت و آشکار شدن جهل غاصبان و کفر آنان و رجوع آن ها به امیرمؤمنان علیه السلام
اشاره
روایات زیادی در باب احتجاج(1)
در این باره آوردیم. در اینجا هم به ذکر امثال آن روایات با سندهای دیگر می پردازیم؛ زیرا این روایات مناسب این کتاب می باشند و شامل تغییرات و اضافاتی هستند.
روایات
روایت1.
ارشاد القلوب:(2)
در روایتی که سند آن به سلمان فارسی - رضی الله عنه - می رسد آمده است که فرمود: از آزمون های بزرگی که خداوند عزّوجلّ بعد از پیامبر، قریش را به وسیله آن آزمود تا خداوند قریش را به خودشان بشناساند و شهادتشان را در آنچه بر پیامبر
ص: 53
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ، وَ دَحَضَ حُجَّتَهَا، وَ کَشَفَ غِطَاءَ (1) مَا أَسَرَّتْ فِی قُلُوبِهَا، وَ أَخْرَجَتْ ضَغَائِنَهَا لِآلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ وَ أَزَالَتْهُمْ عَنْ إِمَامَتِهِمْ، وَ مِیرَاثِ کِتَابِ اللَّهِ فِیهِمْ، مَا عَظُمَتْ خَطِیئَتُهُ، وَ شَمَلَتْ فَضِیحَتُهُ، وَ وَضَحَتْ هِدَایَةُ اللَّهِ فِیهِ لِأَهْلِ (2) دَعْوَتِهِ وَ وَرَثَةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَارَتْ (3) بِهِ قُلُوبُ أَوْلِیَائِهِمْ، وَ غَمَرَهُمْ نَفْعُهُ وَ أَصَابَهُمْ بَرَکَاتُهُ: أَنَّ (4) مَلِکَ الرُّومِ لَمَّا بَلَغَهُ وَفَاةُ (5) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ خَبَرُ أُمَّتِهِ وَ اخْتِلَافِهِمْ فِی الِاخْتِیَارِ عَلَیْهِمْ، وَ تَرْکِهِمْ سَبِیلَ هِدَایَتِهِمْ، وَ ادِّعَائِهِمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ لَمْ یُوصِ إِلَی أَحَدٍ بَعْدَ وَفَاتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِهْمَالَهُ إِیَّاهُمْ یَخْتَارُوا (6) لِأَنْفُسِهِمْ، وَ تَوْلِیَتِهِمُ الْأَمْرَ بَعْدَهُ الْأَبَاعِدَ مِنْ قَوْمِهِ، وَ صَرْفِ ذَلِکَ عَنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ وَرَثَتِهِ وَ قَرَابَتِهِ (7)، دَعَا عُلَمَاءَ بَلَدِهِ وَ اسْتَفْتَاهُمْ (8) فَنَاظَرَهُمْ فِی الْأَمْرِ الَّذِی ادَّعَتْهُ قُرَیْشٌ بَعْدَ نَبِیِّهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فِیمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَجَابُوهُ بِجَوَابَاتٍ مِنْ حُجَجِهِمْ عَلَی أَنَّهُ (9)مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَسَأَلَ أَهْلُ مَدِینَتِهِ أَنْ یُوَجِّهَهُمْ إِلَی الْمَدِینَةِ لِمُنَاظَرَتِهِمْ وَ الِاحْتِجَاجِ عَلَیْهِمْ، فَأَمَرَ الْجَاثَلِیقَ أَنْ یَخْتَارَ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ أَسَاقِفَتِهِ، فَاخْتَارَ مِنْهُمْ مِائَةَ رَجُلٍ، فَخَرَجُوا یَقْدُمُهُمْ جَاثَلِیقٌ لَهُمْ قَدْ أَقَرَّتِ الْعُلَمَاءُ لَهُ جَمِیعاً بِالْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ، مُتَبَحِّراً (10) فِی عِلْمِهِ یُخْرِجُ الْکَلَامَ مِنْ تَأْوِیلِهِ، وَ یَرُدُّ کُلَّ فَرْعٍ
ص: 54
صلَّی الله علیه و آله مدعی بودند، بعد از او بی ارزش کند و با این امتحان حجت آنها را باطل کند و پرده از اسرار دلهایشان بردارد و کینه دل هایشان را نسبت به اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله آشکار کند و به این طریق قریش را از رهبری و میراث داری و کتاب خدا دور کند، و عظمت خطای آنها را نشان دهد و به وسیله این آزمون الهی دلهای دوستداران اهل بیت علیهم السلام را نورانی و نعمت و برکاتش را بر آنها عطا کند، این بود که وقتی پادشاه روم از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و از اوضاع امت ایشان و اختلاف آن ها برسر موضوع خلافت با خبر شد و فهمید که امت پیامبر راه هدایتش را رها کرده اند و مدعی هستند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله کسی را بعد از خود به جانشینیاش انتخاب نکرد و این امر را رها کرد تا خود مسلمانان او را برگزینند و مسلمانان بعد از او امر خلافت را به دورترین قوم پیامبر صلَّی الله علیه و آله سپردند و خلافت را از اهل بیت و وارثان و خویشاوندان پیامبر غصب کردند، عالمان کشورش را فراخواند و درباره این مسئله با آنها مشورت کرد و درباره ادعای قریش بعد از وفات پیامبر و آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده بود، با آنها به نظرخواهی پرداخت. علماء با برهان ها و دلایلشان، علیه امت پیامبر به پادشاه جواب دادند. پادشاه از مردم خواست تا برای مناظره و احتجاج با مسلمانان، گروهی را به مدینه بفرستند.
پس به جاثلیق دستور داد تا از میان اصحاب و اسقف های پادشاه انتخاب کند. جاثلیق از بین آنها صد نفر را برگزید. این افراد به رهبری جاثلیق، که همه علماء به فضل و علم او اقرار داشتند، به طرف مدینه رهسپار شدند. آنها اقرار داشتند که جاثلیق در علم خود متبحر و کلام را از تأویل آن استخراج و هر جزء و فردی را
ص: 54
إِلَی أَصْلِهِ، لَیْسَ بِالْخُرْقِ (1) وَ لَا بِالنَّزِقِ (2) وَ لَا بِالْبَلِیدِ وَ الرِّعْدِیدِ (3)، وَ لَا النَّکِلِ (4) وَ لَا الْفَشِلِ یَنْصِتُ لِمَنْ یَتَکَلَّمُ، وَ یُجِیبُ إِذَا سُئِلَ، وَ یَصْبِرُ إِذَا مُنِعَ، فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ بِمَنْ مَعَهُ مِنْ خِیَارِ (5) أَصْحَابِهِ حَتَّی نَزَلَ الْقَوْمُ عَنْ رَوَاحِلِهِمْ، فَسَأَلَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ عَمَّنْ أَوْصَی إِلَیْهِ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَنْ قَامَ مَقَامَهُ فَدَلُّوهُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَأَتَوْا مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ، فَدَخَلُوا، عَلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ فِی حَشَدَةٍ (6) مِنْ قُرَیْشٍ فِیهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ أَنَا فِی الْقَوْمِ (7)، فَوَقَفُوا عَلَیْهِ فَقَالَ زَعِیمُ الْقَوْمِ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ .. فَرَدُّوا عَلَیْهِ السَّلَامَ، فَقَالَ:
أَرْشِدُونَا إِلَی الْقَائِمِ مَقَامَ نَبِیِّکُمْ فَإِنَّا قَوْمٌ مِنَ الرُّومِ، وَ إِنَّا عَلَی دِینِ الْمَسِیحِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، فَقَدِمْنَا (8) لَمَّا بَلَغَنَا وَفَاةُ نَبِیِّکُمْ وَ اخْتِلَافُکُمْ نَسْأَلُ (9)عَنْ صِحَّةِ نُبُوَّتِهِ وَ نَسْتَرْشِدُ لِدِینِنَا، وَ نَتَعَرَّفُ (10) دِینَکُمْ، فَإِنْ کَانَ أَفْضَلَ مِنْ دِینِنَا دَخَلْنَا فِیهِ وَ سَلَّمْنَا وَ قَبِلْنَا الرُّشْدَ مِنْکُمْ طَوْعاً وَ أَجَبْنَاکُمْ إِلَی دَعْوَةِ نَبِیِّکُمْ (صلی الله علیه و آله)، وَ إِنْ یَکُنْ عَلَی
ص: 55
به اصل آن برمی گرداند، او نه جاهل بود و نه سبک سر و نه احمق و نه ترسو و نه ضعیف و ناتوان، به سخن هر که صحبت می کرد، گوش فرامی داد و جواب هر آن که را از او می پرسید، می داد و هنگامی که از سخن گفتن منع می شد، صبر میکرد. پس به همراه برگزیدگان اصحابش به مدینه آمد و از مرکب هایشان پیاده شدند. از اهل مدینه درباره وصیّ و جانشین پیامبر صلَّی الله علیه و آله سؤال کرد. مردم او را به سوی ابوبکر راهنمایی کردند، پس آنها وارد مسجد رسول خدا شدند و بر ابوبکر وارد شدند. ابوبکر با جمعی از قریش بود که عمر بن خطاب و ابوعبیدة بن جراح و خالد بن ولید و عثمان بن عفان در میان آنها حضور داشتند، من(سلمان فارسی) هم در بین آنها بودم. آن علماء بالای سر ابوبکر ایستادند. جاثلیق به آنها سلام کرد. آنها جواب سلام او را دادند. جاثلیق گفت: ما را به سوی جانشین پیامبرتان راهنمایی کنید، ما مردمانی از روم هستیم و بر دین مسیح، عیسی بن مریم علیه السلام می باشیم. هنگامی که خبر وفات پیامبرتان و اختلافتان به ما رسید آمدیم تا از صحت نبوت پیامبرتان باخبر شده و برای دینمان راهنمایی بخواهیم و دین شما را بشناسیم. اگر آن از دین ما برتر بود به آن داخل شویم و اسلام بیاوریم و راهنمایی شما را با میل بپذیریم و دعوت پیامبرتان را اجابت کنیم، و اگر دین شما بر
ص: 55
خِلَافِ مَا جَاءَتْ بِهِ الرُّسُلُ وَ جَاءَ بِهِ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَجَعْنَا إِلَی دَیْنِ الْمَسِیحِ فَإِنَّ عِنْدَهُ مِنْ عَهْدٍ رَأَیْنَا فِیهِ أَنْبِیَاءَهُ (1) وَ رُسُلَهُ دَلَالَةً وَ نُوراً وَاضِحاً، فَأَیُّکُمْ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟
فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: هَذَا صَاحِبُنَا (2) وَ وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدَ نَبِیِّنَا.
قَالَ الْجَاثَلِیقُ: هُوَ هَذَا الشَّیْخُ؟!.
فَقَالَ (3): نَعَمْ.
فَقَالَ: یَا شَیْخُ (4)! أَنْتَ الْقَائِمُ الْوَصِیُّ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أُمَّتِهِ؟
وَ أَنْتَ الْعَالِمُ الْمُسْتَغْنِی بِعِلْمِکَ مِمَّا عَلَّمَکَ (5) نَبِیُّکَ مِنْ أَمْرِ الْأُمَّةِ وَ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ؟.
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَا، مَا أَنَا بِوَصِیٍّ.
قَالَ لَهُ: فَمَا أَنْتَ؟! قَالَ عُمَرُ: هَذَا خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ.
قَالَ النَّصْرَانِیُّ: أَنْتَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ اسْتَخْلَفَکَ فِی أُمَّتِهِ؟.
قَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَا.
قَالَ: فَمَا هَذَا الِاسْمُ الَّذِی ابْتَدَعْتُمُوهُ وَ ادَّعَیْتُمُوهُ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ؟!. فَإِنَّا قَدْ قَرَأْنَا کُتُبَ الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَوَجَدْنَا الْخِلَافَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِنَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ، لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَعَلَ آدَمَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ، وَ نَوَّهَ (6) بِاسْمِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ (7)
ص: 56
خلاف دین پیامبران و عیسی علیه السلام بود، به دین حضرت مسیح برگردیم؛ زیرا در این دین، از جانب خداوند، درباره پیامبرانش دلالت و نور واضحی است. کدام یک از شما بعد از پیامبرتان صاحب امر و وصیّ او هستید؟ عمر بن خطاب گفت: این ابوبکر، صاحب و ولیّ امر ما بعداز پیامبر است. جاثلیق گفت: این پیرمرد همان وصیّ و جانشین پیامبر است؟ عمر گفت: آری. جاثلیق گفت: ای شیخ، تو جانشین و وصی محمد در میان امتش هستی؟ و آیا تو همان عالمی هستی که با علمت از تعالیم پیامبر درباره امت و آنچه امت بدان نیازمند است، بی نیاز هستی؟ ابوبکر گفت: نه، من وصی او نیستم. جاثلیق به او گفت: پس تو کیستی؟! عمر گفت: این مرد خلیفه رسول خدا می باشد. نصرانی گفت: آیا تو همان خلیفه رسول خدا هستی که تو را میان امتش به جانشینی منصوب کرد؟ ابوبکر جواب داد: نه.
جاثلیق گفت: این چه اسمی است که آن را ابداع کرده اید و بعد از پیامبرتان آن را ادعا می کنید؟ همانا ما کتابهای پیامبران - صلَّوات الله علیهم - را خواندیم و یافتیم که خلافت تنها سزاوار یکی از پیامبران الهی می باشد. زیرا خداوند بلند مرتبه حضرت آدم را در زمین خلیفه قرار و اطاعتش را بر اهل آسمان و زمین واجب کرد و داوود علیه السلام را با نام صدا زد و فرمود: «یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ»،(1)
{ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه و جانشین گردانیدیم.}
ص: 56
کَیْفَ تَسَمَّیْتُمْ (1) بِهَذَا الِاسْمِ؟ وَ مَنْ سَمَّاکَ بِهِ؟ أَ نَبِیُّکَ سَمَّاکَ بِهِ؟.
قَالَ: لَا، وَ لَکِنْ تَرَاضَوُا النَّاسُ فَوَلَّوْنِی وَ اسْتَخْلَفُونِی.
فَقَالَ: أَنْتَ خَلِیفَةُ قَوْمِکَ لَا نَبِیِّکَ (2)، وَ قَدْ قُلْتَ إِنَّ النَّبِیَّ لَمْ یُوصِ إِلَیْکَ، وَ قَدْ وَجَدْنَا فِی کُتُبٍ مِنْ (3) سُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ، أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ یُوصِی إِلَیْهِ (4)، وَ یَحْتَاجُ النَّاسُ کُلُّهُمْ إِلَی عِلْمِهِ وَ هُوَ مُسْتَغْنٍ عَنْهُمْ، وَ قَدْ زَعَمْتَ أَنَّهُ لَمْ یُوصِ کَمَا أَوْصَتِ الْأَنْبِیَاءُ، وَ ادَّعَیْتَ أَشْیَاءَ لَسْتَ بِأَهْلِهَا، وَ مَا أَرَاکُمْ إِلَّا وَ قَدْ دَفَعْتُمْ نُبُوَّةَ مُحَمَّدٍ وَ قَدْ أَبْطَلْتُمْ سُنَنَ الْأَنْبِیَاءِ فِی قَوْمِهِمْ.
قَالَ: فَالْتَفَتَ (5) الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ: إِنَّ هَؤُلَاءِ یَقُولُونَ إِنَّ مُحَمَّداً لَمْ یَأْتِهِمْ بِالنُّبُوَّةِ وَ إِنَّمَا کَانَ أَمْرُهُ بِالْغَلَبَةِ، وَ لَوْ کَانَ نَبِیّاً لَأَوْصَی کَمَا أَوْصَتِ الْأَنْبِیَاءُ، وَ خَلَّفَ فِیهِمْ کَمَا خَلَّفَتِ الْأَنْبِیَاءُ مِنَ الْمِیرَاثِ وَ الْعِلْمِ، وَ لَسْنَا نَجِدُ عِنْدَ الْقَوْمِ أَثَرَ ذَلِکَ، ثُمَّ الْتَفَتَ کَالْأَسَدِ، فَقَالَ: یَا شَیْخُ! أَمَّا أَنْتَ فَقَدْ أَقْرَرْتَ أَنَّ مُحَمَّداً (6) لَمْ یُوصِ إِلَیْکَ وَ لَا اسْتَخْلَفَکَ وَ إِنَّمَا تَرَاضَوُا النَّاسُ بِکَ، وَ لَوْ رَضِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِرِضَی (7) الْخَلْقِ وَ اتِّبَاعِهِمْ لِهَوَاهُمْ وَ اخْتِیَارِهِمْ لِأَنْفُسِهِمْ مَا بَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ، وَ آتَاهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ لِیُبَیِّنُوا لِلنَّاسِ مَا یَأْتُونَ وَ یَذَرُونَ وَ مَا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ: لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ (8) فَقَدْ دَفَعْتُمُ النَّبِیِّینَ عَنْ رِسَالاتِهِمْ، وَ اسْتَغْنَیْتُمْ بِالْجَهْلِ مِنِ اخْتِیَارِ النَّاسِ عَنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الرُّسُلَ لِلْعِبَادِ، وَ اخْتِیَارِ الرُّسُلِ لِأُمَّتِهِمْ، وَ نَرَاکُمْ تُعَظِّمُونَ بِذَلِکَ الْفِرْیَةَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ
ص: 57
چگونه به این اسم نامیده شدی؟ و چه کسی تو را به این اسم خواند؟ آیا پیامبر تو را به این اسم خواند؟ ابوبکر گفت: نه، ولی مردم راضی شدند و مرا به ولایت و خلافت برگزیدند. جاثلیق گفت: تو خلیفه قوم خود هستی نه خلیفه پیامبرت. گفتی که پیامبر تو را وصیّ خود نکرده است. ما در کتاب های پیامبران یافتیم که خداوند پیامبری مبعوث نکرد مگر اینکه برای او وصییّ بود که بعه او وصیت میکرد و همه مردم نیازمند علم او بودند، در حالی که او از مردم بی نیاز بود. گمان کرده ای پیامبرت همانطور که پیامبران پیش از او وصیت کردند، به کسی وصیت نکرده است و ادعای چیزی را کرده ای که اهلش نیستی! می بینم که شما نبوت محمد - صلَّی الله علیه و آله - را انکار نموده اید و سنت های پیامبران میان قومشان از خودشان را نقض کرده اید. سلمان میگوید: در این هنگام جاثلیق رو به یارانش کرد و گفت: این افراد می گویند که محمد - صلَّی الله علیه و آله - پیامبر نبوده و نبوتی برای آنها نیاورده است، و تنها با غلبه و زور حاکم آنها بود. و اگر محمد پیامبر بود، همانند پیامبران وصیّ تعیین می کرد، و همچون آنها، میراث و علم در میان امتش به یادگار می گذاشت، حال آنکه ما نزد این قوم اثری از آن نمی یابیم. سپس مانند شیری برگشت و گفت: ای شیخ، اما تو خود اقرار کردی که محمد نه به تو وصیت کرده و نه تو را به جانشینی خود تعیین کرده است و تنها مردم به خلافت تو راضی شدند. اگر خداوند بزرگ و بلندمرتبه به خشنودی و رضایت خلق و به تبعیت آنها از هوای نفسانی و اختیارشان برای خودشان راضی می شد، هرگز پیامبران را بشارتگر و بیمدهنده مبعوث نمی کرد و کتاب و حکمت را به آنها نمی داد تا به تبیین آنچه که آورده اند و به جا گذاشته اند و مردم در آن اختلاف دارند بپردازند. «لئلّا یکونَ للنّاسِ علی اللهِ حجةٌ بعدالرُسُل»،(1){تا
برای مردم پس از (فرستادن) پیامبران در مقابل خدا(بهانه و) حجتی نباشد.} شما پیامبران را از رسالت هایشان دور کردید، و با جهلتان با انتخاب مردم، از انتخاب پیامبران برای بندگان و امتشان از سوی خداوند عزوجل بینیاز شدید، و به خدا
ص: 57
وَ جَلَّ وَ عَلَی نَبِیِّکُمْ، وَ لَا تَرْضَوْنَ إِلَّا أَنْ تَتَسَمَّوْا بَعْدَ ذَلِکَ بِالْخِلَافَةِ، وَ هَذَا لَا یَحِلُّ إِلَّا لِنَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ، وَ إِنَّمَا تَصِحُّ الْحُجَّةُ لَکُمْ بِتَأْکِیدِکُمُ النُّبُوَّةَ لِنَبِیِّکُمْ وَ أَخْذِکُمْ بِسُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ فِی هُدَاهُمْ، وَ قَدْ تَغَلَّبْتُمْ فَلَا بُدَّ لَنَا أَنْ نَحْتَجَّ عَلَیْکُمْ فِیمَا ادَّعَیْتُمْ حَتَّی نَعْرِفَ سَبِیلَ مَا تَدْعُونَ إِلَیْهِ، وَ نَعْرِفَ الْحَقَّ فِیکُمْ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ، أَ صَوَابٌ مَا فَعَلْتُمْ بِإِیمَانٍ أَمْ کَفَرْتُمْ بِجَهْلٍ (1)؟.
ثُمَّ قَالَ: یَا شَیْخُ! أَجِبْ.
قَالَ: فَالْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ لِیُجِیبَ عَنْهُ، فَلَمْ یُحِرْ جَوَاباً، ثُمَّ الْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ: بِنَاءُ الْقَوْمِ عَلَی غَیْرِ أَسَاسٍ وَ لَا أَرَی لَهُمْ حُجَّةً، أَ فَهِمْتُمْ؟.
قَالُوا: بَلَی.
ثُمَّ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ: یَا شَیْخُ! أَسْأَلُکَ؟.
قَالَ: سَلْ.
قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنِّی وَ عَنْکَ مَا (2) أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ، وَ مَا أَنَا عِنْدَ اللَّهِ (3)؟.
قَالَ: أَمَّا أَنَا فَعِنْدَ نَفْسِی مُؤْمِنٌ، وَ مَا أَدْرِی مَا أَنَا عِنْدَ اللَّهِ فِیمَا بَعْدُ، وَ أَمَّا أَنْتَ فَعِنْدِی کَافِرٌ، وَ مَا (4) أَدْرِی مَا أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟.
قَالَ الْجَاثَلِیقُ: أَمَّا أَنْتَ فَقَدْ مَنَّیْتَ نَفْسَکَ الْکُفْرَ بَعْدَ الْإِیمَانِ، وَ جَهِلْتَ مَقَامَکَ فِی إِیمَانِکَ، أَ مُحِقٌّ أَنْتَ فِیهِ أَمْ مُبْطِلٌ، وَ أَمَّا أَنَا فَقَدْ مَنَّیْتَنِی الْإِیمَانَ بَعْدَ الْکُفْرِ، فَمَا أَحْسَنَ حَالِی وَ أَسْوَأَ (5) حَالَکَ عِنْدَ نَفْسِکَ، إِذْ کُنْتَ لَا تُوقِنُ بِمَا لَکَ عِنْدَ اللَّهِ، فَقَدْ شَهِدْتَ لِی بِالْفَوْزِ وَ النَّجَاةِ، وَ شَهِدْتَ لِنَفْسِکَ بِالْهَلَاکِ وَ الْکُفْرِ.
ص: 58
و پیامبرتان آن دروغ بزرگ( عدم سفارش در جانشینی) را نسبت می دهید و تنها به این راضی می شوید که بعد از آن دروغ، نام خلیفه بر خود بگذارید، حال آنکه این خلافت فقط بر پیامبر و وصی او جایز است. همانا دلیل برای شما هنگامی درست است که در نبوت پیامبرتان تأکید کنید و در راهنمایی و هدایت پیامبران از سنتهای آنان پیروی نمایید. شما سرکشی کرده و زورگویی در پیش گرفتید، بنابراین بایستی ما با شما درباره ادعایتان احتجاج کنیم تا راهی را که به آن دعوت می کنید، بشناسیم و در بین شما حق و حقیقت را بعد از پیامبرتان بشناسیم، آیا این کار شما از روی ایمان درست است یا اینکه کفر از روی جهل است؟
سپس جاثلیق گفت: ای شیخ، جواب بده. سلمان گفت: در این هنگام ابوبکر به ابو عبیده رو کرد تا به جای او جواب دهد، ولی نتوانست پاسخی به او بدهد. سپس جاثلیق رو کرد به یارانش و گفت: بنای این قوم، بدون پایه و اساس است و در آنها حجتی نمی بینم، آیا فهمیدید؟ همه گفتند: آری، سپس به ابوبکر گفت: ای شیخ، از تو می پرسم؟ ابوبکر گفت: بپرس. جاثلیق گفت: مرا از خودم و از خودت و از جایگاه مان نزد خداوند با خبر کن؟ ابوبکر گفت: من در نظر خودم مؤمن هستم و از جایگاه خودم در نزد خداوند بیش از این چیزی نمیدانم، ولی تو در نزد من کافر هستی و از منزلت و جایگاه تو نزد خدا اطلاعی ندارم. جاثلیق گفت: اما تو، بعد از ایمان، خودت را به کفر رساندی، و از مقام و جایگاهت در ایمان خبر نداری، و نمی دانی که در ایمان بر حقی یا بر باطل؟ ولی تو بعد از کفر مرا به ایمان رساندی، پس چقدر حال و وضعیت من نیکو و چقدر پیش خودت حال تو بد است؛ زیرا به آنچه نزد خدا داری، یقین نداشتی و بر رستگاری و نجات من و هلاکت و کفر خودت شهادت دادی.
ص: 58
ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ: طِیبُوا نَفْساً (1) فَقَدْ شَهِدَ لَکُمْ بِالنَّجَاةِ بَعْدَ الْکُفْرِ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ: یَا شَیْخُ! أَیْنَ مَکَانُکَ السَّاعَةَ مِنَ الْجَنَّةِ إِذَا ادَّعَیْتَ الْإِیمَانَ، وَ أَیْنَ مَکَانِی مِنَ النَّارِ؟!.
قَالَ: فَالْتَفَتَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ وَ أبو [أَبِی] عُبَیْدَةَ مَرَّةً أُخْرَی لِیُجِیبَا عَنْهُ، فَلَمْ یَنْطِقْ أَحَدُهُمَا (2)
قَالَ: ثُمَّ قَالَ: مَا أَدْرِی أَیْنَ مَکَانِی وَ مَا حَالِی عِنْدَ اللَّهِ؟.
قَالَ الْجَاثَلِیقُ: یَا هَذَا! أَخْبِرْنِی کَیْفَ اسْتَجَزْتَ لِنَفْسِکَ أَنْ تَجْلِسَ فِی هَذَا الْمَجْلِسِ وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ إِلَی عِلْمِ غَیْرِکَ؟ فَهَلْ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (3) مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ؟.
قَالَ: نَعَمْ.
قَالَ: مَا أَعْلَمُکَ وَ إِیَّاهُمْ إِلَّا وَ قَدْ حَمَّلُوکَ أَمْراً عَظِیماً، وَ سَفِهُوا بِتَقْدِیمِهِمْ إِیَّاکَ عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ، فَإِنْ کَانَ الَّذِی هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ یَعْجِزُ عَمَّا سَأَلْتُکَ کَعَجْزِکَ فَأَنْتَ وَ هُوَ وَاحِدٌ فِی دَعْوَاکُمْ، فَأَرَی نَبِیَّکُمْ إِنْ کَانَ نَبِیّاً فَقَدْ ضَیَّعَ عِلْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَهْدَهُ وَ مِیثَاقَهُ الَّذِی أَخَذَهُ عَلَی النَّبِیِّینَ مِنْ قَبْلِهِ فِی إِقَامَةِ الْأَوْصِیَاءِ لِأُمَّتِهِمْ حَیْثُ لَمْ یُقِمْ وَصِیّاً لِیَتَفَرَّغُوا (4) إِلَیْهِ فِیمَا (5) تَتَنَازَعُونَ (6) فِی أَمْرِ دِینِکُمْ، فَدُلُّونِی عَلَی هَذَا الَّذِی هُوَ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، فَعَسَاهُ فِی الْعِلْمِ أَکْثَرَ مِنْکَ فِی (7) مُحَاوَرَةٍ وَ جَوَابٍ وَ بَیَانٍ وَ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ أَثَرِ النُّبُوَّةِ وَ سُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ، وَ لَقَدْ ظَلَمَکَ الْقَوْمُ وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فِیکَ.
قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: فَلَمَّا رَأَیْتُ مَا نَزَلَ بِالْقَوْمِ مِنَ الْبَهْتِ وَ الْحَیْرَةِ وَ الذُّلِ
ص: 59
سپس جاثلیق به اصحابش رو کرد و گفت: خوشحال باشید؛ زیرا بعد از کفرتان بر ایمان شما گواهی داد.
سپس ابوبکر را مورد خطاب قرار داد و گفت: ای شیخ! در این لحظه اگر ادعای ایمان کنی، جایگاه تو در بهشت و جایگاه من در جهنم کجاست؟ سلمان می گوید: ابوبکر بار دیگر به عمر و ابوعبیده رو کرد تا جواب او را بدهند ولی کسی از آن دو حرفی نزد. سپس ابوبکر گفت: من از مکان و حال خود در نزد خداوند خبر ندارم.
جاثلیق گفت: ای تو! به من بگو چگونه برای خود جایز دانسته ای که خلیفه باشی حال آنکه نیازمند علم دیگری هستی؟ آیا در بین امت محمد کسی عالم تر از تو هست؟ ابوبکر گفت: آری. جاثلیق گفت: نمیدانی که این مردم امری بسیار بزرگ بر تو تحمیل کرده اند و با مقدم داشتن تو بر کسی که از تو عالم تر است، مرتکب جهل و سفاهت شده اند! و اگر آن کسی که از تو عالم تر است، هم چون تو از جواب دادن به پرسش هایم عاجز بماند، هر دو شما در ادعایتان یکسان هستید. می بینم که پیامبرتان - اگر پیامبر بود - علم خداوند عزوجل و عهد و میثاقی را که از پیامبران پیش از پیامبرتان در جانشینی اوصیاء بر امت هایشان گرفته بود، ضایع کرده است؛ زیرا او جانشینی برای خود تعیین نکرده است تا در هنگام اختلافتان در مسائل دین به او رجوع کنید. پس مرا پیش کسی ببرید که عالم تر از شماست، شاید او در دانش و مباحثه و جوابدادن و بیان و آنچه از آثار نبوت و سنت های پیامبران از تو داناتر باشد، چرا که این قوم بر تو و برخودشان، درباره تو ظلم کردند.
سلمان گفت: هنگامی که سرگردانی، خواری، تحقیر، ناراحتی مردم
ص: 59
وَ الصَّغَارِ، وَ مَا حَلَّ بِدِینِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، وَ مَا نَزَلَ بِالْقَوْمِ مِنَ الْحُزْنِ، نَهَضْتُ- لَا أَعْقِلُ أَیْنَ أَضَعَ قَدَمِی- إِلَی بَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَدَقَقْتُ عَلَیْهِ الْبَابَ، فَخَرَجَ وَ هُوَ (1) یَقُولُ: مَا دَهَاکَ یَا سَلْمَانُ؟!. قَالَ: قُلْتُ: هَلَکَ دِینُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (2)، وَ هَلَکَ الْإِسْلَامُ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ ظَهَرَ أَهْلُ الْکُفْرِ عَلَی دِینِهِ وَ أَصْحَابِهِ بِالْحُجَّةِ، فَأَدْرِکْ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!- دِینَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْقَوْمُ قَدْ وَرَدَ عَلَیْهِمْ مَا لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِهِ وَ لَا بُدَّ وَ لَا حِیلَةَ، وَ أَنْتَ الْیَوْمَ مُفَرِّجُ کَرْبِهَا، وَ کَاشِفُ بَلْوَاهَا، وَ صَاحِبُ مِیسَمِهَا (3) وَ تَاجُهَا، وَ مِصْبَاحُ ظُلَمِهَا، وَ مِفْتَاحُ مُبْهَمِهَا.
قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ (4) مَا ذَاکَ؟.
قَالَ: قُلْتُ: قَدْ قَدِمَ قَوْمٌ مِنْ مَلِکِ الرُّومِ فِی مِائَةِ رَجُلٍ مِنْ أَشْرَافِ النَّاسِ مِنْ قَوْمِهِمْ (5) یَقْدُمُهُمْ جَاثَلِیقٌ لَهُمْ (6) لَمْ أَرَ مِثْلَهُ، یُورِدُ الْکَلَامَ عَلَی مَعَانِیهِ، وَ یَصْرِفُهُ عَلَی تَأْوِیلِهِ (7)، وَ یُؤَکِّدُ حُجَّتَهُ وَ یُحْکِمُ ابْتِدَاءَهُ، لَمْ أَسْمَعْ مِثْلَ حُجَّتِهِ وَ لَا سُرْعَةِ جَوَابِهِ مِنْ کُنُوزِ عِلْمِهِ، فَأَتَی أَبَا بَکْرٍ- وَ هُوَ فِی جَمَاعَةٍ- فَسَأَلَهُ عَنْ مَقَامِهِ وَ وَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَبْطَلَ دَعْوَاهُ (8) بِالْخِلَافَةِ، وَ غَلَبَهُمْ بِادِّعَائِهِمْ تَخْلِیفَهُمْ مَقَامَهُ، فَأَوْرَدَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ مَسْأَلَةً أَخْرَجَهُ بِهَا عَنْ إِیمَانِهِ، وَ أَلْزَمَهُ الْکُفْرَ وَ الشَّکَّ فِی دِینِهِ، فَعَلَتْهُمْ لِذَلِکَ (9) ذِلَّةٌ وَ خُضُوعٌ وَ حَیْرَةٌ، فَأَدْرِکْ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- دِینَ مُحَمَّدٍ،
ص: 60
و پیشامدی را که در دین محمد
صلَّی الله علیه و آله رخ داده بود، دیدم، برخاستم - در حالی که نمی دانستم پایم را کجا بگذارم - به خانه امیر مؤمنان علیه السلام آمدم، در را زدم، امام خارج شدند و فرمودند: ای سلمان! تو را چه شده است؟ سلمان میگوید: عرض کردم: دین محمد صلَّی الله علیه و آله بعد از او از بین رفت، کافران با حجت و برهان بر دین او و اصحابش پیروز شدند. ای امیرمؤمنان، به داد دین محمد صلَّی الله علیه و آله
و مسلمانان برس که پیشامدی بر آنها نازل شده است که توان مقابله با آن را ندارند؛ تنها شما امروز برطرف کننده غم و اندوه آنان و بردارنده آزمون و سختی از آنان هستید. شما بزرگ آنها و سرور آنان و چراغ هدایت و کلید مسائل پیچیده این امت هستید. سلمان میگوید: حضرت پرسیدند: مگر چه شده است؟ من عرض کردم: گروهی صد نفره از اشراف روم به رهبری جاثلیق آمده اند. من تا به حال همانند او ندیده ام، کلام را با توجه به معانیاش می آورد، طوری که نیاز به تأویل و توضیح نیست و حجت خود را اثبات می کند و آغاز آن را استوار میگرداند. من تاکنون همانند حجتِ او و سرعت جوابگوییِ او را که از گنجینههای علمش است نشنیده ام. جاثلیق به همراه گروهی نزد ابوبکر آمد، و از او درباره مقامش و وصیت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سؤال کرد و ادعای ابوبکر در خلافت را باطل کرد و با مردم بر سر جانشینی ابوبکر مجادله کرد و برآنها چیره شد و مسئلهای را از ابوبکر پرسید و با آن ایمانش را رد کرد و حکم به کفر و شک در دینش داد، به همین خاطر آنان دچار خواری و سرگردانی شدند. ای امیرمؤمنان دین محمد
ص: 60
فَقَدْ وَرَدَ عَلَیْهِمْ مَا لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِهِ (1).
فَنَهَضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَعِی حَتَّی أَتَیْنَا الْقَوْمَ وَ قَدْ أُلْبِسُوا الذِّلَّةَ وَ الْمَهَانَةَ وَ الصَّغَارَ وَ الْحَیْرَةَ، فَسَلَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ جَلَسَ، فَقَالَ: یَا نَصْرَانِیٌّ! أَقْبِلْ عَلَیَّ بِوَجْهِکَ وَ اقْصِدْنِی بِمَسَائِلِکَ (2) فَعِنْدِی جَوَابُ مَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ فِیمَا یَأْتُونَ وَ یَذَرُونَ، وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ.
قَالَ: فَتَحَوَّلَ النَّصْرَانِیُّ إِلَیْهِ، وَ قَالَ: یَا شَابُّ! إِنَّا وَجَدْنَا فِی کِتَابِ الْأَنْبِیَاءِ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا وَ کَانَ لَهُ وصیا [کَذَا] [وَصِیٌ] یَقُومُ مَقَامَهُ، وَ قَدْ بَلَغَنَا اخْتِلَافٌ عَنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ فِی مَقَامِ نُبُوَّتِهِ، وَ ادِّعَاءُ قُرَیْشٍ عَلَی الْأَنْصَارِ وَ ادِّعَاءُ الْأَنْصَارِ عَلَی قُرَیْشٍ، وَ اخْتِیَارُهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ، فَأَقْدَمَنَا مَلِکُنَا وَفْداً، وَ قَدِ اخْتَارَنَا لِنَبْحَثَ عَنْ دِینِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ نَعْرِفَ سُنَنَ الْأَنْبِیَاءِ فِیهِ (3) وَ الِاسْتِمَاعَ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ ادَّعَوْا مَقَامَهُ، أَ حَقٌّ ذَلِکَ أَمْ بَاطِلٌ؟ قَدْ کَذَبُوا عَلَیْهِ کَمَا کَذَبَتِ الْأُمَمُ بَعْدَ أَنْبِیَائِهَا عَلَی نَبِیِّهَا، وَ دَفَعَتِ الْأَوْصِیَاءَ عَنْ حَقِّهَا، فَإِنَّا وَجَدْنَا قَوْمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْدَهُ عَکَفُوا عَلَی الْعِجْلِ وَ دَفَعُوا هَارُونَ عَنْ وَصِیَّتِهِ، وَ اخْتَارُوا مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ، وَ کَذَلِکَ: سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا (4)، فَقَدِمْنَا فَأَرْشَدَنَا (5) الْقَوْمُ إِلَی هَذَا الشَّیْخِ، فَادَّعَی مَقَامَهُ وَ الْأَمْرَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ، فَسَأَلْنَا عَنِ الْوَصِیَّةِ إِلَیْهِ عَنْ نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) (6)؟ فَلَمْ یَعْرِفْهَا، وَ سَأَلْنَاهُ عَنْ قَرَابَتِهِ مِنْهُ إِذْ کَانَتِ الدَّعْوَةُ فِی إِبْرَاهِیمَ (7) عَلَیْهِ السَّلَامُ فِیمَا سَبَقَتْ فِی الذُّرِّیَّةِ فِی إِمَامَتِهِ أَنَّهُ لَا یَنَالُهَا إِلَّا (8) ذُرِّیَّةٌ بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ،
ص: 61
را دریاب، مسلمانان گرفتار چیزی شده اند که در مقابل آن هیچ توانی ندارند.
سپس امام از جا برخاست و همراه من وارد مسجد شدیم در حالی که آنها احساس سرافکندگی و سرگردانی و خواری می کردند. امام علیه السلام سلام کردند. سپس نشستند و فرمودند: ای نصرانی، نزد من آی و سؤال هایت را از من بپرس، پس جواب آنچه مردم بدان محتاج اند که انجام دهند یا ترک کنند نزد من است و توفیق تنها از آن خداست.
سلمان می گوید: جاثلیق به طرف امام برگشت و گفت: ای جوان، ما در کتاب های پیامبران یافتیم که خداوند هیچ پیامبری را هرگز بدون جانشین و وصی خود مبعوث نمی کند، و با خبر شدیم که امت محمد بر سر جانشینی او اختلاف دارند و قریش خود را مقدم بر انصار میدانند و انصار خود را بر قریش، و این که خود جانشین انتخاب کردهاند. پادشاهمان ما را فرستاد تا از محمد - صلَّی الله علیه و آله - بپرسیم و سنت های پیامبران را در دین او بشناسیم و به سخنان مدعیان مقام او گوش فرا دهیم که آیا حق است یا باطل؟ ولی امتش به او دروغ بستند همان طور که امت های پیشین به پیامبرانشان نسبت دروغ دادند و حق جانشینان آنها را سلب کردند. ما دیدیم که قوم موسی بعد از او گوساله را پرستیدند و هارون را از جانشینی موسی کنار زدند و آنچه قوم شما آن را برگزیده اند، آنها هم انتخاب کرده بودند. سنت خدا در گذشتگان این بوده و در سنت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت. ما به این منظور اینجا آمدیم و مردم ما را به سوی این پیرمرد راهنمایی کردند و این پیرمرد ادعای جانشینی پیامبر را دارد و امور مسلمین به او واگذار شده است. از او در مورد وصیت پیامبر نسبت به او پرسیدیم، ولی او از آن وصیت با خبر نبود و هم چنین از او درباره خویشاوندیاش با پیامبر سؤال کردیم؛ زیرا دعوت و امامت ابراهیم علیه السلام در گذشته در بین فرزندان و دودمان او بر این بوده که تنها فرزندان او هر یک پس از دیگری به امامت می رسند
ص: 61
وَ لَا یَنَالُهَا إِلَّا مُصْطَفًی مُطَهَّرٌ، فَأَرَدْنَا أَنْ نَتَبَیَّنَ السُّنَّةَ مِنْ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا جَاءَ بِهِ النَّبِیُّونَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ اخْتِلَافَ الْأُمَّةِ عَلَی الْوَصِیِّ کَمَا اخْتَلَفَتْ عَلَی مَنْ مَضَی مِنَ الْأَوْصِیَاءِ، وَ مَعْرِفَةَ الْعِتْرَةِ فِیهِمْ؟، فَإِنْ وَجَدْنَا لِهَذَا الرَّسُولِ وَصِیّاً وَ قَائِماً بَعْدَهُ وَ عِنْدَهُ عِلْمُ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ النَّاسُ، وَ یُجِیبُ بِجَوَابَاتٍ بَیِّنَةٍ، وَ یُخْبِرُ عَنْ أَسْبَابِ الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا وَ فَصْلِ الْخِطَابِ وَ الْأَنْسَابِ، وَ مَا یَهْبِطُ مِنَ الْعِلْمِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ، وَ مَا یَنْزِلُ (1) بِهِ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَی الْأَوْصِیَاءِ صَدَّقْنَا بِنُبُوَّتِهِ، وَ أَجَبْنَا دَعْوَتَهُ، وَ اقْتَدَیْنَا بِوَصِیَّتِهِ، وَ آمَنَّا بِهِ وَ بِکِتَابِهِ (2)، وَ بِمَا جَاءَتْ بِهِ الرُّسُلُ مِنْ قَبْلِهِ، وَ إِنْ یَکُنْ غَیْرَ ذَلِکَ رَجَعْنَا إِلَی دِینِنَا وَ عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً (3) لَمْ یُبْعَثْ، وَ قَدْ سَأَلْنَا هَذَا الشَّیْخَ فَلَمْ نَجِدْ عِنْدَهُ تَصْحِیحَ نُبُوَّةِ (4) مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنَّمَا ادَّعَوْا لَهُ وَ کَانَ جَبَّاراً (5) غَلَبَ عَلَی قَوْمِهِ بِالْقَهْرِ، وَ مَلَکَهُمْ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ أَثَرُ النُّبُوَّةِ، وَ لَا مَا جَاءَتْ بِهِ الْأَنْبِیَاءُ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَبْلَهُ، وَ أَنَّهُ مَضَی وَ تَرَکَهُمْ بُهْماً یَغْلِبُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ رَدَّهُمْ جَاهِلِیَّةً جَهْلَاءَ مِثْلَ مَا کَانُوا یَخْتَارُونَ بِآرَائِهِمْ لِأَنْفُسِهِمْ .. أَیَّ دِینٍ أَحَبُّوا، وَ أَیَّ مَلِکٍ أَرَادُوا، وَ أَخْرَجُوا مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ سَبِیلِ الْأَنْبِیَاءِ، وَ جَهَّلُوهُ فِی رِسَالَتِهِ، وَ دَفَعُوا وَصِیَّتَهُ (6)، وَ زَعَمُوا أَنَّ الْجَاهِلَ یَقُومُ مَقَامَ الْعَالِمِ، وَ فِی ذَلِکَ هَلَاکُ الْحَرْثِ وَ النَّسْلِ وَ ظُهُورُ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ، وَ حَاشَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَبْعَثَ نَبِیّاً إِلَّا مُطَهَّراً مُسَدَّداً مُصْطَفًی عَلَی الْعَالَمِینَ، وَ إِنَّ الْعَالِمَ أَمِیرٌ عَلَی الْجَاهِلِ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، فَسَأَلْتُهُ عَنِ اسْمِهِ فَقَالَ الَّذِی إِلَی جَنْبِهِ: هَذَا خَلِیفَةُ رَسُولِ
ص: 62
و فقط انسان برگزیده و پاک، عهدهدار امامت و خلافت می شود. ما خواستیم سنت محمد و آنچه را پیامبران علیهم السلام آورده اند، بشناسیم و از اختلاف این امت بر سر وصیّ و جانشینی او، همان طور که درمورد جانشینان پیشین اختلاف داشتند، با خبر شویم و عترت و اهل بیت پیامبر را بشناسیم و اگر برای این پیامبر جانشین و وصی بعد از او پیدا کردیم که صاحب دانشی باشد که مردم به آن نیاز دارند و او با پاسخ های واضح به آنها جواب دهد و از اسباب بلاها و مرگ ها و از فصل الخطاب و نسب ها و از آن علمی که هر سال در لیلة القدر فرود می آیند و فرشتگان و جبرئیل بر جانشینان و اوصیاء فرود می آورند، خبر می دهد، (اگر این چنین وصیّ پیدا کردیم) پیامبری حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله را بپذیریم و دعوتاش را بپذیریم و از وصی او پیروی کنیم و به خداوند و کتاب او و به وحی پیامبران قبل از او ایمان بیاوریم، و اگر برخلاف این یافتیم به دین خود بازگردیم و یقین داشته باشیم که محمد مبعوث نشده است.
از این شیخ پرسیدیم، ولی چیزی که پیامبری محمد را اثبات کند، نزد او نیافتیم، تنها مدعی شد که پیامبر قدرتمندی بوده است که با زور بر قومش غلبه یافته و مالک آنها شده است و اثری از پیامبری در وی و اثری از تعالیم پیامبران پیشین در نزد او نبوده است و این که پیامبر از دنیا رفت و قوم خود را در سردرگمی رها کرد که بر همدیگر غلبه کنند و آنها را به جاهلیت آشکار برگرداند که در آن مردم با آراء خودشان هر دینی و هر پادشاهی را که می خواستند انتخاب می کردند، و محمد صلَّی الله علیه و آله را از راه انبیا خارج کردند و رسالت و پیامبری او را نشناختند و وصی او را انکار کردند. این قوم گمان کردند که جاهل می تواند در جای عالم بنشیند که خود این کار باعث خرابی کشت و زرع و هلاکت نسل ها و ظهور فساد بر روی زمین، دریا و خشکی می شود، و خدا بالاتر است از اینکه پیامبری بفرستد مگر اینکه او پاک و تأیید شده و برگزیده شده بر جهانیان باشد و عالم، همیشه و تا روز قیامت بر جاهل فرمانروا است.
از او پرسیدم: اسمت چیست؟ کسی که در کنار او نشسته بود گفت: این خلیفه رسول
ص: 62
اللَّهِ. فَقُلْتُ: إِنَّ (1) هَذَا الِاسْمَ لَا نَعْرِفُهُ لِأَحَدٍ بَعْدَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لُغَةً مِنَ اللُّغَاتِ (2)، فَأَمَّا الْخِلَافَةُ فَلَا تَصْلُحُ إِلَّا لِآدَمَ وَ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، وَ السُّنَّةُ فِیهَا لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ، وَ إِنَّکُمْ لَتُعَظِّمُونَ الْفِرْیَةَ (3) عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ، فَانْتَفَی مِنَ الْعِلْمِ، وَ اعْتَذَرَ مِنَ الِاسْمِ، وَ قَالَ: إِنَّمَا تَرَاضَوُا النَّاسُ بِی فَسَمَّوْنِی خَلِیفَةً، وَ فِی الْأُمَّةِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنِّی، فَاکْتَفَیْنَا بِمَا حَکَمَ عَلَی نَفْسِهِ وَ عَلَی مَنِ اخْتَارَهُ، فَقَدِمْتُ مُسْتَرْشِداً وَ بَاحِثاً عَنِ الْحَقِّ، فَإِنْ وَضَحَ لِی اتَّبَعْتُهُ (4) وَ لَمْ تَأْخُذْنِی فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ، فَهَلْ عِنْدَکَ أَیُّهَا الشَّابُّ شِفَاءٌ لِمَا فِی صُدُورِنَا (5)؟.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلَی! عِنْدِی شِفَاءٌ لِصُدُورِکُمْ، وَ ضِیَاءٌ لِقُلُوبِکُمْ، وَ شَرْحٌ لِمَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ، وَ بَیَانٌ لَا یَخْتَلِجُکُمُ الشَّکٌّ مَعَهُ، وَ إِخْبَارٌ عَنْ أُمُورِکُمْ، وَ بُرْهَانٌ لِدَلَالَتِکُمْ، فَأَقْبِلْ عَلَیَّ (6) بِوَجْهِکَ، وَ فَرِّغْ لِی مَسَامِعَ قَلْبِکَ، وَ أَحْضِرْنِی ذِهْنَکَ، وَ عِ مَا أَقُولُ لَکَ: إِنَّ اللَّهَ بِمَنِّهِ وَ طَوْلِهِ وَ فَضْلِهِ- لَهُ الْحَمْدُ کَثِیراً دَائِماً- قَدْ صَدَّقَ وَعْدَهُ، وَ أَعَزَّ دِینَهُ، وَ نَصَرَ مُحَمَّداً عَبْدَهُ وَ رَسُولَهُ، وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ، فَ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ، إِنَّهُ (7) تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اخْتَصَّ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اصْطَفَاهُ وَ هَدَاهُ، وَ انْتَجَبَهُ لِرِسَالَتِهِ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً بِرَحْمَتِهِ، وَ إِلَی الثَّقَلَیْنِ بِرَأْفَتِهِ، وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ (8)، وَ جَعَلَهُ إِمَاماً لِمَنْ قَبْلَهُ مِنَ الرُّسُلِ، وَ خَاتَماً لِمَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْخَلْقِ، وَ وَرَّثَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ، وَ أَعْطَاهُ مَقَالِیدَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ،
ص: 63
خدا می باشد. من گفتم: این تنها نامی است و ما کسی را با این اسم نمی شناسیم مگر اینکه کلمهای از کلمات باشد. و اما خلافت، تنها مختص حضرت آدم و داوود علیهما السلام، و سنت در این خلافت، از آن پیامبران و اوصیاء می باشد، و شما دروغی بزرگ به خداوند و پیامبرش نسبت می دهید. در این هنگام این شیخ منکر علم و آن اسم شد و گفت: مردم بودند که به من رضایت دادند و مرا خلیفه خواندند، در حالی که در میان این امت کسی داناتر از من وجود دارد. ما هم به حکم او درباره خودش و کسانی که او را برگزیده اند اکتفا نمودیم، و در پی حق و جستجوی حقیقت بودم که اگر بر من نمایان شود، از آن تبعیت کنم، و در راه خدا، سرزنش کننده ای نمی تواند مرا سرزنش کند. و تو ای جوان، آیا شفایی برای آنچه در سینههایمان است داری؟
حضرت علی علیه السلام فرمودند: آری، شفای آنچه در سینههای شماست، نزد من است. نور هدایت دل هایتان و شرح آنچه برسر آن اختلاف دارید و بیانی که با آن شک و تردید به شما راه نمی یابد و اخبار از امورتان، و برهان و دلیل برای هدایت شما نزد من است. نزد من بیا و با قلبت به سخنان من گوش بده و ذهنت را آماده کن و آنچه را می گویم به خاطر بسپار.
حمد و سپاس همیشگی خدای راست که با منت و فضل و بخشندگی اش به وعده خود وفا کرد و دینش را گرامی داشت. بنده و فرستاده اش، محمد صلَّی الله علیه و آله را یاری رساند و به تنهایی احزاب کفر را شکست داد. فرمانروایی و حمد و سپاس تنها از آن اوست که بر همه چیز توانا می باشد. خداوند بزرگ و بلندمرتبه، محمد صلَّی الله علیه و آله را به خود اختصاص داد و او را برگزید و هدایتش کرد و با رحمت خود و با مهربانی، پیامبر را برای رسالتش بر همه مردم و انس و جن انتخاب نمود و پیروی از پیامبر را بر اهل آسمان و زمین واجب گردانید و او را پیشوای پیامبران قبل از خود و خاتم انسان های بعد از خودش قرار داد، و او را وارث میراث پیامبران کرد و کلیدهای این دنیا و آخرت را
ص: 63
وَ اتَّخَذَهُ نَبِیّاً وَ رَسُولًا وَ حَبِیباً وَ إِمَاماً، وَ دَفَعَهُ (1) إِلَیْهِ، وَ قَرَّبَهُ یَمِینَ (2) عَرْشِهِ بِحَیْثُ لَا یَبْلُغُهُ (3) مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ، فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فِی وَحْیِهِ مَا أَوْحَی (4) ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی (5)، وَ أَنْزَلَ عَلَامَاتِهِ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ، وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ: لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ (6).
قَالَ: ثُمَّ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ (7) (8) وَ قَالَ: یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (9) فَمَا مَضَی صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی أَتَمَّ اللَّهُ مَقَامَهُ، وَ أَعْطَاهُ وَسِیلَتَهُ، وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَتَهُ، فَلَنْ یُذْکَرَ اللَّهُ تَعَالَی (10) إِلَّا کَانَ مَعَهُ مَقْرُوناً، وَ فَرَضَ دِینَهُ، وَ وَصَلَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِهِ، فَقَالَ:
مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (11)» وَ قَالَ: ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (12) فَأَبْلَغَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِسَالَتَهُ، وَ أَوْضَحَ بُرْهَانَ وَلَایَتِهِ، وَ أَحْکَمَ آیَاتِهِ، وَ شَرَّعَ شَرَائِعَهُ وَ أَحْکَامَهُ، وَ دَلَّهُمْ عَلَی سَبِیلِ نَجَاتِهِمْ، وَ بَابِ هِدَایَتِهِ
ص: 64
به او ارزانی داشت و او را به عنوان پیامبر و فرستاده و حبیب و امام برگزید و او را به معراج برد و از جانب سمت راست عرش خود نزدیک کرد، به طوری که نه فرشتهی مقرّب و نه پیامبر مرسَلی می تواند به آن برسد، و به او وحی کرد: «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی»،(1)
{آنچه را دل دید انکار[ش] نکرد.} نشانه های پیامبر را بر پیامبران پیشین نازل کرد و از آنها عهد و پیمان گرفت: «لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ»،(2){البته به او ایمان بیاورید و حتما یاریاش کنید.}.
امام فرمودند: سپس خداوند به پیامبران فرمود: «قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَی ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُواْ أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَکُم مِّنَ الشَّاهِدِینَ»،(3)
{آنگاه فرمود: آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید؟ گفتند: آری اقرار کردیم. فرمود: پس گواه باشید و من با شما از گواهانم.} و باز فرمود: «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِندَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»،(4)
{همانان که از این فرستاده پیامبر درس نخوانده که [نام] او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند پیروی می کنند، [همان پیامبری که] آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای ناپاک را بر ایشان حرام می گرداند و از [دوش] آنان قید و بندهایی را که بر ایشان بوده است برمی دارد. پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریاش کردند و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند، آنان همان رستگارانند.} پس چیزی نگذشت مگر اینکه خداوند مقام و منزلت ایشان را کامل کرد، وسیله اش را به او داد و مرتبه او را بالا برد و هنگامی که خداوند ذکر میشود، در کنارآن، نام او هم ذکر میشود. دینش را واجب کرد و اطاعت و پیروی از او را هم چون پیروی از خود قرار داد و فرمود: «مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ»،(5)
{هر کس از پیامبر فرمان برد، در حقیقت خدا را فرمان برده.} و همین طور فرمود: «وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»،(6)
{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید.} از جانب خداوند رسالتش را ابلاغ و برهان ولایتش را آشکار کرد. آیات و نشانه خداوند را استوار ساخت و به تشریع شریعت ها و احکام پرداخت، و مردم را به سوی راه رهایی و در هدایت و حکمتش هدایت کرد.
ص: 64
وَ حِکْمَتِهِ، وَ کَذَلِکَ بَشَّرَ بِهِ النَّبِیُّونَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَبْلَهُ، وَ بَشَّرَ بِهِ عِیسَی رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ إِذْ یَقُولُ فِی الْإِنْجِیلِ: أَحْمَدُ الْعَرَبِیُّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ صَاحِبُ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ وَ الْقَضِیبِ، وَ أَقَامَ لِأُمَّتِهِ وَصِیَّهُ فِیهِمْ، وَ عَیْبَةَ عِلْمِهِ، وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ، وَ مُحْکَمَ آیَاتِ کِتَابِهِ، وَ تَالِیَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ، وَ بَابَ حِطَّتِهِ، وَ وَارِثَ کِتَابِهِ، وَ خَلَّفَهُ مَعَ کِتَابِ اللَّهِ فِیهِمْ، وَ أَخَذَ فِیهِمُ الْحُجَّةَ (1)، فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا (2)، کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی، وَ هُمَا الثَّقَلَانِ: کِتَابُ اللَّهِ الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ سَبَبُ بِأَیْدِیکُمْ وَ سَبَبٌ بِیَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ، فَلَا تَقَدَّمُوهُمْ فَتَمْرُقُوا (3) وَ لَا تَأْخُذُوا عَنْ غَیْرِهِمْ فَتَعْطَبُوا، وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، وَ أَنَا وَصِیُّهُ وَ الْقَائِمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِهِ، وَ الْعَارِفُ بِحَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ، وَ بِمُحْکَمِهِ وَ مُتَشَابِهِهِ، وَ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ، وَ أَمْثَالِهِ وَ عِبَرِهِ وَ تَصَارِیفِهِ، وَ عِنْدِی عِلْمُ مَا یَحْتَاجُ (4)إِلَیْهِ أُمَّتُهُ مِنْ بَعْدِهِ، وَ کُلُّ قَائِمٍ وَ مُلْتَوٍ (5)، وَ عِنْدِی عِلْمُ الْبَلَایَا وَ الْمَنَایَا وَ الْوَصَایَا وَ الْأَنْسَابِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ، وَ مَوْلِدِ الْإِسْلَامِ، وَ مَوْلِدِ الْکُفْرِ، وَ صَاحِبِ الْکَرَّاتِ، وَ دُولَةِ الدُّوَلِ، فَاسْأَلْنِی عَمَّا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَمَّا کَانَ عَلَی عَهْدِ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی، وَ عَنْ کُلِّ وَصِیٍّ، وَ کُلِّ فِئَةٍ تَضِلُّ مِائَةً وَ تَهْدِی مِائَةً، وَ عَنْ سَائِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ نَاعِقِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَ کُلِّ آیَةٍ نَزَلَتْ فِی کِتَابِ اللَّهِ فِی لَیْلٍ نَزَلَتْ أَمْ نَهَارٍ (6)، وَ عَنِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ (7) الْعَظِیمِ، فَإِنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَکْتُمْنِی مِنْ عِلْمِهِ شَیْئاً وَ لَا مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَمُ مِنْ أَهْلِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ، وَ أَصْنَافَ الْمُلْحِدِینَ وَ أَحْوَالَ
ص: 65
این چنین، پیامبران پیشین که درود خداوند بر آنها باد، بشارت او را دادند. حضرت عیسی، روح الله و کلمه او، بشارت او را داد؛ آنجا که در انجیل می گوید: او احمد، پیامبری از عرب أمی و صاحب شتری سرخموی و عصا می باشد، در میان امتش وصیّ خود و کانون دانش وی و راز دار و آیات محکم کتابش، و تلاوت کنندهای را که آنگونه که حق است آن را تلاوت می کند و باب حطهاش و وارث کتابش را معین نمود، و او را به همراه کتاب خداوند میان مردم به جا گذاشت و از آنها عهد و پیمان گرفت و فرمود: در میان شما چیزی به جا گذاشتم که اگر به آن چنگ بزنید هرگز گمراه نخواهید شد. آن کتاب خدا و عترت و اهل بیتم است، این دو ثقلان هستند: کتاب خداوند ثقل اکبر و ریسمانی است که از آسمان به زمین کشیده شده است و یک سر آن در دست شما و دیگری در دست خداوند است. این دو از یکدیگر هرگز جدا نخواهند شد تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند، پس از آنها پیشی مگیرید که از دین خارج می شوید و از غیر آنها - تعالیم دین خود را - مگیرید که هلاک می شوید و به آنها تعلیم ندهید؛ زیرا آنها از شما عالم ترند. من وصیّ پیامبر و مسئول تأویل قرآن، عارف به حلال و حرام و محکمات و متشابهات و ناسخ و منسوخ و امثال و عبرت ها و برگردان قرآن هستم. آنچه امت پیامبر، بعد از او به آن نیازمند است، و هر راست و خمیده ای نزد من است. علم به بلاها و مرگها و وصیت ها و نسب ها و فصل الخطاب موطن اسلام و کفر و صاحب هجومها و گردش دولت ها نزد من است. از من درباره آنچه در آینده تا روز قیامت اتفاق می افتد و از عهد عیسی علیه السلام از وقتی که خداوند او را به پیامبری مبعوث کرد، و از هر وصی و جانشینی و از هر گروهی که صد نفر را گمراه می کند و صد نفر را هم هدایت می کند بپرس. از جلو برنده و رهبر و فریادکشنده آن گروه تا روز قیامت و از هر آیه ای که در کتاب خداوند، در اینکه شب نازل شده است یا در روز، از تورات و انجیل و قرآن عظیم بپرس؛ زیرا پیامبر صلَّی الله علیه و آله همه دانش خود و آنچه امت های حضرت موسی و عیسی بدان نیازمند هستند، و علم به اصناف ملحدین و احوال
ص: 65
الْمُخَالِفِینَ، وَ أَدْیَانَ الْمُخْتَلِفِینَ، وَ کَانَ (1) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ بَعْدَهُمْ، وَ عَلَیْهِمْ فُرِضَتْ طَاعَتُهُ وَ الْإِیمَانُ بِهِ وَ النُّصْرَةُ لَهُ، تَجِدُونَ ذَلِکَ مَکْتُوباً فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ، وَ فِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (2)، وَ لَمْ یَکُنْ لِیُضَیِّعَ عَهْدَ اللَّهِ (3) فِی خَلْقِهِ وَ یَتْرُکَ الْأُمَّةَ قَائِهِینَ (4) بَعْدَهُ، وَ کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ وَ قَدْ وَصَفَهُ اللَّهُ بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْعَفْوِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ إِقَامَةِ الْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ؟!.
وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیْهِ کَمَا أَوْحَی (5) إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ، وَ کَمَا أَوْحَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَصَدَّقَ اللَّهَ وَ بَلَّغَ رِسَالَتَهُ وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ، وَ قَدْ (6) قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً (7) وَ قَالَ: وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ (8) وَ قَدْ صَدَّقَهُ اللَّهُ وَ أَعْطَاهُ الْوَسِیلَةَ إِلَیْهِ وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَقَالَ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (9)، فَنَحْنُ الصَّادِقُونَ (10)، وَ أَنَا أَخُوهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، وَ الشَّاهِدُ مِنْهُ عَلَیْهِمْ بَعْدَهُ، وَ أَنَا وَسِیلَتُهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أُمَّتِهِ (11)، وَ أَنَا وَ وُلْدِی وَرَثَتُهُ، وَ أَنَا وَ هُمْ کَسَفِینَةِ
ص: 66
مخالفین و هم چنین ادیان مختلف را در اختیار من گذاشت.
ایشان بعد از پیامبران خاتم آنها بودند، اطاعت از آن حضرت و ایمان به رسالتشان و یاری رساندن به پیامبر بر پیامبران پیشین واجب شد که شما اهل کتاب آن را در تورات و انجیل و زبور و صحیفههای پیشین و صحیفه ابراهیم و موسی - علیهم السلام - مکتوب می یابید و آن، مصداق این فرموده خداوند می باشد: «إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَی * صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی»،(1)
{قطعا در صحیفه های گذشته این [معنی] هست، صحیفه های ابراهیم و موسی}. حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله اینگونه نبود که عهد و پیمان خداوند را درباره آفریدگان خداوند تباه کند و بعداز خودشان مردم را سرگردان رها کند. چگونه پیامبر می تواند این گونه باشد در حالی که خداوند ایشان را به رأفت و رحمت، عفو و امر به معروف و نهی از منکر و به عدل و درستی توصیف کرده است. خداوند بلندمرتبه همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او و موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام وحی کرد، به حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله هم وحی کرده است. پس او خدا را تصدیق کرد و رسالتش را ابلاغ نمود، و من بدان گواه هستم، خداوند بزرگ و بلند مرتبه می فرماید: «فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کُلِّ أمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هَ-ؤُلاء شَهِیدًا»،(2) {پس چگونه است [حالشان] آنگاه که از هر امتی گواهی آوریم و تو را بر آنان گواه آوریم.} و در جایی دیگر می فرماید: «قُلْ کَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ»،(3)
{بگو: کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد.} خداوند هم ایشان را تصدیق کرد و وسیله تقرب به خود را به ایشان عطا نمود و در این باره می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَ کُونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ»،(4) {ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا پروا کنید و با راستان باشید.}.
پس ما صادقون هستیم و من برادر پیامبر در این دنیا و آخرت و بعد از ایشان شاهد بر مردم هستم، من وسیله او بین ایشان و امت شان می باشم. من و فرزندانم وارثان ایشان هستیم و من و فرزندانم در میان امت پیامبر هم چون کشتی
ص: 66
نُوحٍ فِی قَوْمِهِ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ، وَ أَنَا وَ هُمْ کَبَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ، وَ أَنَا (1) بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ، وَ أَنَا الشَّاهِدُ مِنْهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، وَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یُعْرَضُ (2) طَاعَتِی وَ مَحَبَّتِی بَیْنَ (3) أَهْلِ الْإِیمَانِ وَ أَهْلِ الْکُفْرِ وَ أَهْلِ النِّفَاقِ، فَمَنْ أَحَبَّنِی کَانَ مُؤْمِناً، وَ مَنْ أَبْغَضَنِی کَانَ کَافِراً، وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ لَا کُذِّبَ بِی (4)، وَ لَا ضَلَلْتُ وَ لَا ضُلَّ بِی، وَ إِنِّی لَعَلَی (5) بَیِّنَةٍ بَیَّنَهَا رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَبَیَّنَهَا لِی، فَاسْأَلُونِی عَمَّا کَانَ وَ عَمَّا یَکُونُ (6) وَ عَمَّا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
قَالَ: فَالْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ: هَذَا هُوَ (7) وَ اللَّهِ النَّاطِقُ بِالْعِلْمِ وَ الْقُدْرَةِ، الْفَاتِقُ (8)الرَّاتِقُ، وَ نَرْجُو مِنَ اللَّهِ تَعَالَی أَنْ نَکُونَ صَادَفْنَا (9) حَظَّنَا، وَ نُورَ هِدَایَتِنَا، وَ هَذِهِ وَ اللَّهِ حُجَجُ الْأَوْصِیَاءِ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ عَلَی قَوْمِهِمْ.
قَالَ: فَالْتَفَتَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَقَالَ: کَیْفَ عَدَلَ بِکَ الْقَوْمُ عَنْ قَصْدِهِمْ إِیَّاکَ، وَ ادَّعَوْا مَا أَنْتَ أَوْلَی بِهِ مِنْهُمْ؟! أَلَا وَ قَدْ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ، قَصَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ (10) وَ مَا ضَرَّ ذَلِکَ الْأَوْصِیَاءَ مَعَ مَا أَغْنَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مِنَ الْعِلْمِ وَ اسْتِحْقَاقِ مَقَامَاتِ رُسُلِهِ، فَأَخْبِرْنِی- أَیُّهَا الْعَالِمُ الْحَکِیمُ- عَنِّی وَ عَنْکَ مَا (11)
ص: 67
نوح هستیم که هر کس بر آن سوار شود نجات یافته و هر آنکه از آن جا ماند غرق شده است. من و آنها مانند باب حطّه در میان بنی اسرائیل هستیم. [باب حطّه دری بود که هرکس از آن می گذشت آمرزیده می شد.] مقام و جایگاه من در نزد پیامبر هم چون جایگاه هارون نزد موسی است جز اینکه بعد از آن حضرت پیامبری نخواهد آمد. من در دنیا و در آخرت از جانب ایشان شاهد می باشم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر اساس برهان و دلیل از سوی پروردگارش، طاعت و دوستی مرا بین اهل ایمان و اهل کفر و اهل نفاق واجب کرد. هر کس مرا دوست بدارد مؤمن است و هر کس بر من بغض ورزد، کافر می باشد. به خدا سوگند دروغ نگفتم و بر من هم دروغ نگفته اند و در مورد من تکذیب نشد. نه گمراه شدم و نه کسی به خاطرم گمراه شده است.
همانا من از جانب خداوند دلیل روشنی دارم که خداوند آن را برای پیامبرش و پیامبر هم آن را برای من آشکار کرد. از گذشته و حال و آینده تا روز قیامت از من بپرسید. سلمان می گوید: جاثلیق رو کرد به اصحابش و گفت: سوگند به خدا، این مرد گوینده از روی علم و توانایی، و گره گشا می باشد. از خداوند می خواهیم که به بهره و نصیبمان و نور هدایت مان برسیم. به خدا سوگند، این ها دلیل های اوصیای پیامبران بر قومشان می باشد. سلمان می گوید: جاثلیق به طرف امام علیه السلام برگشت و عرض کرد: چگونه این قوم از شما روی گرداندند و مدعی چیزی شدند که شما از آنها در این امر شایسته تر هستید؟ ای مردم، آگاه باشید که حجت بر ایشان تمام شد ولی آنها در بین خودشان کوتاهی ورزیدند، و این کار آنها بر اوصیاء ضرری نمی رساند؛ زیرا خداوند بلندمرتبه آنان را با علم و استحقاق مقامات پیامبرانش، بی نیاز کرده است. پس ای عالم حکیم، مرا از جایگاهم و جایگاه خودتان با خبر کنید؟ شما نزد خداوند چه جایگاهی دارید؟ و من در نزد خدا در چه مقامی هستم؟
ص: 67
أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ مَا أَنَا عِنْدَ اللَّهِ؟.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا أَنَا فَعِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُؤْمِنٌ وَ عِنْدَ نَفْسِی مُؤْمِنٌ مُتَیَقِّنٌ (1) بِفَضْلِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ هِدَایَتِهِ وَ نِعَمِهِ عَلَیَّ، وَ کَذَلِکَ أَخَذَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ (2)مِیثَاقِی عَلَی الْإِیمَانِ وَ هَدَانِی لِمَعْرِفَتِهِ (3)لَا أَشُکُّ فِی ذَلِکَ وَ لَا أَرْتَابُ، وَ لَمْ أَزَلْ عَلَی مَا أَخَذَ اللَّهُ تَعَالَی (4) عَلَیَّ مِنَ الْمِیثَاقِ، وَ لَمْ أُبَدِّلْ وَ لَمْ أُغَیِّرْ وَ ذَلِکَ بِمَنِّ اللَّهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ صُنْعِهِ، أَنَا فِی الْجَنَّةِ لَا أَشُکُّ فِی ذَلِکَ وَ لَا أَرْتَابُ (5) لَمْ أَزَلْ عَلَی مَا أَخَذَ اللَّهُ تَعَالَی (6) عَلَیَّ مِنَ الْمِیثَاقِ، فَإِنَّ الشَّکَّ شِرْکٌ لِمَا أَعْطَانِیَ اللَّهُ مِنَ الْیَقِینِ وَ الْبَیِّنَةِ، وَ أَمَّا أَنْتَ فَعِنْدَ اللَّهِ کَافِرٌ بِجُحُودِکَ الْمِیثَاقَ وَ الْإِقْرَارَ الَّذِی أَخَذَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ بَعْدَ خُرُوجِکَ مِنْ بَطْنِ أُمِّکَ وَ بُلُوغِکَ الْعَقْلَ وَ مَعْرِفَةَ التَّمْیِیزِ (7)
(8) لِلْجَیِّدِ وَ الرَّدِی ءِ وَ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ، وَ إِقْرَارَکَ بِالرُّسُلِ، وَ جُحُودِکَ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی الْإِنْجِیلِ مِنْ أَخْبَارِ النَّبِیِّینَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مَا دُمْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ، کُنْتَ فِی النَّارِ لَا مَحَالَةَ.
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ مَکَانِی مِنَ النَّارِ وَ مَکَانِکَ مِنَ الْجَنَّةِ؟.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَمْ أَدْخُلْهَا فَأَعْرِفَ مَکَانِی مِنَ الْجَنَّةِ وَ مَکَانَکَ مِنَ النَّارِ، وَ لَکِنْ أُعَرِّفُکَ ذَلِکَ (9)مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْحَقِّ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً: لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ
ص: 68
حضرت علی علیه السلام فرمود: اما من در پیشگاه خداوند و در نزد خود مؤمن هستم و به فضل و رحمت و به نعمت خداوند بر خودم، یقین دارم؛ و اینسان، خداوند والا مقام، بر ایمان از من عهد و پیمان گرفت و مرا به سوی معرفتش هدایت کرد، و در آن شک و تردیدی ندارم و هم چنان بر عهد و پیمانی که خداوند از من گرفت می باشم. نه آن را تغییر داده و نه جایگزینی بر آن عهد و پیمان اختیار کرده ام، و این به سبب منت و رحمت و احسان خداوند بر من است. من شک و تردیدی ندارم که در بهشت هستم و پیوسته بر عهد و پیمان خداوند می باشم؛ چرا که شک در یقین و برهانی که خداوند بر من ارزانی داشته، شرک است. امّا تو در پیشگاه خدا به سبب انکار عهد و میثاق و انکار اقراری که خداوند بعد از به دنیا آمدن، از تو گرفت و بعد از رشد عقل و شناخت و تشخیص خوب و بد، خیر و شر و بعد از آنکه به پیامبران اقرار کردی و منکر اخبار پیامبران علیه السلام شدی که در انجیل نازل کرد، کافر هستی و تا زمانی که در این حالت می باشی، شکی نیست که در آتش جهنم جای داری. جاثلیق گفت: پس مرا از جایگاهم در جهنم و جایگاه خودت در بهشت با خبر کن.
حضرت فرمودند: من وارد آن نشده ام تا مکان خود را در بهشت و مکان تو را در جهنم بدانم؛ ولی تو را به وسیله قرآن، با آن آشنا می کنم. خداوند بلند مرتبه، محمد صلَّی الله علیه و آله را به حق مبعوث کرد و کتابی بر او نازل کرد که: «لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ
ص: 68
وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (1) أَحْکَمَ فِیهِ جَمِیعَ عِلْمِهِ، وَ أَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ الْجَنَّةِ بِدَرَجَاتِهَا وَ مَنَازِلِهَا، وَ قَسَّمَ اللَّهُ (2)جَلَّ جَلَالُهُ الْجِنَانَ بَیْنَ خَلْقِهِ لِکُلِّ عَامِلٍ مِنْهُمْ ثَوَاباً مِنْهَا، وَ أَحَلَّهُمْ عَلَی قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِی الْأَعْمَالِ وَ الْإِیمَانِ، فَصَدَّقَنَا اللَّهُ وَ عَرَّفَنَا مَنَازِلَ الْأَبْرَارِ، وَ کَذَلِکَ (3) مَنَازِلَ الْفُجَّارِ، وَ مَا أَعَدَّ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ فِی النَّارِ، وَ قَالَ: لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (4)فَمَنْ مَاتَ عَلَی کُفْرِهِ وَ فُسُوقِهِ وَ شِرْکِهِ وَ نِفَاقِهِ وَ ظُلْمِهِ فَ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (5)، وَ قَدْ قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (6) وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هُوَ الْمُتَوَسِّمَ، وَ أَنَا وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِیَ الْمُتَوَسِّمُونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
قَالَ: فَالْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ: قَدْ أَصَبْتُمْ إِرَادَتَکُمْ وَ أَرْجُو أَنْ تَظْفَرُوا بِالْحَقِّ الَّذِی طَلَبْنَا، إِلَّا أَنَّهُ (7) قَدْ نَصَبْتُ لَهُ مَسَائِلَ فَإِنْ أَجَابَنِی عَنْهَا نَظَرْنَا فِی أَمْرِنَا وَ قَبِلْتُ مِنْهُ.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِنْ أَجَبْتُکَ عَمَّا تَسْأَلُنِی عَنْهُ- وَ فِیهِ تِبْیَانٌ وَ بُرْهَانٌ وَاضِحٌ لَا تَجِدُ لَهُ مَدْفَعاً وَ لَا مِنْ قَبُولِهِ بُدّاً أَنْ (8)
تَدْخُلَ فِی دِینِنَا؟
قَالَ: نَعَمْ.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ عَلَیْکَ رَاعٍ وَ (9) کَفِیلٌ، إِذَا وَضَحَ لَکَ الْحَقُّ وَ عَرَفْتَ الْهُدَی أَنْ تَدْخُلَ فِی دِینِنَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ؟.
قَالَ الْجَاثَلِیقُ: نَعَمْ، لَکَ اللَّهُ عَلَیَّ رَاعٍ وَ (10) کَفِیلٌ أَنِّی أَفْعَلُ ذَلِکَ.
ص: 69
وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»،(1)
{از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید. وحی [نامه] ای است از حکیمی ستوده [صفات].} خداوند در این کتاب تمام علم خود را محکم و استوار ساخت و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از درجات و منزل های بهشت با خبر کرد و بهشت را میان مخلوقاتش به اندازه ثواب و پاداش آن ها تقسیم کرد و به مقدار کارهای نیکشان و ایمان آنها، بهشت را بر آنان واجب کرد، پس ما (اهل بیت) خداوند را تصدیق کردیم و با جایگاه نیکوکاران و جایگاه فاسدان و عذابی که در آتش جهنم برای آن ها آماده کرده است، آشنا شدیم، و خداوند فرمود: « لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِّکُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ»،(2)
{[دوزخی] که برای آن هفت در است و از هر دری بخشی معین از آنان [وارد می شوند].}، و هرکس بر کفر و فسق و شرک و نفاق و ظلم خود باشد و در این حال بمیرد، مصداق این آیه خداوند است: «لِّکُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ،»(3) {و از هر دری بخشی معین از آنان [وارد می شوند].} خداوند بلند مرتبه می فرماید: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِینَ»،(4){به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست.} و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، خود از هوشیاران بود، و من و امامان از نسل من، تا روز قیامت از هوشیاران هستیم.
سلمان می گوید: جاثلیق رو کرد به اصحابش و گفت: آنچه می خواستید بدان رسیده اید و امید آن دارم که بر حقیقتی که می خواهیم، برسید، جز این که مسائلی بر او مطرح کرده ام، اگر جواب داد، در کار خود می نگریم و من از او قبول می کنم. امام فرمودند: اگر من با دلیل و برهان قاطع که نمی توانی آن را رد کنی و چارهای جز به پذیرفتن آن نداری، پاسخ پرسش هایت را بدهم، تو و یارانت دین ما را می پذیرید؟ جاثلیق گفت: آری، من خداوند را در این کار شاهد و وکیل قرار می دهم، اگر همان طور باشی که گفتی، دین تو را بپذیرم.
ص: 69
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَخُذْ عَلَی أَصْحَابِکَ الْوَفَاءَ.
قَالَ: فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ.
ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَلْ عَمَّا أَحْبَبْتَ.
قَالَ: خَبِّرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1) أَ حَمَلَ الْعَرْشَ أَمِ الْعَرْشُ یَحْمِلُهُ؟.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ حَامِلُ الْعَرْشِ وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهِمَا وَ مَا بَیْنَهُمَا، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی: إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً (2).
قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ (3) فَکَیْفَ ذَلِکَ؟ وَ قُلْتَ إِنَّهُ یَحْمِلُ الْعَرْشَ وَ السَّمَاوَاتِ (4)وَ الْأَرْضَ؟.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الْعَرْشَ خَلَقَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ أَنْوَارٍ أَرْبَعَةٍ:
نُورٍ أَحْمَرَ- احْمَرَّتْ مِنْهُ الْحُمْرَةُ-، وَ نُورٍ أَخْضَرَ- اخْضَرَّتْ مِنْهُ الْخُضْرَةُ-، وَ نُورٍ أَصْفَرَ- اصْفَرَّتْ مِنْهُ الصُّفْرَةُ-، وَ نُورٍ أَبْیَضَ- ابْیَضَّ (5) مِنْهُ الْبَیَاضُ- وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی حَمَّلَهُ اللَّهُ الْحَمَلَةَ، وَ ذَلِکَ نُورٌ مِنْ عَظَمَتِهِ، فَبِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْیَضَّتْ قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ، وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ عَادَاهُ الْجَاهِلُونَ، وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْتَغَی مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ- مِنْ جَمِیعِ خَلَائِقِهِ- إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ بِالْأَعْمَالِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَدْیَانِ الْمُتَشَتِّتَةِ (6)، وَ کُلُّ مَحْمُولٍ یَحْمِلُهُ اللَّهُ بِنُورِهِ وَ عَظَمَتِهِ (7) وَ قُدْرَتِهِ لَا یَسْتَطِیعُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا* وَ لَا مَوْتاً وَ لا حَیاةً وَ لا نُشُوراً، وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مَحْمُولٌ (8) وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُمْسِکُ لَهُمَا أَنْ تَزُولا، وَ الْمُحِیطُ بِهِمَا
ص: 70
حضرت علی علیه السلام فرمود: از همراهانت هم عهد و پیمان بگیر. سلمان می گوید: جاثلیق از همراهانش عهد و پیمان گرفت. سپس امام علی علیه السلام فرمودند: هرچه می خواهی بپرس .
جاثلیق گفت: مرا از خدا با خبر کن: آیا خداوند عرش را حمل می کند یا عرش او را حمل می کند؟ امام فرمود: خداوند عرش و آسمان ها و زمین و آنچه را بین آن ها و در درون آن هاست حمل می کند، از این رو می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا»،(1) {همانا خدا آسمانها و زمین را نگاه می دارد تا زوال نیابند و اگر زوال یابند، بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد؛ اوست بردبار آمرزنده.} جاثلیق گفت: مرا از این سخن خداوند با خبر کن که می فرماید: «و یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ»،(2)
{و فرشتگان در اطراف [آسمان]اند و عرش پروردگارت را آن روز هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.} چگونه ممکن است؟حال آنکه می فرماید: خداوند عرش و آسمان ها و زمین را حمل می کند؟
حضرت علی علیه السلام در جواب جاثلیق فرمودند: خداوند بلند مرتبه عرش را از چهار نور آفرید: نور قرمز که سرخی از آن به وجود آمد؛ نور سبز که با آن رنگ سبز، سبز شد؛ سوم، نور زرد که زردی رنگ زرد، از آن است و چهارمی نور سفید است که رنگ سفید به وسیله آن سفید شد؛ و این عرش، از علم و دانشی است که خداوند آن را بر دوش حاملان قرار داد، و آن، نوری از عظمت خداوند می باشد و به وسیله عظمت و نور خداوند است که دل های مؤمنان نورانی می شود و جاهلان به دشمنی با او بر می خیزند و به وسیله عظمت و نور خدا، تمام مخلوقاتش در آسمان ها و زمین با اعمال گوناگون و ادیان مختلف در پی وسیلهای هستند تا به او برسند؛ و هر آنچه که خداوند با عظمت و نور و قدرت اش آن را حمل می کند، نه می تواند برای خود سود و زیانی برساند و نه می تواند موجب مرگ و زندگی و رستاخیز خود شود، همه چیز حمل می شود و خداوند آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا زایل نشوند و اوست که احاطه کننده آسمانها و زمین
ص: 70
وَ بِمَا فِیهِمَا مِنْ شَیْ ءٍ، وَ هُوَ حَیَاةُ کُلِّ شَیْ ءٍ (1) وَ نُورُ کُلِّ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً (2).
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَیْنَ هُوَ؟.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هُوَ هَاهُنَا .. وَ هَاهُنَا .. وَ هَاهُنَا .. وَ هَاهُنَا (3) ..، وَ هُوَ فَوْقُ (4)وَ تَحْتُ وَ مُحِیطٌ بِنَا وَ مَعَنَا، وَ هُوَ قَوْلُهُ (5): ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ (6)، وَ الْکُرْسِیُّ مُحِیطٌ بِالسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ:
وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (7) فَ الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ هُمُ الْعُلَمَاءُ، وَ هُمُ الَّذِینَ حَمَّلَهُمُ اللَّهُ عِلْمَهُ، وَ لَیْسَ یَخْرُجُ عَنْ (8) هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ شَیْ ءٌ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی مَلَکُوتِهِ، وَ هُوَ الْمَلَکُوتُ الَّذِی أَرَاهُ اللَّهُ أَصْفِیَاءَهُ، وَ أَرَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلِیلَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ (9) فَکَیْفَ یَحْمِلُهُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ (10) وَ بِحَیَاتِهِ حَیِیَتْ قُلُوبُهُمْ، وَ بِنُورِهِ اهْتَدَوْا إِلَی مَعْرِفَتِهِ وَ انْقَادُوا (11)؟!.
قَالَ: فَالْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی أَصْحَابِهِ، فَقَالَ: هَذَا هُوَ- وَ اللَّهِ- الْحَقُّ مِنْ عِنْدِ
ص: 71
و آنچه در آن ها قرار دارد است و خداوند حیات و نور همه چیز است: «سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیرًا»،(1)
{او [پاک و] منزه است و از آنچه می گویند، بسی والاتر است.} جاثلیق گفت: پس خداوند در کجا قرار دارد؟
امام فرمودند: او همین جاست و همین جاست و همین جاست و همین جاست؛ او بالا و پایین قرار دارد و ما را احاطه کرده است، و با ماست و این سخن خداوند است که می فرماید: «مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَی مِن ذَلِکَ وَلَا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ مَا کَانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ»،(2)
{هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست، آنگاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده اند آگاه خواهد گردانید.} و خداوند حاکم و احاطه کننده آسمان ها و زمین است: «وَلاَ یَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ»،(3)
{و نگهداری آنها بر او دشوار نیست و اوست والای بزرگ.} حاملان عرش الهی، علماء هستند و خداوند این علماء را بر آن داشت تا علمش را حمل کنند، و هیچ مخلوقی از مخلوقات او در مُلکش، از چهار نور خارج نمی شود، و خداوند این ملکوت را به برگزیدگان خود نشان داد و آن را بر ابراهیم، خلیل الله، نمایان کرد و فرمود: «وَکَذَلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»،(4)
{و این گونه ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد.}، پس چگونه ممکن است عرش را، حاملان آن بر دوش بکشند و حال آن که به وسیله حیات او دل هایشان زنده شده و با نور الهی به سوی شناخت او هدایت یافتند و رهنمون شدند؟!
سلمان می گوید: جاثلیق در این هنگام به سوی اصحابش برگشت و گفت: به خدا سوگند، این سخنان، حقیقتی است از جانب
ص: 71
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی لِسَانِ الْمَسِیحِ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ.
قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنِ الْجَنَّةِ فِی الدُّنْیَا (1) هِیَ أَمْ فِی الْآخِرَةِ؟ وَ أَیْنَ الْآخِرَةُ وَ الدُّنْیَا؟.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ، وَ الْآخِرَةُ مُحِیطَةٌ بِالدُّنْیَا، إِذَا [إِذْ] کَانَتِ النُّقْلَةُ مِنَ الْحَیَاةِ إِلَی الْمَوْتِ ظَاهِرَةً، کَانَتِ (2) الْآخِرَةُ هِیَ دَارَ الْحَیَوَانِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الدُّنْیَا نُقْلَةٌ وَ الْآخِرَةَ حَیَاةٌ وَ مُقَامٌ مَثَلُ ذَلِکَ النَّائِمُ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الْجِسْمَ یَنَامُ وَ الرُّوحَ لَا تَنَامُ، وَ الْبَدَنَ یَمُوتُ وَ الرُّوحَ لَا تَمُوتُ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:
وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ (3) وَ الدُّنْیَا رَسْمُ الْآخِرَةِ، وَ الْآخِرَةُ رَسْمُ الدُّنْیَا، وَ لَیْسَ الدُّنْیَا الْآخِرَةَ وَ لَا الْآخِرَةُ الدُّنْیَا، إِذَا فَارَقَ الرُّوحُ الْجِسْمَ یَرْجِعُ کُلُّ وَاحِدٍ (4)مِنْهُمَا إِلَی مَا مِنْهُ بَدَأَ، وَ مَا مِنْهُ خُلِقَ، وَ کَذَلِکَ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ فِی الدُّنْیَا مَوْجُودَةٌ وَ فِی الْآخِرَةِ مَوْجُودَةٌ (5)، لِأَنَّ الْعَبْدَ إِذَا مَاتَ صَارَ فِی دَارٍ مِنَ الْأَرْضِ، إِمَّا (6) رَوْضَةٍ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ، وَ إِمَّا بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ النَّارِ، وَ رُوحُهُ إِلَی إِحْدَی دَارَیْنِ: إِمَّا فِی دَارِ نَعِیمٍ مُقِیمٍ لَا مَوْتَ فِیهَا، وَ إِمَّا فِی دَارِ عَذَابٍ أَلِیمٍ لَا یَمُوتُ فِیهَا، وَ الرَّسْمُ لِمَنْ عَقَلَ مَوْجُودٌ وَاضِحٌ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقِینِ ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ (7)، وَ عَنِ (8) الْکُفَّارِ فَقَالَ إِنَّهُمْ: کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی
ص: 72
خداوند بلند مرتبه که بر زبان مسیح و پیامبران و اوصیاء علیه السلام جاری شده است. جاثلیق گفت: از بهشت خبر بدهید؟ آیا بهشت در این دنیاست یا در آخرت؟ و دنیا و آخرت کجا قرار دارند؟
حضرت علی علیه السلام فرمودند: دنیا در آخرت قرار دارد و آخرت، این دنیا را در بر گرفته است، و وقتی انتقال از زندگی به سوی مرگ ظاهر بود، آخرت، سرای زندگانی می بود، اگر می دانستند؛ زیرا دنیا محل گذر و آخرت، سرای زندگی و محل اقامت است و مثال آن، انسان خوابیده است؛ زیرا جسم آدمی می خوابد، ولی روح بیدار است. بدن آدمی می میرد و روح زنده می ماند، خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»،(1)
{و زندگی حقیقی همانا [در] سرای آخرت است اگر می دانستند.} این دنیا نقش آخرت و آخرت نقش این دنیاست، نه دنیا آخرت است و نه آخرت دنیا. آن گاه که روح از جسم جدا می شود، هر کدام از آن ها به همان جایی برمی گردد که از آن جا آغاز شده و آفریده شده است، و همین طور بهشت و جهنم هم در این دنیا و در آخرت وجود دارد؛ زیرا هنگامی که بنده ای می میرد، در منزلی از زمین جای می گیرد. یا این منزل باغی از باغ های بهشت و یا قطعه ای از جهنم است و روح آن شخص به یکی از این دو منزل رهسپار می شود. یا در منزل پر نعمت مقیم می شود که در آن مرگ وجود ندارد و یا در منزل عذابی سخت ساکن می شود که مرگ ندارد، تنها انسان اندیشمند پی به این طرح و نقش می برد. خداوند فرموده است: «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ* لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ * ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ»،(2)
{هرگز چنین نیست. اگر علم الیقین داشتید، به یقین دوزخ را می دیدید، سپس آن را قطعا به عین الیقین میدیدید، سپس در آن روز است که از شما درباره نعمتها پرسیده خواهید شد.}و درباره کافران فرموده است: «الَّذِینَ کَانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطَاء عَن ذِکْرِی
ص: 72
وَ کانُوا لا یَسْتَطِیعُونَ سَمْعاً (1) (2) وَ لَوْ عَلِمَ الْإِنْسَانُ عِلْمَ (3) مَا هُوَ فِیهِ مَاتَ حُبّاً (4) مِنَ الْمَوْتِ، وَ مَنْ نَجَا فَبِفَضْلِ الْیَقِینِ.
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (5) (6)، فَإِذَا طُوِیَتِ السَّمَاوَاتُ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضُ، فَأَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ وَ هُمَا (7) فِیهِمَا؟. قَالَ: فَدَعَا بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ ثُمَّ کَتَبَ فِیهِ: الْجَنَّةَ وَ النَّارَ، ثُمَّ دَرَجَ الْقِرْطَاسَ وَ دَفَعَهُ إِلَی النَّصْرَانِیِّ، وَ قَالَ لَهُ: أَ لَیْسَ قَدْ طَوَیْتُ هَذَا الْقِرْطَاسَ؟ قَالَ:
نَعَمْ. قَالَ: فَافْتَحْهُ (8) .. فَفَتَحْتُهُ قَالَ: هَلْ تَرَی آیَةَ النَّارِ وَ آیَةَ الْجَنَّةِ أَ مَحَاهُمَا الْقِرْطَاسُ (9)؟. قَالَ: لَا. قَالَ: فَهَکَذَا فِی (10) قُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی إِذَا طُوِیَتِ السَّمَاوَاتُ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضُ لَمْ تَبْطُلِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ کَمَا لَمْ تُبْطِلْ طَیُّ هَذَا الْکِتَابِ آیَةَ الْجَنَّةِ وَ آیَةَ النَّارِ.
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ (11) مَا هَذَا الْوَجْهُ؟، وَ کَیْفَ هُوَ؟، وَ أَیْنَ یُؤْتَی؟، وَ مَا دَلِیلُنَا عَلَیْهِ؟.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا غُلَامُ! عَلَیَّ بِحَطَبٍ وَ نَارٍ، فَأَتَی بِحَطَبٍ وَ نَارٍ وَ أَمَرَ
ص: 73
وَکَانُوا لَا یَسْتَطِیعُونَ سَمْعًا»،(1)
{[به] همان کسانی که چشمان [بصیرت]شان از یاد من در پرده بود و توانایی شنیدن [حق] نداشتند.} و اگر انسان به آنچه او در آن وجود دارد پی می برد، به خاطر ترس از مرگ می مرد و هرکس نجات یافت، نجاتش به لطف یقین بوده است.
جاثلیق گفت: مرا از این فرموده خداوند با خبر کن: «وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ»،(2)
{و خدا را آنچنان که باید به بزرگی نشناخته اند و حال آنکه روز قیامت زمین یکسره در قبضه [قدرت] اوست و آسمانها در پیچیده به دست اوست. او منزه است و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند.}
[جاثلیق پرسید:] هنگامی که آسمان ها بپیچد و زمین قبض شود، بهشت و جهنم که داخل آسمان و زمین است کجا قرار می گیرد؟ سلمان می گوید: امام قلم و کاغذی خواستند و در کاغذ نوشتند: بهشت و جهنم، پس از آن، کاغذ را پیچیدند و آن را به مسیحی دادند و فرمودند: آیا این کاغذ را نپیچیدم؟ جاثلیق گفت: آری، امام فرمودند: کاغذ را باز کن. جاثلیق کاغذ را باز کرد. امام فرمودند: آیا بهشت و جهنم را می بینی؟ و آیا پیچاندن آن کاغذ، آن ها را از بین برده است؟ جاثلیق گفت: نه، امام فرمودند: قدرت خداوند هم، این گونه است. هنگامی که آسمان ها بپیچند و زمین گرفته شود، همانطور که پیچیدن این کاغذ بهشت و جهنم را از بین نبرد، بهشت و جهنم هم محو نمی شوند.
جاثلیق گفت: منظور از وجه در این سخن خداوند چیست؟ «کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ»،(3)
{جز ذات او همه چیز نابود شونده است.} چگونه است؟ کجا نزد او میتوان رفت؟ و دلیل ما بر او چیست؟ حضرت علی علیه السلام فرمودند: ای غلام، برای من هیزم و آتش بیاور. و دستو دادند هیزم ها را روشن کنند،
ص: 73
أَنْ تُضْرَمَ، فَلَمَّا اسْتَوْقَدَتْ وَ اشْتَعَلَتْ، قَالَ لَهُ: یَا نَصْرَانِیُّ هَلْ تَجِدُ لِهَذِهِ النَّارِ وَجْهاً دُونَ وَجْهٍ؟. قَالَ: لَا، حَیْثُمَا أَتَیْتُهَا فَهُوَ (1) وَجْهٌ.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِذَا کَانَتْ هَذِهِ النَّارُ الْمَخْلُوقَةُ الْمُدَبَّرَةُ فِی ضَعْفِهَا وَ سُرْعَةِ زَوَالِهَا لَا تَجِدُ لَهَا وَجْهاً فَکَیْفَ مَنْ خَلَقَ هَذِهِ النَّارَ وَ جَمِیعُ مَا فِی مَلَکُوتِهِ مِنْ شَیْ ءٍ أَجَابَهُ؟ کَیْفَ (2) یُوصَفُ بِوَجْهٍ أَوْ یُحَدُّ بِحَدٍّ، أَوْ یُدْرَکُ بِبَصَرٍ، أَوْ یُحِیطُ بِهِ عَقْلٌ، أَوْ یَضْبِطُهُ وَهْمٌ، وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ (3).
قَالَ الْجَاثَلِیقُ: صَدَقْتَ أَیُّهَا الْوَصِیُّ الْعَلِیمُ (4) الْحَکِیمُ الرَّفِیقُ الْهَادِی، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً*، وَ أَنَّکَ وَصِیُّهُ وَ صَدِیقُهُ وَ دَلِیلُهُ وَ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ بَعْدِهِ، مَنْ أَحَبَّکَ وَ تَوَلَّاکَ هَدَیْتَهُ وَ نَوَّرْتَ قَلْبَهُ وَ أَغْنَیْتَهُ (5) وَ کَفَیْتَهُ وَ شَفَیْتَهُ، وَ مَنْ تَوَلَّی عَنْکَ وَ عَدَلَ عَنْ سَبِیلِکَ ضَلَّ (6) وَ غُبِنَ عَنْ حَظِّهِ وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًی مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ کَفَی هُدَاکَ وَ نُورُکَ هَادِیاً وَ کَافِیاً وَ شَافِیاً.
قَالَ: ثُمَّ الْتَفَتَ الْجَاثَلِیقُ إِلَی الْقَوْمِ فَقَالَ: یَا هَؤُلَاءِ! قَدْ أَصَبْتُمْ أُمْنِیَّتَکُمْ وَ أَخْطَأْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ، فَاتَّبِعُوهُ تَهْتَدُوا وَ تَرْشُدُوا، فَمَا دَعَاکُمْ إِلَی مَا فَعَلْتُمْ؟! مَا أَعْرِفُ لَکُمْ عُذْراً بَعْدَ آیَاتِ اللَّهِ وَ الْحُجَّةِ عَلَیْکُمْ، أَشْهَدُ (7) أَنَّهَا سُنَّةُ اللَّهِ فِی (8) الَّذِینَ خَلَوْا
ص: 74
هنگامی که آتش شعلهور شد، امام به جاثلیق فرمودند: ای نصرانی، آیا میتوانی وجهی خاص را برای این آتش پیدا کنی که با وجوه دیگر آن متفاوت باشد؟ جاثلیق گفت: نه، از هر طرف نگاه می کنم، تنها یک وجه است .
امام فرمودند: اگر برای این آتش کوچک که شعله ور گردیده و به سرعت از بین می رود، وجهی نمی یابی، پس چگونه می باشد کسی که این آتش و همه موجودات را خلق کرده، با یک وجه توصیف شود و یا با یک حد و اندازه مشخص شود؟ یا با چشم دیده شود و یا با عقل درک شده و یا با هم تصور شود؟!خداوند بلند مرتبه می فرماید: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ»،(1) {چیزی مانند او نیست و اوست شنوای بینا.}.
جاثلیق گفت: ای وصی دانا و حکیم و راهبر، گواهی می دهم که خدایی جز خداوند یکتا نیست و شریکی ندارد و گواهی می دهم که محمد صلَّی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست که او را به حق، بشارت دهنده و بیم دهنده فرستاد و شهادت می دهم که تو وصی، دوست و راز دار و امین او بر اهل بیتش و بعد از او صاحب اختیار مؤمنان هستی. هرآن که تو را دوست بدارد و ولایتات را بپذیرد، هدایتش می کنی و دل او را روشنایی داده و او را بی نیاز می کنی و کافی و شافی او می شوی و هر آن کس از تو روی گردان شود و از راه تو برگردد، گمراه شده و از بهره اش بی نصیب گشته است و بدون هیچ هدایتی از جانب خداوند و فرستاده اش از هوی و هوس خود تبعیت کرده. هدایت و نور تو را همین بس که هدایت گر و کافی و شافی است. سلمان می گوید: سپس جاثلیق رو کرد به مسلمانان و گفت: ای مردم، شما به آرزویتان رسیدید، و(لی) در مورد سنت پیامبرتان، به خطا رفته اید. از او پیروی کنید که هدایت یافته و رهنمون می شوید، چه چیز شما را به این عملتان فرا خواند؟ هیچ عذر و بهانه ای، بعد از آیات و برهان خداوند، برایتان نمی شناسم. شهادت می دهم که این سنت الهی در میان انسان های
ص: 74
مِنْ قَبْلِکُمْ (1) وَ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ، وَ قَدْ قَضَی عَزَّ وَ جَلَّ الِاخْتِلَافَ عَلَی الْأُمَمِ، الِاسْتِبْدَالَ بِأَوْصِیَائِهِمْ بَعْدَ أَنْبِیَائِهِمْ، وَ مَا الْعَجَبُ إِلَّا مِنْکُمْ بَعْدَ مَا شَاهَدْتُمْ؟! فَمَا هَذِهِ الْقُلُوبُ الْقَاسِیَةُ، وَ الْحَسَدُ الظَّاهِرُ، وَ الضِّغْنُ وَ الْإِفْکُ الْمُبِینُ؟!.
قَالَ: وَ أَسْلَمَ النَّصْرَانِیُّ وَ مَنْ مَعَهُ (2) وَ شَهِدُوا لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالْوَصِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْحَقِّ وَ النُّبُوَّةِ، وَ أَنَّهُ الْمَوْصُوفُ الْمَنْعُوتُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ، ثُمَّ خَرَجُوا مُنْصَرِفِینَ إِلَی مَلِکِهِمْ لِیَرُدُّوا عَلَیْهِ (3) مَا عَایَنُوا وَ مَا سَمِعُوا.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَوْضَحَ بُرْهَانَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَعَزَّ دِینَهُ وَ نَصَرَهُ، وَ صَدَّقَ رَسُولَهُ وَ أَظْهَرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.
قَالَ: فَتَبَاشَرَ (4) الْقَوْمُ بِحُجَجِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ بَیَانِ مَا أَخْرَجَهُ إِلَیْهِمْ، فَانْکَشَفَتْ (5) عَنْهُمُ الذِّلَّةُ، وَ قَالُوا: جَزَاکَ اللَّهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ (6) فِی مَقَامِکَ بِحَقِّ نَبِیِّکَ، ثُمَّ تَفَرَّقُوا وَ کَأَنَّ الْحَاضِرِینَ لَمْ یَسْمَعُوا شَیْئاً مِمَّا فَهِمَهُ الْقَوْمُ وَ (7) الَّذِینَ هُمْ عِنْدَهُمْ أَبَداً، وَ قَدْ نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ قَالَ سَلْمَانُ الْخَیْرِ: فَلَمَّا خَرَجُوا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ وَ أَرَادُوا الرَّحِیلَ أَتَوْا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ مُسَلِّمِینَ عَلَیْهِ وَ یَدْعُونَ اللَّهَ تَعَالَی لَهُ (8) وَ اسْتَأْذَنُوا، فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَجَلَسُوا، فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ: یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ وَ أَبَا ذُرِّیَّتِهِ! مَا نَرَی الْأُمَّةَ
ص: 75
قبل از شما است، و هیچ تغییری برای کلمات خداوند وجود ندارد. اختلاف امت ها و تغییر جانشینی اوصیاء پیامبران بعد از آن ها، قضای الهی است. بعد از آنچه مشاهده کردید، جای شگفتی نیست مگر از کار شما! این سنگدلی و حسادت آشکار و کینه و دروغ آشکار چیست (و چه معنی دارد)؟ سلمان می گوید: جاثلیق و اصحابش اسلام آوردند و به حقانیت و پیامبری حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله و جانشینی حضرت علی علیه السلام شهادت دادند، و این که پیامبر، همان کسی است که در تورات و انجیل وصف شده است. سپس آنان از مدینه خارج شده و به سوی پادشاه خود رهسپار شدند تا آنچه را شنیده و دیده بودند به پادشاه برسانند. پس از آن امام فرمودند: حمد و سپاس خدایی راست که برهان محمد صلَّی الله علیه و آله را آشکار و دین او را عزیز گردانید و آن را نصرت عطا کرده و رسولش را تصدیق کرد و ایشان را بر همه ادیان غالب ساخت هر چند مشرکان کراهت داشته باشند. حمد و سپاس از آن خداوند، پروردگار جهانیان است، و درود خداوند بر محمد و خاندان او.
سلمان می گوید: مردم به خاطر احتجاج حضرت و بیان آنچه که از آن عاجز بودند، به همدیگر تبریک گفتند و ذلت و خواری از آنان برطرف گردید و گفتند: ای ابا الحسن، به حقانیت پیامبرت، خداوند تو را پاداش خیر دهد، سپس متفرق شدند. گویی حاضرین و مردمی که نزد آنان بودند، هرگز چیزی نشنیدند و آنچه را به آن متذکّر شدند، فراموش کردند؛ و حمد و سپاس تنها برای پروردگار جهانیان است.
سلمان نیک کردار می گوید: هنگامی که مردم از مسجد خارج شده و متفرق گشتند، مسیحیان قبل از رفتن نزد حضرت علی علیه السلام آمدند و به ایشان سلام کرده و برای حضرت دعا کردند و از ایشان اجازه گرفتند که به کشورشان برگردند. حضرت علی علیه السلام نزد آنان آمدند و آن ها نشستند، جاثلیق عرض کرد: ای وصی محمد و پدر خاندان او، شک نداریم که این امت
ص: 75
إِلَّا هَالِکَةً (1)کَهَلَاکِ مَنْ مَضَی مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی وَ تَرْکِهِمْ مُوسَی (2) وَ عُکُوفِهِمْ عَلَی أَمْرِ (3) السَّامِرِیِّ، وَ إِنَّا وَجَدْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ بَعَثَهُ اللَّهُ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُفْسِدَانِ عَلَی النَّبِیِّ دِینَهُ، وَ یُهْلِکَانِ أُمَّتَهُ، وَ یَدْفَعَانِ وَصِیَّهُ، وَ یَدَّعِیَانِ الْأَمْرَ بَعْدَهُ، وَ قَدْ أَرَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا وَعَدَ الصَّادِقِینَ مِنَ الْمَعْرِفَةِ بِهَلَاکِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ، وَ بَیَّنَ لَنَا سَبِیلَکَ وَ سَبِیلَهُمْ، وَ بَصَّرَنَا مَا أَعْمَاهُمْ عَنْهُ، وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکَ وَ عَلَی دِینِکَ وَ عَلَی طَاعَتِکَ، فَمُرْنَا بِأَمْرِکَ، إِنْ أَحْبَبْتَ أَقَمْنَا مَعَکَ وَ نَصَرْنَاکَ عَلَی عَدُوِّکَ، وَ إِنْ أَمَرْتَنَا بِالْمَسِیرِ سِرْنَا وَ إِلَی مَا صَرَفْتَنَا إِلَیْهِ صِرْنَا (4) وَ قَدْ نوی (5) صَبْرَکَ عَلَی مَا ارْتُکِبَ مِنْکَ، وَ کَذَلِکَ شِیَمُ الْأَوْصِیَاءِ وَ سُنَّتُهُمْ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ، فَهَلْ عِنْدَکَ مِنْ نَبِیِّکَ عَهْدٌ فِیمَا أَنْتَ فِیهِ وَ هُمْ؟.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ، وَ اللَّهِ إِنَّ عِنْدِی لَعَهْداً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِمَّا هُمْ صَائِرُونَ إِلَیْهِ، وَ مَا هُمْ عَامِلُونَ، وَ کَیْفَ یَخْفَی عَلَیَّ أَمْرُ أُمَّتِهِ وَ أَنَا مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، وَ بِمَنْزِلَةِ شَمْعُونَ مِنْ عِیسَی؟! أَ وَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ وَصِیَّ عِیسَی شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا- ابْنَ خَالِهِ- اخْتَلَفَتْ عَلَیْهِ أُمَّةُ عِیسَی (علیه السلام) وَ افْتَرَقُوا أَرْبَعَ فِرَقٍ، وَ افْتَرَقَتِ الْأَرْبَعُ فِرَقٍ (6) عَلَی اثنین [اثْنَتَیْنِ] وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، کُلُّهَا هَالِکَةٌ إِلَّا فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ (7)؟ وَ کَذَلِکَ أُمَّةُ مُوسَی (علیه السلام) افْتَرَقَتْ عَلَی اثنین [اثْنَتَیْنِ] وَ سَبْعِینَ (8) فِرْقَةً،
ص: 76
هلاک می شوند، همانند هلاک شدن قوم بنی اسرائیل که هارون را رها کرده و به گوساله پرستی روی آوردند. ما در کتاب های پیامبران یافتیم، هر پیغمبری که مبعوث می شود، دشمنانی از انسان ها و جنیان دارند که دین آن پیامبر را به تباهی می کشانند و امتش را نابود میکنند و جانشین او را از حق خود دور می کنند و بعد از آن پیامبر، مدعی جانشینی او می شوند. خداوند بلند مرتبه با این کار، وعده ای را که به راستگویان داده بود که این قوم هلاک خواهند شد، بر ما نشان داده و راه و طریق شما و آن ها را بر ما نمایان کرد و آنچه را آنان نمی دیدند بر ما نمایاند و بصیرت داد. ما دوستداران شما هستیم و بر دین و اطاعت شما میباشیم، هر چه می خواهید فرمان دهید، اگر خواستید نزد شما می مانیم و در برابر دشمنانتان شما را یاری می کنیم و اگر دستور دهید برویم، به هر جایی که بفرستید خواهیم رفت. ما بردباری شما را در آنچه با تو انجام شده می بینیم، و اخلاق و سنت اوصیاء بعد از پیامبران این گونه است. آیا عهد و پیمانی از طرف پیامبرتان دارید که شما و این مردم بر آن عهد و پیمان باشند؟
حضرت فرمودند: سوگند به خدا آری، من عهدی از پیامبر دارم که این مردم چه سرنوشتی خواهند داشت و چکار خواهند کرد. چگونه کار امت پیامبر بر من پوشیده می شود حال آن که جایگاه من نسبت به ایشان، هم چون جایگاه هارون نسبت به موسی و همانند منزلت شمعون به عیسی است! آیا نمی دانید که امت عیسی، درباره وصی او، پسردایی اش، شمعون بن حمون الصفا اختلاف ورزیدند و به چهار دسته تقسیم شدند و آن چهار دسته به هفتاد و دو دسته تقسیم شدند. همه آنها جز یک فرقه، هلاک میشوند. همین طور، امت موسی که بر هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند،
ص: 76
کُلُّهَا هَالِکَةٌ إِلَّا فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ (1)، وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ أُمَّتَهُ یَفْتَرِقُونَ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً تَدَّعِی مَحَبَّتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا (2) کُلُّهُمْ هَالِکَةٌ إِلَّا فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ (3)، وَ إِنِّی لَعَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی، وَ إِنِّی عَالِمٌ بِمَا یَصِیرُ الْقَوْمُ إِلَیْهِ، وَ لَهُمْ مُدَّةٌ وَ أَجَلٌ مَعْدُودٌ، لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (4) وَ قَدْ صَبَرَ (5) عَلَیْهِمُ الْقَلِیلَ لِمَا هُوَ بَالِغُ أَمْرِهِ وَ قَدَرُهُ الْمَحْتُومُ فِیهِمْ (6)، وَ ذَکَرَ نِفَاقَهُمْ وَ حَسَدَهُمْ وَ (7) أَنَّهُ سَیُخْرِجُ أَضْغَانَهُمْ وَ یُبَیِّنُ مَرَضَ قُلُوبِهِمْ بَعْدَ فِرَاقِ نَبِیِّهِمْ (8) قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ (9) أَیْ تَعْلَمُونَ (10) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ (11) فَقَدْ (12)عَفَا اللَّهُ عَنِ الْقَلِیلِ مِنْ هَؤُلَاءِ وَ وَعَدَنِی أَنْ یُظْهِرَنِی عَلَی أَهْلِ الْفِتْنَةِ وَ یردوا [یَرُدَّ] الْأَمْرَ إِلَیَّ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُبْطِلُونَ، وَ عِنْدَکُمْ کِتَابٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْمُصَالَحَةِ وَ الْمُهَادَنَةِ عَلَی أَنْ لَا تُحْدِثُوا وَ لَا تَأْوُوا مُحْدِثاً، فَلَکُمُ الْوَفَاءُ عَلَی (13)
ص: 77
همه آن ها جز یک گروه هلاک می شوند. و پیامبر صلَّی الله علیه و آله مرا آگاه کردند که امت ایشان به هفتاد و سه فرقه متفرق می شوند، سیزده فرقه از آن ها ادعای دوستی و محبت ما را دارند ولی همه آن ها جز یک فرقه، هلاک خواهند شد.
من همانا از جانب پروردگارم، بر برهان و دلیل هستم و به سرنوشتی که این مردم خواهند داشت، آگاهم. این مردم مدت زمان معدودی دارند؛ زیرا خداوند بلند مرتبه میفرماید: «وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّکُمْ وَمَتَاعٌ إِلَی حِینٍ»،(1)
{و نمی دانم، شاید آن برای شما آزمایشی و تا چند گاهی [وسیله] برخورداری باشد.}من اندک را بر آنها صبر کردم؛ به خاطر آنچه که امر خداوند رسا و تقدیر او در میان آن ها حتمی است. خداوند، دورویی و حسادت آن ها را متذکر شد و این که بعد از فراق پیامبرشان، کینه هایشان را آشکار خواهد کرد و بیماری دل هایشان را نشان خواهد داد. خداوند عزوجل منافقین را بر حذر می دارد از این که سوره ای درباره آن ها نازل شود که آنان را از آنچه در دل هایشان هست، خبر دهد و می فرماید: «قُلِ اسْتَهْزِؤُواْ إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ»،(2)
{بگو: ریشخند کنید، بی تردید خدا آنچه را که [از آن] می ترسید برملا خواهد کرد.} یعنی خواهید دانست، و باز می فرماید: «وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّمَا کُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَآیَاتِهِ وَرَسُولِهِ کُنتُمْ تَسْتَهْزِؤُونَ* لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ کَفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکُمْ إِن نَّعْفُ عَن طَآئِفَةٍ مِّنکُمْ نُعَذِّبْ طَآئِفَةً بِأَنَّهُمْ کَانُواْ مُجْرِمِینَ»،(3)
{و اگر از ایشان بپرسی، مسلماً خواهند گفت: ما فقط شوخی و بازی می کردیم. بگو: آیا خدا و آیات او و پیامبرش را ریشخند می کردید؟ عذر نیاورید، شما بعد از ایمانتان کافر شده اید. اگر از گروهی از شما درگذریم، گروهی [دیگر] را عذاب خواهیم کرد؛ چرا که آنان تبهکار بودند.} خداوند تعداد کمی از آن ها را بخشید و به من وعده داد که مرا بر اهل فتنه پیروز کند و آن ها امر خلافت و جانشینی را به من باز گردانند، اگر چه اهل باطل اکراه داشته باشند.
نزد شما کتابی از جانب رسول خدا در مصالحه و سازش می باشد، به شرط این که بدعت نگذارید و از بدعت گذار پیروی مکنید. به آنچه وفا کردید،
ص: 77
مَا وَفَیْتُمْ، وَ لَکُمُ الْعَهْدُ وَ الذِّمَّةُ عَلَی (1) مَا أَقَمْتُمْ عَلَی الْوَفَاءِ بِعَهْدِکُمْ عَلَیْنَا (2) مِثْلُ ذَلِکَ لَکُمْ، وَ لَیْسَ هَذَا أَوَانُ نَصْرِنَا وَ لَا یُسَلُّ سَیْفٌ (3) وَ لَا یُقَامُ عَلَیْهِمْ بِحَقٍّ مَا لَمْ یَقْبَلُوا وَ یُعْطُوا (4) طَاعَتَهُمْ، إِذْ کُنْتُ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلَ الْحَجِّ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ، فَهَلْ یُقَامُ بِهَذِهِ الْحُدُودِ إِلَّا بِعَالِمٍ قَائِمٍ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ هُوَ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ؟! وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ: قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (5) فَأَنَا- رَحِمَکَ اللَّهُ (6) فَرِیضَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَیْکُمْ، بَلْ أَفْضَلُ الْفَرَائِضِ وَ أَعْلَاهَا، وَ أَجْمَعُهَا لِلْحَقِّ، وَ أَحْکَمُهَا لِدَعَائِمِ الْإِیمَانِ، وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ، وَ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْخَلْقُ لِصَلَاحِهِمْ وَ لِفَسَادِهِمْ وَ لِأَمْرِ دُنْیَاهُمْ وَ آخِرَتِهِمْ، فَقَدْ تَوَلَّوْا عَنِّی، وَ دَفَعُوا فَضْلِی، وَ فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِمَامَتِی وَ سُلُوکَ سَبِیلِی، فَقَدْ رَأَیْتُمْ مَا شَمِلَهُمْ مِنَ الذُّلِّ وَ الصَّغَارِ مِنْ بَعْدِ (7) الْحُجَّةِ.
وَ کَیْفَ أَثْبَتَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْحُجَّةَ وَ قَدْ نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ مِنْ عَهْدِ نَبِیِّهُمْ، وَ مَا أَکَّدَ عَلَیْهِمْ مِنْ طَاعَتِی وَ أَخْبَرَهُمْ مِنْ مَقَامِی، وَ بَلَّغَهُمْ مِنْ رِسَالَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی فَقْرِهِمْ إِلَی عِلْمِی وَ غِنَایَ عَنْهُمْ وَ عَنْ جَمِیعِ الْأُمَّةِ مِمَّا أَعْطَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَکَیْفَ آسَی عَلَی مَنْ ضَلَّ عَنِ الْحَقِّ مِنْ بَعْدِ مَا (8) تَبَیَّنَ لَهُ وَ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ
ص: 78
پایبند باشید و شما صاحب عهد و پیمان هستید تا به این پیمانتان در مورد ما وفا کنید و ما هم مانند این پیمان را در مورد شما داریم. الان نه وقت یاری کردن است و نه می توان شمشیر کشید و تا زمانی که آن ها حق را نپذیرند و اطاعت نکنند، نمی توان بر آنان اقامه حق کرد؛ زیرا که من حج، زکات، روزه و نماز واجب الهی بودم، آیا این حد و حدود جز به وسیله عالم قائم که به سوی حق هدایت می کند و او شایسته پیروی و اطاعت است، استوار می گردد؟! خداوند پاک و منزه این آیه را نازل کرده است: «قُلْ هَلْ مِن شُرَکَآئِکُم مَّن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَفَمَن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّیَ إِلاَّ أَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»،(1) {بگو: آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حق رهبری کند؟ بگو: خداست که به سوی حق رهبری می کند. پس آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود. شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟}.
خداوند تو را بیامرزد، من فریضه ای از جانب خداوند و فرستاده او بر شما هستم، بلکه برترین و بالاترین فریضه، جامع ترین آن ها در حق و استوارترین آن ها در ارکان ایمان و شریعت اسلام و آنچه مردم برای صلاح و فسادشان، در دنیا و آخرت شان به آن نیازمندند، هستم. مردم از من روی برگرداندند و فضل و برتری مرا انکار کردند، حال آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، امامت و پیروی از راهم را بر آن ها واجب کردند و شما خود، خواری و حقارتی که بعد از احتجاج گریبان آن ها را گرفته بود، دیدید. خداوند چگونه حجت و برهان را برآن ها ثابت کرد در حالی که عهد و پیمانی را که پیامبرشان به آن ها یادآور شده بودند و پیروی از من را که بر آن ها تاکید کردند و منزلت و مقام مرا به آنها خبر دادند و پیام خدا را در مورد نیازمندی آن ها به دانش من و بی نیازی من از آن ها و از تمام امت، به خاطر آنچه خداوند متعال به من ارزانی داشته است، به آنها رساند، پس چگونه افسوس بخورم بر کسی که حق را بعد از آنکه بر او آشکار گشت، گم کرده است؟! «مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ
ص: 78
عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (1) إِنَّ هُدَاهُ لَلْهُدَی، وَ هُمَا السَّبِیلَانِ: سَبِیلُ الْجَنَّةِ وَ سَبِیلُ النَّارِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ، فَقَدْ تَرَی مَا نَزَلَ بِالْقَوْمِ مِنِ اسْتِحْقَاقِ الْعَذَابِ الَّذِی عَذَّبَ بِهِ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ مِنَ الْأُمَمِ، وَ کَیْفَ بَدَّلُوا کَلَامَ اللَّهِ، وَ کَیْفَ جَرَتِ السُّنَّةُ فِیهِمْ (2) مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ، فَعَلَیْکُمْ بِالتَّمَسُّکِ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ عُرْوَتِهِ، وَ کُونُوا مِنْ حِزْبِ (3) اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ الْزَمُوا عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ عَلَیْکُمْ، فَإِنَّ الْإِسْلَامَ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیَعُودُ غَرِیباً، وَ کُونُوا فِی أَهْلِ مِلَّتِکُمْ کَأَصْحَابِ الْکَهْفِ، وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تَغُشُّوا (4) أَمْرَکُمْ إِلَی أَهْلٍ أَوْ وَلَدٍ أَوْ حَمِیمٍ أَوْ قَرِیبٍ، فَإِنَّهُ دِینُ اللَّهِ الَّذِی أَوْجَبَ لَهُ التَّقِیَّةَ لِأَوْلِیَائِهِ (5) فَیَقْتُلُکُمْ قَوْمُکُمْ وَ إِنْ أَصَبْتُمْ مِنَ الْمَلِکِ فُرْصَةً أَلْقَیْتُمْ عَلَی قَدْرِ مَا تَرَوْنَ مِنْ قَبُولِهِ، وَ إِنَّهُ بَابُ اللَّهِ وَ حِصْنُ الْإِیمَانِ لَا یَدْخُلُهُ إِلَّا مَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهُ، وَ نَوَّرَ لَهُ فِی قَلْبِهِ (6)وَ أَعَانَهُ عَلَی نَفْسِهِ، انْصَرِفُوا إِلَی بِلَادِکُمْ عَلَی عَهْدِکُمُ الَّذِی عَاهَدْتُمُونِی عَلَیْهِ، فَإِنَّهُ سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ بَعْدَ (7)بُرْهَةٍ مِنْ دَهْرِهِمْ (8) مُلُوکٌ بَعْدِی وَ بَعْدَ هَؤُلَاءِ یُغَیِّرُونَ دِینَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ یُحَرِّفُونَ کَلَامَهُ، وَ یَقْتُلُونَ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ، وَ یُعِزُّونَ أَعْدَاءَ اللَّهِ، وَ بِهِمْ (9) تَکْثُرُ الْبِدَعُ، وَ تَدْرُسُ السُّنَنُ، حَتَّی تُمْلَأَ الْأَرْضُ جَوْراً وَ عُدْوَاناً وَ بِدَعاً (10)، ثُمَّ یَکْشِفُ اللَّهُ بِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ جَمِیعَ الْبَلَایَا عَنْ أَهْلِ دَعْوَةِ اللَّهِ بَعْدَ شِدَّةٍ
ص: 79
عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»،(1){دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟ پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد، آیا پند نمی گیرید؟} تنها هدایت خداوند هدایت است، و آن هدایت، دو راه است؛ یکی راه بهشت و دیگری راه جهنم و دنیا و آخرت است. و تو ای جاثلیق، می بینی که این مردم مستحق عذابی هستند که خداوند پیشتر از این قوم، امت هایی را عذاب کرد، و می بینی چگونه کلام خدا را تغییر داده اند و چگونه سنت خداوند در میان آنان، از کسانی که پیش از آنان بودند جاری شد .
پس به ریسمان خداوند چنگ زنید. از حزب خداوند و رسول او و پایبند عهد و پیمان رسول خدا و میثاق او باشید، زیرا اسلام در آغاز غریب بود و غریب خواهد شد. در میان مردمانتان هم چون اصحاب کهف باشید، مبادا امر خود را به خانواده یا فرزند یا دوستی صمیمی و یا خویشاوندی افشاء کنید؛ زیرا این دین، دین الهی است که تقیه را در آن برای اولیای خویش واجب گردانید؛ چرا که اگر این امرتان را افشاء کنید قوم تان شما را می کشند. و اگر فرصتی در برابر پادشاه به دست آوردید، به آن مقدار که احتمال می دهید قبول کند، از این دین برای او تبلیغ کنید، زیرا تقیه باب خدا و دژ ایمان است که تنها کسی در آن وارد می شود که خداوند از او پیمان گرفته باشد و آن را در دلش نورانی کند و او را بر نفس خویش نصرت دهد.
با همان پیمانی که با من بسته اید به سوی وطن خویش برگردید؛ زیرا که بر مردم برههای از زمان می آید که پادشاهانی بعد من و بعد ایشان میآیند که دین خدای متعال را تغییر داده و کلام او را تحریف کرده و اولیاء خداوند را کشته و دشمنان او را گرامی می دارند. به دست آنان بدعتها زیاد گشته و سنت های الهی کهنه میشود تا بدان جا که زمین پر از ستم، دشمنی و بدعت می شود، سپس خداوند به وسیله ما اهل بیت، همه مصیبت های دعوت کنندگان و مبلغان این دین را بعد از مشقت
ص: 79
مِنَ الْبَلَاءِ الْعَظِیمِ حَتَّی تُمْلَأَ (1) الْأَرْضُ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً، أَلَا وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّ الْأَمْرَ صَائِرٌ إِلَیَّ بَعْدَ الثَّلَاثِینَ مِنْ وَفَاتِهِ وَ ظُهُورِ الْفِتَنِ، وَ اخْتِلَافِ الْأُمَّةِ عَلَیَّ، وَ مُرُوقِهِمْ مِنْ دِینِ اللَّهِ، وَ أَمَرَنِی بِقِتَالِ النَّاکِثِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ الْقَاسِطِینَ، فَمَنْ أَدْرَکَ مِنْکُمْ ذَلِکَ الزَّمَانَ وَ تِلْکَ الْأُمُورَ وَ أَرَادَ أَنْ یَأْخُذَ بِحَظِّهِ مِنَ الْجِهَادِ مَعِی فَلْیَفْعَلْ، فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ الْجِهَادُ الصَّافِی، صَفَاهُ لَنَا کِتَابُ اللَّهِ وَ سُنَّةُ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَکُونُوا- رَحِمَکُمُ اللَّهُ- مِنْ أَحْلَاسِ بُیُوتِکُمْ إِلَی أَوَانِ ظُهُورِ أَمْرِنَا، فَمَنْ مَاتَ مِنْکُمْ کَانَ مِنَ الْمَظْلُومِینَ، وَ مَنْ عَاشَ مِنْکُمْ أَدْرَکَ مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
أَلَا وَ إِنِّی أُخْبِرُکُمْ أَنَّهُ سَیَحْمِلُونَ عَلَیَّ خُطَّةَ جَهْلِهِمْ (2)، وَ یَنْقُضُونَ عَلَیْنَا عَهْدَ نَبِیِّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِقِلَّةِ عِلْمِهِمْ بِمَا یَأْتُونَ وَ یَذَرُونَ (3)، وَ سَیَکُونُ مِنْکُمْ (4) مُلُوکٌ یَدْرُسُ عِنْدَهُمُ الْعَهْدُ، وَ یَنْسَوْنَ مَا ذُکِّرُوا بِهِ، وَ یَحُلُّ بِهِمْ مَا یَحُلُّ بِالْأُمَمِ حَتَّی یَصِیرُوا إِلَی الْهَرْجِ وَ الِاعْتِدَاءِ وَ فَسَادِ الْعَهْدِ، وَ ذَلِکَ لِطُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ الَّتِی أُمِرْتُ بِالصَّبْرِ عَلَیْهَا، وَ سَلَّمْتُ لِأَمْرِ اللَّهِ فِی مِحْنَةٍ عَظِیمَةٍ یَکْدَحُ فِیهَا الْمُؤْمِنُ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ (5) رَبَّهُ، وَ وَاهاً (6) لِلْمُتَمَسِّکِینَ بِالثَّقَلَیْنِ وَ مَا یُعْمَلُ بِهِمْ! وَ وَاهاً لِفَرَجِ (7) آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ خَلِیفَةٍ مُتَخَلِّفٍ عِتْرِیفٍ مُتْرَفٍ (8)، یَقْتُلُ خَلَفِی وَ خَلَفَ
ص: 80
و رنج آزمون بزرگ برطرف میکند، تا این که زمین بعد از آن که پر از ظلم و بی عدالتی شده بود، از عدالت و برابری پر شود.
آگاه باشید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله با من پیمان بست که پس از سی سال از وفات او و بعد از آشکار شدن آشوب ها و اختلاف امت درباره من و بیرون رفتن ایشان از دین خداوند عزوجل، این امر (خلافت) به من بر می گردد و مرا امر کرد که با بیعت شکنان و ستمگران و از دین خارج شدگان بجنگم، هر کدام از شما آن زمان و آن حوادث را دریافت و خواست بهره خویش را از جهاد به همراه من بگیرد، پس این کار را بکند. به خدا سوگند که آن جهاد، جهادی بی آلایش و پاک است که کتاب خدا و سنت پیامبران، آن جهاد را بر ما خالص گردانیدند، خداوند شما را بیامرزد. خانه هایتان را ترک نکنید تا این که زمان ظهور ما برسد، هر کس از شما بمیرد، از مظلومین خواهد بود و هر آن که از شما زنده بماند، اگر خداوند بخواهد، آنچه را که چشمش بدان روشن می گردد، خواهد دید. بدانید که به زودی اینها نقشه جهل خود را بر من تحمیل خواهند کرد و به خاطر کمی عقل شان، با آنچه انجام میدهند و ترک میکنند، پیمان پیامبرمان درباره من را خواهند شکست، و پادشاهانی از آنها خواهند آمد که عهد و پیمان نزد آنان کهنه خواهد شد و آنچه را به آن تذکر داده شده بودند، فراموش می کنند و آنچه بر سر امت ها میآید، بر سر آن ها هم خواهد آمد تا اینکه به هرج و مرج و دشمنی و فساد عهد و پیمان گرایند. آن به خاطر طولانی شدن مدت و شدت سختی است که مأمور به صبر و بردباری در مقابل آن شدم و در گرفتاری های بزرگ که مؤمن در آن به سختی می افتد تا این که به دیدار پروردگارش نائل شود، خود را در اختیار فرمان خدا قرار دادم. افسوس بر حال کسانی که به ثقلین چنگ میزنند و برخوردی که با آنان میشود! و خداوند فرجی برای اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله در برابر خلیفه عقبافتاده و فاسق و ثروت اندوزی قرار دهد که جانشینان من و جانشینان آنها را به قتل می رساند.
ص: 80
الْخَلَفِ، بَلَی (1) اللَّهُمَّ لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً أَوْ بَاطِناً مَسْتُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ (2) وَ یَکُونَ مِحْنَةً (3) لِمَنِ اتَّبَعَهُ وَ اقْتَدَی بِهِ، وَ أَیْنَ أُولَئِکَ؟ وَ کَمْ أُولَئِکَ؟ أُولَئِکَ (4) الْأَقَلُّونَ عَدَداً، الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ خَطَراً، بِهِمْ یَحْفَظُ اللَّهُ دِینَهُ وَ عِلْمَهُ حَتَّی یَزْرَعَهَا فِی صُدُورِ أَشْبَاهِهِمْ، وَ یُودِعَهَا أَمْثَالَهُمْ، هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَی حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ، وَ اسْتَرْوَحُوا رُوحَ الْیَقِینِ، وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ، وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَ مِنْهُ الْمُتْرَفُونَ، وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَلَإِ (5) الْأَعْلَی، أُولَئِکَ حُجَجُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، وَ أُمَنَاؤُهُ عَلَی خَلْقِهِ، آهِ .. آهِ شَوْقاً إِلَیْهِمْ (6) وَ إِلَی رُؤْیَتِهِمْ، وَ وَاهاً لَهُمْ عَلَی صَبْرِهِمْ عَلَی عَدُوِّهِمْ، وَ سَیَجْمَعُنَا اللَّهُ وَ إِیَّاهُمْ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ قَالَ: .. ثُمَّ بَکَی .. وَ بَکَی الْقَوْمُ مَعَهُ وَ وَدَّعُوهُ (7) وَ قَالُوا: نَشْهَدُ لَکَ بِالْوَصِیَّةِ وَ الْإِمَامَةِ وَ الْأُخُوَّةِ، وَ إِنَّ عِنْدَنَا لَصِفَتَکَ وَ صُورَتَکَ، وَ سَیَقْدَمُ وَفْدٌ بَعْدَ هَذَا الرَّجُلِ مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی الْمَلِکِ، وَ لَنُخْرِجَنَّ إِلَیْهِمْ صُورَةَ الْأَنْبِیَاءِ وَ صُورَةَ نَبِیِّکَ وَ صُورَتَکَ وَ صُورَةَ ابْنَیْکَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ (8) عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ صُورَةَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ زَوْجَتَکَ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ بَعْدَ مَرْیَمَ الْکُبْرَی الْبَتُولِ، وَ إِنَّ ذَلِکَ لَمَأْثُورٌ عِنْدَنَا وَ مَحْفُوظٌ، وَ نَحْنُ رَاجِعُونَ إِلَی الْمَلِکِ وَ مُخْبِرُوهُ بِمَا أَوْدَعْتَنَا مِنْ نُورِ هِدَایَتِکَ وَ بُرْهَانِکَ وَ کَرَامَتِکَ وَ صَبْرِکَ عَلَی مَا أَنْتَ فِیهِ، وَ نَحْنُ الْمُرَابِطُونَ لِدَوْلَتِکَ، الدَّاعُونَ
ص: 81
آری، خداوندا، زمین را از حجتی قائم، چه ظاهر مشهور باشد و چه پنهان و پوشیده، خالی مگردان تا حجت های خداوند و برهان او باطل نگردد و آزمونی برای کسی باشد که از او پیروی کرده و به او اقتدا می کند. ولی آنان کجایند؟ و چند نفرند؟ شمار آنان گر چه کم است ولی نزد خداوند شریف و بلند مرتبه اند. به وسیله آن هاست که خداوند، دین و علم خویش را حفظ می کند تا این که آن علم و دین را در سینه امثال آن ها قرار داده و آن ها را نزد امثال خود به ودیعه بگذارد. دانش با حقیقت ایمان بر آنان هجوم آورد و روح یقین را استشمام کردند و با آنچه جاهلان از آن گریزان بودند، انس گرفتند و آنچه را ثروتمندان، سخت و دشوار یافتند، آن ها نرم و لطیف یافتند. آن ها با بدنهایی همنشین این دنیا شدند که روحشان به ملأ اعلی متصل بود. آنان حجت های خداوند در زمین و امانتداران خداوند بر مخلوقاتش هستند. آه، بسیار به ایشان و دیدن ایشان مشتاقم، شگفتا از بردباری شان در برابر دشمنانشان، به زودی خداوند ما و آن ها و پدران و ازواج و فرزندان درستکارشان را، در بهشتهای جاودان جمع خواهد کرد.
سلمان می گوید: سپس امام گریست و آنها هم با او گریستند و با امام وداع کرده، عرض کردند: به جانشینی، امامت و برادری تو گواهی می دهیم، و نشانه ها و تصویر شما در نزد ماست، و به زودی گروهی از قریش - بعد از این مرد - نزد پادشاه ما خواهند آمد. ما تصویر پیامبران و تصویر پیامبرتان و تصاویر شما، حسن و حسین و حضرت فاطمه علیهم السلام همسرت، که بعد از مریم بتول، سرور زنان عالم است را به آنان نشان خواهیم داد، و آن نزد ما روایت و حفظ شده است. ما الان پیش پادشاهمان بر می گردیم و او را از نور هدایت و برهان و بزرگواری و بردباریتان در برابر آنچه در آن هستید و شما خود در اختیار ما نهادید، آگاه خواهیم کرد. ما منتظر دولت شماییم و دعوت کنندگان
ص: 81
لَکَ وَ لِأَمْرِکَ، فَمَا أَعْظَمَ هَذَا الْبَلَاءَ، وَ مَا أَطْوَلَ هَذِهِ الْمُدَّةَ، وَ نَسْأَلُ اللَّهَ التَّوْفِیقَ بِالثَّبَاتِ، وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.
قوله: ما عظمت .. اسم کان، أو خبره، أو عطف بیان للبلاء العظیم، و علی الأخیر إن ملک الروم أحد معمولی کان، و علی الأوّلین استئناف لبیان ما تقدم، أو بیان لما، أو خبر بعد خبر لکان.
قال الجوهری: الْخَرَقُ- بالتحریک-: الدَّهَشُ مِنَ الخَوْفِ أو الحیاء، و قد خَرِقَ- بالکسر- فهو خَرِقٌ .. و بالتحریک (1) أیضا مصدر الْأَخْرَقِ، و هو ضدُّ الرّفیق (2).
و النَّزْقُ: الخِفَّةُ و الطَّیْشُ (3).
و الرِّعْدِیدُ- بالکسر-: الجَبَانُ (4).
و النَّاکِلُ: الجَبَانُ (5).
قوله: و ترکهم بُهْماً .. البُهْمُ- بالضم- جمع: البَهِیمِ، و هو المجهول الّذی لا یعرف، و بالفتح و یحرّک، جمع: البهیمة (6)، و البهیم الأسود: الخالص الّذی لم یشبه غیره، و
فِی الْحَدِیثِ: یُحْشَرُ النَّاسُ بُهْماً.
- بالضم- قیل: أی لیس بِهِمْ شی ءٌ ممّا کان فی الدّنیا نحو البَرَصِ و العَرَجِ، أو عُرَاةً (7).
ص: 82
به سوی شما و اوامرتان هستیم. چقدر این بلا و مصیبت بزرگ و چقدر این مدت زمان طولانی است، از خداوند طلب توفیق به استواری در این راه می کنیم و سلام و درود و رحمت خداوند بر تو باد.
توضیح
جمله «ما عظمت» اسم «کان» یا خبر آن است و یا عطف بیان برای «البلاء العظیم» است، بنا بر إعراب دوم (عطف بیان)، «ملک الروم»: یکی از معمول های (اسم یا خبر) کان است. و بنابر دو إعراب اولی، استیناف بیانی برای ماقبل، و یا برای مای موصوله، یا خبر دوم کان است. جوهری گفته است: «الخَرَق» به معنای شگفتی از روی ترس یا حیاء است، و «خَرِقَ فهو خَرِقٌ» و با حرکت خاء و راء نیز مصدر أخرَق است که برعکس معنای رفیق میباشد.(1)
«النَزْق» به معنای سبکسری و شتاب زدگی است، «الرِعدید و الناکل»: هر دو به معنای انسان ترسو و بزدل است. «ترکهم بُهماً» به ضم باء: جمع بهیم است و به چیزی گفته می شود که شناخته نشده باشد و به فتح باء و حرکت حرف هاء، جمع بهیمه، به معنای چهارپایان است. «البهیم الأسود»: آن چیز خالص که شبیه دیگری نباشد. و در حدیث آمده است: «یحشر الناس بهماً»، گفته شده است که به معنای این است که چیزی از بیماری برص و لنگی که در دنیاست، ندارند و یا به معنای عریان و لخت بودن آن هاست.
ص: 82
و الحاصل أنّه ترکهم کالبهائم لا راعی لهم أو أشباها لا تمیّز بینهم بالإمامة و الرعیة.
و مَرَقَ السَّهْمُ من الرَّمیةِ- کَنَصَرَ-: خرج من الجانب الآخر (1).
و عَطِبَ- کَفَرِحَ- هلک (2).
قوله علیه السلام: فکیف آسی .. أی أَحْزَنُ، مِنَ الأَسَی- بالفتح و القصر و هو الحُزْنُ (3).
قوله علیه السلام: و هما السبیلان .. الضمیر راجع إلی ما ظهر سابقا من اتّباع الوصیّ و عدمه.
قوله علیه السلام: بعد الثلاثین .. هذا تاریخ آخر زمان خلافته علیه السلام، و لمّا اجتمعت أسباب استیلائه علیه السلام علی المنافقین فی قرب وفاته و لم یتیسّر له ذلک بعروض شهادته علّق رجوع الأمر بهذا الزمان، أو هذا ممّا وقع فیه بداء، و المراد بالأمر الشهادة و الاستراحة عن تلک الدار (4) الفانیة و آلامها و فتنها.
و قال الجوهری (5): أحلاس البیوت: ما یبسط تحت حرّ الثیاب (6)، و
فی الحدیث: کُنْ حِلْسَ بَیْتِکَ ..
أی لا تبرح.
و الحُظَّةُ- بالضّمّ-: الأَمْرُ و القِصَّةُ (7).
ص: 83
حاصل اینکه او مردم را هم چون چهارپایان بدون چوپان و محافظ رها کرد و یا آدم نمایانی که بین امامت و رعیت فرقی نیست. فعل «مَرَقَ السَهم من الرمیۀ» بر وزن نَصَر ینصُر، یعنی تیر از طرف دیگر هدف خارج شد، «عَطِب» بر وزن فَرِح یَفرَح: یعنی هلاک شد. منظور از این سخن امام که فرمودند: «کیف آسی» از الأسی به معنای اندوه، این است که چگونه اندوهگین شوم. ضمیر «هما» در کلام امیر المؤمنین در «هما السبیلان» به پیروی از وصی و انکار او برمی گردد و منظور از بعد الثلاثین (بعد از سی سال))، تاریخ آخرین زمان خلافت امام علی علیه السلام است. هنگامی که اسباب سیطره امام علیه السلام بر منافقین در نزدیک وفاتشان، فراهم شد و با شهادتشان آن کار برای ایشان میسر نشد، بازگشت آن امر را به این زمان ربط دادند. و یا آن چیزی است که در آن بداء حاصل شد، و مراد از آن امر، شهادت و رهایی از دار فانی و دردها و فتنه هایش است. جوهری گفته است(1): «احلاس البیوت»: یعنی آنچه زیر لباس های خوب پهن می شود، و در حدیث آمده است: «کُن حِلسَ بیتک»: خانه ات را ترک مکن. «الخُطۀ» بضم خاء: کار و قصه.
ص: 83
قوله: لفرج آل محمّد (صلی الله علیه و آله) .. فی أکثر النسخ بالجیم فهو تحسّر علی عدم حصول الفرج بسبب المتخلّف (1) التعریف، و الأصوب- بالخاء المعجمة (2)
أی نسلهم و ذریّتهم، و قد مرّ و سیأتی أنّه عبّر عن الحسنین علیهما السلام فی کتب الأنبیاء علیهم السلام ب: الفرخین المستشهدین. و یقال: رجل عتریف .. أی خبیث فاجر جری ء ماض (3)، و لعلّ المراد به یزید لعنه اللّه، فإنّه قتل الحسین و أولاده علیهم السلام.
قوله: و سیقدم وفد بعد هذا الرجل .. أی سیقدم و یأتی إلی ملکنا بعد ذهاب أبی بکر و خلافة عمر رسل و نخرج إلی رسله تلک الصور، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ما سیأتی أنّه وقع فی زمن معاویة، حیث أخرج ملک الروم صور الأنبیاء علیهم السلام إلی یزید فلم یعرفها و عرفها الحسن علیه السلام، و أجاب عن مسائله بعد ما عجز یزید- لعنه اللّه- عنها (4).
و قد مرّ شرح بعض أجزاء الخبر فی کتاب التوحید (5) و کتاب المعاد (6) و سیأتی شرح بعضها فی کتاب الغیبة و غیره (7)، فإنّ المحدّثین فرّقوا أجزاءه علی الأبواب،
ص: 84
در بسیاری از نسخه ها «فرج آل محمد صلَّی الله علیه و آله» با حرف جیم آمده است و آن به معنای حسرت خوردن بر حاصل نشدن آن فَرَج به سبب خلیفه فاسق و خبیث است. صحیح تر آن است که با خاء «فَرخ آل محمدصلَّی الله علیه و آله» به معنای نسل و فرزندان آن ها، خوانده شود. پیش تر به این اشاره شد و در کتاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، ذکر خواهیم کرد که امام حسن و امام حسین علیهما السلام به دو فرزند شهید تعبیر شده اند. «رَجل عتریف»: مرد خبیثی که آشکارا فسق و فجور می کند. شاید مراد از آن، یزید ملعون باشد، چرا که امام حسین و اولادشان را به قتل رساند. مراد از این سخن جاثلیق «سیقدم وفد بعد هذا الرجل» یعنی به زودی بعد از این مرد گروهی از قریش خواهند آمد، این است که بعد از تمام شدن خلافت ابوبکر و عمر، فرستاده هایی نزد پادشاهان ما خواهند آمد. در آن موقع، ما آن تصاویر را به آن ها نشان خواهیم داد. و احتمال دارد اشاره ای به این باشد که در زمان معاویه، پادشاه روم، تصاویر پیامبران را به یزید نشان داد و یزید آن ها را نشناخت؛ ولی امام حسن علیه السلام آن تصاویر را شناخت و جواب مسائل پادشاه روم را داد، در حالی که یزید ملعون از جواب دادن به آن ها درمانده بود.
شرح بعضی از بخش های این روایت در کتاب التوحید(1)
و کتاب المعاد2 گذشت و شرح بعضی از آن ها در کتاب غیبت و غیر از آن، خواهیم آورد.
راویان حدیث، بخش های این روایت را به ابوابی تقسیم کردند
ص: 84
و هی مرویّة فی الأصول المعتبرة، و هذا ممّا یدلّ علی صحّتها، و یؤیّده أیضا أنّه قال الشیخ قدّس اللّه روحه فی فهرسته (1): سلمان الفارسی رحمة اللّه علیه .. روی خبر الجاثلیق الرومی الذی (2) بعثه ملک الروم بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله،- أخبرنا به ابن أبی جید، عن ابن الولید (3)، عن الصفار و الحمیری (4) عمّن حدّثه، عن إبراهیم بن حکم الأسدی، عن أبیه، عن شریک بن عبد اللّه، عن عبد الأعلی الثعلبی، عن أبی وقاص، عن سلمان الفارسی. انتهی.
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (5): بِحَذْفِ الْأَسَانِیدِ، قِیلَ: لَمَّا کَانَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَخَلَ یَهُودِیٌّ الْمَسْجِدَ فَقَالَ: أَیْنَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ فَأَشَارُوا إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَوَقَفَ عَلَیْهِ وَ قَالَ: إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَشْیَاءَ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ؟ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ:
أَخْبِرْنِی عَمَّا لَیْسَ لِلَّهِ؟ وَ عَمَّا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ؟.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: هَذِهِ مَسَائِلُ الزَّنَادِقَةِ، یَا یَهُودِیُّ! أَ وَ فِی السَّمَاءِ شَیْ ءٌ لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ (6)؟ وَ هَمَّ بِهِ الْمُسْلِمُونَ- وَ کَانَ فِی الْقَوْمِ ابْنُ عَبَّاسٍ- فَقَالَ: مَا أَنْصَفْتُمُ الرَّجُلَ؟!. قَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَ وَ مَا سَمِعْتَ مَا تَکَلَّمَ بِهِ؟. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: إِنْ کَانَ عِنْدَکُمْ جَوَابٌ (7) وَ إِلَّا فَاذْهَبُوا بِهِ إِلَی مَنْ یُجِیبُهُ، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ لِسَانَهُ.
ص: 85
که در کتاب های معتبر روایت شده است که این خود، دلیلی بر صحت این خبر است. هم چنین شیخ طوسی - قدس الله روحه - در کتابش الفهرست، این خبر را تأیید می کند که آورده است: سلمان فارسی - خداوند او را بیامرزد - خبر جاثلیق را روایت کرد که پادشاه روم بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله او را فرستاد، و ابن ابی جید که سند آن را به سلمان فارسی می رساند، ما را از آن با خبر کرد.
روایت2.
ارشاد القلوب(1):
با حذف اسانید، روایت شده: بعد از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، مردی یهودی وارد مسجد النبی شد و پرسید: وصی و جانشین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کجاست؟ مردم به ابوبکر اشاره کردند، آن یهودی در برابر ابوبکر ایستاد و گفت: می خواهم از تو درباره مسائلی بپرسم که جز پیامبر و وصی او، کسی آنها را نمی داند. ابوبکر گفت: هرچه می خواهی بپرس. یهودی پرسید: مرا از آنچه خداوند ندارد و از چیزی که در نزد خداوند نیست و از آنچه خداوند آن را را نمی داند ، با خبر کن.
ابوبکر گفت: ای یهودی، این مسائلی که تو پرسیدی، مسائل زندیق ها است. آیا در آسمان چیزی میباشد که خداوند آن را نشناسد؟ در این هنگام مسلمانان به یهودی هجوم بردند، در بین آن ها ابن عباس حضور داشت، ابن عباس گفت: درباره این مرد به عدالت رفتار نکردید. ابوبکر گفت: آیا نشنیدی چه گفت؟ ابن عباس گفت: اگر جواب او را می توانید بدهید که هیچ، وگرنه او را پیش کسی ببرید که جواب او را می داند؛ زیرا شنیدم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام می فرمودند: خدایا، قلبش را هدایت کن و زبانش را استوار بگردان.
ص: 85
قَالَ: فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ حَضَرَ (1) مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَأَتَوْا (2) عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَاسْتَأْذَنُوا عَلَیْهِ، فَدَخَلُوا، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ هَذَا الْیَهُودِیَّ سَأَلَنِی عَنْ مَسَائِلِ الزَّنَادِقَةِ.
قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلْیَهُودِیِّ: مَا تَقُولُ یَا یَهُودِیُّ؟ قَالَ: إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ.
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَلْ، یَا یَهُودِیُّ! فَأُنَبِّئَکَ بِهِ. قَالَ: أَخْبِرْنِی عَمَّا لَیْسَ لِلَّهِ؟ وَ عَمَّا لَیْسَ (3) عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ؟.
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا قَوْلُکَ عَمَّا (4) لَیْسَ لِلَّهِ، فَلَیْسَ لِلَّهِ شَرِیکٌ، وَ أَمَّا قَوْلُکَ عَمَّا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ، فَلَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ ظُلْمٌ لِلْعِبَادِ (5)، وَ أَمَّا قَوْلُکَ عَمَّا لَا یَعْلَمُهُ اللَّهُ، فَذَلِکَ قَوْلُکُمْ إِنَّ عُزَیْراً ابْنُ اللَّهِ، وَ اللَّهُ لَا یَعْلَمُ أَنَّ لَهُ وَلَداً. فَقَالَ الْیَهُودِیُّ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ (6) وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، وَ أَنَّکَ وَصِیُّهُ.
فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَبَّلُوا رَأْسَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (7)عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ: یَا مُفَرِّجَ الْکُرُوبِ (8).
ابوبکر و حاضران از انصار و مهاجرین برخاستند و نزد امام علی علیه السلام آمدند، از ایشان اجازه خواستند و داخل شدند، ابوبکر گفت: ای ابالحسن، این یهودی مسائل زنادقه را از من پرسید. امام به آن مرد یهودی گفتند: ای یهودی، چه می گویی؟ یهودی عرض کرد: من فقط از شما درباره مسائلی می پرسم که تنها پیامبر یا وصی او آن ها را می داند.
امام فرمودند: ای یهودی بپرس، من تو را از آن مسائل آگاه می کنم. یهودی پرسید: آن چیست که خداوند ندارد و چیزی که نزد خداوند نیست و چیزی که خداوند آن را نمی داند؟ حضرت علی علیه السلام فرمودند: این که پرسیدی، چیست که خداوند، مالک آن نیست؟ آن شریک است، خداوند هیچ شریکی ندارد. امّا در مورد سؤال دوم، آن ظلم است، که نزد خدا ظلم به بندگان وجود ندارد؛ و امّا درباره این که خداوند آن را نمیداند، آن سخن شما یهودیان است که می گویید: عزیر پسر خداست. خداوند فرزندی برای خود نمی شناسد. یهودی عرض کرد: گواهی می دهم که جز خداوند، خدایی نیست و محمد صلَّی الله علیه و آله فرستاده اوست و تو وصی و جانشین او هستی. در این هنگام ابوبکر و حاضرین برخاستند و پیشانی حضرت علی علیه السلام را بوسیدند و ابوبکر گفت: ای برطرف کننده غم ها.
روایت3.
ارشاد القلوب(1):
ابن
ص: 86
عَبَّاسٍ، قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیَّانِ أَخَوَانِ مِنْ رُءُوسِ (1) الْیَهُودِ، فَقَالا: یَا قَوْمُ! إِنَّ نَبِیَّنَا حَدَّثَنَا أَنَّهُ یَظْهَرُ بِتِهَامَةَ رَجُلٌ یُسَفِّهُ أَحْلَامَ الْیَهُودِ، وَ یَطْعُنُ فِی دِینِهِمْ، وَ نَحْنُ نَخَافُ أَنْ یُزِیلَنَا عَمَّا کَانَتْ عَلَیْهِ آبَاؤُنَا، فَأَیُّکُمْ هَذَا النَّبِیُّ؟. فَإِنْ کَانَ الْمُبَشِّرَ بِهِ دَاوُدُ آمَنَّا بِهِ وَ اتَّبَعْنَاهُ، وَ إِنْ کَانَ یُورِدُ (2) الْکَلَامَ عَلَی إِبْلَاغِهِ وَ یُورِدُ الشِّعْرَ وَ یَقْهَرُنَا جَاهَدْنَاهُ (3) بِأَنْفُسِنَا وَ أَمْوَالِنَا، فَأَیُّکُمْ هَذَا النَّبِیُّ؟. فَقَالَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ: إِنَّ نَبِیَّنَا قُبِضَ.
فَقَالا: الْحَمْدُ لِلَّهِ، فَأَیُّکُمْ وَصِیُّهُ؟ فَمَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَی قَوْمٍ إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ یُؤَدِّی مِنْ بَعْدِهِ وَ یَحْکُمُ مَا (4) أَمَرَهُ بِهِ رَبُّهُ، فَأَوْمَأَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ.
فَقَالُوا (5): هَذَا وَصِیُّهُ. فَقَالا لِأَبِی بَکْرٍ: إِنَّا نُلْقِی عَلَیْکَ مِنَ الْمَسَائِلِ مَا یُلْقَی عَلَی الْأَوْصِیَاءِ، وَ نَسْأَلُکَ عَمَّا یُسْأَلُ الْأَوْصِیَاءُ عَنْهُ؟. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَلْقِیَا، سَأُخْبِرُکُمَا عَنْهُ (6) إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی. فَقَالَ لَهُ أَحَدُهُمَا: مَا أَنَا وَ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟ وَ مَا نَفْسٌ فِی نَفْسٍ لَیْسَ بَیْنَهُمَا رَحِمٌ وَ لَا قَرَابَةٌ؟ وَ مَا قَبْرٌ سَارَ بِصَاحِبِهِ؟ وَ مِنْ أَیْنَ تَطْلُعُ الشَّمْسُ وَ أَیْنَ تَغْرُبُ؟ وَ أَیْنَ سَقَطَتِ الشَّمْسُ وَ لَمْ تَسْقُطْ مَرَّةً أُخْرَی فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ (7)؟ وَ أَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ؟ وَ أَیْنَ تَکُونُ النَّارُ؟ وَ رَبُّکَ یَحْمِلُ أَوْ یُحْمَلُ؟ وَ أَیْنَ یَکُونُ وَجْهُ رَبِّکَ؟ وَ مَا اثْنَانِ شَاهِدَانِ؟ وَ مَا اثْنَانِ غَائِبَانِ؟ وَ مَا اثْنَانِ مُتَبَاغِضَانِ؟ وَ مَا الْوَاحِدُ؟ وَ مَا الِاثْنَانِ؟
وَ مَا الثَّلَاثَةُ؟ وَ مَا الْأَرْبَعَةُ؟ وَ مَا الْخَمْسَةُ؟ وَ مَا السِّتَّةُ؟ وَ مَا السَّبْعَةُ؟ وَ مَا الثَّمَانِیَةُ؟ وَ مَا التِّسْعَةُ؟ وَ مَا الْعَشَرَةُ؟ وَ مَا الْأَحَدَ عَشَرَ؟ وَ مَا الِاثْنَا عَشَرَ؟ وَ مَا الْعِشْرُونَ؟ وَ مَا
ص: 87
عباس روایت کرده است: دو یهودی از بزرگان یهود که برادر بودند، نزد مسلمانان آمدند و گفتند: ای مردم، پیامبرمان گفته است که در تهامه، مردی ظهور می کند که رؤیاهای قوم یهود را پست می شمارد و بر دینشان عیب می گیرد و ما می ترسیم این پیامبر، ما را از دین نیاکان و پدرانمان خارج کند. کدام یک از شما پیامبر هستید؟ که اگر داوود به پیامبری او مژده داده، به او ایمان آوریم و از او تبعیت کنیم، ولی اگر خوشبیان و فصیح و بلیغ است و شعر می گوید و ما را مغلوب بیانش می کند، با او، با جان و مال خود بجنگیم. کدام یک از شما پیامبر هستید؟ مهاجرین و انصار گفتند: پیامبر ما از دنیا رفته است. آن دو گفتند: الحمدلله، کدام یک از شما وصی و جانشین او هستید؟ خداوند هیچ پیامبری را بدون جانشینی که از سوی او تعیین می گردد و به آنچه خداوند به او امر داده حکم می کند، مبعوث نمی کند. مهاجران و انصار به ابوبکر اشاره کرده و گفتند: او وصی پیامبر است. آن دو به ابوبکر گفتند: ما مسائلی را که بر اوصیای پیامبران مطرح شده از تو می پرسیم، و از آنچه درباره اش از آن ها پرسیده شده از تو سؤال می کنیم. ابوبکر گفت: بپرسید، ان شاء الله شما را از آن با خبر خواهم کرد.
یکی از آن دو به ابوبکر گفت: من و تو در پیشگاه خداوند چه هستیم و کدام نفسی است که در نفس دیگر است ولی بین آن دو رحم و خویشاوندی نیست؟ و کدام قبر است که صاحبش را با خود برد؟ خورشید از کجا طلوع و در کجا غروب می کند؟ خورشید در کدام محل یک بار تابیده و دیگر در آن نتابیده است؟ بهشت و دوزخ در کجا قرار دارند؟ و آیا پروردگارت حمل می کند یا حمل می شود؟ پروردگارت کجاست؟ دو شاهد و دو غایب چیست؟ کدام دو تا با هم دشمن اند؟ یک، دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، هشت، نه، ده، بیست،
ص: 87
الثَّلَاثُونَ؟ وَ مَا الْأَرْبَعُونَ؟ وَ مَا الْخَمْسُونَ؟ وَ مَا السِّتُّونَ؟ وَ مَا السَّبْعُونَ؟ (1) وَ مَا الثَّمَانُونَ؟ وَ مَا التِّسْعُونَ؟ وَ مَا الْمِائَةُ؟!.
قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: فَبَقِیَ أَبُو بَکْرٍ لَا یَرُدُّ جَوَاباً، وَ تَخَوَّفْنَا أَنْ یَرْتَدَّ الْقَوْمُ عَنِ الْإِسْلَامِ، فَأَتَیْتُ مَنْزِلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقُلْتُ لَهُ: یَا عَلِیُّ! إِنَّ رُءُوساً مِنْ رُؤَسَاءِ الْیَهُودِ (2) قَدْ (3) قَدِمُوا الْمَدِینَةَ، وَ أَلْقَوْا عَلَی أَبِی بَکْرٍ مَسَائِلَ، وَ قَدْ بَقِیَ لَا یَرُدُّ جَوَاباً. فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ضَاحِکاً، ثُمَّ قَالَ: هُوَ الَّذِی وَعَدَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (4) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. وَ أَخَذَ یَمْشِی أَمَامِی فَمَا أَخْطَأَتْ مِشْیَتُهُ مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی قَعَدَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ یَقْعُدُ فِیهِ(5) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْیَهُودِیَّیْنِ.
فَقَالَ: یَا یَهُودِیَّانِ! ادْنُوَا مِنِّی وَ أَلْقِیَا عَلَیَّ مَا أَلْقَیْتُمَا عَلَی الشَّیْخِ.
فَقَالا: مَنْ أَنْتَ؟.
فَقَالَ: أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، أَخُو النَّبِیِّ، وَ زَوْجُ فَاطِمَةَ، وَ أَبُو الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ، وَ وَصِیُّهُ فِی خِلَافَتِهِ کُلِّهَا (6)، وَ صَاحِبُ کُلِّ نَفِیسَةٍ (7) وَ غَزَاةٍ، وَ مَوْضِعُ سِرِّ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَ الْیَهُودِیُّ (8): مَا أَنَا وَ أَنْتَ عِنْدَ اللَّهِ؟.
قَالَ: أَنَا مُؤْمِنٌ (9) مُنْذُ عَرَفْتُ نَفْسِی، وَ أَنْتَ کَافِرٌ مُنْذُ عَرَفْتَ نَفْسَکَ، وَ مَا
ص: 88
سی، چهل، پنجاه، شصت، هفتاد، هشتاد، نود، صد چیستند؟
ابن عباس می گوید: ابوبکر پاسخی نتوانست بدهد، ما ترسیدیم مردم از اسلام برگردند، پس به خانه علی بن ابن طالب علیه السلام رفتم و به ایشان عرض کردم: ای علی، بزرگانی از یهودیان به مدینه آمده اند و مسائلی را بر ابوبکر طرح کردند و او از پاسخ دادن به آن ها عاجز ماند. حضرت علی علیه السلام لبخند زده و فرمودند: این همان وعده ای است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به من دادند. حضرت در جلوی من به راه افتادند، راه رفتن ایشان همانند راه رفتن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، تا این که در همان مکانی نشستند که رسول خدا می نشستند، سپس به آن دو یهودی رو کرده و فرمودند: ای یهودیان، به من نزدیک شوید و آنچه را از این شیخ پرسیدید، از من بپرسید؟
آن دو گفتند: تو کیستی؟ حضرت فرمودند: من علی بن ابی طالب، برادر پیامبر، همسر فاطمه و پدر حسن و حسین علیهم السلام و جانشین پیامبر در همه خلافت ایشان و صاحب هر منقبت و پیروز شونده در پیکارها و رازدار پیامبر هستم.
یهودی پرسید: من و تو در نزد خداوند چه هستیم؟ حضرت فرمود: من از زمانی که خود را شناختم، مؤمن هستم و تو از زمانی که خودت را می شناسی، کافری؛ ای یهودی، بعد از این نمی دانم
ص: 88
أَدْرِی مَا یُحْدِثُ اللَّهِ بِکَ (1) یَا یَهُودِیُّ بَعْدَ ذَلِکَ؟.
قَالَ الْیَهُودِیُّ: فَمَا نَفْسٌ فِی نَفْسٍ لَیْسَ بَیْنَهُمَا رَحِمٌ وَ لَا قَرَابَةٌ؟.
قَالَ: یُونُسُ بْنُ مَتَّی فِی (2) بَطْنِ الْحُوتِ.
قَالَ: فَمَا قَبْرٌ سَارَ بِصَاحِبِهِ؟.
قَالَ: یُونُسُ، حِینَ طَافَ بِهِ الْحُوتُ فِی سَبْعَةِ أَبْحُرٍ.
قَالَ لَهُ: فَالشَّمْسُ (3) مِنْ أَیْنَ تَطْلُعُ؟.
قَالَ: مِنْ قَرْنِ (4) الشَّیْطَانِ!.
قَالَ: فَأَیْنَ تَغْرُبُ؟.
قَالَ: فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ، وَ قَالَ لِی حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا تُصَلِّ فِی إِقْبَالِهَا وَ لَا فِی إِدْبَارِهَا حَتَّی تَصِیرَ فِی مِقْدَارِ رُمْحٍ أَوْ رُمْحَیْنِ.
قَالَ: فَأَیْنَ سَقَطَتِ الشَّمْسُ وَ لَمْ تَسْقُطْ مَرَّةً أُخْرَی فِی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ (5)؟.
قَالَ: الْبَحْرَ، حِینَ فَرَّقَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِقَوْمِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قَالَ لَهُ: رَبُّکَ یَحْمِلُ أَوْ یُحْمَلُ؟.
قَالَ: رَبِّی یَحْمِلُ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ لَا یَحْمِلُهُ شَیْ ءٌ.
قَالَ: فَکَیْفَ قَوْلُهُ: وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ (6).
قَالَ: یَا یَهُودِیُّ! أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری وَ کُلَّ شَیْ ءٍ عَلَی الثَّرَی، وَ الثَّرَی (7) عَلَی الْقُدْرَةِ، وَ الْقُدْرَةَ عِنْدَ رَبِّی.
ص: 89
خداوند چه چیزی برای تو مقدر کرده است؟ یهودی گفت؟ آن کدام موجود بود که در شکم موجودی دیگر بود و آن دو با هم رحم و خویشاوندی نداشتند؟ حضرت پاسخ دادند: آن، یونس بن متی، در شکم ماهی بود. یهودی پرسید: کدام قبر صاحبش را با خود بُرد؟ امام فرمود: او یونس بود که ماهی او را به هفت دریا برد و گردانید. یهودی به امام گفت: خورشید از کجا طلوع می کند؟ حضرت پاسخ دادند: از شاخ شیطان طلوع می کند. یهودی پرسید: و در کجا غروب می کند؟ امام فرمودند: در چشمه ای گل آلود و سیاه غروب می کند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به من فرمودند: به هنگام طلوع و غروب خورشید، نماز مگذار تا این که به مقدار یک نیزه و یا دو نیزه آفتاب بلند شود. یهودی پرسید: خورشید در کجا تابید و دیگر بار در آن محل نتابید؟ امام پاسخ دادند: دریا، دریایی که خداوند، آن را برای قوم حضرت موسی علیه السلام شکافت.
یهودی پرسید: آیا پرودگارت حمل می شود یا حمل می کند؟ امام جواب دادند: پروردگار من همه چیز را حمل می کند و چیزی حمل کننده او نیست. یهودی گفت: پس این گفته خداوند متعال: «وَیَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمَانِیَةٌ»،(1)
{و عرش پروردگارت را آن روز هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.}چیست؟ امام فرمودند: ای یهودی، مگر نمی دانی که خداوند می فرماید: «لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرَی»،(2)
{آنچه در آسمانها و آنچه در زمین و آنچه میان آن دو و آنچه زیر خاک است از آن اوست.} و هر چیزی بر روی زمین و زمین بر قدرت اوست. این قدرت تنها نزد خداوند است؟
ص: 89
قَالَ: فَأَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ؟ وَ أَیْنَ تَکُونُ (1) النَّارُ؟.
قَالَ: الْجَنَّةُ فِی السَّمَاءِ، وَ النَّارُ فِی الْأَرْضِ.
قَالَ: فَأَیْنَ یَکُونُ (2) وَجْهُ رَبِّکَ؟.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِابْنِ عَبَّاسٍ: ائْتِنِی بِنَارٍ وَ حَطَبٍ فَأَضْرَمَهَا، وَ قَالَ:
یَا یَهُودِیُّ! فَأَیْنَ (3) وَجْهُ هَذِهِ النَّارِ؟.
فَقَالَ: لَا أَقِفُ لَهَا عَلَی وَجْهٍ.
قَالَ: کَذَلِکَ رَبِّی فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ (4).
قَالَ: فَمَا اثْنَانِ شَاهِدَانِ؟.
قَالَ: السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ لَا یَغِیبَانِ (5).
قَالَ: فَمَا اثْنَانِ غَائِبَانِ؟.
قَالَ: الْمَوْتُ وَ الْحَیَاةُ لَا نَقِفُ عَلَیْهِمَا.
قَالَ: فَمَا اثْنَانِ مُتَبَاغِضَانِ؟.
قَالَ: اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ.
قَالَ: فَمَا نِصْفُ (6) الشَّیْ ءِ؟.
قَالَ: الْمُؤْمِنُ.
قَالَ: فَمَا لَا شَیْ ءَ؟.
قَالَ: یَهُودِیٌّ مِثْلُکَ کَافِرٌ لَا یَعْرِفُ رَبَّهُ (7).
قَالَ: فَمَا الْوَاحِدُ؟.
ص: 90
یهودی پرسید: بهشت و دوزخ در کجا قرار دارند؟ امام فرمودند: بهشت در آسمان و جهنم در زمین قرار دارد. یهودی پرسید: وجه پروردگارت در کجاست؟ امام علی علیه السلام به ابن عباس دستور دادند: هیزم و آتش بیاور. پس امام آن ها را روشن کرده و فرمودند: ای یهودی، رو و وجه این آتش کجاست؟ یهودی گفت: رویی و وجهی برای این آتش نمی یابم. امام فرمودند: وجه پروردگار هم این گونه است، پروردگارم می فرماید: «فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»،(1) {پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست.} یهودی پرسید: دو شاهد و حاضر کدامند؟ امیر مؤمنان فرمودند: آن دو، آسمان و زمین هستند که پنهان نمی شوند. یهودی گفت: دو غایب کدامند؟ امام جواب دادند: آن دو، مرگ و زندگی است که تو بر آن واقف نیستی. یهودی پرسید: آن دو که مخالف یکدیگرند چیست؟ امام فرمود: آن دو، شب و روز هستند. یهودی گفت: نصف یک شیء چیست؟ امام فرمود: آن، مؤمن است. یهودی گفت: هیچ چیز، چیست؟ امام فرمود: یهودی مثل تو، کافری که پروردگارش را نمی شناسد.
یهودی پرسید: یک چیست؟
ص: 90
قَالَ: اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.
قَالَ: فَمَا الِاثْنَانِ؟.
قَالَ: آدَمُ وَ حَوَّاءُ.
قَالَ: فَمَا الثَّلَاثَةُ؟.
قَالَ: کَذَبَتِ النَّصَارَی عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، قَالُوا عِیسَی (1) ابْنُ مَرْیَمَ ابْنُ اللَّهِ، وَ اللَّهِ (2) لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً قَالَ: فَمَا الْأَرْبَعَةُ؟.
قَالَ: التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ (3) الْعَظِیمُ.
قَالَ: فَمَا الْخَمْسَةُ؟.
قَالَ: خَمْسُ صَلَوَاتٍ مُفْتَرَضَاتٍ.
قَالَ: فَمَا السِّتَّةُ؟.
قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ قَالَ: فَمَا السَّبْعَةُ؟.
قَالَ: سَبْعَةُ أَبْوَابِ النَّارِ مُتَطَابِقَاتٍ.
قَالَ: فَمَا الثَّمَانِیَةُ؟.
قَالَ: ثَمَانِیَةُ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ.
قَالَ: فَمَا التِّسْعَةُ؟.
قَالَ: تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ (4).
قَالَ: فَمَا الْعَشَرَةُ؟.
ص: 91
امام پاسخ دادند؟ یک، خداوند بلند مرتبه است. یهودی گفت: دو چیست؟ امام فرمودند: دو، آدم و حوا هستند. یهودی گفت: سه چیست؟ امام پاسخ دادند: مسیحیان به خداوند متعال دروغ بستند و گفتند: عیسی بن مریم، پسر خداست و حال آنکه خداوند نه همسری و نه فرزندی اختیار کرده است( پدر و پسر و روح القدس). یهودی پرسید: چهار چیست؟ حضرت فرمودند: آن تورات، انجیل، زبور و قرآن کریم است. یهودی گفت: پنج چیست؟ حضرت فرمودند: آن، پنج نماز واجب است. یهودی گفت: شش چیست؟ امام فرمودند: خداوند آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر عرش استیلا یافت. یهودی پرسید: هفت چیست؟ امام در پاسخ فرمودند: آن هفت در هم اندازه جهنم است. یهودی پرسید: هشت چیست؟ امام جواب دادند: آن هشت در بهشت است. یهودی پرسید: نُه چیست؟ امام در پاسخ فرمودند: «وَکَانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَلَا یُصْلِحُونَ»،(1)
{و در آن شهر نه دسته بودند که در آن سرزمین فساد می کردند و از در اصلاح درنمی آمدند.}
یهودی گفت: ده چیست:
ص: 91
قَالَ: عَشَرَةُ أَیَّامٍ مِنَ الْعَشَرَةِ (1).
قَالَ: فَمَا الْأَحَدَ عَشَرَ؟.
قَالَ: قَوْلُ یُوسُفَ لِأَبِیهِ: إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ (2).
قَالَ: فَمَا الِاثْنَا عَشَرَ؟.
قَالَ: شُهُورُ السَّنَةِ.
قَالَ: فَمَا الْعِشْرُونَ؟.
قَالَ: بَیْعُ یُوسُفَ بِعِشْرِینَ دِرْهَماً.
قَالَ: فَمَا الثَّلَاثُونَ؟.
قَالَ: ثَلَاثُونَ لَیْلَةً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ صِیَامُهُ فَرْضٌ وَاجِبٌ عَلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ إِلَّا مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ قَالَ: فَمَا الْأَرْبَعُونَ؟.
قَالَ: کَانَ (3) مِیقَاتُ مُوسَی ثَلَاثِینَ لَیْلَةً قَضَاهَا (4)، وَ الْعَشْرُ کَانَتْ تَمَامَهَا.
قَالَ: فَمَا الْخَمْسُونَ؟.
قَالَ: دَعَا نُوحٌ قَوْمَهُ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً قَالَ: فَمَا السِّتُّونَ؟.
قَالَ: قَالَ اللَّهُ: فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً أَوْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ (5).
قَالَ: فَمَا السَّبْعُونَ؟.
ص: 92
امام فرمودند: آن ایام دهگانه است. یهودی پرسید: یازده چیست؟ امام فرمودند: آن سخن حضرت یوسف به پدرش است که گفت: «إِذْ قَالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یَا أَبتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ»،(1)
{[یاد کن] زمانی را که یوسف به پدرش گفت: ای پدر، من [در خواب] یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم. دیدم [آنها] برای من سجده می کنند.} یهودی گفت: دوازده چیست: امام فرمودند: دوازده ماه سال است. یهودی گفت: بیست چیست؟ امام فرمودند: بیست مبلغی است که حضرت یوسف را بدان فروختند. یهودی گفت: سی چیست؟ امام فرمودند: آن سی شب ماه رمضان است، در این ماه روزه گرفتن به جز مریض و مسافر، بر هر مؤمنی واجب است. یهودی پرسید: چهل چیست؟ امام فرمودند: میعاد حضرت موسی با خداوند سی شب بود که حضرت موسی آن را سپری کرد و با ده روز دیگر تمام شد. یهودی پرسید: پنجاه چیست؟ امام فرمودند: حضرت نوح نهصد و پنجاه سال قوم خود را دعوت کرد. یهودی پرسید: شصت چیست؟ امام فرمودند: خداوند می فرماید: «فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ مِن قَبْلِ أَن یَتَمَاسَّا فَمَن لَّمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّینَ مِسْکِینًا»،(2)
{و آن کس که [بر آزادکردن بنده] دسترسی ندارد، باید پیش از تماس [با زن خود] دو ماه پیاپی روزه بدارد و هر که نتواند، باید شصت بینوا را خوراک بدهد.} یهودی گفت: هفتاد چیست؟
ص: 92
قَالَ: اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا (1) لِمِیقَاتِ رَبِّهِ.
قَالَ: فَمَا الثَّمَانُونَ؟.
قَالَ: قَرْیَةٌ بِالْجَزِیرَةِ یُقَالُ لَهَا: ثَمَانُونَ (2)، مِنْهَا قَعَدَ نُوحٌ فِی السَّفِینَةِ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ غَرَّقَ (3) اللَّهُ الْقَوْمَ.
قَالَ: فَمَا التِّسْعُونَ؟.
قَالَ: الْفُلْکُ الْمَشْحُونُ اتَّخَذَ یَوْماً (4) فِیهَا بَیْتاً لِلْبَهَائِمِ.
قَالَ: فَمَا الْمِائَةُ؟.
قَالَ: کَانَتْ لِدَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سِتُّونَ سَنَةً فَوَهَبَ لَهُ آدَمُ أَرْبَعِینَ (5)، فَلَمَّا حَضَرَ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْوَفَاةُ جَحَدَهُ، فَجَحَدَ ذُرِّیَّتُهُ.
فَقَالَ: یَا شَابُّ! صِفْ لِی مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ حَتَّی أُؤْمِنَ بِهِ السَّاعَةَ؟.
فَبَکَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ قَالَ: یَا یَهُودِیُّ! هَیَّجْتَ أَحْزَانِی، کَانَ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَلْتَ (6) الْجَبِینِ، مَقْرُونَ الْحَاجِبَیْنِ، أَدْعَجَ (7)
ص: 93
حضرت فرمودند: حضرت موسی از میان قومش هفتاد مرد برای میعاد پروردگارش برگزید. یهودی گفت: هشتاد چیست؟ حضرت فرمودند: آبادی است در شبه جزیره عربستان که به آن ثمامون( هشتاد) گفته می شود. نوح نبی از آنجا سوار کشتی شد و آن کشتی در جودی فرود آمد و خداوند آن قوم کافر را غرق کرد. یهودی پرسید: نود چیست؟ امام پاسخ دادند: آن کشتی حضرت نوح است که آن را از حیوانات پر کرد و نود طویله یا خانه را برای آن حیوانات قرار داد. یهودی پرسید: صد چیست؟ امام فرمودند: حضرت داوود علیه السلام شصت سال سن داشت، حضرت آدم علیه السلام چهل سال از عمر خود را به او بخشید، ولی هنگامی که زمان مرگش فرا رسید آن را قبول نکرد و منکر فرزندی حضرت داوود شد.
یهودی گفت: ای جوان، چنان محمد صلَّی الله علیه و آله را وصف کن، گویی که من به آن می نگرم تا خود بدان ایمان بیاورم. حضرت علی علیه السلام گریستند، پس فرمودند: ای یهودی، اندوه های مرا برانگیختی، حبیب و دوست من رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، پیشانی نورانی و ابروانی پیوسته، چشمانی درشت و سیاه،
ص: 93
الْعَیْنَیْنِ، سَهْلَ الْخَدَّیْنِ، أَقْنَی (1) الْأَنْفِ، دَقِیقَ (2) الْمَسْرُبَةِ (3)، کَثَّ (4) اللِّحْیَةِ، بَرَّاقَ الثَّنَایَا، کَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ، کَانَ لَهُ شَعَرَاتٌ مِنْ لَبَّتِهِ (5) إِلَی سُرَّتِهِ مُتَفَرِّقَةً (6) کَأَنَّهَا قَضِیبُ کَافُورٍ، لَمْ یَکُنْ بِالطَّوِیلِ الذَّاهِبِ وَ لَا بِالْقَصِیرِ النَّزْرِ، کَانَ إِذَا مَشَی مَعَ النَّاسِ غَمَرَهُمْ (7)، کَانَ إِذَا مَشَی کَأَنَّهُ یَنْقَلِعُ مِنْ صَخْرَةٍ أَوْ یَنْحَدِرُ مِنْ صَبَبٍ (8)، کَانَ مَبْدُولَ (9) الْکَعْبَیْنِ، لَطِیفَ الْقَدَمَیْنِ، دَقِیقَ الْخَصْرِ، عِمَامَتُهُ السَّحَابُ، سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ، بَغْلَتُهُ الدُّلْدُلُ، حِمَارُهُ الْیَعْفُورُ، نَاقَتُهُ الْعَضْبَاءُ (10)، فَرَسُهُ الْمَبْدُولُ (11)، قَضِیبُهُ الْمَمْشُوقُ، کَانَ أَشْفَقَ النَّاسِ عَلَی النَّاسِ، وَ أَرْأَفَ النَّاسِ بِالنَّاسِ، کَانَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ (12) مَکْتُوبٌ عَلَی الْخَاتَمِ سَطْرَانِ، أَوَّلُ سَطْرٍ:
لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ. وَ الثَّانِی: مُحَمَّدٌ (13) رَسُولُ اللَّهِ، هَذِهِ صِفَتُهُ یَا یَهُودِیُّ!.
ص: 94
دماغی کشیده، محاسنی پرپشت، دندان های براق و رخساری گشاده داشتند، گردنشان هم چون جام مسین بود. موهایی از بالای سینه تا ناف داشتند که هم چون شاخ کافور بود، نه بسیار دراز و نه کوتاه کوتاه. هنگامی که با مردم راه می رفتند، آن ها را در بر می گرفتند، و چنان با وقار راه می رفتند گویی از صخره ای پایین میآمدند یا از سراشیبی فرود می آمدند. قدم هایش را نزدیک به هم بر می داشت. پاهای نرم و کمری باریک داشتند. عمامه ایشان سحاب نام داشت. شمشیرشان ذوالفقار و قاطرشان دُلدُل و الاغشان یعفور و شترشان عضباء و اسب ایشان مبدول و عصای ایشان ممشوق بود. دلسوزترین مردم و مهربان ترین آنها به مردم بود. مهر پیامبری، میان دو کتفشان نقش بسته بود که در آن مهر، دو سطر نوشته شده بود. سطر اول: لا اله الا الله و سطر دوم محمد رسول الله بود. ای یهودی، این ها صفات پیامبر هستند.
ص: 94
فَقَالَ الْیَهُوِدیَّانِ: نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ، وَ أَنَّکَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ حَقّاً.
وَ أَسْلَمَا وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُمَا، وَ لَزِمَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَکَانَا مَعَهُ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِ الْجَمَلِ مَا کَانَ، فَخَرَجَا مَعَهُ إِلَی الْبَصْرَةِ، فَقُتِلَ أَحَدُهُمَا فِی وَقْعَةِ الْجَمَلِ، وَ بَقِیَ الْآخَرُ حَتَّی خَرَجَ مَعَهُ إِلَی صِفِّینَ فَقُتِلَ.
قوله علیه السلام: کُلُّ نَفِیسَةٍ .. أی خصلة أو منقبة یُتَنَافَسُ و یُرْغَبُ فِیهِ (1)، و فی بعض النسخ: قَبَسَةٍ .. أی اقتباس علم و حکمة (2).
قوله: فکیف قوله: و یحمل .. غرضه إنّک قلت اللّه حامل کلّ شی ء فکیف یکون حامل العرش غیره؟ فأجاب علیه السلام: بأنّ حَامِلَ الْحَامِلِ حَامِلٌ، وَ اللَّهَ حَامِلُ الْحَامِلِ وَ الْمَحْمُولِ بِقُدْرَتِهِ.
و النَّزْرُ: القلیل (3)، و لعلّ المراد به هنا الحقیر، و المبدول لم نعرف له معنی، و لعلّه تصحیف (4)، و قد مرّ شرح سائر أجزاء الخبر فی أبواب صفاته و حُلَاهُ صلّی اللّه علیه و آله (5).
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (6): - بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ- مَرْفُوعاً إِلَی الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ عُمَرَ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی بَکْرٍ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ شُبَّانِ الْیَهُودِ- وَ هُوَ
ص: 95
آن دو یهودی گفتند: گواهی می دهیم که خدایی جز او نیست و محمد فرستاده او است و تو وصی و جانشین بر حق محمد علیه السلام هستی. آن دو اسلام آوردند و اسلامشان نیکو گشت و ملازم امیر مؤمنان علیه السلام شدند و پیوسته با حضرت بودند تا این که جنگ جمل رخ داد و آن دو به همراه امام به سوی بصره خارج شدند. یکی از آنها در جنگ جمل شهید شد و آن دیگری باقی ماند تا این که همراه امام در جنگ صفین شرکت کرد و به شهادت رسید.
توضیح
منظور از این کلام امیر مؤمنان« کل نفیسۀٍ»: یعنی هر خصلت و اخلاقی که برای رسیدن به آن مردم از یکدیگر سبقت می گیرند و به آن متمایل هستند. در یکی از نسخه ها به جای نفیسۀٍ، قبسة آمده است که به معنای اقتباس علم و حکمت است. منظور از سخن یهودی که گفت: «و یحمل» این است که شما گفتید: خداوند همه چیز را حمل می کند، پس چگونه دیگری نمی تواند عرش را حمل کند؟ امام در جواب فرمودند: حمل کننده آن کسی که عرش را حمل می کند، حامل است و خداوند به وسیله قدرتش، حمل کننده و حمل شده را حمل می کند. «النزر»: یعنی کم و شاید مراد از آن در اینجا حقیر باشد، معنای «مبدول» را در لغت نامه نیافتیم. شرح دیگر بخش های این روایت در باب صفات پیامبر و زینتشان گذشت.(1)
روایت4.
ارشاد القلوب(2):
این روایت با حذف اسنادش به امام صادق علیه السلام می رسد؛ هنگامی که مردم بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله با ابوبکر بیعت کردند، مردی جوان از یهودیان آمد. ابوبکر
ص: 95
فِی الْمَسْجِدِ- فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1)! دُلَّنِی عَلَی أَعْلَمِکُمْ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِکِتَابِهِ وَ سُنَّتِهِ؟. فَأَوْمَأَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: هَذَا. فَتَحَوَّلَ الرَّجُلُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلَهُ: أَنْتَ کَذَلِکَ؟.
فَقَالَ: إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ.
قَالَ: أَ فَلَا قُلْتَ عَنْ سَبْعٍ؟.
قَالَ الْیَهُودِیُّ: لَا (4)، إِنَّمَا أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ، فَإِنْ أَجَبْتَ فِیهِمْ فَسَأَلْتُکَ (5) عَنْ ثَلَاثٍ بَعْدَهَا، وَ إِنْ لَمْ تُصِبْ لَمْ أَسْأَلْکَ.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَخْبِرْنِی إِذَا أَجَبْتُکَ بِالصَّوَابِ وَ الْحَقِّ تَعْرِفُ ذَلِکَ؟- وَ کَانَ الْفَتَی مِنْ عُلَمَاءِ الْیَهُودِ وَ أَحْبَارِهِمْ، یَرْوُونَ (6) أَنَّهُ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ أَخِی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ-.
فَقَالَ: نَعَمْ.
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بِاللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَئِنْ أَجَبْتُکَ بِالصَّوَابِ وَ الْحَقِّ لَتُسْلِمَنَّ وَ تَدَعُ الْیَهُودِیَّةَ، فَحَلَفَ لَهُ وَ قَالَ: مَا جِئْتُکَ إِلَّا مُرْتَاداً أُرِیدُ الْإِسْلَامَ.
فَقَالَ: یَا هَارُونِیُّ! سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ تُخْبَرْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.
فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟ وَ عَنْ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ فِی الْأَرْضِ؟ وَ عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟.
ص: 96
در مسجد بود، آن مرد به ابوبکر و کسانی که اطرافش بودند سلام کرد و گفت: ای امیر مؤمنان، مرا به داناترین خود به خداوند و فرستاده اش و کتاب و سنت او راهنمایی کن. ابوبکر به علی بن ابی طالب علیه السلام اشاره کرد و گفت: این. آن مرد رو کرد به حضرت علی علیه السلام و از ایشان پرسید: آیا تو این چنین هستی؟ امام پاسخ دادند: آری. پس یهودی گفت: از شما از سه و سه و یک میپرسم. امام فرمود: چرا نگفتی از هفت چیز میپرسم؟ یهودی گفت: نه، من از شما درباره سه، سه و یک می پرسم، اگر به آن جواب دادی، از سه تای بعدی خواهم پرسید و اگر ندانستی، نمی پرسم. امیر مؤمنان فرمودند: به من بگو: اگر درست جواب بدهم، آن جواب را می دانی؟ (آن مرد جوان از علما و بزرگان یهود بود. روایت کرده اند که او از فرزندان هارون برادر حضرت موسی بن عمران بود.) یهودی گفت: آری. امیر مؤمنان فرمودند: سوگند به خدایی که جز او نیست، اگر درست و بر حق جواب دادم باید اسلام بیاوری و دین یهود را کنار بگذاری. آن مرد یهودی سوگند خورد و گفت: فقط آمده ام حقیقت را کشف کنم و اسلام بیاورم. امام فرمودند: ای هارونی، هر چه می خواهی بپرس؛ اگر خدا بخواهد، جواب آنها را خواهی یافت.
یهودی گفت: به من بگو، کدام درخت برای اولین بار بر روی زمین رویید؟ و نخستین چشمه ای که در زمین جوشید کدام بود؟ نخستین سنگی که بر روی زمین گذاشته شد چیست؟
ص: 96
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا أَوَّلُ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، فَإِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الزَّیْتُونَةُ وَ کَذَبُوا، وَ إِنَّمَا هِیَ النَّخْلَةُ، وَ هِیَ الْعَجْوَةُ، هَبَطَ بِهَا آدَمُ مِنَ الْجَنَّةِ فَغَرَسَهَا، وَ أَصْلُ النَّخْلِ کُلِّهِ مِنْهَا، وَ أَمَّا أَوَّلُ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا الْعَیْنُ الَّتِی فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ تَحْتَ الْحَجَرِ وَ کَذَبُوا، بَلْ هِیَ (1) عَیْنُ الْحَیَاةِ الَّتِی انْتَهَی مُوسَی وَ فَتَاهُ إِلَیْهَا فَغَسَلا فِیهَا السَّمَکَةَ فَحَیِیَتْ (2)، وَ لَیْسَ مِنْ مَیِّتٍ یُصِیبُهُ ذَلِکَ الْمَاءُ إِلَّا حَیِیَ، وَ کَانَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَرِبَ مِنْهَا وَ لَمْ یَجِدْهَا ذُو الْقَرْنَیْنِ، وَ أَمَّا أَوَّلُ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّ الْیَهُودَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ الْحَجَرُ الَّذِی فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَذَبُوا، وَ إِنَّمَا هُوَ الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ هَبَطَ بِهِ آدَمُ (علیه السلام) مِنَ الْجَنَّةِ فَوَضَعَهُ عَلَی الرُّکْنِ، وَ النَّاسُ یَسْتَلِمُونَهُ، وَ کَانَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ فَاسْوَدَّ مِنْ خَطَایَا بَنِی آدَمَ.
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ إِمَامٍ هُدًی هَادِینَ مَهْدِیِّینَ، لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ؟ وَ أَیْنَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ مِنَ الْجَنَّةِ؟، وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أُمَّتِهِ فِی الْجَنَّةِ؟.
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا قَوْلُکَ: کَمْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ (3) إِمَامٍ هُدًی؟
وَ أَیْنَ مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ فِی الْجَنَّةِ؟ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أُمَّتِهِ فِی الْجَنَّةِ؟ فَإِنَّ الْأَئِمَّةَ (4) اثْنَا عَشَرَ، وَ أَمَّا مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ فَفِی أَشْرَفِ الْجِنَانِ وَ أَفْضَلِهَا: جَنَّةِ عَدْنٍ، وَ أَمَّا الَّذِینَ مَعَهُ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الِاثْنَا عَشَرَ أَئِمَّةُ الْهُدَی.
قَالَ الْفَتَی: صَدَقْتَ، فَوَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنَّهُ لَمَکْتُوبٌ عِنْدِی بِإِمْلَاءِ مُوسَی وَ خَطِّ هَارُونَ بِیَدِهِ.
ثُمَّ (5) قَالَ: أَخْبِرْنِی کَمْ یَعِیشُ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَهُ؟ وَ هَلْ
ص: 97
امیر مؤمنان فرمودند: مردم به دروغ می پندارند که اولین درخت، زیتون بود، ولی آن، درخت خرمای متراکمی - عجوة - بود که حضرت آدم آن را از بهشت آورد و کاشت و همه نخل ها از آن درخت است. اما نخستین چشمه ای که بر روی زمین جوشید؛ یهودیان می پندارند که آن همان چشمه ای است که در بیت المقدس و در زیر قبۀ الصخرۀ قرار دارد. دروغ گفتهاند. آن چشمه، چشمه حیات است که حضرت موسی و غلامش به آن رسیدند و ماهی خود را در آن شستند و آن ماهی زنده شد. هر مرده ای که با آن آب تماس پیدا کند، زنده می شود. خضر نبی علیه السلام از آن چشمه نوشید ولی ذوالقرنین آن را نیافت. و امّا درباره نخستین سنگی که بر زمین گذاشته شد، یهودیان به دروغ می پندارند که آن سنگ همان سنگی است که در بیت المقدس گذاشته شده است. ولی آن حجر الاسود است که حضرت آدم علیه السلام آن را از بهشت فرود آورد و آن را در رکن کعبه قرار داد و مردم آن را لمس می کنند؛ در ابتدا آن سنگ سفیدتر از برف بود ولی به سبب گناهان انسان ها سیاه شد.
یهودی گفت: به من بگو، این امت چند امام هدایت و راهبر و رهبری شده دارد که اگر مردم آنها را رها کنند، این رها کردنشان به آنان آسیب و ضرری نمی رساند. مقام و جایگاه محمد صلَّی الله علیه و آله در بهشت کجاست؟ چه کسانی از امتش به همراه او در بهشت هستند؟ امیر مؤمنان فرمودند: در مورد سخنت که گفتی: این امت چند امام هدایت گر دارد و جایگاه پیامبر در بهشت کجاست و چه کسانی به همراه او در بهشت هستند؟ این امامان دوازده نفرند و مقام پیامبر در بهشت، بهترین و شریف ترین مکان آن، بهشت عدن است. همراهان پیامبر در بهشت، دوازده امام هدایت می باشند.
آن جوان گفت: راست گفتید، سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، این سخن شما نزد من با املاء حضرت موسی علیه السلام و دست خط هارون مکتوب است. سپس گفت: به من بگویید، وصی محمد بعد از او چه قدر زندگی می کند؟ آیا
ص: 97
یَمُوتُ مَوْتاً أَوْ یُقْتَلُ قَتْلًا؟.
قَالَ لَهُ: وَیْحَکَ! أَنَا وَصِیُّ مُحَمَّدٍ، أَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ (1) لَا تَزِیدُ یَوْماً وَ لَا تَنْقُصُ یَوْماً، ثُمَّ یُبْعَثُ أَشْقَاهَا شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ صَالِحٍ، فَیَضْرِبُنِی ضَرْبَةً فِی مَفْرَقِی فَتُخْضَبُ مِنْهُ لِحْیَتِی، ثُمَّ بَکَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بُکَاءً شَدِیداً.
قَالَ (2): فَصَرَخَ الْفَتَی وَ قَطَعَ کُسْتِیجَهُ (3) وَ قَالَ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَ أَشْهَدُ (4) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (5)، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
قوله علیه السلام: تَعْرِفُ ذَلِکَ .. أی تُصَدِّقُ و تُقِرُّ بِهِ (6).
قوله علیه السلام: لا تزید یوما ..
أقول: لیس هذا فی أکثر الروایات، و یشکل تصحیحه، لعدم اتّحاد یومی وفاتهما صلوات اللّه علیهما، و یمکن أن یقال بناء الثلاثین علی التقریب، و قوله علیه السلام: «لا یزید» استئناف لبیان أنّ الموعد الذی وعدت لک لا یتخلّف، و أعلمه بحیث لا یزید یوما و لا ینقص یوما، و قیل: الضمیر راجع إلی کتاب هارون، و ربّما یقرأ تزید و تنقص- علی صیغة الخطاب (7)
أی إنّک رأیت فی کتاب أبیک هارون ثلاثین سنة فتتوهّم أنّه لا کسر فیها، و لیس کذلک، بل هو مبنیّ علی
ص: 98
به مرگ طبیعی می میرد یا کشته می شود؟ امام به فرمودند: وای بر تو! من وصی محمد هستم. بعد از پیامبر سی سال زندگی می کنم و نه روزی به این سی سال افزوده خواهد شد و نه روزی از این مدت کم می شود. سپس شقی ترین این امت هم چون بدبختی که شتر صالح را پی کرد، فرستاده می شود و یک ضربه بر سرم می زند و محاسنم از این ضربه خونین می شود. سپس حضرت علیه السلام به شدت گریستند. امام صادق علیه السلام می فرماید: آن جوان فریاد کشید و کُستیج [بندی که روی لباس میبستند] خود را پاره کرد و گفت: گواهی می دهم که معبودی جز الله نیست و محمد صلَّی الله علیه و آله فرستاده خداست، و حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است.
توضیح
منظور از این سخن امام علیه السلام «تعرف ذلک»، این است که تو آن را قبول کرده و بدان اقرار می کنی. درباره این کلام امیر مؤمنان که فرمودند: به این مدت زمان یک روز هم اضافه نمی شود، می گویم: در بسیاری از روایات این گفته وجود ندارد و چون روز وفات پیامبر و امام - که سلام و صلوات خداوند بر آن دو باد - یکی نیست، صحیح دانستن آن سخت است و می توان گفت که مبنای سی سال بنا بر نزدیک ترین زمان می باشد. و این سخن حضرت علیه السلام «لاتزید» استیناف و برای بیان این مطلب است که وقتی که به تو وعده داده شده است، تأخیری ندارد و میدانم که به این مدت نه روزی افزوده و نه روزی کاسته می شود. گفته شده است که: ضمیر در لاتزید به نامه و نوشته هارون بر می گردد و چه بسا «تزید» و «تنقص» بنابر صیغه مخاطب خوانده شود که در این صورت به این معناست که تو در کتاب پدرت هارون، سی سال دیدی و خیال می کنی که کسری در آن نیست و حال این که این گونه نیست، بلکه مبنی بر
ص: 98
إتمام الکسر، و لا یخفی بعدهما.
و قال الفیروزآبادی (1): الْکُسْتِیجُ- بالضّم-: خَیْطٌ غَلِیظٌ یَشُدُّهُ الذِّمِّیُّ فَوْقَ ثِیَابِهِ دُونَ الزُّنَّارِ، مُعَرَّبُ کُسْتِی.
کِتَابُ صَفْوَةِ الْأَخْبَارِ (2): عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ، عَنْ أَبِی نُونٍ، قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَخَلَ الْمَدِینَةَ رَجُلٌ مِنْ أَوْلَادِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی دِینِ الْیَهُودِ، فَوَجَدَ النَّاسَ مُتَفَزِّعِینَ مَغْمُومِینَ، فَقَالَ: مَا شَأْنُکُمْ؟. قَالُوا: تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَ: أَمَا إِنَّهُ تُوُفِّیَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی هُوَ مَذْکُورٌ فِی کِتَابِنَا، ثُمَّ قَالَ: أَرْشِدُونِی إِلَی خَلِیفَةِ نَبِیِّکُمْ. قَالُوا (3): تَنْتَظِرُ قَلِیلًا حَتَّی نُرْشِدَکَ إِلَی مَنْ یُخْبِرُکَ بِمَا تَسْأَلُ، فَأَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ، فَقَالُوا:
عَلَیْکَ بِهَذَا الْغُلَامِ فَإِنَّهُ یُخْبِرُکَ عَمَّا تَسْأَلُ. فَقَامَ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ: أَ أَنْتَ (4) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ؟.
فَقَالَ: نَعَمْ، یَرْحَمُکَ اللَّهُ، وَ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَجْلَسَهُ.
وَ قَالَ: أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَ هَؤُلَاءِ عَنْ أَرْبَعَةِ حُرُوفٍ فَأَرْشَدُونِی إِلَیْکَ، فَعَنْ إِذْنِکَ أَسْأَلُکَ؟.
فَقَالَ لَهُ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ، فَإِنِّی أُخْبِرُکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ حَرْفٍ کَلَّمَ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّکَ لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ وَ رَجَعَ عَنْ (5)
ص: 99
اتمام کسر است؛ و دور بودن آن دو پوشیده نیست.
در قاموس المحیط فیروزآبادی آمده است(1): «کستیج» به ضم کاف: به ریسمانی گفته می شود که ذمی ها آن را بالای لباسشان و پایینتر از زُنّار می بندند و معرب کُستی است.
روایت5.
کتاب صفوة الاخبار: از ابو اسماعیل از ابی نون روایت شده است که هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رحلت کرد، مردی از اولاد حضرت داوود علیه السلام که یهودی بود وارد مدینه شد و دید که مردم آشفته و اندوهگین اند. مرد گفت: شما را چه شده است؟ گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفته اند. مرد گفت: ایشان در روزی فوت کرده که در کتاب ما ذکر شده است. سپس گفت: مرا به سوی خلیفه پیامبرتان راهنمایی کنید. مردم گفتند: اندکی صبر کن تا تو را به کسی راهنمایی کنیم که تو را از آنچه که می پرسی با خبر می کند، امیر مؤمنان علیه السلام از در مسجد وارد شدند. مردم گفتند: این جوان کسی است که به مسائل تو پاسخ می دهد. آن مرد به سوی امام رفت و به ایشان عرض کرد: آیا شما علی بن ابی طالب هستید؟ امام فرمودند: آری، خداوند تو را بیامرزد. آن مرد دست حضرت را گرفت و نزد خود نشاند و گفت: خواستم از این افراد درباره چهار حرف بپرسم که مرا به سوی شما راهنمایی کردند، اجازه می دهید بپرسم؟ امام فرمودند: هرچه می خواهی بپرس، اگر خدا بخواهد پاسخ خواهم داد.
آن مرد گفت: به من بگویید: نخستین سخنی که خداوند به وسیله آن با پیامبر، هنگامی که شبانه به معراج رفت و
ص: 99
مَحَلِّ الشَّرَفِ؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْأَرْبَعَةِ الَّذِینَ کَشَفَ مَالِکٌ عَنْهُمْ طَبَقاً مِنْ أَطْبَاقِ النَّارِ فَکَلَّمُوا نَبِیَّکَ؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمَلَکِ الَّذِی زَاحَمَ نَبِیَّکَ؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ مَنْزِلِ نَبِیِّکَ فِی الْجَنَّةِ؟.
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَّا أَوَّلُ حَرْفٍ کَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِهِ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ (1).
فَقَالَ: لَیْسَ هَذَا أَرَدْتُ، وَ لَا عَنْهُ سَأَلْتُ.
فَقَالَ: إِنَّ الْأَمْرَ الَّذِی تُرِیدُ مَسْتُورٌ.
فَقَالَ: أَخْبِرْنِی بِالَّذِی هُوَ، وَ إِلَّا فَمَا أَنْتَ هُوَ؟.
فَقَالَ لَهُ: إِذَا أَنْبَأْتُکَ تُسْلِمُ؟.
قَالَ: نَعَمْ.
فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا رَجَعَ عَنْ (2) مَحَلِّ الشَّرَفِ وَ الْکَرَامَةِ لَیْلَةَ الْإِسْرَاءِ رُفِعَ لَهُ الْحِجَابُ قَبْلَ أَنْ یَصِیرَ إِلَی مَقَامِ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ نَادَی مَلَکٌ: یَا مُحَمَّدُ [صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ] ! إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ: اقْرَأْ عَلَی السَّیِّدِ الْمَوْلَی مِنِّی السَّلَامَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنِ السَّیِّدُ الْمَوْلَی؟.
فَقَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ [علیهما السلام] .
فَقَالَ الْیَهُودِیُّ: صَدَقْتَ إِنِّی لَأَجِدُهُ مَکْتُوباً فِی کِتَابِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَقَالَ: وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ الَّذِینَ کَشَفَ عَنْهُمْ مَالِکٌ طَبَقَ النَّارِ فَهُمْ: قَابِیلُ، وَ نُمْرُودُ، وَ هَامَانُ، وَ فِرْعَوْنُ.
فَقَالُوا: یَا مُحَمَّدُ [صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ] ! اسْأَلْ رَبَّکَ یَرُدَّنَا إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی نَعْمَلَ صَالِحاً، فَغَضِبَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَخَذَ الطَّبَقَ بِرِیشَةٍ مِنْ جَنَاحِهِ وَ رَدَّهُ عَلَیْهِمْ. وَ أَمَّا الْمَلَکُ الَّذِی زَاحَمَ نَبِیَّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِنَّهُ مَلَکُ الْمَوْتِ، جَاءَ مِنْ
ص: 100
از آن مکان شریف برگشت، (سخن گفت) چه بود؟ و آن چهار نفر که مالک (فرشته موکّل جهنم) طبقه ای از طبقات جهنم را از آنها گشود و با پیامبر شما صحبت کردند، چه کسانی بودند؟ و کدام فرشته برای پیامبرتان مزاحمت ایجاد کرد؟ و مقام و منزلت پیامبرتان در بهشت کجاست؟ امام علیه السلام فرمودند: نخستین کلامی که خداوند بلندمرتبه بدان با پیامبر مان سخن گفت، این سخن خداوند بود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ»،(1)
{پیامبر [خدا] بدآنچه از جانب پروردگارش براو نازل شده است ایمان آورده است.}آن مرد یهودی گفت: منظورم این نبود و در این باره نپرسیدم. امام فرمودند: آنچه که تو می خواهی پوشیده است. آن مرد گفت: مرا از آن با خبر کن و گرنه تو آن وصی و جانشینی که از آن خبر داده شده، نیستی! امام فرمودند: اگر تو را با خبر کنم، اسلام می آوری؟ آن مرد گفت: آری.
حضرت فرمودند: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از مکان مقدس در شب معراج باز گشتند، قبل از آن که به مقام جبرئیل علیه السلام برسند، حجاب از او برداشته شد و فرشته ای ندا داد: ای محمد، خداوند بر تو سلام می فرستد و به تو می گوید: بر سرور و مولا از جانب من سلام برسان. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عرض کردند: آن سرور و مولا کیست؟ خداوند فرمودند: او علی بن ابی طالب است. یهودی گفت: راست گفتید، من این را در کتاب داوود علیه السلام مکتوب دیده ام.
امام علی علیه السلام فرمودند: امّا آن چهار نفری که مالک جهنم، سرپوش جهنم را از آنها برداشت اینها بودند: قابیل، نمرود، هامان و فرعون. آنها گفتند: ای محمد، از پروردگارت بخواه تا ما را به دنیا برگرداند تا عمل صالحی انجام دهیم. جبرئیل علیه السلام خشمگین شد و با پری از بالش آن سرپوش را گرفت و آن را بر روی آنها برگرداند.
و امّا فرشته ای که مزاحم پیامبر صلَّی الله علیه و آله ما شد، ملک الموت بود که از نزد پادشاهی جبار از پادشاهان دنیا که هنگام مرگش سخن درشتی گفته بود آمد، و به خاطر خدا خشمگین شد و از همین روی پیامبر را نشناخت. جبرئیل علیه السلام گفت: ای عزرائیل، این محمد بن عبدالله، رسول خدا و حبیب اوست. عزرائیل گفت: من از نزد
ص: 100
عِنْدِ جَبَّارٍ مِنْ مُلُوکِ الدُّنْیَا قَدْ تَکَلَّمَ عِنْدَ مَوْتِهِ بِکَلَامٍ عَظِیمٍ فَغَضِبَ لِلَّهِ (1) فَزَاحَمَ نَبِیَّنَا وَ لَمْ یَعْرِفْهُ لِغَیْظِهِ.
فَقَالَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا مَلَکَ الْمَوْتِ! هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ وَ حَبِیبُهُ.
فَقَالَ: إِنِّی أَتَیْتُ مِنْ عِنْدِ مَلِکٍ جَبَّارٍ قَدْ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ عَظِیمٍ عِنْدَ مَوْتِهِ فَغَضِبْتُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ أَعْرِفْکَ، فَعَذَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
وَ أَمَّا مَنْزِلُ رَسُولِ اللَّهِ، فَإِنَّ مَسْکَنَهُ جَنَّةُ عَدْنٍ وَ مَعَهُ فِیهَا أَوْصِیَاؤُهُ الِاثْنَا عَشَرَ، وَ فَوْقَهَا مَنْزِلٌ یُقَالُ لَهُ: الْوَسِیلَةُ، وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ شِبْهُهُ وَ لَا أَرْفَعُ مِنْهُ، وَ هُوَ مَنْزِلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
فَقَالَ الدَّاوُدِیُّ: وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ فِی کِتَابِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ لَقَدْ صَدَقْتَ، وَ إِنَّا مُتَوَارِثُوهُ وَاحِدٌ عَنْ وَاحِدٍ حَتَّی وَصَلَ إِلَیَّ، فَأَخْرَجَ کِتَاباً فِیهِ مَسْطُورٌ مَا ذُکِرَ.
ثُمَّ (2) قَالَ: مُدَّ یَدَکَ أُجَدِّدْ إِسْلَامِی، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّکَ خَیْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا وَ أَکْرَمُهَا عَلَی اللَّهِ تَعَالَی. وَ عَلَّمَهُ دِینَهُ وَ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ، وَ قَدْ أَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ.
نبه (3): رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ حَضَرَ مَجْلِسَ (4) عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ یَوْماً- وَ عِنْدَهُ کَعْبُ الْأَحْبَارِ- إِذْ قَالَ عُمَرُ: یَا کَعْبُ! أَ حَافِظٌ أَنْتَ لِلتَّوْرَاةِ (5)؟. قَالَ کَعْبٌ: إِنِّی لَأَحْفَظُ مِنْهَا کَثِیراً. فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ جَنْبِهِ (6): یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! سَلْهُ أَیْنَ
ص: 101
پادشاهی جبار می آیم که در هنگام مرگ سخنی بسیار درشت گفت: و من به خاطر خدا خشمگین شدم و شما را نشناختم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم او را بخشید .
و امّا منزل و جایگاه رسول خدا بهشت برین است و به همراه ایشان دوازده وصی و جانشین ایشان در آنجا هستند و بالای آن جا مکانی است که گفته می شود در بهشت جایی همانند آن و بلندتر از آن وجود ندارد. آن جایگاه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است. آن مرد یهودی گفت: سوگند به خدا من این گفته های شما را در کتاب داوود علیه السلام دیده ام و شما درست می گویید. ما یکی یکی این روایت را نقل می کنیم تا اینکه این روایت به من رسیده است. پس کتابی را بیرون آورد که در آن آنچه حضرت ذکر کردند، نوشته شده بود. سپس گفت: دستتان را دراز کنید تا اسلامم را تجدید کنم، پس از آن گفت: به خدا سوگند که شما بهترین این امت هستید، و آن مرد مسلمان خوبی شد.
روایت6.
تنبیه الخواطر و نزهۀ النواظر(1): ابن عباس روایت کرد که روزی در مجلس عمربن خطاب حاضر بودم و کعب الاحبار نیز آنجا بود؛ عمر گفت: آیا تورات را حفظ کردهای؟ کعب گفت: بسیاری از آن را حفظ کرده ام. مردی که نزد عمر نشسته بود گفت: ای امیر مؤمنان! از کعب بپرس،
ص: 101
کَانَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ (1) قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ؟ وَ مِمَّ خَلَقَ الْمَاءَ الَّذِی جَعَلَ عَلَیْهِ عَرْشَهُ (2)؟ فَقَالَ عُمَرُ: یَا کَعْبُ! هَلْ عِنْدَکَ مِنْ هَذَا عِلْمٌ؟. فَقَالَ کَعْبٌ: نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! نَجِدُ فِی الْأَصْلِ الْحَکِیمِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ قَدِیماً قَبْلَ خَلْقِ الْعَرْشِ، وَ کَانَ عَلَی صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فِی الْهَوَاءِ، فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ تَفَلَ تَفْلَةً کَانَتْ مِنْهَا الْبِحَارُ الْغَامِرَةُ وَ اللُّجَجُ الدَّائِرَةُ، فَهُنَاکَ خَلَقَ عَرْشَهُ مِنْ بَعْضِ الصَّخْرَةِ الَّتِی کَانَتْ تَحْتَهُ، وَ آخِرُ مَا بَقِیَ مِنْهَا لَمَسْجِدٌ قَدَّسَهُ.
قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَاضِراً .. فَعَظَّمَ رَبَّهُ (3) وَ قَامَ عَلَی قَدَمَیْهِ، وَ نَفَضَ ثِیَابَهُ، فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ عُمَرُ لَمَّا عَادَ إِلَی مَجْلِسِهِ، فَفَعَلَ، قَالَ عُمَرُ: غُصْ عَلَیْهَا یَا غَوَّاصُ، مَا یَقُولُ (4) أَبُو حَسَنٍ فَمَا عَلِمْتُکَ إِلَّا مُفَرِّجاً لِلْغَمِّ؟. فَالْتَفَتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی کَعْبٍ فَقَالَ: غَلِطَ أَصْحَابُکَ وَ حَرَّفُوا کُتُبَ اللَّهِ، وَ قَبَّحُوا (5) الْفِرْیَةَ عَلَیْهِ، یَا کَعْبُ! وَیْحَکَ! إِنَّ الصَّخْرَةَ الَّتِی زَعَمْتَ لَا تَحْوِی جَلَالَهُ، وَ لَا تَسَعُ عَظَمَتَهُ، وَ الْهَوَاءُ الَّذِی ذَکَرْتَ لَا یَجُوزُ (6) أَقْطَارَهُ، وَ لَوْ کَانَتِ الصَّخْرَةُ وَ الْهَوَاءُ قَدِیمَیْنِ مَعَهُ لَکَانَتْ لَهُمَا قِدْمَتُهُ، وَ عَزَّ اللَّهُ وَ جَلَّ أَنْ یُقَالَ لَهُ مَکَانٌ یُومَی إِلَیْهِ، وَ اللَّهُ لَیْسَ کَمَا یَقُولُ (7) الْمُلْحِدُونَ، وَ لَا کَمَا یَظُنُّ الْجَاهِلُونَ، وَ لَکِنْ کَانَ وَ لَا مَکَانَ بِحَیْثُ لَا تَبْلُغُهُ الْأَذْهَانُ، وَ قَوْلِی: (کَانَ) لِتَعْرِیفِ کَوْنِهِ، وَ هُوَ (8) مِمَّا عَلَّمَ مِنَ الْبَیَانِ، یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (9): خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ (10)، فَقَوْلِی لَهُ
ص: 102
خداوند بلند مرتبه قبل از آنکه عرش خود را بیافریند کجا بود؟ و آبی را که عرش را بر روی آن قرار داده است از چه چیزی آفرید؟ عمر گفت: ای کعب، آیا در این باره علمی داری؟ کعب گفت: آری ای امیر مؤمنان. در کتاب مقدس می یابیم که خداوند بلندمرتبه قبل از آفرینش عرش، قدیم بود و عرش بر روی صخره بیت المقدس در هوا قرار داشت. هنگامی که خداوند خواست عرش را بیافریند آب دهان خود را انداخت و از این آب دهان، دریاهای عمیق و گرداب های دایره ای به وجود آمد؛ آنجا بود که عرش خود را از بخشی از آن صخره ساخت که زیر آن قرار داشت و آنچه باقی ماند، به مسجد الاقصی اختصاص یافت.
ابن عباس می گوید: علی بن ابی طالب علیه السلام در آنجا حاضر بودند، خداوند را تعظیم کرده و ایستادند و لباس شان را - به نشانه ترک کردن مجلس - تکان دادند. عمر به حضرت علی قسم داد که به مکانش برگردد، امام پذیرفت، عمر گفت: ای غواص! در این مسائل غوطهور شو، چه می گویی ای ابا الحسن؟ میدانم تنها تو هستی که می توانی غم و اندوه را بزدایی؟
حضرت علی علیه السلام به کعب رو کردند و گفتند: اصحاب تو اشتباه کرده و کتاب خدا را تحریف کردند، و بر خدا دروغ زشتی بستند. ای کعب، وای بر تو! آن صخره ای که تصور می کنی، جلال و بزرگی خداوند را نمی تواند در بر بگیرد، و آن هوایی را که ذکر کردی، اقلیم خداوند در آن نمی گنجد، و اگر آن صخره و هوا با خدا قدیم بودند، آن دو قدمت خداوند را داشتند، و خداوند بلند مرتبه تر از آن است که مکانی داشته باشد که بتوان بدان اشاره کرد. به خدا قسم، نه هم چون گفته کافران است و نه هم چون گمان جاهلان، ولی بود و حال آن که هیچ جا و مکانی وجود نداشت، طوری که ذهن آدمی بدان نمیرسد. و مرادم از این گفته که خداوند بود، برای شناخت وجود و بودن اوست. این شناخت جزئی است از آن بیانی که دانسته شده. خداوند بلند مرتبه می فرماید: «خَلَقَ الْإِنسَانَ * عَلَّمَهُ الْبَیَانَ»،(1) {انسان را آفرید، به او بیان آموخت.} منظورم از این سخنم که خداوند بود،
ص: 102
کَانَ مِمَّا عَلَّمَنِی الْبَیَانَ (1) لِأَنْطِقَ بِحُجَّةِ عَظَمَةِ الْمَنَّانِ، وَ لَمْ یَزَلْ رَبُّنَا مُقْتَدِراً عَلَی مَا یَشَاءُ، مُحِیطاً بِکُلِّ الْأَشْیَاءِ، ثُمَّ کَوَّنَ مَا أَرَادَ بِلَا فِکْرَةٍ حَادِثَةٍ لَهُ (2) أَصَابَ، وَ لَا بِشُبْهَةٍ (3)دَخَلَتْ عَلَیْهِ فِیمَا أَرَادَ، وَ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ نُوراً ابْتَدَعَهُ مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ، ثُمَّ خَلَقَ مِنْهُ ظُلْمَةً وَ کَانَ قَدِیراً أَنْ یَخْلُقَ الظُّلْمَةَ لَا مِنْ شَیْ ءٍ، کَمَا خَلَقَ النُّورَ مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ، ثُمَّ خَلَقَ مِنَ الظُّلْمَةِ نُوراً وَ خَلَقَ مِنَ النُّورِ یَاقُوتَةً غِلَظُهَا کَغِلَظِ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ، ثُمَّ زَجَرَ الْیَاقُوتَةَ فَمَاعَتْ (4) لِهَیْبَتِهِ فَصَارَتْ مَاءً مُرْتَعِداً، وَ لَا یَزَالُ مُرْتَعِداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، ثُمَّ خَلَقَ عَرْشَهُ مِنْ نُورِهِ، وَ جَعَلَهُ عَلَی الْمَاءِ، وَ لِلْعَرْشِ عَشَرَةُ آلَافِ لِسَانٍ یُسَبِّحُ اللَّهَ کُلُّ لِسَانٍ مِنْهَا بِعَشَرَةِ آلَافٍ (5)، لَیْسَ فِیهَا لُغَةٌ تُشْبِهُ الْأُخْرَی، وَ کَانَ الْعَرْشُ عَلَی الْمَاءِ مِنْ دُونِهِ حُجُبُ الضَّبَابِ (6)، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ .. (7)، یَا کَعْبُ! وَیْحَکَ! إِنَّ مَنْ کَانَتِ الْبِحَارُ تَفْلَتَهُ عَلَی قَوْلِکَ- کَانَ أَعْظَمَ مِنْ أَنْ تَحْوِیَهُ صَخْرَةُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ، أَوْ یَحْوِیَهُ (8) الْهَوَاءُ الَّذِی أَشَرْتَ إِلَیْهِ أَنَّهُ حَلَّ فِیهِ .. فَضَحِکَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، وَ قَالَ: هَذَا هُوَ الْأَمْرُ، وَ هَکَذَا یَکُونُ الْعِلْمُ لَا (9) کَعِلْمِکَ یَا کَعْبُ، لَا عِشْتُ إِلَی زَمَانٍ لَا أَرَی فِیهِ أَبَا حَسَنٍ.7- کا (10): الْعِدَّةُ، عَنِ الْبَرْقِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ، عَنْ
ص: 103
از جمله بیانی است که خداوند آن را به من یاد داد تا از حجت و برهان بزرگی خداوند منان سخن بگویم.
خداوند همیشه بر آنچه می خواهد قادر و تواناست و به همه اشیاء احاطه دارد، پس او آنچه را که خواست، بدون هیچ فکری و طرحی و بدون الگو و بدون شبیه، آن چیز را آفرید. خداوند والا مرتبه نور را آفرید، نه از چیزی؛ سپس از آن تاریکی را آفرید و این توانایی را داشت که این تاریکی را هم از هیچ بیافریند، هم آن طور که نور را آفرید. سپس از تاریکی نوری آفرید و از آن نور یاقوتی خلق کرد که در سختی و روشنی هم چون هفت آسمان و هفت زمین بود. سپس، آن یاقوت را نهیب زد (برانگیخت) و از هیبت و عظمت خداوند ذوب شد و تبدیل به آبی خروشان گشت و هم چنان تا روز قیامت خروشان خواهد بود. سپس عرش خود را از آن نور آفرید و آن را بر روی آن آب قرار داد، آن عرش ده هزار زبان دارد که هر زبانی از آن با ده هزار لغت، خداوند را تسبیح می گوید، هیچ لغتی در آنجا به دیگری شباهت ندارد. عرش خداوند بر روی آب قرار داشت که آن را حجاب هایی از مه در برگرفته بود، این است که خداوند می فرماید: «وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَکُمْ»،(1)
{ و عرش او بر آب بود تا شما را بیازماید.}.
ای کعب، وای بر تو، کسی که دریاها از آب دهانش به وجود آمده است - آن گونه که گفتی- بزرگ تر از آن است که صخره بیت المقدس و یا هوایی که گفتی خداوند در آن قرار دارد، آن را در بر بگیرد. در این هنگام عمر بن خطاب خندید و گفت: این است جواب پرسش ها و ای کعب، علم این گونه است نه هم چون علم تو، در زمانی زنده نباشم که علی را در آن نبینم!
7. اصول کافی(2):
ص: 103
حَنَانِ بْنِ السَّرَّاجِ (1)، عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْکِسَائِیِّ (2)، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ، قَالَ: شَهِدْتُ جِنَازَةَ أَبِی بَکْرٍ یَوْمَ مَاتَ، وَ شَهِدْتُ عُمَرَ حِینَ بُویِعَ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ جَالِسٌ نَاحِیَةً، فَأَقْبَلَ غُلَامٌ یَهُودِیٌّ جَمِیلُ الْوَجْهِ، بَهِیٌّ، عَلَیْهِ ثِیَابٌ حِسَانٌ- وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ هَارُونَ- حَتَّی قَامَ عَلَی رَأْسِ عُمَرَ، فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَنْتَ أَعْلَمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِکِتَابِهِمْ وَ أَمْرِ نَبِیِّهِمْ؟. قَالَ: فَطَأْطَأَ عُمَرُ رَأْسَهُ، فَقَالَ: إِیَّاکَ أَعْنِی .. وَ أَعَادَ عَلَیْهِ الْقَوْلَ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: لِمَ ذَاکَ؟. قَالَ: إِنِّی جِئْتُکَ مُرْتَاداً لِنَفْسِی، شَاکّاً فِی دِینِی. فَقَالَ: دُونَکَ هَذَا الشَّابَّ. قَالَ: وَ مَنْ هَذَا الشَّابُّ؟. قَالَ: هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ هَذَا أَبُو الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ابْنَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ هَذَا زَوْجُ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَقْبَلَ الْیَهُودِیُّ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَ کَذَلِکَ (3) أَنْتَ؟!. فَقَالَ:
نَعَمْ.
قَالَ: إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ.
قَالَ: فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ غَیْرِ تَبَسُّمٍ، فَقَالَ (4) یَا هَارُونِیُّ! مَا مَنَعَکَ أَنْ تَقُولَ سَبْعاً؟. قَالَ: أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ، فَإِنْ أَجَبْتَنِی سَأَلْتُ عَمَّا بَعْدَهُنَّ، وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْهُنَّ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَیْسَ فِیکُمْ عَالِمٌ.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَإِنِّی أَسْأَلُکَ بِالْإِلَهِ الَّذِی تَعْبُدُهُ لَئِنْ أَنَا أَجَبْتُکَ فِی کُلِّ مَا تُرِیدُ لَتَدَعَنَّ دِینَکَ وَ لَتَدْخُلَنَّ فِی دِینِی؟.
قَالَ: مَا جِئْتُ إِلَّا لِذَاکَ.
قَالَ: فَسَلْ؟.
ص: 104
ابوطفیل روایت کرد که گفت: روزی که ابو بکر مُرد، در تشیع جنازه او حاضر بودم، و وقتی که با عمر بیعت شد، حاضر بودم. علی علیه السلام در گوشه ای نشسته بودند، دیدم جوانی یهودی از نوادگان هارون، برادر موسی، که چهره ای زیبا و درخشان داشت و لباس زیبایی برتن کرده بود، پیش آمد تا این که بالای سر عمر ایستاد و گفت: ای امیر مؤمنان، آیا تو داناترین این امت به کتابشان و امر پیامبرشان هستی؟ ابوطفیل می گوید: عمر سر خود را پایین انداخت. آن جوان یهودی گفت: منظورم تو هستی و دوباره کلام خود را تکرار کرد. عمر به او گفت: برای چه می پرسی؟ جوان گفت: پیش تو آمده ام و می خواهم خود را بشناسم و کشف کنم و نسبت به دین خود شکاک شده ام. عمر گفت: از این جوان بپرس. آن جوان یهودی گفت: مگر این جوان کیست؟ عمر گفت: این علی بن ابی طالب، پسر عموی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، پدر فرزندان رسول خدا حسن و حسین و همسر فاطمه دختر رسول خدا صلوات الله علیهم است. آن یهودی به سوی امام علی علیه السلام آمد و گفت: آیا تو هما ن گونه هستی که گفت؟ امام فرمودند: آری .
یهودی گفت: می خواهم از تو درباره سه تا و سه تا و یکی بپرسم. ابوطفیل می گوید: امیر مؤمنان علی علیه السلام تبسمی کردند و فرمودند: ای هارونی، چرا نگفتی هفت تا؟ مرد جواب داد: از تو درباره سه چیز می پرسم، اگر جواب دادی، از چهارتای دیگر خواهم پرسید و اگر ندانستی، یقین پیدا خواهم کرد که بین شما عالمی وجود ندارد. حضرت فرمودند: سوگند به خدایی که آن را عبادت می کنی، از تو می خواهم، اگر من جواب آنچه را می پرسی بدهم، آیا دین خود را ترک گفته و دین مرا میپذیری؟ آن مرد گفت: من تنها برای همین منظور آمده ام. امام فرمودند: پس بپرس.
ص: 104
قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ قَطْرَةِ دَمٍ قَطَرَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، أَیُّ قَطْرَةٍ هِیَ؟
وَ أَوَّلِ عَیْنٍ فَاضَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، أَیُّ عَیْنٍ هِیَ؟ وَ أَوَّلِ شَیْ ءٍ اهْتَزَّ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، أَیُّ شَیْ ءٍ هُوَ؟.
فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ (1): أَخْبِرْنِی عَنِ الثَّلَاثِ الْأُخَرِ، أَخْبِرْنِی عَنْ مُحَمَّدٍ، کَمْ لَهُ مِنْ إِمَامٍ عَادِلٍ؟. وَ فِی أَیِّ جَنَّةٍ یَکُونُ؟ وَ مَنْ یُسَاکِنُهُ (2) مَعَهُ فِی جَنَّتِهِ (3)؟.
قَالَ: یَا هَارُونِیُّ! إِنَّ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَامَ عَدْلٍ لَا یَضُرُّهُمْ خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ، وَ لَا یَسْتَوْحِشُونَ بِخِلَافِ مَنْ خَالَفَهُمْ، وَ إِنَّهُمْ فِی الدِّینِ أَرْسَبُ مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی فِی الْأَرْضِ، وَ مَسْکَنُ مُحَمَّدٍ فِی جَنَّتِهِ، مَعَهُ أُولَئِکَ الِاثْنَا عَشَرَ الْإِمَامَ الْعَدْلَ.
فَقَالَ: صَدَقْتَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، إِنِّی لَأَجِدُهَا فِی کُتُبِ أَبِی هَارُونَ، کَتَبَهُ (4)بِیَدِهِ وَ أَمْلَاهُ مُوسَی عَمِّی عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْوَاحِدَةِ؟ أَخْبِرْنِی عَنْ وَصِیِّ مُحَمَّدٍ کَمْ یَعِیشُ مِنْ بَعْدِهِ؟
وَ هَلْ یَمُوتُ أَوْ یُقْتَلُ؟.
قَالَ: یَا هَارُونِیُّ! یَعِیشُ بَعْدَهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً لَا یَزِیدُ یَوْماً وَ لَا یَنْقُصُ یَوْماً، ثُمَّ یُضْرَبُ ضَرْبَةً هَاهُنَا- یَعْنِی عَلَی قَرْنِهِ- فَیُخْضَبُ (5) هَذِهِ مِنْ (6) هَذَا.
قَالَ: فَصَاحَ الْهَارُونِیُّ وَ قَطَعَ کُسْتِیجَهُ، وَ هُوَ یَقُولُ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَنَّکَ
ص: 105
یهودی گفت: به من خبر بده، نخستین قطره خونی که بر روی زمین ریخت چه بود؟ و کدام چشمه اولین چشمه ای بود که بر روی زمین جاری شد؟ و نخستین چیزی که بر روی زمین لرزید چه بود؟ امیر مؤمنان علی علیه السلام پاسخ او را دادند. یهودی گفت: مرا از سه تای دیگر با خبر کن: از محمد به من خبر بده که چند امام عادل دارد؟ و در کدام بهشت است؟ و چه کسانی با او در آن بهشت ساکن هستند؟ امام فرمودند: ای هارونی، حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله دوازده امام عادل دارد که هر کس آنها را رها کند، این رها کردن و ترک آنها هیچ ضرری به آنها نمی رساند، و با مخالفت مخالفان، اندوهگین و دلتنگ نمی شوند، اینان در دین خدا، از کوههای پا برجا و محکم استوارترند. مقام پیامبر در بهشت قرار دارد و به همراه ایشان دوازده امام عادل در آنجا ساکن هستند.
یهودی گفت: سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، راست گفتی؛ زیرا که من این سخنان را در کتاب های جدم هارون، که به دست خود و املای عمویم حضرت موسی علیه السلام آن را نوشته است، یافته ام. مرد یهودی گفت: مرا از این یکی با خبر کن: وصی محمد صلَّی الله علیه و آله بعد از او چند سال عمر می کند؟ آیا می میرد یا این که کشته می شود؟ امام فرمودند: ای هارونی، وصی پیامبر بعد از ایشان سی سال عمر می کند، نه روزی به آن افزوده می شود و نه روزی از آن کاسته می شود. پس از این مدت، با شمشیر، ضربه ای به این جا - فرق سر امام - زده می شود و این محاسنم به خون آغشته می شود. ابوطفیل می گوید: در این هنگام آن مرد هارونی فریاد کشید و کستیجه خود - بند لباس - را پاره کرد و می گفت: گواهی می دهم که خدایی جز خداوند یگانه نیست و شریکی ندارد و محمد صلَّی الله علیه و آله بنده و فرستاده خداوند است و تو
ص: 105
وَصِیُّهُ، یَنْبَغِی أَنْ تَفُوقَ وَ لَا تُفَاقَ، وَ أَنْ تُعَظَّمَ وَ لَا تُسْتَضْعَفَ.
قَالَ: ثُمَّ (1) مَضَی بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَعَلَّمَهُ مَعَالِمَ الدِّینِ.
فی القاموس (2): جبل راسب .. أی ثابت، و کذا الراسی بمعنی الثّابت (3).
کا (4): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
وَ مُحَمَّدُ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ، عَنِ (5) ابْنِ أَبِی یَحْیَی الْمَدِینِیِّ، عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: کُنْتُ حَاضِراً لَمَّا هَلَکَ (6) أَبُو بَکْرٍ وَ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ، أَقْبَلَ یَهُودِیٌّ مِنْ عُظَمَاءِ یَهُودِ یَثْرِبَ، وَ یَزْعُمُ (7) یَهُودُ الْمَدِینَةِ أَنَّهُ أَعْلَمُ أَهْلِ زَمَانِهِ حَتَّی رُفِعَ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ لَهُ: یَا عُمَرُ! إِنِّی جِئْتُکَ أُرِیدُ الْإِسْلَامَ فَإِنْ أَخْبَرْتَنِی عَمَّا أَسْأَلُکَ عَنْهُ فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ عَنْهُ.
قَالَ: فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: إِنِّی لَسْتُ هُنَاکَ، لَکِنِّی أُرْشِدُکَ إِلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ أُمَّتِنَا بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ جَمِیعِ مَا قَدْ تَسْأَلُ عَنْهُ، وَ هُوَ ذَاکَ، فَأَوْمَی إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ: یَا عُمَرُ! إِنْ کَانَ هَذَا کَمَا تَقُولُ فَمَا لَکَ وَ لِبَیْعَةِ النَّاسِ، وَ إِنَّمَا
ص: 106
وصی و جانشین او هستی و شایسته است که شما برتری یابید و کسی بر شما برتری نیابد و گرامی داشته شوید و کوچک و خوار نشوید. ابوطفیل می گوید: پس از آن، حضرت علی علیه السلام آن مرد یهودی را به خانه خود بردند و آموزه های دین را به او یاد دادند.
توضیح
در قاموس المحیط آمده است(1) که «جبلٌ راسب» یعنی کوه استوار و محکم، و هم چنین «الراسی» به معنای ثابت و پا برجا است.
روایت8.
اصول کافی(2):
از امام حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود: هنگامی که ابوبکر مُرد و عمر جانشین او شد، من حاضر بودم. مردی از بزرگان یهود یثرب پیش آمد. یهودیان مدینه می پنداشتند که این مرد داناترین مردم است. آن مرد نزد عمر آمد و گفت: ای عمر، من نزد تو آمده ام تا اسلام بیاورم، و به آن چه می پرسم جواب بدهی؛ زیرا که تو داناترین اصحاب پیامبر نسبت به قرآن و سنت او و نسبت به آنچه می خواهم بپرسم، هستی. عمر به او گفت: من این گونه که گفتی نیستم، ولی تو را به کسی راهنمایی می کنم که او داناترین امت ما، به کتاب خدا و سنت و پیامبرش و همه آنچه که تو می پرسی، هست، و او این مرد است. آن گاه عمر به امام علی علیه السلام اشاره کرد. یهودی گفت: ای عمر، اگر این گونه که تو می گویی باشد و او داناترین شما باشد، تو را چه رسد به بیعت با مردم؟! در این
ص: 106
ذَاکَ أَعْلَمُکُمْ، فَزَبَرَهُ عُمَرُ.
ثُمَّ إِنَّ الْیَهُودِیَّ قَامَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَنْتَ کَمَا ذَکَرَ عُمَرُ؟.
فَقَالَ (1): وَ مَا قَالَ عُمَرُ؟. فَأَخْبَرَهُ.
قَالَ: فَإِنْ کُنْتَ کَمَا قَالَ، سَأَلْتُکَ عَنْ أَشْیَاءَ أُرِیدُ أَنْ أَعْلَمَ هَلْ یَعْلَمُهُ أَحَدٌ مِنْکُمْ فَأَعْلَمَ أَنَّکُمْ فِی دَعْوَاکُمْ خَیْرُ الْأُمَمِ وَ أَعْلَمُهَا صَادِقِینَ، وَ مَعَ ذَلِکَ أَدْخُلُ فِی دِینِکُمُ الْإِسْلَامِ.
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: نَعَمْ، أَنَا کَمَا ذَکَرَ لَکَ عُمَرُ، سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ أُخْبِرْکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (2).
قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ ثَلَاثٍ وَ ثَلَاثٍ وَ وَاحِدَةٍ.
فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا یَهُودِیُّ! وَ (3) لِمَ لَمْ تَقُلْ أَخْبِرْنِی عَنْ سَبْعٍ؟.
فَقَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ: إِنَّکَ إِنْ أَخْبَرْتَنِی بِالثَّلَاثِ، سَأَلْتُکَ عَنِ الْبَقِیَّةِ وَ إِلَّا کَفَفْتُ، فَإِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنِی فِی هَذِهِ السَّبْعِ فَأَنْتَ أَعْلَمُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَفْضَلُهُمْ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ.
فَقَالَ لَهُ: سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ أُخْبِرْکَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (4).
قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟ وَ أَوَّلِ شَجَرَةٍ غُرِسَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟ وَ أَوَّلِ عَیْنٍ نَبَعَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ؟.
فَأَخْبَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
ثُمَّ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ: أَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمْ لَهَا مِنْ إِمَامٍ هُدًی؟ وَ أَخْبِرْنِی عَنْ نَبِیِّکُمْ مُحَمَّدٍ أَیْنَ مَنْزِلُهُ فِی الْجَنَّةِ؟ وَ أَخْبِرْنِی مَنْ مَعَهُ فِی الْجَنَّةِ؟.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَامَ هُدًی مِنْ
ص: 107
لحظه عمر آن مرد را از خود دور کرد.
پس از آن، مرد یهودی نزد امام علی علیه السلام آمد و عرض کرد: آیا شما چنان هستید که عمر گفت؟ امام فرمودند: عمر چه گفت؟ آن مرد امام را از ماجرا با خبر کرد و گفت: اگر آن گونه باشی که عمر گفت، از شما درباره چیزهایی می پرسم که می خواهم بدانم. آیا کسی از شما به آن ها علمی دارد تا بدانم که شما مسلمانان در ادعای خودتان بر این که برترین و داناترین امت ها هستید، صادق هستید یا نه؟ اگر این چنین بود به دین شما داخل شوم. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: آری، من آن گونه هستم که عمر گفت؛ هر چه می خواهی بپرس، اگر خداوند متعال بخواهد، تو را از آن با خبر می کنم. آن مرد گفت: مرا از سه چیز و سه چیز و یک چیز با خبر کن؟ حضرت به او فرمودند: ای یهودی، چرا نگفتی مرا از هفت چیز با خبر کن؟ یهودی پاسخ داد: اگر سه تای اولی را پاسخ دهید، بقیه را خواهم پرسید، و گرنه آنها را نمی پرسم؛ می خواهم که پاسخ مرا بدهید؛ زیرا شما داناترین اهل زمین و برترین آنها و شایسته ترین مردم نسبت به خودشان هستید. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: هرچه می خواهی بپرس، اگر خدا بخواهد تو را از آن ها با خبر خواهم کرد.
مرد یهودی گفت: به من خبر بده، نخستین سنگی که بر روی زمین قرار داده شد چه بود؟ و اولین درختی که بر روی زمین کاشته شد چه بود؟ و کدام چشمه اولین چشمه ای بود که در زمین جاری شد؟ امیر مؤمنان او را با خبر کرد، سپس آن مرد یهودی به امام عرض کرد: این امت چند امام هدایت دارد؟ و مقام و منزل پیامبرتان حضرت محمد - صلَّی الله علیه و آله - در بهشت کجاست؟ و چه کسانی با ایشان در آن جا ساکن هستند؟ حضرت علی علیه السلام به او فرمودند: این امت دوازده امام هدایتگر از
ص: 107
ذُرِّیَّةِ نَبِیِّهَا وَ هُمْ مِنِّی. وَ أَمَّا مَنْزِلُ نَبِیِّنَا فِی الْجَنَّةِ فَفِی أَفْضَلِهَا وَ أَشْرَفِهَا: جَنَّةِ عَدْنٍ، وَ أَمَّا مَنْ مَعَهُ فِی مَنْزِلِهِ فِیهَا فَهَؤُلَاءِ الِاثْنَا عَشَرَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ، وَ أُمُّهُمْ وَ جَدَّتُهُمْ أُمُّ (1) أُمِّهِمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ لَا یَشْرَکُهُمْ فِیهَا أَحَدٌ..
کا (2): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ، عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ رَجُلًا أَتَی بِامْرَأَتِهِ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ: إِنَّ امْرَأَتِی هَذِهِ سَوْدَاءُ وَ أَنَا أَسْوَدُ وَ إِنَّهَا وَلَدَتْ غُلَاماً أَبْیَضَ. فَقَالَ لِمَنْ بِحَضْرَتِهِ: مَا تَرَوْنَ؟.
قَالُوا: نَرَی أَنْ تَرْجُمَهَا فَإِنَّهَا سَوْدَاءُ وَ زَوْجُهَا أَسْوَدُ وَ وَلَدُهَا أَبْیَضُ.
قَالَ: فَجَاءَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ وُجِّهَ بِهَا لِتُرْجَمَ، فَقَالَ: مَا حَالُکُمَا؟. فَحَدَّثَاهُ.
فَقَالَ لِلْأَسْوَدِ: أَ تَتَّهِمُ امْرَأَتَکَ؟!.
فَقَالَ: لَا.
قَالَ: فَأَتَیْتَهَا وَ هِیَ طَامِثٌ؟.
قَالَتْ: نَعَمْ، سَلْهُ، قَدْ حَرَّجْتُ عَلَیْهِ وَ أَبَیْتُ.
قَالَ: فَانْطَلِقَا فَإِنَّهُ ابْنُکُمَا، وَ إِنَّمَا غَلَبَ الدَّمَ النُّطْفَةُ فَابْیَضَّ، وَ لَوْ قَدْ تَحَرَّکَ اسْوَدَّ. فَلَمَّا أَیْفَعَ اسْوَدَّ.
ذریّه حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله دارد که از نسل من هستند و منزل پیامبر در بهترین و شریف ترین مکان بهشت، یعنی جنت عدن است و این دوازده ذریّه پیامبر و مادرشان و مادر بزرگ ایشان مادر مادرشان و ذریّه آنان همراه ایشان در بهشت هستند که در آن جایگاه، کسی با آن ها شریک نیست.
روایت9.
اصول کافی(1):
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: مردی زن خود را نزد عمر آورد و گفت: من و این زنم هر دو سیاه هستیم ولی پسری سفید به دنیا آورده است، عمر به حاضران گفت: نظرتان در این باره چیست؟ آن ها گفتند: به نظر ما این زن را باید سنگسار کرد؛ زیرا که خود و همسرش سیاه هستند ولی فرزندشان سفید است .
امام حسین علیه السلام می فرماید: امیر مؤمنان علی علیه السلام آمدند، در حالی که آن زن را برای سنگسار شدن میبردند. امام فرمودند: شما را چه شده است؟ آن دو با حضرت صحبت کردند. امام به مرد سیاه فرمود: آیا به زنت تهمت می زنی؟ مرد گفت: نه، امام فرمودند: پس آیا هنگامی که با او نزدیکی کردی، حائض بود؟ مرد گفت: زنم یک شب به من گفت حائض شده ام. من گمان کردم که از سرما می ترسد، من هم با او نزدیکی کردم. حضرت به آن زن فرمودند: آیا هنگامی که حائض بودی، شوهرت با تو نزدیکی کرد؟ زن گفت: آری، از او بپرسید، من مانع او شدم و امتناع کردم. امام به آن دو فرمودند: بروید، آن فرزند شماست؛ زیرا خون حیض بر نطفه غلبه کرده و به این خاطر، فرزند سفید به دنیا آمده است، و اگر آن خون حرکت می کرد سیاه می شد. هرگاه این فرزند به سن بلوغ برسد، رنگش سیاه خواهد شد.
توضیح
جوهری در صحاح آورده است(2): «التحریج»: به معنای منع کردن است، و هم چنین «أیفع الغلامُ»: یعنی
ص: 108
ارتفع (1).
مَشَارِقُ الْأَنْوَارِ (2): قَالَ: إِنَّ رَجُلًا حَضَرَ مَجْلِسَ أَبِی بَکْرٍ فَادَّعَی أَنَّهُ لَا یَخَافُ اللَّهَ، وَ لَا یَرْجُو الْجَنَّةَ، وَ لَا یَخْشَی النَّارَ، وَ لَا یَرْکَعُ وَ لَا یَسْجُدُ، وَ یَأْکُلُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ، وَ یَشْهَدُ بِمَا لَا یَرَی (3)، وَ یُحِبُّ الْفِتْنَةَ، وَ یَکْرَهُ الْحَقَّ، وَ یُصَدِّقُ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی، وَ أَنَّ عِنْدَهُ مَا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ، وَ لَهُ مَا لَیْسَ لِلَّهِ، وَ أَنِّی (4) أَحْمَدُ النَّبِیّ، وَ أَنِّی (5) عَلِیٌّ وَ أَنَا رَبُّکُم، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: ازْدَدْتَ کُفْراً عَلَی کُفْرِکَ؟!.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَوِّنْ عَلَیْکَ یَا عُمَرُ! فَإِنَّ هَذَا رَجُلٌ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ لَا یَرْجُو الْجَنَّةَ وَ لَکِنْ یَرْجُو اللَّهَ، وَ لَا یَخَافُ النَّارَ وَ لَکِنْ یَخَافُ رَبَّهُ، وَ لَا یَخَافُ اللَّهَ مِنْ ظُلْمٍ وَ لَکِنْ یَخَافُ عَدْلَهُ، لِأَنَّهُ حَکَمٌ عَدْلٌ، وَ لَا یَرْکَعُ وَ لَا یَسْجُدُ فِی صَلَاةِ الْجِنَازَةِ، وَ یَأْکُلُ الْجَرَادَ وَ السَّمَکَ، وَ یُحِبُّ الْأَهْلَ وَ الْوَلَدَ، وَ یَشْهَدُ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ لَمْ یَرَهُمَا، وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ وَ هُوَ الْحَقُّ، وَ یُصَدِّقُ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی فِی تَکْذِیبِ بَعْضِهِمَا (6) بَعْضاً، وَ لَهُ مَا لَیْسَ لِلَّهِ، لِأَنَّ لَهُ وَلَداً وَ لَیْسَ لِلَّهِ وَلَدٌ، وَ عِنْدَهُ مَا لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ (7)، فَإِنَّهُ یَظْلِمُ نَفْسَهُ وَ لَیْسَ عِنْدَ اللَّهِ ظُلْمٌ، وَ قَوْلُهُ أَنَا (8) أَحْمَدُ النَّبِیّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ..
أَیْ أَنَا أَحْمَدُهُ عَلَی تَبْلِیغِ (9) الرِّسَالَةِ عَنْ رَبِّهِ، وَ قَوْلُهُ: أَنَا عَلِیٌّ .. یَعْنِی عَلِیٌّ فِی قَوْلِی، وَ قَوْلُهُ: أَنَا رَبُّکُمْ .. أَیْ رَبُّ کُمٍّ بِمَعْنَی (10) لِی کُمٌّ أَرْفَعُهَا وَ أَضَعُهَا، فَفَرِحَ عُمَرُ،
ص: 109
جوان به دوران بلوغ رسید و بزرگ شد.(1)
روایت10.
مشارق الانوار(2):
می گوید: مردی در مجلس ابوبکر حاضر شد و ادعا کرد که از خدا نمی ترسد، و به بهشت امیدی ندارد و از آتش جهنم نمی ترسد؛ رکوع و سجود نمی کند و مردار و خون می خورد و به آنچه که ندیده است شهادت می دهد، و فتنه را دوست دارد و از حق اکراه دارد و یهودیان و نصرانی ها را تصدیق می کند؛ و نزد او چیزی است که در نزد خدا نیست و صاحب آنچه خداوند ندارد، می باشد. و می گوید که من احمد - صلَّی الله علیه و آله - و علیّ و پروردگارتان هستم. عمر به او گفت: بر کفر خود زیاد ه روی کرده ای و بر آن کفری دیگر افزوده ای! امیر مؤمنان علی علیه السلام به عمر گفت: ای عمر! آرام باش، این مرد از اولیاء خداوند است امید به بهشت ندارد ولی به خدا امید دارد. از آتش جهنم نمی ترسد ولی از پروردگارش می ترسد. این مرد از ظلم خدا نمی ترسد؛ بلکه از عدل خدا خوف دارد؛ چرا که خداوند عادل و حکیم است. این مرد در نماز میت رکوع و سجود نمی کند، ملخ و ماهی می خورد، اهل و خانواده خویش را دوست دارد، و به بهشت و جهنمی که ندیده است شهادت می دهد. با این که مرگ حق است، از آن اکراه دارد. یهودیان و نصرانی ها را در تکذیب یکدیگر تصدیق می کند. او چیزی دارد که خدا ندارد: او صاحب فرزند است که خداوند فرزندی ندارد. نزد این مرد چیزی است که خداوند آن را ندارد: زیرا او به خود ظلم می کند و حال آنکه خداوند ظالم نیست. و این که می گوید: من احمد نبی هستم، به این معناست که من او را به خاطر تبلیغ رسالت الهی اش ستایش می کنم و منظور از این سخن او که می گوید: من علی هستم. این است که من در گفتار خود بلند مرتبه ام [علی: والا مقام و بلند مرتبه] و این که می گوید: پروردگارتان هستم به این معناست که من صاحب آستین (ربّ کمٍّ) هستم که آن را بالا می زنم و پایین می کشم.
در این هنگام عمر خوشحال شد
ص: 109
وَ قَامَ وَ قَبَّلَ رَأْسَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ قَالَ: لَا بَقِیتُ بَعْدَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ.
هوّن علیک .. أی سهّل (1) علی نفسک بالسؤال أو بالانتظار لیتبیّن الحقّ، أو المعنی ما أهون علیک .. أی لیس فیه إشکال، و لعلّ المراد بالدم دم السمک، أو مطلق الدم المتخلّف، و ترکه علیه السلام للظهور، و المراد بالمیتة ما لم یذبح، کما ورد: فی البحر تحلّ میتته (2).
کنز (3): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هُوزَةَ (4)، عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ نَصْرِ بْنِ یَحْیَی، عَنِ الْمُقْتَبِسِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَأَرْسَلَهُ فِی جَیْشٍ فَغَابَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ قَدِمَ، وَ کَانَ مَعَ أَهْلِهِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ فَعَلِقَتْ مِنْهُ فَجَاءَتْ بِوَلَدٍ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ فَأَنْکَرَهُ، فَجَاءَ بِهَا إِلَی عُمَرَ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! کُنْتُ فِی الْبَعْثِ الَّذِی وَجَّهْتَنِی فِیهِ، وَ تَعْلَمُ أَنِّی قَدِمْتُ (5) سِتَّةَ أَشْهُرٍ، وَ کُنْتُ مَعَ أَهْلِی وَ قَدْ جَاءَتْ بِغُلَامٍ وَ هُوَ ذَا، وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ مِنِّی؟. فَقَالَ لَهَا عُمَرُ: مَا ذَا تَقُولِینَ أَیَّتُهَا المَرْأَةُ؟. فَقَالَتْ: وَ اللَّهِ مَا غَشِیَنِی رَجُلٌ غَیْرُهُ، وَ مَا فَجَرْتُ، وَ إِنَّهُ لَابْنُهُ، وَ کَانَ اسْمُ الرَّجُلِ: الْهَیْثَمَ.
فَقَالَ لَهَا عُمَرُ: أَ حَقٌّ مَا یَقُولُ زَوْجُکِ؟.
قَالَتْ: قَدْ صَدَقَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجَمَ، فَحَفَرَ لَهَا حَفِیرَةً
ص: 110
و از جای برخاست و پیشانی امیر مؤمنان علی علیه السلام را بوسید وگفت: ای ابا لحسن، خدا کند که بعد از شما من نباشم.
توضیح
«هَوِّنْ علیک»: یعنی در سؤال پرسیدن و منتظر بودن بر خودت سخت مگیر و آرام باش تا حقیقت آشکار شود. یا به این معناست: کار چقدر بر تو آسان است، یعنی مشکلی ندارد. شاید منظور از خون در این روایت، خون ماهی و یا مطلق خون باقی مانده باشد، که به خاطر وضوح این مسئله، حضرت آن را رها کرده است و در این باره چیز اضافه ای بیان نکرده است. و منظور از میّت (مردار) آنچه ذبح نشده باشد. همان گونه که روایت است: در دریا، مردار آن حلال است.(1)
روایت11.
تأویل الآیات الظاهرة(2):
مقتبس بن عبدالرحمان از پدرش و او از پدرش روایت کرده: مردی از اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله یار عمر بن خطاب بود. عمر او را به همراه سپاهی فرستاد. این مرد شش ماه غیبت کرد، سپس بازگشت، و شش ماه آن مرد در کنار زنش بود. زنش از او باردار شد و در مدت شش ماه بچه ای به دنیا آورد، ولی مرد قبول نکرد؛ پس زن را نزد عمر آورد و گفت: ای امیر مؤمنان، من در مأموریتی بودم که شما مرا بدان مکلف کرده بودید و شما می دانید که شش ماه پیش آمدم و با همسرم بودم که این پسر را به دنیا آورد و زنم ادعا می کند که این پسر فرزند من است.
عمر به آن زن گفت: ای زن، چه می گویی؟ زن گفت: سوگند به خدا کسی جز شوهرم با من نزدیکی نکرده است و زنا نکرده ام، این بچه، فرزند اوست. اسم آن مرد هیثم بود. عمر به زن گفت: آیا آنچه که شوهرت می گوید حقیقت دارد؟ زن گفت: ای امیر مؤمنان، او راست می گوید. پس عمر دستور داد زن سنگسار شود. حفره ای برای آن زن کنده شد
ص: 110
ثُمَّ أَدْخَلَهَا فِیهِ، فَبَلَغَ ذَلِکَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَجَاءَ مُسْرِعاً حَتَّی أَدْرَکَهَا وَ أَخَذَ بِیَدَیْهَا فَسَلَّهَا (1) مِنَ الْحَفِیرَةِ.
ثُمَّ قَالَ لِعُمَرَ: ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ (2) إِنَّهَا قَدْ صَدَقَتْ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً (3)، وَ قَالَ فِی الرَّضَاعِ: وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ (4)، فَالْحَمْلُ وَ الرَّضَاعُ ثَلَاثُونَ شَهْراً، وَ هَذَا الْحُسَیْنُ وُلِدَ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ.
فَعِنْدَهَا قَالَ عُمَرُ: لَوْ لَا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ (5).
ما (6) الْمُفِیدُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَسْنِیمٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخَثْعَمِیِّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ رُقَیَّةَ بْنِ مَصْقَلَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُؤَیَّةَ (7) الْعَبْدِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ (8) قَالَ: أَتَی عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ رَجُلَانِ یَسْأَلَانِ عَنْ طَلَاقِ الْأَمَةِ، فَالْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَنَظَرَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: یَا أَصْلَعُ! مَا تَرَی فِی طَلَاقِ الْأَمَةِ؟.
فَقَالَ بِإِصْبَعَیْهِ .. هَکَذَا، وَ أَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَ الَّتِی تَلِیهَا، فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمَا عُمَرُ وَ قَالَ (9): ثِنْتَانِ.
ص: 111
و او را داخل حفره کردند. این خبر به امام علی علیه السلام رسید. امام شتابان آمد تا این که به آن محل رسید و دست آن زن را گرفت و او را از حفره بیرون آورد. پس به عمر گفت: بر خودت رحم کن! این زن راست می گوید، خداوند بلند مرتبه در کتابش می فرماید: «وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا»، (1){باربرداشتن و از شیرگرفتن او سی ماه است.} و در مورد شیر خوارگی می فرماید: «وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ»،(2) {و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند} پس حمل و شیردادن بچه سی ماه است [24ماه شیردادن به اضافه6 ماه حاملگی،30 ماه میشود] و این حسین، شش ماهه به دنیا آمده است. در این هنگام عمر گفت: اگر علی نبود عمر هلاک می شد.
روایت12.
امالی الطوسی(3):
شیخ مفید آورده است: دو مرد نزد عمر بن خطاب آمدند و درباره (عدّه) طلاق کنیز سؤال کردند، عمر به پشت سر خود نگاه کرد و به حضرت علی علیه السلام رو کرد و گفت: ای اصلع [آن که جلوی سرش مو نداشته باشد]، نظرت در مورد طلاق کنیز چیست؟
امام با دو انگشت خود جواب دادند (با انگشت سبابه و انگشت وسط اشاره کرد)، عمر به طرف آن دو مرد برگشت و گفت: دو ماه.
ص: 111
فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! جِئْنَاکَ وَ أَنْتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَسَأَلْنَاکَ فَجِئْتَ إِلَی رَجُلٍ سَأَلْتَهُ، وَ اللَّهِ مَا کَلَّمَکَ.
فَقَالَ عُمَرُ (1): تَدْرِیَانِ مَنْ هَذَا؟.
قَالا: لَا.
قَالَ: هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:
لَوْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ وَ الْأَرَضِینَ السَّبْعَ وُضِعَتَا فِی کِفَّةٍ وَ وُضِعَ إِیمَانُ عَلِیٍّ فِی کِفَّةٍ لَرَجَحَ إِیمَانُ عَلِیٍّ (علیه السلام).
عدة (2): رَوَی الْحَکَمُ بْنُ مَرْوَانَ، عَنْ جُبَیْرِ بْنِ حَبِیبٍ، قَالَ: نَزَلَ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ نَازِلَةٌ قَامَ لَهَا وَ قَعَدَ، وَ تَرَنَّحَ لَهَا (3) وَ تَقَطَّرَ. ثُمَّ قَالَ: یَا (4) مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ! مَا عِنْدَکُمْ فِیهَا؟.
قَالُوا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَنْتَ الْمَفْزَعُ وَ الْمَنْزَعُ، فَغَضِبَ، ثُمَّ قَالَ (5): یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِیداً (6) أَمَا وَ اللَّهِ أَنَا وَ إِیَّاکُمْ لَنَعْرِفُ ابْنَ بَجْدَتِهَا، وَ الْخَبِیرَ بِهَا.
قَالُوا: کَأَنَّکَ أَرَدْتَ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ؟.
قَالَ: وَ أَنَّی یُعْدَلُ بِی عَنْهُ، وَ هَلْ طَفَحَتْ حُرَّةٌ (7) بِمِثْلِهِ.
قَالُوا: فَلَوْ بَعَثْتَ إِلَیْهِ.
قَالَ: هَیْهَاتَ! هُنَاکَ شِمْخٌ مِنْ هَاشِمٍ وَ لُحْمَةٌ مِنَ الرَّسُولِ (صلی الله علیه و آله)، وَ أُثْرَةٌ مِنْ
ص: 112
یکی از آن ها گفت پناه برخدا، ما نزد شما که امیرالمؤمنین هستید آمده ایم و از تو پرسیدیم، تو هم از مردی پرسیدی! به خدا قسم آن مرد سخنی نگفت. عمر گفت: آیا می دانید این مرد کیست؟ آن دو گفتند: نه، نمی دانیم. عمر گفت: این مرد علی بن ابی طالب است. از رسول خدا شنیدم که می فرمود: اگر آسمان ها و زمین های هفت گانه را در کفه ای بگذارید و ایمان علی در کفه ای دیگر قرار داده شود، ایمان علی سنگین تر خواهد بود .
روایت13.
عدة الداعی(1):
حکم بن مروان از جبیر بن حبیب روایت کرد و گفت: حادثه ای برای عمر بن خطاب پیش آمد که از ناراحتی برمیخاست و مینشست و تلو تلو میخورد و بر زمین میافتاد. پس گفت: ای مهاجرین، در این باره چه دارید که بگویید؟ مهاجرین گفتند: ای امیرمؤمنان، تو پناهگاه و پشتیبان ما هستی! عمر بسیار خشمگین شد، پس این آیه را خواند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا»،(2)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و سخنی استوار گویید.} اما سوگند به خدا که من و شما، دانا و خبیر به کُنه این رویداد را می شناسیم. مردم گفتند: گویا منظورت علی بن ابی طالب است؟ عمر گفت: چگونه از او رویگردان باشم و آیا بزرگواری مانند او تولد یافته است؟ مردم گفتند: ای کاش کسی را دنبال علی علیه السلام می فرستادی؟ عمر گفت: هیهات، او کوه بلندی از خاندان هاشم و خویشاوند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و تتمه
ص: 112
عِلْمٍ یُؤْتَی لَهَا وَ لَا یَأْتِی، امْضُوا إِلَیْهِ فَاقْصِفُوا نَحْوَهُ، وَ أَفْضُوا إِلَیْهِ، وَ هُوَ فِی حَائِطٍ لَهُ وَ (1) عَلَیْهِ تُبَّانٌ یَتَرَکَّلُ عَلَی مِسْحَاتِهِ وَ هُوَ (2) یَقُولُ: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی (3)وَ دُمُوعُهُ تَهْمِی (4) عَلَی خَدَّیْهِ، فَأَجْهَشَ (5) الْقَوْمُ لِبُکَائِهِ، ثُمَّ سَکَنَ وَ سَکَنُوا، وَ سَأَلَهُ عُمَرُ عَنْ مَسْأَلَتِهِ فَأَصْدَرَ إِلَیْهِ جَوَابَهَا، فَلَوَی عُمَرُ یَدَیْهِ.
ثُمَّ قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ أَرَادَکَ الْحَقُّ وَ لَکِنْ أَبَی قَوْمُکَ!.
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَهُ: یَا أَبَا حَفْصٍ! خَفِّضْ (6) عَلَیْکَ مِنْ هُنَا وَ مِنْ هُنَا إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً (7).
فَانْصَرَفَ وَ قَدْ أَظْلَمَ وَجْهُهُ وَ کَأَنَّمَا یَنْظُرُ مِنْ (8) لَیْلٍ.
علم است. باید نزد او رفت نه آن که او بیاید. نزد او بروید و همگی به سوی او بشتابید.
مردم نزد امام رفتند و ایشان در باغش بود. و در حالی که شلوار کوتاهی پوشیده بود، این آیات را تلاوت می کرد: «أَیَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یُتْرَکَ سُدًی* أَلَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّن مَّنِیٍّ یُمْنَی* ثُمَّ کَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی»،(1)
{آیا انسان گمان می کند بی هدف رها می شود؟ آیا او نطفه ای از منی که در رحم ریخته می شود نبود، سپس بصورت خون بسته در آمد و خداوند او را آفرید و موزون ساخت؟} و اشک از چشمانشان بر روی گونه هایشان سرازیر می شد. مردم از گریه حضرت سخت گریستند. پس حضرت ساکت شد و مردم هم ساکت شدند، عمر درباره مسئله خود از حضرت سؤال کرد. حضرت جواب آن مسئله را داد. عمر دست خود را تکان داد، سپس گفت: سوگند به خدا، خداوند تو را برگزید ولی قوم تو امتناع کردند و نپذیرفتند. حضرت علی علیه السلام به عمر فرمودند: ای اباحفص، این سخنان را رها کن، خداوند می فرماید: «اِنَّ یَومَ الفَصلِ کَانَ میقَاتاً»،(2)
{قطعا وعدهگاه [ما با شما] روز داوری است.} عمر برگشت، در حالی که چهره اش سیاه شده بود، گویی از شب - تاریکی - نگاه می کرد.
توضیح
جوهری در صحاح آورده است: «تَرنَّحَ» یعنی شخص از روی مستی و غیر از آن، کج و راست شد و «رُنِّح علیه ترنیحاً» بنابر مجهول، به معنای بیهوش شده است و یا ضعف و ناتوانی در استخوان بر او عارض شد، از این رو یَله رفت و به این شخص، «مُرنَّح»: بی هوش و سرمست گفته می شود.(3)
ص: 113
و فی القاموس: تَقَطَّرَ: تَهَیَّأَ للقتال، و رَمَی بنفسه من عُلُوٍّ، و الجِذْعُ (1) ..
انْجَعَفَ (2) .. أی انْقَلَعَ (3).
و قال (4): هُوَ ابنُ بَجْدَتِهَا: للعالم بالشّی ء، و للدّلیل الهادی، و لِمَنْ لَا یَبْرَحُ عَنْ قَوْلِهِ، و عنده بَجْدَةُ ذلک .. أی عِلْمُهُ.
و قال (5): طَفَحَتْ- کَمَنَعَ- بالولد: وَلَدَتْهُ لِتَمَامٍ.
و قال (6): شَمَخَ الجبلُ: عَلَا و طَالَ، و الرّجلُ بأنفه: تَکَبَّرَ .. و نِیَّةٌ شَمَخٌ محرّکةً-: بَعِیدَةٌ ..، و الشّامخُ: الرّافعُ أَنْفَهُ عِزّاً.
و الأُثْرَةُ: البَقِیَّةُ مِنَ العِلْمِ یُؤْثَرُ (7).
و قال: فی الحدیث: أَنَا و النّبیّون فُرَّاطُ القَاصِفِینَ (8): هُمُ المزدحمون کأنّ بعضهم یَقْصِفُ بعضاً لِفَرْطِ الزِّحَامِ، و تَزَاحُمِهِمْ بِداراً (9) إلی الجنّة .. أی نحن متقدّمون فی الشّفاعة لقوم کثیرین متدافعین ..، و القَصْفَةُ من القوم: تَدَافُعُهُمْ و تزاحمهم، و رقّة الأرطی و قد أَقْصَفَ (10).
و قال: التُّبَّانُ- کرُمَّانٍ-: سراویلُ صغیرٌ یستر العورةَ المُغَلَّظَةَ (11).
و قال: تَرَکَّلَ بِمِسْحَاتِهِ: ضربها برجله لتدخل فی الأرض (12).
ص: 114
«تَقطَّر»: در قاموس به معنای آماده شدن برای نبرد و خود را از بالا پرت کردن است. «الجِذع»: به معنای کنده شدن است.(1) در قاموس المحیط آمده است: «هو ابن بجدتها»، به کسی گفته می شود که دانا به همه چیز، راهبر و هدایتگر باشد و خلف وعده نکند. «و عنده بَجدة ذلک»: یعنی دانش آن چیز در نزد اوست.(2)
«طَفَحَت بالولد» بر وزن مَنَعَ یَمنَعُ: آن زن بچه را نه ماهه به دنیا آورد.(3)
«شَمَخَ الجبلُ»: ارتفاع یافت، «شَمَخَ الرجل بأنفه»: تکبر ورزید. «نیّة شَمَخ»: نیت دور و «الشامخ»: کسی که از روی عزت و کرامت دماغ خود را بالا بگیرد، از خود راضی، و «الأثرة»: آنچه از علم، مضارع آن یؤثر است.
فیروزآبادی در قاموس المحیط این روایت را آورده است: «أنا و النبیّون فرّاط القاصفین»: یعنی آن ها در ازدحام هستند، گویی از فرط ازدحام یکدیگر را پرت می کنند . «تزاحهم بداراً الی الجنة» یعنی این که ما امامان پیشگام در شفاعت از مردمِ بسیار در حالی که ازدحام کردهاند، هستیم. «القصفة من القوم»: هل دادن و ازدحام کردن آنها(4).
«تبُّان» بر وزن رُمّان: به شلوار کوچکی گفته می شود که عورت را بپوشاند.(5)
«ترکّل بمسحاته»: با پایش به بیل زد تا در زمین فرو رود.(6)
ص: 114
و قال: سَحَا الطّینَ یَسْحِیهِ و یَسْحُوهُ و یَسْحَاهُ سَحْیاً: قشره و جرفه، و المسحاة- بالکسر- ما سُحِیَ بِهِ (1).
و قال: خَفِّضِ القولَ یا فلانُ: لَیِّنْهُ، و الأمرَ: هَوِّنْهُ (2).
قوله: من هنا و من هنا .. أی من أوّل الأمر حیث منعتنی الخلافة و من هذا الوقت حیث تقرّ لی بالفضل، و یمکن أن یقرأ (من) بالفتح فیهما .. أی من کان المانع فی أوّل الأمر و من القائل فی هذا الوقت، أی لا تناسب بینهما، و علی الأول یحتمل أن یکون أحدهما إشارة إلی الدنیا و الآخر إلی العقبی (3).
ص: 115
«سحا الطین، یسحیه و یسحوه و یسحاه سحیاَ»: پوست آن را کند و زمین را حفر کرد. «المسحاة»: بیل. «خفِّض القول یا فُلان»: سخن لطیف بگو. «خفِّض الاَمر»: آسان گیر.
منظور از من هنا و من هنا: این است که از ابتدای کار که مرا از خلافت باز داشتی و الآن که اقرار به فضل و برتری من می کنی. و می توان به جای مِن، مَن خواند که معنا به این صورت می شود، هرکس که در ابتدای کار(خلافت) مانع بود و کسی که الان گوینده این سخن است. یعنی بین این دو شخص تناسبی وجود ندارد. بنابر قول اول، احتمال میرود یکی از آن دو اشاره به این دنیا و دیگری به آخرت و روز جزا باشد .
ص: 115
ص: 116
ص: 116
ص: 117
ص: 117
ص: 118
ص: 118
ص: 119
ص: 119
ص: 120
ص: 120
قَالَ أَبُو الصَّلَاحِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی تَقْرِیبِ الْمَعَارِفِ (1): لَمَّا طُعِنَ عُمَرُ جَمَعَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَالَ: یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ! أَ رَاضُونَ أَنْتُمْ عَنِّی؟.
فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ: وَ مَنْ ذَا الَّذِی یَسْخَطُ عَلَیْکَ؟ .. فَأَعَادَ الْکَلَامَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، فَأَجَابَهُ رَجُلٌ بِمِثْلِ جَوَابِهِ، فَانْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ: نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا أَشْعَرْنَا قُلُوبَنَا، إِنَّا وَ اللَّهِ أَشْعَرْنَا قُلُوبَنَا مَا .. نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَکْفِیَنَا شَرَّهُ، وَ إِنَّ بِیعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَکْفِیَنَا شَرَّهَا.
وَ قَالَ لِابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ- وَ هُوَ مُسْنِدُهُ إِلَی صَدْرِهِ-: وَیْحَکَ! ضَعْ رَأْسِی بِالْأَرْضِ، فَأَخَذَتْهُ الْغَشْیَةُ، قَالَ: فَوَجَدْتُ مِنْ ذَلِکَ، فَقَالَ: وَیْحَکَ! ضَعْ رَأْسِی بِالْأَرْضِ، فَأَخَذَتْهُ الْغَشْیَةُ، قَالَ: فَوَجَدْتُ مِنْ ذَلِکَ، فَقَالَ: وَیْحَکَ! ضَعْ رَأْسِی بِالْأَرْضِ، فَوَضَعْتُ رَأْسَهُ بِالْأَرْضِ فَعَفَّرَ بِالتُّرَابِ، ثُمَّ قَالَ: وَیْلٌ لِعُمَرَ! وَ وَیْلٌ لِأُمِّهِ! إِنْ لَمْ یَغْفِرِ اللَّهُ لَهُ.
وَ قَالَ- أَیْضاً- حِینَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: مِنِ اغْتِصَابِی هَذَا الْأَمْرَ أَنَا وَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ دُونِ النَّاسِ، وَ مِنِ اسْتِخْلَافِی عَلَیْهِمْ، وَ مِنْ تَفْضِیلِیَ
ص: 121
باب نوزدهم : اظهار پشیمانی ابوبکر و عمر از غصب خلافت به هنگام مرگ
روایات
روایت1.
ابوصالح - قَدّسَ اللهُ روحَه - در کتاب «تقریب المعارف» آورده است: هنگامی که عمر نیزه خورد، فرزندان عبدالمطلب را جمع کرد و به آن ها گفت: آیا از من راضی هستید؟ مردی از اصحاب عمرگفت: کیست که از تو ناراضی باشد و بر تو خشم گیرد؟ و این جمله را سه بار تکرار کرد. مردی دیگر همانند او به عمر جواب داد، عمر آن مرد را از خود دور کرد و گفت: ما به آنچه در دل هایمان است، آگاهیم و به خدا سوگند، ما به آنچه در دلهایمان است آگاهیم، از خداوند می خواهیم که ما را از شر آن نجات دهد و بیعت با ابوبکر اقدامی بی خردانه (و عجولانه) بود، از خداوند می خواهیم ما را از شر آن دور کند.
عمر به پسرش عبدالله که او را به سینه خود تکیه داده بود، گفت: وای بر تو! سرم را روی زمین بگذار. در این هنگام عمر بی هوش شد. عبدالله می گوید: من از این حالت نگران شدم. آن گاه عمر گفت: وای بر تو! سرم را بر زمین بگذار، پس سر پدرم را بر زمین گذاشتم و پدرم خود را در خاک غلتانید و سپس گفت: وای بر عمر! وای بر مادر عمر! اگر خداوند او را نیامرزد.
و هم چنین زمانی که مرگش فرا رسید، گفت: از سه چیز به درگاه خداوند توبه می کنم، اول: غصب خلافت توسط خودم و ابوبکر بدون نظر مردم، دوم تعیین خلیفه بر مردم ، سوم برتری دادن برخی از
ص: 121
الْمُسْلِمِینَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ.
وَ قَالَ- أَیْضاً-: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: مِنْ رَدِّی رَقِیقَ الْیَمَنِ، وَ مِنْ رُجُوعِی عَنْ جَیْشِ أُسَامَةَ بَعْدَ أَنْ (1) أَمَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَلَیْنَا، وَ مِنْ تَعَاقُدِنَا عَلَی أَهْلِ الْبَیْتِ إِنْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ أَنْ لَا نُوَلِّیَ مِنْهُمْ أَحَداً.
وَ رَوَوْا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عُمَرَ- وَ هُوَ یَمُوتُ فَجَعَلَ یَجْزَعُ، فَقُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَبْشِرْ بِرَوْحِ اللَّهِ وَ کَرَامَتِهِ، فَجَعَلْتُ کُلَّمَا رَأَیْتُ جَزَعَهُ قُلْتُ هَذَا، فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ: وَیْحَکَ! فَکَیْفَ بِالْمُمَالَأَةِ عَلَی (2) أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] . انْتَهَی مَا أَخْرَجْنَاهُ مِنَ التَّقْرِیبِ (3)
وَ قَالَ الزَّمَخْشَرِیُّ فِی رَبِیعِ الْأَبْرَارِ (4): لَمَّا حَضَرَتْ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ الْوَفَاةُ قَالَ لِبَنِیهِ وَ مَنْ حَوْلَهُ: لَوْ أَنَّ لِی مِلْ ءَ الْأَرْضِ مِنْ صَفْرَاءَ أَوْ بَیْضَاءَ لَافْتَدَیْتُ بِهِ مِنْ أَهْوَالِ مَا أَرَی.
ل (5): الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ، عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 122
مسلمانان بر دیگر مسلمانان. و هم چنین گفت: از سه چیز به خدا توبه می کنم: از رها کردن اسیران یمن، و برگشتن از سپاه اسامه بعد از آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را امیر و فرمانده ما قرار داد، و دیگر این که اگر پیامبر از دنیا رفت، اجازه ندهیم کسی از اهل بیت وی خلافت و ولایت را به دست گیرد (اشاره به پیمانی است که آن را نوشتند و در کعبه گذاشتند).
از عبدالله بن شداد بن هاد روایت کردند که گفت: هنگامی که عمر در حال احتضار بود، من نزد او بودم و او بی تابی می کرد. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، بشارت باد تو را به فضل خداوند و کرامتش! من هر وقت بی تابی عمر را می دیدم این جمله را می گفتم: عمر به من نگاهی کرد و گفت: وای برتو! چگونه توطئه علیه اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله را جبران کنم.
آنچه از کتاب تقریب المعارف آورده بودیم، تمام شد.
زمخشری در ربیع الابرار آورده است: هنگامی که اجل عمر فرا رسید، به پسران خود و اطرافیانش گفت: اگر به اندازه گنجایش زمین طلا یا نقره در اختیار داشتم، به خاطر رهایی از ترس و اهوال آنچه می بینم، همه را فدا می کردم.
روایت2.
الخصال شیخ صدوق(1):
ص: 122
حَاتِمٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ وَ سُلَیْمَانَ بْنِ مَعْبَدٍ، هُمَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَالِحٍ، عَنِ اللَّیْثِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ عُلْوَانَ بْنِ دَاوُدَ بْنِ صَالِحٍ، عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حُمَیْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: قَالَ أَبُو بَکْرٍ فِی مَرَضِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ: أَمَا إِنِّی لَا آسَی مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا عَلَی ثَلَاثٍ فَعَلْتُهَا، وَ وَدِدْتُ (1) أَنِّی تَرَکْتُهَا، وَ ثَلَاثٍ تَرَکْتُهَا وَدِدْتُ (2) أَنِّی فَعَلْتُهَا، وَ ثَلَاثٍ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُ عَنْهُنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَمَّا الَّتِی وَدِدْتُ أَنِّی تَرَکْتُهَا، فَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ کَشَفْتُ بَیْتَ فَاطِمَةَ وَ إِنْ کَانَ عُلِّقَ (3) عَلَی الْحَرْبِ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ حَرَّقْتُ (4) الْفُجَاءَةَ وَ أَنِّی قَتَلْتُهُ سَرِیحاً (5) أَوْ أَطْلَقْتُهُ نَجِیحاً (6)، وَ وَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ کُنْتُ قَذَفْتُ الْأَمْرَ فِی عُنُقِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ- عُمَرَ أَوْ أَبِی عُبَیْدَةَ- فَکَانَ أَمِیراً وَ کُنْتُ وَزِیراً.
وَ أَمَّا الَّتِی تَرَکْتُهَا (7): فَوَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ أُتِیتُ بِالْأَشْعَثِ أَسِیراً کُنْتُ ضَرَبْتُ عُنُقَهُ، فَإِنَّهُ یُخَیَّلُ إِلَیَّ أَنَّهُ لَمْ یَرَ صَاحِبَ شَرٍّ إِلَّا أَعَانَهُ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی حِینَ سَیَّرْتُ خَالِداً إِلَی أَهْلِ الرِّدَّةِ کُنْتُ قَدِمْتُ إِلَی قُرْبِهِ (8) فَإِنْ ظَفِرَ الْمُسْلِمُونَ ظَفِرُوا وَ إِنْ هُزِمُوا (9) کُنْتُ بِصَدَدِ لِقَاءٍ أَوْ مَدَدٍ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ إِذْ وَجَّهْتُ خَالِداً إِلَی الشَّامِ قَذَفْتُ الْمَشْرِقَ
ص: 123
پدر عبدالرحمان بن عوف گفت: ابوبکر در آن بیماری که باعث شد از دنیا برود، گفت: در این دنیا تنها بر سه چیز خود افسوس می خورم و از آنها پشیمانم، و دوست داشتم آنها را انجام نداده بودم؛ و بر سه چیز افسوس می خورم، و دوست داشتم آنها را انجام داده بودم ولی ترکشان کردم؛ و بر سه چیز تأسف می خورم و دوست داشتم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره آن ها سؤال کرده بودم. اما آنچه دوست داشتم آن ها را ترک کرده بودم، یکی این بود که ای کاش به خانه فاطمه زهرا هجوم نمی بردم اگرچه (علیه من) اعلان جنگ کرده بود، دوم این که ای کاش فجاءة را نمی سوزاندم. ای کاش او را به آسانی می کشتم، یا این که او را رها می کردم. ای کاش روز سقیفه بنی ساعده خلافت را بر عهده عمر یا ابی عبیده می گذاشتم و من وزیر و مشاور خلیفه می شدم.
امّا آنچه رها کردم: یکی این که ای کاش روزی که اشعث را نزد من اسیر آوردند، گردنش را می زدم، گمان می کنم که او هر صاحب شری را می دید، به یاری اش می شتافت. دوم اینکه دوست داشتم هنگامی که خالد را به سوی اهل ردّه فرستادم، نزد او می رفتم. اگر مسلمانان پیروز می شدند که هیچ و اگر شکست می خوردند، در پی دیدن آنها و یا کمک رساندن بودم. سوم اینکه ای کاش هنگامی که خالد را به سوی شام فرستادم، عمر بن خطاب را به سوی مشرق
ص: 123
بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَکُنْتُ بَسَطْتُ یَدِی- یَمِینِی وَ شِمَالِی- فِی سَبِیلِ اللَّهِ.
وَ أَمَّا الَّتِی وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُ عَنْهُنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:
فَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُهُ فِیمَنْ هَذَا الْأَمْرُ فَلَمْ نُنَازِعْهُ أَهْلَهُ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُهُ هَلْ لِلْأَنْصَارِ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیبٌ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُهُ عَنْ مِیرَاثِ الْأَخِ وَ الْعَمِّ، فَإِنَّ فِی نَفْسِی مِنْهَا حَاجَةً (1).
قَالَ الصَّدُوقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (2)
إِنَّ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لَمْ یَدَعْ لِأَحَدٍ عُذْراً، هَکَذَا قَالَتْ سَیِّدَةُ النِّسْوَانِ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ لَمَّا مُنِعَتْ مِنْ فَدَکَ وَ خَاطَبَتِ الْأَنْصَارَ فَقَالُوا: یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ! لَوْ سَمِعْنَا هَذَا الْکَلَامَ مِنْکِ قَبْلَ بَیْعَتِنَا لِأَبِی بَکْرٍ مَا عَدَلْنَا بِعَلِیٍّ أَحَداً. فَقَالَتْ: وَ هَلْ تَرَکَ أَبِی یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لِأَحَدٍ عُذْراً؟!.
ل (3): أَبِی، عَنِ الْمُؤَدِّبِ، عَنْ أَحْمَدَ الْأَصْبَهَانِیِّ، عَنِ الثَّقَفِیِّ، عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ عُبَیْدَةَ، عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ (4) بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قَالَ عُمَرُ حِینَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ:
أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: اغْتِصَابِی هَذَا الْأَمْرَ أَنَا وَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ دُونِ النَّاسِ، وَ اسْتِخْلَافِی عَلَیْهِمْ، وَ تَفْضِیلِیَ الْمُسْلِمِینَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ.
ل (5): بِالْإِسْنَادِ إِلَی الثَّقَفِیِّ، عَنِ الْمَسْعُودِیِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمَّادٍ
ص: 124
می فرستادم و دست راست و چپم را در راه خدا باز می کردم.
اما آنچه دوست داشتم درباره آن ها از پیامبر صلَّی الله علیه و آله سؤال کرده بودم، یکی این بود که ای کاش پرسیده بودم، خلافت از آن کیست تا با آن که اهل خلافت است، نزاع نکنیم. دوم این که ای کاش پرسیده بودم، آیا انصار در امر خلافت سهمی دارند؟ و سوم این که ای کاش از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره میراث برادر و عمو پرسیده بودم؛ زیرا احساس می کنم نیازمند آن هستم.
شیخ صدوق - رضی الله عنه - می گوید: روز غدیر، هیچ بهانه ای برای کسی باقی نگذاشت. هنگامی که بانوی زنان عالم حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها از فدک منع شد، این گونه فرمودند و انصار را مورد خطاب قرار دادند. انصار گفتند: ای دختر محمد، اگر قبل از بیعت خود با ابوبکر این سخن را از تو می شنیدیم، هیچ یک از ما از علی روی برنمی گرداندیم و او را رها نمی کردیم. حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمودند: آیا پدرم روز غدیر خم عذر و بهانه ای برای کسی گذاشتند؟!
روایت3.
الخصال شیخ صدوق(1):
امام حسن و ایشان از پدر بزرگوارشان امام علی علیه السلام روایت کردند که فرمودند: عمر زمانی که در حال احتضار بود گفت: از سه چیز به خدا توبه می کنم: اولی غصب خلافت از سوی من و ابوبکر از بین مردم. دومی تعیین عثمان به عنوان خلیفه و جانشین بر مردم. سومی برتری دادن برخی از مسلمانان بر دیگر مسلمانان.
روایت4.
الخصال شیخ صدوق(2):
ص: 124
الطَّائِیِّ، عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ عَطِیَّةَ- فِیمَا یَظُنُّ-، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: شَهِدْتُ عُمَرَ عِنْدَ مَوْتِهِ یَقُولُ: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ثَلَاثٍ: مِنْ رَدِّی رَقِیقَ الْیَمَنِ، وَ مِنْ رُجُوعِی عَنْ جَیْشِ أُسَامَةَ بَعْدَ أَنْ أَمَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَیْنَا، وَ مِنْ تَعَاقُدِنَا عَلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ إِنْ قَبَضَ اللَّهُ رَسُولَهُ لَا نُوَلِّی مِنْهُمْ أَحَداً.
ل (1): بِالْإِسْنَادِ إِلَی الثَّقَفِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُفْیَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ فَضْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: لَمَّا حَضَرَ عُمَرَ الْمَوْتُ قَالَ: أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ رُجُوعِی مِنْ جَیْشِ أُسَامَةَ، وَ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ عِتْقِی سَبْیَ الْیَمَنِ، وَ أَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ کُنَّا أَشْعَرْنَاهُ قُلُوبَنَا نَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَکْفِیَنَا ضَرَّهُ، وَ أَنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً.
قال فی النهایة فی حدیث عمر: «إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ شَرَّهَا».
، أراد بالفلتة: الفجأة، و مثل هذه البیعة جدیر (2) بأن تکون مهیّجة للشّرّ و الفتنة، فعصم اللّه عن ذلک و وقی، و الفلتة: کلّ شی ء فعل من غیر رویّة و إنّما یورد (3) بها خوف انتشار الأمر، و قیل: أراد بالفلتة: الخلسة .. أی إنّ الإمامة یوم السّقیفة مالت إلی تولّیها الأنفس و لذلک کثر (4) فیها التّشاجر، فما (5) قلّدها أبو بکر إلّا انتزاعا من الأیدی و اختلاسا، و قیل: الفلتة آخر لیلة من الأشهر الحرم، فیختلفون (6) أ من الحلّ هی أم من الحرام (7)؟ فیتسارع الموتود (8) إلی درک الثّار
ص: 125
از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است: هنگام مرگ عمر، او را دیدم که می گفت: از سه چیز به درگاه خدا توبه می کنم: اول از برگرداندن اسیران یمن. دوم، بازگشتن از سپاه اسامه بعد از اینکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را امیر بر ما قرار داده بود. سوم، همپیمان شدن ما در جلوگیری از رسیدن اهل بیت به خلافت در صورت فوت پیامبر.
روایت5.
الخصال شیخ صدوق(1):
امام باقرعلیه السلام فرمودند: هنگامی که مرگ عمر فرا رسید گفت: از این که از سپاه اسامه برگشتم و این که اسیران یمن را آزاد کردم و از چیزی که غم و اندوه آن، قلب هایمان را فرا گرفته، به خدا توبه می کنم. از خداوند می خواهم که ما را از آسیب و زیان آن در امان نگه دارد؛ زیرا بیعت با ابوبکر کاری بی خردانه و عجولانه بود.
توضیح
در «نهایة الأرب»(2)
درباره این گفته «بیعت با ابوبکر امری بی خردانه بود خداوند ما را از شر آن حفظ کند»، آمده است: منظور عمر از «فلتة»، امری ناگهانی است و چنین بیعتی، شایسته است که شر و فتنه را برانگیزد، خداوند از این کار (شر و فتنه) حفظ کند. «فلته» به چیزی گفته می شود که بدون رویّه انجام شود و از ترس این که آن کار فاش شود، اقدام به انجام آن می شود. و گفته شده است: منظور از «فلته» اختلاس است. یعنی امامت روز سقیفه به طرف متولی آن مایل گشت. و به همین خاطر مشاجره درباره آن زیاد شد، و ابوبکر فقط به خاطر این که آن را از دست دیگران بگیرد، خلافت و امامت را با حیله از دیگران ربود.
گفته شده است: «الفلته» آخرین شب از ماه های حرام است، پس در حلال و حرام بودن آن شب اختلاف میشود و شخصی که برای او قصاص است، می شتابد تا انتقام بگیرد،
ص: 125
فیکثر الفساد و یسفک (1) الدّماء، فشبّه أیّام النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله (2) بالأشهر الحرم و یوم موته بالفلتة فی (3) وقوع الشّرّ من ارتداد العرب و تخلّف الأنصار عن الطّاعة، و منع من منع الزّکاة، و الجری علی عادة العرب فی أن لا یسود (4) القبیلة إلّا رجل منها (5). انتهی.
و لا یخفی ضعف تلک التأویلات علی عاقل، و سیأتی الکلام فیه إن شاء اللّه تعالی (6)
جا (7): الْجِعَابِیِّ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَرْبٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ بُرَیْدٍ (8)، عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ عَاصِمٍ، عَنْ (9) عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ (10) عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، قَالَ: کُنْتُ آخِرَ (11) النَّاسِ عَهْداً بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، دَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ ابْنِهِ عَبْدِ اللَّهِ وَ هُوَ یُوَلْوِلُ (12)، فَقَالَ لَهُ: ضَعْ خَدِّی بِالْأَرْضِ، فَأَبَی عَبْدُ اللَّهِ، فَقَالَ لَهُ: ضَعْ خَدِّی بِالْأَرْضِ لَا أُمَّ لَکَ، فَوَضَعَ خَدَّهُ عَلَی الْأَرْضِ، فَجَعَلَ یَقُولُ:
ص: 126
از این رو فساد زیاد می شود و خون ها ریخته می شود. روزهای پیامبر صلَّی الله علیه و آله را به ماه های حرام و روز وفاتشان را به «فلته»، به خاطر وقوع شر از این که عرب ها مرتد شوند و انصار از اطاعت سرباز زنند و کسی که نمیخواهد زکات بدهد، آن را ندهد، تشبیه کرده است. طبق عادت عرب ها، تنها یک مرد از قبیله حق ریاست دارد. حدیث به پایان رسید .
ضعف این تأویل ها بر هیچ عاقلی پوشیده نیست، اگر خدا بخواهد به زودی در این باره سخن خواهیم گفت.
روایت6.
امالی شیخ مفید(1):
عثمان بن عفان می گوید: آخرین کسی بودم که با عمربن خطاب ملاقات کردم. بر او وارد شدم در حالی که سر عمر در دامن پسرش عبدالله بود. عبدالله شیون می کرد. عمر به عبدالله گفت: صورتم را بر زمین بگذار. عبدالله امتناع کرد، عمر دوباره به عبدالله گفت: ای بی مادر، صورتم را بر زمین بگذار! در این هنگام عبدالله صورت عمر را بر زمین گذاشت. عمر شروع کرد به گفتن:
ص: 126
وَیْلُ أُمِّی! وَیْلُ أُمِّی! إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لِی .. فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُهَا حَتَّی خَرَجَتْ نَفْسُهُ.
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (1): - بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ- مَرْفُوعاً إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ الْأَزْدِیِّ- خَتَنِ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ (2)
وَ حِینَ مَاتَ (3) کَانَتْ ابْنَتُهُ (4) تَحْتَ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ، وَ کَانَ أَفْقَهَ (5) أَهْلِ الشَّامِ وَ أَشَدَّهُمُ اجْتِهَاداً، قَالَ: مَاتَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ بِالطَّاعُونِ، فَشَهِدْتُ یَوْمَ مَاتَ- وَ النَّاسُ مُتَشَاغِلُونَ بِالطَّاعُونِ-، قَالَ: وَ سَمِعْتُهُ حِینَ احْتُضِرَ وَ لَیْسَ (6)فِی الْبَیْتِ غَیْرِی- وَ ذَلِکَ فِی خِلَافَةِ (7) عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ-، فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ:
وَیْلٌ لِی! وَیْلٌ لِی (8)!. فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: أَصْحَابُ الطَّاعُونِ یَهْذُونَ وَ یَقُولُونَ الْأَعَاجِیبَ. فَقُلْتُ لَهُ: أَ تَهْذِی؟. قَالَ: لَا، رَحِمَکَ اللَّهُ (9). قُلْتُ: فَلِمَ تَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ؟. قَالَ: لِمُوَالاتِی عَدُوَّ اللَّهِ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ. فَقُلْتُ لَهُ: مَنْ هُمْ (10)؟. قَالَ:
مُوَالاتِی عَتِیقاً وَ [رُمَعُ] عَلَی خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ وَصِیِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
فَقُلْتُ: إِنَّکَ لَتَهْجُرُ!. فَقَالَ: یَا ابْنَ غَنْمٍ! وَ اللَّهِ مَا أَهْجُرُ، هَذَانِ، رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولَانِ لِی: یَا مُعَاذُ! أَبْشِرْ بِالنَّارِ
ص: 127
وای بر مادرم، اگر مرا نبخشی. عمر پیوسته این جمله را می گفت تا اینکه فوت کرد.
روایت7.
ارشاد القلوب(1):
با حذف اسناد که روایت آن به عبدالرحمان بن غنم ازدی، پدر زن معاذ بن جبل می رسد، آورده است: زمانی که معاذ بن جبل فوت کرد، دختر عبدالرحمان همسر معاذ بود. او فقیه ترین اهل شام و مجاهدترین آن ها بود. عبدالرحمان می گوید: معاذ بن جبل به خاطر طاعون از دنیا رفت، من در آن روز حضور داشتم و مردم درگیر طاعون بودند. زمانی که مرگش فرا رسید، جز من در خانه کسی نبود این حادثه در زمان خلافت عمر بن خطاب رخ داد. شنیدم که می گفت: وای بر من! وای بر من! پیش خود گفتم، کسی که به طاعون مبتلا شود هذیان و چیزهای عجیبی می گوید. به او گفتم: آیا هذیان می گویی؟ گفت: نه، خداوند تو را رحمت کند. گفتم: پس برای چه می گویی وای بر من! و هلاک شدم؟ گفت: عتیق (ابوبکر) و عمر بن خطاب را در دشمنی با خلیفه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و وصی ایشان، علی بن ابی طالب علیه السلام یاری نمودم. من گفتم: بی شک هذیان می گویی! گفت: ای پسر غنم، به خدا سوگند، هذیان نمی گویم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام را می بینم که به من می گویند: ای معاذ بشارت باد بر تو و یارانت آتش جهنم.
ص: 127
أَنْتَ (1) وَ أَصْحَابُکَ. أَ فَلَیْسَ قُلْتُمْ إِنْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْ قُتِلَ (2) زَوَیْنَا الْخِلَافَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) فَلَنْ تَصِلَ إِلَیْهِ، فَاجْتَمَعْتُ أَنَا وَ [عَتِیقٌ وَ رُمَعُ] وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ (3)، قَالَ: قُلْتُ: مَتَی یَا مُعَاذُ؟. قَالَ: فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ، قُلْنَا: نَتَظَاهَرُ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) فَلَا یَنَالُ الْخِلَافَةَ مَا حَیِینَا، فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قُلْتُ لَهُمْ: أَنَا (4) أَکْفِیکُمْ قَوْمِیَ الْأَنْصَارَ فَاکْفُونِی قُرَیْشاً، ثُمَّ دَعَوْتُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی (5) هَذَا الَّذِی تَعَاهَدْنَا عَلَیْهِ بِشْرَ بْنَ سَعِیدٍ وَ أُسَیْدَ (6)بْنَ حُصَیْنٍ فَبَایَعَانِی عَلَی ذَلِکَ، فَقُلْتُ: یَا مُعَاذُ! إِنَّکَ لَتَهْجُرُ، فَأَلْصَقَ خَدَّهُ بِالْأَرْضِ فلما (7) زَالَ یَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ حَتَّی مَاتَ.
فَقَالَ ابْنُ غَنْمٍ: مَا حَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِیثِ یَا ابْنَ قَیْسِ بْنِ (8) هِلَالٍ أَحَداً إِلَّا ابْنَتِی امْرَأَةَ مُعَاذٍ وَ رَجُلًا آخَرَ، فَإِنِّی فَزِعْتُ مِمَّا رَأَیْتُ وَ سَمِعْتُ مِنْ مُعَاذٍ.
قَالَ: فَحَجَجْتُ وَ لَقِیتُ الَّذِی غَمَّضَ أَبَا عُبَیْدَةَ وَ سَالِماً فَأَخْبَرَانِی أَنَّهُ حَصَلَ لَهُمَا ذَلِکَ (9) عِنْدَ مَوْتِهِمَا، لَمْ یَزِدْ فِیهِ حَرْفاً وَ لَمْ یَنْقُصْ حَرْفاً، کَأَنَّهُمَا قَالا مِثْلَ مَا قَالَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ، فَقُلْتُ: أَ وَ لَمْ یُقْتَلْ سَالِمٌ یَوْمَ التِّهَامَةِ؟. قَالَ: بَلَی، وَ لَکِنَّا احْتَمَلْنَاهُ وَ بِهِ رَمَقٌ (10).
قَالَ سُلَیْمٌ: فَحَدَّثْتُ بِحَدِیثِ ابْنِ غَنْمٍ هَذَا کُلِّهِ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ
ص: 128
آیا شما نبودید که گفتید اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت یا کشته شد، علی بن ابی طالب علیه السلام را از خلافت منع میکنیم. پس هرگز به آن نمیرسد؟ در آن زمان من به همراه ابوبکر و عمر و ابوعبیده و سالم برای انجام این دسیسه جمع شده بودیم.
عبدالرحمان می گوید: گفتم: ای معاذ، آن حادثه کی بود؟ معاذ گفت در حجة الوداع بود. گفتیم: علیه علی متحد میشویم و تا ما زندهایم، به خلافت نمیرسد. هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله قبض روح شدند، به آنها گفتم: من با قوم خودم انصار، شما را حمایت می کنم؛ شما هم به وسیله قریش از من حمایت کنید، سپس بشر بن سعید و اُشیذ بن حُصین را در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به آنچه با همدیگر عهد بسته بودیم دعوت کردم. آن دو هم، در این باره با من بیعت کردند. من گفتم: ای معاذ، بی شک تو هذیان می گویی. در این هنگام معاذ صورت خود را بر زمین چسباند و پیوسته آه و ناله می کرد تا اینکه مرد.
ابن غنم می گوید: ای پسر قیس بن هلال، در این باره جز با دخترم همسر معاذ و مردی دیگر با کسی صحبت نکردم. من از آنچه از معاذ دیدم و شنیدم، ترسیدم. ابن غنم می گوید: پس به حج رفتم و در حج با کسی که مرگ اباعبیده و سالم را دیده بود، ملاقات کردم. آن مرد مرا خبر داد که به هنگام مرگ آن دو، همانند آن، برای آنها اتفاق افتاده است. آن شخص همانند آن روایت را بدون حذف و اضافه بر من روایت کرد، گویی آن دو، مثل سخن معاذ بن جبل را گفتند. من گفتم: آیا سالم روز تهامه کشته نشد؟ گفت: آری، ولی ما او را در حالی که رمق داشت، حمل کردیم. سلیم گفت: با محمد بن ابی بکر درباره این سخن ابن غنم صحبت کردم، او گفت:
ص: 128
لِی: اکْتُمْ عَلَیَّ وَ اشْهَدْ أَنَّ أَبِی قَدْ قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ مِثْلَ مَقَالَتِهِمْ، فَقَالَتْ عَائِشَةُ: إِنَّ أَبِی یَهْجُرُ (1).
قَالَ مُحَمَّدٌ: فَلَقِیتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ فِی خِلَافَةِ عُثْمَانَ وَ حَدَّثْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِی عِنْدَ مَوْتِهِ فَأَخَذْتُ عَلَیْهِ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ أَلَّا یَکْتُمَ (2) عَلَیَّ. فَقَالَ لِی ابْنُ عُمَرَ:
اکْتُمْ عَلَیَّ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ أَبِی مِثْلَ مَا قَالَ أَبُوکَ وَ مَا زَادَ (3) وَ لَا نَقَصَ، ثُمَّ تَدَارَکَهَا ابْنُ عُمَرَ بَعْدُ وَ تَخَوَّفَ أَنْ أُخْبِرَ بِذَلِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِمَا عَلِمَ مِنْ حُبِّی لَهُ وَ انْقِطَاعِی إِلَیْهِ، فَقَالَ: إِنَّمَا کَانَ یَهْجُرُ. فَأَتَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُهُ مِنْ أَبِی وَ مَا حَدَّثَنِی بِهِ ابْنُ عُمَرَ.
فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) (4) قَدْ حَدَّثَنِی بِذَلِکَ عَنْ أَبِیکَ وَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٍ وَ عَنْ مُعَاذٍ مَنْ هُوَ أَصْدَقُ مِنْکَ وَ مِنِ ابْنِ عُمَرَ. فَقُلْتُ: وَ مَنْ ذَاکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟.
فَقَالَ: بَعْضُ (5)مَنْ حَدَّثَنِی. فَعَرَفْتُ مَا عَنَی، فَقُلْتُ: صَدَقْتَ، إِنَّمَا ظَنَنْتُ إِنْسَاناً حَدَّثَکَ، وَ مَا شَهِدَ أَبِی- وَ هُوَ یَقُولُ ذَلِکَ- غَیْرِی.
قَالَ سُلَیْمٌ: قُلْتُ لِابْنِ غَنْمٍ: مَاتَ مُعَاذٌ بِالطَّاعُونِ فَبِمَا مَاتَ أَبُو عُبَیْدَةَ؟.
قَالَ: مَاتَ بِالدُّبَیْلَةِ (6)، فَلَقِیتُ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ فَقُلْتُ: هَلْ شَهِدَ مَوْتَ أَبِیکَ غَیْرُکَ وَ أَخِیکَ (7) عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ عَائِشَةَ وَ عُمَرَ؟. قَالَ: لَا. قُلْتُ: وَ هَلْ (8) سَمِعُوا (9) مِنْهُ مَا
ص: 129
از من نشنیده بگیر و شاهد باش که پدرم به هنگام مرگ، همانند سخن آنها را گفت. و در این هنگام عایشه گفت: پدرم هذیان می گوید. عبدالرحمان بن غنم می گوید: در زمان خلافت عثمان، عبدالله بن عمر را دیدم، و با او درباره آنچه از پدرم شنیده بودم صحبت کردم. از او عهد و پیمان گرفتم که از من کتمان نکند. عبدالله به من گفت: از من نشنیده بگیر. به خدا قسم، پدرم گفت آنچه را پدرت گفت. نه کلمه ای افزود و نه کم کرد. عبدالله بن عمر بعد از آن ترسید که من به خاطر حب علی علیه السلام و تبعیت از ایشان، حضرت را از آن حادثه با خبر کنم، پس سخنش را عوض کرد و گفت: پدرم هذیان می گفت. من نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام آمدم و او را از آنچه از پدرم شنیده بودم و آنچه عبدالله بن عمر گفته بود، با خبر کردم. حضرت فرمودند: در این باره، از پدرت و از پدرش و ابی عبیده و سالم و معاذ کسی با من سخن گفت که از تو و عبدالله بن عمر راستگوتر است. من عرض کردم: ای امیرمؤمنان، او کیست؟ امام فرمودند: یکی از کسانی که با من صحبت کرد. من منظور امام را فهمیدم پس گفتم: راست می گویید، گمان کردم که انسانی با شما صحبت کرده است. و وقتی پدرم این سخنان را میگفت، غیر از من کسی آنجا نبود.
سلیم می گوید: به ابن غنم گفتم: معاذ به مرض طاعون مرد. ابوعبیده به چه مرضی مبتلا شد؟ او گفت: به سبب جراحت دمل مرد. و محمد بن ابوبکر را ملاقات کردم و گفتم: آیا به جز خودت و برادرت عبدالرحمان و عایشه و عمر کسی شاهد مرگ پدرت بود؟ عبدالله گفت: نه، گفتم: آیا آنچه را که تو شنیدی، آن ها هم از پدرت
ص: 129
سَمِعْتَ؟. قَالَ: سَمِعُوا مِنْهُ طَرَفاً فَبَکَوْا. وَ قال [قَالُوا]: هُوَ یَهْجُرُ، فَأَمَّا کُلَّ مَا سَمِعْتُ أَنَا فَلَا، قُلْتُ: فَالَّذِی سَمِعُوا مَا هُوَ؟. قَالَ: دَعَا بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ! لِمَ تَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ؟!. قَالَ: هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَعَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ یُبَشِّرَانِّی بِالنَّارِ، وَ مَعَهُ الصَّحِیفَةُ الَّتِی تَعَاهَدْنَا عَلَیْهَا فِی الْکَعْبَةِ، وَ هُوَ یَقُولُ: قَدْ وَفَیْتَ بِهَا وَ ظَاهَرْتَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ (1) فَأَبْشِرْ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ بِالنَّارِ فِی أَسْفَلِ السَّافِلِینَ، فَلَمَّا سَمِعَهَا عُمَرُ خَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ: إِنَّهُ لَیَهْجُرُ! قَالَ: لَا وَ اللَّهِ لَا أَهْجُرُ (2)أَیْنَ تَذْهَبُ؟. قَالَ عُمَرُ: کَیْفَ لَا تَهْجُرُ وَ أَنْتَ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ (3)؟! قَالَ: الْآنَ أَیْضاً! أَ وَ لَمْ أُحَدِّثْکَ أَنَّ مُحَمَّداً- وَ لَمْ یَقُلْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- قَالَ لِی وَ أَنَا (4) مَعَهُ فِی الْغَارِ: إِنِّی أَرَی سَفِینَةَ جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ تَعُومُ (5)فِی الْبَحْرِ، فَقُلْتُ: أَرِنِیهَا، فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وجهه (6) فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا، وَ أَضْمَرْتُ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهُ سَاحِرٌ، وَ ذَکَرْتُ لَکَ ذَلِکَ بِالْمَدِینَةِ، فَأَجْمَعَ (7) رَأْیِی وَ رَأْیُکَ أَنَّهُ سَاحِرٌ، فَقَالَ عُمَرُ: یَا هَؤُلَاءِ! إِنَّ أَبَاکُمْ (8) یَهْجُرُ فَاکْتُمُوا مَا تَسْمَعُونَ عَنْهُ (9) لِئَلَّا یَشْمَتَ بِکُمْ أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ، ثُمَّ خَرَجَ وَ خَرَجَ أَخِی وَ خَرَجَتْ عَائِشَةُ لِیَتَوَضَّئُوا لِلصَّلَاةِ، فَأَسْمَعَنِی مِنْ قَوْلِهِ مَا لَمْ یَسْمَعُوا، فَقُلْتُ لَهُ- لَمَّا خَلَوْتُ بِهِ: یَا أَبَتِ! (10) قُلْ: لَا إِلَهَ إِلَّا
ص: 130
شنیدند؟ گفت: آن ها نزد پدرم بودند، برخی از حرفهایش را شنیدند و گریستند و گفتند: او هذیان می گوید، ولی همه آنچه را من شنیدم، آنها نشنیدند. من گفتم: چه چیزی آن ها شنیدند؟ عبدالله گفت: پدرم خود را نفرین می کرد، در این هنگام عمر به پدرم گفت: ای خلیفه رسول خدا، چرا خود را نفرین می کنی؟! ابوبکر جواب داد: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را به همراه علی بن ابن طالب می بینم که مرا به آتش جهنم بشارت می دهند، و پیامبر نامه ای را که با همدیگر در کعبه برآن عهد بستیم، در دست دارند، و می گویند: به این عهد و نامه وفا کردی و علیه جانشینم یکدیگر را یاری رساندید. خودت و دوستت (عمر) را به اسفل السافلین جهنم بشارت ده. هنگامی که عمر آن را شنید از خانه خارج شد و می گفت: بی شک ابوبکر هذیان می گوید! ابوبکر گفت: نه، به خدا سوگند، هذیان نمی گویم، کجا می روی؟ عمر گفت: چگونه هذیان نمی گویی حال آن که تو همان ثانی اثنین بودی که همراه پیامبر داخل غار بودی؟! ابوبکر گفت: اکنون هم می گویی [یعنی همانگونه که در آن روز سخنم را نپذیرفتی، اکنون هم مرا به دروغ متهم می کنی]! آیا به تو نگفتم که محمد - و نگفت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله - هنگامی که به همراه او در غار بودم، گفت: من کشتی جعفر و یارانش را می بینم که در دریا شناور است. من گفتم: آن کشتی را به من نشان بده. او(پیامبر) دستش را بر صورت من کشید و من به آن کشتی نگاه کردم، در این هنگام، پیش خود فکر کردم که او (پیامبر) جادوگر است. من آن قضیه را در مدینه به تو گفتم، هر دوی ما به این نتیجه رسیدیم که پیامبر جادوگر است. عمر به ما گفت: پدرتان هذیان می گوید، هرآنچه را شنیدید کتمان کنید، مبادا اهل این خانه شما را شماتت کنند.
سپس عمر و برادرم و عایشه خارج شدند تا برای نماز وضو بگیرند، در این هنگام پدرم چیزی به من گفت که آنها نشنیدند. هنگامی که با پدرم خلوت کردم گفتم: پدر بگو: خدایی جز او نیست،
ص: 130
اللَّهُ، قَالَ: لَا أَقُولُهَا (1) وَ لَا أَقْدِرُ عَلَیْهَا أَبَداً حَتَّی أَرِدَ النَّارَ فَأَدْخُلَ التَّابُوتَ، فَلَمَّا ذَکَرَ التَّابُوتَ ظَنَنْتُ أَنَّهُ یَهْجُرُ، فَقُلْتُ لَهُ: أَیُّ تَابُوتٍ؟. فَقَالَ: تَابُوتٌ مِنْ نَارٍ مُقَفَّلٌ بِقُفْلٍ مِنْ نَارٍ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا، أَنَا وَ صَاحِبِی هَذَا، قُلْتُ: عُمَرُ؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ عَشَرَةٌ فِی جُبٍّ مِنْ جَهَنَّمَ عَلَیْهِ صَخْرَةٌ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسَعِّرَ جَهَنَّمَ رَفَعَ الصَّخْرَةَ.
قُلْتُ: أَ تَهْذِی؟. قَالَ: لَا وَ اللَّهِ (2) مَا أَهْذِی، وَ لَعَنَ اللَّهُ ابْنَ صُهَاکَ هُوَ الَّذِی أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی فَبِئْسَ الْقَرِینُ، أَلْصِقْ خَدِّی بِالْأَرْضِ، فَأَلْصَقْتُ خَدَّهُ بِالْأَرْضِ (3)، فَمَا زَالَ یَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ حَتَّی غَمَّضْتُهُ، ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ عَلَیَّ، فَقَالَ: هَلْ قَالَ (4) بَعْدَنَا شَیْئاً (5)؟ فَحَدَّثْتُهُ (6).
فَقَالَ: یَرْحَمُ اللَّهُ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، اکْتُمْ! هَذَا کُلُّهُ هَذَیَانٌ، وَ أَنْتُمْ أَهْلُ بَیْتٍ یُعْرَفُ لَکُمُ الْهَذَیَانُ فِی مَوْتِکُمْ؟. قَالَتْ عَائِشَةُ: صَدَقْتَ، ثُمَّ قَالَ لِی عُمَرُ: إِیَّاکَ أَنْ یَخْرُجَ مِنْکَ شَیْ ءٌ مِمَّا سَمِعْتَ بِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) (7) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ.
قَالَ: قَالَ سُلَیْمٌ (8): قُلْتُ لِمُحَمَّدٍ: مَنْ تَرَاهُ حَدَّثَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ بِمَا قَالُوا، فَقَالَ: رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِنَّهُ یَرَاهُ فِی (9)
ص: 131
پدرم گفت: نمی گویم! اصلاً نمی توانم آن را بگویم تا این که وارد آتش جهنم شوم و داخل تابوت شوم. همین که تابوت گفت، گمان کردم او هذیان می گوید. به پدرم گفتم کدام تابوت؟ پدرم گفت: تابوتی از آتش که با قفلی از آتش بسته شده است که دوازده مرد در آن تابوت هستند. من و این دوستم در داخل آن هستیم. من گفتم: منظورتان عمر است؟ گفت: آری، ده نفر در گودال جهنم که بر روی آن صخره ای است، قرار دارند، هرگاه خداوند بخواهد آتش جهنم را شعله ور کند، آن صخره را بلند می کند. من گفتم: آیا هذیان می گویی؟ پدرم گفت: نه، به خدا سوگند هذیان نمی گویم. لعنت خدا بر پسر صهّاک باد. او بود که مرا از یاد خدا غافل و گمراه کرد، بعد از آن که اهل ذکر بودم، او چه بد همنشینی است، صورتم را بر زمین بگذار. من صورت پدرم را بر زمین گذاشتم و او پیوسته خود را نفرین می کرد تا این که من چشم های پدرم را بستم.
سپس عمر بر من داخل شد و گفت: آیا بعد از ما چیزی گفت؟ من با عمر (درآن باره) صحبت کردم، عمر گفت: خداوند خلیفه رسول خدا - صلَّی الله علیه و آله - را رحمت کند، (این سخنان) را نزد کسی آشکار نکن، همه این ها هذیان است. شما خانواده ای هستید که مردم شما را به هذیان گویی به هنگام مرگ می شناسند. عایشه گفت: راست گفتی. سپس عمر به من گفت: مبادا چیزی از آنچه شنیدی به علی بن ابی طالب و اهل بیتش بگویی.
سلیم می گوید: به محمد گفتم: فکر می کنی چه کسی با امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره آن پنج نفر و گفته هایشان صحبت کرد؟ محمد جواب داد: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله؛ زیرا او رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را
ص: 131
کُلِّ لَیْلَةٍ فِی الْمَنَامِ وَ حَدِیثُهُ إِیَّاهُ (1) فِی الْمَنَامِ مِثْلُ حَدِیثِهِ (2) إِیَّاهُ فِی الْیَقَظَةِ وَ الْحَیَاةِ، وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ رَآنِی فِی الْمَنَامِ فَقَدْ رَآنِی فَإِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَتَمَثَّلُ بِی فِی نَوْمٍ وَ لَا یَقَظَةٍ (3)وَ لَا بِأَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
قَالَ سُلَیْمٌ (4): فَقُلْتُ لِمُحَمَّدٍ: فَمَنْ حَدَّثَکَ بِهَذَا؟. قَالَ: عَلِیٌّ (5). فَقُلْتُ:
قَدْ سَمِعْتُ أَنَا أَیْضاً مِنْهُ کَمَا سَمِعْتَ أَنْتَ، قُلْتُ لِمُحَمَّدٍ: فَلَعَلَّ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَدَّثَهُ. قَالَ: أَوْ (6) ذَاکَ؟ قُلْتُ: فَهَلْ تُحَدِّثُ الْمَلَائِکَةُ إِلَّا الْأَنْبِیَاءَ؟!. قَالَ: أَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ: وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ (7) وَ لَا مُحَدَّثٍ.
قُلْتُ أَنَا: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (8) مُحَدَّثٌ. قَالَ: نَعَمْ، وَ فَاطِمَةُ مُحَدَّثَةٌ، وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، وَ مَرْیَمُ مُحَدَّثَةٌ وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، وَ أُمُّ مُوسَی مُحَدَّثَةٌ وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، وَ سَارَةُ امْرَأَةُ إِبْرَاهِیمَ قَدْ (9) عَایَنَتِ الْمَلَائِکَةَ وَ لَمْ تَکُنْ نَبِیَّةً، فَبَشَّرُوهَا بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ قَالَ سُلَیْمٌ: فَلَمَّا قُتِلَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ بِمِصْرَ وَ عَزَّیْنَا (10) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، جِئْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (11) وَ خَلَوْتُ بِهِ فَحَدَّثْتُهُ بِمَا أَخْبَرَنِی بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ وَ بِمَا حَدَّثَنِی بِهِ ابْنُ غَنْمٍ.
ص: 132
هر شب در خواب می بیند. صحبت کردن ایشان با حضرت در خواب، همانند سخن گفتن شان با حضرت در بیداری و حیات است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس مرا در خواب ببیند، مرا در بیداری دیده است. و شیطان نمی تواند در خواب و بیداری به شکل من و همین طور هیچ یک از اوصیاء من تا روز رستاخیز درآید. سلیم می گوید: در این هنگام به محمد گفتم: شاید فرشته ای از فرشتگان به حضرت نقل کرده است؟ محمد گفت: شاید این طور باشد؟ من گفتم: آیا فرشتگان به جز پیامبران با کسی سخن می گویند؟! او گفت: آیا قرآن نمی خوانی که خداوند می فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ»،(1)
{و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم} و نه محدَّثی [کسی که ملائکه با او سخن میگویند]. من گفتم: آیا فرشتگان با امیرمؤمنان علی علیه السلام سخن می گویند؟ گفت: آری، حضرت فاطمه سلام الله علیها و حضرت مریم و مادر موسی با این که پیامبر نبودند، ولی فرشتگان با آنها سخن میگفتند. و سارا همسر حضرت ابراهیم، با اینکه پیامبر نبود ولی فرشتگان را می دید، فرشتگان وی را به اسحاق و از پی اسحاق به یعقوب مژده دادند.
سلیم می گوید: هنگامی که محمد بن ابی بکر در مصر کشته شد و ما به امیرمؤمنان علی علیه السلام تسلیت گفتیم، من نزد امیرمؤمنان رفتم و با ایشان خلوت کردم و با حضرت درباره آنچه محمد بن ابی بکر و ابن غنم به من گفته بودند صحبت کردم.
ص: 132
قَالَ: صَدَقَ مُحَمَّدٌ رَحِمَهُ اللَّهُ، أَمَا إِنَّهُ شَهِیدٌ حَیٌّ مَرْزُوقٌ، یَا سُلَیْمُ! إِنِّی وَ أَوْصِیَائِی أَحَدَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ وُلْدِی أَئِمَّةُ هُدًی مَهْدِیُّونَ مُحَدَّثُونَ.
قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ مَنْ هُمْ؟ (1).
قَالَ: ابنی [ابْنَایَ] الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ، ثُمَّ ابْنِی هَذَا- وَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ هُوَ رَضِیعٌ- ثُمَّ (2) ثَمَانِیَةٌ مِنْ وُلْدِهِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ، وَ هُمُ الَّذِینَ أَقْسَمَ اللَّهُ (3) بِهِمْ فَقَالَ: وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ (4)، فَالْوَالِدُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنَا، وَ مَا وَلَدَ یَعْنِی هَؤُلَاءِ الْأَحَدَ عَشَرَ وَصِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (5).
قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! یَجْتَمِعُ إِمَامَانِ؟.
قَالَ: لَا، إِلَّا وَ (6) أَحَدُهُمَا صَامِتٌ لَا یَنْطِقُ حَتَّی یَهْلِکَ الْأَوَّلُ.
أَقُولُ: - وَجَدْتُ الْخَبَرَ فِی کِتَابِ سُلَیْمٍ (7) عَنْ أَبَانٍ عَنْ سُلَیْمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ غَنْمٍ .. وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ مِثْلَهُ سَوَاءً.
هذا الخبر أحد الأمور التی صارت سببا للقدح فی کتاب سلیم، لأنّ محمدا ولد فی حجّة الوداع- کما ورد فی أخبار الخاصّة و العامّة- فکان له عند موت أبیه سنتان و أشهر، فکیف کان یمکنه التکلّم بتلک الکلمات، و تذکر تلک الحکایات؟.
و لعلّه ممّا صحّف فیه النساخ أو الرواة، أو یقال إنّ ذلک کان من معجزات
ص: 133
حضرت فرمودند: خداوند او را رحمت کند راست گفته است، بدان که او شهیدی زنده و دارای رزق و روزی است. ای سلیم! من و یازده جانشینم که از فرزندان من می باشند، امامان هدایت و هدایت گران و محدثَّون هستیم. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، آن ها کیستند؟ حضرت فرمودند: آن ها فرزندانم حسن و حسین سپس این فرزندم - حضرت دست امام سجاد علیه السلام که نوزاد شیرخوار بود، گرفتند - سپس هشت نفر از فرزندانم، یکی پس از دیگری امامان و جانشینان من هستند که خداوند به آن ها قسم خورد و فرمود: «وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ»،(1){سوگند به پدری [چنان] و آن کسی را که به وجود آورد.} والد در این آیه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و من هستیم. و «ما وَلَدَ» یازده جانشین من که درود خداوند بر ایشان باد، هستند. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، آیا در یک زمان، دو امام جمع می شوند؟ حضرت فرمودند: نه، مگر این که یکی از آن دو سکوت کند و چیزی نگوید، تا این که دیگری از دنیا برود.
روایت8.
مؤلف: این خبر را در کتاب سلیم بن ابان یافتم که از سلیم(2) و او از عبدالرحمن بن غنم روایت کرده است. و همانند این حدیث را ذکر کرده بود.
توضیح
این خبر یکی از مسائلی است که باعث شده بر کتاب سلیم ایراد وارد شود؛ زیرا محمد بن ابی بکر، همان گونه که در اخبار شیعه و سنی آمده است، در سال حجة الوداع به دنیا آمده است، و هنگامی که پدرش از دنیا رفت، ایشان دو سال و چند ماه سن داشته، پس چگونه می توانست آن چنان کلماتی بر زبان آورد و آن حکایت ها را بگوید؟
شاید این اشتباه از نسخه نویسان و راویان بوده است، و یا گفته شود: آن از معجزات
ص: 133
أمیر المؤمنین علیه السلام ظهر فیه.
و قال بعض الأفاضل: رأیت فیما وصل إلیّ من نسخة هذا الکتاب أنّ عبد اللّه بن عمر وعظ أباه عند موته.
و الحقّ أنّ بمثل هذا لا یمکن القدح فی کتاب معروف بین المحدّثین اعتمد علیه الکلینی و الصدوق و غیرهما من القدماء، و أکثر أخباره مطابقة لما روی بالأسانید الصحیحة فی الأصول المعتبرة، و قلّ کتاب من الأصول المتداولة یخلو عن مثل ذلک.
قال النعمانی فی کتاب الغیبة (1)
بعد ما أورد من کتاب سلیم أخبارا کثیرة ما هذا لفظه-: .. کتابه أصل من الأصول (2) التی رواها أهل العلم و حملة حدیث أهل البیت علیهم السلام و أقدمها، لأنّ جمیع ما اشتمل علیه هذا الکتاب (3) إنّما هو عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أمیر المؤمنین علیه السلام و المقداد و سلمان الفارسی و أبی ذرّ و من جری مجراهم ممّن شهد رسول اللّه و أمیر المؤمنین علیهما السلام و سمع منهما، و هو من الأصول التی ترجع الشیعة إلیها و تعول علیها.
انتهی (4).
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (5): الْمُبَرَّدُ فِی الْکَامِلِ (6)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ أَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ، فَسَلَّمْتُ وَ سَأَلْتُهُ (7) فَاسْتَوَی جَالِساً، فَقُلْتُ: لَقَدْ أَصْبَحْتَ بِحَمْدِ اللَّهِ بَارِئاً. فَقَالَ:
ص: 134
امیرمؤمنان علیه السلام است که از ایشان در محمد بن ابی بکر ظاهر شده است.
یکی از بزرگان گفت: در یکی از نسخه های این کتاب دیدم که عبدالله بن عمر پدرش را به هنگام مرگ موعظه کرد.
حقیقت آن است، با سخنان این چنینی نمی توان به کتابی معروف بین محدثین، که شیخ کلینی و شیخ صدوق و دیگران بر آن اعتماد کرده اند، اشکال گرفت. اکثر اخبار این کتاب با سندهای صحیح، مطابق با کتب معتبر می باشد و کمتر کتابی از اصول متداوله است که از عیبی مثل این عیبها خالی باشد. نعمانی در کتاب «الغیبة» بعد از آن که اخبار زیادی از کتاب سلیم روایت کرده، می گوید و عین سخن او این است: کتاب سلیم قدیمی ترین و یکی از اصولی است که اهل علم و راویان احادیث اهل بیت علیهم السلام از آن روایت کرده اند؛ زیرا تمام احادیث این کتاب از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، امیر مؤمنان علیه السلام، مقداد، سلمان فارسی و ابوذر و از کسانی نقل شده است که به منزله کسانی هستند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام را دیده و از آن ها شنیده اند، این کتاب از اصولی است که شیعه بدان رجوع کرده و به آن اعتماد دارد.(1)
روایت9.
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می گوید(2): مبرَّد در کتاب «الکامل»(3)
از عبدالرحمن بن عوف نقل کرده است که گفت: به منظور عیادت ابوبکر به خاطر بیماری که منجر به فوتش شد، بر او داخل شده و بر او سلام کردم و از احوال او پرسیدم، ابوبکر نشست، من گفتم: شکر خدا بهبود یافته اید. او گفت:
ص: 134
أَمَا إِنِّی عَلَی مَا تَرَی لَوَجِعٌ، وَ جَعَلْتُمْ لِی- مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ- شُغُلًا مَعَ وَجَعِی، جَعَلْتُ لَکُمْ عَهْداً مِنْ بَعْدِی، وَ اخْتَرْتُ لَکُمْ خَیْرَکُمْ فِی نَفْسِی، فَکُلُّکُمْ وَرِمَ لِذَلِکَ أَنْفُهُ رَجَاءَ أَنْ یَکُونَ الْأَمْرُ لَهُ، وَ رَأَیْتُمُ الدُّنْیَا قَدْ أَقْبَلَتْ، وَ اللَّهِ لَتَتَّخِذُنَّ سُتُورَ الْحَرِیرِ وَ نَضَائِدَ الدِّیبَاجِ، وَ تَأْلَمُونَ ضَجَائِعَ الصُّوفِ الْأَزْدَرِیِّ (1)، کَأَنَّ أَحَدَکُمْ عَلَی حَسَکِ السَّعْدَانِ، وَ اللَّهِ لَأَنْ یُقَدَّمَ أَحَدُکُمْ فَیُضْرَبَ عُنُقُهُ فِی غَیْرِ حَدٍّ لَخَیْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یَسْبَحَ فِی غَمْرَةِ الدُّنْیَا، وَ إِنَّکُمْ غَداً لَأَوَّلُ صَالٍ بِالنَّارِ (2)، تَجُودُونَ (3) عَنِ الطَّرِیقِ یَمِیناً وَ شِمَالًا، یَا هَادِیَ الطَّرِیقِ جُرْتَ، إِنَّمَا هُوَ الْبَحْرُ (4) أَوِ الْفَجْرُ. فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ:
لَا تُکْثِرْ عَلَی مَا بِکَ فَیَهِیضَکَ، وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتَ إِلَّا الْخَیْرَ (5)، وَ أَنَا (6) صَاحِبُکَ لَذُو خَیْرٍ، وَ مَا النَّاسُ إِلَّا رَجُلَانِ، رَجُلٌ رَأَی مَا رَأَیْتَ فَلَا خِلَافَ عَلَیْکَ مِنْهُ (7)، وَ رَجُلٌ رَأَی غَیْرَ ذَلِکَ، وَ إِنَّمَا یُشِیرُ عَلَیْکَ بِرَأْیِهِ، فَسَکَنَ وَ سَکَتَ هُنَیْئَةً، فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ:
مَا أَرَی بِکَ بَأْساً، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ، فَلَا تَأْسَ (8) عَلَی الدُّنْیَا، فَوَ اللَّهِ إِنْ عَلِمْنَاکَ إِلَّا صَالِحاً مُصْلِحاً.
فَقَالَ: أَمَا إِنِّی لَا آسَی إِلَّا عَلَی ثَلَاثٍ فَعَلْتُهُنَّ وَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَفْعَلْهُنَّ، وَ ثَلَاثٍ لَمْ أَفْعَلْهُنَّ وَدِدْتُ أَنِّی فَعَلْتُهُنَّ، وَ ثَلَاثٍ وَدِدْتُ (9) أَنِّی سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْهُنَّ.
ص: 135
همان گونه که می بینی هم چنان رنج می کشم، و شما ای مهاجرین، با اینکه رنج می کشم مرا سرگرم کردید [از من دست بر نداشتید]. من برای شما بعد از خودم عهد و پیمانی قرار دادم و نزد خود بهترین شما را برایتان انتخاب کردم. به همین خاطر هر کدام از شما به امید آن که آن امر (خلافت) به او برسد ناراحت شدید، و میبینید که دنیا به شما روی آورده است. به خدا سوگند، صاحب پرده های حریر و بالش های ابریشمی خواهید شد، تا جایی که بسترهای پشم ازدری برایتان زبر خواهد شد، گویی که یکی از شما بر روی خار اسعدان دراز کشیده است. سوگند به خدا، اگر یکی از شما پیش افتاده و گردنش در غیر حد و حدود شرعی زده شود، بهتر از آن است که در خوشی دنیا غوطه ور شود. شما فردا اولین کسانی هستید که در آتش جهنم انداخته می شوید، از راست و چپ از این راه منحرف میشوید، ای هدایتگر این راه، مورد ظلم قرار گرفتی، بی شک او دریا یا سپیده صبح است.
عبدالرحمن به ابوبکر گفت: آنچه در دل داری زیاد مگو که نابود می شوی، قسم به خدا، من تنها خیر تو را خواستم، و من دوست تو، صاحب خیر و نیکی هستم. این مردم بر دو نوع اند: یکی آنکه آنچه را که تو دیده ای، دیده است، پس اختلافی از جانب او در مورد تو نیست. دوم کسی که غیر آنچه دیده ای، دیده است و با رأی و اندیشه اش به تو اظهار میدارد. پس آرام گرفت و ساکت شد. عبدالرحمان گفت: شکر خدا، من در تو ناراحتی و عذابی نمی بینم، پس بر این دنیا اندوهگین مباش، سوگند به خدا، ما تو را جز صالح و مصلح نمی شناسیم. پس ابوبکر گفت: بدان که من تنها بر سه چیز ناراحتم که آن ها را انجام دادم و دوست داشتم که انجامشان نداده بودم. و بر سه چیز تأسف می خوردم که انجام ندادم و دوست داشتم انجام داده بودم. و بر سه چیز افسوس می خورم که ای کاش درباره آن ها از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می پرسیدم.
ص: 135
فَأَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فَعَلْتُهَا وَ وَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ فَعَلْتُهَا، فَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ کَشَفْتُ عَنْ بَیْتِ فَاطِمَةَ (علیها السلام) وَ تَرَکْتُهُ وَ لَوْ أُغْلِقَ عَلَی حَرْبٍ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ کُنْتُ قَذَفْتُ الْأَمْرَ فِی عُنُقِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ، عُمَرَ أَوْ أَبِی عُبَیْدَةَ، فَکَانَ أَمِیراً وَ کُنْتُ وَزِیراً، وَ وَدِدْتُ أَنِّی إِذْ أُتِیتُ بِالْفُجَاءَةِ (1) لَمْ أَکُنْ أَحْرَقْتُهُ (2).
وَ أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی لَمْ أَفْعَلْهَا (3) وَ وَدِدْتُ أَنِّی فَعَلْتُهَا، فَوَدِدْتُ أَنِّی یَوْمَ أُتِیتُ بِالْأَشْعَثِ أَسِیراً (4) کُنْتُ ضَرَبْتُ عُنُقَهُ، فَإِنَّهُ یُخَیَّلُ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یَرَی شَرّاً إِلَّا أَعَانَ عَلَیْهِ، وَ وَدِدْتُ أَنِّی حَیْثُ وَجَّهْتُ خَالِداً إِلَی أَهْلِ الرِّدَّةِ أَقَمْتُ بِذِی الْقِصَّةِ (5)، فَإِنْ ظَفِرَ الْمُسْلِمُونَ (6) وَ إِلَّا کُنْتُ رِدْءاً لَهُمْ (7)، وَ وَدِدْتُ حَیْثُ وَجَّهْتُ خَالِداً إِلَی الشَّامِ کُنْتُ وَجَّهْتُ عُمَرَ إِلَی الْعِرَاقِ، فَأَکُونُ قَدْ بَسَطْتُ کِلْتَا یَدَیَّ- الْیَمِینَ وَ الشِّمَالَ- فِی سَبِیلِ اللَّهِ.
وَ أَمَّا الثَّلَاثُ اللَّوَاتِی وَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَنْهُنَّ، فَوَدِدْتُ أَنِّی سَأَلْتُهُ فِیمَنْ هَذَا الْأَمْرُ، فَکُنَّا لَا نُنَازِعُهُ أَهْلَهُ؟ وَ وَدِدْتُ أَنِّی سَأَلْتُهُ هَلْ لِلْأَنْصَارِ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیبٌ؟ وَ وَدِدْتُ أَنِّی سَأَلْتُهُ عَنْ مِیرَاثِ الْعَمَّةِ وَ ابْنَةِ
ص: 136
اما سه چیزی که انجام دادم و دوست داشتم ای کاش مرتکب آن ها نشده بودم: ای کاش به خانه فاطمه سلام الله علیها هجوم نمی بردم، آن خانه را رها می کردم ولو بر من اعلان جنگ کرده بود. ای کاش روز سقیفه بنی ساعده، امر خلافت را بر عهده عمر یا ابی عبیده گذاشته بودم، یکی از آن ها امیر می شد و من وزیر و مشاور او می گشتم. و دوست داشتم ای کاش هنگامی که به فجاءة رسیدم، ایاس بن عبدالله را نمی سوزاندم.
و اما آن سه چیز که انجام ندادم و دوست داشتم انجام داده بودم، یکی این که دوست داشتم آن روزی که اشعث را نزد من اسیر آوردند، ای کاش گردنش را می زدم؛ زیرا پنداشتم که او هر چه شر ببیند به آن یاری می رساند. دوست داشتم زمانی که خالد را به سوی مرتدین فرستادم، خود در منطقه ذی قصه باقی می ماندم. اگر مسلمانان پیروز می شدند که هیچ وگرنه پشتیبان آن ها بودم. ای کاش زمانی که خالد را به سوی شام فرستادم، عمر را به سوی عراق می فرستادم و هر دو دستم را در راه خدا باز می کردم. و اما آن سه چیزی که دوست داشتم درباره آن ها از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سؤال می کردم: یکی این بود که دوست داشتم از ایشان می پرسیدم این خلافت حق کیست؟ تا با اهل آن نزاع نمی کردیم. و دوم این که ای کاش از ایشان می پرسیدم آیا انصار در امر خلافت سهم دارند یا نه؟ سوم این که درباره ارث عمو و دختر
ص: 136
الْأَخِ (1) فَإِنَّ فِی نَفْسِی مِنْهُمَا حَاجَةً.
قوله: ورم أنفه (2) .. أی امتلأ و انتفخ من ذلک غضبا، و خصّ الأنف بالذّکر لأنّه موضع الأنفة و الکبر، کما یقال: شمخ بأنفه، و منه قول الشّاعر:
و لا یهاج إذا ما أنفه ورما(3) ...
و فی النهایة، فی حدیث أبی بکر: لتتّخذنّ نضائد الدّیباج .. أی الوسائد، واحدتهما (4) نضیدة (5)
و الآزَرِیُّ: نسبةٌ إلی آزر، و هی- کهاجر-: ناحیة بین الأهواز و رامهرمز (6).
و فی النهایة: الأزربی (7)، قال: فی حدیث أبی بکر: لتأملن (8) النّومَ علی الصّوفِ الأَزْرَبِی کَمَا یَأْلَمُ أحدُکُمُ النّومَ علی حَسَکِ السّعدانِ .. الْأَزْرَبِیُّ منسوب إلی أذربیجانَ- علی غیر قیاس- هکذا تقوله العرب، و القیاس أن تقول أَزْرِیّ- بغیر باء (9)
کما یقال فی النّسب إلی رامهرمز: وامیّ (10) و هو مطّرد فی النّسب إلی الأسماء
ص: 137
برادر از ایشان سؤال می کردم؛ چرا که احساس می کنم نیازمند علم به آن دو هستم.
توضیح
«وَرِمَ أنفه» یعنی بینی او از خشم پرباد شد. علت این که بینی را اختصاص داده آن است که بینی مکان تکبر است، همان طور که گفته می شود: «شمخ بأنفه»،
دماغش را بالا گرفت. و از این قسم است سخن شاعر: «و لا یهاج اذا ما أنفه ورما»: هنگامی که تکبر کند هیجانی نمی شود.(1)
در این سخن ابوبکر که گفت: «لتَّتخِذُنَّ نضائد الدیباج»: پشتی هایی از دیباج به دست می آورید، در «النهایة» آمده است: «نضائد» یعنی پشتیها و بالش ها، مفرد آن دو، نضیده است.(2)
«الآزریّ» بر وزن هاجر: اسم منصوب است به آزر، و آزر ناحیه ای بین اهواز و رامهرمز است. در النهایة این کلمه أزربی آمده است. مؤلف آن می گوید: در این سخن ابوبکر «لَتألمنّ النوم علی الصوف الأزربی کما یألم احدُکم النوم علی حَسَک السعدان»، در بسترهای از پشم ازربی راحت نخواهید بود، گویی که یکی از شما بر روی خار اسعدان دراز کشیده است. ازربی بنا بر غیرقیاس، منسوب به آذربایجان است، و عرب ها این گونه می گویند. و بنا بر قیاس، باید گفته شود: أزری بدون باء، همانطور که در اسم منسوب به رامهرمز را رامیّ می گویند و این قاعده در اسم منسوب به
ص: 137
المرکّبة (1)، و السّعدان: نبت ذو شوک یشبه حلمة الثّدی (2)، و الحسک جمع الحسکة- بتحریکهما-: و هی شوکة صلبة (3).
و الجور: المیل عن الطّریق (4).
و قال ابن الأثیر- فی حدیث أبی بکر-: «إِنَّمَا هُوَ الْفَجْرُ أَوِ الْبَجْرُ» البجر- بالفتح و الضّم-: الدّاهیة و الأمر العظیم .. أی إن انتظرت حتّی یضی ء الفجر أبصرت الطّریق، و إن خبطت (5) الظّلماء أفضت بک إلی المکروه، و یروی البحر- بالحاء- یرید غمرات الدّنیا، شبّهها بالبحر لتبحّر أهلها فیها (6).
و الهیض- بالفتح-: الکسر بعد الجبر و هو أشدّ ما یکون من الکسر، یقال هاضه الأمر یهیضه (7).
و لا تأس .. أی لا تحزن (8).
اعلم أنّ ما اشتمل علیه هذا الخبر أحد المطاعن المشهورة لأبی بکر ذکره الأصحاب، قالوا: إنّ قوله: لیتنی کنت سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هل للأنصار فی هذا الأمر حقّ؟ یدلّ علی شکّه فی صحّة بیعته، و قوله: لیتنی ترکت بیت فاطمة علیها السلام لم أکشفه، و لیتنی فی ظلّة بنی ساعدة کنت ضربت علی ید أحد الرجلین .. یدلّ علی ما روی من إقدامه علی بیت فاطمة علیها
ص: 138
اسم مرکب شایع است.(1) «سعدان» گیاهی خاردار شبیه به نوک پستان است. «حَسَک» جمع حَسَکة به معنای خار سخت است. «جَور» یعنی: از راه منحرف شدن.
ابن اثیر در این سخن ابوبکر: «إنما هو الفجر أو البجر» آورده است که بَجر به فتح و ضم باء به معنی مصیبت و کار بزرگ است. یعنی اگر منتظر میماندی تا سپیده بدمد، راه را میدیدی، و اگر در تاریکی راه میرفتی، این کار تو را به عاقبتی ناپسند می رساند. «البَجر» با حاء روایت شده است که در این صورت به این معناست: او سختی هایی دنیا را می طلبد، و علت تشبیه شدن دنیا به دریا، به خاطر تبحّر اهل دنیا است.4 «هَیض» به فتح هاء: به معنای شکستن بعد از بستن است، و معنای آن شدید تر از کَسر است، گفته می شود: «هاضه الامرُ یهیضه»، این کار او را نابود کرد. «لا تأس»: اندوهگین نباش.
تتمه
بدان که چیزی که این خبر دربر دارد، یکی از طعن های مشهور به ابوبکر است که اصحاب آن را ذکر کرده اند. اصحاب (ما) گفتند: این سخن ابوبکر که گفته: ای کاش از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می پرسیدم: آیا انصار در امر خلافت حق دارند؟ خود دلالت می کند که ابوبکر در صحت بیعتاش شک داشت. و این که گفت: ای کاش خانه فاطمه سلام الله علیها را رها می کردم و به آن هجوم نمی بردم، و ای کاش در سایبان بنی ساعده خلافت را به یکی از آن دو می دادم، خود دلیلی است بر این که خود ابوبکر در حمله به خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها،
ص: 138
السلام عند اجتماع علیّ علیه السلام و الزبیر و غیرهما فیه، و علی أنّه کان یری الفضل لغیره لا لنفسه.
و قوله: وددت أنّی سألت فیمن هذا الأمر فکنّا لا ننازعه أهله .. کالصریح فی أنّه لم یکن أهلا للإمامة.
و قوله: وددت أنّی سألت عن میراث العمّة و الخالة .. اعتراف بجهله بأحکام الدین.
و أجاب عنه قاضی القضاة فی المغنی (1) بأنّ قوله: لیتنی .. لا یدلّ علی الشک فیما تمنّاه (2)، و قول إبراهیم علیه السلام: رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی (3) أقوی فی الشبهة من ذلک (4)، ثم حمل تمنّیه علی أنّه أراد سماع شی ء مفصّل، أو (5) أراد لیتنی سألته عند الموت لقرب العهد، لأنّ ما قرب عهده لا ینسی، و یکون أردع للأنصار عمّا حاولوه (6).
ثم قال: علی أنّه لیس فی ظاهره أنّه تمنّی أن یسأل (7) هل له حقّ للإمامة أم لا؟ لأنّ الإمامة قد یتعلّق بها حقوق سواها، ثم دفع الروایة المتعلّقة ببیت فاطمة علیها السلام، و قال: فأمّا (8) تمنّیه أن یبایع غیره، فلو ثبت لم یکن ذمّا، لأنّ من اشتدّ التکلیف علیه فهو یتمنّی خلافه (9).
ص: 139
هنگام اجتماع علی علیه السلام و زبیر و دیگران در آن خانه، اقدام کرده است و دیگر این که او برتری را نه برای خودش بلکه برای دیگری می دید. و این که گفت: خواستم از رسول خدا بپرسم خلافت از آن کیست تا با اهل آن نزاع نکنیم، خود تصریحی است بر این که شایسته و اهل امامت و خلافت نبود. و دیگر این که گفت: می خواستم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره ارث عمه و خاله بپرسم، خود اعتراف به جهل او در احکام دین است.
قاضی القضاة در «المغنی»(1)در پاسخ این طعن گفته است: واژه «لیتنی» در سخن ابوبکر، در آنچه میخواست، دلالت بر شک نمی کند و این سخن ابراهیم علیه السلام در قرآن که گفت: «رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ-ی الْمَوْتَی قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَی وَلَ-کِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی»،(2){پروردگارا،
به من نشان ده؛ چگونه مردگان را زنده می کنی؟ فرمود: «مگر ایمان نیاورده ای؟» گفت:«چرا، ولی تا دلم آرامش یابد»} شک و تردیدش بیشتر ازآن است. سپس آرزوی او را حمل بر این کرده که او (ابوبکر) می خواست در این باره مفصل بشنود یا خواست که بگوید: ای کاش از پیامبر به هنگام مرگ به خاطر نزدیکی زمان می پرسیدم؛ زیرا آنچه زمانش نزدیک باشد فراموش نمی شود و این کار برای انصار از آنچه که در پی آن بودند، باز دارنده تر بود. سپس گفت: ظاهر کلام ابوبکر این نیست که او آرزو کرد که ای کاش پرسیده بود که آیا او در امامت حق دارد یا نه؟ زیرا گاهی به امامت، حقوقی غیر از آن مربوط می شود. سپس مؤلف مغنی روایت مربوط به خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها را انکار کرده و می گوید: امّا آرزوی ابوبکر این بود که با دیگری بیعت می شد. اگر این گفته صحیح باشد، سرزنشی نیست؛ زیرا آن که تکلیف بر او سخت شود خلاف آن را آرزو می کند.
ص: 139
و ذکر شارح المقاصد (1) الطعن بأنّه شکّ عند موته فی استحقاقه للإمامة، حیث قال: وددت أنّی سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] عن هذا الأمر فیمن هو و کنّا لا ننازع أهله؟ ثم أجاب: بأنّ هذا علی تقدیر صحّته لا یدلّ علی الشک، بل علی عدم النّص، و بأنّ (2) إمامته کانت بالبیعة و الاختیار، و أنّه فی طلب الحقّ بحیث یحاول أن لا یکتفی بذلک، بل یرید اتّباع النّص خاصّة.
و بنحو ذلک أجاب الفخر الرازی فی نهایة العقول (3) عن الطعن بقوله:
لیتنی سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هل للأنصار فیه حقّ؟ .. إلّا أنّه لم یمنع صحّة الروایة.
و أورد السیّد الأجلّ رضی اللّه عنه فی الشافی (4) علی کلام صاحب المغنی بأنّه لیس یجوز أن یقول أبو بکر: لیتنی سألت عن .. کذا إلّا مع الشکّ و الشبهة، لأنّ مع العلم و الیقین لا یجوز مثل هذا القول، هکذا یقتضی الظاهر، فأمّا قول إبراهیم علیه السلام فإنّما ساغ أن یعدل عن (5) ظاهره، لأنّ الشکّ لا یجوز علی الأنبیاء علیهم السلام و یجوز علی غیرهم، علی أنّه علیه السلام قد نفی عن نفسه الشکّ بقوله: بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی (6)، و قد قیل: إنّ نمرود قال له: إذا کنت تزعم أنّ لک ربّا یحیی الموتی فاسأله أن یحیی لنا میّتا إن کان علی ذلک قادرا، فإن لم یفعل ذلک قتلتک (7)، فأراد بقوله: وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی (8) .. أی لِآمَنَ
ص: 140
شارح المقاصد(1)
این طعن به ابوبکر که هنگام مرگش، در مستحق بودن خود برای امامت شک کرد و گفت: دوست داشتم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پرسیده بودم خلافت حق کیست تا در این باره با اهل آن نزاع نمی کردیم را ذکر می کند، و سپس جواب می دهد: این روایت ولو اینکه صحیح باشد، بر شک و تردید دلالت نمی کند، بلکه بر عدم نص دلالت می کند و اینکه امامت او از روی بیعت و با انتخاب مردم بوده و او (ابوبکر) به دنبال حق بود، به گونهای که تلاش می کرد به انتخاب اکتفا نکند، بلکه می خواست به ویژه از نص تبعیت کرده باشد.
فخر رازی در« نهایةالعقول» درباره این طعن به سخن ابوبکر که ای کاش از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می پرسیدم: آیا انصار در خلافت حقی دارند؟ هم چون مؤلف المغنی جواب می دهد، جز اینکه فخر رازی صحت این روایت را انکار نمی کند.
سید مرتضی - رضی الله عنه - در کتاب «الشافی فی الامامة» در رد سخن صاحب «المغنی» آورده است که اینکه جایز نیست ابوبکر گفته باشد، مگر اینکه: ای کاش در اینباره می پرسیدم، شک و شبهه داشته باشد؛ زیرا با علم و یقین، گفتن مثل این جایز نیست، و ظاهر کلام این چنین اقتضاء می کند. اما درباره سخن حضرت ابراهیم علیه السلام باید گفت که عدول از ظاهر آن جایز است؛ چرا که شک در پیامبران جایز نیست ولی دیگران شک می کنند، و هم اینکه آن حضرت شک و تردید را از خودش با این گفته خودش نفی می کند: «قَالَ بَلَی وَلَ-کِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی»(2)
ص: 140
مِنْ (1)تَوَعُّدِ عَدُوِّکَ، و قد یجوز أن یکون طلب ذلک لقومه و قد سألوه أن یرغب إلی اللّه فیه، فقال لیطمئنّ قلبی إلی إجابتک لی و إلی إزاحة علّة قومی، و لم یرد لیطمئنّ قلبی إلی أنّک تقدر أن تحیی الموتی، لأنّ قلبه قد کان (2) بذلک مطمئنا، و أیّ شی ء یرید أبو بکر من التفصیل (3) أکثر من قوله: إنّ هذا الأمر لا یصلح إلّا لهذا الحیّ من قریش، و أیّ فرق بین ما یقال عند الموت و بین ما یقال قبله إذا کان محفوظا معلوما لم یرفع حکمه و لم ینسخ.
و بعد، فظاهر الکلام لا یقتضی هذا التخصیص و نحن مع الإطلاق و الظاهر، و أیّ حقّ یجوز أن یکون للأنصار فی الإمامة غیر أن یتولّاها رجل منهم حتی یجوز أن یکون الحقّ الذی تمنّی أن یسأل عنه غیر الإمامة؟ و هل هذا إلّا تعسّف و تکلّف؟! و أیّ شبهة تبقی بعد قول أبی بکر: لیتنی کنت سألته هل للأنصار فی هذا الأمر حقّ فکنّا لا ننازعه أهله؟ و معلوم أنّ التنازع بینهم لم یقع إلّا (4) فی الإمامة نفسها لا فی حقّ آخر من حقوقها.
فأمّا قوله: إنّا قد بیّنّا أنّه لم یکن منه فی بیت فاطمة علیها السلام ما یوجب أن یتمنّی أنّه (5) لم یفعله، فقد بیّنا فساد ظنّه فیما تقدّم (6).
فأمّا قوله: إنّ من اشتدّ التکلیف علیه قد یتمنّی خلافه .. فلیس بصحیح، لأنّ ولایة أبی بکر إذا کانت هی التی اقتضاها الدین و النظر للمسلمین فی تلک الحال، و ما عداها کان مفسدة و مؤدّیا إلی الفتنة، فالتمنّی بخلافها لا یکون إلّا قبیحا.
ص: 141
{گفت:«چرا، ولی تا دلم آرامش یابد».} گفته شده است: نمرود به حضرت ابراهیم گفت: اگر یقین داری که تو را پروردگاری است که مردگان را زنده می کند، اگر او بر این کار توانا باشد، از خدایت بخواه برای ما مرده ای زنده کند. اگر نتواند این کار را بکند، تو را می کشم. منظور حضرت ابراهیم از این سخن «قَالَ بَلَی وَلَ-کِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی» این بوده است که تا از تهدید دشمنت آرامش یابم، شاید حضرت ابراهیم آن درخواست را برای قومش کرده، هنگامی که از حضرت ابراهیم خواستند تا از پروردگارش درخواست کند، گفت: تا قلبم با اجابت تو و از بین بردن مشکل قوم خود، اطمینان یابد و نگفت: تا قلبم به این که تو می توانی مردگان را زنده کنی، آرامش یابد؛ زیرا حضرت ابراهیم به این قدرت خداوند مطمئن بود. ابوبکر چه تفصیلی بیشتر از این گفته خود می خواست؟ که گفت: این خلافت تنها برای قریش جایز است، و چه فرقی بین آنچه به هنگام مرگ و بین آنچه قبل از مرگ گفته شود، وجود دارد، هنگامی که محفوظ و آشکار است و نه حکم آن رفع شده و نه منسوخ شده است.
با این همه، ظاهر این کلام مقتضای این اختصاص نیست، و ما به اطلاق و ظاهر کلام معتقدیم، و چه حقی میتوانست برای انصار در امامت باشد غیر از اینکه مردی از آنها آن را به عهده گیرد، تا اینکه جایز باشد حقی که میخواست درباره آن بپرسد، جز امامت باشد؟ و آیا این جز تعصب و تکلف است؟! و بعد از این گفته ابوبکر که گفت: کاش از پیامبر میپرسیدم آیا انصار در این امر حقی دارند تا در اینباره با اهل آن نزاع نکنیم، چه شبههای باقی میماند؟ و آشکار است که نزاع بین آنها جز در باره امامت واقع نشد و نه در حق دیگری از حقوق آن .
و اما این گفته قاضی القضات: بیان داشتیم که ابوبکر در قضیه (حمله) به خانه فاطمه سلام الله علیها، اقدامی که منجر به این تمنی و آرزو شود که ای کاش آن کار را نکرده بودم، وجود ندارد، پیشتر، پوچی و فساد گمان او را متذکر شدیم.
و اما این گفته او: آن کس که تکلیف بر او سخت شود خلاف آن را آرزو می کند، صحت ندارد؛ زیرا اگر ولایت ابوبکر همان ولایتی باشد که دین و مراعات حال مسلمانان در آن حالت اقتضا میکرد و غیر آن مفسده و سبب فتنه میبود، پس آرزوی خلاف آن، جز قباحت چیزی نیست.
ص: 141
کِتَابُ الِاسْتِدْرَاکِ (1): قَالَ: ذَکَرَ عِیسَی بْنُ مِهْرَانَ فِی کِتَابِ الْوَفَاةِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعُرَنِیِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُصَبِّحٌ الْعِجْلِیُّ، عَنْ أَبِی عَوَانَةَ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ مُجَاهِدٍ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: لَمَّا ثَقُلَ أَبِی أَرْسَلَنِی إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَعَوْتُهُ، فَأَتَاهُ، فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنِّی کُنْتُ مِمَّنْ شَغَبَ عَلَیْکَ، وَ أَنَا کُنْتُ أَوَّلَهُمْ، وَ أَنَا صَاحِبُکَ، فَأُحِبُّ أَنْ تَجْعَلَنِی فِی حِلٍّ.
فَقَالَ: نَعَمْ، عَلَی أَنْ تُدْخِلَ عَلَیْکَ رَجُلَیْنِ فَتُشْهِدَهُمَا عَلَی ذَلِکَ. قَالَ:
فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَی (2) الْحَائِطِ، فَمَکَثَ طَوِیلًا ثُمَّ قَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! مَا تَقُولُ؟.
قَالَ: هُوَ مَا أَقُولُ لَکَ. قَالَ: فَحَوَّلَ وَجْهَهُ .. فَمَکَثَ طَوِیلًا ثُمَّ قَامَ فَخَرَجَ.
قَالَ: قُلْتُ: یَا أَبَتِ! قَدْ أَنْصَفَکَ، مَا عَلَیْکَ لَوْ أَشْهَدْتَ لَهُ رَجُلَیْنِ!.
قَالَ: یَا بُنَیَّ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ لَا یَسْتَغْفِرَ لِی رَجُلَانِ مِنْ بَعْدِی..
یقال شغب علیه- کمنع و فرح-: هیّج الشّرّ علیه (3).
الْکَافِیَةُ فِی إِبْطَالِ تَوْبَةِ الْخَاطِئَةِ (4): عَنْ سُلَیْمٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ، قَالَ: لَمَّا حَضَرَ أَبَا بَکْرٍ أَمْرُهُ جَعَلَ یَدْعُو بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ، وَ کَانَ عُمَرُ عِنْدَهُ، فَقَالَ لَنَا: اکْتُمُوا هَذَا الْأَمْرَ عَلَی أَبِیکُمْ، فَإِنَّهُ یَهْذِی، وَ أَنْتُمْ قَوْمٌ مَعْرُوفُونَ لَکُمْ عِنْدَ
ص: 142
روایت10.
کتاب استدراک: ابن عمر نقل میکند: هنگامی که پدرم مریض شد مرا نزد علی علیه السلام فرستاد. من ایشان را فراخواندم، امام نزد پدرم آمد. پدرم گفت: ای ابا الحسن! من از کسانی بودم که بر تو فتنه و شر بپا کردم، و من اولین آنها و دوست تو بودم، و دوست دارم که مرا حلال کنی. امام فرمود: آری به این شرط که دو نفر را حاضر کنی و آن دو را براین کار شاهد بگیری. ابن عمر می گوید: پدرم صورت خود را به طرف دیوار برگرداند و کمی درنگ کرد، سپس گفت: ای اباالحسن! چه می گویی؟ امام گفتند: این تنها چیزی است که به تو می گویم. ابن عمر می گوید: پدرم روی خود را برگرداند و مدتی ساکت شد، سپس امام برخاست و بیرون رفت. ابن عمر می گوید: گفتم: ای پدر! علی با تو انصاف کرد، اگر دو مرد را بر این کار شاهد می گرفتی، چه عیبی داشت؟ او گفت: ای فرزندم، علی (با این کار) میخواست که حتی دو مرد بعد از من برایم استغفار نکنند.
توضیح
«شَغَبَ علیه»: یعنی بر او شر و فتنه به پا کرد.
روایت11.
کافیة فی ابطال توبة الخاطئة(1):
محمد بن ابوبکر روایت کرده است: هنگامی که اجل ابوبکر فرا رسید، شروع کرد به نفرین کردن بر خود. عمر کنار پدرم بود، به ما گفت: این قضیه را مخفی نگه دارید، چرا که او هذیان می گوید و شما (خویشان ابوبکر)، معروف به
ص: 142
الْوَجَعِ الْهَذَیَانُ. فَقَالَتْ عَائِشَةُ: صَدَقْتَ، فَخَرَجَ عُمَرُ فَقُبِضَ أَبُو بَکْرٍ.
وَ عَنْ (1) هِشَامِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: قِیلَ لِعُمَرَ: أَ لَا تَسْتَخْلِفُ؟. فَقَالَ: إِنْ أَسْتَخْلِفْ فَقَدِ اسْتَخْلَفَ مَنْ (2) هُوَ خَیْرٌ مِنِّی، أَبُو بَکْرٍ، وَ إِنْ أَتْرُکْ فَقَدْ تَرَکَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی أَبُو بَکْرٍ (3)، وَ إِنْ أَتْرُکْ فَقَدْ تَرَکَ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَثْنَوْا عَلَیْهِ، فَقَالَ- رَاغِباً رَاهِباً-: وَدِدْتُ (4) أَنِّی کَفَافاً لَا عَلَیَّ وَ لَا لِی.
وَ عَنْ (5) شُعْبَةَ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ رَبِیعَةَ (6)، قَالَ: رَأَیْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أَخَذَ تِبْنَةً (7) مِنَ الْأَرْضِ، فَقَالَ: لَیْتَنِی کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا، لَیْتَ أُمِّی لَمْ تَلِدْنِی.
وَ عَنْ (8) سُفْیَانَ، عَنْ عَاصِمٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ، قَالَ: آخِرُ کَلِمَةٍ قَالَهَا عُمَرُ حَتَّی قَضَی: وَیْلُ أُمِّی إِنْ لَمْ یَغْفِرْ لِی رَبِّی! وَیْلُ أُمِّی إِنْ لَمْ یَغْفِرْ لِی رَبِّی!.
هذیان گویی به هنگام درد و رنج هستید. عایشه گفت: راست گفتی. عمر از خانه خارج شد و ابوبکر از دنیا رفت .
روایت12.
عبدالله بن عمرگفت(1):
به عمر گفته شد: آیا کسی را به جانشینی انتخاب نمی کنی؟ عمر گفت: اگر جانشینی انتخاب کنم، برتر از من این کار را انجام داده است (ابوبکر)، و اگر این کار را ترک کنم، برتر از من این کار را ترک کرده است (رسول خدا). مردم عمر را تمجید کردند و او با رغبت و ترس گفت: دوست داشتم بیحساب بودم، نه به زیانم بود و نه به سود من.
روایت13.
عاصم پسر عبدالله پسر عباس بن ربیعه روایت کرده است:(2)
عمر بن خطاب را دیدم که کاهی از زمین برداشت و گفت: ای کاش به کلی فراموش می شدم، کاش مادرم مرا به دنیا نمی آورد.
روایت14.
ابان بن عثمان گفته است2: آخرین سخنی که عمر گفت تا جان داد، این بود: وای بر مادرم، اگر خدا مرا نبخشد، وای بر مادرم، اگر خدا مرا نبخشد!
روایت15.
یحیی بن جعده نقل کرده است3: عمر هنگامی که
ص: 143
حِینَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ-: لَوْ أَنَّ لِیَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لَافْتَدَیْتُ بِهَا مِنَ النَّارِ.
وَ عَنْ (1) شُعْبَةَ، عَنْ سَمَّاکٍ الْیَمَانِیِّ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: أَتَیْتُ عَلَی عُمَرَ فَقَالَ: وَدِدْتُ (2) أَنِّی أَنْجُو مِنْهَا کَفَافاً لَا أَجْرَ وَ لَا وِزْرَ.
وَ عَنْ (3) حُصَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عُمَرَ بْنِ مَیْمُونٍ، قَالَ: جَاءَ شَابٌّ إِلَی عُمَرَ فَقَالَ: أَبْشِرْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ بِبُشْرَی اللَّهِ لَکَ مِنَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ صُحْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا قَدْ عَلِمْتَ، ثُمَّ وُلِّیتَ فَعَدَلْتَ، ثُمَّ شَهَادَةٍ. فَقَالَ: یَا ابْنَ أَخِی! وَدِدْتُ (4) أَنَّ ذَلِکَ کَفَافاً لَا عَلَیَّ وَ لَا لِی.
وَ عَنِ (5) ابْنِ أَبِی إِیَاسٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَنَانٍ (6)، عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی هِنْدٍ، عَنِ الشَّعْبِیِّ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ- حِینَ طُعِنَ-، فَقُلْتُ: أَبْشِرْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَسْلَمْتَ حِینَ کَفَرَ النَّاسُ، وَ قُبِضَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ، وَ لَمْ یُخْتَلَفْ فِی خِلَافَتِکَ، وَ قُتِلْتَ شَهِیداً.
فَقَالَ عُمَرُ: أَعِدْ عَلَیَّ قَوْلَکَ .. فَأَعَدْتُهُ عَلَیْهِ.
فَقَالَ: إِنَّ الْمَغْرُورَ مَنْ غَرَرْتُمُوهُ، وَ الَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَوْ کَانَ لِی مَا عَلَی الْأَرْضِ مِنْ صَفْرَاءَ وَ بَیْضَاءَ لَافْتَدَیْتُ بِهِ مِنْ هَوْلِ الْمُطَّلَعِ (7).
ص: 144
مرگش فرا رسید، گفت: ای کاش تمام دنیا از آن من بود و آن را برای رهایی از آتش جهنم می دادم.
روایت16.
ابن عباس میگوید4: نزد عمر آمدم، عمر گفت: دوست داشتم بیحساب از خلافت نجات می یافتم، نه اجری برایم بود نه گناهی.
روایت17.
عمربن میمون نقل کرده است5: جوانی نزد عمر آمد و گفت: بشارت خداوند بر شما باد ای امیرمؤمنان، به خاطر سبقتت در اسلام و همنشینی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که خود میدانی، سپس ولایت یافتی و عدالت پیشه کردی و پس از آن شهادت نصیبت شد. عمر گفت: ای برادرزاده ام! دوست داشتم بیحساب بودم، نه به زیانم بود و نه به سود من .
روایت18.
از ابن عباس روایت شده است6: هنگامی که عمر ضربه خورد، بر او وارد شدم و گفتم: بشارت باد ای امیرمؤمنان، آن گاه که مردم کفر ورزیدند اسلام آوردی و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفتند، حال آنکه از شما راضی بودند. در خلافت تان اختلافی نشد، و در راه خدا شهید می شوید. عمر گفت: آنچه گفتی دوباره برایم بگو. من دوباره به او گفتم، پس او گفت: فریب خورده کسی است که شما او را بفریبید. سوگند به آن که خدایی جز او نیست، اگر تمام آنچه از طلا و نقره در زمین است مال من بود، برای رهایی از هراس از مردن فدیه می دادم .
ص: 144
یر (1): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنِ الثُّمَالِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ:
أَسْأَلُکَ (2) عَنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ؟. قَالَ: فَعَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ بِلَعَنَاتِهِ کُلِّهَا، مَاتَا- وَ اللَّهِ کَافِرَیْنِ مُشْرِکَیْنِ (3) بِاللَّهِ الْعَظِیمِ..
باب بیستم : ...آن سه نفر... و رسوایی اعمال آنها و زشتی آثارشان و فضیلت تبری جستن از آن ها...
روایات
روایت1.
بصائر الدرجات(1):
ثمالی میگوید: از امام سجاد علیه السلام پرسیدم: نظرتان درباره فلان و فلان چیست؟ امام سجاد علیه السلام فرمودند: تمامی لعنت خداوند بر آن دو باد، به خدا سوگند، مردند در حالی که کافر و نسبت به خداوند والا مرتبه، مشرک بودند.
روایت2.
تفسیر قمی(2):
امام باقرعلیه السلام روایت کرده است: یکی از پسران صفیّه، دختر عبدالمطلب، مرد؛ صفیه آمد، عمر به او گفت:
ص: 145
قُرْطَکِ، فَإِنَّ قَرَابَتَکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا تَنْفَعُکِ شَیْئاً، فَقَالَتْ لَهُ: هَلْ رَأَیْتَ لِی قُرْطاً یَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ؟!. ثُمَّ دَخَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخْبَرَتْهُ بِذَلِکَ فَبَکَتْ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَاجْتَمَعَ النَّاسُ.
فَقَالَ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَزْعُمُونَ أَنَّ قَرَابَتِی لَا تَنْفَعُ؟! لَوْ قَدْ (1) قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَشَفَعْتُ فِی عُلُوجِکُمْ (2)، لَا یَسْأَلُنِی الْیَوْمَ أَحَدٌ مِنْ أَبَوَاهُ .. إِلَّا أَخْبَرْتُهُ، فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ: مَنْ أَبِی یَا رَسُولَ اللَّهِ (3)؟. فَقَالَ: أَبُوکَ غَیْرُ الَّذِی تُدْعَی لَهُ، أَبُوکَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ، فَقَامَ آخَرُ فَقَالَ: مَنْ أَبِی یَا رَسُولَ اللَّهِ؟. قَالَ (4): أَبُوکَ الَّذِی تُدْعَی لَهُ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا بَالُ الَّذِی یَزْعُمُ أَنَّ قَرَابَتِی لَا تَنْفَعُ، لَا یَسْأَلُنِی عَنْ أَبِیهِ؟!. فَقَامَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَقَالَ (5): أَعُوذُ بِاللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ (6) مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ، اعْفُ عَنِّی عَفَا اللَّهُ عَنْکَ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ (7) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ ...- إِلَی قَوْلِهِ- ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ (8).
ص: 146
گوشواره ات را بپوشان، چرا که خویشاوندی تو با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نفعی به تو نمی رساند. صفیه به عمر گفت: ای پسر لخناء [زن ختنه نشده/ بدبو]! آیا گوشواره مرا دیدی؟ سپس صفیه بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وارد شد و ایشان را از ماجرا با خبر کرد و گریست. در این هنگام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از خانه خارج شدند و مردم را برای نماز جماعت فرخواندند، مردم جمع شدند. پیامبر فرمودند: بعضی از مردم را چه شده است که گمان می کنند خویشاوندی با من نفعی ندارد؟ اگر در مقام محمود بایستم، شفیع بردگانتان خواهم شد. هر کس امروز بپرسد پدر و مادرش کیست؟ من او را از آن ها با خبر می کنم. در این هنگام مردی برخاست و گفت: ای رسول خدا - صلَّی الله علیه و آله - پدر من کیست؟ پیامبر فرمودند: پدر تو غیر از کسی است که به او شناخته شده ای، پدر تو فلان پسر فلان است. پس از آن مردی دیگر برخاست و پرسید: ای رسول خدا پدر من کیست؟ پیامبر گفتند: پدر تو همان کسی است که به آن شناخته شده ای. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: آن که گمان می کند خویشاوندی با من نفعی ندارد، او را چه شده است که از پدرش نمی پرسد؟
در این هنگام عمر برخاست و گفت: ای رسول خدا! از خشم خداوند و خشم پیامبرش به او پناه می برم، از من بگذر، خداوند از شما راضی باشد. و خداوند این آیه را نازل کرد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَسْأَلُواْ عَنْ أَشْیَاء إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ وَإِن تَسْأَلُواْ عَنْهَا حِینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ عَفَا اللّهُ عَنْهَا وَاللّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ * قَدْ سَأَلَهَا قَوْمٌ مِّن قَبْلِکُمْ ثُمَّ أَصْبَحُواْ بِهَا کَافِرِینَ»،(1){ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند مپرسید، و اگر هنگامی که قرآن نازل می شود در باره آنها سؤال کنید برای شما روشن می شود. خدا از آن [پرسشهای بیجا] گذشت و خداوند آمرزنده بردبار است. گروهی پیش از شما [نیز] از این [گونه] پرسشها کردند، آنگاه به سبب آن کافر شدند.}
ص: 146
قوله: غَطِّی قُرْطَکِ .. فی بعض النسخ، قطّی- بالقاف- .. أی اقطعی (1) و بالغین أظهر، و القرط- بالضّم- الّذی یعلّق فی شحمة الأذن (2).
و فی النهایة: فیه (3): یا ابن اللخناء! .. هی الّتی لم تختن، و قیل: اللّخن:
النّتن من لخن السّقاء یلخن (4)
و لعلّ المراد بالعلوج عبیدهم الذین أسلموا من کفّار العجم، و فیه بعض التصحیفات لا یعرف لها معنی، و لا یبعد أن یکون فی حاء و حکم.
قال فی النهایة (5): فیه شفاعتی لأهل الکبائر من أمّتی حتّی حکم و حاء ..
هما قبیلتان جافیتان من وراء رمل (6) یبرین.
و قال فی موضع آخر (7): هما حیّان من الیمن من وراء الرمل (8) یبرین ..
قال أبو موسی: یجوز أن یکون حا من الحوّة، و قد حذفت لامه، و یجوز أن یکون من حوی یحوی، و یجوز أن یکون مقصورا غیر ممدود.
و قال الجوهری (9): یَبْرِینُ اسم موضع .. یقال: رَمْلُ یَبْرِینَ (10).
ص: 147
توضیح
منظور از این سخن عمر که گفت: «غَطّی قرطک» و در بعضی از نسخه ها قطّی با «قاف» آمده است، یعنی گوشواره ات را دربیاور، این عبارت با «غین» واضح تر است. قُرط به ضم قاف یعنی گوشواره. در النهایه آمده است: «ابن لخناء» به زنی گفته می شود که ختنه نشده است. گفته شده است: «لَخن» از لَخن الصقاء یَلخنُ ، مَشک بد بوی گشت، به معنای گندیده و بد بو شده می باشد. شاید مراد از «علوج»، بردگان آن ها از کفار عجم هستند که اسلام آوردند. در آن برخی تصحیفات و اشتباهاتی است که معنایی از آن ها فهمیده نمی شود، و بعید نیست که علوج، از قبایل حاء و حکم باشد.
صاحب النهایه آورده است: «فیه شفاعتی لاهل الکبائر من أمتی حتی حَکَم و حاء»، من شفیع اهل گناهان کبیره در میان امت هستم، حتی دو قبیله حَکَم و حاء. حَکَم و حاء دو قبیله خشن در پشت شنزار یبرین بودند. در جایی دیگر ابن اثیر آورده است، حَکَم و حَاء، دو قبیله کوچک از یمن هستند که بعد از شن زار یَبرین ساکن اند. ابوموسی گفت: ممکن است حاء از حرّة باشد که لام الفعل آن حذف شده است و شاید از حوی یحوی باشد، ممکن است این کلمه مقصور باشد نه ممدود. جوهری در صحاح گفته است: یَبرین اسم جایی است، گفته می شود: شن زار یَبرین.
ص: 147
فس (1): اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (2). قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: إِنَّهَا نَزَلَتْ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَرِضَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ- وَ کَانَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ مُؤْمِناً فَجَاءَ إِلَی النَّبِیِّ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ أَبُوهُ یَجُودُ بِنَفْسِهِ- فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنَّکَ إِنْ لَمْ تَأْتِ أَبِی (4)کَانَ ذَلِکَ عَاراً عَلَیْنَا، فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ الْمُنَافِقُونَ عِنْدَهُ- فَقَالَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! اسْتَغْفِرْ لَهُ (5)، فَاسْتَغْفَرَ لَهُ، فَقَالَ عُمَرُ (6): أَ لَمْ یَنْهَکَ اللَّهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِمْ أَوْ تَسْتَغْفِرَ لَهُمْ؟! فَأَعْرَضَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ أَعَادَ (7) عَلَیْهِ.
فَقَالَ لَهُ: وَیْلَکَ! إِنِّی خُیِّرْتُ (8)فَاخْتَرْتُ، إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (9) فَلَمَّا مَاتَ عَبْدُ اللَّهِ جَاءَ ابْنُهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَحْضُرَ (10)جَنَازَتَهُ، فَحَضَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَامَ عَلَی قَبْرِهِ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ (11): یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَمْ یَنْهَکَ اللَّهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً؟!
ص: 148
روایت3.
تفسیر قمی(1):
«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَن یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ»،(2) {چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی، هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید.}
علی بن ابراهیم می گوید: این آیه زمانی نازل شد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به مدینه بازگشتند و عبدالله بن ابی مریض شد. پسر او - عبدالله - مؤمن بود. پس نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد در حالی که پدرش در حال جان دادن بود. عرض کرد: ای رسول خدا! پدرم و مادرم فدایت باد، اگر شما به عیادت پدرم نیایید، این برای ما عیب است. پس رسول خدا بر پدرش وارد شدند، در حالی که منافقان پیش او بودند. پسر او عبدالله بن عبدالله عرض کرد: ای رسول خدا، برای پدرم طلب آمرزش کنید. پیامبر برای او طلب آمرزش کردند. عمر گفت: ای رسول خدا، آیا خداوند شما را از نماز خواندن بر آن ها و یا طلب آمرزش برای آنها باز نداشت؟! رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از او روی گرداندند. عمر باز سخن خود را تکرار کرد، پیامبر به او گفتند: وای بر تو! من مخیّر شدم و انتخاب کردم، همانا خداوند می فرماید: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَن یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ»،(3)
{چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی، هرگز خدا آنان را نخواهد آمرزید.} هنگامی که عبدالله از دنیا رفت، پسرش نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: پدرم و مادرم فدایتان باد، ای رسول خدا! اگر امکان دارد بر جنازه پدرم حاضر شوید. پیامبر بر جنازه پدرش حاضر شدند و بر سر قبر او ایستادند. عمر گفت: ای رسول خدا! آیا خداوند برای همیشه شما را از نماز گزاردن بر مردهای از منافقین و از ایستادن بر سر قبرشان باز نداشت؟
ص: 148
وَ أَنْ تَقُومَ عَلَی قَبْرِهِ؟.
فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَیْلَکَ! وَ هَلْ تَدْرِی مَا قُلْتُ! إِنَّمَا قُلْتُ: اللَّهُمَّ احْشُ قَبْرَهُ نَاراً، وَ جَوْفَهُ نَاراً، وَ أَصْلِهِ النَّارَ، فَبَدَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا لَمْ یَکُنْ یُحِبُّ.
فس (1): قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ (2) قَالَ: - یَعْنِی (3) یَحْمِلُونَ آثَامَهُمْ یَعْنِی الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ آثَامَ کُلِّ مَنِ اقْتَدَی بِهِمْ، وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: وَ اللَّهِ مَا أُهْرِیقَتْ مِحْجَمَةٌ مِنْ دَمٍ، وَ لَا قُرِعَتْ عَصًا بِعَصاً، وَ لَا غُصِبَ فَرْجٌ حَرَامٌ، وَ لَا أُخِذَ مَالٌ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ، إِلَّا وَ وِزْرُ ذَلِکَ فِی أَعْنَاقِهِمَا (4) مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِ الْعَالَمِینَ شَیْ ءٌ (5)..
فس(6): وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ. قَالَ: الْأَوَّلُ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا (7) (8). قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ عَلِیّاً (9): یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (10) یَعْنِی الثَّانِیَ: لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی یَعْنِی الْوَلَایَةَ
ص: 149
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او گفتند: وای بر تو! آیا می دانی چه گفتم؟ گفتم: پروردگارا، قبر و شکمش را پر از آتش کن، آتش جهنم را بر او به چشان. پس، از پیامبر آنچه را که نمیپسندید، سرزد.
روایت4.
تفسیر قمی(1): علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه آورده، خداوند در آیه «لِیَحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ کَامِلَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُم»،(2) {تا روز قیامت بار گناهان خود را تمام بردارند و [نیز] بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند.} گفته است: یعنی آنان گناهان خود را و تمام گناهان کسانی را که از آن ها پیروی کردند به دوش می کشند؛ یعنی کسانی که امیرمؤمنان علی علیه السلام آزردند و کسانی که از آنها پیروی کردند. این سخن امام صادق علیه السلام است که فرمودند: سوگند به خدا، هر مقدار خونی که ریخته شد و هر عصایی که (بر سر مظلومی) شکسته شد و هر زن محصنه ای که بدان تجاوز شد و هر مالی که بدون اجازه گرفته شد، تمام مسئولیت و عاقبت آن بر گردن آن دو نفر است، بدون اینکه چیزی از گناه انجام دهندگان آن گناهان کم شود.
روایت5.
تفسیر قمی(3): «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»،(4) {و روزی است که ستمکار دستهای خود را می گزد [و] می گوید: ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.} و در تفسیر این آیه گفته اند: امام باقر علیه السلام فرمود: آن شخص می گوید: ای کاش با پیامبر، علی را برمی گزیدم. «یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا»،(5) {ای وای، کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} یعنی دومی، و منظور از این آیه «لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی»،(6) {او [بود که] مرا به گمراهی کشانید پس از آنکه قرآن به من رسیده بود.} ولایت است، و منظور از
ص: 149
وَ کانَ الشَّیْطانُ وَ هُوَ الثَّانِی (1) لِلْإِنْسانِ خَذُولًا (2).
فس (3) الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنْ بِسْطَامَ بْنِ مُرَّةَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ حَسَّانَ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ (4)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَبْدِیِّ، عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ، أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ (5)، فَقَالَ: الْوَالِدَانِ اللَّذَانِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمَا الشُّکْرَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَا الْعِلْمَ، وَ وَرَّثَا الْحُکْمَ، وَ أمرا [أَمَرَ] النَّاسَ بِطَاعَتِهِمَا.
ثُمَّ قَالَ: «إِلَیَّ الْمَصِیرُ»، فَمَصِیرُ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ، وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ الْوَالِدَانِ، ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ (6) عَلَی ابْنِ حَنْتَمَةَ (7) وَ صَاحِبِهِ، فَقَالَ فِی الْخَاصِّ: وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی. (8) یَقُولُ فِی الْوَصِیَّةِ وَ تَعْدِلَ عَمَّنْ أَمَرْتُ بِطَاعَتِهِ فَلا تُطِعْهُما وَ لَا تَسْمَعْ قَوْلَهُمَا، ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی الْوَالِدَیْنِ وَ قَالَ (9): وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً (10) یَقُولُ: عَرِّفِ النَّاسَ فَضْلَهُمَا وَ ادْعُ إِلَی سَبِیلِهِمَا، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ (11) فَقَالَ: إِلَی اللَّهِ ثُمَّ إِلَیْنَا، فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوا الْوَالِدَیْنِ، فَإِنَّ رِضَاهُمَا رِضَا اللَّهِ، وَ سَخَطَهُمَا سَخَطُ اللَّهِ..
ص: 150
«وَکَانَ الشَّیْطَانُ»،(1){و شیطان} دومی است: «لِلْإِنسَانِ خَذُولًا»،(2) {همواره فروگذارنده انسان است.}
روایت6.
تفسیر قمی(3): اصبغ بن نباته از امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره این سخن خداوند پرسید: «وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ»،(4) {[آری به او سفارش کردیم] که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوی من است.} حضرت فرمودند: پدر و مادری که خداوند شکرگزاری آن ها را واجب گردانید، آن دو کسانی هستند که دانش را آوردند و حکم و داوری را به ارث بردند، و مردم را به اطاعت از آن دو فرمان دادند. سپس امام فرمودند: منظور از «الیّ المصیر»، مسیر و سرنوشت بندگان به سوی خداست؛ و دلیل آن، کلمه «والدان است» که مذکر به کار رفته است. سپس خداوند سخن را بر ابن حنتمه و دوستش معطوف کرد، و در خطاب مخصوص به پیامبر فرمود: «وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلی أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا»،(5) {و اگر تو را وادارند تا در باره چیزی که تو را بدان دانشی نیست به من شرک ورزی.} درباره وصیت می گوید: و از کسی که فرمان یافتی از او اطاعت کنی روی بگردان، آن دو را پیروی مکن و به سخنان آن دو گوش مده. سپس کلام را بر والدین عطف کرد و فرمود: «وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا»،(6){و[لی] در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن.} خداوند می فرماید: فضل و برتری آن دو را بر مردم آشکار و آن ها را به سوی راه آن دو دعوت کن. و این فرموده خداوند است: «وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ»،(7) (8)
{و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و [سرانجام] بازگشت شما به سوی من است.} حضرت فرمودند: بازگشت به سوی خداوند و سپس به سوی ما است. بنابراین از خداوند پروا داشته باشید و بر پدر و مادر عصیان نکنید؛ زیرا که خشنودی خداوند و خشم آن دو، خشم خداوند است.
ص: 150
قوله علیه السلام: و الدلیل علی ذلک الوالدان .. إذ الظاهر ذکوریتهما، لکون التغلیب مجازا، و الحقیقة أولی مع الإمکان. و یحتمل أن یکون الغرض عدم بعد التأویل، فإنّ التجوّز فی الوالدیّة یعارضه عدم التجوّز فی الذکوریّة، و یحتمل أن یکون (ذلک) راجعا إلی کون مصیر العباد إلی اللّه أو کیفیّته، لکنّه بعید (1).
و ابن حنتمة: عمر، لأنّ أمّه حنتمة بنت ذی الرّمحین، کما ذکر فی القاموس (2)
قوله علیه السلام: فقال فی الخاصّ .. أی الخطاب مخصوص بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و أمّا خطاب (صاحبهما) فإن کان إلیه صلّی اللّه علیه و آله ففی المصاحبة توسع، و إن کان إلی غیره کخطاب (اشکر) فلا توسع.
و فی الکافی: فقال فی الخاصّ و العام (3) .. أی مخاطبا للرسول و سائر الناس، أو بحسب ظهر الآیة الخطاب عام و بحسب بطنها خاص، أو المعنی أنّ بحسب بطنهما أیضا الخطاب إلی الرسول (4) صلّی اللّه علیه و آله بمعنی عدم الاشتراک فی الوصیّة، و إلی الناس بمعنی عدم العدول عمّن أمروا بطاعته، فیکون ما ذکره بعد علی اللفّ و النشر المرتّب.
و أمّا تطبیق المعنی علی سابق الآیة و هو قوله تعالی: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ
ص: 151
توضیح
منظور از کلام امیر المؤمنین علیه السلام که فرمودند: «و الدلیل علی ذلک الوالدان»، دلیل بر این معنا والدان است، زیرا ذکور بودن آنها معلوم است، زیرا تغلیب (غلبه دادن مذکر بر مؤنث در جنس) مجاز است و حقیقت در صورت امکان، شایسته تر از مجاز است. و ممکن است غرض، بعید نبودن تاویل باشد؛ زیرا این مجازگویی در پدری و مادری با عدم مجازگویی در مذکر بودن در تعارض است، و احتمال دارد به این برگردد که «مصیر عباد» به سوی خداوند یا کیفیت آن باشد، ولی این بعید است. و «ابنحنتمه»: عمر است، چون مادرش، همانگونه که در القاموس آمده، حنتمه دختر ذو الرُمحین است3.
و منظور از این سخن امام علی علیه السلام «فقال فی الخاص» یعنی خداوند در خطابی مخصوص به پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرموده است. و امّا خطاب (صاحبهما) اگر منظور پیامبر بود، این خطاب در مصاحبت دامنه اش گسترده می شد. و اگر خطاب غیر از پیامبر مثل خطاب (أشکر) بود، در این صورت توسعی در کار نبود. در کافی درباره «فقال فی الخاص و العام» آمده است4: یعنی پیامبر و سایر مردم را مورد خطاب قرار داد. یا در ظاهر آیه خطاب عام و در باطن آیه، خاص است. یا معنا این است که در باطن آیه هم مورد خطاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به معنی عدم اشتراک در وصیت است. مورد خطاب قرار گرفتن مردم به معنای عدول نکردن از کسی که به پیروی از آن مأمور شدند. و آنچه بعد از آن ذکر شده، لف و نشر مرتب است.
و اما مطابقت معنی با آیه قبلی که خداوند فرمود: «وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ
ص: 151
بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ (1) فیحتمل وجوها:
الأول: أن یکون (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ) معترضة لبیان أشدیّة حقّ الوالدین فی العلم علی حقّ الوالدین فی النسب.
الثانی: أن یکون المراد بالوالدین أو للمعنی الحقیقی (2)و بهما ثانیا المعنی المجازی بتقدیر عطف أو فعل ثانیا.
الثالث: أن یکون ظهر الآیة للوالدین حقیقة و بطنها للوالدین مجازا بتوسّط أنّ العلّة للحیاة الحقیقیّة أولی بالرعایة من العلّة للحیاة الظاهریّة، و اللّه یعلم.
فس (3): قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ (4) فَإِنَّهَا کِنَایَةٌ عَنِ الَّذِینَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ: یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا (5)عْنِی فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا. (6)وَ هُمَا رَجُلَانِ، وَ السَّادَةُ وَ الْکُبَرَاءُ هُمَا أَوَّلُ مَنْ بَدَأَ بِظُلْمِهِمْ وَ غَصْبِهِمْ. قَوْلُهُ: فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا. أَیْ طَرِیقَ الْجَنَّةِ، وَ السَّبِیلُ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ. ثُمَّ یَقُولُونَ: رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً (7)
أقول:
قد مرّ (8) فی باب أنّ الإمامة (9) المعروضة هی الولایة
بأسانید جمّة أنّ الإنسان
ص: 152
بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَی وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ»،(1)
{و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به او باردار شد، سستی بر روی سستی؛ و از شیر باز گرفتنش در دو سال است.} چندین وجه در بر دارد:
اول: این که «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ» جمله ای معترضه برای بیان مهمتر بودن حق پدر و مادر در علم، بر حق پدر و مادر در نسب است.
دوم: این که منظور از والدین، اولاً معنای حقیقی باشد و دوم، به تقدیر عطف یا فعل، معنای مجازی باشد.
سوم: این که ظاهر آیه حقیقتا برای والدین باشد و باطن آن برای والدین مجازی باشد، زیرا علت برای حیات حقیقی، از علت برای حیات ظاهری در توجه نمودن و مراعات او سزاوارتر است. و خداوند خود داناست.
روایت7.
تفسیر قمی(2):
علی بن ابراهیم در تفسیر این آیه «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّار»،(3)
{روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند.} گفته است: این آیه کنایه از کسانی است که حق اهل بیت پیامبر را غصب کردند. «یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا»،(4)
{می گویند: ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم.} یعنی خداوند و پیامبر را درباره امیرمؤمنان اطاعت می کردیم. «وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»،(5)
{و می گویند: پروردگارا، ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.} آن دو مرد هستند و منظور از رؤسا و بزرگان، اولین کسی که به اهل بیت پیامبر ظلم و حق آن ها را غصب کرد. و منظور از «فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» راه بهشت است و منظور از راه بهشت، حضرت علی علیه السلام است. سپس می گویند: «رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا کَبِیرًا»،(6) {پروردگارا، آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن لعنتی بزرگ.}
مؤلف: پیشتر در باب «الامامة المعروضة هی الولایة بأسانید جمّة»(7)
آوردیم که منظور از انسان
ص: 152
فی قوله تعالی: وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا (1) هو أبو بکر
فس (2): أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ حَسَّانَ، عَنْ هَاشِمِ بْنِ عَمَّارٍ یَرْفَعُهُ فِی قَوْلِهِ: أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ (3) قَالَ: نَزَلَتْ فِی زُرَیْقٍ (4) وَ حَبْتَرٍ.
زُرَیْقٌ (5)و حَبْتَرٌ: کنایتان، و العرب تتشاءم بزرقة العین، و الحبتر: الثّعلب (6)، و الثانی بالأول أنسب.
در این فرموده خداوند بلند مرتبه: «وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا»،(1){انسان آن را برداشت، راستی او ستمگری نادان بود.} ابوبکر است.
روایت8.
تفسیر قمی(2):
هاشم بن عمار در تفسیر این آیه: «أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاء وَیَهْدِی مَن یَشَاء فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ»،(3)
{آیا آن کس که زشتی کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند [مانند مؤمن نیکوکار است]؟ خداست که هر که را بخواهد بی راه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند. پس مبادا به سبب حسرتها[ی گوناگون] بر آنان جانت [از کف] برود. قطعا خدا به آنچه می کنند داناست.} آورده است: این آیه درباره زریق و حبتر نازل شده است.
توضیح
زریق و جبتر کنایه از اولی و دومی است که به خاطر تقیه، از آن دو، به این اسم تعبیر شده است، عرب ها چشم آبی را به فال بد می گیرند، و حَبتر: یعنی روباه، لقب دومی به اولی مناسب تر است.
روایت9.
تفسیر قمی(4):
«وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَسَاءلُونَ * قَالُوا إِنَّکُمْ کُنتُمْ تَأْتُونَنَا عَنِ الْیَمِینِ» {و بعضی روی به بعضی دیگر می آورند [و] از یکدیگر می پرسند و می گویند: شما [ظاهراً] از در راستی با ما درمی آمدید [و خود را حق به جانب می نمودید].} یعنی فلانی و فلانی «قَالُوا بَل لَّمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ»،(5) {[متهمان] می گویند [نه] بلکه با ایمان نبودید.}
روایت10.
تفسیر قمی(6):
«وَإِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ»،(7)
{و [اما] برای طغیانگران واقعا بد فرجامی است.} منظور از طغیان گران، آن دو نفر و بنی امیه است. سپس کسانی را که بعد از آن ها حق اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله را غصب کردند، ذکر می کند. پس خداوند فرمود:
ص: 153
وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْواجٌ هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ (1) (2) وَ هُمْ بَنُو السِّبَاعِ فَیَقُولُونَ (3) بَنُو أُمَیَّةَ: لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ (4)فَیَقُولُونَ بَنُو فُلَانٍ: بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا (5) وَ بَدَأْتُمْ بِظُلْمِ آلِ مُحَمَّدٍ فَبِئْسَ الْقَرارُ (6) ثُمَّ یَقُولُ بَنُو أُمَیَّةَ: رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ (7) یَعْنُونَ الْأَوَّلَیْنِ، ثُمَّ یَقُولُ أَعْدَاءُ آلِ مُحَمَّدٍ فِی النَّارِ: ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ (8) فِی الدُّنْیَا، وَ هُمْ شِیعَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ (9) ثُمَّ قَالَ: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ (10) فِیمَا بَیْنَهُمْ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَفِی الْجَنَّةِ تُحْبَرُونَ، وَ فِی النَّارِ تُطْلَبُونَ.
«َآخَرُ مِن شَکْلِهِ أَزْوَاجٌ»،(1)
{و از همین گونه، انواع دیگر [عذابها].} «هَذَا فَوْجٌ مُّقْتَحِمٌ مَّعَکُمْ»(2)
{اینها گروهی اند که با شما به اجبار [در آتش] درمی آیند.} منظور از آن ها، فرزندان سباع هستند، پس بنی امیه می گویند: « لَا مَرْحَبًا بِهِمْ إِنَّهُمْ صَالُوا النَّارِ»،،(3) {بدا به حال آنها، زیرا آنان داخل آتش می شوند.} پس فرزندان فلانی می گویند: «قَالُوا بَلْ أَنتُمْ لَا مَرْحَبًا بِکُمْ أَنتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنَا»،(4) {بلکه بدا به حال خودتان. این [عذاب] را شما خود برای ما از پیش فراهم آوردید} و شما بودید که ابتدا بر اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله ظلم کردید. «فَبِئْسَ الْقَرَارُ»(5) {پس چه بد قرارگاهی است.} پس بنی امیه می گوید: «قَالُوا رَبَّنَا مَن قَدَّمَ لَنَا هَذَا فَزِدْهُ عَذَابًا ضِعْفًا فِی النَّارِ»،(6) {می گویند: پروردگارا هر کس این [عذاب] را از پیش برای ما فراهم آورده عذاب او را در آتش دو چندان کن.} منظور، آن دو نفر اولی هستند. سپس دشمنان اهل بیت پیامبر، در جهنم می گویند: «وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ»،(7) {و می گویند: ما را چه شده است که مردانی را که ما آنان را از [زمره] اشرار می شمردیم نمی بینیم.}یعنی در دنیا و آن ها شیعه امیرمؤمنان هستند. «أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ»،(8){آیا آنان را [در دنیا] به ریشخند می گرفتیم یا چشمها[ی ما] بر آنها نمی افتد؟!}، سپس خداوند می فرماید: «إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّار»،(9)
{این مجادله اهل آتش قطعا راست است.}، چرا که امام صادق علیه السلام فرمودند: به خدا سوگند، شما در بهشت شاد و مسرورید و از آتش جهنم فرا خوانده می شوید.
توضیح
«بنو سباع» کنایه از بنی عباس است. طبرسی - رحمة الله علیه - درباره «وَءَاخَرُ» گفته است: یعنی نوعی دیگر از شکل این عذاب و مانند آن. «ازواج» یعنی انواع مختلف عذاب و متشابه در شدت. «هذا فوج»: در اینجا حذف صورت گرفته است، یعنی گفته می شود: اینها گروهی اند، این افراد رهبران گمراهی اند، هنگامی که وارد
ص: 154
النار، ثم یدخل الأتباع فتقول (1) الخزنة للقادة: هَذَا فَوْجٌ .. أی قطعة (2) من الناس، و هم الأتباع. مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ فی النار دخلوها کما دخلتم.
لا مَرْحَباً بِهِمْ .. قال البیضاوی (3): دعاء من المتبوعین علی أتباعهم، أو صفة لفوج، أو حال .. أی مقولا فیهم لا مرحبا .. أی ما أتوا رحبا و سعة.
أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ ... أی مالت، فلا تراهم (4).
و الحَبْرَةُ- بالفتح-: النعمة و سعة العیش (5).
فس (6): قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ (7) نَزَلَتْ فِی أَبِی فُلَانٍ.
فس (8): إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ (9) نَزَلَتْ فِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ.
فس (10): وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (11) قَالَ الْعَالِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مِنَ الْجِنِّ، إِبْلِیسُ الَّذِی أَشَارَ (12) عَلَی قَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی دَارِ النَّدْوَةِ، وَ أَضَلَّ النَّاسَ بِالْمَعَاصِی، وَ جَاءَ بَعْدَ
ص: 155
آتش می شوند. سپس پیروان آن ها وارد می شوند در این هنگام نگهبانان آتش جهنم به رهبران می گویند: این ها گروهی اند. یعنی دستهای از مردم اند و آن ها پیروان هستند. «مقتحم معکم» یعنی همان گونه که شما وارد جهنم شدید، این گروه هم در آتش جهنم شده اند. بیضاوی در تفسیرش در مورد «لا مرحباً بکم» آورده است: این جمله نفرین رهبران بر پیروان است، یا صفت آن گروه، یا حال است؛ یعنی درباره این افراد گفته می شود: بدا به حال آن ها. یعنی خوش نیامده اید. «أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ» یعنی اینکه دیدگان برمیگردند، و آنها را نمی بیند. «حَبرَة»: فراوانی نعمت و راحتی زندگی.
روایت11.
تفسیر قمی (1):
«قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ»،(2)
{بگو: به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی.} این آیه درباره ابوفلانی نازل شدهاست .
روایت12.
تفسیر قمی (3):
«وَإِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ»،(4)
{و چون خدا به تنهایی یاد شود، دلهای کسانی که به آخرت ایمان ندارند منزجر می گردد.} درباره فلان و فلانی نازل شد.
روایت13.
تفسیر قمی (5):
«وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ»(6)
{و کسانی که کفر ورزیدند گفتند: پروردگارا، آن دو نفر از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده.} حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: منظور از جن در آیه ابلیس است که در دار الندوه به کشتن پیامبر اشاره کرد و با گناهان، مردم را گمراه کرد، و بعد از
ص: 155
وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ (1) فَبَایَعَهُ، وَ مِنَ الْإِنْسِ، فُلَانٌ (2) نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (3).
لا یبعد أن یکون المعنی أنّ مصداق الآیة فی تلک المادة إبلیس و فلان، لأنّ قوله تعالی: الَّذِینَ کَفَرُوا ... (4) شامل للمخالفین، و الآیة تدلّ علی أنّ کلّ صنف من الکفّار لهم مضلّ من الجنّ و مضلّ من الإنس، و المضلّ من الجنّ مشترک، و المضلّ من الإنس فی المخالفین هو (5) الثانی، لأنّه کان أقوی و أدخل فی ذلک من غیره، و هذا الکلام یجری فی أکثر أخبار هذا الباب و غیره، و معه لا نحتاج إلی تخصیص الآیات و صرفها عن ظواهرها، و اللّه یعلم.
فس (6): جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: نَزَلَتْ هَاتَانِ الْآیَتَانِ هَکَذَا، قَوْلُ اللَّهِ: حَتَّی إِذا جاءَانا (7)
یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً- یَقُولُ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ حِینَ یَرَاهُ: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ (8) فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ: قُلْ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ أَتْبَاعِهِمَا: لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ، ثُمَّ قَالَ اللَّهُ (9) لِنَبِیِّهِ:
أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ
ص: 156
وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نزد ابوبکر آمد و با او بیعت کرد. و انس فلانی است که خداوند درباره اش فرمود:« نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ»،(1)
{تا آن ها را زیر قدم هایمان بگذاریم تا زبون شوند.}
توضیح
بعید نیست که معنا این باشد که مصداق آیه در آن ماده، ابلیس و دومی باشند: زیرا این سخن خداوند «الَّذِینَ کَفَرُوا»،(2)
{کسانی که کفر ورزیدند} شامل مخالفین است، و این آیه بیانگر این است که هر گروهی از کفار، گمراه کنندهای از جن و گمرا ه کنندهای از انس دارد. این گمراه کننده از جن، مشترک است و گمراه کننده انس در مخالفان آن دومی است؛ چرا که او در آن مورد از دیگران قوی تر و با نفوذ تر بود. این کلام در بسیاری از اخبار این باب و دیگر باب ها جریان دارد و با این حال نیازی به تخصیص آیه ها و برگرداندن آن ها از ظاهرشان نداریم، و خداوند داناست.
روایت14.
تفسیر قمی(3):
امام باقرعلیه السلام فرمودهاند: این دو آیه، این گونه نازل شده اند، یکی این فرموده خداوند است: «حتی اذا جاءنا»،(4){تا آنگاه که او به حضور ما آید.} که به صورت تثنیه آمده است و منظور از آن دو نفر، فلان و فلانی است، هنگامی که یکی از آن دو، دوستش را می بیند، به او می گوید: «یَا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ»،(5)
{ای کاش میان من و تو فاصله خاور و باختر بود که چه بد دمسازی هستی.}پس خداوند به پیامبرش می گوید: بگو به فلان و فلانی و پیروان آن دو که «وَلَن یَنفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذ ظَّلَمْتُمْ»،(6){و امروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد چون ستم کردید.} یعنی در حق اهل بیت پیامبر ظلم روا داشته اید و «أَنَّکُمْ فِی الْعَذَابِ مُشْتَرِکُونَ»،(7)
{در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود.} سپس خداوند به پیامبرش فرمود: «أَفَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَمَن کَانَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ* فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ
ص: 156
فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (1) یَعْنِی مِنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ (2)، ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ فِی عَلِیٍّ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (3) یَعْنِی إِنَّکَ عَلَی وَلَایَةِ عَلِیٍّ، وَ عَلِیٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ.
قرأ علیه السلام: جَاءَانَا- علی التثنیة- کما هو قراءة عاصم بروایة أبی بکر و غیره (4)، و فسّرهما [بفلان و فلان] ، و فسّرهما المفسّرون بالشیطان و من أغواه.
و المشرقان: المشرق و المغرب علی التغلیب.
فَبِئْسَ الْقَرِینُ. أی أنت إلیّ الیوم،
و روی ابن عباس أنّهما یکونان مشدودین فی سلسلة واحدة لزیادة العقوبة.
، فیقول اللّه تعالی لهم (5): لَنْ یَنْفَعَکُمُ (6) .. أی لا یخفّف الاشتراک عنکم شیئا من العذاب لأنّ لکلّ من الکفّار و الشیاطین الحظّ الأوفر من العذاب (7).
فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ»،(1){پس آیا تو می توانی کران را شنوا کنی یا نابینایان و کسی را که همواره در گمراهی آشکاری است راه نمایی؟! پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم قطعا از آنان انتقام می کشیم.} یعنی از فلانی و فلانی، سپس خداوند به پیامبر صلَّی الله علیه و آله وحی کرد: «فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ»،(2)
{پس به آنچه به سوی تو وحی شده است چنگ در زن.} یعنی در مورد حضرت علی علیه السلام و «إِنَّکَ عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»،(3)
{تو بر راهی راست قرار داری.} یعنی تو ای پیامبر صلَّی الله علیه و آله بر ولایت حضرت علی هستی و علی همان راه راست و مستقیم است.
توضیح
امام باقرعلیه السلام «جاءنا» را در آیه بالایی به صورت تثنیه (جائانا) قرائت فرمودند، همان طور که قرائت عاصم به روایت ابی بکر و غیر او به این نحو (تثنیه) است. ایشان آن دو شخص را به اولی و دومی تفسیر کردند، و مفسران، آن دو را به شیطان و کسی که او را گمراه می کند، تفسیر کرده اند. منظور از «مشرقین»، بنابر تغلیب مشرق و مغرب است. «فبئس القرین»: یعنی تو امروز برای من چه بد دمسازی هستی. از ابن عباس روایت شده است(4):
آن دو نفر در یک زنجیر به منظور افزایش عذاب و عقوبت به یکدیگر بسته می شوند، و خداوند بلند مرتبه به آن ها می گوید: «وَلَن یَنفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذ ظَّلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذَابِ مُشْتَرِکُونَ»(5) یعنی مشترک بودن شما [در این کار]، چیزی از عذاب شما نمی کاهد؛ چرا که همه کافران و شیطان ها سهمی بسیار از عذاب الهی دارند.
روایت15.
تفسیر قمی (6):
«وَلَا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطَانُ»،(7)
{و مبادا شیطان شما را از راه به در برد.} یعنی اینکه آن دومی از امیرمؤمنان ، «إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ»،(8) {زیرا او برای شما دشمنی آشکار است.}
ص: 157
فس (1): الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (2) نَزَلَتْ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (3) الَّذِینَ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ غَصَبُوا أَهْلَ بَیْتِهِ حَقَّهُمْ وَ صَدُّوا عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَلَایَةَ (4) الْأَئِمَّةِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (5) .. أَیْ أَبْطَلَ (6)مَا کَانَ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْجِهَادِ وَ النُّصْرَةِ.
فس (7): وَ قالَ قَرِینُهُ أَیْ شَیْطَانُهُ وَ هُوَ الثَّانِی (8) هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ (9).
فس (10): مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ (11): قَالَ: الْمَنَّاعُ: الثَّانِی، وَ الْخَیْرُ: وَلَایَةُ (12) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ حُقُوقُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ لَمَّا کَتَبَ الْأَوَّلُ کِتَابَ فَدَکَ یَرُدُّهَا عَلَی فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مَنَعَهُ (13) الثَّانِی، فَهُوَ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ (14) الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ (15) قَالَ: هُوَ مَا قَالُوا نَحْنُ کَافِرُونَ بِمَنْ جَعَلَ لَکُمُ الْإِمَامَةَ وَ الْخُمُسَ.
ص: 158
روایت16.
تفسیر قمی: (1)«الَّذِینَ
کَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ»(2) {کسانی که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند، [خدا] اعمال آنان را تباه خواهد کرد.} این آیه درباره اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نازل شده است که بعد از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، برگشتند و حق اهل بیت را غصب کرده و مردم را از امیرمؤمنان علی علیه السلام و از ولایت ائمه باز داشتند.«أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ»: مراد از اعمال آنها، پیشگامی آن ها در جهاد و نصرت دین، به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است.
روایت17.
تفسیر قمی (3):
«وَ قَالَ قَرَینُه»: یعنی شیطان که دومی است که خداوند درباره او فرمود: «هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ»،(4)
{این است آنچه پیش من آماده است [و ثبت کرده ام].}
روایت18.
تفسیر قمی(5):
«مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ»،(6){هر
باز دارنده از خیری.} منظور از منّاع آن دومی است و منظور از خیر، ولایت امیر مؤمنان علی علیه السلام و حقوق اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله است. هنگامی که اولی سند فدک را نوشت تا آن را به حضرت فاطمه سلام الله علیها برگرداند، دومی او را از این کار باز داشت، پس او «مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ»،(7){متجاوز
شکاکی} است، که «الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ»،(8) {که با خداوند خدای دیگر قرار داد.} منظور این است که آنها گفتند، ما به کسی که امامت و خمس
ص: 158
قَوْلُهُ (1): قالَ قَرِینُهُ (2) .. أَیْ شَیْطَانُهُ وَ هُوَ الثَّانِی (3): رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ (4) یَعْنِی الْأَوَّلَ (5) وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (6) (7) فَیَقُولُ اللَّهُ لَهُمَا:
لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ (8).. أَیْ مَا فَعَلْتُمْ لَا تُبَدَّلُ (9) حَسَنَاتٍ، مَا وَعَدْتُهُ لَا أُخْلِفُهُ.
ما وعدته .. استئناف، و المعنی لا تبدّل سیّئاتکم حسنات کما تبدّل للذین یستحقّون ذلک من الشیعة، بل توفون جزاء سیّئاتکم، و الوعد (10) بمعنی الإیعاد.
و قال الطبرسی رحمه اللّه (11): المعنی أنّ الذی قدّمته لکم فی دار الدنیا من أنّی أعاقب من جحدنی و کذّب رسلی و خالف أمری (12) لا یبدّل بغیره، و لا یکون خلافه.
را برای شما قرار داد، کافر هستیم.
منظور از قرین در این فرموده خداوند: «وَقَالَ قَرِینُهُ هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ»،(1)
شیطان اوست که منظور دومی است، «قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ»،(2)
{گوید: پروردگار ما من او را به عصیان وانداشتم.} یعنی اولی «وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ»،(3) {لیکن [خودش] در گمراهی دور و درازی بود.} پس خداوند به هر دوی آن ها می گوید: «قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ* مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ»،(4)
{[خدا] می فرماید: در پیشگاه من با همدیگر مستیزید [که] از پیش به شما هشدار داده بودم، پیش من حکم دگرگون نمی شود.} یعنی اینکه آنچه انجام دادید(اعمال زشت) تبدیل به اعمال نیک نمیشود، و آنچه به او وعده دادم خلف وعده نمی کنم.
توضیح
جمله «ما وعدتهُ» جمله استینافیه است، و معنای آن بدین صورت است که بدی های شما به خوبی تبدیل نمیشود چنان که برای شیعیانی که مستحق آن هستند، تبدیل میشود، بلکه جزای بدی هایتان را می گیرید. «وعد»، به معنای ایعاد - وعده به شرّ - است. شیخ طبرسی - خداوند او را رحمت کند - گفته است(5):
معنی این آیه این است که آنچه من برای شما در سرای دنیا وعده دادم، از اینکه هرکس مرا انکار کند و پیامبران را تکذیب کند و از دستور من سرباز زند، مجازات میکنم، تغییری نمی کند و خلاف آن انجام نمیشود.
روایت19.
تفسیر قمی (6):
علی بن ابراهیم، درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه گفته است: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ
ص: 159
تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (1) قَالَ: نَزَلَتْ فِی الثَّانِی، لِأَنَّهُ (2) مَرَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ جَالِسٌ عِنْدَ رَجُلٍ مِنَ الْیَهُودِ یَکْتُبُ خَبَرَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ (3) فَجَاءَ الثَّانِی (4) إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (5) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: رَأَیْتُکَ تَکْتُبُ عَنِ الْیَهُودِ، وَ قَدْ نَهَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ؟. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! کَتَبْتُ عَنْهُ مَا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَتِکَ، وَ أَقْبَلَ یَقْرَأُ ذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ غَضْبَانُ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ:
وَیْلَکَ! أَمَا تَرَی غَضَبَ النَّبِیِّ عَلَیْکَ. فَقَالَ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ، إِنِّی إِنَّمَا کَتَبْتُ ذَلِکَ لِمَا وَجَدْتُ فِیهِ مِنْ خَبَرِکَ!.
فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا فُلَانُ! لَوْ أَنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ فِیهِمْ قَائِماً ثُمَّ أَتَیْتَهُ رَغْبَةً عَمَّا جِئْتُ بِهِ لَکُنْتَ کَافِراً بِمَا جِئْتُ بِهِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ: اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً (6) .. أَیْ حِجَاباً بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْکُفَّارِ، وَ أَیْمَانَهُمْ إِقْرَاراً (7) بِاللِّسَانِ فَزَعاً (8) مِنَ السَّیْفِ وَ دَفْعِ (9) الْجِزْیَةِ.
لعلّه علیه السلام قرأ إِیمَانَهُمْ- بالکسر-.
ص: 160
تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِم»،(1) {آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟} می گوید: این آیه درباره دومی نازل شده است؛ زیرا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گذرشان بر او افتاد در حالی که او نزد مردی یهودی نشسته بود و اخبار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله [در تورات] را می نوشت. خداوند والا سخن این آیه را نازل کرد: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِم»، {آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟} آن دومی نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: تو را دیدم که از یهود ( اخباری را) مینوشتی، حال آنکه خداوند از این کار منع کرده است. او گفت: ای رسول خدا! صفات شما را در تورات از آن شخص پرسیدم و نوشتم. او پیش آمد و آنچه را نوشته بود بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می خواند، در حالی که رسول خدا خشمگین بودند. مردی از انصار به او گفت: وای بر تو! آیا نمی بینی که پیامبر بر شما خشمگین هستند؟ پس گفت: از غضب خداوند و پیامبرش به سوی او پناه می برم، من تنها آن را به این خاطر نوشتم که در آن اخبار شما را یافتم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: ای فلانی! اگر موسی بن عمران در میان یهودیان می ایستاد، سپس از روی اعراض از آنچه من آن را آورده ام نزد موسی می رفتی، شکی نبود که تو به آنچه آوردم کافر بودی، زیرا این گفته خداوند است که می فرماید: «اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً»،(2){سوگندهای خود را [چون] سپری قرار داده بودند.} یعنی حجابی بین خودشان و بین کافران؛ ایمان ایشان اقراری به زبان از روی ترس از شمشیر و پرداخت جزیه بود.
توضیح
شاید امام علیه السلام إیمانهم را به کسر همزه خوانده اند.
ص: 160
قال الطبرسی (1): و فی الشواذّ (2) قراءة الحسن: اتَّخَذُوا إِیمَانَهُمْ- بکسر الهمزة قال: حذف المضاف .. أی اتّخذوا إظهار إیمانهم جنّة.
فس (3): مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْمَکِّیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّ عُمَرَ لَقِیَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: أَنْتَ الَّذِی تَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ: بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (4) تُعَرِّضُ بِی وَ بِصَاحِبِی، قَالَ: أَ فَلَا أُخْبِرُکَ بِآیَةٍ نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (5) فَقَالَ عُمَرُ (6) بَنُو أُمَیَّةَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ مِنْکَ!، وَ لَکِنَّکَ أَبَیْتَ إِلَّا عَدَاوَةً (7) لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ بَنِی عَدِیٍّ وَ بَنِی تَیْمٍ!..
کا (8): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانٍ .. مِثْلَهُ.
طبرسی آورده است: قرائت إیمانهم به کسر همزه توسط حسن، از قرائت های نادر است. گفت: در این آیه مضاف حذف گردیده است، یعنی به این صورت بود «اتخذوا اظهار إیمانهم جُنّةً» آن ها نمایان کردن ایمان شان را هم چون سپری قرار دادند.
روایت20.
تفسیر قمی(1):
محمد بن جعفر که سند آن را به ابی العباس مکی می رساند، آورده است که ابوالعباس گفت: از امام باقرعلیه السلام شنیدم که می فرمودند: عمر علی علیه السلام را دید و گفت: ای علی، تو همان کسی هستی که این آیه «بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»،(2)
{[که] کدام یک از شما دستخوش جنونید؟} را می خوانی و با من و با دوستم به کنایه سخن می گویی؟ امام فرمودند: آیا نمی خواهی تو را از آیهای با خبر کنم که درباره بنی امیه نازل شده است؟ آن آیه این است: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ»،(3)
{پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید؟} پس عمر گفت: فرزندان امیه از تو بیشتر صله رحم را رعایت میکنند، ولی تو جز دشمنی فرزندان امیه و فرزندان عدیّ و بنی تمیم را نمیپذیری.
روایت21.
کافی(4):
حسین بن محمد، از معلّی، از وشّاء و او هم از أبان، همانند این روایت را نقل کرده است .
توضیح
طبرسی - خداوند او را رحمت کند - درباره این آیه «بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»،(5)
{[که] کدام یک از شما دستخوش جنونید؟} گفته است: این آیه به این معناست که کدام یک از شما به دیوانگی فریفته اید (آزموده شده اید)، تو یا آن ها؟ و گفته شده است: «بأیکم الفتنة»، {کدام یک از شما فتنه برانگیخته است}و آن همان دیوانگی است. منظور خداوند این است که آن ها به هنگام عذاب خواهند دانست که آنها دیوانه بودند که تو را انکار و دینت را رها کردند نه تو. و نیز گفته شده است: معنا این است
ص: 161
أیّ الفریقین المجنون الذی فتنه الشیطان.
و قال رحمه اللّه (1): إِنْ تَوَلَّیْتُمْ. أی الأحکام و جعلتم (2) ولاة أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بأخذ الرشا و سفک الدم الحرام فیقتل بعضکم بعضا، و یقطع بعضکم رحم بعض، کما قتلت قریش بنی هاشم و قتل بعضهم بعضا. و قیل: إِنْ تَوَلَّیْتُمْ معناه إن أعرضتم عن کتاب اللّه و العمل بما فیه أن تعودوا إلی ما کنتم علیه فی الجاهلیّة فتفسدوا بقتل بعضکم بعضا.
فس (3): مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ الْکِنْدِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْفَارِسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ (4) عَنِ الْإِیمَانِ بِتَرْکِهِمْ وَلَایَةَ (5) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ (6) یَعْنِی الثَّانِیَ. وَ قَوْلُهُ (7): ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (8) هُوَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ مِنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (9) قَالَ: دَعُوا بَنِی أُمَیَّةَ إِلَی مِیثَاقِهِمْ أَنْ لَا یُصَیِّرُوا لَنَا الْأَمْرَ بَعْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا یُعْطُونَا مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً، وَ قَالُوا: إِنْ أَعْطَیْنَاهُمُ الْخُمُسَ اسْتَغْنَوْا بِهِ، فَقَالُوا (10): سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (11) لَا
ص: 162
که مجنونی که شیطان او را فریب داد، در کدام یک از دو گروه است.
طبرسی - خداوند او را رحمت کند - گفته است(1): «إن تَوَلیتُم»(2)
یعنی متولی امر شدید و شما والیانی قرار دادید تا با گرفتن رشوه و ریختن خون حرام در روی زمین فساد کنید، و همدیگر را بکشید و خویشاوندی یکدیگر را قطع کنید، همان گونه که قریش بنی هاشم را کشت و آن ها هم یکدیگر را به قتل رساندند. و گفته شده است: معنای «إن تَوَلیتُم» این است که اگر شما از کتاب خداوند و از عمل به آنچه در آن است روی گردانید تا به آنچه در جاهلیت بدان اعتقاد داشتید، برگردید و با کشتن همدیگر فساد کنید.
روایت22.
تفسیر قمی(3):
امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ»،(4) {بی گمان کسانی که پس از آنکه [راه] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند.} فرموده است: یعنی این افراد با رها کردن ولایت امیرمؤمنان علیه السلام از ایمان شان مرتد شدند. و منظور از «الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ»،(5)
{شیطان آنان را فریفت.} دومی است. این فرموده خداوند: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»،(6) {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند گفتند.} مراد از آن چیز در این آیه، ولایت امیرمؤمنان علیه السلام است که خداوند آن را بر مخلوقاتش واجب گردانید. امام صادق علیه السلام فرمودند: منظور از آیه «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْر»،(7) {ما در کار[مخالفت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} یعنی آنان بنی امیه را به عهد و پیمان شان دعوت کردند تا بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله خلافت و ولایت را به ما برنگردانند و چیزی از خمس به ما ندهند و گفتند: اگر ما خمس را به آن ها بدهیم، آن ها با این خمس بی نیاز می شوند، پس گفتند: «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ»،(8)
ص: 162
تُعْطُوهُمْ (1) مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (2).
وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی (3) نَزَلَتْ فِی الَّذِینَ نَقَضُوا عَهْدَ اللَّهِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ (4) .. أَیْ هَیَّنَ لَهُمْ، وَ هُوَ فُلَانٌ، وَ أَمْلی لَهُمْ (5) .. أَیْ بَسَطَ لَهُمْ أَنْ لَا یَکُونَ مِمَّا قَالَ مُحَمَّدٌ شَیْئاً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (6) یَعْنِی (7) فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (8) یَعْنِی فِی الْخُمُسِ أَنْ لَا یَرُدُّوهُ فِی بَنِی هَاشِمٍ: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ (9) قَالَ اللَّهُ:
فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ (10) بِنَکْثِهِمْ وَ بَغْیِهِمْ وَ إِمْسَاکِهِمُ الْأَمْرَ بَعْدَ (11) أَنْ أُبْرِمَ عَلَیْهِمْ إِبْرَاماً، یَقُولُ: إِذَا مَاتُوا سَاقَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ إِلَی النَّارِ فَیَضْرِبُونَهُمْ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ مِنْ قُدَّامِهِمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ (12) یَعْنِی مُوَالاةَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ (13) ظَالِمِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (14) یَعْنِی الَّذِی عَمِلُوهَا مِنَ الْخَیْرِ (15): إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ
ص: 163
یعنی چیزی از خمس به آن ها ندهید، پس خداوند این آیه را بر پیامبرش نازل کرد: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ* أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَی وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ»،(1)
{یا در کاری ابرام ورزیده اند ما [نیز] ابرام می ورزیم، آیا می پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی شنویم؟ چرا و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می کنند.}
علی بن ابراهیم درباره این سخن خداوند «إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ»(2)
گفته است: این آیه در مورد کسانی نازل شده است که عهد و پیمان خود را در مورد امیرمؤمنان علیه السلام نقض کردند. «الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ» یعنی برای آنان آن عمل را زینت داد و آن شخص فلانی است. «وَأَمْلَی لَهُمْ»،(3) {به آرزو های دور و دراز شان انداخت.} یعنی اینکه به آن ها میدان داد که به چیزی از آنچه محمد گفت ایمان نداشته نباشد. «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»،(4)
{چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند.} یعنی ناخشنودی آنان درباره امیر مؤمنان علیه السلام بود. «سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ»،(5)
{ما در کار[مخالفت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} یعنی اینکه خمس را به بنی هاشم باز نگردانند، «وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ»،(6)
{و خدا از همداستانی آنان آگاه است.} خداوند می فرماید: «فَکَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلَائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ»،(7)
{پس چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب] جانشان را می ستانند و بر چهره و پشت آنان تازیانه می نوازند.}یعنی آن ها با پیمان شکنی و ظلم و با تصاحب امر خلافت خود بعد از آن که بر آنان پیمانی سخت بسته شد. خداوند می فرماید: هنگامی که آن ها مردند، فرشتگان آن ها را به زور به جهنم می برند و آن ها را از پشت و از جلو می زنند. «ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ»،(8)
{زیرا آنان از آنچه خداوند را به خشم آورده پیروی کردند.} یعنی دوستی با فلانی و فلانی و ظلم کنندگان به امیر مؤمنان علیه السلام. از همین روی خداوند «َفأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»(9)
{اعمالشان را باطل گردانید.} یعنی کارهای خیری که آن افراد انجام دادند. علی بن ابراهیم درباره آیه «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَصَدُّوا عَن
ص: 163
سَبِیلِ اللَّهِ (1)، قَالَ: عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ (2) .. أَیْ قَطَعُوهُ (3) فِی أَهْلِ بَیْتِهِ بَعْدَ أَخْذِهِ الْمِیثَاقَ عَلَیْهِمْ لَهُ..
سَوَّلَ لَهُمْ. أی زیّن لهم (4)، وَ أَمْلی لَهُمْ. أی طوّل لهم (5) أملهم فاغترّوا به.
قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (6).
قال الطبرسی قدّس سرّه (7): المرویّ عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام أنّهم بنو أمیّة کرهوا ما نزّل اللّه فی ولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
قوله: یعنی فی الخمس .. لعلّهم أولا لم یوافقوهم إلّا فی واحد من الأمرین، ثم وافقوهم فیهما، فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ (8) .. أی عند قبض أرواحهم.
و المشاقّة: المعاندة و المعاداة (9).
ثم اعلم أنّ ظاهر الروایات (10) أنّ الذین کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ غیر بنی أمیّة، و هم الذین دعوا بنی أمیّة، و ظاهر الطبرسی رحمه اللّه أنّه فسّر الموصول ببنی أمیّة،
ص: 164
سَبِیلِ اللَّهِ»(1)
{کسانی که کافر شدند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند.} گفته است: منظور از «سَبِیلِ اللَّهِ» در این آیه، امیرمؤمنان علی علیه السلام است. و مراد از این فرموده خداوند «وَشَاقُّوا الرَّسُولَ»(2)
،{با پیامبر [خدا] در افتادند.} این است که آنان بعد از آنکه پیامبر از آن ها عهد و پیمان برای امیرمؤمنان گرفتند، آن پیمان را در مورد اهل بیتش قطع کرده و آن را انکار نمودند.
توضیح
«سَوّلَ لهم»: یعنی آن را برای آن ها زینت داد. «وَأَمْلَی لَهُمْ» به این معناست که فلانی امید و آرزوی(باطل) آن ها را برایشان طولانی کرد، پس آن ها هم به آن فریفته شدند. طبرسی در تفسیر این فرموده خداوند «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»، {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند گفتند} گفته است: از امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت شده است: آن ها فرزندان امیه هستند که آنچه را خداوند درباره ولایت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام نازل کرد، خوش نداشتند. منظور از این سخن امام صادق علیه السلام درباره خمس، شاید این باشد که آن ها در ابتدا تنها در یکی از آن دو مسئله با آن ها موافقت کردند، سپس در هر دو مسئله با آن ها موافقت کردند. و منظور از این سخن خدا «فَکَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلَائِکَةُ»،(3) {پس چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب] جانشان را می ستانند.} زمان قبض روح های آن ها است. و «المشاقة»: به معنای دشمنی و کینه توزی است.
پس بدان که ظاهر روایت ها نشان می دهد، کسانی که آنچه را خداوند نازل کرده خوش نمی داشتند، غیر از بنی امیه هستند. و خود آن ها بودند که فرزندان امیه را به آن کار فراخواندند، و آنچه از گفته طبرسی ظاهر می شود این است که او موصول را به بنی امیه تفسیر کرده است
ص: 164
و لعلّه أخذ من خبر آخر، و یحتمل أن یکون مراده تفسیر فاعل (قالُوا) بهم، و یکون ضمیر (کَرِهُوا) راجعا إلی الموصول، و یکون الغرض تفسیر ما نَزَّلَ اللَّهُ
فس (1): فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (2) بِأَیِّکُمْ تُفْتَنُونَ ..
هَکَذَا نَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّةَ بِأَیِّکُمْ بِأَبِی حَفْرٍ وَ زُفَرَ وَ غُفَلَ (3).
وَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقِیَ عُمَرُ (4) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:
یَا عَلِیُّ! بَلَغَنِی أَنَّکَ تَتَأَوَّلُ هَذِهِ الْآیَةَ فِیَّ وَ فِی صَاحِبِی فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (5)
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ: أَ فَلَا أُخْبِرُکَ یَا أَبَا حَفْصٍ! (6)مَا نَزَلَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ (7)؟. قَالَ عُمَرُ: کَذَبْتَ یَا عَلِیُّ! بَنُو أُمَیَّةَ خَیْرٌ مِنْکَ وَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ.
قَوْلُهُ (8): فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ (9) قال: فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ (10) .. أَیْ أَحَبُّوا أَنْ تَغُشَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَیَغُشُّونَ مَعَکَ وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ (11).
قَالَ: الحَلَّافُ الثَّانِی، حَلَفَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ لَا یَنْکُثُ
ص: 165
و شاید که او آن را از روایت و خبر دیگر گرفته است، و احتمال می رود که مرادش تفسیر فاعل فعل (قالوا) به آن ها (بنی امیه) باشد، و ضمیر (کرهوا) به موصول (الذین) برگردد، و غرض او تفسیر «مانزلّ الله» باشد.
روایت23.
تفسیر قمی(1):
قمی در تفسیر این سخن خداوند «فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ* بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»،(2)
{به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} آورده است که مراد از «بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ» به کدام یک فریفته می شوید، این گونه درباره فرزندان امیه نازل شده است، «بأَیکُمُ بابی حفر و زفر و غفل».
امام صادق علیه السلام فرمود: عمر، امیرمؤمنان را دید، پس گفت: ای علی! با خبر شده ام که این آیه «فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ* بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»، {به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} را درباره من و دوستم تأویل می کنی. امیرمؤمنان فرمود: ای اباحفص! آیا نمی خواهی تو را از آنچه که درباره فرزندان امیه نازل شده است با خبر کنم؟ که خداوند درباره آن ها فرمود: «وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی القُرْآنِ»،(3) {و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن.} عمر گفت: ای علی، دروغ گفتی، فرزندان امیه از تو بهتر و در صله رحم پایبندترند.
قمی در تفسیر آیه «فَلَا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ»،(4) {پس از تکذیب کنندگان فرمان مبر.} آورده است که تکذیب کنندگان در مورد علی علیه السلام نازل شده است: «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ»،(5) {دوست دارند که نرمی کنی تا نرمی نمایند.} یعنی آنان دوست دارند که درباره علی علیه السلام نیرنگ به کار بگیری پس با تو نیرنگ کنند. قمی درباره «حلّاف» در آیه «وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ»،(6)
{و از هر قسم خورنده فرو مایه ای فرمان مبر.} گفته است که دومی است، که برای رسول خدا سوگند خورد که
ص: 165
عَهْداً.
هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ (1) قَالَ: کَانَ یَنُمُّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَهْمِزُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ.
قَوْلُهُ: مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ (2) قَالَ: الْخَیْرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
مُعْتَدٍ (3) .. أَیْ قَالَ (4)، اعْتَدَی عَلَیْهِ.
قَوْلُهُ: عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ (5) قَالَ: الْعُتُلُّ: عَظِیمُ الْکُفْرِ، وَ الزَّنِیمُ:
الدَّعِیُّ.
وَ قَالَ الشَّاعِرُ:
زَنِیمٌ تَدَاعَاهُ الرِّجَالُ تَدَاعِیاً ***کَمَا زِیدَ فِی عَرْضِ الْأَدِیمِ الْأَکَارِعُ(6) قَوْلُهُ: إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا (7) قَالَ: کَنَّی عَنِ الثَّانِی، آیَاتُنَا (8) قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ (9) .. أَیْ: أَکَاذِیبُ الْأَوَّلِینَ: سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ (10) قَالَ: فِی الرَّجْعَةِ إِذَا رَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامَ وَ یَرْجِعُ (11) أَعْدَاؤُهُ فَیَسِمُهُمْ بِمِیسَمٍ مَعَهُ کَمَا تُوسَمُ الْبَهَائِمُ عَلَی الْخَرَاطِیمِ الْأَنْفُ وَ الشَّفَتَانِ (12).
ص: 166
عهد و پیمان را نشکند. «هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ»،(1) {[که] عیبجوست و برای خبرچینی گام برمی دارد.} می گوید: او (دومی) بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سخن چینی می کرد و میان اصحاب ایشان عیب جویی می کرد. منظور از «خیر» در آیه «مَنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ»،(2)
{مانع خیر} حضرت علی علیه السلام است. «مُعْتَدٍ»(3) یعنی بر او دشمنی کرد. «عتلّ» در این فرموده خدا «عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ»،(4)
{گستاخ [و] گذشته از آن زنازاده است.} کسی که بسیار کفر پیشه است و «زنیم» یعنی حرام زاده. حسان بن ثابت گفته است: - او حرام زاده ای است که مردان بسیار او را ادعا کردند [هرکدام از آن ها می گفت من پدر او هستم»، همان گونه در عرض زمین، پایچه چهارپایان زیاد می شود!
و این سخن او «اذا تتلی علیه آیاتنا»، {وقتی آیات ما بر او تلاوت میشود.} گفت: کنایه از دومی است. این سخن خداوند: «قَالَ أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ»،(5)
{گوید: افسانه های پیشینیان است.} یعنی دروغ های پیشینیان. قمی در تفسیر آیه «سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ»(6)
{زودا که بر بینی اش داغ نهیم [و رسوایش کنیم].} گفته است: این آیه در مورد رجعت نازل شده است. آن گاه که امیرمؤمنان علیه السلام رجعت می کند و دشمنان او هم رجعت کرده، پس او با آهن داغی که دارد بر آن ها داغ می نهد. همان طور که بر بینی و لب های چهارپایان داغ گذاشته می شود.
ص: 166
لعلّ التعبیر بِأَبِی حَفْرٍ لمحض الوزن، أو بالخاء المعجمة لأنّه خفر الذمّة و العهد فی أمیر المؤمنین علیه السلام. و فی بعض النسخ: ب:
حبتر، و التعبیر عن زفر ظاهر، لاشتراکهما فی الوزن، و تقدیر العدل (1)، و غفل کنایة، و قال فی القاموس (2): الغُفْل- بالضم-: من لا یرجی خیره و لا یخشی شرّه و ما لا علامة فیه من القداح ... و ما لا عمارة فیه من الأرضین ...
و من لا نصیب له و لا غرم علیه من القداح، و من لا حسب له ... و الْغَفَلُ محرّکة- الکبیر (3)لرّفیع. انتهی.
و لا یخفی أنّه علی بعض المعانی یحتمل أن یکون کنایة عن أمیر المؤمنین علیه السلام بأن یکون ذکره لبیان الطرف الآخر من التردید، و یؤیّده أنّ فی بعض النسخ: و علیّ، و علی الاحتمال الأول یکون الطرف الآخر غیر مذکور.
و المهین: الحقیر الرأی.
و الهمّاز: العیّاب.
و المشّاء: نمیم، النقّال للحدیث علی وجه السعایة، ذکرها البیضاوی (4).
و قال: عُتُلٍّ: جاف غلیظ .. من عتلّه إذا قاده بعنف و غلظة.
بَعْدَ ذلِکَ. أی بعد ما عدّ من مثالبه (5).
و الکراع فی البقر و الغنم (6) بمنزلة الوظیف فی الفرس و البعیر، و هو
ص: 167
توضیح
شاید تعبیر از ابو بکر با ابی حفر، به خاطر هم وزنی این کلمه با اولی باشد؛ و یا به خاء - ابی خفر- باشد؛ زیرا که او عهد و میثاق امیر مؤمنان را نقض کرد. در یکی از نسخه ها «حبتر» آمده است، تعبیر از «زفر» به جای دومی آشکار است، به خاطر اشتراک این دو کلمه در وزن و تقدیر عدل (عدول از زافر)، و «غفل» کنایه از سومی است. در قاموس آمده است: غُفل به ضم غین به کسی گفته می شود که مردم خیری از او نبینند و از شر او نهراسند، و «قداحی» - تیری - که علامتی نداشته باشد، و سرزمینی که عمارتی نداشته باشد، و کسی که نه بهرهای داشته باشد و نه خسارتی، و کسی که اصل و نسبی نداشته باشد. و «غَفَل» به معنای انسان بزرگ و والا مقام است. پایان سخن.
پوشیده نیست که بنابر یکی از معانی، ممکن است غفل کنایه از امیرالمؤمنین علیه السلام باشد، براین اساس که ذکر آن اسم، برای بیان طرف دیگر، از روی تردید باشد، که در یکی از نسخه ها و علیّ آمده است که این مطلب را تایید می کند، و بنابر احتمال اول، طرف دیگر ذکر نشده است .
«مهین» به انسان کم خرد و سست اندیشه گفته می شود، «همّاز» بسیار عیب جو. بیضاوی گفته است(1):
«مشاء و نمیم» هر دو به معنای سخن چین است. و نیز گفته است: عُتُل از عَتلّه «هنگامی که شخصی را به زور و شکنجه ببرد» به معنای درشت خوی و بداخلاق است. و منظور از «بعد ذلک» در آیه مذکور یعنی بعد از آن که از عیب های او شمرد.(2)
جوهری آورده است(3):
«کراع» در گاو و گوسفند به جای باریک ساق اسب و شتر است و
ص: 167
مستدقّ الصاق (1)، ... و الجمع أکرع ثمّ أکارع، ذکره الجوهری (2) و کأنّه شبّه الرجال الذین یدعون هذا الزنیم بالأکارع التی تکون فی أطراف النطع لعدم مجانسة الأکارع للنطع، و الأکارع قائم مقام فاعل زید.
و قال البیضاوی (3): سَنَسِمُهُ. أی بالکیّ عَلَی الْخُرْطُومِ. أی علی الأنف، و قیل: هو عبارة عن أن یذلّه غایة الإذلال.
فس (4): أَبُو الْعَبَّاسِ، عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً (5)، قَالَ: الْوَحِیدُ: وَلَدُ الزِّنَا، وَ هُوَ زُفَرُ، وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً (6) قَالَ: أَجَلًا إِلَی مُدَّةٍ وَ بَنِینَ شُهُوداً (7)قَالَ: أَصْحَابُهُ الَّذِینَ شَهِدُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا یُورَثُ وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً (8) مُلْکَهُ الَّذِی مَلَکَ مَهَّدْتُ لَهُ (9) ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ (10) کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً (11) قَالَ:
لِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ جَاحِداً، عَانِداً لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهَا سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ (12) فَکَّرَ فِیمَا أُمِرَ بِهِ مِنَ الْوَلَایَةِ، وَ قَدَّرَ إِنْ مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ لَا یُسَلِّمَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) الْبَیْعَةَ الَّتِی بَایَعَهُ بِهَا
ص: 168
جمع آن اکرُع و جمع الجمع آن اکارع است. گویی شاعر مردانی را که پدری این حرام زاده را ادعا میکنند به پایچه های گاو و گوسفند تشبیه کرده است که در اطراف سفره هستند، به دلیل عدم همانندی پایچه ها با سفره. و «أکارع» نائب فاعل فعل «زید» است. بیضاوی در تفسیر «سَنَسمه» گفته است(1):
با داغ نهادن بر خرطوم یعنی بینی. و گفته شده: آن عبارت است از این که او را به بدترین شکل خوار می گرداند.
روایت24.
تفسیر قمی(2):
امام صادق علیه السلام درباره این آیه «ذَرنی و مَن خَلَقتُ وحیداً»،(3)
{مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار.}فرمودهاند: وحید در این آیه حرا م زاده است یعنی زُفر. و مراد از آیه «وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَّمْدُودًا»،(4)
{و دارایی بسیار به او بخشیدم} این است که مدت زمانی را به او دادم. منظور از «وَبَنِینَ شُهُودًا»،(5) {و پسرانی آماده [به خدمت دادم].} اصحاب او است که شهادت دادند از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ارث برده نمی شود. «وَمَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِیدًا»،(6)
{و برایش [عیش خوش] آماده کردم.} یعنی مُلکی را که صاحب آن شد برای او آماده کردم. «ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ،»(7) {باز [هم] طمع دارد که بیفزایم.} «کَلَّا إِنَّهُ کَانَ لِآیَاتِنَا عَنِیدًا»،(8)
{ولی نه، زیرا او دشمن آیات ما بود.} امام فرمود: یعنی او ولایت امیرمؤمنان علیه السلام را انکار و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره آن (ولایت) دشمنی کرد. «سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا* إِنَّهُ فَکَّرَ وَقَدَّرَ»،(9) {به زودی او را به بالارفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم، آری [آن دشمن حق] اندیشید و سنجید.} یعنی او در مورد ولایت که به آن مأمور شده بود، اندیشید
ص: 168
عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (1) قَالَ: عَذَابٌ بَعْدَ عَذَابٍ یُعَذِّبُهُ الْقَائِمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، ثُمَّ نَظَرَ (2) إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَ عَبَسَ وَ بَسَرَ (3) مِمَّا أُمِرَ بِهِ ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (4) قَالَ زُفَرُ: إِنَّ النَّبِیَّ سَحَرَ النَّاسَ لِعَلِیٍّ (5)، إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ (6) .. أَیْ لَیْسَ هُوَ وَحْیٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَأُصْلِیهِ سَقَرَ. (7) ... إِلَی آخِرِ الْآیَةِ نَزَلَتْ فِیهِ.
قال الطبرسی قدّس سرّه (8)فی قوله تعالی: «وَحِیداً ... أی دعنی و إیّاه فإنّی کاف فی عقابه .. و قد خلقته متوحّدا بخلقه، أو حال عن المخلوق .. أی من (9) خلقته فی بطن أمّه لا مال له و لا ولد. و (10) قال مقاتل معناه: خلّ بینی و بینه فإنّی أنفرد (11) بهلکته، و قال ابن عباس: کان الولید بن المغیرة (12) یسمّی الوحید فی قومه.
وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ (13)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ، عَنْ (14) مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ،
ص: 169
و عهد بست اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت، بیعتی را که در زمان رسول خدا با امیرمؤمنان کرده بود به حضرت وانگذارد (تسلیم نکند). امام درباره آیه «فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ»،(1)
{ کشته بادا چگونه [او] سنجید، [آری] کشته بادا چگونه [او] سنجید!} گفتند: شکنجه او عذابی بعد از عذاب است که قائم علیه السلام او را عذاب می دهد. «ثُمَّ نَظَرَ»،(2)
{آنگاه نظر انداخت.} یعنی او به پیامبر صلَّی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام نگریست. پس از آن «ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ»،(3) {سپس رو ترش نمود و چهره در هم کشید.} یعنی از آنچه بدان مأمور شده بود، ناراحت شد. «ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ * فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ»،(4)
{آنگاه پشت گردانید و تکبر ورزید و گفت: این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست.} یعنی زُفَر گفت: پیامبر مردم را برای (پیروی) از علی جادو کرد. «إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ»،(5) {این غیر از سخن بشر نیست.} یعنی آن از وحی خداوند عَزّوجل نیست. «سَأُصْلِیهِ سَقَرَ»،(6)
{زودا که او را به سقر در آورم.} تمام این آیات درباره او نازل شد .
توضیح
طبرسی - قدس سره - درباره این سخن خداوند متعال «وحیداً» گفته، یعنی مرا با او واگذار، چرا که من برای مجازات او کافی هستم و او را در خلقتش تنها آفریده ام و یا وحیداً، حال آن مخلوق باشد یعنی کسی که او را در شکم مادرش بدون مال و فرزند آفریدم. مقاتل گفته است: معنای آن، چنین است که مرا با او تنها بگذار؛ زیرا او را به تنهایی به هلاکت می رسانم. ابن عباس گفت: ولید بن مغیره در میان قومش وحید خوانده می شد.
عیاشی به اسنادش از زراره و حمران، از محمد بن مسلم،
ص: 169
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ (1)
أَنَّ الْوَحِیدَ وَلَدُ الزِّنَا،.
قَالَ زُرَارَةُ ذُکِرَ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ أَحَدِ بَنِی هَاشِمٍ (2)أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَتِهِ: أَنَا ابْنُ الْوَحِیدِ. فَقَالَ: وَیْلَهُ! لَوْ عَلِمَ مَا الْوَحِیدُ مَا فَخَرَ بِهَا. فَقُلْنَا لَهُ: وَ مَا هُوَ؟ قَالَ: مَنْ لَا یُعْرَفُ لَهُ أَبٌ..
و قال رحمه اللّه (3) سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (4) .. أی سأکلّفه مشقّة من العذاب لا راحة فیه، و قیل: صعودا جبل فی جهنم من نار .. فَقُتِلَ (5) .. أی لعن و عذّب .. ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ (6) .. أی کلح و کرّه وجهه و نظر بکراهة شدیدة کالمُهْتَمِّ المتفکِّر فی الشی ء، ثُمَّ أَدْبَرَ عن الإیمان وَ اسْتَکْبَرَ (7) حین دعی (8) إلیه .. إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ (9) .. أی یروی عن السحرة، أو (10) هو من الإیثار .. أی تؤثره النفوس و تختاره .. سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (11) أی سأدخله جهنم و ألزمه إیّاها، و قیل: سقر (12) درکة من درکات جهنم، و قیل: باب من أبوابها.
انتهی.
و تأویل المال و البنین بما ذکر علیه السلام علی المجاز، و بابه واسع.
ص: 170
از امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده است که وحید حرام زاده است. زراره می گوید: به امام باقرعلیه السلام گفته شد که یکی از بنی هاشم در خطبه اش گفته است: من فرزند همان وحید هستم. امام فرمودند: وای برتو! اگر می دانست وحید کیست هیچ وقت به او افتخار نمی کرد. ما به حضرت عرض کردیم: او کیست؟ حضرت فرمود: کسی که پدرش معلوم نیست.
طبرسی - رحمه الله - در تفسیر این کلام خداوند «سَأُرْهِقُهُ صَعُودًا»،(1) {به زودی او را به بالارفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم.} گفته است: یعنی این که بر او سختی و عذابی خواهم چشاند که در آن راحتی نباشد، و گفته شده است: «صعوداً» کوهی از آتش در جهنم است. «فَقُتِلَ»،(2)
{کشته بادا.} یعنی لعنت و عذاب بر او باد، «ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ»،(3)
{سپس رو ترش نمود و چهره در هم کشید.} یعنی ترشروئی کرد و چهره اش را درهم کشید و با کراهتی تمام هم چون علاقه مند و متفکر در چیزی نگریست. «ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَکْبَرَ»،(4)
{آنگاه پشت گردانید و تکبر ورزید.} یعنی هنگامی که او به آن (ایمان) فرا خوانده شد. «إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ»،(5) {و گفت این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست.} یعنی او (پیامبر) از ساحران، قرآن را روایت می کند؛ یا این که یؤثر از ایثار است که در این صورت معنای آن، چنین است که روان مردم آن (قرآن) را ترجیح داده و بر می گزیند. «سَأُصْلِیهِ سَقَرَ»،(6)
{زودا که او را به سقر در آورم.} یعنی به زودی او را در جهنم داخل می کنم و برای همیشه در آن جا باقی خواهد ماند. و گفته شده است: سَقَر، درکی از درکات جهنم است، و باز گفته شده است: سَقَر، دری از درهای جهنم است. تمام شد.
تأویل «المال و البنین» به آنچه امام صادق علیه السلام ذکر کردند، بنابر مجاز است، و باب مجاز گسترده است.
ص: 170
فس (1): فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ (2) قَالَ: هُوَ الثَّانِی (3).
فس (4): إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ (5): قَالَ: الْعَدْلُ: شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ الْإِحْسَانُ، أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ الْفَحْشَاءُ وَ الْمُنْکَرُ وَ الْبَغْیُ (6) فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ.
فس (7): فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا (8) قَالَ: لَا تَکُونُ الْخِلَافَةُ فِی آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ طَلْحَةَ وَ لَا آلِ الزُّبَیْرِ (9).
فس (10): مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ (11) یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ (12)» الْأَوَّلُ وَ الثَّانِیُ وَ الثَّالِثُ (13).
ص: 171
روایت25.
تفسیر قمی(1):
قمی در تفسیر این سخن خداوند«فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ * وَلَا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ»،(2)
{پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او عذاب نکند، و هیچ کس چون دربندکشیدن او دربند نکشد.} گفته است: منظور از آن، دومی است.
روایت26.
تفسیر قمی(3):
«إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ و البَغی»،(4) {در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد.} قمی در مورد عدل در این آیه گفته است: عدل، گواهی دادن بر این که خدایی جز او نیست و محمد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است ... و منظور از احسان، امیر مؤمنان علی علیه السلام است، و منظور از فحشا و منکر و بغی، فلان و فلان و فلانی است.
روایت27.
تفسیر قمی(5):
«فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خَاوِیَةً بِمَا ظَلَمُوا»،(6) {و این [هم] خانه های خالی آنهاست به [سزای] بیدادی که کرده اند.} قمی گفته است: خلافت نه در خاندان فلانی و نه در خاندان فلان و نه در خاندان فلانی و نه خاندان طلحه و نه زبیر نمی باشد.
روایت28.
تفسیر قمی(7):
امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ»،(8)
{خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دلهای شما بیاراست.} فرموده است: یعنی حضرت علی علیه السلام و ولایت ایشان را در دل های شما آراست. منظور از کفر و فسق و عصیان در آیه «وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ»،(9) {و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت.} فلانی و فلانی و فلانی است.
ص: 171
تفسیر الإیمان بأمیر المؤمنین علیه السلام لکون ولایته من أصوله و کماله فیه، و کونه مروّجه و مؤسّسه و مبیّنه غیر بعید، و کذا التعبیر عن الثلاثة ب: الثلاث لکونهم أصلها و منشأها و منبتها و کمالها فیهم، و کونهم سببا لصدورها عن الناس إلی یوم القیامة، لعنة اللّه علیهم و علی أشیاعهم- غیر غریب، و سیأتی مزید توضیح لذلک فی مواضعه.
فس (1): أَبِی (2)، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ (3)
قَالَ:
نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عُثْمَانَ (4)، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ بَیْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِی حَدِیقَةٍ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: تَرْضَی (5) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ لِعُثْمَانَ (6): لَا تُحَاکِمْهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَإِنَّهُ یَحْکُمُ لَهُ عَلَیْکَ!! وَ لَکِنْ حَاکِمْهُ إِلَی ابْنِ شَیْبَةَ (7) الْیَهُودِیِّ. فَقَالَ عُثْمَانُ (8) لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا أَرْضَی إِلَّا بِابْنِ شَیْبَةَ الْیَهُودِیِّ. فَقَالَ ابْنُ شَیْبَةَ لِعُثْمَانَ (9): تَأْتَمِنُونَ مُحَمَّداً عَلَی وَحْیِ السَّمَاءِ وَ تَتَّهِمُونَهُ فِی الْأَحْکَامِ؟!. فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ: وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ
ص: 172
توضیح
تفسیر ایمان به امیرمؤمنان علی علیه السلام به این خاطر است که ولایتشان از اصول ایمان و کمال آن است. و این که حضرت ترویج دهنده و پایه گذار و تبیین کننده ایمان باشد، امر بعیدی نیست؛ و هم چنین تعبیر از آن سه نفر به کفر و فسق و عصیان، امر غریبی نیست؛ زیرا که آنان اصل و منشاء و سرچشمه این خصلت ها هستند و در آن ها به کمال رسید و آنان باعث شدند این اعمال تا روز قیامت از سوی مردم سر بزند و بدان ها عمل کنند. در جای خود در این باره توضیحات اضافی خواهیم آورد.
روایت29.
تفسیر قمی(1):
امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «إِذَا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ»،(2)
{وقتی به سوی خدا و پیامبر او خوانده شوند تا میان آنان داوری کند.} فرمود: این آیه درباره امیرمؤمنان علی علیه السلام و عثمان نازل شده است؛ زیرا بین آن دو بر سر باغی نزاع بود، امیرمؤمنان علی به عثمان گفت: آیا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را به داوری می پذیری؟ عبدالرحمان بن عوف به عثمان گفت: رسول خدا را برای داوری مپذیر؛ زیرا رسول خدا به نفع علی و علیه تو داوری خواهد کرد، ولی داوری ابن شیبه یهودی را بپذیر. بنابراین عثمان به امیرمؤمنان علی علیه السلام گفت: فقط به داوری ابن شیبه یهودی رضایت می دهم. پس ابن شیبه به عثمان گفت: آیا محمد را در وحی الهی امین می دانید و در احکام به او تهمت می زنید؟! بنابراین خداوند بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله این آیه نازل کرد:
ص: 172
بَیْنَهُمْ ... إِلَی قَوْلِهِ: بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (1).
فس (2): یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا (3) نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ (4) یَوْمَ الْخَنْدَقِ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ مَرَّ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ یَحْفِرُ (5) الْخَنْدَقَ- وَ قَدِ ارْتَفَعَ الْغُبَارُ مِنَ الْحَفْرِ فَوَضَعَ عُثْمَانُ (6) کُمَّهُ عَلَی أَنْفِهِ وَ مَرَّ، فَقَالَ عَمَّارٌ:
لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمُرُ (7) الْمَسَاجِدَا*** یَظَلُّ (8) فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً
کَمَنْ یَمُرُّ بِالْغُبَارِ حَائِداً***یُعْرِضُ عَنْهُ جَاحِداً مُعَانِداً
فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ عُثْمَانُ (9) فَقَالَ: یَا ابْنَ السَّوْدَاءِ! إِیَّایَ تَعْنِی، ثُمَّ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لَهُ: لَمْ نَدْخُلْ مَعَکَ فِی الْإِسْلَامِ (10) لِتُسَبَّ أَعْرَاضُنَا، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قَدْ أَقَلْتُکَ إِسْلَامَکَ فَاذْهَبْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (11) .. أَیْ لَیْسَ هُمْ صَادِقِینَ (12) إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (13)..
ص: 173
«بَلْ أُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»،(1) {بلکه خودشان ستمکارند.}
روایت30.
تفسیر قمی(2):
«یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا»،{از این که اسلام آورده اند بر تو منت می نهند.} این آیه درباره عثمان در روز خندق نازل شد؛ زیرا عثمان به عمار بن یاسر که خندق حفر می کرد، رسید درحالی که گرد و غبار از خندق بلند شده بود، پس عثمان آستین پیراهنش را بر بینی خود گرفت و گذشت، عمار این ابیات را خواند:
- کسی که مساجد را آباد کرده و در آن جا رکوع و سجود می کند، با کسی که از کنار گرد و غبار می گذرد، در حالی که از او روی برگردانده و منکر و دشمن است، مساوی نیست.
در این هنگام عثمان رو به عمار کرد و گفت: ای پسر زن سیاه! منظورت من هستم؟! سپس نزد رسول خدا
صلَّی الله علیه و آله آمدند و عثمان به رسول خدا گفت: ما به همراه تو در اسلام داخل نشده ایم تا آبرو و حیثیت ما ریخته شود. در این هنگام، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به عثمان گفتند: اسلام تو را به تو برگرداندم، برو. پس خداوند عزوجل این آیه را نازل کرد: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»،(3)
{از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند. بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت می گذارد، اگر راستگو باشید.} یعنی اینکه در اسلام شان راست گو نیستند. «إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»،(4) {خداست که نهفته آسمانها و زمین را می داند و خدا[ست که] به آنچه می کنید بیناست.}
ص: 173
فس (1): عَبَسَ وَ تَوَلَّی أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی (2) قَالَ: نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ (3) وَ ابْنِ أُمِّ مَکْتُومٍ، وَ کَانَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ مُؤَذِّنَ رَسُولِ (4) اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَانَ أَعْمَی، وَ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عِنْدَهُ أَصْحَابُهُ وَ عُثْمَانُ (5) عِنْدَهُ، فَقَدَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی عُثْمَانَ، فَعَبَسَ عُثْمَانُ وَجْهَهُ (6) وَ تَوَلَّی عَنْهُ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: عَبَسَ وَ تَوَلَّی یَعْنِی عُثْمَانَ (7) أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی (8).. أَیْ یَکُونُ طَاهِراً أَزْکَی (9) أَوْ یَذَّکَّرُ، قَالَ: یُذَکِّرُهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری (10) ثُمَّ خَاطَبَ عُثْمَانَ (11) فَقَالَ: أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی (12) قَالَ: أَنْتَ إِذَا جَاءَکَ غَنِیٌّ تَصَدَّی لَهُ (13) وَ تَرْفَعُهُ:
وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی (14) .. أَیْ لَا تُبَالِی زَکِیّاً کَانَ أَوْ غَیْرَ زَکِیٍّ إِذَا کَانَ غَنِیّاً وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی (15) یَعْنِی (16) ابْنَ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ هُوَ یَخْشی فَأَنْتَ عَنْهُ
ص: 174
روایت31.
تفسیر قمی(1):
قمی در تفسیر این فرموده خدا: «عَبَسَ وَتَوَلَّی*أَن جَاءهُ الْأَعْمَی»،(2)
{چهره در هم کشید و روی گردانید، که آن مرد نابینا پیش او آمد.} گفته است: این آیه درباره عثمان و ابن مکتوم نازل شده است. ابن مکتوم مؤذن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نابینا بود. او نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد در حالی که اصحاب پیامبر و عثمان نزد پیامبر بودند. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را بر عثمان مقدم داشت، به همین خاطر عثمان چهره درهم کشید و از پیامبر روی گرداند؛ پس خداوند این آیه را نازل کرد: «عَبَسَ وَتَوَلَّی*أَن جَاءهُ الْأَعْمَی»، {چهره در هم کشید و روی گردانید، که آن مرد نابینا پیش او آمد.} یعنی عثمان چهره درهم کشید و روی گردان شد. «و ما یدریک لعلّه یزکّی»، یعنی چه بسا او پاکیزه و بی آلایش باشد. «أَوْ یَذَّکَّرُ»، {یا پند پذیرد.} قمی گفته است: یعنی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را پند و اندرز دهد. «فَتَنفَعَهُ الذِّکْرَی»،(3)
{و اندرز سودش دهد.} سپس خداوند عثمان را مورد خطاب قرار داد و فرمود: «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَی* فَأَنتَ لَهُ تَصَدَّی»،(4) {اما آن کس که خود را بی نیاز می پندارد، تو بدو می پردازی.} قمی در این باره گفته است: تو هنگامی که بی نیاز و ثروتمند نزد تو می آید بدو می پردازی و شأن و منزلت او را بالا می بری: «وَمَا عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی»،(5)
{با آنکه اگر پاک نگردد بر تو [مسؤولیتی] نیست.} یعنی آن گاه که آن شخص بی نیاز باشد، تو به پاکیزه بودن و نبودن او اهمیت نمی دهی «وَأَمَّا مَن جَاءکَ یَسْعَی»،(6)
{و اما آن کس که شتابان پیش تو آمد.} یعنی ابن مکتوم «وَهُوَ یَخْشَی* فَأَنتَ عَنْهُ
ص: 174
تَلَهَّی (1) .. أَیْ تَلْهُو وَ لَا تَلْتَفِتُ إِلَیْهِ..
قال السیّد رضی اللّه عنه فی کتاب تنزیه الأنبیاء (2) فی سیاق تأویل تلک الآیات:
وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی رَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ کَانَ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَجَاءَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ، فَلَمَّا رَآهُ تَقَذَّرَ مِنْهُ وَ جَمَعَ نَفْسَهُ وَ عَبَسَ وَ أَعْرَضَ بِوَجْهِهِ عَنْهُ، فَحَکَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ ذَلِکَ وَ أَنْکَرَهُ عَلَیْهِ.
، و قد مرّ الکلام فیها.
بَ (3): مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ (4) ... قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْرَجَ إِلَیَّ مُصْحَفاً، قَالَ: فَتَصَحَّفْتُهُ (5) فَوَقَعَ (6) بَصَرِی عَلَی مَوْضِعٍ مِنْهُ فَإِذَا فِیهِ مَکْتُوبٌ: هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمَا بِهَا تُکَذِّبَانِ فَاصْلَیَا فِیهَا لَا تَمُوتَانِ فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ .. یَعْنِی الْأَوَّلَیْنِ.
فس (7) وَ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمَا بِهَا تُکَذِّبَانِ، تَصْلَیَانِهَا لَا تَمُوتَانِ (8) فِیهَا وَ لَا تَحْیَیَانِ، یَعْنِی الْأَوَّلَیْنِ (9).
وَ قَوْلُهُ: یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ (10) قَالَ: لَهُمَا (11) أَنِینٌ فِی شِدَّةِ (12)
ص: 175
تَلَهَّی»،(1)
{ در حالی که [از خدا] می ترسید، تو از او به دیگران می پردازی.} یعنی از او روی برگردانده و بدو توجه نمی کنی.
توضیح
سید رضی - رضی الله عنه - در کتاب «تنزیه الانبیاء» در سیاق تأویل این آیات گفته است: از امام صادق علیه السلام روایت شده است: این آیه درباره مردی از بنی امیه نازل شد. آن مرد نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، پس ابن مکتوم نزد او آمد، هنگامی که آن مرد او را دید از او دوری کرد و خودش را جمع کرد و چهره درهم کشید و از او روی برگرداند، پس خداوند سبحان آن حادثه را حکایت کرد و آن کار را بر او زشت دانست، که در این باره پیشتر سخن گفتیم.
روایت32.
قرب الأسناد (2):
محمد بن عیسی، از ابراهیم بنعبدالحمید روایت کرده است که گفت: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم. امام مصحفی برایم خارج کردند. ابراهیم می گوید: من هم آن را ورق زده، در این مصحف دیدم که نوشته شده بود: این جهنمی است که شما دو نفر آن را انکار می کردید، پس خودتان را در آن بیاندازید که در آن جا نه می میرید و نه زنده می شوید، یعنی آن دو نفر اول.
روایت33.
تفسیر قمی (3):
امام صادق علیه السلام خواندند: این همان جهنمی است که شما آن را انکار می کردید، شما در آن جهنم انداخته می شوید. در آنجا نه می میرید و نه زنده می شوید، (یعنی آن دو نفر اولی).
قمی در تفسیر این فرموده خداوند «یَطُوفُونَ بَیْنَهَا وَبَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ»،(4)
{میان [آتش] و میان آب جوشان سرگردان باشند.} گفته است: آن دو نفر از شدت
ص: 175
حَرِّهَا.
ل (1): ابْنُ الْوَلِیدِ، عَنِ الصَّفَّارِ، عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ، عَنِ (2) ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَسَبْعَةُ (3) نَفَرٍ، أَوَّلُهُمُ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ، وَ اثْنَانِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ (4) هَوَّدَا قَوْمَهُمْ وَ نَصَّرَاهُمْ، وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ اثْنَانِ فِی (5) هَذِهِ الْأُمَّةِ.
فس (6): وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ (7) فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: نَزَلَتْ فِی القرآن زُعْلَانَ (8) تَابَ حَیْثُ لَمْ تَنْفَعْهُ التَّوْبَةُ وَ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ.
زُعْلَانُ: کنایة، کما قد یعبّر عنه بفعلان.
بَ (9) السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: کَانَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ تُدْعَی: حَسْرَةَ تَغْشَی آلَ مُحَمَّدٍ وَ تَحِنُّ، وَ إِنَّ زُفَرَ وَ حَبْتَرَ لَقِیَاهَا ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالا: أَیْنَ تَذْهَبِینَ یَا حَسْرَةُ؟. فَقَالَتْ: أَذْهَبُ إِلَی آلِ
ص: 176
گرمای جهنم آه و ناله سر می دهند.
روایت34.
خصال (1):
مردی از اصحاب امام صادق علیه السلام گفت که شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: هفت نفر در روز قیامت سخت ترین عذاب را خواهند دید: اولین آن ها قابیل پسر حضرت آدم است که برادرش را کشت، دومی نمرود است که با حضرت ابراهیم درباره پروردگارش احتجاج کرد، دو نفر از بنی اسرائیل که قومشان را یهودی و نصرانی کردند، و فرعون که گفت: من پروردگار بزرگ شما هستم و دو نفر از این امت هستند.
روایت35.
تفسیر قمی(2):
«وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّی إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ»، {و توبه کسانی که گناه می کنند، تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، می گوید اکنون توبه کردم، پذیرفته نیست.} پدرم از ابن فضّال، از علی بن عقبه، از امام صادق علیه السلام برایم روایت کرد که امام فرمود: این آیه درباره زُعلان نازل شده است، او توبه کرد، ولی توبه اش به او سودی نرساند و از او پذیرفته نشد.
توضیح
«زُعلان» کنایه از عثمان است؛ زیرا با آن هم وزن است، همان گونه که گاهی از او به عنوان فُعلان تعبیر می شود.
روایت36.
قرب الأسناد(3):
امام صادق علیه السلام فرمود: زنی از انصار به نام حَسرَة نزد اهل بیت پیامبر می آمد و با آن ها مهربانی می کرد. روزی، زُفر و جَبتَر او را دیدند و به او گفتند: ای حسرة، کجا می روی؟ حسرة گفت: پیش اهل بیت
ص: 176
مُحَمَّدٍ فَأَقْضِی مِنْ حَقِّهِمْ وَ أُحْدِثُ بِهِمْ عَهْداً، فَقَالا: وَیْلَکِ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُمْ حَقٌّ، إِنَّمَا کَانَ هَذَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَانْصَرَفَتْ حَسْرَةُ وَ لَبِثَتْ (1) أَیَّاماً، ثُمَّ جَاءَتْ، فَقَالَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ- زَوْجَةُ (2) النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-: مَا أَبْطَأَ بِکِ عَنَّا (3) یَا حَسْرَةُ؟!. فَقَالَتِ: اسْتَقْبَلَنِی زُفَرُ وَ حَبْتَرٌ فَقَالا: أَیْنَ تَذْهَبِینَ یَا حَسْرَةُ؟! فَقُلْتُ: أَذْهَبُ إِلَی آلِ مُحَمَّدٍ فَأَقْضِی مِنْ حَقِّهِمُ الْوَاجِبَ. فَقَالا: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُمْ حَقٌّ، إِنَّمَا کَانَ هَذَا عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ (4) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. فَقَالَتْ: أُمُّ سَلَمَةَ:
کَذِبَا، لَعَنَهُمَا اللَّهُ (5)، لَا یَزَالُ حَقُّهُمْ واجب [وَاجِباً] (6) عَلَی الْمُسْلِمِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
مَا (7): الْفَحَّامُ، عَنِ الْمَنْصُورِیِّ، عَنْ عَمِّ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ، عَنْ آبَائِهِ، عَنِ الْبَاقِرِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، عَنْ جَابِرٍ.
وَ أَیْضاً: الْفَحَّامُ، عَنْ عَمِّهِ عُمَیْرِ بْنِ یَحْیَی (8)، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَلْخِیِّ، عَنْ أَبِی عَاصِمٍ الضَّحَّاکِ بْنِ مَخْلَدٍ، عَنِ الصَّادِقِ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- أَنَا مِنْ جَانِبٍ وَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنْ جَانِبٍ- إِذْ أَقْبَلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ مَعَهُ رَجُلٌ قَدْ تَلَبَّبَ بِهِ، فَقَالَ: مَا بَالُهُ؟. قَالَ: حَکَی عَنْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّکَ قُلْتَ: مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ هَذَا إِذَا سَمِعَتْهُ (9) النَّاسُ فَرَّطُوا فِی الْأَعْمَالِ، أَ فَأَنْتَ قُلْتَ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟. قَالَ: نَعَمْ، إِذَا
ص: 177
پیامبر علیهم السلام می روم و و بخشی از حق آنان را برآورده می سازم و عهد و پیمانم را با آن ها تجدید می کنم. آن دو گفتند: وای بر تو! آنان هیچ حقی ندارند، آن حق در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود و الان حق ندارند. پس حسرة بازگشت و چند روزی درنگ کرد، سپس آمد. پس ام سلمه، همسر پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او گفت: ای حسرة، چه چیزی باعث شد که دیر آمدی؟حسرة گفت: زُفر و جبتر مرا دیدند و گفت: ای حسرة کجا می روی؟ من گفتم نزد اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله می روم و حق واجب آنان را ادا می کنم. آن دو به من گفتند: اهل بیت پیامبر هیچ حقی ندارند، حق آنان فقط در عهد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود. ام سلمه گفت: دروغ گفتند، لعنت خدا بر آن دو باد، پیوسته حق اهل بیت تا روز قیامت بر مسلمانان واجب است.
روایت37.
امالی طوسی(1):
امام محمد باقر علیه السلام از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرد که جابر بن عبدالله گفت: نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بودم. من در یک طرف پیامبر نشسته بودم و امیر مؤمنان علی علیه السلام در طرف دیگر پیامبر نشسته بود. در این هنگام، عمر بن خطاب به همراه مردی که با او دست به گریبان شده بود، آمد. حضرت پرسیدند: آن مرد را چه شده است؟ عمر گفت: ای رسول خدا! این مرد از شما نقل کرد که شما گفته اید، هرکس بگوید: «خدایی جز او نیست و محمد فرستاده اوست»، وارد بهشت می شود. مردم اگر این سخن را بشنوند، در اعمال کوتاهی خواهند کرد. ای رسول خدا، آیا تو اینگونه گفتهای؟ پیامبر فرمود: آری، اگر
ص: 177
تَمَسَّکَ بِمَحَبَّةِ هَذَا وَ وَلَایَتِهِ.
شی، تفسیر العیاشی (1): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قَالَ (2) جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: خَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مِنْ عِنْدِ عُثْمَانَ فَلَقِیَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ: یَا عَلِیُّ! بِتْنَا (3) اللَّیْلَةَ فِی أَمْرٍ نَرْجُو أَنْ یُثَبِّتَ اللَّهُ هَذِهِ الْأُمَّةَ، فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَنْ یَخْفَی عَلَیَّ مَا بَیَّتُّمْ فِیهِ، حَرَّفْتُمْ وَ غَیَّرْتُمْ وَ بَدَّلْتُمْ تِسْعَمِائَةِ حَرْفٍ، ثَلَاثَمِائَةٍ حَرَّفْتُمْ، وَ ثَلَاثَمِائَةٍ غَیَّرْتُمْ، وَ ثَلَاثَمِائَةٍ بَدَّلْتُمْ:
فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ (4).. إِلَی آخِرِ الْآیَةِ..
أقول:
سیأتی فی باب حجّ التمتّع (5) إنکار عمر للنصّ، و قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله له: إنّک لن تؤمن بهذا أبدا .. فی أخبار کثیرة، و کذا سیأتی فی باب (المقام) (6) نقل عمر المقام عن الموضع الذی نقله إلیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی موضع الجاهلیّة خلافا للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
به محبت این - علی علیه السلام - و ولایتش چنگ بزنند.
روایت38.
تفسیر عیاشی(1):
جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: عبدالله بن عمرو بن عاص از نزد عثمان خارج شد و امیرمؤمنان علی علیه السلام را ملاقات کرد، پس به حضرت علی گفت: ای علی! دیشب تا صبح در امری بیدار بودیم، امیدواریم که خداوند این امت را ثابت قدم کند. پس امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: آنچه بدان شب تا صبح را بیدار بودید هرگز بر من پوشیده نیست، شما در آن شب نهصد حرف را تحریف و تغییر و تبدیل کردید: از آن نهصد حرف، سیصد حرف را تحریف کردید و سیصد حرف را تغییر داده و سیصد حرف را تبدیل کردید. خداوند در این باره می فرماید: «فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَ-ذَا مِنْ عِندِ اللّهِ»،(2) {پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند سپس می گویند این از جانب خداست.}
مؤلف: در باب حج تمتع از انکار قرآن توسط عمر سخن خواهیم گفت و این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او گفتند: تو هرگز به این (قرآن) ایمان نمی آوری، در روایات زیادی آمده است، و هم چنین در باب مقام ابراهیم، درباره جابه جایی مقام ابراهیم توسط عمر از مکانی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدان جا انتقال داده بودند به مکانی و محلی که در جاهلیت بود، از روی مخالفت با پیامبرصلَّی الله علیه و آله، سخن خواهیم گفت.
روایت39.
معانی الاخبار (3):
محمد بن هارون زنجانی، از علی بن عبدالعزیز، از أبی عبیدالقاسم بن سلام که سند آن به پیامبر صلَّی الله علیه و آله می رسد، روایت کرد: عمر نزد رسول
ص: 178
اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: إِنَّا نَسْمَعُ أَحَادِیثَ مِنْ یَهُودَ تُعْجِبُنَا، فَتَرَی أَنْ نَکْتُبَ بَعْضَهَا؟. فَقَالَ: أَ مُتَهَوِّکُونَ أَنْتُمْ (1) کَمَا تَهَوَّکَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی؟! لَقَدْ جِئْتُکُمْ بِهَا بَیْضَاءَ نَقِیَّةً، وَ لَوْ کَانَ مُوسَی حَیّاً مَا (2) وَسِعَهُ إِلَّا اتِّبَاعِی..
قوله: متهوّکون .. أی متحیّرون، یقول: أ متحیّرون أنتم فی الإسلام لا تعرفون دینکم حتّی تأخذوه من الیهود و النصاری؟ و معناه أنّه کره أخذ العلم من أهل الکتاب، و أمّا قوله: لقد جئتکم بها بیضاء نقیّة .. فإنّه أراد الملّة الحنیفیّة، فلذلک جاء التأنیث کقول اللّه عزّ و جلّ: وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ (3) إنّما هی الملّة الحنیفیّة.
روی هذا الخبر ابن الأثیر فی النهایة، ثم قال: التّهوّک: کالتّهوّر، و هو الوقوع فی الأمر بغیر رویّة، و المتهوّک: الّذی یقع فی کلّ أمر، و قیل: هو المتحیّر (4).
ثم قال
وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ: إِنَّ عُمَرَ أَتَاهُ بِصَحِیفَةٍ أَخَذَهَا مِنْ بَعْضِ أَهْلِ الْکِتَابِ، فَغَضِبَ، فَقَالَ: أَ مُتَهَوِّکُونَ فِیهَا یَا ابْنَ الْخَطَّابِ؟! (5)
مَعَ (6): الْمُکَتِّبُ، عَنِ الْأَسَدِیِّ، عَنِ الْبَرْمَکِیِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَرْوَزِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ الْفَضْلِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا ظَلَمَتِ الْعُیُونُ الْعَیْنَ کَانَ قَتْلُ الْعَیْنِ عَلَی یَدِ الرَّابِعِ مِنَ الْعُیُونِ، فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ اسْتَحَقَّ الْخَاذِلُ لَهُ لَعْنَةُ اللَّهِ
ص: 179
خدا آمد و گفت: سخنانی از یهود می شنویم که آنها را میپسندیم، اگر اجازه می دهید برخی از آن ها را بنویسیم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: آیا شما همان گونه که یهود و نصاری سرگشته شدند، سرگشته و گمراه شده اید؟! همانا من این آیین و دین حنیف را روشن و پاک - بدون کم و کاستی و بدون هیچ تغییری - برای شما آورده ام، و اگر موسی زنده بود، کاری جز پیروی از من انجام نمیداد.
مراد از سخن پیامبر «متهوکون» سرگشتگان و گمراهان است. منظور پیامبر این است که آیا شما در اسلام چنان گمراه هستید و دینتان را نمی شناسید که آن را از یهود و نصاری می گیرید؟ معنای سخن پیامبر این است که حضرت أخذ علم از اهل کتاب را ناپسند می دانست. و اما مراد از این فرموده پیامبر«لقد جئتکم بها بیضاء نقیة»، دین و آیین حنیف است، به همین خاطر، همانند فرموده خداوند بلند مرتبه: «و ذلک دین القَیّمة»،(1)
{و [ثابت و] پایدار همین است.}«قیمة»، به صورت مؤنث آمده است، و منظور از «ها» در «بها» دین حنیف است.
توضیح
ابن اثیر این خبر را در النهایه آورده است، سپس می گوید: «التهوک» همانند «التهوّر» به معنای بی باکی است و «تهور» به معنای افتادن در کاری بدون فکر و اندیشه است، و المتهوّک به کسی گفته می شود که خود را در هر کاری می اندازد، گفته شده است: متهوّک همان متحیر و سرگشته است. سپس می گوید: و در حدیثی دیگر آمده است: عمر نوشته ای را که از یکی از اهل کتاب گرفته بود، نزد پیامبر آورد، پس پیامبر ناراحت شدند و فرمودند: ای پسر خطاب! آیا در این دین سرگشته و گمراه هستید؟(2)
روایت40.
معانی الاخبار(3):
ابن عباس گفته است: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که آن عین ها بر عین ستم روا دارند، آن عین به دست چهارمین از آن عین ها کشته می شود. هنگامی که آن حادثه اتفاق بیفتد و کسی که او را یاری نکند، مستحق لعنت خدا
ص: 179
وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَقِیلَ لَهُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا الْعَیْنُ وَ الْعُیُونُ؟. فَقَالَ: أَمَّا الْعَیْنُ، فَأَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَمَّا الْعُیُونُ فَأَعْدَاؤُهُ، رَابِعُهُمْ قَاتِلُهُ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً..
تنبیه:
المراد بالعیون، من ابتداء اسمه العین، و الرابع القاتل عبد الرحمن بن ملجم لعنهم اللّه.
مَعَ (1): ابْنُ مُوسَی، عَنِ الْأَسَدِیِّ، عَنْ سَهْلٍ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی، عَنْ آبَائِهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، قَالَ: (2)
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ، وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ، وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ الْفُؤَادِ. قَالَ (3): فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ، فَقُلْتُ لَهُ: یَا أَبَتِ (4)! سَمِعْتُکَ تَقُولُ فِی أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا، فَمَا هُوَ؟. فَقَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ:
نَعَمْ، ثُمَّ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَیْهِمْ، فَقَالَ: هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ، وَ سَیُسْأَلُوَن عَنْ وَلَایَةِ وَصِیِّی هَذَا- وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ-، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (5) یَقُولُ: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (6)، ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: وَ عَزَّةِ رَبِّی إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَمَوْقُوفُونَ یَوْمَ
ص: 180
و فرشتگان و تمام مردم میباشد. از پیامبر پرسیده شد: ای رسول خدا! عین ها و عین چیست؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: عین، برادرم علی بن ابی طالب است، و عین ها دشمنان او هستند، چهارمین آن ها از روی ظلم و دشمنی او را می کشد.
یادآوری: منظور از عین ها کسی است که نامش با عین شروع می شود، و نام ابوبکر عتیق یا عبدالله است، و چهارمین آن ها عبدالرحمان بن ملجم - خداوند او را لعنت کند - قاتل حضرت علی علیه السلام است.
روایت41.
معانی الاخبار: (1)
امام حسین علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: ابوبکر نسبت به من به منزله گوش و عمر به منزله چشم و عثمان به منزله قلب هستند. امام حسین علیه السلام می گوید: فردای آن روز بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وارد شدم و امیرمؤمنان علی علیه السلام، ابوبکر، عمر و عثمان نزد ایشان بودند، عرض کردم: پدرجان، شنیدم که درباره این اصحابتان سخنی فرموده اید، آن چیست؟ رسول خدا فرمودند: آری، سپس با دست مبارکشان به آن ها اشاره کردند، و فرمودند: اینان، گوش و چشم و قلب هستند. و به زودی از آنان درباره ولایت این وصی و جانشینم سؤال خواهد شد. و به علی بن ابی طالب علیه السلام اشاره کردند، سپس فرمودند: خداوند بلند مرتبه و والا مقام می فرماید: «إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُول-ئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً»،(2)
{زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.} سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: به عزت پروردگارم سوگند، همه امتم روز
ص: 180
الْقِیَامَةِ وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَایَتِهِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (1)..
لعلّ التعبیر عنهم بتلک الأسماء التی تدلّ علی الاختصاص و الامتیاز علی التهکم، أو علی زعم قوم یحسبونهم کذلک، أو للاختصاص (2) الظاهری مع قطع النظر عن النفاق الباطنی.
مَعَ (3): ابْنُ مُوسَی، عَنِ الْأَسَدِیِّ، عَنِ النَّخَعِیِّ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ (4)، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ وَلَدَ الزِّنَا شَرُّ الثَّلَاثَةِ، مَا مَعْنَاهُ؟. قَالَ: عَنَی بِهِ الْأَوْسَطَ، أَنَّهُ شَرٌّ مِمَّنْ تَقَدَّمَهُ وَ مِمَّنْ تَلَاهُ..
یَرَ (5): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ (6)، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَبِی بَکْرٍ: نَسِیتَ تَسْلِیمَکَ لِعَلِیٍّ (7) بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَمْرٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ؟.
فَقَالَ لَهُ (8): قَدْ کَانَ ذَاکَ.
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
ص: 181
قیامت نگه داشته می شوند و از ولایت علی بن ابی طالب مورد پرسش قرار می گیرند، زیرا خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ»،(1)
{و آنها را نگاه دارید که آن ها مسئولند.}
توضیح
شاید تعبیر از آنان به این اسماء که بر اختصاص و امتیاز دلالت می کند، یا از باب طعنه و مسخره، یا بنابر گمان قومی باشد که گمان می کنند آنها این چنین هستند، و یا به جهت خصوصیت ظاهری با صرف نظر از نفاق درونی باشد.
روایت42.
معانی الاخبار (2):
ابو حمزه میگوید: از ابوبصیر درباره این روایت پیامبر صلَّی الله علیه و آله که فرمودند: حرام زاده، شرترین آن سه نفر است، پرسیدم که معنای آن چیست؟ گفت: منظور پیامبر از آن سخن، نفر وسطی است، زیرا که او هم از نفر قبلی و هم از نفر بعد از خودش شرورتر بود.
روایت43.
بصائر الدرجات (3):
امام باقرعلیه السلام نقل کرده اند: امیرمؤمنان علی علیه السلام به ابوبکر گفتند: آیا فراموش کردی که ولایت مسلمانان را به امر خداوند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به من بدهی؟ ابوبکر به امام گفت: این طور بود. امیرمؤمنان علی علیه السلام گفتند: آیا راضی می شوی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله
ص: 181
بَیْنِی وَ بَیْنَکَ؟. قَالَ: وَ أَیْنَ هُوَ؟. قَالَ: فَأَخَذَ بِیَدِهِ ثُمَّ انْطَلَقَ إِلَی مَسْجِدِ قُبَا، فَدَخَلَا، فَوَجَدَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُصَلِّی، فَجَلَسَا حَتَّی فَرَغَ.
فَقَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ سَلِّمْ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا تَوَکَّدْتَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ.
قَالَ: فَرَجَعَ أَبُو بَکْرٍ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ: مَنْ یَأْخُذُهَا بِمَا فِیهَا.
فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ جُدِعَ (1) أَنْفُهُ. قَالَ لَهُ عُمَرُ- وَ خَلَا بِهِ-: وَ مَا دَعَاکَ (2) إِلَی هَذَا (3)؟. قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً ذَهَبَ إِلَی مَسْجِدِ قُبَا فَإِذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَائِمٌ یُصَلِّی فَأَمَرَنِی أَنْ أُسَلِّمَ الْأَمْرَ إِلَیْهِ.
فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ مَا تَعْرِفُ سِحْرَ بَنِی هَاشِمٍ!.
قوله علیه السلام: من جدع أنفه (4)
علی بناء المجهول- .. أی من أذلّ و قهر علی غصب الخلافة منه، یعنی نفسه علیه السلام.
أقول:
قد مرّ کثیر من تلک الأخبار فی الأبواب السابقة (5).
ج (6): سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیُّ الْأَشْعَرِیُّ، قَالَ: بُلِیتُ بِأَشَدِّ النَّوَاصِبِ مُنَازَعَةً، فَقَالَ لِی یَوْماً- بَعْدَ مَا نَاظَرْتُهُ-: تَبّاً لَکَ وَ لِأَصْحَابِکَ، أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الرَّوَافِضِ تَقْصِدُونَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارَ بِالطَّعْنِ عَلَیْهِمْ وَ الْجُحُودِ (7) لِمَحَبَّةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَهُمْ، فَالصِّدِّیقُ هُوَ فَوْقَ الصَّحَابَةِ بِسَبَبِ سَبْقِ الْإِسْلَامِ،
ص: 182
میان من و تو (داور) باشد؟ ابوبکر گفت: او کجاست؟ امام باقرعلیه السلام می گویند: امام دست ابوبکر را گرفتند و به سوی مسجد قبا راهی شدند، هر دو وارد مسجد شدند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را دیدند که نماز می گذارد. پس نشستند تا اینکه پیامبر نمازشان را تمام کردند، پس پیامبر فرمودند: ای ابوبکر! ولایت و خلافت خداوند و رسول خدا را به علی واگذار. امام باقرعلیه السلام فرمود: ابوبکر برگشت و بالای منبر رفت و گفت: چه کسی این خلافت و آنچه را در آن است از من می گیرد؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: آن که بینی اش قطع شد. عمر با ابوبکر خلوت کرد و به او گفت: چه چیزی تو را بر این کار واداشت؟ ابوبکر گفت: علی مرا به مسجد قبا برد. ناگهان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را ایستاده یافتم که نماز می گذارد، پس به من دستور داد که خلافت را به علی بدهم. در این هنگام عمر گفت؟ سبحان الله، ای ابوبکر! آیا سحر و جادوی خاندان بنی هاشم را نمی دانی؟
توضیح
منظور حضرت علی علیه السلام از «من جدع آنفه» بنابر مجهول، خود ایشان است که منزلت شان کوچک شمرده شد و خلافت از ایشان غصب شد.
مؤلف: در باب های گذشته، بسیاری از این اخبار را آوردیم.(1)
روایت44.
الاحتجاج(2):
سعد بن عبدالله قمی اشعری می گوید: به لجوج ترین دشمنان حضرت علی علیه السلام دچار شدم. پس روزی بعد از آنکه با او مناظره کردم به من گفت: خداوند تو و اصحابت را هلاک کند، شما رافضی ها، به انصار و مهاجرین انتقاد کرده و دوستی پیامبر صلَّی الله علیه و آله با آنان را انکار می کنید، حال آن که صدّیق، به خاطر سبقت در اسلام
ص: 182
أَ لَا تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّمَا (1) ذَهَبَ بِهِ لَیْلَةَ الْغَارِ لِأَنَّهُ خَافَ عَلَیْهِ کَمَا خَافَ عَلَی نَفْسِهِ، وَ لِمَا عَلِمَ أَنَّهُ یَکُونُ الْخَلِیفَةَ فِی أُمَّتِهِ أَرَادَ (2) أَنْ یَصُونَ نَفْسَهُ کَمَا یَصُونُ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَاصَّةَ نَفْسِهِ، کَیْلَا یَخْتَلَّ حَالُ الدِّینِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ یَکُونَ الْإِسْلَامُ مُنْتَظِماً، وَ قَدْ أَقَامَ عَلِیّاً عَلَی فِرَاشِهِ لِمَا کَانَ فِی عِلْمِهِ أَنَّهُ لَوْ قُتِلَ لَا یَخْتَلُّ الْإِسْلَامُ بِقَتْلِهِ، لِأَنَّهُ یَکُونُ مِنَ الصَّحَابَةِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ، لَا جَرَمَ لَمْ یُبَالِ مِنْ قَتْلِهِ.
قَالَ سَعْدٌ: إِنِّی قَدْ (3) قُلْتُ عَلَی ذَلِکَ أَجْوِبَةً لَکِنَّهَا غَیْرُ مُسْکِتَةٍ (4)
ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ الرَّوَافِضِ تَقُولُونَ: إِنَّ الْأَوَّلَ وَ الثَّانِیَ کَانَا یُنَافِقَانِ، وَ تَسْتَدِلُّونَ عَلَی ذَلِکَ بِلَیْلَةِ الْعَقَبَةِ؟ ثُمَّ قَالَ لِی (5): أَخْبِرْنِی عَنْ إِسْلَامِهِمَا کَانَ عَنْ طَوْعٍ (6) وَ رَغْبَةٍ أَوْ کَانَ عَنْ إِکْرَاهٍ وَ إِجْبَارٍ؟. فَاحْتَرَزْتُ عَنْ جَوَابِ ذَلِکَ وَ قُلْتُ مَعَ نَفْسِی إِنْ کُنْتُ أُجِیبُهُ (7) بِأَنَّهُ کَانَ عَنْ طَوْعٍ فَیَقُولُ: لَا یَکُونُ عَلَی هَذَا الْوَجْهِ إِیمَانُهُمَا عَنْ نِفَاقٍ، وَ إِنْ قُلْتُ کَانَ عَلَی إِکْرَاهٍ وَ إِجْبَارٍ لَمْ یَکُنْ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ لِلْإِسْلَامِ قُوَّةٌ حَتَّی یَکُونَ إِسْلَامُهُمَا بِإِکْرَاهٍ وَ قَهْرٍ، فَرَجَعْتُ عَنْ هَذَا الْخَصْمِ عَلَی حَالٍ یُقْطَعُ (8) کَبِدِی، فَأَخَذْتُ طُومَاراً وَ کَتَبْتُ بِضْعاً وَ أَرْبَعِینَ مَسْأَلَةً مِنَ الْمَسَائِلِ (9) الْغَامِضَةِ الَّتِی لَمْ یَکُنْ عِنْدِی جَوَابُهَا، وَ قُلْتُ (10): أَدْفَعُهَا إِلَی صَاحِبِ مَوْلَایَ أَبِی مُحَمَّدٍ (11) الْحَسَنِ
ص: 183
از همه صحابه جایگاه بالاتری دارد. آیا نمی دانید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در شب غار [هجرت از مکه به مدینه]، تنها او را با خود برد؛ زیرا پیامبر بر جان ایشان ترسید همان طور که برجان خودشان ترسیدند. و چون دانستند که او در میان امتشان خلیفه می شود، خواستند هم خودشان و هم جان نزدیک و مقرب خود را نگه دارد تا بعد از پیامبر در کار دین خللی پیش نیاید، و اسلام دینی منظم و استوار باقی بماند. پیامبر از این جهت علی را در بسترشان گذاشتند که چون پیامبر می دانستند اگر علی کشته شود، با کشته شدن او خللی بر اسلام وارد نمی شود؛ زیرا از صحابه کسانی بودند که جای علی را بگیرند، از این رو پیامبر به کشته شدن علی اهتمامی نورزیدند.
سعد می گوید: من در جواب او پاسخ هایی به او گفتم ولی او را ساکت نکردند. پس گفت: شما رافضیان می گویید: اولی و دومی منافق بودند، و در این امر به شب عقبه استناد می کنید؟ سپس به من گفت: مرا با خبر کن، آیا اسلام آن دو اختیاری و با میل و رغبت بود یا این که از روی اجبار و اکراه اسلام آوردند؟ من از جواب دادن به او خودداری کردم و با خود گفتم: اگر به او جواب بدهم که از روی میل و رغبت اسلام آورده اند، او خواهد گفت: در این صورت آن ها منافق نیستند؛ و اگر بگویم: ایمان آن ها از روی اجبار و اکراه بود، در آن موقع اسلام اقتداری نداشت تا اینکه اسلام آوردن آنها از روی اجبار و اکراه باشد. پس از برابر آن دشمن برگشتم در حالی که جگرم از این مسئله ریش ریش بود. پس طوماری برداشتم و چهل و اندی مسئله از مسائل پیچیده که جوابش را نمی دانستم را نوشتم؛ و گفتم: این نامه را به احمد بن اسحاق دوست مولایم امام حسن
ص: 183
بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ الَّذِی کَانَ فِی قُمَّ، أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ، فَلَمَّا طَلَبْتُهُ کَانَ هُوَ قَدْ ذَهَبَ، فَمَشَیْتُ عَلَی أَثَرِهِ فَأَدْرَکْتُهُ، وَ قُلْتُ الْحَالَ مَعَهُ، فَقَالَ لِی: تَجِی ءُ (1) مَعِی إِلَی سُرَّ مَنْ رَأَی حَتَّی تَسْأَلَ (2) عَنْ هَذِهِ الْمَسَائِلِ مَوْلَانَا الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، فَذَهَبْتُ مَعَهُ إِلَی سُرَّ مَنْ رَأَی، ثُمَّ جِئْنَا إِلَی بَابِ دَارِ مَوْلَانَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَاسْتَأْذَنَّا بِالدُّخُولِ (3) عَلَیْهِ فَأَذِنَ لَنَا، فَدَخَلْنَا الدَّارَ وَ کَانَ مَعَ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ جِرَابٌ قَدْ سَتَرَهُ بِکِسَاءٍ طَبَرِیٍّ، وَ کَانَ فِیهِ مِائَةٌ وَ سِتُّونَ صُرَّةً مِنَ الذَّهَبِ وَ الْوَرِقِ، عَلَی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهَا خَاتَمُ صَاحِبِهِا الَّذِی دَفَعَهَا إِلَیْهِ، وَ لَمَّا دَخَلْنَا وَ وَقَعَ أَعْیُنُنَا عَلَی وَجْهِ (4) أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ کَانَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ، وَ قَدْ رَأَیْنَا عَلَی فَخِذِهِ غُلَاماً یُشْبِهُ الْمُشْتَرِیَ فِی الْحُسْنِ وَ الْجَمَالِ ... (5).
فَأَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَقَالَ: سَلْ (6) قُرَّةَ عَیْنِی- وَ أَوْمَأَ إِلَی الْغُلَامِ- عَمَّا بَدَا لَکَ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَنِی .. (7) ثُمَّ قَالَ مُبْتَدِئاً: یَا سَعْدُ (8)! إِنَّ مَنِ ادَّعَی أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ هُوَ خَصْمُکَ- ذَهَبَ بِمُخْتَارِ هَذِهِ الْأُمَّةِ مَعَ نَفْسِهِ إِلَی الْغَارِ، فَإِنَّهُ خَافَ عَلَیْهِ کَمَا خَافَ عَلَی نَفْسِهِ، لِمَا عَلِمَ أَنَّهُ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی أُمَّتِهِ، لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مِنْ حُکْمِ الِاخْتِفَاءِ أَنْ یَذْهَبَ بِغَیْرِهِ مَعَهُ، وَ إِنَّمَا أَنَامَ (9) عَلِیّاً
ص: 184
[عسکری] علیه السلام می فرستم که در قم بود. هنگامی که از او جستجو کردم، او از آن جا رفته بود. من به دنبال او به راه افتاده و به او رسیدم. او را از حال خود با خبر کردم، پس او به من گفت: با من به سُرَّ من رای (سامرا) بیا تا خود این مسایل را از سرورمان حسن بن علی علیه السلام بپرسی.
من با او به سامرا رفتم، سپس به در خانه سرورمان امام حسن علیه السلام رسیدم، اجازه ورود خواستیم، حضرت به ما اجازه دادند، ما وارد خانه شدیم و به همراه احمد بن اسحاق کیسه ای بود که آن را با جامه ای طبری پوشانده بود و در آن 160 کیسه درهم و وَرِق بود که بر روی هر کدام از کیسه ها مُهر کسی که آن را داده بود، نقش داشت. هنگامی که داخل خانه شدیم و چشممان به چهره امام حسن علیه السلام افتاد، صورتشان هم چون ماه شب چهارده بود. دیدم کودکی بر زانوی امام نشسته که در نیکویی و زیبایی همانند مشتری در آسمان بود، من خواستم از امام حسن علیه السلام درباره مسایل بپرسم، پس به آن کودک اشاره کرده و و فرمودند: هرچه می خواهی از نور دیده ام بپرس. من مسائل را از آن کودک پرسیدم و او جواب همه آن ها را داد.
پس امام این گونه سخنانش را شروع کردند: ای سعد! آن کس که دشمن توست و ادعا می کند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله برگزیده و وصی این امت را به همراه خود به غار برد، به این دلیل که پیامبر بر جان او و جان خود در هراس بود، چون پیامبر می دانست که او، بعد از ایشان خلیفه است، و اینکه پنهان شدن به این نبود که پیامبر به همراه خود کسی غیر از او را ببرد، و پیامبر فقط علی علیه السلام را در بستر خود خواباند؛ به این علت که پیامبر دانست اگر علی
ص: 184
عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مَبِیتِهِ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّهُ إِنْ قُتِلَ لَا یَکُونَ مِنَ الْخَلَلِ بِقَتْلِهِ مَا یَکُونُ بِقَتْلِ أَبِی بَکْرٍ، لِأَنَّهُ یَکُونُ لِعَلِیٍّ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ فِی الْأُمُورِ، أَ لَمْ تَنْقُضْ (1) عَلَیْهِ بِقَوْلِکَ:
أَ وَ لَسْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ النَّبِیَّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ الْخِلَافَةَ مِنْ بَعْدِی ثَلَاثُونَ سَنَةً؟! وَ صَیَّرَهَا مَوْقُوفَةً عَلَی أَعْمَارِ هَذِهِ (2) الْأَرْبَعَةِ، أَبِی بَکْرٍ، وَ عُمَرَ، وَ عُثْمَانَ، وَ عَلِیٍّ ..
فَإِنَّهُمْ کَانُوا عَلَی مَذْهَبِکُمْ خُلَفَاءَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ فَإِنَّ خَصْمَکَ لَمْ یَجِدْ بُدّاً مِنْ قَوْلِهِ: بَلَی. ثُمَّ قُلْتَ: (3): فَإِذَا کَانَ الْأَمْرُ کَذَلِکَ فَلَمَّا (4) کَانَ أَبُو بَکْرٍ الْخَلِیفَةَ مِنْ بَعْدِهِ کَانَ هَذِهِ الثَّلَاثَةُ خُلَفَاءَ أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ؟ فَلِمَ ذَهَبَ بِخَلِیفَةٍ وَحْدَهُ (5)
وَ هُوَ أَبُو بَکْرٍ- إِلَی الْغَارِ وَ لَمْ یَذْهَبْ بِهَذِهِ الثَّلَاثَةِ، فَعَلَی هَذَا الْأَسَاسِ یَکُونُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُسْتَخِفّاً بِهِمْ دُونَ أَبِی بَکْرٍ، فَإِنَّهُ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَفْعَلَ (6) مَا فَعَلَ بِأَبِی بَکْرٍ، فَلَمَّا لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ بِهِمْ یَکُونُ مُتَهَاوِناً بِحُقُوقِهِمْ، وَ تَارِکاً لِلشَّفَقَةِ عَلَیْهِمْ بَعْدَ أَنْ کَانَ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَفْعَلَ بِهِمْ (7) جَمِیعاً عَلَی تَرْتِیبِ خِلَافَتِهِمْ مَا فَعَلَ بِأَبِی بَکْرٍ.
وَ أَمَّا مَا قَالَ لَکَ الْخَصْمُ: بِأَنَّهُمَا أَسْلَمَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لِمَ (8) لَمْ تَقُلْ بَلْ إِنَّهُمَا أَسْلَمَا طَمَعاً، وَ ذَلِکَ أَنَّهُمَا یُخَالِطَانِ مَعَ الْیَهُودِ وَ یُخْبَرَانِ (9) بِخُرُوجِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اسْتِیلَائِهِ عَلَی الْعَرَبِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْکُتُبِ الْمُتَقَدِّمَةِ (10) وَ مَلَاحِمِ قِصَّةِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
ص: 185
علیه السلام کشته شود، با کشته شدنش خللی در اسلام پیش نمیآید، آنگونه که با کشته شدن ابوبکر به وجود می آید؛ با این توجیه که کسی هست که جای علی را در کارها بگیرد. آیا سخن او را نقض نکردی که: آیا شما نمی گویید: پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: خلافت بعد از من سی سال خواهد بود؟ و پیامبر این مدت را منحصر بر مدت عمر ابوبکر و عمر و عثمان و علی کردند و این چهار تن بنابر مذهب شما، خلیفه های رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند؟ خصم تو چاره ای نمی یابد جز این که بگوید: آری. سپس می گویی: اگر این گونه بود، هنگامی که ابوبکر بعد از پیامبر خلیفه باشد، آن سه نفر هم خلیفه های امت رسول خدا بعد از ایشان هستند؟ پس چرا پیامبر یک خلیفه - ابوبکر - را به همراه خود به غار بردند و آن سه نفر را رها کردند؟! بنابراین پیامبر جز ابوبکر، مقام بقیه آنان را ناچیز شمرده اند، پس پیامبر باید آنچه را که با ابوبکر کرده بودند، با خلیفه های دیگر هم انجام می دادند. پس حالا که پیامبر آن را انجام ندادند، این کار ایشان سهل انگاری در حق آنان و ترک شفقت و دلسوزی بر آنان بوده است، بعد از آن که می بایست آنچه را که در مورد ابوبکر [همراه غار] انجام دادند، بر همه آنان به ترتیب خلافتشان انجام می دادند.
و این که آن خصم به تو گفت: آیا آن دو به میل خود اسلام آوردند یا به اجبار؟ چرا نگفتی: نه، بلکه از روی طمع و آزمندی اسلام آوردند؛ زیرا آن دو با یهودیان معاشرت می کردند و از خروج محمد صلَّی الله علیه و آله و استیلاء ایشان بر عرب، از طریق تورات و کتاب های پیشین و از نبردهای محمد صلَّی الله علیه و آله
ص: 185
السَّلَامُ، وَ یَقُولُونَ لَهُمَا: یَکُونُ اسْتِیلَاؤُهُ عَلَی الْعَرَبِ کَاسْتِیلَاءِ بُخْتَنَصَّرَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَّا أَنَّهُ یَدَّعِی النُّبُوَّةَ وَ لَا یَکُونُ مِنَ النُّبُوَّةِ فِی شَیْ ءٍ، فَلَمَّا ظَهَرَ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَسَاعَدَا (1) مَعَهُ عَلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ طَمَعاً أَنْ یَجِدَا مِنْ جِهَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَلَایَةَ بَلَدٍ (2) إِذَا انْتَظَمَ أَمْرُهُ وَ حَسُنَ حَالُهُ (3)، وَ اسْتَقَامَتْ وَلَایَتُهُ، فَلَمَّا أَیِسَا مِنْ ذَلِکَ وَافَقَا (4) مَعَ أَمْثَالِهِمَا لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ، وَ تَلَثَّمَا مِثْلَ مَنْ تَلَثَّمَ مِنْهُمْ، وَ نَفَرُوا (5) بِدَابَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِتُسْقِطَهُ وَ یَسِیرَ (6) هَالِکاً بِسُقُوطِهِ بَعْدَ أَنْ صَعِدَا الْعَقَبَةَ فِیمَنْ صَعِدَ، فَحَفِظَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ مِنْ کَیْدِهِمْ وَ لَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یَفْعَلُوا شَیْئاً، وَ کَانَ حَالُهُمَا کَحَالِ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ إِذْ جَاءَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ بَایَعَا طَمَعاً أَنْ یَکُونَ (7) لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا وَلَایَةٌ، فَلَمَّا لَمْ یَکُنْ (8) وَ أَیِسَا مِنَ الْوَلَایَةِ نَکَثَا بَیْعَتَهُ وَ خَرَجَا عَلَیْهِ حَتَّی آلَ أَمْرُ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَی مَا یَئُولُ أَمْرُ مَنْ یَنْکُثُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ.
أقول:
سیأتی الخبر بتمامه فی أبواب من رأی القائم علیه السلام (9).
با خبر می شدند، و یهودیان به آنها میگفتند: استیلاء وی بر عرب هم چون بخت النصر بر بنی اسرائیل خواهد بود، جز این که او ادعای پیامبری می کند، ولی او به هیچ وجه پیامبر نیست. هنگامی که دعوت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آشکار شد، آن دو به همراه ایشان بر شهادت لا اله الا الله و محمد رسول الله همکاری کردند، با این طمع که اگر کار پیامبر بگیرد و وضعیتش بهتر شود و حکومتش برقرار شود، ولایت شهری را از طرف او به دست آورند. هنگامی که آن دو از آن خواسته خود ناامید شدند، با هم کیشان خودشان در شب عقبه توافق کردند، و همانند آنان نقاب بر چهره خودشان زدند و چهارپای رسول خدا را رماندند تا وی را به زمین بیندازد و با این کار، پیامبر هلاک شود. بعد از آن که آن دو به همراه دیگران از عقبه بالا رفتند، خداوند متعال آن حضرت را از کید آنان نگه داشت و نتوانستند کاری از پیش برند. حال آن دو هم چون حال طلحه و زبیر بود، هنگامی که آن دو نزد امام علی علیه السلام آمدند و با این طمع که به هر کدام ولایتی برسد، با امام بیعت کردند. پس هنگامی که خواستشان برآورده نشد و از ولایت ناامید گشتند، بیعت امام را شکسته و برامام شوریدند، تا این که کار هر کدام به جایی رسید که کار پیمان شکنان به آنجا میرسد.
مؤلف: این خبر با تمام جزئیاتش در باب «آنکه قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده است»، خواهد آمد.(1)
روایت45.
تفسیر قمی(2):
ص: 186
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا وَ فِی وَقْتِهِ شَیْطَانَانِ یُؤْذِیَانِهِ وَ یَفْتِنَانِهِ وَ یُضِلَّانِ النَّاسَ بَعْدَهُ (1)، فَأَمَّا الْخَمْسَةُ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ، نُوحٌ، وَ إِبْرَاهِیمُ، وَ مُوسَی، وَ عِیسَی، وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ (2)، وَ أَمَّا صَاحِبَا نُوحٍ، فقیطیفوس (3) وَ خرام، وَ أَمَّا صَاحِبَا إِبْرَاهِیمَ، فمکیل (4) وَ رذام (5)، وَ أَمَّا صَاحِبَا مُوسَی، فَالسَّامِرِیُّ وَ مرعقیبا، وَ أَمَّا صَاحِبَا عِیسَی، فمولس (6) وَ مریسان (7)، وَ أَمَّا صَاحِبَا مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَحَبْتَرٌ وَ زُرَیْقٌ.
وَ رَوَاهُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ (8) عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ.
یَرَ (9): ابْنُ یَزِیدَ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ (10) فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا (11) لِأَئِمَّةِ الضَّلَالِ وَ الدُّعَاةِ
ص: 187
از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: خداوند هیچ فرستادهای را مبعوث نکرد مگر آنکه در زمان آن فرستاده، دو شیطان بودند که او را آزار داده و علیه او فتنه بر پا کرده و مردم را بعد از او گمراه می کردند. اما پنج پیامبر اولی العزم: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و حضرت محمد که درود خداوند برهمه آن ها باد، هر کدام در زمان خود دو شیطان داشتند؛ اما دو شیطان نوح، فقیطیفوس و خرام، و دو شیطان حضرت ابراهیم، مکیل و رذام و دو شیطان حضرت موسی، سامری و مرعقیبا بودند و دو شیطان حضرت عیسی مولس و مریسان و دو شیطان حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله، حبتر و زریق بودند.
قمی در جایی دیگر(1)
همانند این روایت را از پدرشان، از حسین از یکی از دوستانش و او از امام صادق علیه السلام روایت کرده است .
روایت46.
بصائر الدرجات(2):
امام باقرعلیه السلام درباره این فرموده خداوند تبارک و تعالی: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ»،(3)
{آیا کسانی را که از کتاب [آسمانی] نصیبی یافته اند ندیده ای که به جبت و طاغوت ایمان دارند.} نقل کرده اند که مراد از جبت و طاغوت، فلانی و فلانی هستند. «وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَی مِنَ الَّذِینَ آمَنُواْ سَبِیلاً»،(4)
{و به کسانی که کفر ورزیده اند می گویند: اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند.} یعنی به رهبران گمراهی و دعوت کنندگان
ص: 187
إِلَی النَّارِ، هَؤُلَاءِ أَهْدَی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْلِیَائِهِمْ سَبِیلًا، أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ (1)
یَعْنِی الْإِمَامَةَ وَ الْخِلَافَةَ- فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً (2) نَحْنُ النَّاسُ الَّذِی عَنَی اللَّهُ (3).
ثو (4): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنْ أَبِی عِیسَی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ، عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: یُؤْتَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِإِبْلِیسَ لَعَنَهُ (5) اللَّهُ مَعَ مُضِلِّ (6) هَذِهِ الْأُمَّةِ فِی زِمَامَیْنِ غِلَظُهُمَا مِثْلُ جَبَلِ أُحُدٍ فَیُسْحَبَانِ عَلَی وُجُوهِهِمَا فَیُسَدُّ بِهِمَا بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ النَّارِ.
ثو (7): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
أَخْبِرْنِی بِأَوَّلِ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ؟. قَالَ: إِبْلِیسُ وَ رَجُلٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ رَجُلٌ (8) عَنْ یَسَارِهِ..
ثو (9): ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ، عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ، عَنِ الْأَشْعَرِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ الْأَرَّجَانِیِّ، قَالَ: صَحِبْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی طَرِیقِ مَکَّةَ مِنَ الْمَدِینَةِ، فَنَزَلَ مَنْزِلًا یُقَالُ لَهُ: عُسْفَانَ (10) ثُمَّ مَرَرْنَا بِجَبَلٍ أَسْوَدَ- عَلَی یَسَارِ
ص: 188
به آتش جهنم می گویند: آنان (کسانی که کفر ورزیده اند) از اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله و اولیاءشان راه یافته ترند. «اُوْلَ-ئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَمَن یَلْعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِیرًا * أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِّنَ الْمُلْکِ»،(1)
{اینانند که خدا لعنتشان کرده و هر که را خدا لعنت کند هرگز برای او یاوری نخواهی یافت، آیا آنان نصیبی از حکومت دارند؟} یعنی از امامت و خلافت، « فَإِذًا لاَّ یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیرًا»،(2){ [اگر هم داشتند] به قدر نقطه پشت هسته خرمایی، [چیزی] به مردم نمی دادند.} مراد از مردم در این آیه ما هستیم که خداوند به آن ها اهتمام ورزید.
روایت47.
ثواب الاعمال(3):
از امام صادق علیه السلام فرمود: روز قیامت ابلیس - لعنت خدا بر او باد - به همراه گمراه کننده این امت، درحالی که به دو ریسمان بسته شده اند، آورده می شود که کلفتی این ریسمان ها همانند کوه احد می باشد. آن دو بر چهره هایشان روی زمین کشیده می شوند و به وسیله آن دو، دری از درهای جهنم بسته می شود .
روایت48.
ثواب الاعمال 5: ابو الجاورد میگوید: به امام باقرعلیه السلام عرض کردم: مرا از نخستین کسی که داخل جهنم می شود با خبر کنید، امام فرمودند: ابلیس و مردی در سمت راست او و مردی در سمت چپ او.
روایت49.
ثواب الاعمال 6: عبدالله بن بکر الارجانی میگوید: در راه مکه از مدینه با امام صادق علیه السلام همسفر شدم. امام در منزلگاهی فرود آمد که به آن عسفان گفته می شد، سپس از کنار کوهی سیاه به نام«وَحش» که در سمت چپ
ص: 188
الطَّرِیقِ- وَحْشٍ، فَقُلْتُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! مَا أَوْحَشَ هَذَا الْجَبَلَ؟! مَا رَأَیْتُ فِی الطَّرِیقِ جَبَلًا مِثْلَهُ؟!. فَقَالَ: یَا ابْنَ بَکْرٍ! أَ تَدْرِی أَیُّ جَبَلٍ هَذَا؟ هَذَا جَبَلٌ یُقَالُ لَهُ: الْکَمَدُ، وَ هُوَ عَلَی وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ، فِیهِ قَتَلَةُ أَبِی الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ، اسْتَوْدَعَهُمُ اللَّهُ فِیهِ، تَجْرِی (1) مِنْ تَحْتِهِ مِیَاهُ جَهَنَّمَ مِنَ الْغِسْلِینِ وَ الصَّدِیدِ وَ الْحَمِیمِ الْآنِ (2)، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جَهَنَّمَ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ لَظَی، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْحُطَمَةِ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ سَقَرَ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْجَحِیمِ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْهَاوِیَةِ، وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ السَّعِیرِ، وَ مَا مَرَرْتُ بِهَذَا الْجَبَلِ فِی مَسِیرِی فَوَقَفْتُ إِلَّا رَأَیْتُهُمَا یَسْتَغِیثَانِ وَ یَتَضَرَّعَانِ، وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی قَتَلَةِ أَبِی فَأَقُولُ لَهُمَا: إِنَّ هَؤُلَاءِ إِنَّمَا فَعَلُوا لِمَا أَسَّسْتُمَا (3) لَمْ تَرْحَمُونَا إِذْ وُلِّیتُمْ وَ قَتَلْتُمُونَا وَ حَرَمْتُمُونَا وَ وَثَبْتُمْ عَلَی حَقِّنَا وَ اسْتَبْدَدْتُمْ بِالْأَمْرِ دُونَنَا، فَلَا رَحِمَ اللَّهُ مَنْ رَحِمَکُمَا (4)، ذُوقَا وَبَالَ مَا صَنَعْتُمَا وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ.
مل (5): مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ، عَنِ الْأَرَّجَانِیِّ مِثْلَهُ .. وَ زَادَ فِی آخِرِهِ:
وَ أَشَدُّهُمَا تَضَرُّعاً وَ اسْتِکَانَةً الثَّانِی، فَرُبَّمَا وَقَفْتُ عَلَیْهِمَا لِیَسْأَلَا عَنْ (6) بَعْضِ مَا فِی قَلْبِی، وَ رُبَّمَا طَوَیْتُ الْجَبَلَ الَّذِی هُمَا فِیهِ- وَ هُوَ جَبَلُ الْکَمَدِ-.
قَالَ: قُلْتُ (7): جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَإِذَا طَوَیْتَ الْجَبَلَ فَمَا تَسْمَعُ؟.
ص: 189
راه قرار داشت، گذشتیم. من عرض کردم: یابن رسول الله! چقدر این کوه وحشتناک است! کوهی مانند این کوه در این راه ندیدم! امام فرمود: ای ابن بکر، آیا می دانی این کوه کدامین کوه است؟ این کوهی است که به آن کَمَد گفته می شود و آن در وادیای از وادی ها جهنم قرار دارد. در آن وادی قاتلان پدرم حسین علیه السلام هستند، خداوند آنان را در آن جا نگه داشته است. از زیر آن آب های جهنمی جاری است. این آب ها عبارتند از: غسلین (آبی که از پوست و گوشت دوزخیان جاری است) صدید (آبی که ناشی از چرک و زرد رنگ است) حمیم آن(عرق دوزخیان) که از جهنم خارج می شود. آبی که از طینه خَبال(محلی در قعر جهنم که ریم و صدیدی که از فروج زنان تبه کار دوزخ است) جاری است. آبی که از لظی (وادی از وادی های جهنم)، خارج می شود. آبی که از جحیم(وادی از وادی های دوزخ) بیرون می آید و آبی که از سعیر(وادی از وادی های جهنم)خارج می شود. هر وقت در مسیرم از این جا گذشتم، ایستاده و آن دو را میبینم که استغاثه و التماس می کنند. من قاتلان پدرم را می بینم و به آن دو می گویم: این قاتلان آنچه را که شما دو نفر پایه گذاری کردید انجام داده اند، چرا وقتی زمام امور به دستتان بود بر ما رحم نکرده و ما را کشتید و از حقوقمان محروم کردید و بر قتل و بر حق پریدید و بدون ما مستبدانه عمل کردید؟ خداوند رحم نکند آن را که به شما رحم کند، بچشید وبالی را که خود فراهم نموده اید، و خداوند بر بندگانش ظالم و ستمکار نیست .
روایت50.
کامل الزیارات(1):
محمد حمیری، از پدرش، از علی بن محمد بن سلیمان، از محمد بن سلیمان، از محمد بن خالد، از عبدالله بن حماد، از عبدالله اصم، از أرجانی، همانند روایت قبلی را نقل کرده است و در آخر آن این گونه اضافه کرده است:
البته دومی تضرع و اضطرابش از اولی شدیدتر است، چه بسا ایستادم و حالشان را مشاهده کردم تا کمی از سوزشی که در قلبم هست، تسلی پیدا کند و چه بسا کوهی که آن دو در آن محبوس هستند را دور زدهام و آن کوه «کَمَد» است. ارجانی می گوید: عرض کردم: فدایتان شوم، وقتی آن را دور زدید چه صدایی شنیدید؟
ص: 189
قَالَ: أَسْمَعُ أَصْوَاتَهُمَا یُنَادِیَانِ: عَرِّجْ عَلَیْنَا نُکَلِّمْکَ فَإِنَّا نَتُوبُ، وَ أَسْمَعُ مِنَ الْجَبَلِ صَارِخاً یَصْرَخُ بِی أَجِبْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا: اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ (1).
قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، وَ مَنْ مَعَهُمْ؟.
قَالَ: کُلُّ فِرْعَوْنٍ عَتَا عَلَی اللَّهِ وَ حَکَی اللَّهُ عَنْهُ فِعَالَهُ، وَ کُلُّ مَنْ عَلَّمَ الْعِبَادَ الْکُفْرَ.
قُلْتُ (2): مَنْ هُمْ؟.
قَالَ: نَحْوُ بُولَسَ (3) الَّذِی عَلَّمَ الْیَهُودَ أَنَّ یَدَ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ (4)، وَ نَحْوُ نَسْطُورَ الَّذِی عَلَّمَ النَّصَارَی أَنَّ الْمَسِیحَ (5) ابْنُ اللَّهِ (6)، وَ قَالَ لَهُمْ: هُمْ ثَلَاثَةٌ، وَ نَحْوُ فِرْعَوْنِ مُوسَی الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (7)، وَ نَحْوُ نُمْرُودَ الَّذِی قَالَ:
قَهَرْتُ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ قَتَلْتُ مَنْ فِی السَّمَاءِ، وَ قَاتِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَاتِلِ فَاطِمَةَ وَ مُحَسِّنٍ (8)، وَ قَاتِلِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، وَ أَمَّا (9) مُعَاوِیَةُ وَ رُمَعُ (10) فَمَا یَطْمَعَانِ فِی الْخَلَاصِ، مَعَهُمَا مَنْ (11) نَصَبَ لَنَا الْعَدَاوَةَ وَ أَعَانَ عَلَیْنَا بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ مَالِهِ.
قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَأَنْتَ تَسْمَعُ ذَا کُلَّهُ وَ لَا تَفْزَعُ؟.
ص: 190
امام فرمودند: صدای آن دو را شنیدم که فریاد می زدند: ما را بالا بیاور تا با تو سخن گوییم، ما توبه کردیم؛ و می شنیدم که فریادکنندهای فریاد می زند و به من می گفت: جواب این دو را بده و بگو:«اخْسَؤُوا فِیهَا وَلَا تُکَلِّمُونِ»،(1) {در آن گم شوید و با من سخن مگویید.} ارجانی می گوید: عرض کردم: فدایتان شوم، چه کسانی با این دو نفر هستند؟ حضرت فرمودند: هر فرعون و متکبری که بر خدا سر کشی کرده و خداوند کردارش را بازگو فرموده است و هر کسی که به بندگان کفر تعلیم داده است. من عرض کردم: آنان چه کسانی اند؟
حضرت فرمودند: نظیر «بولس» که به یهودیان یاد داد که «یدالله مغلولهً»،(2) {دست خدا بسته است.} و همانند «نسطور» که به نصاری یاد داد که «المسیح ابنُ الله»، {جضرت عیسی فرزند خداست.}و به آن ها گفت: ایشان سه تا هستند [یعنی معبود سه تاست: پدر، پسر، روح القدس, و مانند فرعون معاصر با حضرت موسی علیه السلام که گفت: «أنا ربکم الأعلی»، {من پروردگار بزرگ شما هستم.} و هم چون نمرود که گفت: اهل زمین را تحت سلطه خود قرار داده و آنچه در آسمان هست را کشتم؛ و قاتل امیرمؤمنان علی علیه السلام و قاتل فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و محسن و قاتل امام حسن و امام حسین علیهما السلام؛ و اما معاویه و عمرو بن عاص هرگز طمع و درخواست خلاص شدن از عذاب را نمی کنند. به همراه آن دو، تمام کسانی که با ما اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله دشمنی کرده و آن را پایه گذاری کردند، می باشند و کسانی که با زبان و دست و مالشان بر علیه ما اقدام کردند. من به حضرت عرض کردم: فدایت شوم، شما تمام این صداها را می شنوید و نمی ترسید؟
ص: 190
قَالَ: یَا ابْنَ بَکْرٍ! إِنَّ قُلُوبَنَا غَیْرُ قُلُوبِ النَّاسِ، إِنَّا مُصَفَّوْنَ (1) مُصْطَفَوْنَ نَرَی مَا لَا یَرَی النَّاسُ وَ نَسْمَعُ مَا لَا یَسْمَعُونَ (2).
أقول:
تمامه فی باب غرائب أحوالهم علیهم السلام من کتاب الإمامة (3).
ثو (4): أَحْمَدُ بْنُ الصَّقْرِ (5)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ، عَنْ بَسَّامٍ (6)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزْدَادَ، عَنْ نَصْرِ بْنِ سَیَّارٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَالِدٍ السَّلُولِیِّ، عَنْ نَجِیحٍ الْمُزَنِیِّ (7)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ کَعْبٍ الْقُرْطِیِّ (8) وَ عُمَارَةَ بْنِ غَزِیَّةَ (9) وَ سَعِیدِ بْنِ أَبِی مَعَدٍّ الْمُقْرِی (10) وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی مَلِیکَةَ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ مَشِیخَةِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ، قَالُوا: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَقْبَلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا مَاتَ مُحَمَّدٌ وَ إِنَّمَا غَابَ کَغَیْبَةِ مُوسَی عَنْ قَوْمِهِ، وَ إِنَّهُ سَیَظْهَرُ بَعْدَ غَیْبَتِهِ، فَمَا زَالَ یُرَدِّدُ هَذَا الْقَوْلَ وَ یُکَرِّرُهُ حَتَّی ظَنَّ النَّاسُ أَنَّ عَقْلَهُ قَدْ ذَهَبَ، فَأَتَاهُ أَبُو بَکْرٍ- وَ قَدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَیْهِ یَتَعَجَّبُونَ مِنْ قَوْلِهِ- فَقَالَ: ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ- یَا عُمَرُ!- مِنْ یَمِینِکَ الَّتِی تَحْلِفَ بِهَا، فَقَدْ أَخْبَرَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ، فَقَالَ:
یَا مُحَمَّدُ! إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (11). فَقَالَ عُمَرُ: وَ إِنَّ هَذِهِ الْآیَةَ فِی کِتَابِ اللَّهِ
ص: 191
حضرت فرمودند: ای پسر بکر، دل های ما غیر از دل های مردم است، ما مطیع کامل حق تعالی و خالص از هر آلودگی بوده و برگزیده باری تعالی می باشیم. آنچه را که مردم نمی بینند ما می بینیم و آنچه را نمی شنوند، می شنویم.
مؤلف(1):
همه این روایت در باب غرائب احوال امامان علیه السلام در کتاب «الامامة» آمده است.
روایت51.
ثواب الاعمال (2):
از شیوخ اهل مدینه روایت شده که گفتند: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله قبض روح شدند، عمر بن خطاب آمد در حالی که می گفت: سوگند به خدا، محمد نمرده است، فقط هم چون موسی علیه السلام از قومش غیبت کرده است، و به زودی بعد از این غیبت ظاهر خواهد شد. عمر پیوسته این سخنان را می گفت و تکرار می کرد تا این که مردم گمان کردند او عقلش را از دست داده. پس ابوبکر نزد او بیامد در حالی که مردم در اطرافش جمع شده و از سخنان او در شگفت بودند، ابوبکر گفت: ای عمر، مواظب قسمی که به آن قسم میخوری باش؛ زیرا خداوند در کتابش ما را خبر داده و فرموده است: ای محمد «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»،(3)
{قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد.} پس عمر گفت:
ص: 191
یَا أَبَا بَکْرٍ؟! فَقَالَ: نَعَمْ. فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ (1)، أَشْهَدُ بِاللَّهِ (2) لَقَدْ ذَاقَ مُحَمَّدٌ الْمَوْتَ وَ لَمْ یَکُنْ عُمَرُ جَمَعَ الْقُرْآنَ.
یر (3): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِی الصَّخْرِ (4)، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِی (5) عَلَی ابْنِ عِیسَی (6) بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی طَاهِرٍ الْعَلَوِیِّ، قَالَ أَبُو الصَّخْرِ: فَأَظُنُّهُ مِنْ وُلْدِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ، قَالَ: وَ کَانَ أَبُو طَاهِرٍ فِی دَارِ الصَّیْدِیِّینَ نَازِلًا، قَالَ: فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ عِنْدَ الْعَصْرِ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ رَکْوَةٌ مِنْ مَاءٍ وَ هُوَ یَتَمَسَّحُ، فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ، فَرَدَّ عَلَیْنَا السَّلَامَ، ثُمَّ ابْتَدَأَنَا فَقَالَ: مَعَکُمْ أَحَدٌ؟. فَقُلْنَا: لَا. ثُمَّ الْتَفَتَ یَمِیناً وَ شِمَالًا هَلْ یَرَی (7)أَحَداً، ثُمَّ قَالَ: أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی أَنَّهُ کَانَ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بِمِنًی- وَ هُوَ یَرْمِی الْجَمَرَاتِ- وَ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَمَی الْجَمَرَاتِ قَالَ: فَاسْتَتَمَّهَا ثُمَّ بَقِیَ فِی یَدِهِ بَعْدُ (8) خَمْسُ حَصَیَاتٍ، فَرَمَی اثْنَتَیْنِ فِی نَاحِیَةٍ وَ ثَلَاثَةً فِی نَاحِیَةٍ، فَقَالَ لَهُ جَدِّی: جُعِلْتُ فِدَاکَ، لَقَدْ رَأَیْتُکَ صَنَعْتَ شَیْئاً مَا صَنَعَهُ أَحَدٌ قَطُّ، رَأَیْتُکَ رَمَیْتَ الْجَمَرَاتِ ثُمَّ رَمَیْتَ بِخَمْسَةٍ بَعْدَ ذَلِکَ، ثَلَاثَةٍ فِی نَاحِیَةٍ، وَ اثْنَتَیْنِ فِی نَاحِیَةٍ.
قَالَ: نَعَمْ إِذَا کَانَ کُلَّ مَوْسِمٍ (9) أُخْرِجَ الْفَاسِقَانِ الْغَاصِبَانِ ثُمَّ یُفَرَّقُ بَیْنَهُمَا هَاهُنَا لَا یَرَاهُمَا إِلَّا إِمَامٌ عَدْلٌ، فَرَمَیْتُ الْأَوَّلَ اثْنَتَیْنِ وَ الْآخَرَ ثَلَاثَةً، لِأَنَّ الْآخَرَ أَخْبَثُ
ص: 192
ای ابوبکر! آیا این آیه در کتاب خداست؟! ابوبکر جواب داد: آری. در این هنگام، عمر گفت: الحمدلله، خدا را شاهد می گیرم که مرگ را بر محمّد چشانید و عمر قرآن را جمع نکرده است .
روایت52.
بصائر الدرجات(1):
احمد بن محمّد، از حسن بن علی، از ابی صخر، از حسن بن علی علیه السلام روایت کرده است: من به همراه یکی از دوستانم بر ابن عیسی بن عبدالله بن ابی طاهر علوی داخل شدم. ابوصخر گفت: گمان می کنم که او از فرزندان عمر بن علی بود، گفت: و ابوطاهر در دارالصیدییّن فرود آمده بود، گفت: به هنگام عصر بر او وارد شدیم و در مقابل او کوزهای بود که با آن مسح می کشید، من بر او سلام کردم، او هم جواب سلام را داد، سپس رو به ما کرد و پرسید: آیا کسی با شما هست؟ ما گفتیم: خیر، سپس به راست و چپ نگاه کرد تا ببیند آیا کسی را می بیند. سپس گفت: پدرم از پدربزرگم مرا خبر داد که به همراه امام باقرعلیه السلام در منی بودم. هنگام رمی جمرات، وقتی امام باقرعلیه السلام رمی جمرات کردند - پدرم گفت: - بعد از اینکه امام رمی جمرات را تمام کرد؛ در دست مبارکشان پنج سنگ باقی ماند، حضرت دو تا از سنگ ها را به طرفی پرتاب کردند و سه تای دیگر را به طرفی دیگر. پدربزرگم به امام عرض کرد: فدایت شوم، دیدم که شما رمی جمرات کرده، پس از آن پنج سنگ پرتاب کردید، سه تا از آن ها را در ناحیه و دوتای دیگر را در ناحیه دیگر پرتاب کردید. حضرت فرمود: آری، هنگامی که موسم حجی برسد، آن دو فاسق غاصب بیرون آورده می شوند. سپس همین جا آن دو از هم جدا شده و تنها امام عادل آن ها را می بیند، آن دو سنگ را به اولی و سه سنگ را به دیگری پرتاب کردم؛ زیرا از دیگری خبیث
ص: 192
مِنَ الْأَوَّلِ (1).
ختص (2): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبِی الصَّخْرِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ رَجُلٍ کَانَ یَکُونُ (3) فِی جِبَایَةِ (4) مَأْمُونٍ قَالَ: دَخَلْتُ ... وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ، وَ فِیهِ: أُخْرِجَا الْفَاسِقَانِ (5) غَضَّیْنِ طَرِیَّیْنِ فَصُلِبَا هَاهُنَا لَا یَرَاهُمَا إِلَّا إِمَامٌ عَدْلٌ.
یَرَ (6): ابْنُ عِیسَی وَ ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنِ ابْنِ رِئَابٍ، عَنِ الْکُنَاسِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَمَّا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی الْغَارِ وَ مَعَهُ أَبُو الْفَصِیلِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی لَأَنْظُرُ الْآنَ إِلَی جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ السَّاعَةَ تَعُومُ (7) بینهم [بِهِمْ] سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ، وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی رَهْطٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ مُحْتَبِینَ (8) بِأَفْنِیَتِهِمْ، فَقَالَ لَهُ أَبُو الْفَصِیلِ:
أَ تَرَاهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّاعَةَ؟!. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ (9): فَأَرِنِیهِمْ. قَالَ: فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ: انْظُرْ. فَنَظَرَ فَرَآهُمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ رَأَیْتَهُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ. وَ أَسَرَّ (10) فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ سَاحِرٌ.
ص: 193
تر بود.
روایت53.
الاختصاص(1):
احمد بن محمد بن عیسی، از وشا، از ابی صخر، از احمد بن عبدالله رحیم، از حسن بن علی - که از مالیات بگیران مأمون بود - همانند آن روایت را نقل کرده و آورده است: آن دو فاسق غاصب در حالی که جوان هستند بیرون آورده میشوند و در همین جا به صلیب کشیده می شوند و تنها امام عادل آن ها را می بیند .
روایت54.
بصائر الدرجات(2):
از امام محمد باقرعلیه السلام نقل شده که فرمودند: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به همراه ابوفصیل در غار بودند، رسول خدا فرمودند: همانا الان به جعفر بن ابی طالب و اصحابش می نگرم که کشتی آنها در دریا شناور است، و گروهی از انصار را در مجلس شان می بینم که در لانه هایشان به خود پیچیده اند. ابو فصیل به پیامبر عرض کرد: ای رسول خدا، آیا همین الان آنها را می بینید؟! رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: آری، ابو فصیل عرض کرد: آن ها را به من نشان دهید. امام باقر علیه السلام می فرمایند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دست مبارکشان را بر چشمان او کشیدند، سپس فرمودند: نگاه کن، سپس او نگاه کرد و آن ها را دید. رسول خدا
پرسیدند: آیا آن ها را دیدی؟ ابوفصیل عرض کرد: آری، و با خود گفت که پیامبر جادوگر است.
ص: 193
الفصیل: ولد النّاقة إذا فصل عن أمّه (1)، (2).
یر (3): مُوسَی بْنُ عُمَرَ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی، عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، سَمَّی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبَا بَکْرٍ: الصِّدِّیقَ؟. قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: فَکَیْفَ؟. قَالَ: حِینَ (4)کَانَ مَعَهُ فِی الْغَارِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی لَأَرَی سَفِینَةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ضَالَّةً. قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! وَ إِنَّکَ لَتَرَاهَا؟! قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَتَقْدِرُ أَنْ تُرِیَنِیهَا؟. قَالَ: ادْنُ مِنِّی. قَالَ (5): فَدَنَا مِنْهُ، فَمَسَحَ عَلَی عَیْنَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: انْظُرْ، فَنَظَرَ أَبُو بَکْرٍ فَرَأَی السَّفِینَةَ وَ هِیَ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ، ثُمَّ نَظَرَ إِلَی قُصُورِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ: الْآنَ صَدَّقْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الصِّدِّیقُ أَنْتَ.
خص (6): سَعْدٌ، عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ مِثْلَهُ، وَ زَادَ فِی آخِرِهِ: فَقُلْتُ (7) لِمَ سَمَّی عُمَرَ: الْفَارُوقَ؟. قَالَ: نَعَمْ، أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَدْ فَرَّقَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ أَخَذَ النَّاسُ بِالْبَاطِلِ. فَقُلْتُ: فَلِمَ سَمَّی سَالِماً: الْأَمِینَ؟. قَالَ: لَمَّا کَتَبُوا الْکُتُبَ وَضَعُوهَا عَلَی یَدِ سَالِمٍ فَصَارَ الْأَمِینَ. قُلْتُ: فَقَالَ: اتَّقُوا دَعْوَةَ سَعْدٍ. قَالَ: نَعَمْ، قُلْتُ: وَ کَیْفَ ذَلِکَ؟. قَالَ: إِنَّ سَعْداً یَکُرُّ فَیُقَاتِلُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ..
ص: 194
توضیح
«فصیل»: به بچه شتر گفته می شود، هنگامی که آن را از مادرش بگیرند، به دلیل نزدیک بودن معنای بَکر به فصیل، به جای ابوبکر ابوفصیل کنایه آورده میشود. بَکر به شتر جوان و از شیر گرفته شده، گفته می شود.
روایت55.
بصائر الدرجات (1):
خالد بن نجیع میگوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، آیا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله لقب صدّیق را به ابوبکر دادند؟ امام فرمودند: آری. عرض کردم: آخر چگونه؟ حضرت فرمودند: هنگامی که با او در غار بودند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: به یقین کشتی جعفر بن ابی طالب را می بینم که در دریا مضطرب گشته و گم شده است. ابوبکر گفت: به یقین آیا شما آنان را می بینی؟! حضرت فرمودند: آری، ابوبکر گفت: آیا می توانی آنان را به من نشان دهی؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: به من نزدیک شو. امام می فرمایند: ابوبکر به پیامبر نزدیک شد، پس دست مبارکشان را بر چشمان او کشیدند و فرمودند: نگاه کن. پس ابوبکر نگاه کرد و کشتی را دید که در دریا سرگردان است، سپس به قصرهای اهل مدینه نگریست و پیش خود گفت: الان تصدیق کردم که تو جادوگری. سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: صدّیق و راستگو فقط تویی!.
روایت56.
الاختصاص(2):
سعد از موسی بن عمر، همانند این روایت را نقل کرده است و در آخر آن می افزاید: عرض کردم، برای چه عمر را فاروق نامیدند؟ حضرت فرمود: آری( این چنین است)، آیا نمی بینی که او حق و باطل را جدا کرد و مردم باطل را انتخاب نمودند. من عرض کردم: برای چه سالم، امین نامیده شد؟ حضرت فرمود: هنگامی که آن ها نامه ها را نوشتند، در دست سالم گذاشتند، به همین جهت امین شد. من عرض کردم: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: از دعوت سعد بپرهیزید. امام فرمودند: آری. عرض کردم: آن چگونه است؟ امام فرمود: زیرا سعد بر حضرت علی علیه السلام حمله می برد و با ایشان می جنگید.
ص: 194
قوله صلّی اللّه علیه و آله: الصدّیق أنت .. علی التهکّم، أو علی الاستفهام الإنکاری.
یر (1): مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَجَّالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمَکِّیِّ الْحَذَّاءِ، عَنْ سَوَادَةَ أَبِی عَلِیٍّ (2)، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلْحَارِثِ الْأَعْوَرِ- وَ هُوَ عِنْدَهُ-: هَلْ تَرَی مَا أَرَی؟. فَقَالَ:
کَیْفَ أَرَی مَا تَرَی وَ قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ لَکَ وَ أَعْطَاکَ مَا لَمْ یُعْطِ أَحَداً؟.
قَالَ: هَذَا فُلَانٌ- الْأَوَّلُ- عَلَی تُرْعَةٍ (3) مِنْ تُرَعِ النَّارِ یَقُولُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ. قَالَ (4): فَمَکَثَ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ: یَا حَارِثُ! هَلْ تَرَی مَا أَرَی؟. فَقَالَ: وَ کَیْفَ أَرَی مَا تَرَی وَ قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ لَکَ وَ أَعْطَاکَ مَا لَمْ یُعْطِ أَحَداً (5).
قَالَ: هَذَا فُلَانٌ- الثَّانِی- عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ النَّارِ یَقُولُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ..
یر (6): مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی، عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ (7)الْحُسَیْنِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ بَلْدَةً خَلْفَ الْمَغْرِبِ یُقَالُ لَهَا: جَابَلْقَا، وَ فِی جَابَلْقَا سَبْعُونَ
ص: 195
توضیح
مراد از این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که فرمود «الصدّیق أنت»، از روی طعنه و تمسخر است، یا استفهام انکاری می باشد.
روایت57.
بصائر الدرجات(1):
ابوعلی، از یکی از دوستانش روایت کرد: امیرمؤمنان علی علیه السلام به حارث یک چشم که در محضر امام حضور داشت فرمود: آیا آنچه را که من می بینم می بینی؟ حارث عرض کرد: چگونه آنچه که شما می بینید من ببینم، حال آن که خداوند همه چیز را برای شما نورانی قرار داده و آنچه را به کسی نداده، به شما ارزانی داشته است؟ امام فرمود: این فلانی - اولی - است که در دهانه ای از دهانه های جهنم می باشد و می گوید: ای ابالحسن، برای من طلب مغفرت کن. خداوند او را نبخشد. حارث می گوید: حضرت اندکی درنگ کردند، سپس فرمودند: ای حارث، آیا آنچه را من می بینم می بینی؟ حارث عرض کرد: چگونه آنچه را که شما می بینید ببینم، حال آن که خداوند آن را برای شما منور قرار داده و آنچه را که به دیگری عطا نکرده به شما ارزانی داشته؟ حضرت فرمودند: این فلانی - دومی - است که در دهانه ای از دهانه های جهنم می باشد و می گوید: ای ابالحسن، از خداوند برای من طلب بخشش کن، خداوند او را نبخشد.
روایت58.
بصائر الدرجات(2):
امام حسین علیه السلام از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرد که حضرت فرمودند: خداوند آن سوی مغرب شهری دارد که به آن، جابلقا گفته میشود، در آنجا هفتاد
ص: 195
أَلْفَ أُمَّةٍ لَیْسَ مِنْهَا (1) أُمَّةٌ إِلَّا مِثْلَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَمَا عَصَوُا اللَّهَ طَرْفَةَ عَیْنٍ، فَمَا یَعْمَلُونَ عَمَلًا وَ لَا یَقُولُونَ قَوْلًا إِلَّا الدُّعَاءَ عَلَی الْأَوَّلَیْنِ وَ الْبَرَاءَةَ مِنْهُمَا، وَ الْوَلَایَةَ لِأَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
یر (2): یَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْحِمْیَرِیُّ (3)، عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْأَرْمَنِیِّ (4) عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْجَارُودِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ أَرْضِکُمْ هَذِهِ أَرْضاً بَیْضَاءَ ضَوْؤُهَا مِنْهَا، فِیهَا خَلْقُ اللَّهِ یَعْبُدُونَ اللَّهَ وَ (5)لَا یُشْرِکُونَ بِهِ شَیْئاً، یَتَبَرَّءُونَ (6)مِنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ.
یر (7): أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ عَیْنِ شَمْسِکُمْ هَذِهِ أَرْبَعِینَ عَیْنَ شَمْسٍ فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ، وَ إِنَّ مِنْ وَرَاءِ قَمَرِکُمْ أَرْبَعِینَ قَمَراً فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ، لَا یَدْرُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ، أُلْهِمُوا إِلْهَاماً لَعْنَةَ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ.
یر (8): سَلَمَةُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ یَقْطِینٍ الْجَوَالِیقِیِّ، عَنْ قَلْقَلَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَبَلًا مُحِیطاً بِالدُّنْیَا مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ (9)، وَ إِنَّمَا خُضْرَةُ السَّمَاءِ مِنْ خُضْرَةِ ذَلِکَ
ص: 196
هزار امت وجود دارد که همه آنها همانند این امت میباشند، لحظهای خداوند را عصیان نکردهاند و تمام گفتار و کردار آنها نفرین و بیزاری از آن دو میباشد و ولایت اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله را قبول دارند.
روایت59.
بصائر الدرجات(1): از امام صادق علیه السلام روایت شده که حضرت فرمودند: پشت این سرزمین شما، سرزمینی سفید است که روشنایی این از آنجاست. در آنجا، مردم خداوند را عبادت کرده و چیزی برای او شریک قرار نمیدهند، و از فلانی و فلانی بیزارند.
روایت60.
بصائر الدرجات(2): از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: به جز این خورشید شما، چهل خورشید وجود دارد که خلق بسیاری در آن سکونت میکنند، و غیر از این ماه شما، چهل ماه وجود دارد که خلق زیادی در آنجا هستند، و نمیدانند که خداوند حضرت آدم را خلق کردهاست یا نه، ولی لعن فلانی و فلانی بر آنان الهام شده است.
روایت61.
بصائر الدرجات(3):
باز از امام صادق علیه السلام نقل شده است: خداوند کوهی از یاقوت سبز که دنیا را احاطه کرده است، آفرید، و سبزی این آسمان از آن کوه میباشد؛
ص: 196
الْجَبَلِ، وَ خَلَقَ خَلْفَهُ (1) خَلْقاً لَمْ یَفْرِضْ (2) عَلَیْهِمْ شَیْئاً مِمَّا افْتَرَضَ عَلَی خَلْقِهِ مِنْ صَلَاةٍ وَ زَکَاةٍ، وَ کُلُّهُمْ یَلْعَنُ رَجُلَیْنِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ .. وَ سَمَّاهُمَا.
یر (3): أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ (4) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ .. مِثْلَهُ.
أقول:
- رَوَی الْحَسَنُ (5) بْنُ سُلَیْمَانَ فِی کِتَابِ الْمُخْتَصَرِ (6) مِنْ بَصَائِرِ سَعْدٍ ..
مِثْلَهُ (7).
وَ رَوَی أَیْضاً عَنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ (8)، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ، عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ لِلَّهِ خَلْفَ (9) هَذَا النِّطَاقِ زَبَرْجَدَةً خَضْرَاءَ، فَبِالْخُضْرَةِ مِنْهَا خَضِرَتِ السَّمَاءُ (10)، قُلْتُ: وَ مَا النِّطَاقُ؟. قَالَ: الْحِجَابُ، وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَرَاءَ ذَلِکَ سَبْعُونَ أَلْفَ عَالَمٍ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ
ص: 197
و پشت آن کوه مردمانی آفرید که نماز و زکات این مردمان مسلمان را به آنها واجب نکرد، ولی همه آنها، دو مرد از این امت را پیوسته لعن میکنند...و آن دو را نام برد .
روایت62.
بصائر الدرجات(1):
احمد بن حسین، همانند این روایت را از احمد بنحسین، از علی بن رئاب، از عبیدالله دهقان، از امام صادق علیه السلام نقل کردهاند.
مؤلف: حسن بن سلیمان، در کتاب «المختصر»(2)،
همانند این روایت را از «بصائرالدرجات» سعد نقل کرده است. و همچنین از او، از احمد بن حسین، از علیبن ریّان، از عبیدالله دهقان، از امام رضا علیه السلام روایت کرد: شنیدم که امام میفرمود: خداوند پشت این نطاق، یاقوتی سبز دارد که با سبزی آن، آسمان سبز گردید. من عرض کردم: نطاق چیست؟ امام فرمود: آن، پوششی میباشد، در پس آن پوشش، خداوند هفتاد هزار عالم دارد که تعدادشان از تعداد
ص: 197
الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ، وَ کُلٌّ (1) یَلْعَنُ .. فُلَاناً وَ فُلَاناً (2)..
النّطاق- ککتاب-: شقّة تلبسها المرأة و تشدّ وسطها (3)، و أطلق علی الحجاب مجازا.
یر (4): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ، عَنْ دُرُسْتَ، عَنْ عَجْلَانَ أَبِی صَالِحٍ، قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ لَهُ:
جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذِهِ قُبَّةُ آدَمَ؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ فِیهِ قِبَابٌ کَثِیرَةٌ، إِنَّ خَلْفَ مَغْرِبِکُمْ هَذِهِ (5) تِسْعَةً وَ ثَلَاثِینَ مَغْرِباً أَرْضاً بَیْضَاءَ مَمْلُوءَةً خَلْقاً یَسْتَضِیئُونَ بِنُورِهَا لَمْ یَعْصُوا اللَّهَ طَرْفَةَ عَیْنٍ، مَا یَدْرُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ، یَتَبَرَّءُونَ مِنْ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ لَعَنَهُمَا اللَّهُ..
یر (6) مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ، عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ عَجْلَانَ أَبِی صَالِحٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قُبَّةِ آدَمَ، فَقُلْتُ (7): هَذِهِ قُبَّةُ آدَمَ (8)؟. فَقَالَ: نَعَمْ، وَ لِلَّهِ قِبَابٌ کَثِیرَةٌ، أَمَا إِنَّ خَلْفَ مَغْرِبِکُمْ هَذِهِ (9) تِسْعَةً وَ ثَلَاثِینَ مَغْرِباً أَرْضاً بَیْضَاءَ وَ (10) مَمْلُوَّةً خَلْقاً یَسْتَضِیئُونَ بِنُورِهَا (11) لَمْ
ص: 198
انسانها و جنیان بیشتر است، و همه آنها، فلانی و فلانی را لعن میکنند(1).
توضیح
نطاق - بر وزن کتاب - : پارهای از جامه میباشد که زن، آن را میپوشد و بر کمرش میبندد، و مجازاً به حجاب اطلاق شده است.
روایت63.
بصائر الدرجات(2): ابی صلاح میگوید: مردی بر امام صادق علیه السلام وارد شد، عرض کرد: فدایت شوم، آیا این گنبد آدم است؟ حضرت فرمود: آری، در آن گنبدهای زیادی وجود دارد، پشت این مغرب شما، سی و نه مغرب است؛ سرزمینی سفید که پر از مخلوق میباشد و با نور آن روشنایی مییابند و به اندازه یک چشم به هم زدن، معصیت خداوند نکنند، و نمیدانند آیا خداوند حضرت آدم را آفریده است یا نه؟ ولی از فلانی و فلانی تبری میجویند...
روایت64.
بصائر الدرجات (3):
عجلان ابی صالح آورده است: از امام صادق علیه السلام درباره گنبد حضرت آدم پرسیدم. عرض کردم: آیا این گنبد آدم است؟ حضرت فرمود: آری، خداوند گنبدهای زیادی دارد. بدان که در پس این مغرب شما، سی و نه مغرب است، سرزمین سفیدی و پر از خلق که با نور آن روشنایی مییابند و به اندازه یک چشم به هم زدن خدا را معصیت نکنند.
ص: 198
یَعْصُوا اللَّهَ طَرْفَةَ عَیْنٍ، لَا یَدْرُونَ أَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ، یَتَبَرَّءُونَ (1) مِنْ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، قِیلَ لَهُ: کَیْفَ هَذَا یَتَبَرَّءُونَ مِنْ .. فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ هُمْ لَا یَدْرُونَ أَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ؟. فَقَالَ- لِلسَّائِلِ عَنْهُ-: أَ تَعْرِفُ إِبْلِیسَ؟. قَالَ: لَا، إِلَّا بِالْخَبَرِ.
قَالَ: فَأُمِرْتَ بِاللَّعْنَةِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ (2): فَکَذَلِکَ أُمِرَ هَؤُلَاءِ..
أقول:
- رَوَاهُ الْحَسَنُ بْنُ سُلَیْمَانَ مِنْ بَصَائِرِ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مِثْلَهُ (3).
یر (4): مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی، عَنْ یُونُسَ، عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ، عَنْ جَابِرٍ (5) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ سَمِعْتُ (6) یَقُولُ: إِنَّ مِنْ وَرَاءِ هَذِهِ أَرْبَعِینَ عَیْنَ شَمْسٍ مَا بَیْنَ شَمْسٍ إِلَی شَمْسٍ أَرْبَعُونَ عَاماً فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَوْ لَمْ یَخْلُقْهُ، وَ إِنَّ مِنْ وَرَاءِ قَمَرِکُمْ هَذَا أَرْبَعِینَ قَمَراً مَا بَیْنَ قَمَرٍ إِلَی قَمَرٍ مَسِیرَةُ أَرْبَعِینَ یَوْماً فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ أَوْ لَمْ یَخْلُقْهُ، قَدْ أُلْهِمُوا کَمَا أُلْهِمَتِ النَّحْلُ لَعْنةَ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی فِی کُلِّ وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ، وَ قَدْ وُکِّلَ بِهِمْ مَلَائِکَةٌ مَتَی مَا لَمْ یَلْعَنُوهُمَا عُذِّبُوا.
یج (7): رَوَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ یَزِیدَ بْنِ خَلِیفَةَ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَاعِداً فَسَأَلَهُ رَجُلٌ مِنَ الْقُمِّیِّینَ (8): أَ تُصَلِّی النِّسَاءُ عَلَی الْجَنَائِزِ؟. فَقَالَ: إِنَّ الْمُغِیرَةَ بْنَ أَبِی الْعَاصِ ادَّعَی
ص: 199
نمیداند آیا خداوند حضرت آدم را آفریده است یا نه؟ و از فلانی و فلانی بیزارند. عرض کردند: چگونه ممکن است از فلانی و فلانی بیزار باشند با اینکه آنها نمیدانند خدا آدم را خلق کرده یا نه؟ حضرت از سؤال کننده پرسید: آیا ابلیس را میشناسی؟ عرض کرد: نه، نمیشناسم، مگر آنچه به من خبر رسیده است.
امام فرمود: آیا به تو دستور دادهاند تا او را لعن کنی و بیزاری جویی؟ عرض کرد: آری. حضرت فرمود: همانگونه که به تو دستور دادهاند، به آنها نیز دستور دادهاند از آن دو تبری بجویند.
مؤلف: حسن بن سلیمان، همانند این روایت را از «بصائرالدرجات» سعد بن عبدالله نقل کرده است.(1)
روایت65.
بصائر الدرجات (2): امام باقرعلیه السلام فرمودهاند: به جز این خورشید، چهل خورشید است که فاصله هر خورشید تا خورشید دیگر، چهل سال است. در آنها خلق زیادی هستند که نمیدانند خداوند آدم را آفریده یا نه؟ و به جز این ماه شما، چهل ماه وجود دارد که فاصله هر ماه با ماه دیگر چهل روز راه است. در آن ماهها، خلق زیادی هستند که خبر ندارند خداوند آدم را آفریده یا نه، ولی همانگونه که به زنبورعسل الهام گردیده، به آنها نیز الهام شده است تا اوّلی و دوّمی را، در هر زمان لعن کنند و برای اینکار، فرشتگانی مامورند که هر وقت آنها را لعن نکنند، عذابشان دهند.
روایت66.
الخرائج و الجرائح(3):
از یزید بن خلیفه روایت شده است که گفت: در محضر امام صادق علیه السلام ایستاده بودم که مردی از قمیها از حضرت پرسید: آیا زنان میتوانند بر میّت نماز بگذارند؟ امام فرمود: مغیرة بن ابی عاص به دروغ ادعا کرد
ص: 199
أَنَّهُ رَمَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَکُسِرَتْ (1) رَبَاعِیَتُهُ وَ شَقَّ شَفَتَیْهِ وَ کَذَبَ، وَ ادَّعَی أَنَّهُ قَتَلَ حَمْزَةَ وَ کَذَبَ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْخَنْدَقِ ضُرِبَ عَلَی أُذُنَیْهِ فَنَامَ فَلَمْ یَسْتَیْقِظْ حَتَّی أَصْبَحَ فَخَشِیَ أَنْ یُؤْخَذَ (2)، فَتَنَکَّرَ وَ تَقَنَّعَ بِثَوْبِهِ وَ جَاءَ إِلَی مَنْزِلِ عُثْمَانَ یَطْلُبُهُ، وَ تَسَمَّی بِاسْمِ رَجُلٍ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ کَانَ یَجْلِبُ إِلَی عُثْمَانَ الْخَیْلَ وَ الْغَنَمَ وَ السَّمْنَ، فَجَاءَ عُثْمَانُ فَأَدْخَلَهُ، مَنْزِلَهُ وَ قَالَ: وَیْحَکَ! مَا صَنَعْتَ؟ ادَّعَیْتَ أَنَّکَ رَمَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ ادَّعَیْتَ أَنَّکَ شَقَقْتَ شَفَتَیْهِ وَ کَسَرْتَ رَبَاعِیَتَهُ، وَ ادَّعَیْتَ أَنَّکَ قَتَلْتَ حَمْزَةَ. فَأَخْبَرَهُ (3) بِمَا لَقِیَ وَ أَنَّهُ ضُرِبَ عَلَی أُذُنِهِ، فَلَمَّا سَمِعَتْ ابْنَةُ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) بِمَا صُنِعَ بِأَبِیهَا وَ عَمِّهَا صَاحَتْ، فَأَسْکَتَهَا عُثْمَانُ، ثُمَّ خَرَجَ عُثْمَانُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ هُوَ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ- فَاسْتَقْبَلَهُ بِوَجْهِهِ وَ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّکَ آمَنْتَ عَمِّیَ الْمُغِیرَةَ فَکَذَبَ (4)، فَصَرَفَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجْهَهُ (5)، ثُمَّ اسْتَقْبَلَهُ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّکَ آمَنْتَ عَمِّیَ الْمُغِیرَةَ، فَکَذَبَ (6)، فَصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجْهَهُ عَنْهُ، ثُمَّ قَالَ:
آمَنَّاهُ (7) وَ أَجَّلْنَاهُ ثَلَاثاً، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ أَعْطَاهُ رَاحِلَةً أَوْ رَحْلًا أَوْ قَتَباً (8) أَوْ سِقَاءً أَوْ قِرْبَةً أَوْ دَلْواً (9) أَوْ خُفّاً أَوْ نَعْلًا أَوْ زَاداً أَوْ (10) مَاءً.
قَالَ عَاصِمٌ: هَذِهِ عَشَرَةُ أَشْیَاءَ فَأَعْطَاهَا کُلَّهَا عُثْمَانُ (11) فَخَرَجَ فَسَارَ عَلَی نَاقَتِهِ
ص: 200
که رسول خدا صلی الله علیه و آله را با سنگ زده و دندان مبارکشان شکسته و لبانشان شکافته است و ادعا کرد که حمزه عموی پیامبر را کشته است، ولی دروغ گفت. در روز خندق، گوشهایش را بست و خوابید و بیدار نشد تا اینکه صبح شد و ترسید که دستگیر شود. به همین خاطر، صورت خود را با لباس پوشانید و در پی عثمان، به خانه او آمد و خود را به اسم مردی از بنی سلیم نامید که برای عثمان، اسبان و گوسفندان و روغن میآورد، عثمان آمد و او را به خانهاش برد و گفت: وای بر تو، چه کار کردی؟ ادعا کردی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را با سنگ زدی و لبان او را شکافته و دندانهای او را شکستهای، و ادعا کردهای که حمزه را کشتهای. مغیره، عثمان را از ماجرا و اینکه به خواب رفته بود، با خبر کرد. هنگامیکه دختر پیامبر صلی الله علیه و آله سلّم از آنچه بر سر پدر و عمویشان آمده است با خبر شد، فریاد زد، و عثمان او را را ساکت کرد.
پس عثمان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد درحالیکه رسول خدا در مسجد نشسته بودند. عثمان در برابر پیامبر ایستاد و گفت: ای رسول خدا، عمویم مغیره را امان دهید، او دروغ گفته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله چهره خود را از او برگرداند. عثمان باز در برابر پیامبر ایستاد و گفت: ای رسول خدا، شما عمویم را امان دهید، او دروغ گفته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله صورتشان را از او برگرداندند، سپس فرمودند: از او گذشتیم و سه روز به او مهلت دادیم، خداوند لعنت کند کسی را که به او شتر یا جهاز یا محمل یا مشک یا کوزه یا دلو یا کفش یا توشه و یا آب دهد. عاصم میگوید: همه عثمان اینها را به او داد، پس مغیره از خانه خارج شده و بر شترش سوار شد،
ص: 200
فَنَقِبَتْ، ثُمَّ مَشَی فِی خُفَّیْهِ فَنَقِبَا، ثُمَّ مَشَی فِی نَعْلَیْهِ فَنَقِبَتَا، ثُمَّ حَبَا (1) عَلَی رِجْلَیْهِ فَنَقِبَتَا، ثُمَّ مَشَی عَلَی (2) رُکْبَتَیْهِ فَنَقِبَتَا، فَأَتَی شَجَرَةً فَجَلَسَ تَحْتَهَا، فَجَاءَ الْمَلَکُ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِمَکَانِهِ، فَبَعَثَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ زَیْداً وَ الزُّبَیْرَ (3) فَقَالَ لَهُمَا: ایتِیَاهُ فَهُوَ بِمَکَانِ .. کَذَا وَ کَذَا فَاقْتُلَاهُ، فَلَمَّا أَتَیَاهُ (4) قَالَ زَیْدٌ لِلزُّبَیْرِ: إِنَّهُ ادَّعَی أَنَّهُ قَتَلَ أَخِی- وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آخَی بَیْنَ حَمْزَةَ وَ زیدا [زَیْدٍ]- فَاتْرُکْنِی أَقْتُلْهُ، فَتَرَکَهُ الزُّبَیْرُ فَقَتَلَهُ، فَرَجَعَ عُثْمَانُ مِنْ عِنْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لِمَرْأَتِهِ، إِنَّکِ أَرْسَلْتِی إِلَی أَبِیکِ فَأَعْلَمْتِیهِ بِمَکَانِ عَمِّی، فَحَلَفَتْ لَهُ بِاللَّهِ مَا فَعَلَتْ، فَلَمْ یُصَدِّقْهَا، فَأَخَذَ خَشَبَةَ الْقَتَبِ (5) فَضَرَبَهَا ضَرْباً مُبَرِّحاً، فَأَرْسَلَتْ إِلَی أَبِیهَا تَشْکُوا ذَلِکَ وَ تُخْبِرُهُ بِمَا صَنَعَ، فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا: إِنِّی لَأَسْتَحِی لِلْمَرْأَةِ أَنْ لَا تَزَالَ تَجُرُّ ذُیُولَهَا تَشْکُو زَوْجَهَا، فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ أَنَّهُ: قَدْ قَتَلَنِی، فَقَالَ لِعَلِیٍّ (6): خُذِ السَّیْفَ ثُمَّ ائْتِ بِنْتَ عَمِّکَ فَخُذْ بِیَدِهَا، فَمَنْ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهَا فَاضْرِبْهُ بِالسَّیْفِ، فَدَخَلَ عَلِیٌّ، فَأَخَذَ بِیَدِهَا فَجَاءَ بِهَا إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَرَتْهُ ظَهْرَهَا،فَقَالَ أَبُوهَا: قَتَلَهَا قَتَلَهُ اللَّهُ، فَمَکَثَتْ یَوْماً وَ مَاتَتْ فِی الثَّانِی، وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ لِلصَّلَاةِ عَلَیْهَا، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ بَیْتِهِ- وَ عُثْمَانُ جَالِسٌ مَعَ الْقَوْمِ-، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَلَّمَ جَارِیَتَهُ اللَّیْلَةَ فَلَا تَشْهَدْ (7) جَنَازَتَهَا؟ قَالَهَا مَرَّتَیْنِ، وَ هُوَ سَاکِتٌ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 201
ولی از شدت راه رفتن، کفپای شترش ساییده و نازک شد. سپس پیاده به راه افتاد تا اینکه کفشهایش پاره شد، سپس پابرهنه رفت تا اینکه پاهایش ساییده شد، سپس بر روی زانوهایش راه رفت و زانوهایش زخمی شد. به درختی رسید و در زیر آن نشست. جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و وی را از مکان او باخبر کرد. پس پیامبر، زید و زبیر را نزد او فرستاد و به آن دو فرمود: پیش او بروید، او در فلان مکان است و او را بکشید. هنگامیکه آن دو به او رسیدند، زید به زبیر گفت: این شخص، ادعا کرد که برادرم، حمزه - رسول خدا صلی الله علیه و آله میان حمزه و زید، پیمان برادری بسته بودند - کشته است، بگذار من او را بکشم. پس زبیر کنار رفت و زید مغیره را کشت.
بعد از آن واقعه، عثمان از نزد پیامبرصلی الله علیه و آله برگشت و به زنش گفت: آیا تو، کسی را نزد پدرت فرستاده و او را از مکان عمویم باخبر کردی؟ او، به خدا قسم خورد که پیامبر را باخبر نکرده است، ولی عثمان باور نکرد، پس چوب قَتَب را برداشت و او را به شدت زد؛ او کسی را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد و از عثمان شکایت کرده و پیامبر را از کرده او باخبر کرد. پیامبر شخصی را نزد دخترشان فرستاده و فرمودند: من خجالت میکشم از این که همچنان زن دامن خویش را بر زمین میکشد و از همسرش شکایت میکند. او هم به پیامبر گفت: او مرا در حدّ مرگ زد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام دستور دادند: شمشیر بردار و نزد دختر عمویت برو و دستش را بگیر و بیاور، هر کس مانع شد، گردنش را بزن.
امام بر او وارد شد و دستش را گرفت و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد، او هم پشتش را به پیامبر نشان داد، پیامبر فرمودند: خداوند او را بکشد که تو را تا حدّ مرگ زده است. دختر پیامبر، یک روز در آنجا ماند و روز دوم از دنیا رفت. مردم برای نماز خواندن بر او جمع شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله از منزلشان خارج شدند، درحالیکه عثمان با مردم نشسته بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس دیشب با کنیزش نزدیکی کرده، بر تشییع جنازه او حاضر نشود. پیامبرصلی الله علیه و آله دوبار آن را تکرار کردند، درحالیکه عثمان ساکت بود. پس پیامبرصلی الله علیه
ص: 201
وَ آلِهِ (1) لَیَقُومَنَّ أَوْ لَأُسَمِّیَنَّهُ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ، فَقَامَ یَتَوَکَّأُ عَلَی مَوْلًی (2) لَهُ.
قَالَ: فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ فِی نِسَائِهَا فَصَلَّتْ عَلَی أُخْتِهَا (3).
و آله فرمود: برمیخیزد یا آنکه او را به اسم و اسم پدرش صدا بزنم؟ پس او برخاست درحالیکه به یکی از غلامانش تکیه کرده بود. عاصم میگوید: حضرت فاطمه سلام الله علیها به همراه زنان خارج شدند و بر خواهرشان نماز گذاردند .
توضیح
جوهری گفته است: «نَقِب البَعیر» به کسر قاف: هنگامیکه کف پای شتر ساییده شود، و «نَقِب الخُفّ الملبوس»: کفش پاره شد(1).
و همو گفته است: «حبا الصبیُّ علی إسته حبوا»ً: وقتیکه کودک، بر روی دست و پا بخزد(2).
«البراح»: مشقت و سختی.
مؤلف: کلینی این خبر را در باب احوال فرزندان پیامبرصلی الله علیه و سلّم، به صورت خلاصه روایت کرده است(3).
ص: 202
شف (1): أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ (2) الطَّبَرِیِّ مِنْ کِتَابِهِ ...، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ وَ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَاتِمٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعِجْلِیِّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ السَّکَنِ (3) جَمِیعاً، عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ زَیْدٍ (4)، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِیثَمٍ الْکَیَّالِ، عَنْ مَالِکِ بْنِ زُمُرُّدٍ الرَّوَّاسِیِّ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ (5) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: تَرِدُ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَیَّ خَمْسَ رَایَاتٍ، فَأَوَّلُهَا مَعَ عِجْلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَتَرْجُفُ قَدَمَاهُ وَ یَسْوَدُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ؟. فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرَ فَخَرَّقْنَا (6) وَ مَزَّقْنَا، وَ أَمَّا الْأَصْغَرَ فَعَادَیْنَا وَ أَبْغَضْنَا (7)، فَأَقُولُ: رِدُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُکُمْ فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ لَا یُسْقَوْنَ قَطْرَةً.
ثُمَّ یَرِدُ (8) عَلَیَّ رَایَةُ فِرْعَوْنِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ ثُمَّ تَرْجُفُ قَدَمَاهُ (9) وَ یَسْوَدُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ؟. فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرُ
ص: 203
روایت67.
کشف الیقین(1): احمد بن محمد بن طبرسی در کتابش، که سند آن به ابوذر غفاری میرسد، روایت کرد که ابوذر گفت: هنگامیکه این آیه بر رسول خداصلی الله علیه و آله نازل شد: «یوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ»،(2){[در آن] روزی که چهرههایی سپید و چهرههایی سیاه گردند.} پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: روز قیامت امتم با پنج پرچم محشور میشوند: اولین پرچم همراه گوساله (گمراه کننده) این امت میباشد، من دست او را میگیرم، در این حال قدمهای او میلرزد و چهره او و یارانش سیاه میگردد. من خواهم گفت: با کتاب خدا و عترتم چه کردید؟ آنها میگویند: کتاب خدا را پاره کرده و از اهل بیت بیزاری جسته و آنها را لعن کردیم. من خواهم گفت: تشنه و با چهرههایی سیاه وارد جهنم شوید. آنها را به طرف چپ میبرند، قطرهای آب به آنها داده نمیشود.
پس از آن، پرچم فرعون این امت بر من وارد می شود، من برخاسته و دست او را می گیرم، سپس قدمهای او میلرزد و چهره او و اصحابش سیاه میگردد، من خواهم گفت: با کتاب خدا و اهل بیتم چه کار کردید؟ آنها می گویند: کتاب خدا را پاره کرده
ص: 203
فَمَزَّقْنَا مِنْهُ، وَ أَمَّا (1) الْأَصْغَرُ فَبَرِئْنَا (2) مِنْهُ وَ لَعَنَّاهُ، فَأَقُولُ: رِدُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُکُمْ، فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ لَا یُسْقَوْنَ قَطْرَةً.
ثُمَّ یَرِدُ (3) عَلَیَّ رَایَةُ ذِی الثُّدَیَّةِ مَعَهَا أَوَّلُ خَارِجَةٍ وَ آخِرُهَا، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَتَرْجُفُ قَدَمَاهُ وَ تَسْوَدُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟.
فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرُ فَمَزَّقْنَا مِنْهُ، وَ أَمَّا الْأَصْغَرُ فَبَرِئْنَا مِنْهُ وَ لَعَنَّاهُ. فَأَقُولُ: رِدُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُکُمْ، فَیُؤْخَذُ (4) بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ لَا یُسْقَوْنَ قَطْرَةً.
ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَتَبْیَضُّ (5) وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟. فَیَقُولُونَ: أَمَّا الْأَکْبَرُ فَاتَّبَعْنَاهُ وَ أَطَعْنَاهُ، وَ أَمَّا الْأَصْغَرُ فَقَاتَلْنَا مَعَهُ حَتَّی قُتِلْنَا.
فَأَقُولُ: رِدُوا رِوَاءً مَرْوِیِّینَ مُبْیَضَّةً وُجُوهُکُمْ، فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ وَ أَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (6).
أقول: سقط من هذا الخبر رایة قارون هذه الأمّة، و قد أوردنا فی باب
ص: 204
و از اهل بیت بیزاری جسته و به آنها لعن و ناسزا گفتیم. من به آنها می گویم: تشنه و با چهرههای سیاه وارد جهنم شوید. پس، آنها را به سمت چپ میبرند، و قطره ای آب به آنها داده نمیشود.
پس از آنها، پرچم ذی ثدیّه [صاحب پستان، که لقب حرقوص بن بشر میباشد و در جنگ نهروان رهبری خوارج را بر عهده داشت] به همراه اولین خارج شونده و آخرین آنها بر من وارد میشوند. من برخاسته و دست او را میگیرم، پس قدمهای او میلرزد و چهره او و اصحابش سیاه میگردد. من خواهم گفت: بعد از من، با ثقلین (کتاب خدا و اهل بیتم) چه کردید؟ آنها میگویند: ما کتاب خدا را پاره کرده و اهل بیت را رها کرده و به آنها لعن و ناسزا گفتیم. من به آنها خواهم گفت: تشنه و با چهره ای سیاه برگردید. پس آنها را به طرف چپ میبرند، و قطره ای آب به آنها داده نمیشود.
پس از آن پرچمها، پرچم امیرمؤمنان، سرور مسلمانان، پیشوای متقین و رهبر آنان که از کثرت وضو دست و پای نورانی دارند - مؤمنان راستین -، بر من وارد میشود. من برخاسته و دست او را میگیرم، و چهره او و یارانش سپید و نورانی میگردد. من میگویم: بعد از من با کتاب خدا و اهل بیتم چه کردید؟ آنها میگویند: از کتاب خدا اطاعت و پیروی کردیم و در رکاب اهل بیت جنگیدیم و از آنها دفاع کردیم تا اینکه کشته شدیم. من میگویم: گوارا باد، سیراب و با چهره نورانی و سپید برگردید. پس آنها به سمت راست برده میشوند، و این فرموده خداوند عزّوجل است که میفرماید:
«یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکْفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکُمْ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ * وَأَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَةِ اللّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»(1)، {[درآن] روزی که چهرههایی سپید و چهرههایی سیاه گردد. اما، سیاهرویان، [به آنان گویند:] آیا بعد از ایمانتان کفر ورزیدید، پس به سزای آنکه کفر میورزیدید [این] عذاب را بچشید، و اما سپیدرویان، همواره در رحمت خداوند جاویدانند.}
توضیح
میگویم: از این خبر، پرچم قارون این امت، افتاده است
ص: 204
الرایات (1) بروایة ابن عقدة و غیره، عن أبی ذر هذه الروایة، و
فیها: إنّ شرار الآخرین، العجل، و فرعون، و هامان، و قارون، و السامریّ، و الأبتر.
ثم ذکر رایة العجل، و رایة فرعون، و رایة فلان .. أمام خمسین ألفا من أمّتی، و رایة فلان .. أمام سبعین ألفا، ثم رایة أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه، و قد أوردنا فیه أخبارا أخر بأسانید ترکناها هنا حذرا من التکرار.
شف (2): مِنْ کِتَابِ الْمَنَاقِبِ لِأَحْمَدَ بْنِ مَرْدَوَیْهِ ...، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الْوَاسِطِیِّ، عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ عَدِیٍّ الطَّائِیِّ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ، عَنْ أَبِیهِ وَ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنْ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ وَ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ (3) رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ، قَالُوا: کُنَّا قُعُوداً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا مَعَنَا غَیْرُنَا، إِذْ أَقْبَلَ ثَلَاثَةُ رَهْطٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ الْبَدْرِیِّینَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: تَفْتَرِقُ أُمَّتِی بَعْدِی (4) ثَلَاثَ فِرَقٍ، فِرْقَةٌ أَهْلُ حَقٍّ لَا یَشُوبُونَهُ بِبَاطِلٍ، مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ کُلَّمَا فَتَنَتْهُ (5) النَّارُ ازْدَادَ طِیباً، وَ إِمَامُهُمْ (6) هَذَا- لَأَحَدُ (7) الثَّلَاثَةِ-، وَ هُوَ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ (8) بِهِ فِی کِتَابِهِ إِمَاماً
ص: 205
که ما آن را به نقل از ابن عقده و دیگران، از ابوذر، در باب الرایات(1)
آوردهایم، که در آن آمده است: شرورترین دیگران، گوساله، فرعون، هامان، قارون، سامری و ابتر میباشند. سپس، گروه گوساله، گروه فرعون، و گروه فلانی به همراه پنجاه هزار نفر از امتم و گروه فلانی را به همراه هفتاد هزار نفر از امتم، پس از آن، گروه امیرمؤمنان را - درود خداوند بر او باد - ذکر کرد و در آن - باب الرایات - روایات دیگری را با سندهای آن آوردیم که برای پرهیز از تکرار، از آوردن آنها در اینجا خودداری کردیم.
روایت68.
کشف الیقین(2):
با حذف سند، از مسلم روایت شده که گفت: شنیدم که ابوذر، مقداد بن اسود و سلمان فارسی رضوان الله علیهم گفتند: ما در کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته بودیم و غیر از ما کسی نبود. در این هنگام، سه گروه از مهاجران بدری آمدند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: امتم بعد از من سه فرقه خواهند شد: فرقه اهل حق که هیچ گاه حق را با باطل نمیآمیزند، آنها بهسان طلای نابی هستند که هر چه در آتش گداخته شود، خالصتر گردد. پیشوای آنان یکی از این سه فرقه میباشد که خداوند در کتابش، او را امام
ص: 205
وَ رَحْمَةً (1)، وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ الْبَاطِلِ لَا یَشُوبُونَهُ بِحَقٍّ، مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ خَبَثِ (2) الْحَدِیدِ، کُلَّمَا فَتَنْتَهُ بِالنَّارِ ازْدَادَ خَبَثاً وَ نَتْناً، إِمَامُهُمْ هَذَا- لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ-، وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ (3) الضَّلَالَةِ مُذَبْذَبِینَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ، إِمَامُهُمْ أَحَدُ الثَّلَاثَةِ.
قَالَ: فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ الْحَقِّ وَ إِمَامِهِمْ.
فَقَالَ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) إِمَامُ الْمُتَّقِینَ، وَ أَمْسَکَ عَنِ الِاثْنَیْنِ، فَجَهَدْتُ أَنْ یَفْعَلَ فَلَمْ یَفْعَلْ..
شف (4): مِنْ کِتَابٍ عَتِیقٍ مِنْ أُصُولِ الْمُخَالِفِینَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْجُعْفِیِّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَزْدَقِ الْقَطِیعِیِّ (5)، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ، عَنْ یَحْیَی بْنِ حَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ، عَنْ (6) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمَالِکِ، عَنِ الْحَرْثِ بْنِ حَصِیرَةَ، عَنْ صَخْرِ بْنِ الْحَکَمِ الْفَزَازِیِّ (7)، عَنْ حَیَّانَ بْنِ الْحَرْثِ الْأَزْدِیِّ- یُکَنَّی أَبَا عَقِیلٍ-، عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ جَمِیلٍ الضَّبِّیِّ، عَنْ مَالِکِ بْنِ ضَمْرَةَ (8) الرَّوَّاسِیِّ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ: اجْتَمَعَ هُوَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ، قَالَ: فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ: حَدِّثُونَا حَدِیثاً نَذْکُرُ بِهِ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَنَشْهَدُ لَهُ وَ نَدْعُو لَهُ وَ نُصَدِّقُهُ، فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا عَلِیُّ!.
ص: 206
و رحمت قرار داد. و [دیگری] فرقه اهل باطل که باطل را با حق نمیآمیزند، آنان مانند آهن نامرغوبی هستند که هرچه آتش بر آن دمیده شود، نامرغوبی و بی ارزشی آن بیشتر شود. امامشان یکی از این سه فرقه میباشد. و فرقه گمراهی و دودل که نه با اینانند و نه با آنان، رهبر آنان یکی از این سه فرقه میباشد. ابوذر میگوید: از پیامبر، درباره اهل حق و امامشان پرسیدم، حضرت فرمودند: امام آنان، علی بن ابی طالب علیه السلام، پیشوای متقیان است. حضرت از نام بردن دو گروه دیگر امتناع کردند. من تلاش کردم آن دو گروه را بگویند، ولی حضرت امتناع کردند .
روایت69.
کشف الیقین(1):
از ابوذر غفاری نقل شده است: او (ابوذر) و علی بن ابی طالب علیه السلام و عبدالله بن مسعود و مقداد بن اسود و عمار بن یاسر و حذیفة بن یمان با هم بودند. راوی میگوید: ابوذر گفت: حدیثی برایمان نقل کنید که با آن به یاد رسول خدا بیافتیم و بر آن گواهی دهیم و دیگران را به آن دعوت نموده و آن را تصدیق کنیم. همه عرض کردند: یا علی،
ص: 206
قَالَ (1): فَقَالَ عَلِیٌّ (2) عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا هَذَا زَمَانَ حَدِیثِی، قَالُوا: صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا حُذَیْفَةُ!. قَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی سُئِلْتُ عَنِ الْمُعْضِلَاتِ فَحَذَرْتُهُنَّ. قَالُوا (3): صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا ابْنَ مَسْعُودٍ! قَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی قَرَأْتُ الْقُرْآنَ لَمْ أُسْأَلْ عَنْ غَیْرِهِ. قَالُوا: صَدَقْتَ.
قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا مِقْدَادُ!. قَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ إِنَّمَا کُنْتُ فَارِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُقَاتِلُ، وَ لَکِنْ أَنْتُمْ أَصْحَابُ الْحَدِیثِ. فَقَالُوا:
صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالُوا: حَدِّثْنَا .. یَا عَمَّارُ!. قَالَ: فَقَالَ: لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی إِنْسَانٌ نَسَّاءٌ (4) إِلَّا أَنْ أُذَکَّرَ فَأَذْکُرَ. قَالُوا: صَدَقْتَ.
قَالَ: فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ: إِنَّمَا أُحَدِّثُکُمْ بِحَدِیثٍ سَمِعْتُمُوهُ أَوْ مَنْ سَمِعَهُ مِنْکُمْ بَلَّغَ (5)، أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنْ (6) لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها، وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ، وَ أَنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ أَنَّ النَّارَ حَقٌّ؟. قَالُوا: نَشْهَدُ. قَالَ: وَ أَنَا مِنَ (7) الشَّاهِدِینَ.
قَالَ: أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَدَّثَنَا أَنَّ (8) شَرَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ اثْنَا عَشَرَ: سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ، ثُمَّ سَمَّی مِنَ الْأَوَّلِینَ ابْنَ آدَمَ (9) الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ فِرْعَوْنَ، وَ هَامَانَ، وَ قَارُونَ، وَ السَّامِرِیَّ، وَ الدَّجَّالَ اسْمُهُ فِی الْأَوَّلِینَ وَ یَخْرُجُ فِی الْآخِرِینَ، وَ سَمَّی مِنَ الْآخِرِینَ سِتَّةً: الْعِجْلَ
ص: 207
شما برایمان روایت کنید.
راوی میگوید: علی علیه السلام فرمود: همه شما میدانید که الان زمان حدیث گفتن من نیست. عرض کردند: راست میگویید. باز گفتند: ای حذیفه، تو برایمان بگو. حذیفه گفت: میدانید که از من درباره معضلات پرسیده شد، من هم از آنها برحذر داشتم. گفتند: راست گفتی. راوی میگوید: آنان گفتند: ای ابن مسعود، تو برای ما سخن بگو. او گفت: شما میدانید که من فقط قرآن خواندهام و غیر از آن از من پرسیده نشده است. آنان گفتند: راست گفتی. باز گفتند: ای مقداد، تو روایت کن. او گفت: میدانید که من سربازی بودم که در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله میجنگیدم، ولی شما اهل حدیث و روایت میباشید. آنها گفتند: راست گفتی. راوی میگوید: آنان به عمّار گفتند: ای عمّار، تو برای ما حدیثی نقل کن. عمّار گفت: شما میدانید که من بسیار فراموشکارم مگر آنکه کسی به یادم بیندازد تا چیزی بگویم. همگی گفتند: آری، راست گفتی.
راوی میگوید: ابوذر - خداوند او را رحمت کناد - عرض کرد: من حدیثی به شما خواهم گفت که آن را شنیدهاید و هر آنکه از شما آن را شنیده است آن را ابلاغ کرده است. آیا گواهی نمیدهید که خدایی جز او نیست و محمد بنده و فرستاده اوست، و اینکه قیامت آمدنی است و شکی در آن نیست و خداوند مردگان را زنده میکند، و رستاخیز و بهشت و دوزخ حقیقت است؟ آنان گفتند: گواهی میدهیم. ابوذر گفت: من هم گواهی میدهم.
ابوذر گفت: آیا گواهی نمیدهید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به ما فرمودند که اشرار پیشین و پسین، دوازده نفرند: شش نفر از پیشینیان و شش نفر از پسینیان. سپس از پیشینیان، قابیل پسر حضرت آدم که برادرش را کشت،
فرعون، هامان، قارون، سامری و دجّال را نام بردند که از پیشینیان است ولی در پسینیان خروج میکند. و از پسینیان، شش نفر را نام بردند:
ص: 207
- وَ هُوَ ... وَ فِرْعَوْنَ- وَ هُوَ ...-، وَ هَامَانَ- وَ هُوَ زِیَادُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ-، وَ قَارُونَ- وَ هُوَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ-، وَ السَّامِرِیَّ- وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ قَیْسٍ أَبُو مُوسَی-، قِیلَ: وَ مَا السَّامِرِیُّ؟. قَالَ: قَالَ السَّامِرِیُّ (1): لا مِساسَ، وَ هُوَ یَقُولُ: لَا قِتَالَ (2)، وَ الْأَبْتَرَ- وَ هُوَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ-، قَالُوا: وَ مَا أَبْتَرُهَا (3)؟. قَالَ: لَا دِینَ لَهُ (4) وَ لَا نَسَبَ. قَالَ: فَقَالُوا: نَشْهَدُ عَلَی ذَلِکَ. قَالَ: وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ.
ثُمَّ قَالَ: أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ مِنْ أُمَّتِی مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ عَلَی خَمْسِ رَایَاتٍ: أَوَّلُهُنَّ رَایَةُ الْعِجْلِ فَأَقُومُ (5) فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ، وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ، وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (6)، فَأَقُولُ:
مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟ فَیَقُولُونَ: کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ وَ اضْطَهَدْنَاهُ، وَ الْأَصْغَرَ أَبْتَرْنَاهُ حَقَّهُ (7)، فَأَقُولُ: اسْلُکُوا ذَاتَ الشِّمَالِ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ (8) مِنْهُ قَطْرَةً.
ثُمَّ یَرِدُ (9) عَلَیَّ رَایَةُ فِرْعَوْنِ أُمَّتِی- وَ هُمْ أَکْثَرُ النَّاسِ الْبَهْرَجِیُّونَ-، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! وَ مَا الْبَهْرَجِیُّونَ؟ أَ بَهْرَجُوا الطَّرِیقَ؟. قَالَ: لَا، وَ لَکِنْ بَهْرَجُوا دِینَهُمْ، وَ هُمُ الَّذِینَ یَغْضَبُونَ لِلدُّنْیَا وَ لَهَا یَرْضَوْنَ، وَ لَهَا یَسْخَطُونَ، وَ لَهَا یَنْصَبُونَ، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِ صَاحِبِهِمْ فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ
ص: 208
عثمان، گوساله این امت، معاویه فرعون این امت، هامان که زیاد بن ابی سفیان است، و قارون که سعد بن ابی وقاص میباشد و سامری که عبدالله بن قیس ابوموسی میباشد. پرسیدند: سامری چیست؟ پیامبر فرمودند: سامری گفت: «لا مساس»، به من دست نزنید، ولی او (عبدالله بن قیس اشعری) میگوید: «لا قتال»، جنگ نکنید و دست از آن بدارید. و ابتر، عمروعاص است. از حضرت پرسیدند: ابتر این امت کیست؟ فرمود: او کسی است که نه دین دارد و نه نسب. - راوی میگوید: - جمع گفتند: ما بر آن شهادت و گواهی میدهیم. ابوذر گفت: من هم از شاهدان هستم.
سپس گفت: آیا گواهی نمیدهید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: امتم با پنج پرچم بر من در کنار حوض کوثر، وارد میشوند: اولین آن پرچمها، پرچم گوساله است، من بر میخیزم و هنگامی که دست او را میگیرم چهرهاش سیاه میشود و قدمهایش میلرزد و اعضای درونش مضطرب میشوند، و حال کسانی که از او پیروی کردند نیز اینگونه باشد. من میپرسم: با دو چیز گرانبهای من چه کردید؟ آنها خواهند گفت: کتاب خدا را تکذیب کرده و وآن را پاره نمودیم و در حق آن ظلم کردیم و حق اهل بیت را غصب کردیم. من خواهم گفت: لال شوید و به جانب چپ (جهنم) بروید. آنها در حالی که تشنه و چهرههایشان سیاه میباشد، دور میشوند و قطرهای از آب کوثر به آنها نمیدهند.
پس از آن، پرچم فرعون امتم بر من وارد میشود که بیشتر آنان از بهرجیون میباشند. من عرض کردم: ای رسول خدا، بهرجیون کیستند؟ آیا از راه گمراه شدند؟ حضرت فرمود: نه، ولی دینشان را تغییر دادند و آنها همان کسانی هستند که به خاطر دنیا خشمگین شده و برای آن خشنود میشوند و به خاطر آن سختی میکشند. من برخاسته و دست امامشان را میگیرم. همینکه دستش را گرفتم چهرهاش سیاه گشته و قدمهایش میلرزد و درونش
ص: 208
أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (1)، فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟ فَیَقُولُونَ:
کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ، وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ قَتَلْنَاهُ، فَأَقُولُ: اسْلُکُوا طَرِیقَ أَصْحَابِکُمْ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ (2) مِنْهُ قَطْرَةً.
ثُمَّ تَرِدُ (3) عَلَیَّ رَایَةُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَیْسٍ- وَ هُوَ إِمَامُ خَمْسِینَ أَلْفاً مِنْ أُمَّتِی-، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ، فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (4) فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟ فَیَقُولُونَ: کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ وَ خَذَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ خَذَلْنَا مِنْهُ (5)، فَأَقُولُ: اسْلُکُوا طَرِیقَ (6) أَصْحَابِکُمْ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ (7) مِنْهُ قَطْرَةً.
ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ الْمُخْدَجِ- وَ هُوَ إِمَامُ سَبْعِینَ (8)أَلْفاً مِنَ النَّاسِ- فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ، فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ، وَ فَعَلَ ذَلِکَ تَبَعُهُ (9)، فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی؟، فَیَقُولُونَ: کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ، وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ قَتَلْنَاهُ (10). فَأَقُولُ: اسْلُکُوا سَبِیلَ أَصْحَابِکُمْ، فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً.
ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ، فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَیَبْیَضُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ، فَأَقُولُ: مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ
ص: 209
مضطرب میشود، پیروان او نیز چنین حالتی خواهند داشت. من میپرسم: بعد از من با دو گرانبهای من (ثقلین) چه کردید؟ آنها میگویند: کتاب خدا را تکذیب و پاره کردیم، و با اهل بیت جنگیدیم و آنان را کشتیم. من میگویم: راه اصحابتان را در پیش گیرید. آنها درحالیکه تشنهاند و چهرههایشان سیاه است دور میشوند و قطرهای از آب کوثر به آنها نمیدهند.
سپس پرچم عبدالله بن قیس، امام پنجاه هزار نفر از امتم، بر من وارد میشود. من برمیخیزم و دست او را میگیرم، در این هنگام چهرهاش سیاه گشته و قدمهایش به لرزه میافتد و اعضای درونش مضطرب میشود، و همینگونه است حال پیروان او. من میگویم: بعد از من با ثقلین چه کردید؟ آنها میگویند: کتاب خدا را تکذیب کردیم و به دشمنی با آن برخاستیم، و اهل بیت را رها کرده و پیروانشان را از آنها جدا کردیم. من میگویم: به همان راهی که اصحابتان رفتند بروید. سپس درحالیکه تشنه و چهرههایشان سیاه است و قطرهای از آب کوثر به آنها نمی دهند، دور میشوند.
پس گروه مُخدَج - او رهبر هفتاد هزار نفر از مردم میباشد - وارد میشود. پس من بر میخیزم و دست او را میگیرم. در این هنگام چهره او سیاه میشود و قدمهایش به لرزه میافتد و اعضای درونش مضطرب میگردد، و پیروان او نیز چنان حالی دارند. من میگویم: بعد از من با ثقلین چه کردید؟ آنها خواهند گفت: بزرگتر - کتاب خدا - را تکذیب کرده و عصیان کردیم و با اهل بیت نزاع کرده و آنها را کشتیم. من خواهم گفت: به همان راهی که اصحابتان رفتهاند بروید. آنها درحالیکه تشنهاند و چهرههایشان سیاه گشته، دور میشوند و قطره از آب کوثر به آنها نمیدهند.
پس از آن پیروان علی بن ابی طالب علیه السلام، امیر مؤمنان، پیشوای متقیان، بر من وارد میشوند. من برخاسته، دست او را میگیرم. در این هنگام، چهره یارانش نورانی و سپید میشود. من میگویم: بعد از من با دو گرانبها چه کردید؟
ص: 209
بَعْدِی؟. فَیَقُولُونَ تَبِعْنَا الْأَکْبَرَ وَ صَدَّقْنَاهُ، وَ وَازَرْنَا الْأَصْغَرَ وَ نَصَرْنَاهُ وَ قَاتَلْنَا مَعَهُ، فَأَقُولُ: رِدُوا رِوَاءً مَرْوِیِّینَ، فَیَشْرَبُونَ شَرْبَةً لَا یَظْمَئُونَ بَعْدَهَا أَبَداً (1)، وَجْهُ إِمَامِهِمْ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ وَ وُجُوهُهُمْ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ، أَوْ کَأَضْوَإِ نَجْمٍ فِی السَّمَاءِ.
ثُمَّ قَالَ: أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ عَلَی ذَلِکَ؟. قَالُوا: بَلَی (2)، وَ إِنَّا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ.
قَالَ لَنَا الْقَاضِی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ مُحَمَّدِ (3) بْنِ الْفَرَزْدَقِ حَدَّثَنِی بِهَذَا، وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ حَدَّثَنِی بِهَذَا، وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ (4) بْنِ بَزِیعٍ:
اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ یَحْیَی بْنَ الْحَسَنِ حَدَّثَنِی بِهَذَا، وَ قَالَ یَحْیَی بْنُ الْحَسَنِ:
اشْهَدُوا عَلَیَّ عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ (5)، وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ (6) اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا (7) عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الْحَارِثَ بْنَ حَصِیرَةَ (8) حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ صَخْرِ بْنِ الْحَکَمِ، وَ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ حَصِیرَةَ (9): اشْهَدُوا عَلَیَّ عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ صَخْرَ بْنَ الْحَکَمِ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ حَیَّانَ بْنِ الْحَرْثِ، وَ قَالَ صَخْرُ بْنُ الْحَکَمِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ حَیَّانَ بْنَ الْحَرْثِ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ جَمِیلٍ الضَّبِّیِّ، وَ قَالَ حَیَّانُ بْنُ الْحَرْثِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ الرَّبِیعَ بْنَ
ص: 210
آنان خواهند گفت: از کتاب خدا پیروی کرده و آن را تصدیق کردیم، و یاور و پشتیبان اهل بیت بودیم و به همراه آنان جنگیدیم. من خواهم گفت: برگردید و از آب کوثر سیراب شوید و دیگران را سیراب کنید. پس آنها جرعهای از آن مینوشند که بعد از آن هرگز تشنه نمیشوند. چهره پیشوای آنان، همچون خورشید تابان و چهرههای آنان بسان ماه شب چهاردهم میباشد، و یا همانند نورانیترین ستاره در آسمان است.
پس از آن، ابوذر گفت: آیا بر این گواهی نمیدهید؟ همه گفتند: آری، و ابوذر گفت: من هم از گواهانم.
ص: 210
جَمِیلٍ الضَّبِّیَّ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ مَالِکِ بْنِ ضَمْرَةَ الرَّوَّاسِیِّ (1)، وَ قَالَ الرَّبِیعُ (2) بْنُ جَمِیلٍ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ مَالِکَ بْنَ ضَمْرَةَ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ، وَ قَالَ مَالِکُ بْنُ ضَمْرَةَ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ أَبَا ذَرٍّ الْغِفَارِیَّ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عِنْدَ اللَّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (3) حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنْ جَبْرَئِیلَ، وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اشْهَدُوا عَلَیَّ بِهَذَا عَنِ اللَّهِ (4)أَنَّ جَبْرَئِیلَ حَدَّثَنِی بِهَذَا عَنِ اللَّهِ جَلَّ وَجْهُهُ (5) وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ.
وَ قَالَ یُوسُفُ بْنُ کُلَیْبٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ حَنْبَلٍ: إِنَّ أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ حَدَّثَهُ بِهَذَا الْحَدِیثِ بِهَذَا الْإِسْنَادِ وَ (6) بِهَذَا الْکَلَامِ، قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ: وَ زَعَمَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبَانٍ أَنَّهُ سَمِعَ هَذَا الْحَدِیثَ- حَدِیثَ الرَّایَاتِ- مِنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ.
لعلّه عمل بعض الرواة فی تفسیر العجل و فرعون و هامان نوع تقیّة، لرسوخ حبّ صنمی قریش فی قلوب الناس.
و قال الجوهری: خفقت الرّایة تخفُق و تخفِق خَفْقا و خَفَقانا و کذلک القلب و السّراب إذا اضطربا (7).
و قال الفیروزآبادی: البَهْرَجُ: الباطل و الرّدی ء و المباح، و البَهْرَجَةُ: أن
ص: 211
قاضی محمد بن عبدالله که سند آن را به ابوذر غفاری میرساند، آورده است که ابوذر گفت: بر من شاهد باشید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله این حدیث را از از جبرئیل برایم روایت کرد. و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: بر من گواه باشید که جبرئیل این حدیث را از خداوند - جلّ وجهه و تَقَدّست اسماؤه - برایم نقل کرد:
یوسف بن کلیب و محمد بن حنبل گفتند: پدر عبدالرحمن با همین اسناد همانند این حدیث را برایمان نقل کرد. حسن بن علی بن بزیغ گفت: و اسماعیل بن ابان گمان کرد که این حدیث - حدیث الرایات - را از پدر عبدالرحمن مسعودی شنیدهاست.
توضیح
چه بسا برخی از راویان حدیث، در تفسیر گوساله و فرعون و هامان، نوعی تقیه کرده اند؛ زیرا محبت آن دو بُت قریش، در دلهای مردم رسوخ کردهاست... و جوهری گفته است: «خَفقت الرایة تخفُقُ و تَخفِقُ خَفْقاً و خَفقاناً» و همینطور «القلب و السراب»: هنگامی که قلب پریشان و مضطرب باشد(1).... و فیروزآبادی گفتهاست: «البَهرج»: باطل و بی ارزش، مباح. و «البهرجة»:
ص: 211
تعدل (1) بالشّی ء عن الجادّة القاصدة إلی غیرها، و المبهرج من المیاه: المهمل الّذی لا یمنع عنه، و من الدّماء: المهدّر (2)
شف (3): مِنْ کِتَابِ الْمَنَاقِبِ لِأَحْمَدَ بْنِ مَرْدَوَیْهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یُوسُفَ (4)، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنْ یَحْیَی الْحِمَّانِیِّ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: کُنْتُ أَسِیرُ مَعَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فِی لَیْلَةٍ- وَ عُمَرُ عَلَی بَغْلٍ وَ أَنَا عَلَی فَرَسٍ- فَقَرَأَ آیَةً فِیهَا ذِکْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: أَمَ وَ اللَّهِ- یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَقَدْ کَانَ صَاحِبُکُمْ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنِّی وَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ (5)، فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: لَا أَقَالَنِیَ اللَّهُ إِنْ أَقَلْتُکَ، فَقُلْتُ: أَنْتَ تَقُولُ ذَلِکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟!، وَ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ اللَّذَانِ وَثَبْتُمَا وَ انْتَزَعْتُمْ (6) مِنَّا الْأَمْرَ دُونَ النَّاسِ؟. فَقَالَ: إِلَیْکُمْ (7) یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، أَمَا إِنَّکُمْ أَصْحَابُ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَتَأَخَّرْتُ وَ تَقَدَّمَ هُنَیْئَةً، فَقَالَ:
سِرْ .. لَا سِرْتَ، فَقَالَ: أَعِدْ عَلَیَّ کَلَامَکَ. فَقُلْتُ: إِنَّمَا ذَکَرْتَ شَیْئاً فَرَدَدْتُ جَوَابَهُ، وَ لَوْ سَکَتَّ سَکَتْنَا.
فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّا مَا فَعَلْنَا مَا فَعَلْنَا (8) عَدَاوَةً، وَ لَکِنْ اسْتَصْغَرْنَاهُ وَ خَشِینَا أَنْ لَا تَجْتَمِعَ عَلَیْهِ الْعَرَبُ وَ قُرَیْشٌ لِمَا قَدْ (9) وَتَرَهَا، فَأَرَدْتُ أَنْ أَقُولَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی
ص: 212
منحرف کردن چیزی از راه خود، و «المبهرج من المیاه»: آب هدر رفته که نیازی به آن نباشد. و «من الدماء»: خونی که به هدر رفته است(1).
روایت70.
کشف الیقین(2):
در کتاب «المناقب» احمد بن مردویه، که سند آن به ابن عباس میرسد، نقل شده است که ابن عباس گفت: یک شب، به همراه عمر بن خطاب میرفتم. عمر سوار بر استر و من سوار بر اسب بودم. عمر آیهای خواند که در آن ذکر علی بن ابی طالب علیه السلام بود، و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب، به خدا سوگند، دوستتان (علی) به این امر از من و ابوبکر سزاوارتر بود. من پیش خود گفتم: خداوند از من نگذرد اگر از تو بگذرم و تو را ببخشم. سپس گفتم: ای امیر مؤمنان، آیا شما این چنین میگویید، حال آن تو و دوستت بودید که شوریدید و خلافت را از ما غصب کردید؟! عمر گفت: ای فرزندان عبدالمطلب، از من دور شوید که شما، اصحاب عمر بن خطاب هستید.
من عقب ماندم، و او کمی جلو رفت و گفت: برو که به مقصد نرسی! پس از آن گفت: سخنت را دوباره تکرار کن. من گفتم: شما چیزیگفتید و من جواب آن را دادم، و اگر ساکت میشدید ساکت میشدم. عمر گفت: سوگند به خدا، آنچه ما انجام دادیم، از روی دشمنی نبود، ولی ما او را کوچک شمردیم و ترسیدیم که عرب و قریش، به خاطر خونخواهی از علی، از او پیروی نکنند. من خواستم بگویم: رسول خدا صلَّی
ص: 212
اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَبْعَثُهُ (1) فِی الْکَتِیبَةِ فَیَنْطِحُ کَبْشَهَا فَلَمْ یَسْتَصْغِرْهُ (2) فَتَسْتَصْغِرُهُ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ؟، فَقَامَ (3) لَا جَرَمَ، فَکَیْفَ تَرَی وَ اللَّهِ مَا نَقْطَعُ أَمْراً دُونَهُ، وَ (4)لَا نَعْمَلُ شَیْئاً حَتَّی نَسْتَأْذِنَهُ..
قوله: أما إنّکم .. لعلّه قال ذلک علی سبیل التهدید .. أی إنّکم تخاصمونی، إمّا إخبارا، و إمّا استفهاما إنکاریّا.
شف (5): أَحْمَدُ بْنُ مَرْدَوَیْهِ فِی کِتَابِ الْمَنَاقِبِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یُوسُفَ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حَکِیمٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُمَارَةَ، عَنِ الْحَکِیمِ بْنِ عُتْبَةَ (6)، عَنْ عِیسَی بْنِ طَلْحَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ، قَالَ: خَرَجَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَی الشَّامِ وَ أَخْرَجَ مَعَهُ الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، قَالَ: فَجَعَلَ النَّاسُ یَتَلَقَّوْنَ (7) وَ یَقُولُونَ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!، وَ کَانَ الْعَبَّاسُ رَجُلًا جَمِیلًا فَیَقُولُ: هَذَا صَاحِبُکُمْ، فَلَمَّا کَثُرَ عَلَیْهِ الْتَفَتَ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ: تَرَی أَنَا وَ اللَّهِ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکَ، فَقَالَ عُمَرُ: اسْکُتْ، أَوْلَی (8)
وَ اللَّهِ- بِهَذَا الْأَمْرِ مِنِّی وَ مِنْکَ رَجُلٌ خَلَّفْتُهُ أَنَا وَ أَنْتَ بِالْمَدِینَةِ، عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)!!!.
سر (9): مُوسَی بْنُ بَکْرٍ، عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَا حَرَّمَ اللَّهُ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ عُصِیَ فِیهِ، لِأَنَّهُمْ تَزَوَّجُوا أَزْوَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 213
الله علیه و آله، او را برای نبرد با لشکری میفرستادند و او سردار آن را به زمین میزد، و آن سردار او را کوچک نمیشمرد، و تو و دوستت او را کوچک میشمارید؟! عمر گفت: بی شک چنین است، چگونه میاندیشی، به خدا قسم، ما بدون او تصمیم به کاری نمیگیریم و بدون اجازه او کاری انجام نمیدهیم.
توضیح
اینکه گفت: «... أما إنکم»، شاید بنابر تهدید آن را گفتهاست یعنی: شما با من مخاصمه میکنید - به صورت خبری - و یا، شما با من مخاصمه میکنید؟ - به صورت استفهام انکاری -.
روایت71.
کشف الیقین(1):
احمد بن مردویه در کتاب «المناقب» از عیسی بن طلحة بن عبیدالله نقل میکند: عمر بن خطاب به طرف شام رهسپار شد و عباس بن عبدالمطلب همراه او بود. عیسی میگوید: مردم عباس را میدیدند و میگفتند: سلام بر تو، ای امیرمؤمنان. - عباس بن عبدالمطلب مردی زیبا بود - او هم میگفت: من امیرمؤمنان نیستم این (عمر) صاحب شماست. هنگامیکه این امر زیاد اتفاق افتاد، عباس به عمر رو کرد و گفت: به خدا قسم، میبینی که من به این امر از تو سزاوارترم؟! عمر گفت: ساکت شو، به خدا سوگند، سزاوارترین کس به این خلافت، از من و تو، علی بن ابی طالب است که او را در مدینه جا گذاشتیم.
روایت72.
السرائر:(2) امام باقرعلیه السلام فرمودند: خداوند چیزی را حرام نکرد مگر آنکه در آن از او نافرمانی شد؛ زیرا آنان بعد از رسول خدا صلَّی الله
ص: 213
عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَخَیَّرَهُنَّ أَبُو بَکْرٍ بَیْنَ الْحِجَابِ وَ لَا یَتَزَوَّجْنَ أَوْ یَتَزَوَّجْنَ، فَاخْتَرْنَ التَّزْوِیجَ فَتَزَوَّجْنَ.
قَالَ زُرَارَةُ: وَ لَوْ سَأَلْتَ بَعْضَهُمْ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ أَبَاکَ تَزَوَّجَ امْرَأَةً وَ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا حَتَّی مَاتَ، أَ تَحِلُّ لَکَ إِذَنْ؟. لَقَالَ: لَا، وَ هُمْ قَدِ اسْتَحَلُّوا أَنْ یَتَزَوَّجُوا أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ، فَإِنَّ أَزْوَاجَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلُ أُمَّهَاتِهِمْ (1)..
شی، تفسیر العیاشی (2): الْمُفَضَّلُ بْنُ صَالِحٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی (3) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ، قَالَ: نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ، وَ جَرَتْ فِی مُعَاوِیَةَ وَ أَتْبَاعِهِمَا (4).
شی، تفسیر العیاشی (5): عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی (6) لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ، هَذَا تَأْوِیلٌ، قَالَ (7): أُنْزِلَتْ فِی عُثْمَانَ (8).
شی، تفسیر العیاشی (9): عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی قَوْلِهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی ... إِلَی قَوْلِهِ: لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا
ص: 214
علیه و آله با همسران ایشان ازدواج کردند. ابوبکر آنها را بین حجاب و ازدواج نکردن و اینکه ازدواج کنند، مخیّر کرد، زنان پیامبر ازدواج را انتخاب کرده و ازدواج کردند.
زراره گفت: اگر از یکی از آنها میپرسیدی: اگر پدرت با زنی ازدواج کرده باشد ولی تا موقع مرگ با او نزدیکی نکرده باشد، آیا آن زن برای تو حلال است؟ او حتماً خواهد گفت: نه. ولی با آنکه آنان مومن بودند، ازدواج با مادرانشان را حلال دانستند؛ زیرا همسران پیامبر صلَّی الله علیه و آله مانند مادرانشان هستند.
روایت73.
تفسیرالعیاشی(1): مفضّل بن صالح، از یکی از دوستانش، از امام صادق و امام باقر علیهما السلام، درباره این فرموده خداوند تا آخر آیه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی(2)»،{ای
کسانی که ایمان آوردهاید، صدقههای خود را با منت وآزار، باطل مکنید.} نقل کرده است: این آیه درباره عثمان نازل شده است و حکم آن، در معاویه و پیروان او جاری است.
روایت74.
تفسیرالعیاشی(3):
امام باقرعلیه السلام در تفسیر این آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی»،{ای کسانی که ایمان آوردهاید، صدقههای خود را با منت و آزار، باطل مکنید} نقل کرده است: تاویل این آیه آن است که بر محمد و آل محمّد صلی الله علیه و آله منت نگذارید. امام فرمود: این آیه در مورد عثمان نازل شده است .
روایت75.
تفسیرالعیاشی(4):
از ابوبصیر، از امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی» تا آخر آن «لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِّمَّا
ص: 214
کَسَبُوا (1) قَالَ (2) صَفْوَانُ: أَیْ حَجَرٍ وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ (3)؟. قَالَ: فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ مُعَاوِیَةُ وَ أَشْیَاعُهُمْ (4).
شی، تفسیر العیاشی (5): عَنْ سَعْدَانَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ (6) قَالَ: حَقِیقٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یُدْخِلَ الْجَنَّةَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ حُبِّهِمَا (7).
سر (8): أَبُو عَبْدِ اللَّهِ السَّیَّارِیُّ، عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: کَانَ عُثْمَانُ إِذَا أُتِیَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْفَیْ ءِ فِیهِ ذَهَبٌ عَزَلَهُ، وَ قَالَ: هَذَا لِطَوْقِ عَمْرٍو (9)، فَلَمَّا کَثُرَ ذَلِکَ قِیلَ لَهُ: کَبِرَ عَمْرٌو (10) عَنِ الطَّوْقِ، فَجَرَی بِهِ الْمَثَلُ (11).
کَسَبُواْ»،(1) {آنان [ریاکاران] نیز از آنچه به دست آوردهاند، بهرهای نمیبرند.} فرمود: صفوان یعنی سنگ. [و در تفسیر آیه:]«والذین ینفقونَ أَموالَهم رِئاءَ الناس»،(2) {و کسانی که اموالشان را برای نشان دادن به مردم انفاق میکنند.}امام صادق علیه السلام در تفسیر آن فرمودند: یعنی فلانی، فلانی و فلانی و معاویه و پیروان آنها.
روایت76.
تفسیرالعیاشی(3): از سعدان، از شخصی، از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «وَإِن تُبْدُواْ مَا فِی أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللّهُ فَیَغْفِرُ لِمَن یَشَاء(4)»، {و اگر آنچه را در دلهای خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را با آن محاسبه میکند؛ آنگاه هر که را بخواهد میبخشد.} نقل کرده است: حضرت فرمودند: سزاوار است خداوند کسی را که در قلبش دانه خردلی از محبت آن دو باشد، در بهشت داخل نکند.
روایت77.
السرائر(5):
ابوعبدالله سیّاری، از امام رضاعلیه السلام نقل کرد که فرمود: هرگاه چیزی از خراج برای عثمان میآوردند که در آن طلایی بود، آن را جدا میکرد و میگفت: این برای طوق عمرو است. هنگامی که این مسئله زیاد رخ داد، به او گفته شد: «عمرو دیگر بزرگتر از آن شده که طوق داشته باشد»، و آن، ضرب المثل شد.
توضیح
مؤلفان کتابهای ضرب المثل، از روی تعصب، ریشه تاریخی این ضرب المثل را به گونهای دیگر آوردهاند، با این که میان آن دو منافاتی نیست .
زمخشری در «المستقصی(6)» گفته است: او، عمرو بن عدی، خواهرزاده جزیمه است که در کودکی
ص: 215
طوّق کثیرا (1) صغیرا ثم استهوته الجنّ مدّة، فلمّا عاد همّت أمّه بإعادة الطوق إلیه، فقال جذیمة: .. ذلک، و قیل إنّها نطّقته و طوّقته و أمرته بزیارة خاله، فلمّا رأی لحیته و الطوق قال: .. ذلک. و یروی شبّ عمرو عن الطوق و جلّ عمرو، یضرب فی ارتفاع الکبیر عن هیئة الصغیر و ما یستهجن من تحلیته بحلیته (2). و نحوه قال المیدانی (3) لکنّه طوّل القصّة الغریبة.
شی، تفسیر العیاشی (4): عَلِیُّ بْنُ مَیْمُونٍ الصَّائِغُ، عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (5): مَنِ ادَّعَی إِمَامَةً مِنَ اللَّهِ لَیْسَتْ لَهُ، وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ، وَ مَنْ قَالَ إِنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً (6).
شی، تفسیر العیاشی (7): عَنْ الثُّمَالِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ .. مِثْلَهُ (8).
شی، تفسیر العیاشی (9): عَنْ عَامِرِ بْنِ کَثِیرٍ السَّرَّاجِ، عَنْ عَطَاءٍ الْهَمْدَانِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ: إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ (10) قَالَ: فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ.
وَ فِی رِوَایَةِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: هُمَا وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ.
ص: 216
بسیار طوق به گردن خود میانداخت. مدتی جنها او را گمراه کردند و فریفتند، پس آنگاه که برگشت، مادرش آن طوق را بر گردنش آویخت. پس جذیمه این مثل را گفت، و گفته شده است: روزی مادر او، به او کمربند بست و آن طوق را بر گردنش آویزان کرد و او را برای زیارت داییاش، روانه خانه او کرد. هنگامیکه داییاش، زیورآلات او آن طوق را دید، آن ضرب المثل را گفت. و روایت شده است: عمرو جوان شد [و از حدی که طوق داشته باشد بزرگتر شد] و به حد کمال رسید، این ضرب المثل زمانی استعمال میشود که چیزی بزرگ از شکل کوچکش تغییر کند و آن چیزی که استفاده از آن برای زیور، زشت و ناپسند باشد. ولی میدانی(1)
داستان عجیبی را نقل کرده و آن را طول و تفصیل داده است.
روایت78.
تفسیرالعیاشی(2): علی بن میمون زرگر، از ابن ابو یَعفور نقل کرد که گفت: شنیدم امام صادق علیه السلام میفرماید: «وَلاَ یَنظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلاَ یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ(3)»، {و خدا روز قیامت به آنان نمینگرد و پاکشان نمیگرداند و عذابی دردناک خواهند داشت.} یعنی کسانیکه ادعا کنند امامت از جانب خداوند نیست و امامی را که از سوی خداوند تعیین شده، انکار نمایند. و هر کس که بگوید: فلانی و فلانی در اسلام سهم و نصیبی دارند.
روایت79.
تفسیرالعیاشی(4): از امام سجاد علیه السلام همانند این روایت نقل شده است.
روایت80.
تفسیرالعیاشی(5):
از امام باقرعلیه السلام درباره این فرموده خداوند: «إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَی مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطًا(6)»،
{و چون شبانگاه به چارهاندیشی میپردازند و سخنانی میگویند.} نقل شده است که فرمودند: آنها، فلانی، فلانی، فلانی و ابو عبیدة بن جرّاح میباشند.
ص: 216
وَ فِی رِوَایَةِ عُمَرَ بْنِ صَالِحٍ، قَالَ: الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ (1)
شی، تفسیر العیاشی (2): عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَوْلُهُ تَعَالَی (3) فِی کِتَابِهِ: الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا (4) قَالَ: هُمَا وَ الثَّالِثُ وَ الرَّابِعُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ طَلْحَةُ وَ کَانُوا سَبْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا.
قَالَ: لَمَّا وَجَّهَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ، قَالُوا: بَعَثَ هَذَا الصَّبِیَّ وَ لَوْ بَعَثَ غَیْرَهُ- یَا حُذَیْفَةُ إِلَی أَهْلِ (5) مَکَّةَ، وَ فِی مَکَّةَ صَنَادِیدُهَا، وَ کَانُوا یُسَمُّونَ عَلِیّاً: الصَّبِیَّ، لِأَنَّهُ کَانَ اسْمُهُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الصَّبِیَّ، لِقَوْلِ (6) اللَّهِ: وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً (7) وَ هُوَ صَبِیٌّ وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ (8)، وَ اللَّهِ (9)الْکُفْرُ بِنَا أَوْلَی مِمَّا نَحْنُ فِیهِ، فَسَارُوا فَقَالُوا لَهُمَا وَ خَوَّفُوهُمَا بِأَهْلِ مَکَّةَ فَعَرَضُوا لَهُمَا وَ غَلَّظُوا عَلَیْهِمَا الْأَمْرَ، فَقَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ، وَ مَضَی، فَلَمَّا دَخَلَا مَکَّةَ أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِقَوْلِهِمْ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ بِقَوْلِ عَلِیٍّ لَهُمْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ بِأَسْمَائِهِمْ فِی کِتَابِهِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ أَ لَمْ تَرَ إِلَی (10) الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ .. إِلَی قَوْلِهِ: وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ (11)، وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ «أَ لَمْ تَرَ إِلَی ..»
ص: 217
و در روایت عمر بن سعید، از امام موسی بن جعفر علیه السلام آمده است که فرمودند: آنها، آن دو و ابو عبیدة بن جرّاح بودند.
و در روایت عمر بن صالح، آمده است که فرمودند: آنها اولی و دومی و ابوعبیده جراح بودند.
روایت81.
تفسیرالعیاشی:(1) از محمد حنفیه فرزند امام علی علیه السلام، درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ(2)»، {کسانیکه ایمان آوردند سپس کافر شدند.}نقل شده است که گفتند: آنها، آن دو نفر، سومی، چهارمی، و عبدالرحمن و طلحه هستند که تعدادشان هفده نفر بودند.
محمد حنفیه میگوید: هنگامی که پیامبرصلَّی الله علیه و آله، علی بن ابی طالب علیه السلام و عمّار بن یاسر - رحمة الله علیه - را به سوی اهل مکه فرستادند. آنها گفتند: پیامبر این کودک را فرستاد، ای حذیفه، ای کاش دیگری را به سوی اهل مکه میفرستاد، حال آنکه در مکه قهرمانان و جنگاوران حضور دارند - آنان حضرت علی علیه السلام را کودک میخواندند؛ زیرا نام حضرت در کتاب خداوند بنابراین فرموده خداوند: «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلَی اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا»2 ،{و کیست خوشگفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند} و حضرت کودک کم سنی بودند «وَ قالَ إنَّنی مِنَ المسلمین»، {و گوید: من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم.}- به خدا سوگند، کفر، برای ما از آنچه در آن هستیم، اولی است. پس آنها نزد امام و عمار رفتند و آنها را از رفتن به سوی اهل مکه ترسانیده و به آن دو گوشزد کرده و آن ماموریت را در دیدِ آنان سخت جلوه دادند. حضرت علی علیه السلام فرمودند: خدا ما را کافی است و او نیکو حمایتگری است، و رهسپار شدند. هنگامی که وارد مکه شدند، خداوند پیامبرش صلَّی الله علیه و آله را از سخنان آنها با علی علیه السلام و از سخنان حضرت علی با آنها با خبر کرد، خداوند در کتابش نام آنان را ذکر کرد و فرمود: «الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ»،(3) {همان کسانیکه [برخی از] مردم به ایشان گفتند: مردمان برای [جنگ با] شما گرد آمدهاند، پس از آن بترسید. و [این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است.} تا آخر این آیه : «وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ»(4)، {و خداوند دارای بخششی عظیم است.}، مراد از این گفته «ألم تر الی...»، آیا آنان را ندیدی،
ص: 217
فُلَانٍ وَ فُلَانٍ لَقُوا عَلِیّاً وَ عَمَّاراً فَقَالا: إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَامِرٍ وَ أَهْلَ مَکَّةَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ، فَقَالُوا: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ، وَ هُمَا اللَّذَانِ قَالَ اللَّهُ:
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ... إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (1) فَهَذَا أَوَّلُ کُفْرِهِمْ.
وَ الْکُفْرُ الثَّانِی قَوْلُ النَّبِیِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: یَطْلُعُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الشِّعْبِ رَجُلٌ فَیَطْلُعُ عَلَیْکُمْ بِوَجْهِهِ، فَمَثَلُهُ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ عِیسَی لَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا تَمَنَّی أَنْ یَکُونَ بَعْضَ أَهْلِهِ، فَإِذَا بِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدْ خَرَجَ وَ طَلَعَ بِوَجْهِهِ، قَالَ (2): هُوَ هَذَا، فَخَرَجُوا غِضَاباً وَ قَالُوا: مَا بَقِیَ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَهُ نَبِیّاً، وَ اللَّهِ الرُّجُوعُ إِلَی آلِهَتِنَا خَیْرٌ مِمَّا نَسْمَعُ مِنْهُ فِی ابْنِ عَمِّهِ! وَ لَیَصُدُّنَا عَلِیٌّ إِنْ دَامَ هَذَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ ... إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (3) فَهَذَا الْکُفْرُ الثَّانِی.
وَ زِیَادَةُ الْکُفْرِ (4)حِینَ قَالَ اللَّهُ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (5) وَ قَالَ (6) النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا عَلِیُّ! أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ خَیْرَ الْبَرِیَّةِ، فَقَالَ لَهُ النَّاسُ: هُوَ خَیْرٌ مِنْ آدَمَ وَ نُوحٍ وَ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ .. فَأَنْزَلَ اللَّهُ: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ ... إِلَی سَمِیعٌ عَلِیمٌ (7) قَالُوا: فَهُوَ خَیْرٌ مِنْکَ یَا مُحَمَّدُ .. قَالَ اللَّهُ (8): قُلْ ... إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً (9) وَ لَکِنَّهُ خَیْرٌ مِنْکُمْ وَ ذُرِّیَّتُهُ خَیْرٌ مِنْ ذُرِّیَّتِکُمْ، وَ مَنِ اتَّبَعَهُ خَیْرٌ مِمَّنِ اتَّبَعَکُمْ، فَقَامُوا غِضَاباً، وَ قَالُوا زِیَادَةُ: الرُّجُوعِ إِلَی الْکُفْرِ أَهْوَنُ عَلَیْنَا مِمَّا
ص: 218
فلانی و فلانی بودند که علی علیه السلام و عمار را دیده و گفتند: ابوسفیان و عبدالله بن عامر و اهل مکه برای شما جمع شدهاند، پس از آنها بترسید. آنها گفتند: خدا ما را بس است و او نیکو حامی و پشتیبانی است. آندو همان کسانیاند که خداوند درباره آنان فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ»(1)،
{کسانی که ایمان آوردند سپس کفر ورزیدند.} تا آخر آیه، و این، اولین کفر آن دو نفر بود.
دومین کفر آنان، این بود که هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: از این دره، مردی بر شما نمایان خواهد شد و با چهرهاش بر شما روی مینماید، و مَثل او نزد خداوند، همانند مثل حضرت عیسی میباشد. همه حاضران آرزو داشتند که آن شخص، یکی از خویشاوندانشان باشد، ناگهان علی علیه السلام از ته دره خارج شده و با صورتشان برآنان نمایان گشت، پیامبر فرمود: این، همان کس است. آن جماعت خشمگین خارج شده و گفتند: چیزی نمانده که او را پیامبر قرار دهد، به خدا قسم، برگشتن به خدایانمان از آنچه درباره پسرعمویش از او میشنویم، بهتر است. اگر اینگونه پیش برود، علی مانع ما شده و جای ما را خواهد گرفت. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ(2)»،
{و هنگامیکه [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد، به ناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند].} و این، کفر دوم آنان بود و زیادهروی آنان در کفرشان، این بود که زمانی که خداوند این آیه را نازل کرد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّة(3)»،ِ{در
حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کردهاند، آناناند که بهترین آفریدگاناند.} پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: ای علی، برای همیشه بهترین مردم شدی. مردم به پیامبر گفتند: آیا علی از آدم، نوح، ابراهیم و پیامبران برتر است؟ پس خداوند نازل کرد: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(4)،
{به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است.} تا این آیه «سمیع علیم»، {و خداوند شنوای داناست.} مردم پرسیدند: ای محمد - صلی الله علیه و آله -، آیا او از تو هم برتر است؟ خداوند این آیه را نازل کرد: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا(5)»،
{بگو ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم.} ولی او (علی) از شما و خاندان او از خاندان شما برتر است، و هر که از او پیروی کند، برتر است از آن کسی که از شما پیروی میکند. مردم خشمگین برخواسته و بر کفرشان افزوده و گفتند: برگشتن به کفر، از آنچه درباره
ص: 218
یَقُولُ فِی ابْنِ عَمِّهِ! وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ: ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (1).
یَصِدُّونَ. بمعنی یضجّون (2)، و قوله و لیصدّنا .. لیس لبیان هذا الصدود، بل هو بمعنی المنع (3) عمّا هو مرادهم.
قوله علیه السلام: و قالوا زیادة .. بالنصب، أو الرفع بالإضافة.
شی، تفسیر العیاشی (4): عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ عَنْ قَوْلِهِ (5): إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ... (6) ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (7) قَالَ: نَزَلَتْ فِی أَبِی (8) عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ الَّذِی بَعَثَهُ عُثْمَانُ إِلَی مِصْرَ، قَالَ: وَ ازْدادُوا کُفْراً حِینَ لَمْ یَبْقَ فِیهِ مِنَ الْإِیمَانِ شَیْ ءٌ (9).
شی، تفسیر العیاشی (10): عَنْ عَبْدِ اللَّهِ (11) بْنِ کَثِیرٍ الْهَاشِمِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً (12) قَالَ: نَزَلَتْ فِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ آمَنُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَوَّلِ
ص: 219
پسر عمویش میگوید، بر ما آسانتر است. و اینگونه بود که خداوند فرمود: «ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْرًا»(1)، {آنگاه بر کفر خود افزودند.}
توضیح
«یَصُدّون»: فریاد میزنند، و مراد از «ولیصدّنا» بیان این منع نیست، بلکه آن به معنی منع کردن از آن چیزی است که مراد آنها میباشد. زیادة در این سخن امام علیه السلام «و قالوا زیادة» منصوب یا مرفوع به اضافه میباشد.
روایت82.
تفسیرالعیاشی(2):
از امام باقر و امامصادق علیهما السلام درباره این فرموده خداوند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْرًا لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً»(3)،
{کسانی که ایمان آوردند سپس کافر شدند و باز ایمان آوردند سپس کافر شدند، آنگاه به کفر خود افزودند.} نقل شده است که فرمودند: این آیه درباره ابی عبدالله بن ابی سرح نازل شده است که عثمان او را به مصر فرستاد، و فرمودند: آنان بر کفرشان افزودند، هنگامیکه چیزی از ایمان برای آنها باقی نماند.
روایت83.
تفسیرالعیاشی(4): امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْرًا لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً(5)»،{ کسانی که ایمان آوردند سپس کافر شدند و باز ایمان آوردند سپس کافر شدند، آنگاه به کفر خود افزودند. قطعا خدا آنان را نخواهد بخشید و راهی به ایشان نخواهد نمود.} فرموده است: این آیه، درباره فلانی و فلانی نازل شده که در ابتدای
ص: 219
الْأَمْرِ ثُمَّ کَفَرُوا حِینَ عَرَضَتْ عَلَیْهِمُ الْوَلَایَةُ، حَیْثُ قَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، ثُمَّ آمَنُوا بِالْبَیْعَةِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالُوا لَهُ: بِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ .. فَبَایَعُوهُ، ثُمَّ کَفَرُوا حَیْثُ مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یُقِرُّوا بِالْبَیْعَةِ، ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً بِأَخْذِهِمْ مَنْ بَایَعُوهُ بِالْبَیْعَةِ لَهُمْ، فَهَؤُلَاءِ لَمْ یَبْقَ فِیهِمْ مِنَ الْإِیمَانِ شَیْ ءٌ (1).
کا (2): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ .. مِثْلَهُ.
المراد بمن بایعوه: أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه.
شی، تفسیر العیاشی (3): عَنْ جَابِرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ (4)، قَالَ:
فَقَالَ: هُمْ أَوْلِیَاءُ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ اتَّخَذُوهُمْ أَئِمَّةً دُونَ (5) الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً، فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا ... (6) إِلَی قَوْلِهِ: مِنَ النَّارِ (7)، قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
ص: 220
کار به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ایمان آوردند، سپس هنگامیکه ولایت امیرمؤمنان بر آنان نمایان شد، و زمانی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: هرکه من مولای اویم این علی، مولی و سرپرست اوست، کفر ورزیدند. سپس به خاطر بیعت خود با امیرمؤمنان علیه السلام ایمان آوردند؛ زیرا به امام گفتند: به امر خدا و رسولش با تو بیعت میکنیم. پس با حضرت بیعت کردند. سپس زمانی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفتند، کافر شدند و به امر بیعت اقرار نکردند، سپس با بیعت گرفتن از کسی که با او بیعت کرده بودند، کافر شدند و ذرهای از ایمان درآنها باقی نماند.
روایت84.
اصول کافی(1): حسین بن محمد، از مُعلَّی، از محمدبن أُورمه و علی بن عبدالله، از علی بن حسّان، از عبدالرحمن بن کثیر، همانند این روایت را نقل کردهاست.
توضیح
مراد از «مَن بَایعوه»: امیرمؤمنان صلوات الله علیه میباشد .
روایت85.
تفسیر العیاشی(2):
از جابر روایت شده است: از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ (3)»،
{و برخی از مردم در برابر خدا همانندهایی[برای او] بر میگزینند و آنها را چون دوستی خدا، دوست میدارند.} پرسیدم، امام فرمودند: اینان، اولیاء فلانی و فلانی و فلانی هستند که امامانی غیر از امامی که خداوند، او را برای مردم انتخاب کرده بود، برگزیدند؛ از همین روی، خداوند تبارک و تعالی میفرماید: « وَلَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُواْ إِذْ یَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً وَأَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعَذَابِ * إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُواْ(4)»،
{و اگر میدانستند هنگامی که عذاب را مشاهده کنند تمام نیرو[ها] از آن خداست و خدا سخت کیفر است، آنگاه که پیشوایان از پیروان بیزاری جویند.} تا این فرمودهاش «مِنَ النَّارِ(5)»،
{از آتش جهنم.} جابر میگوید: سپس امام باقرعلیه السلام فرمودند:
ص: 220
هُمْ وَ اللَّهِ- یَا جَابِرُ- أَئِمَّةُ (1) الظُّلْمِ وَ أَشْیَاعُهُمْ (2)..
شی، تفسیر العیاشی (3): عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَوْلُهُ (4): وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ (5) قَالَ: هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ (6) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (7).
شی، تفسیر العیاشی (8): عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ (9)؟. قَالَ: أَعْدَاءُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ (10)..
شی، تفسیر العیاشی (11): عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا (12)؟. قَالَ:
فُلَانٌ وَ فُلَانٌ. وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ (13)، النَّسْلُ: هُمُ الذُّرِّیَّةُ، وَ الْحَرْثُ:
الزَّرْعُ..
ص: 221
ای جابر، به خدا سوگند، آنان رهبران ظلم و ستم و رهبران پیروانشان هستند.
روایت86.
تفسیرالعیاشی(1):
از زراره و حمدان و محمد بن مسلم، از امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ(2)»،
{و برخی از مردم، در برابر خدا همانندهایی [برای او] بر میگزینند وآنها را چون دوستی خدا، دوست میدارند ولی کسانی که ایمان آوردهاند به خدا محبت بیشتری دارند.} نقل شده است که فرمودند: ایمانآورندگان، اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله هستند .
روایت87.
تفسیرالعیاشی(3):
منصور بن حازم گوید: به امام جعفر صادق علیه السلام گفتم: «ومَا هُم بِخَارجینَ منَ النّار»، {و از آتش بیرون آمدنی نیستند}؟ فرمود: آنان تا ابد در آتش مخلد و جاودانند.
روایت88.
تفسیر العیاشی(4):
حسین بن بشّار گوید: از امام موسی بن جعفر علیه السلام در باره این سخن خداوند پرسیدم: «و مِن الناس مَن یُعجبکَ قَوله فی الحَیوةِ الدُّنیا»،(5) {از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجب وامیدارد} فرمود: یعنی فلانی و فلانی. «ویهلک الحرث و النسل»، { و کشت و زرع و نسل را نابود سازد.} نسل یعنی خاندان و حرث یعنی کشتزار.
ص: 221
شی، تفسیر العیاشی (1): عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، قَالَ: سَمِعْتُ عَمَّاراً یَقُولُ- عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ-: ثَلَاثَةٌ یَشْهَدُونَ عَلَی [فُلَانٍ] أَنَّهُ کَافِرٌ وَ أَنَا الرَّابِعُ، وَ أَنَا أُتِمُّ الْأَرْبَعَةَ (2)، ثُمَّ قَرَأَ هَؤُلَاءِ الْآیَاتِ (3) فِی الْمَائِدَةِ: وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ (4) وَ الظَّالِمُونَ (5) وَ الْفاسِقُونَ (6).
شی، تفسیر العیاشی (7): عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قَدْ فَرَضَ اللَّهُ فِی الْخُمُسِ نَصِیباً لِآلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَبَی أَبُو بَکْرٍ أَنْ یُعْطِیَهُمْ نَصِیبَهُمْ حَسَداً وَ عَدَاوَةً، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ: وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (8)، وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ أَوَّلَ مَنْ مَنَعَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ حَقَّهُمْ وَ ظَلَمَهُمْ، وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِهِمْ، وَ لَمَّا قُبِضَ أَبُو بَکْرٍ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ عَلَی غَیْرِ شُورَی مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ لَا رِضًی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ، فَعَاشَ عُمَرُ بِذَلِکَ لَمْ یُعْطِ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ حَقَّهُمْ وَ صَنَعَ مَا صَنَعَ أَبُو بَکْرٍ (9).
شی، تفسیر العیاشی (10): عَنْ زُرَارَةَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ جاءَ
ص: 222
روایت89.
تفسیرالعیاشی(1):
از حسین بن بشّار روایت شده است: شنیدم که عمّار بر منبر کوفه میگفت: سه چیز علیه عثمان شهادت میدهدکه او کافر است و من شاهد چهارمی و کاملترین آنها میباشم. سپس عمار این سه آیه سوره مائده را تلاوت نمودند: «وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ.(2)»،{و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکردهاند، آنان خود کافرند.} و «الظالمون(3)»
{ظالماند} و «الفاسقون(4)» {نافرمانند}.
یعنی اینکه آن سه آیه، علیه عثمان شهادت میدهند که او کافر است و من شاهد چهارم هستم، و از این سه آیه، شاهدی کاملتر و واضحتر بر کفر او، من هستم.
روایت90.
تفسیرالعیاشی(5):
یکی از امامان علیهم السلام، فرمودهاند: خداوند، در خمس، نصیبی برای اهل بیت محمدصلَّی الله علیه و آله فرض کرد، ولی ابوبکر از روی حسد و دشمنی، از دادن نصیبشان امتناع کرد، و خداوند فرموده است: «وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ(6)»،
{و کسانی که به آنچه خداوند نازل کرده حکم نکنند، آنان خود نافرمانند.} و ابوبکر اولین کسی بود که حق اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله را غصب و برآنها ظلم کرد، و مردم را بر آنها شوراند. و زمانی که ابوبکر مرد، بدون مشورت با مسلمانان و بدون رضایت اهل بیت پیامبر، عمر را به جانشینی خود انتخاب کرد، و عمر هم اینگونه زندگی کرد و حق اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله را به آنها نداد و راهی همانند ابوبکر در پیش گرفت.
روایت91.
تفسیرالعیاشی:(7) امام صادق علیه السلام فرمود: «مَن جَاء
ص: 222
بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها (1) قَالَ: مَنْ ذَکَرَهُمَا فَلَعَنَهُمَا کُلَّ غَدَاةٍ کَتَبَ اللَّهُ (2) لَهُ سَبْعِینَ حَسَنَةً، وَ مَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیِّئَاتٍ، وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ (3).
م (4): قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ (5)؟. قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: وَ إِذَا لَقِیَ (6) هَؤُلَاءِ النَّاکِثُونَ لِبَیْعَتِهِ (7) الْمُوَاطِئُونَ عَلَی مُخَالَفَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ دَفْعِ الْأَمْرِ عَنْهُ، الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا کَإِیمَانِکُمْ، إِذَا لَقُوا سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً قَالُوا لَهُمْ: آمَنَّا بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ سَلَّمْنَا لَهُ بَیْعَةَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ فَضْلَهُ (8) وَ أَنْفَذْنَا لِأَمْرِهِ کَمَا آمنتهم [آمَنْتُمْ] (9) إِنْ کَانَ (10) أَوَّلَهُمْ وَ ثَانِیَهُمْ وَ ثَالِثَهُمْ إِلَی تَاسِعِهِمْ، رُبَّمَا کَانُوا یَلْتَقُونَ فِی بَعْضِ طُرُقِهِمْ مَعَ سَلْمَانَ وَ أَصْحَابِهِ، فَإِذَا لَقُوهُمْ اشْمَأَزُّوا مِنْهُمْ وَ قَالُوا: هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ السَّاحِرِ وَ الْأَهْوَجِ- یَعْنُونَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً عَلَیْهِمَا السَّلَامُ-، ثُمَّ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: احْتَرِزُوا مِنْهُمْ لَا یَقِفُونَ مِنْ فَلَتَاتِ کَلَامِکُمْ عَلَی کُفْرِ مُحَمَّدٍ فِیمَا قَالَهُ فِی عَلِیٍّ فَیَنِمُّوا عَلَیْکُمْ، فَیَکُونَ فِیهِ هَلَاکُکُمْ، فَیَقُولُ أَوَّلُهُمُ: انْظُرُوا إِلَیَّ کَیْفَ أَسْخَرُ مِنْهُمْ وَ أَکُفُّ عَادِیَتَهُمْ عَنْکُمْ؟. فَإِذَا لَقُوا (11) قَالَ أَوَّلُهُمْ: مَرْحَباً بِسَلْمَانَ ابْنِ الْإِسْلَامِ الَّذِی
ص: 223
بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا(1)»،
{هر کس کار نیکی بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت.} امام فرمودند: هر کس آن دو را متذکر شود و هر صبح لعن کند، خداوندا برای او هفتاد حسنه خواهد نوشت، و ده تا از گناهان او پاک میکند و درجات او را ده درجه بالا خواهد برد.
روایت92.
تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام(2): این سخن خداو.ند عزَّوجَلَّ: «وَإِذَا لَقُواْ الَّذِینَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ إِلَی شَیَاطِینِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَکْمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُونَ * اللّهُ یَسْتَهْزِیءُ بِهِمْ وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ»(3)،
{و چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، میگویند ایمان آوردیم و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، میگویند در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند میکنیم؛ خدا[است که] ریشخندشان میکند و آنان را در طغیانشان فرو میگذارد تا سرگردان شوند.}
امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: هنگامیکه آن کسانی که بیعت امام علی علیه السلام را شکسته و بر مخالفت با ایشان و غصب خلافتشان همپیمان شده بودند، با کسانی که ایمان آورده بودند ملاقات میکردند، میگفتند: همچون ایمان شما ایمان آوریم. آنها زمانی که سلمان، مقداد و ابوذر را میدیدند به آنها میگفتند: به محمدصلَّی الله علیه و آله ایمان آورده و بیعت علی علیه السلام و فضل او را پذیرفته و امر او را همان گونه که شما ایمان آوردید، اجرا نمودهایم. چه بسا اولی، دومی، سومی تا نهمی از آنان، در راهشان با سلمان و اصحابش ملاقات میکردند، و هنگامیکه آنان را میدیدند از آنان بیزار میشدند و میگفتند: اینان، یاران جادوگر و نادانند - یعنی یاران محمد صلَّی الله علیه و آله و علی علیه السلام هستند - سپس به همدیگر میگفتند: از آنان دوری کنید و به سخنان نابهنجار و کفرآمیز محمد که درباره علی میگوید گوش نکنید که با این کار بر شما منت مینهد و سبب هلاک شما میشود. اولین آنها میگفت: بنگرید چگونه آنها را مسخره میکنم و چگونه دشمنیشان را از شما باز میدارم؟ هنگامی که آنان را میدیدند، اولی میگفت: مرحباً به سلمان، پسر اسلامی که سرور
ص: 223
قَالَ فِیهِ مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْأَنَامِ: لَوْ کَانَ الدِّینُ مُتَعَلِّقاً (1) بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ أَبْنَاءِ فَارِسَ، هَذَا أَفْضَلُهُمْ، یَعْنِیکَ. وَ قَالَ فِیهِ: سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ، فَقَرَنَهُ بِجَبْرَئِیلَ الَّذِی قَالَ لَهُ یَوْمَ الْعَبَاءِ لَمَّا قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَ أَنَا مِنْکُمْ، فَقَالَ:
وَ أَنْتَ مِنَّا حَتَّی ارْتَقَی جَبْرَئِیلُ إِلَی الْمَلَکُوتِ الْأَعْلَی یَفْتَخِرُ عَلَی أَهْلِهِ یَقُولُ: مَنْ مِثْلِی؟! بَخْ بَخْ وَ أَنَا (2) مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
ثُمَّ یَقُولُ لِلْمِقْدَادِ: مَرْحَباً بِکَ یَا مِقْدَادُ! أَنْتَ الَّذِی قَالَ فِیکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عَلِیُّ! الْمِقْدَادُ أَخُوکَ فِی الدِّینِ وَ قَدْ قَدِمَکَ (3) فَکَأَنَّهُ بَعْضُکَ، حُبّاً لَکَ وَ تَعَصُّباً عَلَی أَعْدَائِکَ، وَ مُوَالاةً لِأَوْلِیَائِکَ، وَ مُعَادَاةً لِأَعْدَائِکَ (4)، لَکِنَّ مَلَائِکَةَ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ أَکْثَرُ حُبّاً لَکَ مِنْکَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَکْثَرُ تَعَصُّباً عَلَی أَعْدَائِکَ (5) مِنْکَ عَلَی أَعْدَاءِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَطُوبَاکَ ثُمَّ طُوبَاکَ.
ثُمَّ یَقُولُ لِأَبِی ذَرٍّ: مَرْحَباً بِکَ یَا أَبَا ذَرٍّ! أَنْتَ الَّذِی قَالَ فِیکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ، وَ (6) قِیلَ: بِمَا ذَا فَضَّلَهُ اللَّهُ وَ شَرَّفَهُ (7)؟ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِأَنَّهُ کَانَ بِفَضْلِ عَلِیٍّ- أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا- قَوَّالًا، وَ لَهُ فِی کُلِّ الْأَحْوَالِ مَدَّاحاً، وَ لِشَانِئِیهِ وَ أَعْدَائِهِ شَانِئاً، وَ لِأَوْلِیَائِهِ وَ أَحِبَّائِهِ مُوَالِیاً، وَ سَوْفَ یَجْعَلُهُ
ص: 224
انسانها محمد درباره او گفته است: اگر دین به ثریا آویخته باشد، گروهی از فرزندان ایران زمین بدان میرسند، این شخص(سلمان)، برترین آنهاست، یعنی تو. و پیامبر درباره سلمان گفت: سلمان از اهل بیت ماست و پیامبر او را همردیف جبرئیل قرار داد. هنگامی که روز العباء [کساء] به رسول خدا عرض کرد: آیا من از شما هستم؟ حضرت فرمودند: آری، تو از ما هستی. تا این که جبرئیل به سوی ملکوت اعلی رفت و بر اهل آن افتخار میکرد و میگفت: چه کسی مثل من است؟! بخٍ بخٍ (خوشا به حال من) ومن از اهل بیت محمد صلَّی الله علیه و آله هستم.
سپس به مقداد میگفت: خوش آمدی ای مقداد، تو همان کسی هستی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به علی علیه السلام درباره تو فرمود: ای علی، مقداد برادر دینی تو است. تو را مقدم داشت گویی که او به خاطر دوستی او نسبت به تو و تعصب بر دشمنان تو، و به خاطر دوستی با اولیائت و دشمنی با دشمنانت، از خویشان تو است. ولی فرشتگان آسمانها تو را بیشتر از دوستی تو نسبت به علی علیه السلام دوست دارند و به دشمنان تو بیش از دشمنان علی علیه السلام تعصب دارند. خوشا به حال تو ای مقداد، و خوشا به حال تو! پس از آن به ابوذر میگفت: خوش آمدی ای ابوذر، تو همان کسی هستی که رسول خداصلَّی الله علیه و آله درباره تو گفت: آسمان و زمین، کسی راستگوتر از ابوذر ندیده است. و عرض کردند: خداوند، او را به چه چیز فضل و شرف داد؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: زیرا او از فضل و برتری علی - برادر رسول خدا صلوات الله علیهما و آلهما - بسیار سخن میگوید، و در همه احوال از او ستایش کرده و با کینهتوزان و دشمنان علی، دشمن بوده و دوستدار دوستان و یاران علی است،
ص: 224
اللَّهُ فِی الْجِنَانِ مِنْ أَفْضَلِ سَاکِنِیهَا (1)، وَ یَخْدُمُهُ مَا لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُ إِلَّا اللَّهُ مِنْ وَصَائِفِهَا وَ غِلْمَانِهَا وَ وِلْدَانِهَا.
ثُمَّ یَقُولُ لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ: أَهْلًا وَ سَهْلًا وَ مَرْحَباً بِکَ یَا عَمَّارُ! نِلْتَ بِمُوَالاةِ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ أَنَّکَ وَادِعٌ رَافِهٌ لَا تَزِیدُ عَلَی الْمَکْتُوبَاتِ وَ الْمَسْنُونَاتِ مِنْ سَائِرِ (2) الْعِبَادَاتِ مَا لَا یَنَالُهُ الْکَادُّ بَدَنَهُ لَیْلًا وَ نَهَاراً- یَعْنِی اللَّیْلَ قِیَاماً وَ النَّهَارَ صِیَاماً-، وَ الْبَاذِلُ أَمْوَالَهُ وَ إِنْ کَانَتْ جَمِیعُ أَمْوَالِ الدُّنْیَا لَهُ، مَرْحَباً بِکَ، قَدْ رَضِیَکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ- أَخِیهِ- مُصَافِیاً، وَ عَنْهُ مُنَاوِئاً، حَتَّی أَخْبَرَ أَنَّکَ سَتُقْتَلُ فِی مَحَبَّتِهِ، وَ تُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی خِیَارِ زُمْرَتِهِ، وَفَّقَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی لِمِثْلِ عَمَلِکَ وَ عَمَلِ أَصْحَابِکَ، حَتَّی (3) تَوَفَّرَ عَلَی خِدْمَةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَخِی مُحَمَّدٍ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ- وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِهِمَا بِالْعَدَاوَةِ، وَ مُصَافَاةِ أَوْلِیَائِهِمَا بِالْمُوَالاةِ وَ الْمُتَابَعَةِ، سَوْفَ یُسْعِدُنَا اللَّهُ یَوْمَنَا (4) إِذَا الْتَقَیْنَا بِکُمْ، فَیَقُولُ (5) سَلْمَانُ وَ أَصْحَابُهُ ظَاهِرُهُمْ کَمَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ، وَ یَجُوزُونَ عَنْهُمْ، فَیَقُولُ الْأَوَّلُ لِأَصْحَابِهِ: کَیْفَ رَأَیْتُمْ سُخْرِیَّتِی لِهَؤُلَاءِ (6)؟
وَ کَیْفَ کَفَفْتُ عَادِیَتَهُمْ عَنِّی وَ عَنْکُمْ؟. فَیَقُولُونَ لَهُ (7): لَا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا عِشْتَ لَنَا.
فَیَقُولُ لَهُمْ: فَهَکَذَا فَلْتَکُنْ مُعَامَلَتُکُمْ لَهُمْ إِلَی أَنْ تَنْتَهِزُوا الْفُرْصَةَ فِیهِمْ مِثْلَ هَذَا، فَإِنَّ اللَّبِیبَ الْعَاقِلَ مَنْ تَجَرَّعَ عَلَی الْغُصَّةِ حَتَّی یَنَالَ الْفُرْصَةَ، ثُمَّ یَعُودُونَ إِلَی أَخْدَانِهِمْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ الْمُتَمَرِّدِینَ الْمُشَارِکِینَ لَهُمْ فِی تَکْذِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیمَا أَدَّاهُ إِلَیْهِمْ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ذِکْرِ تَفْضِیلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ
ص: 225
خداوند به زودی او را از برترین ساکنان بهشت قرار خواهد داد و خدمتگزاران زن و غلامان و جوانان بهشتی کمر به خدمت او میبندند که شماره آنان را تنها خداوند میداند.
سپس به عمّار یاسر میگفت: سلام بر تو ای عمّار، خوش آمدی، به برادری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دست یافتی با این که تو تنآسا و راحت طلبی و از عبادات، بیشتر از واجبات و مستحبات را انجام نمیدهی؛ تو به چیزی دست یافتی که کسی که شب و روز بدنش را به رنج میاندازد - یعنی شب را به نماز و روز را به روزه سپری میکند - و کسی که اموالش را میبخشد - اگر چه تمام دنیا مال او باشد- به آن نمیرسد، خوش آمدی! - آفرین بر تو! -، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر محبت و حمایت تو از علی و دشمنی تو در برابر دشمنان او راضی و خشنود شد، تا اینکه خبر داد به زودی به خاطر محبت علی کشته خواهی شد، و در روز قیامت در زمره برگزیدگان اصحاب او محشور میشوی. خداوند تعالی مرا توفیقی چون عمل تو و عمل یارانت دهد که در خدمت محمد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و برادر محمد، علی ولیّ الله هستید؛ و همانند تو، مرا دشمن دشمنان آن دو قرار دهد و دوستدار و محب یاران آن دو و پیرو آنان باشم. هنگامیکه با شما دیدار کردیم، خداوند ما را در آن روز خرسند خواهد کرد.
پس سلمان و یاران او میگویند: ظاهر آنها همانگونه است که خداوند به آنها دستور داده؛ سلمان و یارانش از آنها میگذرند، و اولی به اصحابش میگوید: دیدید که چگونه آنها را مسخره کرده و مانع دشمنی آنان نسبت به خود و شما شدم؟ اصحاب او میگویند: همیشه تا زمانی که زنده هستی، خیر ببینی. پس او به آن ها میگوید: باید اینگونه با آنان رفتار کنید تا اینکه سر فرصت، فرصت را غنیمت بشمارید، زیرا خردمند دانا، کسی است که غم و اندوه را جرعه جرعه نوشیده تا اینکه به فرصت دست پیدا میکند. سپس آنها نزد دوستان منافق نافرمانشان برمیگشتند که با آنها در تکذیب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در آنچه آنان را موظف کرد، - در پذیرش فضل و برتری امیرمؤمنان علی علیه السلام
ص: 225
وَ نَصْبِهِ إِمَاماً عَلَی کَافَّةِ الْمُکَلَّفِینَ. قَالُوا لَهُمْ: إِنَّا مَعَکُمْ. (1) عَلَی مَا وَاطَأْنَاکُمْ عَلَیْهِ مِنْ دَفْعِ عَلِیِّ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ إِنْ کَانَتْ لِمُحَمَّدٍ کَائِنَةٌ، فَلَا یَغُرَّنَّکُمْ وَ لَا یَهُولَنَّکُمْ مَا تَسْتَمِعُونَهُ مِنَّا مِنْ تَقْرِیظِهِمْ، وَ تَرَوْنَنَا نَجْتَرِئُ عَلَیْهِ (2) مِنْ مُدَارَاتِهِمْ فَإِنَّا (3) نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ بِهِمْ، فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)!: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ (4) یُجَازِیهِمْ جَزَاءَ اسْتِهْزَائِهِمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ: وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ (5) یُمْهِلُهُمْ وَ یَتَأَتَّی بِهِمْ (6) بِرِفْقِهِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی التَّوْبَةِ، وَ یَعِدُهُمْ إِذَا أَنَابُوا الْمَغْفِرَةَ یَعْمَهُونَ (7) وَ هُمْ یَعْمَهُونَ وَ لَا یَرْعَوُونَ (8).
قَالَ الْعَالِمُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (9): فَأَمَّا اسْتِهْزَاءُ اللَّهِ (10) بِهِمْ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّهُ مَعَ إِجْرَائِهِ إِیَّاهُمْ عَلَی ظَاهِرِ أَحْکَامِ الْمُسْلِمِینَ لِإِظْهَارِهِمْ مَا یُظْهِرُونَهُ مِنَ السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْمُوَافَقَةِ، یَأْمُرُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالتَّعْرِیضِ لَهُمْ حَتَّی لَا یَخْفَی عَلَی الْمُخْلِصِینَ مَنِ الْمُرَادُ بِذَلِکَ التَّعْرِیضِ، وَ یَأْمُرُ بِلَعْنِهِمْ.
وَ أَمَّا اسْتِهْزَاؤُهُ بِهِمْ فِی الْآخِرَةِ، فَهُوَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَقَرَّهُمْ فِی دَارِ اللَّعْنَةِ وَ الْهَوَانِ وَ عَذَّبَهُمْ بِتِلْکَ الْأَلْوَانِ الْعَجِیبَةِ مِنَ الْعَذَابِ، وَ أَقَرَّ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْجِنَانِ
ص: 226
و نصب ایشان به عنوان امام همه مکلف شدگان - با هم شریک هستند. آنها به دوستان منافقشان گفتند: اگر اتفاقی برای محمد بیفتد با شما هستیم تا علی را از امر خلافت بازداریم، و آنچه از ما درباره تعریف و تمجید آنها میشنوید، و آنچه از زیادی مدارای ما با آنها میبینید، شما را نترساند و نفریبد، ما خود آنان را ریشخند میکنیم. خداوند عزّوجلَّ فرمود: ای محمد،«اللّهُ یَسْتَهْزِیءُ بِهِمْ»،{خداست که ریشخندشان میکند.} و در دنیا و آخرت، جزای این ریشخند کردنشان را به آنها میدهد. «وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ»، {و آنان را در طغیانشان فرو میگذارد.} یعنی آنها را مهلت میدهد و با لطفش با آنها مدارا میکند وآنها را به سوی توبه دعوت میکند، و به آنها وعده مغفرت میدهد اگر توبه کنند. «یَعْمَهُونَ(1)»، {تا سرگردان شوند.} و آنان سرگردان گشته و از نادانی خود دست برنمیدارند.
امام موسی بن جعفرعلیه السلام فرمودند: ریشخند کردن آنان توسط خداوند در دنیا به این خاطر بود که آنها اظهار حرف شنیدن و اطاعت و موافقت میکردند. پس ظاهر احکام مسلمانان را بر آنان اجرا میکرد و به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امر میکند که به آنها کنایه و تعریض کند تا بر مؤمنان مخلص، مقصود از آن تعریض پوشیده و مخفی نماند و دستور میدهد آنها را لعن کنند.
و امّا مسخره کردن او ایشان را در آخرت اینگونه است که خداوند عَزّو جَلّ هنگامیکه آنان را در منزل لعن و خواری قرار داده و با انواع عذابهای عجیب عذابشان میکنند، و آن مؤمنان مخلص را در
ص: 226
بِحَضْرَةِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَفِیِّ الْمَلِکِ الدَّیَّانِ، أَطْلَعَهُمْ عَلَی هَؤُلَاءِ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ (1) فِی الدُّنْیَا حَتَّی یَرَوْا مَا هُمْ (2) فِیهِمْ مِنْ عَجَائِبِ اللَّعَائِنِ، وَ بَدَائِعِ النَّقِمَاتِ، فَیَکُونُ (3) لَذَّتُهُمْ وَ سُرُورُهُمْ بِشَمَاتَتِهِمْ (4) کَمَا لَذَّتُهُمْ وَ سُرُورُهُمْ بِنَعِیمِهِمْ فِی جِنَانِ رَبِّهِمْ، فَالْمُؤْمِنُونَ یَعْرِفُونَ أُولَئِکَ الْکَافِرِینَ الْمُنَافِقِینَ (5) بِأَسْمَائِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ، وَ هُمْ عَلَی أَصْنَافٍ:
مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ بَیْنَ أَنْیَابِ أَفَاعِیهَا تَمْضَغُهُ.
وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ بَیْنَ مَخَالِیبِ (6) سِبَاعِهَا تَعْبَثُ بِهِ وَ تَفْتَرِسُهُ.
وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ تَحْتَ سِیَاطِ زَبَانِیَتِهَا وَ أَعْمِدَتِهَا وَ مِرْزَبَاتِهَا یَقَعُ (7) مِنْ أَیْدِیهِمْ عَلَیْهِ [مَا] تُشَدِّدُ (8) فِی عَذَابِهِ، وَ تُعَظِّمُ خِزْیَهُ وَ نَکَالَهُ.
وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ فِی بِحَارِ حَمِیمِهَا یَغْرَقُ وَ یُسْحَبُ فِیهَا.
وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ (9) فِی غِسْلِینِهَا وَ غَسَّاقِهَا تَزْجُرُهُ (10) زَبَانِیَتُهَا.
وَ مِنْهُمْ: مَنْ هُوَ فِی سَائِرِ أَصْنَافِ عَذَابِهَا، وَ الْکَافِرُونَ وَ (11) الْمُنَافِقُونَ یَنْظُرُونَ فَیَرَوْنَ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ کَانُوا بِهِمْ فِی الدُّنْیَا یَسْخَرُونَ لِمَا کَانُوا مِنْ مُوَالاةِ مُحَمَّدٍ
ص: 227
محضر محمد صلَّی الله علیه و آله، برگزیده پادشاه جزا دهنده، در بهشت جای میدهد، آنها (مؤمنان) را از کسانی که در دنیا آنان را مسخره میکردند باخبر میکند تا مؤمنین غذابهای عجیب و انتقام گرفتن از آنها را ببینند، و لذت و خوشی آنان با شماتت مسخرهکنندگان میباشد، همانگونه که لذت و خوشیشان در بهشتهای خداوند، با نعمتهایشان میباشد؛ مؤمنان، آن کافران منافق را با نامهاو صفاتشان میشناسند. و آنها بر چند دستهاند: برخی از آنان در بین دندانهای افعیهای جهنم قرار دارند و افعیها آنها را میبلعند، و برخی از آنان بین پنجههای درندگان جهنماند که با آنها بازی میکنند و به ناگاه می درند، و برخی از آنان زیر ضربات تازیانههای نگهبانان و مأموران میباشند که سختترین شکنجهها را برآنان وارد میکنند و بر عقوبت و خواری آنها میافزایند، و برخی ازآنها در دریاهای جوشان جهنم قرار دارند که در آن کشیده شده و در آنجا غرق میشوند، برخی از آنها در غسلین [آب چرکی که از پوست و گوشت دوزخیان جاری میباشد] و غسّاق [آب گندیده] دوزخ میباشند و نگهبانان دوزخ آنها را شکنجه میدهند، و برخی از آنها در انواع عذابهای دیگر به سر میبرند.
و آن کافران و منافقان مینگرند و مؤمنانی را که در دنیا ریشخند میکردند، میبینند؛ زیرا آنان از دوستداران محمد صلَّی الله علیه و آله و
ص: 227
وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یَعْتَقِدُونَ، فَیَرْونَهُمْ (1) مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی فُرُشِهَا یَتَقَلَّبُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی (2) فَوَاکِهِهَا یَرْتَعُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی (3) غُرُفَاتِهَا أَوْ فِی بَسَاتِینِهَا وَ مُتَنَزَّهَاتِهَا (4) یَتَبَحْبَحُ (5)، وَ الْحُورُ الْعِینُ وَ الْوُصَفَاءُ وَ الْوِلْدَانُ وَ الْجَوَارِی وَ الْغِلْمَانُ قَائِمُونَ بِحَضْرَتِهِمْ وَ طَائِفُونَ بِالْخِدْمَةِ حَوَالَیْهِمْ، وَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْتُونَهُمْ مِنْ عِنْدَ رَبِّهِمْ بِالْحِبَاءِ وَ الْکَرَامَاتِ وَ عَجَائِبِ التُّحَفِ وَ الْهَدَایَا وَ الْمَبَرَّاتِ، یَقُولُونَ (6): سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ (7)، فَیَقُولُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الْمُشْرِفُونَ عَلَی هَؤُلَاءِ الْکَافِرِینَ الْمُنَافِقِینَ: یَا أَبَا فُلَانٍ! (8) وَ یَا فُلَانُ! وَ یَا فُلَانُ! (9) .. حَتَّی یُنَادُونَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ: مَا بَالُکُمْ فِی مَوَاقِفِ خِزْیِکُمْ مَاکِثُونَ؟! هَلُمُّوا إِلَیْنَا نَفْتَحْ لَکُمْ أَبْوَابَ الْجِنَانِ لِتَخْلُصُوا مِنْ عَذَابِکُمْ، وَ تَلْحَقُوا بِنَا فِی نَعِیمِهَا، فَیَقُولُونَ: یَا وَیْلَنَا! أَنَّی لَنَا هَذَا؟. یَقُولُ الْمُؤْمِنُونَ: انْظُرُوا إِلَی هَذِهِ الْأَبْوَابِ، فَیَنْظُرُونَ إِلَی أَبْوَابٍ مِنَ (10) الْجِنَانِ مُفَتَّحَةً یُخَیَّلُ إِلَیْهِمْ أَنَّهَا إِلَی جَهَنَّمَ الَّتِی فِیهَا یُعَذَّبُونَ، وَ یُقَدِّرُونَ أَنَّهُمْ مُمَکَّنُونَ (11) أَنْ یَتَخَلَّصُوا إِلَیْهَا، فَیَأْخُذُونَ فِی
ص: 228
علی علیه السلام و اهل بیتشان صلوات الله علیهم بودند و به آنها اعتقاد داشتند. آنها میبینند که برخی از مؤمنان بر فرشهای بهشت جابجا میشوند، و برخی از آنان از میوههای بهشتی تناول میکنند، و برخی در غرفههای بهشت یا در بستانها و باغهای آن در ناز و نعمت به سر میبرند. حوریان بهشتی، خدمتکاران زن، پسرکان، کنیزان و غلامان در محضرشان ایستاده و برای خدمت به گردشان میچرخند و فرشتگان الهی از نزد پروردگارشان هدیه و کرامات و تحفههای گوناگون، هدایا و عطایا می آورند، و میگویند: «سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ(1)»،
{درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید، راستی چه نیکوست فرجام آن سرای.} آن مؤمنان مشرف بر کافران منافق میگویند: ای ابی فلانی، و ای فلانی و ای فلانی - آنها را به نامهایشان می خوانند - شما را چه شده است که در خواری و پستیتان درمانده اید؟! به سوی ما بشتابید تا درهای بهشت را بر شما باز کنیم تا از عذابتان رهایی یافته و در نعمتهای بهشتی به ما ملحق شوید. آنها میگویند: وای بر ما، چگونه ممکن است؟ مؤمنان میگویند: بنگرید به این درها. پس آنها به درهای باز بهشت مینگرند، و گمان میکند که آن درها به طرف جهنمی که در آن شکنجه میشوند، بازند، و فکر میکنند که میتوانند خود را از عذاب رهانیده و وارد
ص: 228
السِّبَاحَةِ (1) فِی بِحَارِ حَمِیمِهَا وَ عَدَوْا مِنْ (2) بَیْنِ أَیْدِی زَبَانِیَتِهَا وَ هُمْ یَلْحَقُونَهُمْ وَ یَضْرِبُونَهُمْ بِأَعْمِدَتِهِمْ وَ مِرْزَبَاتِهِمْ وَ سِیَاطِهِمْ، فَلَا یَزَالُونَ هَکَذَا یَسِیرُونَ هُنَاکَ، وَ هَذِهِ الْأَصْنَافُ مِنَ الْعَذَابِ تَمَسُّهُمْ حَتَّی إِذَا قَدَّرُوا أَنَّهُمْ قَدْ بَلَغُوا تِلْکَ الْأَبْوَابَ وَجَدُوهَا مَرْدُومَةً عَنْهُمْ، وَ تُدَهْدِهُهُمُ (3) الزَّبَانِیَةُ بِأَعْمِدَتِهَا فَتُنَکِّسُهُمْ إِلَی سَوَاءِ الْجَحِیمِ، وَ یَسْتَلْقِی أُولَئِکَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی فُرُشِهِمْ فِی مَجَالِسِهِمْ یَضْحَکُونَ مِنْهُمْ مُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ، فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ (4)، وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ (5).
بهشت شوند. پس شروع میکنند در دریاهای حمیم آن (آب جوشان) شنا کرده و از برابر نگهبانان جهنم میگذرند، ولی نگهبانان به آنها رسیده و با تازیانهها و گرزهایشان آنها را میزنند، آنان پیوسته در این حالت به سر میبرند، و اینگونه عذاب میبینند تا اینکه به آن درها برسند، همینکه میرسند، آنها را بسته مییابند. نگهبانان آنها را با گرزهایشان زده و کشان کشان به سوی جهنم میبرند، و مؤمنان به پهلوهایشان بر روی فرشهایشان در مجالس آرمیده و به آنها میخندند و آنها را ریشخند میکنند؛ و این است معنی فرموده خداوند عَزَّو جَلّ که میفرماید: «اللّهُ یَسْتَهْزِیءُ بِهِمْ»(1)، {خداوند آنان را ریشخند میکند.} و میگوید: ف-َالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ(2)»،
{و [لی] امروز مؤمنان اند که بر کافران خنده میزنند، و بر تختها [ی خود نشسته] نظاره میکنند.}
توضیح
فیروزآبادی گفته است: «الهَوَج» به فتح هاء و واو: زیادهروی درحماقت و سبکسری و شتابزدگی(3). «الوادع»: آرمیده و فرو رفته در خوشی. و «رَجُلٌ رافة»: یعنی، تنآسا، و «هو فی رفاههٍ من العیش»: یعنی در رفاه و آسایش است. جوهری گفته است: «الإرزَبَّة» به کسر همزه: آنچه بدان کلوخ را میشکنند، و اگر آن را به میم بخوانی،
ص: 229
و قال: سحبت ذیلی فانسحب (3): جررته فانجرّر (4).
و قال: التّبحبح: التّمکّن فی الحلول و المقام (5).
و الرّدم: السّدّ (6).
و دهدهت الحجر فَتَدَهْدَهَ: دحرجته فتدحرج (7).
شی، تفسیر العیاشی (8): عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی (9): یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ ... إِلَی قَوْلِهِ: الْفاسِقِینَ (10) فَأَمَّا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ (11) فَإِنَّ الْکُفْرَ فِی الْبَاطِنِ فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَلَایَةُ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی وَ هُوَ کُفْرٌ، وَ قَوْلُهُ: عَلَی الْإِیمَانِ، فَالْإِیمَانُ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قَالَ: وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (12)..
شی، تفسیر العیاشی (13): عَنْ عَجْلَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ
ص: 230
مخفف میشود و میگویی: «المِرزبَة»(1). و گفته است: «سحبتُ ذیلی فانسحب»: دامنم را کشیدم و کشیده شد.(2)
و گفته است: «التَبَحبُح»: جای گرفتن و به سر بردن در جایی.(3)
«الرَّدْم»: مسدود کردن ، بستن(4). و «دَهدَهتُ الحَجَر فَتَدَهدَهَ»: سنگ را غلتانیدم و غلتید(5).
روایت93.
تفسیرالعیاشی(6):
امام محمد باقرعلیه السلام درباره این سخن خداوند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاء(7)»،
{ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند، آنان را ولیّ خود نگیرید.} تا آخر این آیه: «قُلْ إِن کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَآؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ(8)»،
{بگو اگر پدران و پسران و برادران و همسران و خاندان شما و اموالی که گردآوردهاید و تجارتی که از کساد شدنش بیمناکید و سراهایی را که خوش میدارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنیتر است، پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا] آورد و خداوند گروه فاسقان را راهنمایی نمیکند.} فرمودهاند: و امّا «لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلَی الإِیمَانِ(9)»،
{اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را برایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید.} کفر باطن در این آیه، ولایت اوّلی و دوّمی است که آن کفر میباشد، و ایمان، ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است. و فرمود: «وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»،(10) {و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند.}
روایت94.
تفسیرالعیاشی(11): امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند
ص: 230
تَعَالَی: وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ ... إِلَی: ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ (1)؟.
فَقَالَ: أَبُو فُلَانٍ (2).
سر (3): عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُکَیْرٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی احْتِجَاجِ النَّاسِ عَلَیْنَا فِی الْغَارِ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
حَسْبُکَ بِذَلِکَ عَاراً- أَوْ قَالَ (4): شَرّاً- إِنَّ اللَّهَ (5) لَمْ یَذْکُرْ رَسُولَ اللَّهِ (6) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا أَنْزَلَ اللَّهُ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً، وَ إِنَّهُ أَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَی رَسُولِهِ وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا وَ (7) خَصَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دُونَهُ..
سر (8): مِنْ کِتَابِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ قُولَوَیْهِ، عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ، قَالَ: خَطَبَ النَّاسَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ- وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یَتَزَوَّجَ أُمَّ کُلْثُومٍ بِیَوْمَیْنِ-، فَقَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! لَا تُغَالُوا بِصَدُقَاتِ النِّسَاءِ فَإِنَّهُ لَوْ کَانَ الْفَضْلُ فِیهَا لَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَفْعَلُ (9)، کَانَ نَبِیُّکُمْ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُصْدِقُ الْمَرْأَةَ مِنْ نِسَائِهِ الْمَحْشُوَّةَ وَ فِرَاشَ اللِّیفِ وَ الْخَاتَمَ وَ الْقَدَحَ وَ مَا أَشْبَهَهَا (10)، ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ، وَ مَا أَقَامَ یَوْمَیْنِ (11) أَوْ ثَلَاثَةً حَتَّی أَرْسَلَ صَدَاقَ (12) بِنْتِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَرْبَعِینَ أَلْفاً..
ص: 231
تعالی: «وَ یَوْم حُنینٍ إذ عجبتکم کثرتکم»، {و [نیز] در روز حنین آن هنگام که شمار زیادتان، شما را به شگفت آورده بود} تا «ثمّ ولّیتم مدبرین»، {سپس درحالیکه پشت [به دشمن] کرده بودید برگشتید.} فرمودند: آن، ابوفلان بود.
روایت95.
السرائر(1): عبدالله بن بُکَیر، از حمزة بن حُمران نقل کرد که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره احتجاج مردم با ما در مورد غار پرسیدم. حضرت فرمودند: آن برای تو عاری است - یا فرمود: شری است - خداوند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را با مؤمنان ذکر نکرد مگر این که آرامش را بر دل همه آنها قرار داد، و او آرامش را بر فرستاده اش نازل کرد و او را (ابوبکر) از آن آرامش خارج کرد و آرامش را به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اختصاص داد و نه دیگری.
روایت96.
السرائر(2): از عیس بن عبدالله هاشمی نقل شده است که گفت: عمر بن خطاب بر مردم خطبه خواند، - و آن، دو روز قبل از اینکه با ام کلثوم ازدواج کند، بود - پس گفت: ای مردم، در مهریه زنان زیادهروی نکنید، زیرا اگر این کار خوبی بود هر آینه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را انجام میداد. پیامبرتان صلَّی الله علیه و آله به هر کدام از زنانش، یک پشتی، زیراندازی از لیف خرما، انگشتر و کاسه و شبیه این چیزها، مهریه میداد. سپس از منبر پایین آمد، و دو یا سه روز طول نکشید که برای دختر علی علیه السلام چهل هزار مهریه فرستاد.
ص: 231
شی، تفسیر العیاشی (1): عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ (2): یُؤْتَی بِجَهَنَّمَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ، بَابُهَا الْأَوَّلُ: لِلظَّالِمِ وَ هُوَ زُرَیْقٌ، وَ بَابُهَا الثَّانِی: لِحَبْتَرٍ، وَ الْبَابُ الثَّالِثُ: لِلثَّالِثِ، وَ الرَّابِعُ: لِمُعَاوِیَةَ، وَ الْبَابُ الْخَامِسُ: لِعَبْدِ الْمَلِکِ، وَ الْبَابُ السَّادِسُ: لِعَسْکَرِ بْنِ هُوسِرٍ، وَ الْبَابُ السَّابِعُ: لِأَبِی سَلَامَةَ، فَهُمْ أَبْوَابٌ لِمَنِ اتَّبَعَهُمْ (3).
سیأتی (4) أنّ عسکر [عسکرا] اسم جمل عائشة، و یحتمل أن یکون کنایة عن بعض ولاة بنی أمیّة کأبی سلامة، و یحتمل أن یکون أبو سلامة کنایة عن أبی مسلم إشارة إلی من سلّطهم من بنی العبّاس.
روایت97.
تفسیرالعیاشی(1):
از ابو بصیر روایت شده که گفت: جهنم هفت در دارد که گناهکاران از آنها وارد میشوند: در اول برای ظالم است که او زریق میباشد و در دوّم از آن حَبتر و در سوّمی برای نفر سوم، و چهارمی برای معاویه، در پنجم برای عبدالملک، در ششم برای عسکر بن هُوسر و هفتمین در برای ابی سَلَامه است، و خود اینان درهای کسانی هستند که از آنها پیروی کردهاند.
توضیح
به زودی ذکر خواهیم کرد که عسکر، نام شتر عایشه بود، و آن کنایه از ... و دو همراه او میباشد، و احتمال میرود که آن، کنایه از یکی از والیان بنی امیه مانند ابی سلامه باشد، و ممکن است ابوسلامه، کنایه از ابو مسلم خراسانی باشد که بنی عباس را بر مردم مسلط کرد.
روایت98.
تفسیرالعیاشی:(2)
امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ»(3)،
{و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت]، شیطان میگوید} فرمودند: او دومی است، و هر کجای قرآن همانند این آیه «و قال الشیطان» {و شیطان گفت} بیاید، مراد از شیطان، دومی است.
روایت99.
تفسیرالعیاشی(4):
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که روز قیامت درحالیکه به ابلیس هفتاد غل و هفتاد دستبند زدهاند، آورده میشود، پس او به زُفَر که او را با
ص: 232
عِشْرِینَ وَ مِائَةِ کَبْلٍ وَ عِشْرِینَ وَ مِائَةِ غُلٍّ، فَیَنْظُرُ إِبْلِیسُ فَیَقُولُ: مَنْ هَذَا الَّذِی أَضْعَفَهُ اللَّهُ الْعَذَابَ (1) وَ أَنَا أَغْوَیْتُ هَذَا الْخَلْقَ جَمِیعاً. فَیُقَالُ: هَذَا زُفَرُ. فَیَقُولُ:
بِمَا جُدِرَ لَهُ (2) هَذَا الْعَذَابُ؟!. فَیُقَالُ: بِبَغْیِهِ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ. فَیَقُولُ لَهُ إِبْلِیسُ: وَیْلٌ لَکَ أَوْ ثُبُورٌ لَکَ!، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِالسُّجُودِ لِآدَمَ فَعَصَیْتُهُ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَجْعَلَ لِی سُلْطَاناً عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِهِ فَلَمْ یُجِبْنِی إِلَی ذَلِکَ، وَ قَالَ:
إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ (3) وَ مَا عَرَفْتُهُمْ حِینَ اسْتَثْنَاهُمْ إِذْ قُلْتُ: وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ (4) فَمَنَیْتَ بِهِ (5) نَفْسَکَ غُرُوراً، فَیُوقَفُ (6) بَیْنَ یَدَیِ الْخَلَائِقِ فَیُقَالُ لَهُ (7): مَا الَّذِی کَانَ مِنْکَ إِلَی عَلِیٍّ وَ إِلَی الْخَلْقِ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ عَلَی الْخِلَافِ؟!. فَیَقُولُ الشَّیْطَانُ- وَ هُوَ زُفَرُ- لِإِبْلِیسَ: أَنْتَ أَمَرْتَنِی بِذَلِکَ. فَیَقُولُ لَهُ إِبْلِیسُ: فَلِمَ عَصَیْتَ رَبَّکَ وَ أَطَعْتَنِی؟. فَیَرُدُّ زُفَرَ عَلَیْهِ مَا (8) قَالَ اللَّهُ: إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ ... (9) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (10).
قوله علیه السلام: فیردّ زفر علیه .. ظاهر السیاق أن یکون قوله: إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ کلام إبلیس، فیکون کلام زفر ما ذکر قبل تلک الآیة من قوله: إِنَّا کُنَّا
ص: 233
صد و بیست زنجیر و صد و بیست دستبند، بستهاند؛ نگاه میکند، در این هنگام ابلیس می گوید: این کیست که خداوند عذابش را دو چندان کرده و حال آنکه من تمام این مردم را گمراه کردهام؟ گفته میشود : این، زُفَر است. پس ابلیس میگوید: چه چیز باعث شد که مستحق این عذاب شده است؟ میگویند: به خاطر ظلمش بر علی علیه السلام. ابلیس به او میگوید: وای بر تو - یا هلاک بشوی -! آیا نمیدانستی که خداوند به من دستور داد به آدم سجده کنم ولی من عصیان کرده و از او خواستم که مرا بر محمد و اهل بیت او و شیعیان آنها مسلط کند ولی خداوند آن را قبول نکرد، و گفت: «إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغَاوِینَ»(1)،
{در حقیقت تو را بر بندگان من تسلطی نیست مگر کسانی از گمراهان که تو را پیروی کنند.} و هنگامیکه خداوند آنها را استتثنا کرد، من آنها را نشناختم، زیرا گفتم: «وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ»(2)،
{و بیشترشان را شکرگذار نخواهی یافت.} و تو خودت را از روی غرور به آن دچار کردی؟ پس او را در برابر مخلوقات نگه میدارند و به او گفته میشود: بین علی علیه السلام و تو و خلقی که بر خلاف از تو تبعیت کردند، چه بود؟ شیطان که زُفَر باشد به ابلیس می گوید: تو بودی که مرا به آن دستور دادی. ابلیس به او می گوید: پس چرا بر پروردگارت عصیان کرده و از من پیروی کردی؟ در این هنگام زفر این فرموده خداوند را به ابلیس جواب میدهد: «اِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ»(3)، {در حقیقت خداوند به شما وعده داد وعده راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود} تا آخر آیه.
توضیح
این فرموده امام علیه السلام: «فیردّ زُفر علیه»، زفر به او جواب میدهد. ظاهر سیاق این است که این فرموده خداوند: «إن الله وَعَدَکم» سخن ابلیس باشد، و سخن زُفَر، آیه قبل از این: «إِنَّا کُنَّا
ص: 233
لَکُمْ تَبَعاً (1) و ترک اختصارا، و یحتمل أن یکون إشارة إلی ما یجری بین [فلان] و بین أتباعه، فیکون المراد بالردّ علیه الردّ علی أتباعه، أو یکون (علیهم) فصحّف، و لعلّه سقط من الکلام شی ء، و فی بعض النسخ لم تکن کلمة (ما) فی (ما) (2) قال اللّه، و لعلّه أقرب، و علی تقدیره یمکن أن یقرأ فیردّ- علی بناء المجهول- و الظرف بدل من زفر، فتکون الجملة بیان للجملة (3) السابقة.
شی، تفسیر العیاشی (4): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ:
ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (5)؟. قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: اللَّهُمَّ أَعِزَّ الدِّینَ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ! أَوْ بِأَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ!، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (6) یَعْنِیهِمَا (7).
شی، تفسیر العیاشی (8): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَعِزَّ الْإِسْلَامَ بِأَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ أَوْ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ. فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! قَدْ وَ اللَّهِ قَالَ ذَلِکَ، وَ کَانَ عَلَیَّ أَشَدَّ مِنْ ضَرْبِ الْعُنُقِ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ: هَلْ تَدْرِی مَا أَنْزَلَ اللَّهُ یَا
ص: 234
لَکُمْ تَبَعًا»(1)، {ما پیروان شما بودیم.} باشد که برای اختصار حذف شده است، و ممکن است اشارهای باشد به آنچه میان عمر و پیروانش رخ میدهد، و مراد از جواب دادن به ابلیس: جواب دادن به پیروان خود باشد؛ یا در اصل علیهم بوده که به اشتباه علیه وارد شده است. چه بسا چیزی از کلام افتاده است، و در یکی از نسخهها کلمه (ما) در : «ما قال الله» وجود نداشت، و شاید این درست باشد، و بنابراین فرض میتوان «یَرُدُّ»: به او پاسخ داده میشود، خواند و ظرف (علیه) بدل از زُفَر است، و آن جمله بیانی برای جمله قبلی باشد.
روایت100.
تفسیرالعیاشی(2): از امام محمد باقر علیه السلام در رابطه با این فرموده خداوند: «مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا(3)»، {[من] آنان را نه در آفرینش آسمانها و زمین به شهادت گرفتم و نه در آفرینش خودشان. من آن نیستم که گمراهان را همکار خود کنم.} پرسیده شد، امام فرمودند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: خدایا، دین اسلام را به وسیله عمر بن خطاب، یا ابی جهل بن هشام استوار کن. پس خداوند نازل کرد: «وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا(4)»، {ومن آن نیستم که گمراهان را همکار خود کنم.} یعنی آن دو را.
روایت101.
تفسیرالعیاشی(5): محمد بن مروان، نقل کرده است که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، آیا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: خداوندا، اسلام را به وسیله ابی جهل بن هشام یا عمر بن خطاب استوار بگردان؟ امام فرمود: ای محمد، به خدا سوگند، که پیامبر آن را گفتند، و آن بر من از گردن زدن سختتر بود. پس امام به من رو کرد و فرمود: ای
ص: 234
مُحَمَّدُ؟!. قُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ. قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ (1) فِی دَارِ الْأَرْقَمِ فَقَالَ: اللَّهُمَّ أَعِزَّ الْإِسْلَامَ بِأَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ أَوْ بِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (2) یَعْنِیهِمَا (3)..
شی، تفسیر العیاشی (4): عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ الْبَجَلِیِّ، عَنْ رَجُلٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اجْتَمَعَا عِنْدَهُ فَتَکَلَّمَا فِی عَلِیٍّ (5) وَ کَانَ مِنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ لَیَّنَ (6) لَهُمَا فِی بَعْضِ الْقَوْلِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً (7) ثُمَّ لَا یَجِدَا (8) بَعْدَکَ مِثْلَ عَلِیٍّ وَلِیّاً (9).
قال البیضاوی (10): ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ. أی عذاب الدنیا و عذاب الآخرة، ضعف ما یعذّب به فی الدارین بمثل هذا العمل غیرک، لأنّ خطأ الخطیر أخطر.
و قیل: الضعف من أسماء العذاب.
و قیل: المراد بضعف الحیاة عذاب الآخرة و بضعف الممات عذاب القبر.
ص: 235
محمد، آیا میدانی خداوند چه نازل کرد؟! عرض کردم: جانم فدایتان، شما از ما داناترید. امام فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در خانه ارقم بودند و گفتند: خدایا، اسلام را به وسیله ابی جهل بن هشام یا عمربن خطاب استوار بگردان. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا»،(1) {[من] آنان را نه در آفرینش آسمانها و زمین به شهادت طلبیدم و نه در آفرینش خودشان، و من آن نیستم که گمراهان را همکار خود بگیرم.} یعنی آن دو را.
روایت102.
تفسیرالعیاشی(2): از عبدالله بن عثمان بجلی، از شخصی نقل شده است که آن دو نزد پیامبر جمع شدند و درباره علی علیه السلام صحبت کردند و پیامبر صلَّی الله علیه و آله در برخی از سخنانشان با آن دو به نرمی سخن گفتند، پس خداوند این آیه را نازل کرد: « لَقَدْ کِدتَّ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئًا قَلِیلاً*إِذاً لَّأَذَقْنَاکَ ضِعْفَ الْحَیَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَکَ عَلَیْنَا نَصِیرًا»،(3) {قطعاً نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی، در آن صورت حتما تو را دو برابر[در] زندگی و دو برابر[پس از] مرگ [عذاب] میچشانیدیم، آنگاه در برابر ما برای خود یاوری نمییافتی.} سپس آن دو، بعد از تو ولیای همانند علی نمییافتند.
توضیح
بیضاوی آورده است(4): «ضِعف الحیاة و ضِعف الممات»: یعنی عذاب دنیا و عذاب آخرت، چند برابر عذابی که به خاطر این عمل در دنیا و آخرت، دیگران عذاب میشوند؛ زیرا خطای شخص بزرگ، شدیدتر است. و گفته شده است :«الضِعف»، از نامهای عذاب میباشد. و باز گفته شده است: مراد از ضِعف الحیاة، عذاب آخرت و ضعف الممات، عذاب قبر است.
ص: 235
انتهی.
و فی تفسیر علیّ بن إبراهیم: و ضعف الممات من یوم الموت إلی أن تقوم الساعة (1).
و لعلّ قوله: ثم لا یجدا بعدک .. من تتمّة الآیة فی قراءة أهل البیت علیهم السلام.
جا (2): عُمَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ، عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ مُخَوَّلٍ، عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ الْمُنْذِرِ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ عَمَدَا إِلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ هُوَ لَنَا کُلُّهُ فَأَخَذَاهُ دُونَنَا، وَ جَعَلَا لَنَا فِیهِ سَهْماً کَسَهْمِ الْجَدِّ (3)، أَمَا وَ اللَّهِ لَتُهِمَّنَّهُمَا أَنْفُسُهُمَا یَوْمَ یَطْلُبُ النَّاسُ فِیهِ شَفَاعَتَنَا.
التشبیه بسهم الجدّ إمّا من جهة القلّة، أو عدم اللزوم مع وجود الوالدین، أو إشارة إلی الشوری، فإنّ عمر جعل أمیر المؤمنین علیه السلام أحد الستة و (4) سهم الجدّ السدس.
سخن تمام شد.
و در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است: ضِعف الممات از هنگام مرگ شروع میشود تا آن که قیامت برپا شود(1). به نظر میرسد: جمله «ثم لا یجدا بعدک» تتمه آیه در قرائت اهل بیت علیه السلام باشد.
روایت103.
الامالی(2): ربیع بن منذر از پدرش روایت کرد که گفت: از امام حسن مجتبی علیه السلام شنیدم که میفرمود: ابوبکر و عمر تمام توجه خود را در این امر (خلافت) بکار بردند و (آن را از دست ما ربودند) و حال آنکه تمامی اختیارات آن از آن ما است. پس بدون دخالت دادن ما آن را گرفتند و برای ما سهمی مانند سهم جد قرار دادند. بدان و به خدا سوگند، درآن روزی که مردم شفاعت مارا طلب کنند، آنان شدیداً درگیر نجات خود از غم و اندوهی هستند که آن دو را احاطه کرده است.
توضیح
تشبیه به سهم جد، یا به خاطر کم بودن آن است و یا به خاطر عدم لزوم آن با وجود پدر و مادر است، و یا اشارهای به شوری است؛ زیرا عمر، امیرمؤمنان علیه السلام را یکی از آن شش نفر قرار داد و سهم جد، یک ششم میباشد.
روایت104.
مناقب ابن شهرآشوب(3): محمد بن ابو کثیر کوفی میگوید: همیشه نمازم را جز
ص: 236
بِلَعْنِهِمَا، فَرَأَیْتُ فِی مَنَامِی طَائِراً مَعَهُ تَوْرٌ (1) مِنَ الْجَوْهَرِ (2) فِیهِ شَیْ ءٌ أَحْمَرُ شِبْهُ الْخَلُوقِ، فَنَزَلَ إِلَی الْبَیْتِ الْمُحِیطِ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ أَخْرَجَ شَخْصَیْنِ مِنَ الضَّرِیحِ فَخَلَّقَهُمَا بِذَلِکَ الْخَلُوقِ فِی عَوَارِضِهِمَا، ثُمَّ رَدَّهُمَا إِلَی الضَّرِیحِ وَ عَادَ مُرْتَفِعاً، فَسَأَلْتُ مَنْ حَوْلِی مَنْ هَذَا الطَّائِرُ؟ وَ مَا هَذَا الْخَلُوقُ؟. فَقَالَ: هَذَا مَلَکٌ یَجِی ءُ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یُخَلِّقُهُمَا، فَأَزْعَجَنِی مَا رَأَیْتُ فَأَصْبَحْتُ لَا تَطِیبُ نَفْسِی بِلَعْنِهِمَا، فَدَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا رَآنِی ضَحِکَ وَ قَالَ: رَأَیْتَ الطَّائِرَ؟. فَقُلْتُ: نَعَمْ یَا سَیِّدِی. فَقَالَ: اقْرَأْ: إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (3) فَإِذَا رَأَیْتَ شَیْئاً تَکْرَهُ فَاقْرَأْهَا، وَ اللَّهِ مَا هُوَ بِمَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِهِمَا لِإِکْرَامِهِمَا، بَلْ هُوَ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِمَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا، إِذَا قُتِلَ قَتِیلٌ ظُلْماً أَخَذَ مِنْ دَمِهِ فَطَوَّقَهُمَا بِهِ فِی رِقَابِهِمَا، لِأَنَّهُمَا سَبَبُ کُلِّ ظُلْمٍ مُذْ کَانَا..
التّور إناء یشرب فیه (4).
کش (5): الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ الْعَمْرَکِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ یُونُسَ، عَنِ الْحَجَّالِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیٌّ وَ عَمَّارٌ یَعْمَلُونَ مَسْجِداً، فَمَرَّ عُثْمَانُ فِی بِزَّةٍ لَهُ یَخْطِرُ، فَقَالَ (6) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ
ص: 237
با لعن آن دو آغاز نکرده و به پایان نمیبردم. خواب دیدم پرندهای، ظرفی از جواهر حمل میکند که در آن چیزی قرمز شبیه خلوق (عطری که از زعفران سازند) بود. آن پرنده بر خانهای که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را در برگرفته بود فرود آمد، سپس از ضریح، دو نفر را بیرون آورد و چهره آن دو نفر را با خلوق معطر کرد، سپس آن دو را به ضریح برگرداند و اوج گرفت. از کسی که در کنارم بود پرسیدم: این پرنده چیست؟ و آن خَلوق چیست؟ او گفت: آن پرنده، فرشتهای است که هر شب جمعه میآید و آن دو را با خلوق خوش بو و معطر میکند. آنچه دیدم مرا آزار داد. حتی دیگر با لعن آن دو مسرور نمیشدم، پس بر امام صادق علیه السلام داخل شدم، امام همین که مرا دیدند و فرمودند: آیا آن پرنده را دیدی؟ من عرض کردم: آری، ای سرورم. امام به من فرمود: این آیه را بخوان: «إِنَّمَا النَّجْوَی مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ(1)»، {چنان نجوایی صرفا از [القائات] شیطان است تا کسانی را که ایمان آورده اند دلتنگ گرداند و[لی] جز به فرمان خدا هیچ آسیبی به آنها نمیرساند.} هرگاه در خواب چیز بدی دیدی این آیه را بخوان. سوگند به خدا که آن فرشته موکل به آنها، برای احترام آنها نیست بلکه آن موکل مشرقها و مغربهای زمین میباشد. هرگاه کسی از روی ستم کشته شود، کمی از خون او میگیرد و با آن بر گردن آن دو طوقی میکشد، چرا که آن دو از ابتدا باعث هر ظلم و ستمی میباشند.
توضیح
«التُور»: ظرفی که با آن آب نوشند.
روایت105.
رجال الکشّی:(2) امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، علی و عمّار مسجدی را میساختند، در این هنگام عثمان در لباسی، به گونهای متکبرانه از کنار آنها گذشت. امیر مؤمنان علیه
ص: 237
السَّلَامُ: ارْجُزْ بِهِ. فَقَالَ عَمَّارٌ:
لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمُرُ الْمَسَاجِدَا*** یَظَلُّ فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً
وَ مَنْ تَرَاهُ عَانِداً مُعَانِداً ***عَنِ الْغُبَارِ لَا یَزَالُ حَائِداً
قَالَ: فَأَتَی النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: مَا أَسْلَمْنَا لِتُشْتَمَ أَعْرَاضُنَا وَ أَنْفُسُنَا!.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ فَتُحِبُّ أَنْ تُقَالَ بِذَلِکَ؟، فَنَزَلَتْ (1) آیَتَانِ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا ... (2) الْآیَةَ (3)، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اکْتُبْ هَذَا فِی صَاحِبِکَ، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اکْتُبْ هَذِهِ الْآیَةَ: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (4).
البِزَّةُ- بالکسر-: الهیئةُ، و البِزَّةُ أیضا السّلاحُ، ذکره الجوهری (5)، و قال:
خَطَرَانُ الرَّجُلِ .. اهتزازُهُ فی المشی و تَبَخْتُرُهُ (6).
قوله صلّی اللّه علیه و آله: أن تُقَالَ بذلک .. أی أقیل إسلامک و أرجع عن بیعتک بذلک الأمر الذی وقع، فهو إمّا (7) علی الاستفهام الإنکاری، أو لأنّه کان یعلم من باطنه أنّه لم یؤمن.
کش (8): جَعْفَرُ بْنُ مَعْرُوفٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ نُعْمَانَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ صَالِحٍ الْحَذَّاءِ، قَالَ: لَمَّا أَمَرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِبِنَاءِ الْمَسْجِدِ قَسَمَ عَلَیْهِمُ الْمَوَاضِعَ، وَ ضَمَّ إِلَی کُلِّ رَجُلٍ رَجُلًا، فَضَمَّ عَمَّاراً إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ
ص: 238
السلام به عمّار فرمود: بر او رجز بخوان، عمّار این ابیات را رجز خواند:
- کسی که مساجد آباد میکند و پیوسته در آنها رکو ع و سجود میکند، با کسی که دشمنی میکند و همیشه از گرد و غبار فرار میکند، برابر نیستند.
امام میگوید: پس عثمان نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمد و گفت: ما اسلام آوردیم تا به ما دشنام گویی و آبرویمان بریزی؟! رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: اگر دوست داری، اسلام را رها کن؟ پس این دو آیه نازل شد: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»،(1) {از این که اسلام آوردهاند بر تو منت مینهند، بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت میگذارد، اگر راستگو باشید.} تا آخر آیه. سپس پیامبر صلَّی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: این آیه را در مورد دوستت بنویس: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ»(2) {جز این نیست که مؤمنان کسانیاند که به خدا و پیامبرش گرویدهاند.}
توضیح
جوهری آورده است: «البِزَّة» به کسر باء: جامه، لباس، و البِزّة همچنین به معنای سلاح است(3)، و گفتهاست: «خطران الرجل»: با غرور و تکبّر راه رفتن(4).
مراد از سخن پیامبرصلَّی الله علیه و آله: «أن تقال بذلک»، یعنی اسلامت را واگذار و از بیعت خود در این باره برگرد، و آن، یا بنابر استفهام انکاری است یا این که چون پیامبر از باطن او خبر داشت که او ایمان نیاورده است.
روایت106.
رجال الکشّی:(5) جعفر بن محمد گفت: حسن بن علی بن نعمان، از پدرش، از صالح کفاش نقل کرد: هنگامیکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله دستور به بنای مسجد دادند، بخشهای آن را تقسیم کرده و در کنار هر مرد، مردی قرار دادند، و عمار را همکار علی علیه
ص: 238
السَّلَامُ، قَالَ: فَبَیْنَا هُمْ (1) فِی عِلَاجِ الْبِنَاءِ إِذْ خَرَجَ عُثْمَانُ عَنْ (2) دَارِهِ وَ ارْتَفَعَ الْغُبَارُ فَتَمَنَّعَ بِثَوْبِهِ وَ أَعْرَضَ بِوَجْهِهِ، قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعَمَّارٍ: إِذَا قُلْتُ شَیْئاً فَرُدَّ عَلَیَّ، قَالَ: فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمُرُ الْمَسَاجِدَا*** یَظَلُّ فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً
کَمَنْ (3) تَرَی (4) عَنِ الطَّرِیقِ حَائِداً وَ (5) عَائِداً
قَالَ: فَأَجَابَهُ عَمَّارٌ کَمَا قَالَ، فَغَضِبَ عُثْمَانُ مِنْ ذَلِکَ فَلَمْ یَسْتَطِعْ (6) أَنْ یَقُولَ لِعَلِیٍّ شَیْئاً، فَقَالَ لِعَمَّارٍ: یَا عَبْدُ! یَا لُکَعُ! وَ مَضَی، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعَمَّارٍ:
رَضِیتَ بِمَا قَالَ؟. أَلَا تَأْتِی النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتُخْبِرَهُ؟. قَالَ: فَأَتَاهُ فَأَخْبَرَهُ، فَقَالَ: یَا نَبِیَّ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّ عُثْمَانَ قَالَ لِی: یَا لُکَعُ! (7).
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ یَعْلَمُ ذَلِکَ؟. قَالَ: عَلِیٌّ. قَالَ:
فَدَعَاهُ وَ سَأَلَهُ، فَقَالَ لَهُ کَمَا قَالَ عَمَّارٌ، فَقَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اذْهَبْ فَقُلْ لَهُ حَیْثُ مَا کَانَ: یَا عَبْدُ! یَا لُکَعُ! أَنْتَ الْقَائِلُ لِعَمَّارٍ یَا عَبْدُ! یَا لُکَعُ!، فَذَهَبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ فَانْصَرَفَ (8).
السلام قراردادند. صالح میگوید: در همان لحظه که آنها مشغول ساختن مسجد بودند، عثمان از خانهاش خارج شد، و گرد و خاک بالا گرفت، پس او لباسش را به صورتش گرفت و چهرهاش را برگرداند. صالح میگوید: علی علیه السلام به عمّار فرمود: هرگاه چیزی گفتم تو آن را تکرار کن. صالح میگوید: علی علیه السلام فرمود:
- کسی که مساجد را آباد میکند و پیوسته در آنها مشغول رکوع و سجود است، همانند کسیکه میبینی با فاصله گرفتن از راه برمیگردد، نیست.
صالح میگوید: عمّار سخن علی علیه السلام را تکرار کرد؛ از این رو عثمان خشمگین شد ولی نتوانست چیزی به علی علیه السلام بگوید، پس به عمّار گفت: ای برده و ای فرومایه [ای گوینده سخن زشت] و گذشت. علی علیه السلام به عمّار فرمود: آیا از آنچه گفت خوشت آمد؟! آیا نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله نمیروی تا ایشان را باخبر کنی؟ صالح کفاش میگوید: عمّار حضور پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسید و وی را از این کار باخبر کرد، و عرض کرد: ای پیامبرخدا، عثمان به من گفت: ای برده و ای فرومایه!
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: چه کسی از این موضوع باخبر است؟ عمار عرض کرد: علی. صالح میگوید: پیامبر علی علیه السلام را فرا خواند و از او پرسید. علی علیه السلام آنچه را عمار گفته بود تأیید کرد، پس پیامبر به علی علیه السلام فرمود: برو و هر جا که بود به او بگو: ای برده، ای پست فرومایه، تو بودی که به عمار گفتی: ای برده، ای پست فرومایه! علی علیه السلام رفت و آن را به او گفت و آمد.
توضیح
«فتمنَّعَ»: یعنی از غبار دوری کرد، در یکی از نسخه ها، این کلمه به صورت یاء آمده است:
ص: 239
أی جری علی الأرض (1) و مضی، و الأول أظهر.
و اللّکع- بضم اللام و فتح الکاف-: اللّئیم و الذّلیل النفس (2).
کش (3): حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ مَعاً (4)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ، عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ، عَنِ الْوَرْدِ بْنِ زَیْدٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَدِمَ الْکُمَیْتُ. فَقَالَ: أَدْخِلْهُ. فَسَأَلَهُ الْکُمَیْتُ عَنِ الشَّیْخَیْنِ؟، فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا أُهْرِیقَ دَمٌ وَ لَا حُکِمَ بِحُکْمٍ (5) غَیْرِ مُوَافِقٍ لِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ رَسُولِهِ (6) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ حُکْمِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَّا وَ هُوَ فِی أَعْنَاقِهِمَا. فَقَالَ الْکُمَیْتُ: اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ حَسْبِی حَسْبِی..
کا (7): حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ، عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ (8) الطَّاطَرِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ، عَنْ أَبَانٍ، عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِنَّ عُثْمَانَ قَالَ لِلْمِقْدَادِ: أَمَا وَ اللَّهِ لَتَنْتَهِیَنَّ أَوْ لَأَرُدَّنَّکَ إِلَی رَبِّکَ الْأَوَّلِ، قَالَ: فَلَمَّا حَضَرَتْ مِقْدَادَ (9) الْوَفَاةُ قَالَ لِعَمَّارٍ: أَبْلِغْ عُثْمَانَ عَنِّی أَنِّی قَدْ رُدِدْتُ إِلَی رَبِّیَ الْأَوَّلِ.
[لعله] أراد بالربّ الأول الصنم أو المالک، و أراد مقداد رضی اللّه عنه به الربّ تعالی.
ص: 240
یعنی: او به راه افتاد و رفت، و اولی واضحتر است. «واللُکَع» به ضَم لام و فتح کاف: پست و ذلیل .
روایت107.
رجال الکشّی(1): وَرد بن زید میگوید: به امام باقرعلیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، کُمیت آمد. امام فرمود: بگو داخل شود. کمیت از امام درباره شیخین پرسید، امام باقر علیه السلام به او فرمود: هر خونی که ریخته میشود و هر حکمی بر خلاف حکم خداوند و حکم پیامبرش صلَّی الله علیه و آله و حکم علی علیه السلام صادر میشود، تنها مسئولیت آن بر گردن آن دو است. کمیت گفت: الله اکبر، الله اکبر! مرا همین بس است.
روایت108.
الکافی(2): امام محمدباقرعلیه السلام فرمودند: عثمان به مقداد گفت: به خدا سوگند، یا تمام میکنی یا اینکه به پروردگار نخستین ات برمیگردانم. امام میفرماید: آنگاه که وقت وفات مقداد رسید، به عمار گفت: از جانب من به عثمان بگو که من نزد خدای نخستینم برگشتم.
توضیح
چه بسا مراد عثمان از پروردگار اولی، بت یا مالک او باشد، و مراد مقداد از آن، خداوند متعال است.
ص: 240
کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ (1): عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ یَقُولُ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُؤْتَی بِإِبْلِیسَ (2) مَزْمُوماً بِزِمَامٍ مِنْ نَارٍ، وَ یُؤْتَی بِزُفَرَ مَزْمُوماً بِزِمَامَیْنِ مِنْ نَارٍ، فَیَنْطَلِقُ إِلَیْهِ إِبْلِیسُ فَیَصْرَخُ وَ یَقُولُ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ، مَنْ أَنْتَ؟ أَنَا الَّذِی فَتَنْتُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَنَا مَزْمُومٌ بِزِمَامٍ وَاحِدٍ وَ أَنْتَ مَزْمُومٌ بِزِمَامَیْنِ. فَیَقُولُ: أَنَا الَّذِی أَمَرْتُ فَأُطِعْتُ وَ أَمَرَ اللَّهُ فَعُصِیَ.
کش (3): مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَحْمَرِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذْ جَاءَتْ أُمُّ خَالِدٍ- الَّتِی کَانَ قَطَعَهَا یُوسُفُ- یَسْتَأْذِنُ (4) عَلَیْهِ، قَالَ: فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَ یَسُرُّکَ أَنْ تَشْهَدَ کَلَامَهَا؟. قَالَ: فَقُلْتُ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاکَ. فَقَالَ: إِمَّا لَا (5) فَادْنُ.
قَالَ: فَأَجْلَسَنِی عَلَی عَقَبَةِ (6) الطِّنْفِسَةِ ثُمَّ دَخَلَتْ فَتَکَلَّمَتْ، فَإِذَا هِیَ امْرَأَةٌ بَلِیغَةٌ، فَسَأَلَتْهُ عَنْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ، فَقَالَ لَهَا: تَوَلَّیْهِمَا. فَقَالَتْ: فَأَقُولُ لِرَبِّی إِذَا لَقِیتُهُ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی بِوَلَایَتِهِمَا. قَالَ: نَعَمْ. قَالَتْ: فَإِنَّ هَذَا الَّذِی مَعَکَ عَلَی الطِّنْفِسَةِ یَأْمُرُنِی بِالْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا، وَ کَثِیرٌ النَّوَّاءُ یَأْمُرُنِی بِوَلَایَتِهِمَا، فَأَیُّهُمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ؟. قَالَ: هَذَا وَ اللَّهِ وَ أَصْحَابُهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ وَ أَصْحَابِهِ، إِنَّ هَذَا یُخَاصِمُ فَیَقُولُ: مَنْ لَمْ یَحْکُمْ
ص: 241
روایت109.
کتاب سلیم بن قیس(1): از سلیم بن قیس نقل شده که گفت: از سلمان فارسی شنیدم که میگفت: وقتی روز قیامت بر پا شود، ابلیس را درحالی که با افساری آتشین لجام شده و زُفَر را درحالیکه با دو افسار آتشین لجام شده، میآورند! ابلیس نزد او میرود و فریاد میزند و میگوید: مادرت به عزایت بنشیند، تو که هستی؟! من کسی هستم که انسانهای پیشین و پسین را گمراه کرده ام، و حال آن که به یک افسار لگام شدهام و تو به دو افسار لگام شدهای! او میگوید: من کسی هستم که امر کردم و اطاعت شدم و خداوند امر کرد و عصیان شد.
روایت110.
رجال الکشّی(2): ابو بصیر میگوید: در محضر امام صادق علیه السلام نشسته بودم که ام خالد، همان زنی که یوسف بن عمر با او قطع رابطه کرده بود، اجازه ورود خواست. امام صادق علیه السلام به من فرمود: آیا دوست داری سخن این زن را بشنوی؟ من عرض کردم: آری، فدایتان شوم. امام فرمود: اگر می خواهی بشنوی، نزدیک شو. ابو بصیر میگوید: امام مرا در کنار خود روی تشک نشاند، سپس آن زن داخل شد و سخن گفت. دیدم او زنی سخنور است. از امام درباره فلانی و فلانی پرسید، امام به او فرمود: آن دو را دوست بدار. ام خالد عرض کرد: هرگاه پروردگارم را دیدار کردم، بگویم که تو به من دستور دادی دوستشان بدارم؟
امام فرمود: آری، آن زن عرض کرد: پس این شخص که روی تشک در کنار شما نشسته (ابوبصیر) به من دستور میدهد که از آنان بیزاری جویم، و کثیرٌ النَّوَّا [یکی از روحانیهای عامه آن زمان] به من دستور میدهد آن دو را دوست بدارم، پس کدام یک از این دو نفر (ابوبصیر یا کثیر النوا) بهتراند و بیشتر آنها را دوست داری؟ حضرت فرمود: سوگند به خدا، این مرد و یارانش در پیش من از کثیرالنوا و یارانش محبوبترند، این مرد کسی است که احتجاج و استدلال میکند و میگوید: «وَمَن لَّمْ یَحْکُم
ص: 241
بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ (1) وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (2) وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (3). فَلَمَّا خَرَجَتْ، قَالَ: إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَذْهَبَ فَتُخْبِرَ کَثِیرَ النَّوَّاءِ (4) فَتَشْهَرَنِی (5) بِالْکُوفَةِ، اللَّهُمَّ إِنِّی إِلَیْکَ مِنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ (6) بَرِی ءٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ..
قوله علیه السلام: أَمَّا لَا .. لعلّه علی الاکتفاء ببعض الکلام لظهور المراد، أی أَمَّا إذا کان لا بدّ من سماعک فَادْنُ. و فی بعض النسخ: أَمَّا الْآنَ فَادْنُ.
و فی روضة الکافی (7) قال: فأذن (8) لها، و أجلسنی.
و فی القاموس: الطنفسة- مثلثة الطاء و الفاء و بکسر الطاء و فتح الفاء و بالعکس-: واحدة الطّنافس للبسط و الثّیاب و کحصیر (9) من سعف عرضه ذراع (10).
قوله علیه السلام: إنّ هذا یخاصم .. أی أبو بصیر یخاصم فی شأن کثیر و ذمّه أو الرجلین و کفرهما بالآیات المذکورة، فأبهم علیه السلام تقیّة مع أنّه لو کان المراد به کثیرا لدلّ علی کفرهما بل کفر جمیع خلفاء الجور لاشتراک الدلیل، فبیّن علیه السلام الحقّ مع نوع من التقیّة.
ص: 242
بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ»(1)، {و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکردهاند، آنان خود کافراناند.}، «وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»(2)، {و کسانی که به موجب آنچه خدا نازل کرده داوری نکرده اند آنان خود ستمگراناند.}، « وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»(3)، {و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکنند، آنان خود نافرمان اند.} هنگامیکه از محضر امام خارج شدم، گفتم: می ترسم ام خالد برود و کثیر النوا را از ماجرا باخبر کند و مرا در کوفه شهره عام و خاص کند. خدایا، به تو از کثیرالنوا در این دنیا و آخرت بیزاری میجویم.
توضیح
مراد از این کلام امام: «امّا لا»، شاید حضرت، چون مراد آشکار بود، به برخی از کلام اکتفا نمودند، یعنی: اگر چارهای جز شنیدن نداری، نزدیک شو. و در برخی از نسخهها آمده است: «امّا الآن فادُنُ»، پس اگر این طور است نزدیک شو. و در «روضه الکافی(4)»
آمده است: «فأَذَنَ لها و أجلَسَنی»، پس امام به آن زن اجازه داد و مرا نزد خود نشانید.
و در «قاموس المحیط» آمده است: «الطِّنفسة» به فتح، کسر و ضم طاء و فاء، و به کسر طاء و فتح طاء و برعکس: مفرد الطَّنافیس، نوعی گستردنی، جامه حصیر مانندی از شاخ خرما به پهنای یک ذراع - از آرنج تا سر انگشتان - . مراد امام علیه السلام از این کلام: «إنّ هذا یخاصم»، یعنی ابوبصیر در شأن کثیر و ذم او و یا آن دو و کفرشان، به آیات مذکور احتجاج میکنند، و حضرت از روی تقیه مبهم ذکر کردند، با این وجود، اگر مراد از آن کثیر باشد، نه تنها بر کفر آن دو بلکه بر کفر همه خلفای جور و ستم، به خاطر اشتراک دلیل، دلالت میکند. از اینرو، امام علیه السلام حق را با نوعی تقیه
ص: 242
أقول:
قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (1)، نُقِلَتْ مِنْ کِتَابِ تَارِیخِ بَغْدَادَ لِأَبِی أَحْمَدَ بْنِ أَبِی طَاهِرٍ، بِسَنَدِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فِی أَوَّلِ خِلَافَتِهِ- وَ قَدْ أُلْقِیَ لَهُ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ عَلَی حَصَفَةٍ (2)
فَدَعَانِی لِلْأَکْلِ، فَأَکَلْتُ تَمْرَةً وَاحِدَةً، وَ أَقْبَلَ یَأْکُلُ حَتَّی أَتَی عَلَیْهِ، ثُمَّ شَرِبَ مِنْ جَرٍّ (3) کَانَ عِنْدَهُ وَ اسْتَلْقَی عَلَی مِرْفَقَةٍ لَهُ (4)، وَ طَفِقَ یَحْمَدُ اللَّهَ یُکَرِّرُ (5) ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. قُلْتُ: مِنَ الْمَسْجِدِ. قَالَ: کَیْفَ خَلَّفْتَ بَنِی عَمِّکَ (6)؟. فَظَنَنْتُهُ یَعْنِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ، فَقُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَلْعَبُ مَعَ أَتْرَابِهِ. قَالَ: لَمْ أَعْنِ ذَا (7)، وَ إِنَّمَا عَنَیْتُ (8) عَظِیمَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ؟. قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَمْتَحُ بِالْغَرْبِ عَلَی نَخَلَاتٍ لَهُ (9) وَ هُوَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ. فَقَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! عَلَیْکَ (10) دِمَاءُ الْبُدْنِ إِنْ کَتَمْتَنِیهَا، أَ بَقِیَ فِی نَفْسِهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْخِلَافَةِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: أَ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَعَلَهَا لَهُ (11)؟ قُلْتُ: نَعَمْ، وَ أَزِیدُکَ، سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا یَدَّعِیهِ، فَقَالَ:
ص: 243
بیان نمودند.
مؤلف: ابن ابیالحدید در «شرح نهج البلاغه(1)» گفته است: از کتاب «تاریخ بغداد» ابی احمد بن ابی طاهر، به سند آن از ابن عباس نقل شده است که گفت: در ابتدای خلافت عمر، بر او وارد شدم در حالیکه پیمانه خرمایی بر روی جامهای گذاشته شده بود. عمر مرا برای خوردن دعوت کرد، من یک خرما خوردم، و او شروع کرد به خوردن تا اینکه آن را تمام کرد، سپس از کوزهای که نزدش بود، نوشید و بر متکایی که داشت، لم داد و شروع کرد به حمد و تمجید خدا و پیوسته آن را تکرار میکرد. سپس گفت: ای عبدالله، از کجا میآیی؟ من گفتم: از مسجد. او گفت: پسرعمویت را چگونه دیدی؟ من گمان کردم منظورش عبدالله بن جعفر است، گفتم: دیدم که با هم سن و سالهایش بازی میکرد. عمر گفت: منظورم او نیست، بلکه منظورم بزرگ اهل بیت شماست. گفتم: او را دیدم که با دَلو بزرگی از چاه، برای نخلستانها آب بیرون میکشید و قرآن تلاوت میکرد. عمر گفت: ای عبدالله، اگر آن را از من مخفی کنی، باید شتران فربهی قربانی کنی [نوعی قسم دادن]، آیا هنوز طالب خلافت است؟ من گفتم: آری. او گفت: آیا گمان میکند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خلافت را برای او قرار دادهاست؟ گفتم: آری، و بر تو میافزایم، از پدرم درباره آنچه علی ادعا میکند، پرسیدم، پدرم گفت:
ص: 243
صَدَقَ،قَالَ عُمَرُ لَقَدْ کَانَ عَنْ(1) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَمْرِهِ ذَرْوٌ(2) مِنْ قَوْلٍ لاَ یُثْبِتُ حُجَّةً وَ لاَ یَقْطَعُ عُذْراً،وَ قَدْ کَانَ یَزِیغُ(3) فِی أَمْرِهِ وَقْتاً مَا،وَ لَقَدْ أَرَادَ فِی مَرَضِهِ أَنْ یُصَرِّحَ بِاسْمِهِ فَمَنَعْتُ مِنْ ذَلِکَ إِشْفَاقاً وَ حَفَظَةً(4)عَلَی اَلْإِسْلاَمِ ،لاَ وَ رَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ(5) لاَ تَجْتَمِعُ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ أَبَداً،وَ لَوْ وَلِیَهَا لاَنْتَقَضَتْ عَلَیْهِ اَلْعَرَبُ مِنْ أَقْطَارِهَا،فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنِّی عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِهِ فَأَمْسَکَ،وَ أَبَی اللَّهُ إِلاَّ إِمْضَاءَ مَا حُتِمَ
علی راست گفته است. عمر گفت: از رسول خدا در باره او سخنی بالا گرفته بود که نه حجتی را اثبات و نه جای عذر و بهانهای را میگذاشت! و مدتی در امرش در بیراهه بود، و در بیماریاش خواست به اسم علی و (جانشینی او) تصریح کند ولی من، به خاطر دلسوزی و حفظ اسلام، مانع او شدم. نه، سوگند به پروردگار این بنا (کعبه)، هرگز قریش براطراف او (علی) جمع نمیشوند، و اگر خلافت را بر عهده میگرفت، تمام عرب از همه نقاط، بر او میشوریدند. رسول خداصلَّی الله علیه و آله چون دانست که من به آنچه در درون اوست، پی بردهام، پس از این کار دست کشید، و خداوند امتناع کرد از این که جز آنچه را که حتمی است، اجرا کند.
توضیح
جوهری گفتهاست: «الماتح»: آب کشنده، گفته میشود: «مَتَح الماء یَمتَحه مَتحاً»: هنگامی که آب را بیرون کشد.(1) «المَتح»: اینکه به علت کمی آب چاه داخل آن شود و آب پرکند. «الغَرب» به فتح غین: دلو بزرگ. و ابن اثیر در «النهایه» گفته است:
ص: 244
علیّ ذروة (1) من قول .. الذّرو من الحدیث: ما ارتفع إلیک و ترامی من حواشیه و أطرافه، من قولهم ذرأ (2) إلیّ فلان .. أی ارتفع و قصد (3).
کنز (4): رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الطَّیَّارِ، عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا کَنَی اللَّهُ فِی کِتَابِهِ حَتَّی قَالَ: یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (5) وَ إِنَّمَا هِیَ فِی مُصْحَفِ فَاطِمَةَ (6) یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذِ الثَّانِیَ خَلِیلًا. وَ سَیَظْهَرُ یَوْماً.
، فَمَعْنَی هَذَا التَّأْوِیلِ أَنَّ الظَّالِمَ الْعَاضَّ عَلَی یَدَیْهِ الْأَوَّلُ، وَ الْحَالُ بَیِّنٌ لَا یَحْتَاجُ إِلَی بَیَانٍ (7).
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ جُمْهُورٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنْ حَرِیزٍ، عَنْ رَجُلٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا (8) قَالَ:
یَقُولُ الْأَوَّلُ لِلثَّانِی (9).
ص: 245
درآن آمده، سخنی والا از علی علیه السلام به من رسید. «الذرو من الحدیث»: آنچه که به سوی تو بالا گرفته و به خاطر حواشی آن گسترش یافته است. از قول عرب: «ذرأ الیَّ فلانٌ»: بالا گرفت و قصد کرد.(1)
روایت111.
تاویل الآیات الظاهرة (2): از امام صادق علیه السلام روایت شده است که حضرت فرمود: سوگند به خدا، تنها خداوند در کتابش در این آیه به کنایه سخن گفته است: «یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا(3)»، {ای وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} و این آیه در مُصحف فاطمه سلام الله علیها اینگونه آمده است: «یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ الثانی خَلِیلًا»، {ای وای! کاش دومی را دوست [خود] نگرفته بودم.} و روزی آشکار خواهد شد، و معنای این تاویل این است که آن ظالمی که دستهایش را میگزد، اوِّلی است، حال آن واضح است و نیازی به توضیح ندارد.
روایت112.
و آنچه محمد بن جمهور، از حمّاد بن عیسی، از حریز، از یک نفر، از امام باقرعلیه السلام روایت کرده، آن را تایید میکند، و اینکه امام فرمود: «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا * یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا (4)»، {و روزی است که ستمکار دستهای خود را میگزد [و] میگوید: ای کاش با پیامبر راهی برمیگرفتم، ای وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم.} حضرت فرمود: اولی به دومی میگوید.
ص: 245
کِتَابُ الْإِسْتِدْرَاکِ (1): بِإِسْنَادِهِ، أَنَّ الْمُتَوَکِّلَ قِیلَ لَهُ إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا- یُفَسِّرُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ ... (2) الْآیَتَیْنِ، فِی الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی. قَالَ: فَکَیْفَ الْوَجْهُ فِی أَمْرِهِ (3)؟.
قَالُوا: تَجْمَعُ لَهُ النَّاسَ وَ تَسْأَلُهُ بِحَضْرَتِهِمْ، فَإِنْ فَسَّرَهَا بِهَذَا کَفَاکَ الْحَاضِرُونَ أَمْرَهُ، وَ إِنْ فَسَّرَهَا بِخِلَافِ ذَلِکَ افْتَضَحَ عِنْدَ أَصْحَابِهِ، قَالَ: فَوَجَّهَ إِلَی الْقُضَاةِ وَ بَنِی هَاشِمٍ وَ الْأَوْلِیَاءِ، وَ سُئِلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: هَذَانِ رَجُلَانِ کَنَی اللَّهُ عَنْهُمَا وَ مَنَّ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِمَا، أَ فَیُحِبُّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یَکْشِفَ مَا سَتَرَهُ اللَّهُ؟. فَقَالَ: لَا أُحِبُّ..
أقول:
رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ الْمَنَاقِبِ، عَنِ الْمُفَضَّلِ، قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَلَغَهُ عَنْ بَعْضٍ (4) شَیْ ءٌ، فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ فَقَالَ: إِنَّهُ بَلَغَنِی عَنْکَ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ کَرِهْتُ أَنْ أَفْضَحَکَ، وَ جَعَلْتُ کَفَّارَةَ ذَلِکَ فَکَّ رَقَبَتِکَ مِنَ الْمَالِ الَّذِی حُمِلَ إِلَیْکَ مِنْ خُرَاسَانَ الَّذِی خُنْتَ فِیهِ اللَّهَ وَ الْمُؤْمِنِینَ.
قَالَ سَلْمَانُ: فَلَمَّا قُلْتُ ذَلِکَ لَهُ تَغَیَّرَ وَجْهُهُ وَ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ وَ أُسْقِطَ فِی یَدَیْهِ، ثُمَّ قَالَ بِلِسَانٍ کَلِیلٍ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! أَمَّا الْکَلَامُ فَلَعَمْرِی قَدْ جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَا کَانُوا بِالَّذِی یُفْشُونَ (5) عَلَیَّ، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ؟ وَ أَمَّا الْمَالُ الَّذِی وَرَدَ عَلَیَّ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ إِلَّا الرَّسُولُ الَّذِی أَتَی بِهِ، وَ إِنَّمَا هُوَ هَدِیَّةٌ، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ؟ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ: وَ اللَّهِ ثُمَّ وَ اللَّهِ ..- ثَلَاثاً- إِنَّ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ سَاحِرٌ عَلِیمٌ.
ص: 246
روایت113.
کتاب الاستدراک: به اسناد او روایت شده است که به متوکل عباسی گفتند: ابالحسن (علی بن محمد بن علی رضا) این فرموده خداوند عَزّوجَلّ: «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ» - دو آیه - را درباره اولی و دومی تفسیر میکند. متوکل گفت: در کار او چگونه مینگرید؟ گفتند: مردم را نزد او جمع کنید و در حضور آنها از وی بپرسید. اگر آیه را اینگونه تفسیر کند حاضران پاسخ او را میدهند، و اگر بر خلاف این تفسیر، تفسیری کند، آبرویش نزد یارانش میرود. راوی میگوید: متوکل نزد قاضیان و بنی هاشم و یاران فرستاد، و از امام علیه السلام درباره آن آیه پرسید. حضرت فرمود: آن دو، مردانی هستند که خداوند به کنایه از آن دو سخن گفتهاست و با این کار، برآن دو منت نهاده است، آیا امیرمؤمنان دوست دارند که آنچه خداوند پوشانده، آشکار گردد؟ متوکل گفت: نه، دوست ندارم.
روایت114.
مؤلف: در یکی از کتابهای مناقب دیدم: از مفضل روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: از شخصی، به امیر مؤمنان علی صلوات الله علیه خبری رسید. امام، سلمان فارسی را نزد او فرستاد و گفت: درباره تو، این چنین و آن چنان شنیدهام و نخواستم آبرویت را ببرم، و کفاره آن را این قرار دادم که دین خود را از مالی که از خراسان به سوی تو فرستاده شده است، و در آن به خداوند و مؤمنان خیانت کردی، ادا کنی. سلمان میگوید: همین که آن را به او گفتم، رنگ چهرهاش تغییر کرد و بدنش لرزید و خودش را باخت، سپس با زبانی لکنت دار گفت: ای اباعبدالله، به جانم سوگند، آن سخن بین من و خانواده و فرزندانم بود و آنها کسی نیستند که آن را افشا کنند، پسر ابوطالب از کجا با خبر شده است؟ به خدا قسم، تنها کسی که از آن مال خبر دارد، فرستادهای است که آن را برای من آورده است، و آن هدیه میباشد، پس او از کجا باخبر شده است؟ ای اباعبدالله، سوگند به خدا، سوگند به خدا - سه مرتبه - پسر ابوطالب جادو گری است دانا.
ص: 246
قَالَ سَلْمَانُ: قُلْتُ: بِئْسَ مَا قُلْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. فَقَالَ: وَیْحَکَ! اقْبَلْ مِنِّی مَا أَقُولُهُ فَوَ اللَّهِ مَا عَلِمَ أَحَدٌ بِهَذَا الْکَلَامِ وَ لَا أَحَدٌ عَرَفَ خَبَرَ هَذَا الْمَالِ غَیْرِی، فَمِنْ أَیْنَ عَلِمَ؟ وَ مَا عَلِمَ هُوَ إِلَّا مِنَ السِّحْرِ، وَ قَدْ ظَهَرَ لِی مِنْ سِحْرِهِ غَیْرُ هَذَا؟. قَالَ سَلْمَانُ: فَتَجَاهَلْتُ عَلَیْهِ، فَقُلْتُ: بِاللَّهِ ظَهَرَ لَکَ مِنْهُ غَیْرُ هَذَا؟. قَالَ: إِی وَ اللَّهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ؟. قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی بِبَعْضِهِ. قَالَ: إِذاً وَ اللَّهِ أَصْدُقُکَ وَ لَا أُحَرِّفُ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً مِمَّا رَأَیْتُهُ مِنْهُ، لِأَنِّی أُحِبُّ أَنْ أَطَّلِعَکَ عَلَی سِحْرِ صَاحِبِکَ حَتَّی تَجْتَنِبَهُ وَ تُفَارِقَهُ، فَوَ اللَّهِ مَا فِی شَرْقِهَا وَ غَرْبِهَا أَحَدٌ أَسْحَرَ مِنْهُ، ثُمَّ احْمَرَّتْ عَیْنَاهُ وَ قَامَ وَ قَعَدَ، وَ قَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! إِنِّی لَمُشْفِقٌ عَلَیْکَ وَ مُحِبٌّ لَکَ، عَلَی أَنَّکَ قَدِ اعْتَزَلْتَنَا وَ لَزِمْتَ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، فَلَوْ مِلْتَ إِلَیْنَا وَ کُنْتَ فِی جَمَاعَتِنَا لَآثَرْنَاکَ وَ شَارَکْنَاکَ فِی هَذِهِ الْأَمْوَالِ، فَاحْذَرِ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا تَرَی مِنْ سِحْرِهِ! فَقُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی بِبَعْضِهِ.
قَالَ: نَعَمْ، خَلَوْتُ ذَاتَ یَوْمٍ أَنَا وَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الْخُمُسِ، فَقَطَعَ حَدِیثِی وَ قَالَ لِی: مَکَانَکَ حَتَّی أَعُودَ إِلَیْکَ، فَقَدْ عَرَضَتْ لِی حَاجَةٌ، فَخَرَجَ، فَمَا (1) کَانَ بِأَسْرَعَ أَنِ انْصَرَفَ وَ عَلَی عِمَامَتِهِ وَ ثِیَابِهِ غُبَارٌ کَثِیرَةٌ، فَقُلْتُ: مَا شَأْنُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟. قَالَ: أَقْبَلْتُ عَلَی عَسَاکِرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یُرِیدُونَ بِالْمَشْرِقِ مَدِینَةً یُقَالُ لَهَا: صَحُورُ، فَخَرَجْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ، فَهَذِهِ الْغَبَرَةُ مِنْ ذَلِکَ، فَضَحِکْتُ تَعَجُّباً مِنْ قَوْلِهِ، وَ قُلْتُ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! رَجُلٌ قَدْ بَلِیَ فِی قَبْرِهِ وَ أَنْتَ تَزْعُمُ أَنَّکَ لَقِیتَهُ السَّاعَةَ وَ سَلَّمْتَ عَلَیْهِ، هَذَا مَا لَا یَکُونُ أَبَداً. فَغَضِبَ مِنْ قَوْلِی، ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ: أَ تُکَذِّبُنِی؟!. قُلْتُ: لَا تَغْضَبْ فَإِنَّ هَذَا مَا لَا یَکُونُ. قَالَ: فَإِنْ عَرَضْتُهُ عَلَیْکَ حَتَّی لَا تُنْکِرَ مِنْهُ شَیْئاً تُحْدِثُ لِلَّهِ تَوْبَةً مِمَّا أَنْتَ عَلَیْهِ؟. قُلْتُ: لَعَمْرُ اللَّهِ. فَاعْرِضْهُ عَلَیَّ، فَقَالَ: قُمْ، فَخَرَجْتُ مَعَهُ إِلَی طَرَفِ الْمَدِینَةِ، فَقَالَ لِی: یَا شَاکُّ غَمِّضْ عَیْنَیْکَ، فَغَمَّضْتُهَا فَمَسَحَهُمَا ثُمَّ قَالَ: یَا غَافِلُ افْتَحْهُمَا، فَفَتَحْتُهُمَا فَإِذَا أَنَا وَ اللَّهِ- یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- بِرَسُولِ
ص: 247
سلمان میگوید: گفتم: ای بنده خدا، چه سخن زشتی گفتی! او گفت: وای بر تو! آنچه را میگویم بپذیر. به خدا سوگند، احدی از سخنان ما خبر نداشت و کسی جز خودم از آن مال چیزی نمیدانست، پس از کجا فهمیده است؟ او باخبر نشده مگر از راه جادوگری. و غیر از این، از جادوی او بر من آشکار شده است. سلمان میگوید: من خودم را به نادانی زدم و گفتم: واقعاً غیر از این، چیزی از او بر تو نمایان شده است؟ گفت: به خدا قسم، آری، ای عبدالله. گفتم: پس مرا از آن با خبر کن. او گفت: به خدا قسم، به تو راست میگویم و ذرهای به آنچه از او دیده ام، نه افزوده و نه کم میکنم؛ زیرا دوست دارم تو را از جادوی دوستت مطلع کنم تا از او دور شده و او را رها کنی. به خدا قسم، در شرق و غرب زمین، کسی جادوگرتر از او وجود ندارد! پس چشمان او سرخ شد و برآشفت و گفت: ای عبدالله، من دوستدار تو و نسبت به تو دلسوز هستم، ولی تو از ما جدا شده و ملازم پسر ابوطالب شدهای، اگر به ما روی آوری و در گروه ما باشی، تو را مقدم داشته و در این اموال، تو را شرکت میدهیم. پس از پسر ابوطالب بر حذر باش و جادوی او تو را نفریبد. من گفتم: مرا از آنچه دیدی باخبر کن.
او گفت: آری، روزی من به همراه پسر ابوطالب، درگیر چیزی از خمس بودیم، او سخن مرا قطع کرد و به من گفت: از جایت تکان نخور تا بگردم، کاری برایم پیش آمده است: پس او خارج شد. طولی نکشید که برگشت، در حالی که بر عمامه و لباس او گرد و خاک بسیاری وجود داشت، من عرض کردم: ای امیرمؤمنان، چه شده است؟ فرمود: با سپاهیانی از فرشتگان روبه رو شدم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در میانشان بودند و به طرف شهری در مشرق میرفتند که به آن صحور گفته میشود، من خارج شدم تا بر ایشان سلام کنم، و این گرد و خاک به خاطر آن است.
من از سخن وی سخت در شگفت شده و خندیدم، و عرض کردم: ای اباالحسن، مردی در قبرش پوسیده و شما گمان میکنید او را الآن دیدید و به او سلام کردید، این، هرگز امکان پذیر نیست. ایشان از سخن من به خشم آمده، سپس به من نگاه کردند و فرمودند: مرا تکذیب میکنی؟! عرض کردم: خشمگین مشوید؛ چرا که این کار امکانپذیر نیست. حضرت فرمود: اگر پیامبر را به تو نشان دهم تا چیزی از ایشان انکار نکنی، از این کارت توبه میکنی؟ من عرض کردم: به خدا قسم، آری، بر من نشان دهید. حضرت فرمود: برخیز.
من به همراه وی به طرف مدینه، از خانه خارج شدم. پس به من گفتند: ای شککننده، چشمانت را ببند. من چشمانم را بستم و حضرت دستانش را بر آنها کشیده سپس فرمودند: ای غافل، چشمانت را باز کن. من چشمانم را باز کردم. ناگهان من، به خدا قسم، - ای ابا عبدالله - در محضر رسول
ص: 247
اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَعَ الْمَلَائِکَةِ لَمْ أُنْکِرْ مِنْهُ شَیْئاً، فَبَقِیتُ وَ اللَّهِ مُتَعَجِّباً أَنْظُرُ فِی وَجْهِهِ، فَلَمَّا أَطَلْتُ النَّظَرَ إِلَیْهِ فَعَضَّ الْأَنَامِلَ بِالْأَسْنَانِ وَ قَالَ لِی: یَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ! أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا (1)، قَالَ: فَسَقَطْتُ مَغْشِیّاً عَلَی الْأَرْضِ، فَلَمَّا أَفَقْتُ قَالَ لِی: هَلْ رَأَیْتَهُ وَ سَمِعْتَ کَلَامَهُ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ:
انْظُرْ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله)، فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَا عَیْنَ وَ لَا أَثَرَ وَ لَا خَبَرَ مِنَ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا مِنْ تِلْکَ الْخُیُولِ. فَقَالَ لِی: یَا مِسْکِینُ فَأَحْدِثْ تَوْبَةً مِنْ سَاعَتِکَ هَذِهِ.
فَاسْتَقَرَّ عِنْدِی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ أَنَّهُ أَسْحَرُ أَهْلِ الْأَرْضِ، وَ بِاللَّهِ لَقَدْ خِفْتُهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ هَالَنِی أَمْرُهُ، وَ لَوْ لَا أَنِّی وَقَفْتُ- یَا سَلْمَانُ- عَلَی أَنَّکَ تُفَارِقُهُ مَا أَخْبَرْتُکَ، فَاکْتُمْ هَذَا وَ کُنْ مَعَنَا لِتَکُونَ مِنَّا وَ إِلَیْنَا حَتَّی أُوَلِّیَکَ الْمَدَائِنَ وَ فَارِسَ، فَصِرْ إِلَیْهِمَا وَ لَا تُخْبِرِ ابْنَ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) بِشَیْ ءٍ مِمَّا جَرَی بَیْنَنَا، فَإِنِّی (2) لَا آمَنُهُ أَنْ یَفْعَلَ لِی مِنْ کَیْدِهِ شَیْئاً.
قَالَ: فَضَحِکْتُ وَ قُلْتُ: إِنَّکَ لَتَخَافُهُ؟.
قَالَ: إِی وَ اللَّهِ خَوْفاً لَا أَخَافُ شَیْئاً مِثْلَهُ. قَالَ سَلْمَانُ: فَنَشَطْتُ مُتَجَاهِلًا بِمَا حَدَّثَنِی وَ قُلْتُ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! أَخْبِرْنِی عَنْ غَیْرِهِ فَوَ اللَّهِ إِنَّکَ أَخْبَرْتَنِی عَنْ أُعْجُوبَةٍ؟.
قَالَ: إِذاً أُخْبِرُکَ بِأَعْجَبَ مِنْ هَذَا مِمَّا عَایَنْتُهُ أَنَا بِعَیْنِی. قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی.
قَالَ: نَعَمْ، إِنَّهُ أَتَانِی یَوْماً مُغْضَباً وَ فِی یَدِهِ قَوْسُهُ فَقَالَ لِی: یَا فُلَانُ! عَلَیْکَ بِشِیعَتِکَ الطُّغَاةِ وَ لَا تَتَعَرَّضْ لِشِیعَتِی، فَإِنِّی خَلِیقٌ أَنْ أُنَکِّلَ بِکَ. فَغَضِبْتُ أَنَا أَیْضاً- وَ لَمْ أَکُنْ وَقَفْتُ عَلَی سِحْرِهِ قَبْلَ ذَلِکَ-، فَقُلْتُ: یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ! مَهْ، مَا هَذَا الْغَضَبُ وَ السَّلْطَنَةُ؟. أَ تَعْرِفُنِی حَقَّ الْمَعْرِفَةِ؟. قَالَ: نَعَمْ، فَوَ اللَّهِ لَأَعْرِفَنَّ قَدْرَکَ، ثُمَّ رَمَی بِقَوْسِهِ الْأَرْضَ، وَ قَالَ: خُذِیهِ، فَصَارَتْ ثُعْبَاناً عَظِیماً مِثْلَ ثُعْبَانِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ فَفَغَرَ فَاهُ (3) فَأَقْبَلَ نَحْوِی لِیَبْلَعَنَی، فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ طَارَ رُوحِی فَرَقاً وَ خَوْفاً
ص: 248
خد اصلَّی الله علیه و آله به همراه فرشتگان بودم و چیزی از آن را انکار نکردم، به خدا سوگند، شگفت زده باقی ماندم، در حالی که به چهره پیامبر مینگریستم، و هنگامیکه نگاه کردنم به ایشان طول کشید، با دندانها انگشتان خود را گاز گرفت و به من فرمود: ای فلان بن فلان، «أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا(1)»، {آیا به آن کسی که تو را از خاک سپس از نطفه آفریده، آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد کافر شدی؟!} او گفت: من بیهوش بر زمین افتادم، و هنگامی که به هوش آمدم، حضرت به من فرمود: آیا پیامبر را دیدی و کلامش را شنیدی؟ من گفتم: آری. امام فرمود: به پیامبر بنگر، من نگریستم، نه اثری و نه خبری از پیامبرصلَّی الله علیه و آله بود و نه از آن سواران، امام به من گفتند: ای بیچاره. از این لحظه، توبه کن.
در آن روز، به این نتیجه رسیدم که او جادوگرترین اهل زمین است. به خدا قسم، درآن روز از او ترسیدم و آن کار وی مرا ترسانید. ای سلمان، اگر فکر نمی کردم که او را ترک میکنی، تو را باخبر نمیکردم، این مسئله را کتمان کن و با ما باش تا از ما و در کنار ما باشی تا ولایت مداین و فارس (جنوب ایران) را به تو بدهم، و به سوی مداین و فارس حرکت کن و پسر ابوطالب را از آنچه بین ما گذشت، باخبر مکن، زیرا بیم آن دارم که نیرنگی بر من به کار ببندد. سلمان میگوید: من خندیدم و به او گفتم: تو از او میترسی؟! گفت: به خدا سوگند، آری. چنان میترسم که از هیچ چیز مثل آن ترس ندارم. سلمان میگوید: من سخنان او را نادیده گرفتم و به او گفتم: ای عبدالله، خبر دیگری برایم بگو. به خدا سوگند، مرا از چیزهای شگفتی باخبر کردی! عبدالله گفت: اگر این طور است تو را از عجیبترین از این، از آنچه که خود به چشم دیدهام، باخبر خواهم کرد. من گفتم: پس باخبر کن.
او گفت: آری، او روزی درحالیکه خشمگین بود و کمانش در دستش بود، نزد من آمد و به من گفت: ای فلانی، مواظب پیروان ستمگر خود باش و بر شیعیان من تعرض نکن، چرا که میتوانم کاری بکنم که برای دیگران درس عبرتی باشی. من هم خشمگین شدم و قبل از آن، از سحر و جادوی او خبر نداشتم، من گفتم: ای پسر ابوطالب، اندکی صبر کن، این خشم و قدرت نمایی دیگر چیست؟ آیا مرا به خوبی میشناسی؟ فرمود: آری، به خدا سوگند، قدر و اندازه تو را میشناسم. سپس کمان خود را بر زمین انداخت و فرمود: آن را بردار. ولی کمان تبدیل به ماری بزرگ بسان مار موسی بن عمران شد و دهانش را باز کرد و به سوی من آمد تا مرا ببلعد، همین که آن را دیدم، روحم از ترس و وحشت پرید
ص: 248
وَ صِحْتُ وَ قُلْتُ: اللَّهَ! اللَّهَ! الْأَمَانَ الْأَمَانَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، اذْکُرْ مَا کَانَ فِی خِلَافَةِ الْأَوَّلِ مِنِّی حِینَ وَثَبَ إِلَیْکَ، وَ بَعْدُ فَاذْکُرْ مَا کَانَ مِنِّی إِلَی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْفَاسِقِ بْنِ الْفَاسِقِ حِینَ أَمَرَهُ الْخَلِیفَةُ بِقَتْلِکَ، وَ بِاللَّهِ مَا شَاوَرَنِی فِی ذَلِکَ فَکَانَ مِنِّی مَا کَانَ حَتَّی شَکَانِی وَ وَقَعَ بَیْنَنَا الْعَدَاوَةُ، وَ اذْکُرْ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- مَا کَانَ مِنِّی فِی مَقَامِی حِینَ قُلْتُ: إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً فَمَنْ عَادَ إِلَی مِثْلِهَا فَاقْتُلُوهُ، فَارْتَابَ النَّاسُ وَ صَاحُوا وَ قَالُوا: طَعَنَ عَلَی صَاحِبِهِ، قَدْ عَرَفْتَ هَذَا کُلَّهُ، وَ بِاللَّهِ إِنَّ شِیعَتَکَ یُؤْذُونَنِی وَ یُشَنِّعُونَ عَلَیَّ، وَ لَوْ لَا مَکَانُکَ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- لَکُنْتُ نَکَلْتُ بِهِمْ، وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی لَمْ أَتَعَرَّضْ لَهُمْ مِنْ أَجْلِکَ وَ کَرَامَتِکَ، فَاکْفُفْ عَنِّی هَذَا الثُّعْبَانَ فَإِنَّهُ یَبْلَعُنِی. فَلَمَّا سَمِعَ هَذَا الْمَقَالَ مِنِّی قَالَ: أَیُّهَا الْمِسْکِینُ لَطُفْتَ فِی الْکَلَامِ، وَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ (1) نَشْکُرُ الْقَلِیلَ، ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی الثُّعْبَانِ وَ قَالَ: مَا تَقُولُ؟. قُلْتُ: الْأَمَانَ! الْأَمَانَ! قَدْ عَلِمْتَ أَنِّی لَمْ أَقُلْ إِلَّا حَقّاً، فَإِذَا قَوْسُهُ فِی یَدِهِ وَ لَیْسَ هُنَاکَ ثُعْبَانٌ وَ لَا شَیْ ءٌ، فَلَمْ أَزَلْ أَحْذَرُهُ وَ أَخَافُهُ إِلَی یَوْمِی هَذَا.
قَالَ سَلْمَانُ: فَضَحِکْتُ وَ قُلْتُ: وَ اللَّهِ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذِهِ الْأُعْجُوبَاتِ.
قَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! هَذَا مَا رَأَیْتُهُ أَنَا بِعَیْنَیَّ هَاتَیْنِ، وَ لَوْ لَا أَنِّی قَدْ رَفَعْتُ الْحِشْمَةَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مَا کُنْتُ بِالَّذِی أُخْبِرُکَ بِهَذَا.
قَالَ سَلْمَانُ: فَتَجَاهَلْتُ عَلَیْهِ، فَقُلْتُ: هَلْ رَأَیْتَ مِنْهُ سِحْراً غَیْرَ مَا أَخْبَرْتَنِی بِهِ؟. قَالَ: نَعَمْ، لَوْ حَدَّثْتُکَ لَبَقِیتَ مِنْهُ مُتَحَیِّراً، وَ لَا تَقُلْ- یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ- إِنَّ هَذَا السِّحْرَ هُوَ الَّذِی أَظْهَرَهُ، لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنْ هُوَ وِرَاثَةٌ یَرِثُونَهَا. قُلْتُ: کَیْفَ؟.
قَالَ: أَخْبَرَنِی أَبِی أَنَّهُ رَأَی مِنْ أَبِیهِ أَبِی طَالِبٍ وَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ سِحْراً لَمْ یُسْمَعْ بِمِثْلِهِ، وَ ذَکَرَ أَبِی أَنَّ أَبَاهُ نُفَیْلًا أَخْبَرَهُ أَنَّهُ رَأَی مِنْ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سِحْراً لَمْ یُسْمَعْ بِمِثْلِهِ.
قَالَ سَلْمَانُ: فَقُلْتُ: حَدِّثْنِی بِمَا أَخْبَرَکَ بِهِ أَبُوکَ؟.
قَالَ: نَعَمْ، أَخْبَرَنِی أَبِی أَنَّهُ خَرَجَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فِی سَفَرٍ یُرِیدُونَ الشَّامَ
ص: 249
و فریاد زدم و گفتم: خدایا، خدایا، الأمان، الأمان، یا امیرمؤمنان! آنچه را از من در زمان خلافت اوّلی سر زد، به یاد میآورم، زمانیکه او بر تو حمله کرد. و همچنین آنچه از من در نزد خالد بن ولید فاسقِ فاسقزاده، هنگامیکه خلیفه به او دستور کشتن تو را داد، به یاد میآورم. به خدا قسم، خلیفه درباره آن با من مشورت نکرد و آنچه از من میباید سر میزد، اتفاق افتاد تا این که از من شکایت کرده و میان ما دشمنی واقع شد، و ای امیرمؤمنان، آنچه را من در مقامم اتفاق افتاد ذکر کن. زمانیکه گفتم: بیعت ابوبکر کار نسنجیدهای بود، هر کس همانند آن را تکرار کند او را بکشید. مردم شک کردند و فریاد زدند و گفتند: او بر دوستش طعن زد. و شما همه آن را میدانید. به خدا سوگند، شیعه تو مرا آزار داده و از من بدگویی میکنند، و ای امیرمؤمنان، اگر جایگاه تو نبود، بلایی سر آنان می آوردم که مایه عبرت دیگران میشد، و شما میدانید که من به خاطر شما و به خاطر بزرگواری شما، معترض آنها نشدم، مرا از دست این مار نجات ده که میخواهد مرا ببلعد. زمانی که او این سخن را از من شنید گفت: بیچاره! به نرمی سخن میگویی و ما اهل بیت چیز اندک را هم میپذیریم. سپس با دستش به مار زد و گفت: چه میگویی؟ عرض کردم: امان بدهید، امان بدهید! دانستید که من جز حق چیزی نگفتم، همین اینکه این را گفتم، کمان او در دستش قرار گرفت و درآنجا نه ماری بود و نه چیزی، من همچنان از او دوری میکنم و تا به امروز از او میترسم.
سلمان میگوید: من خندیدم و گفتم: به خدا قسم، همانند این عجایب نشنیدم. او گفت: ای اباعبدالله، این را من با این دو چشمانم دیدم، و اگر با هم خودمانی نبودیم، تو را از آنچه کردهام باخبر نمیکردم، سلمان میگوید: خود را به نادانی زدم و گفتم: آیا جادویی غیر از آنچه گفتی از او دیدهای؟ او گفت: آری، اگر آن را
به تو بگویم متحیر خواهی شد، ای ابا عبدالله! نگو که این جادویی است که او آشکار کرد. نه سوگند به خدا، ولی آن سحر و جادو، میراثی هستند که آنها آن را به ارث میبرند. من گفتم: چگونه؟ گفت: پدرم به من خبر داد که از پدر او ابیطالب و از عبدالله (پدر حضرت محمد) جادویی دیده است که همانند آن را نشنیده، و پدرم گفت که پدرش نفیل او را خبر داد که از عبدالمطلب جادویی دید که مثل آن را نشنیده بود. سلمان میگوید: من گفتم: از آنچه پدرت به تو خبر داده، سخن بگو؟
گفت: آری، پدرم به من خبر داد که به همراه ابوطالب برای سفری خارج شد. آنها به همراه بازرگانان قریش میخواستند به شام بروند.
ص: 249
مَعَ تُجَّارِ قُرَیْشٍ تَخْرُجُ مِنَ السَّنَةِ إِلَی السَّنَةِ مَرَّةً وَاحِدَةً فَیَجْمَعُونَ أَمْوَالًا کَثِیرَةً، وَ لَمْ یَکُنْ فِی الْعَرَبِ أَتْجَرُ مِنْ قُرَیْشٍ، فَلَمَّا کَانُوا بِبَعْضِ الطُّرُقِ إِذَا قَوْمٌ مِنَ الْأَعْرَابِ قُطَّاعٌ شَاکُونَ فِی السِّلَاحِ لَا یُرَی مِنْهُمْ إِلَّا الْحَدَقُ، فَلَمَّا ظَهَرُوا لَنَا هَالَنَا أَمْرُهُمْ وَ فَزِعْنَا وَ وَقَعَ الصِّیَاحُ فِی الْقَافِلَةِ، وَ اشْتَغَلَ کُلُّ إِنْسَانٍ بِنَفْسِهِ یُرِیدُ أَنْ یَنْجُوَ بِنَفْسِهِ فَقَطْ، وَ دَهِمَنَا أَمْرٌ جَلِیلٌ، وَ اجْتَمَعْنَا وَ عَزَمْنَا عَلَی الْهَرَبِ، فَمَرَرْنَا بِأَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ جَالِسٌ، فَقُلْنَا: یَا أَبَا طَالِبٍ! مَا لَکَ؟ أَ لَا تَرَی مَا قَدْ دَهِمَنَا فَانْجُ بِنَفْسِکَ مَعَنَا؟.
فَقَالَ: إِلَی أَیْنَ نَهْرُبُ فِی هَذِهِ الْبَرَارِی؟. قُلْنَا: فَمَا الْحِیلَةُ؟. قَالَ: الْحِیلَةُ أَنْ نَدْخُلَ هَذِهِ الْجَزِیرَةَ فَنُقِیمَ فِیهَا وَ نَجْمَعَ أَمْتِعَتَنَا وَ دَوَابَّنَا وَ أَمْوَالَنَا فِیهَا.
قَالَ: فَبَقِینَا مُتَعَجِّبِینَ، وَ قُلْنَا: لَعَلَّهُ جُنَّ وَ فَزِعَ مِمَّا نَزَلَ بِهِ، فَقُلْنَا: وَیْحَکَ! وَ لَنَا هُنَا جَزِیرَةٌ؟! قَالَ: نَعَمْ. قُلْنَا: أَیْنَ هِیَ؟. قَالَ: انْظُرُوا أَمَامَکُمْ. قَالَ:
فَنَظَرْنَا إِذَا وَ اللَّهِ جَزِیرَةٌ عَظِیمَةٌ لَمْ یَرَ النَّاسُ أَعْظَمَ مِنْهَا وَ لَا أَحْصَنَ مِنْهَا، فَارْتَحَلْنَا وَ حَمَلْنَا أَمْتِعَتَنَا، فَلَمَّا قَرِبْنَا مِنْهَا إِذَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَهَا وَادٍ عَظِیمٌ مِنْ مَاءٍ لَا یُمْکِنُ أَحَداً أَنْ یَسْلُکَهُ، فَقَالَ: وَیْحَکُمْ! أَ لَا تَرَوْنَ هَذَا الطَّرِیقَ الْیَابِسَ الَّذِی فِی وَسَطِهِ قُلْنَا: لَا.
قَالَ: فَانْظُرُوا أَمَامَکُمْ وَ عَنْ یَمِینِکُمْ، فَنَظَرْنَا فَإِذَا وَ اللَّهِ طَرِیقٌ یَابِسٌ سَهْلُ الْمَسْلَکِ فَفَرِحْنَا، وَ قُلْنَا: لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا بِأَبِی طَالِبٍ، فَسَلَکَ وَ سَلَکْنَا خَلْفَهُ حَتَّی دَخَلْنَا الْجَزِیرَةَ فَحَطَطْنَا، فَقَامَ أَبُو طَالِبٍ فَخَطَّ خَطّاً عَلَی جَمِیعِ الْقَافِلَةِ، ثُمَّ قَالَ: یَا قَوْمُ! أَبْشِرُوا فَإِنَّ الْقَوْمَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکُمْ وَ لَا أَحَدٌ مِنْهُمْ بِسُوءٍ.
قَالَ: وَ أَقْبَلَتِ الْأَعْرَابُ یَتَرَاکَضُونَ خَلْفَنَا، فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْوَادِی إِذَا بَحْرٌ عَظِیمٌ قَدْ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَنَا فَبَقُوا مُتَعَجِّبِینَ، فَنَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ، وَ قَالُوا: یَا قَوْمُ! هَلْ رَأَیْتُمْ قَطُّ هَاهُنَا جَزِیرَةً أَوْ بَحْراً؟. قَالُوا: لَا. فَلَمَّا کَثُرَ تَعَجُّبُهُمْ قَالَ شَیْخٌ مِنْهُمْ- قَدْ مَرَّتْ عَلَیْهِ (1) التَّجَارِبُ-: یَا قَوْمُ! أَنَا أَطَّلِعُکُمْ عَلَی بَیَانِ هَذَا الْأَمْرِ السَّاعَةَ. قَالُوا: هَاتِ- یَا شَیْخُ- فَإِنَّکَ أَقْدَمُنَا وَ أَکْبَرُنَا سِنّاً وَ أَکْثَرُنَا تجاربا [تَجَارِبَ] . قَالَ:
ص: 250
- قریش هر سال یکبار اموال بسیاری جمع میکرد و در میان عرب کسی از قریش تاجرتر نبود. - هنگامیکه در یکی از راهها بودیم، ناگهان گروهی اعرابی راهزن تا به دندان مسلح که فقط چشمان آنها دیده میشد، بر ما ظاهر شدند. ما ترسیدیم و کاروانیان داد و فریاد کردند، و هر کس به فکر خود بود و میخواست خودش را نجات دهد، زیرا حادثه بزرگی ما را فرا گرفته بود. جمع شدیم و تصمیم گرفتیم فرار کنیم، ناگهان دیدیم که ابوطالب نشسته است. به او گفتیم: ای ابوطالب، تو را چه شده است، آیا
آنچه را اتفاق افتاده نمیبینی؟ خودت را نجات بده. او گفت: در این صحرا به کجا فرار کنیم؟ گفتیم: پس چاره چیست؟ او گفت: چاره این است که داخل این جزیره شده و درآنجا بمانیم. وسایل و چهارپایان و اموال خود را نیز در آنجا جمع میکنیم.
پدرم گفت: ما تعجب کردیم و گفتیم: شاید از ترس آنچه پیش آمده، دیوانه شده و هذیان میگوید. پس گفتیم: وای بر تو! مگر اینجا جزیرهای است؟! گفت: آری. گفتیم: آن کجاست؟ گفت: جلوی خود را نگاه کنید. پدرم گفت: نگاه کردیم ناگهان به خدا قسم، جزیره بزرگی دیدیم که مردم بزرگتر و امنتر از آن را ندیده بودند، ما حرکت کردیم و وسایل خود را برداشتیم، هنگامیکه نزدیک آن شدیم، دیدیم میان ما و آن جزیره، دره بزرگی پر از آب وجود دارد که کسی نمیتواند از آن عبور کند، ابوطالب گفت: وای برشما! آیا این راه خشکی را که در وسط دره است نمیبینید؟ گفتیم: نه. او گفت: به جلو و سمت راست خود نگاه کنید، ما نگاه کردیم، به خدا قسم، راه خشک و همواری دیدیم و خوشحال شدیم، و گفتیم: خداوند به وسیله ابوطالب بر ما منت نهاده است. او به راه افتاد و ما پشت سر او حرکت کردیم تا اینکه وارد آن جزیره شدیم و درآنجا مستقر شدیم.
ابوطالب آمد و دور کاروان خطی کشید، سپس گفت: ای قوم، آسوده خاطر باشید که آن قوم هرگز به شما نمیرسد و کسی از آنها نمیتواند آسیبی به شما برساند. پدرم میگوید: راهزنان پشت سر ما میدویدند، همین که به آن دره رسیدند، دریای بزرگی میان خود و ما دیدند و تعجب کردند، و به همدیگر نگاه کرده و گفتند: ای قوم، آیا تا به حال اینجا جزیره یا دریایی دیده بودید؟ گفتند: نه. هنگامیکه حیرت آنان زیاد گشت، پیرمردی از آنها که تجربه زیادی داشت گفت: ای قوم، الآن شما را از این مسئله باخبر میکنم. آنها گفتند: جلو بیا ای شیخ، زیرا که تو قدیمیترین، مسنترین و باتجربه ترین ما هستی.
پیرمرد گفت:
ص: 250
نَادُوا الْقَوْمَ، فَنَادَوْهُمْ، فَقَالُوا: مَا تُرِیدُونَ؟. قَالَ الشَّیْخُ: قُولُوا لَهُمْ: أَ فِیکُمْ أَحَدٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ؟ فَنَادَوْهُمْ، فَقَالُوا: نَعَمْ، فِینَا أَبُو طَالِبِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.
قَالَ الشَّیْخُ: یَا قَوْمُ!، قَالُوا: لَبَّیْکَ. قَالَ: لَا یُمْکِنُنَا أَنْ نَصِلَ إِلَیْهِمْ بِسُوءٍ أَصْلًا، فَانْصَرِفُوا وَ لَا تَشْتَغِلُوا بِهِمْ، فَوَ اللَّهِ مَا فِی أَیْدِیکُمْ مِنْهُمْ قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ، فَقَالُوا: قَدْ خَرِفْتَ أَیُّهَا الشَّیْخُ، أَ تَنْصَرِفُ عَنْهُمْ وَ تَتْرُکُ هَذِهِ الْأَمْوَالَ الْکَثِیرَةَ وَ الْأَمْتِعَةَ النَّفِیسَةَ مَعَهُمْ؟!، لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنْ نُحَاصِرُهُمْ أَوْ یَخْرُجُونَ إِلَیْنَا فَنَسْلُبُهُمْ. قَالَ الشَّیْخُ: قَدْ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ، فَاتْرُکُوا نُصْحَکُمْ وَ ذَرُوا. قَالُوا: اسْکُتْ یَا جَاهِلُ! فَحَطُّوا رَوَاحِلَهُمْ لِیُحَاصِرُوهُمْ فَلَمَّا حَطُّوا أَبْصَرَ بَعْضُهُمْ بِالطَّرِیقِ الْیَابِسِ، فَصَاحَ: یَا قَوْمُ! هَاهُنَا طَرِیقٌ یَابِسٌ، فَأَبْصَرَ الْقَوْمُ کُلُّهُمُ الطَّرِیقَ الْیَابِسَ، وَ فَرِحُوا وَ قَالُوا: نَسْتَرِیحُ سَاعَةً وَ نَعْلِفُ دَوَابَّنَا ثُمَّ نَرْتَحِلُ إِلَیْهِمْ فَإِنَّهُمْ لَا یُمْکِنُهُمْ أَنْ یَتَخَلَّصُوا، فَفَعَلُوا، فَلَمَّا أَرَادُوا الِارْتِحَالَ تَقَدَّمَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ إِلَی الطَّرِیقِ الْیَابِسِ فَلَمَّا تَوَسَّطُوا غَرِقُوا وَ بَقِیَ الْآخَرُونَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ فَأَمْسَکُوا وَ نَدِمُوا فَاجْتَمَعُوا إِلَی الشَّیْخِ، وَ قَالُوا: وَیْحَکَ یَا شَیْخُ! أَلَّا أَخْبَرْتَنَا أَمْرَ هَذَا الطَّرِیقِ فَإِنَّهُ قَدْ أُغْرِقَ فِیهِ خَلْقٌ کَثِیرٌ. قَالَ الشَّیْخُ: قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ وَ نَصَحْتُ لَکُمْ فَخَالَفْتُمُونِی وَ عَصَیْتُمْ أَمْرِی حَتَّی هَلَکَ مِنْکُمْ مَنْ هَلَکَ. قَالُوا لَهُ: وَ مِنْ أَیْنَ عَلِمْتَ ذَاکَ یَا شَیْخُ؟. قَالَ:
وَیْحَکُمْ! إِنَّا خَرَجْنَا مَرَّةً قَبْلَ هَذَا نُرِیدُ الْغَارَةَ عَلَی تِجَارَةِ قُرَیْشٍ، فَوَقَعْنَا عَلَی الْقَافِلَةِ فَإِذَا فِیهَا مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَمْتِعَةِ مَا لَا یُحْصَی کَثْرَةً، فَقُلْنَا (1) قَدْ جَاءَ الْغِنَی آخِرَ الْأَبَدِ، فَلَمَّا أَحَسُّوا بِنَا- وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ إِلَّا قَدْرُ مِیلٍ- قَامَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یُقَالُ لَهُ: عَبْدُ اللَّهِ، فَقَالَ: یَا أَهْلَ الْقَافِلَةِ! مَا تَرَوْنَ؟. قَالُوا: مَا تَرَی، قَدْ دَهِمَنَا هَذَا الْخَیْلُ الْکَثِیرُ، فَسَلُوهُمْ أَنْ یَأْخُذُوا مِنَّا أَمْوَالَنَا وَ یُخَلُّوا سِرْبَنَا فَإِنَّا إِنْ نَجَوْنَا بِأَنْفُسِنَا فَقَدْ فُزْنَا. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: قُومُوا وَ ارْتَحِلُوا فَلَا بَأْسَ عَلَیْکُمْ. فَقُلْنَا: وَیْحَکَ! وَ قَدْ قَرُبَ الْقَوْمُ وَ إِنِ ارْتَحَلْنَا وَضَعُوا عَلَیْنَا السُّیُوفَ. فَقَالَ: وَیْحَکُمْ! إنا [إِنَ] (2) لَنَا رَبّاً یَمْنَعُنَا مِنْهُمْ،
ص: 251
کاروانیان را صدا زنید، پس صدا زدند. پس آنها گفتند: چه میخواهید؟ شیخ گفت: به آن کاروانیان بگویید: آیا در میان شما کسی از فرزندان عبدالمطلب است؟ راهزنان، آنها را صدا زدند و پرسیدند. کاروانیان گفتند: آری، ابوطالب بن عبدالمطلب نزد ماست. شیخ گفت: ای قوم! آنها گفتند: گوش به فرمان هستیم. شیخ گفت: هرگز نمیتوانیم آسیبی به آنها برسانیم، پس برگردید و خودتان را به آنها مشغول نکنید. به خدا سوگند، چیزی نه کم و نه زیاد، از آنها نمیتوانید بگیرید. راهزنان گفتند: ای شیخ، عقلت را از دست دادی، آیا آنها را رها کرده و این اموال زیاد و کالاهای گرانبها را وامیگذاری؟! نه هرگز، به خدا سوگند، آنقدر آنها را محاصره میکنیم تا خارج شوند و آنها را غارت کنیم. شیخ گفت: من شما را نصیحت کردم ولی شما نصیحت کنندگان را دوست ندارید، نصیحت خود را رها کنید. گفتند: ای نادان، ساکت شو.
راهزنان شتران خود را خواباندند تا آنها را محاصره کنند، در این هنگام یکی از آنها راه خشکی را دید و فریاد زد: ای قوم، بیایید، اینجا یک راه خشکی وجود دارد. همه آنها، آن راه را دیدند و شادمان گشته و گفتند: اندکی استراحت کرده و چهارپایان خود را علوفه داده، سپس به آنها حمله میکنیم؛ زیرا نمیتوانند از چنگ ما فرار کنند. آنها استراحت کرده و هنگامیکه خواستند حرکت کنند، گروهی از آنها آن راه خشک را پیموده و همین که به میانه آن رسیدند، غرق شدند و دیگران به آنها نگاه میکردند، پس درنگ کرده و پشیمان شدند، و دور شیخ جمع شدند و گفتند: وای بر تو ای شیخ، چرا ما را از این راه باخبر نکردی که بسیاری از ما غرق شدند؟! شیخ گفت: من شما را باخبر کرده و نصیحت نمودم ولی شما با من به مخالفت پرداخته و سخن مرا نپذیرفتید تا اینکه گروهی از شما هلاک شدند. دزدان به او گفتند: ای شیخ، آن را از کجا میدانستی؟ گفت: وای بر شما! یک بار قبل از این، خارج شدیم و میخواستیم بر بازرگانان قریش حمله ببریم، چشمانمان به آن قافله افتاد که اموال و کالاهای بیشماری داشت. با خود گفتیم: تا ابد ثروتمند میشویم. هنگامیکه ما را دیدند، درحالیکه میان ما وآنان، تنها به اندازه یک میل فاصله بود، مردی از فرزندان عبدالمطلب به نام عبدالله برخاست و گفت: ای اهل کاروان، چه میبینید؟ گفتند: آنچه تو میبینی! سواران زیادی که ما را در برگرفتهاند، از آنها بخواهید اموال ما را بگیرند و کاروان را رها کنند که اگر ما خود را نجات دهیم، سود بردهایم. پس عبدالله گفت: برخیزید و حرکت کنید، هیچ مشکلی پیش نمیآید. - پدرم گفت: - ما گفتیم: وای برتو! راهزنان نزدیک شدهاند، اگر حرکت کنیم شمشیرها را بر گردن ما فرود خواهند آورد. عبدالله گفت: وای برشما! ما خدایی داریم که ما را از آنان نگاه میدارد،
ص: 251
وَ هُوَ رَبُّ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ، وَ مَا اسْتَجَرْنَا بِهِ قَطُّ إِلَّا أَجَارَنَا، فَقُومُوا وَ بَادِرُوا. قَالَ: فَقَامَ الْقَوْمُ وَ ارْتَحَلُوا، فَجَعَلُوا یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً، وَ نَحْنُ نَتَّبِعُهُمْ بِالرَّکْضِ الْحَثِیثِ وَ السَّیْرِ الشَّدِیدِ فَلَا نَلْحَقُهُمْ، وَ کَثُرَ تَعَجُّبُنَا مِنْ ذَلِکَ، وَ نَظَرَ بَعْضُنَا إِلَی بَعْضٍ وَ قُلْنَا: یَا قَوْمُ! هَلْ رَأَیْتُمْ أَعْجَبَ مِنْ هَذَا؟! إِنَّهُمْ یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً وَ نَحْنُ نَتَرَاکَضُ فَلَا یُمْکِنُنَا أَنْ نَلْحَقَهُمْ، فَمَا زَالَ ذَلِکَ دَأْبَنَا وَ دَأْبَهُمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا، کُلَّ یَوْمٍ یَخْطُونَ فَیَقُومُ عَبْدُ اللَّهِ فَیَخُطُّ خَطّاً حَوْلَ الْقَافِلَةِ وَ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ:
لَا تَخْرُجُوا مِنَ الْخَطِّ فَإِنَّهُمْ لَا یَصِلُونَ إِلَیْکُمْ فَنَنْتَهِی إِلَی الْخَطِّ فَلَا یُمْکِنُنَا أَنْ نَتَجَاوَزَهُ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ- کُلَّ یَوْمٍ یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً وَ نَحْنُ نَتَرَاکَضُ أَشْرَفْنَا عَلَی هَلَاکِ أَنْفُسِنَا وَ عَطِبَتْ دَوَابُّنَا وَ بَقِینَا لَا حَرَکَةَ بِنَا وَ لَا نُهُوضَ، فَقُلْنَا: یَا قَوْمُ! هَذَا وَ اللَّهِ الْعَطَبُ وَ الْهَلَاکُ، فَمَا تَرَوْنَ؟. قَالُوا: الرَّأْیُ الِانْصِرَافُ عَنْهُمْ (1)، فَإِنَّهُمْ قَوْمٌ سَحَرَةٌ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: إِنْ کَانُوا سَحَرَةً فَالرَّأْیُ أَنْ نَغِیبَ عَنْ أَبْصَارِهِمْ وَ نُوهِمَهُمْ أَنَّا قَدِ انْصَرَفْنَا عَنْهُمْ، فَإِذَا ارْتَحَلُوا کَرَرْنَا عَلَیْهِمْ کَرَّةً وَ هَجَمْنَا عَلَیْهِمْ فِی مَضِیقٍ. قَالُوا: نِعْمَ الرَّأْیُ هَذَا، فَانْصَرَفْنَا عَنْهُمْ وَ أَوْهَمْنَاهُمْ أَنَّا قَدْ یَئِسْنَا، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ ارْتَحَلُوا وَ مَضَوْا فَتَرَکْنَاهُمْ حَتَّی اسْتَبْطَنُوا وَادِیاً فَقُمْنَا فَأَسْرَجْنَا وَ رَکِبْنَا حَتَّی لَحِقْنَاهُمْ، فَلَمَّا أَحَسُّوا بِنَا فَزِعُوا إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ قَالُوا: قَدْ لَحِقُونَا. فَقَالَ: لَا بَأْسَ عَلَیْکُمْ، امْضُوا رُوَیْداً. قَالَ: فَجَعَلُوا یَسِیرُونَ سَیْراً رُوَیْداً، وَ نَحْنُ نَتَرَاکَضُ وَ نَقْتُلُ أَنْفُسَنَا وَ دَوَابَّنَا حَتَّی أَشْرَفْنَا عَلَی الْمَوْتِ مَعَ دَوَابِّنَا، فَلَمَّا کَانَ فِی آخِرِ النَّهَارِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ لِأَصْحَابِهِ: حُطُّوا رَوَاحِلَکُمْ، وَ قَامَ فَخَطَّ خَطّاً وَ قَالَ: لَا تَخْرُجُوا مِنَ الْخَطِّ فَإِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکُمْ بِمَکْرُوهٍ، فَانْتَهَیْنَا إِلَی الْخَطِّ فَوَ اللَّهِ مَا أَمْکَنَنَا أَنْ نَتَجَاوَزَهُ، فَقَالَ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ: وَ اللَّهِ مَا بَقِیَ إِلَّا الْهَلَاکُ أَوِ الِانْصِرَافُ عَنْهُمْ عَلَی أَنْ لَا نَعُودَ إِلَیْهِمْ. قَالَ: فَانْصَرَفْنَا عَنْهُمْ فَقَدْ عَطِبَتْ دَوَابُّنَا وَ هَلَکَتْ، وَ کَانَتْ سَفْرَةً مَشُومَةً عَلَیْنَا، فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ مِنَ الشَّیْخِ قَالُوا: أَلَّا أَخْبَرْتَنَا بِهَذَا
ص: 252
و او خدای کعبه و رکن و مقام است، هر زمان از او پناه خواستیم پناهمان داد، برخیزید و حرکت کنید.
شیخ گفت: آن قوم برخاستند و حرکت کردند، و شروع کردند به آهسته راه رفتن، و ما به سرعت و دوان دوان آنها را دنبال میکردیم ولی به آنها نمیرسیدیم، و از آن رخداد بسیار در شگفت شدیم، و به یکدیگر نگریسته و گفتیم: ای قوم، آیا شگفتتر از این دیدهاید؟ آنها آهسته راه میروند و ما میدویم ولی به آنها نمیرسیم! و پیوسته سه شبانه روز است که این حال و وضعیت ماست، هر روز عبدالله برخاسته و خطی اطراف قافله میکشد و به یارانش میگوید: از این خط خارج مشوید؛ آنان به شما نمی رسند، و ما به آن خط میرسیم ولی نمیتوانیم از آن بگذریم.
بعد از سه روز، آنها هر روز آرام و آهسته پیش میرفتند و ما میدویدیم، نزدیک بود خود را هلاک کنیم و چهارپایان خسته شدند و یارای بلند شدن و حرکت کردن در ما نبود، گفتیم: ای قوم، به خدا سوگند، اینکار، خود را خسته کردن و به هلاک انداختن است، چه میاندیشید؟ گفتند: رأی این است که از آنها صرف نظر کنیم، چرا که آنها، قومی جادوگرند. یکی از آنان گفت: اگر جادوگر باشند، رای این است که از دیده آنها پنهان شده و به آنان چنان وانمود کنیم که ما از آنها صرف نظر کرده و رهایشان کردیم، آنگاه که به راه افتادند، دوباره آنها را دنبال کرده و در مکان تنگی بر آنها حملهور میشویم. همه گفتند: چه نیکو رأیی است. پس ما از آنان صرف نظر کرده و آنها را چنان به گمان افکندیم که از آنها ناامید شده ایم. فردای آن روز، آنها حرکت کرده و بهراه افتادند. ما هم آنها را رها کردیم تا این که در درهای داخل شدند. ما برخاسته و چهارپایان خود را زین کردیم و سوار شدیم تا این که به آنها رسیدیم، همینکه احساس کردند ما میآییم، به عبدالله بن عبدالمطلب پناه بردند، و گفتند: رسیدند. عبدالله گفت: نترسید، آهسته حرکت کنید .
شیخ گفت: آنها شروع کردند به آهسته راهرفتن، و ما میدویدیم و برای رسیدن به آنها، خود و چهارپایانمان را هلاک میکردیم تا اینکه نزدیک بود ما و
چهارپایانمان بمیریم. همینکه روز به پایان رسید، عبدالله به یارانش گفت: بارها و زینها را فرود آورید. و برخاست و خطی کشید و گفت: از این خط خارج نشوید؛ چرا که آنها نمیتوانند آسیبی به شما برسانند. ما به آن خط رسیدیم، به خدا قسم، نتوانستم از آن بگذریم، یکی از ما گفت: قسم به خدا، یا باید هلاک شویم یا اینکه از آنها صرف نظر کرده و دیگر برنگردیم. پدرم گفت: ما از آنها درگذشتیم درحالیکه چهارپایان خسته و هلاک شده بودند، و آن، سفر شومی برای ما بود. زمانیکه راهزنان آن خبر را از آن شیخ شنیدند، گفتند: چرا ما را از این حدیث باخبر نکردی
ص: 252
الْحَدِیثِ فَکُنَّا نَنْصَرِفُ عَنْهُمْ وَ لَمْ یَغْرَقْ (1) مِنَّا مَنْ غَرِقَ؟.
قَالَ الشَّیْخُ: قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ وَ نَصَحْتُ لَکُمْ، وَ قُلْتُ لَکُمُ: انْصَرِفُوا عَنْهُمْ فَلَیْسَ لَکُمُ الْوُصُولُ إِلَیْهِمْ، وَ فِیهِمْ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ قُلْتُمْ: إِنِّی قَدْ خَرِفْتُ وَ ذَهَبَ عَقْلِی، فَلَمَّا سَمِعَ أَبِی هَذَا الْکَلَامَ مِنَ الشَّیْخِ وَ هُوَ یُحَدِّثُ أَصْحَابَهُ عَلَی رَأْسِ الْخُطَّةِ نَظَرَ إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ: وَیْحَکَ! أَ مَا تَسْمَعُ مَا یَقُولُ الشَّیْخُ؟.
قَالَ: بَلَی یَا خَطَّابُ! أَنَا وَ اللَّهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مَعَ عَبْدِ اللَّهِ فِی الْقَافِلَةِ وَ أَنَا غُلَامٌ صَغِیرٌ، وَ کَانَ هَذَا الشَّیْخُ عَلَی قَعُودٍ لَهُ، وَ کَانَ شَائِکاً لَا یُرَی مِنْهُ إِلَّا حَدَقَتُهُ، وَ کَانَتْ لَهُ جُمَّةٌ قَدْ أَرْخَاهَا عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ.
فَقَالَ الشَّیْخُ: صَدَقَ وَ اللَّهِ کُنْتُ یَوْمَئِذٍ عَلَی قَعُودٍ عَلَیَّ ذُؤَابَتَانِ قَدْ أَرْسَلْتُهُمَا عَنْ یَمِینِی وَ شِمَالِی. قَالَ الْخَطَّابُ: فَانْصَرِفُوا عَنَّا.
فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ: ارْتَحِلُوا. فَارْتَحَلْنَا، فَإِذَا لَا جَزِیرَةَ وَ لَا بَحْرَ وَ لَا مَاءَ، وَ إِذَا نَحْنُ عَلَی الْجَادَّةِ وَ الطَّرِیقِ الَّذِی لَمْ نَزَلَ نَسْلُکُهُ فَسِرْنَا وَ تَخَلَّصْنَا بِسِحْرِ أَبِی طَالِبٍ حَتَّی وَرَدْنَا الشَّامَ فَرِحِینَ مُسْتَبْشِرِینَ، وَ حَلَفَ الْخَطَّابُ أَنَّهُ مَرَّ بَعْدُ بِذَلِکَ الْمَوْضِعِ بِعَیْنِهِ أَکْثَرَ مِنْ عِشْرِینَ مَرَّةً إِلَی الشَّامِ فَلَمْ یَرَ جَزِیرَةً وَ لَا بَحْراً وَ لَا مَاءً، وَ حَلَفَتْ قُرَیْشٌ عَلَی ذَلِکَ، فَهَلْ هَذَا- یَا سَلْمَانُ- إِلَّا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ؟.
قَالَ سَلْمَانُ: قُلْتُ: وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ إِلَّا أَنَّکَ تُورِدُ عَلَیَّ عَجَائِبَ مِنْ أَمْرِ بَنِی هَاشِمٍ.
قَالَ: نَعَمْ، یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! هُمْ أَهْلُ بَیْتٍ یَتَوَارَثُونَ السِّحْرَ کَابِراً عَنْ کَابِرٍ!.
قَالَ سَلْمَانُ: فَقُلْتُ- وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَقْطَعَ الْحَدِیثَ-: مَا أَرَی أَنَّ هَذَا سِحْرٌ.
قَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! تَرَی کَذَبَ الْخَطَّابُ وَ أَصْحَابُهُ، أَ تَرَاکَ مَا حَدَّثْتُکَ بِهِ مِمَّا عایتنه [عَایَنْتُهُ] أَنَا بِعَیْنِی کذب [کَذِباً]؟.
قَالَ سَلْمَانُ: فَضَحِکْتُ، فَقُلْتُ: وَیْلَکَ! إِنَّکَ لَمْ تَکْذِبْ وَ لَا کَذَبَ الْخَطَّابُ
ص: 253
تا از آنان صرف نظر کرده و کسی از ما غرق نشود؟ شیخ گفت: من به شما خبر داده و نصیحتتان کردم، و گفتم: آنها را رها کنید؛ زیرا درحالیکه میان آنها مردی از فرزندان عبدالمطلب است، نمیتوانید به آنها برسید. و شما گفتید: من پیر شده و عقل خود را از دست دادهام.
هنگامیکه پدرم این سخن شیخ را شنید - و او بالای آن خط با اصحابش صحبت میکرد - به ابوطالب نگاه کرد و گفت: وای برتو! آیا آنچه را شیخ میگوید نمیشنوی؟ ابوطالب گفت: آری، ای خطّاب، به خدا سوگند، در آن روز من کودکی در کاروان، به همراه عبدالله بودم، و این شیخ بر شتر جوان خود سوار و مسلح بود، بهگونهای که تنها چشمانش دیده میشد، و گیسوانی داشت که آنها را از جانب راست و چپ خود آویزان کرده بود. شیخ گفت: به خدا، راست گفت: در آن روز من بر شتر جوانی سوار بودم و دو گیسو داشتم که آنها را از راست و چپ خود آویزان کرده بودم.
خطّاب گفت: ما را رها کنید. ابوطالب به اصحابش گفت: حرکت کنید. ما به راه افتادیم، ناگهان دیدیم، نه جزیرهای بود و نه دریا و نه آبی، و ما در جاده و راهی بودیم که پیوسته می پیمودیم، پس خوشحال شده و به وسیله سحر و جادوی ابوطالب خلاص شدیم تا اینکه وارد شام شدیم، درحالی که شادمان بودیم و به همدیگر تبریک میگفتیم. و پدرم (خطّاب) قسم خورد که بعد از آن ماجرا، بیش از بیست بار از همان محل گذشت، ولی نه جزیره ای دید و نه دریایی و نه آبی، قریش هم بر آن قسم خوردند. ای سلمان، آیا این این جز سحر و جادوی دائم چیز دیگری است؟
سلمان میگوید: گفتم: به خدا قسم، نمیدانم به تو چه بگویم جز اینکه عجایبی از امر بنی هاشم بر من میگویی! او گفت: آری، ای اباعبدالله، آنان اهل بیتی هستند که جادو را از بزرگان خود به ارث میبرند. و من در حالی که میخواستم سخن را قطع کنم، گفتم: فکر نمیکنم این سحر باشد. او گفت: سبحان الله! ای ابا عبدالله، فکر میکنی خطّاب و یارانش دروغ گفتند؟ آیا فکر میکنی آنچه برایت گفتم، و با چشم خودم دیدم، دروغ باشد؟!
سلمان میگوید: من خندیدم، و گفتم: وای بر تو! نه تو دروغ گفتی و نه خطاب
ص: 253
وَ أَصْحَابُهُ، وَ هَذَا کُلُّهُ صِدْقٌ وَ حَقٌّ.
فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَا تُفْلِحْ أَبَداً، وَ کَیْفَ تُفْلِحُ وَ قَدْ سَحَرَکَ ابْنُ أَبِی طَالِبٍ؟.
قُلْتُ: فَاتْرُکْ هَذَا .. مَا تَقُولُ فِی فَکِّ الرَّقَبَةِ وَ الْمَالِ الَّذِی وَافَاکَ مِنْ خُرَاسَانَ؟.
قَالَ: وَیْحَکَ! یُمْکِنُنِی أَنْ أَعْصِیَ هَذَا السَّاحِرَ فِی شَیْ ءٍ یَأْمُرُنِی بِهِ؟ نَعَمْ أَفُکُّهَا عَلَی رَغْمٍ مِنِّی وَ أَوْجَهَ بِالْمَالِ إِلَیْهِ.
قَالَ سَلْمَانُ: فَانْصَرَفْتُ مِنْ عِنْدِهِ، فَلَمَّا بَصُرَ بِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: یَا سَلْمَانُ! طَالَ حَدِیثُکُمَا. قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَدَّثَنِی بِالْعَجَائِبِ مِنْ أَمْرِ الْخَطَّابِ وَ أَبِی طَالِبٍ. قَالَ: نَعَمْ- یَا سَلْمَانُ- قَدْ عَلِمْتُ ذَلِکَ وَ سَمِعْتُ جَمِیعَ مَا جَرَی بَیْنَکُمَا، وَ مَا قَالَ لَکَ أَیْضاً إِنَّکَ لَا تُفْلِحُ.
قَالَ سَلْمَانُ: وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا حَضَرَ الْکَلَامَ غَیْرِی وَ غَیْرُهُ، فَأَخْبَرَنِی مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِجَمِیعِ مَا جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ.
ثُمَّ قَالَ: یَا سَلْمَانُ! عُدْ إِلَیْهِ فَخُذْ مِنْهُ الْمَالَ وَ أَحْضِرْ فُقَرَاءَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فَرِّقْهُ إِلَیْهِمْ.
و اصحابش، و همه اینها درست و واقعیت است. او گفت: به خدا سوگند، هرگز رستگار نمی شوی، چگونه رستگار شوی حال آنکه پسر ابوطالب تو را جادو کردهاست؟ من گفتم: این سخنان را رها کن، در آزادکردن خودت در مورد مالی که از خراسان به تو رسیده است، چه میگویی؟ گفت: وای برتو! مگر میشود با این جادوگر در آنچه به من فرمان میدهد، مخالفت کرد؟ آری، آن را بر خلاف میل و خواستهام آزاد میکنم و آن مال را برای او میفرستم.
سلمان میگوید: از نزد او برگشتم، همینکه امیر مؤمنان علیه السلام مرا دیدند فرمودند: ای سلمان، گفتگوی شما به درازا کشید. عرض کردم: ای امیرمؤمنان، درباره مسایل شگفتی از امر خطّاب و ابی طالب برای من گفت. حضرت فرمود: آری، ای سلمان، آن را دانستم و تمام سخنان شما را شنیدم، و همچنین به تو گفت: رستگار نشوی. سلمان عرض کرد: به خدایی که جز او خدایی نیست، غیر از ما کسی دیگر در آنجا حضور نداشت. سرور و مولایم امیرمؤمنان علیه السلام مرا از تمام آنچه بین من و او رَدّ و بَدل شده بود باخبر کردند، سپس فرمودند: ای سلمان، نزد او برگرد و آن مال را از او بگیر، و فقیران مهاجر و انصار را در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حاضر کرده و آن مال را میان آنها تقسیم کن .
توضیح
«العَقود» - به فتح قاف - : شتری که شتربان در هر کاری بر او سوار میشود، گرچه این خبر عجیب و در کتابهای معتبر ذکر نشده است، ولی چون در منبعی قدیمی یافتیم آن را در اینجا آوردیم.
روایت115.
تأویل الآیات الظاهرة (1): یکی از اهل بیت محمد صلوات الله علیهم درباره این فرموده خداوند: «وَلَقَدْ
ص: 254
خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ (1)، قَالَ: هُوَ الْأَوَّلُ.
وَ قالَ قَرِینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (2) (3)، قَالَ: هُوَ زُفَرُ، وَ هَذِهِ الْآیَاتُ إِلَی قَوْلِهِ: یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ (4) فِیهِمَا وَ فِی أَتْبَاعِهِمَا، وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها (5).
کنز (6): رَوَی بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، قَالَ: قُلْتُ لِمَوْلَایَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ تَنْفِی بِهِ عَنِّی مَا خَامَرَ نَفْسِی؟. قَالَ: ذَاکَ إِلَیْکَ. قُلْتُ: أَسْأَلُکَ عَنِ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی؟.
فَقَالَ: عَلَیْهِمَا لَعَائِنُ اللَّهِ، کِلَاهُمَا (7) مَضَیَا وَ اللَّهِ مُشْرِکَیْنِ کَافِرَیْنِ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ. قُلْتُ: یَا مَوْلَایَ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْکُمْ یُحْیُونَ الْمَوْتَی؟ وَ یُبْرِءُونَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ؟
وَ یَمْشُونَ عَلَی الْمَاءِ؟.
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا أَعْطَی اللَّهُ نَبِیّاً شَیْئاً إِلَّا أَعْطَی مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلَهُ، وَ أَعْطَاهُ مَا لَمْ یُعْطِهِمْ وَ مَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ، وَ کُلُّ مَا کَانَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَدْ أَعْطَاهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ الْحَسَنَ ثُمَّ الْحُسَیْنَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ ثُمَّ إِمَاماً (8) بَعْدَ إِمَامٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، مَعَ الزِّیَادَةِ الَّتِی تَحْدُثُ فِی کُلِّ سَنَةٍ، وَ فِی کُلِّ شَهْرٍ، وَ فِی کُلِّ یَوْمٍ (9)..
ص: 255
خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ(1)»، {و ما انسان را آفریدیم و میدانیم که نفس او چه وسوسهای به او میکند.} فرمود: او، اولی است. «قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ(2)»، {همدمش [شیطان] میگوید: پروردگار ما، من او را به عصیان وانداشتم لیکن [خودش] در گمراهی دور و درازی بود.} فرمود: او زُفَر است، و این آیات تا این فرموده خداوند: «یَومَ نَقولُ لجهنمَ هَل إمتلاتِ و تَقولُ هَل مِن مزید(3)»، {آن روز که [ما] به دوزخ میگوییم: آیا پر شدی و میگوید: آیا باز هم هست؟} درباره آندو و پیروانشان نازل شده است، و آنها و اهلشان مستحق این عذاب بودند.
روایت116.
تأویل الآیات الظاهرة (4): به حذف اسناد که سند آن به ابوحمزه ثمالی میرسد، روایت شده است که گفت: به مولایم علی بن حسین علیه السلام عرض کردم: درباره چیزی از شما میپرسم که با آن، آنچه مرا به شک انداخته را از من دور میکنید! امام فرمود: بپرس. عرض کردم: از اولی و دومی سؤال دارم؟ امام فرمود: لعنتهای خداوند برآن دو باد. به خدا قسم هر دو آن ها از دنیا رفتند درحالیکه به خداوند عظیم، مشرک و کافر بودند. عرض کردم: ای سرورم، آیا امامان از نسل شما، مرده ها را زنده میکنند؟ و نابینا و مرض پیسی را معالجه میکنند؟ و بر روی آب راه میروند؟ امام سجاد علیه السلام فرمود: هرآنچه را خداوند به پیامبری عطا کرد، همانند آن را به محمد صلَّی الله علیه و آله عطا نمود، و آنچه را که به پیامبران قبلی نداده و آنچه را که نداشتند بر پیامبر ارزانی داشت و همه آنچه را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله داشتند، خداوند آن را به امیر مؤمنان علیه السلام سپس امام حسن علیه السلام، سپس امام حسین علیه السلام و پس از آن به امامان بعدی تا روز قیامت، به همراه زیادیای که در هر سال، و در هرماه و هر روز به وجود میآید، عطا نمود.
ص: 255
کنز (1): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ (2)؟.
قَالَ (3): إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ، ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ ضَرَبَ ذَلِکَ مَثَلًا لِمَنْ وَثَبَ عَلَیْنَا وَ هَتَکَ حُرْمَتَنَا وَ ظَلَمَنَا حَقَّنَا، فَقَالَ: هُمَا بِحُسْبَانٍ، قَالَ:
هُمَا فِی عَذَابِی (4)..
بِحُسْبانٍ. قال المفسّرون: أی یجریان بحساب مقدّر معلوم فی بروجهما و منازلهما (5).
و قال فی القاموس: الحسبان- بالضم- جمع الحساب و العذاب و البلاء و الشّرّ (6)، فالتعبیر عنهما بالشمس و القمر علی زعم أتباعهما أو علی التهکّم.
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ (7)، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ، عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ (8) قَالَ: اللَّهُ عَلَّمَ مُحَمَّداً الْقُرْآنَ. قُلْتُ: خَلَقَ الْإِنْسانَ (9)؟. قَالَ: ذَلِکَ أَمِیرُ
ص: 256
روایت117.
تاویل الآیات الظاهرة:(1) از داوود رقعی نقل شده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند: «الشمس و القمر بحسبان»(2)، {خورشید و ماه بر حسابی [روان] است.} پرسیدم، حضرت فرمود: خورشید و ماه دو نشانه از نشانههای خداوند میباشند که به دستور او حرکت میکنند، و اینکه خداوند آن را برای کسی که بر ما شورید و هتک حرمت کرد و در حق ما ظلم روا داشت، مثل آورده است و فرمود: هما بحسبان، یعنی آن دو در عذاب من هستند.
توضیح
«بِحُسبان»: مفسران گفتهاند: یعنی به حساب مقدر و معلومی در برجها و منازل خود حرکت میکنند. در «قاموس المحیط» آمده است: الحُسبان به ضم حاء: جمع حساب و به معنای عذاب، بلاء و شر میباشد(3)، و تعبیر از آن دو نفر به خورشید و ماه، بنابر گمان پیروان آن دو، یا بنا بر تمسخر است.
روایت118.
و این مطلب را، آنچه علی بن ابراهیم در «تفسیر القمی(4)» از پدرش، از حسین بن خالد، از امام رضا علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «الرَّحْمَنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ»،(5) {[خدای] رحمان قرآن را یاد داد.} نقل کرده است، تایید میکند. امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند به حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله قرآن را آموخت. پرسیدم: معنای انسان در «خَلَقَ الْإِنسَانَ6»،{انسان را آفرید.} چیست؟ فرمود: منظور از انسان، حضرت علی
ص: 256
الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ. قُلْتُ: عَلَّمَهُ الْبَیانَ (1)؟. قَالَ: عَلَّمَهُ بَیَانَ (2) کُلِّ شَیْ ءٍ یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ. قُلْتُ: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ (3)؟. قَالَ: هُمَا بِعَذَابِ اللَّهِ. قُلْتُ: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یُعَذَّبَانِ؟. قَالَ: سَأَلْتَ عَنْ شَیْ ءٍ فَأَیْقِنْهُ (4)، إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ مُطِیعَانِ لَهُ، ضَوْؤُهُمَا مِنْ نُورِ عَرْشِهِ وَ حَرُّهُمَا مِنْ جَهَنَّمَ، فَإِذَا کَانَتِ الْقِیَامَةُ عادا [عَادَ] إِلَی الْعَرْشِ نُورُهُمَا وَ عَادَ إِلَی النَّارِ حَرُّهُمَا، فَلَا یَکُونُ شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ، وَ إِنَّمَا عَنَاهُمَا، أَ وَ لَیْسَ قَدْ رَوَی النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ نُورَانِ فِی النَّارِ؟!.
قُلْتُ: بَلَی. قَالَ: أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ النَّاسِ: .. فُلَانٌ وَ فُلَانٌ شَمْسُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ نُورُهَا (5)؟! فَهُمَا فِی النَّارِ. قُلْتُ (6): بَلَی. قَالَ: وَ اللَّهِ (7) مَا عَنَی غَیْرَهُمَا .. إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ کَمَا سَیَأْتِی..
علیه السلام هستند. پرسیدم: منظور از «عَلَّمَهُ الْبَیَانَ7»، {به او بیان آموخت.} چیست؟ فرمود: به او شرح هر چیزی را که مردم به آن نیازمندند آموخت. پرسیدم: منظور از «الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ8»، {خورشید و ماه به حسابی [روان]اند.} چیست؟ فرمودند: یعنی آن دو در عذاب الهی گرفتارند. پرسیدم: خورشید و ماه عذاب میشوند؟ فرمود: از چیزی پرسیدی پس دقت کن. خورشید و ماه دو موجود از آفریدههای خداوندند که به دستور او در گردش هستند و از او اطاعت میکنند، نور آن دو از نور عرش و حرارات آنها از حرارت جهنم است. روز قیامت، نور آن دو به عرش و حرارتشان به آتش جهنم برمیگردد، دیگر نه خورشید خواهد بود و نه ماهی. خداوند از این آیه، آن دو را قصد نموده، مگر نشنیدهای که مردم از پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله نقل کردهاند که فرمود: خورشید و ماه، دو نور در آتش جهنم اند؟ عرض کردم: چرا شنیدهام؟ او فرمود: آیا نشنیدهای که مردم میگویند: فلانی و فلانی، خورشید این امت و پرتو آن هستند؟ در این صورت، آن دو در آتش هستند. من عرض کردم: آری، امام فرمود: به خدا سوگند، خداوند جز آن دو را قصد ننمودهاست... تا آخر این خبر که آن را خواهیم آورد.
روایت119.
تأویل الآیات الظاهرة (1): امام صادق علیه السلام درباره این آیه: «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا
ص: 257
لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ ... (1) الْآیَةَ؟. فَقَالَ (2): هَذَا مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِرُقَیَّةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الَّتِی تَزَوَّجَهَا عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ. قَالَ: وَ قَوْلُهُ:
وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ (3)؟. یَعْنِی مِنَ الثَّالِثِ وَ عَمَلِهِ. وَ قَوْلُهُ: وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (4)؟. یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ (5).
کنز (6): رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُخْتَارٍ، عَنْهُمْ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی (7): وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ (8)؟، الثَّانِی. هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ (9)، قَالَ: الْعُتُلُّ: الْکَافِرُ الْعَظِیمُ الْکُفْرِ، وَ الزَّنِیمُ: وَلَدُ الزِّنَا (10).
کنز (11): مُحَمَّدُ بْنُ الْبَرْقِیِّ، عَنِ الْأَحْمَسِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ .. مِثْلَهُ، إِلَّا أَنَّهُ زَادَ فِیهِ: وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقْرَأُ: فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (12)، فَلَقِیَهُ الثَّانِی، فَقَالَ لَهُ: (13) تُعَرِّضُ بِی وَ بِصَاحِبِی؟!. فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ لَمْ یَعْتَذِرْ إِلَیْهِ-: أَلَا أُخْبِرُکَ بِمَا
ص: 258
لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ(1)»، {و برای کسانی که ایمان آوردهاند، خدا همسر فرعون را مثل آورده است} تا آخر آیه، فرموده است: خداوند این آیه را برای رقیّه، دختر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مثل زده که عثمان بن عفان با او ازدواج کرد. امام فرمود: مراد از این فرموده خداوند: «وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ(2)»، {و مرا از فرعون و کردارش نجات ده.} این است که مرا از سومی و کردارش نجات بده. و این سخن خداوند: «وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ(3)»، {و مرا از دست مردم ستمگر برهان.} یعنی از دست بنی امیه نجات بده .
روایت120.
تأویل الآیات الظاهرة: (4)از محمد بن جمهور، از حمّاد بن عیسی، از حسین بن مختار از امامان علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلندمرتبه: «وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ(5)»، {و از هر قسم خورنده فرومایه ای فرمان مبر.} روایت شده است که مراد از او، دومی است. « هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ * مَنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ * عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ.(6)»، {[که] عیبجو است و برای خبر چینی گام بر میدارد، مانع خیر، متجاوز گنهپیشه، گستاخ [و] گذشته از آن زنازاده است.} فرمودند: «العُتُل»: کافری که کفر بزرگی مرتکب شده است، و «الزنیم»: حرام زاده است.
روایت121.
تأویل الآیات الظاهرة (7): محمد بن بَرقی، از أحمَسی، از امام صادق علیه السلام همانند آن را نقل کرده است، جز اینکه در آن افزوده شده است: و امیرمؤمنان علیه السلام این آیات را تلاوت میکردند که: « فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ * بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»،(8) {به زودی خواهی دید و خواهند دید [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.} دومی حضرت را دید، و گفت: به من و دوستم تعریض و کنایه میکنی؟ امیرمؤمنان علیه السلام به او فرمود - و از وی عذری نخواست -: نمیخواهی تو را از آنچه درباره بنی امیه نازل شده است باخبر کنم؟ درباره آنها این آیه نازل شده است:
ص: 258
نَزَلَ فِی بَنِی أُمَیَّةَ؟ نَزَلَ فِیهِمْ: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ ... (1) الْآیَةَ، قَالَ:
فَکَذَّبَهُ، وَ قَالَ: هُمْ خَیْرٌ مِنْکُمْ (2)، وَ أَوْصَلُ لِلرَّحِمِ (3).
کنز (4): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْحُسَیْنِ الْجَمَّالِ (5)، قَالَ: حَمَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی مَکَّةَ، فَلَمَّا بَلَغَ غَدِیرَ خُمٍّ نَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ: هَذَا مَوْضِعُ قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، وَ کَانَ عَنْ یَمِینِ الْفُسْطَاطِ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ مِنْ قُرَیْشٍ سَمَّاهُمْ لِی، فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ وَ قَدْ رَفَعَ یَدَهُ حَتَّی بَانَ بَیَاضُ إِبْتَیْهِ (6)، قَالَ: انْظُرُوا إِلَی عَیْنَیْهِ قَدِ انْقَلَبَتَا کَأَنَّهُمَا عَیْنَا مَجْنُونٍ، فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: اقْرَأْ: وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا ... (7) الْآیَةَ، وَ الذِّکْرُ: عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ. فَقُلْتُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَسْمَعَنِی هَذَا مِنْکَ. فَقَالَ: لَوْ لَا أَنَّکَ جَمَّالِی لَمَا حَدَّثْتُکَ بِهَذَا، لِأَنَّکَ لَا تُصَدَّقَ إِذَا رَوَیْتَ عَنِّی (8).
«فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ...(1)»، {پس [ای منافقان] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید[یا سرپرست مردم شدید]، در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید...} امام صادق علیه السلام میفرماید: عمر آن را تکذیب کرد و گفت: آنها از شما برتر و خویشاوندی آنها از شما نزدیکتر است .
روایت122.
تاویل الآیات الظاهرة (2): از حسین شتربان نقل شده است که گفت: امام صادق علیه السلام را از مدینه تا مکه با شتر حمل کردم، هنگامی که امام به غدیر خم رسیدند به من نگاهی انداخته و فرمودند: اینجا، محلی است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمدند و دست علی علیه السلام را گرفته و فرمودند: هر آنکه من مولای اویم این علی، مولای اوست. و در سمت راست چادر، چهار نفر از قریش بودند - حضرت نام آنها را به من گفتند -، هنگامی که آن چهار نفر به پیامبر نگاه کردند، درحالیکه دست حضرت علی علیه السلام را بالا برده بودند تا جایی که سفیدی زیر بغلش نمایان شد، یکی از آنها گفت: به چشمان او بنگرید که منقلب شدهاند گویی چشمان مجنونی هستند. در این هنگام جبرئیل علیه السلام نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمدند و گفتند: بخوان: «و إن یکاد الذین کَفَروا»، {و آنان که کافر شدند چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند و میگفتند: او واقعاً دیوانهای است.} تا آخر آیه. و مراد از ذکر در این آیه، علی بن ابی طالب علیه السلام است. من عرض کردم: سپاس خدایی را که این حدیث را از شما شنیدم. و فرمودند: اگر تو شتربان من نبودی، هیچ وقت در این باره با تو سخن نمیگفتم، زیرا اگر تو از من روایت کنی، مردم قبول نمیکنند.
توضیح
«لاتُصدَّق» از روایت علی: یعنی مردم سخنان تو را قبول نمیکنند، زیرا آنان سخن شتربانان را نمی پذیرند، یا، زیرا
ص: 259
کثیرا ما یقع بین الجمال و راکبه نزاع، و یؤیّد الأول أنّ فی بعض النسخ: جمال بدون الیاء-.
کنز (1): مُحَمَّدٌ، عَنِ (2) الْبَرْقِیِّ، عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ، عَنْ أَخِیهِ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ حُمْرَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ (3): وَ جاءَ فِرْعَوْنُ (4) یَعْنِی الثَّالِثَ، وَ مَنْ قَبْلَهُ الأولیین [الْأَوَّلَانِ] (5)، وَ الْمُؤْتَفِکاتُ (6) أَهْلُ الْبَصْرَةِ، بِالْخاطِئَةِ (7) الْحُمَیْرَاءُ (8).
در بسیاری از اوقات بین شتربان و مسافر اختلاف پیش میآید، در یکی از نسخهها جمال بدون تشدید آمده است که معنای اولی را تأیید میکند.
روایت123.
تأویل الآیات الظاهرة (1): حُمران میگوید: شنیدم که امام باقرعلیه السلام این آیه را تلاوت میکنند: «وَجَاء فِرْعَوْنُ»(2)، {و فرعون مرتکب خطا شد.}یعنی سومی، «وَمَن قَبْلَهُ»،(3) {و کسانی که پیش از او بودند.}یعنی آن دو نفر اوّلی، «والْمُؤْتَفِکَاتُ»،(4) {و [مردم] شهرهای سرنگون شده.} یعنی اهل بصره؛ «ِبالْخَاطِئَةِ»،(5) {مرتکب خطا شوند.}: یعنی حمیراء.
روایت124.
تأویل الآیات الظاهرة (6): و به همان اسناد، از امام صادق علیه السلام، همانند این روایت نقل شده است. امام فرمود: «و جاء فرعون» یعنی سومی، «و مَن قبله» یعنی آن دو نفر اولی، «بالخاطئة»: یعنی حمیراء - عایشه - .
بیان
مؤلف - رحمه الله - گفته است: معنای این سخن خداوند: «و جاء فرعون وَ مَن قبله
ص: 260
وَ الْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخاطِئَةِ (1) فی أقوالها و أفعالها، و فی (2) کلّ خطإ وقع فإنّه منسوب إلیها، و کیف جاءا (3) بها، بمعنی أنّهم وثبوها (4) و سنّوا لها الخلاف لمولاها (5) و وزر ذلک علیهم و فعل من تابعها إلی یوم القیامة.
قوله: وَ الْمُؤْتَفِکاتِ*: أهل البصرة،
فقد جاء فی کلام أمیر المؤمنین علیه السلام لأهل البصرة (6)
یا أهل المؤتفکة! ائتفکت بأهلها ثلاث مرّات، و علی اللّه تمام الرابعة.
و معنی ائتفکت بأهلها .. أی خسفت بهم (7).
کنز (8): فِی تَفْسِیرِ أَهْلِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی (9):
فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً (10) قَالَ (11): هِیَ الْمَلَائِکَةُ (12) تُلْقِی الذِّکْرَ عَلَی الرَّسُولِ وَ الْإِمَامِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، وَ (13) فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ (14) قَالَ: نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ. أَیِ الْأُمَمَ الْمَاضِیَةَ قَبْلَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 261
و المؤتفکاتُ بالخاطئة»، {و فرعون و کسانی که پیش از او بودند و [مردم] شهرهای سرنگون شده مرتکب گناه شدند.} یعنی در گفتار و کردارشان و هر خطایی که مرتکب میشود، به آنها نسبت داده میشود، و این که چگونه آن دو مرتکب شدند (غصب خلافت)، به این معناست که آنها خلافت را غصب کرده و مخالفت با صاحب خلافت را سنّت نهادند و گناه و عمل هر کس از آنها پیروی کند، تا روز قیامت بر گردن آنهاست.
و مراد از این سخن خداوند: «و المُؤتَفِکات»: اهل بصره است، زیرا در کلام امیرمؤمنان علیه السلام برای اهل بصره آمده است(1): ای اهل شهر ویران شده، که سه بار اهلش را فرو برده، و بار چهارم به دست خداوند ویران خواهی شد. و معنای «ائتَکفت بأهلها»: یعنی آنها را فرو بردی(2).
روایت125.
تاویل الآیات الظاهرة (3): از اهل بیت علیهم السلام درباره تفسیر این آیه:«فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا(4)»،{و القاکننده وحیاند.} نقل شده است: القاکنندهها، فرشتگانی هستند که ذکر را بر رسول خدا و امام علیهما السلام القا میکنند، و درباره این فرموده خداوند عَزّوجَلّ: «أَلَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ * ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ(5)»، {مگر پیشینیان را هلاک نکردیم، سپس از پی آنان پسینیان را میبریم.} گفته اند: «نهلک الاولین»: یعنی امتهای گذشته قبل از پیامبرصلَّی الله علیه
ص: 261
وَ آلِهِ، ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ الَّذِینَ خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ (1) یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ بَنِی فُلَانٍ (2).
وَ رَوَی (3) بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ مَرْفُوعاً إِلَی الْعَبَّاسِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ (4) قَالَ: یَعْنِی الْأَوَّلَ وَ الثَّانِیَ، ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ (5) قَالَ: الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ وَ الْخَامِسَ، کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ (6) مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ، وَ قَوْلُهُ: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (7) بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ (8).
کنز (9): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ سَیَّارٍ (10)، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا مَرْفُوعاً إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: إِذَا لَاذَ النَّاسُ مِنَ الْعَطَشِ قِیلَ لَهُمْ: انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (11)
یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فَیَقُولُ لَهُمْ: انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ (12)، قَالَ: یَعْنِی الثَّلَاثَةَ، فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ (13).
ص: 262
و آله، «ثم نتبعهم الآخرین»: کسانی که به مخالفت با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پرداختند، «کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ(1)»، {با مجرمان چنین میکنیم.} یعنی بنی امیه و بنی فلان.
روایت126.
از امام رضا علیه السلام درباره این آیه «الم نهلک الاولین» نقل شده(2) است که فرمود: یعنی اولی و دومی، و در «ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ(3)» ،{پس از پی آنان پسینیان را میبریم.} فرمود: سومی و چهارمی و پنجمی است. «کَذَلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ(4)»، {با مجرمان چنین میکنیم.} یعنی با مجرمانی از بنی امیه، و این گفته خداوند: «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِّلْمُکَذِّبِینَ(5)»، {آن روز وای بر تکذیب کنندگان.} یعنی کسانی که امیر مؤمنان علی علیه السلام و امامان علیهم السلام را تکذیب میکنند.
روایت127.
تأویل الآیات الظاهرة(6): امام صادق علیه السلام فرمودند: هرگاه مردم از تشنگی به تنگ آیند، به آنها گفته میشود: «انطَلِقُوا إِلَی مَا کُنتُم بِهِ تُکَذِّبُونَ(7)»، {بروید به سوی همان چیزی که آن را تکذیب میکردید} یعنی امیرمؤمنان علی علیه السلام. پس خداوند به آنها میگوید: «انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلَاثِ شُعَبٍ(8)»، {بروید به سوی [آن] دود سه شاخه.} امام صادق علیه السلام فرمود: یعنی آن سه نفر: فلانی و فلانی و فلانی .
ص: 262
قال المؤلّف (رحمه اللّه) (1): معنی هذا التأویل (2) أنّ أعداء آل محمّد صلوات اللّه علیهم یوم القیامة یأخذهم العطش فیطلبون منه الماء، فیقول (3) لهم: انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ، و یعنی بالظلّ هنا ظلم أهل البیت علیهم السلام، و لهذا الظلّ ثلاث شعب، لکلّ شعبة منها رایة (4)، و هم أصحاب الرایات الثلاث، و هم أئمّة الضلال، و لکلّ رایة منهنّ (5) ظلّ یستظلّ به أهله، ثم أوضح لهم الحال، فقال: إنّ هذا الظلّ المشار إلیه لا ظَلِیلٍ (6) یظلّکم و لا یغنیکم مِنَ اللَّهَبِ. أی العطش، بل یزیدکم عطشا، و إنّما یقال لهم هذا استهزاء بهم و إهانة لهم، وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها
کا (7): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی (8) فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ .. وَ فُلَانٌ ارْتَدُّوا عَنِ الْإِیمَانِ فِی تَرْکِ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قُلْتُ: قَوْلُهُ تَعَالَی: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ
ص: 263
استرآبادی - خداوند او را رحمت کناد - گفته است(1):
معنای این تاویل آن است که دشمنان آل محمد - صلوات الله علیهم -، روز قیامت تشنه میشوند و از او آب میخواهند. خداوند به آنها میگوید: بروید به سوی آن دود سه شاخه. مراد از ظل(دود) در اینجا: ظلم به اهل بیت علیهم السلام است، و برای آن ظل، سه شاخه است، هر شاخهای از آن پرچمی دارد، وآنها صاحبان سه پرچم هستند، و خود آنان رهبران گمراهیاند، و هر پرچمی از آن پرچم ها دودی است که اهل آن را فرامیگیرد، سپس آنها را از حال خود باخبر میکنند. امام صادق علیه السلام فرمود: این دودی که به آن اشاره شد که «لا ظَلیلٍ(2)»، {نه سایه دار است} که بر شما سایه افکند و گرما و نه از آتش و گرما، یعنی عطش، حفظ میکند، بلکه بر عطش آنها می افزاید، به آنها گفته میشود: این به خاطر استهزاء آنها و اهانت به آنهاست، و آن افراد و آنها اهل این عذاب و سزاوار آن بودند.
روایت128.
اصول الکافی (3): امام صادق علیه السلام درباره این گفته خدای تعالی: «انّ الذّین ارتدّوا علی ادبارهم بعد ما تبیّن لهم الهدی»(4)، {بیگمان کسانی که پس از آن که [راه] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند.} فرمودند: فلانی، فلانی و فلانی با ترک ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام از ایمان برگشته و مرتد شدند.
راوی میگوید: عرض کردم: این فرموده خداوند بلند مرتبه: «ذلک بانّهم قالوا للّذین کرهوا ما انزل الله سنطیعکم
ص: 263
فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (1) قَالَ: نَزَلَتْ وَ اللَّهِ فِیهِمَا وَ فِی أَتْبَاعِهِمَا، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (2) قَالَ:
دَعَوْا بَنِی أُمَیَّةَ إِلَی مِیثَاقِهِمْ أَلَّا یُصَیِّرُوا الْأَمْرَ فِینَا بَعْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا یُعْطُونَا مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً، وَ قَالُوا: إِنْ أَعْطَیْنَاهُمْ إِیَّاهُ لَمْ یَحْتَاجُوا إِلَی شَیْ ءٍ، وَ لَمْ یُبَالُوا أَنْ لَا یَکُونَ الْأَمْرُ فِیهِمْ، فَقَالُوا: سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ (3) الَّذِی دَعَوْتُمُونَا إِلَیْهِ- وَ هُوَ الْخُمُسُ- أَنْ لَا نُعْطِیَهُمْ مِنْهُ شَیْئاً، وَ قَوْلُهُ: کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ (4) وَ الَّذِی نَزَّلَ اللَّهُ مَا افْتَرَضَ عَلَی خَلْقِهِ مِنْ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ کَانَ مَعَهُمْ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ کَانَ کَاتِبَهُمْ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ ... (5) الْآیَةَ..
ظاهر السیاق أنّ فاعل قالوا الضمیر الراجع إلی الذین ارتدّوا، فلو فسّرنا الکنایات الثلاث الأُوَلَ بأبی بکر و عمر و عثمان- کما هو ظاهر- لا یستقیم النظام، و یمکن توجیهه بوجهین:
الأول: أن یکون المراد بالکنایات بعض بنی أمیّة کعثمان و أبی سفیان و معاویة، فالمراد ب (الذین کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ) أبو بکر و أخواه.
الثانی: أن یکون المراد بالکنایات أبا بکر و عمر و أبا عبیدة، و ضمیر (قالُوا) راجعا إلی بنی أمیّة، و المراد ب (الذین کرهوا) الذین ارتدّوا، فیکون من قبیل وضع المظهر موضع المضمر، و یؤیّد هذا عدم وجود الکنایة الثالثة فی بعض النسخ.
فی بعض الامر»(1)، {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند، گفتند: ما در کار[خلافت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} در شان چه کسی نازل شده است؟ امام فرمود: به خدا سوگند، که در شأن آندو و پیروان آنها نازل شده است، و این فرموده خداوند عَزّو جَلّ است که جبرئیل علیه السلام آن را بر محمدصلَّی الله علیه و آله نازل کرد: «ذَلکَ بأنَّهم قالوا لِلَذینَ کرِهوا ما نزَّلَ الله سَنُطِیعکُم فی بَعضِ الأمر»،(2) {چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمیداشتند گفتند: ما در کار (خلافت) تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.} امام فرمود: آنها بنی امیه را به سوی پیمان خویش دعوت کردند تا نگذارند امر خلافت بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله به ما منتقل شود و از خمس چیزی را به ما ندهند، و گفتند: اگر خمس را به ایشان بدهیم، به چیزی محتاج نمیشوند، و پروا نخواهند داشت که امر خلافت در ایشان نباشد، پس گفتند: « سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ(3)» یعنی در کاری ما را به آن دعوت کردید و -آن خمس است- که چیزی را به آنها ندهیم، و این گفته خداوند: «کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ»،(4) {آنچه را خدا نازل کرده خوش نمیداشتند.} مراد از آن، ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام است که خداوند آن را نازل و بر مخلوقاتش واجب کرد، و ابو عبیده به همراه آنها و کاتبشان بود، پس خداوند این آیه را نازل کرد: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ * أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَی وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ(5)»، {یا در کاری ابرام ورزیدهاند ما ]نیز ابرام میورزیم، آیا میپندارید که ما راز آنها و نجوایشان را نمیشنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند] و ثبت میکنند.}
توضیح
سیاق کلام نشان میدهد که فاعل «قالوا» ضمیری است که به «الذین ارتدوا» برمیگردد و اگر سه کنایه را به اولی و دومی و سومی - همان گونه که ظاهر است - تفسیر کنیم، ترتیب به هم میخورد، و میتوان آن را به دو صورت توجیه کرد:
اول: اینکه مراد از آن کنایهها، برخی از افراد بنی امیه: مثل عثمان و ابوسفیان و معاویه باشد، و مراد از «الذین کرهوا ما نَزَّلَ الله» : ابوبکر و دو برادرش باشند .
دوم: اینکه مراد از سه کنایه، اولی و دومی و ابوعبیده باشد و ضمیر «قالوا» به بنی امیه برمیگردد، و مراد از «الذین کَرِهوا»: کسانی که مرتد شدند ، که از قبیل آوردن ظاهر به جای ضمیر میباشد؛ که آن را نیامدن کنایه سوم در برخی از نسخهها تایید میکند.
روایت129.
اصول الکافی:(6) به اسناد روایت پیشین، از امام صادق علیه السلام روایت است: در این فرموده خداوند:
ص: 264
وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ (1) قَالَ: نَزَلَتْ فِیهِمْ، حَیْثُ دَخَلُوا الْکَعْبَةَ فَتَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا (2) عَلَی کُفْرِهِمْ وَ جُحُودِهِمْ بِمَا نَزَلَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَلْحَدُوا فِی الْبَیْتِ بِظُلْمِهِمُ الرَّسُولَ وَ وَلِیَّهُ فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (3).
یب (4): الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ، عَنِ النَّضْرِ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: أَخَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَا شَاءَ اللَّهُ، فَجَاءَ عُمَرُ فَدَقَّ الْبَابَ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَامَ النِّسَاءُ، نَامَ الصِّبْیَانُ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: لَیْسَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُونِی وَ لَا تَأْمُرُونِی، إِنَّمَا عَلَیْکُمْ أَنْ تَسْمَعُوا وَ تُطِیعُوا.
کا (5): الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْمُعَلَّی، عَنِ الْوَشَّاءِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ (6) مَنَّ عَلَیْنَا بِأَنْ عَرَّفَنَا تَوْحِیدَهُ، ثُمَّ مَنَّ عَلَیْنَا بِأَنْ أَقْرَرْنَا بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالرِّسَالَةِ، ثُمَّ اخْتَصَّنَا بِحُبِّکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) نَتَوَلَّاکُمْ وَ نَتَبَرَّأُ مِنْ عَدُوِّکُمْ، وَ إِنَّمَا یُرِیدُ (7) اللَّهُ بِذَلِکَ خَلَاصَ أَنْفُسِنَا مِنَ النَّارِ. قَالَ: وَ رَقَقْتُ وَ بَکَیْتُ.
فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَلْنِی، فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُنِی عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا أَخْبَرْتُکَ بِهِ. قَالَ: فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْمَلِکِ بْنُ أَعْیَنَ: مَا سَمِعْتُهُ قَالَهَا (8) لِمَخْلُوقٍ قَبْلَکَ، قَالَ: قُلْتُ: خَبِّرْنِی عَنِ الرَّجُلَیْنِ؟.
ص: 265
«وَمَن یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ(1)»، {و [نیز] هر که بخواهد در آنجا به ستم [از حق] منحرف شود.} این آیه درباره آنها نازل شده است، زمانیکه وارد کعبه شدند و با یکدیگر بر کفرخود و انکار آنچه درباره امیرمؤمنان علیه السلام نازل شد، پیمان بستند. از اینرو در خانه خدا، با ستمشان به رسول خدا و جانشین او، ملحد شدند « َبُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ(2)»، {دور باد [از رحمت خدا] گروه ظالمان.}
روایت130.
التهذیب:(3) امام صادق علیه السلام فرمود: یکی از شب ها رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تا آنجا که میتوانستند نماز عشاء را به تأخیر انداختند، در این هنگام عمر آمد و در را زد، و گفت: ای رسول خدا، زنان خوابیدهاند، کودکان خوابیدهاند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خارج شده و فرمودند: شما نباید مرا آزار داده و به من دستور دهید، شما باید از من بشنوید و اطاعت کنید.
روایت131.
اصول الکافی(4): عبدالرحمن بن ابی عبدالله میگوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: خداوندی که یادش عزیز است، به وسیله آشنا کردن ما با یگانگی خود، بر ما منت نهاد، با اقرار کردن ما به رسالت حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله بر ما منت نهاد، پس از آن، ما را به دوستی و محبت شما اهل بیت اختصاص داد که شما را دوست بداریم و از دشمنانتان بیزاری جوییم، و فقط با آن میخواهد ما را از آتش جهنم برهاند. عبدالرحمن میگوید: دلم شکست و گریستم.
امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: هرچه میخواهی بپرس که به خدا قسم، از هر چه بپرسی پاسخت را خواهم داد. - عبدالرحمن میگوید: عبدالملک که در آنجا حضور داشت به من گفت: نشنیده بودم تاکنون به مخلوقی پیش از تو این حرف را بزند. - عرض کردم: مرا از وضع آن دو باخبر کنید،
ص: 265
قَالَ: فَقَالَ (1) ظَلَمَانَا حَقَّنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنَعَا فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِیرَاثَهَا مِنْ أَبِیهَا، وَ جَرَی ظُلْمُهُمَا إِلَی الْیَوْمِ، قَالَ: - وَ أَشَارَ إِلَی خَلْفِهِ- وَ نَبَذَا کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمَا.
کا (2): وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ، عَنْ أَبَانٍ، عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِیرٍ الْأَسَدِیِّ، عَنِ الْکُمَیْتِ بْنِ زَیْدٍ الْأَسَدِیِّ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ یَا کُمَیْتُ! لَوْ کَانَ عِنْدَنَا مَالٌ لَأَعْطَیْنَاکَ مِنْهُ، وَ لَکِنْ لَکَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِحَسَّانَ بْنِ ثَابِتٍ: لَنْ یَزَالَ (3) مَعَکَ رُوحُ الْقُدُسِ مَا ذَبَبْتَ عَنَّا (4)، قَالَ:
قُلْتُ: خَبِّرْنِی عَنِ الرَّجُلَیْنِ؟. قَالَ: فَأَخَذَ الْوِسَادَةَ فَکَسَرَهَا فِی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ یَا کُمَیْتُ! مَا أُهْرِیقَ مِحْجَمَةٌ مِنْ دَمٍ، وَ لَا أُخِذَ مَالٌ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ، وَ لَا قُلِبَ حَجَرٌ عَنْ (5) حَجَرٍ إِلَّا ذَاکَ فِی أَعْنَاقِهِمَا.
کا (6): وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنِ الْحَارِثِ النَّضْرِیِّ (7)، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:
الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً (8) قَالَ: مَا تَقُولُونَ فِی ذَلِکَ؟. قُلْتُ: نَقُولُ: هُمُ الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ، بَنُو أُمَیَّةَ وَ بَنُو الْمُغِیرَةِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ: هِیَ وَ اللَّهِ قُرَیْشٌ قَاطِبَةً، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَاطَبَ نَبِیَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: إِنِّی فَضَّلْتُ قُرَیْشاً عَلَی
ص: 266
حضرت فرمود: آن دو در مورد کتاب خدا، حق ما را به ظلم گرفتند، و از ارثی که فاطمه سلام الله علیها از پدرشان میبرد، منع کردند و ستم آن دو تا امروز ادامه یافت. عبدالرحمن میگوید: امام به پشت سرش اشاره کرد و فرمود: و کتاب خدا را پشت سرشان انداختند.
روایت132.
اصول الکافی:(1) کمیت بن زیاد اسدی روایت میکند: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم، حضرت فرمودند: به خدا سوگند، ای کمیت، اگر مالی در نزد ما بود به تو میدادیم. ولی آنچه را رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به حسان بن ثابت فرمود کافی است: پیوسته روح القدس با تو هست تا زمانیکه از ما دفاع کنی. کمیت میگوید: عرض کردم: از حال آن دو مرا خبر دهید. کمیت میگوید: حضرت بالش را برداشت و آن را تا کرده و در زیر سینهاش گرفت، سپس فرمود: به خدا قسم، ای کمیت، به اندازه شاخ حجامتی خون ریخته نشود و نیز هیچ مالی به ناحق گرفته نشود و هیچ سنگی از روی سنگ دیگر نغلتد جز آن که مسئولیت آن بر گردن آن دو نفر است.
روایت133.
الکافی (2): حارث بن نضری میگوید: امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر این گفته خداوند عَزَّ و جَلَّ «الذین بَدَّلوا نعمت الله کُفراً،»4 {کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند.} فرمود: درباره این آیه چه میگویید؟ عرض کردم: میگویم: آنها، دو طایفه فاجر از قریش هستند: یعنی بنی امیه و بنی مُغیره. - حارث میگوید: - سپس حضرت فرمود: به خدا سوگند، مقصود تمامی قریش است .
خداوند تبارک و تعالی پیامبرش صلَّی الله علیه و آله را مورد خطاب قرار داد و فرمود: من قریش را بر
ص: 266
الْعَرَبِ، وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْهِمْ نِعْمَتِی، وَ بَعَثْتُ إِلَیْهِمْ رَسُولِی (1) فَبَدَّلُوا نِعْمَتِی کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ (2)..
کا (3): عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: کَانَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ تَوَدُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ تُکْثِرُ التَّعَاهُدَ لَنَا، وَ إِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَقِیَهَا ذَاتَ یَوْمٍ وَ هِیَ تُرِیدُنَا، فَقَالَ لَهَا: أَیْنَ تَذْهَبِینَ یَا عَجُوزَ الْأَنْصَارِ؟. فَقَالَتْ: أَذْهَبُ إِلَی آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُسَلِّمُ عَلَیْهِمْ وَ أُجَدِّدُ (4) بِهِمْ عَهْداً، وَ أَقْضِی حَقَّهُمْ. فَقَالَ لَهَا عُمَرُ: وَیْلَکِ لَیْسَ لَهُمُ الْیَوْمَ حَقٌّ عَلَیْکِ وَ لَا عَلَیْنَا، إِنَّمَا کَانَ لَهُمْ حَقٌّ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَأَمَّا الْیَوْمَ فَلَیْسَ لَهُمْ حَقٌّ، فَانْصَرِفِی (5). فَانْصَرَفَتْ حَتَّی أَتَتْ أُمَّ سَلَمَةَ، فَقَالَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ: مَا ذَا أَبْطَأَ بِکِ عَنَّا؟. فَقَالَتْ: إِنِّی لَقِیتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ .. فَأَخْبَرَتْهَا (6) بِمَا قَالَتْ لِعُمَرَ وَ مَا قَالَ لَهَا عُمَرُ (7)، فَقَالَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ:
کَذَبَ (8)، لَا یَزَالُ حَقُّ آلِ مُحَمَّدٍ وَاجِباً عَلَی الْمُسْلِمِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
عرب برتری دادم و نعمتم را برایشان تمام کردم و رسول و پیامبر خویش را به سوی آنها فرستادم، ولی آنها نعمت مرا «کُفْرًا وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ(1)»، {به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند.}
روایت134.
اصول الکافی(2): عبدالله بن سنان میگوید: شنیدم که امام جعفر صادق علیه السلام میفرمود: زنی از انصار، ما اهل بیت را دوست میداشت و زیاد به دیدار ما میآمد. روزی عمر بن خطاب آن زن را که به قصد دیدار ما میآمد، دید و به او گفت: ای پیرزن انصاری، به کجا میروی؟ زن به او گفت: نزد آل محمد صلَّی الله علیه و آله می روم تا بر آنها سلام کرده و دیداری با آنها تازه کنم و حقشان را ادا نمایم. عمر به او گفت: وای بر تو، امروز آنها نه حقی برگردن تو دارند و نه بر گردن ما، آنها فقط در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حقی داشتند و اما امروز دیگر حقی ندارند، برگرد. آن زن برگشت و پس از مدتی نزد ام سلمه رفت. ام سلمه به او گفت: چه چیز باعث شد که دیر به نزد ما بیایی؟ گفت: عمر بن خطاب را دیدم... و گفتگوی خود را با عمر و سخن عمر را برای ام سلمه نقل کرد. ام سلمه گفت: دروغ گفته است، حق اهل بیت پیامبرصلَّی الله علیه و آله همیشه و تا روز قیامت بر گردن مسلمانان واجب است.
روایت135.
الکافی (3): فَروه میگوید: با امام باقر علیه السلام درباره آن دو نفر قدری صحبت کردم، حضرت فرمود: آنها (دشمنان اهل بیت)
ص: 267
مِنْ أَمْرِهِمَا، فَقَالَ: ضَرَبُوکُمْ عَلَی دَمِ عُثْمَانَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ کَانَ ظَالِماً، فَکَیْفَ- یَا فَرْوَةُ- إِذَا ذَکَرْتُمْ (1) صَنَمَیْهِمْ؟..
کا (2): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنِ ابْنِ عِیسَی، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3): وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ (4) قَالَ: نَزَلَتْ فِی أَبِی الْفَصِیلِ، إِنَّهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدَهُ سَاحِراً، فَکَانَ إِذَا مَسَّهُ الضُّرُّ- یَعْنِی السُّقْمَ- دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ- یَعْنِی تَائِباً إِلَیْهِ مِنْ قَوْلِهِ فِی رَسُولِ اللّه صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا یَقُولُ- ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ (5) یَعْنِی الْعَافِیَةَ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ (6) یَعْنِی نَسِیَ التَّوْبَةَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا کَانَ یَقُولُ فِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّهُ سَاحِرٌ، وَ لِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ (7) یَعْنِی إِمْرَتُکَ عَلَی النَّاسِ بِغَیْرِ حَقٍّ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُخْبِرُ بِحَالِهِ وَ فَضْلِهِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی، فَقَالَ: أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ (8) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (9) أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، و [بَلْ یَقُولُونَ] إِنَّهُ سَاحِرٌ کَذَّابٌ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ (10) قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
هَذَا تَأْوِیلُهُ یَا عَمَّارُ!.
ص: 268
به خاطر خون عثمان، هشتاد سال شما را زدند - بر سر شما کوبیدند - با اینکه میدانستند او ظالم و ستمکار بود، پس چگونه با شما رفتار خواهند کرد، اگر ببینند نام دو بت آنها را بر زبان میبرید (و پشت سر آنان بد میگویید)؟!
روایت136.
الکافی(1): عمّار سَاباطی میگوید: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند عَزّ َو جلَّ: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیْهِ(2)»، {و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را درحالیکه به سوی او بازگشت کننده است میخواند.} پرسیدم، حضرت فرمود: این آیه درباره ابوفصیل نازل شده است؛ زیرا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در نظر او جادوگر بود، و هرگاه به او آسیبی میرسید (بیمار میشد)، پروردگار خود را میخواند (از گفته خود درباره رسول خدا صلَّی الله علیه و آله توبه میکرد) «ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ(3)»، {سپس چون او را از جانب خود نعمت عطا کند.} یعنی عافیت و تندرستی به او بدهد: «نَسِیَ مَا کَانَ یَدْعُو إِلَیْهِ(4)»، {آن [مصیبتی] را که در رفع آن بیشتر به درگاه او دعا میکرد فراموش مینماید.} یعنی توبهای را که به درگاه خداوند بلند مرتبه کرده بود، از ستمی که درباره رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گفته بود که او ساحر و جادوگر است، فراموش کرد؛ از همین روی، خداوند بلندمرتبه فرمود: «قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ(5)»، {بگو به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی.} یعنی فرمانروایی تو بر مردم به ناحق و بدون امر خداوند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بوده است.
عمّار میگوید: سپس امام صادق علیه السلام فرمود: آنگاه خداوند بلندمرتبه سخن خود را متوجه حضرت علی علیه السلام کرده و وضع او و فضیلتی را که در پیشگاه خداوند تبارک و تعالی دارد بیان کرده و میفرماید: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ(6)»، {آیا چنین کسی [بهتر است]، آن کسی که در طول شب در سجده و قیام اطاعت [خدا] میکند [و] از آخرت می ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد، بگو آیا کسانی که میدانند} یعنی میدانند که محمدصلَّی الله علیه و آله رسول خدا است «وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ(7)»، {و کسانی که نمیدانند، یکسانند؟} یعنی نمیدانند که محمدصلَّی الله علیه و آله رسول خداست و او را جادوگر و دروغگو خوانند «إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ(8)»، {تنها خردمندان اند که متذکر میشوند.} عمّار میگوید: سپس امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ای عمار، این بود تاویل این آیه.
ص: 268
کا (1): عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ حَنَانٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: .. إِنَّ الشَّیْخَیْنِ (2) فَارَقَا الدُّنْیَا وَ لَمْ یَتُوبَا، وَ لَمْ یَذَّکَّرَا (3) مَا صَنَعَا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَعَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ (4)، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْهُمَا، فَقَالَ: یَا أَبَا الْفَضْلِ! مَا تَسْأَلُنِی عَنْهُمَا؟! فَوَ اللَّهِ مَا مَاتَ مِنَّا مَیِّتٌ قَطُّ إِلَّا سَاخِطاً عَلَیْهِمَا، وَ مَا مِنَّا الْیَوْمَ إِلَّا سَاخِطاً عَلَیْهِمَا یُوصِی بِذَلِکَ الْکَبِیرُ مِنَّا الصَّغِیرَ، أَنَّهُمَا ظَلَمَانَا حَقَّنَا، وَ مَنَعَانَا فَیْئَنَا، وَ کَانَا أَوَّلَ مَنْ رَکِبَ أَعْنَاقَنَا، وَ بَثَقَا (5) عَلَیْنَا بَثْقاً فِی الْإِسْلَامِ لَا یُسْکَرُ (6) أَبَداً حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا أَوْ یَتَکَلَّمَ مُتَکَلِّمُنَا.
ثُمَّ قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا وَ تَکَلَّمَ مُتَکَلِّمُنَا لَأَبْدَی مِنْ أُمُورِهِمَا مَا کَانَ یُکْتَمُ، وَ لَکَتَمَ مِنْ أُمُورِهِمَا مَا کَانَ یُظْهَرُ، وَ اللَّهِ مَا أُسِّسَتْ مِنْ بَلِیَّةٍ وَ لَا قَضِیَّةٍ تَجْرِی عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ إِلَّا هُمَا أَسَّسَا أَوَّلَهَا، فَعَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.
ص: 269
روایت137.
الکافی(1): علی، از پدرش، از حنان، از پدرش نقل کرد که امام باقرعلیه السلام فرمود: آن دو شیخ از دنیا رفتند بدون آنکه توبه کرده و رفتار بد خود را با امیرمؤمنان علی علیه السلام به یاد آورند. پس لعنت خدا و فرشتگان و مردم برآنها باد.
روایت138.
و به همان سند(2) نقل شده است: از امام باقر علیه السلام درباره آن دو پرسیدم، امام فرمود: ای اباالفضل، درباره آنها از من چه میپرسی؟! به خدا سوگند، هرگز کسی از ما نمیرد مگر آنکه از آن دو غضبناک است و بزرگانمان کودکان را به آن یادآوری میکنند که آن دو در حق ما ستم روا داشتند و سهم ما را به ما ندادند، و نخستین کسانی بودند که بر گردن ما سوار شده و در اسلام رخنهای را بر روی ما گشودند که تا ابد بسته نمیشود تا اینکه قائم ما قیام کند یا سخنگوی ما سخن گوید.
سپس فرمود: بدان، به خدا قسم، اگر قائم ما قیام کند و سخنگوی ما سخن گوید، کارهای (زشت) آن دو که پنهان بودند را آشکار کند. به خدا سوگند، هر بلا و مصیبتی که پیریزی شد و بر سر ما و اهل بیت ما آمد، آن دو پایه گذار آن بودند، نفرین خدا، ملائکه و مردم برآن دو باد .
ص: 269
و ثبق [بثق] (1) السّیلُ موضعَ کذا- کَنَصَرَ- ثبقاً [بثقاً]- بالفتح و الکسر- .. أی خرقه و شقّه، فانبثق .. أی انفجر (2).
و سَکَرْتُ النّهرَ سکراً سَدَدْتُهُ (3).
کا (4): مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْقُمِّیُّ، عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حُسَیْنٍ الْجَمَّالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (5) قَالَ: هُمَا، ثُمَّ قَالَ: وَ کَانَ فُلَانٌ شَیْطَاناً.
إنّ المراد بفلان: عمر .. أی الجنّ المذکور فی الآیة عمر، و إنّما کنّی به عنه لأنّه کان شیطانا، إمّا لأنّه کان شرک شیطان لکونه ولد زنا، أو لأنّه کان فی المکر و الخدیعة کالشیطان، و علی الأخیر یحتمل العکس بأن یکون المراد بفلان: أبا بکر.
کا (6): بِالْإِسْنَادِ، عَنْ یُونُسَ، عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِ
ص: 270
توضیح
«بَثَقَ السیلُ موضع کذا» - بر وزن نَصَرَ ینصِرُ - «بَثقاً» به فتح و کسر باء: سیل آنجا را شکافت، «فانبثق»: منفجر شد. و «سَکرتُ النَهر سَکراً»: جلوی نهر را سد کردم.
روایت139.
الکافی(1): از حسین شتربان از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ(2)»، {پروردگارا، آن دو [گمراه کننده] از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند.} نقل شده است که فرمود: آن دو گمراهکننده، آن دو هستند. سپس فرمود: و فلانی شیطانی بود.
توضیح
مراد از فلانی: ... یعنی: جن نامبرده شده در آیه، ... هست و علت اینکه از او به آن اسم به کنایه یاد کردند این است که او شیطانی بود، یا آنکه به خاطر حرامزاده بودنش، شریک شیطان بود؛ یا اینکه او، در مکر و نیرنگ، همچون شیطان بود، بنابر معنای آخری، ممکن است برعکس باشد یعنی مراد از فلانی... باشد.
روایت140.
الکافی(3): سورة بن کلیب، از امام جعفرصادق علیه السلام درباره آیه «رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ
ص: 270
وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ (1) قَالَ: یَا سَوْرَةُ! هُمَا وَ اللَّهِ هُمَا .. ثَلَاثاً، وَ اللَّهِ یَا سَوْرَةُ! إِنَّا لَخُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ فِی السَّمَاءِ وَ إِنَّا لَخُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ.
کا (2): مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی، عَنِ ابْنِ عِیسَی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ (3): إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ (4) قَالَ: یَعْنِی فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ أَبَا عُبَیْدَةَ بْنَ الْجَرَّاحِ.
بیّت أمرا .. أی دبّره لیلا (5).
کا (6): عَلِیٌّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ مُحَمَّدِ (7) بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ غَیْرِهِ، عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ، عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّجَاشِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً (8) یَعْنِی وَ اللَّهِ فُلَاناً وَ فُلَاناً، وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً (9) یَعْنِی وَ اللَّهِ
ص: 271
وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ(1)»، {پروردگارا آن دو [گمراه کننده] از جن و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند.} روایت کرد که امام سه بار فرمود: ای سوره، مقصود از آن دو گمراه کننده، به خدا قسم، آن دو هستند، به خدا سوگند، ای سوره، همانا ما خزانهدار علم خداوند درآسمان و زمین هستیم .
روایت141.
الکافی(2): سلیمان جعفری روایت کرد: شنیدم که امام موسی بن جعفر علیه السلام درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه «إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَی مِنَ الْقَوْلِ(3)»، {و چون شبانگاه به چاره اندیشی میپردازند و سخنانی میگویند که وی [بدان] خشنود و راضی نیست.} میفرماید: یعنی فلانی، فلانی و ابو عبیدة بن جرّاح.
توضیح
«بَیَّتَ أمراً»: به هنگام شب آن را تدبیر کرد.
روایت142.
الکافی(4): عبدالله بن نجاشی روایت کرد: شنیدم که امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر این سخن خداوند عَزَّو جلَّ: «أُولَ-ئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّهُ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِی أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغًا(5)»، {اینان همان کسانند که خدا میداند چه در دل دارند، پس از آنان روی برتاب و[لی] پندشان ده و با آنها سخنی رسا که در دلشان[موثر] افتد بگوی.} میفرماید: به خدا قسم، مقصود ازآنها، فلانی و فلانی است، «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا(6)» ،{و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه به توفیق الهی از او اطاعت کنند و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند پیش تو میآمدند و از خدا آمرزش میخواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش میکرد، قطعاً خدا را توبهپذیر مهربان مییافتند.} فرمود: به خدا سوگند، مقصود پیامبر
ص: 271
النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، مِمَّا صَنَعُوا، یَعْنِی لَوْ جَاءُوکَ بِهَا (1) یَا عَلِیُّ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ مِمَّا صَنَعُوا وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً (2)، فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ (3) فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هُوَ- وَ اللَّهِ- عَلِیٌّ بِعَیْنِهِ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ (4) عَلَی لِسَانِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ، یَعْنِی بِهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (5) لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قوله تعالی: فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ (6) .. أی عن عقابهم لمصلحة فی استبقائهم، أو عن قبول معذرتهم، و فی بعض النسخ: و ما أرسلناک رسولا إلّا لتطاع .. فتکون قراءتهم علیهم السلام هکذا.
قوله علیه السلام: یعنی و اللّه النبیّ (صلی الله علیه و آله) .. أی المراد بالرسول فی قوله تعالی: وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ (7) النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و المخاطب فی قوله جاؤُکَ، علیّ علیه السلام، و لو کان المخاطب الرسول صلّی اللّه علیه و آله لکان الأظهر أن یقول: و استغفرت لهم، و فی بعض نسخ تفسیر العیاشی (8): یعنی و اللّه علیّا علیه السلام، و هو أظهر.
قوله علیه السلام: هو و اللّه علیّ .. أی المخاطب، أو المعنی أنّ المراد بما شجر بینهم ما شجر بینهم فی أمر علیّ علیه السلام و خلافته (9)، و الأول أظهر.
ص: 272
اکرم صلَّی الله علیه و آله و علی علیه السلام است که نزد آنها بیایند و از کردار خود آمرزش بطلبند. یعنی ای علی! اگر نزد تو میآمدند «فاستغفروا الله»، {از خدا آمرزش میخواستند.} از کردار خود، «وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا(1)»، {و پیامبر{[نیز] برای آنان طلب آمرزش میکرد، قطعا خدا را توبهپذیر مهربان مییافتند.}«فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ...(2)»، {ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمیآورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند.} آنگاه امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، که مراد از او، خود علی علیه السلام است، «لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ(3)»، {سپس از حکمی که کردهای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند.} یعنی به زبان تو، ای پیامبر، درباره ولایت علی علیه السلام، « وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا(4)»، {و کاملاً سر تسلیم فرود آورند.} یعنی تسلیم ولایت علی علیه السلام شوند.
توضیح
منظور از این سخن خداوند: «فَأَعرِض عَنهم»، {پس از آنان روی برتاب.} این است که ای پیامبر، بهخاطر مصلحتی در باقی ماندن آنها، از مجازات آنها و یا از پذیرفتن عذر و بهانه آنها صرف نظر کن، و در برخی از نسخهها آمده است: «و ما ارسلناک رسولاً الا لیطاع»، یعنی ای پیامبر، ما فقط تو را پیامبری فرستادیم تا از تو اطاعت شود، که قرائت امامان علیهم السلام اینگونه میباشد. و مراد از سخن امام: یعنی والله النبی صلَّی الله علیه و آله، الرسول، در این گفته خداوند بلند مرتبه: «واستغفر لهم الرسول» است، و مراد از الرسول، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هستند و مخاطب در این سخن امام «جاؤوک»: علی علیه السلام است، و اگر مخاطب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله میبودند، واضح تر آن بود که می-فرمودند: «واستغفرت لهم» برای آنها طلب آمرزش میکردی. و در برخی از نسخههای تفسیر العیاشی(5) آمده است: «یعنی والله علیاً»، یعنی مراد علی علیه السلام است، که واضحتر است.
واین فرموده امام: «هو والله علیٌ»، به خدا قسم علی است، یعنی مخاطب حضرت علی است، یا معنا اینگونه میباشد که مراد از «ما شجر بینهم»، {آنچه میان آنان مایه اختلاف است.} اختلاف بر سر علی علیه السلام و خلافت وی است، که معنای اولی واضحتر است. و ظاهر این
ص: 272
قوله علیه السلام: ممّا قضیت علی لسانک .. ظاهره أنّ قراءتهم علیهم السلام به (1) علی صیغة التکلّم، و یحتمل أن یکون بیانا لحاصل المعنی، أی المراد بقضاء الرسول صلّی اللّه علیه و آله ما یقضی اللّه علی لسانه.
ختص (2): مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مَرْوَانَ، عَنْ یُونُسَ بْنِ صُهَیْبٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ- وَ قَدْ ذَهَبَ بِهِ إِلَی الْغَارِ- فَقَالَ: مَا لَکَ؟ أَ لَیْسَ اللَّهُ مَعَنَا؟! تُرِیدُ أَنْ أُرِیَکَ أَصْحَابِی مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ یَتَحَدَّثُونَ، وَ أُرِیَکَ جَعْفَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ أَصْحَابَهُ فِی سَفِینَةٍ یَغُوصُونَ؟. فَقَالَ: نَعَمْ، أَرِنِیهِمْ. فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی وَجْهِهِ وَ عَیْنَیْهِ، فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ، فَأَضْمَرَ فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ سَاحِرٌ.
کنز (3): الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مِصْبَاحِ الْأَنْوَارِ (4) بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی حَفْرِ الْخَنْدَقِ- وَ قَدْ حَفَرَ النَّاسُ وَ حَفَرَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فَقَالَ لَهُ (5) النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بِأَبِی مَنْ یَحْفِرُ وَ جَبْرَئِیلُ یَکْنُسُ التُّرَابَ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ یُعِینُهُ مِیکَائِیلُ، وَ لَمْ یَکُنْ یُعِینُ أَحَداً قَبْلَهُ مِنَ الْخَلْقِ، ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعُثْمَانَ بْنِ
ص: 273
گفته امام علیه السلام: «مما قضیت علی لسانک»، از حکمی که از زبان تو ای پیامبر جاری میشود، این است که قرائت امامان علیهم السلام به صورت صیغه متکلم است و ممکن است بیانی برای حاصل آن معنا باشد، یعنی: مراد از داوری پیامبر صلَّی الله علیه و آله، آنچه خداوند بر زبان رسول خدا داوری میکند، است.
روایت143.
الاختصاص(1): یونس ین صُهیب از امام باقرعلیه السلام روایت کرد که فرمود: رسول خداصلَّی الله علیه و آله به ابوبکر که او را به همراه خود داخل غار برده بودند، نگریست و فرمود: تو را چه شده است؟ آیا خداوند با ما نیست؟ آیا میخواهی یارانم از انصار را در مجالس خود درحالیکه با هم سخن میگویند، به تو نشان دهم، و آیا میخواهی جعفربن ابی طالب و یارانش را در کشتیای که حرکت میکنند، بر تو نمایان کنم؟ ابوبکر گفت: آری، آنها را نشان دهید. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دست خود را به صورت و چشمان او کشیدند، و او به آنها نگریست، و با خود گفت: او جادوگر است.
روایت144.
تاویل الآیات الظاهرة(2): شیخ ابوجعفر طوسی - خداوند او را رحمت کناد - در «مصباح الانوار» به اسنادش از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده است که جابر گفت: به هنگام حفر خندق، کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودم درحالیکه مردم و علی علیه السلام خندق را حفر میکردند. در این هنگام، پیامبر به حضرت علی علیه السلام فرمودند: پدرم فدای کسی باد که خندق حفر میکند و جبرئیل خاک را از مقابلش جارو میکند و میکائیل اورا یاری میدهد، حال آنکه قبل از او احدی را یاری نرسانده است. سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به عثمان بن
ص: 273
عَفَّانَ: احْفِرْ!، فَغَضِبَ عُثْمَانُ وَ قَالَ: لَا یَرْضَی مُحَمَّدٌ أَنْ أَسْلَمْنَا عَلَی یَدِهِ حَتَّی أَمَرَنَا (1) بِالْکَدِّ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا ... (2) الْآیَةَ.
ختص (3): الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمَدَانِیُّ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیِّ، عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَارِسِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ، قَالَ: خَرَجْتُ ذَاتَ یَوْمٍ إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ وَ بَیْنَ یَدَیَّ قَنْبَرٌ، فَقُلْتُ (4): یَا قَنْبَرُ! تَرَی مَا أَرَی؟. فَقَالَ: قَدْ ضَوَّأَ اللَّهُ لَکَ (5)
یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!- عَمَّا عَمِیَ عَنْهُ بَصَرِی.
فَقُلْتُ: یَا أَصْحَابَنَا! تَرَوْنَ مَا أَرَی؟. فَقَالُوا: لَا، قَدْ ضَوَّأَ اللَّهُ لَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَمَّا عَمِیَ عَنْهُ أَبْصَارُنَا.
فَقُلْتُ: وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَتَرَوُنَّهُ کَمَا أَرَاهُ، وَ لَتَسْمَعُنَّ کَلَامَهُ کَمَا أَسْمَعُ، فَمَا لَبِثْنَا أَنْ طَلَعَ شَیْخٌ عَظِیمُ الْهَامَةِ (6) لَهُ عَیْنَانِ بِالطُّولِ، فَقَالَ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، فَقُلْتُ: مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ یَا لَعِینُ؟. قَالَ:
مِنَ الْآثَامِ (7). فَقُلْتُ: وَ أَیْنَ تُرِیدُ؟. قَالَ: الْآثَامَ (8). فَقُلْتُ: بِئْسَ الشَّیْخُ أَنْتَ.
فَقَالَ: لِمَ تَقُولُ هَذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)، فَوَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّکَ بِحَدِیثٍ عَنِّی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَیْنَنَا ثَالِثٌ. فَقُلْتُ: یَا لِعَیْنُ (9)! عَنْکَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَیْنَکُمَا ثَالِثٌ؟!.
ص: 274
عفان فرمود: حفر کن. پس عثمان خشمگین شد و گفت: محمد تنها به این خشنود نمیشود که به دست او اسلام آوردیم، تا اینکه ما را به سختی و مشقت دستور دهد .
از این رو خداوند این آیه را بر پیامبرش صلَّی الله علیه و آله نازل کرد: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ(1)»، { از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید بلکه ]این[ خداست که با هدایت کردن شما به ایمان، بر شما منت می گذارد ،اگر راستگو باشید}.
روایت145.
الاختصاص(2): ابوالحسین یحیی بن محمد فارسی، از پدرش، از امام صادق، از امام محمد باقر، از امیرمؤمنان صلوات الله علیهم، نقل کرد که فرمود: روزی به اطراف کوفه خارج شدم. قنبر در برابرم بود. پس گفتم: ای قنبر، آنچه را من میبینم تو هم میبینی؟ قنبر گفت: ای امیرمؤمنان، خداوند آنچه را که چشم من از دیدن آن عاجز است برای شما روشن گردانده است. گفتم: ای یاران ما، آنچه را من میبینم شما هم میبینید؟ اصحاب گفتند: نه، ای امیرمؤمنان، دیدگان ما از دیدن آنچه خداوند آن را برای شما روشن گردانیده، عاجز است.
من گفتم: سوگند به آنکه دانه را شکافت و انسان را آفرید، همانگونه که میبینم و میشنوم، شما هم خواهید دید و خواهید شنید. طولی نکشید که پیرمردی که سر بزرگ و چشمانی کشیده داشت نمایان شد و گفت: سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو، ای امیرمؤمنان، گفتم: ای ملعون، از کجا میآیی؟ شیطان گفت: از گناه کردن (از نزد گناهکاران). من گفتم: و کجا میروی؟ گفت: نزد گناهکاران. گفتم: چه پیرمرد بد و زشتی هستی. شیطان گفت: ای امیر مؤمنان، برای چه این را میگویی؟ قسم به خدا، حدیثی از خود و از خداوند عَزَّو جلّ برای شما خواهم گفت که بین ما نفر سومی نبود. گفتم: ای ملعون، غیر تو و خداوند عزوجل نفر سومی نبود؟!
ص: 274
قَالَ: نَعَمْ (1)، إِنَّهُ لَمَّا هُبِطْتُ بِخَطِیئَتِی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ نَادَیْتُ: إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَا أَحْسَبُکَ خَلَقْتَ مَنْ (2) هُوَ أَشْقَی مِنِّی، فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیَّ (3): بَلَی، قَدْ خَلَقْتُ مَنْ هُوَ أَشْقَی مِنْکَ، فَانْطَلِقْ إِلَی مَالِکٍ یُرِیکَهُ، فَانْطَلَقْتُ إِلَی مَالِکٍ، فَقُلْتُ: السَّلَامُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ: أَرِنِی مَنْ هُوَ أَشْقَی مِنِّی، فَانْطَلَقَ بِی مَالِکٌ إِلَی النَّارِ فَرَفَعَ الطَّبَقَ الْأَعْلَی فَخَرَجَتْ نَارٌ سَوْدَاءُ ظَنَنْتُ أَنَّهَا قَدْ أَکَلَتْنِی وَ أَکَلَتْ مَالِکاً، فَقَالَ لَهَا: إهدائی [اهْدَئِی] (4) فَهَدَأَتْ، ثُمَّ انْطَلَقَ بِی إِلَی الطَّبَقِ الثَّانِی فَخَرَجَتْ نَارٌ هِیَ أَشَدُّ مِنْ تِلْکَ سَوَاداً وَ أَشَدُّ حِمًی، فَقَالَ لَهَا: اخْمُدِی! فَخَمَدَتْ إِلَی أَنِ انْطَلَقَ بِی إِلَی السَّابِعِ (5)، وَ کُلُّ نَارٍ تَخْرُجُ مِنْ طَبَقٍ هِیَ أَشَدُّ مِنَ الْأُولَی، فَخَرَجَتْ نَارٌ ظَنَنْتُ أَنَّهَا قَدْ أَکَلَتْنِی وَ أَکَلَتْ مَالِکاً وَ جَمِیعَ مَا خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَوَضَعْتُ یَدِی عَلَی عَیْنِی وَ قُلْتُ: مُرْهَا یَا مَالِکُ تَخْمُدْ (6) وَ إِلَّا خَمَدْتُ، فَقَالَ: أَنْتَ لَمْ تَخْمُدْ (7) إِلَی الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَأَمَرَهَا فَخَمَدَتْ، فَرَأَیْتُ رَجُلَیْنِ فِی أَعْنَاقِهِمَا سَلَاسِلُ النِّیرَانِ مُعَلَّقَیْنِ بِهَا إِلَی فَوْقُ، وَ عَلَی رُءُوسِهِمَا قَوْمٌ مَعَهُمْ مَقَامِعُ النِّیرَانِ یَقْمَعُونَهُمَا بِهَا، فَقُلْتُ: یَا مَالِکُ! مَنْ هَذَانِ؟. فَقَالَ: أَ وَ مَا قَرَأْتَ فِی سَاقِ (8) الْعَرْشِ، وَ کُنْتُ قَبْلُ (9) قَرَأْتُهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ الدُّنْیَا بِأَلْفَیْ عَامٍ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ، فَقَالَ: هَذَانِ عَدُوَّا أُولَئِکَ وَ ظَالِمَاهُمْ (10).
ص: 275
گفت: آری، آن حدیث این است: هنگامیکه به خاطر گناهم به آسمان چهارم فرود آمدم، ندا کردم: ای خدای من و سرورم، گمان نمیکنم کسی بدبختتر از من خلق کرده باشی. خداوند بلند مرتبه به من وحی کرد: چرا، آفریدم، بیشک کسی را خلق کرده ام که از تو بدبختتر و شقیتر است، نزد مالک (جهنم) برو تا او را به تو نشان دهد. من نزد مالک رفتم، و گفتم: خداوند بر تو سلام میرساند و میگوید: آنرا که از من شقیتر است به من نشان ده. مالک مرا به جهنم برد، و سرپوش بالایی را برداشت. در این هنگام، آتشی سیاه خارج شد که گمان کردم که من و مالک را بلعید. مالک به آتش گفت: آرام باش، پس او آرام شد. سپس مرا نزد سرپوش دوم برد، در آن هنگام، آتشی از آن خارج شد که از آتش قبلی سیاهتر و سوزانتر بود، مالک به او گفت: خاموش شو. پس آن خاموش شد... تا اینکه مرا نزد سرپوش هفتمی برد، و هر آتشی از هر سرپوشی که که زبانه میکشید شدیدتر از اولی بود. ناگهان آتشی خارج شد، گمان کردم من و مالک و تمام آنچه را خداوند عَزَّو جلّ خلق کرده بود را بلعید. من دستم را بر چشمانم گذاشتم و گفتم: ای مالک، دستور بده آن آتش خاموش شود و گرنه من خودم (از شدت آن) خاموش میشوم، مالک گفت: تو تا وقت مشخصی، هرگز خاموش نخواهی شد. مالک دستور داد خاموش شد، ناگهان دو مرد را دیدم که در گردنهایشان دو زنجیر آتشی بود که با آنها از بالا آویزان شده بودند و بالای سر آنها قومی حضور داشتند که با گرزهای آتشین آنها را میزدند. من گفتم: ای مالک، این دو نفر کیستند؟ مالک گفت: مگر در پای عرش نخواندی؟! من دو هزار سال قبل از آن که خداوند دنیا را خلق کند، آن را خوانده بودم، نوشته شده بود: خدایی جز او نیست و محمد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است که او را به وسیله علی تأیید کرده و نصرتش دادم. مالک گفت: این دو نفر، دشمنان و ظالمان آنها هستند.
روایت146.
الاختصاص(1): از حَکَمَ بن حُبید نقل شده است که گفت: به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: شعبی در کوفه نزد ما روایت میکند که علی علیه السلام فرمودند: بهترین این امت بعد از پیامبرشان، ابوبکر و عمر است. امام فرمود: آن مرد کسی را بر خود برتری میدهد که در محبت و بزرگواری همانندش نیست؟ سپس، خدمت امام سجاد علیه السلام رسیدم و ایشان را از آن باخبر کردم، حضرت بر زانوهایم زدند و فرمودند: آن مرد همانگونه که آسمان از زمین برتر میباشد، از آن دو نفر برتر است.
ص: 275
ختص (1): رُوِیَ عَنْ حَکَمِ بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: إِنَّ الشَّعْبِیَّ یَرْوِی عِنْدَنَا بِالْکُوفَةِ أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) قَالَ: خَیْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِیِّهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، فَقَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ یُفَضِّلُ عَلَی نَفْسِهِ مَنْ لَیْسَ هُوَ مِثْلَهُ حُبّاً وَ کَرَامَةً (2)، ثُمَّ أَتَیْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَأَخْبَرْتُهُ ذَلِکَ، فَضَرَبَ عَلَی فَخِذِی وَ قَالَ: هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُمَا کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ.
ختص (3): رُوِیَ عَنِ ابْنِ کُدَیْنَةَ الْأَوْدِیِّ (4)، قَالَ: قَامَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (5) فِیمَنْ نَزَلَتْ؟. قَالَ: فِی رَجُلَیْنِ مِنْ قُرَیْشٍ..
الْبُرْسِیُّ، فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ (6): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعُمَرَ (7): یَا مَغْرُورُ! إِنِّی أَرَاکَ فِی الدُّنْیَا قَتِیلًا بِجَرَاحَةٍ مِنْ عَبْدِ أُمِّ مَعْمَرٍ (8) تَحْکُمُ عَلَیْهِ جَوْراً فَیَقْتُلُکَ تَوْفِیقاً، یَدْخُلُ بِذَلِکَ الْجَنَّةَ عَلَی رَغْمٍ مِنْکَ، وَ إِنَّ لَکَ وَ لِصَاحِبِکَ الَّذِی قُمْتَ مَقَامَهُ صَلْباً وَ هَتْکاً تُخْرَجَانِ عَنْ جِوَارِ رَسُولِ اللَّهِ (9) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتُصْلَبَانِ عَلَی أَغْصَانِ جِذْعَةٍ (10) یَابِسَةٍ فَتُورِقُ فَیَفْتَتِنُ بِذَلِکَ (11) مَنْ وَالاکَ. فَقَالَ عُمَرُ: وَ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام)؟. فَقَالَ: قَوْمٌ
ص: 276
روایت147.
الاختصاص(1): از ابن کُدَینَه أَودی روایت شده است که گفت: مردی برخاست و به سوی امیر مؤمنان علیه السلام رفت و از ایشان درباره این فرموده خداوند عَزوجل پرسید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ(2)»، {ای کسانی که ایمان آوردهاید، در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.} که درباره چه کسی نازل شدهاست؟ امام فرمود: این آیه، درباره دو نفر از قریش نازل شده است.
روایت148.
البُرسی فی مشارق الانوار(3): از محمد بن سنان نقل شدهاست که گفت: امیرمؤمنان علی علیه السلام به عمر گفتند: ای مغرور، میبینم که در این دنیا با زخم غلام «اُمّ مَعْمَر» کشته خواهی شد که به ستم، بر او حکم میکنی و او به خاطر توفیقی که نصیبش میشود، تو را به قتل میرساند، و بر خلاف خواست تو، به خاطر آن وارد بهشت میشود، تو و دوستت که در جایگاه او ایستادهای مصلوب میشوید و از جوار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خارج میشوید. آنگاه بر شاخههای خرمای خشکی مصلوب میگردید و آن درخت خرما برگ میدهد و به این وسیله، دوستداران و خشنود شوندگان به کار تو، مورد آزمایش قرار میگیرند. عمر گفت: ای ابالحسن، چه کسی این کارها را انجام میدهد؟ حضرت فرمود: دستهای
ص: 276
قَدْ فَرَّقُوا بَیْنَ السُّیُوفِ وَ أَغْمَادِهَا، فَیُؤْتَی (1) بِالنَّارِ الَّتِی أُضْرِمَتْ لِإِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ یَأْتِی جِرْجِیسُ وَ دَانِیَالُ وَ کُلُّ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٍ، ثُمَّ یَأْتِی رِیحٌ فَیَنْسِفُکُمَا فِی الْیَمِّ نَسْفاً.
وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْماً (2) لِلْحَسَنِ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَ مَا تَرَی عِنْدِی تَابُوتٌ (3) مِنْ نَارٍ یَقُولُ: یَا عَلِیُّ! اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ.
وَ رُوِیَ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی: إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ (4) قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ (5) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا مَعْنَی هَذِهِ الْحَمِیرِ؟. فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یَخْلُقَ شَیْئاً ثُمَّ یُنْکِرَهُ، إِنَّمَا هُوَ زُرَیْقٌ وَ صَاحِبُهُ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ فِی (6) صُورَةِ حِمَارَیْنِ، إِذَا شَهَقَا فِی النَّارِ انْزَعَجَ أَهْلُ النَّارِ مِنْ شِدَّةِ صُرَاخِهِمَا..
کنز (7): مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أُخْرِجَتْ أَرِیکَتَانِ مِنَ الْجَنَّةِ فَبُسِطَتَا عَلَی شَفِیرِ جَهَنَّمَ، ثُمَّ یَجِی ءُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی یَقْعُدَ عَلَیْهِمَا، فَإِذَا قَعَدَ ضَحِکَ، وَ إِذَا ضَحِکَ انْقَلَبَتْ جَهَنَّمُ فَصَارَ (8) عَالِیهَا سَافِلَهَا، ثُمَّ یُخْرَجَانِ فَیُوقَفَانِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولَانِ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ (9)! أَ لَا تَرْحَمُنَا؟! أَ لَا تَشْفَعُ لَنَا عِنْدَ رَبِّکَ؟!. قَالَ: فَیَضْحَکُ مِنْهُمَا، ثُمَّ یَقُومُ فَیُدْخَلُ
ص: 277
که میان شمشیرها و غلاف آنها جدایی افکندهاند؛ سپس آتشی را که برای ابراهیم علیه السلام افروخته شده بود، آورده میشود و جرجیس و دانیال و هر پیامبر و صدیقی میآیند، پس از آن بادی میوزد و شما دو نفر را از جا کنده و در دریا میاندازد.
و روزی امیرمؤمنان علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود: ای ابا محمد، آیا نزد من تابوتی از آتش نمیبینی که میگوید: ای علی، برای ما طلب آمرزش کن؟! خداوند او را نبخشد .
و در تفسیر این سخن خداوند بلند مرتبه: «إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ.(1)» {بدترین آوازها بانگ خران است}، روایت شده است: مردی از امیر مؤمنان علیه السلام پرسید معنای این آیه چیست؟ امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند: خداوند بزرگتر از آن است که چیزی را بیافریند سپس آن را منکر شود. مراد از آن، زُریق و دوستش در تابوتی آتشین و به صورت دو الاغ میباشند، هنگامی که در آتش جهنم بانگ برآورند، اهل دوزخ از شدت بانگ آن ها آزرده خاطر شوند.
روایت149.
تاویل الآیات الظاهرة (2): از ابوحمزه ثمالی، از امام سجاد علیه السلام نقل کرد که فرمود: روز قیامت، دو تخت از بهشت می آورند و در کنار جهنم میگذارند، سپس علی علیه السلام می آیند و روی آن ها می نشینند. همین که حضرت نشستند، می خندند، و هنگامیکه بخندند، جهنم زیر و رو می شود. سپس آن دو را خارج کرده و در برابر حضرت نگه داشته می شوند و می گویند: ای امیرمؤمنان، ای وصی رسول خدا، بر ما رحمت نمیکنید؟ آیا نزد پروردگارت شفیع ما نمیشوید؟! امام فرمودند: در این هنگام، حضرت علی علیه السلام به آنها میخندد، سپس بر خاسته و داخل
ص: 277
الْأَرِیکَتَانِ (1) وَ یُعَادَانِ إِلَی مَوْضِعِهِمَا، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ (2).
أقول:
رَوَی الْبُخَارِیُّ فِی صَحِیحِهِ فِی کِتَابِ الْمَغَازِی (3) بَعْدَ بَابِ وَفْدِ بَنِی تَمِیمٍ، وَ فِی تَفْسِیرِ سُورَةِ الْحُجُرَاتِ (4)، وَ التِّرْمِذِیُّ (5) وَ النَّسَائِیُّ (6) فِی صَحِیحِهِمَا، وَ أَوْرَدَهُ فِی کِتَابِ جَامِعِ الْأُصُولِ (7) فِی کِتَابِ (8) تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ مِنْ حَرْفِ الطَّاءِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ، قَالَ: قَدِمَ رَکْبٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَمِّرِ الْقَعْقَاعَ بْنَ مَعْبَدِ (9) بْنِ زُرَارَةَ، وَ قَالَ عُمَرُ: أَمِّرِ الْأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ (10)، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: مَا أَرَدْتَ إِلَّا خِلَافِی (11)، وَ قَالَ عُمَرُ: مَا أَرَدْتُ خِلَافَکَ. قَالَ (12):
فَتَمَارَیَا حَتَّی ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمَا، فَنَزَلَتْ (13) فِی ذَلِکَ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا
ص: 278
بهشت میشوند و آن دو تخت برداشته شده و آن دو نفر به جای خود برمیگردند، و این گفته خداوند عَزَّ وجلّ میباشد: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُواْ مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرَائِکِ یَنظُرُونَ * هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ(1)»، {و[لی] امروز مؤمنانند که بر کافران میخندند، و بر تختها [ی خود نشسته]نظاره میکنند[تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه میکردند رسیدهاند؟}
مؤلف: بخاری در «صحیح(2)» خود در کتاب المغازی بعد از باب وفد بنی تمیم و در تفسیر سوره حجرات(3)، و ترمذی(4) و النسائی(5) در صحیحان خود روایت کردند و ابن اثیر در «جامع الاصول(6)» در کتاب تفسیر القرآن از حرف طاء، از عبدالله بن زبیر آورده است که گفت: گروهی از بنی تمیم نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمدند، ابوبکر گفت: قعقاع بن معبد بن زراره را حاکم کن. و عمر گفت: أقرع بن حابس را حاکم کن. پس ابوبکر گفت: فقط با من مخالفت میکنی؟! عمر گفت: من با تو مخالفت نکردم. عبدالله بن زبیر میگوید: در این هنگام، آن دو با هم مجادله کردند تا این صدای آن دو بلند شد، در نتیجه این آیه درباره آنها نازل شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا
ص: 278
تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ .. (1) حَتَّی انْقَضَتْ (2).
قَالَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (3): وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ ابْنُ أَبِی مَلِیکَةَ: کَادَ الْخَیِّرَانِ (4) یهلکا أَنْ یَهْلِکَا (5) أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، لَمَّا قَدِمَ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَفْدُ بَنِی تَمِیمٍ أَشَارَ أَحَدُهُمَا بِالْأَقْرَعِ بْنِ حَابِسٍ الْحَنْظَلِیِّ وَ أَشَارَ الْآخَرُ بِغَیْرِهِ .. ثُمَّ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ نُزُولَ الْآیَةِ (6)، ثُمَّ قَالَ ابْنُ الزُّبَیْرِ (7): فَکَانَ عُمَرُ بَعْدُ إِذَا حَدَّثَ بِحَدِیثٍ کَأَخِی (8) السِّرَارِ لَمْ یُسْمِعْهُ حَتَّی یَسْتَفْهِمَهُ (9)، وَ لَمْ یَذْکُرْ ذَلِکَ عَنْ (10) أَبِیهِ (11).
قال (12): أخرجه البخاری (13)، و أخرج النسائی (14) الروایة الأولی،
وَ أَخْرَجَ التِّرْمِذِیُّ (15) قَالَ: إِنَّ الْأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ قَدِمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (16) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! اسْتَعْمِلْهُ عَلَی قَوْمِهِ .. فَقَالَ عُمَرُ: لَا
ص: 279
تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ(1)»، {ای کسانیکه ایمان آورده اید، در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.} تا آن که سر و صدای آن دو تمام شد.
ابن اثیر در «جامع الاصول(2)» گفته است: و در روایتی، ابن ابی مُلَیکه گفت: نزدیک بود خَیَّران: ابوبکر و عمر هلاک شوند. هنگامیکه گروهی از بنی تمیم نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمدند، یکی از آن دو به أقرع بن حابس حَنظلی و دیگری به غیر از او اشاره کرد... سپس ابن اثیر همانند آن روایت و نزول آیه را ذکر میکند، سپس ابن زبیر میگوید: عمر پس از آن، به طوری آهسته سخن میگفت که پیامبر صلی الله علیه و آله نمیشنید. مگر اینکه از او میخواست (که بلند بگوید). این را از پدرش نقل نکرده است.
ابن اثیر(3) نیز گفته است: بخاری آن روایت را نقل کرده است و نسائی(4) روایت اولی را اخراج کرده و ترمذی نقل کرده که عبدالله بن زبیر گفت: أقرع بن حابس نزد رسول خداصلَّی الله علیه و آله آمد. ابوبکر گفت: ای رسول خدا، اقرع را بر قومش والی گردان. پس عمر گفت: ای
ص: 279
تَسْتَعْمِلْهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ، فَتَکَلَّمَا عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حَتَّی عَلَتْ (1) أَصْوَاتُهُمَا، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعُمَرَ: مَا أَرَدْتَ إِلَّا خِلَافِی. فَقَالَ: مَا أَرَدْتُ خِلَافَکَ.
قَالَ: فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ ... (2) قَالَ: فَکَانَ عُمَرُ بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا تَکَلَّمَ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُسْمِعْ کَلَامَهُ حَتَّی یَسْتَفْهِمَهُ، وَ مَا ذَکَرَ ابْنُ الزُّبَیْرِ جَدَّهُ- یَعْنِی أَبَا بَکْرٍ-.
و قال الترمذی (3): و قد رواه بعضهم عن ابن أبی ملیکة مرسلا، و لم یذکر ابن الزبیر، و قال: حدیث غریب حسن، انتهی (4) حکایة روایاتهم.
و من تأمّل فیها و فی الآیات النازلة فی تلک الحال بعین الاعتبار علم أنّهما بلغا فی سوء الأدب و کشف جلباب الحیاء الغایة (5) القصوی، حتّی لم یقنعا فی الجفاء و ترک الاحتشام بأن یروا (6) آراءهما الفاسدة متقدّمة علی ما یراه الرسول صلّی اللّه علیه و آله، بل زعماها متقدّمة علی حکم اللّه سبحانه، کما نطق به نهیه تعالی إیّاهما بقوله: لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (7) ثم أمرهما بالتقوی و الخشیة من اللّه معلّلا نهیه و أمره بأنّ اللّه سمیع علیم، تعریضا بأنّهما لسوء الأدب و الإقدام علی التقدّم بین یدی اللّه و رسوله فی کلامهما کأنّهما لم یذعنا بأنّ اللّه سمیع علیم، ثم حذّرهما فی رفع أصواتهما فوق صوت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و الجهر له بالقول
ص: 280
رسول خدا، او را والی مگردان. آنگاه، آنها نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بگو مگو کردند تا آنکه صدایشان بالا گرفت، ابوبکر به عمر گفت: با این کار فقط خواستی با من مخالفت کنی! عمر به او گفت: من با تو مخالفت نکردم. ابن زبیر میگوید: پس این آیه را نازل شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ(1)»، {ای کسانی که ایمان آوردهاید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید.} عبدالله میگوید: عمر بعد از آن هر وقت میخواست نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله سخن بگوید، آهسته سخن میگفت تا اینکه پیامبر نمیشنیدند و از او میپرسیدند. و ابن زبیر، پدر بزرگش یعنی ابوبکر را ذکر نکرده است.
تزمذی میگوید(2): یکی از آنها از ابن ابی مُلکیه، این روایت را برای او به صورت مرسل نقل کرده است، و ابن زبیر را ذکر نمیکند، و میگوید: حدیثی است غریب و حسن. نقل روایات این افراد تمام شد.
و هر کس در این روایات و در آیات نازل شده، در آن موقع به دقت و به دیده عبرت بنگرد، میفهمد که آن دو در بیادبی و بیشرمی، به نهایت حد رسیده بودند، و نه تنها به ستم و بیشرمی قانع نشدند تا آراء فاسد خود را بر رای پیامبرصلَّی الله علیه و آله مقدم بدارند، بلکه گمان کردند که افکار و آراء فاسد آنها بر حکم خداوند پاک و منزه تقدم دارد، همانگونه که خداوند متعال آن دو را با این فرموده خود از آن نهی میکند: «و لا تُقَدّمُوا بَینَ یَدَی اللهِ وَ رَسولِه(3)»، {در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.}
سپس خداوند آن دو را به پرهیزکاری و ترس از خداوند فرمان میدهد و نهی و فرمان خود را اینگونه تعلیل میکند که خداوند شنوای داناست، تا تعریضی بر این باشد که آنها در بیادبی و پیشیگرفتن بر خداوند و پیامبرش در سخن گفتن، به گونهای بودند که گویی آندو، این را که خداوند شنوای داناست قبول ندارند.
پس از آن، آن دو را از اینکه با بلند کردن صدایشان بر صدای پیامبرصلَّی الله علیه و آله و بلند سخن گفتن با وی،
ص: 280
کما کان دأب أجلاف العرب و طغامهم (1) فی مخاطبة بعضهم بعضا عن حبط الأعمال من حیث لا یشعران، و فیه دلالة علی أنّهما لم یقتصرا علی رفع الصوت عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی مخاطبة أحدهما للآخر بل خاطباه بصوت رفیع من دون احترام و توقیر، ثم حصر الممتحنین قلوبهم للتقوی فی الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلّی اللّه علیه و آله، و قال: لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ (2) تنبیها علی خروجهما عن زمرة هؤلاء.
و قد ظهر لذی فطرة سلیمة أنّ ترک ابن الزبیر ذکر أبی بکر- عند حکایته عن عمر بن الخطاب انتهاؤه عن هذه الوقاحة الشنیعة، مع أنّ أبا بکر کان جدّا له، و اهتمامه بتزکیته کان أشدّ من اعتنائه بشأن عمر بن الخطاب-، دلیل علی عدم ظهور آثار المتابعة و الانقیاد عنه کما ظهر عن عمر، فکان أغلظ منه و ... و لیس فی الذمّ و التقبیح أفحش من هذا. و لنعم ما قاله ابن أبی ملیکة: من أنّه کاد الخیران أن (3) یهلکا، فو اللّه لقد هلکا و کان الرجل غریقا فی نومة الجهل خائضا فی غمرات البهت و الغفلة، و لیت شعری ما حملها علی شدّة الاهتمام و بذل الجهد فی تأمیر الأقرع أو القعقاع بحضرة الرسول صلّی اللّه علیه و آله أ کان ذلک تشییدا لأرکان الدین و مراعاة لمصالح المسلمین؟!، فتقدّما بین یدی اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله لظنّهما أنّهما أعلم من اللّه و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله بما یصلح شأن الأمّة، فخافا من أن یلحقهم ضرر بتأمیر من یؤمره الرسول أو لزعمهما أنّهما أبرّ و أرأف بهم من اللّه و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله،
ص: 281
همانگونه که عادت بیخردان و اوباش عرب در سخن گفتن با یکدیگر بود، اعمالشان تباه گردد به طوری که ندانند، برحذر می دارد. و این خود دلیلی است بر اینکه آن دو، نه تنها به بلند کردن صدا نزد پیامبر در سخن گفتن با یکدیگر اکتفا نکردند، بلکه با بیاحترامی و بیشرمی، با صدای بلند بلند، پیامبر را مورد خطاب قرار دادند. سپس خداوند کسانی را که دلهایشان برای پرهیزکاری مورد امتحان قرار گرفته، در کسانی که پیش پیامبر خداصلَّی الله علیه و آله صدایشان را پایین میآورند، منحصر میکند و میفرماید: «لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ(1)»، {آنان را آمرزش و پاداش بزرگ است.} تا از این طریق یادآور شود که آن دو از جرگه این افراد بیرون هستند.
و بر انسان صاحب فطرتِ سلیم پوشیده نیست که عدم ذکر ابوبکر از سوی ابن زبیر- به هنگام حکایتش از نهایت بی شرمی و وقاحت عمر بن خطّاب است، با این که ابوبکر پدربزرگش بود، و اینکه اهتمام عبدالله به تزکیه او، از توجهاش به موضوع عمر بن خطاب بیشتر بود - دلیلی است بر اینکه آثار پیروی و فرمانبرداری از او - پیامبر اکرم - از ابوبکر بر خلاف عمر نمایان نیست، و عمر از او درشت خوتر بود و باطنی خبیث و سیرتی زشتتر از او داشت، و در عیب و سرزنش، چیزی از این زشتتر وجود ندارد. و چه نیکو گفته است ابن ابی مُلیکه: نزدیک بود خَیّران هلاک شوند! به خدا قسم، هردو هلاک شدند و آن مرد، در خواب نادانی، غرق و در میان گردابهای سرگردانی و غفلت غوطه ور بود.
و ای کاش میدانستم چه چیز آن دو را برآن داشت تا در منصوب کردن أقرع یا قعقاع در محضر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، نهایت تلاش و اهتمام را داشته باشند؟ آیا آن به خاطر استوار کردن پایههای دین و رعایت مصالح مسلمانان بود تا در برابر خدا و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله، با این گمانشان که آن دو از خداوند و پیامبرش درآنچه به مصلحت امت میباشد داناترند، پیشی گیرند، یا ترسیدند از اینکه ضرری از سوی آن کس که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را منصوب میکند، برآنها برسد؟ و یا اینکه به این خاطر بود که آن دو گمان میکردند از خداوند و پیامبرش نسبت به مسلمانان مفیدتر و مهربانتر هستند، بنابراین از روی دلسوزی و مهربانی بر آنان،
ص: 281
فلم یرضیا بالسکوت شفقة علیهم و رأفة بهم، أم کان ذلک لأمر (1) دنیوی، یعود نفعه إلیهما، فمن رأی نفسه أعلم و أرأف من ربّ العالمین و من رسوله الأمین (2) صلّی اللّه علیه و آله الطاهرین، أو ردّ علی اللّه و علی رسوله، و لم یرض بقضائهما لغرض فاسد دنیوی، کیف یصلح أن یکون قائدا للأمّة طرّا و هادیا لهم إلی الرشاد؟! و قد قال سبحانه: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (3) و لعلّ الناصرین لأبی بکر و عمر یرون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مجتهدا فی کثیر من الأحکام کما یرونهما مجتهدین، و یجوّزون مخالفته سیّما فیما یتعلّق بأمر الجیش و ترتیب العسکر و لا یلتفتون إلی خلاف اللّه تعالی فی ذلک، حیث جعل التقدّم بین یدی رسوله صلّی اللّه علیه و آله تقدّما علیه. فقال: لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ... (4).
فانظر بعین الإنصاف فی تعصّب طائفة من علماء الجمهور و أئمّتهم کالرازی و البیضاوی و غیرهما و بذل جهدهم فی إخفاء الحقّ و ستر عورات مشایخهم، فقد ذکر الرازی فی تفسیره (5) فی شأن نزول الآیات عدّة وجوه لم یسندها إلی روایة صحیحة أو کتاب معروف، و لم یذکر نزولها فی أبی بکر و عمر مع وجوده فی صحیح البخاری- الذی یجعلونه تالیا لکتاب اللّه سبحانه، و یرون مؤلّفه أوثق الناس و أعدلهم-، و کذا فی غیره من صحاحهم کما سبق، فذلک إمّا لعدم الاطّلاع علی ما فی هذه الکتب، و کفی به شاهدا علی جهلهم و قلّة إحاطتهم بأخبارهم و أمور دینهم، أو لأنّ سنّتهم إخفاء الحقّ و إطفاء نور اللّه بأفواههم فتعمّدوا فی ستر ما لا یوافق آراءهم و یستلزم القدح فی مشایخهم و أسلافهم، و قد
ص: 282
راضی به سکوت نشدند؟ یا این که به خاطر امری دنیایی بود که سود آن، به آن دو میرسید؟
بنابراین، هر کس خودش را از پروردگار جهانیان و از فرستاده امین او، که درود خداوند بر او و خاندان پاکش باد، داناتر و مهربانتر بداند، و یا سخن خداوند و پیامبرش را قبول نکند، و به خاطر اهداف دنیوی فاسد به حکم آندو راضی نشود، چگونه میتواند رهبر کلّ امت باشد و آنها را به سوی رستگاری هدایت کند؟ حال آنکه خداوند منزه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا.(1)»، {ولی چنین نیست. به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند ،سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی ]و تردید[ نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.}
چه بسا حامیان ابوبکر و عمر معتقدند، همانگونه که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بسیاری از احکام اجتهاد میکند، آن دو هم مجتهدند، و مخالفت آنها با ایشان را، به ویژه در مسایل مربوط به سپاه و تنظیم آن، جایز میدانند، و به مخالفت با خداوند بلند مرتبه در آن مسئله توجهی نمیکنند؛ زیرا خداوند پیشی جستن در برابر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را همانند پیشی گرفتن در برابر خود میداند و میفرماید: «لا تَقَدَّموا بین یَدی الله و رَسولَه»،2 {در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.}
و منصفانه به تعصب گروهی از علما و رهبران اهل سنت همانند رازی و بیضاوی و غیر از آنها
بنگرید و اینکه چگونه در مخفی داشتن حق و عیبهای شیوخ خود، نهایت تلاش را میکنند. رازی در تفسیرش(2) و در شان نزول این آیات، چند وجه ذکر کرده است که آنها را به روایت صحیحی یا کتاب معروفی اسناد نداده و با اینکه در صحیح بخاری، که اهل سنت آن را در جایگاه دوم بعد از قرآن قرار میدهند و مؤلف آن را مورد اعتمادترین و عادلترین افراد میدانند، نزول آیات - در مورد ابوبکر و عمر - آمده است. فخر رازی از ذکر نزول آنها درباره ابوبکر و عمر خودداری کرده است، و همین طور در صحاحهای دیگرشان که پیشتر ذکر شد، این ذکر نکردن و خودداری از آن، یا به علت عدم آگاهی آنها از آنچه در این کتابهاست و این خود دلیل کافی بر جهلشان و بیاطلاعی آنها از اخبار و مسایل دینشان است؛ و یا به این علت است که سنت و عادت آنها، پوشیده نگه داشتن حق و خاموش کردن نور الهی با دهانهایشان است، بنابراین به مخفی داشتن آنچه که موافق آراءشان نیست و مستلزم طعن به شیوخ و گذشتگان میباشد، عادت کردهاند،
ص: 282
اعترف فی تفسیره بأنّ رفع الصوت عند أحد و التقدّم بین یدیه یدلّ علی أنّه لا یری المتکلّم للمخاطب وزنا و لا مقدارا، بل جعل لنفسه اعتبارا زائدا و عظمة.
و قال (1): إنّ الآیة تدلّ علی أنّه لا ینبغی أن یتکلّم المؤمن عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (2) کما یتکلّم العبد عند سیّده، لأنّ العبد داخل فی (3) قوله تعالی:
کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ ... (4)، و استدلّ علیه أیضا بقوله (5) تعالی: النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ (6) قال (7): و السیّد لیس أولی عند عبده من نفسه، فلو کانا (8) فی مخمصة و وجد العبد ما لو لم یأکله لمات لا یجب علیه بذله لسیّده، و یجب البذل للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله (9)، و لو علم العبد أنّ بموته ینجو سیّده لا یلزمه أن یلقی نفسه فی المهلکة (10) لإنجاء سیّده، و یجب لإنجاء النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و ذلک (11) کما أنّ العضو الرئیس أولی بالرعایة من غیره، لأنّ عند خلل القلب (12) لا یبقی للیدین و الرجلین استقامة، فلو حفظ الإنسان نفسه و ترک النبیّ (13) لهلک هو أیضا بخلاف العبد و السیّد. انتهی.
فأین هذا من سیرة الشیخین و ترک احترامهما للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله
ص: 283
و حال آنکه نه تنها رازی در تفسیرش اعتراف کرده که بالا بردن صدا نزد هر شخصی و پیشی جستن در برابر او به این معناست که متکلم بر مخاطب هیچ ارزش و احترامی قایل نیست، بلکه نشانه این است که او برای خود اعتباری بیشتر قائل است و خود را بزرگتر میداند
و میگوید(1): این آیه بر این دلالت میکند که شایسته است مومن نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله، همانگونه که برده با اربابش صحبت میکند، سخن نگوید؛ زیرا داخل این فرموده خداوند بلند مرتبه میشود: «کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ(2)»، {همچنان که بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن میگویید.} و همچنین به این گفته خداوند والا مقام استدلال میکند:« النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ(3)»، {پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است}. فخر رازی میگوید: ارباب به بردهاش از خود سزاوارتر است، ولی اگر آن دو گرسنه بودند و برده چیزی را بیابد که اگر آن را نخورد، خواهد مرد، نباید آن را به ارباب خود بدهد، ولی بایستی آن را به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدهد؛ و اگر برده بداند که با مرگ او اربابش نجات مییابد، نباید برای نجات دادن او خودش را به هلاکت بندازد، ولی باید برای نجات دادن پیامبر صلَّی الله علیه و آله خود را به سختی و هلاکت بیندازد؛ زیرا عضو اصلی بدن از عضو دیگر به حفاظت و مراقبت سزاوارتر است؛ زیرا اگر قلب دچار مشکلی شود، دستها و پاها یارای استقامت نخواهند داشت و اگر انسان مراقبت شده و پیامبر رها شود، بر خلاف برده و ارباب، آن انسان هم هلاک خواهد شد. پایان سخن.
پس این کجا و سیرت شیخان و بیاحترامی آنها به پیامبر صلَّی الله علیه و آله
ص: 283
و تخطئتهما إیّاه، و تسفیههما رأیه، و تنازعهما بحضرته فیما حسباه أصلح من اختیاره؟!.
و أمّا البیضاوی فقد دلّس فی هذا المقام تدلیسا غریبا، فسکت فی تفسیر قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا ... إلی قوله سبحانه وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (1) عن ذکر أبی بکر و عمر، و نزول الآیات فیهما، ثم ذکر فی تفسیر قوله سبحانه: إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی (2) أنّه قیل: کان أبو بکر و عمر بعد ذلک یسرّانه حتّی یستفهمهما (3).
فانظر کیف صوّر المنقصة بصورة المنقبة؟! و لبّس الحال علی الجهّال، حتّی یتوهّموا أنّهما ممّا وصفهم اللّه فی کتابه بامتحان قلوبهم للتقوی، و نزلت الآیة فیهم، فقد عرفت- لو أنصفت- من ترک ابن الزبیر ذکر أبی بکر- مع القرابة الخصیصة عند حکایة الإسرار فی الحدیث عن عمر أنّ ما رواه البیضاوی عن قائل مجهول افتراء علی أبی بکر، و أمّا عمر، فهو و إن روی فیه ابن الزبیر ذلک إلّا أنّ فی حکایة التنازع عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه، و رفع الأصوات عنده، و الردّ علیه بقوله: حسبنا کتاب اللّه (4)، ما یفهم منه عدم انتهائه عن التقدّم بین یدی اللّه و رسوله، و الجهر بالقول، و لا یشتبه علی ذی فطرة سلیمة أنّ المراد حین نزول الآیة ب الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ من کان دأبهم ذلک قبل نزولها، کما أنّ المراد بالذین ینادونه من وراء الحجرات من ناداه قبل نزول الآیة، و لا یخفی أنّ فی قول البیضاوی: کانا بعد ذلک یسرّانه .. اعترافا لطیفا بأنّه کان
ص: 284
و نسبت دادن خطا و نادانی به او و نزاع با یکدیگر در حضور او و در آنچه که مصالحش بیشتر از انتخاب پیامبر میدانستند، کجا؟
و اما بیضاوی در این زمینه به گونه عجیبی آن را پوشانیده است، و در تفسیر این گفته خداوند بلند مرتبه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا» تا این سخن خداوند سبحان: «وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ(1)»، از ذکر ابوبکر و عمر و نزول آیات درباره آنها سکوت اختیار کرده است، سپس در تفسیر این سخن خداوند سبحان: «إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَی(2)»، {کسانی که پیش پیامبر صدایشان را فرو میکشند، همان کساناند که خدا دلهایشان را برای پرهیزکاری امتحان کرده است.} میگوید: گفته شده است: ابوبکر و عمر بعد از نازل شدن این آیه آهسته سخن میگفتند تا پیامبر از آنها سؤال نماید(3).
بنگرید که چگونه صفت زشت را با فضیلت و بزرگواری تغییر میدهد، و وضعیت را بر نادانان میپوشاند، تا گمان کنند که آن دو از جمله کسانی هستند که خداوند در کتاب خود آنها را به امتحان کردن دلهایشان برای پرهیزکاری، وصف کرده و آیه در شان آن دو نازل شدهاست؟ اگر منصف باشی، از ذکر نشدن ابوبکر از سوی عبدالله بن زبیر به خاطر خویشاوندی نزدیک با او و آوردن نام عمر به هنگام نقل کردن روایت آهسته سخن گفتن، دانستید که آنچه بیضاوی از شخص ناشناس روایت کرده، افترای بر ابوبکر است. و امّا درباره عمر، اگرچه ابنزبیر آن حکایت را نقل کرد، ولی در روایت تنازع پیش رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بیماریاش و بلند کردن صدا نزد او و نپذیرفتن سخن او با این گفته: ما را همین کتاب خدا کافی است... چیزی است که از آن، اینگونه فهمیده میشود که او پیشی جستن در برابر خداوند و پیامبرش و بلند صحبت کردن را رها نکرده بود. و بر هیچ انسان دارای فطرت سالم پوشیده نیست که مراد از آیه «الذین یغضون اصواتهم عند رسول الله» به هنگام نازل شدن، کسانی هستند که عادت و اخلاقشان قبل از اینکه آیه نازل شود آنگونه بود، همانطور مراد از «الذین ینادونه من وراء الحجرات»، {کسانی که تو را از پشت اتاقها[ی مسکونی تو] به فریاد میخوانند.} کسانی هستند که قبل از نزول آیه، پیامبر را با صدای بلند خواندند، و واضح است که در این گفته بیضاوی: آن دو بعد از نزول این آیه آهسته سخن میگفتند...، اعتراف لطیفی است بر اینکه
ص: 284
داؤهما (1) قبل ذلک سوء الأدب، و سیرتهما الوقاحة، و قد کان وفود بنی تمیم و الأقرع و القعقاع فی أواخر سنة تسع من الهجرة (2)، و کان وفاته صلّی اللّه علیه و آله فی صفر سنة إحدی عشرة- علی ما ذکره أرباب السیر-، فکانا- علی تقدیر صحّة ما ذکره مصرّین علی الجفاء و قلّة الحیاء فی مدّة مقامه صلّی اللّه علیه و آله بمکة، و قریبا من تسع سنین بعد الهجرة، و لم ینتهیا عنه (3) إلّا فی سنة و بضع شهور بعد أن وبّخهما اللّه تعالی و رغم أنفهما، مع أنّ رعایة الأدب فی خدمة السیّد المطاع القادر علی القتل فما دونه، المرجوّ منه الشفاعة و النجاة فی الآخرة- لو کان الإیمان به صادقا- أمر لا یخرج عن ربقته إلّا رقبة من جبل علی طینة السباع من البهائم، فمن (4) کان هذا شأنه کیف یصلح لأن (5) یکون مطاعا للأمّة کافة؟! و کیف تکون سیرته مع رعیّته و من لا یقدر علی الخروج عن طاعته؟! و هل یزجر نفسه و یملکه عند الغضب، و تنقّلات الأحوال بحیث یرتکب لا (6) أقل ما ینافی العدالة؟! و لعمری لا یقول به إلّا مباهت مبهوت، و لم ینشأ تعبیر (7) عمر لأمیر المؤمنین علیه السلام بالدعابة إلّا لما یری من نفسه و من شیخه من سوء الخلق و الزعارة (8)، فظنّ حسن خلقه علیه السلام، و بشره عند لقاء الناس، و رفقه بهم من قبیل اللهو و الدعابة، ثم نسج علی منواله عمرو بن العاص
کما صرّح به علیه السلام فی قوله:
عجبا لابن النابغة یزعم لأهل الشام أنّ فیّ دعابة و أنّی امرؤ تلعابة. (9)
ص: 285
عادت و اخلاق آنها قبل از آن حادثه، بیادبی و سیرتشان بیشرمی بوده است.
بنی تمیم، أقرع و قعقاع در اواخر سال نه هجری نزد پیامبر آمدند و وفات رسول خداصلَّی الله علیه و آله طبق گفته سیره نویسان، در صفر سال 11 هجری بوده است، و بنابر صحت آنچه ذکر شده، آن دو نزدیک نه سال بعد از هجرت، بر ظلم و بیحیایی در مدت زمان اقامت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در مکه مُصّر بودند، و تنها یک سال و چند ماه بعد از آن که خداوند آن دو را توبیخ و خوار کرد، از این عادتشان دست کشیدند. با این حال، رعایت ادب در خدمت سید فرمانبردار توانا بر کشتن و غیر آن، که در آخرت امید شفاعت و نجاتاش میرود - اگر ایمان به او صادقانه باشد - امری است که تنها از کسی سر میزند که بر سرشت حیوانات درنده آفریده شده است. بنابراین کسی که اینگونه باشد، چگونه میتواند بر همه امت مسلمان فرمانروایی کند؟ و سیرت او با رعیتاش و کسی که نمیتواند از اطاعت او خارج شود، چگونه میتواند باشد؟ و آیا خودش را به هنگام خشم و تغییر احوال باز میدارد و مالک نفس خود میشود، طوریکه از ارتکاب کمترین چیزی که با عدالت منافات دارد، دوری کند؟ به جانم سوگند، تنها دروغگوی مبهوت آن را میپذیرد.
و اینکه عمر از امیرمؤمنان علیه السلام به شوخی و مزاح تعبیر کند، تنها از این ناشی میشود که عمر از خود و از همدستش بیاخلاقی و بیادبی را دیده است .
به همین سبب، خوش اخلاقی و گشادهرویی حضرت علی علیه السلام به هنگام دیدار با مردم و مهربانی با آنها را، از قبیل لهو و شوخی پنداشته است. سپس عمرو بن عاص از همان خلق و خوی او پیروی کرد، همانگونه که امیرمؤمنان علیه السلام در این فرموده خود به این امر تصریح کرد: شگفتا از پسر نابغه! میان مردم شام گفت که من اهل شوخی و خوش طبعی بوده و عمر بیهوده میگذرانم(1).
ص: 285
کِتَابُ نَفَحَاتِ اللَّاهُوتِ (1): نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْمَثَالِبِ لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ (2)
، أَنَّ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سُئِلَ [عَنْهُمَا]، فَقَالَ: کَانَا إِمَامَیْنِ قَاسِطَیْنِ عَادِلَیْنِ، کَانَا عَلَی الْحَقِّ وَ مَاتَا عَلَیْهِ، فَرَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَلَمَّا خَلَا الْمَجْلِسُ، قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ (3): کَیْفَ قُلْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ؟!.
فَقَالَ: نَعَمْ، أَمَّا قَوْلِی: کَانَا إِمَامَیْنِ، فَهُوَ مَأْخُوذٌ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ (4)، وَ أَمَّا قَوْلِی قَاسِطَیْنِ، فَهُوَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً (5)، وَ أَمَّا قَوْلِی عَادِلَیْنِ، فَهُوَ مَأْخُوذٌ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ (6)، وَ أَمَّا قَوْلِی کَانَا عَلَی الْحَقِّ، فَالْحَقُّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَوْلِی: مَاتَا عَلَیْهِ، الْمُرَادُ أَنَّهُ (7) لَمْ یَتُوبَا عَنْ تَظَاهُرِهِمَا عَلَیْهِ، بَلْ مَاتَا عَلَی ظُلْمِهِمَا إِیَّاهُ، وَ أَمَّا قَوْلِی: فَرَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ، فَالْمُرَادُ بِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُنْتَصَفُ لَهُ مِنْهُمَا، آخِذاً مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ (8)..
أقول:
أجاز لی بعض الأفاضل فی مکة- زاد اللّه شرفها- روایة هذا الخبر، و أخبرنی أنّه أخرجه من الجزء الثانی من کتاب دلائل الإمامة (9)، و هذه صورته: .
ص: 286
روایت150.
کتاب نفحات اللاهوت(1): به نقل از کتاب «المثالب» ابن شهرآشوب: از امام صادق علیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیده شد، امام فرمود: آن دو امامانی عادل و دادگر و بر حق بودند و همین گونه از دنیا رفتند، بنابراین رحمت خداوند روز قیامت بر آن دو باد. هنگامی که مجلس خالی شد، یکی از یاران امام عرض کرد: ای فرزند رسول خدا، چگونه آن را گفتید؟ امام فرمود: آری، اما اینکه گفتم آن دو امام بودند، آن را از این سخن خداوند متعال گرفتم: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ(2)»،
{و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش میخوانند گردانیدیم.} و منظورم از قاسط، برگرفته از این فرموده خداوند است: «وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا(3)»،
{ولی منحرفان، هیزم جهنم خواهند بود.} و اینکه گفتم آن دو عادل بودند، برگرفته از این سخن خداوند بلند مرتبه است: «الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِم یَعْدِلُونَ(4)»،
{کسانی که کفر ورزیدند[غیر او را] با پروردگار خود برابر میکنند.} و مراد از اینکه آنها بر حق بودند (یعنی آن دو علیه حق و دشمنِ او بودند) و حق علی علیه السلام است. و اینکه گفتم بر همان حق مردند این بود که آن دو از همدستیشان بر علیه او توبه نگردند (و دشمن علی علیه السلام بودند)، بلکه آن دو بر ظلم و ستم خود بر حضرت مردند. و اما اینکه گفتم رحمت خداوند در روز قیامت برآن دو باد، مراد از آن، این است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، انتقام علی علیه السلام را از آن دو خواهند گرفت و آن را از این سخن خداوند عاریه گرفتم: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ(5)»، {و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم}.
مؤلف: یکی از دانشمندان مکه - خداوند بر شرف و عزت آنها بیفزاید « برمن اجازه داد این خبر را روایت کنم و مرا خبر داد که آن را از جلد دوم کتاب «دلائل الائمه» استخراج کرده است، و آن خبر به این صورت است:
ص: 286
حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیُّ، قَالَ:
حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْفَزَارِیُّ الْکُوفِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سِنَانٍ الصَّیْرَفِیُّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ الْحُوَارِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُسْکَانَ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ الْجُعْفِیِّ، عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ وَرَدَ نَعْیُهُ إِلَی الْمَدِینَةِ، وَ وَرَدَ الْأَخْبَارُ بِجَزِّ رَأْسِهِ وَ حَمْلِهِ إِلَی یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ، وَ قَتْلِ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ رَجُلًا مِنْ شِیعَتِهِ، وَ قَتْلِ عَلِیٍّ ابْنِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُوَ طِفْلٌ بِنُشَّابَةٍ، وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّهِ (1) أُقِیمَتِ الْمَآتِمُ عِنْدَ أَزْوَاجِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا، وَ فِی دُورِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، قَالَ: فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ صَارِخاً مِنْ دَارِهِ لَاطِماً وَجْهَهُ شَاقّاً جَیْبَهُ یَقُولُ: یَا مَعْشَرَ بَنِی هَاشِمٍ وَ قُرَیْشٍ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ! یُسْتَحَلُّ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی أَهْلِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ وَ أَنْتُمْ أَحْیَاءٌ تُرْزَقُونَ؟! لَا قَرَارَ دُونَ یَزِیدَ، وَ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ تَحْتَ لَیْلِهِ، لَا یَرِدُ مَدِینَةً إِلَّا صَرَخَ فِیهَا وَ اسْتَنْفَرَ أَهْلَهَا عَلَی یَزِیدَ، وَ أَخْبَارُهُ یُکْتَبُ بِهَا إِلَی یَزِیدَ، فَلَمْ یَمُرَّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا لَعَنَهُ وَ سَمِعَ کَلَامَهُ، وَ قَالُوا هَذَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ ابْنُ (2) خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ یُنْکِرُ فِعْلَ یَزِیدَ بِأَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَسْتَنْفِرُ النَّاسَ عَلَی یَزِیدَ، وَ إِنَّ مَنْ لَمْ یُجِبْهُ (3) لَا دِینَ لَهُ وَ لَا إِسْلَامَ، وَ اضْطَرَبَ الشَّامُ بِمَنْ فِیهِ، وَ وَرَدَ دِمَشْقَ وَ أَتَی بَابَ اللَّعِینِ یَزِیدَ فِی خَلْقٍ مِنَ النَّاسِ یَتْلُونَهُ، فَدَخَلَ آذِنُ
ص: 287
روایت151.
از سعید بن مُسیِّب روایت شده است: هنگامی که حسین بن علی - درود خدا برآن دو باد - به شهادت رسید و خبر شهادتشان و اخبار بریدن سر آن حضرت و بردن آن نزد یزید بن معاویه و کشته شدن هجده نفر از اهل بیتشان و پنجاه و سه نفر از یاران و کشتهشدن فرزند شیرخوار امام، علی اصغر با تیر و اسیر شدن فرزندانشان به مدینه رسید، نزد زنان پیامبرصلَّی الله علیه و آله در خانه امّ سلمه - رضی الله عنها - و خانههای مهاجرین و انصار، مجالس عزاداری برپاشد.
سعید بن مسیِّب میگوید: پس عبدالله بن عمر بن خطاب فریاد کنان از خانهاش خارج شد، درحالیکه بر صورت خود سیلی میزد و گریبان خود را میدرید و میگفت: ای فرزندان بنی هاشم و ای قریشیان و ای مهاجرین و انصار، اینگونه بر اهل بیت پیامبر و فرزندانش ستم میشود و شما زندهاید و روزی میخورید؟! دیگر نباید در برابر یزید ساکت نشست. و شبانه از مدینه خارج شد، و به هر شهری که رسید فریاد زد و اهل آن را بر یزید برانگیخت. و اخبار و کارهای او به یزید گزارش میشد، و به هر گروهی که میرسید یزید را لعن کرده و مردم سخنان او را میشنیدند، و میگفتند: این عبدالله بن عمر، پسر خلیفه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است که عمل زشت یزید با اهل بیت رسول خدا را انکار میکند و مردم را علیه او میشوراند، هر کس دعوت او را استجابت نکند، نه دینی دارد و نه اسلامی.
در نتیجه مردم شام برآشفتند، و عبدالله وارد دمشق شد و به همراه گروهی که پشت سر او میآمدند، نزدیک در کاخ یزید ملعون آمد. خبرچی یزید بر او داخل شد و یزید را از ورود عبدالله به دمشق و اینکه دستش را بر سرش گذاشته است و مردم از هر طرف به سوی او میشتابند، خبر داد. یزید گفت: خشمی از خشمهای ابومحمد (عبدالله) است و به زودی از آن خارج میشود، پس یزید
ص: 287
یَزِیدَ إِلَیْهِ فَأَخْبَرَهُ بِوُرُودِهِ (1) وَ یَدُهُ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ وَ النَّاسُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ قُدَّامَهُ وَ وَرَاءَهُ، فَقَالَ یَزِیدُ: فَوْرَةٌ مِنْ فَوْرَاتِ أَبِی مُحَمَّدٍ، وَ عَنْ قَلِیلٍ یُفِیقُ مِنْهَا، فَأَذِنَ لَهُ وَحْدَهُ فَدَخَلَ صَارِخاً یَقُولُ: لَا أَدْخُلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ قَدْ فَعَلْتَ بِأَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا لَوْ تَمَکَّنَتِ التُّرْکُ وَ الرُّومُ مَا اسْتَحَلُّوا مَا اسْتَحْلَلْتَ، وَ لَا فَعَلُوا مَا فَعَلْتَ، قُمْ عَنْ هَذَا الْبِسَاطِ حَتَّی یَخْتَارَ الْمُسْلِمُونَ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ، فَرَحَّبَ بِهِ یَزِیدُ وَ تَطَاوَلَ لَهُ وَ ضَمَّهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! اسْکُنْ مِنْ فَوْرَتِکَ، وَ اعْقِلْ، وَ انْظُرْ بِعَیْنِکَ وَ اسْمَعْ بِأُذُنِکَ، مَا تَقُولُ فِی أَبِیکَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَ کَانَ هَادِیاً مَهْدِیّاً خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ نَاصِرَهُ وَ مُصَاهِرَهُ بِأُخْتِکَ حَفْصَةَ، وَ الَّذِی قَالَ: لَا یُعْبَدُ اللَّهُ سِرّاً؟!.
فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: هُوَ کَمَا وَصَفْتَ، فَأَیَّ شَیْ ءٍ تَقُولُ فِیهِ؟.
قَالَ: أَبُوکَ قَلَّدَ أَبِی أَمْرَ الشَّامِ أَمْ أَبِی قَلَّدَ أَبَاکَ خِلَافَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟.
فَقَالَ: أَبِی قَلَّدَ أَبَاکَ الشَّامَ.
قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَ فَتَرْضَی بِهِ وَ بِعَهْدِهِ إِلَی أَبِی أَوْ مَا تَرْضَاهُ؟.
قَالَ: بَلْ أَرْضَی.
قَالَ: أَ فَتَرْضَی بِأَبِیکَ؟.
قَالَ: نَعَمْ، فَضَرَبَ یَزِیدُ بِیَدِهِ عَلَی یَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ وَ قَالَ لَهُ: قُمْ- یَا أَبَا مُحَمَّدٍ- حَتَّی تَقْرَأَ، فَقَامَ مَعَهُ حَتَّی وَرَدَ خِزَانَةً مِنْ خَزَائِنِهِ، فَدَخَلَهَا وَ دَعَا بِصُنْدُوقٍ فَفَتَحَهُ وَ اسْتَخْرَجَ مِنْهُ تَابُوتاً مُقَفَّلًا مَخْتُوماً فَاسْتَخْرَجَ مِنْهُ طُومَاراً لَطِیفاً فِی خِرْقَةِ حَرِیرٍ سَوْدَاءَ، فَأَخَذَ الطُّومَارَ بِیَدِهِ وَ نَشَرَهُ، ثُمَّ قَالَ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! هَذَا خَطُّ أَبِیکَ؟. قَالَ:
إِی وَ اللَّهِ .. فَأَخَذَهُ مِنْ یَدِهِ فَقَبَّلَهُ، فَقَالَ لَهُ: اقْرَأْ، فَقَرَأَهُ ابْنُ عُمَرَ، فَإِذَا فِیهِ:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّ الَّذِی أَکْرَهَنَا بِالسَّیْفِ عَلَی الْإِقْرَارِ بِهِ فَأَقْرَرْنَا، وَ الصُّدُورُ وَغْرَةٌ، وَ الْأَنْفُسُ وَاجِفَةٌ، وَ النِّیَّاتُ وَ الْبَصَائِرُ شَائِکَةٌ مِمَّا کَانَتْ عَلَیْهِ مِنْ
ص: 288
اجازه داد به تنهایی داخل شود. عبدالله بن عمر داخل شد درحالیکه فریاد میزد و میگفت: ای امیرمؤمنان! داخل نمیشوم و حال آنکه کاری با اهل بیت محمدصلَّی الله علیه و آله کردهای که اگر ترکان و رومیان به آن کار دست میزدند، آنچه را که تو جایز دانستی و مرتکب شدی، جایز و حلال نمیدانستند و عمل زشت تو را انجام نمیدادند. از این جایگاه بلند شو تا مسلمانان کسی شایستهتر از تو بر آن را انتخاب کنند. در این هنگام یزید با عبدالله خوش آمدگویی کرد و دستش را دراز کرد و او را نزد خود کشید و به او گفت: ای ابامحمد، آرام گیر و عاقل باش، و با چشمت ببین و با گوشت بشنو. درباره پدرت عمر بن خطاب چه میگویی؟ آیا هدایتگر هدایت شده خلیفه رسول خدا نبود و او را یاری نرساند و با خواهرت حفصه با پیامبر پیوند خویشاوندی نبست، و همان کسی که گفت: خداوند را پنهانی عبادت کند. عبدالله گفت: او همانگونه که وصف کردی بود، پس درباره او چه میگویی؟ یزید گفت: آیا پدرت امارت شام را به پدرم واگذار کرد یا پدر من خلافت رسول خدا را به پدرت واگذار کرد؟ عبدالله گفت: پدرم فرمانروایی شام را در اختیار پدرت گذاشت. یزید گفت: ای ابامحمد، آیا به این کار و به عهد او با پدرم راضی میشوی یا نه؟ عبدالله گفت: البته که راضی میشوم. یزید گفت: آیا پدرت را قبول داری؟ عبدالله گفت: آری، در این هنگام یزید دستش را بر دست عبدالله زد و به او گفت: ای ابامحمد، برخیز تا بخوانی.
عبدالله به همراه یزید برخاست تا اینکه وارد یکی از خزانههای یزید شد. یزید صندوقی را خواست و آن را باز کرد و جعبهای قفل دار و ممهور از آن خارج کرد و از درون آن جعبه، طوماری ظریف در پارچه حریر سیاه بیرون آورد. یزید آن طومار را برداشت و باز کرد، سپس گفت: ای ابامحمد، آیا این خط، خط پدرت هست؟ عبدالله گفت: به خدا قسم، آری. و آن را از دست یزید گرفت و بوسید. یزید به او گفت: بخوان. ابن عمر آن را خواند، در آن نوشته شده بود: به نام خداوند بخشنده مهربان... همانا کسی(پیامبر) که با شمشیر ما را مجبور کرد به او اقرار کنیم، ما هم اقرار کردیم، درحالیکه سینههایمان پر کینه و درونمان مضطرب بود و نیتها و بصیرتها نسبت به آنچه ما را بدان دعوت میکرد و ما آن را انکار مینمودیم، شک داشتند و برای
ص: 288
جَحْدِنَا مَا دَعَانَا إِلَیْهِ وَ أَطَعْنَاهُ فِیهِ رَفْعاً لِسُیُوفِهِ عَنَّا، وَ تَکَاثُرِهِ بِالْحَیِّ عَلَیْنَا مِنَ الْیَمَنِ، وَ تَعَاضُدِ مَنْ سَمِعَ بِهِ مِمَّنْ تَرَکَ دِینَهُ وَ مَا کَانَ عَلَیْهِ آبَاؤُهُ فِی قُرَیْشٍ، فَبِهُبَلَ أُقْسِمُ وَ الْأَصْنَامِ وَ الْأَوْثَانِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی مَا جَحَدَهَا عُمَرُ مُذْ عَبَدَهَا! وَ لَا عَبَدَ لِلْکَعْبَةِ رَبّاً! وَ لَا صَدَّقَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَوْلًا، وَ لَا أَلْقَی السَّلَامَ إِلَّا لِلْحِیلَةِ عَلَیْهِ وَ إِیقَاعِ الْبَطْشِ بِهِ، فَإِنَّهُ قَدْ أَتَانَا بِسِحْرٍ عَظِیمٍ، وَ زَادَ فِی سِحْرِهِ عَلَی سِحْرِ بَنِی إِسْرَائِیلَ مَعَ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ ابْنِ أُمِّهِ عِیسَی، وَ لَقَدْ أَتَانَا بِکُلِّ مَا أَتَوْا بِهِ مِنَ السِّحْرِ وَ زَادَ عَلَیْهِمْ مَا لَوْ أَنَّهُمْ شَهِدُوهُ لَأَقَرُّوا لَهُ بِأَنَّهُ سَیِّدُ السَّحَرَةِ، فَخُذْ یَا ابْنَ أَبِی سُفْیَانَ- سُنَّةَ قَوْمِکَ وَ اتِّبَاعَ مِلَّتِکَ وَ الْوَفَاءَ بِمَا کَانَ عَلَیْهِ سَلَفُکَ مِنْ جَحْدِ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ الَّتِی یَقُولُونَ إِنَّ لَهَا رَبّاً أَمَرَهُمْ بِإِتْیَانِهَا وَ السَّعْیِ حَوْلَهَا وَ جَعَلَهَا لَهُمْ قِبْلَةً فَأَقَرُّوا بِالصَّلَاةِ وَ الْحَجِّ الَّذِی جَعَلُوهُ رُکْناً، وَ زَعَمُوا أَنَّهُ لِلَّهِ اخْتَلَقُوا (1)، فَکَانَ مِمَّنْ أَعَانَ مُحَمَّداً مِنْهُمْ هَذَا الْفَارِسِیُّ الطمطانی [الطُّمْطُمَانِیُ]: رُوزْبِهُ، وَ قَالُوا إِنَّهُ أُوحِیَ إِلَیْهِ: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ (2)، وَ قَوْلُهُمْ: قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ (3)، وَ جَعَلُوا صَلَاتَهُمْ لِلْحِجَارَةِ، فَمَا الَّذِی أَنْکَرَهُ عَلَیْنَا لَوْ لَا سِحْرُهُ مِنْ عِبَادَتِنَا لِلْأَصْنَامِ وَ الْأَوْثَانِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی وَ هِیَ مِنَ الْحِجَارَةِ وَ الْخَشَبِ وَ النُّحَاسِ وَ الْفِضَّةِ وَ الذَّهَبِ، لَا- وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی مَا وَجَدْنَا سَبَباً لِلْخُرُوجِ عَمَّا عِنْدَنَا وَ إِنْ سَحَرُوا وَ مَوَّهُوا، فَانْظُرْ بِعَیْنٍ مُبْصِرَةٍ، وَ اسْمَعْ بِأُذُنٍ وَاعِیَةٍ، وَ تَأَمَّلْ بِقَلْبِکَ وَ عَقْلِکَ مَا هُمْ فِیهِ، وَ اشْکُرِ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ اسْتِخْلَافَ السَّیِّدِ الرَّشِیدِ عَتِیقِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ تَحَکُّمَهُ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ دِمَائِهِمْ وَ شَرِیعَتِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ، وَ جِبَایَاتِ الْحُقُوقِ الَّتِی زَعَمُوا أَنَّهُمْ
ص: 289
آنکه شمشیرهایش را از گردن ما بردارد و با قبایل یمنی بیشمار علیه ما نستیزد و برای اینکه همکاری و پیروی کسانی که دین خود و آیین پدرانشان در قریش را دفع کنیم، از او اطاعت کردیم. به هبل، بتها و لات و عزی قسم میخورم که عمر از زمانی که آنها را عبادت کرده است منکر آنها نبوده و برای کعبه خدایی را نپرستیده! و سخنی از محمد را تصدیق نکرد و جز برای نیرنگ بر او و چیره شدن بر او، به او اسلام نیاورد؛ چرا که او جادوی بسی بزرگی نزد ما آورد و بر سحر و جادوی خود، سحر و جادوی بنی اسرائیل با موسی و هارون و داوود و سلیمان و پسر عمویش عیسی، و تمام سحر و جادوی آنها را برما به کار بست و برآن چیزی افزود که اگر آن را میدیدند، همه آنها اقرار میکردند که او بزرگ جادوگران است.
پس ای پسر ابوسفیان! بر سنت قوم خود و پیروی از آن باش و به آنچه که گذشتگان بر انکار این بنا (کعبه) بودند وفا کن، بنایی که میگویند پروردگاری دارد که به آنها دستور طواف آن و سعی در اطرافش داده و آن را قبلهای برای آنها قرار داده است. آنها هم نماز و حجّی که آن را یک رکن قرار داده، پذیرفتند و گمان کردند که برای خداوند به آن خانه رفت و آمد کردهاند. از جمله کسانی که محمد را یاری کرد، این سلمان فارسی الکن (روزبه) بود، و گفتند که به او وحی شده است که: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِّلْعَالَمِینَ(1)»، {در حقیقت اولین خانهای که برای [عبارت] مردم نهاده شده همان است که در مکه است و مبارک و برای جهانیان [مایه] هدایت است.} و این سخن آنها: «قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَکُمْ شَطْرَهُ.(2)»،
{ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک میبینیم، پس [باش تا] تو را به قبلهای که بدان خشنود شوی برگردانیم. پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هرجا بودید روی خود را به سوی آن گردانید.} و به این سنگها(کعبه) نماز گذاردند، و آنچه او آن را بر ما اجبار کرد - اگر جادویش نبود - در مقایسه با بتها و لات و عزی که میپرستیدیم، چیزی نیست، حال آنکه بتهای ما از سنگ و چوب و مس و نقره و طلا بود! به لات و عزی سوگند، راهی برای خروج از آنچه داشتیم، نیافتیم اگر چه آنها جادو کردند و سحر خود را آراستند.
پس ای معاویه، با چشمی بینا بنگر و با گوشی شنوا بشنو، و با قلب و عقل خود در آنچه آنها هستند بیاندیش، و بر لات و عزی به خاطر جانشینی سرور رشید، عتیق بن عبدالعزی (ابوبکر) بر امت و بر تصرف او در اموال، خون، شریعت آنها و خود آنها و حلال و حرامشان و در فراهم کردن حقوقی که میپندارند آن را برای خدایشان فراهم میکنند
ص: 289
یَجْبُونَهَا (1) لِرَبِّهِمْ لِیُقِیمُوا بِهَا أَنْصَارَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ، فَعَاشَ شَدِیداً رَشِیداً یَخْضَعُ جَهْراً وَ یَشْتَدُّ سِرّاً، وَ لَا یَجِدُ حِیلَةً غَیْرَ مُعَاشَرَةِ الْقَوْمِ، وَ لَقَدْ وَثَبْتُ وَثْبَةً عَلَی شِهَابِ بَنِی هَاشِمٍ الثَّاقِبِ، وَ قَرْنِهَا الزَّاهِرِ، وَ عَلَمِهَا النَّاصِرِ، وَ عِدَّتِهَا وَ عُدَدِهَا الْمُسَمَّی بِحَیْدَرَةَ الْمُصَاهِرِ لِمُحَمَّدٍ عَلَی الْمَرْأَةِ الَّتِی جَعَلُوهَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ یُسَمُّونَهَا: فَاطِمَةَ، حَتَّی أَتَیْتُ دَارَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ ابْنَیْهِمَا الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ ابْنَتَیْهِمَا زَیْنَبَ وَ أُمِّ کُلْثُومٍ، وَ الْأَمَةِ الْمَدْعُوَّةِ بِفِضَّةَ، وَ مَعِی خَالِدُ بْنُ وَلِیدٍ وَ قُنْفُذٌ مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ وَ مَنْ صَحِبَ مِنْ خَواصِّنَا، فَقَرَعْتُ الْبَابَ عَلَیْهِمْ قَرْعاً شَدِیداً، فَأَجَابَتْنِی الْأَمَةُ، فَقُلْتُ لَهَا: قُولِی لِعَلِیٍّ: دَعِ الْأَبَاطِیلَ وَ لَا تَلِجْ نَفْسَکَ إِلَی طَمَعِ الْخِلَافَةِ، فَلَیْسَ الْأَمْرُ لَکَ، الْأَمْرُ لِمَنِ اخْتَارَهُ الْمُسْلِمُونَ وَ اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ، وَ رَبِّ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَوْ کَانَ الْأَمْرُ وَ الرَّأْیُ لِأَبِی بَکْرٍ لَفَشِلَ عَنِ الْوُصُولِ إِلَی مَا وَصَلَ إِلَیْهِ مِنْ خِلَافَةِ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ، لَکِنِّی أَبْدَیْتُ لَهَا صَفْحَتِی، وَ أَظْهَرْتُ لَهَا بَصَرِی، وَ قُلْتُ لِلْحَیَّیْنِ- نِزَارٍ وَ قَحْطَانَ- بَعْدَ أَنْ قُلْتُ لَهُمْ لَیْسَ الْخِلَافَةُ إِلَّا فِی قُرَیْشٍ، فَأَطِیعُوهُمْ مَا أَطَاعُوا اللَّهَ، وَ إِنَّمَا قُلْتُ ذَلِکَ لِمَا سَبَقَ مِنِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ وُثُوبِهِ وَ اسْتِیثَارِهِ بِالدِّمَاءِ الَّتِی سَفَکَهَا فِی غَزَوَاتِ مُحَمَّدٍ وَ قَضَاءِ دُیُونِهِ، وَ هِیَ- ثَمَانُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ- وَ إِنْجَازِ عِدَاتِهِ، وَ جَمْعِ الْقُرْآنِ، فَقَضَاهَا عَلَی تَلِیدِهِ وَ طَارِفِهِ (2)، وَ قَوْلِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- لَمَّا قُلْتُ إِنَّ الْإِمَامَةَ فِی قُرَیْشٍ قَالُوا: هُوَ الْأَصْلَعُ الْبَطِینُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْبَیْعَةَ لَهُ عَلَی أَهْلِ مِلَّتِهِ، وَ سَلَّمْنَا لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ، فَإِنْ کُنْتُمْ نَسِیتُمُوهَا- مَعْشَرَ قُرَیْشٍ- فَمَا نَسِینَاهَا وَ لَیْسَتِ الْبَیْعَةُ وَ لَا الْإِمَامَةُ وَ الْخِلَافَةُ وَ الْوَصِیَّةُ إِلَّا حَقّاً مَفْرُوضاً، وَ أَمْراً صَحِیحاً، لَا تَبَرُّعاً وَ لَا ادِّعَاءً فَکَذَّبْنَاهُمْ، وَ أَقَمْتُ أَرْبَعِینَ رَجُلًا شَهِدُوا عَلَی مُحَمَّدٍ أَنَّ الْإِمَامَةَ بِالاخْتِیَارِ.
فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ الْأَنْصَارُ: نَحْنُ أَحَقُّ مِنْ قُرَیْشٍ، لِأَنَّا آوَیْنَا وَ نَصَرْنَا وَ هَاجَرَ
ص: 290
تا با آن یاران و یاوران خود را یاری دهند، شکرگزار باش... پس او استوار و موفق زیست درحالیکه در ظاهر فروتنی میکرد و در باطن سخت میگرفت، و جز معاشرت با این قوم چارهای نداشت.
و بر شهاب درخشان، و پیشوای نورانی و پرچم پیروز و جنگ آور و ذخیره بنی هاشم به نام حیدر که داماد پیامبر و همسر زنی که او را فاطمه، سرور زنان جهانیان نامیدند، حمله کردم، تا آنکه به خانه علی، فاطمه و پسرانش حسن و حسین و دو دخترانش زینب و ام کلثوم و کنیزی به نام فضه آمدم، و به همراه من خالد بن ولید، قنفذ غلام ابوبکر و نزدیکان ما بودند، من محکم در را زدم، و آن کنیز به من جواب داد. به او گفتم: به علی بگو: سخنان باطل و بیهوده را رها کن و خود را به طمع خلافت نینداز؛ زیرا که آن برای تو نیست بلکه برای کسی است که مسلمانان او را برگزیده و اطرافش جمع شده اند .
به خدای لات و عزی قسم، اگر امر و اندیشه با ابوبکر بود، از رسیدن به آنچه که به آن رسید (یعنی خلافت ابن ابی کبشه) باز میماند. اما من بودم که صفحهام را به خلافت نشان دادم و چشم خود را بر آن باز کردم، و به دو قبیله نزار و قحطانی - پس از آن که به آنها گفتم: خلافت تنها برای قریش است - تا زمانی که قریش از خدا اطاعت میکنند از آنها اطاعت کنید. آن را برای این گفتم که چون در گذشته ابن ابی طالب جنگها کرده بود و خونهایی را در غزوههای محمد ریخته بود و به خاطر پرداخت دِینها - آن دینها هشتاد هزار درهم بود - و محقق کردن وعدههایش، و جمع قرآن. علی علیه السلام هم تمام آن دینها را از مال خود پرداخت کرد، و به خاطر گفته مهاجرین و انصار بود. زمانیکه گفتم: امامت از آن قریش است، مهاجرین و انصار گفتند: او اصلع بطین، امیر مؤمنان علی بن ابی طالب است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از امتش برای او بیعت گرفت، و ما در چهار موضع، فرمانروایی مسلمانان را به او تسلیم کردیم. ای قریشیان، اگر شما آن را فراموش کرده باشید ما آن را فراموش نکردهایم، و آن بیعت و امامت و خلافت و جانشینی نیست مگر حقی واجب و امری صحیح و نه هدیهای است، و نه ادعایی... ولی ما آنها را تکذیب کردیم و من چهل مرد حاضر کردم که شهادت دادند، محمد گفته است: امامت، اختیاری است.
در این هنگام انصار گفتند: ما از قریش سزاوارتریم؛ چراکه ما بودیم که پیامبر و شما را پناه داده و یاری کردیم و مردم هم به سوی ما هجرت
ص: 290
النَّاسُ إِلَیْنَا، فَإِذَا کَانَ دَفْعُ مَنْ کَانَ الْأَمْرُ لَهُ فَلَیْسَ هَذَا الْأَمْرُ لَکُمْ دُونَنَا، وَ قَالَ قَوْمٌ: مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ. قُلْنَا لَهُمْ: قَدْ شَهِدُوا أَرْبَعُونَ رَجُلًا أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَیْشٍ، فَقَبِلَ قَوْمٌ وَ أَنْکَرَ آخَرُونَ وَ تَنَازَعُوا، فَقُلْتُ- وَ الْجَمْعُ یَسْمَعُونَ-: أَلَا أَکْبَرُنَا سِنّاً وَ أَکْثَرُنَا لِیناً. قَالُوا: فَمَنْ تَقُولُ؟. قُلْتُ: أَبُو بَکْرٍ الَّذِی قَدَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الصَّلَاةِ، وَ جَلَسَ مَعَهُ فِی الْعَرِیشِ یَوْمَ بَدْرٍ یُشَاوِرُهُ وَ یَأْخُذُ بِرَأْیِهِ، وَ کَانَ صَاحِبَهُ فِی الْغَارِ، وَ زَوْجَ ابْنَتِهِ عَائِشَةَ الَّتِی سَمَّاهَا: أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ، فَأَقْبَلَ بَنُو هَاشِمٍ یَتَمَیَّزُونَ غَیْظاً، وَ عَاضَدَهُمُ الزُّبَیْرُ وَ سَیْفُهُ مَشْهُورٌ وَ قَالَ: لَا یُبَایَعُ إِلَّا عَلِیٌّ أَوْ لَا أَمْلِکُ رَقَبَةَ قَائِمَةِ سَیْفِی هَذَا، فَقُلْتُ: یَا زُبَیْرُ! صَرَخَتْکَ سَکَنٌ (1) مِنْ بَنِی هَاشِمٍ، أُمُّکَ صَفِیَّةُ بِنْتُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَقَالَ: ذَلِکَ- وَ اللَّهِ- الشَّرَفُ الْبَاذِخُ وَ الْفَخْرُ الْفَاخِرُ، یَا ابْنَ حَنْتَمَةَ وَ (2) یَا ابْنَ صُهَاکَ! اسْکُتْ لَا أُمَّ لَکَ، فَقَالَ قَوْلًا فَوَثَبَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِمَّنْ حَضَرَ سَقِیفَةَ بَنِی سَاعِدَةَ عَلَی الزُّبَیْرِ، فَوَ اللَّهِ مَا قَدَرْنَا عَلَی أَخْذِ سَیْفِهِ مِنْ یَدِهِ حَتَّی وَسَّدْنَاهُ الْأَرْضَ، وَ لَمْ نَرَ لَهُ عَلَیْنَا نَاصِراً، فَوَثَبْتُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَصَافَحْتُهُ وَ عَاقَدْتُهُ الْبَیْعَةَ وَ تَلَانِی عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ سَائِرُ مَنْ حَضَرَ غَیْرَ الزُّبَیْرِ، وَ قُلْنَا لَهُ: بَایِعْ أَوْ نَقْتُلَکَ، ثُمَّ کَفَفْتُ عَنْهُ النَّاسَ، فَقُلْتُ لَهُ (3): أَمْهِلُوهُ، فَمَا غَضِبَ إِلَّا نَخْوَةً لِبَنِی هَاشِمٍ، وَ أَخَذْتُ أَبَا بَکْرٍ بِیَدِهِ (4) فَأَقَمْتُهُ- وَ هُوَ یَرْتَعِدُ (5)
قَدِ اخْتَلَطَ عَقْلُهُ، فَأَزْعَجْتُهُ إِلَی مِنْبَرِ مُحَمَّدٍ إِزْعَاجاً، فَقَالَ لِی: یَا أَبَا حَفْصٍ! أَخَافُ وَثْبَةَ عَلِیٍّ. فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّ عَلِیّاً عَنْکَ مَشْغُولٌ، وَ أَعَانَنِی عَلَی ذَلِکَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ کَانَ یَمُدُّهُ بِیَدِهِ إِلَی الْمِنْبَرِ وَ أَنَا أُزْعِجُهُ مِنْ وَرَائِهِ کَالتَّیْسِ (6) إِلَی شِفَارِ (7) الْجَاذِرِ، مُتَهَوِّناً، فَقَامَ عَلَیْهِ
ص: 291
کردند؛ اگر قرار باشد کسی که خلافت حق اوست باز داشته شود، نمیتوانید آن را برای خود برداشته و ما را از آن منع کنید. گروهی هم گفتند: امیری از شما و امیری از ما. ما به آنها گفتیم، چهل مرد شهادت دادند که امامان از قریشاند. در این هنگام گروهی پذیرفتند و گروهی دیگر انکار کرده و با یکدیگر ستیز کردند، و درحالیکه حاضران میشنیدند گفتم: اگر این گونه است، مسنترین و ملایمترین ما خلیفه است. گفتند: منظورت کیست؟ گفتم: ابوبکر که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را در نماز مقدم کرد و روز بدر به همراه پیامبر در عریش نشست، درحالیکه پیامبر با او مشورت میکرد و نظرش را میپرسید، و ابوبکر یار غار پیامبر بود و پیامبر با دختر او عایشه که اورا ام المومنین خواندند، ازدواج کرد.
پس از آن بنی هاشم آمدند، درحالیکه از فرط خشم میخروشیدند، و زبیر درحالیکه شمشیرش را برکشیده بود آنها را یاری کرد و گفت: جز با علی بیعت نمیشود و یا این که گردنتان را با این شمشیر میزنم. من گفتم: ای زبیر، سکوت بنی هاشم باعث شده است که این گونه فریاد میزنی! مادر تو صفیه، دختر عبدالمطلب است. زبیر گفت: به خدا سوگند، که آن شرفی بلند و افتخار بزرگی است، ای پسر حنتمه (مادر عمر) و ای پسر صُهاک (مادر بزرگ عمر)، ساکت شو ای بی مادر. زبیر سخنی گفت که در این هنگام چهل مرد از حاضران در سقیفه بنی ساعده بر او حمله بردند. به خدا قسم، نتوانستیم شمشیرش را از دستش بگیریم پس او را به زمین خواباندیم و کسی برای کمک کردن به او جلو نیامد.
در این هنگام من به سوی ابوبکر پریدم و با او دست داده و بیعت را با او بستم و پس از من عثمان بن عفان و دیگرانی که در آنجا حاضر بودند، جز زبیر با ابوبکر بیعت کردند. به او گفتم: بیعت کن یا این که تو را میکشیم. سپس مردم را از او منصرف کردم. و به آنها گفتم: او را رها کنید، چرا که او تنها به خاطر تعصب بنی هاشم خشمگین شده است. و دست ابوبکر را گرفته و او را بلند کردم، درحالیکه بدنش میلرزید و عقل خود را از دست داده بود، و او را بر منبر محمد کشاندم، ابوبکر به من گفت: ای اباحفص! از شورش علی می ترسم. من به او گفتم: علی به کار دیگری مشغول است. و ابوعبیدة بن جراح مرا در آن کار کمک کرد و دست ابوبکر را به سوی منبر میکشید. درحالیکه من از پشت، او را همچون بزکوهی ترسیده، به سوی چاقوی قصاب هل میدادم، ابوبکر مبهوت بر بالای آن ایستاد. من به او گفتم:
ص: 291
مَدْهُوشاً (1)، فَقُلْتُ لَهُ: اخْطُبْ! فَأُغْلِقَ عَلَیْهِ وَ تَثَبَّتَ فَدَهِشَ، وَ تَلَجْلَجَ وَ غَمَّضَ، فَعَضَضْتُ عَلَی کَفِّی غَیْظاً، وَ قُلْتُ لَهُ (2): قُلْ مَا سَنَحَ لَکَ، فَلَمْ یَأْتِ خَیْراً وَ لَا مَعْرُوفاً، فَأَرَدْتُ أَنْ (3) أُحِطَّهُ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ أَقُومَ مَقَامَهُ، فَکَرِهْتُ تَکْذِیبَ النَّاسِ لِی بِمَا قُلْتُ فِیهِ، وَ قَدْ سَأَلَنِی الْجُمْهُورُ مِنْهُمْ: کَیْفَ قُلْتَ مِنْ فَضْلِهِ مَا قُلْتَ؟ مَا الَّذِی سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی أَبِی بَکْرٍ؟ فَقُلْتُ: لَهُمْ: قَدْ قُلْتُ:
سَمِعْتُ (4) مِنْ فَضْلِهِ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ مَا لو وددت [لَوَدِدْتُ] أَنِّی شَعْرَةٌ فِی صَدْرِهِ وَ لِی حِکَایَةٌ، فَقُلْتُ: قُلْ وَ إِلَّا فَانْزِلْ، فَتَبَیَّنَهَا (5) وَ اللَّهِ فِی وَجْهِی وَ عَلِمَ أَنَّهُ لَوْ نَزَلَ لَرَقِیتُ، وَ قُلْتُ مَا لَا یَهْتَدِی إِلَی قَوْلِهِ، فَقَالَ بِصَوْتٍ ضَعِیفٍ عَلِیلٍ: وَلِیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ وَ عَلِیٌّ فِیکُمْ، وَ اعْلَمُوا أَنَّ لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی- وَ مَا أَرَادَ بِهِ سِوَایَ- فَإِذَا زَلَلْتُ فَقَوِّمُونِی لَا أَقَعْ فِی شُعُورِکُمْ وَ أَبْشَارِکُمْ، وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ، وَ نَزَلَ فَأَخَذْتُ بِیَدِهِ- وَ أَعْیَنُ النَّاسِ تَرْمُقُهُ- وَ غَمَزْتُ یَدَهُ غَمْزاً، ثُمَّ أَجْلَسْتُهُ وَ قَدَّمْتُ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِهِ وَ صُحْبَتِهِ لِأُرْهِبَهُ، وَ کُلَّ مَنْ یُنْکِرُ بَیْعَتَهُ وَ یَقُولُ: مَا فَعَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؟ فَأَقُولُ: خَلَعَهَا مِنْ عُنُقِهِ وَ جَعَلَهَا طَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ قِلَّةَ خِلَافٍ عَلَیْهِمْ فِی اخْتِیَارِهِمْ، فَصَارَ جَلِیسَ بَیْتِهِ، فَبَایَعُوا وَ هُمْ کَارِهُونَ، فَلَمَّا فَشَتْ بَیْعَتُهُ عَلِمْنَا أَنَّ عَلِیّاً یَحْمِلُ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ إِلَی دُورِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ یُذَکِّرُهُمْ (6) بَیْعَتَهُ عَلَیْنَا فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ،
ص: 292
خطبه بخوان. ولی او نتوانست و بی حرکت ماند و حیران شد، و سخن را در دهانش گردانید و چشمهای خود را بست. در این هنگام من از روی خشم دستم را گاز گرفتم و به او گفتم: هرچه میتوانی بگو. ولی او کاری پیش نبرد، خواستم او را از منبر پایین بکشم و به جای او بنشینم، ولی ترسیدم مردم مرا در آنچه درباره ابوبکر گفتم تکذیب کنند، حال آنکه گروهی از مردم پرسیدند: چگونه از فضایل او گفتی؟ چه چیزی از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره ابوبکر شنیدی؟ من به آنها گفتم: از زبان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از فضل او چیزی شنیدم که دوست داشتم یک تار مو در سینه او بودم و حکایتی دارم. در این هنگام به ابوبکر گفتم: بگو یا اینکه پایین بیا.
به خدا قسم، ابوبکر آن (خشم) را در چهره من دید و دانست که اگر پایین بیاید، بالای منبر خواهم رفت و آنچه را از گفتن آن عاجز است خواهم گفت، بنابراین با صدای ضعیف و بیمارگونه گفت: ولیّ شما شدم حال آنکه بهترین شما نیستم و علی در بین شماست، و بدانید که من شیطانی دارم که بر من عارض میشود(سراغم میآید) - منظور ابوبکر من بودم - هرگاه دیدید که گمراه شدهام، مرا حمایت کنید و او را از من دور کنید تا بر مو و پوست شما تأییدی نداشته باشم. و از خداوند برای خود و شما طلب آمرزش میکنم. ابوبکر از منبر پایین آمد و من دست او را گرفتم، درحالیکه چشمان مردم به او خیره شده بود. من دست او را محکم گرفتم، سپس او را نشانیدم و مردم را برای بیعت و همراهی با او جلو آوردم تا او را و هر کس را که بیعت او را انکار میکرد بترسانم و او میگفت: علی بن ابی طالب چه کرد؟ من درجواب میگفتم: خلافت را از گردنش خلع کرد و برای این که در انتخاب مسلمانان کمتر اختلاف بیفتد، آن را بر عهده مسلمانان گذاشت، و با این کار علی خانه نشین شد. و مردم به اکراه بیعت کردند.
هنگامی که بیعت مردم با ابوبکر فاش گردید، دانستیم که علی، فاطمه و حسن و حسین را به خانههای مهاجرین و انصار میبرد و بیعت ما با او را در چهار موضع به آنها متذکر میشود،
ص: 292
وَ یَسْتَنْفِرُهُمْ فَیَعِدُونَهُ النُّصْرَةَ لَیْلًا وَ یَقْعُدُونَ عَنْهُ نَهَاراً، فَأَتَیْتُ دَارَهُ مُسْتَیْشِراً (1) لِإِخْرَاجِهِ مِنْهَا، فَقَالَتِ الْأَمَةُ فِضَّةُ- وَ قَدْ قُلْتُ لَهَا قُولِی لِعَلِیٍّ: یَخْرُجْ إِلَی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ فَقَدِ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ فَقَالَتْ- إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) مَشْغُولٌ، فَقُلْتُ: خَلِّی عَنْکِ هَذَا وَ قُولِی لَهُ یَخْرُجْ وَ إِلَّا دَخَلْنَا عَلَیْهِ وَ أَخْرَجْنَاهُ کَرْهاً، فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ فَوَقَفَتْ مِنْ وَرَاءِ الْبَابِ، فَقَالَتْ: أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ! مَا ذَا تَقُولُونَ؟ وَ أَیَّ شَیْ ءٍ تُرِیدُونَ؟. فَقُلْتُ: یَا فَاطِمَةُ!. فَقَالَتْ فَاطِمَةُ: مَا تَشَاءُ یَا عُمَرُ؟!. فَقُلْتُ: مَا بَالُ ابْنِ عَمِّکِ قَدْ أَوْرَدَکِ لِلْجَوَابِ وَ جَلَسَ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ؟. فَقَالَتْ لِی:
طُغْیَانُکَ- یَا شَقِیُّ- أَخْرَجَنِی وَ أَلْزَمَکَ الْحُجَّةَ، وَ کُلَّ ضَالٍّ غَوِیٍّ. فَقُلْتُ: دَعِی عَنْکِ الْأَبَاطِیلَ وَ أَسَاطِیرَ النِّسَاءِ وَ قُولِی لِعَلِیٍّ یَخْرُجْ. فَقَالَتْ: لَا حُبَّ وَ لَا کَرَامَةَ (2) أَ بِحِزْبِ الشَّیْطَانِ تُخَوِّفُنِی یَا عُمَرُ؟! وَ کَانَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ ضَعِیفاً. فَقُلْتُ: إِنْ لَمْ یَخْرُجْ جِئْتُ بِالْحَطَبِ الْجَزْلِ وَ أَضْرَمْتُهَا نَاراً عَلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ أُحْرِقُ مَنْ فِیهِ، أَوْ یُقَادَ عَلِیٌّ إِلَی الْبَیْعَةِ، وَ أَخَذْتُ سَوْطَ قُنْفُذٍ فَضَرَبْتُ (3) وَ قُلْتُ لِخَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ:
أَنْتَ وَ رِجَالُنَا هَلُمُّوا فِی جَمْعِ الْحَطَبِ، فَقُلْتُ: إِنِّی مُضْرِمُهَا.
فَقَالَتْ: یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّ رَسُولِهِ وَ عَدُوَّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، فَضَرَبَتْ فَاطِمَةُ یَدَیْهَا (4) مِنَ الْبَابِ تَمْنَعُنِی مِنْ فَتْحِهِ فَرُمْتُهُ فَتَصَعَّبَ عَلَیَّ فَضَرَبْتُ کَفَّیْهَا بِالسَّوْطِ فَأَلَّمَهَا، فَسَمِعْتُ لَهَا زَفِیراً وَ بُکَاءً، فَکِدْتُ أَنْ أَلِینَ وَ أَنْقَلِبَ عَنِ الْبَابِ فَذَکَرْتُ أَحْقَادَ
ص: 293
و آنها را علیه ما میشوراند و آنها شب هنگام به او وعده نصرت میدهند و روز او را رها میکنند. پس به خانه او رفتم و میخواستم او را با گفتگو از خانهاش بیرون بیاورم. کنیزشان فضه آمد، من به او گفتم: به علی بگو: برای بیعت با ابوبکر خارج شود؛ زیرا مسلمانان با او بیعت کردهاند. فضه گفت: امیر مؤمنان علیه السلام مشغولاند. من گفتم: این سخنان را رها کن و به علی بگو: خارج شود وگرنه خود داخل شده و او را به زور خارج میکنم، در این هنگام فاطمه جلو آمد و پشت در ایستاد و گفت: ای گمراهان دروغگو! چه میگویید؟ و چه می خواهید؟ من گفتم: ای فاطمه! فاطمه گفت: ای عمر چه میخواهی؟ من گفتم: پسرعمویت را چه شده است که تو را برای جواب دادن فرستاده و خود پشت پرده نشسته است؟ فاطمه به من گفت: سرکشی تو ای بدبخت، مرا جلو فرستاد تا حجت را بر تو و هر شخص گمراه تمام کند. گفتم: سخنان یاوه و دروغهای زنان را رها کن و به علی بگو خارج شود. او گفت: نه دوستی است و نه کرامتی!، آیا مرا با حزب شیطان میترسانی ای عمر؟! و حال آنکه حزب شیطان ضعیف است. من گفتم: اگر خارج نشود هیزم زیادی میآورم و اهل خانه و هر کس را که داخل آن هست به آتش میکشم، یا اینکه علی برای بیعت آورده شود.
و تازیانه قنفد را گرفتم و زدم و به خالد بن ولید گفتم: تو و مردان ما به سرعت هیزم جمع کنید. و گفتم: من آتش را روشن میکنم. فاطمه گفت: ای دشمن خدا و دشمن رسول خدا و امیرمؤمنان. و فاطمه دستش را بر در گذاشته و نمیگذاشت در را باز کنم. با تازیانه بر دستان او زدم و او درد کشید، و شنیدم که گریه و ناله میکرد، و نزدیک بود که دلم برایش بسوزد و از در برگردم، در این هنگام کینههای
ص: 293
عَلِیٍّ وَ وُلُوعَهُ فِی دِمَاءِ صَنَادِیدِ الْعَرَبِ، وَ کَیْدَ مُحَمَّدٍ وَ سِحْرَهُ، فَرَکَلْتُ (1) الْبَابَ وَ قَدْ أَلْصَقَتْ أَحْشَاءَهَا بِالْبَابِ تَتْرُسُهُ، وَ سَمِعْتُهَا وَ قَدْ صَرَخَتْ صَرْخَةً حَسِبْتُهَا قَدْ جَعَلَتْ أَعْلَی الْمَدِینَةِ أَسْفَلَهَا، وَ قَالَتْ: یَا أَبَتَاهْ! یَا رَسُولَ اللَّهِ! هَکَذَا کَانَ یُفْعَلُ بِحَبِیبَتِکَ وَ ابْنَتِکَ، آهِ یَا فِضَّةُ! إِلَیْکِ فَخُذِینِی فَقَدْ وَ اللَّهِ قُتِلَ مَا فِی أَحْشَائِی مِنْ حَمْلٍ، وَ سَمِعْتُهَا تَمْخَضُ (2) وَ هِیَ مُسْتَنِدَةٌ إِلَی الْجِدَارِ، فَدَفَعْتُ الْبَابَ وَ دَخَلْتُ فَأَقْبَلَتْ إِلَیَّ بِوَجْهٍ أَغْشَی بَصَرِی، فَصَفَقْتُ صَفْقَةً (3) عَلَی خَدَّیْهَا مِنْ ظَاهِرِ الْخِمَارِ فَانْقَطَعَ قُرْطُهَا وَ تَنَاثَرَتْ إِلَی الْأَرْضِ، وَ خَرَجَ عَلِیٌّ، فَلَمَّا أَحْسَسْتُ بِهِ أَسْرَعْتُ إِلَی خَارِجِ الدَّارِ وَ قُلْتُ لِخَالِدٍ وَ قُنْفُذٍ وَ مَنْ مَعَهُمَا: نَجَوْتُ مِنْ أَمْرٍ عَظِیمٍ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: قَدْ جَنَیْتُ جِنَایَةً عَظِیمَةً لَا آمَنُ عَلَی نَفْسِی. وَ هَذَا عَلِیٌّ قَدْ بَرَزَ مِنَ الْبَیْتِ وَ مَا لِی وَ لَکُمْ جَمِیعاً بِهِ طَاقَةٌ. فَخَرَجَ عَلِیٌّ وَ قَدْ ضَرَبَتْ یَدَیْهَا إِلَی نَاصِیَتِهَا لِتَکْشِفَ عَنْهَا وَ تَسْتَغِیثَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مَا نَزَلَ بِهَا، فَأَسْبَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهَا مُلَاءَتَهَا (4) وَ قَالَ لَهَا: یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ! إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ أَبَاکِ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ کَشَفْتِ عَنْ نَاصِیَتِکِ سَائِلَةً إِلَی رَبِّکِ لِیُهْلِکَ هَذَا الْخَلْقَ لَأَجَابَکِ حَتَّی لَا یُبْقِیَ عَلَی الْأَرْضِ مِنْهُمْ بَشَراً، لِأَنَّکِ وَ أَبَاکِ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ نُوحٍ (علیه السلام) الَّذِی غَرَّقَ مِنْ أَجْلِهِ بِالطُّوفَانِ جَمِیعَ مَنْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ تَحْتَ السَّمَاءِ إِلَّا مَنْ کَانَ فِی السَّفِینَةِ، وَ أَهْلَکَ قَوْمَ هُودٍ بِتَکْذِیبِهِمْ لَهُ، وَ أَهْلَکَ عَاداً بِرِیحٍ صَرْصَرٍ، وَ أَنْتِ وَ أَبُوکِ أَعْظَمُ قَدْراً مِنْ هُودٍ، وَ عَذَّبَ ثَمُودَ- وَ هِیَ اثْنَا عَشَرَ أَلْفاً- بِعَقْرِ النَّاقَةِ وَ الْفَصِیلِ، فَکُونِی یَا سَیِّدَةَ النِّسَاءِ- رَحْمَةً عَلَی هَذَا الْخَلْقِ الْمَنْکُوسِ وَ لَا تَکُونِی عَذَاباً، وَ اشْتَدَّ بِهَا الْمَخَاضُ وَ دَخَلَتِ الْبَیْتَ فَأَسْقَطَتْ سِقْطاً سَمَّاهُ عَلِیٌّ: مُحَسِّناً، وَ جَمَعْتُ جَمْعاً کَثِیراً، لَا مُکَاثَرَةً لِعَلِیٍّ وَ لَکِنْ لِیَشُدَّ بِهِمْ قَلْبِی وَ جِئْتُ- وَ هُوَ مُحَاصَرٌ- فَاسْتَخْرَجْتُهُ مِنْ دَارِهِ
ص: 294
علی و ولع او در ریختن خون قهرمانان عرب و نیرنگ محمد و جادوی او یادم افتاد، و با لگد بر در زدم، درحالیکه فاطمه بر در تکیه کرده و اجازه نمیداد باز شود، و شنیدم که چنان فریادی زد که گمان کردم مدینه زیر و رو شد، و گفت: پدرجان، ای رسول خدا، اینگونه با دخترت و حبیبهات رفتار میکند، آه ای فضه، مرا دریاب، به خدا قسم، بچهام در شکمم کشته شد. و شنیدم که از درد زایمان مینالد و او به دیوار تکیه کرده بود، من در را باز کردم و داخل خانه شدم و فاطمه با چهرهای که جلوی چشمانم را گرفت جلو آمد، من از روی روبند او، سیلی بر دو گونه او زدم که گوشوارهاش پاره شد و بر زمین افتاد.
در این هنگام، علی خارج شد. همینکه او را دیدم به سرعت از خانه خارج شدم و به خالد و قنفد و همراهانشان گفتم: از مهلکهای بزرگ گریختم. (و در روایت دیگر): مرتکب جنایتی بزرگ شدم که از جانم میترسم، اینک علی از خانه بیرون آمد و من و شما یارای مقابله با او را نداریم. پس علی علیه السلام خارج شد درحالیکه فاطمه دستش را بر پیشانی خود گذاشت تا روبند خود را بردارد و نسبت به آنچه بر سرش آمد به خداوند عظیم استغاثه کند. علی روسریاش را بر او انداخت و به او گفت: ای دختر رسول خدا، خداوند پدرتان را برای رحمت بر جهانیان مبعوث کرد، به خدا سوگند، اگر نقاب خود را برداری و از خداوند بخواهی که این خلق را هلاک کند، اجابت خواهد کرد و حتی بشری از آنها بر روی زمین باقی نمیماند؛ زیرا تو و پدرتان نزد خداوند بزرگتراز نوح علیه السلام هستید که خداوند به خاطرش تمام کسانی را که بر روی زمین و زیر آن جز آنان که بر کشتی سوار شده بودند به وسیله طوفان هلاک کرد و قوم هود را به خاطر تکذیب پیغمبرشان و عاد را با بادی بسیار سرد هلاک گردانید، حال آنکه تو و پدرتان جایگاه بسی والاتر از هود دارید، و قوم ثمود که دوازده هزار نفر بودند، به خاطر پی کردن شتر و بچه آن عذاب کرد، پس ای سرور زنان، بر این مردم بیچاره رحمت باش و نه عذاب. در این هنگام درد زایمان او شدت گرفت، و داخل خانه شد و بچهاش سقط شد و علی نام او را محسن گذاشت.
من گروه زیادی جمع کردم، نه برای جنگیدن با علی، ولی خواستم با آن گروه قوت قلب بگیرم. من آمدم درحالیکه علی محاصره شده بود، پس او را
ص: 294
مُکْرَهاً مَغْصُوباً وَ سُقْتُهُ إِلَی الْبَیْعَةِ سَوْقاً، وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ عِلْماً یَقِیناً لَا شَکَّ فِیهِ لَوِ اجْتَهَدْتُ أَنَا وَ جَمِیعُ مَنْ عَلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً عَلَی قَهْرِهِ مَا قَهَرْنَاهُ، وَ لَکِنْ لِهَنَاتٍ (1) کَانَتْ فِی نَفْسِهِ أَعْلَمُهَا وَ لَا أَقُولُهَا، فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ قَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ بِحَضْرَتِهِ یَسْتَهْزِءُونَ بِعَلِیٍّ، فَقَالَ عَلِیٌّ: یَا عُمَرُ! أَ تُحِبُّ أَنْ أُعَجِّلَ (2) لَکَ مَا أَخَّرْتُهُ سَوَاءً عَنْکَ (3)؟ فَقُلْتُ: لَا، یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! فَسَمِعَنِی وَ اللَّهِ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ، فَأَسْرَعَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: مَا لِی وَ لِعُمَرَ .. ثَلَاثاً، وَ النَّاسُ یَسْمَعُونَ، وَ لَمَّا دَخَلَ السَّقِیفَةَ صَبَا (4) أَبُو بَکْرٍ إِلَیْهِ، فَقُلْتُ لَهُ: قَدْ بَایَعْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ! فَانْصَرِفْ، فَأَشْهَدُ مَا بَایَعَهُ وَ لَا مَدَّ یَدَهُ إِلَیْهِ، وَ کَرِهْتُ أَنْ أُطَالِبَهُ بِالْبَیْعَةِ فَیُعَجِّلَ لِی مَا أَخَّرَهُ عَنِّی، وَ وَدَّ أَبُو بَکْرٍ أَنَّهُ لَمْ یَرَ عَلِیّاً فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ جَزَعاً وَ خَوْفاً مِنْهُ، وَ رَجَعَ عَلِیٌّ مِنَ السَّقِیفَةِ وَ سَأَلْنَا عَنْهُ (5)، فَقَالُوا: مَضَی إِلَی قَبْرِ مُحَمَّدٍ فَجَلَسَ إِلَیْهِ، فَقُمْتُ أَنَا وَ أَبُو بَکْرٍ إِلَیْهِ، وَ جِئْنَا نَسْعَی وَ أَبُو بَکْرٍ یَقُولُ: وَیْلَکَ یَا عُمَرُ! مَا الَّذِی صَنَعْتَ بِفَاطِمَةَ، هَذَا وَ اللَّهِ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ، فَقُلْتُ: إِنَّ أَعْظَمَ مَا عَلَیْکَ أَنَّهُ مَا بَایَعَنَا وَ لَا أَثِقُ أَنْ تَتَثَاقَلَ الْمُسْلِمُونَ عَنْهُ. فَقَالَ: فَمَا تَصْنَعُ؟. فَقُلْتُ: تُظْهِرُ أَنَّهُ قَدْ بَایَعَکَ عِنْدَ قَبْرِ مُحَمَّدٍ، فَأَتَیْنَاهُ وَ قَدْ جَعَلَ الْقَبْرَ قِبْلَةً، مُسْنِداً کَفَّهُ عَلَی تُرْبَتِهِ وَ حَوْلَهُ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ، فَجَلَسْنَا بِإِزَائِهِ وَ أَوْعَزْتُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنْ یَضَعَ یَدَهُ عَلَی مِثْلِ مَا وَضَعَ عَلِیٌّ یَدَهُ وَ یُقَرِّبَهَا مِنْ یَدِهِ، فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ أَخَذْتُ بِیَدِ أَبِی بَکْرٍ لِأَمْسَحَهَا عَلَی یَدِهِ، وَ أَقُولَ قَدْ بَایَعَ، فَقَبَضَ عَلِیٌّ یَدَهُ فَقُمْتُ أَنَا (6) وَ أَبُو بَکْرٍ مُوَلِّیاً، وَ أَنَا أَقُولُ: جَزَی اللَّهُ عَلِیّاً خَیْراً فَإِنَّهُ لَمْ یَمْنَعْکَ الْبَیْعَةَ لَمَّا حَضَرْتَ قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ
ص: 295
به زور و با عصبانیت از خانهاش بیرون آوردم و کشان کشان او را برای بیعت بردم، من به یقین میدانم و شک درآن نیست که اگر من و تمام انسانهای روی زمین تلاش میکردیم تا او را به زانو درآوریم، نمیتوانستیم، ولی به خاطر بعضی مسایلی که در درون خود داشت و من آن را میدانم و نمیگویم، تسلیم شد. هنگامیکه به سقیفه بنی ساعده رسیدم، ابوبکر و همراهانش برخواستند و علی را مسخره کردند، علی گفت: ای عمر! آیا دوست داری آنچه را به تأخیر انداختم جز در باره تو در آن تعجیل کنم؟ من گفتم: نه نمیخواهم، ای امیرمؤمنان. به خدا قسم، خالد بن ولید از من شنید و به سرعت نزد ابوبکر رفت، ابوبکر سه بار به او گفت: من و عمر را چه شده است؟ ... و مردم میشنیدند. هنگامیکه علی وارد سقیفه شد، ابوبکر به سوی او شتافت، من گفتم: ای ابالحسن، بیعت کردی، میتوانی بروی (برو). شهادت میدهم که او بیعت نکرد و دستش را به سوی ابوبکر دراز نکرد، و ترسیدم که از او بخواهم بیعت کند و انچه را که درباره من به تاخیر انداخته، انجام دهد، و ابوبکر از روی ترس علی میخواست که علی را در آن مکان نبیند.
علی از سقیفه برگشت و ما سراغ او را گرفتیم، گفتند: به سوی قبر محمد رفت و کنار آن نشست. من و ابوبکر به طرف او رفتیم، و دوان دوان آمدیم و ابوبکر میگفت: وای برتو، ای عمر! با فاطمه چه کردی؟ به خدا سوگند، که این زیانی است آشکار. من گفتم: بزرگتر از آنچه در آن افتادی این است که علی با تو بیعت نکرد و مطمئن نیستم که مسلمانان او را رها کرده باشند. او گفت: پس چه کار میکنی؟ گفتم: تظاهر میکنی که او در کنار قبر محمد با تو بیعت کرد، بنابراین نزد علی آمدیم درحالیکه رو به قبر محمد صلَّی الله علیه و آله کرده و دستش را بر قبر او گذاشته بود و در اطرافش سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار و حذیفة بن یمان بودند. پس در کنار او نشستیم و به ابوبکر اشاره کردم دستش را همانگونه که علی گذاشته است بر قبر بگذارد و آن را به دست علی نزدیک کند. ابوبکر آن کار را انجام داد و من دست ابوبکر را گرفتم تا بر دست علی بکشم و بگویم: علی بیعت کرد... ولی علی دستش را برداشت، در این هنگام من برخاستم و به دنبال من ابوبکر بلند شد. من گفتم: ای علی، خداوند تو را پاداش نیک دهد؛ زیرا هنگامی که بر قبر رسول خدا
ص: 295
(صلی الله علیه و آله)، فَوَثَبَ مِنْ دُونِ الْجَمَاعَةِ أَبُو ذَرٍّ جُنْدَبُ بْنُ جُنَادَةَ الْغِفَارِیُّ وَ هُوَ (1) یَصِیحُ وَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ- یَا عَدُوَّ اللَّهِ- مَا بَایَعَ عَلِیٌّ عَتِیقاً، وَ لَمْ یَزَلْ کُلَّمَا لَقِینَا قَوْماً (2) وَ أَقْبَلْنَا عَلَی قَوْمٍ نُخْبِرُهُمْ بِبَیْعَتِهِ وَ أَبُو ذَرٍّ یُکَذِّبُنَا، وَ اللَّهِ مَا بَایَعَنَا فِی خِلَافَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ لَا فِی خِلَافَتِی وَ لَا یُبَایِعُ لِمَنْ بَعْدِی وَ لَا بَایَعَ مِنْ أَصْحَابِهِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا لَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ لَا لِی، فَمَنْ فَعَلَ- یَا مُعَاوِیَةُ- فِعْلِی وَ اسْتَشَارَ أَحْقَادَهُ السَّالِفَةَ غَیْرِی؟!.
وَ أَمَّا أَنْتَ وَ أَبُوکَ أَبُو سُفْیَانَ وَ أَخُوکَ عُتْبَةُ فَأَعْرِفُ مَا کَانَ مِنْکُمْ فِی تَکْذِیبِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ کَیْدِهِ، وَ إِدَارَةِ الدَّوَائِرِ بِمَکَّةَ وَ طَلِبَتِهِ فِی جَبَلِ حَرَی لِقَتْلِهِ، وَ تَأَلُّفِ الْأَحْزَابِ وَ جَمْعِهِمْ عَلَیْهِ، وَ رُکُوبَ أَبِیکَ الْجَمَلَ وَ قَدْ قَادَ الْأَحْزَابَ، وَ قَوْلَ مُحَمَّدٍ:
لَعَنَ اللَّهُ الرَّاکِبَ وَ الْقَائِدَ وَ السَّائِقَ، وَ کَانَ أَبُوکَ الرَّاکِبَ وَ أَخُوکَ عُتْبَةُ الْقَائِدَ وَ أَنْتَ السَّائِقَ، وَ لَمْ أَنْسَ أُمَّکَ هِنْداً وَ قَدْ بَذَلَتْ لِوَحْشِیٍّ مَا بَذَلَتْ حَتَّی تَکَمَّنَ لِحَمْزَةَ الَّذِی دَعَوْهُ أَسَدَ الرَّحْمَنِ فِی أَرْضِهِ- وَ طَعَنَهُ بِالْحَرْبَةِ، فَفَلَقَ فُؤَادَهُ وَ شَقَّ عَنْهُ وَ أَخَذَ کَبِدَهُ فَحَمَلَهُ إِلَی أُمِّکَ، فَزَعَمَ مُحَمَّدٌ بِسِحْرِهِ أَنَّهُ (3) لَمَّا أَدْخَلَتْهُ فَاهَا لِتَأْکُلَهُ صَارَ جُلْمُوداً (4) فَلَفَظَتْهُ (5) مِنْ فِیهَا، فَسَمَّاهَا مُحَمَّدٌ وَ أَصْحَابُهُ: آکِلَةَ الْأَکْبَادِ، وَ قَوْلَهَا فِی شِعْرِهَا لِاعْتِدَاءِ مُحَمَّدٍ وَ مُقَاتِلِیهِ:
نَحْنُ بَنَاتُ طَارِقٍ*** نَمْشِی عَلَی النَّمَارِقِ
کالدُّرِّ فِی الْمَخَانِقِ (6)*** وَ الْمِسْکِ فِی الْمَفَارِقِ (7)
ص: 296
صلَّی الله علیه و آله حاضر شدی، از بیعت کردن امتناع نکردی. در این هنگام از میان آن جماعت، ابوذر جندب بن جناده غفاری برخاست و درحالیکه فریاد میزد و میگفت: به خدا سوگند، ای دشمن خدا! علی با عتیق (ابوبکر) بیعت نکرد.
ما پیوسته هرگاه با جماعتی روبه رو میشدیم و نزد آنها میرفتیم، آنان را از بیعت علی باخبر میکردیم، ولی ابوذر مارا تکذیب میکرد، به خدا سوگند، علی نه در خلافت ابوبکر و نه در خلافت من، با هیچ یک از ما بیعت نکرد و با خلیفه بعد از من هم بیعت نمیکند، و همچنین دوازده نفر از یارانش، نه با ابوبکر و نه با من بیعت نکردند.
پس ای معاویه! جز من چه کسی آن را انجام داد و کینههای گذشته را زنده کرد؟ ولی تو و پدرت ابوسفیان و برادرت عُتبه، آنچه را از سوی شما در تکذیب محمد و نیرنگ کردن به او سرزده، میدانم و اینکه در مکه مجالسی را ترتیب میدادید و پدرت خواست در کوه حری پیامبر را بکشد و با احزاب و گروهها همپیمان شد و گرد او جمع شدند و پدرت بر شتر سوار شد و احزاب را برای نبرد راهنمایی کرد و این محمد گفت: خداوند سوار، جلودار و راننده ، هر سه را لعنت کند...پدرت ابو سفیان سوار و برادرت عتبه جلودار شتر بود و تو آن را از پشت میراندی.
و مادرت هند را فراموش نکردم، آنگاه که به وحشی آنچه را میباید بذل کرد تا او در کمین حمزه نشست - که او را شیر خداوند (اسدالله) بر روی زمین میخواندند - و با نیزه او را زد، و سینهاش را شکافت و جگرش را درآورد و نزد مادرت آورد. محمد با جادوی خود کاری کرد که هنگامی که مادرت آن جگر را در دهانش گذاشت تا بخورد، تبدیل به سنگ سختی شد و آن را از دهانش بیرون انداخت. پیامبر و یارانش مادرت را جگرخوار خواندند، و اینکه مادرت بر دشمنان محمد و لشکریان او شعر گفت:
- ما دخترانی مردی هستیم که در شرف و بزرگواری همچون ستاره طارق است و بر روی فرشها راه میرویم و همانند مروارید در گردنبندها و همچون مُشک در بدن هستیم.
اگر آن مردان پیش آیند، ما آنها را در آغوش میگیریم و اگر پشت کرده و برگردند از آنها فاصله میگیریم، فاصله گرفتنی که از روی بی علاقگی و دوست نداشتن است.
ص: 296
إِنْ یُقْبِلُوا نُعَانِقْ*** أَوْ یُدْبِرُوا نُفَارِقْ
فِرَاقَ غَیْرِ وَامِقٍ (1)
وَ نِسْوَتُهَا فِی الثِّیَابِ الصُّفْرِ الْمَرْئِیَّةِ (2) مُبْدِیَاتٍ وُجُوهَهُنَّ وَ مَعَاصِمَهُنَّ وَ رُءُوسَهُنَّ یَحْرِصْنَ (3) عَلَی قِتَالِ مُحَمَّدٍ، إِنَّکُمْ لَمْ تُسَلِّمُوا طَوْعاً وَ إِنَّمَا أَسْلَمْتُمْ کَرْهاً یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَجَعَلَکُمْ طُلَقَاءَ، وَ جَعَلَ أَخِی زَیْداً وَ عَقِیلًا أَخَا عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْعَبَّاسَ عَمَّهُمْ مِثْلَهُمْ، وَ کَانَ مِنْ أَبِیکَ فِی نَفْسِهِ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ یَا ابْنَ أَبِی کَبْشَةَ! لَأَمْلَأَنَّهَا عَلَیْکَ خَیْلًا وَ رَجِلًا وَ أَحُولُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ هَذِهِ الْأَعْدَاءِ. فَقَالَ مُحَمَّدٌ: وَ یُؤْذِنُ لِلنَّاسِ أَنَّهُ عَلِمَ مَا فِی نَفْسِهِ أَوْ یَکْفِی اللَّهُ شَرَّکَ یَا أَبَا سُفْیَانَ! وَ هُوَ یُرِی النَّاسَ أَنْ لَا یَعْلُوَهَا أَحَدٌ غَیْرِی، وَ عَلِیٍّ وَ مَنْ یَلِیهِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ فَبَطَلَ سِحْرُهُ وَ خَابَ سَعْیُهُ، وَ عَلَاهَا أَبُو بَکْرٍ وَ عَلَوْتُهَا بَعْدَهُ وَ أَرْجُو أَنْ تَکُونُوا مَعَاشِرَ بَنِی أُمَیَّةَ عِیدَانَ أَطْنَابِهَا، فَمِنْ ذَلِکَ قَدْ وَلَّیْتُکَ وَ قَلَّدْتُکَ إِبَاحَةَ مُلْکِهَا وَ عَرَّفْتُکَ فِیهَا وَ خَالَفْتُ قَوْلَهُ فِیکُمْ، وَ مَا أُبَالِی مِنْ تَأْلِیفِ شِعْرِهِ وَ نَثْرِهِ، أَنَّهُ قَالَ: یُوحَی إِلَیَّ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّی فِی قَوْلِهِ: وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ (4) فَزَعَمَ أَنَّهَا أَنْتُمْ یَا بَنِی أُمَیَّةَ، فَبَیَّنَ عَدَاوَتَهُ حَیْثُ مَلِکَ کَمَا لَمْ یَزَلْ هَاشِمٌ وَ بَنُوهُ أَعْدَاءَ بَنِی عَبْدِ شَمْسٍ، وَ أَنَا- مَعَ تَذْکِیرِی إِیَّاکَ یَا مُعَاوِیَةُ! وَ شَرْحِی لَکَ مَا قَدْ شَرَحْتُهُ- نَاصِحٌ لَکَ وَ مُشْفِقٌ عَلَیْکَ مِنْ ضِیقِ عَطَنِکَ (5)وَ حَرَجِ صَدْرِکَ، وَ قِلَّةِ حِلْمِکَ، أَنْ تُعَجِّلَ فِیمَا وَصَّیْتُکَ بِهِ وَ مَکَّنْتُکَ مِنْهُ مِنْ شَرِیعَةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أُمَّتِهِ أَنْ تُبْدِیَ لَهُمْ مُطَالَبَتَهُ بِطَعْنٍ أَوْ شَمَاتَةً بِمَوْتٍ أَوْ رَدّاً عَلَیْهِ فِیمَا أَتَی بِهِ، أَوْ اسْتِصْغَاراً لِمَا أَتَی بِهِ فَتَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ، فَتَخْفِضَ مَا رَفَعْتُ وَ تَهْدِمَ مَا بَنَیْتُ، وَ احْذَرْ کُلَ
ص: 297
و زنان و کنیزان او لباسهای زردِ تننما پوشیده بودند و صورتها و دستبندها و سرهایشان را نشان میدادند و بر جنگ با محمد تحریک میکردند.
شما به اختیار اسلام نیاوردید، بلکه به اجبار، روز فتح مکه اسلام آوردید و او (پیامبر) شما را طلقاء (آزادشدگان) خواند، و زید را برادر من و عقیل را برادر علی بن ابی طالب و همینطور عباس عموی آنها را همانند آنان برادرانشان قرار داد، و نسبت به پدرت در درونش کینهای بود، و گفت: به خدا قسم، ای پسر ابی کبشه (یعنی پیامبر)، آنجا را با سواره و پیاده علیه تو پر خواهم کرد و بین تو و این دشمنان مانع خواهم شد. پس محمد درحالیکه به مردم خبر میداد که آنچه را ابوسفیان در نیت داشت میدانست، گفت: بلکه خداوند ما را از شر تو کفایت میکند، ای ابو سفیان! و او به مردم نشان میداد و میفهماند که کسی جز من (پیامبر) و علی و بعد از علی از اهل بیتش، کسی خلافت را به دست نمیگیرد، ولی جادوی او باطل و تلاش او بیهوده گشت، و ابتدا ابوبکر و بعد از او من بر تخت امارت بالا رفتیم و ای پسران بنی امیه، امید آن دارم که چوبهای طنابهای این خلافت باشید، (آن را رها نکنید)، به این سبب به تو فرمانروایی شام را دادم و اجازه حکومت برآن جا را بر عهده تو گذاشتم و تو را در آن باره معرفی کردم و با سخن او درباره شما مخالفت کردم، و به شعر و نثر گفتن او هیچ اعتنایی نمیکنم. او گفت: جبرئیل از جانب پروردگارم بر من در این سخن او وحی میکند: «و الشجَرةَ الملعونةَ فیالقرآن»، {و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن.} محمد گمان کرد که آن درخت لعن شده، ای بنی امیه، شما هستید، و بدین ترتیب وقتی حاکم شد، دشمنی خود را آشکار کرد همان گونه که هاشم و پسرانش پیوسته دشمنان فرزندان عبد شمس بودند، و من - ای معاویه، با وجود یادآوری تو و شرح آنچه که به تو گفتم - تو را نصیحت کرده و بر تو از اینکه در تنگنا بیفتی و به ستوه آیی و بیتابی کنی، بیمناکم، تو را نصیحت میکنم که در آنچه که به تو وصیت کردم و از شریعت محمد و امتش در اختیار تو گذاشتم، بشتابی و مبادا که خواست او را با طعن
برآنان بنمایانی یا در مردن شماتت کنی یا آنچه را که آورد به جای اولش برگردانی یا کوچک بشماری که در این صورت هلاک میشوی، و آنچه را برافراشتهام و بنا کردهام نابود کنی.
ص: 297
الْحَذَرِ حَیْثُ دَخَلْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ مَسْجِدَهُ وَ مِنْبَرَهُ وَ صَدِّقْ مُحَمَّداً فِی کُلِّ مَا أَتَی بِهِ وَ أَوْرَدَهُ ظَاهِراً، وَ أَظْهِرِ التَّحَرُّزَ وَ الْوَاقِعَةَ فِی رَعِیَّتِکَ، وَ أَوْسِعْهُمْ حِلْماً، وَ أَعِمَّهُمْ بِرَوَائِحِ الْعَطَایَا، وَ عَلَیْکَ بِإِقَامَةِ الْحُدُودِ فِیهِمْ وَ تَضْعِیفِ الْجِنَایَةِ مِنْهُمْ لسببا [لِسَبَبِ] مُحَمَّدٍ (1) مِنْ مَالِکَ وَ رِزْقِکَ (2) وَ لَا تُرِهِمْ أَنَّکَ تَدَعُ لِلَّهِ حَقّاً وَ لَا تَنْقُضُ فَرْضاً وَ لَا تُغَیِّرُ لِمُحَمَّدٍ سُنَّةً (3) فَتُفْسِدَ عَلَیْنَا الْأُمَّةَ، بَلْ خُذْهُمْ مِنْ مَأْمَنِهِمْ، وَ اقْتُلْهُمْ بِأَیْدِیهِمْ، وَ أَبِدْهُمْ (4) بِسُیُوفِهِمْ وَ تَطَاوُلِهِمْ وَ لَا تُنَاجِزْهُمْ، وَ لِنْ لَهُمْ وَ لَا تَبْخَسْ عَلَیْهِمْ، وَ افْسَحْ لَهُمْ فِی مَجْلِسِکَ، وَ شَرِّفْهُمْ فِی مَقْعَدِکَ، وَ تَوَصَّلْ إِلَی قَتْلِهِمْ بِرَئِیسِهِمْ، وَ أَظْهِرِ الْبِشْرَ وَ الْبَشَاشَةَ بَلِ اکْظِمْ غَیْظَکَ وَ اعْفُ عَنْهُمْ یُحِبُّوکَ وَ یُطِیعُوکَ، فَمَا آمَنُ عَلَیْنَا وَ عَلَیْکَ ثَوْرَةَ عَلِیٍّ وَ شِبْلَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ، فَإِنْ أَمْکَنَکَ فِی عِدَّةٍ مِنَ الْأُمَّةِ فَبَادِرْ وَ لَا تَقْنَعْ بِصِغَارِ الْأُمُورِ، وَ اقْصِدْ بِعَظِیمِهَا وَ احْفَظْ وَصِیَّتِی إِلَیْکَ وَ عَهْدِی وَ أَخْفِهِ وَ لَا تُبْدِهِ، وَ امْتَثِلْ أَمْرِی وَ نَهْیِی وَ انْهَضْ بِطَاعَتِی، وَ إِیَّاکَ وَ الْخِلَافَ عَلَیَّ، وَ اسْلُکْ طَرِیقَ أَسْلَافِکِ، وَ اطْلُبْ بِثَارِکَ، وَ اقْتَصَّ آثَارَهُمْ، فَقَدْ أَخْرَجْتُ إِلَیْکَ بِسِرِّی وَ جَهْرِی، وَ شَفَعْتُ هَذَا بِقَوْلِی:
مُعَاوِیَ (5) إِنَّ الْقَوْمَ جَلَّتْ أُمُورُهُمْ*** بِدَعْوَةِ مَنْ عَمَّ الْبَرِیَّةَ بِالْوَتْرِی
صَبَوْتُ اِلَی(6) دَیْنٍ لَهُمْ فَاَرَابَنِی***فَأبْعِد بِدِینٍ قَدْ قَصَمْتُ بِهِ ظَهْرِی
وَ إِنْ أَنْسَ لَا أَنْسَ الْوَلِیدَ وَ شَیْبَةَ*** وَ عُتْبَةَ وَ الْعَاصَ السَّرِیعَ لَدَی بَدْرٍ
وَ تَحْتَ شَغَافِ (7) الْقَلْبِ لَدْغٌ لِفَقْدِهِمْ*** أَبُو حَکَمٍ أَعْنِی الْضَئِیلَ (8) مِنَ الْفَقْرِی
ص: 298
و هرگاه به مسجد محمد وارد شدی و بالای منبر او رفتی، بسیار مواظب باش و هر چه را محمد آورده و ظاهر کرده، تصدیق کن و خویشتنداری نشان بده و از ستیز با رعیت خود دوری کن، و صبر و بردباری را برآنان بگستران، و نیکوترین بخششها را شامل آنها کن، و حد و حدود را میان آنها اجرا کن، و محمد را دستاویزی برای دو چندان کردن مال و روزیات بگردان، و به آنان آشکار نکن که حقی را بر خدا میخوانی، واجبی را نقص کرده و سنتی را برای محمد تغییر دهی که در این صورت این امت بر ما فساد کنند، بلکه آنان را از مکان امنشان برگیر، و به دست خودشان آنها را بکش، و با شمشیرشان از بین ببر، و برآنها دست درازی کن و مخالفت مکن ( آنان را بازی بده)، ولی با آنها از سر ستیز در نیا، و برای آنان نرمخو باش، و برآنان سخت مگیر و در مجلس خود بر آنان مجال را بگستران، و در مجلست آنها را بزرگ بدار، و برای از میان برداشتن آنها به رئیسشان متوسل شو. خوشرویی و گشادهرویی برآنان نشان ده، بلکه خشمت را فرو ببر، و از آنان درگذر که تو را دوست خواهند داشت و از تو پیروی خواهند کرد. من از خیزش علی و دو شیربچهاش حسن و حسین بر خود و تو در امان نیستم. بنابراین اگر گروهی از امت را توانستی با خودت همراه کنی اقدام کن و به امور کوچک قناعت نکن، بلکه بزرگترین آنها را قصد کن و وصیت من به تو: وعده و پیمانم را نگه دار و آن را مخفی کن و بر کسی آشکار مکن، فرمان و نهی مرا بپذیر، از من اطاعت کن، از این که با من مخالفت کنی برحذر باش، راه پیشینیان خود را برو، به دنبال خونخواهیات باش، آثار آنها را دنبال کن. پس من نهان و آشکارم را برای تو گفتم، و این را با این گفته خود تاکید میکنم:
- ای معاویه، به درستی که امور آنان، با دعوت کسی آشکار گردید که دین او همگان را فرا گرفت.
- دین آنها را پذیرفتیم ولی مرا خشنود نکرد، بنابراین دینی را که به وسیله آن کمرم شکست، نابود کن.
- و اگر هر چیز را فراموش کنم، ولید و شَیبه و عُتبه و عاص را به هنگام نبرد بدر نمیتوانم فراموش کنم.
- ابوحکم (ابوجهل) با از دست دادن آنها دچار درد و رنجی در قلبش شد، و مرادم آن که، ستون مهرهاش ضعیف و نحیف است.
ص: 298
أُولَئِکَ فَاطْلُبْ- یَا مُعَاوِیَ- ثَارَهُمْ*** بِنَصْلِ سُیُوفِ الْهِنْدِ وَ الْأَسَلِ (1) السُّمْرِی (2)
وَ صِلْ بِرِجَالِ الشَّامِ فِی مَعْشَرِهِمْ ***هُمُ الْأُسْدُ وَ الْبَاقُونَ فِی أَکَمِ (3) الْوَعْرِی (4)
تَوَسَّلْ إِلَی التَّخْلِیطِ فِی الْمِلَّةِ الَّتِی*** أَتَانَا بِهِ الْمَاضِی الْمُسَمُّوهُ (5) بِالسِّحْرِی
وَ طَالِبْ بِأَحْقَادٍ مَضَتْ لَکَ مُظْهِراً*** لِعِلَّةِ دِینٍ عَمَّ کُلَّ بَنِی النَّضْرِ
فَلَسْتَ تَنَالُ الثَّارَ إِلَّا بِدِینِهِمْ ***فَتَقْتُلُ بِسَیْفِ الْقَوْمِ جِیدَ بَنِی عَمْرِی
لِهَذَا لَقَدْ وَلَّیْتُکَ الشَّامَ رَاجِیاً*** وَ أَنْتَ جَدِیرٌ أَنْ تَئُولَ إِلَی صَخْرِی
قَالَ: فَلَمَّا قَرَأَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ هَذَا الْعَهْدَ، قَامَ إِلَی یَزِیدَ فَقَبَّلَ رَأْسَهُ، وَ قَالَ:
الْحَمْدُ لِلَّهِ- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!- عَلَی قَتْلِکَ الشَّارِیَّ ابْنَ الشَّارِیِّ، وَ اللَّهِ مَا أَخْرَجَ أَبِی إِلَیَّ بِمَا أَخْرَجَ إِلَی أَبِیکَ، وَ اللَّهِ لَا رَآنِی أَحَدٌ مِنْ رَهْطِ مُحَمَّدٍ بِحَیْثُ (6) یُحِبُّ وَ یَرْضَی، فَأَحْسَنَ جَائِزَتَهُ وَ بَرَّهُ، وَ رَدَّهُ مُکَرَّماً.
فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ مِنْ عِنْدِهِ ضَاحِکاً، فَقَالَ لَهُ النَّاسُ: مَا قَالَ لَکَ؟.
قَالَ: قَوْلًا صَادِقاً لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ مُشَارِکَهُ فِیهِ، وَ سَارَ رَاجِعاً إِلَی الْمَدِینَةِ، وَ کَانَ جَوَابُهُ لِمَنْ یَلْقَاهُ هَذَا الْجَوَابَ.
وَ یُرْوَی أَنَّهُ أَخْرَجَ یَزِیدُ لَعَنَهُ اللَّهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ کِتَاباً فِیهِ عَهْدُ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ (7) فِیهِ أَغْلَظُ مِنْ هَذَا وَ أَدْهَی وَ أَعْظَمُ مِنَ الْعَهْدِ الَّذِی کَتَبَهُ عُمَرُ لِمُعَاوِیَةَ، فَلَمَّا
ص: 299
- ای معاویه! پس انتقام آنها را با شمشیرهای هندی و نیزهها بگیر (خون خواهی کن).
- به گروه مردان شامی بپیوند، چرا که شیران آنهایند و بقیه از ترس و هراس به بالای تپهها گریختهاند .
- به ملتی درآیند که آن فوت کرده (محمد) که او را جادوگر خواندند، دین را برای ما آورد.
- کینههای گذشته خود را طلب کن، درحالیکه بیماری دینی را آشکار کن که همه بنی نضر را فراگرفته است.
- فقط به وسیله دین آنها میتوانی انتقام بگیری، پس با شمشیر آن قوم، بزرگان بنی عمر را میکشی.
به همین دلیل تو را برای فرمانروایی شام برگزیدم و به این کار امیدوارم و شایسته است که به صخر (جدّت) برگردی.
سعید بن مسیب گفت: هنگامی که عبدالله بن عمر این عهدنامه را خواند، به طرف یزید رفت و سر او را بوسید و گفت: خدا را شکر - ای امیر المومنین - که خروج کننده از دین، پسر خروج کننده [حسین بن علی علیه السلام] را به قتل رساندی، به خدا سوگند، پدرم آنچه را که به پدرت گفته به من نگفت، به خدا قسم، کسی از گروه محمد مرا همانگونه که دوست دارد و راضی میشود، نبیند. پس یزید جایزه و پاداش خوبی به عبدالله داده و او را تکریم کرد. پس از آن عبدالله بن عمر از نزد یزید خارج شد، درحالیکه میخندید، مردم به او گفتند: یزید به تو چه گفت؟ او گفت: یزید سخن حقی گفت که دوست داشتم من هم در آن [کشتن حسین] شرکت میکردم. عبدالله به مدینه برگشت و هر که را میدید، آن سخن را در جواب او میگفت.
و روایت شده است که یزید - خداوند او را لعنت کند - نامهای را به عبدالله بن عمر نشان داد که در آن عهد و پیمان عثمان بن عفان بود و آن از پیمانی که عمر به معاویه نوشته بود بزرگتر و ضخیمتر بود.
ص: 299
قَرَأَ عَبْدُ اللَّهِ الْعَهْدَ الْآخَرَ قَامَ فَقَبَّلَ رَأْسَ یَزِیدَ لَعَنَهُمَا اللَّهُ، وَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی قَتْلِکَ الشَّارِیَّ ابْنَ الشَّارِیِّ (1)، وَ اعْلَمْ أَنَّ وَالِدِی عُمَرَ أَخْرَجَ إِلَیَّ مِنْ سِرِّهِ بِمِثْلِ هَذَا الَّذِی أَخْرَجَهُ إِلَی أَبِیکَ مُعَاوِیَةَ، وَ لَا أَرَی أَحَداً مِنْ رَهْطِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِهِ وَ شِیعَتِهِ بَعْدَ یَوْمِی هَذَا إِلَّا غَیْرَ مُنْطَوٍ لَهُمْ عَلَی (2) خَیْرٍ أَبَداً. فَقَالَ یَزِیدُ: أَ فِیهِ شَرْحُ الْخَفَا یَا ابْنَ عُمَرَ؟.
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَظْهَرُوا الْإِیمَانَ وَ أَسَرُّوا الْکُفْرَ، فَلَمَّا وَجَدُوا عَلَیْهِ أَعْوَاناً أَظْهَرُوهُ.
لم أجد الروایة بغیر هذا السند، و فیها غرائب.
و الشائکة من الشوک .. یقال: شجرة شائکة .. أی ذات شوک (3)، أی کانت البصائر و النیّات غیر خالصة ممّا یختلج بالبال من الشکوک و الشبهات.
و رجل طمطمانی- بالضم- فی لسانه عجمة (4).
و قال الجوهری (5): فلان واسع العطن (6) و البلد: إذا کان رحب الذّراع.
کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ (7): عَنْ أَبَانٍ، قَالَ: قَالَ سُلَیْمٌ: کَتَبَ أَبُو الْمُخْتَارِ بْنُ أَبِی الصَّعِقِ إِلَی عُمَرَ هَذِهِ الْأَبْیَاتَ:
ص: 300
هنگامیکه عبدالله آن عهد و نامه دیگر را خواند، بر خاست و سر یزید را - خداوند هر دو را لعنت کند - بوسید و گفت: الحمدلله که خروجکننده پسر خروجکننده را کشتی، و بدان که پدرم عمر، همانند آنچه به پدرت نشان داده به من هم نشان داد و مرا باخبر کرد. هرگز بعد از امروز نبینم کسی از گروه محمد و اهل و شیعه او بر خیری مشغول باشد [خیری نبینند]. در این هنگام یزید گفت: آیا در آن، شرح خفایا بود ای پسر عمر؟ ! حمد و سپاس خداوند یکتا را است و درود خداوند بر محمد و خاندان او. ابن عباس گفت: آنها ایمان را آشکار و کفر را نهان کردند، و هنگامی که برای کفرشان یارانی یافتند، آن را نمایان کردند.
توضیح
جز با این سند، این روایت را در جای دیگری نیافتم، و سخنان عجیب و غریبی دارد.
«الشائکه»: از شوک، گفته میشود: «شجرة شائکه»، یعنی: درخت خاردار. یعنی نگاهها و نیتها به خاطر آمیخته شدن با شک و شبهات خالص نبود. «رجلٌ طُمّطُمانی» به ضم هر دو طاء: مردی که زبانش لکنت دارد. و جوهری گفته است(1): «فلانٌ واسع العَطَن و البلد»: کسی که بازوان قوی و سختی داشته باشد.
روایت152.
کتاب مسلم بن قیس(2): ابان میگوید: سلیم گفت: ابو مختار بن ابی الصَعِق این اشعار را برای عمر نوشت:
ص: 300
أُبَلِّغُ (1) أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ رِسَالَةً*** فَأَنْتَ أَمِیرُ اللَّهِ (2) فِی الْمَالِ وَ الْأَمْرِ
وَ أَنْتَ أَمِینُ اللَّهِ فِینَا وَ مَنْ یَکُنْ*** أَمِیناً (3) لِرَبِّ النَّاسِ یُسْلِمْ لَهُ صَدْرِی
فَلَا تَدَعَنْ أَهْلَ الرَّسَاتِیقِ وَ الْقُرَی*** یَخُونُونَ مَالَ اللَّهِ فِی الْأُدْمِ وَ الْخَمْرِ (4)
وَ أَرْسِلْ إِلَی النُّعْمَانِ وَ ابْنِ مَعْقِلٍ*** وَ أَرْسِلْ إِلَی حَزْمٍ وَ أَرْسِلْ إِلَی بِشْرٍ
وَ أَرْسِلْ إِلَی الْحَجَّاجِ وَ اعْلَمْ حِسَابَهُ*** وَ ذَاکَ الَّذِی فِی السُّوقِ مَوْلَی بَنِی بَدْرٍ
وَ لَا تَنْسَیَنَّ التَّابِعَیْنِ کِلَیْهِمَا*** وَ صِهْرَ بَنِی غَذْوَانَ (5) فِی الْقَوْمِ ذَا وَفْرٍ
وَ مَا عَاصِمٌ فِیهَا بِصِفْرٍ عِیَابُهُ (6)*** وَ لَا ابْنُ غَلَابِ مِنْ رُمَاةِ بَنِی نَصْرٍ
وَ اسْتَلَّ ذَاکَ الْمَالَ دُونَ ابْنِ مُحْرِزٍ***وَ قَدْ کَانَ مِنْهُ فِی الرَّسَاتِیقِ ذَا وَفْرٍ (7)
فَأَرْسِلْ إِلَیْهِمْ یُخْبِرُوکَ وَ یَصْدُقُوا (8)***أَحَادِیثَ هَذَا الْمَالِ مَنْ کَانَ ذَا فِکْرٍ
وَ قَاسِمْهُمُ- أَهْلِی فِدَاؤُکَ- إِنَّهُمْ***سَیَرْضَوْنَ إِنْ قَاسَمْتَهُمْ مِنْکَ بِالشَّطْرِ
وَ لَا تَدْعُوَنِّی لِلشَّهَادَةِ إِنَّنِی***أَغِیبُ وَ لَکِنِّی أَرَی عَجَبَ (9) الدَّهْرِ
إراء [أَرَی] (10) الْخَیْلَ کَالْجُدْرَانِ وَ الْبَیْضَ کَالدُّمَی***وَ خَطِّیَّةً فِی عِدَّةِ النَّمْلِ وَ الْقَطْرِ
وَ مِنْ رَیْطَةٍ مَطْوِیَّةٍ فِی قِرَابِهَا***وَ مِنْ طَیِّ أَبْرَادٍ (11) مُضَاعَفَةٍ صُفْرٍ
ص: 301
- بدانید که پیامی را به امیر المومنین (عمر) ابلاغ میکنم: تو امین خدا در مال و امارت هستی.
- و تو امین خدایی در میان ما و هر کس امین پروردگار مردم باشد، سینهام در مقابل او تسلیم است.
- اجازه نده اهل روستاها و قصبات، مال خدا را با مصرف در خورشهای سرخ رنگ مورد خیانت قرار دهند.
- سراغ نعمان و ابن مَعقِل و حَزم و بِشر بفرست، و نیز سراغ حجاج بفرست و حساب او را بدان، او همان کسی است که در بازار، غلام طایفه بنی بدر بود.
- دو نفر تابعین را فراموش مکن و داماد طایفه بنی غزوان هم در بین آنها صاحب ثروت است.
- عاصم نیز در میان آنان زنبیلش خالی نیست و همچنین ابن غَلاب که از تیراندازان بنی نصر است .
- آن مال از دست ابن محرز گرفته شد، درحالیکه او در روستاها اموال زیادی داشت.
- افراد صاحب فکر را سراغ اینان بفرست تا خبرهای این مال را به کسانی که صاحب فکر هستند خبر دهند و آن را تصدیق کنند.
- خاندانم فدای تو باد! آن اموال را با آنان قسمت کن که اگر تقسیم کنی به نصف آن راضی میشوند.
- ولی مرا برای شهادت فرا مخوان که من پنهان شده، عجایب روزگار را میبینم.
- در اموال آنها میبینم اسبها را چون دیوار، و کلاهخودها را مانند تصاویر سرخ گونه و نیزههای خطی را به تعداد مورچهها و قطرههای باران.
- و لباسهای نرم پیچیده در صندوقها و لباسهای خط دار زرد رنگ بسیار که پیچیده شده میبینم.
ص: 301
إِذَا التَّاجِرُ الدَّارِیُّ جَاءَ بِفَأْرَةٍ*** مِنَ الْمِسْکِ رَاحَتْ فِی مَفَارِقِهِمْ تَجْرِی (1)
فَقَالَ (2) ابْنُ غَلَابِ الْمِصْرِیُّ:
أَلَا أَبْلِغْ أَبَا الْمُخْتَارِ أَنِّی أَتَیْتُهُ*** وَ لَمْ أَکُ ذَا قُرْبَی لَدَیْهِ وَ لَا صِهْرٍ
وَ مَا کَانَ عِنْدِی مِنْ تُرَاثٍ وَرِثْتُهُ*** وَ لَا صَدَقَاتٍ (3) مِنْ سَبْیٍ وَ لَا غَدْرٍ
وَ لَکِنْ دِرَاکُ الرَّکْضِ فِی کُلِّ غَارَةٍ (4) ***وَ صَبْرِی إِذَا مَا لموت [الْمَوْتُ] (5) کَانَ وَرَا السمری [السَّمْرِ]
بِسَابِغَةٍ یَغْشَی اللَّبَانَ فُضُولُهَا (6)*** أُکَفْکِفُهَا (7) عَنِّی بِأَبْیَضَ ذِی وَقْرٍ
قَالَ سُلَیْمٌ: فَأَغْرَمَ (8) عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ تِلْکَ السَّنَةَ جَمِیعَ عُمَّالِهِ أَنْصَافَ أَمْوَالِهِمْ لِشِعْرِ أَبِی الْمُخْتَارِ، وَ لَمْ یُغْرِمْ قُنْفُذَ الْعَدَوِیِّ شَیْئاً- وَ قَدْ کَانَ مِنْ عُمَّالِهِ- وَ رَدَّ عَلَیْهِ مَا أَخَذَ مِنْهُ- وَ هُوَ عِشْرُونَ أَلْفَ دِرْهَمٍ- وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنْهُ عُشْرَهُ وَ لَا نِصْفَ عُشْرِهِ، وَ کَانَ مِنْ عُمَّالِهِ الَّذِینَ أُغْرِمُوا أَبُو هُرَیْرَةَ عَلَی (9) الْبَحْرَیْنِ فَأَحْصَی مَالَهُ فَبَلَغَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفاً، فَأَغْرَمَهُ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً.
فَقَالَ (10) أَبَانٌ: قَالَ سُلَیْمٌ: فَلَقِیتُ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا صَنَعَ عُمَرُ؟ فَقَالَ: هَلْ تَدْرِی لِمَ کَفَّ عَنْ قُنْفُذٍ وَ لَمْ یُغْرِمْهُ شَیْئاً؟!. قُلْتُ: لَا.
قَالَ: لِأَنَّهُ هُوَ الَّذِی ضَرَبَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا بِالسَّوْطِ حِینَ جَاءَتْ لِتَحُولَ
ص: 302
- هنگامیکه تاجر عطر فروش نافهای از مشک بیاورد، در جادههای آنان بهراه میافتند.
پس ابن غَلاب مصری در جواب او گفت:
- به ابو مختار خبر میدهم که من نزد او آمدم درحالیکه نه با او فامیل بودم و نه رابطه دامادی داشتم.
- میراثی که به ارث برده باشم و صدقاتی که از اسیر کردن و نیرنگ و حیله به دست آورده باشم نداشتم.
- این اموال را با دویدنهای متصل در هر حملهای و صبر در آن هنگام که مرگ پشت سر نیزهها بود به دست آورده ام،
- که با زره کامل بلندی که دانههای آن سینه را میپوشاند و با شمشیری بلند آن را از خود دفع میکردم.
سلیم میگوید: عمر بن خطاب در آن سال از همه کارگزارانش، نصف اموالشان را به خاطر این شعر ابومختار به عنوان غرامت گرفت، ولی از قنفذ عدوی چیزی نگرفت، درحالیکه او هم از کارگزاران او بود، و تمام آنچه را از او گرفته بود که بیست هزار درهم بود به او بازگردانید، و حتی یک درهم و نصف یک درهم هم از او نگرفت. از جمله کارگزاران او که مورد غرامت قرار گرفتند، ابوهریره والی بحرین بود. عمر اموال او را شمرد که به بیست و چهار هزار درهم رسید و دوازده هزار آن را به عنوان غرامت از او گرفت.
ابان میگوید: علی علیه السلام را ملاقات کردم و درباره این کار عمر (غرامت نگرفتن از قنفذ) از آن حضرت پرسیدم، امام فرمود: میدانی چرا نسبت به قنفذ خودداری کرد و از او هیچ غرامتی نگرفت؟ عرض کردم: نه، نمیدانم. حضرت فرمود: زیرا او (قنفذ) بود که فاطمه را با تازیانه زد، زمانی که آمده بود
ص: 302
بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَمَاتَتْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا، وَ إِنَّ أَثَرَ السَّوْطِ لَفِی عَضُدِهَا مِثْلُ الدُّمْلُجِ.
قَالَ أَبَانٌ: قَالَ (1) سُلَیْمٌ: انْتَهَیْتُ إِلَی حَلْقَةٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْسَ فِیهَا إِلَّا هَاشِمِیٌّ غَیْرَ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ وَ قَیْسِ بْنِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ (2)، فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا تَرَی عُمَرَ مَنَعَهُ مِنْ أَنْ یُغَرِّمَ قُنْفُذاً کَمَا غَرَّمَ (3) جَمِیعَ عُمَّالِهِ؟. فَنَظَرَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی مَنْ حَوْلَهُ، ثُمَّ اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ، ثُمَّ قَالَ: شَکَرَ لَهُ ضَرْبَةً ضَرَبَهَا فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِالسَّوْطِ فَمَاتَتْ وَ فِی عَضُدِهَا أَثَرُهُ کَأَنَّهُ الدُّمْلُجُ.
ثُمَّ قَالَ (علیه السلام): الْعَجَبُ مِمَّا أُشْرِبَتْ قُلُوبُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حُبِّ هَذَا الرَّجُلِ وَ صَاحِبِهِ مِنْ قَبْلِهِ، وَ التَّسْلِیمِ لَهُ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ أَحْدَثَهُ.
لَئِنْ کَانَ عُمَّالُهُ خَوَنَةً وَ کَانَ هَذَا الْمَالُ فِی أَیْدِیهِمْ خِیَانَةً مَا کَانَ حَلَّ لَهُ تَرْکُهُ؟!، وَ کَانَ لَهُ أَنْ یَأْخُذَهُ کُلَّهُ، فَإِنَّهُ فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ، فَمَا بَالُهُ یَأْخُذُ نِصْفَهُ وَ یَتْرُکُ نِصْفَهُ.
وَ لَئِنْ کَانُوا غَیْرَ خَوَنَةٍ فَمَا حَلَّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ أَمْوَالَهُمْ وَ لَا شَیْئاً مِنْهَا قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً وَ إِنَّمَا أَخَذَ أَنْصَافَهَا.
وَ لَوْ کَانَتْ فِی أَیْدِیهِمْ خِیَانَةً، ثُمَّ لَمْ یُقِرُّوا بِهَا وَ لَمْ تَقُمْ عَلَیْهِمُ الْبَیِّنَةُ مَا حَلَّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ مِنْهُمْ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً.
وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ إِعَادَتُهُ إِیَّاهُمْ إِلَی أَعْمَالِهِمْ، لَئِنْ کَانُوا خَوَنَةً مَا حَلَّ لَهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَهُمْ، وَ لَئِنْ کَانُوا غَیْرَ خَوَنَةٍ مَا حَلَّتْ لَهُ أَمْوَالُهُمْ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلِیٌّ (علیه السلام) عَلَی الْقَوْمِ فَقَالَ: الْعَجَبُ لِقَوْمٍ یَرَوْنَ سُنَّةَ نَبِیِّهِمْ تَتَبَدَّلُ وَ تَتَغَیَّرُ شَیْئاً شَیْئاً وَ بَاباً بَاباً (4) ثُمَّ یَرْضَوْنَ وَ لَا یُنْکِرُونَ، بَلْ یَغْضَبُونَ لَهُ وَ یَعْتِبُونَ (5) عَلَی مَنْ عَابَ عَلَیْهِ وَ أَنْکَرَهُ، ثُمَّ یَجِی ءُ قَوْمٌ
ص: 303
بین من و آنها فاصله شود. فاطمه صلوات الله علیها از دنیا رفت درحالیکه اثر تازیانه او در بازویش همانند دست بندی باقی مانده بود.
ابان میگوید: سلیم روایت کرد: به حلقه جماعتی در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله داخل شدم که بجز هاشمیان نبودند، غیر از سلمان و ابوذر و مقداد و محمد بن ابوبکر و عمر بن ابی سلیمه و قیس بن سعد بن عباده. عباس (عموی پیامبر) به علی علیه السلام گفت: چه چیز باعث شد عمر از قنفذ همانند سایر کارگزارانش غرامت نگیرد؟ امیرمؤمنان علیه السلام به اطرافیانش نگاهی انداختند، سپس چشمانش از اشک پر شد و فرمود: عمر با این کار خواست پاداش ضربتی را که قنفذ با تازیانه به فاطمه زهرا سلام الله علیها زده بود، به او بدهد و از او تشکر کند. و فاطمه از دنیا رفت درحالیکه اثر آن بر بازوی وی همچون دستبندی بسته بود.
سپس حضرت فرمود: در شگفتم که چگونه محبت این مرد و دوستش پیش از او در دلهای این امت جای گرفته و در برابر بدعتهای که به جا گذاشتند تسلیم آنان شدند. اگر کارگزاران او خیانت کار بودند و این اموال را با خیانت جمع کرده بودند، او حق نداشت آنان را رها کند، بلکه باید تمامی آن اموال را میگرفت؛ چرا که غنیمت مسلمانان است. او را چه رسد که نصف آن ها را گرفته و نصف آن را رها کند؟ و اگر خائن نبودند، عمر حق نداشت چیزی را از اموال آنان، نه کم و نه زیاد بگیرد. او فقط نصف آن را گرفت؟! حتی اگر به خیانت در دست آنها بود ولی خودشان اقرار نکردند و شاهدی هم بر علیه آنان وجود نداشت، برای او جایز نبود، نه کم و نه زیاد چیزی را از آنان بگیرد. شگفتتر از این آن است که آنان را بر سر کارهایشان باز گردانید! اگر آنها خائن بودند حق نداشت آنان را دوباره به کار گیرد، و اگر خائن نبودند، اموال آنها را برای او حلال نبود.
سپس علی علیه السلام به حاضران رو کرد و فرمود: در شگفتم از قومی که میبینند سنت پیامبرشان کم کم و دسته دسته تبدیل و تغییر مییابد و با این همه راضی میشوند و انکار نمیکنند، بلکه از بدعتها دفاع میکنند و کسانی را که برآنها ایراد بگیرند و انکارش کنند سرزنش مینمایند!
ص: 303
بَعْدَنَا فَیَتَّبِعُونَ بِدْعَتَهُ وَ جَوْرَهُ وَ أَحْدَاثَهُ وَ یَتَّخِذُونَ أَحْدَاثَهُ سُنَّةً وَ دِیناً یَتَقَرَّبُونَ بِهِمَا (1) إِلَی اللَّهِ فِی مِثْلِ تَحْوِیلِهِ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ مِنَ (2) الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی کَانَ فِیهِ فِی الْجَاهِلِیَّةِ الَّذِی حَوَّلَهُ مِنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ فِی تَغْیِیرِهِ صَاعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مُدَّهُ، وَ فِیهِمَا فَرِیضَةٌ وَ سُنَّةٌ، فَمَا کَانَ زِیَادَتُهُ إِلَّا سُوءً، لِأَنَّ الْمَسَاکِینَ فِی کَفَّارَةِ الْیَمِینِ وَ الظِّهَارِ بِهِمَا یُعْطَوْنَ وَ مَا (3) یَجِبُ فِی الزَّرْعِ، وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی مُدِّنَا وَ صَاعِنَا، لَا یَحُولُونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ ذَلِکَ، لَکِنَّهُمْ رَضُوا وَ قَبِلُوا مَا صَنَعَ، وَ قَبْضِهِ وَ صَاحِبِهِ فَدَکَ- وَ هِیَ فِی یَدَیِ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مَقْبُوضَةٌ، قَدْ أَکَلَتْ غَلَّتَهَا عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- فَسَأَلَهَا الْبَیِّنَةَ عَلَی مَا فِی یَدِهَا، وَ لَمْ یُصَدِّقْهَا وَ لَا صَدَّقَ أُمَّ أَیْمَنَ، وَ هُوَ یَعْلَمُ یَقِیناً- کَمَا نَعْلَمُ- أَنَّهَا فِی یَدِهَا، وَ لَمْ یَحِلَّ (4) لَهُ أَنْ یَسْأَلَهَا الْبَیِّنَةَ عَلَی مَا فِی یَدِهَا، وَ لَا أَنْ یَتَّهِمَهَا، ثُمَّ اسْتَحْسَنَ النَّاسُ ذَلِکَ وَ حَمِدُوهُ وَ قَالُوا:
إِنَّمَا حَمَلَهُ عَلَی ذَلِکَ الْوَرَعُ وَ الْفَضْلُ، ثُمَّ حَسَّنَ قُبْحَ فِعْلِهِمَا أَنْ عَدَلَا عَنْهَا فَقَالا بِالظَّنِّ- (5): إِنَّ فَاطِمَةَ لَنْ تَقُولَ إِلَّا حَقّاً، وَ إِنَّ عَلِیّاً لَمْ یَشْهَدْ إِلَّا بِحَقٍّ، وَ لَوْ کَانَتْ مَعَ أُمِّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ أُخْرَی أَمْضَیْنَا لَهَا، فَخَطَبَا (6) بِذَلِکَ عِنْدَ الْجُهَّالِ، وَ (7) مَا لَهُمَا (8) وَ مَنْ أَمَّرَهُمَا أَنْ یَکُونَا حَاکِمَیْنِ فَیُعْطِیَانِ أَوْ یَمْنَعَانِ، وَ لَکِنَّ الْأُمَّةَ ابْتُلُوا بِهِمَا فَأَدْخَلَا (9)
ص: 304
سپس بعد از ما قومی میآید و از بدعت و ظلم و از کارهای او پیروی میکنند و بدعتهای او را سنت و دین میشمارند و به وسیله آن به پیشگاه پروردگار تقرب میجویند: مثل برگردانیدن مقام ابراهیم علیه السلام از جایی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله قرار داد، به جایی که در زمان جاهلیت در آن جا بود و حضرت آن را تغییر داده بودند. و همچنین تغییر صاع و مدَّ (دو پیمانه برای اندازه گیری) پیامبرصلَّی الله علیه و آله که در حقوق واجب و مستحب، طبق آن پیمانه میشد. زیاد کردن مقدار آن توسط او، جز شر نتیجهای در بر نداشت. مطابق آن مقدار واجب از غلات به فقرا داده میشد، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم فرموده بود: «خداوندا، بر مُدّ و صاع ما برکت ده» ...و مردم بین او و این کارش مانع نشدند، بلکه راضی شدند و کاری را که انجام داده بود قبول کردند.
همچنین او و دوستش، فدک را درحالیکه در دست فاطمه سلام الله علیها و در تصرف او بود و از زمان پیامبرصلَّی الله علیه و آله از غله و محصول آن استفاده میکرد، گرفتند. او از فاطمه بر آنچه در دستش بود شاهد خواست و سخن او را تصدیق نکرد و ام ایمن را هم قبول نکرد، درحالیکه او (عمر) به یقین میدانست، همانگونه که ما میدانیم، فدک در دست فاطمه بود و او حق نداشت به آنچه در دستش بود از او شاهد بخواهد و نه او را درباره آن متهم کند. سپس مردم هم از این کار او خشنود شدند و او را ستایش کردند و گفتند: پرهیزکاری و فضیلت او را به این کار واداشت! کرده زشت آن دو زمانی زیبا جلوه کرد که از سخن خود برگشتند و گفتند: گمان میکنیم فاطمه هرگز جز حق نمیگوید و علی هم جز به حق شهادت نداده است، اگر با ام ایمن زن دیگری بود، فدک را برای فاطمه امضا میکردیم. بنابراین آن دو با این کارشان نزد نادانان منزلت بیشتری پیدا کردند، آنها را چه رسد و چه کسی به آنها دستور داده بود که حاکم باشند و عطا کنند یا مانع از حق کسی شوند؟ ولی امت به آن دو مبتلا شدند و آن ها هم خود را داخل چیزی کردند
ص: 304
نَفْسَهُمَا فِیمَا لَا حَقَّ لَهُمَا فِیهِ وَ لَا عِلْمَ لَهُمَا فِیهِ (1)، وَ قَدْ قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ حِینَ أَرَادَ انْتِزَاعَهَا مِنْهَا (2)، وَ هِیَ فِی یَدِهَا-: أَ لَیْسَتْ فِی یَدِی وَ فِیهَا وَکِیلِی، وَ قَدْ أَکَلْتُ غَلَّتَهَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیٌّ؟!. قَالا: بَلَی. قَالَتْ: فَلِمَ تَسْأَلَانِی الْبَیِّنَةَ (3) عَلَی مَا فِی یَدِی؟. قَالا: لِأَنَّهَا فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ (4)، فَإِنْ قَامَتْ بَیِّنَةٌ وَ إِلَّا لَمْ نُمْضِهَا. فَقَالَتْ (5) لَهُمَا- وَ النَّاسُ حَوْلَهُمَا یَسْمَعُونَ-: أَ فَتُرِیدَانِ (6) أَنْ تَرُدَّا مَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ تَحْکُمَا فِینَا خَاصَّةً بِمَا لَمْ تَحْکُمَا فِی سَائِرِ الْمُسْلِمِینَ؟! أَیُّهَا النَّاسُ! اسْمَعُوا مَا رَکِبَاهَا (7). قُلْتُ (8): أَ رَأَیْتُمَا إِنِ ادَّعَیْتُ مَا فِی أَیْدِی الْمُسْلِمِینَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ تَسْأَلُونِّی (9) الْبَیِّنَةَ أَمْ تَسْأَلُونَهُمْ؟. قَالا: لَا، بَلْ نَسْأَلُکَ. قُلْتُ (10): فَإِنِ ادَّعَی جَمِیعُ الْمُسْلِمِینَ مَا فِی یَدِی تَسْأَلُونَهُمُ الْبَیِّنَةَ أَمْ تَسْأَلُونِّی (11)؟. فَغَضِبَ عُمَرُ، وَ قَالَ: إِنَّ هَذَا فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ وَ أَرْضُهُمْ وَ هِیَ فِی یَدَیْ فَاطِمَةَ (علیها السلام) تَأْکُلُ غَلَّتَهَا، فَإِنْ أَقَامَتْ بَیِّنَةً عَلَی مَا ادَّعَتْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَهَبَهَا لَهَا مِنْ بَیْنِ الْمُسْلِمِینَ وَ هِیَ فَیْئُهُمْ وَ حَقُّهُمْ نَظَرْنَا فِی ذَلِکَ.
فَقَالَ (12): أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ (13) أَ مَا سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ:
ص: 305
که حقی درباره آن نداشتند و در مورد آن چیزی نمیدانستند.
هنگامیکه ابوبکر خواست فدک را از دست فاطمه سلام الله علیها بگیرد و حالآن که در دست فاطمه سلام الله علیها بود، آن حضرت به آنها فرمود: آیا فدک در دست من و وکیلم در آن نبود و در زمان حیات پیامبر صلَّی الله علیه و آله غله آن را نخوردم؟ آن دو گفتند: آری، حضرت فرمود: پس چرا در مورد چیزی که در دست من بوده، از من دلیل و شاهد میخواهید؟ آن دو گفتند: چون فدک غنیمت مسلمانان است، اگر شاهدی آوردی به تو میدهیم وگرنه امضا نمیکنیم. فاطمه علیها السلام درحالیکه مردم در اطراف آن دو میشنیدند فرمود: میخواهید کاری را که پیامبرصلَّی الله علیه و آله کرده ردّ کنید و درباره ما حکمی مخصوص صادر کنید که درباره سایر مسلمانان انجام ندادهاید؟ ای مردم! آنچه را این دو مرتکب میشوند بشنوید؛ پس به آن دو نفر فرمود: اگر دیدید که من اموالی را که در دست مسلمین است ادعا میکنم، آیا از من شاهد میخواهید یا که نه، از آنها میخواهید؟ آن دو گفتند: نه خیر، بلکه از تو شاهد میخواهیم. حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود: اگر همه مسلمانان آنچه را در دستم دارم ادعا کنند، آیا از آنان شاهد میخواهید یا از من؟
در این هنگام عمر غضبناک شد و گفت: این فدک غنیمت مسلمانان و زمین آنهاست، و آن در دست فاطمه است، از غله آن میخورد، اگر شاهدی بر ادعای خود آورد که پیامبرصلَّی الله علیه و آله از بین مسلمانان این غنیمت و حقشان را به فاطمه بخشیده، در این باره تجدید نظر میکنیم. حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود: شما را به خدا قسم میدهم، آیا از پیامبرصلَّی الله علیه و آله نشنیدید که میفرمود:
ص: 305
إِنَّ ابْنَتِی سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ؟. قَالُوا: اللَّهُمَّ نَعَمْ، قَدْ سَمِعْنَاهَا (1) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.
قَالَتْ: أَ فَسَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ تَدَّعِی الْبَاطِلَ وَ تَأْخُذُ مَا لَیْسَ لَهَا؟! أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَنَّ أَرْبَعَةً شَهِدُوا عَلَیَّ بِفَاحِشَةٍ أَوْ رَجُلَانِ بِسَرِقَةٍ أَ کُنْتُمْ مُصَدِّقِینَ عَلَیَّ؟!. فَأَمَّا أَبُو بَکْرٍ فَسَکَتَ، وَ أَمَّا عُمَرُ فَقَالَ (2): وَ نُوقِعُ عَلَیْکِ الْحَدَّ. فَقَالَتْ: کَذَبْتَ وَ لَؤُمْتَ، إِلَّا أَنْ تُقِرَّ أَنَّکَ لَسْتَ عَلَی دِینِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِنَّ الَّذِی یُجِیزُ عَلَی سَیِّدَةِ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ شَهَادَةً أَوْ یُقِیمُ عَلَیْهَا حَدّاً لَمَلْعُونٌ کَافِرٌ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، إِنَّ مَنْ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ (3) وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً، لَا یَجُوزُ عَلَیْهِمْ شَهَادَةٌ، لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مِنْ کُلِّ سُوءٍ، مُطَهَّرُونَ مِنْ کُلِّ فَاحِشَةٍ، حَدِّثْنِی عَنْ أَهْلِ (4) هَذِهِ الْآیَةِ، لَوْ أَنَّ قَوْماً شَهِدُوا عَلَیْهِمْ أَوْ عَلَی أَحَدٍ مِنْهُمْ بِشِرْکٍ أَوْ کُفْرٍ أَوْ فَاحِشَةٍ کَانَ الْمُسْلِمُونَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْهُمْ وَ یَحُدُّونَهُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ مَا هُمْ وَ سَائِرُ النَّاسِ فِی ذَلِکَ إِلَّا سَوَاءً. قَالَتْ: کَذَبْتَ وَ کَفَرْتَ (5)، لِأَنَّ اللَّهَ عَصَمَهُمْ وَ أَنْزَلَ عِصْمَتَهُمْ وَ تَطْهِیرَهُمْ وَ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ، فَمَنْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ یُکَذِّبُ (6) اللَّهَ وَ رَسُولَهُ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ- یَا عُمَرُ- لَمَّا سَکَتَّ، فَلَمَّا أَنْ کَانَ اللَّیْلُ أَرْسَلَ (7) إِلَی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ، فَقَالَ (8) إِنَّا نُرِیدُ أَنْ نُسِرَّ إِلَیْکَ أَمْراً وَ نَحْمِلَکَ
ص: 306
دخترم فاطمه سرور زنان بهشت است؟ گفتند: آری، به خدا سوگند که این را از پیامبرصلَّی الله علیه و آله شنیدیم. حضرت فرمود: آیا سرور زنان بهشت ادعای باطل میکند و آنچه را که حقش نیست، مدعی میشود؟ اگر چهار نفر علیه من به فحشا شهادت دهند یا دو نفر به سرقت شهادت دهند، آیا سخن آنان را علیه من قبول میکنید؟ در این هنگام ابوبکر ساکت شد، ولی عمر گفت: آری، و بر تو حدّ جاری میکنیم. فرمود: دروغ گفتی و پستی خود را ثابت کردی، مگر آنکه اقرار کنی بر دین محمد صلَّی الله علیه و آله نیستی. کسی که شهادتی را علیه سرور زنان بهشت قبول میکند یا حدّی بر او جاری میکند، ملعون است و به آنچه خداوند بر محمد نازل کرده کافر است؛ زیرا کسانی که خداوند همه بدیها را از آنان زدوده و آنان را پاک گردانیده، شهادتی بر علیه آنان روا نیست؛ چون از هر بدی معصوماند و از هر زشتی پاک شده اند ... ای عمر! درباره اهل این آیه (آیه تطهیر) به من خبر بده، اگر قومی علیه آنان یا یکی از ایشان نسبت شرک یا کفر دهد، آیا مسلمانان از ایشان برائت جسته و بر آنان حدّ جاری میکنند؟ عمر گفت: آری، آنان با سایر مسلمانان در این باره یکی هستند. حضرت فرمود: دروغ گفتی و کافر شدی، آنها با سایر مردم دراین باره برابر نیستند؛ زیرا خداوند آنان را معصوم قرار داده و درباره عصمت و طهارت آنان آیه نازل کرده و همه بدیها را از ایشان زدوده است، بنابراین هر کس علیه آنان مطلبی را تصدیق کند، خدا و رسولش را تکذیب کرده است. در اینجا ابوبکر گفت: ای عمر، تو را قسم میدهم که ساکت باشی.
شب که شد، ابوبکر و عمر سراغ خالد بن ولید فرستادند و گفتند: ما میخواهیم موضوعی را پنهانی با تو در میان بگذاریم و آن را به تو واگذار کنیم.
ص: 306
عَلَیْهِ (1). فَقَالَ: احْمِلَانِی عَلَی مَا شِئْتُمَا فَإِنِّی طَوْعُ أَیْدِیکُمَا. فَقَالا لَهُ: إِنَّهُ لَا یَنْفَعُنَا مَا نَحْنُ فِیهِ (2) مِنَ الْمُلْکِ وَ السُّلْطَانِ مَا دَامَ عَلِیٌّ حَیّاً، أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ لَنَا وَ مَا اسْتَقْبَلَنَا بِهِ، وَ نَحْنُ لَا نَأْمَنُهُ أَنْ یَدْعُوَ فِی السِّرِّ فَیَسْتَجِیبَ لَهُ قَوْمٌ فَیُنَاهِضَنَا (3) فَإِنَّهُ أَشْجَعُ الْعَرَبِ، وَ قَدِ ارْتَکَبْنَا مِنْهُمْ (4) مَا رَأَیْتَ وَ غَلَبْنَاهُ (5) عَلَی مُلْکِ ابْنِ عَمِّهِ وَ لَا حَقَّ لَنَا فِیهِ، وَ انْتَزَعْنَا فَدَکَ مِنِ امْرَأَتِهِ، فَإِذَا صَلَّیْتُ بِالنَّاسِ الْغَدَاةَ (6)، فَقُمْ إِلَی جَانِبِهِ وَ لْیَکُنْ سَیْفُکَ مَعَکَ، فَإِذَا صَلَّیْتُ وَ سَلَّمْتُ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ.
فَقَالَ: صَلَّی (7) خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِجَنْبِی مُتَقَلِّدَ السَّیْفِ، فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ فِی الصَّلَاةِ فَجَعَلَ (8) یُؤَامِرُ نَفْسَهُ وَ نَدِمَ وَ أُسْقِطَ فِی یَدِهِ حَتَّی کَادَتِ الشَّمْسُ أَنْ تَطْلُعَ، ثُمَّ قَالَ: - قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ- لَا تَفْعَلْ یَا خَالِدُ مَا أَمَرْتُکَ، ثُمَّ سَلَّمَ، فَقُلْتُ لِخَالِدٍ:
مَا (9) ذَاکَ؟. قَالَ: قَدْ (10) کَانَ أَمَرَنِی إِذَا سَلَّمَ أَضْرِبُ (11) عُنُقَکَ. قُلْتُ: أَ وَ کُنْتَ فَاعِلًا؟!. قَالَ: إِی وَ رَبِّی إِذاً لَفَعَلْتُ.
قَالَ سُلَیْمٌ: ثُمَّ أَقْبَلَ (علیه السلام) عَلَی الْعَبَّاسِ وَ مَنْ حَوْلَهُ ثُمَّ قَالَ: أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنْ حَبْسِهِ وَ حَبْسِ صَاحِبِهِ عَنَّا سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی الَّذِی فَرَضَهُ اللَّهُ لَنَا فِی الْقُرْآنِ، وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ سَیَظْلِمُونَّا وَ یَنْتَزِعُونَهُ مِنَّا، فَقَالَ: إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا
ص: 307
خالد گفت: هر کاری میخواهید به من واگذار کنید که من مطیع فرمان شما هستم. آن دو به او گفتند: این پادشاهی و سلطنت، تا علی زنده است برای ما سودی ندارد، نشنیدی به ما چه گفت و چگونه با ما رو به رو شد؟ ما در امان نیستیم که او پنهانی به سوی خود دعوت کند و عدهای به او پاسخ مثبت دهند و او علیه ما قیام کند؛ چرا که او شجاعترین عرب است، و ما هم نسبت به او، این کارهایی که دیدی را مرتکب شدهایم و در حکومت پسر عمویش بر او غالب شدیم، درحالیکه حقی درآن نداشتیم و فدک را هم از دست همسر او بیرون آوردیم. پس وقتی نماز صبح را با مردم خواندم، کنار او بایست و شمشیرت همراهت باشد، هرگاه نماز گذاردم و سلام دادم گردنش را بزن.
علی علیه السلام فرمود: خالد بن ولید درحالیکه شمشیرش را به کمر بسته بود، در کنار من به نماز ایستاد. ابوبکر هم به نماز ایستاد و در تصمیم خود متردد و پشیمان شده و متحیّر مانده بود، تا آنکه نزدیک بود خورشید طلوع کند، سپس قبل از این که سلام دهد گفت: ای خالد، آنچه به تو دستور دادم انجام مده و سپس سلام نماز را داد. به خالد گفتم: موضوع چه بود؟ گفت: به من دستور داده بود که وقتی سلام نماز را داد، گردن تو را بزنم. گفتم: آیا چنین کاری را میکردی؟ او گفت: آری، به خدا سوگند، اگر سلام میداد گردنت را میزدم.
سلیم میگوید: پس از آن، علی علیه السلام رو به عباس و اطرافیانش کرد و فرمود: آیا از این که او و رفیقاش سهم ذوی القربی را که خداوند برای ما در قرآن واجب کرده است منع نمودهاند تعجب نمیکنید؟ خدا هم میدانست که اینان به زودی در این باره به ما ظلم میکنند وآن را از دست ما خارج میکنند، لذا فرمود: «إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا
ص: 307
عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ (1)؟!.
وَ الْعَجَبُ لِهَدْمِهِ مَنْزِلَ أَخِی جَعْفَرٍ وَ إِلْحَاقِهِ فِی الْمَسْجِدِ، وَ لَمْ یُعْطِ بَنِیهِ مِنْ ثَمَنِهِ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً، ثُمَّ لَمْ یَعِبْ ذَلِکَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ لَمْ یُغَیِّرُوهُ، فَکَأَنَّمَا أَخَذَ مَنْزِلَ رَجُلٍ مِنَ الدَّیْلَمِ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: دَارَ رَجُلٍ مِنْ تُرْکِ کَابُلَ-.
وَ الْعَجَبُ لِجَهْلِهِ وَ جَهْلِ الْأُمَّةِ أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی جَمِیعِ عُمَّالِهِ: أَنَّ (2) الْجُنُبَ إِذَا لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَتَیَمَّمَ (3) بِالصَّعِیدِ حَتَّی یَجِدَ الْمَاءَ (4)، وَ إِنْ لَمْ یَجِدْهُ حَتَّی یَلْقَی اللَّهَ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وَ إِنْ لَمْ یَجِدْهُ سَنَةً- ثُمَّ قَبِلَ النَّاسُ مِنْهُ (5) وَ رَضُوا بِهِ، وَ قَدْ عَلِمَ وَ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ أَمَرَ عَمَّاراً وَ أَمَرَ أَبَا ذَرٍّ أَنْ یَتَیَمَّمَا مِنَ الْجَنَابَةِ وَ یُصَلِّیَا وَ شَهِدَا بِهِ عِنْدَهُ (6) وَ غَیْرُهُمَا فَلَمْ یَقْبَلْ (7) ذَلِکَ وَ لَمْ یَرْفَعْ بِهِ رَأْساً.
وَ الْعَجَبُ لِمَا قَدْ خَلَطَ قَضَایَا مُخْتَلِفَةً فِی الْجَدِّ (8) بِغَیْرِ عِلْمٍ تَعَسُّفاً وَ جَهْلًا، وَ ادِّعَائِهِمَا (9) مَا لَمْ یَعْلَمَا جُرْأَةً عَلَی اللَّهِ وَ قِلَّةَ وَرَعٍ، ادَّعَیَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَاتَ وَ لَمْ یَقْضِ فِی الْجَدِّ شَیْئاً مِنْهُ، وَ لَمْ یَدَعْ أَحَداً یَعْلَمُ مَا لِلْجَدِّ مِنَ الْمِیرَاثِ، ثُمَّ تَابَعُوهُمَا (10) عَلَی ذَلِکَ وَ صَدَّقُوهُمَا.
ص: 308
عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ.(1)»، {اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حق از باطل] روزی که آن دو «گروه با هم رو به رو شوند نازل کردیم ایمان آورده اید».}؟!
و شگفت این که او (عمر) خانه برادرم جعفر را خراب کرد و آن را به مسجد ملحق نمود و از قیمت آن نه کم و نه زیاد، چیزی به پسرانش نداد. مردم هم این را بر او عیب نگرفتند و تغییر ندادند، گویی که خانه مردی از دیلم را گرفته است (و در روایت دیگر: منزل مردی از ترکان کابل).
و شگفت اینکه از جهل خود و نادانی امت، به همه کارگزارانش نوشت: اگر شخص جنب آب پیدا نکرد، بر او واجب نیست نماز بخواند، و نباید بر خاک تیمم کند، تا آب بیابد، اگر چه آب پیدا نکند تا خدا را ملاقات کند (و در روایت دیگر: ولو تا یک سال آب پیدا نکند)... مردم هم قبول کردند و به آن راضی شدند، در حالیکه هم خود و هم مردم میدانستند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به عمّار و ابوذر دستور داد که از جنابت تیمم کنند و نماز بخوانند. این دو نفر و غیر آنها هم نزد عمر شهادت دادند ولی او قبول نکرد و در مقابل آنان سری بلند نکرد و توجهی ننمود.
و شگفت از این که آن دو بدون علم و از روی جهل و عدم بصیرت، قضاوتهای مختلفی درباره ارث جد نمودند و از روی جرأت بر پروردگار و بی تقوایی، آنچه را نمیدانستند، ادعا کردند. آنان ادعا کردند که پیامبرصلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت درحالی که درباره جَدّ حکمی بیان نکرده بود، و هیچ کس را هم نگذاشت که ارث جَدّ را بداند، و مردم در این باره تابع آن دو نفر شدند و سخن آنان را تصدیق کردند.
ص: 308
وَ عِتْقِهِ أُمَّهَاتِ الْأَوْلَادِ، فَأَخَذَ النَّاسُ بِقَوْلِهِ وَ تَرَکُوا أَمْرَ اللَّهِ (1) وَ أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
وَ مَا صَنَعَ بِنَصْرِ بْنِ حَجَّاجٍ وَ بِجَعْدِ (2) بْنِ سُلَیْمٍ وَ بِابْنِ وتره [وَبَرَةَ] (3).
وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ أَبَا کَیْفٍ (4) الْعَبْدِیَّ أَتَاهُ، فَقَالَ: إِنِّی طَلَّقْتُ امْرَأَتِی وَ أَنَا غَائِبٌ- فَوَصَلَ إِلَیْهَا الطَّلَاقُ ثُمَّ رَاجَعْتُهَا وَ هِیَ فِی عِدَّتِهَا، وَ کَتَبْتُ إِلَیْهَا فَلَمْ یَصِلِ الْکِتَابُ إِلَیْهَا حَتَّی تَزَوَّجَتْ، فَکَتَبَ لَهُ: إِنْ کَانَ هَذَا الَّذِی تَزَوَّجَهَا دَخَلَ (5) بِهَا فَهِیَ امْرَأَتُهُ وَ إِنْ کَانَ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا فَهِیَ امْرَأَتُکَ، وَ کَتَبَ لَهُ ذَلِکَ وَ أَنَا شَاهِدٌ، وَ لَمْ یُشَاوِرْنِی (6) وَ لَمْ یَسْأَلْنِی، یَرَی اسْتِغْنَاءَهُ بِعِلْمِهِ عَنِّی، فَأَرَدْتُ أَنْ أَنْهَاهُ ثُمَّ قُلْتُ: مَا أُبَالِی أَنْ یَفْضَحَهُ اللَّهُ ثُمَّ لَمْ تَعِبْهُ (7) النَّاسُ بَلِ اسْتَحْسَنُوهُ وَ اتَّخَذُوهُ سُنَّةً وَ قَبِلُوهُ عَنْهُ (8)، وَ رَأَوْهُ صَوَاباً، وَ ذَلِکَ قَضَاءٌ وَ لَا یَقْضِی بِهِ مَجْنُونٌ (9).
ثُمَّ تَرْکِهِ مِنَ الْأَذَانِ (حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ) فَاتَّخَذُوهُ سُنَّةً وَ تَابَعُوهُ عَلَی ذَلِکَ.
وَ قَضِیَّتِهِ فِی الْمَفْقُودِ أَنَّ أَجَلَ امْرَأَتِهِ أَرْبَعُ سِنِینَ ثُمَّ تَتَزَوَّجُ فَإِنْ جَاءَ زَوْجُهَا خُیِّرَ بَیْنَ امْرَأَتِهِ وَ بَیْنَ الصَّدَاقِ، فَاسْتَحْسَنَهُ النَّاسُ وَ اتَّخَذُوهُ سُنَّةً وَ قَبِلُوهُ عَنْهُ (10) جَهْلًا وَ قِلَّةَ عِلْمٍ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.
وَ إِخْرَاجِهِ مِنَ الْمَدِینَةِ کُلَّ أَعْمَی، وَ إِرْسَالِهِ إِلَی عُمَّالِهِ بِالْبَصْرَةِ بِحَبْلِ خَمْسَةِ
ص: 309
و همچنین حکم به آزادی کنیزانی داد که صاحب فرزند میشوند، مردم هم در این مورد به سخن او عمل کردند و امر خدا و پیامبر صلَّی الله علیه و آله را کنار گذاشتند. همچنین آن حکمی که درباره نصر بن حجاج (تبعید او به بصره) و جعده (شلاق زدن به او بدون اثبات جرم) از طایفه بنی سلیم و ابن وبره به اجرا در آورد. و شگفتتر اینکه ابوکتف عدوی نزد او آمد و گفت: من همسرم را طلاق غیابی دادم و حکم طلاق به او رسید و در عدّهاش به او رجوع کردم و برایش نامه نوشتم که رجوع کردم، ولی نامهام به او نرسید و او ازدواج کرد. پس عمر برای او نوشت، اگر این شخص دوم که با او ازدواج کرده، با او نزدیکی کرده، پس آن زن همسر اوست و اگر نزدیکی نکرده، پس آن زن همسر توست. عمر این را برایش نوشت در حالی که من حاضر بودم و با من مشورت نکرد و از من نپرسید و خودش را با عملش از من بی نیاز میداند. پس خواستم او را نهی کنم؛ پس با خود گفتم، چه کار دارم! بگذار خدا او را رسوا کند. و مردم بر او ایرادی نگرفتند بلکه او را تحسین کردند و آن را سنت قرار دادند و از او پذیرفتند و آن را درست دانستند و این قضاوتی است که هیچ دیوانهای اینطور قضاوت نمیکند!
همچنین برداشتن «حَیّ علی خیرالعمل» را از اذان که مردم آن را سنت حساب کردند و در این حکم از او پیروی کردند... و همین طور حکم او درباره مرد مفقود که مهلت زنش را چهار سال قرار داد و گفت: بعد از آن ازدواج میکند، اگر شوهرش آمد، بین باز پس گرفتن همسرش و یا گرفتن مهریه او مخیّر میشود، مردم نیز این حکم او را تحسین کردند و آن را سنت حساب کردند و به خاطر جهل و نادانی به کتاب خدا عَزَّو جَلَّ و سنت پیامبرش صلَّی الله علیه و آله، از او قبول نمودند.
همچنین عمر هر عجمی را از مدینه اخراج کرد و طنابی به طول پنج
ص: 309
أَشْبَارٍ، وَ قَوْلِهِ مَنْ أَخَذْتُمُوهُ مِنَ الْأَعَاجِمِ فَبَلَغَ طُولَ هَذَا الْحَبْلِ فَاضْرِبُوا عُنُقَهُ!.
وَ رَدُّهُ سَبَایَا تُسْتَرَ، وَ هُنَّ حَبَالَی.
وَ إِرْسَالِهِ بِحَبْلٍ مِنْ (1) صِبْیَانٍ سَرَقُوا بِالْبَصْرَةِ، وَ قَوْلِهِ مَنْ بَلَغَ طُولَ هَذَا الْحَبْلِ فَاقْطَعُوهُ.
وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ کَذَّاباً رُجِمَ بِکِذَابَةٍ فَقَبِلَهَا وَ قَبِلَهَا الْجُهَّالُ، فَزَعَمُوا أَنَّ الْمَلَکَ یَنْطِقُ عَلَی لِسَانِهِ وَ یُلَقِّنُهُ.
وَ إِعْتَاقِهِ سَبَایَا أَهْلِ الْیَمَنِ.
وَ تَخَلُّفِهِ وَ صَاحِبِهِ عَنْ جَیْشِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ مَعَ تَسْلِیمِهِمَا عَلَیْهِ بِالْإِمْرَةِ.
ثُمَّ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ قَدْ عَلِمَ وَ عَلِمَهُ النَّاسُ (2) أَنَّهُ الَّذِی صَدَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنِ الْکَتِفِ الَّذِی دَعَا بِهِ (3) ثُمَّ لَمْ یَضُرَّهُ ذَلِکَ عِنْدَهُمْ وَ لَمْ یَنْقُصْهُ.
وَ أَنَّهُ صَاحِبُ صَفِیَّةَ حِینَ قَالَ لَهَا مَا قَالَ، فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ حَتَّی قَالَ مَا قَالَ.
وَ أَنَّهُ الَّذِی مَرَرْتُ بِهِ یَوْماً فَقَالَ: مَا مَثَلُ مُحَمَّدٍ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَّا کَنَخْلَةٍ نَبَتَتْ فِی کُنَاسَةٍ!، فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَغَضِبَ وَ خَرَجَ فَأَتَی الْمِنْبَرَ، وَ فَزِعَتِ الْأَنْصَارُ فَجَاءَتْ شَائِکَةً (4) فِی السِّلَاحِ لِمَا رَأَتْ مِنْ غَضَبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُعَیِّرُونِّی بِقَرَابَتِی، وَ قَدْ سَمِعُوا مِنِّی مَا قُلْتُ فِی فَضْلِهِمْ وَ تَفْضِیلِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ، وَ مَا خَصَّهُمْ بِهِ (5) مِنْ إِذْهَابِ
ص: 310
وجب برای کارگزارانش به بصره فرستاد و گفت: هرکس از عجمها را گرفتید که قامت او به اندازه این طناب بود، گردنش را بزنید. و همچنین برگرداندن او زنان اسیر شوشتر را درحالی که حامله بودند. در مورد بچههایی که در بصره سرقت کرده بودند طنابی فرستاد و گفت: هر کدام به بلندی این طناب رسید، دست او را قطع کنید. و عجیبتر از آن اینکه کذّابی، دروغی را درباره شایع کرد، و خود او و جاهلان آن را پذیرفتند و گمان کردند که ملائکه بر زبان عمر سخن میگوید و به او تلقین میکند. همچنین عمر زنان اسیر یمن را آزاد کرد؛ و همینطور بازگشت عمر و رفیقش (ابوبکر) از لشکر اسامة بن زید، درحالیکه او را به عنوان امیر پذیرفته بودند.
عجیبتر از آن، اینکه خدا میداند و مردم میدانند که او پیامبر صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن کتفی که خواسته بود مانع شد. او بود که درباره صفیه (عمه پیامبر صلَّی الله علیه و آله) آن سخنان را گفت. حضرت هم غضبناک شد و آن سخنان را فرمود. و اینکه روزی از کنار او میگذشتم که به من گفت: مثل محمد جز مثل درخت خرمایی که در محل زبالهای روییده باشد نیست! من نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و این مطلب را گفتم. حضرت خشمگین شد و با همان حال غضب بر منبر آمد. انصار به خاطر غضبی که ازآن حضرت دیدند وحشتزده شدند و غرق در اسلحه آمدند. حضرت فرمود: چه شده است اقوامی را که مرا در مورد خویشاوندانم سرزنش میکنند؟ درحالیکه از من آنچه در فضیلت آنان گفتهام شنیدهاند و همچنین فضیلت دادن خدا ایشان را و آنچه خدا به ایشان اختصاص داده که
ص: 310
الرِّجْسِ عَنْهُمْ وَ تَطْهِیرِ اللَّهِ إِیَّاهُمْ، وَ قَدْ سَمِعْتُمْ مَا قُلْتُ فِی أَفْضَلِ أَهْلِ بَیْتِی وَ خَیْرِهِمْ مِمَّا خَصَّهُ اللَّهُ بِهِ وَ أَکْرَمَهُ وَ فَضَّلَهُ عَلَی مَنْ سَبَقَهُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ تَدَیُّنِهِ فِیهِ (1) وَ قَرَابَتِهِ مِنِّی، وَ أَنَّهُ مِنِّی (2) بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، ثُمَّ تَزْعُمُونَ أَنَّ مَثَلِی فِی أَهْلِ بَیْتِی کَمَثَلِ نَخْلَةٍ فِی کُنَاسَةٍ!، أَلَا إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ فَفَرَّقَهُ فِرْقَتَیْنِ فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِ الْفِرْقَتَیْنِ، ثُمَّ فَرَّقَ الْفِرْقَةَ ثَلَاثَ فِرَقٍ، شُعُوباً، وَ قَبَائِلَ، وَ بُیُوتاً، فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا شَعْباً وَ خَیْرِهَا قَبِیلَةً، ثُمَّ جَعَلَهُمْ بُیُوتاً، فَجَعَلَنِی فِی خَیْرِهَا بَیْتاً، فَذَلِکَ قَوْلُهُ: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (3)، فَحَصَلْتُ فِی أَهْلِ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی، و (4) أَنَا وَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)، أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ نَظْرَةً فَاخْتَارَنِی مِنْهُمْ، ثُمَّ نَظَرَ نَظْرَةً فَاخْتَارَ عَلِیّاً أَخِی (5) وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی (6) وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیَّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی، فَبَعَثَنِی رَسُولًا وَ نَبِیّاً وَ دَلِیلًا، وَ أَوْحَی (7) إِلَیَّ أَنْ أَتَّخِذَ عَلِیّاً أَخاً وَ وَلِیّاً وَ وَصِیّاً وَ خَلِیفَةً فِی أُمَّتِی بَعْدِی، أَلَا وَ إِنَّهُ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی، مَنْ وَالاهُ وَالاهُ اللَّهُ، وَ مَنْ عَادَاهُ عَادَاهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أَبْغَضَهُ اللَّهُ، لَا یُحِبُّهُ إِلَّا مُؤْمِنٌ، وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا کَافِرٌ، هُوَ (8) رَبُّ الْأَرْضِ بَعْدِی وَ سَکَنُهَا- وَ فِی نُسْخَةٍ: هُوَ زِرُّ الْأَرْضِ (9) بَعْدِی وَ سَکَنُهَا- وَ هُوَ کَلِمَةُ التَّقْوَی، وَ عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَی أَ تُرِیدُونَ أَنْ تُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِکُمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ
ص: 311
بدیها را از ایشان بُرده و آنان را پاک گردانیده است. همچنین شنیدهاید آنچه درباره افضل اهل بیتم و بهترین آنها گفتهام، از آنچه خداوند او را بدان اختصاص داده و او را اکرام نموده و برتری داده، مانند سبقت او در اسلام و پایبندی او به اسلام، و خویشاوندی او با من و این که او نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی است. بعد از اینها گمان میکنید مثل من در اهل بیتم همچون درخت خرمایی روییده در زباله است؟! بدانید که خداوند مخلوقاتش را آفرید و آنان را به دو گروه تقسیم نمود، و مرا در بهترین دو گروه قرار داد. سپس یک فرقه را به سه گروه تقسیم کرد که از شعبهها و قبایل و خاندانهایی تشکیل میشد و مرا از بهترین شعبهها و قبیلهها قرار داد. سپس آنها را به خاندانهایی تقسیم کرد و مرا در بهترین خاندانها قرار داد، و این همان کلام خداوند است: «إنَّما یُریدُ اللهُ لِیُذهِبَ عَنکُم الرِّجسَ أهلَ البیتِ وَ یُطَهّرُکم تَطهیراً(1)»، {همانا خدا میخواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.} این آیه در اهل بیت من و عترتم و خودم و برادرم علی بن ابی طالب تحقق پیدا کرده است.
بدانید که خداوند نظری به اهل زمین انداخت و مرا از میان ایشان انتخاب کرد. سپس نظر دیگری کرد و علی را برادرم و وزیر و وصیام و جانشینم در امتم و صاحب اختیار هر مومنی بعد از من انتخاب کرد، و مرا به عنوان رسول و نبی و راهنما مبعوث کرد و به من وحی کرد که علی را به عنوان برادر و ولیّ و وصی و خلیفه در امتم بعد از خود قرار دهم. بدانید که او صاحب اختیار هر مومنی بعد از من است.. هرکس او را یاری کند خدا را یاری میکند و هرکس با او دشمنی کند خدا او را دشمن میدارد، و هرکس او را دوست بدارد خدا او را دوست میدارد، و هرکس او را مبغوض بدارد خدا را مبغوض میدارد. جز مومن او را دوست ندارد و جز کافر او را مبغوض نمیدارد. او سرپرست زمین بعد از من و باعث آرامش آن (و در بعضی از نسخهها آمده است: زینت زمین و آرامش دهنده آن) و کلمه تقوای خداوند و ریسمان محکم الهی است. آیا میخواهید نور خدا را با دهانتان خاموش کنید؟ خداوند نور خود را به نهایت میرساند اگر چه
ص: 311
الْمُشْرِکُونَ؟!- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (1)
وَ یُرِیدُ أَعْدَاءُ اللَّهِ أَنْ یُطْفِئُوا نُورَ أَخِی وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ! لِیُبَلِّغْ مَقَالَتِی شَاهِدُهُکْم غَائِبَکُمْ، اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَیْهِمْ.
أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ نَظْرَةً ثَالِثَةً فَاخْتَارَ مِنْهُمْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ (2) وَصِیّاً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی، وَ هُمْ خِیَارُ أُمَّتِی- وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی: فَجَعَلَهُمْ خِیَارَ أُمَّتِی (3)
مِنْهُمْ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً بَعْدَ أَخِی، وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ، کُلَّمَا هَلَکَ وَاحِدٌ قَامَ وَاحِدٌ بِهِ (4)، مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ النُّجُومِ فِی السَّمَاءِ کُلَّمَا غَابَ نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، لِأَنَّهُمْ أَئِمَّةٌ هُدَاةٌ مُهْتَدُونَ، لَا یَضُرُّهُمْ کَیْدُ مَنْ کَادَهُمْ وَ لَا خِذْلَانُ مَنْ خَذَلَهُمْ، بَلْ یَضُرُّ اللَّهُ بِذَلِکَ مَنْ کَادَهُمُ وَ خَذَلَهُمْ، فَهُمْ حُجَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ شُهَدَاؤُهُ عَلَی خَلْقِهِ، مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَی اللَّهَ، هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ لَا یُفَارِقُونَهُ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ حَوْضِی، أَوَّلُ الْأَئِمَّةِ عَلِیٌّ خَیْرُهُمْ، ثُمَّ ابْنِی الْحَسَنُ ثُمَّ ابْنِی الْحُسَیْنُ (علیهم السلام) ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ، وَ أُمُّهُمُ ابْنَتِی فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ. ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِمْ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ابْنُ عَمِّی وَ أَخُو أَخِی، وَ عَمِّی حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ.
أَنَا خَیْرُ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ، وَ فَاطِمَةُ ابْنَتِی سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ عَلِیٌّ وَ (5) بَنُوهُ الْأَوْصِیَاءُ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ، وَ أَهْلُ بَیْتِی خَیْرُ أَهْلِ بُیُوتَاتِ النَّبِیِّینَ، وَ ابْنَایَ سیدی [سَیِّدَا] (6) شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ.
أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ شَفَاعَتِی تَنَالُ عُلُوجَکُمْ، أَ فَتَعْجِزُ عَنْهَا (7) أَهْلُ بَیْتِی، مَا
ص: 312
مشرکان را خوش نیاید؟! (و در روایت دیگری: اگر چه کافران را خوش نیاید). دشمنان خدا میخواهند نور برادرم را خاموش کنند، ولی خدا نمیگذارد تا آن که نور خود را کامل نماید .
ای مردم، حاضران شما سخن مرا به غائبان برسانند. خدایا، بر اینان شاهد باش. ای مردم، خداوند نظر سومی نمود و و بعد از من، از میان آنها، دوازده جانشین از اهل بیتم انتخاب کرد که آنان برگزیدگان امتم هستند (در یکی از نسخهها آمده است: آنها را برگزیدگان امتم قرار داد) یازده امام یکی پس از دیگری، بعد از برادرم علی میباشند که هر یک از دنیا برود، دیگری از آنان خلافت را به دست میگیرد. مثل آنان مثل ستارگان در آسمان است. هرگاه ستارهای غروب کند ستاره دیگری طلوع میکند، چون آنان امامان هدایتکننده هدایت شدهای هستند که حیله کسانی که با ایشان مکر کنند به آنها و رها کردن آنان که ایشان را رها کنند به ایشان ضرری نمیرساند؛ بلکه خداوند ضرر آن را به خودشان برمیگرداند، آنان حجتهای خداوند در زمین و شاهدان او بر خلقش هستند. هر کس از آنان اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هرکس از ایشان سرپیچی کند از خدا سرپیچی کرده است. آنان با قرآن و قرآن با آنان است، نه ایشان از قرآن جدا میشوند و نه قرآن از ایشان جدا میشود تا در حوض کوثر بر من وارد شوند. اول امامان برادرم علی بهترین آنهاست. سپس پسرم حسن و سپس پسرم حسین
و سپس نه نفر از فرزندان حسین که مادرشان دخترم فاطمه است. درود خداوند برآنان باد، بعد از آنان (در فضیلت) پسر عمویم و برادر برادرم جعفر بن ابی طالب و عمویم، حمزة بن عبدالمطلب است.
من بهترین پیامبران و مرسلین هستم. دخترم فاطمه، سیده زنان اهل بهشت است، و علی و فرزندان او که اوصیاءاند؛ بهترین اوصیاء هستند و اهل بیت من بهترین اهل بیتهای پیامبراناند و دو پسرم، حسن و حسین، آقای جوانان بهشتاند که درود و سلام خداوند بر آنان باد.
ای مردم، شفاعت من شامل بردههای مسلمان شده هم میشود، آیا اهل بیت من از
ص: 312
أَحَدٌ (1) وَلَدَهُ جَدِّی عَبْدُ الْمُطَّلِبِ یَلْقَی اللَّهَ مُوَحِّداً لَا یُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً إِلَّا أُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ، وَ لَوْ کَانَ فِیهِ مِنَ الذُّنُوبِ عَدَدُ الْحَصَی وَ زَبَدُ الْبَحْرِ.
أَیُّهَا النَّاسُ! عَظِّمُوا أَهْلَ بَیْتِی فِی حَیَاتِی وَ مِنْ بَعْدِی وَ أَکْرِمُوهُمْ وَ فَضِّلُوهُمْ، فَإِنَّهُ لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ لِأَحَدٍ إِلَّا لِأَهْلِ بَیْتِی- وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی: أَیُّهَا النَّاسُ! (2) عَظِّمُوا أَهْلَ بَیْتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی-، إِنِّی لَوْ قَدْ (3) أَخَذْتُ بِحَلْقَةِ بَابِ الْجَنَّةِ ثُمَّ تَجَلَّی لِی رَبِّی فَسَجَدْتُ وَ أَذِنَ لِی بِالشَّفَاعَةِ لَمْ أُوثِرْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِی أَحَداً.
أَیُّهَا النَّاسُ! انْسُبُونِی مَنْ أَنَا؟. فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ، فَقَالَ- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: فَقَامَتِ الْأَنْصَارُ، فَقَالَتْ-: نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ مِنْ غَضَبِ رَسُولِهِ، أَخْبِرْنَا- یَا رَسُولَ اللَّهِ- مَنِ الَّذِی آذَاکَ فِی أَهْلِ بَیْتِکَ حَتَّی نَضْرِبَ عُنُقَهُ؟- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: حَتَّی نَقْتُلَهُ وَ نُبِیرَ (4) عِتْرَتَهُ-.
فَقَالَ: انْسُبُونِی! أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمٍ ..- حَتَّی انْتَسَبَ إِلَی نِزَارٍ، ثُمَّ مَضَی فِی نَسَبِهِ إِلَی إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ-.
ثُمَّ قَالَ: إِنِّی وَ أَهْلَ بَیْتِی لِطِینَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ، إِلَی آدَمَ نِکَاحٌ غَیْرُ سِفَاحٍ لَمْ یُخَالِطْنَا نِکَاحُ الْجَاهِلِیَّةِ، فَاسْأَلُونِی، فَوَ اللَّهِ لَا یَسْأَلُنِی رَجُلٌ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أُمِّهِ وَ عَنْ نَسَبِهِ إِلَّا أَخْبَرْتُهُ بِهِ.
فَقَامَ رَجُلٌ، فَقَالَ: مَنْ أَبِی؟. فَقَالَ: أَبُوکَ فُلَانٌ الَّذِی تُدْعَی إِلَیْهِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ (5) نَسَبْتَنِی إِلَی غَیْرِهِ لَرَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ. ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: مَنْ أَبِی؟. فَقَالَ: أَبُوکَ فُلَانٌ- لِغَیْرِ أَبِیهِ الَّذِی یُدْعَی إِلَیْهِ- فَارْتَدَّ عَنِ الْإِسْلَامِ، ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا أَمْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؟.
ص: 313
آن عاجزند؟ هرکس که از نسل جدم عبدالمطلب به دنیا آمده باشد و خدا را با توحید و بدون آنکه شرکی قائل شود ملاقات کند، او را وارد بهشت میکند، اگر چه گناهانش به عدد ریگها و کف دریاها باشد.
ای مردم، اهل بیت مرا در حیات من و پس از من بزرگ دارید و به ایشان احترام کنید و آنان را فضیلت دهید، برای احدی جایز نیست به احترام دیگری از جایش برخیزد مگر برای اهل بیتم (و در نسخهای دیگر: ای مردم، اهل بیت مرا در حیات و بعد از مرگم بزرگ دارید). اگر من حلقه درب بهشت را بگیرم و سپس پروردگارم برایم تجلی کند و من به سجده درآیم و به من اجازه شفاعت داده شود، کسی را بر اهل بیتم مقدم نمیدارم.
ای مردم، نَسب مرا بگویید، من کیستم؟ یک نفر از انصار برخاست و عرض کرد: (و در روایت دیگری: انصار برخاستند و گفتند:) از غضب خدا و رسولش به خدا پناه میبریم، ای رسول خدا، به ما خبر ده که چه کسی درباره اهل بیتت، تو را اذیت کرده تا گردن او را بزنیم؟ (و در روایت دیگر: تا او را بکشیم و خاندانش را نابود کنیم.)
حضرت فرمود: نسب مرا این گونه بگویید: من محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم بن ... هستم، و تا نزار نسب خود را ذکر کرد و بعد به حضرت اسماعیل بن ابراهیم بن خلیل الله رساند.
سپس فرمود: من و اهل بیتم با گل پاکی از زیر عرش تا آدم بودهایم و ادامه نسل ما همهاش نکاح شرعی بوده و زنا نبوده است و ازدواجهای جاهلیت به نسل ما نیامیخته، و فرمود: از من سؤال کنید، به خدا سوگند، هیچ کس درباره پدر و مادرش و نسبش از من نمیپرسد مگر اینکه به او خبر میدهم.
در این هنگام مردی برخاست و گفت: پدر من کیست؟ فرمود: پدر تو فلانی است، همان کسی که به عنوان پسر او خوانده میشوی. آن مرد خدا را حمد و ثنا کرده و گفت: اگر مرا به غیر او هم نسبت میدادی راضی میشدم و تسلیم بودم. پس از آن، مرد دیگری برخاست و گفت: پدر من کیست؟ حضرت فرمود: پدر تو فلانی است، و حضرت شخص دیگری غیر آنکه به نام پدرش معروف بود ذکر کرد، که او از اسلام برگشت. سپس مردی دیگر برخاست، و گفت آیا من از بهشتیانم یا از دوزخیان؟
ص: 313
فَقَالَ: مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، ثُمَّ قَامَ رَجُلٌ آخَرُ، فَقَالَ: أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا أَمْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؟. فَقَالَ: مِنْ أَهْلِ النَّارِ.
ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ هُوَ مُغْضَبٌ-: مَا یَمْنَعُ الَّذِی عَیَّرَ أَهْلَ بَیْتِی وَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیَّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی أَنْ یَقُومَ فَیَسْأَلَنِی مَنْ أَبُوهُ، وَ أَیْنَ هُوَ فِی الْجَنَّةِ أَمْ فِی النَّارِ؟.
فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، فَقَالَ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ سَخَطِ رَسُولِهِ، أُعْفُ عَنَّا یَا رَسُولَ اللَّهِ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ، أَقِلْنَا أَقَالَکَ اللَّهُ، اسْتُرْنَا سَتَرَکَ اللَّهُ، اصْفَحْ عَنَّا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ .. فَاسْتَحَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَفَّ.
وَ هُوَ (1) صَاحِبُ الْعَبَّاسِ الَّذِی بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَاعِیاً فَرَجَعَ وَ قَالَ: إِنَّ الْعَبَّاسَ قَدْ مَنَعَ صَدَقَةَ مَالِهِ، فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی عَافَانَا أَهْلَ الْبَیْتِ مِنْ شَرِّ مَا یُلَطِّخُونَّا بِهِ، إِنَّ الْعَبَّاسَ لَمْ یَمْنَعْ صَدَقَةَ مَالِهِ وَ لَکِنَّکَ عَجَّلْتَ عَلَیْهِ، وَ قَدْ عَجَّلَ زَکَاةَ سِنِینَ ثُمَّ أَتَانِی بَعْدُ یَطْلُبُ أَنْ أَمْشِیَ مَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیَرْضَی عَنْهُ، فَفَعَلْتُ.
وَ هُوَ صَاحِبُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سَلُولٍ حِینَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیُصَلِّیَ عَلَیْهِ فَأَخَذَ بِثَوْبِهِ مِنْ وَرَائِهِ، وَ قَالَ: لَقَدْ (2) نَهَاکَ اللَّهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ وَ لَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ (3) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّمَا صَلَّیْتُ عَلَیْهِ کَرَامَةً لِابْنِهِ، وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُسَلِّمَ بِهِ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنْ بَنِی أَبِیهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ مَا یُدْرِیکَ مَا قُلْتُ، إِنَّمَا دَعَوْتُ اللَّهَ عَلَیْهِ.
وَ هُوَ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ حِینَ کُتِبَ الْقَضِیَّةُ إِذْ قَالَ: أَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا .. ثُمَّ جَعَلَ یَطُوفُ فِی عَسْکَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 314
فرمود: از اهل بهشت. مرد دیگری برخاست و پرسید: من از بهشتیانم یا از جهنمیان؟ پیامبر فرمود: از اهل آتش. سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله غضبناک فرمود: چه چیز باعث شده است، آن کس که از بهترین اهل بیتم و برادر و وزیر و وارث و وصیّ و خلیفهام در امتم و صاحب اختیار هر مومنی بعد از من بدگویی میکند برنمیخیزد و بپرسد پدرش کیست و جایگاهش کجاست؟ آیا در بهشت است یا در جهنم؟
در اینجا بود که عمر بن خطاب برخاست و عرض کرد: از خشم خدا و خشم رسولش به او پناه میبرم. ای رسول خدا، ما را عفو کن، خدا تو را عفو کند و توبه ما را بپذیر، خدا توبه تو را بپذیرد، ما را بپوشان خدا تو را بپوشاند، از ما بگذر خدا بر تو درود بفرستد. پس رسول خداصلَّی الله علیه و آله حیا کرد و خودداری نمود.
و او رفیق عباس بود که رسول خدا او را برای جمعآوری زکات فرستاد. او برگشت و گفت: عباس زکات مالش را نمیدهد. حضرت غضبناک شد و فرمود: سپاس خدا را که ما اهل بیت را از شر نسبتهای ناروائی که به ما میدهند در امان داشته است. عباس زکات مالش را منع نکرده است بلکه تو با عجله درباره او قضاوت کردی. او زکات چند سال را از پیش پرداخت کرده است. عمر بعد از آن نزد من آمد و از من خواست که همراه او برای شفاعت نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله برویم تا از او راضی شود، و من هم این کار را انجام دادم.
و عمر بود که در جریان عبدالله بن ابی سلول که پیامبر صلَّی الله علیه و آله جلو رفت تا برجنازه او نماز گذارد، لباس حضرت را از پشت سر گرفت و به سمت خود کشید و گفت: خدا تو را نهی کرد از اینکه بر او نماز بگذاری و برای تو جایز نیست بر او نماز بخوانی. پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: من تنها به احترام پسرش بر او نماز خواندم و امیدوارم به خاطر این نماز من، هفتاد نفر از پدرش و اهل بیتش مسلمان شوند، و تو چه میدانی من در نماز چه گفتم؟ من علیه او دعا کردم.
عمر بود که در روز حدیبیه، وقتی صلح نامه نوشته شد، به پیامبرصلَّی الله علیه و آله اعتراض کرد و گفت: آیا در دینمان متحمل ذلت شدیم؟!
سپس شروع کرد، و در لشکر رسول خدا صلَّی الله
ص: 314
عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُحَرِّضُهُمْ (1) وَ یَقُولُ: أَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا؟! فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَفْرِجُوا عَنِّی، أَ تُرِیدُونَ أَنْ أَغْدِرَ بِذِمَّتِی؟!- وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَخْرِجُوهُ عَنِّی، أَ تُرِیدُ أَنْ أَخْفِرَ ذِمَّتِی وَ لَا أَفِیَ لَهُمْ بِمَا کَتَبْتُ لَهُمْ-، خُذْ- یَا سُهَیْلُ!- ابْنَکَ جَنْدَلًا، فَأَخَذَهُ فَشَدَّهُ وَثَاقاً فِی الْحَدِیدِ، ثُمَّ جَعَلَ اللَّهُ عَاقِبَةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی الْخَیْرِ وَ الرُّشْدِ وَ الْهُدَی وَ الْعِزَّةِ وَ الْفَضْلِ.
وَ هُوَ صَاحِبُ یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ إِذْ قَالَ هُوَ وَ صَاحِبُهُ حِینَ نَصَبَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِوَلَایَتِی، فَقَالَ: مَا یَأْلُو أَنْ تُرْفَعَ (2) خَسِیسَتُهُ، وَ قَالَ الْآخَرُ: مَا یَأْلُو رَفْعاً بِضَبْعِ ابْنِ عَمِّهِ، وَ قَالَ لِصَاحِبِهِ- وَ أَنَا مَنْصُوبٌ-: إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْکَرَامَةُ، فَقَطَّبَ صَاحِبُهُ فِی وَجْهِهِ، وَ قَالَ: لَا وَ اللَّهِ، مَا أَسْمَعُ وَ لَا أُطِیعُ أَبَداً، ثُمَّ اتَّکَأَ عَلَیْهِ ثُمَّ تَمَطَّی وَ انْصَرَفَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی أَوْلی لَکَ فَأَوْلی (3) وَعِیداً مِنَ اللَّهُ لَهُ (4).
وَ هُوَ الَّذِی دَخَلَ عَلَیَّ مَعَ (5) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَعُودُنِی فِی رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِهِ حِینَ غَمَزَهُ صَاحِبُهُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّکَ قَدْ کُنْتَ عَهِدْتَ إِلَیْنَا فِی عَلِیٍّ عَهْداً وَ إِنِّی لَأَرَاهُ لِمَا بِهِ، فَإِنْ هَلَکَ فَإِلَی مَنْ؟. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اجْلِسْ ... فَأَعَادَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، فَأَقْبَلَ عَلَیْهِمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقَالَ: إِنَّهُ لَا یَمُوتُ فِی مَرَضِهِ هَذَا، وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی تَمْلَیَاهُ غَیْظاً وَ تُوسِعَاهُ غَدْراً وَ ظُلْماً، ثُمَّ تَجِدَاهُ صَابِراً قَوَّاماً، وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَلْقَی مِنْکُمَا هَنَاتٍ وَ هَنَاتٍ، وَ لَا یَمُوتُ إِلَّا شَهِیداً مَقْتُولًا.
وَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَمَعَ ثَمَانِینَ رَجُلًا،
ص: 315
علیه و آله میگشت و مسلمانان را تحریک میکرد و میگفت: آیا در دین خود متحمل ذلت شویم؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: از اطراف من پراکنده شوید، آیا میخواهید پیمان خود را بشکنم؟ (و در روایتی دیگر: او را از پیش من خارج کنید، آیا میخواهی که عهد و پیمان خود را شکسته و به آنچه برای آنها نوشتم وفا نکنم.) ای سهیل، دست فرزندت جندل (پسر سهیل بود که مسلمان شده بود ولی پیامبر بنابر پیمانی که با مشرکان بسته بودند، او را به مشرکان برگرداندند) را بگیر. سهیل هم او را گرفت و با غل آهنین محکم بست. ولی خداوند عاقبت کار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را خیر و درستی و هدایت و عزت و فضیلت قرار داد.
عمر بود که در روز غدیرخم وقتی پیامبر مرا برای ولایت منصوب کرد، او و رفیقش با هم گفتگو کردند. او گفت: در این که کار پسرعمویش را بالا ببرد، هیچ کوتاهی نمیکند. و دیگری گفت: در اینکه بازوی پسرعمویش را بلند کند هیچ کوتاهی نمیکند. و در حالیکه من منصوب شده بودم، به رفیقش گفت: به درستی که این کرامت و بزرگی است. رفیقش با تندی به او نگاه کرد و گفت: نه به خدا سوگند، هرگز این سخن را گوش نمیدهم و از او اطاعت نمیکنم. پس به او تکیه داد و با تکبر به راه افتادند و رفتند. خداوند هم به عنوان وعید و منع او، دربارهاش چنین نازل کرد: «فلا صَدَّقَ و لا صلَّی* وَ لکن کَذَّب وَ تَولَّی* ثُمَّ ذَهَبَ إلی أهلِه یَتَمَطّی* أولی لَکَ فَأولَی»،(1){سپس [گویند] تصدیق نکرد و نماز بر پا نداشت، بلکه تکذیب کرد و روی گردانید، پس خرامان به سوی اهل خویش رفت، وای برتو! پس وای [برتو]! } و وعیدی از جانب خدا برای او بود.
عمر بود که همراه پیامبرصلَّی الله علیه و آله و عدهای از اصحابش برای عیادت من آمدند، رفیقش ابوبکر با چشم به او اشاره کرد و برخاست و گفت: ای رسول خدا، تو درباره علی چیزهایی به ما سپرده بودی، ولی میبینیم که به این مرض گرفتار شده است. اگر از دنیا رفت به چه کسی رجوع کنیم؟ رسول خدا فرمودند: بنشین. و این را سه مرتبه تکرار کرد. بعد رو به او کرد و فرمود: او در این بیماری از دنیا نمیمیرد تا او را از خشم و غضب پر کنید و پیمانشکنی و ظلم بسیار بر او روا دارید و او را صابر و مقاوم بیابید. او نمیمیرد تا از شما شرها و بدیها ببیند. او با شهادت و قتل از دنیا میرود.
از همه اینها مهمتر این بود که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، هشتاد نفر
ص: 315
أَرْبَعِینَ مِنَ الْعَرَبِ وَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْعَجَمِ- وَ هُمَا فِیهِمْ- فَسَلَّمُوا عَلَیَّ (1) بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، ثُمَّ قَالَ: أُشْهِدُکُمْ أَنَّ عَلِیّاً أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَصِیِّی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ (2) بَعْدِی، فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا، وَ فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ سَعْدٌ وَ ابْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ رَهْطٌ مِنَ الْأَنْصَارِ، ثُمَّ قَالَ: إِنِّی (3) أُشْهِدُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ.
ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی (4) الْقَوْمِ، فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! مَا أُشْرِبَتْ قُلُوبُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ بَلِیَّتِهَا وَ فِتْنَتِهَا مِنْ عِجْلِهَا وَ سَامِرِیِّهَا، إِنَّهُمْ أَقَرُّوا وَ ادَّعَوْا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَا یَجْمَعُ اللَّهُ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ، وَ قَدْ قَالَ لِأُولَئِکَ الثَّمَانِینَ رَجُلًا: سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ أُشْهِدُکُمْ (5) عَلَی مَا أَشْهَدَهُمْ عَلَیْهِ أَنَّهُمْ أَقَرُّوا (6) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَسْتَخْلِفْ أَحَداً، وَ أَنَّهُمْ أَقَرُّوا بِالشُّورَی، ثُمَّ أَقَرُّوا أَنَّهُمْ لَمْ یُشَاوِرُوا وَ أَنَّ بَیْعَتَهُ کَانَتْ فَلْتَةً، وَ أَیُّ ذَنْبٍ أَعْظَمُ مِنَ الْفَلْتَةِ، ثُمَّ اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ وَ لَمْ یَقْتَدِ (7) بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَیَدَعَهُمْ بِغَیْرِ اسْتِخْلَافٍ (8)، طَعْناً مِنْهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَغْبَةً عَنْ رَأْیِهِ، ثُمَّ صَنَعَ عُمَرُ شَیْئاً ثَالِثاً لَمْ یَدَعْهُمْ عَلَی مَا ادَّعَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَسْتَخْلِفْ، وَ لَمْ یَسْتَخْلِفْ (9) کَمَا اسْتَخْلَفَ أَبُو بَکْرٍ، وَ جَاءَ بِشَیْ ءٍ ثَالِثٍ
ص: 316
که چهل نفر از عرب و چهل نفر از عجم بودند را جمع کرد و این دو نفر هم در بین آنان بودند و آن عده به عنوان امیر المومنین بر من تبریک گفتند. سپس فرمودند: من شما را شاهد میگیرم که علی برادر و وزیرم و وارث و خلیفهام در امتم و وصی من در خاندانم و صاحب اختیار هر مومنی بعد از من است. به او گوش فرا دهید و او را اطاعت کنید. در میان آن عدّه، ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و زبیر و سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف و ابو عبیده و سالم و معاذ و تعدادی از اعضا بودند. سپس فرمود: من خدا را بر شما شاهد میگیرم.
سپس علی علیه السلام رو به مردم کرد و فرمود: سبحان الله از ابتلای این امت به گوساله و سامریاش که در دلهای این امت جا گرفته است! از یک طرف اقرار کرده و ادعا نمودند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله احدی را خلیفه قرار نداده بلکه آن حضرت فرموده است: خداوند برای ما اهل بیت، بین نبوت و خلافت جمع نمیکند. درحالیکه به همین هشتاد نفر فرمود: به علی به عنوان امیرالمومنین تهنیت بگویید، و من به شما برآنچه پیامبر به آنها شهادت گرفت شهادت میدهم که آنها اقرار کردند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کسی را برای جانشینی انتخاب نکرد، و آنها به شورا اقرار کردند؛ سپس اقرار کردند که درباره ابوبکر شورایی نبود و بیعت با او کاری ناگهانی و حساب نشده بود، چه گناهی بالاتر از کار ناگهانی و حساب نشده است؟
سپس ابوبکر عمر را جانشین خود کرد و در تعیین نکردن جانشین به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اقتدا نکرد و این انکار کردن عمل او و روی گردانی از او بود. سپس عمر کار سومی کرد، نه طبق ادعای خودش که پیامبر خلیفهای تعیین نکرده مردم را رها کرد و نه مانند ابوبکر خلیفه تعیین کرد، بلکه راه سومی
ص: 316
جَعَلَهَا شُورَی بَیْنَ سِتَّةِ نَفَرٍ، وَ أَخْرَجَ مِنْهَا جَمِیعَ الْعَرَبِ، ثُمَّ حَطَّنِی (1) بِذَلِکَ عِنْدَ الْعَامَّةِ فَجَعَلَهُمْ مَعَ مَا أُشْرِبَتْ قُلُوبُهُمْ مِنَ الْفِتْنَةِ وَ الضَّلَالَةِ أَقْرَانِی، ثُمَّ بَایَعَ ابْنُ عَوْفٍ عُثْمَانَ فَبَایَعُوهُ، وَ قَدْ سَمِعُوا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی عُثْمَانَ مَا سَمِعُوا مِنْ لَعْنِهِ إِیَّاهُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ، فَعُثْمَانُ- عَلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ- خَیْرٌ مِنْهُمَا، وَ لَقَدْ قَالَ مُنْذُ أَیَّامٍ قَوْلًا رَقَقْتُ لَهُ (2) وَ أَعْجَبَتْنِی مَقَالَتُهُ، بَیْنَمَا أَنَا قَاعِدٌ عِنْدَهُ فِی بَیْتِهِ إِذْ أَتَتْهُ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ تَطْلُبَانِ مِیرَاثَهُمَا مِنْ ضِیَاعِ أَمْوَالِ (3) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الَّتِی فِی یَدَیْهِ (4)، فَقَالَ: وَ لَا کَرَامَةَ (5)، لَکِنْ أُجِیزُ شَهَادَتَکُمَا عَلَی أَنْفُسِکُمَا، فَإِنَّکُمَا شَهِدْتُمَا عِنْدَ أَبَوَیْکُمَا أَنَّکُمَا سَمِعْتُمَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: إِنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) (6) لَا یُورِثُ مَا تَرَکَ فَهُوَ صَدَقَةٌ، ثُمَّ لَقَّنْتُمَا أَعْرَابِیّاً جِلْفاً یَبُولُ عَلَی عَقِبَیْهِ یَتَطَهَّرُ بِبَوْلِهِ- مَالِکَ بْنَ الْحَرْثِ بْنِ الْحَدَثَانِ- فَشَهِدَ مَعَکُمَا، لَا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ أَحَدٌ شَهِدَ بِذَلِکَ غَیْرُ أَعْرَابِیٍّ، أَمَا وَ اللَّهِ مَا أَشُکُّ فِی أَنَّهُ قَدْ کَذَبَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَذَبْتُمَا عَلَیْهِ مَعَهُ، فَانْصَرَفَتَا مِنْ عِنْدِهِ تَبْکِیَانِ وَ تَشْتُمَانِهِ، فَقَالَ: ارْجِعَا، ثُمَّ قَالَ: أَ شَهِدْتُمَا (7) بِذَلِکَ (8) عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ؟!. قَالَتَا: نَعَمْ. قَالَ: فَإِنْ شَهِدْتُمَا بِحَقٍّ فَلَا حَقَّ لَکُمَا، وَ إِنْ کُنْتُمَا شَهِدْتُمَا بِبَاطِلٍ فَعَلَیْکُمَا وَ عَلَی مَنْ أَجَازَ شَهَادَتَکُمَا عَلَی أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ قَالَ: ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ فَتَبَسَّمَ وَ قَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! شَفَیْتُکَ مِنْهُمَا؟.
قُلْتُ: نَعَمْ وَ اللَّهِ وَ أَبْلَغْتَ، وَ قُلْتَ حَقّاً، فَلَا یُرْغِمُ اللَّهُ إِلَّا بِأَنْفَیْهِمَا، فَرَقَقْتُ لِعُثْمَانَ
ص: 317
در پیش گرفت و خلافت را بین شش نفر شورا قرار داد و همه عرب را از آن خارج کرد و با آن کار، جایگاه مرا نزد مردم پایین برد. آن پنج نفر را با فتنه و ضلالتی که در قلبشان جای داشت همتای من قرار داد، سپس عبدالرحمن بن عوف با عثمان بیعت کرد و بقیه هم با او بیعت کردند، درحالی که از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیده بودند که در چند مورد عثمان را لعن کرده بود.
و عثمان با آن گونه که بود، باز از آن دو بهتر بود. روزی سخنی گفت که نسبت به او رقت پیدا کردم و گفتارش مرا متعجب ساخت: یک روز که من در خانهاش نزد او نشسته بودم، عایشه و حفصه آمدند و میراث خود را از زمین و اموال پیامبر صلَّی الله علیه و آله که در دست عثمان بود مطالبه کردند. عثمان گفت: نه به خدا قسم، نه احترامی نزد من دارید ونه پاسخ مثبت به شما میدهم، ولی شهادت شما بر علیه خودتان را میپذیرم. شما دو نفر نزد پدرانتان شهادت دادید که از رسول خدا شنیدهاید که گفته است: پیامبر ارث نمیگذارد، هرچه باقی بگذارد صدقه است. سپس به یک عرب بیابانی احمق که بر پاشنههایش بول میکرد و خود را با بول تطهیر میکرد - مالک بن حدث بن حدثان - یاد دادید و او هم همراه شما شهادت داد و در میان اصحاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، نه از انصار کسی جز شما و آن اعرابی، به این مطلب شهادت نداد. به خدا سوگند میخورم که شکی ندارم که او بر پیامبر دروغ بست و شما هم با او به آن حضرت دروغ بستید.
آن دو از پیش عثمان برگشتند درحالی که گریه میکردند و به او ناسزا میگفتند. عثمان گفت: برگردید، آیا شما به این مطلب نزد ابوبکر شهادت ندادید؟ آن دو گفتند: آری، عثمان گفت: اگر به حق شهادت دادهاید پس حقی ندارید، و اگر به باطل شهادت دادهاید، بر شما و بر کسی که شهادت شما را بر علیه این خاندان قبول کرد، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم باشد. امیر مؤمنان فرمود: سپس عثمان نگاهی به من کرد و تبسمی نمود و گفت: ای ابالحسن، آیا درباره این دو، قلب تو را تسلّی دادم؟ گفتم: آری، به خدا قسم که مطلب را رساندی و حق گفتی، خدا جز آن دو را خوار نکرد. این جا بود که نسبت به عثمان رقت پیدا کردم
ص: 317
وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ أَرَادَ بِذَلِکَ رِضَایَ، وَ أَنَّهُ أَقْرَبُ مِنْهُمَا رُحْماً (1) وَ إِنْ کَانَ لَا عُذْرَ لَهُ وَ لَا حُجَّةَ بِتَأَمُّرِهِ عَلَیْنَا وَ ادِّعَائِهِ حَقَّنَا.
قال الجوهری: الْأُدْمَةُ فی الإبل: البیاض الشّدید، یقال: بَعِیرٌ آدَمُ و ناقةٌ أَدْمَاءُ، و الجمع أُدَمُ .. و یقال: هو الأبیضُ الأسودُ الْمُقْلَتَیْنِ ..، و الْأُدْمُ: الألفة و الاتّفاق (2)، و فی بعض النسخ: الْأُدْمُ الْحُمْرُ- بالحاء المهملة بدون الواو-.
قوله: بِصِفْرٍ عِیَابُهُ .. الْعِیَابُ: جَمْعُ الْعَیْبَةِ (3) .. أی لیست صنادیقه خالیة من تلک الأموال.
و الْبِیضُ: جمع الأبیض، و الْبَیْضَةُ من الحدید و غیرِهِ (4).
و الدُّمَی: جمع الدُّمْیَةِ بضمِّها، و هو الصّنم و الصّورة من العاج و نحوه (5).
و الرِّمَاحُ الْخَطِّیَّةُ: مشهورة (6).
و الرَّیْطَةُ: الثَّوْبُ النَّاعمُ اللَّیِّنُ (7).
و ذکر القِرَابِ لأنّها لجودتها یجعل فی مثل القراب، و فی بعض النسخ:
جرابها.
و الأَبْرَادُ جمع البُرْدِ .. (8) أی برود صفر طویلة.
ص: 318
و دانستم که منظور او از این کار رضایت من بود و او در خویشاوندی از آن دو نزدیکتر است و اگر چه، عذری و حجتی در حکومت بر ما و ادعای حق خلافت ما ندارد .
توضیح
جوهری گفتهاست: «الأُدمة فی الابل»: شتر بسیار سفید، گفته میشود: «بعیرٌ آدم و ناقةٌ أدماء»، شترنر و ماده سفید، و جمع آن أُدم است. و گفته میشود او سفید است و چشمانی سیاه دارد. و«الأدم»: الفت داشتنن و متفق بودن(1). و در یکی از نسخهها «الأُدم الحُمر» با حاء و بدون واو عطف آمده است. و این سخن ابومختار: «بصغر عیابه»، عیاب جمع عیب، سبد و زنبیل. یعنی: صندوقهای آنها (کارگزاران عمر) از بیتالمال خالی نیست. و «البیض»: جمع أبیض، سفید، و «البیضة من الحدید و غیره»: کلا هخود آهنی و غیر آهنی. و «الدُمی»: مفرد آن الدُمیة به ضم دال، به معنای بت و نقشی از عاج و غیر آن، عروسک. و «الرَّماح الخطَّیة»: نیزههای مشهور به خِطّی. و «الرَیطة»: لباس نرم و نازک. و آوردن «قراب»، بقچه یا صندوق در کنار آن لباسها، اشاره به جنس خوب آنها دارد که در درون صندوق مثل قراب نگهداری میشد، و در بعضی از نسخهها به جای قراب، جرابها آمده است که آن هم به معنای کیسه است. و «الابراد»: مفرد آن بُرد، لباس یمنی، یعنی: بردهای زرد طویل.
ص: 318
و الدَّارِی: العطّار (1).
و الدِّرَاکُ- بکسر الدال-: المُدَارَکَةُ .. (2) أی مدارکة إسراع الخیل و الإبل فی الغارات.
و السُّمْرُ: - جمع الأسمر-: و هو الرُّمح (3).
و درع سابغةٌ: تامّة طویلة (4).
و اللَّبَانُ- بالفتح-: الصّدر أو وسطه أو ما بین الثّدیین .. (5) أی حال کونی لابسا درعا طویلة تستر صدر الفرس الذی أنا راکبه فضول تلک الدرع و زوائدها.
و فی بعض النسخ: اللِّبَادُ: - جمع لُبْدَةِ السَّرْجِ (6)
و یقال: کَفْکَفَهُ عَنْهُ .. أی صرفه و دفعه (7)، و الضمیر راجع إلی السمر.
قوله صلّی اللّه علیه و آله: عُلُوجُکُمْ .. أی من أسلم من کفّار العجم (8)، و فیه نسخ أخری: مشتبهة، و قد مرّ أنّ فی النهایة: حاوکم، و هو الصواب.
قوله صلّی اللّه علیه و آله: ما یلطّخونا به. اللّطخ: التّسوید و إفساد الکتابة و اللّطخ بالعذرة (9).
ص: 319
و «الداری»: عطر فروش.
و «الدِّراک» به کسر دال: مصدر دوم دَارَک به معنای رسیدن، یعنی: در حملهها بر اسبان و شتران، سریع رسیدن. و «السُمر»: جمع الأسمر به معنای نیزه است. و «دِرع سابغة»: زرهی کامل که تمام بدن را بپوشاند. و «اللَبان» به فتح لام: سینه یا وسط سینه یا مابین پستانها، یعنی: درحالی که من زره درازی پوشیده بودم که سینه اسبی را که بر آن سوار بودم و اطراف آن را میپوشاند. و در برخی از نسخهها به جای «اللَبان»، اللَباد مفرد لبدة به معنای زین و پالان آمده است. و گفته میشود: «کفکفه عنه»، یعنی: آن را دفع و منع کرد و ضمیر به «السُمر»، نیزهها بر میگردد. علوج در سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله «علوجکم»: یعنی کسی که از کافران عجم (غیر عرب) اسلام آورده باشد، و در نسخه دیگر، این کلمه «مشتبه» است، و پیشتر اشاره شد که در «النهایه» : حاوکم آمده که صحیح این است. و این سخن پیامبر: «ما یلطّخونا به»، اللَطخ: سیاه کردن و از بین بردن نوشتار، و «اللطخ بالعذرة»: آلوده کردن با مدفوع. و این
ص: 319
قوله: مَا یَأْلُو .. أی ما یُقَصِّرُ، یقال: آلی الرّجل و ألّی: إذا قصّر و ترک الجهد (1)، قال تعالی: لا یَأْلُونَکُمْ خَبالًا (2).
و الخسیسة و الخساسة: الحالة الّتی یکون علیها الخسیس، یقال: رفعت خسیسته، و من خسیسته: إذا فعلت به فعلا یکون فیه رفعته، ذکره فی النهایة (3).
و قال: الضَّبْعُ- بسکون الباء-: وسط العضد، و قیل هو ما تحت الإبط (4).
و قال البیضاوی (5): یَتَمَطَّی (6) .. أی یتبختر افتخارا بذلک- من المطّ-، فإنّ المتبختر یمدّ خطاه فیکون أصله یتمطّط، أو من المطا و هو الظهر، فإنّه یلویه.
أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ویل لک- من الولی- و أصله: أولاک اللّه ما تکرهه، و اللّام مزیدة کما فی رَدِفَ لَکُمْ، أو أولی لک الهلاک، و قیل: أفعل من الویل بعد القلب کأدنی- من دون-، أو فعل من آل یئول بمعنی عقباک النار.
قوله علیه السلام: عَلَی مَا أَشْهَدَهُمْ (7) .. أی علی نحو ما أشهدهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و فی بعض النسخ: و أشهدهم علی ما أشهدهم علیه ..
أی کیف یدّعون علی الرسول أنّه بعد ما أمر ثمانین رجلا بالتسلیم علیه بإمرة المؤمنین قال: ما ادّعوا أنّه أشهدهم علیه و هما متناقضان؟!، فیکون قوله: إنّهم أقرّوا .. استئناف کلام آخر لبیان التناقض فی أقوالهم و أفعالهم.
ص: 320
سخن او: «مایألو»، یعنی: کوتاهی نمیکند، گفته میشود: «ألی الرجل ألّی»، هرگاه کوتاهی کرده و تلاش و کوشش را رها کند که خداوند میفرماید: «لاَ یَأْلُونَکُمْ خَبَالاً(1)»، {[آنان ] از هیچ نابکاری در حق شما کوتاهی نمیکنند.}
در النهایه آمده است(2): «الخسیسة و الخساسة»: حالتی که خسیس در آن است، گفته میشود: «رفعت خسیستُه و من خسیستِه»، اگر کاری انجام بدهم که بلندی او در آن باشد.(3) و گفت: «الضبع» به سکون باء: میانه بازو، و گفته شده است: آن، زیر بغل است.
و بیضاوی گفته است: «یَتَمطّی»: از روی فخر به آنان، خرامان و تکبر می کرد؛ زیرا شخص متکبر قدم هایش را طولانی برمی دارد و اصل آن یتمطّط است و یا از المطا به معنای پشت می باشد، چون انسان را خم می کند. «أَوْلَی لَکَ فَأَوْلَی(4)»: «ویلٌ لک»: از الولی به معنای وای برتو است، و اصل آن، این است: «اولاک الله ما تکرهه»، خداوند آن چه را که نمی پسندی به تو دهد. و لام لک همانند «ردف لکم» زایده است، یا اینکه «اولی لک الهلاک» بوده. گفته شده است: اصل آن از ویل بوده و قلب صورت گرفته و بر وزن افعل یا فعلی است، مانند أدنی از دون، یا فعل است از «آل یؤول»، به معنای عاقبت تو آتش جهنم باشد. و این سخن امام علی علیه السلام: «علی ما اشهدهم»: یعنی همان گونه که رسول خدا بر آنها شهادت گرفت، و در برخی از نسخه ها آمده است: «اشهدهم علی ما اشهدهم علیه»، یعنی: آن ها چگونه علیه پیامبر ادعا می کنند، بعد از آن که پیامبر به هشتاد نفر دستور داد به امام علی علیه السلام، به عنوان امیرالمومنین سلام دهند. این تناقض است. و این سخن ایشان: «إنهم اقرّوا...» استیناف بیانی است برای کلام دیگر تا تناقض در سخنان و کارهای آنان را نشان دهد .
ص: 320
أقول: سیأتی تفاصیل البدع المذکورة فی الخبر.
ثم إنّ ظاهر صدر الخبر کون هذا الکلام فی خلافة عمر، و قوله: ثم صنع عمر شیئا ثالثا .. إلی آخره یدلّ علی أنّه کان فی خلافة عثمان أو بعده، و لعلّ سلیما سمع هذا الکلام منه علیه السلام فی مقام آخر فألحقه بهذا الکلام.
کِتَابُ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ (1): عَنْ أَبَانٍ، عَنْ سُلَیْمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ- قَبْلَ وَقْعَةِ صِفِّینَ-: إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ لَنْ یُنِیبُوا إِلَی الْحَقِّ وَ لَا إِلَی کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ حَتَّی یُرَامُونَا (2) بِالْعَسَاکِرِ تَتْبَعُهَا الْعَسَاکِرُ، وَ حَتَّی یُرْدِفُونَا (3) بِالْکَتَائِبِ تَتْبَعُهَا الْکَتَائِبُ، وَ حَتَّی یَجُرَّ بِبِلَادِهِمُ الْخَمِیسُ تَتْبَعُهَا الْخَمِیسُ، وَ حَتَّی تَرْعَی (4) الْخُیُولُ بِنَوَاحِی أَرْضِهِمْ وَ تَنْزِلَ عَنْ (5) مَسَالِحِهِمْ، وَ حَتَّی یُشَنَّ (6) الْغَارَاتُ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ فَجٍّ، وَ حَتَّی یَلْقَاهُمْ قَوْمٌ صُدَّقٌ صُبَّرٌ لَا یَزِیدُهُمْ هَلَاکُ مَنْ هَلَکَ مِنْ قَتْلَاهُمْ وَ مَوْتَاهُمْ (7) فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا جِدّاً فِی طَاعَةِ اللَّهِ، وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ أَخْوَالَنَا وَ أَعْمَامَنَا وَ أَهْلَ بُیُوتِنَا (8) ثُمَّ لَا یَزِیدُنَا ذَلِکَ إِلَّا إِیمَاناً وَ تَسْلِیماً وَ جِدّاً فِی طَاعَةِ اللَّهِ، وَ اسْتِقْلَالًا بِمُبَارَزَةِ الْأَقْرَانِ، وَ إِنْ کَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَ الرَّجُلُ مِنْ عَدُوِّنَا لَیَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَیْنِ یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَوْتِ، فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا، وَ مَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا، فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ مِنَّا صِدْقاً وَ صَبْراً أَنْزَلَ الْکِتَابَ بِحُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْنَا وَ الرِّضَا عَنَّا، وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ، وَ لَسْتُ أَقُولُ إِنَّ کُلَّ مَنْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ
ص: 321
مؤلف: به زودی جزئیات بدعت های ذکر شده در این روایت را خواهیم آورد. ابتدای این روایت نشان می دهد که این سخن، در زمان خلافت عمر نقل شده است، و این سخن امام: سپس عمر کار سومی انجام داد تا آخر آن، دلیلی است بر اینکه این روایت در خلافت عثمان یا بعد از او نقل شده است، و چه بسا سلیم این سخن را از امام علی علیه السلام در جایی دیگر شنیده وآن را به این کلام حضرت ملحق کرده است.
روایت153.
کتاب سلیم بن قیس(1):
أبان از سلیم نقل می کند که گفت: از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که قبل از نبرد صفین می فرمود: این قوم (لشکریان معاویه) به حق و به سخنی که بین ما وآن ها یکی باشد بر نمی گردند مگر آن که با لشکرهایی که پشت سر هم می آیند، هدف قرار گیرند و گروه های جنگی را پشت سر هم قرار دهند. و تا آنکه لشکری بعد از لشکری به شهرهای آنان کشیده شود، و اسب ها در سرزمین آنان بچرند و در اسلحه خانه آنان پیاده شوند، و تا یورشها از هر جای دوری بر آنان صورت بگیرد، و تا قومی صادق و صبور با آنان برخورد کنند که قتل کشته شدگان و آنان که در راه خدا از دنیا می روند، جدیت آنان را در اطاعت خداوند بیشتر نمایند. به خدا سوگند، ما را همراه پیامبر صلَّی الله علیه و آله می دیدی که با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم، که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود و ما را در جاده وسیع حق و صبر و بردباری در برابر ناگواری ها و جهاد و کوشش در برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما، مانند دو پهلوان نبرد می کردند و هر کدام می خواست کار دیگری را بسازد و جام مرگ را به او بنوشاند. گاهی ما بر دشمن پیروز می شدیم و زمانی هم دشمن بر ما غلبه می کرد. سپس آن گاه که خدا راستی و اخلاص ما را دید، آیات خدا در ستایش از ما و رضایت از ما نازل شد و پیروزی را بر ما عنایت فرمود .
و نمی گویم: همه کسانی که در رکاب رسول خدا
ص: 321
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَذَلِکَ (1)،وَ لَقَدْ کَانَتْ مَعَنَا بِطَانَةٌ لاَ یَأْلُونَا(2)خَبَالاً (3)،قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَ مَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ»(4) وَ لَقَدْ کَانَ مِنْهُمْ بَعْضُ مَنْ تُفَضِّلُهُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ-یَا اِبْنَ قَیْسٍ -،فَارِّینَ،فَلاَ رَمَی بِسَهْمٍ،وَ لاَ ضَرَبَ بِسَیْفٍ،وَ لاَ طَعَنَ بِرُمْحٍ،إِذَا کَانَ الْمَوْتُ وَ النِّزَالُ تَوَارَی(5) وَ اعْتَلَّ وَ لاَذَ کَمَا تَلُوذُ النَّعْجَةُ الْعَوْرَاءُ لاَ یَدْفَعُ(6) یَدَ لاَمِسٍ،وَ إِذَا أَلْقَی الْعَدُوَّ فَرَّ وَ مَنَحَ الْعَدُوَّ دُبُرَهُ جُبْناً وَ لُؤْماً،وَ إِذَا کَانَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الْغَنِیمَةِ تَکَلَّمَ کَمَا قَالَ اللَّهُ:
سَلَقُوکُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ أَشِحَّةً عَلَی الْخَیْرِ (7) فَلَا یَزَالُ قَدِ اسْتَأْذَنَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی ضَرْبِ عُنُقِ الرَّجُلِ الَّذِی لَیْسَ یُرِیدُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَتْلَهُ، فَأَبَی عَلَیْهِ، وَ لَقَدْ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً وَ عَلَیْهِ السِّلَاحُ تَامٌّ (8)، فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ قَالَ یُکَنِّیهِ: أَبَا فُلَانٍ الْیَوْمُ یَوْمُکَ؟.
فَقَالَ الْأَشْعَثُ: مَا أَعْلَمَنِی مَنْ (9) تَعْنِی! إِنَّ ذَلِکَ یَفِرُّ مِنْهُ الشَّیْطَانُ.
قَالَ: یَا ابْنَ قَیْسٍ! لَا آمَنَ اللَّهُ رَوْعَةَ الشَّیْطَانِ إِذَا قَالَ.
ثُمَّ قَالَ: وَ لَوْ کُنَّا حِینَ کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ قَضَیْنَا (10) الشَّدَائِدَ وَ الْأَذَی وَ الْبَأْسَ فَعَلْنَا کَمَا تَفْعَلُونَ الْیَوْمَ لَمَا قَامَ لِلَّهِ دِینٌ، وَ لَا أَعَزَّ اللَّهُ
ص: 322
حضور داشتند این گونه بودند، بلکه بودند با ما کسانی که از فساد در کارها دریغ نمی کردند، خداوند عزوجل می فرماید: «قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاء مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ»،(1)
{دشمنی از لحن و سخنشان آشکار است و آنچه سینه هایشان نهان می دارد بزرگتر است.} از جمله اینان، بعضی از کسانی است که تو و یارانت، ای اشعث بن قیس که از میدان نبرد فرار می کرد، او را بالا میبرید. او نه تیری می انداخت و نه شمشیری و نه نیزه ای می زد، آن گاه که مرگ و درگیری فرا می رسید به گوشهای می گریخت و عذر می آورد و بسان گوسفند یک چشم، خود را مخفی می داشت و در مقابل دست هیچ لمس کننده ای از خود دفاع نمی کرد. به وقت دیدن دشمن می گریخت و از ترس و پستی، پشتش را به دشمن می نمود، و آن گاه که وقت آسایش و تقسیم غنایم بود سخن می راند، همان گونه که خداوند می فرماید: «سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَی الْخَیْرِ»،(2){شما را با زبانهایی تند نیش می زنند، بر مال حریصند.} پیوسته از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برای زدن گردن مردی (حاطب) که حضرت قصد کشتن اورا نداشت اجازه می خواست وآن حضرت به او اجازه نمی داد. روزی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او نگاهی کرد، درحالی که تا به دندان مسلح بود. حضرت خندیدند و او را به کنیه خطاب کرد و فرمود: ای ابا فلان، امروز، روز توست؟ اشعث گفت: خوب می دانم چه کسی را می گویی! او کسی است که شیطان از او فرار می کند. امام فرمود: ای پسر قیس! خداوند از وحشت شیطان حفظ نکند هنگامی که گفت. سپس امام فرمود: اگر ما آن هنگام که در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودیم، درحالی که گرفتار سختی ها و اذیت و آزار می شدیم، مثل کار امروز شما را انجام می دادیم، هرگز دین خدا بر پا نمی شد
ص: 322
الْإِسْلَامَ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَحْلِبُنَّهَا (1) دَماً وَ نَدَماً وَ حَیْرَةً (2)، فَاحْفَظُوا مَا أَقُولُ لَکُمْ وَ اذْکُرُوهُ، فَلَیُسَلَّطَنَّ عَلَیْکُمْ شِرَارُکُمْ وَ الْأَدْعِیَاءُ مِنْکُمْ وَ الطُّلَقَاءُ وَ الطُّرَدَاءُ وَ الْمُنَافِقُونَ فَلَیَقْتُلُنَّکُمْ، ثُمَّ لَتَدْعُنَّ اللَّهَ فَلَا یَسْتَجِیبُ لَکُمْ، وَ لَا یَدْفَعُ الْبَلَاءَ عَنْکُمْ حَتَّی تَتُوبُوا وَ تَرْجِعُوا، فَإِنْ تَتُوبُوا وَ تَرْجِعُوا فَیَسْتَنْقِذُکُمْ (3) اللَّهُ مِنْ فِتْنَتِهِمْ وَ ضَلَالَتِهِمْ کَمَا اسْتَنْقَذَکُمْ مِنْ شِرْکِکُمْ (4) وَ جَهَالَتِکُمْ، إِنَّ الْعَجَبَ کُلَّ الْعَجَبِ مِنْ جُهَّالِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ ضُلَّالِهَا وَ قَادَتِهَا وَ سَاقَتِهَا إِلَی النَّارِ، إِنَّهُمْ قَدْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ- عَوْداً وَ بَدْءاً-: مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ رَجُلًا قَطُّ أَمْرَهَا وَ فِیهِمْ أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ یَزَلْ أَمْرُهُمْ یَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّی یَرْجِعُوا إِلَی مَا تَرَکُوا، فَوَلَّوْا أَمْرَهُمْ قَبْلِی ثَلَاثَةَ رَهْطٍ مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ جَمَعَ الْقُرْآنَ، وَ لَا یَدَّعِی أَنَّ لَهُ عِلْماً بِکِتَابِ اللَّهِ وَ لَا سُنَّةِ نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ قَدْ عَلِمُوا أَنِّی أَعْلَمُهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَفْقَهُهُمْ وَ أَقْرَؤُهُمْ بِکِتَابِ (5) اللَّهِ وَ أَقْضَاهُمْ بِحُکْمِ اللَّهِ، وَ أَنَّهُ لَیْسَ رَجُلٌ مِنَ الثَّلَاثَةِ لَهُ سَابِقَةٌ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَا عَنَاءٌ مَعَهُ فِی جَمِیعِ مَشَاهِدِهِ، فَرَمَی بِسَهْمٍ، وَ لَا طَعَنَ بِرُمْحٍ، وَ لَا ضَرَبَ بِسَیْفٍ جُبْناً وَ لُؤْماً وَ رَغْبَةً فِی الْبَقَاءِ، وَ قَدْ عَلِمُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ قَاتَلَ بِنَفْسِهِ فَقَتَلَ أُبَیَّ بْنَ خَلَفٍ، وَ قَتَلَ مِسْجَعَ بْنَ عَوْفٍ- وَ کَانَ مِنْ أَشْجَعِ النَّاسِ وَ أَشَدِّهِمْ لِقَاءً، وَ أَحَقِّهِمْ بِذَلِکَ- وَ قَدْ عَلِمُوا یَقِیناً أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ أَحَدٌ یَقُومُ مَقَامِی وَ لَا یُبَارِزُ الْأَبْطَالَ وَ یَفْتَحُ الْحُصُونَ غَیْرِی، وَ لَا نَزَلَتْ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَدِیدَةٌ قَطُّ وَ لَا کَرَبَهُ أَمْرٌ وَ لَا ضِیقٌ وَ لَا مستضعف [مُسْتَصْعَبٌ] (6) مِنَ الْأَمْرِ إِلَّا قَالَ: أَیْنَ أَخِی عَلِیٌّ؟ أَیْنَ سَیْفِی؟ أَیْنَ رُمْحِی؟ أَیْنَ الْمُفَرِّجُ عَنِّی (7) عَنْ وَجْهِی؟
ص: 323
و خداوند به اسلام عزت نمی داد. به خدا سوگند، از این کرده خود، خون و پشیمانی و سر گردانی خواهید دوشید. آن چه می گویم بدان گوش فرا دهید و به یاد بسپارید، بی شک شرورهای شما و زنازادگان و آزادشدگان (طلقاء) و طردشدگان (از اسلام ) و منافقان بر شما چیره خواهند شد و شما را خواهند کشت؛ سپس شما هم خداوند را خواهید خواند ولی اجابت نخواهد کرد و بلا را از شما بر نمی دارد تا توبه کنید و برگردید. اگر توبه کردید و برگشتید، خداوند شما را از فتنه و گمراهی ایشان نجات خواهد داد، همان طور که شما را از شر خودتان و نادانی تان رهانید. جای بسی شگفتی است از نادانان این امت و راهنمایان و برندگان آنان به آتش، چرا که آنان از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیدند که بارها فرمود: هیچ امتی امروز خود را به دست کسی نمی سپارد که در میان آنان داناتر از او باشد، مگر آن که کارشان پیوسته به سراشیبی می رود تا به آن چه ترک کرده اند باز گردند. مردم پیش از من امر خود را به دست سه نفر سپردند که هیچ کدام از آنان قرآن را جمع آوری نکرده بود و نه ادعا داشت که به کتاب خدا و سنت پیامبر صلَّی الله علیه و آله علم دارد. درحالی که به خوبی می دانستند که من داناترین آنان به کتاب خدا و سنت پیامبرش صلَّی الله علیه و آله و فقیه ترین و قرائت کننده ترین آن ها نسبت به کتاب خدا و بهترین قضاوت کننده به حکم خدا هستم، و هیچ کدام از آن ها سابقه نیک و تحمل سختی ها با پیامبر را در همه جنگ ها نداشتند. آنان به خاطر ترس و پستی و تمایل به زندگی، نه تیری انداختند و نه نیزه ای زدند و نه شمشیری کشیدند.
آنان می دانستند که رسول خدا شخصاً جنگید و ابی بن خلف و مسجع بن عوف را کشت و آن حضرت از شجاع ترین مردم و شدیدترین آنان در برخورد با دشمن و سزاوارتر از همه به این کار بود. و به خوبی می دانستند که در میان مردم کسی نبود که جای مرا بگیرد و هیچ کس جز من به جنگ پهلوانان نمی رفت و قلعه ها را فتح نمی کرد، و هیچ گاه بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله مشکلی پیش نمی آمد و یا کاری و تنگنایی و هیچ کار پیچیده ای، آن حضرت را ناراحت نمی کرد مگر آن که می فرمود: برادرم علی کجاست؟ شمشیر من کجاست؟ نیزه ام کجاست؟ آن که غم و غصه را از روی من برمی دارد کجاست؟
ص: 323
فَیُقَدِّمُنِی فَأَتَقَدَّمُ فَأَقِیهِ بِنَفْسِی (1) وَ یَکْشِفُ اللَّهُ بِیَدِیَ الْکَرْبَ عَنْ وَجْهِهِ، وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِذَلِکَ الْمَنُّ وَ الطَّوْلُ حَیْثُ خَصَّنِی بِذَلِکَ وَ وَفَّقَنِی لَهُ، وَ إِنَّ بَعْضَ مَنْ قَدْ (2) سَمَّیْتُ مَا کَانَ لَهُ بَلَاءٌ (3) وَ لَا سَابِقَةٌ وَ لَا مُبَارَزَةُ قَرْنٍ، وَ لَا فَتْحٌ وَ لَا نَصْرٌ غَیْرَ مَرَّةٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ فَرَّ وَ مَنَحَ عَدُوَّهُ دُبُرَهُ وَ رَجَعَ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ، وَ قَدْ فَرَّ مِرَاراً، فَإِذَا کَانَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الْغَنِیمَةِ تَکَلَّمَ (4) وَ أَمَرَ وَ نَهَی، وَ لَقَدْ نَادَاهُ (5) ابْنُ عَبْدِ وُدٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ بِاسْمِهِ فَحَادَ عَنْهُ وَ لَاذَ بِأَصْحَابِهِ حَتَّی تَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِمَا رَأَی (6) بِهِ مِنَ الرُّعْبِ، وَ قَالَ: أَیْنَ حَبِیبِی عَلِیٌّ؟ تَقَدَّمْ یَا حَبِیبِی یَا عَلِیُّ، وَ لَقَدْ قَالَ (7) لِأَصْحَابِهِ الْأَرْبَعَةِ- أَصْحَابِ الْکِتَابِ-: الرَّأْیُ- وَ اللَّهِ- أَنْ یدفع [نَدْفَعَ] مُحَمَّداً بِرُمَّتِهِ (8) وَ نَسْلَمَ مِنْ ذَلِکَ حِینَ جَاءَ الْعَدُوُّ مِنْ فَوْقِنَا وَ مِنْ تَحْتِنَا کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:
وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً (9) وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (11)، فَقَالَ صَاحِبُهُ: لَا،
ص: 324
و مرا پیش می فرستاد، و من هم پیش می رفتم و جان خود را فدای او می نمودم و خداوند به دست من ناراحتی را از چهره رسول صلَّی الله علیه و آله برطرف می کرد، خداوند عزوجل و پیامبرش بر من منت و انعام دارند که خداوند مرا به این امر اختصاص و توفیق داد. بعضی از کسانی که نام بردی، نه سختی کشید و نه سابقه ای و نه پیشقدم شدن در مبارزه و نه فتح و پیروزی جز یک مرتبه نداشت، سپس فرار کرد و پشت به دشمن نموده و بر گشت درحالی که اصحاب خود را می ترسانید و آن ها هم او را می ترسانیدند. بارها از جنگ فرار می کرد و آن گاه که نوبت آسایش و تقسیم غنایم میشد به سخن می آمد و امر و نهی می نمود. عمرو بن عبدود در روز جنگ خندق عمر را با نامش صدا زد، ولی او رو بر گرداند و به یارانش پناه برد؛ به طوری که پیامبر صلَّی الله علیه و آله هنگامی که ترس و هراس او را دید تبسم کرد و فرمود: حبیبم علی کجاست؟ ای حبیبم، ای علی، تو به نبرد او برو. و او به چهار نفر از یارانش (اصحاب صحیفه) گفت: به خدا قسم آن گاه که دشمن از بالا و پایین بر ما هجوم آورد، محمد را با دار و دسته اش به آنان تحویل دهیم و سالم بمانیم. همان گونه که خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِیدًا»،(1){سخت
تکان خوردند.}و«وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا»،(2){وبه خدا گمان هایی نا به جا می بردید.} «وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا»،(3){و هنگامی که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری بود می گفتند: خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند.} و در آن روز رفیقش گفت: نه، این رای درست نیست،
ص: 324
وَ لَکِنْ نَتَّخِذُ صَنَماً عَظِیماً نَعْبُدُهُ، لِأَنَّا لَا نَأْمَنُ (1) أَنْ یَظْفَرَ ابْنُ أَبِی کَبْشَةَ فَیَکُونَ هَلَاکُنَا، وَ لَکِنْ یَکُونُ هَذَا الصَّنَمُ لَنَا زُخْراً (2)، فَإِنْ ظَفِرَتْ قُرَیْشٌ أَظْهَرْنَا عِبَادَةَ هَذَا الصَّنَمِ وَ أَعْلَمْنَاهُمْ أَنَّا لَنْ نُفَارِقَ دِینَنَا، وَ إِنْ رَجَعَتْ دَوْلَةُ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ کُنَّا مُقِیمِینَ عَلَی عِبَادَةِ هَذَا الصَّنَمِ سِرّاً، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِذَلِکَ، ثُمَّ خَبَّرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْدَ قَتْلِی ابْنَ عَبْدِ وُدٍّ، فَدَعَاهُمَا، فَقَالَ: کَمْ صَنَماً عَبَدْتُمَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ؟.
فَقَالا: یَا مُحَمَّدُ! لَا تُعَیِّرْنَا بِمَا مَضَی فِی الْجَاهِلِیَّةِ.
فَقَالَ: فَکَمْ صَنَمٍ (3) تَعْبُدَانِ وَقْتَکُمَا هَذَا (4)؟.
فَقَالا: وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا نَعْبُدُ إِلَّا اللَّهَ مُنْذُ أَظْهَرْنَا لَکَ (5) مِنْ دِینِکَ مَا أَظْهَرْنَا.
فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! خُذْ هَذَا السَّیْفَ، فَانْطَلِقْ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا .. وَ کَذَا فَاسْتَخْرِجِ الصَّنَمَ الَّذِی یَعْبُدَانِهِ فَاهْشِمْهُ (6)، فَإِنْ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ أَحَدٌ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ، فَانْکَبَّا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالا: اسْتُرْنَا سَتَرَکَ اللَّهُ.
فَقُلْتُ أَنَا لَهُمَا: اضْمَنَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ أَلَّا تَعْبُدَا إِلَّا اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکَا بِهِ شَیْئاً.
فَعَاهَدَا (7) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی ذَلِکَ (8)، وَ انْطَلَقْتُ حَتَّی اسْتَخْرَجْتُ الصَّنَمَ مِنْ مَوْضِعِهِ وَ کَسَرْتُ وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ وَ جَزَمْتُ (9) رِجْلَیْهِ، ثُمَّ انْصَرَفْتُ إِلَی رَسُولِ
ص: 325
ما بت بزرگی را اختیار می کنیم و آن را می پرستیم: زیرا ما در امان نیستیم که ابن ابی کبشه (پیامبر) پیروز شود و در آن صورت موجب هلاک ما شود، ولی این بت ذخیره ای برای ما خواهد بود و اگر قریش پیروز شدند، پرستش این بت را علنی میسازیم و به آنها اعلام می داریم که هیچ گاه از دین قبلی خود برنگشته بودیم، و اگر دولت ابن ابی کیشه بدمد، پنهانی بر پرستش این بت باقی می مانیم. پس جبرئیل فرود آمد و این خبر را بر پیامبر رسانید، سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بعد از آنکه عمرو بن عبدود را کشتم، مرا از آن با خبر کردند و آن دو را صدا زدند و فرمودند: در زمان جاهلیت چند بت پرستیدید؟ گفتند ای محمد، ما را به آنچه در زمان جاهلیت گذشت سرزنش مکن. حضرت فرمودند : امروز چند بت می پرستید؟ گفتند سوگند به خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده، از زمانی که دین تو را علنا پذیرفتهایم، جز خدا را نپرستیده ایم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود : ای علی، این شمشیر را بگیر و به فلان مکان برو و بتی را که این دو می پرستند بیرون آور و خرد کن، و اگر کسی میان تو و آن بت مانع شد، گردنش را بزن. در اینجا بود که آن دو به دست و پای پیامبر صلَّی الله علیه و آله افتادند و گفتند: گناه ما را بپوشان، خدا تو را بپوشاند. من به آن دو گفتم: در پیشگاه خدا و رسولش ضمانت کنید که جز خدا را نپرستید و هیچ چیز را شریک قرار ندهید، و آنها هم با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر این مطلب عهد و پیمان بستند و من رفتم و بت را از جایش بیرون آوردم و صورت و دستانش را شکستم و پاهایش را خرد کردم و نزد حضرت بازگشتم.
ص: 325
اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفْتُ ذَلِکَ فِی وَجْهِهِمَا حَتَّی مَاتَا، ثُمَّ انْطَلَقَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَخَاصَمُوا الْأَنْصَارَ بِحَقِّی، فَإِنْ کَانُوا صَدَقُوا وَ احْتَجُّوا بِحَقٍّ أَنَّهُمْ أَوْلَی مِنَ الْأَنْصَارِ لِأَنَّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ قُرَیْشٍ، فَمَنْ کَانَ أَوْلَی بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ أَوْلَی بِالْأَمْرِ؟! وَ إِنَّمَا ظَلَمُونِی حَقِّی.
وَ إِنْ کَانُوا احْتَجُّوا بِبَاطِلٍ فَقَدْ ظَلَمُوا الْأَنْصَارَ حَقَّهُمْ، وَ اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ ظَلَمَنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا.
وَ الْعَجَبُ لِمَا قَدْ أُشْرِبَتْ قُلُوبُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حُبِّهِمْ وَ حُبِّ مَنْ صَدَّقَهُمْ (1) وَ صَدَّهُمْ عَنْ سَبِیلِ رَبِّهِمْ وَ رَدَّهُمْ عَنْ دِینِهِمْ، وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ قَامَتْ عَلَی أَرْجُلِهَا عَلَی التُّرَابِ، وَ الرَّمَادَ وَاضِعَةٌ عَلَی (2) رُءُوسِهَا، وَ تَضَرَّعَتْ (3) وَ دَعَتْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ عَلَی مَنْ أَضَلَّهُمْ، وَ صَدَّهُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ، وَ دَعَاهُمْ إِلَی النَّارِ، وَ عَرَضَهُمْ لِسَخَطِ رَبِّهِمْ، وَ أَوْجَبَ عَلَیْهِمْ عَذَابَهُ بِمَا أَجْرَمُوا إِلَیْهِمْ لَکَانُوا مُقَصِّرِینَ فِی ذَلِکَ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمُحِقَّ الصَّادِقَ وَ الْعَالِمَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ یَتَخَوَّفَانِ إنْ غَیَّرَا (4) شَیْئاً مِنْ بِدَعِهِمْ وَ سُنَنِهِمْ وَ أَحْدَاثِهِمْ عَادِیَةَ (5) الْعَامَّةِ، وَ مَتَی فَعَلَ شَاقُّوهُ وَ خَالَفُوهُ وَ تَبَرَّءُوا مِنْهُ وَ خَذَلُوهُ وَ تَفَرَّقُوا عَنْ حَقِّهِ، وَ إِنْ أَخَذَ بِبِدَعِهِمْ وَ أَقَرَّ بِهَا وَ زَیَّنَهَا (6) وَ دَانَ بِهَا أَحَبَّتْهُ وَ شَرَّفَتْهُ وَ فَضَّلَتْهُ، وَ اللَّهِ لَوْ نَادَیْتُ فِی عَسْکَرِی هَذَا بِالْحَقِّ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ وَ أَظْهَرْتُهُ وَ دَعَوْتُ إِلَیْهِ وَ شَرَحْتُهُ وَ فَسَّرْتُهُ عَلَی مَا سَمِعْتُ مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ فِیهِ، مَا
ص: 326
به خدا سوگند ناراحتی آنها را نسبت به خودم به خاطر این کارم، تا هنگامی که مردند در چهره هایشان می دیدم. سپس هنگامی که رسول خدا از دنیا رفتند، عمر و اصحابش رفتند و در مقابل انصار با حق من استدلال کردند. اگر راست گفتند و برای حق استدلال کردند که آنان از انصار به خلافت اولویت دارند - به خاطر قریشی بودنشان و اینکه پیامبر هم از قریش است و در این صورت هر کس به رسول خدا نزدیکتر باشد به خلافت سزاوارتر است - در حق من ظلم روا داشتند و اگر به باطل استدلال کرده اند، پس به انصار ستم کردند. خداوند بین ما و آنان که در حقمان به ما ظلم کردند و مردم را به ما مسلط کردند حکم نماید.
و در شگفتم چگونه محبت این دو و محبت کسانی که این دو را تصدیق کردند و محبت کسانی که امت را از راه خدا باز داشته واز دینشان بر گرداندند، در دلهای این امت رخنه کرده است! سوگند به خدا اگر این امت تا روز قیامت بر روی پا بر روی خاک بایستند و خاکستر بر سر بریزند و به درگاه الهی زاری کنند و تا روز قیامت، کسانی را که با جرمی که امت نمودند، آنان را گمراه کردند و از راه خدا باز داشتند و به سوی آتش کشانیدند و در معرض ناخشنودی پروردگارشان قرار دادند و ایشان را مستحق عذاب خدا کردند، لعنت کند، باز هم در لعنت خود مقصرند .
این بدان جهت است که شخص محق صادق و عالم به خدا و رسولش می ترسد که چیزی از بدعتها و سنتها و کارهای خلاف آنان را که عامه مردم به آن عادت کرده اند، تغییر دهد و اگر چنین کاری انجام دهد با او دشمنی می کنند و مخالفت می ورزند واز او بیزاری می جویند و او را خوار می کنند و از حقی که با اوست متفرق می شوند، و اگر به بدعت های آنان عمل کند و به آنها اقرار نماید و آنها را نیک جلوه دهد و به آن اعتقاد پیدا کند، او را دوست میدارند و شرافت و فضیلت میدهند. به خدا قسم اگر در این لشکرم حقی را که خداوند بر پیامبرش نازل کرده با صدای بلند اعلام کنم و آنرا ظاهر نمایم و مردم را به آن دعوت کنم و آن طور که از رسول خدا در هر موردی شنیدم شرح و تفسیر نمایم،
ص: 326
بَقِیَ فِیهِ إِلَّا أَقَلُّهُ وَ أَذَلُّهُ وَ أَرْذَلُهُ، وَ لَاسْتَوْحَشُوا مِنْهُ، وَ لَتَفَرَّقُوا مِنِّی (1)، وَ لَوْ لَا مَا عَاهَدَ (2) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَیَّ وَ سَمِعْتُهُ مِنْهُ، وَ تَقَدَّمَ إِلَیَّ فِیهِ لَفَعَلْتُ، وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ قَالَ (3): کُلُّ مَا اضْطُرَّ إِلَیْهِ الْعَبْدُ فَقَدْ أَحَلَّهُ اللَّهُ لَهُ وَ أَبَاحَهُ إِیَّاهُ، وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ التَّقِیَّةَ مِنْ دِینِ اللَّهِ، وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ، فَقَالَ: أَدْفَعُهُمْ بِالرَّاحِ دَفْعاً عَنِّی، ثُلُثَانِ مِنْ حَیٍّ وَ ثُلُثٌ مِنِّی، فَإِنْ عَوَّضَنِی رَبِّی فَأعْذَرَنِی.
أقول:
رَوَی ابْنُ مَیْثَمَ (4) بَعْضَ الْخُطْبَةِ، وَ فِیهِ: حَتَّی یُرْمَوْا بِالْمَنَاسِرِ تَتْبَعُهَا الْعَسَاکِرُ، وَ حَتَّی یَرْجُمُوا بِالْکَتَائِبِ تَقْفُوهَا الْجَلَائِبُ (5)، وَ حَتَّی یَجُرَّ بِبِلَادِهِمُ الْخَمِیسُ یَتْلُوهُ (6) الْخَمِیسُ، وَ حَتَّی تَدْعَقَ الْخُیُولُ فِی نَوَاحِی (7) أَرْضِهِمْ وَ بِأَحْنَاءِ مَشَارِبِهِمْ (8) وَ مَسَارِحِهِمْ، و بعد قوله: فی طاعة اللّه: و حرصا علی لقاء اللّه.
و روی فی النهج أیضا بأدنی اختلاف (9).
قوله علیه السلام: إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ. أی (10) عادلة أو مشترکة بیننا و بینهم.
ص: 327
آنگاه جز افراد کمی از ذلیل ها و پست ها و بی ارزش ها در نظر مردم، باقی نمی مانند و از بیان چنین مطالبی وحشت می کنند و از اطراف من متفرق می شوند. اگر نبود پیمانی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله با من بسته و از او شنیده ام و قبلا به من سپرده، حق را اعلام می کردم، ولی آن حضرت فرموده است: ای برادرم، هر چه که بنده خدا به آن مضطر شود، خدا برایش حلال و جایز کرده است، و شنیدم که فرمود: تقیه از دین خداست و کسی که تقیه ندارد، دین ندارد. سلیم می گوید: سپس امیر مؤمنان علیه السلام رو کرد به من و این شعر را خواند:
- آنان را با آرامش از خود دفع می کنم که دو قسمت از قبیله ای، و یک قسمت از خودم دفع می کنم، اگر پروردگارم به من عوض دهد و عذر مرا بپذیرد.
توضیح
مؤلف: ابن هیثم(1)بخش هایی
از این خطبه را نقل کرده است، و این گونه آمده است: تا آن که با سوارانی که پشت سرهم می آیند هدف قرار گیرند، و تا آن که با گروه هایی که پشت سر آنان، سواران بر شتر می آیند بر می گردند و تا آن که لشکری بعد از لشکری به شهرهای آن کشیده شود، و اسب ها سرزمین آن ها و آبشخور آن ها و اسلحه خانه های آنان را بکوبند. و بعد از «فی طاعة الله» این گونه آمده است: از روی اشتیاق دیدار خداوند. این خطبه امام همچنین با اختلاف کمی در نهج البلاغه روایت شده است(2).
و مراد از این گفته امام علیه السلام: «الی کلمه سواء»، یعنی سخنی عادلانه و مشترک بین ما و آن ها.
ص: 327
و الْمَنْسِرُ: خیل من المائة إلی المائتین، و یقال: هو الجیش ما یمرّ بشی ء إلّا اقتلعه (1).
و الْجَلَائِبُ: الإبل الّتی تجلب إلی الرّجل النّازل علی الماء لیس له ما یحمل علیه فیحملونه علیها (2)، و لا یبعد أن یکون بالنون (3).
و الْخَمِیسُ: الجیش (4).
و قال الجوهری (5): دُعِقَ الطّریقُ فهو مدعوق .. أی کثر علیه الوطء، و دَعَقَتْهُ الدّوابُّ: أثّرت فیه.
و الْأَحْنَاءُ: الجوانب (6).
و الْمَسَارِحُ: مواضع سرح الدّوابّ (7)، و الْمَسَالِحُ: الثّغور و المراقب (8).
قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ رَأَیْتُنَا .. فِی النَّهْجِ (9): وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا، مَا یَزِیدُنَا ذَلِکَ إِلَّا إِیمَاناً وَ تَسْلِیماً وَ مُضِیّاً عَلَی اللَّقَمِ، وَ صَبْراً عَلَی مَضَضِ الْأَلَمِ، وَ جِدّاً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ، وَ لَقَدْ کَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَ الْآخَرُ مِنْ عَدُوِّنَا یَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَیْنِ، یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَنُونِ، فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا، وَ مَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا، فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ صِدْقَنَا
ص: 328
و «المَنْسِر»: سواران صد تا دویست نفری، و گفته می شود: مَنسِر لشکری است که بر هر چیزی بگذرد آن را از جا بکند(1)،
«الجلائب»: شترهایی که نزد مردی آورده می شوند که بر آب وارد شده و چیزی ندارد تا بر آن حمل کند و آن را بر روی آن ها حمل می کند، و بعید نیست که با نون باشد. و «الخمیس»: لشکر، سپاه.
جوهری گفته است(2):
«دُعِقَ الطریقُ فهو مَدعوق»: یعنی بر آن زیاد پا گذاشته شده، «دَعَقَتْه الدوابّ»: چهارپایان برآن تأثیر گذاشتند. و «احناء»: اطراف. «المسارح»: چراگاه ها، و «المسالح»: مرزها و محل نگهبانی.
و این سخن امام علیه السلام: «می دیدی که ما»، در نهج البلاغه آمده است: ما در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود و ما را در جاده وسیع حق و صبر و بردباری در برابر ناگواری ها و جهاد و کوشش در برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما، مانند دو پهلوان نبرد می کردند و هر کدام می خواست کار دیگری را بسازد و جام مرگ را به دیگری بنوشاند. گاهی ما به دشمن پیروز می شدیم و زمانی دشمن بر ما غلبه می کرد. پس آن گاه که خدا راستی و اخلاص
ص: 328
أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْکَبْتَ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ، حَتَّی اسْتَقَرَّ الْإِسْلَامُ مُلْقِیاً جِرَانَهُ، وَ مُتَبَوِّئاً أَوْطَانَهُ، وَ لَعَمْرِی لَوْ کُنَّا نَأْتِی مَا أَتَیْتُمْ مَا قَامَ لِلدِّینِ عَمُودٌ، وَ لَا اخْضَرَّ لِلْإِیمَانِ عُودٌ، وَ ایْمُ اللَّهِ لَتَحْتَلِبُنَّهَا دَماً وَ لَتُتْبِعُنَّهَا نَدَماً.
و الشَّنُّ: الصّبّ و التّفریق، و شنّ الغارات: تفریقها علیهم من کلّ ناحیة (1).
و اللَّقَمُ: منهج الطّریق (2).
و الْمَضَضُ: حرقة الألم (3).
و التَّصَاوُلُ: أن یحمل کلّ من القرینین (4) علی صاحبه (5).
و التَّخَالُسُ: التّسالب .. أی ینتهز کلّ منهما فرصة صاحبه (6).
و الْمَنُونُ: الموت (7).
و الْکَبْتُ: الإذلال و الصّرف (8).
و الْجِرَانُ: مقدّم عنق البعیر من منخره إلی مذبحه (9)، کنایة عن استقراره فی قلوب عباد اللّه کالبعیر الذی أخذ مکانه و استقرّ فیه.
و یقال: تَبَوَّأَ وَطَنَهُ .. أی سکن فیه (10)، شبّه علیه السلام الإسلام بالرجل
ص: 329
ما را دید، خواری و ذلت را بر دشمنان ما نازل و پیروزی را به ما عنایت فرمود، تا آن جا که اسلام استحکام یافته، فراگیر شد و در سرزمین های پهناوری نفوذ کرد. به جانم سوگند! اگر ما در مبارزه مثل شما بودیم، هرگز پایه ای برای دین استوار نمی ماند و شاخه ای از درخت ایمان سبز نمی شد. به خدا سوگند، شما هم اکنون از شتر خون می دوشید و سرانجامی جز پشیمانی ندارید .
و «الشَنّ»: ریختن و خالی کردن، و «شَنُّ الغارات»: تاختن به آن ها از هر جهت. و «اللَقْم»: جهت راه. و «»المضض: سوزش درد. و «التصاول»: آنکه هر یک از دو هماورد به دیگری حمله کند. «التخالس»، «التسالب»: هر کدام از هماوردان فرصت را بر دیگری غنیمت شمارد. «المنون»: مرگ. و «الکبت»: خوار کردن و شکست دادن.
و «الجِران»: جلوی گردن شتر از محل نحر تا محل ذبح، کنایه از استقرار دین در دل های بندگان است، همچون شتری که در محل خود مستقر شود. و گفته می شود: «تَبوّأ وطنه»: در آن ساکن شد. امیرمؤمنان علی علیه السلام اسلام را به مرد
ص: 329
الخائف المتزلزل الذی استقرّ فی وطنه بعد خوفه.
قوله علیه السلام: لتحتلبنّها .. الضمیر مبهم یرجع إلی أفعالهم، شبّهها بالناقة التی أصیب ضرعها بآفة من تفریط صاحبها فیها، و لعلّ المقصود عدم انتفاعهم بتلک الأفعال عاجلا و آجلا.
و البِطَانَةُ: الولیجة (1): و هو الّذی یعرّفه الرّجل أسراره ثقة به (2).
لا یألونا خبالا .. أی لا یقصّرون لنا فی الفساد، و الألو: التّقصیر (3).
قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ. أی (4) فی کلامهم، لأنّهم لا یملکون من أنفسهم لفرط بغضهم، وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ ممّا بدا، لأنّ بدوه لیس عن رویة و اختیار.
قوله علیه السلام: سَلَقُوکُمْ. أی ضربوکم و آذوکم (5) «بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ»:
ذَرِبَةٍ (6) یطلبون الغنیمة.
و السَّلْقُ: البسط بقهر (7) بالید أو باللّسان.
قوله علیه السلام: یکنّیه .. أی ناداه بالکنیة، فقال: یا أبا حفص، فقال الأشعث: أنا أعرف أنّک تعنی عمر، و هو الذی قال فیه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله:
إنّ الشیطان یفرّ منه، فقال علیه السلام استهزاء و تکذیبا للخبر الموضوع: ما آمن اللّه روعة الشیطان إذا کان یفرّ من مثل عمر.
ص: 330
مخالف متزلزلی تشبیه کرده اند که بعد از ترس خود در وطنش مستقر می شود و این گفته حضرت علیه السلام «لتحتلبنّها»، می دوشید، ضمیر هاء مبهم است و به کرده های آنان برمی گردد و آن ها را به شتر ماده ای تشبیه کرده که پستانش از کوتاهی کردن صاحبش در آن به آفتی دچار شده است، و شاید مراد از آن، این است که آن ها از آن اعمال خود، هیچ وقت نه زود و نه دیر، سود نمی برند. و «البطانة»: ولیجة، محرم راز؛ کسی که انسان رازهای خود را از روی اعتماد، به او می گوید: «لایألونا خبالا»: یعنی در فساد بر ما کوتاهی نمی کنند، و «الألو»: کوتاهی کردن.
«قد بَدَتِ البغضاءُ من افواههم»: دشمنی و کینه از لحن و سخنانش آشکار است، چرا که آنان از شدت کینه خود، جلوی خودشان را نمی توانند بگیرند، و آنچه سینه هایشان نهان می دارد بزرگ تر است از آن چه آشکار میکنند؛ زیرا آشکار شدن آن از روی فکر و اختیار نیست. مراد از این فرموده خداوند بلند مرتبه: «سلقوکم» یعنی شما را می زنند و آزار می دهند «بألسنةٍ حِداَدٍ»: با زبانهای تیزی که غنیمت میطلبند. «السَلق»: زیاده خواهی به زور، با دست یا با زبان. و این سخن امام علیه السلام: «یکنیّه» پیامبر او را به کنیه اش صدا کرد و فرمود: ای اباحفص، و اشعث گفت: می دانم که منظورت عمر است، و اوست که پیامبر صلَّی الله علیه و آله درباره اش فرمود: شیطان از کسی مثل عمر فرار می کند. بنابراین امام علیه السلام از روی ریشخند و تکذیب آن خبر دروغ فرمود: خداوند از وحشت شیطان حفظ نکند هنگامی که از مثل عمر فرار می کند.
ص: 330
و یقال: کربه الغمّ .. أی اشتدّ علیه (1).
و الْجَذْمُ: القطع (2).
قوله علیه السلام: لقد عرفت ذلک .. أی أثر البغض و العداوة لذلک الأمر.
کنز (3): قَوْلُهُ تَعَالَی: عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ (4) قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: نَزَلَتْ (5) فِی الثَّانِی، یَعْنِی مَا قَدَّمَتْ مِنْ وَلَایَةِ أَبِی فُلَانٍ وَ مِنْ وَلَایَةِ نَفْسِهِ وَ مَا أَخَّرَتْ مِنْ وُلَاةِ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ ... (6) إِلَی قَوْلِهِ: بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ (7)، قَالَ (8): الْوَلَایَةِ (9).
کنز (10): رُوِیَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ، عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ (11)، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ خَرَّبُوذَ (12)! أَ تَدْرِی مَا تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ: فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ (13)؟!. قُلْتُ: لَا. قَالَ: ذَلِکَ (14) الثَّانِی،
ص: 331
و گفته می شود: «کَرَبَه الغَمّ»: غم و اندوه بر او شدت گرفت. و «الجذم»: بریدن. و این سخن امیرمؤمنان علیه السلام : «لقد عرفت ذلک»؛ یعنی اثر کینه و دشمنی به خاطر آن کار را دانستم.
روایت154.
تاویل الآیات الظاهرة (1): علی بن ابراهیم درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ»،(2){هر نفسی آنچه را پیش فرستاده و بازپس گذاشته بداند.} گفت: این آیه درباره دوّمی نازل شده است، یعنی ولایت ابی فلان و ولایت خودش را از پیش فرستاد و موکول کردن ولایت به بعد از خودش را بعد فرستاد. تا آن که خداوند فرمود: «کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ»،(3)
{با این همه شما منکر [روز] جزایید.} علی بن ابراهیم گفت: منظور از دین در این آیه ولایت امیرمؤمنان علیه السلام است.
روایت155.
تاویل الآیات الظاهرة (4): عمر بن أُذینه از معروف بن خربوذ روایت کرد که گفت: امام محمد باقرعلیه السلام به من فرمود: ای پسر خربوذ، آیا می دانی تاویل این آیه: «فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ»،(5)
{پس در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او عذاب نکند.} چیست؟ عرض کردم: نه نمی دانم. حضرت فرمود: آن دوّمی است،
ص: 331
لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَذَابَهُ أَحَداً (1)..
کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ (2): عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ، عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ-: وَ لَقَدْ قَالَ لِأَصْحَابِهِ الْأَرْبَعَةِ- أَصْحَابِ الْکِتَابِ-: الرَّأْیُ- وَ اللَّهِ- أَنْ نَدْفَعَ مُحَمَّداً بِرُمَّتِهِ وَ نُسَلِّمَ، وَ ذَلِکَ حِینَ جَاءَ الْعَدُوُّ مِنْ فَوْقِنَا وَ مِنْ تَحْتِنَا، کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:
وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (3). فَقَالَ صَاحِبُهُ: وَ لَکِنْ (4) نَتَّخِذُ صَنَماً عَظِیماً فَنَعْبُدُهُ لِأَنَّا لَا نَأْمَنُ مِنْ أَنْ یَظْفَرَ ابْنُ أَبِی کَبْشَةَ فَیَکُونَ هَلَاکُنَا، وَ لَکِنْ یَکُونُ هَذَا الصَّنَمُ لَنَا زُخْراً (5) فَإِنْ ظَفِرَتْ (6) قُرَیْشٌ أَظْهَرْنَا عِبَادَةَ هَذَا الصَّنَمِ وَ أَعْلَمْنَاهُمْ أَنَّا کُنَّا لَمْ نُفَارِقْ دِینَنَا، وَ إِنْ رَجَعَتْ دَوْلَةُ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ کُنَّا مُقِیمِینَ عَلَی عِبَادَةِ هَذَا الصَّنَمِ سِرّاً، فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ خَبَّرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِهِ بَعْدَ قَتْلِی ابْنَ عَبْدِ وُدٍّ، فَدَعَاهُمَا، وَ قَالَ: کَمْ صَنَماً عَبَدْتُمَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ؟!.
فَقَالا: یَا مُحَمَّدُ! لَا تُعَیِّرْنَا بِمَا مَضَی فِی الْجَاهِلِیَّةِ.
فَقَالَ: کَمْ صَنَماً تَعْبُدَانِ یَوْمَکُمَا هَذَا؟.
فَقَالا: وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا نَعْبُدُ إِلَّا اللَّهَ مُنْذُ أَظْهَرْنَا لَکَ مِنْ دِینِکَ مَا أَظْهَرْنَا.
ص: 332
خداوند در روز رستاخیز هیچ کس را چون عذاب کردن او عذاب نمی کند.
روایت156.
تاویل الآیات الظاهرة:(1)
أبان بن ابی عیاش، از سلیم بن قیس هلالی و او از امیرمؤمنان در حدیثی طولانی نقل کرده است: به خدا قسم، آن گاه که دشمن از بالا و پایین بر ما هجوم آورد، محمد را با دار و دسته اش به آنان تحویل دهیم و سالم بمانیم، همانگونه که خداوند متعال میفرماید:«وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا. وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِیدًا. وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا»،(2){و به خدا گمانهایی [نابجا] می بردید. آنجا [بود که] مؤمنان در آزمایش قرار گرفتند و سخت تکان خوردند. و هنگامی که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری است می گفتند: خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند.} و در آن روز رفیقش گفت: نه این رای درست نیست، ما بت بزرگی در اختیار می کنیم و آن را می پرستیم، زیرا ما در امان نیستیم که ابن ابی کبشه (پیامبر) پیروز شود و در آن صورت موجب هلاک ما شود، ولی این بت ذخیره ای برای ما خواهد بود و اگر قریش پیروز شدند، پرستش این بت را علنی میسازیم وبه آنها اعلام می داریم که از دین قبلی خود برنگشته بودیم، و اگر دولت ابن ابی کیشه بدمد، پنهانی بر پرستش این بت باقی می مانیم. پس جبرئیل فرود آمد و این خبر را بر پیامبر رسانید، سپس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بعد از آنکه عمرو بن عبدود را کشتم، مرا از آن با خبر کردند و آن دو را صدا زدند و فرمودند: در زمان جاهلیت چند بت پرستیدید؟ گفتند ای محمد، ما را به آنچه در زمان جاهلیت گذشت سرزنش مکن. حضرت فرمودند: امروز چند بت می پرستید؟ گفتند سوگند به خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده، از زمانی که دین تو را علنا پذیرفته ایم جز خدا را نپرستیده ایم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله
ص: 332
فَقَالَ (1): یَا عَلِیُّ! خُذْ هَذَا السَّیْفَ فَانْطَلِقْ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا .. وَ کَذَا فَاسْتَخْرِجِ الصَّنَمَ الَّذِی یَعْبُدَانِهِ فَاهْشِمْهُ، فَإِنْ حَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ أَحَدٌ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ، فَانْکَبَّا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالا: اسْتُرْنَا سَتَرَکَ اللَّهُ.
فَقُلْتُ أَنَا لَهُمَا: اضْمَنَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ أَنْ لَا تَعْبُدَا إِلَّا اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکَا بِهِ شَیْئاً.
فَعَاهَدَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی ذَلِکَ، وَ انْطَلَقْتُ حَتَّی اسْتَخْرَجْتُ الصَّنَمَ فَکَسَرْتُ وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ وَ جَزَمْتُ رِجْلَیْهِ، ثُمَّ انْصَرَفْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفَ ذَلِکَ فِی وُجُوهِهِمَا عَلِیٌّ حَتَّی مَاتَا (2) ..
وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ.
قَالَ (3): وَ ذَکَرَ بَعْضُ الْعُلَمَاءِ فِی کِتَابِهِ (4)، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ، قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَخْرُجُ فِی کُلِّ (5) جُمُعَةٍ إِلَی ظَاهِرِ الْمَدِینَةِ وَ لَا یُعْلِمُ أَحَداً أَیْنَ یَمْضِی، قَالَ: فَبَقِیَ عَلَی ذَلِکَ بُرْهَةً مِنَ الزَّمَانِ، فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی، قَالَ (6) عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: لَا بُدَّ (7) مِنْ أَنْ أَخْرُجَ وَ أُبْصِرَ أَیْنَ یَمْضِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)، قَالَ: فَقَعَدَ لَهُ عِنْدَ بَابِ الْمَدِینَةِ حَتَّی خَرَجَ وَ مَضَی عَلَی عَادَتِهِ، فَتَبِعَهُ عُمَرُ- وَ کَانَ کُلَّمَا وَضَعَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدَمَهُ فِی مَوْضِعٍ وَضَعَ عُمَرُ رِجْلَهُ مَکَانَهَا- فَمَا کَانَ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی وَصَلَ إِلَی بَلْدَةٍ عَظِیمَةٍ ذَاتِ نَخْلٍ وَ شَجَرٍ وَ مِیَاهٍ غَزِیرَةٍ، ثُمَّ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ دَخَلَ إِلَی حَدِیقَةٍ بِهَا مَاءٌ جَارٍ فَتَوَضَّأَ وَ وَقَفَ بَیْنَ النَّخْلِ یُصَلِّی إِلَی أَنْ مَضَی مِنَ اللَّیْلِ أَکْثَرُهُ، وَ أَمَّا عُمَرُ فَإِنَّهُ نَامَ فَلَمَّا قَضَی
ص: 333
فرمود: ای علی، این شمشیر را بگیر و به فلان مکان برو و بتی را که این دو می پرستند بیرون آور و خرد کن، و اگر کسی میان تو وآن بت مانع شد، گردنش را بزن. در اینجا بود که آن دو به دست و پای پیامبر افتادند و گفتند: گناه ما را بپوشان، خدا تو را بپوشاند. من به آن دو گفتم: در پیشگاه خدا و رسولش ضمانت کنید که جز خدا را نپرستید و هیچ چیز را شریک قرار ندهید و آنها هم با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر این مطلب عهد و پیمان بستند و من رفتم و بت را از مکانش بیرون آوردم و صورت و دستانش را شکستم و پاهایش را خرد کردم و نزد حضرت بازگشتم. به خدا سوگند ناراحتی آنها را نسبت به خودم به خاطر این کارم، تا هنگامی که مردند در چهره هایشان می دیدم...و حدیث را تا آخر ذکر می کند .
روایت157.
صاحب المحتضر نقل کرد(1):
یکی از عالمان در کتابش از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرد که گفت: امیر مؤمنان علیه السلام هر جمعه بیرون مدینه می رفتند و هیچ کس نمی دانست که کجا می رود. جابر بن عبدالله می گوید: مدتی همین طور گذشت، در یکی از شب ها، عمر بن خطاب گفت: باید به دنبال او خارج شوم و ببینم علی بن ابی طالب کجا می رود. جابر می گوید: به همین خاطر عمر کنار دروازه مدینه در کمین او نشست تا این که از مدینه خارج شد و همچون عادت خود به راه افتاد، پس عمر او را تعقیب کرد، و هر کجا که علی علیه السلام پای خود را می گذاشت، عمر هم پا برآنجا می گذاشت. طولی نکشید که علی علیه السلام به شهری بزرگ با نخلستان ها و آب های فراوان رسید، سپس امیرمؤمنان علیه السلام وارد باغی شدند که آب داشت و وضو گرفتند و بین دو درخت خرما ایستادند و نماز گزاردند تا این که بیشتر شب گذشت. امّا عمر خوابید،
ص: 333
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَطَرَهُ مِنَ الصَّلَاةِ عَادَ وَ رَجَعَ إِلَی الْمَدِینَةِ حَتَّی وَقَفَ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ صَلَّی مَعَهُ الْفَجْرَ، فَانْتَبَهَ عُمَرُ فَلَمْ یَجِدْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی مَوْضِعِهِ، فَلَمَّا أَصْبَحَ رَأَی مَوْضِعاً لَا یَعْرِفُهُ وَ قَوْماً لَا یَعْرِفُهُمْ وَ لَا یَعْرِفُونَهُ، فَوَقَفَ عَلَی رَجُلٍ مِنْهُمْ، فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: مِنْ أَیْنَ أَنْتَ (1)؟ وَ مِنْ أَیْنَ أَتَیْتَ؟.
فَقَالَ عُمَرُ (2): مِنْ یَثْرِبَ مَدِینَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).
فَقَالَ الرَّجُلُ: یَا شَیْخُ (3)! تَأَمَّلْ أَمْرَکَ وَ أَبْصِرْ مَا (4) تَقُولُ؟.
فَقَالَ: هَذَا الَّذِی أَقُولُهُ لَکَ.
قَالَ الرَّجُلُ: مَتَی خَرَجْتَ مِنَ الْمَدِینَةِ؟.
قَالَ: الْبَارِحَةَ.
قَالَ لَهُ: اسْکُتْ، لَا یَسْمَعُ النَّاسُ مِنْکَ هَذَا فَتُقْتَلُ أَوْ یَقُولُونَ هَذَا مَجْنُونٌ.
فَقَالَ: الَّذِی أَقُولُ حَقٌّ.
فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: حَدِّثْنِی کَیْفَ حَالُکَ وَ مَجِیئُکَ إِلَی هَاهُنَا؟!.
فَقَالَ عُمَرُ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یَخْرُجُ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ لَا نَعْلَمُ أَیْنَ یَمْضِی، فَلَمَّا کَانَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ تَبِعْتُهُ وَ قُلْتُ أُرِیدُ أَنْ أُبْصِرَ أَیْنَ یَمْضِی، فَوَصَلْنَا إِلَی هَاهُنَا، فَوَقَفَ یُصَلِّی وَ نِمْتُ وَ لَا أَدْرِی مَا صَنَعَ؟.
فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: ادْخُلْ هَذِهِ الْمَدِینَةَ وَ أَبْصِرِ النَّاسَ وَ اقْطَعْ أَیَّامَکَ إِلَی لَیْلَةِ الْجُمُعَةِ فَمَا لَکَ مَنْ یَحْمِلُکَ إِلَی مَوْضِعِ الَّذِی جِئْتَ مِنْهُ إِلَّا الرَّجُلُ (5) الَّذِی جَاءَ
ص: 334
هنگامی که امیرمؤمنان علیه السلام نمازشان را تمام کردند به مدینه بازگشتند، تا آن که پشت سر رسول خداصلَّی الله علیه و آله ایستاده و به همراه ایشان نماز صبح را خواندند.
پس از مدتی عمر از خواب بیدار شد و امیر مؤمنان علیه السلام را در مکان خود نیافت. همین که صبح شد، محلی را دید که آن را نمی شناخت و با مردمی ملاقات کرد که نه آن ها او را می شناختند و نه او آن ها را می شناخت. به مردی از آن ها رسید، آن مرد به او گفت: از کجا آمده ای؟ و چگونه به اینجا رسیده ای؟ عمر گفت: از یثرب شهر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله. آن مرد گفت: ای شیخ! آیا می دانی چه می گویی؟ عمر گفت: تنها چیزی که می گویم این است. مرد پرسید: کی از شهر خارج شدی؟ عمر گفت: دیشب. مرد به او گفت: ساکت شو، مردم اگر از تو این را بشنوند تو را می کشند و یا می گویند: این دیوانه است. عمر گفت: هر چه گفتم حقیقت است. مرد به او گفت: به من بگو، چگونه به اینجا آمدی؟! عمر گفت: علی بن ابی طالب هر جمعه از مدینه بیرون می شد ولی ما نمی دانستیم کجا می رود. دیشب او را دنبال کردم و گفتم، می خواهم ببینم او کجا می رود؟ پس به اینجا رسیدیم، او ایستاد و نماز گذارد ولی من خوابیدم و دیگر نمی دانم چه کار کرد؟ مرد به او گفت: داخل این شهر شو و مردم را ببین و روزهایت را تا شب جمعه سپری کن، تنها کسی که می تواند تو را به همان جایی که آمدی برگرداند، آن مردی است که تو را آورده است،
ص: 334
بِکَ، فَبَیْنَنَا وَ بَیْنَ الْمَدِینَةِ أَزْیَدُ مِنْ مَسِیرَةِ (1) سَنَتَیْنِ، فَإِذَا رَأَیْنَا مَنْ یَرَی الْمَدِینَةَ وَ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَتَبَرَّکُ بِهِ وَ نَزُورُهُ، وَ فِی الْأَحْیَانِ نَرَی مَنْ أَتَی بِکَ فَنَقُولُ (2) أَنْتَ قَدْ جِئْتَ (3) فِی بَعْضِ لَیْلَةٍ (4) مِنَ الْمَدِینَةِ، فَدَخَلَ عُمَرُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَأَی النَّاسَ کُلَّهُمْ یَلْعَنُونَ ظَالِمِی أَهْلِ بَیْتِ (5) مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یسموهم [یُسَمُّونَهُمْ] بِأَسْمَائِهِمْ وَاحِداً وَاحِداً، وَ کُلُّ صَاحِبِ صِنَاعَةٍ یَقُولُ کَذَلِکَ وَ هُوَ عَلَی صِنَاعَتِهِ، فَلَمَّا سَمِعَ عُمَرُ ذَلِکَ ضَاقَتْ عَلَیْهِ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ طَالَتْ عَلَیْهِ الْأَیَّامُ حَتَّی جَاءَ (6) لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ، فَمَضَی إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ فَوَصَلَ (7) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَیْهِ (8) عَادَتَهُ، فَکَانَ عُمَرُ یَتَرَقَّبُهُ حَتَّی مَضَی مُعْظَمُ اللَّیْلِ وَ فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ هَمَّ بِالرُّجُوعِ فَتَبِعَهُ عُمَرُ حَتَّی وَصَلَا الْفَجْرَ الْمَدِینَةَ، فَدَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْمَسْجِدَ وَ صَلَّی خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ صَلَّی عُمَرُ أَیْضاً، ثُمَّ الْتَفَتَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی عُمَرَ، فَقَالَ: یَا عُمَرُ! أَیْنَ کُنْتَ أُسْبُوعاً لَا نَرَاکَ عِنْدَنَا؟! فَقَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! کَانَ مِنْ شَأْنِی .. کَذَا وَ کَذَا، وَ قَصَّ عَلَیْهِ مَا جَرَی لَهُ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا تَنْسَ مَا شَاهَدْتَ بِنَظَرِکَ، فَلَمَّا سَأَلَهُ مَنْ سَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ، فَقَالَ: نَفَذَ فِیَّ سِحْرُ بَنِی هَاشِمٍ.
أقول: هذا حدیث غریب لم أره إلّا فی الکتاب المذکور.
کَشْفُ الْحَقِّ (9) لِلْعَلَّامَةِ الْحِلِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ: رَوَی الْحَافِظُ مُحَمَّدُ بْنُ
ص: 335
زیرا فاصله ما با مدینه بیش از دو سال است، و هرگاه کسی را که مدینه و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را دیده است ببینیم، او را متبرک می دانیم و به دیدن او می رویم، و گاهی کسی را که تو را آورده می بینیم و می گوییم: تو بودی که در یکی از شب ها از مدینه آمده ای؟
عمر وارد آن شهر شد و دید همه مردم، ظالمان بر اهل بیت پیامبرصلَّی الله علیه و آله را نفرین می کنند و یکی یکی آن ها را به نام هایشان می خوانند، و هر صاحب پیشه ای درحالی که کار می کرد، همان گونه می گفت. همین که عمر آن را شنید، زمین با آن گستردگی اش بر او تنگ شد و روزها طولانی گشت تا اینکه شب جمعه آمد، و به همان مکان رفت و امیرمؤمنان علی علیه السلام مطابق عادتشان به آنجا رسیدند، عمر امام را زیر نظر داشت تا آن که بیش از نصف شب گذشت و امام از نماز فارغ شدند و تصمیم به برگشتن گرفتند. پس عمر به دنبالشان حرکت کرد تا به نماز صبح در مدینه رسیدند، امیرمؤمنان علیه السلام وارد مسجد شده و پشت سر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به نماز ایستادند و عمر نیز نماز خواند.
سپس پیامبرصلَّی الله علیه و آله رو کردند به عمر و فرمودند: ای عمر، هفته ای است که تو را نزد خود نمی بینم، کجا بودی؟ عمر عرض کرد: ای رسول خدا، حالم این چنین و آن چنان بود، و ماجرا را بر حضرت تعریف کرد. در این هنگام پیامبر فرمودند: آن چه را با چشم خود دیدی فراموش مکن. ولی هر کس از او درباره آن ماجرا می پرسید می گفت: جادوی فرزندان هاشم در من اثر کرد.
مؤلف: این حدیثی است غریب که تنها آن را در کتاب نامبرده دیدم.
روایت158.
کشف الحق(1): علامه حلّی آورده است: حافظ قرآن محمد بن
ص: 335
مُوسَی الشِّیرَازِیُّ فِی کِتَابِهِ الَّذِی اسْتَخْرَجَهُ مِنَ التَّفَاسِیرِ الِاثْنَیْ عَشَرَ: تَفْسِیرِ (1) أَبِی یُوسُفَ یَعْقُوبَ بْنِ سُفْیَانَ، وَ تَفْسِیرِ ابْنِ جَرِیحٍ، وَ تَفْسِیرِ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ، وَ تَفْسِیرِ وَکِیعِ بْنِ جَرَّاحٍ، وَ تَفْسِیرِ یُوسُفَ بْنِ مُوسَی الْقَطَّانِ، وَ تَفْسِیرِ قَتَادَةَ، وَ تَفْسِیرِ أَبِی عُبَیْدَةَ (2) الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ، وَ تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ حَرْبٍ الطَّائِیِّ، وَ تَفْسِیرِ السُّدِّیِّ، وَ تَفْسِیرِ مُجَاهِدٍ، وَ تَفْسِیرِ مُقَاتِلِ بْنِ حَیَّانَ، وَ تَفْسِیرِ أَبِی صَالِحٍ، وَ کُلُّهُمْ مِنَ الْجَمَاهِرَةِ (3)، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ، قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَذَاکَرْنَا رَجُلًا یُصَلِّی وَ یَصُومُ وَ یَتَصَدَّقُ (4) وَ یُزَکِّی، فَقَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا أَعْرِفُهُ .. فَقُلْنَا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّهُ عَبَدَ اللَّهَ (5) وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُقَدِّسُهُ وَ یُوَحِّدُهُ.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَا أَعْرِفُهُ، فَبَیْنَا نَحْنُ فِی ذِکْرِ الرَّجُلِ إِذْ قَدْ (6) طَلَعَ عَلَیْنَا، فَقُلْنَا: هُوَ ذَا، فَنَظَرَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ (7) لِأَبِی بَکْرٍ: خُذْ سَیْفِی هَذَا وَ امْضِ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ فَاضْرِبْ (8) عُنُقَهُ، فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ یَأْتِیهِ مِنْ حِزْبِ الشَّیْطَانِ ..
فَدَخَلَ أَبُو بَکْرٍ الْمَسْجِدَ فَرَآهُ رَاکِعاً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَا أَقْتُلُهُ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَهَانَا عَنْ قَتْلِ (9) الْمُصَلِّینَ، فَرَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ:
یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی رَأَیْتُهُ یُصَلِّی.
ص: 336
موسی شیرازی در کتابش که آن را از دوازده تفاسیر زیر استخراج کرده است: تفسیر ابی یوسف یعقوب بن سفیان، و تفسیر ابن جریح، و تفسیر مقاتل بن سلیمان، و تفسیر وکیع بن جرّاج و تفسیر یوسف بن موسی القطّان، و تفسیر قتاده و تفسیر ابن عبیده قاسم بن سلام، و تفسیر علی بن حرب طائی، و تفسیر السدی و تفسیر مجاهد و تفسیر مقاتل بن حیّان، و تفسیر ابی صلاح، که همه آن ها از جمهور مفسرین و راویان هستند، از انس بن مالک روایت کرد که گفت:
در محضر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته بودیم. از مردی سخن گفتیم که نماز می خواند و روزه می داشت و صدقه و زکات می داد، رسول خدا به ما فرمودند: او را نمی شناسم. ما عرض کردیم: ای رسول خدا، او خداوند را عبادت کرده و زبان به تسبیح و تقدیس و توحید او گشوده است. پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: او را نمی شناسم. درحالی که ما درباره آن مرد سخن می گفتیم، ناگهان آن مرد بر ما نمایان شد، عرض کردیم: او همان مرد است. رسول خدا در این هنگام به او نگریست و به ابوبکر فرمود: این شمشیرم را بگیر و به سوی او برو و گردنش را بزن؛ زیرا که او نخستین گرونده به حزب شیطان است. ابوبکر وارد مسجد شد و او را در حالت رکوع یافت، و گفت: به خدا سوگند، او را نمی کشم؛ چرا که رسول خدا ما را از کشتن نمازگزاران منع کرده است. بنابراین نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برگشت و گفت: ای رسول خدا، دیدم که نماز می خواند.
ص: 336
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اجْلِسْ، فَلَسْتَ بِصَاحِبِهِ، قُمْ یَا عُمَرُ! وَ (1) خُذْ سَیْفِی مِنْ یَدِ (2) أَبِی بَکْرٍ وَ ادْخُلِ الْمَسْجِدَ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ (3)، قَالَ عُمَرُ:
فَأَخَذْتُ السَّیْفَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ وَ دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَرَأَیْتُ الرَّجُلَ سَاجِداً، فَقُلْتُ: وَ اللَّهِ لَا أَقْتُلُهُ فَقَدِ اسْتَأْمَنَهُ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی، فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی رَأَیْتُ الرَّجُلَ سَاجِداً.
فَقَالَ: یَا عُمَرُ! اجْلِسْ فَلَسْتَ بِصَاحِبِهِ، قُمْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّکَ أَنْتَ قَاتِلُهُ، إِنْ وَجَدْتَهُ فَاقْتُلْهُ، فَإِنَّکَ إِنْ قَتَلْتَهُ لَمْ یَقَعْ بَیْنَ أُمَّتِی اخْتِلَافٌ أَبَداً.
قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَأَخَذْتُ السَّیْفَ وَ دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَلَمْ أَرَهُ، فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! مَا رَأَیْتُهُ.
فَقَالَ: یَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَّ أُمَّةَ مُوسَی افْتَرَقَتْ إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِیَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِی النَّارِ، وَ إِنَّ أُمَّةَ عِیسَی (علیه السلام) افْتَرَقَتِ اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِیَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِی النَّارِ، وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفْتَرِقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِیَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِی النَّارِ. فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! وَ مَا النَّاجِیَةُ؟.
فَقَالَ: الْمُتَمَسِّکُ بِمَا أَنْتَ عَلَیْهِ وَ أَصْحَابُکَ (4)، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِی ذَلِکَ الرَّجُلِ (5): ثانِیَ عِطْفِهِ (6). یَقُولُ: هَذَا أَوَّلُ مَنْ یَظْهَرُ مِنْ أَصْحَابِ الْبِدَعِ وَ الضَّلَالاتِ.
قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: وَ اللَّهِ مَا قَتَلَ ذَلِکَ الرَّجُلَ إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَوْمَ صِفِّینَ،
ص: 337
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: بنشین، تو مرد آن نیستی. ای عمر، برخیز و این شمشیر مرا از دست ابوبکر بگیر و وارد مسجد شده و گردن او را بزن. عمر می گوید: من شمشیر را از ابوبکر گرفتم و وارد مسجد شدم، و او را در حالت سجده دیدم و گفتم: سوگند به خدا، او را نمی کشم که بهتر از من او را پناه داده است. من پیش رسول خدا برگشته و عرض کردم: ای رسول خدا، دیدم که آن مرد سجده می کرد. حضرت فرمود: ای عمر، بنشین، تو هم مرد این کار نیستی. تو ای علی، برخیز که تو او را هلاک می کنی، اگر او را یافتی بکش؛ چرا که اگر او را بکشی، دیگر میان امت من هرگز اختلافی نخواهد افتاد. علی علیه السلام می فرماید: من شمشیر را گرفتم و به مسجد داخل شدم ولی او را ندیدم، پس نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بازگشته و عرض کردم؛ ای رسول خدا، او را ندیدم .
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای اباالحسن، امت موسی به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که یکی از آن ها نجات می یابد و بقیه در آتش جهنم خواهند بود، و امت عیسی علیه السلام هفتاد دو فرقه شدند که یک فرقه رستگار گشته و بقیه هلاک می شوند، و امت من به هفتاد و سه فرقه تقسیم می شوند که یکی از آن ها نجات می یابد و دیگران در آتش جهنم هلاک می شوند. من عرض کردم: ای رسول خدا، آن فرقه ای که نجات می یابد کدام است؟ حضرت فرمود: هر کس به عقاید تو و یارانت چنگ زند. بنابراین خداوند بلند مرتبه درباره آن مرد نازل کرد: «ثَانِیَ عِطْفِهِ»،(1){از
سر نخوت.} می گوید: این نخستین پدیدآورنده بدعت ها و گمراهی هاست. ابن عباس می گوید: به خدا سوگند، جز امیرمؤمنان علیه السلام در روز صفین کسی آن مرد را نکشت.
ص: 337
ثُمَّ قَالَ: لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ (1) قَالَ الْقَتْلُ (2): وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَرِیقِ (3) بِقِتَالِهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَوْمَ صِفِّینَ (4).
قال العلّامة رحمه اللّه (5): تضمّن الحدیث أنّ أبا بکر (6) و عمر لم یقبلا أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لم یقبلا قوله، و اعتذرا بأنّه یصلّی و یسجد، و لم یعلما أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أعرف بما هو علیه منهما، و لو لم یکن مستحقّا للقتل لم یأمر اللّه تعالی (7) نبیّه بذلک، و کیف ظهر إنکار النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی أبی بکر بقوله: لست بصاحبه، و امتنع عمر من فعله (8)، و مع ذلک فإنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حکم بأنّه لو قتل لم یقع بین أمّتی اختلاف أبدا، و کرّر الأمر بقتله ثلاث مرّات عقیب الإنکار علی الشیخین، و حکم صلّی اللّه علیه و آله بأنّ أمّته ستفترق ثلاثا و سبعین فرقة، اثنتان و سبعون منها فی النار، و أصل هذا بقاء ذلک الرجل الذی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الشیخین بقتله فلم یقتلاه، فکیف یجوز للعامی تقلید من یخالف أمر الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (9): وَ قَدْ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ، وَ جَابِرٌ، وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ، وَ أَبُو وَائِلٍ، وَ الْقَاضِی عَبْدُ الْجَبَّارِ، وَ أَبُو عَلِیٍّ الْجُبَّائِیُّ،
ص: 338
سپس خداوند می فرماید: «فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ»،(1) {در این دنیا برای او رسوایی است.}یعنی کشته شدن، «وَنُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَذَابَ الْحَرِیقِ»،(2)
{و در روز رستاخیز او را عذاب آتش سوزان می چشانیم.}، زیرا با علی بن ابی طالب در روز صفین به نبرد برخاست.
علامه حلّی - رحمه الله - می گوید(3):
این حدیث نشان می دهد که ابوبکر و عمر سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را نپذیرفتند،؛ و عذر آوردند که او نماز می خواند و سجده می کند، و ندانستند که پیامبر به عقیده و دین آن مرد از آنها داناتر است، و اگر مستحق کشته شدن نبود، خداوند بلندمرتبه به پیامبرش به آن دستور نمی داد. بنگرید پیامبر چگونه انکار ابوبکر را با این سخنان آشکار کردند که فرمود: تو مرد آن عمل نیستی. و عمر هم از انجام آن دستور سرباز زد، با وجود این که پیامبر فرمودند: اگر کشته شود، میان امتم هرگز اختلافی پیش نخواهد آمد، و در پی انکار شیخین، دستور قتل او را سه بار تکرار کردند و حکم کردند که امتش به هفتاد و سه فرقه تقسیم می شود، که هفتاد و دو فرقه در جهنم هستند، و ریشه این تفرقه، آن مردی بود که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به شیخین دستور کشتن او را دادند ولی آن دو او را نکشتند، پس عوام چگونه تقلید از کسی را که از فرمان رسول خدا سرپیچی می کند، جایز می دانند؟!
روایت159.
علامه حلّی - رحمَه الله علیه - در کتاب مذکور آورده است(4):
عبدالله بن عباس، و جابر و سهل بن حنیف و ابو وائل و قاضی عبدالجبار و ابوعلی جبائی،
ص: 338
وَ أَبُو مُسْلِمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ، وَ یُوسُفُ الثَّعْلَبِیُّ (1)، وَ الطَّبَرِیُّ، وَ الْوَاقِدِیُّ، وَ الزُّهْرِیُّ، وَ الْبُخَارِیُّ، وَ الْحُمَیْدِیُّ فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ (2) فِی مُسْنَدِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ فِی حَدِیثِ الصُّلْحِ بَیْنَ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو وَ بَیْنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْحُدَیْبِیَةِ، یَقُولُ فِیهِ: فَقَالَ (3) عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقُلْتُ لَهُ:
أَ لَسْتَ نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟!. قَالَ: بَلَی.
قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: بَلَی.
قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً (4).
قَالَ: إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ لَسْتُ أَعْصِیهِ وَ هُوَ نَاصِرِی .. قُلْتُ: أَ وَ لَیْسَ کُنْتَ تُحَدِّثُنَا (5) أَنَّا سَنَأْتِی الْبَیْتَ فَنَطُوفُ بِهِ (6). قَالَ عُمَرُ: فَأَتَیْتُ أَبَا بَکْرٍ، فَقُلْتُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَیْسَ هَذَا نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟!. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی هَذِهِ (7) الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً.
قَالَ: أَیُّهَا الرَّجُلُ! إِنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ، وَ لَا یَعْصِی لِرَبِّهِ (8) وَ هُوَ نَاصِرُهُ، فَاسْتَمْسِکْ بِعُذْرِهِ (9) فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ عَلَی الْحَقِّ.
ص: 339
ابومسلم اصفهانی و یوسف تعلبی و طبری و واقدی و زهری و بخاری و حمیدی در جمع بین صحیحان در مسند المسور بن مخرمه در حدیث صلح حدیبیه میان سهیل بن عمرو و پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت کردند، ابن عباس می گوید:
عمر بن خطاب گفت: نزد پیامبر آمدم و گفتم: آیا پیامبر به حق نیستی؟! پیامبر فرمود: آری، گفتم: چرا باید ذلت و خواری را در دینمان بپذیریم؟ حضرت فرمود: من فرستاده خدا هستم و او را عصیان نمی کنم و او یاور من است. من گفتم: آیا تو نبودی که گفتی به کعبه خواهیم آمد و طواف خواهیم کرد؟
عمر می گوید: نزد ابوبکر آمدم، گفتم: ای ابوبکر، آیا این پیامبر صلَّی الله علیه و آله بر حق رسول خدا نیست؟ گفت:آری. گفتم: و آیا ما بر حق نیستیم و دشمنان بر باطل نیستند؟ گفت:آری. گفتم: پس برای چه راضی به ذلت و خواری در دینمان باشیم؟ ابوبکر گفت: ای مرد! او فرستاده خداست، و پروردگارش را مخالفت نمی کند و او یاورش است، عذر او را بپذیر، به خدا سوگند او بر حق است.
ص: 339
قُلْتُ: أَ لَیْسَ کَانَ یُحَدِّثُنَا أَنَّهُ سَیَأْتِی الْبَیْتَ وَ یَطُوفُ بِهِ (1)؟!. قَالَ: فَأَخْبَرَکَ أَنَّهُ یَأْتِیهِ (2) الْعَامَ؟ قُلْتُ: لَا.
قَالَ: فَإِنَّکَ آتِیهِ وَ تَطُوفُ بِهِ (3).
وَ زَادَ الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ عِنْدَ ذِکْرِ سُورَةِ الْفَتْحِ وَ غَیْرُهُ مِنَ الرُّوَاةِ: أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قَالَ: مَا شَکَکْتُ مُنْذُ أَسْلَمْتُ إِلَّا یَوْمَئِذٍ (4).
ثم قال رحمه اللّه (5): فهذا (6) الحدیث یدلّ علی تشکیک عمر و الإنکار علی رسول اللّه (7) صلّی اللّه علیه و آله فیما فعله بأمر اللّه، ثم رجوعه إلی أبی بکر حتّی أجابه بالصحیح، و کیف استجاز عمر أن یوبّخ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و یقول له- عقیب قوله صلّی اللّه علیه و آله: إنّی رسول اللّه و لست أعصیه، و هو ناصری أ لیس (8) کنت تحدّثنا أنّا سنأتی البیت و نطوف به؟!.
گفتم: آیا نمی گفت که به زودی به مکه می رویم و طواف می کنیم؟! ابوبکر گفت: آیا پیامبر خبر داد که امسال به حج می رود؟ گفتم: نه، او گفت: تو به حج می آیی و طواف می کنی. ثعلبی در تفسیر خود به هنگام ذکر سوره فتح و دیگر راویان افزودند که عمر بن خطاب گفت: از هنگامی که مسلمان شده ام، جز در این روز (صلح حدیبیه) شک نکردم.
سپس علامه حلّی - رحمَه الله علیه - می گوید: این حدیث دلیل است بر شک عمر و عیب و ایراد گرفتن او از پیامبر در فرمان الهی. پس از آن، به نزد ابوبکر رفت و او هم جواب صحیح را داد، عمر چگونه بر خود جایز می داند که پیامبر را توبیخ کند و در پی این گفته وی صلَّی الله علیه و آله: من فرستاده خدا هستم و او را عصیان نمی کنم و او یاور من است، به ایشان می گوید: آیا نگفتی که به کعبه خواهیم آمد و طواف می کنیم؟
روایت160.
سپس علامه - رحمَه الله علیه - گفته است(1):
در جمع بین صحیحین در مسند عایشه،
ص: 340
مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَی صِحَّتِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْتَمَ (1) بِالْعِشَاءِ (2) حَتَّی نَادَاهُ عُمَرُ: الصَّلَاةَ (3)! نَامَ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ، فَخَرَجَ (4)! وَ قَالَ: مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُبْرِزُوا (5) رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی الصَّلَاةِ، وَ ذَلِکَ حِینَ صَاحَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ (6).
وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (7) فَجَعَلَ ذَلِکَ مُحْبِطاً لِلْعَمَلِ، وَ قَالَ: إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ (8).
وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ (9): وَ فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ لِلْحُمَیْدِیِّ (10) فِی مُسْنَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ: أَنَّهُ لَمَّا تُوُفِّیَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی سَلُولٍ (11) جَاءَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (12) فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
ص: 341
از احادیثی که بر آن صحت اتفاق نظر وجود دارد، آمده که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نماز عشاء را به تاخیر انداخت تا این که عمر او را صدا زد: نماز! زنان و کودکان خوابیدند! پیامبر خارج شد و فرمود: شما را چه رسد که رسول خدا را بر نماز تشویق کنید؛ و آن زمانی بود که عمربن خطاب با صدای بلند فریاد زده بود و خداوند بلند مرتبه فرمود: «لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ»،(1) {صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنان که بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید، با او به صدای بلند سخن مگویید، مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود.} که این کار او عمل او را از بین برد، و خداوند فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ. وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکَانَ خَیْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»،(2) {کسانی که تو را از پشت اتاقها[ی مسکونی تو] به فریاد می خوانند، بیشترشان نمی فهمند. و اگر صبر کنند تا بر آنان درآیی، مسلما برایشان بهتر است و خدا آمرزنده و مهربان است.}
روایت161.
علامه - رحمَه الله علیه - آورده است(3):
حمیدی در جمع بین صحیحین در مسند عبدالله بن عمر بن خطاب آورده است: هنگامی که عبدالله بن ابی سلول از دنیا رفت، پسرش خدمت رسول خدا آمد و از ایشان خواست بر پدرش نماز بخواند. پیامبرصلَّی الله علیه و آله برخاست
ص: 341
لِیُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَامَ عُمَرُ فَأَخَذَ بِثَوْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! أَ تُصَلِّی عَلَیْهِ وَ قَدْ نَهَاکَ رَبُّکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ؟!. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّمَا خَیَّرَنِی (1) اللَّهُ تَعَالَی قَالَ: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً ... (2) وَ سَأَزِیدُ عَلَی السَّبْعِینَ. قَالَ: إِنَّهُ مُنَافِقٌ ..
فَصَلَّی عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. وَ هَذَا رَدٌّ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (3).
وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ (4): وَ فِی الْجَمْعِ فِی الصَّحِیحَیْنِ (5) مِنْ مُسْنَدِ عَائِشَةَ، قَالَتْ: کَانَتْ (6) أَزْوَاجُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تخرجن [یَخْرُجْنَ] (7) لَیْلًا إِلَی لَیْلٍ قِبَلَ الْمَصَانِعِ، فَخَرَجَتْ سَوْدَةُ بِنْتُ زَمْعَةَ (8) فَرَآهَا عُمَرُ وَ هُوَ فِی الْمَجْلِسِ، فَقَالَ: عَرَفْتُکِ یَا سَوْدَةُ! فَنَزَلَ آیَةُ الْحِجَابِ عَقِیبَ ذَلِکَ (9).
وَ هُوَ یَدُلُّ عَلَی سُوءِ أَدَبِ عُمَرَ حَیْثُ کَشَفَ سَتْرَ (10) زَوْجَةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ دَلَّ عَلَیْهَا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ أَخْجَلَهَا، وَ مَا قَصَدَتْ بِخُرُوجِهَا لَیْلًا إِلَّا الِاسْتِتَارَ عَنِ النَّاسِ (11) وَ صِیَانَةَ نَفْسِهَا، وَ أَیُّ ضَرُورَةٍ لَهُ (12) إِلَی تَخْجِیلِهَا حَتَّی أَوْجَبَ ذَلِکَ نُزُولَ
ص: 342
تا بر او نماز بگذارد، در این هنگام عمر بر خاست و لباس رسول خدا را گرفت و گفت: ای رسول خدا، آیا بر او نماز می خوانی حال آن که پروردگارت از نماز گزاردن بر او نهی کرده است؟! پس رسول خدا فرمود: خداوند بلند مرتبه خود، مرا مختار کرد و فرمود: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً»،(1){چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش طلب کنی.} و بیش از هفتاد بار بر او استغفار خواهم کرد. عمر گفت: او منافق است. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر جنازه او نماز خواند. و این ردّ بر پیامبر است.
روایت162.
علامه - رحمه الله - آورده است(2):
در جمع بین صحیحین از مسند عایشه آمده است: عایشه گفت: همسران پیامبرصلَّی الله علیه و آله شب ها به سوی آبگیرها می رفتند، شبی سَوْدَه دختر زَمْعَه بیرون آمد. عمر که در محل بود او را دید و گفت: ای سَوده، تو را شناختم. بنابر این در پی آن قضیه، آیه حجاب نازل شد.
و این خود دلیلی است بر بی ادبی عمر، زیرا او راز همسر پیامبرصلَّی الله علیه و آله را فاش کرد و دیگران را متوجه همسر ایشان کرده و باعث شرمساری او شد. همسر پیامبر جز برای دور ماندن از دید مردم و صیانت از خودش، شب هنگام خارج نشد، و کدامین ضرورت است که عمر او را شرمسار کند، تا آن که
ص: 342
آیَةِ الْحِجَابِ.
أقول: أورد قدّس اللّه روحه کثیرا من مطاعنهم ترکناها اختصارا و سنعید الکلام بذکر تفاصیل مثالبهم و إثباتها بما هو متداول بینهم الیوم من کتبهم التی لا یمکنهم القدح فی روایاتها و بسط القول فیها اعتراضا و جوابا لیتمّ الحجّة علی المخالفین و لا یبقی لهم عذر فی الدنیا و لا فی یوم الدین. و نرجو من فضله تعالی أن لا یحرمنی أجر ذلک، فإنّه لا یضیع عنده أجر المحسنین.
یل (1): الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ، قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَالِساً (2) فِی أَصْحَابِهِ إِذْ أَتَاهُ وَفْدٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ، مِنْهُمْ (3) مَالِکُ بْنُ نُوَیْرَةَ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! عَلِّمْنِی الْإِیمَانَ؟.
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: تَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ، وَ تُصَلِّی الْخَمْسَ، وَ تَصُومُ شَهْرَ (4) رَمَضَانَ، وَ تُؤَدِّی الزَّکَاةَ، وَ تَحُجُّ الْبَیْتَ، وَ تُوَالِی وَصِیِّی هَذَا مِنْ بَعْدِی- وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) بِیَدِهِ- وَ لَا تَسْفِکُ دَماً، وَ لَا تَسْرِقُ، وَ لَا تَخُونُ، وَ لَا تَأْکُلُ مَالَ الْیَتِیمِ، وَ لَا تَشْرَبُ الْخَمْرَ، وَ تُوفِی بِشَرَائِعِی، وَ تُحَلِّلُ حَلَالِی وَ تُحَرِّمُ حَرَامِی، وَ تُعْطِی الْحَقَّ مِنْ نَفْسِکَ لِلضَّعِیفِ وَ الْقَوِیِّ وَ الْکَبِیرِ وَ الصَّغِیرِ .. حَتَّی عَدَّ عَلَیْهِ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ.
فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ! أَعِدْ عَلَیَّ فَإِنِّی رَجُلٌ نَسَّاءٌ، فَأَعَادَهَا عَلَیْهِ فَعَقَدَهَا بِیَدِهِ، وَ قَامَ وَ هُوَ یَجُرُّ إِزَارَهُ وَ هُوَ یَقُولُ: تَعَلَّمْتُ الْإِیمَانَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ، فَلَمَّا بَعُدَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ: إِلَی مَنْ تُشِیرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟!. فَأَطْرَقَ إِلَی الْأَرْضِ
ص: 343
آیه حجاب نازل شود؟
مؤلف: علامه حلّی - قدس الله روحه - بسیاری از طعن های آنان را آورده است، ولی ما به خاطر کوتاهی و اختصار، آن ها را ذکر نکردیم، و به زودی به طور مفصل از عیب های آنان و اثبات آن عیوب، با کمک گرفتن از کتاب هایشان سخن خواهیم گفت که بین آن ها متداول بوده و نمی توانند بر روایات آن کتاب ها عیب بگیرند، و با طرح سؤال و جواب دراین باره، سخن را بسط خواهیم داد، تا حجت بر مخالفان تمام شود و هیچ عذری در این دنیا و آخرت نداشته باشند. و از خداوند می خواهیم که اجر این کار را از ما دریغ نکند؛ چرا که او پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.
روایت163.
نهج الحق و کشف الصدق:(1)
بَرَاء بن عازب می گوید: درحالی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بین اصحابش نشسته بود، ناگهان گروهی از بنی تمیم نزد وی آمدند که در میان آن ها مالک بن نویره بود، عرض کرد: ای رسول خدا، ایمان را به من عرضه دار. رسول خدا فرمود: این که گواهی دهی خدایی جز خداوند یگانه نیست و شریکی ندارد و من فرستاده او هستم و نماز پنجگانه را به جای آورده و ماه رمضان را روزه داشته و زکات را پرداخته و کعبه را حج کنی و این وصی مرا بعد از من- حضرت با دستشان به علی علیه السلام اشاره کردند - دوست بداری و خونریزی و سرقت نکرده و خیانت نکنی و مال یتیم را نخوری و شراب ننوشی و به شریعت من پایبند بوده و حلال مرا حلال و حرامم را حرام بداری و از جانب خود حق را به ضعیف و قوی و بزرگ و کوچک بدهی... همین طور حضرت شرایع اسلام را بر او ذکر کردند.
مالک عرض کرد: ای رسول خدا، دوباره بر من بگویید، من مردی بسیار فراموشکارم. پس پیامبر بار دیگر آن شرایع را بر او عرضه داشت و او هم به دست خود آن ها را نوشت. و برخاست درحالی که لباس خود را بر زمین می کشید و می گفت: به خدای کعبه، ایمان را آموختم. هنگامی که از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دور شد، حضرت فرمود: هرکس دوست دارد مردی از اهل بهشت ببیند، به این مرد بنگرد.
ابوبکر و عمر گفتند: ای رسول خدا، به چه کسی اشاره می کنی؟! پیامبر سرش را پایین انداخت و آن دو به سرعت رفتند
ص: 343
فَاتَّخَذَا (1) فِی السَّیْرِ فَلَحِقَاهُ، فَقَالا لَهُ (2): الْبِشَارَةُ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بِالْجَنَّةِ، فَقَالَ:
أَحْسَنَ اللَّهُ تَعَالَی بِشَارَتَکُمَا إِنْ کُنْتُمَا مِمَّنْ یَشْهَدُ بِمَا شَهِدْتُ بِهِ، فَقَدْ عَلِمْتُمَا مَا عَلَّمَنِی النَّبِیُّ (3) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ إِنْ لَمْ تَکُونَا کَذَلِکَ فَلَا أَحْسَنَ اللَّهُ بِشَارَتَکُمَا.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَا تَقُلْ ذَلِکَ (4) فَأَنَا أَبُو عَائِشَةَ زَوْجَةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.
قَالَ: قُلْتُ: ذَلِکَ فَمَا حَاجَتُکُمَا؟.
قَالا: إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ الْجَنَّةِ فَاسْتَغْفِرْ لَنَا.
فَقَالَ: لَا غَفَرَ اللَّهُ لَکُمَا، أَنْتُمَا نَدِیمَانِ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ صَاحِبِ (5) الشَّفَاعَةِ وَ تَسْأَلَانِی أَسْتَغْفِرُ لَکُمَا؟! فَرَجَعَا وَ الْکَآبَةُ لَائِحَةٌ فِی وَجْهَیْهِمَا، فَلَمَّا رَآهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَبَسَّمَ، وَ قَالَ: فِی (6) الْحَقِّ مَغْضَبَةٌ؟!.
فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَجَعَ بَنُو تَمِیمٍ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُمْ مَالِکُ بْنُ نُوَیْرَةَ، فَخَرَجَ لِیَنْظُرَ مَنْ قَامَ مَقَامَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَدَخَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ- وَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ یَخْطُبُ النَّاسَ- فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ قَالُوا (7): أَخُو تَیْمٍ؟.
قَالُوا (8): نَعَمْ. قَالَ: مَا (9) فَعَلَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الَّذِی أَمَرَنِی بِمُوَالاتِهِ؟. قَالُوا: یَا أَعْرَابِیُّ! الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَ الْأَمْرِ الْآخَرِ.
ص: 344
و به او رسیدند و به او گفتند: تو را مژده از سوی خدا و پیامبرش به بهشت. مالک گفت: خداوند بلند مرتبه مژده شما را نیکو گرداند، اگر آن چه را دیدم شما هم دیده باشید، و آن چه را که یاد گرفتم شما هم آموخته باشید. اگر این گونه نباشید، خداوند مژده شما را نیک نگرداند. ابوبکر گفت: این را نگو که من پدر عایشه همسر پیامبر هستم. مالک گفت: آن را گفتم اینک حاجتتان چیست؟ آن دو گفتند: تو از بهشتیان هستی، پس برای ما طلب آمرزش کن. مالک گفت: خداوند شما را نبخشد، شما دو نفر همنشین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و صاحب شفاعت می باشید و از من می خواهید که برای شما آمرزش بطلبم؟! پس آن دو برگشتند درحالی که افسردگی در چهره آن ها نمایان بود. چون پیامبر صلَّی الله علیه و آله آن دو را دید لبخندی زد و فرمود: سخن حق ناراحت کننده است.
هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفتند و بنو تمیم به مدینه بازگشتند و به همراهشان مالک بن نویره بود، مالک خواست ببیند چه کسی جانشین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شده است، ازاین رو، روز جمعه درحالی که ابوبکر بر بالای منبر بر مردم خطبه می خواند داخل مسجد شد و به او نگاه کرد و گفت: ابی تیمی (ابوبکر) تو هستی؟ گفتند: آری، گفت: وصی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که حضرت مرا به محبت به او دستور داده، چه کرد؟ گفتند: ای بادیه نشین! امر همان است که بعد از امر دیگری
ص: 344
قَالَ: تَاللَّهِ (1) مَا حَدَثَ شَیْ ءٌ وَ إِنَّکُمْ لَخُنْتُمُ (2) اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، ثُمَّ تَقَدَّمَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ قَالَ لَهُ (3): مَنْ أَرْقَاکَ هَذَا الْمِنْبَرَ وَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَالِسٌ؟!. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَخْرِجُوا الْأَعْرَابِیَّ الْبَوَّالَ عَلَی عَقِبَیْهِ مِنْ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ!.
فَقَامَ إِلَیْهِ قُنْفُذُ بْنُ عُمَیْرٍ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَلَمْ یَزَالا یکذان [یَلْکُزَانِ] (4) عُنُقَهُ حَتَّی أَخْرَجَاهُ، فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ وَ أَنْشَأَ یَقُولُ شِعْراً (5):
أَطَعْنَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کَانَ بَیْنَنَا فَیَا قَوْمُ مَا شَأْنِی وَ شَأْنُ أَبِی بَکْرٍ
إِذَا مَاتَ بَکْرٌ قَامَ (6) عَمْرٌو أَمَامَهُ (7) فَتِلْکَ- وَ بَیْتِ اللَّهِ- قَاصِمَةُ الظُّهْرِ
یُذَبُّ (8) وَ یَغْشَاهُ الْعِشَارُ کَأَنَّمَا (9) یُجَاهِدُ جَمّاً (10) أَوْ یَقُومُ عَلَی قَبْرٍ
فَلَوْ طَافَ (11) فِینَا مِنْ قُرَیْشٍ عِصَابَةٌ أَقَمْنَا وَ لَوْ کَانَ (12) الْقِیَامُ عَلَی جَمْرٍ
قَالَ: فَلَمَّا اسْتَتَمَّ الْأَمْرُ لِأَبِی بَکْرٍ وَجَّهَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ قَالَ لَهُ: قَدْ عَلِمْتَ
ص: 345
اتفاق بیفتد. مالک گفت: به خدا قسم، چیزی رخ نداده بلکه شما به خداوند و رسولش خیانت کرده اید. سپس در برابر ابوبکر ایستاد و گفت: چه کسی تو را بالای این منبر برده، حال آن که وصی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته است؟! ابوبکر گفت: این بادیه نشین را که بر پاشنههایش ادرار می کند، از مسجد رسول خدا خارج کنید. در این حال قنفذ بن عُمَید و خالد بن ولید برخاستند و پیوسته بر گردنش مشت می زدند تا او را از مسجد بیرون کردند، او هم سوار بر شترش شد و این اشعار را سرود:
- رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را در زمان حیاتش پیروی کردیم، ای قوم مرا با ابوبکر چکار است؟
- هرگاه بکر بمیرد عمرو بر جای او می نشیند و به خانه خدا قسم که آن کار کمر آدمی را می شکند.
- حمایت می شود و شتران نزد او می آیند، گویی همگی جهاد می کنند یا بر سر قبر می ایستند، - و اگر گروهی از قریش بر ما بگذرد برمی خیزیم و اگر چه آن بر خاستن بر روی آتش باشد.
ابن عازب می گوید: چون امر خلافت به نفع ابوبکر تمام شد، خالد بن ولید را خواست و به او گفت: به خوبی دیدی
ص: 345
مَا قَالَ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ، لَسْتُ (1) آمَنُ أَنْ یَفْتُقَ عَلَیْنَا فَتْقاً لَا یَلْتَامُ، فَاقْتُلْهُ، فَحِینَ أَتَاهُ خَالِدٌ رَکِبَ جَوَادَهُ وَ کَانَ فَارِساً یُعَدُّ بِأَلْفِ فَارِسٍ (2)، فَخَافَ خَالِدٌ مِنْهُ فَآمَنَهُ وَ أَعْطَاهُ الْمَوَاثِیقَ ثُمَّ غَدَرَ بِهِ بَعْدَ أَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَقَتَلَهُ، وَ عَرَسَ (3) بِامْرَأَتِهِ فِی لَیْلَتِهِ وَ جَعَلَ رَأْسَهُ فِی قِدْرٍ فِیهَا لَحْمُ جَزُورٍ لِوَلِیمَةِ عُرْسِهِ (4) لِامْرَأَتِهِ (5) یَنْزُو عَلَیْهَا نَزْوَ الْحِمَارِ .. وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ.
(6):
الْعِشَارُ- بالکسر-: جمعُ الْعُشَرَاءِ، و هی النّاقة الّتی مضی لحملها عشرة أشهر (7).
و الْجَمُّ- جمع الْجَمَّاءِ-: و هی الشّاة الّتی لا قرن لها (8).
و الأَجَمُّ: الرّجل بلا رمح (9)، و لعلّ تشبیه القوم بالعشار لِمَا أکلوا من الأموال (10) المحرّمة و طعموا من الولایات الباطلة، و نفی (11) کونها جمّا تهدید بأنّه و قومه کاملوا الإرادة و السلاح.
ص: 346
که در برابر بزرگان و شاهدان چه گفت، نگران هستم که اقدامی علیه ما بکند که جبران ناپذیر باشد، او را بکش. همین که خالد نزد مالک آمد، مالک سوار بر اسبش شد و جنگاوری بود که با هزار جنگاور برابری می کرد، خالد از او ترسید و به او امان داد، ولی پس از آن که مالک سلاح خود را بر زمین گذاشت، خالد بر او خیانت کرد و او را کشت و در همان شب با زنش زنا کرد و سر مالک را در دیگی گذاشت که گوشت شتر را به عنوان ولیمه عروسی زنش در آن قرار داده بود و همچون الاغ بر زنش پرید... که سخن آن طولانی است.
بیان
«العِشَار» به کسر عین: جمع عُشراء است و به شتری گفته می شود که از حمل آن ده ماه بگذرد، و «الجُمّ»: جمع جمّاء، گوسفندی که شاخ نداشته باشد. و «الأجمُّ»: مرد بدون نیزه، و شاید تشبیه مردم به شتران به این سبب بود که آن ها از اموال حرام و از ولایتهای باطل میخوردند و در این که «جما» تهدیدی است بر این که او و قومش کاملا بااراده و مسلح هستند.
ص: 346
إِرْشَادُ الْقُلُوبِ (1): مِنْ مَثَالِبِهِمْ- لَمّاً (2)
مَا تَضَمَّنَهُ خَبَرُ وَفَاةِ الزَّهْرَاءِ عَلَیْهَا السَّلَامُ قُرَّةِ عَیْنِ الرَّسُولِ وَ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیْهِ مَرْیَمَ الْکُبْرَی وَ الْحَوْرَاءِ الَّتِی أُفْرِغَتْ مِنْ مَاءِ الْجَنَّةِ مِنْ صُلْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، الَّتِی قَالَ فِی حَقِّهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ یَرْضَی لِرِضَاکِ وَ یَغْضَبُ لِغَضَبِکِ. وَ قَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا حَضَرَتْهَا الْوَفَاةُ قَالَتْ لِأَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ: إِذَا أَنَا مِتُّ فَانْظُرِی إِلَی الدَّارِ فَإِذَا رَأَیْتِ سِجْفاً مِنْ سُنْدُسٍ مِنَ الْجَنَّةِ قَدْ ضُرِبَ فُسْطَاطاً فِی جَانِبِ الدَّارِ فَاحْمِلِینِی (3) وَ زَیْنَبَ وَ أُمَّ کُلْثُومٍ فَاجْعَلُونِی (4) مِنْ وَرَاءِ السِّجْفِ وَ خَلُّوا (5) بَیْنِی وَ بَیْنَ نَفْسِی، فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ وَ ظَهَرَ السِّجْفُ حَمَلْنَاهَا وَ جَعَلْنَاهَا وَرَاءَهُ، فَغُسِّلَتْ
ص: 347
روایت164.
ارشاد القلوب: از عیب ها و طعن های آنان، مجموعه اخباری است که خبر وفات فاطمه زهرا سلام الله علیها در بردارد، فاطمه ای که نور دیده پیامبر و دوست داشتنی ترین مردم نزد آن حضرت، مریم کبری و حوراء که از آب بهشتی بر صلب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ریخته شد و رسول خدا در حقشان فرمود: خداوند با خشنودی تو خشنود گشته و با خشم تو خشمگین می شود. و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه پاره تن من است و آن که او را آزار دهد، به یقین مرا آزار داده است.
و روایت شده است که هنگامی که وفاتشان نزدیک شد به اسماء بنت عمیس فرمود: هرگاه من از دنیا رفتم به خانه بنگر، اگر پرده ای حریر از بهشت دیدی که در گوشه خانه بر پا شده است، مرا به آنجا ببر و زینب و ام کلثوم را پشت آن پرده قرار ده و مرا با خود تنها بگذار. چون حضرت زهرا سلام الله علیها وفات نمودند و آن پرده آشکار گشت، ایشان را به آن محل بردم و پشت پرده قرار دادم، و حضرت فاطمه سلام الله علیها را غسل دادند
ص: 347
وَ کُفِّنَتْ وَ حُنِّطَتْ بِالْحَنُوطِ، وَ کَانَ کَافُورٌ أَنْزَلَهُ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْجَنَّةِ فِی ثَلَاثِ صُرَرٍ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ: هَذَا حَنُوطُکَ وَ حَنُوطُ ابْنَتِکَ وَ حَنُوطُ أَخِیکَ عَلِیٍّ مَقْسُومٌ أَثْلَاثاً، وَ إِنَّ أَکْفَانَهَا وَ مَاءَهَا وَ أَوَانِیَهَا مِنَ الْجَنَّةِ.
وَ رُوِیَ أَنَّهَا تُوُفِّیَتْ عَلَیْهَا السَّلَامُ بَعْدَ غُسْلِهَا وَ تَکْفِینِهَا وَ حَنُوطِهَا، لِأَنَّهَا طَاهِرَةٌ لَا دَنَسَ فِیهَا، وَ أَنَّهَا أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ مِنْهَا غَیْرُهَا، وَ أَنَّهُ لَمْ یَحْضُرْهَا إِلَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ زَیْنَبُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ فِضَّةُ جَارِیَتُهَا (1) وَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ، وَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخْرَجَهَا وَ مَعَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فِی اللَّیْلِ وَ صَلَّوْا عَلَیْهَا، وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهَا أَحَدٌ، وَ لَا حَضَرُوا وَفَاتَهَا وَ لَا صَلَّی عَلَیْهَا أَحَدٌ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ غَیْرُهُمْ، لِأَنَّهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ أَوْصَتْ بِذَلِکَ، وَ قال [قَالَتْ]: لَا تُصَلِّ عَلَیَّ أُمَّةٌ نَقَضَتْ عَهْدَ اللَّهِ وَ عَهْدَ أَبِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ ظَلَمُونِی حَقِّی، وَ أَخَذُوا إِرْثِی، وَ خَرَقُوا صَحِیفَتِیَ الَّتِی کَتَبَهَا لِی أَبِی بِمِلْکِ فَدَکٍ، وَ کَذَّبُوا شُهُودِی وَ هُمْ- وَ اللَّهِ- جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أُمُّ أَیْمَنَ، وَ طُفْتُ عَلَیْهِمْ فِی بُیُوتِهِمْ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَحْمِلُنِی وَ مَعِیَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ لَیْلًا وَ نَهَاراً إِلَی مَنَازِلِهِمْ أُذَکِّرُهُمْ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ أَلَّا تَظْلِمُونَا وَ لَا تَغْصِبُونَا حَقَّنَا الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا، فَیُجِیبُونَّا لَیْلًا وَ یَقْعُدُونَ عَنْ نُصْرَتِنَا نَهَاراً، ثُمَّ یُنْفِذُونَ إِلَی دَارِنَا قُنْفُذاً وَ مَعَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ لِیُخْرِجُوا ابْنَ عَمِّی عَلِیّاً إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ لِبَیْعَتِهِمُ الْخَاسِرَةِ، فَلَا یَخْرُجُ إِلَیْهِمْ مُتَشَاغِلًا بِمَا أَوْصَاهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِأَزْوَاجِهِ وَ بِتَأْلِیفِ الْقُرْآنِ وَ قَضَاءِ ثَمَانِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَصَّاهُ بِقَضَائِهَا عَنْهُ عِدَاتٍ وَ دَیْناً، فَجَمَعُوا الْحَطَبَ الْجَزْلَ (2) عَلَی بَابِنَا وَ أَتَوْا بِالنَّارِ لِیُحْرِقُوهُ وَ یُحْرِقُونَا، فَوَقَفْتُ بِعَضَادَةِ الْبَابِ وَ نَاشَدْتُهُمْ بِاللَّهِ وَ بِأَبِی أَنْ یَکُفُّوا عَنَّا وَ یَنْصُرُونَا، فَأَخَذَ عُمَرُ السَّوْطَ مِنْ یَدِ قُنْفُذٍ- مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ- فَضَرَبَ بِهِ عَضُدِی
ص: 348
و کفن و حنوط کردند، و کافوری وجود داشت که جبرئیل علیه السلام آن را از بهشت در سه کیسه آورده بود و گفت: ای رسول خدا، پروردگارت بر تو سلام رسانده و می فرماید: این، حنوط تو و دخترت و برادرت علی است که به سه قسمت تقسیم شده است. و کفن ها و آّ بها و ظرف های آن همه از بهشت است.
و نقل شده است: حضرت فاطمه سلام الله علیها بعد از غسل کردن و کفن و حنوط شدن، از دنیا رفت؛ زیرا که ایشان طاهره ای هستند که هیچ آلودگی در او نیست، و ایشان بر خداوند گرامی تر از آن است که دیگری امر او را بر عهده گیرد، و تنها امیرمؤمنان و حسن و حسین و زینب و ام کلثوم و فضه کنیز آن حضرت و اسماء بنت عمیس بر حضرت فاطمه سلام الله علیها حاضر شدند و امیر مؤمنان علیه السلام به همراه امام حسن و حسین علیهما السلام شبانه فاطمه زهرا سلام الله علیها را خارج کردند و بر ایشان نماز گزاردند، و هیچ کس از آن باخبر نشد، و کسی از مردم غیر از آنان، نه به هنگام وفاتشان حضور داشتند و نه بر حضرت نماز گزاردند؛ زیرا حضرت زهرا سلام الله علیها خود بدان وصیت کرد و فرمود:
امتی که عهد خدا و پدرم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را درباره امیر مؤمنان علی علیه السلام نقض نموده و حق مرا غصب کرده و ارث مرا گرفته و صحیفه ای را که پدرم برای فدک نوشته بود پاره کردند و شاهدان مرا تکذیب کردند، بر من نماز مگذارند. شاهدانی که به خدا قسم، جبرائیل و میکائیل و امیرمؤمنان علیه السلام و ام ایمن بودند و من به خانه های آن ها سر زدم، درحالی که امیرمؤمنان علیه السلام مرا به همراه حسن و حسین شب و روز به خانه های آنان می برد و آنان را به یاد خدا و رسولش می انداختم تا بر من ظلم نکنند و حق ما را که خداوند بر ما قرار داده غصب نکنند، آن ها هم شب دعوت ما را استجابت کرده و به وقت روز از یاری کردن ما سر باز می زدند. سپس قنفذ را به همراه عمر بن خطاب و خالد بن ولید به خانه ما فرستادند تا پسرعمویم علی را به سقیفه بنی ساعده به خاطر بیعت باطل خود خارج کنند، او هم نزد آن ها خارج نشد و خود را به وصیتی که رسول خدا او را راجع به همسرانش و جمع آوری قرآن و پرداخت هشتاد هزار درهم قرض که او را به پرداخت آن سفارش کرده بود مشغول کرد. آن ها هیزم زیادی در برابر در خانه ما جمع کردند و آتش آوردند تا خانه و ما را به آتش بکشند، من پشت در ایستادم و آن ها را به خدا و پدرم قسم دادم که از ما دست بکشند، ولی عمر تازیانه را از دست قنفذ غلام ابوبکر گرفت و با آن بر بازوی من زد
ص: 348
فَالْتَوَی السَّوْطُ عَلَی عَضُدِی حَتَّی صَارَ کَالدُّمْلُجِ، وَ رَکَلَ (1) الْبَابَ بِرِجْلِهِ فَرَدَّهُ عَلَیَّ وَ أَنَا حَامِلٌ فَسَقَطْتُ لِوَجْهِی (2) وَ النَّارُ تُسْعَرُ وَ تَسْفَعُ (3) وَجْهِی، فَضَرَبَنِی بِیَدِهِ حَتَّی انْتَثَرَ قُرْطِی مِنْ أُذُنِی، وَ جَاءَنِی الْمَخَاضُ فَأَسْقَطْتُ مُحَسِّناً قَتِیلًا بِغَیْرِ جُرْمٍ، فَهَذِهِ أُمَّةٌ تُصَلِّی عَلَیَّ؟! وَ قَدْ تَبَرَّأَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمْ، وَ تَبَرَّأْتُ مِنْهُمْ. فَعَمِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) بِوَصِیَّتِهَا وَ لَمْ یُعْلِمْ أَحَداً بِهَا فَأُصْنِعَ (4) فِی الْبَقِیعِ لَیْلَةَ دُفِنَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ أَرْبَعُونَ قَبْراً جُدُداً.
ثُمَّ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ لَمَّا عَلِمُوا بِوَفَاةِ فَاطِمَةَ وَ دَفْنِهَا جَاءُوا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُعَزُّونَهُ بِهَا، فَقَالُوا: یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! لَوْ أَمَرْتَ بِتَجْهِیزِهَا وَ حَفْرِ تُرْبَتِهَا.
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَدْ وُرِّیَتْ وَ لَحِقَتْ بِأَبِیهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ (5).
فَقَالُوا: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، تَمُوتُ ابْنَةُ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَمْ یُخَلِّفْ فِینَا وَلَداً غَیْرَهَا، وَ لَا نُصَلِّی عَلَیْهَا! إِنَّ هَذَا لَشَیْ ءٌ عَظِیمٌ.
فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: حَسْبُکُمْ مَا جَنَیْتُمْ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ لَمْ أَکُنْ- وَ اللَّهِ- لِأَعْصِیَهَا فِی وَصِیَّتِهَا الَّتِی أَوْصَتْ (6) بِهَا فِی أَنْ لَا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا أَحَدٌ مِنْکُمْ، وَ لَا بَعُدَ الْعَهْدُ فَأُعْذَرَ، فَنَفَضَ الْقَوْمُ أَثْوَابَهُمْ، وَ قَالُوا:
لَا بُدَّ لَنَا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ مَضَوْا مِنْ فَوْرِهِمْ إِلَی الْبَقِیعِ فَوَجَدُوا فِیهِ أَرْبَعِینَ قَبْراً جُدُداً، فَاشْتَبَهَ عَلَیْهِمْ قَبْرُهَا عَلَیْهَا السَّلَامُ بَیْنَ تِلْکَ الْقُبُورِ فصح [فَضَجَ] النَّاسُ وَ لَامَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ قَالُوا: لَمْ تَحْضُرُوا وَفَاةَ بِنْتِ نَبِیِّکُمْ وَ لَا
ص: 349
و تازیانه بر بازویم پیچید، گویی که دستبندی شد، و با لگد بر در زد و آن را بر روی من برگرداند و حال آن که من حامله بودم. من به صورت بر زمین افتادم و آتش صورتم را می سوزاند، او به من سیلی زد که از شدت آن گوشواره ام از گوشم شکست و افتاد، من درد زایمان گرفتم و محسنم بدون هیچ جرمی کشته و سقط شد، وآیا این امت بر من نماز می خواند؟! حال آن که خدا و رسولش و من از آن ها بیزاری جسته ایم.
پس امیرمؤمنان علیه السلام به وصیت ایشان عمل کرد و کسی را از آن باخبر نکرد، و در شبی که فاطمه سلام الله علیها دفن شدند، در بقیع چهل قبر تازه آماده کردند؛ و چون مسلمانان از وفات فاطمه و دفن وی آگاه شدند، نزد امیرمؤمنان علیه السلام آمدند و به او تسلیت گفتند، و عرض کردند: ای برادر رسول خدا، کاش دستور می دادید ما هم بر جنازه فاطمه حاضر شده و در تدفین کمک می کردیم. علی علیه السلام فرمود: به خاک سپرده شده و به پدرشان صلَّی الله علیه و آله ملحق گشت. مردم گفتند: «انا لله و انّا الیه راجعون»، دختر پیامبرمان محمد از دنیا می رود و حال آن که پیامبر صلی الله علیه و آله فرزندی غیر از او در میان ما باقی نگذاشته است، و ما بر او نماز نمی گذاریم، این امری است عظیم! علی علیه السلام فرمود: شما را همین کافی است که بر خدا و رسولش صلَّی الله علیه و آله و بر اهل بیت او ظلم روا داشتید، به خدا قسم، نه در وصیتی که مرا بدان سفارش نمود که احدی از شما بر او نماز نگذارد مخالفت خواهم کرد و نه بعد از عهد و پیمانی که از من گرفت عذری دارم. مردم لباس های خود را تکان دادند و گفتند: باید بر دختر رسول خدا نماز بگذاریم. پس به سرعت به بقیع رفتند ولی چهل قبر جدید یافتند، و قبر حضرت فاطمه علیها السلام را از میان آن قبرها نتوانستند بیابند. پس همگی فریاد زدند و یکدیگر را سرزنش کردند و گفتند: نه بر وفات دختر پیامبرتان حاضر شدید و نه بر
ص: 349
الصَّلَاةَ عَلَیْهَا وَ لَا تَعْرِفُونَ قَبْرَهَا فَتَزُورُونَهُ؟.
فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: هَاتُوا مِنْ ثِقَاتِ الْمُسْلِمِینَ مَنْ یَنْبِشُ هَذِهِ الْقُبُورَ حَتَّی تَجِدُوا قَبْرَهَا فَنُصَلِّیَ عَلَیْهَا وَ نَزُورَهَا، فَبَلَغَ ذَلِکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَخَرَجَ مِنْ دَارِهِ مُغْضَباً وَ قَدِ احْمَرَّ وَجْهُهُ وَ قَامَتْ عَیْنَاهُ وَ دَرَّتْ أَوْدَاجُهُ، وَ عَلَی یَدِهِ قَبَاهُ (1) الْأَصْفَرُ الَّذِی لَمْ یَکُنْ یَلْبَسُهُ إِلَّا فِی یَوْمٍ کَرِیهَةٍ- یَتَوَکَّأُ عَلَی سَیْفِهِ ذِی الْفَقَارِ حَتَّی وَرَدَ الْبَقِیعَ، فَسَبَقَ النَّاسَ النَّذِیرُ، فَقَالَ لَهُمْ: هَذَا عَلِیٌّ قَدْ أَقْبَلَ کَمَا تَرَوْنَ یُقْسِمُ بِاللَّهِ لَئِنْ بُحِثَ مِنْ (2) هَذِهِ الْقُبُورِ حَجَرٌ وَاحِدٌ لَأَضَعَنَّ السَّیْفَ عَلَی غَائِرِ (3) هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَوَلَّی الْقَوْمُ هَارِبِینَ قِطَعاً قِطَعاً.
و منها: ما فعله الأول من التآمر علی الأمّة من غیر أن أباح اللّه له ذلک و لا رسوله، و مطالبة جمیعهم بالبیعة له و الانقیاد إلی طاعته طوعا و کرها، و کان ذلک أوّل ظلم ظهر فی الإسلام بعد وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، إذ کان هو و أولیاؤه جمیعا مقرّین بأنّ اللّه عزّ و جلّ و رسوله صلّی اللّه علیه و آله لم یولّیاه ذلک و لا أوجبا طاعته و لا أمرا ببیعته.
و طالب الناس بالخروج إلیه ممّا کان یأخذه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من الأخماس و الصدقات و الحقوق الواجبات.
ثم تسمّی بخلافة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد علم هو و من معه من الخاصّ و العامّ أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یستخلفه، فقد جمع بین الظلم و المعصیة و الکذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،
وَ قَدْ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیُتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ،.
و لمّا امتنع طائفة من الناس فی دفع الزکاة إلیه و قالوا: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یأمرنا بدفع ذلک إلیک، فسمّاهم: أهل الردّة، و بعث إلیهم خالد بن الولید رئیس القوم فی جیش،
ص: 350
آن نماز خوانده و نه قبر وی را می شناسید تا به زیارت قبرش بروید!؟ ابوبکر گفت: از افراد مورد اطمینان حاضر کنید که این قبرها را بشکافند تا جنازه فاطمه را پیدا کنید و بر او نماز بخوانیم و قبرش را زیارت کنیم. چون این خبر به امیر مؤمنان علیه السلام رسید، حضرت خشمگین از خانه خارج شد، درحالی که صورتش سرخ شده بود و چشمانش برافروخته بود و رگ های گردنش بیرون زده و قبای زرد رنگی را که فقط به هنگام نبرد می پوشید در دست داشت، و ذوالفقار به دست وارد بقیع شد. شخصی به میان مردم رفت و گفت: این علی بن ابی طالب است که با این حالت آمده و سوگند می خورد که اگر یک سنگ از این قبرها جابجا شود، شمشیر را بر باقیمانده از امت به کار میگیرد. پس مردم دسته دسته پا به فرار گذاشتند.
و از عیب های دیگر: عمل - خلیفه - اول می باشد که بدون این که خداوند و رسولش بر او مباح کند، بر امت توطئه کرد، و از همه آن ها خواست با او بیعت کرده و خواه و ناخواه از او اطاعت کنند، و آن اولین ظلمی بود که در اسلام بعد از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آشکار شد؛ زیرا او و همه اصحابش معتقد بودند که خداوند عَزّوجلَّ و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به ولایت و جانشینی انتخاب نکرده اند و پیروی از او واجب نیست و امر به بیعت او نداده اند. او از مردم خواست خمس و صدقات و حقوق واجبی را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می گرفتند، نزد خودش بیاورند، سپس خود را خلیفه رسول خدا نامید، و حال آن که او و همراهانش از عوام و خواص، به خوبی می دانستند که رسول خدا او را به جانشینی خود انتخاب نکرده است، و او بود که بین ظلم و معصیت و دروغ بستن به رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع کرد، و حال این که پیامبر فرمود: هرکس به طور عمد بر من دروغ ببندد، جایگاهش آتش جهنم است.
زمانی که گروهی از مردم، از پرداخت زکات به او خودداری کردند و گفتند: رسول خدا به ما دستور نداد که زکات را به تو بدهیم، او هم آن ها را اهل ردّه (از دین برگشتگان) نامید و خالد بن ولید، رئیس آن قوم را به همراه لشکری به سوی آن ها فرستاد،
ص: 350
فقتل مقاتلهم، و سبی ذراریهم، و استباح أموالهم، و جعل ذلک فیئا للمسلمین، و قتل خالد بن الولید رئیس القوم: مالک بن نویرة، و أخذ امرأته فوطأها من لیلته تلک (1) و استحلّ الباقون فروج نسائهم من غیر استبراء.
و قد روی أهل الحدیث جمیعا بغیر خلاف عن القوم الّذین کانوا مع خالد أنّهم قالوا: أذّن مؤذّننا و أذّن مؤذّنهم، و صلّینا و صلّوا، و تشهّدنا و تشهّدوا، فأیّ ردّة هاهنا؟! مع ما رووه أنّ عمر قال لأبی بکر: کیف نقاتل قوما یشهدون أن لا إله إلّا اللّه و أنّ محمّدا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،
و قد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: أمرت أن أقاتل الناس حتّی یشهدوا أن لا إله إلّا اللّه و أنّی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)، فإذا قالوها حقنوا دماءهم و أموالهم؟!.
فقال: لو منعونی عقالا ممّا کانوا یدفعونه إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لقاتلتهم- أو قال: لجاهدتهم-، و کان هذا فعلا فظیعا فی الإسلام و ظلما عظیما، فکفی بذلک خزیا و کفرا و جهلا، و إنّما أخذ علیه عمر بسبب قتل مالک بن نویرة، لأنّه کان بین عمر و بین مالک خلّة أوجبت المعصیة (2) له من عمر.
ثم رووا جمیعا أنّ عمر لمّا ولِّی جمع من بقی من عشیرة مالک و استرجع ما وجد عند المسلمین من أموالهم و أولادهم و نسائهم، و ردّ ذلک جمیعا علیهم.
فإن کان فعل أبی بکر بهنّ خطأ فقد أطعم المسلمین الحرام من أموالهم و ملّکهم العبید الأحرار من أبنائهم (3)، و أوطأهم فروجا حراما من نسائهم، و إن کان ما فعله حقّا فقد أخذ عمر نساء قوم ملکوهنّ بحقّ فانتزعهنّ من أیدیهم غصبا و ظلما و ردّهنّ إلی قوم لا یستحقّونهنّ بوطئهنّ حراما من غیر مباینة وقعت و لا أثمان دفعت إلی من کنّ عنده فی تملّکه، فعلی کلا الحالین قد أخطئا جمیعا أو أحدهما،
ص: 351
و جنگاورانشان را کشت و فرزندانشان را اسیر و اموالشان را مباح کرد و آن را غنیمتی برای مسلمانان قرار داد و خالد بن ولید، رئیس آن ها، مالک بن نویره را کشت و زنش را تصاحب کرد و درآن شب با او همبستر شد، و بقیه آن ها، زنان آن ها را بدون این که عده نگه دارند، حلال دانستند. و همه اهل حدیث بدون هیچ اختلافی از کسانی که به همراه خالد بودند روایت کرده اند که آن ها گفتند: هم مؤذن ما و هم مؤذن آن ها اذان گفت و هم ما و هم آن ها نماز گذاردیم و شهادتین گفتند: چه ارتدادی وجود دارد؟! و این که روایت کرده اند که عمر به ابوبکر گفت: چگونه با قومی بجنگیم که شهادت می دهند که خدایی جز خداوند نیست و محمّد صلَّی الله علیه و آله فرستاده اوست، و حال آنکه شنیدیم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می فرمود: فرمان یافته ام با مردم قتال کنم تا شهادت دهند که خدایی جز او نیست و من فرستاده اویم، و هرگاه این را گفتند، خون و مال خود را حفظ کرده اند؟! ابوبکر در پاسخ گفت: اگر عقالی (ریسمانی که بدان پای شتر را می بندند) را از آن چه به پیامبر می دادند از من دریغ می کردند و نمی دادند، با آن ها می جنگیدم (یا گفت: با آن ها جهاد می کردم). و این عمل او کاری بسیار زشت در اسلام و ظلمی بزرگ بود، و همین کافی است بر کفر و نادانی و زبونی او، و دلیل این که عمر به خاطر کشتن مالک بن نویره بر او عیب گرفت این بود که بین عمر و مالک دوستیای بود که موجب تعصب عمر به او می شد.
سپس همگی روایت کرده اند که عمر هنگامی که به خلافت رسید، باقی مانده عشیره مالک را جمع کرد و آن چه از اموال و فرزندان و زنان آن ها را نزد مسلمانان یافت به دیارشان بازگرداند، و تمام آن اموال را به آن ها پس داد. پس اگر این کرده ابوبکر با آن عشیره خطا باشد، بی شک که او اموال حرام آن ها را به مسلمین قرار داده است، و برناموس آن ها که بر مسلمین حرام بوده، تجاوز کرده اند. و اگر کار او درست و حق بوده، عمر زنان قومی را گرفته است که آن زنان را به حق مالک شدند، و عمر آن زنان را از روی غصب و ظلم از دست آن ها گرفته است و آن ها را برای قومی فرستاده که مستحق همبستر شدن با حرام را نداشتند، بدون آن که از همسران خود جدا شوند و به کسانی که در تملک آن ها بودند، پول آن ها داده شود. در هر دو صورت، هر دو خطا کرده و یا یکی از آن دو خطا نموده اند؛
ص: 351
لأنّهما أباحا للمسلمین فروجا حراما، و أطعماهم طعاما حراما من أموال المقتولین علی دفع الزکاة إلیه، و لیس له ذلک علی ما تقدّم ذکره.
و منها: تکذیبه لفاطمة علیها السلام فی دعواها فدک، و ردّ شهادة أمّ أیمن، مع
أَنَّهُمْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: أُمُّ أَیْمَنَ امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ.
، و ردّ شهادة أمیر المؤمنین علیه السلام
وَ قَدْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ.
، و أخبرهم (1) أیضا بتطهیر علیّ و فاطمة من الرجس عن اللّه تعالی، فمن توهّم أنّ علیّا و فاطمة یدخلان- بعد هذه الأخبار من اللّه عزّ و جلّ- فی شی ء من الکذب و الباطل فقد کذّب اللّه، و من کذّب اللّه کفر بغیر خلاف.
و منها: قوله فی الصلاة: لا تفعل (2) خالد ما أمره، فهذه بدعة یقارنها کفر، و ذلک أنّه أمر خالد بقتل أمیر المؤمنین علیه السلام إذا هو سلّم من صلاة الفجر، فلمّا قام فی الصلاة ندم علی ذلک و خشی إن فعل ما أمر به من قتل أمیر المؤمنین علیه السلام أن تهیج علیه فتنة لا یقومون لها. فقال: لا یفعلنّ خالد ما أمر ..
قبل أن یسلّم، و الکلام فی الصلاة بدعة، و الأمر بقتل علیّ کفر.
و منها: أنّهم رووا- بغیر خلاف- أنّه قال- وقت وفاته-: ثلاث فعلتها وددت أنّی لم أفعلها، و ثلاث لم أفعلها و وددت أنّی أفعلها، و ثلاث غفلت عنها و وددت أنّی أسأل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عنها، أمّا الثلاث التی وددت أنّی (3) لم أفعلها، فبعث خالد بن الولید إلی مالک بن نویرة و قومه المسمّین بأهل الردّة، و کشف بیت فاطمة (علیها السلام) و إن کان أغلق علی حرب .. و اختلف أولیاؤه فی باقی الخصال فأهملنا ذکرها و ذکرنا ما اجتمعوا علیه.
فقد دلّ قوله: أنّی لم أکشف بیت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه
ص: 352
زیرا آن دو خروج حرامی را بر مسلمانان مباح دانستند، و طعامی حرام از اموال کشته شدگان به خاطر ندادن زکات به او بر مسلمین دادند، که همان طورکه پیشتر ذکر شد، او حق آن را نداشت.
و دیگر آنکه: فاطمه سلام الله علیها را در ادعای فدک تکذیب کرد، شهادت امّ ایمن را نپذیرفت، با این که همه اهل حدیث روایت کرده اند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: علی با حق است و حق با علی است، هر کجا علی برود حق با او می رود. و همچنین به آن ها خبر داد که خداوند علی و فاطمه را از پلیدی پاکیزه گردانید، بنابراین هر کس گمان کند که علی و فاطمه - بعد از این اخبار از سوی خدای عزّوجلّ - کوچک ترین دروغ و باطلی را مرتکب شده اند، در حقیقت به خداوند دروغ بسته است و هر کس بر خداوند دروغ ببندد، بی شک کافر می باشد.
و دیگر آنکه: در نماز به خالد گفت: آن چه به تو دستور دادم را انجام مده، و این خود بدعتی است در حدّ کفر؛ زیرا به خالد دستور داد که هرگاه در نماز صبح سلام دادم، امیرمؤمنان علیه السلام را بکشد. چون ابوبکر به نماز ایستاد و پشیمان شد و ترسید که خالد به فرمان او امیرمؤمنان علیه السلام را بکشد، و فتنه ای علیه او برپا شود که یارای ایستادن در برابرش را نداشته باشد، پس قبل از آن که سلام دهد گفت: آن چه را به انجام آن دستور داده شدهای انجام مده...، و سخن گفتن در نماز بدعت و فرمان به قتل علی علیه السلام کفر است.
و دیگر آنکه: اهل حدیث بی هیچ اختلافی روایت کرده اند که ابوبکر به وقت مردن گفت: سه کار انجام دادم ولی دوست داشتم آن ها را انجام نمی دادم، و سه عمل را انجام ندادم ای کاش انجام می دادم، و از سه چیز غافل بودم ای کاش از رسول خدا درباره آن ها می پرسیدم. اما سه چیزی که می خواستم انجام ندهم، یکی فرستادن خالد بن ولید به سوی مالک بن نویره و قومش که اهل ردّه نام داشتند، دوم گشودن خانه فاطمه و اگرچه برای جنگ هم بر روی ما بسته می شد... و چون اولیاء او در باقی کارها اختلاف کرده اند، ما هم آن ها را رها کردیم و آن چه که اهل حدیث برآن اجماع دارند را آورده ایم.
و این گفته او: [ای کاش] خانه فاطمه دختر رسول خدا را نمی گشودم،
ص: 352
و آله .. أنّه أغضب فاطمة،
وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اللَّهَ یَغْضَبُ لِغَضَبِکِ وَ یَرْضَی لِرِضَاکِ،.
فقد أوجب بفعله هذا غضب اللّه علیه بغضب فاطمة.
وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی مَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ.
، فقد لزمه أن یکون قد (1) آذی اللّه و رسوله بما لحق فاطمة علیها السلام من الأذی بکشف بیتها، و قد (2) قال اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (3)، و أمّا الثلاثة التی ودّ أن یسأل رسول اللّه عنها فهی: الکلالة ما هی؟ و عن الجدّ ما له من المیراث؟ و عن الأمر لمن بعده؟
و من صاحبه؟.
و کفی بهذا الإقرار علی نفسه خزیا و فضیحة، لأنّه شهّر نفسه بالجهل بأحکام الشریعة، و من کان هذه حاله کان ظالما فیما دخل فیه من الحکومة بین المسلمین بما لا یعلمه: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (4).
و قوله: و وددت أنّی أسأل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لمن الأمر بعده؟
و من صاحبه؟ فقد أقرّ و أشهد علی نفسه بأنّ الأمر لغیره، و أنّه لا حقّ له فیه، لأنّه لو کان له حقّ لکان قد علمه من اللّه عزّ و جلّ و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا لم یکن له فیه حقّ لم یعلم لمن هو بزعمه، و إذا لم یکن فیه حقّ و لم یعلم لمن هو فقد دخل فیما لم یکن له، و أخذ حقّا هو لغیره، و هذا یوجب الظلم و التعدّی، و قال اللّه تعالی: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ (5).
و أمّا ما وافقه علیه صاحبه الثانی:
فمنها (6): أنّه لمّا أمر أن یجمع ما تهیّأ له من القرآن أمر منادیا ینادی فی
ص: 353
خود دلیلی است بر این که او فاطمه سلام الله علیها را ناراحت کرد و حال که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به فاطمه سلام الله علیها فرمود: خداوند از غضب تو غضب می کند و از خشنودی تو خشنود می گردد. و او با این کرده خود، با غضب فاطمه سلام الله علیها، خداوند را ناراحت کرده است. و پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: فاطمه پاره تن من است، هر آن که او را آزار دهد مرا آزار داده و هر کس مرا آزار دهد خدا را آزار داده است، بنابراین از این که خداوند و پیامبرش را با گشودن خانه فاطمه سلام الله علیها و آزار دادن او، آزار داده، مسئول است. خداوند عزّوجلّ می فرماید: آیه «اِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ»،(1)
{ بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده.} و اما سه چیزی که می خواست از پیامبر درباره آن ها بپرسد این بود: کلاله چیست؟ و آیا پدربزرگ ارث می برد؟ و این خلافت بعد از پیامبر از آن کیست؟ و چه کسی صاحب آن است؟ و همین اقرار خودش بر خواری و فضاحت کافی است؛ چرا که خودش را به نادانی از احکام شریعت مشهور کرد، و هر کس که این گونه باشد، در حکومت بر مسلمانان به آن چه که نمی داند ظالم است و خداوند می فرماید: «وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ»(2)، {به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.}
و این سخن او: خواستم از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بپرسم این خلافت بعد از او از آن چه کسی است؟ و صاحب آن کیست؟ بی شک به خود اقرار کرده و شهادت داده که این خلافت مال دیگری است، و این که او در آن حقی ندارد؛ زیرا اگر حق داشت، حتماً آن را از خداوند عزوجل و پیامبرش می دانست، پس چون در آن حق نداشت و نمی دانست از آن کیست، به یقین داخل در چیزی شده است که صاحب آن نیست، حق دیگری را غصب کرده است، و این ظلم و تجاوزگری را موجب می شود، و خداوند بلند مرتبه فرموده است: «أَلاَ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ »،(3){لعنت خدا بر ستمگران باد.} و امّا آن چه رفیق او یعنی دومی با آن موافقت کرد این بود که زمانی که دستور داد هر چه از قرآن را که آماده شده است جمع کند، به ندا دهنده دستور داد که
ص: 353
المدینة: من کان عنده شی ء من القرآن فلیأتنا به، ثم قال: لا تقبل من أحد شیئا إلّا بشاهدی عدل.
و هذا منه مخالف لکتاب اللّه عزّ و جلّ إذ یقول: لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ (1) فذلک غایة الجهل و قلّة الفهم، و هذا الوجه أحسن أحوالهما، و من حلّ هذا المحلّ لم یجز أن یکون حاکما بین المسلمین فضلا عن منزلة الإمامة، و إن کانا قد علما ذلک من کتاب اللّه، و لم یصدّقا إخبار اللّه فیه، و لم یثقا بحکمه فی ذلک، کانت هذه حالا توجب علیهما ما لا خفاء به علی کلّ ذی فهم، و لکنّ الأئمّة من أهل البیت علیهم السلام قالوا:
إنّهما قصدا بذلک علیّا علیه السلام فجعلا هذا سببا لترک قبول ما کان علیّ علیه السلام جمعه و ألّفه من القرآن فی مصحفه بتمام ما أنزل اللّه عزّ و جلّ علی رسوله منه، و خشیا أن یقبلا ذلک منه، فیظهر ما یفسد علیهما عند الناس ما ارتکباه من الاستیلاء علی أمورهم، و یظهر فیه فضائح المذمومین بأسمائهم و طهارة الفاضلین المحمودین بذکرهم، فلذلک قالا: لا نقبل القرآن من أحد (2) إلّا بشاهدی عدل، هذا مع ما یلزم من یتولّاهما أنّهما لم یکونا عالمین بتنزیل القرآن، لأنّهما لو کانا یعلمانه لما احتاجا أن یطلباه من غیرهما ببیّنة عادلة، و إذا لم یعلما التنزیل کان محالا أن یعلما التأویل، و من لم یعلم التنزیل و لا التأویل کان جاهلا بأحکام الدین و بحدود ما أنزل اللّه علی رسوله، و من کان بهذه الصفة (3) خرج عن حدود من یصلح أن یکون حاکما بین المسلمین أو إماما لهم، و من لم یصلح لذلک ثم دخل فیه فقد استوجب
ص: 354
در مدینه ندا دهد: هرکس چیزی از قرآن در نزدش هست آن را پیش ما بیاورد. سپس گفت: چیزی از کسی قبول نمی کنیم مگر آن که دو شاهد عادل با خود بیاورد. و این کار او مخالف کتاب خدا عزوجل است که می فرماید: «لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَی أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَ-ذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ»،(1)
{بگو اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد.} و خود آن نهایت نادانی و جهل است، و این بهترین وضعیت آن دو است. هرکس که این گونه باشد جایز نیست حاکم بین مسلمانان باشد چه رسد به امامت و خلافت و اگر چه آن دو آن را از کتاب خدا می دانستند. ولی خبردادن خداوند درآن باره را تصدیق نکرده و حکم او را درآن باره نپذیرفتند، این در حالی بود که برآن دو، آن چه را که از هر انسان باشعوری پوشیده نیست واجب می کند.
ولی ائمه اهل بیت علیهم السلام فرمودند: آن دو با این کار، مقصودشان علی علیه السلام بود و با آن خواستند تمام آن چه را خداوند عزوجل بر پیامبرش نازل کرده بود و علی علیه السلام آن را جمع کرده و در مصحفش تدوین کرده بود نپذیرند، و ترسیدند که آن قرآن را از او بپذیرند، و سیطره آن دو بر امور مسلمانان را که آن دو مرتکب شدند و فساد آن دو نزد مردم آشکار شود، و کارهای زشت سرزنش شدگان با نام هایشان و طهارت اهل فضل و مردم خوشنام نمایان شود، به همین خاطر گفتند: از کسی قرآن نمی پذیریم مگر به وسیله دو شاهد عادل.
و این مطلب بر کسانی که آن دو را ولیّ خود گرفتند آشکار است که آن دو عالم به تنزیل قرآن نبودند؛ زیرا اگر آن را میدانستند، دیگر نیازی نداشتند که آن را با حجت و شاهد عادل بخواهند، و چون از قرآن چیزی نمیدانستند، محال بود که آن دو تاویل قرآن را بدانند، و هرکس که نه علم به قرآن داشته باشد و نه علم تاویل بداند، نسبت به احکام دین و به حدود آنچه خداوند بر پیامبرش نازل کرده، جاهل است. و هر کس این چنین صفتی داشته باشد، صحیح نیست که بین مسلمانان حاکم و یا امام آنها باشد، و هرکس صلاحیت آن را نداشته باشد سپس در آن دخالت کند، موجب خشم
ص: 354
المقت من اللّه عزّ و جلّ، لأنّ من لا یعلم حدود اللّه یکون حاکما بغیر ما أنزل اللّه، و قال سبحانه و تعالی: وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ (1).
و منها: أنّ الأمّة مجتمعة (2) علی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ضمّه و صاحبه مع جماعة من المهاجرین و الأنصار إلی أسامة بن زید و ولّاه علیهما، و أمره بالمسیر فیهم، و أمرهم بالمسیر تحت رایته، و هو أمیر علیهم إلی بلاد من الشام، و لم یزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: لینفّذوا جیش أسامة .. حتی توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه ذلک، و أنّهما لم ینفّذا و تأخّرا عن أسامة فی طلب ما استولیا علیه من أمور الأمّة، فبایع الناس لأبی بکر- و أسامة معسکر فی مکانه علی حاله خارج المدینة- و الأمّة مجتمعة (3) علی أنّ من عصی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و خالفه فقد عصی اللّه، و من أطاع الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ، بنصّ الکتاب العزیز (4)، و الأمّة أیضا مجمعة علی أنّ معصیة الرسول بعد وفاته کمعصیته فی حیاته، و أنّ طاعته بعد وفاته کطاعته فی حیاته، و أنّهما لم یطیعاه فی الحالتین، و ترکا أمره لهما بالخروج، و من ترک أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله متعمدا و خالفه وجب الحکم بارتداده.
و منها: أنّه لما حضرته الوفاة جعل ما کان اغتصبه و ظلم فی الاستیلاء علیه لعمر من بعده، و طالب الناس بالبیعة له و الرضا به کره فی ذلک من کره و رغب من رغب، و قد أجمعوا فی روایتهم أنّ الغالب کان من الناس یومئذ الکراهیة، فلم یفکّر فی ذلک و جعله الوالی علیهم علی کره منهم، و خوّفوه من اللّه عزّ و جلّ فی تولیته، فقال: أ باللّه تخوّفونی؟! إذا أنا لقیته قلت له: استخلفت علیهم خیر أهلک!. فکان هذا القول جامعا لعجائب من المنکرات القطعیّات، أ رأیت لو
ص: 355
خداوند عزوجل میشود؛ زیرا کسی که حدود خداوند را نمیداند، به غیر آنچه خداوند نازل کرده است حکم می کند، و خداوند منزه و بلندمرتبه میفرماید: «وَ مَن یَحکُمُ بِما أنزَلَ اللهُ فَأولئکَ هُمُ الکافِرونَ(1)»، {و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکرده اند، آنان خود کافرند.}
و دیگر آنکه: امت مسلمان بر این اجتماع دارند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، او و رفیقش را به همراه گروهی از مهاجرین و انصار به سپاه اسامة بن زید ملحق کرد و پیامبر او را سرپرست و فرمانده آنها قرار داد، و دستور داد که در میان آنها حرکت کنند و به آن گروه فرمان داد که زیر پرچم اسامه حرکت کنند، او امیر آنها بود تا به سوی سرزمین شام رهسپار شوند، و رسول خدا پیوسته می فرمود: «به سپاه اسامه بپیوندید...» تا آنکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله به خاطر آن بیماریشان از دنیا رفت، ولی آن دو از فرمان رسول خدا سرباز زده و برای آنکه امور امت را به چنگ بیاورند، از سپاه اسامه جدا شده و با ابوبکر بیعت کردند و این در حالی بود که سپاه اسامه در محل خود (جدف) بر همان حالت بیرون مدینه اردو زده بود، و امت بنابر نص قرآن کریم، اجتماع دارند که هر کس نافرمانی رسول خدا کند و با او به مخالفت برخیزد، خدا را سرپیچی و عصیان کرده است، و هرکه رسول خدا را پیروی کند، از خداوند پیروی کرده است، و همچنین بر این اجتماع دارند که نافرمانی از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بعد از وفاتشان، همچون نافرمانی در زمان حیاتشان است، و اطاعت از ایشان بعد از وفات، همانند اطاعت از پیامبر در زمان حیات پیامبر است؛ و اینکه آن دو در هر دو حالت، هم در حیات رسول خدا و هم بعد از وفات پیامبر، از ایشان پیروی نکرده و از فرمان او مبنی بر خروج از مدینه سرباز زدند، و هرکس فرمان رسول خدا را به عمد ترک کند و مخالفت ورزد، حکم به ارتداد او واجب است .
و دیگر آنکه: هنگامیکه مرگ او فرا رسید، آنچه را غصب کرده بود و در استیلا بر آن ظلم روا داشته بود، بعد از خود، برای عمر قرار داد و از مردم خواست با او بیعت کرده و به او راضی شوند. برخی نپذیرفتند و برخی رغبت نشان دادند، و در روایتهایشان اجماع دارند که اکثر مردم در آن روز مخالف بیعت با او بودند، ولی او در آن باره فکر نکرد و با وجود این مخالفت آنها، او دوستش را والی آنها قرار داد، و مردم او را از خداوند عزّوجلّ در انتخاب او به جانشینی خود ترسانیدند. او هم گفت: آیا مرا از خدا میترسانید؟! هرگاه من به ملاقات خدا رفتم به او میگویم: بهترین بندگانت را به جانشینی و خلافت برگزیدم! و این سخن او در بردارنده کارهای زشت و عجیب مسلم اوست. می بینی که اگر خداوند به او
ص: 355
أجابه اللّه تعالی، فقال: و من جعل إلیک ذلک؟ و من ولّاک أنت (1) حتی تستخلف علیهم غیرک؟! فقد تقلّد الظلم فی حیاته و بعد وفاته.
ثم إنّ قوله: تخوّفونی باللّه ..! إمّا هو دلیل علی استهانته بملاقاة اللّه تعالی، أو یزعم أنّه زکیّ عند اللّه بری ء من کلّ ذلّة (2) و هفوة، و هذا مخالفة لقوله تعالی، فإنّه قال: فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی (3).
ثم إنّه لم یکتف بذلک حتی شهد لعمر أنّه خیر القوم، و هذا ممّا لا یصل إلیه مثله و لا یعرفه.
ثم إنّه ختم ذلک بالطامّة الکبری أنّه أمر وقت وفاته بالدفن مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی بیته و موضع قبره و جعل- أیضا- بذلک سبیلا لعمر علیه، فإنّه فعل کما فعله، و صیّرت العامّة ذلک منقبة لهما بقولهم: ضجیعا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)، و من عقل و میّز و فهم علم أنّهما قد جنیا علی أنفسهما جنایة لا یستقیلانها أبدا، و أوجبا علی أنفسهما المعصیة للّه و لرسوله و الظلم الظاهر الواضح، لأنّ اللّه سبحانه قد نهی عن الدخول إلی بیوت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إلّا بإذنه، حیث یقول: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ (4) و الحال فی ذلک بعد وفاته کالحال فی حیاته، إلّا أن یخصّ اللّه عزّ و جلّ ذلک أو رسوله، فإن کان البیت الذی فیه قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله للرسول خاصّة فقد عصیا اللّه بدخولهما إلیه بغیر إذن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و ختما أعمالهما بمعصیة اللّه تعالی فی ذلک، و إن کان البیت من جملة الترکة، فإمّا أن یکون کما زعموا أنّه صدقة أو یکون للورثة، فإن کان صدقة فحینئذ یکون لسائر المسلمین لا یجوز أن یختصّ واحد دون واحد، و لا یجوز أیضا شراؤه من المسلمین و لا
ص: 356
جواب دهد، به او خواهد گفت: چه کسی تو را بر آن منصب قرار داد؟ و چه کسی تو را ولی قرار داد تا دیگری را برآنها به جانشینی انتخاب کنی؟ بیشک هم در حیات و هم بعد از مرگش، ظلم پیشه کرد.
سپس این گفته او: آیا مرا از خداوند میترسانید؟ یا دلیلی است بر مسخرهکردن ملاقات با خداوند متعال در روز قیامت، و یا اینکه میپندارد که او نزد خداوند، پاک و منزه از هر لغزش و خطاست و خود این، مخالف فرموده خداوند بلند مرتبه است؛ چرا که میفرماید: «فَلَا تُزَکُّوا أَنفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَی(1)»،{پس خودتان را پاک مشمارید، او به [حال] کسی که پرهیزکاری نموده، داناتر است.} گذشته از این، او نه تنها بر آن لغزش خود اکتفا نکرد بلکه گواهی داد که عمر، بهترین مسلمانان است، و این از جمله چیزهایی است که او به آن نمی رسد و شناخت آن را ندارد. سپس او آن کار را با حادثه ناگوار بزرگی خاتمه داد: وآن اینکه هنگام مرگش دستور داد در کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و در خانه حضرت و مکان قبر وی دفن شود، و همچنین با این کار راهی برای عمر قرار داد. و عمر هم همانند او دستور داد او را در کنار رسول خدا دفن کنند، و عامه مردم اینکار آنها را فضیلتی برای آن دو با این سخنشان: «هم مقبرههای رسول خدا صلَّی الله علیه و آله»، قرار دادند. هر کس بیندیشد و تشخیص دهد و درک کند، میداند که آن دو بر خودشان جنایت بزرگی مرتکب شدند که هرگز از آن دو پذیرفته نمیشود، و معصیت خدا و پیامبرش و ظلم آشکاری بر خود را موجب شدند؛ زیرا خداوند سبحان از داخل شدن به خانه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدون اجازه وی نهی کرده، میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ(2)»،
{ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود.}
و این حال و وضعیت، بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله همانند وضعیت زمان حیاتشان است، جز این که خداوند عزّوجلّ و یا پیامبرش، آن کار را به کسی اختصاص دهد، پس اگر خانهای که در آن قبر رسول خدا است مخصوص پیامبر باشد، آن دو با داخل شدنشان به آن بدون اذن پیامبرصلَّی الله علیه و آله، معصیت خدا را کردهاند، و اعمال خود را با معصیت خداوند بلند مرتبه در آن کار ختم دادند. و آن خانه یا از جمله ترکه پیامبر بود، یا همانگونه که پنداشتند صدقه و یا میراث وارثان. اگر صدقه بود، در این صورت آن مال تمام مسلمانان است و جایز نیست اختصاص به کسی بدون دیگری باشد، و همچنین جایز نیست آن را از مسلمانان خرید و بخشید؛
ص: 356
استیهابه، و إن کان میراثا، فلم یکونا ممّن یرث الرسول صلّی اللّه علیه و آله. و إن ادّعی جاهل میراث ابنتهما من الرسول (صلی الله علیه و آله) فإنّ نصیبهما تسعا الثمن لأنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله مات عن تسع نسوة و عن ولد للصلب، فلکلّ واحدة منهما تسع الثمن، و هذا القدر لا یبلغ مفحص قطاة.
و بالجملة، فإنّهما غصبا الموضع حتی تقع القسمة علی ترکة الرسول و لا قسمة مع زعمهم أنّ ما ترکه صدقة.
و أمّا صاحبه الثانی فقد حذا حذوه، و زاد علیه فیما غیّر من حدود اللّه تعالی فی الوضوء، و الأذان و الإقامة .. و سائر أحکام الدین.
أمّا الوضوء، فقد قال عزّ من قائل: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ (1) فقد جعل سبحانه للوضوء حدودا أربعة، حدّان منها غسل، و حدّان منها مسح، فلمّا قدم الثانی بعد الأول جعل المسح علی الرجلین غسلا و أمر الناس بذلک، فاتّبعوه إلّا الفرقة المحقّة، و أفسدوا علی من اتّبعه وضوءه و صلاته لفساد الوضوء، لأنّه علی غیر ما أنزل اللّه به من حدود الوضوء، و أجاز أیضا (2) المسح علی الخفّین من غیر أمر من اللّه تعالی (3) و رسوله.
و أمّا الأذان و الإقامة، فأسقط منهما و زاد فیهما، أمّا الأذان فإنّه کان فیه علی عهد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: (حیّ علی خیر العمل) بإجماع العلماء و أهل المعرفة بالأثر و الخبر، فقال الثانی: ینبغی (4) لنا أن نسقط: (حیّ علی خیر العمل)، فی الأذان و الإقامة لئلّا یتّکل الناس علی الصلاة فیترکوا الجهاد، فأسقط ذلک من
ص: 357
و اگر میراث بود، آن دو از ورثه پیامبر صلَّی الله علیه و آله نبودند، و اگر نادانی، میراث دختران آندو را از رسول خدا ادعا کند، بهره آن دو از میراث، دو نُهم از یک هشتم است؛ زیرا رسول خدا به هنگام وفات، نُه زن و یک فرزند داشتند، و برای هر کدام از آنها یک نُهم از یک هشتم سهم میرسد، و این مقدار کمتر از لانه مرغ سنگ خوار است.
سپس آن دو، آن مکان را غصب کردند تا میراث پیامبر تقسیم شود، حال آنکه بر اساس گمان آنها که ماترک پیامبر صدقه است، هیچ تقسیمی وجود ندارد.
و اما رفیق دومی، راه او را در پیش گرفت و بر آن هم افزود و حدود خداوند در وضو، اذان و اقامه و سایر احکام دین را تغییر داد .
خداوند عزیز درباره وضو میفرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْن»،(1){ای کسانی که ایمان آورده اید ،چون به ]عزم[ نماز برخیزید، صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهای خودتان را تا برآمدگی پیشین ]هر دو پا[ مسح کنید.} خداوند پاک و منزه برای وضو چهار حدود قرار داد: دو حدّ ازآن حدود، غسل و شستن و دو تای دیگر مسح است. عمر بعد از مسح سر، دومی (مسح بر پاها) را غسل قرار داد و مردم را به این کار امر کرد، و جز گروه حق، همه از او پیروی کردند، و به خاطر وضوی غلط، وضو و نماز کسی را که از او پیروی میکند، تباه کردند؛ زیرا آن غیر از حدود وضویی است که خداوند آن را نازل کرده، و همچنین عمر، مسح از روی کفشها را، بدون دستوری از خداوند متعال و پیامبرش جایز دانست.
و درباره اذان و اقامه هم بعضی از آنها را کم و برخی را افزود. علماء و اهل معرفت، به نقل و روایت اجماع دارند که در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله، «حَیّ علی خیرالعمل» جزء اذان بود، ولی دوّمی گفت: شایسته است «حیّ علی خیرالعمل» را از اذان و اقامه حذف کنیم، مبادا مردم بر نماز روی آورند و جهاد را واگذارند. و به همین علت، به زعم خود،
ص: 357
الأذان و الإقامة جمیعا لهذه العلّة بزعمه، فقبلوا ذلک منه و تابعوه علیه، و یلزمهم (1) أن یکون عمر قد أبصر من الرشد ما لم یعلمه اللّه عزّ و جلّ و لا رسوله صلّی اللّه علیه و آله، لأنّ اللّه و رسوله قد أثبتا ذلک فی الأذان و الإقامة و لم یخافا علی الناس ما خشیه علیهم عمر و قدّره فیهم، و من ظنّ ذلک و جهله لزمه الکفر، فأفسد علیهم الأذان بذلک أیضا، لأنّه من تعمد الزیادة و النقیصة فی فریضة أو سنّة فقد أفسدها.
ثم إنّه بعد إسقاط ما أسقط من الأذان و الإقامة من (حیّ علی خیر العمل)، أثبت فی بعض الأذان زیادة من عنده، و ذلک أنّه زاد فی أذان صلاة الفجر: الصلاة خیر من النوم، فصارت هذه البدعة- عند من اتّبعه- من السنن الواجبة لا یستحلّون ترکها، فبدعة الرجل عندهم معمورة متّبعة معمول بها یطالب من ترکها بالقهر علیها، و سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عندهم مهجورة مطرحة [مطروحة] یضرب من استعملها و یقتل من أقامها.
و جعل أیضا الإقامة فرادی، فقال: ینبغی لنا أن نجعل بین الأذان و الإقامة فرقا بیّنا، و کانت الإقامة علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سبیلها کسبیل الأذان مثنی مثنی، و کان فیها: (حیّ علی خیر العمل) مثنی، و کانت أنقص من الأذان بحرف واحد، لأنّ فی آخر الأذان: (لا إله إلّا اللّه) مرّتین، و فی آخر الإقامة مرّة واحدة، و کان هذا هو الفرق فغیّره الرجل و جعل بینهما فرقا من عنده، فقد خالف اللّه و رسوله، و زعم أنّه قد أبصر من الرشد فی ذلک و أصاب من الحقّ ما لم یعلمه اللّه تعالی و رسوله،
و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: کلّ محدثة بدعة و کلّ بدعة ضلالة و کلّ ضلالة فی النار.
، و لا شکّ أنّه کلّ من ابتدع بدعة کان علیه وزرها و وزر العامل بها إلی یوم القیامة.
و أمّا الصلاة، فأفسد من حدودها ما فیه الفضیحة و الهتک لمذهبهم، و هو إنّهم رووا أنّ: تحریم الصلاة التکبیر و تحلیلها التسلیم، و أنّ الصلاة المفروضة علی
ص: 358
آن را هم از اذان و هم از اقامه حذف کرد و مردم هم این کار او را پذیرفته و از او پیروی کردند، و لازمه این کار آن ها این است که عمر به حدی از رشد بصیرت یافته باشد که خداوند عزّو جلّ و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله به آن علم ندارند؛ زیرا خداوند و پیامبرش آن را در اذان و اقامه گذاشتند و از آنچه عمر برآنها بیم داشت و بر آنها مقدّر کرده بود، نترسیدند، و هرکس در آن شک کند و آن را نداند، لازمهاش کفر است. پس او با این کار، اذان آنها را هم تباه کرد؛ زیرا هرکس به عمد، در فریضه یا سنتی کم و زیاد کند، بیشک آن را تباه ساخته است .
گذشته از این، و پس از برداشتن «حی علی خیرالعمل» از اذان و اقامه، در یکی از اذانها از خود بر آن افزود، و آن این بود که در اذان نماز صبح «الصلاةُ خیر من النوم»، (نماز بهتر از خواب است) را افزود، و این بدعت او در نزد پیروان او از سنتهای واجبی شد که رها کردن آن را جایز نمیدانند، بنابراین بدعت آن مرد نزد آنها پا برجا بود و از آن پیروی شده و به آن عمل می شود و هرکس آن را رها کند، موجب عقوبت میشود، و حال آنکه سنت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نزد آنها مهجور و به دور انداخته شده و هر کس بخواهد بدان عمل کند، بر او حدّ جاری شده و هر کس آن را به پا دارد، کشته میشود.
و او همچنین اقامه نماز را به صورت فرادی قرار داد و گفت: سزاوار است ما میان اذان و اقامه فرقی آشکار قرار دهیم، اقامه در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، همانند اذان دو تا دوتا گفته میشد، و «حی علی خیرالعمل» دو بار بود، و اقامه از اذان یک جمله کمتر بود؛ زیرا در آخر اذان «لا اله الا الله» دوبار است، و در آخر اقامه یک بار است، و این تنها فرق آنهاست؛ ولی آن مرد آن را تغییر داد و از خود، بین آن دو فرق گذاشت و با این کار، با خدا و پیامبرش مخالفت کرد، و گمان کرد که او در این باره از رشد و هدایت الهی داناتر است و به حق و حقیقتی دست یافته که خداوند بلند مرتبه و پیامبرش آن را نمیدانند، و حال آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر سخن و عمل خود ساختهای بدعت است، و هر بدعتی گمراهی و هر گمراهی، در آتش جهنم است. هیچ شکی نیست که هر کس بدعتی بگذارد، گناه و عاقبت آن و گناه عملکننده به آن بدعت تا روز قیامت بر گردن او است.
و امّا او حدود نماز را تباه کرد که خود رسوایی و عیب بر مذهبشان است؛ زیرا علما روایت کردهاند که شروع نماز تکبیر و پایان آن سلام است، و این که نماز واجب بر
ص: 358
الحاضرین الظهر أربعا، و العصر أربعا، و المغرب ثلاثا، و العشاء الآخرة أربعا، لا سلام إلّا فی آخر التشهد فی الرابعة، و أجمعوا علی أنّه من سلّم قبل التشهّد عامدا متعمدا فلا صلاة له، و قد لزمه الإعادة، و أنّه من سلّم فی کلّ رکعتین من هذه الصلوات الأربع عامدا غیر ناس فقد أفسد صلاته و علیه الإعادة، فاستنّ الرجل لهم فی التشهّد الأول و الثانی ما أفسد صلاتهم و أبطل علیهم تشهّدهم، فلیس منهم أحد یتشهّد فی صلاته قطّ و لا یصلّی من هذه الصلوات الأربع التی ذکرناها، و ذلک أنّهم یصلّون رکعتین ثم یقعدون للتشهّد الأوّل فیقولون عوضا عن التشهّد: التحیّات للّه، الصلوات الطیّبات، السلام علیک أیّها النبیّ و رحمة اللّه و برکاته، السلام علینا و علی عباد اللّه الصالحین، فإذا قالوا ذلک فقد سلّموا أتمّ السلام و (1) أکمله، لأنّه إذا سلّم المصلّی علی النبیّ و علی نفسه و علی عباد اللّه الصالحین لم یبق من هؤلاء من یجوز صرف التسلیم إلیه، فإنّ عباد اللّه الصالحین یدخل فی جملتهم الأوّلون و الآخرون و الجنّ و الإنس و الملائکة (2) و أهل السماوات و الأرضین و الأنبیاء و الأوصیاء و جمیع المرسلین من الأحیاء و الأموات و من قد مضی و من هو آت، فحینئذ یکون المصلّی منهم قد قطع صلاته الأربع رکعات بسلامه هذا، ثم یقول بعد: أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله، و التشهّد هو الشهادتان، فالمصلّی منهم یأتی بالشهادتین بعد التسلیم الذی ذکرناه منهم، فلزمهم أنّه لیس منهم أحد یتشهّد فی الصلاة إذا کان التسلیم موجبا للخروج من الصلاة، و لا عبرة بالتشهد بعد الصلاة.
ثم أتبع ذلک بقوله: آمین، عند الفراغ من قراءة سورة الحمد، فصارت عند أولیائه سنّة واجبة، حتی أنّ من یتلقّن القرآن من الأعاجم و غیرهم و عوامّهم و جهّالهم یلعنونهم (3) من بعد قول وَ لَا الضَّالِّینَ: آمین، فقد زادوا آیة فی أمّ
ص: 359
حاضرین در ظهر چهار(رکعت) و عصر چهار و مغرب 3 و عشاء چهار است، و سلام فقط در آخر تشهد در رکعت چهارم است، و بر این اجماع دارند که هر کس قبل از تشهد از روی عمد و سهو، سلام دهد، نمازش باطل است و باید دوباره آن را به جای آورد، و هرکس در هر دو رکعت از این نمازهای چهاررکعتی به طور عمد و بدون فراموشی سلام دهد، نماز او باطل شده و بایستی دوباره آن را بخواند، ولی آن مرد این کار را در تشهد اول و دوم، برای آنها سنت قرار داد که موجب فساد نماز آنها شد و تشهدشان را باطل کرد، و هیچ یک از آنها در نمازش هرگز تشهد نمی خواند و این چهار نمازی را که ذکر کردیم به جای نمیآورد؛ زیرا آنها دو رکعت نماز میخوانند، سپس برای تشهد اول مینشینند و به جای تشهد میگویند «التحییّات لله، الصلوات الطیبات، علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته، السلام علینا و علی عبادالله الصالحین»، و هرگاه آن را بگویند، سلام را به تمام و کمال گفتهاند؛ زیرا هر نماز گزاری که بر پیامبر و خود و بر بندگان صالح خداوند سلام دهد، دیگر کسی از این افراد باقی نمیماند که سلام به او داده شود؛ زیرا در جمله بندگان صالح خدا، اولین و آخرین و جن و انس و فرشتگان و اهل آسمان ها و زمینها و پیامبران و اوصیاء و تمام مسلمانان از زندگان و مردگان و هر کس که رفته و هرکس که خواهد آمد، همه در آن داخل می شوند، و در این هنگام، نمازگزار آنها، رکعتهای نماز چهارگانهاش را با این سلام قطع کرده است، سپس، بعد از آن میگوید: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد أن محمد عبده و رسوله»، و تشهد آن ها دو تشهد میباشد، و نمازگزار آنها بعد از سلامی که ذکر کردیم شهادتین را میگوید، لازمه آن این است که کسی از آنها در نماز تشهد نگوید، زیرا سلام دادن او موجب خروج از نماز می باشد، و تشهد بعد از نماز اعتباری ندارد.
سپس بدعتهای خود را اینگونه ادامه داد که به هنگام تمام کردن سوره حمد بگویند: آمین، و این کار نزد اولیاء - دوستان - او سنتی واجب گشت، حتی آنهایی که از عجمها و دیگران و عوام و جاهلان آن ها قرآن را یاد میگیرند، به آنها هم بعد از «ولاالضالین»، آمین را یاد میدهند، و با اینکار آیهای بر «امّ
ص: 359
الکتاب، و صار عندهم من لم یأت بها فی صلاته و غیر صلاته کأنّه قد ترک آیة فی کتاب اللّه.
وَ قَدْ أَجْمَعَ أَهْلُ النَّقْلِ عَنِ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ أَنَّهُمْ قَالُوا: مَنْ قَالَ: آمِینَ فِی صَلَاتِهِ فَقَدْ أَفْسَدَ صَلَاتَهُ وَ عَلَیْهِ الْإِعَادَةُ.
، لأنّها عندهم کلمة سریانیّة معناها بالعربیة: افعل، کسبیل من یدعو بدعاء فیقول فی آخره: اللّهمّ افعل، ثم استنّ (1) أولیاؤه و أنصاره روایة متخرّصة (2) عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه (3) کان یقول ذلک بأعلی صوته فی الصلاة، فأنکر أهل البیت ذلک، و لمّا رأینا أهل البیت علیهم السلام مجتمعین علی إنکارها صحّ عندنا فساد أخبارهم فیها، لأنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله حکم- بالإجماع- أن لا نضلّ ما تمسّکنا بأهل بیته علیهم السلام، فتعیّن ضلالة من تمسّک بغیرهم.
و أمّا الدلیل علی خرص روایتهم أنّهم مختلفون فی الروایة:
فمنهم من روی: إذا أمّن الإمام فأمّنوا.
و منهم من یروی: إذا قال الإمام «وَ لَا الضَّالِّینَ» فقولوا: آمین.
و منهم من یروی: ندب (4) رفع الصوت بها.
و منهم من یروی: الإخفات بها.
فکان هذا اختلافهم فیما وصفناه من هذه المعانی دلیلا واضحا- لمن فهم- علی تخرّص روایتهم.
ثم أتبع ذلک بفعل من أفعال الیهود، و ذلک عقد الیدین فی الصدر إذا قاموا فی الصلاة، لأنّ الیهود تفعل فی صلاتها ذلک، فلمّا رآهم الرجل یستعملون ذلک استعمله هو أیضا اقتداء بهم و أمر الناس بفعل ذلک، و قال: إنّ هذا تأویل قوله
ص: 360
الکتاب» میافزایند، و در نزد آن ها، هر کس چه در نمازش و چه در غیر نماز آمین نگوید، گویی آیهای از کتاب خدا را رها کرده است. و راویان حدیث از امامان اهل بیت علیهم السلام همگی بر این اجماع دارند که امامان فرموده اند: هرکس در نمازش آمین بگوید: نمازش باطل است و باید دوباره بخواند؛ زیرا کلمه آمین نزد ائمه، کلمهای سریانی، به معنای إفعلِ (انجام بده) عربی است، همچون کسی که دعائی را میخواند و در پایان دعا میگوید: خدایا، انجام بده. سپس اولیاء و یاران او روایت دروغی از پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله را سنت قرار دادند و آن اینکه پیامبر آمین را در نمازشان با صدای بلند میگفت، ولی اهل بیت پیامبر آن را انکار نمودهاند، پس هنگامی که ببینیم اهل بیت علیهم السلام بر انکار این روایت اجماع دارند، شایسته است نزد ما، اخبار آن مدعیان درباره آن روایت دروغ باشد؛ زیرا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله - به اجماع راویان - فرمودند: تا زمانی که به اهل بیتش علیهم السلام متمسک شویم گمراه نمیشویم،پس ثابت شد که هر کس به غیر اهل بیت متمسک شود گمراه است.
و امّا دلیل دروغ بودنِ روایت آنها، این است که آنان در خود روایت اختلاف دارند: برخی ازآن ها روایت کرده: هرگاه امام آمین گفت، شما هم بگویید. و برخی دیگر گفتهاند: هر گاه امام گفت: «ولاالضالین»، شما بگویید: آمین. و بعضی از آنها روایت میکنند: باید با صدای بلند گفت. و برخی میگوید: باید آن را با صدای آهسته گفت. و این اختلاف آنها در آنچه که آوردیم، خود دلیلی واضح، برای کسی است که بداند روایت آنها ساختگی و دروغ است.
سپس، با عملی از اعمال یهودیان به بدعتهای خود ادامه داد و آن این که چون به نماز ایستد، دستهای خود را به روی سینه میگذارد (میبندد)؛ زیرا یهودیان، در نمازشان اینگونه عمل میکنند، و هنگامی که آن مرد دید که یهودیان آنگونه به نماز میایستند، او هم به آنها اقتدا کرده و آن را به کار گرفت و دستور داد مردم هم آن را انجام دهند، و گفت: این خود تاویل این گفته
ص: 360
تعالی: وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ (1) یرید بزعمه التذلّل و التواضع،
وَ مِمَّا رُوِیَ عَنْهُ بِالْخِلَافِ أَنَّهُ قَالَ لِلرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً: إِنَّا نَسْمَعُ مِنَ الْیَهُودِ أَشْیَاءَ نَسْتَحْسِنُهَا مِنْهُمْ، فَنَکْتُبُ ذَلِکَ مِنْهُمْ؟. فَغَضِبَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ:
أَ مُتَهَوِّکُونَ (2) أَنْتُمْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ!، لَوْ کَانَ مُوسَی حَیّاً لَمْ یَسَعْهُ إِلَّا اتِّبَاعِی.
و من استحسن ذلک فی حیاة الرسول من قول الیهود فاستحسانه بعد فقد النبیّ أولی، و قد أنکر أهل البیت علیهم السلام و نهوا عنه نهیا مؤکّدا، و حال أهل البیت ما شرحناه من شهادة الرسول صلّی اللّه علیه و آله لهم بإزالة الضلالة عنهم و عمّن تمسّک (3) بهم، فلیس من بدعة ابتدعها هذا الرجل إلّا أولیاؤه متحفّظون بها مواظبون علیها و علی العمل بها، طاعنون علی تارکها، و کلّ تأدیب الرسول الذی قد خالفه الرجل ببدعة فهو عندهم مطروح متروک مهجور و یطعن علی من استعمله، و ینسب عندهم إلی الأمور المنکرات،
وَ لَقَدْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ الرَّسُولَ قَالَ: لَا تَبْرَکُوا فِی الصَّلَاةِ کَبَرْکِ الْبَعِیرِ، وَ لَا تَنْقُرُوا کَنَقْرِ الدِّیکِ، وَ لَا تُقْعُوا کَإِقْعَاءِ الْکَلْبِ، وَ لَا تَلْتَفِتُوا (4) کَالْتِفَاتِ الْقُرُودِ،.
فهم لأکثر ذلک فاعلون، و لقول الرسول مخالفون، فإذا أرادوا السجود بدءوا برکبهم فیطرحونها إلی الأرض قبل أیدیهم، و ذلک منهم کبرک البعیر علی رکبتیه، و یعلّمون ذلک جهّالهم خلافا علی تأدیب
ص: 361
خداوند بلند مرتبه است: «وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِینَ(1)»،
{و خاضعانه برای خدا به پا خیزید.}
او به زعم خود و با این کارش میخواهد در برابر خدا تواضع و فروتنی کند، و آنچه از او با (اندکی) اختلاف روایت شده این است که او روزی به پیامبرصلَّی الله علیه و آله گفت: ما از یهودیان اخباری را می شنویم و ازآنها خوشمان میآید، آیا آن اخبار را از آنان بنویسیم؟ در این هنگام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله غضب کرده و فرمودند: آیا شما سرگردان و حیران هستید (آیین و اسلام خود را نمیشناسید)؟! اگر موسی هم زنده بود، جز پیروی از من راه دیگری در پیش نمی گرفت.
و هر کس که در زمان حیات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، سخنان و اخبار یهود را نیکو پندارد، شکی نیست که این نیکو پنداشتن، بعد از وفات پیامبر برای او سزاوارتر است، و اهل بیت علیهم السلام آن را انکار نموده و بارها و شدیداً از آن نهی کردهاند؛ و اهل بیت پیامبر، همانگونه که با شهادت پیامبر درباره آن ذکر کردیم که هیچگاه گمراه نمی شوند و هرکس از آن ها پیروی کند در گمراهی نمیافتد. و هر بدعتی که آن مرد به جا گذاشت، یارانش نسبت به آنها سرسخت و پایبند به آن بوده و به آن عمل می کنند، و هر که آن را ترک کند، بر او طعنه میزنند، و هر تعلیم و سنت پیامبر که آن مرد با آن مخالفت کرد، نه تنها بدعت نیست بلکه تعلیم و سنت پیامبر را کنار گذاشته و مهجور و متروک کردهاند و هر کس که به آن عمل کند، مورد طعن و تهمت قرار میگیرد، و نزد آن ها به منکرات نسبت داده میشود.
همه روایت کردهاند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: در نماز بسان شتر ننشینید، و همچون خروس منقار نزنید (سجده نکنید). همانند سگ بین سجده ها ننشینید، و مثل میمونها در پایان نماز به اطراف خود بر نگردید. ولی آنها بیش از آن را انجام می دهند، و با فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله مخالفاند، و چون سجده کنند با زانوهایشان شروع کرده و آنها قبل از دستان به زمین می گذارند، وآن نشستن آنان همچون نشستن شتر به زانوهایش میباشد، و آن را به نادانهای خود، بر خلاف تعالیم
ص: 361
الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و هذا شأنهم فی سائر أحکام الدین فلا نطوّل الکلام (1) بذکرها الکتاب.
وَ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ نَبِیَّهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِسَدِّ أَبْوَابِ النَّاسِ مِنْ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شریفا [تَشْرِیفاً] (2) لَهُ وَ صَوْناً لَهُ عَنِ النَّجَاسَةِ سِوَی بَابِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَابِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یُنَادِیَ فِی النَّاسِ بِذَلِکَ، فَمَنْ أَطَاعَهُ فَازَ وَ غَنِمَ وَ مَنْ عَصَاهُ هَلَکَ وَ نَدِمَ، فَأَمَرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْمُنَادِیَ فَنَادَی فِی النَّاسِ: الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَأَقْبَلَ النَّاسُ یُهْرَعُونَ، فَلَمَّا تَکَامَلُوا صَعِدَ النَّبِیُّ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ (3) تَعَالَی قَدْ أَمَرَنِی بِسَدِّ أَبْوَابِکُمُ الْمَفْتُوحَةِ إِلَی الْمَسْجِدِ بَعْدَ یَوْمِی، وَ أَنْ لَا یَدْخُلَهُ جُنُبٌ وَ لَا نَجَسٌ، بِذَلِکَ (4) أَمَرَنِی رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ، فَلَا یَکُونُ فِی نَفْسِ أَحَدٍ مِنْکُمْ أَمْرٌ، وَ لَا تَقُولُوا: لِمَ؟ وَ کَیْفَ؟ وَ أَنَّی ذَلِکَ؟ فَتَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَ تَکُونُوا مِنَ الْخَاسِرِینَ، وَ إِیَّاکُمْ وَ الْمُخَالَفَةَ وَ الشِّقَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ أَنْ أُجَاهِدَ مَنْ عَصَانِی، وَ أَنَّهُ لَا ذِمَّةَ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ، وَ قَدْ جَعَلْتُ مَسْجِدِی طَاهِراً مِنْ کُلِّ دَنَسٍ، مُحَرَّماً عَلَی کُلِّ مَنْ یَدْخُلُ إِلَیْهِ مَعَ هَذِهِ الصِّفَةِ الَّتِی ذَکَرْتُهَا غَیْرِی وَ أَخِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ وَلَدَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ کَمَا کَانَ مَسْجِدُ هَارُونَ وَ مُوسَی، فَإِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْهِمَا أَنِ اجْعَلَا بُیُوتَکُمَا قِبْلَةً لِقَوْمِکُمَا، وَ إِنِّی قَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَا أَمَرَنِی بِهِ رَبِّی وَ أَمَرْتُکُمْ بِذَلِکَ، أَلَا فَاحْذَرُوا الْحَسَدَ وَ النِّفَاقَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ یُوَافِقْ بَیْنَکُمْ سَرُّکُمْ عَلَانِیَتَکُمْ، فَ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (5).
فَقَالَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ: سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا نُخَالِفُ مَا أَمَرَنَا بِهِ،
ص: 362
رسول خدا یاد میدهند، و شأن آنها در سایر احکام دین اسلام همینگونه است و نمیخواهیم با ذکر آنها در این کتاب، سخن را طولانی کنیم.
زمانی که خداوند پاک و منزه به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد تا دربهای مردم به مسجد رسول خدا را جز درب خانه پیامبر و علی بن ابی طالب علیه السلام به خاطر شرافت و دوری از نجاست مسجد، ببندند و فرمان داد که در بین مردم به این فرمان الهی ندا دهند، پس هر کس از فرمان پیامبر پیروی کرد رستگار و بی نیاز گشت و آنکه سرپیچی کرد، هلاک و پشیمان شد. در پی این فرمان، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به ندادهنده (مؤذن) دستور داد، در میان مردم به نماز جماعت ندا دهد. بنابراین مردم، شتابان رو به مسجد آوردند و چون همگی در مسجد جمع شدند، پیامبر از منبر بالا رفت و حمد و سپاس خداوند را به جا آورده و فرمود:
ای مردم، خداوند پاک و بلند مرتبه به من دستور داد، از فردا درهای خانههایی را که به مسجد بازاند ببندم و شخص جنب و نجسی برآن داخل نشود، خداوند والا مقام به یقین مرا به این امر فرمان داد، و هیچ یک از شما بدان اعتراض نکند و نگویید: برای چه؟ و چگونه؟ و چگونه آن ممکن است؟ که در غیر این صورت اعمالتان تباه گشته و از زیاندیدگان خواهید بود. پس از مخالفت با این فرمان برحذر باشید؛ چرا که خداوند بلند مرتبه به من وحی کرد: هر که سر باز زند با او به جهاد برخیزم، و این که در اسلام برآن شخص هیچ تعهدی نیست، و من مسجد خود را از هر پلیدی و ناپاکی پاک نمودم و با این صفتی که ذکر کردم، داخل شدن در مسجد جز برای من و برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام و دخترم فاطمه و فرزندانم حسن و حسین حرام است، همانگونه که مسجد هارون و موسی بود؛ زیرا خداوند به آن دو وحی کرد که خانه خودشان را قبلهای برای قومشان قرار دهند. و من آنچه را خداوند به من دستور داده بود، به شما ابلاغ کردم و بدان دستور دادم. هان، از حسد و دورویی بپرهیزید و از خداوند پیروی کنید و باطن و ظاهرتان یکی باشد؛ زیرا خداوند میفرماید: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُون»،(1)
{از خدا آن گونه که حق پرواکردن از اوست پروا کنید و زینهار جز مسلمان نمیرید.}
و مردم همگی گفتند: شنیدیم و از خدا و پیامبر اطاعت کردیم و درآنچه به ما فرمان داد مخالفت نمیکنیم.
ص: 362
ثُمَّ خَرَجُوا أَبْوَابَهُمْ جَمِیعاً غَیْرَ بَابِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَأَظْهَرَ النَّاسُ الْحَسَدَ وَ الْکَلَامَ، فَقَالَ عُمَرُ: مَا بَالُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یُؤْثِرُ ابْنَ عَمِّهِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ یَقُولُ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ، وَ یُخْبِرُ عَنِ اللَّهِ بِمَا لَمْ یَقُلْ فِی عَلِیٍّ؟! وَ إِنَّمَا سَأَلَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَجَابَهُ إِلَی مَا یُرِیدُ، فَلَوْ سَأَلَ اللَّهَ ذَلِکَ لَنَا لَأَجَابَهُ، وَ أَرَادَ عُمَرُ أَنْ یَکُونَ لَهُ بَابٌ مَفْتُوحٌ إِلَی الْمَسْجِدِ، وَ لَمَّا بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَوْلُ عُمَرَ وَ خَوْضُ النَّاسِ وَ الْقَوْمِ فِی الْکَلَامِ، أَمَرَ الْمُنَادِیَ بِالنِّدَاءِ إِلَی: الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:
مَعَاشِرَ النَّاسِ! قَدْ بَلَغَنِی مَا خُضْتُمْ فِیهِ وَ مَا قَالَ قَائِلُکُمْ، وَ إِنِّی أُقْسِمُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ أَنِّی لَمْ أَقُلْ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ لَا کَذَبْتُ فِیمَا قُلْتُ، وَ لَا أَنَا سَدَدْتُ أَبْوَابَکُمْ، وَ لَا أَنَا فَتَحْتُ بَابَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام)، وَ لَا أَمَرَنِی فِی ذَلِکَ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی خَلَقَنِی وَ خَلَقَکُمْ أَجْمَعِینَ، فَلَا تَحَاسَدُوا فَتَهْلِکُوا، وَ لَا تَحْسُدُوا النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ، فَإِنَّهُ یَقُولُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ (1) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مِنَ الصَّابِرِینَ، ثُمَّ صَدَّقَ اللَّهُ رَسُولَهُ بِنُزُولِ الْکَوْکَبِ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قُرْآناً، وَ أَقْسَمَ بِالنَّجْمِ تَصْدِیقاً لِرَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی ... (2) الْآیَاتِ کُلَّهَا، وَ تَلَاهَا النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا غَضَباً وَ حَسَداً وَ نِفَاقاً وَ عُتُوّاً وَ اسْتِکْبَاراً، ثُمَّ تَفَرَّقُوا وَ (3) فِی قُلُوبِهِمْ مِنَ الْحَسَدِ وَ النِّفَاقِ مَا لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ سُبْحَانَهُ.
فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَیَّامٍ دَخَلَ عَلَیْهِ عَمُّهُ الْعَبَّاسُ وَ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ عَلِمْتَ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ مِنَ الْقَرَابَةِ وَ الرَّحِمِ الْمَاسَّةِ، وَ أَنَا مِمَّنْ یَدِینُ اللَّهَ بِطَاعَتِکَ، فَاسْأَلِ اللَّهَ
ص: 363
سپس همه درهای خود را که رو به مسجد بود، جز درب خانه پیامبر صلَّی الله علیه و آله و علی علیه السلام، به خارج مسجد بردند ولی بعضی حسد و نارضایتی آشکار کردند. پس عمر گفت: رسول خدا را چه شده است که پسرعمویش، علی بن ابی طالب را استثنا میکند و بر خدا دروغ میبندد و از خداوند درباره آنچه در علی نگفته است خبر میدهد؟ و چون محمد برای علی بن ابی طالب خواست، خداوند خواسته او را مستجاب کرد، و اگر از خداوند برای ما هم میخواست، یقیناً خداوند استجابت میکرد. عمر با این کار خواست دری باز به مسجد پیامبر داشته باشد، و چون این سخن عمر و بحث و گفتگوی آن ها به پیامبرصلَّی الله علیه و آله رسید، به ندادهنده دستور داد برای نماز جماعت ندا دهد، و چون مردم جمع شدند، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به آنها فرمود:
ای مردم، آنچه درباره آن به بحث و گفتگو پرداختهاید، به من رسید، و من به خداوند بزرگ سوگند میخورم که بر خدا دروغ نبسته و به شما دروغ نگفتهام، و نه درهای شما را بسته و نه در خانه علی بن ابی طالب را گشودهام و فقط خداوند عزّو جلّ که مرا آفرید و تمام شما را خلق کرد، به این کار فرمان داده است. به یکدیگر حسد مورزید که هلاک میشوید و بر مردم به خاطر آنچه خداوند به آنها فضل داده، حسادت مکنید؛ زیرا که در کتاب راستین خویش میفرماید: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ(1)»،
{برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم.} پس، از خداوند پروا کنید و از صبر پیشهکنندگان باشید.
پس از آن خداوند رسولش را با فرود آوردن ستارهای از آسمان بر خانه علی بن ابی طالب علیه السلام تصدیق کرد، و خدای پاک و منزه قرآنی - آیاتی - نازل کرد و به آن ستاره برای تصدیق پیامبرش قسم خورد و فرمود «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَمَا غَوَی * وَمَا یَنطِقُ عَنِ الهوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی»، { سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید [که] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن به جز وحی که وحی می شود نیست.}تا آخرآیات. و پیامبرصلَّی الله علیه و آله آن آیات را تلاوت نمود ولی آنها جز خشم و حسادت و دورویی و سرکشی و کبر نیفزودند، سپس متفرق شدند، درحالیکه در دلهایشان حسد و دورویی بود که تنها خداوند سبحان از آن خبر دارد .
چند روز پس از آن قضیه، عموی پیامبر بر وی داخل شد و عرض کرد: ای رسول خدا، شما خود میدانید که میان من و شما خویشاوندی نزدیکی است، و من به دین خداوند و در اطاعت تو هستم.
ص: 363
تَعَالَی أَنْ یَجْعَلَ لِی بَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ أَتَشَرَّفُ بِهَا عَلَی مَنْ سِوَایَ؟. فَقَالَ لَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: یَا عَمِّ! لَیْسَ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلٌ. فَقَالَ: فَمِیزَاباً یَکُونُ مِنْ دَارِی إِلَی الْمَسْجِدِ أَتَشَرَّفُ بِهِ عَلَی الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ. فَسَکَتَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ کَانَ کَثِیرَ الْحَیَاءِ- لَا یَدْرِی مَا یُعِیدُ مِنَ الْجَوَابِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ حَیَاءً مِنْ عَمِّهِ الْعَبَّاسِ، فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْحَالِ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مَا فِی نَفْسِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ ذَلِکَ-، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُجِیبَ سُؤَالَ عَمِّکَ، وَ أَمَرَکَ أَنْ تَنْصِبَ لَهُ مِیزَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ کَمَا أَرَادَ، فَقَدْ عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِکَ وَ قَدْ أَجَبْتُکَ إِلَی ذَلِکَ کَرَامَةً لَکَ وَ نِعْمَةً مِنِّی عَلَیْکَ وَ عَلَی عَمِّکَ الْعَبَّاسِ، فَکَبَّرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ: أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِکْرَامَکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ وَ تَفْضِیلَکُمْ عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ، ثُمَّ قَامَ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ الْعَبَّاسُ بَیْنَ یَدَیْهِ حَتَّی صَارَ عَلَی سَطْحِ الْعَبَّاسِ، فَنَصَبَ لَهُ مِیزَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ وَ قَالَ: مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ! إِنَّ اللَّهَ قَدْ شَرَّفَ عَمِّیَ الْعَبَّاسَ بِهَذَا الْمِیزَابِ فَلَا تُؤْذُونِی فِی عَمِّی، فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ الْآبَاءِ وَ الْأَجْدَادِ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ آذَانِی فِی عَمِّی وَ بَخَسَهُ حَقَّهُ أَوْ أَعَانَ عَلَیْهِ.
وَ لَمْ یَزَلِ الْمِیزَابُ عَلَی حَالِهِ مُدَّةَ أَیَّامِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ خِلَافَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ ثَلَاثَ سِنِینَ مِنْ خِلَافَةِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ وُعِکَ (1) الْعَبَّاسُ وَ مَرِضَ مَرَضاً شَدِیداً وَ صَعِدَتِ الْجَارِیَةُ تَغْسِلُ قَمِیصَهُ فَجَرَی الْمَاءُ مِنَ الْمِیزَابِ إِلَی صَحْنِ الْمَسْجِدِ، فَنَالَ بَعْضُ الْمَاءِ ثَوْبَ الرَّجُلِ، فَغَضِبَ غَضَباً شَدِیداً وَ قَالَ لِغُلَامِهِ: اصْعَدْ وَ اقْلَعِ الْمِیزَابَ، فَصَعِدَ الْغُلَامُ فَقَلَعَهُ وَ رَمَی بِهِ إِلَی سَطْحِ الْعَبَّاسِ، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ لَئِنْ رَدَّهُ أَحَدٌ إِلَی مَکَانِهِ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَهُ، فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی الْعَبَّاسِ وَ دَعَا بِوَلَدَیْهِ عَبْدِ اللَّهِ وَ عُبَیْدِ اللَّهِ وَ نَهَضَ یَمْشِی مُتَوَکِّئاً عَلَیْهِمَا- وَ هُوَ یَرْتَعِدُ مِنْ شِدَّةِ الْمَرَضِ- وَ سَارَ حَتَّی دَخَلَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ انْزَعَجَ لِذَلِکَ، وَ قَالَ: یَا عَمِّ! مَا جَاءَ بِکَ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ
ص: 364
از خداوند متعال بخواه برای من دربی به سوی مسجد قرار دهد تا با آن بر دیگران شرافت یابم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمویم، این کار راهی ندارد. باز عرض کرد: ناودانی بخواه که از خانه من به سوی مسجد باشد تا بدان بر قوم و خویش بزرگی و شرف یابم. پس پیامبرصلَّی الله علیه و آله ساکت شد، و حضرت خیلی حیا و شرم داشت، نمیدانست به خاطر ترس از خداوند متعال و به خاطر شرم و حیا از عمویش چه بگوید، در این هنگام حضرت جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرود آمد، و حال آنکه خداوند از آنچه در درون پیامبر درباره آن بود، خبر داشت. پس جبرئیل عرض کرد: ای محمد، خداوند به تو دستور می دهد که خواسته عمویت را اجابت کنی و ناودانی برای او همان گونه که خواست به سوی مسجد نصب کنی، و خداوند به خوبی بر آنچه در درون خود داری، آگاه است و به خاطر کرامت و بزرگواری تو و نعمتی از جانب من برای تو و عمویت عباس، آن را استجابت کردم. در این هنگام پیامبر صلَّی الله علیه و آله تکبیر گفتند و فرمودند: ای فرزندان هاشم، خداوند فقط بزرگواری و برتری شما را به همه خلق خواست. سپس حضرت به همراه گروهی از صحابه بر خاست، درحالیکه عباس در برابر حضرت بود، تا این که به پشت بام عمویش رفت و از خانه او ناودانی به طرف مسجد نصب کرد و فرمود: ای جماعت مسلمانان، همانا خداوند با این ناودان بر عمویم شرف و بزرگواری عطا نمود و مرا به خاطر عمویم آزار ندهید؛ چرا که او باقی مانده پدران و اجدادم است، و لعنت خداوند بر کسی باد که مرا درباره عمویم آزار دهد و حق او را گرفته و علیه او دیگری را یاری کند.
و همچنان آن ناودان بر همان حال خود چند صباحی در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله و خلافت ابوبکر و سه سال از خلافت عمر بن خطاب بود. در یکی از روزها عباس تب کرد و به شدت مریض شد و کنیزش به پشت بام رفت تا لباس عباس را بشوید. پس آب از ناودان به صحن مسجد جاری شد، و کمی ازآن آب به لباس آن مرد رسید، پس بسیار خشمگین شد و به غلامش گفت: برو بالا و ناودان را بکن. پس غلام بالا رفت و ناودان را کند و آن را بر پشت بام عباس انداخت و عمر گفت: اگر کسی ناودان را به جایش برگرداند، گردنش را می زنم. این کار بر عباس سخت گران آمد، و فرزندان خود عبدالله و عبیدالله را فرا خواند و برخاست درحالیکه برآن دو تکیه کرده بود، به راه افتاد و از شدت مرض میلرزید، تا این که بر امیر مؤمنان علیه السلام وارد شد، و چون امیرمؤمنان علیه السلام به او نگریست، ناراحت شد، و فرمود: ای عمویم، چه چیز تو را با این حالت به اینجا
ص: 364
الْحَالَةِ؟!. فَقَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ وَ مَا فَعَلَ مَعَهُ عُمَرُ مِنْ قَلْعِ الْمِیزَابِ وَ تَهَدُّدِهِ (1) مَنْ یُعِیدُهُ إِلَی مَکَانِهِ، وَ قَالَ لَهُ: یَا ابْنَ أَخِی! إِنَّهُ کَانَ لِی عَیْنَانِ أَنْظُرُ بِهِمَا، فَمَضَتْ إِحْدَاهُمَا وَ هِیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَقِیَتِ الْأُخْرَی وَ هِیَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ، وَ مَا أَظُنُّ أَنْ أُظْلَمَ وَ یَزُولَ مَا شَرَّفَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنْتَ لِی، فَانْظُرْ فِی أَمْرِی، فَقَالَ لَهُ: یَا عَمِّ! ارْجِعْ إِلَی بَیْتِکَ، فَسَتَرَی مِنِّی مَا یَسُرُّکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
ثُمَّ نَادَی: یَا قَنْبَرُ! عَلَیَّ بِذِی الْفَقَارِ، فَتَقَلَّدَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ وَ قَالَ: یَا قَنْبَرُ! اصْعَدْ فَرُدَّ الْمِیزَابَ إِلَی مَکَانِهِ، فَصَعِدَ قَنْبَرُ فَرَدَّهُ إِلَی مَوْضِعِهِ، وَ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَ حَقِّ صَاحِبِ هَذَا الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ لَئِنْ قَلَعَهُ قَالِعٌ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَهُ وَ عُنُقَ الْآمِرِ لَهُ بِذَلِکَ، وَ لَأَصْلِبَنَّهُمَا فِی الشَّمْسِ حَتَّی یَتَقَدَّدَا (2)، فَبَلَغَ ذَلِکَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ، فَنَهَضَ وَ دَخَلَ (3) الْمَسْجِدَ وَ نَظَرَ إِلَی الْمِیزَابِ، فَقَالَ: لَا یُغْضِبُ أحدا [أَحَدٌ] أَبَا الْحَسَنِ فِیمَا فَعَلَهُ، وَ نُکَفِّرُ (4) عَنِ الْیَمِینِ، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدَاةِ مَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی عَمِّهِ الْعَبَّاسِ، فَقَالَ لَهُ: کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا عَمِّ؟. قَالَ: بِأَفْضَلِ النِّعَمِ مَا دُمْتَ لِی یَا ابْنَ أَخِی. فَقَالَ لَهُ: یَا عَمِّ! طِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَیْناً، فَوَ اللَّهِ لَوْ خَاصَمَنِی أَهْلُ الْأَرْضِ فِی الْمِیزَابِ لَخَصَمْتُهُمْ، ثُمَّ لَقَتَلْتُهُمْ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ، وَ لَا یَنَالُکَ ضَیْمٌ (5) یَا عَمِّ، فَقَامَ الْعَبَّاسُ فَقَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَ قَالَ: یَا ابْنَ أَخِی! مَا خَابَ مَنْ أَنْتَ نَاصِرُهُ.
فکان هذا فعل عمر بالعباس عمّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.،
وَ قَدْ قَالَ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ وَصِیَّةً مِنْهُ فِی عَمِّهِ الْعَبَّاسِ: إِنَّ عَمِّیَ الْعَبَّاسَ بَقِیَّةُ الْآبَاءِ وَ الْأَجْدَادِ
ص: 365
آورده است؟ عباس هم داستان را برای حضرت تعریف کرد و وی را از اقدام عمر، در درآوردن ناودان و از تهدیدش به کسی را که ناودان را به مکانش برگرداند، باخبر کرد، و به حضرت گفت: ای برادر زاده ام، من دو چشم داشتم که با آن دو می نگریستم، یکی از آن دو رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند که از دنیا رفت و دیگری باقی ماند که آن هم تو هستی. ای علی، گمان نمیکردم مورد ظلم واقع شوم و آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بدان مرا شرافت و بزرگواری داده بود، از بین برود و حال تو پشتیبان من باشی؟! در این کار من نیک بنگر. حضرت به عمویش فرمود: ای عمویم، به خانهات برگرد، و آنچه از من تو را خوشحال میکند خواهی دید. اگر خدا بخواهد.
سپس حضرت ندا دادند: ای قنبر، ذوالفقارم را برایم بیاور. حضرت شمشیر را بر کمر بست پس به سوی مسجد خارج شد درحالی که مردم اطرافشان بودند. امام فرمود: ای قنبر، برو پشت بام و ناودان را در مکانش نصب کن. پس قنبر بالا رفت و ناودان را به جای خود برگرداند. علی علیه السلام فرمود: قسم به حق صاحب این قبر و منبر، هر کس آن را دربیاورد، گردن او و هر آنکه را به او دستور داده است، خواهم زد و هر دوی آنها را در آفتاب به دار خواهم آویخت تا بخشکند. این خبر به عمر بن خطاب رسید، پس برخاست و وارد مسجد شد و به ناودان نگاه کرد و گفت: هیچ کس ابالحسن را در کاری که کرده است، خشمگین نکند، و بر قسم کفاره دهیم. و چون صبح شد، امیرمؤمنان علیه السلام، نزد عمویش عباس رفت و پرسید: ای عمویم، چگونه صبح کردی(حالت چگونه است)؟ عباس گفت: برترین نعمتها را دارم ای برادر زادهام، تو همچنان یاور و پناه من هستی. حضرت به عباس فرمود: عمویم، خوشحال باش و دیدهات را روشنایی ده، به خدا قسم، اگر اهل زمین درآن ناودان با من به دشمنی برمی خاستند، همه را مغلوب میکردم، سپس به حول و قوه الهی آنها را میکشتم، و ظلمی به تو نمیرسید، ای عمویم. در این هنگام عباس برخاست و پیشانی حضرت را بوسید و گفت: ای برادرزاده ام، هر که را تو نصرت –دهی، شکست نمی خورد.
و این، عمل عمر با عباس عموی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، و پیامبر در جای دیگر، در وصیتی درباره عمویش فرمود: عمویم عباس باقی مانده پدران و نیاکانم است ،
ص: 365
فَاحْفَظُونِی فِیهِ، کُلٌّ فِی کَنَفِی، وَ أَنَا فِی کَنَفِ عَمِّیَ الْعَبَّاسِ، فَمَنْ آذَاهُ فَقَدْ آذَانِی، وَ مَنْ عَادَاهُ فَقَدْ عَادَانِی، سِلْمُهُ سِلْمِی، وَ حَرْبُهُ حَرْبِی.
و قد آذاه عمر فی ثلاثة مواطن ظاهرة غیر خفیّة:
منها: قصّة المیزاب، و لو لا خوفه من علیّ (علیه السلام) لم یترکه علی حاله.
وَ مِنْهَا: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ خَرَجَ یَوْماً إِلَی خَارِجِ مَکَّةَ وَ رَجَعَ طَالِباً مَنْزِلَهُ فَاجْتَازَ بِمُنَادٍ یُنَادِی مِنْ بَنِی تَمِیمٍ- وَ کَانَ لَهُمْ سَیِّدٌ یُسَمَّی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُذْعَانَ، وَ کَانَ یُعَدُّ مِنْ سَادَاتِ قُرَیْشٍ وَ أَشْیَاخِهِمْ، وَ کَانَ (1) لَهُ مُنَادِیَةٌ یُنَادُونَ فِی شِعَابِ مَکَّةَ وَ أَوْدِیَتِهَا: مَنْ أَرَادَ الضِّیَافَةَ وَ الْقِرَی فَلْیَأْتِ مَائِدَةَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذْعَانَ، وَ کَانَ مُنَادِیهِ: أَبُو قُحَافَةَ، وَ أُجْرَتُهُ أَرْبَعَةُ دَوَانِیقَ، وَ لَهُ مُنَادٍ آخَرُ فَوْقَ سَطْحِ دَارِهِ، فَأَخْبَرَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُذْعَانَ بِجَوَازِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی بَابِهِ، فَخَرَجَ یَسْعَی حَتَّی لَحِقَ بِهِ وَ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ إِلَّا مَا شَرَّفْتَنِی بِدُخُولِکَ إِلَی مَنْزِلِی وَ تَحَرُّمِکَ بِزَادِی، وَ أَقْسَمَ عَلَیْهِ بِرَبِّ الْبَیْتِ وَ الْبَطْحَاءِ وَ بِشَیْبَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَأَجَابَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی ذَلِکَ وَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ وَ تَحَرَّمَ بِزَادِهِ، فَلَمَّا خَرَجَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَرَجَ مَعَهُ ابْنُ جُذْعَانَ مُشَیِّعاً لَهُ، فَلَمَّا أَرَادَ الرُّجُوعَ عَنْهُ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَکُونَ غَداً فِی ضِیَافَتِی أَنْتَ وَ تَیْمٌ وَ أَتْبَاعُهَا وَ حُلَفَاؤُهَا عِنْدَ طُلُوعِ الْغَزَالَةِ (2)، ثُمَّ افْتَرَقَا وَ مَضَی النَّبِیُّ إِلَی دَارِ عَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ وَ جَلَسَ مُتَفَکِّراً فِیمَا وَعَدَهُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذْعَانَ، إِذْ دَخَلَتْ عَلَیْهِ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا زَوْجَةُ عَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ- وَ کَانَتْ هِیَ مُرَبِّیَتَهُ، وَ کَانَ یُسَمِّیهَا الْأُمَّ فَلَمَّا رَأَتْهُ مَهْمُوماً قَالَتْ: فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی، مَا لِی أَرَاکَ مَهْمُوماً؟ أَ عَارَضَکَ أَحَدٌ مِنْ
ص: 366
(حرمت) مرا در او حفظ کنید. همه آنها در حمایت من و من در حمایت عباس هستم، هر کس او را آزار دهد مرا آزار داده و هر کس با او دشمنی کند، با من دشمنی کرده است. صلح و سازش او، صلح و سازش من و جنگ او، جنگ من است. ولی عمر او را در سه جای آزار داد که پوشیده نیست: از آن جمله در ماجرای ناودان، و اگر از علی علیه السلام نمیترسید، او را به حال خود رها نمیکرد.
مورد دیگر: این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله، قبل از هجرت، روزی به خارج از مکه رفت و برگشت. میخواست به خانهاش برود، از کنار ندادهنده بنی تمیم گذشت که ندا میداد. بنی تمیم بزرگی داشت به نام عبدالله بن جذعان که از بزرگان شیوخ قریش به شمار میرفت، و ندا دهندگانی داشت که در دشتها و درههای مکه ندا میدادند: هرکس میهمانی و پذیرایی میخواهد، بر سفره عبدالله بن جذعان حاضر شود. - ندا دهنده او ابوقحافه (پدر ابوبکر) بود که اجرتش چهار دوانیق (یک ششم درهم) بود، و ندادهنده دیگری نیز بالای پشت بام خود داشت که عبدالله بن جذعان را از نزدیک شدن پیامبرصلَّی الله علیه و آله به خانهاش باخبر کرد. او فوراٌ از خانه خارج شد و به سوی پیامبر شتافت و به ایشان رسید و عرض کرد: ای محمد، تو را به کعبه قسم میدهم که بر خانه من داخل شده و بر سفره من تناول نموده و مرا سربلند کنی. عبدالله به خدای کعبه و مکه و شیبة بن عبدالمطلب پیامبر را قسم داد، پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم دعوت او را اجابت کرد و وارد منزل او شد و از سفره او تناول نمودند. هنگامی که پیامبرصلَّی الله علیه و آله خارج شد، عبدالله به همراه او خارج شد و پیامبر را بدرقه کرد، و چون حضرت خواست از پیش او برگردد، به عبدالله فرمود: دوست دارم که فردا تو و قبیله نهیم و توابع و هم پیمانهای آن، ظهر میهمان من باشید.
سپس آن دو از هم جدا شدند و پیامبر راهی خانه عمویش ابوطالب شد و نشست و در آنچه به عبدالله بن جذعان وعده داده بود میاندیشید، در این هنگام فاطمه بنت اسد صلوات الله علیها همسر عمویش ابوطالب که در کودکی مربی آن حضرت بود بر حضرت داخل شد و پیامبر او را مادر خطاب می کرد. همینکه فاطمه پیامبر را اندوهگین و در فکر دید، گفت: پدر و مادرم فدایت شود، چه شده است که تو را اندوهگین میبینم؟ آیا از
ص: 366
أَهْلِ مَکَّةَ؟. فَقَالَ: لَا. قَالَتْ: فَبِحَقِّی عَلَیْکَ إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِی بِحَالِکَ .. فَقَصَّ عَلَیْهَا قِصَّتَهُ مَعَ ابْنِ جُذْعَانَ وَ مَا قَالَهُ وَ مَا وَعَدَهُ مِنَ الضِّیَافَةِ، فَقَالَتْ: یَا وَلَدِی! لَا تَضِیقَنَّ صَدْرُکَ، مَعِی مُشَارُ (1) عَسَلٍ یَقُومُ لَکَ بِکُلِّ مَا تُرِیدُ، فَبَیْنَمَا هُمَا فِی الْحَدِیثِ إِذْ دَخَلَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، فَقَالَ لِزَوْجَتِهِ: فِیمَا أَنْتُمَا؟. فَأَعْلَمَتْهُ بِذَلِکَ کُلِّهِ، وَ بِمَا قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِابْنِ جُذْعَانَ، فَضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَ قَالَ: یَا وَلَدِی! بِاللَّهِ عَلَیْکَ لَا تَضِیقَنَّ صَدْرُکَ مِنْ ذَلِکَ، وَ فِی نَهَارِ غَدٍ أَقُومُ لَکَ بِجَمِیعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی، وَ أَصْنَعُ وَلِیمَةً تَتَحَدَّثُ بِهَا الرُّکْبَانُ فِی سَائِرِ الْبُلْدَانِ، وَ عَزَمَ عَلَی وَلِیمَةٍ تَعُمُّ سَائِرَ القَبَائِلِ، وَ قَصَدَ نَحْوَ أَخِیهِ الْعَبَّاسِ لِیَقْتَرِضَ مِنْ مَالِهِ شَیْئاً یَضُمُّهُ إِلَی مَالِهِ، فَوَجَدَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِی الطَّرِیقِ فَأَقْرَضُوهُ مِنَ الْجِمَالِ وَ الذَّهَبِ مَا یَکْفِیهِ، فَرَجَعَ عَنِ الْقَصْدِ إِلَی أَخِیهِ الْعَبَّاسِ، وَ آثَرَ التَّخْفِیفَ عَنْهُ، فَبَلَغَ أَخَاهُ الْعَبَّاسَ ذَلِکَ فَعَظُمَ عَلَیْهِ رُجُوعُهُ، فَأَقْبَلَ إِلَی أَخِیهِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ مَغْمُومٌ کَئِیبٌ حَزِینٌ- فَسَلَّمَ عَلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ: مَا لِی أَرَاکَ حَزِیناً کَئِیباً؟. قَالَ: بَلَغَنِی أَنَّکَ قَصَدْتَنِی فِی حَاجَةٍ ثُمَّ بَدَا لَکَ عَنْهَا فَرَجَعْتَ مِنَ الطَّرِیقِ، فَمَا هَذِهِ الْحَالُ؟. فَقَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ .. إِلَی آخِرِهَا، فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: الْأَمْرُ إِلَیْکَ، وَ إِنَّکَ لَمْ تَزَلْ أَهْلًا لِکُلِّ مَکْرُمَةٍ وَ مَوْئِلًا (2) لِکُلِّ نَائِبَةٍ، ثُمَّ جَلَسَ عِنْدَهُ سَاعَةً وَ قَدْ أَخَذَ أَبُو طَالِبٍ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ آلَةِ الطَّبْخِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ: یَا أَخِی! لِی إِلَیْکَ حَاجَةٌ؟. فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ: هِیَ مَقْضِیَّةٌ، فَاذْکُرْهَا، فَقَالَ الْعَبَّاسُ: أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ بِحَقِّ الْبَیْتِ وَ شَیْبَةِ الْحَمْدِ (3) إِلَّا مَا (4) قَضَیْتَهَا، فَقَالَ:
ص: 367
اهل مکه کسی با تو نزاع کرده است؟ حضرت فرمود: نه. فاطمه گفت: به حقی که بر تو دارم تو را قسم میدهم، مرا از حالت باخبر کنی. پیامبر هم ماجرای خود با عبدالله بن جذعان و دعوت به میهمانی را برای او توصیف کرد. سپس فاطمه گفت: ای فرزندم، خودت را ناراحت مکن، من کندوی عسلی دارم که تو و میهمان هایت را کفایت میکند. درحالیکه آن دو مشغول سخن گفتن بودند، ابوطالب - رضی الله عنه - داخل شد و به همسرش گفت: درباره چه چیزی گفتگو میکنید؟ او هم ابوطالب را از تمام ماجرا و از دعوت پیامبر آگاه کرد. ابوطالب پیامبر را در آغوش گرفت و پیشانی او را بوسید، و گفت: ای فرزندم، تو را به خدا قسم، به خاطر آن خودت را ناراحت مکن. فردا ظهر اگر خدا بخواهد، تمام آنچه را که بدان نیاز داری برای تو آماده میکنم، ولیمهای خواهم داد که مسافران در دیگر سرزمینها از آن سخن بگویند.
ابوطالب تصمیم گرفت ولیمهای دهد که سایر قبائل را هم در برگیرد، و در پی برادرش عباس رفت تا از مالش چیزی را قرض کند که آن را به مالش ضمیمه کند. در راه فرزندان عبدالمطلب را دید و آنها هم از شتران و طلا به اندازه کافی، به همراه داشتند. پس، از رفتن به سوی برادرش عباس منصرف شد و ترجیح داد مزاحم او نشود، این خبر به برادرش عباس رسید و برگشتن او بر عباس گران آمد، پس نزد برادرش ابوطالب رفت، درحالیکه اندوهگین و ناراحت بود. پس بر او سلام کرد و ابوطالب به او گفت: چه شده است که تو را اندوهگین میبینم؟ عباس تمام ماجرا را برای او تعریف کرد، و به او گفت: تصمیم با توست، و تو همچنان اهل هر بزرگی و پناهگاه هر درمانده هستی. پس اندکی نزد او نشست، درحالیکه ابوطالب لوازم آشپزی و غیره را که بدان نیاز داشت از او گرفته بود، پس عباس به او گفت: ای برادر، از تو حاجتی دارم؛ ابوطالب گفت: برآورده میکنم بگو. عباس گفت: تو را به حق این خانه خدا و عبدالمطلب قسم میدهم که آن را برآورده کنی. ابوطالب گفت: اختیار با توست، طلب کن و اگر چه جان و فرزند بخواهی. عباس گفت: این شرافت و بزرگی را به من ببخش که با آن مرا به بزرگی یاد کنی.
ص: 367
لَکَ ذَلِکَ وَ لَوْ سَأَلْتَ فِی النَّفْسِ وَ الْوَلَدِ، فَقَالَ: تَهَبُ لِی هَذِهِ الْمَکْرُمَةَ تُشَرِّفُنِی بِهَا.
فَقَالَ: قَدْ أَجَبْتُکَ إِلَی ذَلِکَ مَعَ مَا أَصْنَعُهُ أَنَا .. فَنَحَرَ الْعَبَّاسُ الْجُزُرَ (1) وَ نَصَبَ (2) الْقُدُورَ، وَ عَقَدَ الْحَلَاوَاتِ، وَ شَوَی الْمَشْوِیَّ، وَ أَکْثَرَ مِنَ الزَّادِ فَوْقَ مَا یُرَادُ، وَ نَادَی سَائِرَ النَّاسِ، فَاجْتَمَعَ أَهْلُ مَکَّةَ وَ بُطُونُ قُرَیْشٍ وَ سَائِرُ الْعَرَبِ عَلَی اخْتِلَافِ طَبَقَاتِهَا یُهْرَعُونَ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ حَتَّی کَأَنَّهُ عِیدُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ، وَ نَصَبَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْصَباً عَالِیاً، وَ زَیَّنَهُ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الثِّیَابِ الْفَاخِرَةِ، وَ بَقِیَ النَّاسُ مِنْ حُسْنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَقَارِهِ وَ عَقْلِهِ وَ کَمَالِهِ مُتَحَیِّرِینَ، وَ ضَوْؤُهُ یَعْلُو نُورَ الشَّمْسِ، وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ مَسْرُورِینَ وَ قَدْ أَخَذُوا فِی الْخُطَبِ وَ الْأَشْعَارِ وَ مَدْحِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَشِیرَتِهِ عَلَی حُسْنِ ضِیَافَتِهِمْ.
فَلَمَّا بَلَغَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَشُدَّهُ وَ تَزَوَّجَ خَدِیجَةَ وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ نَبَّأَهُ وَ أَرْسَلَهُ إِلَی سَائِرِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ، وَ أَظْهَرَهُ عَلَی الْمُشْرِکِینَ، وَ فَتَحَ مَکَّةَ وَ دَخَلَهَا مُؤَیَّداً مَنْصُوراً، وَ قُتِلَ مَنْ قُتِلَ، وَ بَغَی مَنْ بَغَی، أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ عَمَّکَ الْعَبَّاسَ لَهُ عَلَیْکَ یَدٌ سَابِقَةٌ وَ جَمِیلٌ مُتَقَدِّمٌ، وَ هُوَ مَا أَنْفَقَ عَلَیْکَ فِی وَلِیمَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُذْعَانَ، وَ هُوَ سِتُّونَ أَلْفَ دِینَارٍ مَعَ مَا لَهُ عَلَیْکَ فِی سَائِرِ الْأَزْمَانِ، وَ فِی نَفْسِهِ شَهْوَةٌ مِنْ سُوقِ عُکَاظٍ، فَامْنَحْهُ إِیَّاهُ فِی مُدَّةِ حَیَاتِهِ وَ لِوُلْدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ، فَأَعْطَاهُ ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی مَنْ عَارَضَ عَمِّی فِی سُوقِ عُکَاظٍ وَ (3) نَازَعَهُ فِیهِ، وَ مَنْ أَخَذَهُ مِنْهُ فَأَنَا بَرِی ءٌ مِنْهُ وَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ، فَلَمْ یَکْتَرِثْ (4) عُمَرُ بِذَلِکَ وَ حَسَدَ الْعَبَّاسَ عَلَی دَخْلِ سُوقِ عُکَاظٍ، وَ غَصَبَهُ مِنْهُ،
ص: 368
ابوطالب گفت: آن را به همراه آنچه خود میکنم، اجابت کردم.
پس عباس شترانی قربانی کرد و دیگ ها را بر اجاق گذاشت و شیرینیهایی تهیه کرده و کباب پخت و بیشتر از آنچه نیاز بود غذاها را افزود و سایر مردم را ندا کرد. از این رو مردم مکه و تیرههای قریش و گروه های مختلف از سائر عرب ها جمع شده و از هر مکان میشتافتند، گویی که عید بزرگ خداوند است، و برای پیامبر صلَّی الله علیه و آله مکانی بلند آماده کرد، و آن را با مروارید و یاقوت و لباسهای فاخر آراست، و مردم از زیبایی و وقار و عقل و کمال پیامبر صلَّی الله علیه و آله متحیر ماندند، و نور پیامبر بالاتر از نور خورشید بود، و مردم شادمان متفرق شدند در حالی که شروع به خواندن خطبه و اشعار در مدح پیامبرصلَّی الله علیه و آله و قبیله آن حضرت به خاطر میهمانی خوب آن کردند.
و چون پیامبر به جوانی رسید با خدیجه ازدواج کرد و خداوند به او وحی کرد و او را به پیامبری برگزید و او را به سوی سایر عرب و عجم روانه کرد و او را در برابر مشرکین یاری نمود و پیامبر مکه را فتح نموده و درحالیکه از سوی خداوند تأیید شده و نصرت یافته بود، به مکه داخل گشت. آنان را که میباید میکشت به قتل رساند و باقی ماندهها را فرو گذارد، و خداوند به او وحی کرد: ای محمد، همانا عمویت عباس پیشتر به تو نعمت و نیکی کرده است، و او بود که هزینه ولیمه عبدالله بن جذعان را تقبل کرد که شصت هزار دینار به اضافه حقی که از گذشته بر تو دارد، است، و او در دل تمایل به بازار عکاظ دارد. پس در مدت حیاتش و برای فرزندش بعد از وفات او، آن را به او ببخش. بنابراین پیامبر هم آن را به او بخشید... سپس پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: هان، لعنت خداوند بر کسی باد که درباره بازار عکاظ با عمویم مخالفت کند و به نزاع با او بپردازد، و هرکس آن را از او بگیرد من از او بیزار بوده، نفرین خداوند و فرشتگان و تمام مردم بر اوست. ولی عمر بدان توجه نکرد و به خاطر درآمد بازار عکاظ به عباس حسادت کرد، و آن را از او غصب نمود،
ص: 368
وَ لَمْ یَزَلِ الْعَبَّاسُ مُتَظَلِّماً إِلَی حِینِ وَفَاتِهِ.
وَ مِنْهَا: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ جَالِساً فِی مَسْجِدِهِ یَوْماً- وَ حَوْلَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الصَّحَابَةِ- إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ عَمُّهُ الْعَبَّاسُ- وَ کَانَ رَجُلًا صَبِیحاً حَسَناً حُلْوَ الشَّمَائِلِ- فَلَمَّا رَآهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَامَ إِلَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ رَحَّبَ بِهِ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَانِبِهِ، فَأَنْشَدَ الْعَبَّاسُ أَبْیَاتاً فِی مَدْحِهِ (صلی الله علیه و آله)، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: جَزَاکَ اللَّهُ- یَا عَمِّ- خَیْراً وَ مُکَافَأَتُکَ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی.
ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ النَّاسِ! احْفَظُونِی فِی عَمِّیَ الْعَبَّاسِ وَ انْصُرُوهُ وَ لَا تَخْذُلُوهُ.
ثُمَّ قَالَ: یَا عَمِّ! اطْلُبْ مِنِّی شَیْئاً أُتْحِفْکَ بِهِ عَلَی سَبِیلِ الْهَدِیَّةِ. فَقَالَ: یَا ابْنَ أَخِی! أُرِیدُ مِنَ الشَّامِ الْمَلْعَبَ، وَ مِنَ الْعِرَاقِ الْحِیرَةَ، وَ مِنْ هَجَرٍ الْخَطَّ، وَ کَانَتْ هَذِهِ الْمَوَاضِعُ کَثِیرَةَ الْعِمَارَةِ، فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: حُبّاً وَ کَرَامَةً، ثُمَّ دَعَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: اکْتُبْ لِعَمِّکَ الْعَبَّاسِ هَذِهِ الْمَوَاضِعَ، فَکَتَبَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً بِذَلِکَ، وَ أَمْلَی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَشْهَدَ الْجَمَاعَةَ الْحَاضِرِینَ، وَ خَتَمَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِخَاتَمِهِ (1) وَ قَالَ: یَا عَمِّ! إِنْ یَفْتَحِ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْمَوَاضِعَ فَهِیَ لَکَ هِبَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ رَسُولِهِ، وَ إِنْ فُتِحَتْ بَعْدَ مَوْتِی فَإِنِّی أُوصِی الَّذِی یَنْظُرُ بَعْدِی فِی الْأُمَّةِ بِتَسْلِیمِ هَذِهِ الْمَوَاضِعِ إِلَیْکَ.
ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ! إِنَّ هَذِهِ الْمَوَاضِعَ الْمَذْکُورَةَ لِعَمِّیَ الْعَبَّاسِ، فَعَلَی مَنْ یُغَیِّرُ عَلَیْهِ أَوْ یُبَدِّلُهُ أَوْ یَمْنَعُهُ أَوْ یَظْلِمُهُ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ، ثُمَّ نَاوَلَهُ الْکِتَابَ، فَلَمَّا وُلِّیَ عُمَرُ وَ فُتِحَ هَذِهِ الْمَوَاضِعُ الْمَذْکُورَةُ أَقْبَلَ عَلَیْهِ الْعَبَّاسُ بِالْکِتَابِ، فَلَمَّا نَظَرَ فِیهِ دَعَا رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الشَّامِ وَ سَأَلَهُ عَنِ الْمَلْعَبِ، فَقَالَ: یَزِیدُ ارْتِفَاعُهُ عَلَی عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ، ثُمَّ سَأَلَ عَنِ الْآخَرَیْنِ، فَذَکَرَ لَهُ أَنَّ ارْتِفَاعَهُمَا تَقُومُ بِمَالٍ کَثِیرٍ.
فَقَالَ: یَا أَبَا الْفَضْلِ! إِنَّ هَذَا الْمَالَ کَثِیرٌ لَا یَجُوزُ لَکَ أَخْذُهُ مِنْ دُونِ الْمُسْلِمِینَ. فَقَالَ الْعَبَّاسُ: هَذَا کِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَشْهَدُ لِی بِذَلِکَ قَلِیلًا کَانَ أَوْ
ص: 369
و عباس پیوسته تا هنگام وفاتش شکایت و دادخواهی می کرد.
از دیگر بدی های او در حق عباس این بود که پیامبر صلَّی الله علیه و آله روزی در مسجدش نشسته بود و گروهی از صحابه گرد ایشان جمع شده بودند. در این هنگام عموی پیامبر عباس که مردی زیبا بود و اخلاقی پسندیده داشت، بر پیامبر داخل شد، و چون پیامبرصلَّی الله علیه و آله او را دید برخاست و به پیشواز او درآمد و پیشانی او را بوسیده و به او خوشآمد گفت و نزد خود نشاند. عباس هم در ستایش پیامبر اشعاری را سرود، پیامبر فرمود: خداوند به تو ای عمو، پاداش نیک دهد و جزا و پاداش تو بر خداوند بلند مرتبه است. سپس فرمود: ای مردم، حرمت مرا درباره عمویم حفظ کنید و او را یاری دهید و رهایش مکنید. سپس فرمود: عمو، از من چیزی بخواه تا به عنوان هدیه به تو تحفه دهم. عباس گفت: ای برادر زادهام، از شام منطقه ملعب و از عراق حیره و از هَجَر خط را میخواهم. این مناطق بسیار آباد بودند، پیامبر به او فرمود: با کمال میل. سپس علی علیه السلام را فرا خواند و فرمود: این مناطق را برای عمویت قباله کن. پس امیرمؤمنان علی علیه السلام نامهای در آن باره برای او نوشت، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را بر مردم خواند و حاضران بر آن گواهی دادند و پیامبر با خاتم خود آن را مهر کرد و فرمود: ای عمو، اگر خداوند این مناطق را بگشاید، هدیهای از سوی خداوند بلند مرتبه و پیامبرش برای توست، و اگر بعد از وفات من آن را گشود، به کسی که بعد از من ناظر بر امت می شود سفارش میکنم که این مناطق از آن عمویم عباس است، و هر کس آن را علیه او تغییر و تبدیل کند و او را از آن باز دارد یا در حقش ظلم روا بدارد، لعنت خداوند و لعنت کنندگان بر اوست. سپس پیامبر آن سند را به عمویش داد .
هنگامی که عمر به ولایت رسید و این مناطق مذکور را گشود، عباس با آن سند و نامه نزد او آمد، و چون در آن نامه نگاه کرد، مردی از اهل شام را صدا کرد و از او درباره ملعب پرسید، او گفت: خراج و درآمد آنجا بیشتر از بیست هزار درهم میباشد. سپس از مناطق دیگر پرسید، او هم گفت که درآمد آن دو مکان مال زیادی میشود. سپس گفت: ای اباالفضل، این مقدار مال زیاد است و جایز نیست که بدون مسلمانان آن را بگیری. عباس گفت: این نامه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است که چه زیاد و چه کم، شاهد بر من است.
ص: 369
کَثِیراً، فَقَالَ عُمَرُ: وَ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ تُسَاوِی الْمُسْلِمِینَ فِی ذَلِکَ وَ إِلَّا فَارْجِعْ مِنْ حَیْثُ أَتَیْتَ، فَجَرَی بَیْنَهُمَا کَلَامٌ کَثِیرٌ غَلِیظٌ، فَغَضِبَ عُمَرُ- وَ کَانَ سَرِیعَ الْغَضَبِ- فَأَخَذَ الْکِتَابَ مِنَ الْعَبَّاسِ وَ مَزَّقَهُ وَ تَفَلَ فِیهِ وَ رَمَی بِهِ فِی وَجْهِ الْعَبَّاسِ، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ! لَوْ طَلَبْتَ مِنْهُ حَبَّةً وَاحِدَةً مَا أَعْطَیْتُکَ، فَأَخَذَ الْعَبَّاسُ بَقِیَّةَ الْکِتَابِ وَ عَادَ إِلَی مَنْزِلِهِ حَزِیناً بَاکِیاً شَاکِیاً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ إِلَی رَسُولِهِ، فَصَاحَ الْعَبَّاسُ بِالْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَغَضِبُوا لِذَلِکَ وَ قَالُوا: یَا عُمَرُ! تَخْرِقُ کِتَابَ رَسُولِ اللَّهِ وَ تُلْقِی بِهِ فِی الْأَرْضِ، هَذَا شَیْ ءٌ لَا نَصْبِرُ عَلَیْهِ. فَخَافَ عُمَرُ أَنْ یَنْخَرِمَ عَلَیْهِ الْأَمْرُ، فَقَالَ: قُومُوا بِنَا إِلَی الْعَبَّاسِ نَسْتَرْضِیهِ وَ نَفْعَلُ مَعَهُ مَا یُصْلِحُهُ، فَنَهَضُوا بِأَجْمَعِهِمْ إِلَی دَارِ الْعَبَّاسِ فَوَجَدُوهُ مَوْعُوکاً (1) لِشِدَّةِ مَا لَحِقَهُ مِنَ الْفِتَنِ وَ الْأَلَمِ وَ الظُّلْمِ، فَقَالَ: نَحْنُ فِی الْغَدَاةِ عَائِدُوهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مُعْتَذِرُونَ إِلَیْهِ مِنْ فِعْلِنَا، فَمَضَی غَدٌ وَ بَعْدَ غَدٍ وَ لَمْ یَعُدْ إِلَیْهِ وَ لَا اعْتَذَرَ مِنْهُ، ثُمَّ فَرَّقَ الْأَمْوَالَ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ بَقِیَ کَذَلِکَ إِلَی أَنْ مَاتَ.
و لو أخذنا فی ذکر أفعاله لطال الکتاب، و هذا القدر فیه عبرة لأولی الألباب.
و أمّا صاحبهما الثالث، فقد استبدّ بأخذ الأموال ظلما علی ما تقدّم به الشرح فی صاحبیه، و اختصّ بها مع أهل بیته من بنی أمیّة دون المسلمین، فهل یستحقّ هذا أو یستجیزه مسلم؟.
ثم إنّه ابتدع أشیاء أخر:
منها: منع المراعی من الجبال و الأودیة و حماها حتی أخذ علیها مالا باعها به من المسلمین.
وَ مِنْهَا: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَفَی الْحَکَمَ بْنَ الْعَاصِ- عَمَّ عُثْمَانَ عَنِ الْمَدِینَةِ، وَ طَرَدَهُ عَنْ جِوَارِهِ فَلَمْ یَزَلْ طَرِیداً مِنَ الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُ ابْنُهُ مَرْوَانُ أَیَّامَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَیَّامَ أَبِی بَکْرٍ وَ أَیَّامَ عُمَرَ یُسَمَّی: طَرِیدَ رَسُولِ اللَّهِ
ص: 370
پس عمر گفت: به خدا سوگند، در آن مورد با سائر مسلمانان برابر هستی، از جایی که آمدهای برگرد. و اینگونه بین آن دو سخنان درشتی رد و بدل شد. عمر هم خشمگین شد، چرا که زود خشمگین میشد، پس نامه را از عباس گرفت و آن را پاره کرد وآب دهن خود را در آن انداخت و آن را به صورت عباس پرت کرد و گفت: به خدا قسم، اگر از آن یک دانه هم میخواستی به تو نمیدادم.
پس عباس تکههای نامه را برداشت و ناراحت و گریان و درحالی که به خداوند و رسولش شکایت میکرد به خانه خود برگشت، و مهاجرین و انصار را فرا خواند، و آنها هم به همین خاطر خشمگین شدند و گفتند: ای عمر، نامه رسول خدا را پاره میکنی و به زمین میاندازی، این چیزی است که بدان صبر نمی کنیم. عمر ترسید که کار بر او سخت شود و مردم بشورند، پس گفت: با ما نزد عباس بیایید تا او را راضی کنیم و آنچه صلاح اوست انجام دهیم. پس همه آنها به خانه عباس آمدند و او را از شدت درد و اذیت و ظلم، افسرده یافتند. عمر گفت: ما صبح إن شاءالله به عیادت او میرویم و به خاطر کار خود از او پوزش میخواهیم. ولی فردا و پس فردا سپری شد و او به عیادت او نرفت و از او معذرت خواهی نکرد، سپس آن اموال را میان مهاجرین و انصار تقسیم کرد، و عباس بر همان حال بود تا آنکه از دنیا رفت.
و اگر بخواهیم تمام کارهای او را بیاوریم کتاب طولانی می شود، و در این مقدار، پند و اندرزی است برای صاحبان خرد و اندیشه .
و امّا دوست سوم آن دو نفر، همانطور که شرحش پیشتر درباره دو دوستش گذشت، با گرفتن بیت المال و اموال مسلمانان به طور ظالمانه، استبداد پیشه گرفت، وآن اموال را به خویشان خود از بنی امیه و بدون مسلمانان به خود اختصاص داد؛ و آیا این مستحق است یا مسلمانی آن را جایز میداند؟ گذشته از آن، بدعتهای دیگری از خود بر جای گذاشت:
از آن جمله: منع کردن چوپانان و عشایر از چراندن چراگاههای کوهستانی و دشتها و ممنوع کردن آنها و گرفتن مال در قبال چراندن آنها
و دیگر: آنکه رسول خداصلَّی الله علیه و آله حکم بن عاص - عموی عثمان - را از مدینه تبعید کرد، و او را از خود طرد کرد و او همچنان به همراه پسرش مروان، در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر از مدینه رانده شده بود و مردم به او می گفتند: رانده شده رسول خدا،
ص: 370
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، حَتَّی اسْتَوْلَی عُثْمَانُ فَرَدَّهُ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ آوَاهُ، وَ جَعَلَ ابْنَهُ مَرْوَانَ کَاتِبَهُ وَ صَاحِبَ تَدْبِیرِهِ فِی دَارِهِ،.
فهل هذا منه إلّا خلافا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و مضادّة لفعله؟ و هل یستجیز هذا الخلاف علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و المضادّة لأفعاله إلّا خارج عن الدین بری ء من المسلمین؟ و هل یظنّ ذو فهم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله طرد الحکم و لعنه و هو مؤمن؟ و إذا لم یکن مؤمنا فما الحال التی دعت عثمان إلی ردّه و الإحسان إلیه- و هو رجل کافر- لو لا أنّه تعصّب لرحمه (1) و لم یفکّر (2) فی دینه، فحقّت علیه الآیة، قوله تعالی: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ (3).
- وَ مِنْهَا: أَنَّهُ جَمَعَ مَا کَانَ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ صُحُفِ الْقُرْآنِ وَ طَبَخَهَا بِالْمَاءِ عَلَی النَّارِ وَ غَسَلَهَا وَ رَمَی بِهَا إِلَّا مَا کَانَ عِنْدَ ابْنِ مَسْعُودٍ، فَإِنَّهُ امْتَنَعَ مِنَ الدَّفْعِ إِلَیْهِ، فَأَتَی إِلَیْهِ فَضَرَبَهُ حَتَّی کَسَرَ لَهُ ضِلْعَیْنِ وَ حُمِلَ مِنْ مَوْضِعِهِ ذَلِکَ فَبَقِیَ عَلِیلًا حَتَّی مَاتَ، و هذه بدعة عظیمة، لأنّ تلک الصحف إن کان فیها زیادة عمّا فی أیدی الناس، و قصد لذهابه و منع الناس منه، فقد حقّ علیه قوله تعالی: أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (4).
هذا، مع ما یلزم أنّه لم یترک ذلک و یطرحه تعمدا إلّا و فیه ما قد کرهه، و من کره ما أنزل اللّه فی کتابه حبط جمیع عمله، کما قال اللّه تعالی: ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (5)، و إن لم تکن فی تلک الصحف زیادة عمّا فی أیدی
ص: 371
تا اینکه عثمان خلافت را به دست گرفت؛ پس او را به مدینه برگرداند و پناهش داد، و پسرش مروان را کاتب و مشاور خود در خانهاش قرار داد. آیا این کار او جز مخالفت با رسول خدا و برخلاف عمل و دستور ایشان نیست؟ و آیا این مخالفت با رسول خدا و ضدیت با اعمال پیامبر را جز آنکه از دین خارج شده و از مسلمانان بیزار است، کسی دیگر جایز میداند؟ و آیا انسان عاقل و فهیم گمان می کند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حَکم را در حالیکه مومن بود، تبعید و لعنت کرد؟ و اگر مؤمن نبود چه چیز باعث شد که عثمان او را برگرداند و به او احسان کرد - و حال آنکه مردی کافر بود - بی شک تعصب خویشاوندی او، او را بر این کار واداشت و در دین او نیندیشید، و این آیه بر او واجب گردید: «لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءهُمْ أَوْ أَبْنَاءهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ(1)»، {قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند، هر چند پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا عشیره آنان باشند دوست بدارند.} و دیگر: آنکه تمام قرآنهایی را که نزد مسلمانان بود جمع کرد و آنها را در آب داغ جوشانید و شست و جز آنچه نزد ابن مسعود بود، همه را دور انداخت و او از دادن آن به عثمان امتناع کرد. پس عثمان نزد او آمد و او را زد که دو دنده از دندههای او شکست و او را از آنجا برد و او همچنان بیمار ماند تا آن که مُرد، و این خود بدعتی بزرگ بود؛ زیرا آن قرآنها اگر چه در دست مردم بود و اضافاتی داشت و میخواست آن اضافات و اختلافها را از بین ببرد و مردم را از آنها منع کند، ولی این گفته خداوند بلند مرتبه بر او واجب گشت: «أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاء مَن یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلَی أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ(2)»، {آیا شما به پاره ای از کتاب [تورات] ایمان می آورید و به پاره ای کفر می ورزید؟ پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذابها باز برند و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست.}
و این در صورتی است که او آن را به طور عمد ترک نکرد، جز اینکه در آن چیزی بود که عثمان آن را نمیپسندید، و هرکس آنچه را خداوند در کتابش نازل کرده نپسندد، تمام اعمال او تباه میشود، همانطور که خداوند متعال می فرماید: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ(3)»،
{این بدان سبب است که آنان آنچه را خدا نازل کرده است خوش نداشتند و [خدا نیز] کارهایشان را باطل کرد.} و اگر در آن قرآنها زیادتر از آنچه نزد آن ها بود وجود نداشت،
ص: 371
الناس فلا معنی لما فعله.
وَ مِنْهَا: أَنَّ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ قَامَ یَوْماً فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ عُثْمَانُ یَخْطُبُ عَلَی الْمِنْبَرِ- فَوَبَّخَ عُثْمَانَ بِشَیْ ءٍ مِنْ أَفْعَالِهِ، فَنَزَلَ عُثْمَانُ فَرَکَلَهُ (1) بِرِجْلِهِ وَ أَلْقَاهُ عَلَی قَفَاهُ، وَ جَعَلَ یَدُوسُ (2) فِی بَطْنِهِ وَ یَأْمُرُ أَعْوَانَهُ بِذَلِکَ حَتَّی غُشِیَ عَلَی عَمَّارٍ، وَ هُوَ یَفْتَرِی عَلَی عَمَّارٍ وَ یَشْتِمُهُ،
وَ قَدْ رَوَوْا جَمِیعاً أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ:
الْحَقُّ مَعَ عَمَّارٍ یَدُورُ (3) مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ.
، وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِذَا افْتَرَقَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَانْظُرُوا الْفِرْقَةَ الَّتِی فِیهَا عَمَّارٌ فَاتَّبِعُوهُ، فَإِنَّهُ یَدُورُ الْحَقُّ مَعَهُ حَیْثُمَا دَارَ.
فلا یخلو حال ضربه لعمّار من أمرین: أحدهما، أنّه یزعم أنّ ما قال عمّار و ما فعله باطل، و فیه تکذیب
لِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیْثُ یَقُولُ: الْحَقُّ مَعَ عَمَّارٍ.
، فثبت أن یکون ما قاله عمّار حقّا کرهه عثمان فضربه علیه.
وَ مِنْهَا: مَا فَعَلَ بِأَبِی ذَرٍّ حِینَ نَفَاهُ عَنِ الْمَدِینَةِ إِلَی الرَّبَذَةِ، مَعَ إِجْمَاعِ الْأُمَّةِ فِی الرِّوَایَةِ
أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ عَلَی ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ.
، وَ رَوَوْا أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیَّ أَنَّهُ یُحِبُّ أَرْبَعَةً مِنْ أَصْحَابِی وَ أَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ، فَقِیلَ: مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟.
قَالَ: عَلِیٌّ سَیِّدُهُمْ، وَ سَلْمَانُ، وَ الْمِقْدَادُ، وَ أَبُو ذَرٍّ.
فحینئذ ثبت أنّ أبا ذرّ حَبَّهُ (4) اللّهُ و حَبَّهُ رسولُ اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و محال عند ذوی الفهم أن یکون اللّه و رسوله یَحِبَّان رجلا و هو یجوز أن یفعل فعلا یستوجب به النفی عن حرم اللّه و رسوله، و محال أیضا أن یشهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لرجل أنّه ما علی وجه الأرض و لا تحت السماء أصدق منه، ثم یقول
ص: 372
این کار او هیچ معنایی نمی توانست داشته باشد.
و دیگر: این که روزی عمار بن یاسر در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درحالیکه عثمان بالای منبر خطبه می خواند، برخاست و او را به خاطر یکی از اعمالش نکوهش کرد. عثمان از منبر پایین آمد و با پایش او را زد و او را بر پشت انداخت و با پا بر شکم عمار با پا میزد و هواداران خود را به این کار دستور میداد تا این که عمّار بیهوش شد، و عثمان بر عمّار ناسزا می گفت و تهمت می زد. و همه راویان نقل کردند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: حق با عمار است، هر کجا عمار برود حق با او میرود. و باز فرمود: هرگاه مردم از همدیگر جدا شوند، بنگرید به فرقهای که عمار در آن است و از او تبعیت کنید، زیرا که هر کجا عمار برود، حق با اوست و او را همراهی میکند. و زدن عمار توسط او از دو امر خارج نیست، یکی این که او گمان کرد سخن و عمل عمار باطل است، که در این صورت سخن پیامبرصلَّی الله علیه و آله را تکذیب کرده که میفرمود: حق به همراه عمّار است. و ثابت میکند که آنچه عمار گفته حقیقتی است که عثمان آن را نپسندید و به همین خاطر او را زد.
و دیگر: عمل زشت او با ابوذر، هنگامی که او را از مدینه به ربذه تبعید کرد، می باشد، با وجود این که امت، بر این روایت اجماع دارند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: آسمان بر صاحب سخنی راستگوتر از ابوذر سایه نینداخته و نه زمین آن را حمل کرده است. و روایت کرده اند که پیامبر فرمود: خداوند عزّوجلّ بر من وحی کرد که از اصحابم چهار نفر را دوست میدارد و به من نیز دستور داد تا آنها را دوست بدارم. پرسیدند: ای رسول خدا، آنها کیستند؟ حضرت فرمود: علی سرور آنها، و سلمان، مقداد و ابوذر. پس در این صورت ثابت شد که خداوند و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، ابوذر را دوست دارند، و نزد انسان عاقل محال است که خداوند و رسولش مردی را دوست بدارند و او بر خود جایز بداند که کاری کند که موجب تبعیدش از حرم خداوند و رسولش شود، و همچنین محال است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر مردی شهادت دهد که نه بر روی زمین و نه در زیر آسمان راستگوتر از وجود ندارد،
ص: 372
باطلا، فتعیّن أن یکون ما فعله و ما قاله حقّا کرهه عثمان فنفاه عن الحرمین، و من کره الحقّ و لم یحبّ الصدق فقد کره ما أنزل اللّه فی کتابه، لأنّه أمر بالکون مع الصادقِینَ، فقال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ (1).
وَ مِنْهَا: أَنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ لَمَّا ضَرَبَ أَبُو لُؤْلُؤَةَ عُمَرَ الضَّرْبَةَ الَّتِی مَاتَ فِیهَا سَمِعَ ابْنُ عُمَرَ قَوْماً یَقُولُونَ: قَتَلَ الْعِلْجُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، فَقَدَّرَ أَنَّهُمْ یَعْنُونَ الْهُرْمُزَانَ- رَئِیسَ فَارِسَ- وَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ عَلَی یَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ أَعْتَقَهُ مِنْ قِسْمَتِهِ مِنَ الْفَیْ ءِ، فَبَادَرَ إِلَیْهِ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ فَقَتَلَهُ قَبْلَ أَنْ یَمُوتُ أَبُوهُ، فَقِیلَ لِعُمَرَ: إِنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ قَدْ قَتَلَ الْهُرْمُزَانَ، فَقَالَ:
أَخْطَأَ، فَإِنَّ الَّذِی ضَرَبَنِی أَبُو لُؤْلُؤَةَ، وَ مَا کَانَ لِلْهُرْمُزَانِ (2) فِی أَمْرِی صُنْعٌ، وَ إِنْ عِشْتُ احْتَجْتُ أَنْ أُقِیدَهُ بِهِ، فَإِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ لَا یَقْبَلُ مِنَّا الدِّیَةَ، وَ هُوَ مَوْلَاهُ، فَمَاتَ عُمَرُ وَ اسْتَوْلَی عُثْمَانُ عَلَی النَّاسِ بَعْدَهُ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعُثْمَانَ: إِنَّ عُبَیْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ قَتَلَ مَوْلَایَ الْهُرْمُزَانَ بِغَیْرِ حَقٍّ، وَ أَنَا وَلِیُّهُ وَ الطَّالِبُ بِدَمِهِ، سَلِّمْهُ إِلَیَّ لِأُقِیدَهُ بِهِ؟. فَقَالَ عُثْمَانُ: بِالْأَمْسِ قُتِلَ عُمَرُ وَ أَنَا أَقْتُلُ ابْنَهُ أُورِدُ عَلَی آلِ عُمَرَ مَا لَا قِوَامَ لَهُمْ بِهِ، فَامْتَنَعَ مِنْ تَسْلِیمِهِ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَفَقَةً مِنْهُ- بِزَعْمِهِ- عَلَی آلِ عُمَرَ، فَلَمَّا رَجَعَ الْأَمْرُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَرَبَ مِنْهُ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ إِلَی الشَّامِ فَصَارَ مَعَ مُعَاوِیَةَ، وَ حَضَرَ یَوْمَ صِفِّینَ مَعَ مُعَاوِیَةَ مُحَارِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُتِلَ فِی مَعْرَکَةِ الْحَرْبِ وَ وُجِدَ مُتَقَلِّدَ السَّیْفَیْنِ یَوْمَئِذٍ.
فانظروا- یا أهل الفهم- فی أمر عثمان کیف عطّل حدّا من حدود اللّه تعالی لا شبهة فیه شفقة منه- بزعمه- علی آل عمر و لم یشفق علی نفسه من عقوبة تعطیل حدود اللّه تعالی و مخالفته، و أشفق علی آل عمر فی قتل من أوجب اللّه قتله و أمر به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
ص: 373
سپس او باطل بگوید؛ پس معلوم می شود آنچه ابوذر گفته و انجام داده، حقیقتی است که عثمان آن را نپسندیده و او را از حرمین تبعید کرده است، و هرکس حقیقت را نپذیرد و زشت بدارد و راستگویی را دوست نداشته باشد، بیشک آنچه را خداوند در کتابش نازل کرده، نپذیرفته است؛ زیرا خداوند دستور داد که با راستگویان باشید، و اینگونه فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقین»،(1) {ای کسانی که ایمان آورده اید ،از خدا پروا کنید و با راستان باشید.}
و دیگر: اینکه عُبیدالله بن عمر بن خطاب، چون ابولؤلؤ عمر را با ضربه ای زد که به خاطر آن مُرد، از گروهی شنید که میگفتند: آن کافر امیرالمؤمنین را کشت. او هم گمان کرد که منظور آنها هرمزان بزرگ فارس است، که به دست امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام اسلام آورد و حضرت او را از سهم غنیمت خود آزاد کرد. پس عُبیدالله بن عمر به سوی او رفت و قبل از این که پدرش بمیرد او را کشت، به عمر گفته شد: عُبیدالله بن عمر، هرمزان را کشته است. عمر گفت: خطا کرد، آنکه مرا زد ابولؤلؤ است، و هرمزان در این کار اقدامی نکرده است. اگر زنده ماندم باید او را بازداشت کنم، زیرا علی بن ابی طالب از ما دیه نمیپذیرد و او غلام علی بوده است. عمر مرد و عثمان بعد از او بر مردم چیره شد. پس علی علیه السلام به عثمان گفت: عبیدالله بن عمر غلام من هرمزان را بدون هیچ حقی کشته است، و من ولیّ و خونخواه او هستم، عبیدالله را به من تسلیم کن تا او را در بند کشم؟ عثمان گفت: دیروز عمر کشته شد و من امروز پسرش را بکشم و بر خانواده عمر مصیبتی وارد کنم که توان آن را نداشته باشند؟! بنابراین از تسلیم او به علی علیه السلام، به گمان خود، از روی دلسوزیاش بر خانواده عمر، سرباز زد. چون علی علیه السلام به خلافت رسید، عبیدالله بن عمر از ترس به شام فرار کرد و ملازم معاویه شد، و در نبرد صفین به همراه معاویه حاضر شد و با امیرمؤمنان علی علیه السلام جنگید و در آن معرکه کشته شد و او را در آن روز یافتند که دو شمشیر به خود بسته بود.
پس ای خردمندان، در کار عثمان بنگرید که چگونه حدّی از حدود خداوند متعال که هیچ شبهه نداشت را به خاطر دلسوزی بر خانواده عمر به زعم خود تعطیل کرد و از فرجام به تاخیر انداختن حدود خداوند بلندمرتبه و مخالفتش بر خودش دلسوزی نکرد و در کشتن کسی که خداوند قتل او را واجب کرده و پیامبر صلَّی الله علیه و آله
ص: 373
وَ مِنْهَا: أَنَّهُ عَمَدَ إِلَی صَلَاةِ الْفَجْرِ فَنَقَلَهَا مِنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا حِینَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَجَعَلَهَا بَعْدَ الْإِسْفَارِ وَ ظُهُورِ ضِیَاءِ النَّهَارِ، وَ اتَّبَعَهُ أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَی یَوْمِنَا هَذَا، وَ زَعَمَ أَنَّهُ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ إِشْفَاقاً مِنْهُ عَلَی نَفْسِهِ فِی خُرُوجِهِ إِلَی الْمَسْجِدِ خَوْفاً أَنْ یُقْتَلَ فِی غَلَسِ الْفَجْرِ کَمَا قُتِلَ عُمَرُ، وَ ذَلِکَ أَنَّ عُمَرَ قَدْ جَعَلَ لِنَفْسِهِ سَرَباً تَحْتَ الْأَرْضِ مِنْ بَیْتِهِ إِلَی الْمَسْجِدِ، فَقَعَدَ أَبُو لُؤْلُؤَةَ فِی السَّرَبِ فَضَرَبَهُ بِخَنْجَرٍ فِی بَطْنِهِ، فَلَمَّا وُلِّیَ عُثْمَانُ أَخَّرَ صَلَاةَ الْفَجْرِ إِلَی الْإِسْفَارِ، فَعَطَّلَ وَقْتَ فَرِیضَةِ اللَّهِ وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی صَلَاتِهَا فِی غَیْرِ وَقْتِهَا، لأنّ اللّه سبحانه قال: أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ (1) یعنی ظلمته، ثم قال: وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً (2)، و الفجر هو أوّل ما یبدو من المشرق فی الظلمة، و عنده تجب الصلاة، فإذا علا فی الأفق و انبسط الضیاء و زالت الظلمة صار صبحا، و زال عن أن یکون فجرا، و درج علی هذه البدعة أولیاؤه، ثم تخرّص بنو أمیّة بعده أحادیث
أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله غلس بالفجر و أسفر بها.
، و
قال للناس: أسفروا بها أعظم لأجرکم (3).
، فصار المصلّی للفجر فی وقتها من طلوع الفجر عند کثیر من أولیائهم مبتدعا، و من اتّبع بدعة عثمان فهو علی السنّة.
فما أعجب أحوالهم و أشنعها!.
ثُمَّ خَتَمَ بِدَعَهُ بِأَنَّ أَهْلَ مِصْرَ شَکَوْا مِنْ عَامِلِهِ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یَصْرِفَهُ عَنْهُمْ، أَوْ یَبْعَثَ رَجُلًا نَاظِراً بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ، فَوَقَعَ الِاخْتِیَارُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ نَاظِراً- وَ کَانَ مُحَمَّدٌ مِمَّنْ یُشِیرُ بِالْحَقِّ وَ یَنْهَی عَنْ مُخَالَفَتِهِ- فَثَقُلَ أَمْرُهُ عَلَی عُثْمَانَ وَ کَادُوهُ (4)، وَ بَقِیَ حَرِیصاً عَلَی قَتْلِهِ بِحِیلَةٍ، فَلَمَّا وَقَعَ الِاخْتِیَارُ عَلَیْهِ أَنْ یَکُونَ نَاظِراً بَیْنَ أَهْلِ مِصْرَ وَ بَیْنَ عَامِلِهِ خَرَجَ مَعَهُمْ، وَ کَتَبَ عُثْمَانُ بَعْدَ خُرُوجِهِ إِلَی عَامِلِهِ بِمِصْرَ یَأْمُرُهُ بِقَتْلِ
ص: 374
بدان دستور داده، بر خانواده عمر دلسوزی کرد و دیگر: آنکه قصد نماز صبح کرد و آن را از اول وقتش یعنی هنگام طلوع فجر، به بعد از روشن شدن و آشکار شدن روشنایی به تاخیر انداخت، و بیشتر مردم تا امروز از او تبعیت کردند، و به خاطر بیم از جان خودش به هنگام بیرون شدن از خانه بسوی مسجد و ترس از اینکه در تاریکی صبح همانند عمر کشته شود، اینکار را انجام داد، و علت آن این بود که عمر راهی در زیر زمین برای خود از خانهاش به مسجد قرار داده بود. ابولؤلؤ در آن راه زیرزمینی در کمین او نشست و خنجری در شکمش فرو کرد. و چون عثمان خلیفه شد، نماز صبح را تا وقت روشن شدن به تاخیر انداخت، و وقت فریضه الهی را به عقب انداخت و نماز صبح را در غیر وقتش بر مردم تحمیل کرد؛ زیرا خداوند سبحان میفرماید: «أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ(1)»،
{نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار.} یعنی تا زمان تاریکی شب نماز صبح را به پادار، سپس می فرماید: «وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا(2)»، {و [نیز] نماز صبح را، زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است.} فجر به اولین نوری که از طرف مشرق در تاریکی شب نمایان می شود. میگویند، و دراین هنگام نماز واجب میشود، ولی هنگامی که آن سفیدی در افق بالا آمد و نور آن گسترش یافت، تبدیل به صبح شده، و فجر گذشته است.
و پیروانش بر همین بدعتها رفتند، سپس بنی امیه بعد از او احادیثی را جعل کردند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نماز صبح را هم در تاریکی و هم موقع روشن شدن خواند، و به مردم گفته است: نماز صبح را به هنگام روشنایی بخوانید، خداوند پاداش شما را زیاد کند. و هرکس نماز صبح را در اول طلوع فجر بخواند، در نزد بسیاری از پیروان آنها بدعتگذار است، و هرکس از بدعت عثمان پیروی کرد، بر سنت عمل کردهاست، و چقدر احوال آنان شگفت و چقدر زشت است.
سپس عثمان بدعتهایش را اینگونه به پایان رساند که اهل مصر از کارگزارش در مصر شکوه کردند و از او خواستند که او را عزل کند و یا ناظری بین آنها و او بفرستد. پس محمد بن ابی بکر را به عنوان ناظر انتخاب کردند، محمد بن ابی بکر از جمله کسانی بود که در جانب حق میایستاد و از مخالفت آن(حق)
نهی میکرد. پس کار محمد بر عثمان سنگینی کرد و مانع او شد، عثمان هم به دنبال حیلهای میگشت تا او را به قتل برساند، هنگامیکه قرار شد او به عنوان ناظر بین مصریان و کارگزار عثمان شود، به همراه اهل مصر خارج شد. عثمان بعد از خروج
ص: 374
مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ إِذَا صَارَ إِلَیْهِ، وَ دَفَعَ الْکِتَابَ إِلَی عَبْدٍ مِنْ عَبِیدِهِ، فَرَکِبَ الْعَبْدُ رَاحِلَتَهُ وَ سَارَ نَحْوَ مِصْرَ بِالْکِتَابِ مُسْرِعاً لِیَدْخُلَ مِصْرَ قَبْلَ دُخُولِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ، فَقِیلَ إِنَّ الْعَبْدَ مَرَّ یَرْکُضُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ الْقَوْمُ الَّذِینَ مَعَ مُحَمَّدٍ فَأَخْبَرُوا مُحَمَّداً بِذَلِکَ، فَبَعَثَ خَلْفَهُ خَیْلًا فَأَخَذُوهُ وَ ارْتَابَ بِهِ مُحَمَّدٌ، فَلَمَّا رَدُّوهُ إِلَیْهِ وَجَدَ الْکِتَابَ مَعَهُ، فَقَرَأَهُ وَ انْصَرَفَ رَاجِعاً مَعَ الْقَوْمِ وَ الْعَبْدُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَهُمْ، فَثَارُوا عَلَی عُثْمَانَ فِی ذَلِکَ، فَقَالَ: أَمَّا الْعَبْدُ فَعَبْدِی وَ الرَّاحِلَةُ رَاحِلَتِی وَ خَتْمُ الْکِتَابِ خَتْمِی، وَ لَیْسَ الْکِتَابُ کِتَابِی وَ لَا أَمَرْتُ بِهِ، وَ کَانَ الْکِتَابُ بِخَطِّ مَرْوَانَ، فَقِیلَ لَهُ: إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَادْفَعْ إِلَیْنَا مَرْوَانَ فَهَذَا خَطُّهُ وَ هُوَ کَاتِبُکَ، فَامْتَنَعَ عَلَیْهِمْ، فَحَاصَرُوهُ وَ کَانَ ذَلِکَ سَبَبَ قَتْلِهِ.
السجف- بالفتح و الکسر- السّتر (1).
و الجزل- بالفتح- الکثیر (2).
و قال الجوهری (3): سفعته النّار و السّموم: إذا لفحته لفحا یسیرا فغیّرت لون البشرة (4).
و الخرص و التّخرّص: الکذب (5).
و الغزالة: الشّمس (6).
و مشار عسل- بضم المیم- من إضافة الصّفة إلی الموصوف أو بفتحها بتقدیر اللّام، یقال: شرت العسل .. أی اجتنیتها، و المشار- بالفتح- الخلیّة
ص: 375
محمد بن ابیبکر، به کارگزار خود در مصر نامهای نوشت و دستور داد هرگاه محمد بن ابی بکر به مصر رسید، او را بکشد، و نامه را به یکی از غلامانش داد. پس آن غلام بر مرکبش سوار شده و با آن نامه، به سرعت به سوی مصر رهسپار شد تا قبل از محمد بن ابی بکر به مصر داخل شود. گفته شده است: آن غلام درحالیکه میتاخت، از کنار کسانی که با محمد بودند گذشت و آنها محمد را از آن باخبر کردند، محمد هم سوارانی در پی او فرستاد و او را گرفتند. محمد به او شک کرد، و چون او را نزد محمد آوردند، آن نامه را به همراه او یافت، پس آن را خواند و به سرعت با آن جماعت برگشت، درحالیکه آن غلام و آن شتر به همراه او بود، به همین خاطر بر عثمان شوریدند. عثمان گفت: آن غلام، غلام من و آن مرکب، مرکب من است و مهرنامه مهر من میباشد، ولی این نامه، مال من نیست و به آن دستور ندادهام. آن نامه به خط مروان (پسرعموی عثمان) بود. به او گفتند: اگر راست میگویی مروان را در اختیار ما بگذار چرا که این خط اوست و کاتب تو میباشد. عثمان امتناع کرد، آنها هم او را محاصره کردند و آن سبب قتل او شد، و نابودی و دوری از رحمت خدا بر آنان باد، چرا که کافر بودند.
توضیح
«السَجِف» به فتح سین و کسر جیم: پوشش. و «الجَزل» به فتح جیم: زیاد، بیشمار. و جوهری گفته است(1):
«سفَعَته النارُ و السَمُوم»: آتش و باد گرم او را سوزانید و سیاه کرد و رنگ پوستش را تغییر داد. و«الخَرص و التخرُّص»: دروغ. و «الغزالة»: خورشید. و «مُشار عسل» به ضم میم: از اضافه شدن صفت به موصوف است که در اصل عسل مشار بود و یا به فتح میم است که لام در تقدیر گرفته می شود که اضافه معنوی است، گفته میشود: «شُرتُ العسل» یعنی عسل را برداشت کردم، و «المشار» به فتح:
ص: 375
یشتار منها (1).
و فی القاموس (2): الخطّ .. سیف البحرین أو کلّ سیف، و موضع بالیمامة، و مرقی (3) السّفن بالبحرین، و یکسر و إلیه نسبت الرّماح لأنّها تباع به.
أقول:
إنّما أوردت هذا الکلام لاشتماله علی بعض الأخبار الغریبة، و إن کان فی بعض ما احتجّ به وهن أو مخالفة للمشهور، فسیتّضح لک حقیقة الأمر فی الأبواب الآتیة، و اللّه الموفّق.
و قال أبو الصلاح رحمه اللّه فی تقریب المعارف (4): و ممّا یقدح فی عدالة الثلاثة، قصدهم أهل بیت نبیّهم علیهم السلام بالتخفیف (5) و الأذی، و الوضع من أقدارهم، و اجتناب ما یستحقّونه من التعظیم، فمن ذلک: أمان کلّ معتزل بیعتهم ضررهم، و قصدهم علیّا علیه السلام بالأذی لتخلّفه عنهم، و الإغلاظ له فی الخطاب و المبالغة فی الوعید، و إحضار الحطب لتحریق منزله، و الهجوم علیه بالرجال من غیر إذنه، و الإتیان به ملبّبا، و اضطرارهم بذلک زوجته و بناته و نساءه و حامته من بنات هاشم و غیرهم إلی الخروج عن بیوتهم، و تجرید السیوف من حوله، و توعّده بالقتل إن امتنع من بیعتهم، و لم یفعلوا شیئا من ذلک لسعد بن عبادة و لا بالخبّاب بن المنذر .. و غیرهما ممّن تأخّر عن بیعتهم حتی مات أو طویل الزمان.
و من ذلک ردّهم دعوی فاطمة علیها السلام و شهادة علیّ و الحسنین علیهم
ص: 376
کندوئی است که از آن عسل بر می دارند. و در قاموس آمده است(1):
«الخطّ»: شمشیر بحرینی یا هر شمشیری را گویند، و اسم مکانی در یمامه و بندر کشتیها در بحرین است، و به کسر خوانده میشود: و نیزهها به آنجا نسبت داده شدهاند؛ زیرا در آنجا فروخته میشد.
مؤلف: علت آوردن این سخن، به خاطر این است که برخی از اخبار غریب را در برداشت، و اگر چه در برخی از آنچه بدان احتجاج شد، ضعف و مخالفت با مشهور بود، و به زودی حقیقت امر در بابهای بعدی برای شما آشکار خواهد شد. و تنها خداوند است که توفیق عنایت میکند.
روایت165.
ابو صالح حلبی در کتاب «تقریب المعارف(2)» گفته است: از جمله طعنهایی که در عدالت آن سه وارد است، آن است که اهل بیت پیامبرصلَّی الله علیه و آله را آزار داده و مقام آنها را کوچک شمردند و از تعظیم و بزرگداشت آنها آنگونه که مستحق بودند، اجتناب کردند:
از جمله آنها: امان دادن به هر کسی که بیعتش با آنها، به ضرر اهل بیت تمام میشد و آزار دادن علی علیه السلام به خاطر بیعت نکردن با آنها، و درشت سخن گفتن با ایشان و مبالغه در تهدید حضرت، آوردن هیزم برای آتش زدن خانه امام، و حمله مردان بدون اجازه به خانه اش و بُردن حضرت کشان کشان برای بیعت گرفتن، و اجبار همسر و دختران و زنان و نزدیکان حضرت از بنی هاشم و دیگران به خارج شدن از خانههایشان، شمشیرکشیدن بر حضرت از هر طرف، تهدید ایشان به قتل در صورت نپذیرفتن بیعت آنان. ولی این کار را با سعد بن عباده و خبّاب بن منذر و غیر از آن که بیعت با آنان را به تاخیر انداختند نکردند تا مرگشان فرارسید و یا تا مدت زمانی طولانی بیعت نکردند .
و اینکه: ادعای فاطمه سلام الله علیها و شهادت امام علی و حسن و حسین علیهم
ص: 376
السلام و قبول شهادة (1) جابر بن عبد اللّه فی الخبیثات، و عائشة فی الحجرة و القمیص و النعل، و غیرهما.
و منها: تفضیل الناس فی العطاء و الاقتصار بهم علی أدنی المنازل.
و منها: عقد الرایات و الولایات لمسلمیّة الفتح (2) و المؤلّفة قلوبهم و مکیدی الإسلام من بنی أمیّة، و بنی مخزوم، و غیرهما، و الإعراض عنهم و اجتناب تأهیلهم لشی ء من ذلک (3).
و منهم [منها] (4): موالاة المعروفین ببغضهم و حسدهم و تقدیمهم علی رقاب العالم کمعاویة، و خالد، و أبی عبیدة، و المغیرة، و أبی موسی، و مروان، و عبد اللّه بن أبی سرح، و ابن کریز .. و من ضارعهم فی عداوتهم، و الغضّ (5) من المعروفین بولایتهم و قصدهم بالأذی کعمّار، و سلمان، و أبی ذرّ، و المقداد، و أبی بن کعب، و ابن مسعود .. و من شارکهم فی التخصّص (6) بولایتهم علیهم الصلاة و السلام و منها: قبض أیدیهم عن فدک مع ثبوت استحقاقهم لها علی ما بیّناه.
و إباحة معاویة الشام، و أبی موسی العراق، و ابن کریز البصرة، و ابن أبی صرح [کذا] مصر و المغرب .. و أمثالهم من المشهورین بکید الإسلام و أهله.
و تَأَمَّلْ هذا بعین إنصاف یَکْشِفْ لک عن شدید عداوتهم و تحاملهم علیهم کأمثاله من الأفعال الدالّة علی تمیّز العدوّ من الولیّ، و لا وجه لذلک إلّا تخصّصهم بصاحب الشریعة صلوات اللّه علیه و علی آله فی النسب، و تقدّمهم لدیه فی
ص: 377
السلام را نپذیرفتند و شهادت جابر بن عبدالله را درباره زنان خبیث پذیرفتند و حال آنکه عایشه در حجره بود و لباس و کفش پوشیده بود، و غیره.
و دیگر: برتری دادن برخی مردم در بخشش، و اکتفا کردن در این زمینه به خانههای نزدیکتر.
و دیگر: پرچم بستن و دادن فرمانروایی ولایتها - امتیازات - برای اسلام آورندگان هنگام فتح مکه و مؤلفة قلوبهم و مکر کنندگان بر اسلام از بنی امیه و بنی مخزوم و دیگران، روی گردانی از اهل بیت علیهم السلام و اجتناب از دادن مقام و منصب به آنها.
و دیگر: دوستی با کسانی که به کینه و حسد با اهل بیت علیهم السلام معروف بودند و مقدم دانستن آن افراد بر همه مردمان؛ اشخاصی مثل معاویه و خالد و ابوعبیده و مُغیره و ابوموسی و مروان و عبدالله بن ابی سرح و ابن کریز و کسانی که در دشمنی با اهل بیت علیهم السلام آنها را یاری میکردند، و بی توجهی به آنها که به دوستی اهل بیت علیهم السلام مشهور بودند و آزار دادن آنها، مثل عمّار و سلمان و ابوذر و مقداد و ابی بن کعب و ابن مسعود، و کسانی که ولایت را حق اهل بیت علیهم الصلاة و السلام میدانستند.
و از جمله: کوتاه کردن دست اهل بیت از فدک با وجود اثبات حقانیت آن ها در آن با شواهد، دادن حکم فرمانروایی شام به معاویه، و عراق به ابوموسی، و بصره به ابن کریز، و مصر و مغرب جهان اسلام به ابن ابی سرح و امثال کسانی که به مکر و نیرنگ بر اسلام و مسلمین معروف بودند.
اگر عادلانه و منصفانه در این تامل کنی، شدت دشمنی آنها و تحمیل کردن آن ها، کارهایی را که دلالت بر تشخیص دشمن از دوست می کند، بر تو آشکار میشود، و هیچ وجهی برای این دشمنی نبوده جز اینکه آنها از نزدیکان صاحب شریعت صلوات الله علیه و علیآله بودند، و در نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله در دین سبقت داشتند.
ص: 377
الدین، و بذل (1) الجهد فی طاعته، و المبالغة فی نصیحته (2) و نصرة ملّته بما لا یشارکون فیه، و فی هذا ما لا یخفی ما فیه علی متأمّل.
ثم قال (3): و ممّا یقدح فی عدالتهم ما حفظ عن وجوه الصحابة و فضلاء السابقین و التابعین من الطعن علیهم و ذمّ أفعالهم و التصریح بذمّهم و تصریحهم بذلک عند الوفاة، و تحسّرهم علی ما فرّط منهم، فأمّا أقوال الصحابة و التابعین ما حفظ عن أمیر المؤمنین علیه السلام من التظلّم منهم و التصریح و التلویح بتقدّمهم علیه بغیر حقّ فی مقام بعد مقام،
کَقَوْلِهِ- حِینَ أَرَادُوهُ بِالْبَیْعَةِ لِأَبِی بَکْرٍ-: وَ اللَّهِ أَنَا لَا أُبَایِعُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَحَقُّ بِالْبَیْعَةِ لِی.
وَ قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا ابْنَ أُمَّ! إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی.
ثم ذکر ما مرّ من تظلّماته و شکایاته صلوات اللّه علیه.
ثُمَّ قَالَ: وَ مِنْهُ مَا رُوِیَ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ وَ رُشَیْدٍ الْهَجَرِیِّ وَ أَبِی کُدَیْبَةَ الْأَسَدِیِّ [کَذَا] وَ غَیْرِهِمْ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَسَانِیدَ مُخْتَلِفَةٍ- قَالُوا: کُنَّا جُلُوساً فِی الْمَسْجِدِ إِذْ خَرَجَ عَلَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْبَابِ الصَّغِیرِ یَهْوِی بِیَدِهِ عَنْ یَمِینِهِ یَقُولُ: أَ مَا تَرَوْنَ مَا أَرَی؟!. قُلْنَا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ مَا الَّذِی تَرَی؟. قَالَ: أَرَی [أَبَا زُرَیْقٍ] فِی سَدَفِ النَّارِ یُشِیرُ إِلَیَّ بِیَدِهِ یَقُولُ: اسْتَغْفِرْ لِی، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ، وَ زَادَ أَبُو کُدَیْبَةَ [کَذَا]: إِنَّ اللَّهَ لَا یَرْضَی عَنْهُمَا حَتَّی یُرْضِیَانِی، وَ ایْمُ اللَّهِ لَا یُرْضِیَانِّی أَبَداً.
وَ سُئِلَ عَنِ السَّدَفِ؟ فَقَالَ: الْوَهْدَةُ الْعَظِیمَةُ.
ص: 378
و تمام تلاش خود را در اطاعت از او صرف کردند، و در دوستی پیامبر و یاری رساندن به دین او بی مانند بودند، و در این چیزی است که بر انسان اندیشمند پوشیده نیست.
ابوصالح میگوید: از جمله آنچه در عدالت آنها عیب گرفته می شود، این است که آنها به صحابه شریف و سابقین و تابعین با فضیلت پیامبر صلی الله علیه و آله بی احترامی نموده و اعمال آنها را نکوهش کرده و به هنگام مرگشان به این نکوهش و رفتار نادرست خود با آنها، اعتراف کردند، و بر کرده خودشان حسرت خوردند، و اما سخنان صحابه و تابعین مبنی بر ظلم آنها که توسط امیرمؤمنان علیه السلام حفظ شده و تصریح و اشاره به تقدم آنها بر حضرت بدون هیچ حقی در هر جایگاهی، همانند این فرموده حضرت، هنگامی که از ایشان خواستند با ابوبکر بیعت کند که فرمود: به خدا سوگند که من با شما بیعت نمیکنم حال آنکه شما باید با من بیعت کنید، و این گفته حضرت علیه السلام: «یا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی(1)»،
{ای فرزند مادرم، این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند.}
سپس می گوید: و از جمله آن روایت، آنچه از اصبغ بن نباته و رشید هجری و ابو کدیبه اسدی و دیگر اصحاب علی علیه السلام به سندهای مختلفی نقل شده است که گفتهاند: در مسجد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته بودیم که امیرمؤمنان علیه السلام از درب کوچک بر ما داخل شد، درحالیکه دست راستش را بالا برده و فرمود: آیا آنچه را که من می بینم شما هم می بینید؟ ما عرض کردیم: ای امیر مؤمنان، شما چه می بینید؟ امام فرمود: ابوبکر عتیق را در سَدَف جهنم میبینم که با دست خود بر من اشاره میکند و می گوید: برای من طلب آمرزش کن... خداوند او را نبخشد. - و ابو کدیبه افزود: - خداوند از آن دو راضی نمیشود، و به خدا سوگند، هرگز مرا نمی توانند راضی کنند. و از امام درباره سَدَف پرسیدند، امام فرمود: گودی بزرگی است .
ص: 378
قَالَ: وَ رَوَوْا عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فِی بَعْضِ اللَّیْلِ-، فَقَالَ لِی: مَا جَاءَ بِکَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ؟. قُلْتُ: حُبُّکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ: اللَّهَ ..؟. قُلْتُ: اللَّهَ. قَالَ: أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِأَشَدِّ النَّاسِ عَدَاوَةً لَنَا وَ أَشَدِّهِمْ عَدَاوَةً لِمَنْ أَحَبَّنَا؟. قُلْتُ: بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ ظَنَنْتُ ظَنّاً.
قَالَ: هَاتِ ظَنَّکَ. قُلْتُ: [فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] . قَالَ: ادْنُ مِنِّی یَا أَعْوَرُ، فَدَنَوْتُ مِنْهُ، فَقَالَ: ابْرَأْ مِنْهُمَا .. بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمَا.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: إِنِّی لَأَتَوَهَّمُ تَوَهُّماً فَأَکْرَهُ أَنْ أَرْمِیَ بِهِ بَرِیئاً، [فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] .
فَقَالَ: إِی وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنَّهُمَا لَهُمَا (1) ظَلَمَانِی حَقِّی وَ نَغَّصَانِی (2) رِیقِی وَ حَسَدَانِی وَ آذَیَانِی، وَ إِنَّهُ لَیُوذِی أَهْلَ النَّارِ ضَجِیجُهُمَا وَ رَفْعُ أَصْوَاتِهِمَا وَ تَعْیِیرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِیَّاهُمَا..
قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ عُمَارَةَ، قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ (3) هُوَ فِی مَیْمَنَةِ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ عِنْدَهُ النَّاسُ، إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّکَ. فَقَالَ: لَکِنِّی وَ اللَّهِ مَا أُحِبُّکَ، کَیْفَ حُبُّکَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ؟. فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُحِبُّهُمَا حُبّاً شَدِیداً. قَالَ: کَیْفَ حُبُّکَ لِعُثْمَانَ؟. قَالَ:
قَدْ رَسَخَ حُبُّهُ فِی السُّوَیْدَاءِ مِنْ قَلْبِی. فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا أَبُو الْحَسَنِ ...
الْحَدِیثَ (4).
قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ سُفْیَانَ، عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ نَقِیعٍ، عَنْ أَبِی کُدَیْبَةَ (5) الْأَزْدِیِّ، قَالَ: قَامَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ
ص: 379
ابوصالح میگوید: از حارث اعور روایت کردهاند که گفت: در یکی از شبها بر محضر علی علیه السلام وارد شدم. امام به من فرمود: چه چیز باعث شد که در این وقت به اینجا بیایی؟ عرض کردم: دوستی شما، ای امیرمؤمنان. حضرت فرمود: بگو قسم به خدا!! من گفتم: به خدا قسم. حضرت فرمود: نمیخواهی از دشمنترین مردم بر ما و دشمنترین مردم بر دوستداران ما برایت سخن بگویم؟ من عرض کردم: آری، چرا که نه، ای امیرمؤمنان؛ اما به خدا سوگند چیزی را حدس و گمان میزنم. امام فرمود: حدس و گمانت را بگو؛ عرض کردم: ابوبکر و عمر. امام فرمود: ای حارث اعور نزدیک شو. من هم نزدیک شدم، حضرت فرمود: از آن دو برائت بجوی که خداوند از آنها برائت میجوید و بیزار است.
و در روایتی دیگر آمده است که حارث گفت: من حدس میزنم ولی میترسم بیگناهی را بدان متهم کنم...ابوبکر و عمر. حضرت فرمود: آری، سوگند به خدایی که دانه را شکافت و آدمی را آفرید، آن دو در حق من ظلم روا داشتند و زندگی را بر من تلخ و ناگوار ساختند و بر من حسادت ورزیدند و آزارم دادند، و داد و فریاد و بلند کردن صدای آن دو و سرزنش آنها توسط رسول خدا، اهل جهنم را میآزارد.
ابوصالح باز گفته است: از عمّاره روایت کردهاند که گفت: نزد امیرمؤمنان علیه السلام نشسته بودم. حضرت در سمت راست مسجد کوفه نشسته و مردم هم نزد ایشان بودند. در این هنگام مردی پیش آمد و بر حضرت سلام داد، سپس عرض کرد: ای امیرمؤمنان: به خدا سوگند که من شما را دوست میدارم. امام فرمود: به خدا قسم، من تو را دوست نمیدارم، حبّ تو به ابوبکر و عمر چگونه است؟ آن مرد عرض کرد: قسم به خدا، آن دو را بسیار دوست میدارم؛ حضرت فرمود: دوستی تو نسبت به عثمان چگونه است؟ آن مرد گفت: محبت او در درون قلبم نفوذ کرده است. پس علی علیه السلام فرمود: من ابوالحسن... تا آخر حدیث.
ابوصالح گفته است: از سفیان، از فُضیل بن زُبَیر، از نقیع، از أبی کدیبه أزدی روایت کردهاند که نقل کرد: مردی نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام آمد و از او درباره این سخن خداوند
ص: 379
تَعَالَی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (1) فِیمَنْ نَزَلَتْ؟.
فَقَالَ: مَا تُرِیدُ؟ أَ تُرِیدُ أَنْ تُغْرِیَ بِیَ النَّاسَ؟. قَالَ: لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ لَکِنْ أُحِبُّ أَنْ أَعْلَمَ. قَالَ: اجْلِسْ، فَجَلَسَ، فَقَالَ: اکْتُبْ عَامِراً اکْتُبْ مَعْمَراً اکْتُبْ عُمَرَ اکْتُبْ عَمَّاراً اکْتُبْ مُعْتَمِراً .. فِی أَحَدِ الْخَمْسَةِ نَزَلَتْ. قَالَ سُفْیَانُ: قُلْتُ لِفُضَیْلٍ:
أَ تَرَاهُ عُمَرَ؟. قَالَ: فَمَنْ هُوَ غَیْرُهُ..
قَالَ: وَ رَوَوْا عَنِ الْمُنْذِرِ الثَّوْرِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَقُولُ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ عَمَدَا إِلَی الْأَمْرِ- وَ هُوَ لَنَا کُلُّهُ- فَجَعَلَا لَنَا فِیهِ سَهْماً کَسَهْمِ الْجَدَّةِ، أَمَا وَ اللَّهِ لَیَهُمُّ بِهِمَا أَنْفُسُهُمَا یَوْمَ یَطْلُبُ النَّاسُ فِیهِ شَفَاعَتَنَا.
قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ- وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ-، فَقَالَ:
وَ اللَّهِ لَقَدْ ضَیَّعَانَا، وَ ذَهَبَا بِحَقِّنَا، وَ جَلَسَا مَجْلِساً کُنَّا أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمَا، وَ وَطِئَا عَلَی أَعْنَاقِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا..
قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی الْجَارُودِ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ، قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ؟. فَقَالَ: أَضْغَنَا بِآبَائِنَا، وَ اضْطَجَعَا (2) بِسَبِیلِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا..
وَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ، أَنَّهُ قَالَ: صَحِبْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ مَا تَقُولُ فِیهِمَا؟. قَالَ: مَا عَسَی أَنْ أَقُولَ فِیهِمَا..
وَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ بِیَنْبُعَ یَدِی فِی یَدِهِ، فَقُلْتُ: مَا تَقُولُ فِی هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ؟ أَ تَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّهِمَا؟.
فَغَضِبَ وَ رَمَی بِیَدِهِ مِنْ یَدِی، ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: وَیْحَکَ! یَا قَاسِمُ! هُمَا أَوَّلُ مَنْ أَضْغَنَا بِآبَائِنَا (3)، وَ اضْطَجَعَا بِسَبِیلِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ جَلَسَا مَجْلِساً کُنَّا
ص: 380
بلند مرتبه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ(1)»،
{ای کسانی که ایمان آورده اید، در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید.} پرسید که درباره چه کسی نازل شده است؟ امام فرمود: چه میخواهی؟ آیا میخواهی مردم را علیه یکدیگر بشورانی؟ عرض کرد: نه، ای امیر مؤمنان، ولی دوست دارم که بدانم. امام فرمود: بنشین. او هم نشست، امام فرمود: بنویس عامر، بنویس مَعمر، بنویس عُمر، بنویس عمّار، بنویس مُعتَمر! این آیه درباره یکی از این پنج نفر نازل شده است. سُفیان میگوید: به فُضَیل گفتم: فکر میکنی آن شخص عمر است؟ چه کسی جز او میتواند باشد.
گفته است: از منذر ثوری روایت کرده اند که گفت: از حسین بن علی علیه السلام شنیدم که میفرمود: ابوبکر و عمر خلافت را غصب کردند، حال آنکه تمام آن مال ما بود، و برای ما سهمی همچون سهم مادربزرگ قرار دارند؛ امّا به خدا سوگند، روزی که مردم شفاعت ما را خواهند خواست، آن دو باید خودشان به فکر چاره باشند.
ابوصالح همچنین نقل کرده است: اهل بیت از امام علیه السلام روایت کردهاند که مردی از امام درباره ابوبکر پرسید، امام فرمود: به خدا سوگند که آن دو ما را تباه کرده و حق ما را از بین بردند و در جایگاهی نشستند که ما ازآن دو به آن جایگاه سزاوارتر بودیم. بر گردن ما پا گذاشتند و مردم را بر دوش ما سوار کردند.
و از ابی اسحاق نقل شده است که گفت: بین مکه و مدینه در رکاب علی بن حسین علیه السلام بودم، از حضرت درباره ابوبکر و عمر پرسیدم: درباره آن دو چه میگویید؟ امام فرمود: در حق آن دو چه بگویم؟ خداوند آن دو را رحمت نکند و نبخشد. و از قاسم بن مسلم روایت شده است: به همراه علی بن حسین علیه السلام در منطقه ینبع بودم، درحالیکه دستم در دستشان بود، عرض کردم: درباره این دو مرد چه میگویید؟ آیا از دشمن آن دو برائت میجویید؟ در این هنگام حضرت ناراحت شد و دست مرا رها کرد، سپس فرمود: وای برتو، ای قاسم! آن دو اولین کسانی بودند که بر پدران ما کینه ورزیدند، و مانع راه ما شدند و مردم را بر ما شورانیدند، و در جایگاهی نشستند که ما به آن از
ص: 380
أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمَا..
وَ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ، وَ ...
وَ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیِّ، عَنْ مَوْلًی لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: کُنْتُ مَعَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی بَعْضِ خَلَوَاتِهِ، فَقُلْتُ: إِنَّ لِی عَلَیْکَ حَقّاً، أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ، فَقَالَ: کَافِرَانِ، کَافِرٌ مَنْ أَحَبَّهُمَا..
وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ- وَ قَدْ خَلَا-:
أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ؟. قَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ أَخَذَا مِیرَاثَنَا، وَ جَلَسَا مَجْلِساً کُنَّا أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمَا، لَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا وَ لَا رَحِمَهُمَا، کَافِرَانِ، کَافِرٌ مَنْ تَوَلَّاهُمَا..
وَ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ: أَنْتُمْ تُقْتَلُونَ فِی عُثْمَانَ مُنْذُ سِتِّینَ سَنَةً، فَکَیْفَ لَوْ تَبَرَّأْتُمْ مِنْ صَنَمَیْ قُرَیْشٍ؟!.
قَالَ: وَ رَوَوْا عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا]. قَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، فَأَعَدْتُ عَلَیْهِ، فَأَعَادَ عَلَیَّ ثَلَاثاً، فَأَعَدْتُ عَلَیْهِ الرَّابِعَةَ، فَقَالَ:
لِذِی الْحِلْمِ قَبْلَ الْیَوْمِ مَا تَقْرَعُ الْعَصَا***وَ مَا عُلِّمَ الْإِنْسَانُ إِلَّا لِیَعْلَمَا
وَ عَنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ [عَنْهُمَا] فَقَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنِ انْتَزَی عَلَی حَقِّنَا وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی أَعْنَاقِنَا وَ أَکْنَافِنَا، وَ أَدْخَلَا الذُّلَّ بُیُوتَنَا..
وَ عَنْهُ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدَ عَلَیْهِمَا أَعْوَاناً لَجَاهَدَهُمَا (1).
وَ عَنْ بَشِیرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا] فَلَمْ یُجِبْنِی، ثُمَّ سَأَلْتُهُ فَلَمْ یُجِبْنِی، فَلَمَّا کَانَ فِی الثَّالِثَةِ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، أَخْبِرْنِی
ص: 381
آنان شایسته تر بودیم.
و از حکیم بن جُبیر، و او از امام سجاد علیه السلام همانند این حدیث را نقل کرده است و افزوده: و خداوند از آن دو نگذرد.
و از ابوعلی خراسانی، از یکی از غلامان علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که گفت: به همراه امام علیه السلام در یکی از مجالس خلوتِ او بودم، عرض کردم: من بر شما حقی دارم،آیا مرا از این دو مرد باخبر نمیکنید: از ابوبکر و عمر؟ امام فرمود: آن دو کافرند، و هر کس آنها را دوست بدارد، کافر است.
ابو حمزه ثمالی روایت کرد: به علی بن حسین علیه السلام در خلوت عرض کردم: مرا از این دو مرد باخبر کنید. امام فرمود: آن دو نخستین کسانی هستند که حق ما را غصب کرده و میراث ما را از ما گرفتند، و در جایگاهی نشستند که ما به آن، از آن دو شایستهتر بودیم، خداوند از آن دو نگذرد و نبخشد، کافرند و هر کس آن دو را ولی و دوست خود بگیرد کافر است.
حکیم بن جُبیر نقل کرد: به علی بن حسین علیه السلام عرض کردم: شما به خاطر عثمان از شصت سال پیش تا به حال کشته میشوید، پس اگر (آشکارا) از دو بت قریش بیزاری بجویید چه خواهد شد؟
ابوصالح حلبی همچنین نقل میکند: از سورة بن کُلیب روایت کردهاند که گفت: از امام باقرعلیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، حضرت فرمود: آن دو نخستین کسانی بودند که در حق ما ظلم روا داشتند و مردم را بر ما شورانیدند. من دوباره پرسیدم، امام هم سه بار آن را تکرار نمود، من هم برای بار چهارم پرسیدم، در این هنگام، امام این بیت را خواند:
- پیش از این به خاطر ذوالحلم [صیفی بن ریاح: پدر اکثم بن صیفی] عصا نمیشکست (کوبیده نمیشد)، چیزی به انسان یاد داده نمیشود مگر برای اینکه یاد بگیرد.
و از کثیرٌ النوا، از امام باقرعلیه السلام نقل شده است که گفت: از حضرت درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، حضرت فرمود: آن دو نخستین کسانی بودند که حق ما را غصب کرده و مردم را بر کتف و گردن های ما سوار کردند، و ذلت را بر خانههای ما داخل کردند.
و باز کثیر النّوا از امام باقرعلیه السلام روایت کرد که فرمود: به خدا قسم، اگر (علی علیه السلام) در برابر آن دو یاورانی می یافت با آن دو جهاد میکرد. یعنی ابوبکر و عمر. و از بشیر نقل شد که گفت: از امام محمد باقر علیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، ولی ایشان جواب مرا ندادند. دوباره پرسیدم، ولی باز هم جواب ندادند. بار سوم عرض کردم: فدایتان شوم، مرا از
ص: 381
عَنْهُمَا؟. فَقَالَ: مَا قَطَرَتْ قَطْرَةٌ مِنْ دِمَائِنَا وَ لَا مِنْ دِمَاءِ أَحَدٍ مِنَ (1) الْمُسْلِمِینَ إِلَّا وَ هِیَ فِی أَعْنَاقِهِمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ..
وَ رَوَوْا أَنَّ ابْنَ بَشِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: اللَّهُمَّ أَعِزَّ الْإِسْلَامَ بِأَبِی جَهْلٍ أَوْ [بِرُمَعَ] . فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ اللَّهِ مَا قَالَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَطُّ، إِنَّمَا أَعَزَّ اللَّهُ الدِّینَ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، مَا کَانَ اللَّهُ لِیُعِزَّ الدِّینَ بِشِرَارِ خَلْقِهِ..
وَ رَوَوْا عَنْ قُدَامَةَ بْنِ سَعْدٍ الثَّقَفِیِّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا] فَقَالَ: أَدْرَکْتُ أَهْلَ بَیْتِی وَ هُمْ یَعِیبُونَهُمَا..
وَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ کَثِیرٌ النَّوَّاءُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ کَثِیرٌ: یَا أَبَا جَعْفَرٍ! رَحِمَکَ اللَّهُ، هَذَا أَبُو الْجَارُودِ یَبْرَأُ مِنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: کَذَبَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا سَمِعَ ذَلِکَ مِنِّی قَطُّ، وَ عِنْدَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِیٍّ أَخُو أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: هَلُمَّ إِلَیَّ، أَقْبِلْ إِلَیَّ یَا کَثِیرُ، کَانَا وَ اللَّهِ أَوَّلَ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ أَضْغَنَا (2) بِآبَائِنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا، وَ لَا غَفَرَ لَکَ مَعَهُمَا یَا کَثِیرُ..
وَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْهُمَا وَ أَنَا جَالِسٌ؟
فَقَالَ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ أَخَذَا مِنْ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ عَطِیَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَدَکَ بِنَوَاضِحِهَا. فَقَامَ مُیَسِّرٌ، فَقَالَ:
اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمَا بَرِیئَانِ. فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
لِذِی الْحِلْمِ قَبْلَ الْیَوْمِ مَا تَقْرَعُ الْعَصَا***وَ مَا عُلِّمَ الْإِنْسَانُ إِلَّا لِیَعْلَمَا
وَ رَوَوْا عَنْ بَشِیرِ بْنِ أَرَاکَةَ النَّبَّالِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ [عَنْهُمَا] فَقَالَ- کَهَیْئَةِ الْمُنْتَهِرِ-: مَا تُرِیدُ مِنْ صَنَمَیِ الْعَرَبِ؟! أَنْتُمْ تُقْتَلُونَ
ص: 382
آن دو باخبر کنید؟ امام فرمود: قطرهای از خون ما و نه از خون یکی از مسلمانان ریخته نشد، مگر آنکه تا روز قیامت عواقب آن بر گردن آن دو است.
و روایت کردهاند که ابن بشیر گفت: به امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: مردم میپندارند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرموده: خداوندا، اسلام را به وسیله ابوجهل و عمر عزیز بگردان. امام باقرعلیه السلام فرمود: به خدا قسم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هرگز آن را نگفتهاند، چرا که خداوند فقط اسلام را به وسیله محمد عزیز و استوار ساخت. خداوند دینش را به وسیله شرورترین خلقش عزیز نمی گرداند.
و از قدامة بن سعد ثقفی روایت کردهاند: از امام محمد باقرعلیه السلام در مورد ابوبکر و عمر پرسیدم، حضرت فرمود: از موقعی که اهل بیتم را درک کردم، دیدم که بر آنها پیوسته لعن کرده و عیب میگیرند.
ابوجارود نقل کردهاست: من و کثیر النوا در محضر امام باقرعلیه السلام بودیم، کثیر عرض کرد: ای اباجعفر، خداوند تو را بیامرزد، این ابوجارود از ابوبکر و عمر بیزاری میجوید. من به امام علیه السلام عرض کردم: سوگند به خدایی که جز او معبودی نیست، دروغ گفت، او هرگز این سخن را از من نشنیده است. و نزد امام برادرشان عبدالله بن علی بود. امام فرمود: نزد من بیا، ای کثیر، نزد من بیا. به خدا سوگند که آن دو نخستین کسانی بودند که در حق ما ظلم روا داشته و نسبت به پدرانمان کینه ورزیدند، و مردم را بر گردن های ما سوار کردند، خداوند از آن دو نگذرد و تو را به همراه آن دو نبخشد، ای کثیر .
از ابوجارود روایت شده است که گفت: در محضر امام باقرعلیه السلام نشسته بودم که درباره آن دو از امام سؤال شد: امام فرمود: آن دو نخستین کسانی هستند که در حق ما ظلم روا داشتند و مردم را بر ما شورانیدند و فدک و اطراف آن را - هدیه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله - از فاطمه سلام الله علیها گرفتند.
در این هنگام شخصی توانگر - میسر - برخاست و گفت: خداوند و رسولش ازآن دو بیزارند. امام باقرعلیه السلام هم این شعر را خواند:
- پیش از این برای ذو حلم (صیفی بن ریاح) عصی زده نمی شد و به انسان چیزی تعلیم نمی شود مگر برای اینکه او یاد بگیرد.»
و از بشیر بن أرَاکه نبّال روایت کردهاند: از امام محمد باقرعلیه السلام درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، امام با حالتی نا امید کننده پاسخ داد: از دو بت عرب چه میخواهی؟ شما (شیعه)
ص: 382
عَلَی دَمِ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، فَکَیْفَ لَوْ أَظْهَرْتُمُ الْبَرَاءَةَ مِنْهُمَا، إِذاً لَمَا نَاظَرُوکُمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ؟!.
وَ عَنْ حُجْرٍ الْبَجَلِیِّ، قَالَ: شَکَکْتُ فِی أَمْرِ الرَّجُلَیْنِ، فَأَتَیْتُ الْمَدِینَةَ، فَسَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: [إِنَّهُمَا] أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا وَ ذَهَبَ بِحَقِّنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا..
وَ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: لَوْ وَجَدَ عَلِیٌّ أَعْوَاناً لَضَرَبَ أَعْنَاقَهُمَا.
وَ عَنْ سَلَّامِ بْنِ سَعِیدٍ الْمَخْزُومِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا یَصْعَدُ عَمَلُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَا یُقْبَلَ مِنْهُمْ عَمَلٌ: مَنْ مَاتَ وَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی قَلْبِهِ بُغْضٌ، وَ مَنْ تَوَلَّی عَدُوَّنَا، وَ مَنْ تَوَلَّی [فُلَاناً وَ فُلَاناً].
وَ عَنْ وَرْدِ بْنِ زَیْدٍ- أَخِی الْکُمَیْتِ-، قَالَ: سَأَلْنَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ [عَنْهُمَا]؟. فَقَالَ: مَنْ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ حَکَمٌ عَدْلٌ بَرِئَ مِنْهُمَا، وَ مَا مِنْ مِحْجَمَةِ دَمٍ یُهَرَاقُ إِلَّا وَ هِیَ فِی رِقَابِهِمَا..
وَ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ،- وَ سُئِلَ [عَنْهُمَا] فَقَالَ-: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا، وَ قَبَضَ حَقَّنَا، وَ تَوَثَّبَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ فَتَحَ عَلَیْنَا بَاباً لَا یَسُدُّهُ شَیْ ءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا ظُلْمَهُمَا إِیَّانَا..
وَ عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقُلْتُ: أَئِمَّتَنَا وَ سَادَتَنَا نُوَالِی مَنْ وَالَیْتُمْ، وَ نُعَادِی مَنْ عَادَیْتُمْ، وَ نَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّکُمْ.
فَقَالَ: بَخْ بَخْ یَا شَیْخُ! إِنْ کَانَ لِقَوْلِکَ حَقِیقَةٌ. قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، إِنَّ لَهُ حَقِیقَةً. قَالَ: مَا تَقُولُ [فِیهِمَا]؟. قَالَ: إِمَامَا عَدْلٍ رَحِمَهُمَا اللَّهُ؟. قَالَ:
یَا شَیْخُ! وَ اللَّهِ لَقَدْ أَشْرَکْتَ فِی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ فِیهِ نَصِیباً..
وَ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَثَلُ [فُلَانٍ] وَ شِیعَتِهِ مَثَلُ فِرْعَوْنَ وَ شِیعَتِهِ، وَ مَثَلُ عَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ مَثَلُ مُوسَی وَ شِیعَتِهِ.
وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی
ص: 383
به جرم قتل عثمان بن عفان کشته میشوید، اگر بیزاری خود را از آن دو آشکار می کردید، چه می شد؟ در این صورت لحظهای به شما فرصت نمیدادند؟
حُجر بَجَلی روایت کرد: در امر آن دو مرد شک کردم، بنابراین به مدینه آمدم، و شنیدم امام باقرعلیه السلام میفرمود: اولین کسانی که بر ما ظلم کرده و حق ما را غصب نموده و مردم را بر ما شورانیدند، ابوبکر و عمر بودند.
و از امام محمدباقرعلیه السلام روایت شد که فرمود: اگر علی یاورانی مییافت، به یقین گردن آنها را میزد.
سلّام بن سعید مخزومی از امام باقرعلیه السلام نقل کرد که فرمود: سه نفر هستند که عمل آنها به آسمان بالا نمیرود و عملی از آنها پذیرفته نمیشود: هرکس بمیرد و در قلبش نسبت به ما اهل بیت کینه داشته باشد، و هرکس دشمن ما را ولیّ خود انتخاب کند، و هرکس ابوبکر و عمر را ولیّ و سرپرست خود بداند.
از وَرْد بن زید، برادر کمیت، روایت شده است که گفت: از محمد بن علی علیه السلام درباره ابوبکر و عمر سؤال کردم، فرمود: هرکس بداند که خداوند داوری عادل است، از آن دو برائت میجوید، و هر خونی که ریخته میشود بر گردن آن دو است .
باز از محمد بن علی علیه السلام روایت شده است که از او درباره ابوبکر و عمر سؤال شد. ایشان فرمود: آن دو نخستین کسانی هستند که بر ما ظلم کرده و حق ما را گرفته و بر ما شوریدند، و علیه ما دری گشودند که تا روز قیامت هیچ چیزی آن را نمیبندد، خداوند از ظلم آن دو در حق ما نگذرد.
از سالم بن ابی حفصه روایت شده است: بر امام محمد باقرعلیه السلام وارد شدم و عرض کردم: ای امامان و سروران ما، هر که شما را دوست بدارد دوست میداریم و هر که با شما دشمنی کند دشمن او هستیم، و از دشمن شما بیزاریم. امام فرمود: آفرین بر تو، ای شیخ! اگر سخنت حقیقت داشته باشد. من عرض کردم: فدایتان شویم، حقیقت را گفتم. امام پرسید: درباره ابوبکر و عمر چه میگویی؟ جواب دادم: آن دو امامان عادلی هستند، خداوند آنها را بیامرزد! امام فرمود: ای شیخ، به خدا قسم، در این کار (عدل یا خلافت) کسی را شرکت دادی که خداوند در آن هیچ سهمی برای او قرار نداده است.
فُضیل رسّان از امام محمد باقرعلیه السلام روایت کرد که امام فرمود: مثل ابوبکر و پیروان او، مثل فرعون و اصحابش است و مثل علی و شیعه او، مثل موسی علیه السلام و پیروانش است.
و از امام باقرعلیه السلام درباره این فرموده خداوند عزّوجلّ: «وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَی
ص: 383
بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً ... (1)، قَالَ: أَسَرَّ إِلَیْهِمَا أَمْرَ الْقِبْطِیَّةِ، وَ أَسَرَّ إِلَیْهِمَا [أَنَّهُمَا] یَلِیَانِ أَمْرَ الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ ظَالِمَیْنِ فَاجِرَیْنِ غَادِرَیْنِ.
وَ رَوَوْا عَنْ عُبَیْدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّخَعِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، عَنِ ابْنِ أَخِیهِ الْأَرْقَطِ، قَالَ: قُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ: یَا عَمَّاهْ! إِنِّی أَتَخَوَّفُ عَلَیَّ وَ عَلَیْکَ الْفَوْتَ أَوِ الْمَوْتَ، وَ لَمْ یُفْرَشْ لِی أَمْرُ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ؟. فَقَالَ لِی جَعْفَرٌ.
عَلَیْهِ السَّلَامُ: ابْرَأْ مِنْهُمَا، بَرِئَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُمَا..
وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قَالَ لِی:
[فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] صَنَمَا قُرَیْشٍ اللَّذَانِ یَعْبُدُونَهُمَا.
وَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ، عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: کَانَ إِذَا ذَکَرَ [رُمَعَ] زَنَّاهُ، وَ إِذَا ذَکَرَ أَبَا جَعْفَرٍ الدَّوَانِیقَ زَنَّاهُ، وَ لَا یُزَنِّی غَیْرَهُمَا.
قَالَ: وَ تَنَاصَرَ الْخَبَرُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ أَنَّهُمْ قَالُوا- وَ کُلٌّ مِنْهُمْ-: ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ، مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ، وَ مَنْ جَحَدَ إِمَامَةَ إِمَامٍ مِنَ اللَّهِ، وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً. وَ مِنْ طُرُقٍ أُخَرَ:
أَنَّ لِلْأَوَّلَیْنِ، وَ مِنْ أُخَرَ: لِلْأَعْرَابِیَّیْنِ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً ..-.
إلی غیر ذلک من الروایات عمّن ذکرناه، و عن أبنائهم علیهم السلام مقترنا بالمعلوم من دینهم لکلّ متأمّل حالهم، و أنّهم یرون فی المتقدّمین علی أمیر المؤمنین علیه السلام و من دان بدینهم أنّهم ...، و ذلک کاف عن إیراد روایة، و إنّما ذکرنا طرفا منها استظهارا.
و قد روت الخاصّة و العامّة عن جماعة من وجوه الطالبیّین ما یضاهی المرویّ من ذلک عن الأئمّة علیهم السلام: .
ص: 384
بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا(1)»،
{و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت.} روایت شده که فرمود: پیامبر به آن دو (حفصه و عایشه) امر ماریه قبطی(کنیز پیامبر) را پنهانی گفت، و پنهانی به آن دو خبر داد که بعد از او ابوبکر و عمر امور امت را ظالمانه و ستمگرانه و خائنانه به دست خواهند گرفت.
ارقط میگوید: به امام جعفرعلیه السلام عرض کردم : ای عموی من، از وفات و مرگ شما و خود بیم دارم و حال آنکه امر این دو مرد بر من آشکار نیست! امام جعفر علیه السلام فرمود: از آن دو برائت داشته باش، چرا که خداوند و رسولش از آن دو بیزارند .
عبدالله بن سنان از جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرد که گفت: امام به من فرمود: ابوبکر و عمر دو بت قریشاند که آن دو را عبادت میکنند. و اسماعیل بن یسار، از دو سه نفر، وآنها از امام جعفر بن محمد علیه السلام روایت کردند و گفتند: (ایشان) هرگاه نام عمر ذکر می کرد او را زناکار مینامید، و هرگاه ابوجعفر دوانیقی را هم ذکر میکرد زناکار مینامید و غیر ازآن دو به کسی نسبت زنا نمیداد.
ابوصالح حلبی میگوید: این خبر از علی بن حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد علیهم السلام به طرق مختلف روایت شده که هر کدام از آنها فرمودند: سه شخصاند که خداوند در روز قیامت نه به آنها مینگرد و نه آنها را پاک میکند و درآن روز برای آنها عذابی سخت خواهد بود: هرکس گمان کند که او امام است حال آنکه امام نیست، و هرکس که امامت امامی از سوی خدا را انکار کند، و هر کس گمان کند که آن دو در اسلام بهرهای دارند. و از راههای دیگر اینگونه نقل شده است: برای آن دو نفر نخستین... و از روایات مختلف دیگر: - کسی که گمان کند - بهرهای در اسلام برای آن دو بادیه نشین وجود دارد.
و اضافه بر روایاتی که از آن ها و فرزندان ائمه علیهم السلام روایت کردیم و هرکس در این روایات و آنچه از دین و اعتقاد شناخته شده است از آنان تامل کند حال آن ها بر او روشن می شود و می داند که آنان کسانی را که بر امیر مؤمنان علیه السلام تقدم جستند و کسانی که به دین آنان گرویدند کافر دانستهاند، و همین مقدار ما را از آوردن روایت بی نیاز میکند و فقط محض اطلاع، قسمتی از آن را آوردیم.
هم شیعه و هم سنی از گروهی از بزرگان طالبیین (از نسل امام علی علیه السلام) آنچه را همانند آن از ائمه علیهم السلام روایت شده، نقل کردهاند.
ص: 384
فَرَوَوْا عَنْ مَعْمَرِ بْنِ خَیْثَمٍ، قَالَ: بَعَثَنِی زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ دَاعِیَةً، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، مَا أَجَابَتْنَا إِلَیْهِ الشِّیعَةُ، فَإِنَّهَا لَا تُجِیبُنَا إِلَی وَلَایَةِ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] . قَالَ لِی:
وَیْحَکَ! أَحَدٌ أَعْلَمُ بِمَظْلِمَتِهِ مِنَّا، وَ اللَّهِ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّهُمَا جَارَا فِی الْحُکْمِ لَتُکَذَّبَنَّ، وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّهُمَا اسْتَأْثَرَا بِالْفَیْ ءِ لَتُکَذَّبَنَّ، وَ لَکِنَّهُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا، وَ اللَّهِ إِنِّی لَأُبْغِضُ أَبْنَاءَهُمَا مِنْ بُغْضِی آبَاءَهُمَا وَ لَکِنْ لَوْ دَعَوْتُ النَّاسَ إِلَی مَا تَقُولُونَ لَرَمَوْنَا بِقَوْسٍ وَاحِدٍ.
وَ رَوَوْا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُرَاتٍ الْجَرْمِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ زَیْدَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ: إِنَّا لَنَلْتَقِی وَ آلَ عُمَرَ فِی الْحَمَّامِ فَیَعْلَمُونَ أَنَّا لَا نُحِبُّهُمْ وَ لَا یُحِبُّونَّا، وَ اللَّهِ إِنَّا لَنُبْغِضُ الْأَبْنَاءَ لِبُغْضِ الْآبَاءِ.
وَ رَوَوْا عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الزُّبَیْرِ، قَالَ: قُلْتُ لِزَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام): مَا تَقُولُ فِی [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟. قَالَ: قُلْ فِیهِمَا مَا قَالَ عَلِیٌّ: کُفَّ کَمَا کَفَّ لَا تُجَاوِزْ قَوْلَهُ.
قُلْتُ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَلْبِی أَنَا خَلَقْتُهُ؟. قَالَ: لَا.
قُلْتُ: فَإِنِّی أَشْهَدُ عَلَی الَّذِی خَلَقَهُ أَنَّهُ وَضَعَ فِی قَلْبِی بُغْضَهُمَا، فَکَیْفَ لِی بِإِخْرَاجِ ذَلِکَ مِنْ قَلْبِی؟. فَجَلَسَ جَالِساً وَ قَالَ: أَنَا وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنِّی لَأُبْغِضُ بَنِیهِمَا مِنْ بُغْضِهِمَا، وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُمْ إِذَا سَمِعُوا سَبَّ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرِحُوا.
وَ رَوَوْا عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْوَلِیدِ الْأَغْدَارِیِّ، قَالَ: سُئِلَ زَیْدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَلَمْ یُجِبْ فِیهِمَا، فَلَمَّا أَصَابَتْهُ الرَّمْیَةُ فَنَزَعَ الرُّمْحَ (1) مِنْ وَجْهِهِ اسْتَقْبَلَ الدَّمَ بِیَدِهِ حَتَّی صَارَ کَأَنَّهُ کَبِدٌ، فَقَالَ: أَیْنَ السَّائِلُ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟ هُمَا وَ اللَّهِ شُرَکَاءُ فِی هَذَا الدَّمِ، ثُمَّ رَمَی بِهِ وَرَاءَ ظَهْرِهِ.
وَ عَنْ نَافِعٍ الثَّقَفِیِّ- وَ کَانَ قَدْ أَدْرَکَ زَیْدَ بْنَ عَلِیٍّ-، قَالَ: فَسَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَسَکَتَ فَلَمْ یُجِبْهُ، فَلَمَّا رُمِیَ قَالَ: أَیْنَ السَّائِلُ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟
هُمَا أَوْقَفَانِی هَذَا الْمَوْقِفَ.
ص: 385
از معمر بن خیثم روایت کرده اند که گفت: زید بن علی مرا به عنوان داعی (مبلّغ) فرستاد، من گفتم: فدایتان شوم! شیعیان دعوت ما را اجابت نکردند؛ زیرا آنها در قضیه ولایت ابوبکر و عمر با ما همعقیده نیستند. زید بن علی گفت: وای بر تو! آیا کسی از مظلومیت ما از ما آگاهتر است؟ به خدا سوگند اگر میگفتی آن دو در حکم ستم کردند تکذیب میشدی و اگر میگفتی، آن دو غنیمت فدک را به خود اختصاص دادند تکذیب میشدی، ولی آن دو نخستین کسانی هستند که در حق ما ظلم کرده و مردم را بر ما شورانیدند. به خدا سوگند، من به خاطر بغضی که نسبت به پدران آن دو دارم، بر فرزندان آن دو کینه خواهم داشت، ولی اگر مردم را به آنچه که میگویید دعوت کنم ،همه ما را با یک تیر خواهند زد.
و از محمد بن فُرات جَرْمی روایت شده است که گفت: شنیدم زید بن علی میگفت: ما با آل عمر در حمام همدیگر را میبینیم و میدانند که نه ما آنها را دوست داریم و نه آنها ما را. به خدا سوگند، به خاطر کینه پدرانشان، ما به فرزندان آنها کینه میورزیم.
فضیل بن زبیر نقل کرد: به زید بن علی علیه السلام گفتم: نظرت درباره ابوبکر و عمر چیست؟ گفت: درباره آن دو آنچه را علی علیه السلام فرمودهاند، بگو، و همان گونه که به آن کفایت نمودهاند اکتفا کن و از گفته وی تجاوز مکن. من گفتم: مرا از قلبم باخبر کن، آیا من او را خلق کردهام؟ او گفت: نه، گفتم: من خداوند را که او را خلق کرده، شاهد میگیرم که او در قلب من بغض آن دو را قرار داده است، پس چگونه میتوانم کینه و نفرت آن دو را از قلبم خارج کنم؟ در این هنگام زید نشست و گفت: قسم به خدایی که جز او خدایی نیست، من به خاطر بغض و کینه برآن دو، بغضی فرزندان آنها هم در دل دارم، زیرا آنها هر گاه بشنوند که علی علیه السلام را دشنام میدهند، خوشحال می شوند.
عباس بن ولید اغداری میگوید: از زید بن علی درباره ابوبکر و عمر سؤال شد، ولی او پاسخ نداد، هنگامیکه آن نیزه به او اصابت کرد و آن را از صورتش درآورد، با دستش خون صورت خود را جمع کرد تا اینکه لخته بست، گویی جگری بود، پس گفت: کجاست آن سؤالکننده از ابوبکر و عمر؟ به خدا قسم، آن دو در این خون شریکاند. سپس آن را پشت سر خود پاشید.
نافع شقفی که زید بن علی را دیده بود، میگوید: مردی از او درباره عمر و ابوبکر پرسید، ولی او ساکت شد و جوابش را نداد. زمانی که زخمی شد گفت: کجاست آن سؤال کننده از ابوبکر و عمر؟ آن دو هستند که مرا به این روز انداختهاند .
ص: 385
وَ رَوَوْا عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَدِیٍّ، قَالَ: سُئِلَ یَحْیَی بْنُ زَیْدٍ عَنْهُمَا- وَ نَحْنُ بِخُرَاسَانَ وَ قَدِ الْتَقَی الصَّفَّانِ-، فَقَالَ: هُمَا أَقَامَانَا هَذَا الْمُقَامَ، وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَا لَئِیماً جَدُّهُمَا، وَ لَقَدْ هَمَّا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَقْتُلَاهُ.
وَ رَوَوْا عَنْ قُلَیْبِ بْنِ حَمَّادٍ، عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی بِمَکَّةَ، فَلَقِیتُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الطَّائِفِ مَوْلًی لِثَقِیفٍ، فَنَالَ (1) [مِنْهُمَا]، فَأَوْصَاهُ أَبِی بِتَقْوَی اللَّهِ، فَقَالَ الرَّجُلُ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! أَسْأَلُکَ (2) بِرَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّةِ وَ رَبِّ هَذَا الْبَیْتِ! هَلْ صَلَّیَا عَلَی فَاطِمَةَ؟ قَالَ: اللَّهُمَّ لَا. قَالَ (3): فَلَمَّا مَضَی الرَّجُلُ قَالَ مُوسَی: سَبَبْتُهُ وَ کَفَّرْتُهُ. فَقَالَ: أَیْ بُنَیَّ! لَا تَسُبَّهُ وَ لَا تُکَفِّرْهُ، وَ اللَّهِ لَقَدْ فَعَلَا فِعْلًا عَظِیماً.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: .. أَیْ بُنَیَّ! لَا تُکَفِّرْهُ، فَوَ اللَّهِ مَا صَلَّیَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَقَدْ مَکَثَ ثَلَاثاً مَا دَفَنُوهُ، إِنَّهُ شَغَلَهُمْ مَا کَانَا یُبْرِمَانِ.
وَ رَوَوْا، أَنَّهُ أُتِیَ بِزَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ الثَّقَفِیِّ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ (4) الْحَسَنِ- وَ هُوَ بِمَکَّةَ-، فَقَالَ: أَنْشُدُکَ اللَّهَ! أَ تَعْلَمُ أَنَّهُمْ مَنَعُوا فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِیرَاثَهَا؟. قَالَ: نَعَمْ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ! أَ تَعْلَمُ أَنَّ فَاطِمَةَ مَاتَتْ وَ هِیَ لَا تُکَلِّمُهُمَا- وَ أَوْصَتْ أَنْ لَا یُصَلِّیَا عَلَیْهَا؟. قَالَ: نَعَمْ.
قَالَ: فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ! أَ تَعْلَمُ أَنَّهُمْ بَایَعُوا قَبْلَ أَنْ یُدْفَنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اغْتَنَمُوا شُغُلَهُمْ؟. قَالَ: نَعَمْ.
قَالَ: وَ أَسْأَلُکَ بِاللَّهِ! أَ تَعْلَمُ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یُبَایِعْ لَهُمَا حَتَّی أُکْرِهَ؟.
قَالَ: نَعَمْ.
ص: 386
یعقوب بن عدی میگوید: از یحیی بن زید درباره آن دو سؤال شد - آن هنگام ما در خراسان بودیم و دو لشکر به هم رسیده بودند - یحیی بن زید جواب داد: آن دو بودند که ما را به این حال و روز انداختهاند، به خدا قسم، پدربزرگ آن دو پست بودند، و خواستند امیرمؤمنان علی علیه السلام را به قتل برسانند.
قُلَیب بن حَمّاد از موسی بن عبدالله بن حسن روایت کرد که گفت: به همراه پدرم در مکه بودم، مردی از اهل طائف مولای ثقیف را ملاقات کردم، او ابوبکر و عمر را دشنام داد، پدرم او را به پرهیزکاری خداوند سفارش نمود، آن مرد گفت: ای ابامحمد، قسم به پروردگار این خانه و پروردگار این بنا، از تو میپرسم، راست بگو: آیا آن دو بر فاطمه نماز گزاردند؟ پدرم گفت : به خدا سوگند، نه، نماز نگزاردند. راوی میگوید: چون آن مرد برفت، موسی گفت: من او را دشنام دادم و کافر خواندم. پدرم گفت: ای فرزندم، به او ناسزا مگو و او را کافر مخوان، به خدا قسم که آن دو کاری بس بزرگ انجام دادهاند.
و در روایتی دیگر آمده است: ای فرزندم، او را کافر مخوان، به خدا قسم آنها بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم نماز نگذاردند، پدرم سه بار مکث کرد، و هر بار گفت: پیامبر را دفن نکردند، زیرا آنها به انجام کار خودشان مشغول بودند.
نقل شده است که زید بن علی ثقفی نزد عبدالله بن حسن، درحالیکه در مکه بود آورده شد، پس گفت: تو را به خدا قسم میدهم، آیا میدانی که آنها فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از میراثش منع کردند؟ زید گفت: آری. عبدالله گفت: پس تو را به خداوند قسم میدهم، آیا میدانی فاطمه سلام الله علیها از دنیا رفت و با آن دو - ابوبکر و عمر- سخن نگفت و وصیت کرد که بر نماز او حاضر نشوند؟ زید گفت: آری، میدانم، عبدالله باز گفت: تو را به خدا قسم، آیا میدانی که آنها قبل از این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دفن شود بیعت کردند و آنها سرگرم بودن اهل بیت به کفن و دفن پیامبر را غنیمت شمردند؟ گفت: آری، عبدالله پرسید: تو را به خدا قسم میدهم راست بگویی، آیا میدانی که علی علیه السلام با آن دو بیعت نکرد تا این که مجبور به بیعت شد؟ زید گفت: آری، میدانم.
ص: 386
قَالَ: فَأُشْهِدُکَ أَنِّی مِنْهُمَا بَرِی ءٌ وَ أَنَا عَلَی رَأْیِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ.
قَالَ مُوسَی: فَأَقْبَلْتُ عَلَیْهِ، فَقَالَ أَبِی: أَیْ بُنَیَّ! وَ اللَّهِ لَقَدْ أَتَیَا أَمْراً عَظِیماً.
وَ رَوَوْا عَنْ مُخَوَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، قَالَ: أَخْبَرَنِی مُوسَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ وَ ذَکَرَهُمَا، فَقَالَ: قُلْ لِهَؤُلَاءِ نَحْنُ نَأْتَمُّ بِفَاطِمَةَ، فَقَدْ جَاءَ الْبَیْتُ (1) عَنْهَا أَنَّهَا مَاتَتْ وَ هِیَ غَضْبَی عَلَیْهِمَا، فَنَحْنُ نَغْضَبُ لِغَضَبِهَا وَ نَرْضَی لِرِضَاهَا، فَقَدْ جَاءَ غَضَبُهَا، فَإِذَا جَاءَ رِضَاهَا رَضِینَا.
قَالَ مُخَوَّلٌ: وَ سَأَلْتُ مُوسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ، فَقَالَ لِی (2): مَا أَکْرَهَ ذِکْرَهُ. قُلْتُ (3) لِمُخَوَّلٍ: قَالَ فِیهِمَا أَشَدَّ مِنَ الظُّلْمِ وَ الْفُجُورِ وَ الْغَدْرِ (4)؟!. قَالَ:
نَعَمْ.
قَالَ مُخَوَّلٌ: وَ سَأَلْتُ عَنْهُمَا مَرَّةً، فَقَالَ: أَ تَحْسَبُنِی تبریا [بُتْرِیّاً] (5)؟ ثُمَّ قَالَ فِیهِمَا قَوْلًا سَیِّئاً.
وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ، قَالَ: سَمِعْتُ مُوسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: هُمَا أَوَّلُ مَنْ ظَلَمَنَا حَقَّنَا وَ مِیرَاثَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ غَصَبَانَا فَغَصَبَ النَّاسُ.
وَ رَوَوْا عَنْ یَحْیَی بْنِ مُسَاوِرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ یَحْیَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] (6)؟. فَقَالَ لِی: ابْرَأْ مِنْهُمَا.
وَ رَوَوْا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: شَهِدْتُ أَبِی، مُحَمَّدَ بْنَ عُمَرَ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ (7)
وَ هُوَ الَّذِی کَانَ
ص: 387
عبدالله باز پرسید: تو را شاهد میگیرم که من از آن دو بیزارم، و من بر رای علی و فاطمه علیهما السلام هستم. موسی میگوید: من نزد او رفتم، پدرم گفت: ای فرزندم، سوگند به خدا که آن دو خطای بزرگی را مرتکب شدند.
مُخَوّل بن ابراهیم میگوید: موسی بن عبدالله بن حسن - و آن دو را ذکر کرد - مرا خبر داد و گفت: به آنها بگو ما از فاطمه سلام الله علیها پیروی میکنیم. نقل شده است که حضرت از دنیا رفت درحالیکه بر آن دو خشمگین بود، بنابراین ما هم به خاطر غضب او غضب کرده و با رضای او خشنود میشویم. حضرت غضب کردند، و هرگاه خشنودی وی بیاید و خشنود شود، ما هم راضی و خشنود میشویم.
مُخَوَّل میگوید: از موسی بن عبدالله درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، او به من چیزی گفت که ذکر آن را نمیپسندم. من به مخوّل گفتم: آیا او درباره آن دو شدیدتر از ظلم و ستم و فسق و خیانت آنها گفت؟ او جواب داد: آری.
مخوّل گفت: یک بار دیگر درباره آن دو از او پرسیدم، او گفت: آیا گمان می کنی من تبری هستم [تبریّه: فرقه زیدیه میباشند جز اینکه ولایت ابوبکر و همچنین عمر را قبول دارند] سپس در مورد آن دو سخنان زشتی گفت.
ابن مسعود میگوید: شنیدم موسی بن عبدالله میگفت: آن دو نخستین کسانی بودند که در حق و میراث ما از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ظلم کردند و بر ما و مردم سیطره یافتند.
یحیی بن مساور میگوید: از یحیی بن عبدالله بن حسن درباره ابوبکر و عمر پرسیدم، او به من گفت: از آن دو برائت بجوی.
عبدالله بن محمد بن عُمر بن علی بن ابی طالب علیه السلام میگوید: پدرم محمد بن عمر و محمد بن عمر بن حسن که در کربلا به
ص: 387
مَعَ الْحُسَیْنِ بِکَرْبَلَاءَ، وَ کَانَتِ الشِّیعَةُ تُنَزِّلُهُ بِمَنْزِلَةِ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَعْرِفُونَ حَقَّهُ وَ فَضْلَهُ-، قَالَ: فَکَلَّمَهُ فِی أَبِی [زُرَیْقٍ] ، فَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِأَبِی: اسْکُتْ! فَإِنَّکَ عَاجِزٌ، وَ اللَّهِ إِنَّهُمَا لَشُرَکَاءُ فِی دَمِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ، أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ لَقَدْ أَخْرَجَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ مَسْجِدِهِ وَ هُمَا یَتَطَهَّرَانِ وَ أُدْخِلَا وَ هُمَا جِیفَةٌ فِی بَیْتِهِ.
وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی حُذَیْفَةَ- مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ وَ کَانَ فَاضِلًا زَاهِداً-، قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ، فَقَالَ: وَ رَبِّ هَذَا الْبَیْتِ، وَ رَبِّ هَذَا الرُّکْنِ، وَ رَبِّ هَذَا الْحَجَرِ، مَا قَطَرَتْ مِنَّا قَطْرَةُ دَمٍ وَ لَا قَطَرَتْ مِنْ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ قَطْرَةٌ إِلَّا وَ هُوَ فِی أَعْنَاقِهِمَا.
وَ رَوَوْا عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَحْمَرَ، قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قُلْتُ: أُصَلِّی خَلْفَ مَنْ یَتَوَالَی [فُلَاناً وَ فُلَاناً]؟. قَالَ: لَا، وَ لَا کَرَامَةَ.
وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: سُئِلَ مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] ؟. فَقَالَ: قُتِلْتُمْ مُنْذُ سِتِّینَ سَنَةً فِی أَنْ ذَکَرْتُمْ عُثْمَانَ، فَوَ اللَّهِ لَوْ ذَکَرْتُمْ [فُلَاناً وَ فُلَاناً] لَکَانَتْ دِمَاؤُکُمْ أَحَلَّ عِنْدَهُمْ مِنْ دِمَاءِ السَّنَانِیرِ..
وَ رَوَوْا عَنْ أَرْطَاةَ بْنِ حَبِیبٍ الْأَسَدِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الشَّهِیدِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِفَخٍّ یَقُولُ: هُمَا وَ اللَّهِ أَقَامَانَا هَذَا الْمُقَامَ، وَ زَعَمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَا یُورَثُ.
وَ رَوَوْا عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَیْمُونٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: مَا رَفَعَتِ امْرَأَةٌ مِنَّا طَرْفَهَا إِلَی السَّمَاءِ فَقَطَرَتْ مِنْهَا قَطْرَةٌ إِلَّا کَانَ فِی أَعْنَاقِهِمَا.
وَ رَوَوْا عَنْ قُلَیْبِ بْنِ حَمَّادٍ، قَالَ: سَأَلْتُ الْحَسَنَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ
ص: 388
همراه امام حسین علیه السلام بود، را دیدم، و شیعیان او را در جایگاه امام باقرعلیه السلام جای میدادند و حق و فضل او را می شناختند، عبدالله میگوید: پدرم با او درباره ابوبکر سخن گفت، محمد بن عمر بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام به پدرم گفت: ساکت شو تو عاجز هستی، به خدا سوگند، که آن دو در ریختن خون حسین علیه السلام شریکاند .
و در روایتی دیگر از او آمده است که محمد بن عمر گفت: به خدا سوگند، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن دو را از مسجدش بیرون کرد، درحالی که خود را طهارت و غسل میدادند، و به قبر گذاشته شدند، در حالیکه در خانه او جیفه بودند.
ابو حُذیفه از اهل یمن که فاضل و پارسا بود نقل میکند که شنیدم عبدالله بن حسن بن علی بن حسین علیه السلام درحالیکه کعبه را طواف میکرد، میگفت: قسم به پروردگار این خانه، و قسم به پروردگار این رکن، و قسم به این حجر الاسود! هر قطره خونی که از ما و از خون مسلمانان ریخته شود، گناه آن بر گردن آن دو است. یعنی ابوبکر و عمر.
اسحاق بن أحمر میگوید: از محمد بن حسن بن علی بن حسین علیه السلام پرسیدم: آیا میتوانم پشت سر کسی که ابوبکر و عمر را دوست دارد نماز بخوانم؟ او گفت، نه، آن ها احترامی ندارند.
ابوجارود نقل میکند: از محمد بن عمر بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهما السلام درباره ابوبکر و عمر سؤال شد، او گفت: شصت سال است که به خاطر نام بردن از عثمان کشته می شوید. به خدا سوگند، اگر ابوبکر و عمر را - به بدی - نام می بردید در این صورت خون شما از خون گربهها هم حلالتر بود!
أرطاة بن حبیب اسدی روایت کرد: شنیدم که حسن بن علی بن حسین شهید علیه السلام در منطقه فخّ میگفت: آن دو، به خدا قسم، ما را به این روز انداختند، و پنداشتند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ارث نمی گذارد.
ابراهیم بن میمون، از حسن بن محمد بن عبدالله بن حسن بن علی علیه السلام روایت کرد که گفت: هر زنی از ما که به آسمان بنگرد و قطرهای از چشم او بریزد، گناه آن بر گردن آن دو است.
قُلیب بن حمّاد میگوید: از حسن بن ابراهیم بن عبدالله بن
ص: 388
زَیْدِ بْنِ الْحَسَنِ، وَ الْحُسَیْنَ بْنَ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عِدَّةً مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا لَا یُخَالِفُنَا فِی شَیْ ءٍ إِلَّا إِذَا انْتَهَی إِلَی [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] أَوْقَفَهُمَا وَ شَکَّ فِی أَمْرِهِمَا؟ فَکُلُّهُمْ قَالُوا: مَنْ أَوْقَفَهُمَا شَکّاً فِی أَمْرِهِمَا فَهُوَ ضَالٌّ کَافِرٌ.
وَ رَوَوْا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُرَاتِ، قَالَ: حَدَّثَتْنِی فَاطِمَةُ الْحَنَفِیَّةُ، عَنْ فَاطِمَةَ ابْنَةِ الْحُسَیْنِ أَنَّهَا کَانَتْ تُبْغِضُ [فُلَاناً وَ فُلَاناً] وَ تَسُبُّهُمَا.
وَ رَوَوْا عَنْ عُمَرَ بْنِ ثَابِتٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، قَالَ: إِنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ عَدَلَا فِی النَّاسِ وَ ظَلَمَانَا، فَلَمْ تَغْضَبِ النَّاسُ لَنَا، وَ إِنَّ عُثْمَانَ ظَلَمَنَا وَ ظَلَمَ النَّاسَ، فَغَضِبَتِ النَّاسُ (1) لِأَنْفُسِهِمْ فَمَالُوا إِلَیْهِ فَقَتَلُوهُ.
وَ رَوَوْا عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ، قَالَ: مَرِضَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَثَقُلَ، فَجَلَسْتُ عِنْدَ رَأْسِهِ، فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَعَهُ النَّاسُ فَامْتَلَأَ الْبَیْتُ، فَقُمْتُ مِنْ مَجْلِسِی، فَجَلَسَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَغَمَزَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ فَقَامَ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، إِنَّکَ کُنْتَ عَهِدْتَ إِلَیْنَا فِی هَذَا عَهْداً وَ إِنَّا لَا نَرَاهُ إِلَّا لِمَا بِهِ، فَإِنْ کَانَ شَیْ ءٌ فَإِلَی مَنْ؟. فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یُجِبْهُ، فَغَمَزَهُ الثَّانِیَةَ فَکَذَلِکَ، ثُمَّ الثَّالِثَةَ، فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ: إِنَّ هَذَا لَا یَمُوتُ مِنْ وَجَعِهِ هَذَا، وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی تَمْلَیَاهُ غَیْظاً، وَ تُوسِعَاهُ غَدْراً، وَ تَجِدَاهُ صَابِراً.
وَ رَوَوْا عَنْ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ الْبِکَالِیِّ، قَالَتْ [کَذَا]: سَمِعْتُ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ یَقُولُ: وُلِّیَ أَبُو بَکْرٍ فَطَعَنَ فِی الْإِسْلَامِ طَعْنَةً أَوْهَنَهُ، ثُمَّ وُلِّیَ عُمَرُ فَطَعَنَ فِی الْإِسْلَامِ طَعْنَةً مَرَقَ مِنْهُ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: وَلِیَنَا أَبُو بَکْرٍ فَطَعَنَ فِی الْإِسْلَامِ طَعْنَةً، ثُمَّ وَلِیَنَا عُمَرُ فَحَلَّ الْأَزْرَارَ، ثُمَّ وَلِیَنَا عُثْمَانُ فَخَرَجَ مِنْهُ عُرْیَاناً.
وَ رَوَوْا عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَةَ، قَالَ: کَانَ إِذَا ذَکَرَ عُمَرَ
ص: 389
زید بن حسن و از حسین بن زید بن علی علیه السلام و تنی چند از اهل بیت علیهم السلام درباره یکی از دوستانمان پرسیدم که در هیچ چیزی با ما مخالفت نمیکند جز این که هرگاه به نام بردن ابوبکر و عمر میرسد، میایستد و در کار آن دو شک میکند. همه آنها در پاسخ گفتند: هر کس در کار و عمل آن دو شک کند، گمراه و کافر است.. .
محمد بن فُوات نقل میکند: فاطمه حنفی از فاطمه دختر امام حسین علیه السلام برای من نقل کرد که او از آن دو متنفر بود و کینه آنها را به دل داشت...
عمر بن ثابت میگوید: عبدالله بن محمد بن عقیل بن ابی طالب مرا خبر داد که گفت: ابوبکر و عمر در حق مردم عدالت کردند و در حق ما ظلم روا داشتند، پس مردم به خاطر ما خشمگین نشدند. و عثمان هم بر مردم و هم بر ما ظلم کرد، به همین خاطر مردم برای خودشان خشمگین شده و او را به قتل رساندند.
قاسم بن جندب از انس بن مالک نقل میکند که مالک گفت: علی علیه السلام بیمار شد و بیماریاش شدت یافت. پس من در کنار سر او نشستم. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به همراه مردم بر ما داخل شدند، به گونه ای که خانه پر شد. من از جایم برخاستم، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در جای من نشست. در این حین ابوبکر به عمر چشمک زد و از جایش برخاست، و گفت: ای رسول خدا، شما در این (علی) با ما عهدی بستید و آنچه این بدان مبتلا شده است را میبینیم. اگر چیزی اتفاق افتاد، (اگر علی بمیرد) جانشینی را به چه کسی خواهی داد؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ساکت شدند و جوابی ندادند. او هم برای دومین بار و سپس برای سومین بار به عمر چشمک زد، در این هنگام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله سرش را بلند کرد و فرمود: این به خاطر این دردش نمیمیرد، و نمیمیرد تا اینکه شما دو نفر او را پر از خشم و غضب کنید، و بر او نیرنگ گسترانده و او را صابر و مقاوم خواهید یافت.
یزید بن معاویه بِکالی نقل میکند: شنیدم حُذیفة بن یَمان میگفت: ابوبکر خلیفه شد و به اسلام چنان ضربه زد که آن را ضعیف کرد. سپس عمر به خلافت رسید و چنان به اسلام ضربه زد که به خاطر آن از دین خارج شد.
و در روایتی دیگر از او - رضی الله عنه - آمده است که گفت: ابوبکر بر ما حاکم شد - به خلافت رسید- و به اسلام ضربه زد، سپس عمر بر ما خلیفه شد و پرده و حفاظ را باز کرد، پس از آن عثمان خلیفه شد و عریان از دین خارج شد .
ابان بن تغلب از حَکم بن عُیَینه نقل میکند: هر گاه نام عمر برده می شد،
ص: 389
أَمَضَّهُ (1)، ثُمَّ قَالَ: کَانَ یَدْعُو ابْنَ عَبَّاسٍ فَیَسْتَفْتِیهِ مُغَایَظَةً لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
وَ رَوَوْا عَنِ الْأَعْمَشِ، أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: قُبِضَ نَبِیُّهُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ هَمٌّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا: مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ، وَ مَا أَظُنُّهُمْ یُفْلِحُونَ.
وَ رَوَوْا عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ زَائِدَةَ الْوَشَّاءِ، قَالَ: أَشْهَدُ عَلَی (2) الْأَعْمَشِ أَنِّی سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُجَاءُ [بِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ] کَالثَّوْرَیْنِ الْعَقِیرَیْنِ لَهُمَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ خُوَارٌ (3).
وَ رَوَوْا عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَبِی الْوَرْدِ، قَالَ: قَالَ الْأَعْمَشُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی قُبِضَ فِیهِ هُوَ بَرِیَّةٌ مِنْهُمَا وَ سَمَّاهُمَا، قُلْتُ لِلْمَسْعُودِیِّ: سَمَّاهُمَا؟!. قَالَ: نَعَمْ، [فُلَانٌ وَ فُلَانٌ] .
وَ رَوَوْا عَنْ عُمَرَ بْنِ زَائِدَةَ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ، قَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ: أَبُو [زُرَیْقٍ] أَفْضَلُ مِنْ عَلِیٍّ، فَغَضِبَ حَبِیبٌ ثُمَّ قَامَ قَائِماً، فَقَالَ: وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَفِیهِمَا (4): الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ ... (5) الْآیَةَ.
وَ رَوَوْا عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُسَاوِرِ، عَنْ أَبِی الْجَارُودِ، قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَدِینَتَیْنِ، مَدِینَةً بِالْمَشْرِقِ وَ مَدِینَةً بِالْمَغْرِبِ لَا یَفْتُرَانِ مِنْ لَعْنِ [فُلَانٍ وَ فُلَانٍ] .
وَ رَوَوْا عَنِ ابْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: سَمِعْتُ شَرِیکاً یَقُولُ: مَا لَهُمْ وَ لِفَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ؟ وَ اللَّهِ مَا جَهَّزَتْ جَیْشاً وَ لَا جَمَعَتْ جَمْعاً، وَ اللَّهِ لَقَدْ آذَیَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی قَبْرِهِ.
ص: 390
برای او ناگوار می آمد. سپس میگوید: و او، ابن عباس را فرا میخواند و به خاطر ناراحت کردن علی علیه السلام، از او درباره مسائل فتوا میخواست.
از اعمش نقل میکنند که میگفت: پیامبرشان صلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت، و آنها هیچ هم و غمی نداشتند. جز این که میگفتند: امیری از ما و امیری از شما... و گمان نمیکنم که رستگار شوند.
مُحمَّد بن زائده الوشاء میگوید: گواهی میدهم که شنیدم اعمش میگفت: روز قیامت آورده میشوند... همانند دو گاو نر عقیم که درآتش جهنم صدا میکنند.
سلیمان بن ابی الورد میگوید: اعمش در مرضی که به سبب آن از دنیا رفت گفت: او (اعمش) از آن دو بیزار است... و آن دو را به اسم خواند، من به مسعودی گفتم: آیا آن دو را به اسم خواند؟ گفت: آری، ابوبکر و عمر.
عمر بن زائده نقل میکند: نزد حبیب بن ابی ثابت بودیم، یکی از مردم گفت: ابوبکر از علی برتر است. در این هنگام حبیب ناراحت شد و برخاست و گفت: قسم به خدایی که جز او خدایی نیست، این آیه فقط درباره آن دو نازل شده است: «الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا(1)»،
{آنان که به خداوند گمان بد بردند، بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ایشان خشم نموده و لعنتشان کرده و جهنم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است.}
یحیی بن مساور از ابی الجارود روایت میکند که گفت: خداوند عزّو جلّ دو شهر دارد: شهری در مشرق و شهری در مغرب، که از لعن به ... ابوبکر و عمر سست نمی شوند.
ابن عبدالرحمن میگوید: شنیدم شریک میگفت، آنها را با فاطمه سلام الله علیها چه کار بود؟ به خدا قسم، نه سپاهی آماده و نه گروهی را دور خود جمع کرده بود. به خدا سوگند، که آن دو رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را در قبرش آزار دادند .
ص: 390
وَ رَوَوْا عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَحْیَی الثَّوْرِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ شَرِیکاً وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ!: حُبُّ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ سُنَّةٌ؟-. فَقَالَ: یَا مُعَافَا، خُذْ بِثَوْبِهِ فَأَخْرِجْهُ وَ اعْرِفْ وَجْهَهُ وَ لَا تُدْخِلْهُ عَلَیَّ، یَا أَحْمَقُ! لَوْ کَانَ حُبُّهُمَا سُنَّةً لَکَانَ وَاجِباً عَلَیْکَ أَنْ تَذْکُرَهُمَا فِی صَلَاتِکَ کَمَا تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.
و لنوضِح بعض ما یحتاج إلی الإیضاح:
قوله علیه السلام: الوهدة العظیمة.
أقول: لم أره بهذا المعنی (1) فیما عندنا من کتب اللغة، و لعلّه أطلق علیه مجازا، فإنّ السّدفة- بالفتح و الضم- و السّدف- بالتحریک-: الظّلمة و الضّوء ضدّ-، و بالضّمّ: الباب، و سدّته، و سترة تکون بالباب تقیه (2) من المطر، و بالتحریک: سواد اللّیل، ذکرها الفیروزآبادی (3).
قوله: أضغنا، لعلّ الباء زائدة أو لیست الألف للتعدیة بل للإظهار .. أی أظهر الضغن بآبائنا، و فی بعض النسخ: اضطغنا بآبائنا، و فی بعضها: بإنائنا.
قال فی القاموس (4): اضطغنوا (5): انطووا علی الأحقاد و اضطغنه: أخذه تحت حضنه.
و فی بعض النسخ (6): أصغیا بإنائنا، و هو أصوب.
قال فی النهایة (7) فی حدیث الهرة: أنّه کان یصغی لها الإناء .. أی یمیله
ص: 391
ابراهیم بن یحیی ثوری میگوید: از شریک شنیدم که مردی از او پرسید: ای اباعبدالله، دوست داشتن ابوبکر و عمر سنت است؟ او گفت: ای محافا! لباس او را بگیر و از خانه خارج کن و راهش را نشان بده و دیگر اجازه نده بر من داخل شود... ای احمق، اگر حبّ آن دو سنت بود، بر تو واجب میبود که در نمازهای خود آن دو را ذکر کنی همانگونه که بر محمد و آل محمد صلوات میفرستی.
در اینجا بایستی برخی از آنچه نیاز به توضیح دارند را شرح کنیم: این سخن امام: «الوهدة العظیمة»: گودی بزرگ.
مؤلف: «سَدَف» را به این معنا در کتابهای لغت نیافتم، چه بسا مجازا برآن اطلاق کرده است، زیرا السَدفة به فتح و ضم سین، و السَدف به تحریک هر دو: از کلمات ضد است که هم به معنای روشنایی و هم به معنای تاریکی است، و به ضم سین: درب یا پرده آن، پرده ای که برای جلوگیری از باران بر در نصب میشود و «السَدَفة» به تحریک: تاریکی شب، فیروز آبادی آن را گفته است(1).
«أضغنا»: شاید باء بابائنا اضافه است و یا این که همزه آن، همزه تعدیه (برای متعدی کردن) نیست بلکه برای اظهار است، یعنی آن دو بغض و کینه خود را نسبت به پدران ما آشکار کردند و در یکی از نسخهها آمده است: «اضطغنا بآبائنا»، و در دیگری: «بإنائنا» آمده است.
فیروزآبادی در قاموس المحیط آورده است(2):
«اضطغنوا»: با یکدیگر دشمنی ورزیدند و «اضطغنه»: آن را زیر دامنش گرفت. و در یکی از نسخهها آمده است: «اصغیا بإنائنا»، یعنی ظرف ما را کج کردند که صحیحتر است. در النهایه(3)
در حدیث گربه آمده است: «انه کان یصغی لها الاناء»: یعنی آن را کج میکرد تا بتواند به راحتی از آن بنوشد؛ و معنای آن این است که: آنها راه را برای غصب کردن حق ما برای
ص: 391
لیسهل علیه (1) الشّرب منه. فالمعنی: أنّهم سهّلوا لغیرهم أخذ حقّنا.
و قال الجوهری (2): أصغیت إلی فلان: إذا ملت بسمعک نحوه، و أصغیت الإناء: مثله (3) یقال فلان مصغی إناؤه إذا نقص حقّه (4)، انتهی. فالمعنی: إنّهم نقصوا حقّنا، و لعلّ التعبیر عن نقص الحقّ بذلک لأنّه إذا أمیل الإناء لا یمتلی.
قوله علیه السلام: و اضطجعا .. لعلّه کنایة عن ترصّدهما للإضرار حیلة و غیلة و الانتهاز للفرصة فی ذلک.
قوله علیه السلام: لذی الحلم .. قال الجوهری (5): و قول الشاعر:
و زعمت أنّا لا حلوم لنا (6)*** إنّ العصا قرعت لذی الحلم
أی إنّ الحلیم إذا نبّه انتبه، و أصله أنّ حکما من حکّام العرب عاش حتّی أُهْتِرَ، فقال لابنته: إذا أنکرتِ من فهمی شیئا عند الحکم فاقرعی لی الْمِجَنَّ بالعصا لأرتدع، قال المتلمّس: لذی الحلم ... (7) البیت (8).
قوله علیه السلام: ما قال هذا .. یمکن حمله (9) علی أنّه صلّی اللّه علیه و آله لم یقل هذا علی وجه السؤال و الاعتقاد، بل لتنزّل الآیة و یظهر للناس حالهما، أو لم یکن غرضه صلّی اللّه علیه و آله أن یعزّ الدین بهما مع کفرهما و نفاقهما، بل مع إسلامهما واقعا، فأخبر اللّه تعالی بأنّهما لا یسلمان أبدا، فلا ینافی الأخبار السابقة.
ص: 392
دیگران هموار کردند. جوهری گفته است(1): «اصغیتَ الی فلان»: به او گوش دادی، و «اصغیت الأناءَ»: ظرف را کج کردی، گفته میشود: «فلانٌ مصغیً إناؤُه»، فلانی ظرفش کج است: هنگامی که حقش کم شود، پایان. پس معنا این است که آنها حق ما را نقص کرده و غصب نمودهاند، و چه بسا از نقص حق با این عبارت تعبیر میشود؛ زیرا هر گاه ظرف کج شود، پر نمی شود.
و این گفته امام علیه السلام، «اضطجعا»: شاید کنایه از این باشد که آن دو برای ضرر رساندن از روی حیله و غفلت و غنیمت شمردن فرصت در کمین نشسته و مراقب بودند و این سخن امام باقرعلیه السلام: «لذی الحلم»، جوهری گفته است(2):
و این سخن شاعر که سروده است:
- یقین کردم که ما یارای صبر و حلم نداریم، زیرا که عصا برای ذیالحلم زده میشود.
یعنی: انسان بردبار هرگاه آگاهانده شود، خواهد دانست. و اصل آن اینگونه است که داوری از داوران عرب زیست تا این که پیر و سالخورده شد، و به دخترش گفت: هرگاه دیدی من به هنگام داوری اشتباه فهمیده ام، با عصا بر سپر بزن تا باز ایستم. متلمس (شاعر جاهلی) گفته است: لذی الحلم... تا آخر بیت(3).
و این سخن امام باقر علیه السلام: «ما قال هذا»: میتوان آن را بر این حمل کرد که پیامبرصلَّی الله علیه و آله این سخن را بر وجه سؤال و اعتقاد نگفته است، بلکه برای اینکه شأن نزول آیه و حالِ آن دو را بر مردم آشکار کند؛ یا این که غرض پیامبرصلَّی الله علیه و آله این نبود که دین اسلام به وسیله آن دو، با وجود کفر و نفاقشان بلکه با اسلام آوردن واقعی آن دو، اسلام عزیز و استوار گردد، پس خداوند بلند مرتبه خبر داد که آن دو هرگز اسلام نمیآورند، و با اخبار پیشین منافاتی ندارد.
ص: 392
قوله علیه السلام: زنّاه .. أی قال إنّه ولد زنا (1)، و إن کان یستعمل فی المشهور فیمن نسب غیره إلی فعل الزنا.
مُهَجُ الدَّعَوَاتِ (2): عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ فِی سَجْدَةِ الشُّکْرِ (3) کَانَ کَالرَّامِی مَعَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ حُنَیْنٍ بِأَلْفِ أَلْفِ سَهْمٍ.
وَ حَکَاهَا الْکَفْعَمِیُّ (4) فِی الْجَنَّةِ:
[الدُّعَاءُ] اللَّهُمَّ الْعَنِ الَّذَیْنِ بَدَّلَا دِینَکَ، وَ غَیَّرَا نِعْمَتَکَ، وَ اتَّهَمَا رَسُولَکَ (صلی الله علیه و آله)، وَ خَالَفَا مِلَّتَکَ، وَ صَدَّا عَنْ سَبِیلِکَ، وَ کَفَرَا آلَاءَکَ، وَ رَدَّا عَلَیْکَ کَلَامَکَ، وَ اسْتَهْزَءَا بِرَسُولِکَ، وَ قَتَلَا ابْنَ نَبِیِّکَ، وَ حَرَّفَا کِتَابَکَ، وَ جَحَدَا آیَاتِکَ (5)، وَ اسْتَکْبَرَا عَنْ عِبَادَتِکَ، وَ قَتَلَا أَوْلِیَاءَکَ، وَ جَلَسَا فِی مَجْلِسٍ لَمْ یَکُنْ لَهُمَا بِحَقٍّ، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَی أَکْتَافِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یَتْلُو بَعْضُهُ بَعْضاً، وَ احْشُرْهُمَا وَ أَتْبَاعَهُمَا إِلَی جَهَنَّمَ زُرْقاً (6)، اللَّهُمَّ إِنَّا نَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِاللَّعْنَةِ لَهُمَا وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بِنْتِ (7) رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، اللَّهُمَّ زِدْهُمَا عَذَاباً فَوْقَ الْعَذَابِ (8)، وَ هَوَاناً
ص: 393
قول امام صادق علیه السلام: «زنّاه»، یعنی گفت: او حرامزاده است، اگرچه در اصطلاح مشهور در جایی استعمال میشود که دیگری را به زنا کردن نسبت دهد .
روایت166.
مهج الدعوات(1):
از امام رضا علیه السلام روایت شدهاست که فرمود: هرکس این دعا را در سجده شکر بخواند، مثل آن است که به همراه پیامبر صلَّی الله علیه و آله در جنگ بدر و احد و حنین، هزار هزار (یک میلیون) تیر انداخته است.
روایت167.
کفعمی این دعا را در کتاب «جنة الامان» آورده است:
خداوندا، آن دو نفری را که دین تو را تبدیل کرده و نعمت تو را تغییر داده و به فرستاده تو محمد صلَّی الله علیه و آله تهمت زدند و بر خلاف مرام تو رفتار کردند و راه تو را سد کرده و بر نعمتهای تو ناسپاسی کردند و کلام تو را برگرداندند و فرستادهات را ریشخند کرده و فرزند پیامبرت (امام حسین علیه السلام) را کشتند و کتاب تو را تحریف کردند و آیات تو را انکار نمودند، و از عبادت تو تکبر ورزیدند و اولیاء تو را کشتند، و در جایگاهی نشستند که هیچ حقی درآن نداشتند و مردم را بر دوش اهل بیت محمد علیه و علیهم السلام سوار کردند، لعن کن. خداوندا، آن دو را یکی پس از دیگری لعن کن، و آن دو و پیروانشان را به سوی جهنم، کور محشور کن. خدایا، ما در این دنیا و آخرت با لعن آن دو و بیزاری از آن ها به تو تقرب میجوییم. بارالها، قاتلان امیرمؤمنان و امام حسین فرزند دختر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را لعن کن، خدایا، عذاب و خواری و زبونی آن دو را دو چندان کن.
ص: 393
فَوْقَ هَوَانٍ، وَ ذُلًّا فَوْقَ ذُلٍّ، وَ خِزْیاً فَوْقَ خِزْیٍ، اللَّهُمَّ دُعَّهُمَا إِلَی (1) النَّارِ دَعّاً (2)، وَ ارْکُسْهُمَا فِی أَلِیمِ عَذَابِکَ رَکْساً (3)، اللَّهُمَّ احْشُرْهُمَا وَ أَتْبَاعَهُمَا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً، اللَّهُمَّ فَرِّقْ جَمْعَهُمْ، وَ شَتِّتْ أَمْرَهُمْ، وَ خَالِفْ بَیْنَ کَلِمَتِهِمْ، وَ بَدِّدْ جَمَاعَتَهُمْ، وَ الْعَنْ أَئِمَّتَهُمْ، وَ اقْتُلْ قَادَتَهُمْ وَ سَادَتَهُمْ، وَ الْعَنْ رُؤَسَاءَهُمْ وَ کُبَرَاءَهُمْ (4)، وَ اکْسِرْ رَایَتَهُمْ، وَ أَلْقِ الْبَأْسَ بَیْنَهُمْ، وَ لَا تُبْقِ مِنْهُمْ دَیَّاراً، اللَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا جَهْلٍ وَ الْوَلِیدَ لَعْناً یَتْلُو بَعْضُهُ بَعْضاً، وَ یَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یَلْعَنُهُمَا بِهِ کُلُّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ، وَ کُلُّ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ، وَ کُلُّ مُؤْمِنٍ امْتَحَنْتَ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یَتَعَوَّذُ مِنْهُ أَهْلُ النَّارِ (5)، وَ مِنْ (6) عَذَابِهِمَا، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً لَا یَخْطُرُ (7) لِأَحَدٍ بِبَالٍ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا فِی مُسْتَسَرِّ سِرِّکَ وَ ظَاهِرِ عَلَانِیَتِکَ، وَ عَذِّبْهُمَا عَذَاباً فِی التَّقْدِیرِ وَ فَوْقَ التَّقْدِیرِ (8)، وَ شَارِکْ مَعَهُمَا ابْنَتَیْهِمَا وَ أَشْیَاعَهُمَا وَ مُحِبِّیهِمَا وَ مَنْ شَایَعَهُمَا..
أقول:
وَ دُعَاءُ صَنَمَیْ قُرَیْشٍ مَشْهُورٌ بَیْنَ الشِّیعَةِ،- وَ رَوَاهُ الْکَفْعَمِیُّ (9) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَقْنُتُ بِهِ فِی صَلَاتِهِ.
، و سیأتی فی کتاب الصلاة (10) إن شاء اللّه، و هو مشتمل علی جمیع بدعهما، و وقع فیه الاهتمام و المبالغة فی لعنهما بما لا مزید علیه.
کا (11): عَنِ الْعِدَّةِ، عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِیِّ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ،
ص: 394
خداوندا، آن دو را بسوی آتش جهنم به شدت بکش و آن دو را در دردناکترین عذاب خود سرنگون کن. خدایا، آن دو و پیروانشان را گروه گروه به سوی جهنم محشور کن. بار الها، جمع آنها را متفرق کن، و امورشان را پراکنده گردان، و وحدت کلمه آنها را از بین ببر، گروههای آنان را جدا کن، و پیشوایانشان را لعنت کن، و رهبران و بزرگان آنها را به درک واصل کن، بزرگان و سرشناسان آنها را لعن نموده و پرچمشان را بشکن، و ترس و وحشت را در دلهایشان قرار داده و احدی از آنها را باقی مگذار. خدایا، ابوجهل و ولید را همیشه و پی در پی لعن کن، و خداوندا، چنان آن دو را لعن کن که اهل جهنم از لعن آن دو و عذابشان به دنبال پناهگاه باشند، خداوندا، آن دو را چنان لعن بفرما که هر فرشته مقرب و هر پیامبر مرسل و هر مومنی که قلبش را برای ایمان آزمودهای، آن دو را لعن کنند .
خداوندا، آن دو را آشکارا و پنهانی لعن کن، آن دو را به عذابی در اندازه و بالاتر از آن عذاب کن و به همراه آن دو، دخترانشان و پیروان و دوستان و اصحاب آن دو را در عذابشان شریک کن.
مؤلف: دعای دو بت قریش بین شیعه معروف است، و کفعمی(1)
آن را از ابن عباس روایت کرده که امیر مؤمنان علیه السلام در قنوتشان آن را میخواندند، و در کتاب «الصلاة(2)»
اگر خدا بخواهد آن را خواهیم آورد که مشتمل بر همه بدعتهای آن دو است، و در آن به لعن آن دو اهتمام و مبالغه زیادی شده است.
روایت168.
الکافی(3):
ص: 394
عَنْ عَمْرِو بْنِ مُصْعَبٍ، عَنْ فُرَاتِ بْنِ الْأَحْنَفِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: مَهْمَا تَرَکْتَ مِنْ شَیْ ءٍ فَلَا تَتْرُکْ أَنْ تَقُولَ فِی کُلِّ صَبَاحٍ وَ مَسَاءٍ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَصْبَحْتُ .. إِلَی آخِرِ الدُّعَاءِ، وَ فِیهِ: اللَّهُمَّ الْعَنِ الْفِرَقَ (1) الْمُخْتَلِفَةَ عَلَی رَسُولِکَ وَ وُلَاةِ الْأَمْرِ بَعْدَ رَسُولِکَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ وَ شِیعَتِهِمْ، وَ أَسْأَلُکَ.
إِلَی آخِرِ مَا سَیَجِی ءُ فِی کِتَابِ الصَّلَاةِ (2)، وَ کَذَا الشَّیْخُ رَحِمَهُ اللَّهُ (3) وَ غَیْرُهُ فِی کُتُبِهِمْ مُرْسِلًا هَذَا الدُّعَاءَ بِتَغْیِیرٍ یَسِیرٍ.
مهج (4): بِسَنَدِهِ الَّذِی سَیَجِی ءُ فِی کِتَابِ الصَّلَاةِ (5)، عَنْ أَبِی یَحْیَی المادئنی [الْمَدَائِنِیِ] (6) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، أَنَّهُ قَالَ: مِنْ حَقِّنَا عَلَی أَوْلِیَائِنَا وَ أَشْیَاعِنَا أَنْ لَا یَنْصَرِفَ الرَّجُلُ (7) مِنْ صَلَاتِهِ حَتَّی یَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ، وَ هُوَ:
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ (8) أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ ..
إِلَی قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: اللَّهُمَّ وَ ضَاعِفْ لَعْنَتَکَ وَ بَأْسَکَ وَ نَکَالَکَ وَ عَذَابَکَ عَلَی اللَّذَیْنِ کَفَرَا نِعْمَتَکَ، وَ خَوَّنَا رَسُولَکَ، وَ اتَّهَمَا نَبِیَّکَ وَ بَایَنَاهُ، وَ حَلَّا عَقْدَهُ فِی وَصِیَّتِهِ (9)، وَ نَبَذَا عَهْدَهُ فِی خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ ادَّعَیَا مَقَامَهُ، وَ غَیَّرَا أَحْکَامَهُ، وَ بَدَّلَا
ص: 395
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: هرچه از دعا را ترک نمودی، ولی این را فراموش نکن که در هر صبح و عصر بگویی: خدایا، من... تا آخر آن دعا، آن دعا مشتمل بر این است: خداوندا، فرقههای مخالف رسول خودت را و مخالف والیان امر بعد از پیامبرت و امامان بعد از او و شیعه آنها را، لعن کن، و از تو میخواهم... تا آخر دعا که به زودی در کتاب الصلاة(1)
خواهد آمد؛ همچنین شیخ طوسی(2) و دیگران آن را در کتابهایشان با تغییر اندکی ذکر کردهاند.
روایت169.
مهج الدعوات(3): به سند آن، به زودی در کتاب «الصلاة» از ابو یحیی مدنی، از امام صادق علیه السلام نقل خواهیم کرد که فرمود: از حقوق ما بر گردن دوستان و پیروانمان این است که مرد از نمازش منصرف نشود تا این که این دعا را بخواند:
خداوندا، به حق اسم اعظم تو میخواهم که بر محمّد و اهل بیت پاک او درود بفرستی... تا این فرموده امام علیه السلام: خدایا، لعن و عذاب و عقوبت خود را بر کسانی که کفران نعمت تو را کردند، دو چندان کن؛ آن دو نفری که به پیامبرت خیانت کردند و او را متهم کرده و با او مخالفت ورزیدند و عهد و پیمان او را درباره وصیاش نقض کردند و پیمان او را درباره خلیفه او بعد از خودش پشت سر انداختند و مدعی مقام او شدند، و احکام او را تغییر دادند،
ص: 395
سُنَّتَهُ، وَ قَلَبَا دِینَهُ، وَ صَغَّرَا قَدْرَ حُجَجِکَ، وَ بَدَءَا بِظُلْمِهِمْ، وَ طَرَّقَا طَرِیقَ الْغَدْرِ عَلَیْهِمْ، وَ الْخِلَافِ عَنْ أَمْرِهِمْ، وَ الْقَتْلِ لَهُمْ، وَ إِرْهَاجِ الْحُرُوبِ عَلَیْهِمْ، وَ مَنْعِ خَلِیفَتِکَ مِنْ سَدِّ الثَّلْمِ، وَ تَقْوِیمِ الْعِوَجِ، وَ تَثْقِیفِ الْأَوَدِ، وَ إِمْضَاءِ الْأَحْکَامِ، وَ إِظْهَارِ دِینِ الْإِسْلَامِ، وَ إِقَامَةِ حُدُودِ الْقُرْآنِ.
اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا وَ ابْنَتَیْهِمَا وَ کُلَّ مَنْ مَالَ مَیْلَهُمْ وَ حَذَا حَذْوَهُمْ، وَ سَلَکَ طَرِیقَتَهُمْ، وَ تَصَدَّرَ بِبِدْعَتِهِمْ لَعْناً لَا یَخْطُرُ عَلَی بَالٍ، وَ یَسْتَعِیذُ مِنْهُ أَهْلُ النَّارِ، وَ الْعَنِ اللَّهُمَّ مَنْ دَانَ بِقَوْلِهِمْ، وَ اتَّبَعَ أَمْرَهُمْ، وَ دَعَا إِلَی وَلَایَتِهِمْ، وَ شَکَّکَ فِی کُفْرِهِمْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ.
و سنت پیامبر را جایگزین کرده و دین او را تغییر داده، ارزش حجتهای تو را کوچک کردند و شروع به ظلم نمودن در حق آنها کرده و راه نیرنگ را بر آنها و مخالفت با دستور آنها و کشتن آنها و ایجاد جنگ و فتنه علیه آنان و منع کردن خلیفه تو از پر کردن شکافها و رخنهها و از درست کردن کجیها و از اجرای احکام و آشکار نمودن دین اسلام، و برپا نمودن حدود قرآن، هموار کردند. خدایا آن دو و دو دختران آنها و هرکس که به آنها رو کند و از آنها پیروی نموده و راهآنها را در پیش گرفته و کسی که بدعتهای آنان را اخذ کند، چنان لَعن کنی که به ذهن آدمی خطور نکند و اهل آتش از آن لعن بگریزند. و خدایا، هر کس که به سخن آنان عمل کرده و از کارهایشان پیروی نموده و به ولایت و دوستی آنها فرا خوانده و در کفر آنها شک نمود، از اولین تا آخرین آنها را لعن کن.
توضیح
در «النهایه» آمده است(1):
«التخوّن»: کم کردن، جوهری گفتهاست(2): «رجل خائن و خَوّنه»: به او نسبت خیانت داد و در «النهایه» آمده است(3):
«نبذتُ الشیءَ انبِذه نبذاً فهو منبوذ»: هرگاه چیزی را پرت و از خود دور کنی. «قلبا دینَه»: آن دو دین او را برگرداندند و یا به تشدید لام، گفته میشود: «رجل مقلّب»: یعنی حیلهگر. «إرهاجُ الغبار»: برانگیختن و بلند کردن غبار.
ص: 396
و الثّلمة: الخلل فی الحائط و غیره (1).
و تثقیف الرّمح: تسویتها (2).
و أود: اعوجّ (3).
یب (4): بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ ثُوَیْرٍ وَ أَبِی سَلَمَةَ السَّرَّاجِ، قَالا: سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یَلْعَنُ فِی دُبُرِ کُلِّ مَکْتُوبَةٍ أَرْبَعَةً مِنَ الرِّجَالِ وَ أَرْبَعاً مِنَ النِّسَاءِ: التَّیْمِیَّ وَ الْعَدَوِیَّ وَ فُعْلَانَ (5) وَ مُعَاوِیَةَ .. وَ یُسَمِّیهِمْ، وَ فُلَانَةَ وَ فُلَانَةَ وَ هِنْدَ وَ أُمَّ الْحَکَمِ أُخْتَ مُعَاوِیَةَ.
کَشْفُ الْمَحَجَّةِ (6)، لِلسَّیِّدِ عَلِیِّ بْنِ طَاوُسٍ: قَالَ- بَعْدَ مَا حَکَی خَبَرَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُتَقَدِّمَ الْمُشْتَمِلَ عَلَی سَبَبِ إِسْلَامِهِمَا-: وَ وَقَفْتُ أَنَا فِی کِتَابِ دَانِیَالَ الْمُخْتَصَرِ مِنْ کِتَابِ الْمَلَاحِمِ مَا یَتَضَمَّنُ أَنَّ (7) [فُلَاناً وَ فُلَاناً] کَانَا عَرَفَا مِنْ کِتَابِ دَانِیَالَ- وَ کَانَ عِنْدَ الْیَهُودِ- حَدِیثُ مُلْکِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَلَایَةِ رَجُلٍ مِنْ تَیْمٍ وَ رَجُلٍ مِنْ عَدِیٍّ بَعْدَهُ دُونَ وَصِیِّهِ، وَ لَمَّا (8) رَأَیَا الصِّفَةَ الَّتِی کَانَ فِی الْکِتَابِ (9) فِی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَبِعَاهُ وَ أَسْلَمَا مَعَهُ طَلَباً لِلْوَلَایَةِ الَّتِی ذَکَرَهَا دَانِیَالُ فِی کِتَابِهِ.
ص: 397
«الثُلمة»: شکافهای در، دیوار و غیره. و «تثقیفُ الرمح»: راست کردن نیزه، و «أوِدَ»: کج شد.
روایت170.
التهذیب(1):
به اسناد آن، از حسین بن ثرید و ابوسلمه سراح نقل شده است که هردو گفتند: شنیدیم که امام صادق علیه السلام در پشت هر نامهای چهار نفر از مردان و چهار نفر از زنان را لعن میکند: تَیمی (تیم تیرهای از قریش است) و عَدَویّ و فُلان و معاویه.. - و آنها را به اسم میخواند -، و از زنان: فلانة و فلانة و هند و ام حَکَم خواهر معاویه.
روایت171.
کشف المَحَجَّة(2):
تالیف علی بن طاووس: بعد از آن که خبر پیشین سعد بن عبدالله را که مشتمل بر علت اسلام آوردن آن دو است ذکر کرده، میگوید: در کتاب دانیال، که خلاصه «الملاحم» است، چیزی یافتم که حاکی از آن است که ابوبکر و عمر از کتاب دانیال که در نزد یهود بود، خبر حکومت پیامبرصلَّی الله علیه و آله را دانسته بودند و اینکه مردی از تَیم و مردی از عدیّ بعد از او، بدون وصیّت پیامبر، ولایت و خلافت خواهند یافت. و چون آن دو، آن نشانههای موجود در کتاب را در محمد صلَّی الله علیه و آله دیدند از او پیروی کرده و برای رسیدن به ولایتی که دانیال آن را در کتابش نقل کرده بود، اسلام آوردند.
ص: 397
یج (1): عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْمُفَضَّلُ (2) وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَلْخِیُّ إِذْ دَخَلَ عَلَیْنَا کَثِیرٌ النَّوَّاءُ، وَ قَالَ: إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ یَشْتِمُ [فُلَاناً وَ فُلَاناً] وَ یُظْهِرُ الْبَرَاءَةَ مِنْهُمَا، فَالْتَفَتَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی أَبِی الْخَطَّابِ وَ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ! مَا تَقُولُ؟. قَالَ: کَذَبَ وَ اللَّهِ، مَا قَدْ (3) سَمِعَ قَطُّ شَتْمَهُمَا مِنِّی (4). فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: قَدْ حَلَفَ، وَ لَا یَحْلِفُ کَاذِباً. فَقَالَ: صَدَقَ، لَمْ أَسْمَعْ أَنَا مِنْهُ، وَ لَکِنْ حَدَّثَنِی الثِّقَةُ بِهِ عَنْهُ. قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ الثِّقَةَ لَا یُبَلِّغُ ذَلِکَ، فَلَمَّا خَرَجَ کَثِیرٌ النَّوَّاءُ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ أَبُو الْخَطَّابِ ذَکَرَ مَا قَالَ کَثِیرٌ لَقَدْ عَلِمَ مِنْ أَمْرِهِمْ مَا لَمْ یَعْلَمْهُ کَثِیرٌ، وَ اللَّهِ لَقَدْ جَلَسَا مَجْلِسَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ غَصْباً، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا وَ لَا عَفَا عَنْهُمَا. فَبُهِتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَلْخِیُّ، فَنَظَرَ إِلَی الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُتَعَجِّباً مِمَّا قَالَ فِیهِمَا، فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنْکَرْتَ مَا سَمِعْتَ فِیهِمَا (5)؟!. قَالَ: کَانَ ذَلِکَ. فَقَالَ:
فَهَلَّا الْإِنْکَارُ مِنْکَ لَیْلَةَ دَفَعَ إِلَیْکَ (6) فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ الْبَلْخِیُّ جَارِیَةَ فُلَانَةَ لِتَبِیعَهَا، فَلَمَّا (7) عَبَرْتَ النَّهَرَ افْتَرَشْتَهَا (8) فِی أَصْلِ شَجَرَةٍ. فَقَالَ الْبَلْخِیُّ: قَدْ مَضَی وَ اللَّهِ لِهَذَا الْحَدِیثِ أَکْثَرُ مِنْ عِشْرِینَ سَنَةً، وَ لَقَدْ تُبْتُ إِلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ. فَقَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَقَدْ تُبْتَ وَ مَا تَابَ اللَّهُ عَلَیْکَ، وَ قَدْ غَضِبَ اللَّهُ لِصَاحِبِ الْجَارِیَةِ (9).
ص: 398
روایت172.
الخرائج و الحرائج(1):
از داوود رقی روایت شده که گفت: نزد امام صادق علیه السلام و مفضّل و ابو عبدالله بلخی بودم که ناگهان کثیرٌ النّوا بر ما داخل شد و گفت: ابو الخطّاب به ابوبکر و عمر ناسزا گفته و آشکارا از آن دو بیزاری میجوید: در این هنگام امام صادق علیه السلام رو کرد به ابوالخطّاب و فرمود: ای محمّد، چه میگویی؟ او جواب داد: به خدا قسم، دروغ میگوید: او هرگز نشنیده است که من آن دو را دشنام دهم. امام صادق علیه السلام به کثیرالنّوا فرمود: او قسم خورد و هیچ وقت او قسم دروغ نمیخورد. کثیر النّوا عرض کرد: راست گفت، من از او نشنیدهام ولی شخص مورد اطمینانی به من خبر داد. امام صادق علیه السلام فرمود: آدم مورد اطمینان آن را نمیگوید. چون کثیرٌ النّوا خارج شد، امام علیه السلام فرمود: سوگند به خدا اگر ابوالخطّاب آنچه را کثیر گفت گفته بود، به یقین از کار آنان، آنچه را که کثیر از آن خبر ندارد، میداند. به خدا سوگند آن دو در جای امیر مؤمنان علی علیه السلام به غصب نشستند، خداوند از آن دو نگذرد و آنها را نبخشد. ابو عبدالله بلخی از این ماجرا مبهوت شد؛ و از گفته امام صادق علیه السلام درباره آن دو با تعجب به امام نگریست، پس امام صادق علیه السلام فرمود: آیا آنچه را از من درباره آن دو شنیدی، زشت می دانی؟ او گفت: آری، اینگونه است. امام فرمود: پس چرا آن شبی را که فلان بن فلان، فلان کنیز را به تو داد تا بفروشی، و چون از آن رودخانه گذشتی، در زیر درختی با او نزدیکی کردی، آن کار را زشت ندانستی؟ در این هنگام بلخی گفت: به خدا سوگند، از این سخن بیش از بیست سال میگذرد و من از آن توبه کردم. امام صادق علیه السلام فرمود: آری، توبه کردی ولی خداوند توبهات را نپذیرفت و به خاطر صاحب آن کنیز، خداوند بر تو خشم گرفت.
ص: 398
مصبا (1): بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی زِیَارَةِ عَاشُورَاءَ: اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِیَ ثُمَّ الثَّالِثَ ثُمَّ الرَّابِعَ، اللَّهُمَّ الْعَنْ یَزِیدَ بْنَ مُعَاوِیَةَ خَامِساً .. إِلَی آخِرِ الزِّیَارَةِ.
و الزیارات مشحونة بأمثال ذلک کما سیأتی فی المجلد الثانی و العشرین (2).
أقول: الأخبار الدالّة علی کفر [فلان و فلان] و أضرابهما و ثواب لعنهم و البراءة منهم، و ما یتضمّن بدعهم أکثر من أن یذکر فی هذا المجلد أو فی مجلدات شتّی، و فیما أوردنا کفایة لمن أراد اللّه هدایته إلی الصراط المستقیم.
تذنیب: و تتمیم:
اعلم، أنّ طائفة من أهل الخلاف لمّا رأوا أنّ إنکار أهل البیت علیهم السلام علی أئمّتهم و مشایخهم حجّة قاطعة علی بطلانهم، و لم یقدروا علی القدح فی أهل البیت صلوات اللّه علیهم و ردّ أخبارهم- لما تواتر بینهم من فضائلهم و ما نزل فی الکتاب الکریم من تفضیلهم و مدحهم، حتی صار وجوب مودّتهم و فرض ولایتهم من الضروریّات فی دین الإسلام- اضطرّوا إلی القول بأنّهم علیهم السلام لم یقدحوا فی الخلفاء و لم یذکروهم إلّا بحسن الثناء- کما ذکره التفتازانی فی شرح المقاصد (3)
و ربما تمسّکوا بأخبار شاذّة موضوعة رووها عن النواصب، و لا یخفی- علی من له أدنی مسکة من العقل- أنّه لا یصلح أمثال تلک الروایات المعدودة الشاذّة مع ظهور التقیّة فیها- لمعارضة ما تواتر عنهم علیهم السلام و روتها خواصّ أصحابهم و بطانتهم، و لا یمکن صدور مثلها إلّا عن صمیم القلب بدون الخوف
ص: 399
روایت173.
مصباح(1): به اسناد آن از عُقبة بن خالد، از پدرش از امام محمد باقر علیه السلام، در زیارت عاشورا آمده است: خدایا، اولین ظالم را از جانب من لعن کن و از اولی شروع کرده سپس دومی، سپس سومی و پس از آن چهارمی را لعن کن. خداوندا، پنجمی یزید بن معاویه را لعن کن... تا آخر زیارت عاشورا.
و زیارت های ائمه علیهم السلام پر است از امثال آن، که به زودی در جلد 22 خواهیم آورد(2).
مؤلف: اخباری که بر کفر اول و دوم و امثال آنها و بر ثواب لعن کردن آنها و بیزاری از آنها و بدعتهای آنها دلالت میکند، بیشتر از آن است که در این جلد یا در چند جلد ذکر شود، و آنچه آوردیم، برای کسی که میخواهد به راه مستقیم خداوند هدایت یابد، کافی است.
تتمّه: بدان که گروهی از مخالفان چون عیب و ایراد اهل بیت علیهم السلام بر پیشوایان و شیوخ آنها را دلیلی قاطع بر بطلان آنها یافتند و نتوانستند بر اهل بیت صلوات الله علیهم عیب بگیرند و اخبارشان را انکار کنند؛ زیرا فضایل اهل بیت میان آنها به تواتر نقل شده و قرآن کریم آنها را برتری داده و مدحشان کرده است، به طوری که وجوب دوستی آن ها و لزوم ولایت آن ها از ضروریات دین اسلام شده، مجبور شدند بگویند که اهل بیت و امامان علیهم السلام بر خلفا عیب و ایراد نگرفته اند و فقط از آنها به خوبی یاد کردهاند، همانگونه که تفتازانی در «شرح المقاصد» ذکر کرده است.(3)
آنها چه بسا به اخبار نادرِ جعلی که از نواصب(دشمنان اهل بیت) نقل کردهاند، تمسک بجویند، و بر کسی که اندکی اندیشه و عقل داشته باشد، پوشیده نیست که امثال این روایتهای معدود و نادر - با وجود تقیه در آنها - نمیتواند آنچه را به تواتر از امامان علیهم السلام آمده و اصحاب نزدیک و رازدار آنها روایت کردهاند، و نمیتوان گفت که این روایتها جز از ته دل و بدون ترس
ص: 399
و التقیّة، و أیّ ضرورة فی أن ینسبوا إلی أئمّتهم فی زمان الخوف و التقیّة ما یصیر سببا لتضرّرهم من المخالفین، و لتضاعف خوفهم، و وقوع الجرائم و القتل و النهب علیهم؟ و لم لم یمنعهم أئمّتهم من تدوین أمثال ذلک فی کتبهم فی مدّة مدیدة تزید علی ثلاثمائة سنة، و أکثر تلک الکتب قد دوّنت فی زمانهم؟ و لم یتبرّوا منهم کما تبرّوا من الغلاة کأبی الخطاب و أضرابه؟ و هل هذا مثل أن یقال لم یر أحد من أصحاب الأئمّة الذین دوّنوا أسماءهم فی رجال الشیعة أحدا من الأئمّة علیهم السلام و لم یسمعوا منه شیئا بل کانوا یفترون علیهم؟ أو یقال لم یکن جماعة موسومون بتلک الأسامی، بل وضعت الشیعة تلک الأسامی من غیر أصل؟ و تقول الیهود و النصاری لم یبعث رجل مسمّی بمحمّد بأمثال تلک الخرافات؟.
و بالجملة، لا ریب فی أنّ مذاهب الناس و عقائدهم إنّما یؤخذ من خواصّهم و أحبّائهم دون المنحرفین عنهم و المنخرطین فی سلک أعدائهم، و هذا من أجلی الواضحات.
و لعمری کیف لا یکذّبون أصحاب أبی حنیفة و الشافعی و مالک و أضرابهم فیما ینسبون إلیهم، و یکذبون أصحاب أئمّتنا علیهم السلام فی ذلک؟!.
و أعجب من ذلک أنّهم یعتمدون علی أصولهم المشحونة بالأباطیل و الأکاذیب المرویّة عن جماعة من المنافقین ظهر علی الناس فسقهم و کذبهم، و لا یلتفتون إلی ما یرویه أفاضل الشیعة فی أصولهم مع کونهم معروفین بین الفریقین بالورع و الزهد و الصدق و الدیانة؟ و هل هذا إلا لمحض العصبیّة و العناد؟!.
فَقَدْ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (1)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، قَالَ:
سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- جِهَاراً غَیْرَ سِرٍّ- یَقُولُ: أَلَا إِنَّ آلَ أَبِی طَالِبٍ لَیْسُوا لِی أَوْلِیَاءَ، وَ إِنَّمَا وَلِیِّیَ اللَّهُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ (2).
ص: 400
و تقیه گفته شده است نقض کند و کدامین ضرورت ایجاب میکند که در زمان ترس و تقیه، چیزی را به امامان خود نسبت دهند که سبب ضرر رساندن به خودشان از سوی مخالفین میشود و ترس آنها را دو چندان میکند و جرایم و قتل و غارت علیه آنها را دو برابر می کند؟ و چرا امامان آنها را از تدوین آنها در کتابهایشان در مدت مدیدی که بیش از سیصد سال است منع نکردند و بیشتر آن کتابها در زمان آنها تدوین شده است؟ و همانگونه که از غُلاتی چون ابوخطاب و امثالش تبری جستند، از آن ها برائت نجستند؟ و آیا این، مثل این است که گفته شود: کسی از یاران ائمه - کسانی را که نام های آنان در کتب رجال شیعه درج شده - هیچکدام امامان علیهم السلام را، نه دیده و نه از آنها چندی شنیده اند، بلکه بر آنها دروغ میبستند؟ یا گفته شود: نه تنها گروهی به این اسامی وجود نداشت، بلکه شیعه آن نامها را بدون اصل و واقعیت وضع کرده اند؟ و یهودیان و نصرانیها هم بگویند: مردی به نام محمد با خرافاتی این چنینی مبعوث نشده است؟
خلاصه سخن، اینکه شکی نیست که مردم، مذهب و عقایدشان را از خواص و دوستان، و جدا از کسانی که از آنها منحرف بوده و در جبهه و خط دشمنان آنها درآمده اند، میگیرند، و این خود از واضح ترین واضحات است.
به جانم سوگند، چگونه اصحاب ابوحنیفه و شافعی و مالک و امثال آنها را در آنچه به آنها نسبت میدهند، تکذیب نمیکنند و اصحاب امامان علیهم السلام ما را در آن مورد تکذیب میکنند؟ و شگفتتر از آن، اینکه آنها بر اصول خودشان که پر از دروغ و سخنان باطل است اعتماد میکنند که از گروهی منافق روایت شده است که فسق و دروغ آنها بر همه مردم نمایان گشته است. و به آنچه از بزرگان و فاضلان شیعه در اصول خود، با اینکه بین دو گروه به تقوا و زهد و راستگویی و دیانت معروف بودند روایت شده، توجه نمیکنند؟ و آیا این تنها به خاطر تعصب و لجاجت آنها نیست؟
مسلم در صحیح(1)
خود، به اسنادش از عمرو بن عاص روایت میکند که عمرو بن عاص گفت: شنیدم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آشکارا و نه مخفیانه میفرمود: بدانید که خاندان ابوطالب اولیاء من نیستند، بلکه ولیّ من خدا و مؤمنان صالحاند.
ص: 400
و قد حکی ابن أبی الحدید (1)، عن أبی جعفر الإسکافی- و هو من مشایخ المعتزلة- کلاما فی المنحرفین عن علیّ علیه السلام و المبغضین له. و عدّ منهم عمرو بن العاص، فروی الحدیث الذی أخرجه البخاری و مسلم فی صحیحهما مسندا متّصلا بعمرو بن العاص (2)، و ذکر الحدیث، فیظهر من کلامه (3) الاعتراف بوجود (4) الخبر فی صحیح البخاری أیضا (5).
ثم لمّا رأی بعض العامّة شناعة تلک الروایة (6) غیّروا فی کثیر من النسخ لفظ أبی طالب بلفظ أبی فلان.
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (7)، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَا تَکْتُبُوا عَنِّی غَیْرَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ کَتَبَ عَنِّی غَیْرَ الْقُرْآنِ فَلْیُمْحِهِ، وَ حَدِّثُوا عَنِّی وَ لَا حَرَجَ، وَ مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.
و لا ریب فی أنّ تحریم الکتابة عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله باطل باتّفاق أهل الإسلام.
وَ نَقَلَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (8) أَیْضاً، عَنِ الْإِسْکَافِیِّ: أَنَّ مُعَاوِیَةَ وَضَعَ قَوْماً مِنَ الصَّحَابَةِ وَ قَوْماً مِنَ التَّابِعِینَ عَلَی رِوَایَةِ أَخْبَارٍ قَبِیحَةٍ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، یَقْتَضِی الطَّعْنَ فِیهِ وِ الْبَرَاءَةَ مِنْهُ، وَ جَعَلَ لَهُمْ جُعْلًا یُرْغَبُ فِی مِثْلِهِ، فَاخْتَلَقُوا مَا أَرْضَاهُ، مِنْهُمْ: أَبُو هُرَیْرَةَ، وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَ مِنَ التَّابِعِینَ عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ.
ص: 401
و ابن ابی الحدید(1)
از ابوجعفر اسکافی - یکی از مشایخ معتزله - سخنی از منحرفین از علی علیه السلام و بغض دارندگان بر وی نقل میکند، و عمروبن عاص را یکی از آنها میداند، و حدیثی را که بخاری و مسلم در صحیحان خود با سند آن که به عمروبن عاص میرسد نقل کردهاند، روایت میکند، وآن حدیث را ذکر میکند، و از سخن او، اعتراف به وجود این خبر در صحیح بخاری هم آشکار میگردد.
سپس چون برخی از عامّه زشتی آن روایت را دیدند، در بسیاری از نسخهها لفظ ابی طالب را به لفظ ابی فلان تغییر دادهاند.
و مسلم(2)،
از ابو سعید خُدری نقل میکند: رسول خداصلَّی الله علیه و آله فرمود: غیر قرآن را از من ننویسید، و هرکس غیر از قرآن، چیزی از من بنویسد، باید آن را پاک کند. و از من روایت کنید عیبی ندارد، و هر کس به عمد بر من دروغ ببندد، خودش را برای آتش جهنم آمادهکند.
و شکی نیست که منع نوشتن از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، به اتفاق اهل اسلام، باطل است. و باز هم ابن ابی الحدید(3)
از اسکافی نقل میکند: معاویه گروهی از صحابه و گروهی از تابعین را گماشت تا اخبار و روایاتی زشت در مورد علی علیه السلام روایت کنند، که موجب طعن به وی و برائت از او شود، و بر آن گروه مزدورانی گماشت که به همان کار رغبت داشتند، و آنها آنچه او را راضی میکرد، جعل کردند، از جمله آنها: ابوهریره، و عمروعاص و مُغیرة بن شعبه و از تابعین: عروة بن زبیر بود.
ص: 401
رَوَی الزُّهْرِیُّ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ، عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِذْ أَقْبَلَ الْعَبَّاسُ وَ عَلِیٌّ، فَقَالَ: یَا عَائِشَةُ! إِنَّ هَذَیْنِ یَمُوتَانِ عَلَی غَیْرِ مِلَّتِی، أَوْ قَالَ: دِینِی.
وَ رَوَی عَبْدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، قَالَ: کَانَ عِنْدَ الزُّهْرِیِّ حَدِیثَانِ عَنْ عُرْوَةَ عَنْ عَائِشَةَ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَسَأَلْتُهُ عَنْهُمَا یَوْماً، فَقَالَ: مَا تَصْنَعُ بِهِمَا وَ بِحَدِیثِهِمَا؟! اللَّهُ أَعْلَمُ بِهِمَا، إِنِّی لَأَتَّهِمُهُمَا (1) فِی بَنِی هَاشِمٍ.
قال (2): أمّا الحدیث الأول فقد ذکرناه، و أَمَّا الْحَدِیثُ الثَّانِی فَهُوَ:
أَنَّ عُرْوَةَ زَعَمَ أَنَّ عَائِشَةَ حَدَّثَتْهُ، قَالَتْ: کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذْ أَقْبَلَ الْعَبَّاسُ وَ عَلِیٌّ، فَقَالَ: یَا عَائِشَةُ! إِنْ سَرَّکِ أَنْ تَنْظُرِی إِلَی رَجُلَیْنِ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَانْظُرِی إِلَی هَذَیْنِ قَدْ طَلَعَا، فَنَظَرْتُ فَإِذَا الْعَبَّاسُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ.
انْتَهَی.
و مع وجود أمثال تلک الروایات فی أصولهم الفاسدة یعتمدون علیها اعتمادهم علی القرآن، و یفرّون من روایات الشیعة المتدیّنین البررة کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ (3)، و أیّ نصّ قاطع دلّ علی انحصار المحدّثین و رواة الأخبار فی البخاری و مسلم و من یحذو حذوهما فی التعصّب و إخفاء الحقّ و طرح ما یخالف أهواءهم من الأخبار، کما یظهر للفطن البصیر ممّا حکاه ابن الأثیر (4)، قال:
قال البخاری: أخرجت کتابی الصحیح من زهاء (5) ستمائة ألف حدیث.
و قال (6) مسلم: صنّفت المسند الصحیح من ثلاثمائة ألف حدیث مسموعة.
ص: 402
زُهری، از عروة بن زبیر، از عایشه روایت کرد که عایشه گفت: نزد رسول خدا بودم که عباس و علی آمدند، پیامبر فرمود: ای عایشه، این دو نفر بر غیر ملت من - یا فرمودند - بر غیر دین من، میمیرند.
عبدالرزّاق از معمّر نقل میکند که گفت: زُهری دو حدیث از عروه از عایشه درباره علی علیه السلام داشت، روزی از او درباره آن دو نفر پرسیدم، او گفت: با آن دو و حدیثشان چه کار داری؟ خداوند به آن دو عالم است، من آن دو را در بنی هاشم متهم میدانم.
زُهری میگوید: حدیث اول را ذکر کردیم و حدیث دوم این است که عروه گمان کرده است که عایشه به او خبر داده است که گفت: نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بودم که عباس و علی آمدند، پیامبر فرمود: ای عایشه، اگر نگاه کردن به دو مرد از اهل جهنم، تو را خوشحال میکند، به این دو مردی که میآیند نگاه کن. من هم نگاه کردم، ناگهان عباس و علی بن ابی طالب را دیدم. روایت زهری تمام شد.
با وجود اینکه امثال این روایتها در اصولِ فاسدِ آنها هست، همانند اعتمادشان بر قرآن، بر این روایتها اعتماد میکنند، و از روایتهای شیعه متدین و راستگو فرار میکنند و « کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ(1)»، {گویی گورخرانی رمیده اند که از مقابل شیری فرار کرده اند.} و کدام نصّ قاطع به انحصار محدثین و راویان اخبار در بخاری و مسلم و هر کس که از این دو در تعصب و پنهان کردن حق و رها کردن آنچه مخالف با اخبارشان است پیروی میکند، دلالت میکند؟ همانگونه که برای انسان زیرک و آگاه، از آنچه ابن اثیر حکایت میکند، آشکار است. ابن اثیر میگوید(2):
بخاری گفته است: اخبار صحیح خود را از بین ششصد هزار حدیث اخراج کردم.
و مسلم گفته است: المسند الصحیح را از میان سیصد هزار حدیثی که شنیده شده، تصنیف کردهام(3).
ص: 402
و قال أبو داود (1): کتبت عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] خمسمائة ألف حدیث، انتخبت منها ما ضمّنته هذا الکتاب- یعنی کتاب السنن- أربعة (2) آلاف حدیث و ثمانمائة.
و إنّما تأخذ الشیعة أخبار دینهم عمّن تعلّق بالعروة الوثقی الّتی هی متابعة أهل بیت النبوّة الذین شهد اللّه لهم بالتطهیر، و نصّ علیهم الرسول صلّی اللّه علیه و آله بأنّهم سفینة النجاة، و لا یأخذون شطر دینهم عن امرأة ناقصة العقل و الدین مبغضة لأمیر المؤمنین علیه السلام، و شطره الآخر عن أبی هریرة الدوسی الکذّاب المدنیّ، و أنس بن مالک- الذی فضحه اللّه بکتمان الحقّ و ضربه ببیاض لا تغطّیه العمامة- و معاویة، و عمرو بن العاص، و زیاد المعروفین عند الفریقین بخبث المولد و بغض من أخبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الأمین بأنّ بغضه آیة النفاق .. و أضراب هؤلاء، لکنّ التعصّب أسدل (3) أغطیة الغیّ و الضلال علی أبصارهم إلی یوم النشور، وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (4).
ص: 403
و ابوداوود گفته است: از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پانصد هزار حدیث نوشتهام، و از آن احادیث که این کتاب - یعنی السنن - در بردارد، چهار هزار و هشتصد حدیث انتخاب کردم(1).
و حال آنکه شیعه اخبار دین خود را از کسانی نقل کرده و گرفتهاند که به عروة الوثقی(ریسمانهای محکم دین) متعلقاند و آن پیروی از اهل بیت پیامبر علیهم السلام است که خداوند به پاک بودن آنها شهادت داد، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر آنها تصریح کردند که اهل بیت علیهم السلام کشتی نجاتاند، و همانند آنها(اهل سنت)، نیمی از دین خود را از زنی ناقص العقل و ناقص الدین نمیگیرند که نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام کینه دارد، و نصف دیگر را از ابی هریره کذاب مدنی و انس بن مالک که خداوند به خاطر کتمان کردن حق (علی علیه السلام)، او را رسوا کرد و او را به بیماری برص مبتلا نمود که عمامه آن را نمیپوشاند، و معاویه و عمروبن عاص و زیاد که نزد هر دو گروه (هم شیعه و هم سنی) به خباثت پدرانشان و به بغض کسی معروفاند که پیامبر امین علیه السلام خبر داد که دشمنی با او نشانه نفاق است، و از امثال این افراد اخبارشان را گرفتهاند، ولی تعصب پردههای گمراهی و سرگردانی بر دیدههای آنان تا روز قیامت کشیده که خداوند میفرماید: «وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ(2)»،
{و خدا به هر کس نوری نداده باشد، او را هیچ نوری نخواهد بود.}
ص: 403
ص: 404
ص: 404
ج (1): سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ الْهِلَالِیُّ، عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی یَوْمِ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ: لَسْتُ بِقَائِلٍ غَیْرَ شَیْ ءٍ وَاحِدٍ أُذَکِّرُکُمْ بِاللَّهِ أَیُّهَا الْأَرْبَعَةُ- یَعْنِینِی وَ الزُّبَیْرَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ- أَ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: إِنَّ تَابُوتاً مِنْ نَارٍ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا، سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ فِی جُبٍّ فِی قَعْرِ جَهَنَّمَ فِی تَابُوتٍ مُقَفَّلٍ، عَلَی ذَلِکَ الْجُبِّ صَخْرَةٌ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسَعِّرَ جَهَنَّمَ (2) کَشَفَ تِلْکَ الصَّخْرَةَ عَنْ ذَلِکَ الْجُبِّ فَاسْتَعَاذَتْ جَهَنَّمُ مِنْ وَهَجِ (3) ذَلِکَ الْجُبِّ، فَسَأَلْنَاهُ عَنْهُمْ وَ أَنْتُمْ شُهُودٌ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:
أَمَّا الْأَوَّلُونَ: فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَةِ، وَ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ، وَ رَجُلَانِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بَدَّلَا کِتَابَهُمَا وَ غَیَّرَا سُنَّتَهُمَا (4)، أَمَّا أَحَدُهُمَا فَهَوَّدَ
ص: 405
باب بیست و یکم : احادیثی دیگر درباره اهل تابوت در جهنم
روایات
روایت1.
الاحتجاج(1):
سلیم بن قیس هلالی، از سلمان فارسی نقل میکند: امیرمؤمنان علیه السلام در روزی که با ابوبکر بیعت شد، فرمود: فقط یک چیز میخواهم بگویم و شما را، ای چهار نفر- یعنی سلمان و زبیر و ابوذر و مقداد - به یاد خدا متذکر میشوم، آیا نشنیدید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله میفرمود: تابوتی از آتش وجود دارد که درآن دوازده نفر جای دارند؛ شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین، و در چاهی در اعماق ناپیدای دوزخ، در تابوتی سر بسته است و بر سر آن چاه صخرهای است، خداوند هرگاه بخواهد آتش جهنم را روشن کند، آن صخره را از سر آن چاه برمیدارد و دوزخ از شعله و حرارت آن چاه، داغ میگردد. ما از پیامبر صلَّی الله علیه و آله درباره آن افراد پرسیدیم، درحالیکه شما ناظر بودید و میدیدید که پیامبر فرمود: شش نفر اولین عبارتاند از: قابیل که برادرش هابیل را کشت، سر دسته فرعونها و کسی که با ابراهیم درباره پروردگارش احتجاج کرد، و دو نفر از بنی اسرائیل که کتابشان را تحریف و سنتشان را تغییر دادند؛ یکی از آنها مردم را
ص: 405
الْیَهُودَ، وَ الْآخَرُ نَصَّرَ النَّصَارَی، وَ إِبْلِیسُ سَادِسُهُمْ، وَ الدَّجَّالُ فِی الْآخِرِینَ، وَ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ الَّذِینَ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَی عَدَاوَتِکَ یَا أَخِی، وَ التَّظَاهُرِ عَلَیْکَ بَعْدِی هَذَا .. وَ هَذَا (1) حَتَّی عَدَّدَهُمْ (2) وَ سَمَّاهُمْ.
فَقَالَ سَلْمَانُ: فَقُلْنَا: صَدَقْتَ نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ..
کِتَابُ سُلَیْمٍ (3): مِثْلُهُ، وَ قَدْ مَرَّ (4).
فس (5): قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ (6)، قَالَ: الْفَلَقُ جُبٌّ فِی جَهَنَّمَ یَتَعَوَّذُ أَهْلُ النَّارِ مِنْ شِدَّةِ حَرِّهِ، سَأَلَ (7) اللَّهَ أَنْ یَأْذَنَ لَهُ أَنْ یَتَنَفَّسَ فَأَذِنَ لَهُ، فَتَنَفَّسَ فَأَحْرَقَ جَهَنَّمَ. قَالَ: وَ فِی ذَلِکَ الْجُبِّ صُنْدُوقٌ مِنْ نَارٍ یَتَعَوَّذُ (8) أَهْلُ تِلْکَ (9) الْجُبِّ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الصُّنْدُوقِ، وَ هُوَ التَّابُوتُ، وَ فِی ذَلِکَ التَّابُوتِ سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ، فَأَمَّا السِّتَّةُ مِنَ (10) الْأَوَّلِینَ: فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ فِرْعَوْنُ (11) إِبْرَاهِیمَ الَّذِی أَلْقَی إِبْرَاهِیمَ فِی النَّارِ، وَ فِرْعَوْنُ مُوسَی، وَ السَّامِرِیُّ الَّذِی اتَّخَذَ الْعِجْلَ، وَ الَّذِی هَوَّدَ الْیَهُودَ، وَ الَّذِی نَصَّرَ النَّصَارَی، وَ أَمَّا السِّتَةُ مِنَ (12) الْآخِرِینَ:
ص: 406
یهودی کرد و دیگری مردم را نصرانی نمود و شیطان نفر ششم است. و شش نفر آخرین عبارتاند از: دجّال و این پنج نفر: یاران عهدنامه (اصحاب صحیفه) کسانی که بر دشمنی با تو، ای برادر، عهد و پیمان بستند که پس از من بر تو بشورند، این و این و. . . که نام آنها را گفتند و تعدادشان را برای ما شمردند؟ سلمان می گوید: ما گفتیم: راست میگویید، گواهی میدهیم ما این مطلب را از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیدیم.
روایت2.
کتاب سلیم(1):
همانند این روایت آمده است که ذکر آن گذشت(2).
روایت3.
تفسیر قمی:(3)
«قُلْ أعوذُ بِرَبِّ الفَلَق»،(4) {بگو: پناه می برم به پروردگار سپیده دم.} فَلَق چاهی است در جهنم که اهل آتش از شدت گرمای آن پناه می جویند، آن چاه از خداوند خواست که به او اجازه دهد تا نفسی بکشد، خداوند هم اجازه داد، سپس نفسی کشید و جهنم را شعله ور کرد. پدرم گفت: و درآن چاه صندوقی از آتش است که اهل آن چاه از گرمای آن صندوق که تابوت است پناهگاهی میجویند، و درآن تابوت شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین وجود دارد. اما شش نفر اولی عبارت اند از: پسر آدم که برادرش را کشت، و فرعون ابراهیم که او را در آتش انداخت، و فرعون موسی و سامری که گوساله را برای عبادت انتخاب کرد، و آن کسی که قوم یهود را یهودی کرد و آن کسی که نصرانیها را نصرانی کرد، و اما شش نفر از دیگران عبارتاند از:
ص: 406
فَهُوَ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ الثَّالِثُ وَ الرَّابِعُ وَ صَاحِبُ الْخَوَارِجِ وَ ابْنُ مُلْجَمٍ (1).
وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ (2)، قَالَ: الَّذِی یُلْقَی فِی الْجُبِّ یَقِبُ فِیهِ (3).
ثو (4): ابْنُ الْوَلِیدِ، عَنِ الصَّفَّارِ، عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، حَدِّثْنِی فِیهِمَا بِحَدِیثٍ، فَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ (5) أَبِیکَ فِیهِمَا بِأَحَادِیثَ (6) عِدَّةٍ. قَالَ: فَقَالَ لِی: یَا إِسْحَاقُ! الْأَوَّلُ (7) بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ، وَ الثَّانِی بِمَنْزِلَةِ السَّامِرِیِّ.
قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی فِیهِمَا؟. قَالَ: هُمَا وَ اللَّهِ نَصَّرَا وَ هَوَّدَا وَ مَجَّسَا، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُمَا.
قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی فِیهِمَا. قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، فَمَنْ هُمْ؟. قَالَ: رَجُلٌ ادَّعَی إِمَاماً مِنْ غَیْرِ اللَّهِ، وَ آخَرُ طَعَنَ فِی إِمَامٍ مِنَ اللَّهِ، وَ آخَرُ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً.
قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی فِیهِمَا؟. قَالَ: مَا أُبَالِی- یَا إِسْحَاقُ مَحَوْتُ الْمُحْکَمَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ أَوْ جَحَدْتُ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ النُّبُوَّةَ أَوْ (8)
ص: 407
اوّلی، دوّمی و سومی و چهارمی و سرکرده خوارج و ابن ملجم.
«ومِن شَرٍّفَاسِقٍ اذا وَقَبَ»،(1){و از شر تاریکی چون فراگیرد.} گفت: کسیکه در آن چاه انداخته شده و درآن دمیده میشود.
روایت4.
ثواب الاعمال(2):
اسحاق بن عمّار میگوید: به امام موسی بن جعفرعلیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم، درباره آن دو نفر حدیثی روایت کنید؛ زیرا من از پدرتان درباره آن دو احادیث زیادی شنیدهام. اسحاق میگوید: امام به من فرمود: ای اسحاق، اوّلی به منزله گوساله این امت است، و دوّمی به منزله سامری است. من گفتم: فدایتان شوم، درباره آن دو بیشتر بگویید. امام فرمود: سه نفر هستند که خداوند به آنها نظر رحمت نمیکند و آنها را پاک نمیگرداند و عذابی دردناک برای آنها مهیاست. عرض کردم: فدایتان شوم، آنها کیستند؟ امام فرمود: کسی که از جانب غیر خدا ادعای امامت کند، یا امامی را که از طرف خدا است بدنام کند، و یا گمان کند آن دو نفر بهرهای از اسلام داشتهاند. عرض کردم: فدایتان شوم، باز هم بگویید. حضرت فرمود: ای اسحاق، از نظر من فرقی ندارد که آیه محکمی از قرآن را محو کنی، یا پیامبری حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را انکار نمایی،
ص: 407
زَعَمْتُ أَنْ لَیْسَ فِی السَّمَاءِ إِلَهٌ، أَوْ تَقَدَّمْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، زِدْنِی؟. قَالَ: فَقَالَ لِی: یَا إِسْحَاقُ! إِنَّ فِی النَّارِ لَوَادِیاً- یُقَالُ لَهُ: سَقَرُ- لَمْ یَتَنَفَّسْ مُنْذُ خَلَقَهُ اللَّهُ، لَوْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (1) لَهُ فِی التَّنَفُّسِ بِقَدْرِ مِخْیَطٍ لَأَحْرَقَ مَا (2) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ، وَ إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَیَتَعَوَّذُونَ (3) مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْوَادِی (4) وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ، وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْوَادِی لَجَبَلًا یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْوَادِی مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْجَبَلِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ مِنَ الْعَذَابِ (5)، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْجَبَلِ لَشِعْباً یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْجَبَلِ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الشِّعْبِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الشِّعْبِ لقلیب [لَقَلِیباً] یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ (6) ذَلِکَ الشِّعْبِ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْقَلِیبِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ، وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْقَلِیبِ لَحَیَّةً یَتَعَوَّذُ أَهْلُ (7) ذَلِکَ الْقَلِیبِ مِنْ خُبْثِ تِلْکَ الْحَیَّةِ وَ نَتْنِهَا وَ قَذَرِهَا وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ (8) فِی أَنْیَابِهَا مِنَ السَّمِّ لِأَهْلِهَا، وَ إِنَّ فِی جَوْفِ تِلْکَ الْحَیَّةِ لَسَبْعَةَ صَنَادِیقَ فِیهَا خَمْسَةٌ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ، وَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ.
قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، وَ مَنِ الْخَمْسَةُ؟ وَ مَنِ الِاثْنَانُ؟. قَالَ: فَأَمَّا (9) الْخَمْسَةُ: فَقَابِیلُ الَّذِی قَتَلَ هَابِیلَ، وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ، فَقَالَ:
أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ (10)، وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (11) وَ یَهُودُ الَّذِی
ص: 408
یا گمان کنی که درآسمان خدایی نیست، یا (در امامت) بر علی بن ابیطالب علیه السلام پیشی بگیری - گناه اینکارها با گناه انکار امامت امیرمؤمنان علیه السلام برابر است -.
اسحاق میگوید: عرض کردم: فدایتان شوم، بیشتر بگویید: امام به من فرمود: ای اسحاق، در جهنم وادیای است به نام سقر، از زمانی که خداوند آن را آفریده، نفس نکشیده است. اگر خداوند به اندازه سر سوزنی به او اجازه تنفس دهد، بیشک آتش آن همه زمینیان را میسوزاند، و اهل آتش از گرما و بدبویی و کثیفی و عذابهایی که خداوند برای اهل این دره مهیا کرده است، گریزانند. و همانا در آن دشت کوهی است که همه ساکنان این کره، از گرما، بدبویی، کثافات و عذابهایی که خداوند برای اهل آنجا آماده کرده است، گریزان هستند؛ و همانا درآن کوه درهای است که همه ساکنان آن کوه از گرما و بدبویی و کثافات این دره و عذابهایی که برای ساکنان آنها مهیا کرده است گریزاناند؛ و در آن دره چاهی است که همه اهل آن دره از گرما و بدبویی و کثافات آن چاه و عذابهایی که خداوند برای اهل آن آماده کرده است، گریزانند؛ و درآن چاه ماری است که اهل آن چاه از پلیدی، بدبویی، و کثیفی آن مار و از سمهایی که خداوند در دندانهای آن مار برای ساکنان آنجا آماده کرده است، می گریزند، و در شکم آن مار هفت صندوق است و در هر کدام از آن، پنج نفر از امتهای گذشته و دو نفر از این امت هستند.
اسحاق میگوید: عرض کردم: فدایتان شوم، آن پنج نفر کیستند؟ و آن دو نفر چه کسانی میباشند؟ امام فرمود: آن پنج نفر، قابیل که برادرش هابیل را کشت و نمرود که با ابراهیم درباره پروردگارش احتجاج کرد و گفت: «أَنَا أُحْیِ-ی وَأُمِیتُ(1)»،
{ من [هم] زنده می کنم و [هم] می میرانم.} و فرعون که گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی(2)»،
{پروردگار بزرگتر شما منم.} و یهود که
ص: 408
هَوَّدَ الْیَهُودَ، وَ بُولَسُ الَّذِی نَصَّرَ النَّصَارَی، وَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَعْرَابِیَّانِ..
ل (1): بِهَذَا الْإِسْنَادِ مِنْ قَوْلِهِ: یَا إِسْحَاقُ! إِنَّ فِی النَّارِ لَوَادِیاً .. إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.
الأعرابیان: الأول و الثانی اللّذان لم یؤمنا باللّه طرفة عین.
ل (2): أَبِی، عَنْ سَعْدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ (3)، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ، عَنْ جُعَیْدِ هَمْدَانَ، قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنَّ فِی التَّابُوتِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ (4) سِتَّةً مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةً مِنَ الْآخِرِینَ، فَأَمَّا السِّتَّةُ مِنَ الْأَوَّلِینَ: فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَاتَلَ أَخِیهِ (5)، وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَةِ، وَ السَّامِرِیُّ، وَ الدَّجَّالُ،- کِتَابُهُ فِی الْأَوَّلِینَ، وَ یَخْرُجُ فِی الْآخِرِینَ وَ هَامَانُ، وَ قَارُونُ، وَ السِّتَّةُ مِنَ الْآخِرِینَ: فَنَعْثَلُ، وَ مُعَاوِیَةُ، وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ .. وَ نَسِیَ الْمُحَدِّثُ اثْنَیْنِ.
المنسیان الأعرابیان الأوّلان بشهادة ما تقدّم و ما سیأتی.
ص: 409
یهودیان را یهودی کرد، و بولس که نصرانیها را نصرانی کرد، و از این امت، دو بادیه نشین هستند.
روایت5.
الخصال(1):
به همین اسناد از سخن اسحاق شروع شده: ای اسحاق، همانا در جهنم وادیای است... تا آخر آن خبر آمده است.
توضیح
«الأعرابیان»، دو بادیه نشین: اوّلی و دوّمی هستند که یک لحظه هم به خداوند ایمان نیاوردند.
روایت6.
الخصال(2):
امیرمؤمنان علیه السلام فرموند: در تابوت پایینی جهنم، شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین هستند. اما شش نفر از اولین عبارتاند از: پسر آدم که برادرش را کشت؛ و فرعون فرعونها و سامرّی و دجّال - که در بین شش نفر اوّلی آمده است ولی از بین شش نفر آخری خروج میکند - و هامان و قارون و شش نفر از آخرین: نَعثَل: معاویه و عمرو عاص و ابوموسی اشعری، و دو نفر را محدث فراموش کرده است.
توضیح
«نعثل» کنایه از سومی است که به زودی ذکر خواهیم کرد، و آن دو نفر فراموش شده، به گواهی آنچه گذشت و خواهد آمد، دو بادیه نشین اوّلی میباشند.
ص: 409
ثو (1): ابْنُ الْوَلِیدِ، عَنِ الصَّفَّارِ، عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ (2)، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَسَبْعَةُ نَفَرٍ: أَوَّلُهُمُ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ، وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی رَبِّهِ، وَ اثْنَانِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ هَوَّدَا قَوْمَهُمَا وَ نَصَّرَاهُمَا، وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (3)، وَ اثْنَانِ مِنْ (4) هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدُهُمَا شَرُّهُمَا فِی تَابُوتٍ مِنْ قَوَارِیرَ تَحْتَ الْفَلَقِ فِی بِحَارٍ مِنْ نَارٍ.
کِتَابُ الْإِسْتِدْرَاکِ (5): بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْأَعْمَشِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِجَهَنَّمَ سَبْعَةُ أَبْوَابٍ- وَ هِیَ الْأَرْکَانُ- لِسَبْعَةِ فَرَاعِنَةَ: نُمْرُودُ بْنُ کَنْعَانَ فِرْعَوْنُ الْخَلِیلِ، وَ مُصْعَبُ بْنُ الْوَلِیدِ فِرْعَوْنُ مُوسَی، وَ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ، وَ الْأَوَّلُ، وَ الثَّانِی، وَ یَزِیدُ قَاتِلُ وَلَدِی، وَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ یُلَقَّبُ بِالدَّوَانِیقِیِّ اسْمُهُ الْمَنْصُورُ.
أقول:
سیأتی (6) فی احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی الزبیر ما یناسب الباب.
ص: 410
روایت7.
ثواب الاعمال(1):
حنان بن سدیر میگوید: مردی از یاران امام صادق علیه السلام به من خبر داد و گفت: شنیدم که امام میفرمود: سختترین عذابها در روز قیامت برای هفت نفر است: اوّلی آنها پسر آدم است که برادرش را کشت، و نمرود که با ابراهیم علیه السلام درباره پروردگارش احتجاج کرد، و دو نفر از بنی اسرائیل که یکی از آنها قوم خود را یهودی و دیگری نصرانی کرد، و فرعون که گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی(2)»،
{پروردگار بزرگتر شما منم.} و دو نفر از این امت که یکی از آن دو شرترین آن دو است و در تابوتی از شیشه، زیر فَلَق در دریایی از آتش قرار دارد.
روایت8.
کتاب الاستدراک: به اسناد خود از اعمش، از امام جعفر بن محمدعلیه السلام، از پدرانشان علیهم السلام نقل کرد و گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: جهنم هفت در دارد و آن هفت در برای هفت فرعون است، نمرود بن کنعان فرعون ابراهیم خلیل، مصعب بن ولید، فرعون حضرت موسی و ابو جهل بن هشام، و اوّلی و دوّمی و یزید قاتل فرزندم، و مردی از فرزندان عباس ملقب به دوانیقی که نامش منصور است.
مؤلف: به زودی در احتجاج امیرمؤمنان علیه السلام با زبیر، آنچه مناسب این باب است خواهد آورد.(3)
ص: 410
مَا ذَکَرَهُ أَصْحَابُنَا رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یُوَلِّ أَبَا بَکْرٍ شَیْئاً مِنَ الْأَعْمَالِ مَعَ أَنَّهُ کَانَ یُوَلِّیهَا غَیْرَهُ، وَ لَمَّا أَنْفَذَهُ لِأَدَاءِ سُورَةِ بَرَاءَةَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ عَزَلَهُ وَ بَعَثَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَأْخُذَهَا مِنْهُ وَ یَقْرَأَهَا عَلَی النَّاسِ، وَ لَمَّا رَجَعَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لَهُ (1): لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی (2).
فمن لم یصلح لأداء سورة واحدة إلی أهل بلدة کیف یصلح للرئاسة العامّة المتضمّنة لأداء جمیع الأحکام إلی عموم الرعایا فی سائر البلاد؟! و سیأتی الروایات الواردة فی ذلک مع الکلام فیها علی وجه یناسب الکتاب فی المجلد التاسع فی باب
ص: 411
باب بیست و دوم : تفصیل طعنهای ابوبکر و احتجاج به آنها با مخالفین با استناد به اخباری از کتابهای آنان
طعن اول:
اصحاب ما - رضوان الله علیهم - ذکر کردهاند: پیامبر صلَّی الله علیه و آله چیزی از کارها را، آنگونه که به عهده دیگران می گذاشتند، بر عهده ابوبکر نگذاشتند، و هنگامیکه او را برای ابلاغ سوره برائت، به سوی اهل مکه فرستاد، او را عزل کرد و علی علیه السلام را فرستاد تا آن سوره را از او بگیرد و خود بر مردم بخواند، و چون ابوبکر به سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله برگشت، پیامبر به او فرمود: «فقط خودم یا مردی از من میتواند آن را ابلاغ کند». بنابراین کسی که برای ابلاغ یک سوره، برای اهل یک شهر شایستگی ندارد، چگونه میتواند برای اداره عمومی مردم که در بردارنده اجرای تمام احکام مربوط به عموم مردم در سایر سرزمینهاست، مناسب و صالح باشد؟ به زودی روایتهایی که دراین باره آمده است، به همراه سخن گفتن از آن روایت به شکلی خواهد آمد که مناسب این کتاب در جلد 9 در بابی
ص: 411
مفرد (1).
و ما أجابوا به من أنّه صلّی اللّه علیه و آله ولّاه الصلاة بالناس، فقد (2) تقدّم (3) القول فیه مفصّلا.
و ما ذکره قاضی القضاة فی المغنی (4) من أنّه لو سلّم أنّه لم یولّه لما دلّ ذلک (5) علی نقص و لا علی أنّه لا یصلح للإمارة و الإمامة (6)، بل لو قیل إنّه لم یولّه لحاجته إلیه بحضرته و إنّ ذلک رفعة له لکان أقرب، سیّما و قد روی عنه صلّی اللّه علیه و آله (7) ما یدلّ علی أنّهما وزیراه، فکان علیه السلام محتاجا إلیهما و إلی رأیهما.
و أجاب السیّد رضی اللّه عنه فی الشافی (8) بأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یکن یستشیر أحدا لحاجة منه إلی رأیه و فقر إلی تعلیمه و توقیفه، لأنّه علیه و آله السلام، الکامل الراجح المعصوم المؤیّد بالملائکة، و إنّما کانت مشاورته أصحابه لیعلّمهم کیف یعملون فی أمورهم، و قد قیل یستخرج بذلک دخائلهم و ضمائرهم.
و بعد، فکیف استمرّت هذه الحاجة و اتّصلت منه إلیهما حتّی لم یستغن فی زمان من الأزمان عن حضورهما فیولّیهما؟! و هل هذا إلّا قدح فی رأی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و نسبة له إلی أنّه کان ممّن یحتاج إلی أن یلقّن و یوقف علی کلّ شی ء، و قد نزّهه اللّه تعالی عن ذلک.
ص: 412
جداگانه میباشد(1)، و آنچه در جواب آن میگویند: که پیامبرصلَّی الله علیه و آله نماز خواندن با مردم را بر عهده او گذاشت، مفصل در این باره سخن گفتهایم.(2)
و آنچه قاضی القضات در المغنی(3)
ذکر میکند این است که اگر این صحیح باشد که پیامبر کاری به ابوبکر واگذار نکرد، آن نه عیب و نقص بوده و نه بر عدم صلاحیت او برای امامت و فرمانروایی دلالت میکند و بلکه اگر گفته شود: کاری بر او واگذار نکرده و این به خاطر این بوده که او را نزد خودش لازم داشته و آن برای او بلندمرتبگی است، این سخن درست تر است، به ویژه اینکه از پیامبرصلَّی الله علیه و آله روایت شده است که آن دو وزیران او بودند و آن حضرت صلی الله علیه و آله محتاج به آن دو و رأی آنها بوده است.
سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی» جواب میدهد که پیامبرصلَّی الله علیه و آله با هیچ کس، به خاطر نیاز به رای او و احتیاج به تعلیم و توفیق او مشورت نکرد؛ زیرا پیامبر علیه و آله السلام، انسانی کامل، برتر و معصوم است که توسط فرشتگان تایید شدهاند، و مشورت ایشان با اصحابش از آن رو بود که به آنها یاد دهد چگونه در کارها اقدام کنند، و گفته شده است: با این کار آنچه را در درون و باطن اصحاب بود، آشکار میشد.
گذشته از آن، چگونه این محتاج بودن پیامبر به آن دو استمرار پیدا کرد به گونهای که هیچ وقت از حضور آن دو بی نیاز نشود و آن دو را به کاری بگمارد؟ و آیا این جز عیب و ایراد گرفتن در رأی رسول خدا و نسبت دادن نیازمندی ایشان به این نیست که حضرت محتاج آن بود که تعلیم داده شود و به او آگاهی داده شود، و حال آنکه خداوند متعال، حضرت را از آن منزه کرده است.
ص: 412
فأمّا ادّعاؤه أنّ الروایة وردت بأنّهما وزیراه، فقد کان یجب أن یصحّح ذلک قبل أن یعتمده و یحتجّ به، فإذا (1) ندفعه عنه أشدّ دفع. انتهی کلامه قدّس سرّه.
وَ أَقُولُ: الرِّوَایَةُ الَّتِی أَشَارَ إِلَیْهَا الْقَاضِی هِیَ مَا رَوَاهَا فِی الْمِشْکَاةِ (2)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (3)، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ قَالَ: مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ لَهُ وَزِیرَانِ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ، وَ وَزِیرَانِ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ، فَأَمَّا وَزِیرَایَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ فَجَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ، وَ أَمَّا وَزِیرَایَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ!.
و لا یخفی أنّه خبر واحد من طریق الخصم لا حجّة فیه، و وضع الحدیث عادة قدیمة، و قد قدّمنا الأخبار فی ذلک (4).
و حکی فی (5) جامع الأصول (6) أنّ بعض أهل الضلال کان یقول- بعد ما رجع عن ضلالته-: انظروا إلی هذه الأحادیث عمّن تأخذونها، فإنّا کنّا إذ رأینا
ص: 413
و اما این ادعای او که میگوید: روایت شده است آن دو، وزیران پیامبر بودند؛ بایستی او قبل از اینکه برآن اعتماد و احتجاج کند، صحت آن را بپذیرد که ما آن را به شدت انکار میکنیم.(1)
مؤلف: روایتی که قاضی به آن اشاره کرد، در«المشکاة(2)»، از ترمذی،(3)
از ابی سعید خُدری نقل شده است: پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر پیامبر دو وزیر از اهل آسمان و دو وزیر از اهل زمین دارد، و وزیران من از اهل آسمان، جبرائیل و میکائیل و وزیران من از اهل زمین، ابوبکر و عمر هستند!! و پوشیده نیست که این، خبری است که از روی دشمنی ساخته شده و هیچ حجت و شاهدی ندارد، و جعل حدیث عادتی دیرینه است، و ما پیشتر در این باره اخبار را آوردیم(4).
و ابن اثیر در «جامع الاصول(5)»
حکایت میکند که برخی از گمراهان بعد از آنکه از گمراهی خود برمیگردند، میگویند: بنگرید به این احادیث که از چه کسانی آنها را اخذ میکنید، ما هرگاه رأیی
ص: 413
رأیا وضعنا له حدیثا.
و قد صنّف جماعة من العلماء کتبا فی الأحادیث الموضوعة.
وَ حُکِیَ عَنِ الصَّغَانِیِّ (1)
مِنْ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ- أَنَّهُ قَالَ فِی کِتَابِ الدُّرِّ الْمُلْتَقِطِ (2): وَ مِنَ الْمَوْضُوعَاتِ مَا زَعَمُوا أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَتَجَلَّی لِلْخَلَائِقِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَامَّةً، وَ یَتَجَلَّی لَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ خَاصَّةً، وَ أَنَّهُ قَالَ:
حَدَّثَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ الْأَرْوَاحَ اخْتَارَ رُوحَ أَبِی بَکْرٍ مِنَ الْأَرْوَاحِ (3).
ثم قال الصنعانی [الصَّغَانِیُ]: و أنا أنتسب إلی عمر بن الخطاب و أقول فیه الحقّ
لِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: قُولُوا الْحَقَّ وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ
فمن الموضوعات ما
روی أَنَّ أَوَّلَ مَنْ یُعْطَی کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، وَ لَهُ شُعَاعٌ کِشُعَاعِ الشَّمْسِ. قِیلَ: فَأَیْنَ أَبُو بَکْرٍ؟. قَالَ: سَرَقَتْهُ الْمَلَائِکَةُ (4).
و منها:
مَنْ سَبَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ قُتِلَ، وَ مَنْ سَبَّ عُثْمَانَ وَ عَلِیّاً جُلِدَ الْحَدَّ (5).
إلی غیر ذلک من الأخبار المختلفة [المختلقة].
و من الموضوعات:
زُرْ غِبّاً تَزْدَدْ حُبّاً (6).
ص: 414
را می پسندیدیم، برای آن حدیثی وضع میکردیم.
و در این زمینه گروهی از اندیشمندان کتابهایی درباره احادیث جعلی نوشتهاند.
و از صَغَانی - از علمای مخالف - حکایت شده است که در کتاب «الدّر الملتقط» گفته است: و از جمله احادیث جعلی این است که گمان کردهاند پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرموده است: خداوند در روز قیامت عموماً بر مخلوقات تجلی پیدا میکند و به ویژه بر تو ای ابوبکر، تجلی پیدا خواهد کرد؛ و دیگر اینکه پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرموده است: جبرئیل به من خبر داد که خداوند بلندمرتبه چون خواست روحها را بیافریند، روح ابوبکر را از بین آن روحها برگزید(1).
سپس صَغَانی میگوید: و من خود را به عمر بن خطاب منتسب میدانم و درباره او حقیقت را میگویم؛ زیرا پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: حقیقت را بگویید اگر چه علیه شما و علیه پدر و مادرتان و نزدیکانتان باشد.
و از دیگر احادیث جعلی این است که روایت شده که اولین کسی که نامه عملش به دست راستش داده می شود، عمر بن خطاب است، و او پرتوی چون پرتو خورشید دارد. پرسیدند: پس ابوبکر کجاست؟ پیامبر فرمود: فرشتگان او را دزدیدند(2) .
از دیگر احادیث جعلی: هرکس ابوبکر و عمر را دشنام دهد باید کشته شود و عثمان و علی را دشنام دهد، حدّ تازیانه بر او زده می شود(3)... و دیگر اخبار ساختگی.
و از احادیث جعلی دیگر: زُرغبّاً تزدد حُبّاً،(4) «کمتر به دیدار ما بیا تا محبت ما به تو زیاد شود».
ص: 414
النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ تَزِیدُ فِی الْبَصَرِ (1).
مَنْ قَادَ أَعْمَی أَرْبَعِینَ خُطْوَةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ (2).
الْعِلْمُ عِلْمَانِ: عِلْمُ الْأَدْیَانِ، وَ عِلْمُ الْأَبْدَانِ (3).
انتهی.
و عدّ من الأحادیث الموضوعة:
الْجَنَّةُ دَارُ الْأَسْخِیَاءِ (4).
طَاعَةُ النِّسَاءِ نَدَامَةٌ (5).
دفن (6)
البنات من المکرمات (7).
اطْلُبِ الْخَیْرَ عِنْدَ حِسَانِ الْوُجُوهِ (8).
لَا هَمَّ إِلَّا هَمُّ الدَّیْنِ وَ لَا وَجَعَ إِلَّا وَجَعُ الْعَیْنِ.
ص: 415
النظر الی الخضرة تزید فی البصر،(1)
«نگاه کردن به سبزی بینایی را تقویت می کند». منَقَادَ أعمی اربعینَ خُطوةً غَفَرَالله له،(2)
«هرکس نابینایی را چهل قدم راهنمایی کند، خداوند او را میبخشد». العلم علمان: علم الادیان، و علم الابدان(3):
«دانش بر دو گونه است: دانش دینها و دانش جسمها». تمام.
این احادیث نیز از حدیثهای جعلی به شمار میرود: الجنة دار الأسخیاء،(4) «بهشت منزلگاه سخاوتمندان است(5)».
طَاعةُ النساء نَدامةٌ، «پیروی از زنان پشیمانی است(6)». دَفنُ البنات من المکرمات، «زنده به گور کردن دختران از بزرگواریهاست(7)». اطلب الخیر عند حسان الوجوه، «نیکی را نزد زیبارویان بجو».(8) لا هَمّ الا همّ الدین و لا وَجعَ الا وجع العین، «جز هم و غم دین همی نیست و جز درد چشم دردی نمیباشد».
ص: 415
الْمَوْتُ کَفَّارَةٌ لِکُلِّ مُسْلِمٍ (1).
إِنَّ التُّجَّارَ هُمُ الْفُجَّارُ (2).
إلی غیر ذلک ممّا یطول ذکره.
و بالجملة، قد عرفت مرارا أنّ الاحتجاج فی مثل هذا إنّما یکون بالأخبار المتواترة أو المتّفق علیه بین الفریقین لا ما ذکره آحاد أحد الجانبین.
ثم إنّ صاحب المغنی (3) ادّعی أنّ ولایة أبی بکر علی الموسم و الحجّ قد ثبت بلا خلاف بین أهل الأخبار، و لم یصحّ أنّه عزله، و لا یدلّ رجوع أبی بکر إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مستفهما عن القصّة علی العزل، ثم جعل إنکار من أنکر حجّ أبی بکر بالناس فی هذه السنة کإنکار عبّاد بن سلیمان و طبقته و أخذ أمیر المؤمنین علیه السلام سورة براءة من أبی بکر.
أقول:
رَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4) بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: بَعَثَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِبَرَاءَةَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ، ثُمَّ دَعَاهُ فَقَالَ: لَا یَنْبَغِی (5) أَنْ یُبَلِّغَ عَنِّی (6) إِلَّا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی (7).
وَ زَادَ رَزِینٌ (8): ثُمَّ اتَّفَقَا فَانْطَلَقَا.
و هذا یشعر بأنّه لم یثبت عنده مسیر أبی بکر إلی مکة (9).
ص: 416
الموت کفّارة لکل مُسلِم، «مرگ کفاره هر مسلمانی است»،(1) إنّ التجار هم الفجّار، «بازرگانان همان فاسقاناند»(2)... و روایتهای دیگری که ذکر آن طولانی میشود .
خلاصه اینکه بارها دیدی که احتجاج درباره مثل اینها، تنها با اخبار متواتر و یا اخباری صورت میگیرد که هر دو گروه برآن متفقاند، نه اینکه افرادی از یکی از آن دو گروه، آن را ذکر کند.
سپس صاحب المغنی(3)
ادعا میکند که ولایت موسم حج و حاجیان بر عهده ابوبکر بود که بین راویان بدون هیچ اختلافی ثابت شده است، و اینکه پیامبر او را عزل کرد، صحیح نیست، و بر برگشتن ابوبکر نزد پیامبرعلیه السلام با توجه به قصه، بر عزل دلالت نمیکند؛ و سپس انکار کسی که حج ابوبکر با مردم در این سال را انکار میکند، همانند انکار کردن عبّاد بن سلیمان و طبقه او، گرفتن امیرمؤمنان علیه السلام سوره برائت را از ابوبکر، میداند.
مؤلف: ابن اثیر در «جامع الاصول(4)» به اسناد خود از انس روایت کرد که گفت: پیامبر صلَّی الله علیه و آله سوره برائت را به همراه ابوبکر فرستاد، سپس او را خواند و گفت: شایسته نیست این ماموریت را کسی جز مردی از اهل بیتم برساند. و زریق برآن میافزاید: سپس علی و ابوبکر به هم رسیدند و از هم جدا شدند. و خود این امر نشان میدهد که در نزد زریق، رفتن ابوبکر به مکه ثابت نشده است.
ص: 416
وَ رَوَی الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ (1)، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَخَذَهَا مِنْ أَبِی بَکْرٍ قَبْلَ الْخُرُوجِ وَ دَفَعَهَا إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ قَالَ: لَا یُبَلِّغُ عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.
وَ قَالَ: وَ رَوَی أَصْحَابُنَا أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَلَّاهُ أَیْضاً الْمَوْسِمَ، وَ أَنَّهُ حِینَ أَخَذَ الْبَرَاءَةَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ رَجَعَ أَبُو بَکْرٍ.
و ستعرف أنّ أکثر أخبارهم خالیة عن ذکر حجّ أبی بکر و عوده إلی الموسم، و کذا الأخبار الواردة من طرق أهل البیت علیهم السلام، فاستعظامه ذلک ممّا لا وجه له، بخلاف قول عبّاد بن سلیمان لظهور شناعته.
و قال السیّد رضی اللّه عنه (2): لو سلّمنا أنّ ولایة الموسم لم تنسخ (3) لکان الکلام باقیا، لأنّه إذا کان ما ولی مع تطاول الأزمان (4) إلّا هذه الولایة ثم سلب شطرها و الأفخم الأعظم منها فلیس ذلک إلّا تنبیها علی ما ذکرنا.
ص: 417
و طبرسی - رحمَه الله - در ««مجمع البیان(1)»
از عروة بن زبیر و ابیسعید بنخُدری و ابوهریره نقل میکند: پیامبرصلَّی الله علیه و آله سوره برائت را قبل اینکه ابوبکر از مدینه خارج شود، از او گرفت و آن را به علی علیه السلام داد و فرمود: «این ماموریت را جز من یا مردی از من ابلاغ نمیکند». و طبرسی میگوید: اصحاب ما روایت کردهاند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله همچنین موسم حج را به ابوبکر واگذار کرد، هنگامیکه علی علیه السلام سوره را از ابوبکر گرفت، او به مدینه برگشت.
و به زودی خواهید دانست که بیشتر اخبار آنها، حج کردن ابوبکر و بازگشتن او به موسم حج را ذکر نکردهاند؛ و همچنین اخبار نقل شده از طریق اهل بیت علیهم السلام، آن را ذکر نکرده است، و بزرگ نشان دادن آن بر خلاف گفته عبّاد بن سلیمان به منظور آشکار کردن زشتی او، هیچ توجیهی ندارد.
ص: 417
ثم إنّ إمامهم الرازی ترقّی فی التعصّب فی هذه [هذا] الباب حتّی قال (1): قیل قرّر أبا بکر علی الموسم و بعث علیّا علیه السلام خلیفة (2) لتبلیغ هذه الرسالة حتّی یصلّی (3) خلف أبی بکر و یکون ذلک جاریا مجری تنبیه (4) علی إمامة أبی بکر، و اللّه أعلم. قال (5): و قرّر الجاحظ هذا المعنی، فقال: إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم بعث أبا بکر أمیرا علی الحاجّ و ولّاه الموسم، و بعث علیّا یقرأ علی الناس آیات من سورة براءة، فکان أبو بکر الإمام و علیّ المؤتمّ، و کان أبو بکر الخطیب و علیّ المستمع، و کان أبو بکر الرافع بالموسم و السائق (6) لهم، و الآمر لهم و لم یکن ذلک لعلیّ علیه السلام (7). انتهی.
و أقول: الطعن فی هذا الکلام من وجوه:
الأوّل: أنّ بقاء أبی بکر علی إمارة الموسم ممنوع، کما مرّ و سیأتی.
الثانی: أنّ الإمارة علی من جعله الرسول صلّی اللّه علیه و آله من أهل الموسم بنفسها لا یقتضی صلاتهم خلف الأمیر، فضلا عن اقتضائه فیمن لم یکن من أهل الموسم و بعثه الرسول صلّی اللّه علیه و آله أخیرا لتبلیغ الآیات من اللّه سبحانه و من رسوله صلّی اللّه علیه و آله، و خلوّ الأخبار من الصلاة ممّا لا سترة فیه.
الثالث: أنّ تقریر أبی بکر علی الموسم لو دلّ علی الأمر بالصلاة خلفه لم یثبت له فضیلة علی ما زعموه من جواز الصلاة خلف کلّ برّ و فاجر (8).
ص: 418
و سید مرتضی - رضی الله عنه - میگوید(1): اگر بپذیریم که بر عهده گرفتن موسم حج توسط ابوبکر فسخ نشده است، باز هم سخن دراین باره باقی میماند و ذکر میشد؛ زیرا ابوبکر با وجود زمان طولانی که در حضور پیامبر بود، جز موسم حج چیزی بر عهده او واگذار نشده است. سپس پیامبر نصف این ماموریت و بخش خطیر و بزرگ آن را (گرفتن سوره برائت و خاندن آن بر مشرکین) سلب میکند؛ و این خود تذکری است برآنچه ذکر کردیم.
گذشته از آن، امام فخر رازی در این مسئله زیاد تعصب خرج میدهد، وقتی میگوید: گفته شده است: پیامبر ابوبکر را در کار موسم حج تثبیت کرد و علی علیه السلام را به منظور رساندن این نامه به دنبال او فرستاد تا پشت سر ابوبکر نماز بگذارد تا آن، تذکری بر امامت ابوبکر باشد، و الله اعلم. فخر رازی باز میگوید: جاحظ (از عالمان و ادیبان معتزله) این مفهوم را پذیرفته و گفته است: پیامبر صلَّی الله علیه و آله ابوبکر را به عنوان امیر حاجیان فرستاد و موسم حج را به او واگذار کرد، و علی علیه السلام را (به همراه او) فرستاد تا آیاتی از سوره برائت را بر مشرکین بخواند، بنابراین ابوبکر امام، و علی ماموم (پیرو) و ابوبکر خطیب و علی مخاطب بوده است. و ابوبکر مسئولیت موسم حج را به برعهده داشت و اولین و آخرین آنها بود، حال آنکه علی علیه السلام این گونه نبود(2).
تمام.
مؤلف: بر این سخن رازی از چند جهت اشکال وارد میشود:
اوّل: باقی ماندن ابوبکر بر امارت(سرپرستی) موسم حج، همان گونه که گذشت و خواهیم گفتم، مورد تائید نیست.
دوم: سرپرستی بر کسی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را مستقیما اهل حج قرار داده، نماز خواندن آن دو پشت آن امیر را اقتضا نمیکند، چه رسد به کسی که خود، - علی علیه السلام - از حاجیان نبوده و پیامبرصلَّی الله علیه و آله بعداً او را برای ابلاغ آیات خداوند سبحان و رسولش فرستاد، و علاوه بر این، اخبار نقل شده سخنی از نماز خواندن به میان نیاورده اند، که خود این امر واضح است.
سوم: تثبیت ابوبکر بر سرپرستی حاجیان، اگر بر امر به نماز خواندن پشت سر او دلالت کند، هیچ فضیلتی را برای او، همانگونه که میپندارند نماز خواندن پشت سر هر نیکوکار و فاسقی جایز است، اثبات نمیکند(3).
ص: 418
الرابع: أنّ تفصیل (1) إمارة الحاجّ علی قراءة الآیات علی الناس- کما یشعر به کلام بعضهم- باطل، إذ قراءة الآیات علی الناس من المناصب الخاصّة بالرسول صلّی اللّه علیه و آله أو من کان منه، کما یدلّ علیه لفظ أخبار المخالف (2) و المؤالف (3)،
حیث قال صلّی اللّه علیه و آله: لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.
و أمّا إمارة الحاجّ فیتولّاها کلّ برّ و فاجر، و لیس من شروطها إلّا نوع من الاطّلاع علی ما هو الأصلح فی سوق الإبل و البهائم و معرفة المیاه و التجنّب عن مواضع اللصوص .. و نحو ذلک، و الفرق بین الأمرین غیر خفیّ علی عاقل لم یذهب التعصّب به مذاهب التعسّف.
الخامس: أنّ قوله: فکان أبو بکر الإمام و علیّ المؤتمّ .. إن أراد به إمامة الصلاة فقد عرفت ما فیه، و إن أراد الإمامة فی الحجّ، فالحجّ بنفسه ممّا لا یجری فیه الإمامة، و إن أراد کونه إماما من حیث إمارته علی الموسم فلا نسلّم أنّ علیّا علیه السلام کان من المؤتمّین به، و مجرّد الرفاقة لا إمامة فیها، مع أنّ عود أبی بکر إلی الحجّ بعد رجوعه فی محلّ المنع، و بقاءه علی الإمارة- بعد تسلیمه- کذلک، کما
ص: 419
چهارم: برتری دادن سرپرستی حاجیان بر منصب خواندن آیات برای مردم مکه - همانطورکه سخن برخی از آنها نشان میدهد - امری باطل است؛ زیرا خواندن آیات بر مردم از منصبهایی میباشد که ویژه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله یا کسی که از خود اوست، همانگونه که لفظ اخبار مخالفین و موافقین برآن دلالت میکند که خود پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: کسی جز من یا مردی از من، این ماموریت را ابلاغ نمیکند.
و اما سرپرستی حاجیان را، هر نیکو کار و فاجری بر عهده میگیرد، و تنها شرط آن این است که آگاهی مختصری از بازار شتران و چهارپایان و شناخت منابع آب و دور نگاهداشتن حجاج از مکانهای دزدان و همانند آن کافی است، و تفاوت این دو کار، بر عاقلی که تعصب او را به بیراههها نکشانیده است، پوشیده نیست.
پنجم: و این گفته جاحظ: ابوبکر امام و علی پیرو بود... اگر او از کلمه امام، امام بودن در نماز را اراده کرده است، میدانید (که ابوبکراصلاً نماز نخوانده است برای اینکه او برگشت) و اگر منظور او امامت حج بوده است، خود حج از جمله اموری است که امامت درآن جاری نیست، و اگر منظورش این بود که ابوبکر به خاطر سرپرستی موسم حج امام بوده، ما نمیپذیریم که علی علیه السلام از اقتداکنندگان به او بوده است، و تنها همراهی و ملازمت بوده و نه امامت در آن؛ و همان گونه که میدانید، این در صورتی است که بازگشت ابوبکر به حج را، بعد از آنکه علی علیه السلام آیات را از او گرفت و او برگشت، بپذیریم و قبول کنیم که او بر سرپرستی حاجیان - پس از دادن آیات به علی علیه السلام - باقی مانده باشد.
ص: 419
عرفت.
السادس: أنّ إمارة الحاجّ لا تستلزم خطابة حتّی یلزم استماع المأمورین فضلا عن استماع من بعث لقراءة الآیات علی مشرکی مکة.
السابع: لو کان غرضُ الرسول صلّی اللّه علیه و آله بیانَ فضل أبی بکر و علوِّ درجته- حیث جعله سائقا لأهل الموسم و رافعا لهم- لکان الأنسبَ أن یجعل علیّا علیه السلام من المأمورین بأمره أوّلا، أو یبعثه أخیرا و یأمره بإطاعة أمره و الانقیاد له، لا أن یقول له خذ البراءة منه حتّی یفزع الأمیر و یرجع إلیه صلّی اللّه علیه و آله خائفا ذعرا من أن یکون نزل فیه ما یکون سببا لفضیحته (1) و ...، کما یدلّ علیه قوله: أ نزل فیّ شی ء؟! و جوابه صلّی اللّه علیه و آله، کما لا یخفی علی المتأمّل.
الثامن: أنّ ذلک لو کان منبّها علی إمامة أبی بکر دالّا علی فضله لقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- لمّا رجع جزعا فزعا-: یا لکع! أ ما علمت أنّی ما أردت بذلک إلّا تنویها بذکرک و تفضیلا لک علی علیّ علیه السلام و تنبیها علی إمامتک؟! و کیف خفی ذلک علی أبی بکر مع حضوره الواقعة و اطّلاعه علی القرائن الحالیّة و المقالیّة، و کذا علی أتباعه و القائلین بإمامته، و لم یفهمه أحد سوی الرازی و أشباهه.
و أمّا ما تشبّث به المخالفون فی مقام الدفع و المنع:
فمنها: إنکار عزل أبی بکر عن أداء الآیات کما فعل عبّاد بن سلیمان و الشارح الجدید للتجرید (2) .. و أضرابهما.
و أیّده بعضهم بأنّه لو عزل أبا بکر عن التأدیة قبل الوصول إلی موضعها لزم فسخ الفعل قبل وقته و هو غیر جائز.
ص: 420
ششم: سرپرستی حاجیان مستلزم خطبه خواندن نیست تا مردم به آن گوش کنند، چه برسد به شنیدن کسی (علی علیه السلام) که پیامبرصلَّی الله علیه و آله او را برای خواندن آیات خداوند بر مشرکان مکه فرستاد.
هفتم: اگر قصد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بیان فضل و برتری ابوبکر و بزرگی جایگاه او بود، به طوری که او را سرپرست اهل موسم قرار داد و بر آنها مقدم کرد، بهتر این بود که پیامبرصلَّی الله علیه و آله اوّلاً علی علیه السلام را امر میکرد که از دستور او (ابوبکر) اطاعت کند، و یا او را در آخر میفرستاد و به او فرمان میداد که از او فرمان برده و مطیع او باشد؛ نه این که به علی علیه السلام بگویند: سوره برائت را از او بگیر... تا آنجا که امیر (ابوبکر) هراسان شود و از ترس اینکه مبادا درباره او آیه نازل شده است که که سبب رسوایی او شود و ... شود نزد پیامبر برگردد، همانطور که این سخن خود او: آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ و جواب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، بر آن دلالت میکند، و این بر انسان اندیشمند پوشیده نیست.
هشتم: دیگر آنکه اگر آن سخن، امامت ابوبکر را نشان میداد و بر فضل او اشاره میکرد، بیشک رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هنگامیکه او هراسان و ترسان برگشت، به او میفرمود: ای لکع، آیا نمیدانستی که با این کار خواستم امامت و ولایت تو را آشکار کنم، و تو را بر علی علیه السلام برتری داده و امامت تو را متذکر شوم؟ و با اینکه ابوبکر در صحنه حضور داشته و بر قرینههای فعلی و گفتاری واقف بوده، چگونه آن بر ابوبکر و همینطور بر پیروان و معتقدان به امامت و ولایت او، پوشیده مانده است و جز رازی و امثال او کسی آن را نفهمیده است؟!
و اما آنچه مخالفان در مقام ردّ و انکار، بر آن اصرار میورزند:
از آن جمله: انکار کردن عزل ابوبکر از ابلاغ آیات، همان گونه که عبّاد بن سلیمان و شارح جدید «التجرید(1)»
و امثال آندو انکار کردهاند، و این مطلب را برخی از آنها تأیید میکنند که گفته اند: اگر پیامبر صلَّی الله علیه و آله ابوبکر را از ابلاغ آیات، قبل از رسیدن به آن مکان عزل کرده، بایستی قبل از زمان آن، این ماموریت را فسخ میکرد، و حال آنکه آن جایز نیست.
ص: 420
و أنت بعد الاطّلاع علی ما سیأتی من أخبار الجانبین فی ذلک لا ترتاب فی أنّ ذلک الإنکار لیس إلّا للجهل الکامل بالآثار، و للتعصّب المفرط المنبئ عن خلع الغدار (1)، و قد اعترف قاضی القضاة (2)ببطلان ذلک الإنکار لإقرار الثقات من علمائهم بعزله و شهادة الأخبار به.
و قال ابن أبی الحدید (3)روی طائفة عظیمة من المحدّثین أنّه لم یدفعها إلی أبی بکر، لکن الأظهر الأکثر أنه دفعها إلیه ثم أتبعه بعلیّ علیه السلام فانتزعها منه. انتهی.
و لم نظفر فی شی ء من روایاتهم بما یدلّ علی ما حکاه، و کان الأنسب أن یصرّح بالکتاب و الراوی حتّی لا یظنّ به التعصّب و الکذب.
و أمّا حدیث النسخ، فأوّل ما فیه إنّا لا نسلّم عدم جوازه، و قد جوّزه جمهور الأشاعرة و کثیر من علماء الأصول، سلّمناه لکن لا نسلّم أمره صلوات اللّه علیه أبا بکر بتبلیغ الآیات، و لعلّه أمره بحملها إلی ورود أمر ثان، أو تبلیغها لو لم یرد أمر بخلافه، و لم یرد فی الروایات أمر صریح منه صلّی اللّه علیه و آله بتبلیغ أبی بکر إیّاها مطلقا، و ورود النهی عن التأدیة لا یدلّ علی سبق الأمر بها ککثیر [من] النواهی، و لئن سلّمنا ذلک لا نسلّم کون الأمر مطلقا- و إن لم یذکر الشرط-، لجواز کونه منویّا و إن لم تظهر الفائدة.
فإن قیل: فأیّ فائدة فی دفع السورة إلی أبی بکر و هو لا یرید أن یؤدّیها، ثم ارتجاعها؟ و هَلَّا دَفَعَهَا ابتداءً إلی (4)علیّ علیه السلام؟.
قلنا: الفائدة ظهور فضل أمیر المؤمنین علیه السلام و مزیّته، و أنّ الرجل الذی نزعت منه السورة لا یصلح له، و قد وقع التصریح بذلک فی بعض الأخبار
ص: 421
شما بعد از آگاهی از آنچه در اخبار هردو طرف دراینباره خواهد آمد، شک نخواهید کرد که این انکار آنها، تنها به خاطر جهل کامل آنها از آثار و به خاطر تعصب افراطی آنهاست که از بیشرمیشان نشات میگیرد، و حال آنکه قاضی القضات(1)
به باطل بودن آن انکار اعتراف کرده است؛ چرا که عالمان ثقه آنها، به عزل او اقرار کرده و اخبار بر آن گواهی میدهند.
و ابن ابی الحدید(2) میگوید: گروه زیادی از راویان حدیث نقل کردهاند که پیامبر آن ماموریت را به ابوبکر نداده است، ولی آنچه آشکار و بیشتر مقبول واقع شده است، آن است که پیامبر، آن ماموریت را به او سپرد، سپس علی علیه السلام را به دنبال او فرستاد و علی علیه السلام هم آیات و ماموریت را از او گرفت. تمام.
چیزی از روایات آنها که بر گفته ابن ابی الحدید (نفرستادن ابوبکر به ماموریت) دلالت کند، نیافتم، و بهتر بود که او به کتاب و روایت کننده آن، تصریح می کرد تا گمان تعصب و دروغ به آن نمیرفت.
واما حدیث فسخ سرپرستی مراسم حج، اولاً باید بگوییم! ما جایز بودن آن را میپذیریم، همانگونه که بیشتر اشاعره و بسیاری از علمای اصول آن را دانستهاند، و اگر به فرض آن را هم بپذیریم، ولی نمیتوان پذیرفت که پیامبرصلوات الله علیه وآله به او دستور داده تا آیات را ابلاغ کند، و چه بسا پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او امر کرده بود که آن آیات را تا آمدن فرمان دوّمی حمل کند و یا اگر فرمانی بر خلاف آن نیامد، در این صورت ابلاغ کند. ولی در روایتها به هیچ وجه، دستوری صریح از سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله مبنی بر ابلاغ آیات توسط ابوبکر وارد نشده است، و آمدن دستور نهی از انجام آن ماموریت، همانند بسیاری از نواهی، بر سبقت آن فرمان به انجام آن ماموریت، دلالت نمیکنند، و اگر هم آن را بپذیریم نمیتوان پذیرفت که آن فرمان(کار) مطلق بوده واگر چه شرط آن، به دلیل جواز اینکه آن در نیّت بود، ذکر نشده نباشد و فایده آن آشکار نگردد.
و اگر گفته شود: کدامین فایده در سپردن آن سوره به ابوبکر است و حال آنکه پیامبر نمیخواهد او آن را انجام دهد، و آن را پس میگیرد؟ و چرا از همان ابتدا به علی علیه السلام نداد؟
در جواب میگوییم: فایده آن، آشکار شدن برتری و فضل امیرمؤمنان علیه السلام و امتیاز آن کار است، و اینکه مردی که آن سوره از او گرفته شده، شایسته آن کار نیست، و در بعضی از اخبار به این مطلب تصریح شده،
ص: 421
و إن کان یکفینا الاحتمال.
و منها: ما اعتذر به الجبائی (1)، قال: لمّا کانت عادة العرب أنّ سیّدا من سادات قبائلهم إذا عقد عهدا لقوم فإنّ ذلک العقد لا ینحلّ إلّا أن یحلّه هو أو بعض سادات قومه، فعدل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن أبی بکر إلی أمیر المؤمنین علیه السلام حذرا من أن لا یعتبروا نبذ العهد من أبی بکر لبعده فی النسب.
و تشبّث به جُلُّ من تأخّر عنه، کالفخر الرازی (2)، و الزمخشری (3)و البیضاوی (4)و شارح التجرید (5).. و غیرهم (6)
و ردّ علیهم أصحابنا (7)بأنّ ذلک کذب صریح و افتراء علی أصحاب الجاهلیّة و العرب، و لم یعرف فی زمان من الأزمنة أن یکون الرسول- سیّما لنبذ العهد- من سادات القوم و أقارب العاقد، و إنّما المعتبر فیه أن یکون موثوقا به، مقبول القول و لو بانضمام قرائن الأحوال، و لم ینقل هذه العادة من العرب أحد من أرباب السیر و رواة الأخبار، و لو کانت موجودة فی روایة أو کتاب لعیّنوا موضعها، کما هو الشأن فی مقام الاحتجاج.
و قد اعترف ابن أبی الحدید (8)بأنّ ذلک غیر معروف عن عادة العرب، و إنّما
ص: 422
اگر چه آن احتمال بر ما کفایت میکند.
و دیگر اینکه: آنچه جبائی به آن استدلال میکند(1)، و میگوید: چون رسم عربها این بود که هرگاه بزرگی از بزرگان قبایل آنها، پیمانی با قومی میبست، آن عهد و پیمان تنها در صورتی منحل میشد که خود آن بزرگ یا یکی از بزرگان قومش آن را منحل میکرد، بنابراین پیامبر خدا صلَّی الله علیه و آله به خاطر پرهیز از اینکه مردم نقض عهد و پیمان ابوبکر را به خاطر نسبت دور او با پیامبر معتبر ندانند، از ابوبکر به امیرمؤمنان علی علیه السلام عدول کرد.
و تمام کسانیکه بعد از جبایی آمده اند: از جمله فخر رازی(2)و زمخشری(3)
و بیضاوی(4)
و شارح التجرید(5)
و دیگران(6)
این سخن جبائی را دستاویز خود قرار دادهاند .
و اصحاب(7)
ما در ردّ آنها میگویند: آن سخن جبائی، دروغ آشکار و افترا بر اصحاب جاهلیت و عرب است، و هیچگاه دیده نشده که خود پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای نقض پیمانی با بزرگان قوم و نزدیکان همپیمان حضور داشته باشد، بلکه قابل اعتبار آن است که باید شخصی مورد اطمینان باشد که سخنش مقبول باشد، اگرچه با انضمام قرائن و احوال، و هیچ کس از سیرهنویسان و راویان اخبار، این رسم را از عرب نقل نکرده است و اگر در روایت و کتابی میبود، سند و مکان آن را مشخص میکردند، همانگونه که در مقام استدلال اینگونه است.
و ابن ابیالحدید(8)
اعتراف میکند که آن از رسوم غیر معروف عرب است،
ص: 422
هو تأویل تأوّل به متعصّبو أبی بکر لانتزاع البراءة منه، و لیس بشی ء. انتهی.
و ممّا یدلّ علی بطلانه، أنّه لو کان ذلک معروفا من عادة العرب لما خفی علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتی بعث أبا بکر، و لا علی أبی بکر و عمر العارفین بسنن الجاهلیّة الذین یعتقد المخالفون أنّهما کانا وزیری رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنّه کان لا یصدر عن شی ء و لا یقدم علی أمر إلّا بعد مشاورتهما و استعلام رأیهما، و لو کان بعث أمیر المؤمنین علیه السلام استدراکا لما صدر عنه علی الجهل بالعادة المعروفة أو الغفلة عنها، لقال اللّه له: اعتذر إلی أبی بکر، و ذکّره عادة الجاهلیّة حتی لا یرجع خائفا یترقّب نزول شی ء فیه، أو کان یعتذر إلیه بنفسه صلّی اللّه علیه و آله بعد رجوعه، بل لو کان کذلک فما غفل عنها الحاضرون من المسلمین حین بعثه و المطّلعون علیه، و لا احتاج صلّی اللّه علیه و آله إلی الاعتذار بنزول جبرئیل لذلک من عند اللّه تعالی.
و قال ابن أبی الحدید (1)فی مقام الاعتذار، بعد ردّ اعتذار القوم بما عرفت-:
لعلّ السبب فی ذلک أنّ علیّا علیه السلام من بنی عبد مناف، و هم جمرة (2)قریش بمکّة، و علیّ أیضا شجاع لا یقام له، و قد حصل فی صدور قریش منه (3)الهیبة الشدیدة و المخافة العظیمة، فإذا حصل مثل هذا الشجاع البطل و حوله من بنی عمّه من (4)هم أهل العزّ و القوّة و الحمیّة، کان أدعی إلی نجاته من قریش و سلامة نفسه، و بلوغ الغرض من نبذ العهد علی یده.
و لا یخفی علیک أنّه تعلیل علیل، إذ لو کان بعث أمیر المؤمنین علیه السلام باجتهاد منه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و کان الغرض سلامة من أرسل لتبلیغ
ص: 423
و تنها تاویلی است که متعصبان ابوبکر به خاطر گرفتن فرمان برائت از او، به آن تاویل کردهاند، و الّا چیزی نیست. تمام .
و آنچه بر بطلان گفته آنها دلالت میکند این است که اگر آن عادت و رسم از عادتهای معروف عرب بود، نه بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پوشیده میماند تا ابوبکر را بفرستد و نه بر خود ابوبکر و عمر که از سنتهای جاهلی آگاه بودند، و بنابر اعتقاد مخالفان اهل بیت، وزیران رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بودند، و اینکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هیچ رأیی صادر نمیکرد و بر کاری اقدام نمی کرد مگر آنکه با آن دو مشورت میکردند و از رای آن دو با خبر میشدند. و اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امیرمؤمنان علیه السلام را به منظور جبران آنچه که از خودش به علت عدم آگاهی از آن عادت معروف و یا از روی غفلت از آن، صادر شد میفرستاد، میبایستی خداوند به پیامبر میگفت: از ابوبکر عذرخواهی کن، و عادت جاهلی را به او یادآور شو تا هراسان برنگردد و منتظر نزول چیزی درباره خودش باشد! یا پیامبر صلّی الله علیه و آله خود، بعد از بازگشتن ابوبکر از او عذرخواهی میکرد. بلکه اگر اینگونه بود، مسلمانان حاضر و مطلع، به هنگام فرستادن ابوبکر از آن غافل نمیشدند، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم به خاطر نازل شدن جبرئیل از جانب خدا، نیاز به عذرخواهی نمیدید.
و ابن ابی الحدید(1)
در مقام عذرخواهی بعد از ردّ اعتذار قوم، همانطور که دانستید، میگوید: شاید دلیل آن این است که علی علیه السلام از بنی عبدمناف که بزرگ قریش در مکه بودند بود، و هم اینکه علی شجاع بیهمتا بود و بههمینخاطر در دلهای قریشیان هیبت شدید و ترس عظیمی از حضرت وجود داشت، بنابراین هرگاه این کار به دست این شجاع قهرمان که در اطرافش پسرعموهایش که بزرگوار و قدرتمند و حمایت گر او بودند، انجام میشد، برای نجات و سلامتی او و برای رسیدن به هدف، یعنی نقض پیمان به دست او، مؤثرتر بود.
و بر تو پوشیده نیست که این، دلیل ضعیفی است؛ زیرا اگر پیامبر صلَّی الله علیه و آله، امیرمؤمنان علیه السلام را با تشخیص خودش فرستاده بود و هدف، سلامتی و نجات کسی بود که برای ابلاغ
ص: 423
الآیات و نجاته کان الأحری أن یبعث عمّه العباس أو عقیلا أو جعفرا أو غیرهم من بنی هاشم ممّن لم یلتهب فی صدور المشرکین نائرة حقده لقتل آبائهم و أقاربهم، لا من کانوا ینتهزون الفرصة لقتله و الانتقام منه بأیّ وجه کان، و حدیث الشجاعة لا ینفع فی هذا المقام، إذ کانت آحاد قریش تجترئ علیه صلوات اللّه علیه فی المعارک و الحروب، فکیف إذا دخل وحده بین جمّ غفیر من المشرکین؟!.
و أمّا من جعله من الدافعین الذابّین عنه علیه السلام من أهل مکّة فهم کانوا أعاظم أعادیه و أکابر معاندیه، و أیضا لو کان الغرض ذلک (1)لکان الأنسب أن یجعله أمیرا علی الحاجّ کما ذهب إلیه قوم من أصحابنا، لا کما زعموه من أنّه لم یعزل أبا بکر عن الإمارة بل جعله مأمورا بأمره، کما مرّ.
بل نقول: الألیق بهذا الغرض بعث رجل حقیر النفس خامل الذکر فی الشجاعة من غیر الأقارب حتّی لا یهمّوا بقتله، و لا یعدّوا الظفر علیه انتقاما و ثأرا لدماء من قتل الرسول صلّی اللّه علیه و آله من عشیرتهم و ذوی قراباتهم، مع أنّه لم تجر العادة بقتل من بعث إلی قوم لأداء رسالة، لا سیّما إذا کان میّتا فی الأحیاء، غیر معروف إلّا بالجبن و الهرب، و کیف لم یستشعر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بذلک الذی ذکره حتّی أرسل أبا بکر ثم عزله؟! و کیف اجترأ أبو بکر حتّی عرّض نفسه للهلکة مع شدّة جبنه؟! و کیف غفل عنه عمر بن الخطاب- الوزیر بزعمهم المشیر فی عظائم الأمور و دقائقها- مع شدّة حبّه لأبی بکر؟ و لو کان الباعث ذلک لأفصح عن ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أو غیره بعد رجوع أبی بکر أو قبله کما سبق التنبیه علی مثله، هذا مع کون تلک التعلیلات مخالفة لما صرّح به الصادقون، الذین (2)هم أعرف بمراد الرسول صلّی اللّه علیه و آله من ابن أبی الحدید و الجبائی و من اقتفی أثرهما.
ص: 424
آیات فرستاده می شود، شایسته بود که پیامبر عمویش عباس یا عقیل یا جعفر و یا دیگران از بنیهاشم را میفرستاد که در دلهای مشرکان آتش کینه به خاطر کشته شدن پدرانشان و نزدیکانشان به وجود نمیآمد، و نه کسی را بفرستد که مشرکان برای کشتن او و انتقام گرفتن از او به هر نحو ممکن لحظهشماری کرده و فرصت را غنیمت میشمردند، و شجاعت در اینجا فایدهای نداشت، زیرا یکایک قریش بر حضرت - صلوات الله علیه - در درگیریها و نبردها جسارت میکردند، چه برسد به اینکه بهتنهایی در میان جمع کثیری از مشرکان وارد شود؟ و اما کسانی را از اهل مکه که ابن ابیالحدید از مدافعان و موافقان حضرت علی علیه السلام قرار میدهد، خود آنها، از بزرگترین دشمنان و معاندین حضرت بودند، و همچنین اگر غرض آن بوده باشد، بهتر این بود که پیامبرصلَّی الله علیه و آله، علی علیه السلام را امیر حاجیان قرار میداد، همانگونه که گروهی از اصحاب ما بر آن معتقدند، و نه همانگونه که میپندارند که پیامبر ابوبکر را از سرپرستی و امارت عزل نکرده، بلکه علی را مامور به اطاعت از فرمان او کرده است، کما اینکه گذشت.
بلکه میگویم: شایسته بر این غرض، آن است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، مردی حقیر و بینام و نشان در شجاعت از غیر خویشاوندان خودش میفرستاد تا قصد کشتن او را نکنند، و دست یافتن برآن مرد را، انتقام و خونخواهی از عشیرهها و نزدیکان خود که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن ها را کشته بود، به حساب نمیآوردند، با اینکه عادت بر این نبود که هرکس را که برای ابلاغ پیامی فرستاده میشود بکشند، به ویژه اگر آن شخص مردهای در بین زندگان بوده و جز به ترس و فرار، به چیز دیگری معروف نباشد! و چگونه پیامبرصلَّی الله علیه و آله آنچه را که او ذکر کرده، متوجه نشده و ابوبکر را فرستاده و سپس او را عزل کرده است؟ و چگونه ابوبکر با وجود ترسو بودنش، جرات کرد خودش را در معرض هلاکت قرار دهد؟ و چگونه عمر بن خطاب - وزیر و به گمان آنها مشاور پیامبر در کارهای بزرگ و دقیق - با وجود شدت علاقه اش به ابوبکر از آن غافل بود؟ و اگر فقط انگیزه آن بود، بیشک رسول خدا صلَّی الله علیه و آله یا دیگری، بعد از بازگشت ابوبکر یا قبل از آن، همانگونه که ذکر شد، آن را آشکار میکرد و میگفت. بعلاوه آن دلایل و توجیهات، با آنچه راستگویان بدان تصریح کردهاند مخالف است، راستگویانی که خود به هدف و مراد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از ابن ابی الحدید و جبائی و پیروی کنندگان از آنها داناتر بودند.
ص: 424
و قد حکی فی کتاب الصراط المستقیم (1)، عن کتاب المفاضح (2)أنّ جماعة قالوا لأبی بکر: أنت المعزول و المنسوخ من اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله عن أمانة واحدة، و عن رایة خیبر، و عن جیش العادیات، و عن سکنی المسجد، و عن الصلاة (3)، و لم ینقل أنّه أجاب و علّل بمثل هذه التعلیلات.
و العجب من هؤلاء المتعصّبین الذین یدفعون منقصة عن مثل أبی بکر بإثبات جهل أو غفلة عن عادة معروفة أو مصلحة من المصالح التی لا یغفل عنها آحاد الناس للرسول المختار الذی لا ینطق عن الهوی، و لیس کلامه إلّا وحیا یوحی، أو لا یجوز (4)علیه السهو و النسیان، بل یثبتون ذلک له و لجمیع أصحابه، نعوذ باللّه من التورّط فی ظلم الضلالة و الانهماک فی لجج الجهالة.
و أعجب من ذلک أنّهم یجعلون تقدیم أبی بکر للصلاة نصّا صریحا لخلافته- مع ما قد عرفت ممّا فیه من وجوه السخافة- و یتوقّفون فی أن یکون مثل هذا التخصیص و التنصیص و الکرامة موجبا لفضیلة له علیه السلام، مع أنّهم
رووا أنّ جبرئیل علیه السلام قال: لا یؤدّی عنک إلّا أنت أو رجل منک (5)
فإمّا أن یراد به الاختصاص التامّ الذی کان بین الرسول صلّی اللّه علیه و آله و بین أمیر المؤمنین علیه السلام کما یدلّ علیه ما سیأتی (6)و مضی (7)من الروایات
ص: 425
و علامه بیاضی در کتاب «الصراط المستقیم» از کتاب فضاحتها، حکایت کرده است که گروهی به ابوبکر گفتند: تنها تو هستی که از سوی خداوند و رسولش صلَّی الله علیه و آله، از یک امانت، و از پرچم خیبر، و از سپاه عادیات و از سکونت در مسجد و از نماز، معزول و منسوخ شدهای، و نقل نشده است که ابوبکر چنین تعلیلات و توجیهاتی را در جواب آن ها آورده باشد.
و شگفتا از آن متعصبانی که عیب و نقصی را از همچون ابوبکر دفع می کنند ولی جهل و غفلت از عادت معروف و یا مصلحتی از مصالح، مصالحی که آحاد مردم از آنها غافل نیستند را برای فرستاده برگزیدهای که از روی هوا و هوس سخن نمیگوید و کلام او جز وحی که وحی میشود نیست، و خطا و فراموشی بر او جایز نیست را غافل و منکر نمیشوند، بلکه آن را برای حضرت و تمام اصحاب وی اثبات میکنند، از غرق شدن در ظلم گمراهی و فرو رفتن در ژرفای جهالت، به خداوند پناه میبریم. شگفتتر از آن، اینکه آنها مقدم کردن ابوبکر برای نماز را نصّ صریح برای خلافت او، با وجود اینکه از انواع جهالت و سفاهت او آگاه شدید، قرار میدهند، و براین اکتفا میکنند که همانند این تخصیص و تعیین کرامت، دلیل فضیلت او بر علی علیه السلام میباشد، با اینکه خودشان روایت کردهاند که جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: جز خودت و یا مردی از تو نمیتواند آن ماموریت را انجام دهد.
مراد از این برتری، یا امتیاز ویژهای است که بین رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و بین امیرمؤمنان علیه السلام بود، همانطور که گذشت(1)و خواهد آمد.(2)
ص: 425
الواردة فی أنّهما کانا من نور واحد،
وَ مَا اتَّفَقَتْ عَلَیْهِ الْخَاصَّةُ وَ الْعَامَّةُ مِنْ أَنَّهُ لَمَّا وَقَعَ مِنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا وَقَعَ یَوْمَ أُحُدٍ، قَالَ جَبْرَئِیلُ: یَا مُحَمَّدُ! إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ.
فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ. فَقَالَ جَبْرَئِیلُ: وَ أَنَا مِنْکُمَا (1)
و لم یقل:
و إنّکما منّی .. رعایة للأدب و تنبیها علی شرف منزلتهما، و قوله تعالی: وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ (2)فی آیة المباهلة (3)
، وَ قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِبَنِی وَلِیعَةَ (4)لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا کَنَفْسِی. (5)
و غیر ذلک ممّا سیأتی.
و إمّا أن یراد به الاختصاص الذی نشأ من کونه علیه السلام من أهل بیت الرسالة، و یناسبه ما
ورد فی بعض الروایات: لا ینبغی أن یبلّغ عنّی إلّا رجل من أهل بیتی (6)
، أو ما نشأ من کثرة المتابعة و إطاعة الأوامر کما فهمه بعض الأصحاب و أیّده بقوله تعالی: فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی (7)و علی أیّ التقادیر یدلّ علی أنّ من لم یتّصف بهذه الصفة لا یصلح للأداء عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و کلّما کان هذا الاختصاص أبلغ فی الشرف کان أکمل فی إثبات الفضیلة
ص: 426
روایتهایی نقل شده که پیامبر صلَّی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام از یک نور بودند و روایتهایی که هم شیعه و هم سنی متفقاند این است که هنگامیکه پیامبرصلَّی الله علیه و آله، دلاوری و جانبازی علی علیه السلام را در جنگ احد دیدند، جبرئیل علیه السلام عرض کرد: ای محمد، همانا این تسلی خاطر و دلداری است. پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: او از من است و من از او. در این هنگام جبرئیل گفت: و من از شما هستم، و از روی رعایت ادب و نشان دادن بزرگی و شرف جایگاه آن دو، حضرت نگفت، شما از من هستید. و این فرموده خداوند متعال: «وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ(1)»،
{خود ماها و خود شماها}، در آیه مباهله است و این فرموده حضرت محمد صلَّی الله علیه و آله به بنی ولیعه: به خدا قسم به سوی شما مردی همچون خودم خواهم فرستاد(2)،
و دیگر روایتها که به زودی خواهد آمد .
و یا مراد از آن، امتیازی است که از بودن حضرت علی علیه السلام از اهل بیت رسالت علیهم السلام، سرچشمه میگیرد، و آنچه در برخی از روایتها آمده است مناسب حضرت میباشد: شایسته نیست، جز مردی از اهل بیتم آن را ابلاغ کند(3)،
و یا از زیادی پیروی و اطاعت از دستورها شکل میگیرد، همان گونه که برخی از اصحاب آن را فهمیدهاند و این گفته خداوند بلند مرتبه: « فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی(4)»،
{پس هر که از من پیروی کند، بی گمان او از من است.} آن را تایید میکند. و بنابر هر تقدیری باشد، نشان میدهد که هر کس به این صفت متصف نباشد، شایستگی انجام دادن کاری از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را ندارد، و هر چقدر این اختصاص و امتیاز در شرف زیادتر باشد، در اثبات فضیلت
ص: 426
لأمیر المؤمنین علیه السلام، و کلّما ضایق الخصم فی کماله کان أتمّ فی إثبات الرذیلة لأبی بکر، فلا نتربّص فی ذلک إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ، کما ذکره بعض الأفاضل.
ثم إنّ المفعول المحذوف فی هذا الکلام، إمّا أن یکون أمرا عامّا- کما یناسب حذفه- خرج ما خرج منه بالدلیل فبقی حجّة فی الباقی، أو یکون أمرا خاصّا هو تبلیغ الأوامر المهمّة، أو یخصّ بتبلیغ تلک الآیات، کما ادّعی بعض (1) العامّة، و علی التقادیر الثلاثة یدلّ علی عدم استعداد أبی بکر لأداء الأوامر عامّة عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله، أمّا علی الأول فظاهر، و کذا علی الثانی، لاشتمال الخلافة علی تبلیغ الأوامر المهمّة، و أمّا علی الثالث فلأنّ من لم یصلح لأداء آیات خاصّة و عزل عنه بالنصّ الإلهی کیف یصلح لنیابة الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی تبلیغ الأحکام عامّة، و دعوة الخلائق کافّة؟!.
و لنکتف بذلک حذرا من الإطناب، و سیأتی تمام الکلام فی ذلک فی أبواب فضائله علیه السلام إن شاء اللّه تعالی (2).
قال أصحابنا رضوان اللّه علیهم: کان أبو بکر و عمر و عثمان من جیش أسامة (3)، و قد کرّر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- لمّا اشتدّ مرضه- الأمر بتجهیز جیش أسامة و لعن المتخلّف عنه (4)، فتأخّروا عنه و اشتغلوا بعقد البیعة فی سقیفة بنی ساعدة، و خالفوا أمره، و شملهم اللعن، و ظهر أنّهم لا یصلحون للخلافة.
قالوا: و لو تنزّلنا عن هذا المقام و قلنا بما ادّعاه بعضهم من عدم کون أبی بکر
ص: 427
امیرمؤمنان علیه السلام کاملتر است، و هرچقدر مخالف در تنگنای کمال حضرت قرار میگیرد، آن در اثبات رذیلت ابوبکر کاملتر میشود، و همانگونه که برخی از اهل فضل آن را ذکر کرده است، در این باره جز یکی از این دو حسن را انتظار نداریم.
گذشته از آن، مفعول محذوف در این سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله، یا امرعمومی باشد - همانطور که با حذف آن مناسب است - و آنچه با دلیل از آن خارج شده، خارج شده و حجت در بقیه باقی مانده است؛ یا اینکه امر خاصی باشد که ابلاغ کردن آن، امر مهمی است؛ یا به ابلاغ آن آیهها اختصاص دارد، کما اینکه بعضی از عامّه مدعی هستند و بنابراین، هر سه تقدیر، عموما بر عدم آمادگی ابوبکر برای انجام اوامر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دلالت میکند، امّا بنابر تقدیر اولی و همچنین بنا بر تقدیر دوم، آشکار است؛ برای اینکه خلافت مشتمل بر ابلاغ دستورهای مهم میباشد، و امّا بنابر تقدیر سوم، چون کسی که برای ابلاغ آیاتی به طور خاص صلاحیت نداشته باشد و با فرمان الهی از آن دستور عزل شود، چگونه به جانشینی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در ابلاغ احکام به طور عموم و در دعوت همه مردم شایسته باشد؟ به خاطر پرهیز از زیادهگویی به همین مقدار اکتفا کنیم، و به زودی تمام کلام دراین باره در ابواب فضایل علی علیه السلام، إن شاءالله خواهد آمد(1).
طعن دوم: ترک سپاه اسامه
اصحاب ما - رضوان الله علیهم - گفتهاند: ابوبکر و عمر و عثمان جزو سپاه اسامه بودند، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بارها - هنگامیکه بیماری حضرت شدت یافت - به تجهیز کردن سپاه اسامه دستور دادند و هرکس را که سپاه اسامه را ترک کرد، لعن نمودند.(2)
آنها سپاه را ترک گفته و به بستن بیعت در سقیفه بنی ساعده مشغول شدند، و با فرمان حضرت مخالفت کردند و لعن شامل آنها شد، و نمایان شد که آنها شایسته خلافت نیستند.
گفتهاند: چرا از این مقام صرف نظر نکنیم و آنچه را برخی از آنها ادعا کردهاند که اصلا ابوبکر
ص: 427
من الجیش.
نقول: لا خلاف فی أنّ عمر منهم، و قد منعه أبو بکر من النفوذ معهم، و هذا کالأوّل فی کونه معصیة و مخالفة للرسول صلّی اللّه علیه و آله.
أمّا أنّهم کانوا من جیش أسامة، فلما ذکره السیّد الأجلّ رضی اللّه عنه فی الشافی (1) من: أنّ کون أبی بکر فی جیش أسامة، قد (2) ذکره أصحاب السیر و التواریخ (3): قال روی البلاذری فی تاریخه (4)
و هو معروف ثقة کثیر الضبط و بری ء (5) من ممالأة الشیعة-: أنّ أبا بکر و عمر کانا معا فی جیش أسامة.
وَ رَوَی سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ الْکَازِرَانِیُّ- مِنْ مُتَعَصِّبِی الْجُمْهُورِ- فِی تَارِیخِهِ (6)
أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَ النَّاسَ بِالتَّهَیُّؤِ لِغَزْوِ الرُّومِ لِأَرْبَعِ لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ صَفَرِ سَنَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ، فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَعَا أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ، فَقَالَ لَهُ: سِرْ إِلَی مَوْضِعِ مَقْتَلِ أَبِیکَ فَأَوْطِئْهُمُ [مُدَّ] (7) الْخَیْلِ، فَقَدْ وَلَّیْتُکَ هَذَا الْجَیْشَ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ بَدَأَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَحُمَّ وَ صُدِعَ، فَلَمَّا أَصْبَحَ یَوْمُ الْخَمِیسِ عَقَدَ لِأُسَامَةَ لِوَاءً بِیَدِهِ، ثُمَّ قَالَ: أُغْزُ بِسْمِ اللَّهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، فَقَاتِلْ مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ. فَخَرَجَ وَ عَسْکَرٌ بِالْجُرْفِ، فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ وُجُوهِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا
ص: 428
از سپاه اسامه نبود، نپذیریم.
میگوییم: هیچ اختلافی در این نیست که عمر جزو سپاهیان بوده، و ابوبکر او را از رفتن با سپاهیان منع کرده است و این همانند طعن اول، معصیت و مخالفت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است.
ولی هر سه آنها جزو سپاه اسامه بودند. زیرا سید بزرگوار در «الشافی(1)» ذکر میکند که ابوبکر در سپاه اسامه بود، و این مطلب را، اصحاب سیر و تاریخ نویسان ذکر کردهاند.(2)
وی میگوید: بلاذُری در تاریخ خود که مورد اطمینان و بسیار دقیق است و از شیعیان طرفداری نمیکند، روایت کرده: ابوبکر و عمر با هم در سپاه اسامه بودند. و سعد بن محمد بن مسعود کازرانی - از متعصبان اهل سنت - در تاریخ خود روایت میکند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در 26 صفر سال 11 هجری دستور داد مردم برای نبرد با روم آماده شوند. چون فردا شد، پیامبر اسامة بن زید را فراخواند و به او فرمود: به محل کشته شدن پدرت برو و آنان - رومیان - را با سواران سرکوب کن، فرماندهی این سپاه را در اختیار تو قرار دادم. روز چهارشنبه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تب کردند و سردرد گرفتند، و روز پنجشنبه به دست خود پرچم فرماندهی را به اسامه دادند و سپس فرمودند: در راه خدا با بسم الله نبرد کن، و با هر کس که به خداوند کفر ورزید قتال کن. اسامه از مدینه خارج شد و در جُرْف اردو زد و تمام بزرگان مهاجر و انصار
ص: 428
انْتَدَبَ فِی تِلْکَ الْغَزَاةِ، فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ قَتَادَةُ بْنُ النُّعْمَانِ، فَتَکَلَّمَ قَوْمٌ وَ قَالُوا: یَسْتَعْمِلُ هَذَا الْغُلَامَ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ؟! فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ غَضَباً شَدِیداً، فَخَرَجَ وَ قَدْ عَصَبَ عَلَی رَأْسِهِ عِصَابَةً وَ عَلَیْهِ قَطِیفَةٌ، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، أَیُّهَا النَّاسُ! فَمَا مَقَالَةٌ بَلَغَتْنِی عَنْ بَعْضِکُمْ فِی تَأْمِیرِ أُسَامَةَ، وَ لَئِنْ طَعَنْتُمْ فِی تَأْمِیرِی أُسَامَةَ فَقَدْ طَعَنْتُمْ فِی تَأْمِیرِی أَبَاهُ مِنْ قَبْلِهِ، وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ کَانَ لِلْإِمَارَةِ لَخَلِیقاً، وَ إِنَّ ابْنَهُ مِنْ بَعْدِهِ لَخَلِیقٌ لِلْإِمَارَةِ، وَ إِنْ (1) کَانَ لَمِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیَّ فَاسْتَوْصُوا بِهِ خَیْراً فَإِنَّهُ مِنْ خِیَارِکُمْ.
ثُمَّ نَزَلَ فَدَخَلَ بَیْتَهُ، وَ ذَلِکَ یَوْمُ السَّبْتِ لِعَشْرٍ خَلَوْنَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ، وَ جَاءَ الْمُسْلِمُونَ الَّذِینَ یَخْرُجُونَ مَعَ أُسَامَةَ یُوَدِّعُونَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَمْضُونَ إِلَی الْعَسْکَرِ بِالْجُرْفِ، وَ ثَقُلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْأَحَدِ اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَعُهُ، فَدَخَلَ أُسَامَةُ مِنْ مُعَسْکَرِهِ وَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُغْمًی عَلَیْهِ، وَ فِی رِوَایَةٍ: قَدْ أَصْمَتَ وَ هُوَ لَا یَتَکَلَّمُ فَطَأْطَأَ رَأْسَهُ فَقَبَّلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَجَعَلَ یَرْفَعُ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ یَضَعُهُمَا عَلَی أُسَامَةَ. قَالَ: فَعَرَفْتُ أَنَّهُ یَدْعُو لِی، وَ رَجَعَ أُسَامَةُ إِلَی مُعَسْکَرِهِ، فَأَمَرَ النَّاسَ بِالرَّحِیلِ، فَبَیْنَا هُوَ یُرِیدُ الرُّکُوبَ إِذَا رَسُولُ أُمِّهِ- أُمِّ أَیْمَنَ- قَدْ جَاءَهُ یَقُولُ:
إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمُوتُ .. إِلَی آخِرِ الْقِصَّةِ.
وَ ذَکَرَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (2)
أَنَّ فِی الْمُحَرَّمِ مِنْ سَنَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ ضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعْثاً إِلَی الشَّامِ وَ أَمِیرُهُمْ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ .. وَ ذَکَرَ بَعْضَ مَا مَرَّ، وَ صَرَّحَ بِأَنَّهُ کَانَ مِنْهُمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، قَالَ: وَ هُمَا ثَبَّتَا (3) النَّاسَ عَلَی الرِّضَا
ص: 429
برای آن جنگ دعوت شدند، در میان آن ابوبکر و عمر و سعد بن ابی وقاص و سعید بن زید و ابوعبیده و قتادة بن نعمان بودند، گروهی گفتند: او این پسر بچه را بر مهاجرین پیشگام در اسلام، حاکم کرده است؟ به همین خاطر رسول خدا بسیار خشمگین شده و خارج شد درحالیکه بر سر مبارکشان دستمالی بسته بود و بر ایشان جامهای بود. پیامبر بالای منبر رفت و حمد و سپاس خداوند را گفت، سپس فرمود: اما بعد، ای مردم، این چه سخنی است که از شما درباره منصوب کردن اسامه به عنوان فرمانده به من رسیده است؟ همانگونه در مامور کردن پدر او قبلا ایراد گرفتید، در منصوب کردن او هم ایراد می گیرید!، به خدا سوگند، که او به فرمانروایی شایسته است. فرزند او پس از وی به فرماندهی سزاوار است، و او از دوست داشتنیترین مردم برای من است، پس سفارش من درباره او را بپذیرید که خیر شما در آن است، زیرا او بهترین شما است.
سپس پیامبر از منبر پایین آمده وارد خانه خود شدند، و آن روز یکشنبه بیستم ربیع الاول بود، و مسلمانانی که به همراه اسامه خارج میشدند آمدند و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وداع کردند و به طرف سپاه که در جُرف بود، رهسپار شدند. رسول خدا بیهوش شدند. چون روز یکشنبه فرا رسید، درد پیامبر شدت یافت، پس اسامه از طرف اردوگاهش آمد و بر حضرت که بیهوش بودند، داخل شد، (و در روایتی دیگر: سکوت کرد و سخن نمیگفت) اسامه سرش را به زیر انداخت و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را بوسید و شروع کردند به این که دستان مبارکشان را به طرف آسمان بلند میکردند و سپس دستهایشان را به روی اسامه میگذاشتند. اسامه میگوید: دانستم که پیامبر برای من دعا میکنند. اسامه به اردوگاه خود برگشت و به مردم دستور حرکت داد، درحالیکه او میخواست سوار شود، ناگهان فرستاده مادرش - ام ایمن - آمد و گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در حال احتضارند... تا آخر داستان.
و ابن اثیر در«الکامل(1)»
ذکر میکند که در محرم سال 11 هجری، گروهی را به سوی شام روانه کردند که فرمانده آنها اسامة بن زید بود... ابن اثیر بعضی آنچه را گذشت ذکر میکند و تصریح میکند که ابوبکر و عمر جزو آن گروه بودند، و میگوید: و آن دو رضایت خود از
ص: 429
بِإِمَارَةِ أُسَامَةَ.
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ النَّهْجِ (1)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَیَّارٍ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ کَثِیرٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (2) بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ (3)
، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَرَضِ مَوْتِهِ أَمَرَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ عَلَی جَیْشٍ فِیهِ جُلَّةُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، مِنْهُمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ، وَ أَمَرَهُ أَنْ یُغِیرَ عَلَی مُؤْتَةَ حَیْثُ قُتِلَ أَبُوهُ زَیْدٌ، وَ أَنْ یغزوا [یَغْزُوَ] وَادِیَ فِلَسْطِینَ، فَتَثَاقَلَ أُسَامَةُ وَ تَثَاقَلَ الْجَیْشُ بِتَثَاقُلِهِ، وَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَثْقُلُ (4) وَ یَخِفُّ وَ یُؤَکِّدُ الْقَوْلَ فِی تَنْفِیذِ ذَلِکَ الْبَعْثِ، حَتَّی قَالَ لَهُ أُسَامَةُ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی! أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَمْکُثَ أَیَّاماً حَتَّی یَشْفِیَکَ اللَّهُ تَعَالَی. فَقَالَ: اخْرُجْ وَ سِرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ تَعَالَی. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ! إِنِّی إِنْ خَرَجْتُ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ خَرَجْتُ وَ فِی قَلْبِی قَرْحَةٌ مِنْکَ. فَقَالَ:
سِرْ عَلَی النَّصْرِ وَ الْعَافِیَةِ. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ! إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَسْأَلَ عَنْکَ الرُّکْبَانَ. فَقَالَ: أَنْفِذْ لِمَا أَمَرْتُکَ بِهِ .. ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَامَ أُسَامَةُ فَجَهَّزَ (5) لِلْخُرُوجِ، فَلَمَّا أَفَاقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَأَلَ عَنْ أُسَامَةَ وَ الْبَعْثِ، فَأُخْبِرَ أَنَّهُمْ یَتَجَهَّزُونَ، فَجَعَلَ یَقُولُ: أَنْفِذُوا جَیْشَ (6) أُسَامَةَ،
ص: 430
فرماندهی اسامه را بر مردم ثابت کردند.
و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(1)،
از احمد بن عبدالعزیز جوهری، از احمد بن سیار، از سعید بن کثیر، از عبدالله بن عبدالله بن عبدالرحمن روایت میکند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در بیماریای که منجر به فوتشان شد، اسامة بن زید حارثه را به فرماندهی سپاهی منصوب کرد که همه مهاجرین و انصار در آن سپاه بودند، از جمله آنها ابوبکر و عمر و ابو عبیدة بن جراح و عبدالرحمن بن عوف و طلحه و زبیر حضور داشتند؛ و به اسامه دستور داد که بر مؤته، جایی که پدرش، زید، شهید شده بود حمله کند، و سرزمین فلسطین را بگشاید؛ ولی اسامه درنگ کرد و به همراه او سپاه هم درنگ کرد و حرکت نکرد، و بیماری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گاهی شدت مییافت و گاهی آرام میشد و پیوسته به تجهیز و آماده کردن سپاه تاکید میکرد، تا اینکه اسامه به پیامبر صلَّی الله علیه و آله عرض کرد: پدر و مادرم فدایتان شود، آیا اجازه میدهید چند روز بمانیم تا خداوند متعال شما را شفا دهد؟ پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: خارج شو. به برکت خداوند بلند مرتبه حرکت کن. اسامه عرض کرد: ای رسول خدا، چگونه به سوی شام بروم حال آنکه شما در این حال هستید و قلبم به خاطر شما دردمند است. حضرت فرمود: به امید پیروزی و عافیت حرکت کن. اسامه باز عرض کرد: ای رسول خدا، ناپسند میدانم که از کاروانها در باره شما بپرسم. حضرت فرمود: آنچه را به تو دستور دادم اجرا کن. سپس پیامبر صلَّی الله علیه و آله بیهوش شدند، اسامه برخاست و برای رفتن آماده شد. چون پیامبر به هوش آمدند، از اسامه و سپاه پرسیدند. به حضرت خبر دادند که آنها در حال آماده شدن هستند، پیامبر پیوسته میفرمود: به سپاه اسامه
ص: 430
لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ .. وَ یُکَرِّرُ (1) ذَلِکَ، فَخَرَجَ أُسَامَةُ وَ اللِّوَاءُ عَلَی رَأْسِهِ وَ الصَّحَابَةُ بَیْنَ یَدَیْهِ، حَتَّی إِذَا کَانَ بِالْجُرْفِ نَزَلَ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَکْثَرُ الْمُهَاجِرِینَ، وَ مِنَ الْأَنْصَارِ: أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ (2) وَ بِشْرُ (3) بْنُ سَعْدٍ .. وَ غَیْرُهُمْ مِنَ الْوُجُوهِ، فَجَاءَهُ رَسُولُ أُمِّ أَیْمَنَ یَقُولُ لَهُ: ادْخُلْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَمُوتُ، فَقَامَ مِنْ فَوْرِهِ فَدَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ اللِّوَاءُ مَعَهُ، فَجَاءَ بِهِ حَتَّی رَکَزَهُ بِبَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ مَاتَ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ، قَالَ: فَمَا کَانَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یُخَاطِبَانِ أُسَامَةَ إِلَی أَنْ مَاتَ إِلَّا بِ: الْأَمِیرِ.
وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی الْمُسْتَرْشِدِ (4)
عَلَی مَا حَکَاهُ فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (5)
أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الصَّحَابَةِ کَرِهُوا إِمَارَةَ (6) أُسَامَةَ فَبَلَغَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذَلِکَ فَخَطَبَ وَ أَوْصَی (7) ثُمَّ دَخَلَ بَیْتَهُ، وَ جَاءَ الْمُسْلِمُونَ یُوَدِّعُونَهُ فَیَلْحَقُونَ (8) بِأُسَامَةَ، وَ فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ، وَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: أَنْفِذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ، فَلَمَّا بَلَغَ الْجُرْفَ بَعَثَتْ أُمُّ أُسَامَةَ- وَ هِیَ أُمُّ أَیْمَنَ- أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمُوتُ، فَاضْطَرَبَ الْقَوْمُ وَ امْتَنَعُوا عَلَیْهِ وَ لَمْ یُنْفِذُوا لِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ثُمَّ بَایَعُوا لِأَبِی بَکْرٍ قَبْلَ دَفْنِهِ.
وَ قَالَ فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (9)
أَیْضاً- أَسْنَدَ الْجَوْهَرِیُّ فِی کِتَابِ السَّقِیفَةِ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ کَانَا فِیهِ.
ص: 431
بپیوندید، هرکه از آن جا بماند خداوند او را لعنت کند، و آن را تکرار میکردند. اسامه درحالیکه پرچم فرماندهی سپاه در دست او بود و صحابه در رکابش بودند، حرکت کرد. همینکه به منطقه جُرْف رسید و در آنجا فرود آمد، و به همراه او ابوبکر و عمر و بسیاری از مهاجرین حضور داشتند و از انصار: اُسید بن حضیر و بشیر بن سعد و دیگر بزرگان آنها بودند، فرستاده مادرش ام ایمن نزد او آمد و گفت: داخل مدینه شو که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در حال احتضار است. اسامه فورا برخاست وارد مدینه شد، و پرچم را به همراه خود آورد تا اینکه بر در خانه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله زد و پیامبر هم در آن لحظه از دنیا رفتند. میگوید: ابوبکر و عمر، تا هنگام مرگ اسامه، او را به اسم امیر خطاب میکردند.
و طبرسی در «المسترشد(1)»
- همانند آنچه در «الصراط المستقیم(2)»
آمده است - روایت می کند که گروهی از صحابه از فرماندهی اسامه ناراضی بودند. این خبر به پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسید، پیامبر هم بر مردم خطبه خواند و آنها را سفارش کرد، سپس وارد خانه خود شدند، و مسلمانان نزد ایشان آمده و با حضرت خداحافظی میکردند و به اسامه پیوستند؛ و در بین آنها ابوبکر و عمر حضور داشتند. پیامبر صلَّی الله علیه و آله میفرمود: به سپاه اسامه بپیوندید، هنگامی که سپاه به منطقه جُرْف رسید، پیک مادر اسامه که ام ایمن بود خبر داد که پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حال احتضار است، مردم مضطرب شدند و از اطاعت اسامه سرباز زده و فرمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را پیروی نکردند و قبل از دفن پیامبر با ابوبکر بیعت کردند.
و همچنین بیاضی در «الصراط المستقیم»(3)
میگوید: جوهری در کتاب «السقیفه» به سند خود آورده است که ابوبکر و عمر در سپاه اسامه بودند.
ص: 431
و قال (1): حدّث الواقدی، عن ابن أبی الزیاد (2)، عن هشام بن عروة أنّ أباه قال: کان فیهم أبو بکر.
- قال: و حدّث- أیضا- مثله، عن محمد بن عبد اللّه بن عمر.
- و ذکره البلاذری فی تاریخه، و الزهری، و هلال بن عامر، و محمد بن إسحاق، و جابر، عن الباقر علیه السلام. و- محمد بن أسامة، عن أمیّة (3). و نقلت الرواة أنّهما کانا فی حال خلافتهما یسلّمان علی أسامة بالإمرة.
وَ فِی کِتَابِ الْعِقْدِ (4): اخْتَصَمَ أُسَامَةُ وَ ابْنُ عُثْمَانَ فِی حَائِطٍ، فَافْتَخَرَ ابْنُ عُثْمَانَ، فَقَالَ أُسَامَةُ: أَنَا أَمِیرٌ عَلَی أَبِیکَ وَ صَاحِبَیْهِ (5)، أَ فَإِیَّایَ تُفَاخِرُ؟!، وَ لَمَّا بَعَثَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی أُسَامَةَ یُخْبِرُهُ بِخِلَافَتِهِ (6)، قَالَ: أَنَا وَ مَنْ مَعِی مَا وَلَّیْنَاکَ أَمْرَنَا، وَ لَمْ یَعْزِلْنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْکُمَا، وَ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ بِغَیْرِ إِذْنِی رَجَعْتُمَا، وَ مَا خَفِیَ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَوْضِعٌ، وَ قَدْ وَلَّانِی عَلَیْکُمَا وَ لَمْ یُوَلِّکُمَا، فَهَمَّ الْأَوَّلُ أَنْ یَخْلَعَ نَفْسَهُ فَنَهَاهُ الثَّانِی، فَرَجَعَ أُسَامَةُ وَ وَقَفَ بِبَابِ الْمَسْجِدِ وَ صَاحَ: یَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ! عَجَباً لِرَجُلٍ اسْتَعْمَلَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَعَزَلَنِی وَ تَأَمَّرَ عَلَیَّ (7)، انْتَهَی کَلَامُهُ.
وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْکَرِیمِ الشَّهْرَسْتَانِیُّ فِی کِتَابِ الْمِلَلِ وَ النِّحَلِ (8)
عِنْدَ ذِکْرِ الِاخْتِلَافَاتِ الْوَاقِعَةِ فِی مَرَضِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ-: الْخِلَافُ الثَّانِی: أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: جَهِّزُوا جَیْشَ أُسَامَةَ، لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ جَیْشِ
ص: 432
بیاضی میگوید(1):
همانند این سخن را از محمد بن عبدالله بن عمر نقل میکند و بلاذری در تاریخ خود و جوهری و هلال بن عامر و محمد بن اسحاق و جابر از امام باقرعلیه السلام ذکر کردهاند، و محمد بن اسامه، از امیّه آن را روایت کرده است. راویان نقل کردهاند که آن دو در زمان خلافتشان بر اسامه به عنوان امیر و فرمانده سلام میکردند.
و در کتاب «العقد الفرید» آمده است: اسامه و ابن عثمان بر سر دیواری نزاع کردند، ابن عثمان بر او فخر فروخت، اسامه هم گفت: من بر پدرت و دو رفیقش امیر هستم، پس با من مفاخره میکنی؟ و هنگامیکه ابوبکر اسامه را از خلافت خود باخبر کرد، اسامه گفت: من و همراهانم تو را بر کار خود امیر نکردهایم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم مرا از فرماندهی بر شما دو نفر عزل نکرده است، تو و رفیقت بدون اجازه من سپاه را ترک کردهاید و هیچ موضعی بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پنهان نبود، ایشان مرا بر شما امیر قرار داد نه شما را. اولی میخواست خود را خلع کند که دومی او را از آن بازداشت، پس اسامه برگشت و در مقابل مسجد رسول خدا ایستاد و فریاد زد: ای مسلمانان، شگفتا از مردی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مرا بر او حاکم و فرمانده قرار داد و او مرا عزل میکند و به من دستور میدهد! سخن ابن عبد ربه تمام شد.
و محمد بن عبدالکریم شهرستانی در کتاب «الملل و النِحَل(2)» به هنگام ذکر اختلافات پیش آمده در بیماری پیامبر صلَّی الله علیه و آله میگوید: اختلاف دوم در اینکه رسول خدا فرمود: به سپاه اسامه بپیوندید، و هرکه از سپاه او جا بماند خداوند او را لعنت کند.
ص: 432
أُسَامَةَ (1). فَقَالَ: قَوْمٌ (2) یَجِبُ عَلَیْنَا امْتِثَالُ أَمْرِهِ، وَ أُسَامَةُ قَدْ بَرَزَ مِنَ الْمَدِینَةِ. وَ قَالَ قَوْمٌ: قَدِ اشْتَدَّ مَرَضُ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَا تَسَعُ قُلُوبُنَا لِمُفَارَقَتِهِ وَ الْحَالُ (3) هَذِهِ، فَنَصْبِرُ حَتَّی نُبْصِرَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَکُونُ مِنْ أَمْرِهِ؟، انْتَهَی.
و صرّح صاحب روضة الأحباب (4)، بأنّ أبا بکر و عمر و عثمان کانوا من جیش أسامة.
وَ قَالَ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْإِرْشَادِ (5): لَمَّا تَحَقَّقَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ دُنُوِّ أَجَلِهِ مَا کَانَ قَدَّمَ (6) الذِّکْرَ بِهِ لِأُمَّتِهِ، فَجَعَلَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُومُ مَقَاماً بَعْدَ مَقَامٍ فِی الْمُسْلِمِینَ یُحَذِّرُهُمُ الْفِتْنَةَ بَعْدَهُ وَ الْخِلَافَ عَلَیْهِ، وَ یُؤَکِّدُ وِصَاءَتَهُمْ (7) بِالتَّمَسُّکِ بِسُنَّتِهِ (8) وَ الْإِجْمَاعِ عَلَیْهَا وَ الْوِفَاقِ، وَ یَحُثُّهُمْ عَلَی الِاقْتِدَاءِ بِعِتْرَتِهِ وَ الطَّاعَةِ لَهُمْ وَ النُّصْرَةِ وَ الْحِرَاسَةِ وَ الِاعْتِصَامِ بِهِمْ فِی الدِّینِ، وَ یَزْجُرُهُمْ
ص: 433
گروهی گفتند: بایستی از فرمان پیامبر اطاعت کنیم و اسامه از مدینه خارج شده است. و گروهی دیگر گفتند: بیماری پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافته و از دوری او دلتنگ میشویم و وضعیت پبامبر اینگونه است، پس صبر میکنیم ببینیم چه پیش خواهد آمد؟ تمام .
صاحب کتاب «روضة الأحباب(1)»
تصریح میکند که ابوبکر و عمر و عثمان جزو سپاه اسامه بودند. و شیخ مفید - قدس الله روحه - در کتاب «الارشاد(2)»
میگوید: زمانیکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خبر نزدیک شدن مرگ خویش را به امت خود خبر داد، و در هر مجلسی که در میان مسلمانان بر پا می شد حضرت بر میخاست و آنها را از فتنه و نافرمانی خود بعد از خودش بر حذر میداشت، و آنها را به چنگ زدن به سنت خود و اجماع بر آن و پایبندی به آن سفارش میکرد و آنها را بر پیروی و اطاعت و نصرت و نگهبانی از اهل بیت خویش و رجوع به آنها در امر دین تشویق میکرد
ص: 433
عَنِ الِاخْتِلَافِ (1) وَ الِارْتِدَادِ .. وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی (2) قَوْلِهِ: ثُمَّ إِنَّهُ عَقَدَ لِأُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ (3) الْإِمْرَةَ، وَ أَمَرَهُ وَ نَدَبَهُ أَنْ یَخْرُجَ بِجُمْهُورِ الْأُمَّةِ إِلَی حَیْثُ أُصِیبَ أَبُوهُ مِنْ بِلَادِ الرُّومِ، وَ اجْتَمَعَ رَأْیُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی إِخْرَاجِ جَمَاعَةٍ مِنْ مُقَدَّمِی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فِی مُعَسْکَرِهِ- حَتَّی لَا یَبْقَی فِی الْمَدِینَةِ عِنْدَ وَفَاتِهِ مَنْ یَخْتَلِفُ فِی الرِّئَاسَةِ، وَ یَطْمَعُ فِی التَّقَدُّمِ عَلَی النَّاسِ بِالْإِمَارَةِ- لِیَسْتَتِبَّ (4) الْأَمْرُ بَعْدَهُ لِمَنِ اسْتَخْلَفَهُ مِنْ بَعْدِهِ، وَ لَا یُنَازِعَهُ فِی حَقِّهِ مُنَازِعٌ، فَعَقَدَ لَهُ الْإِمْرَةَ عَلَی مَا ذَکَرْنَاهُ، وَ جَدَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی إِخْرَاجِهِمْ، وَ أَمَرَ أُسَامَةَ بِالْبُرُوزِ عَنِ الْمَدِینَةِ بِعَسْکَرِهِ (5) إِلَی الْجُرْفِ، وَ حَثَّ النَّاسَ عَلَی الْخُرُوجِ إِلَیْهِ، وَ الْمَسِیرِ مَعَهُ وَ حذوهم [حَذَّرَهُمْ] (6) مِنَ التَّلَوُّمِ وَ الْإِبْطَاءِ عَنْهُ، فَبَیْنَا (7) هُوَ فِی ذَلِکَ إِذْ عَرَضَتْ لَهُ الشَّکَاةُ الَّتِی تُوُفِّیَ فِیهَا .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ: وَ اسْتَمَرَّ الْمَرَضُ بِهِ أَیَّاماً وَ ثَقُلَ، فَجَاءَ بِلَالٌ عِنْدَ صَلَاةِ الصُّبْحِ- وَ رَسُولُ اللَّهِ مَغْمُورٌ بِالْمَرَضِ-، فَنَادَی: الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ، فَأُوذِنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِنِدَائِهِ، فَقَالَ: یُصَلِّی بِالنَّاسِ بَعْضُهُمْ فَإِنِّی مَشْغُولٌ بِنَفْسِی، فَقَالَتْ عَائِشَةُ:
مُرُوا أَبَا بَکْرٍ، وَ قَالَتْ حَفْصَةُ: مُرُوا عُمَرَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- حِینَ سَمِعَ کَلَامَهُمَا، وَ رَأَی حِرْصَ کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا عَلَی التَّنْوِیهِ (8) بِأَبِیهَا، وَ افْتِتَانِهِمَا بِذَلِکَ، وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیٌّ-: اکْفُفْنَ فَإِنَّکُنَّ کَصُوَیْحِبَاتِ یُوسُفَ،
ص: 434
و آنها را از اختلاف و رویگردانی از دستوراتش منع مینمود... و ادامه میدهد تا به این سخن خود میرسد: سپس فرماندهی سپاه را به اسامة بن زید داد و دستور داد که با مسلمانان به همان جایی که پدرش کشته شده، برای جنگ با دشمنان به سوی بلاد روم برود. و رای حضرت صلَّی الله علیه و آله بر این شد که گروهی از بزرگان مهاجر و انصار را در لشکر او بفرستد؛ تا هنگام مرگش، کسی درباره زمامداری اختلاف نکند، و طمع به حکومت مسلمین نبندد و راه را برای آن کس که خود به جانشینی منصوب کرده (امام علی علیه السلام) هموار سازد و کسی درصدد نزاع با آن حضرت برنیاید. پس پرچم سرداری و فرماندهی جنگ را چنانچه گفتم به نام اسامه بست، و درباره بیرون کردن آنها از مدینه کوشش و سفارش نمود و به اسامه دستور داد با لشکر خود از مدینه بیرون برود و برای پیوستن دیگران در منطقه جُرْف بماند، و مردم را به بیرون رفتن و همراهیاش بر انگیخت و از درنگ کردن در مدینه و جا ماندن از سپاه او برحذر داشت. در این مدت کسالت آن حضرت که منجر به رحلتش شد پیش آمد، ... و حدیث را ادامه میدهد: و بیماری حضرت چند روزی ادامه یافت و شدیدتر شد، سپس بلال هنگام نماز صبح آمد، درحالیکه بیماری، حضرت را در خود فرو برده بود و ندا داد: وقت نماز است، خدایتان رحمت کند. صدای بلال را به گوش پیامبر رساندند، حضرت فرمود: امروز یکی دیگر با مردم نماز بخواند؛ زیرا من به خویش مشغولم و نمیتوانم نماز جماعت بخوانم. در این هنگام عایشه گفت: به ابوبکر بگویید، و حفصه گفت: به عمر بگویید. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هنگامیکه سخن آن دو را شنید و با اینکه هنوز ایشان زنده بود، طمع و حرص هر یک از آنها را برای خبر کردن پدر خود و دلبستگی آن دو را به این کار دید، فرمود: بس کنید؛ زیرا شما همانند زنانی هستید که با یوسف علیه السلام همدم بودند (به دنبال نفع و بهره خود هستید).
ص: 434
ثُمَّ قَامَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُبَادِراً خَوْفاً مِنْ تَقَدُّمِ أَحَدِ الرَّجُلَیْنِ، وَ قَدْ کَانَ أَمَرَهُمَا بِالْخُرُوجِ مَعَ أُسَامَةَ وَ لَمْ یَکُ عِنْدَهُ أَنَّهُمَا قَدْ تَخَلَّفَا، فَلَمَّا سَمِعَ مِنْ عَائِشَةَ وَ حَفْصَةَ مَا سَمِعَ عَلِمَ أَنَّهُمَا مُتَأَخِّرَانِ عَنْ أَمْرِهِ، فَبَدَرَ (1) لِکَفِّ الْفِتْنَةِ وَ إِزَالَةِ الشُّبْهَةِ، فَقَامَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ إِنَّهُ لَا یَسْتَقِلُّ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الضَّعْفِ- فَأَخَذَ بِیَدِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْفَضْلُ بْنُ عَبَّاسٍ، فَاعْتَمَدَ عَلَیْهِمَا وَ رِجْلَاهُ یَخُطَّانِ (2) الْأَرْضَ مِنَ الضَّعْفِ، فَلَمَّا خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَجَدَ أَبَا بَکْرٍ وَ (3) قَدْ سَبَقَ إِلَی الْمِحْرَابِ، فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ بِیَدِهِ أَنْ تَأَخَّرْ عَنْهُ، فَتَأَخَّرَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَقَامَهُ، فَقَامَ وَ کَبَّرَ (4) وَ ابْتَدَأَ الصَّلَاةَ الَّتِی کَانَ ابْتَدَأَهَا أَبُو بَکْرٍ، وَ لَمْ یَبْنِ عَلَی مَا مَضَی مِنْ فِعَالِهِ، فَلَمَّا سَلَّمَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ، وَ اسْتَدْعَی أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ جَمَاعَةً مِمَّنْ حَضَرَ الْمَسْجِدَ (5) مِنَ الْمُسْلِمِینَ، ثُمَّ قَالَ: أَ لَمْ آمُرْ (6) أَنْ تُنَفِّذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ؟!. فَقَالُوا:
بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) !. قَالَ: فَلِمَ تَأَخَّرْتُمْ عَنْ أَمْرِی؟!. قَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنِّی (7) خَرَجْتُ ثُمَّ رَجَعْتُ لِأُجَدِّدَ بِکَ عَهْداً. وَ قَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی لَمْ أَخْرُجْ، لِأَنَّنِی لَمْ أُحِبَّ أَنْ أَسْأَلَ عَنْکَ الرَّکْبَ. فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ:
نَفِّذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ .. یُکَرِّرُهَا ثَلَاثاً (8)..
إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ (9) فِی أَبْوَابِ وَفَاةِ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مع أخبار أخر أوردناها هناک، و قد تقدّم (10) فی هذا المجلد خبر
ص: 435
سپس حضرت صلَّی الله علیه و آله با شتاب برخاست و ترسید مبادا یکی از آن دو در نماز بر مردم پیشی گیرند، در صورتی که حضرت به آن دو دستور داده بود به همراه اسامه بیرون بروند و نمیدانست که آنها در مدینه ماندهاند و هنوز نرفتهاند و چون سخن عایشه و حفصه را شنید، دانست که در انجام دستور او سستی کردهاند. پس آن حضرت برای فرو نشاندن فتنه و برطرف ساختن شبهه مبادرت کرد و با اینکه از بیماری و ناتوانی نمیتوانست بایستد، برخاسته و دستهای مبارکش را حضرت علی بن ابی طالب و فضل بن عباس گرفته و بر آن دو تکیه کرد، درحالیکه پاهای خود را از ناتوانی به زمین میکشید. و چون به مسجد داخل شد، دید ابوبکر قبل از او خود را به محراب رسانده است، با دست مبارکش به او اشاره فرمود که از محراب عقب بایستد، پس ابوبکر عقب ایستاد و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به جای او ایستاد، پس تکبیر نماز گفت و نمازی را که ابوبکر شروع کرده بود از سر گرفت و دنباله نماز او را نگرفت.
چون سلام نماز را داد، به خانه خویش برگشت، و ابوبکر و عمر و گروهی از حاضران در مسجد را فراخواند، پس فرمود: مگر به شما دستور ندادم که با لشکر اسامه بیرون بروید؟ گفتند: چرا، ای رسول خدا گفتید. پیامبر فرمود: پس چرا از دستور من سرپیچی کردید؟ ابوبکر گفت: من بیرون رفتم ولی دوباره برگشتم تا یک بار دیگر شما را ببینم و تجدید عهدی کنم؛ و عمر گفت: ای رسول خدا، من بیرون نرفتم، زیرا دوست نداشتم وضع شما را از سوارانی که از مدینه میآیند، بپرسم. پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: به لشکر اسامه بپیوندید و از آن باز نمانید... و سه بار این سخن را تکرار فرمود(1)،
شیخ مفید حدیث را تا آخر آنچه در ابواب وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به همراه اخبار دیگری که آنجا آوردیم، ذکر شد، نقل میکند(2)؛ و در آن جلد، خبر
ص: 435
الصحیفة المشتمل علی تلک القصّة مفصّلا.
هذا ما یتعلّق بکونهم فی جیش أسامة و أمره (صلی الله علیه و آله) بالخروج و لعنه المتخلّف.
و أمّا عدم خروجهم و تخلّفهم فلا ینازع أحد فیه.
و أمّا أنّ فی (1) ذلک قادح (2) فی خلافتهم، فلأنّهم کانوا مأمورین لأسامة ما دام لم یتمّ غرض الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی إنفاذ الجیش، فلم یکن لأبی بکر الحکم علی أسامة، و الخلافة رئاسة عامّة تتضمّن الحکم علی الأمّة کافة بالاتّفاق، فبطل خلافة أبی بکر، و إذا بطل خلافته ثبت بطلان خلافة عمر لکونها بنصّ أبی بکر، و خلافة عثمان لابتنائها علی الشوری بأمر عمر.
و أیضا لو لم تبطل خلافة الأخیرین لزم خرق الإجماع المرکّب، و لأنّ ردّ کلام الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی وجهه- کما سبق- من أبی بکر و عمر و عدم الانقیاد لأمره بعد تکریره (3) الأمر إیذاء له صلّی اللّه علیه و آله، و قد قال اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (4)، و قال: وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (5)، و ذلک مع قطع النظر عن اللعن الصریح فی ذلک الأمر- کما اعترف به الشهرستانی (6)
و المستحقّ للّعن من اللّه و من رسوله لا یصلح للإمامة، و لو جوّزوا لعن خلفائهم صالحناهم علی ذلک و اتّسع الأمر علینا.
و أجاب قاضی القضاة فی المغنی: بأنّا لا نسلّم أنّ أبا بکر کان فی جیش
ص: 436
آن صحیفه و داستانش مفصل گفته شد(1).
و این خبر به حضور آنها در سپاه اسامه و دستور پیامبر صلَّی الله علیه و آله مبنی بر خروج و لعن ترک کننده سپاه مربوط میشود. ولی درباره عدم خروج آنها و جا ماندن از سپاه، هیچ کسی نزاع نمیکند. و در آن خبر عیب و ایرادی بر خلافت آنها وارد است، زیرا آنان تا زمانیکه هدف و مقصود رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از پیوستن به سپاه اسامه حاصل نشده بود، ماموران و سربازان اسامه بودند، و ابوبکر حق نداشت به اسامه دستور دهد؛ و خلافت، ریاستی است عمومی که حکم و رای تمام امت را به اتفاق در برمیگیرد، بنابراین خلافت ابوبکر باطل است، و چون خلافتش باطل است، بطلان خلافت عمر که به دستور ابوبکر بود ثابت میشود و همچنین خلافت عثمان که به دستور عمر بر اساس شورا بود، باطل میشود.
و همچنین اگر خلافت عمر و عثمان باطل نباشد، لازمه جهل مرکب همه آنهاست، زیرا رد کردن سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله همانگونه که از ابوبکر و عمر سر زد، و اطاعت نکردن از دستور او بعد از تکرار آن، آزار و اذیت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است، و خداوند عزّو جلّ میفرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ(2)»، {بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده.} و میفرماید:«وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ(3)»،
{و کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند، عذابی پر درد [در پیش] خواهند داشت.} و این درحالیاست که اگر از لعن صریح در آن کار، همانگونه که شهرستانی(4)
به آن اعتراف میکند، چشم پوشی کنیم، و آنکه مستحق لعن خدا و رسول اوست، شایسته امامت نمیباشد، و اگر آنها لعن خلفای خود را جایز بدانند، با آنها در آن باره مصالحه میکردیم و کار برما سخت نمیشد.
و قاضی القضات در «المغنی» جواب میدهد: اینکه ابوبکر در سپاه
ص: 436
أسامة (1)، و لم یسند منعه إلی روایة و خبر، و ذکر له بعض المتعصّبین (2) خبرا ضعیفا یدلّ بزعمه علی أنّه لم یکن فیه.
و قال ابن أبی الحدید (3): کثیر من المحدّثین یقولون کان أبو بکر من الجیش، و الأمر عندی فی هذا الموضع مشتبه، و التواریخ مختلفة (4).
و الجواب أنّ وروده فی روایاتهم- سیّما إذا کان جلّهم قائلین به مع اتّفاق روایاتنا علیه- یکفینا فی الاحتجاج و لا یضرّنا خلاف بعضهم.
و أمّا استناد صاحب المغنی (5) فی عدم کونه من الجیش بما حکاه عن أبی علی من أنّه لو کان أبو بکر من الجیش لما ولّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمر الصلاة فی مرضه مع تکریره أمر الجیش بالخروج و النفوذ (6)، فقد عرفت ما فی حکایة الصلاة من وجوه الفساد، مع أنّه لم یظهر من روایاتهم ترتیب بین الأمر بالتجهیز و الأمر بالصلاة، فلعلّ الأمر بالصلاة کان قبل الأمر بالخروج، أو کان فی أثناء تلک الحال، فلم یدلّ علی عدم کون أبی بکر من الجیش.
و یؤیّده ما رواه ابن أبی الحدید (7) من أنّه لم یجاوز آخر القوم الخندق حتّی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
و لو بنی الکلام علی ما رویناه، فبعد تسلیم الدلالة علی التأخّر ینهدم به بنیان ما أسّسه، إذ یظهر منها أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لمّا سمع صوت أبی بکر، و علم أنّه تأخّر عن أمره و لم یخرج، خرج متحاملا و أخّره عن المحراب و ابتدأ بالصلاة.
ص: 437
اسامه بود، آن را قبول نمیکنیم.(1)
قاضی القضات در کلام خود، به هیچ روایت و خبری استناد نکرده
است، و برخی از متعصبان(2)
خبر ضعیفی برای او نقل کرده که به زعم خودش، بر نبود ابوبکر در سپاه اسامه دلالت میکند.
و ابن ابی الحدید میگوید: بسیاری از راویان حدیث میگویند: ابوبکر جزو سپاه بود، ولی امر به نظر من در این جایگاه مشتبه شده است و تاریخها مختلفاند(3).
و در جواب باید گفت: در روایات آنها - به ویژه اینکه بسیاری از آنها برآن، با وجود متفق بودن روایتهای ما برآن، معتقدند - این خبر آمده و در احتجاج ما را کفایت میکند و اختلاف برخی از آنها هیچ ضرری را متوجه نمی سازد.
و اما استناد صاحب المغنی در عدم حضور ابوبکر در سپاه، به آنچه از ابوعلی نقل میکند که اگر ابوبکر جزو آن سپاه بود، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کار نماز خواندن بههنگام بیماریشان را با اینکه بارها دستور دادند سپاه خارج شود، به ابوبکر واگذار نمیکردند، شما جوانب فساد حکایت آن نماز را به خوبی میدانید، با اینکه از روایتهای آنها، ترتیبی بین فرمان به تجهیز سپاه و دستور نماز خواندن نمایان نیست. شاید امر به نماز قبل از دستور به خروج سپاه مردم از مدینه بوده، یا در اثنای آن هنگام بوده است، و بر عدم نبودن ابوبکر در سپاه دلالت نمیکند.
و آن گفته ما را، آنچه ابن ابی الحدید نقل میکند،(4) تایید مینماید که هنوز آخر سپاه و مردم از خندق نگذشته بودند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وفات نمودند .
و اگر سخن بنابر آنچه ما روایت کردیم باشد، بعد از صحت دلالت بر سرپیچی از فرمان پیامبر، اساس آنچه او بنیان گذاشته، با آن فرو میپاشد؛ زیرا از این روایت پیداست که چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله صدای ابوبکر را شنید و دانست که از دستور او نافرمانی کرده و با سپاه خارج نشده، به سختی و مشقت برای نماز خارج شد و او را از محراب کنار زد و خود نماز را شروع کرد.
ص: 437
ثم أجاب صاحب المغنی (1)
بعد تسلیم أنّه کان من الجیش- بأنّ الأمر لا یقتضی الفور، فلا یلزم من تأخّره أن یکون عاصیا (2).
و ردّ علیه السیّد رضی اللّه عنه فی الشافی (3): بأنّ المقصود بهذا الأمر الفور دون التراخی، أمّا من حیث مقتضی الأمر علی مذهب من یری (4) ذلک لغة، و أمّا شرعا (5)، من حیث وجدنا جمیع الأمّة من لدن الصحابة إلی هذا الوقت یحملون أوامره صلّی اللّه علیه و آله (6) علی الفور، و یطلبون فی تراخیها الأدلّة.
قال (7): علی أنّ فی قول أسامة: لم أکن لأسأل عنک الرکب (8) .. أوضح
ص: 438
سپس صاحب المغنی بعد از اینکه روایت حضور ابوبکر در سپاه اسامه را میپذیرد؛ جواب میدهد: آن دستور، سرعت و عجله را اقتضا نمیکند، و مستلزم این نیست که هر کس تاخیر کرده، عاصی و نافرمان باشد.
و سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی» پاسخ میدهد: مقصود از این امر، انجام دادن فوری و با تعجیل درآن، بدون تاخیر و دیر کردن است، خواه از جهت مقتضای امر، از نظر لغت - بنابر مذهب کسی که آن را از جهت لغت برای تعجیل میبیند - یا از جهت شرع، چنانکه میبینیم همه امت از زمان صحابه تا به امروز، اوامر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را بر فوری بودن آنها حمل میکنند، و برای تاخیر در آنها دلیل میخواهند.
سید میگوید: حقیقت این است که در این سخن اسامه: نخواستم درباره وضعیت شما از سوارانی که از مدینه میآمدند بپرسم، واضحترین دلیل بر این است که از فرمان رسول خداصلَّی الله علیه و آله، فوریت آن را فهمیده است؛ زیرا پرسیدن از آن سواران بعد از وفات پیامبر معنایی ندارد.
و اما سخن صاحب مغنی که پیامبر صلی الله علیه و آله تاخیر اسامه را زشت ندانست، قابل اعتنا نیست، و کدامین زشت دانستن رساتر از تکرار امر توسط پیامبر است، و سخن در موقعیتی زیاد میشود که از ماموریت و امر مهم روی برگردانده میشود و فکر کردن به چیزی جز آن را باز میدارد، و گاهی دستور دهنده با تکرار امر برای مامور و گاهی با ابزار دیگری، وی را توبیخ میکند .
و این مطلب(1)
را، استدلال صاحب المغنی بر عدم حضور ابوبکر در سپاه اسامه با فرمان به نماز که از ابو علی نقل میکند، تایید مینماید و مبتنی بودن آن بر فوری بودن این فرمان، آشکار است. و صاحب المغنی استدلال او را پذیرفته است. بنابراین، این خودداری با آن متناقض است.
مؤلف: از جمله قراین آشکار بر اینکه آنها از این فرمان، فوری بودن آن را فهمیدهاند، خارج شدن آنها از مدینه با وجود شدت مرض پیامبر صلَّی الله علیه و آله است؛ زیرا عادت اقتضا میکند که اگر راهی برای تاخیر در خروج از مدینه داشتند، حتی الامکان آن را به تاخیر می انداختند تا ببینند سرنوشت پیامبر صلَّی الله علیه و آله در آن بیماریش چه می شود، زیرا به دلیل مشغول داشتن دلهایشان و آزمندی آنها بر آگاهی از خوب شدن حضرت، و به خاطر اطلاع از وضعیت خلافت و ترسشان از وقوع فتنهها در مدینه، که در این صورت اموال و فرزندان آن ها که در مدینه جا گذاشته بودند، در معرض نابودی و هلاک قرار میگرفت، و حال آنکه عرب ها در پی خونخواهی از آنان بودند و کینههایشان را در دل عرب ها باقی گذاشته بودند. و به جانم سوگند، آنها خارج نشدند مگر اینکه عرصه برآنها تنگ شد، و فرمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله و تشویق آنها به نهایت رسید، و به شدت سرزنش و توبیخ شدند. و روایت جوهری که پیشتر ذکر شد، واضحترین دلیل بر این است که مراد پیامبر از آن فرمان، همان فوری بودن و تعجیل آن است، و خود ابن ابی الحدید اعتراف میکند که ظاهر در این موقعیت، همان چیزی است که سید مرتضی نقل کرده است؛ زیرا قرائن
ص: 439
دلیل علی أنّه عقل من الأمر الفور، لأنّ سؤال الرکب بعد الوفاة لا معنی له (1).
و أمّا قول صاحب الکتاب أنّه لم ینکر علی أسامة تأخّره فلیس بشی ء، و أیّ إنکار أبلغ من تکراره الأمر، و یزداده القول فی حال یشغل عن المهمّ و یقطع عن الفکر إلّا فیها، و قد (2) ینکر الآمر علی المأمور تارة بتکرّر (3) الأمر، و أخری بغیره.
و أیّده (4) بما حکاه صاحب المغنی عن أبی علی من الاستدلال علی عدم کون أبی بکر من الجیش بأمر الصلاة و ابتناؤه علی کون الأمر للفور واضح. و قد ارتضی صاحب المغنی استدلاله. فهذا المنع مناقض له.
أقول: (5): و من القرائن الواضحة علی أنّهم فهموا من هذا الأمر الفور خروجهم عن المدینة- مع شدّة مرضه صلّی اللّه علیه و آله- إذ العادة قاضیة بأنّه لو کان لهم سبیل إلی تأخیر الخروج حتّی یستعلموا مصیر الأمر فی مرضه صلّی اللّه علیه و آله لتوسّلوا إلیه بوسعهم، لاشتغال قلوبهم و حرصهم علی العلم ببرئه، و استعلام حال الخلافة، و لخوفهم من وقوع الفتن فی المدینة، و فیکون ما استخلفوه من الأموال و الأولاد معرضا للهلکة و الضیاع، و قد کانوا وتروا (6) العرب و أورثوهم الضغائن، و لعمری إنّهم ما خرجوا إلّا و قد ضاق الخناق علیهم، و بلغ أمره و حثّه صلّی اللّه علیه و آله لهم کلّ مبلغ، و نال التقریع و التوبیخ منهم کلّ منال، و ما سبق من روایة الجوهری واضح الدلالة علی أنّ المراد هو الفور و التعجیل، و قد اعترف ابن أبی الحدید (7) بأنّ الظاهر فی هذا الموضع صحّة ما ذکره السیّد، لأنّ قرائن
ص: 439
احوال نزد کسی که سیرهها و کتابهای تاریخ را میخواند، بر این دلالت میکند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آنها را به خروج فوری از مدینه و رهسپار شدن به سوی روم تشویق میکرد، تمام.
ولی حقیقت آن است که این تاخیر تنها زمانی به او نفع می رساند که ابوبکر به همراه سپاه خارج میشد، ولو بعد از مدتی، و حال آنکه احدی مطلقاً خروج او را نپذیرفتهاند .
سپس صاحب المغنی(1)بعد
از پذیرفتن اینکه ابوبکر جزو سپاه اسامه بوده، جواب میدهد که خطاب پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای تجهیز و پیوستن به سپاه، بایستی متوجه کسی باشد که بعد از پیامبر جانشین او شده و کار او را بر عهده میگیرد؛ زیرا آن از جمله خطاب ائمه است، و این خود اقتضا میکند که آن کسی که به اجرای فرمان مورد خطاب قرار گرفته، از جمله آن افراد نباشد.
سپس میگوید: و این به این معناست که درآن موقع امام تعیین نشده بود؛ زیرا اگر وجود داشت، پیامبر او را مورد خطاب قرار می داد، و تنها او را برای اجرای دستورش اختصاص میداد.
و ابن ابی الحدید اینگونه جواب میدهد که مخاطب در اینجا، یا خلیفه تعیین شده از سوی خدا و پیامبرش است، یا کسی است که امت او را انتخاب کردهاند، و یا سپاهی که به خروج مامور شده و یا همه حاضران: سپاه و دیگران، و یا گروهی که به دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، خارج از سپاه بودند؛ و در هر صورت، آنچه به آن دستور داده شده بود، یا پیوستن به سپاه در زمان حیات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود یا بعد از وفاتش و یا برای همیشه.
و اما اینکه مخاطب پیامبر صلَّی الله علیه و آله، خلیفه باشد، چه خلیفه تعیین شده توسط حضرت و چه خلیفه انتخاب شده توسط مردم و اینکه فرمان پیامبر پیوستن به سپاه در زمان حیات وی باشد، باطل است؛ زیرا خطاب حضرت به صورت جمع آمده؛ و دیگر اینکه خلیفه در زمان حیات پیامبر صلَّی الله علیه و آله، هیچ حکمی از جهت خلافت ندارد، و اینکه اگر مخاطب خود او بود، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در تاخیر سپاهیان از خروج، بر او عیب میگرفت نه بر خلیفه، و حال آنکه آنچه روایت شده، خلاف آن است.
در خصوص قسمت دوم که خطاب قراردادن کسی که امت او را بعد از وفات پیامبر انتخاب می کند به تجهیز سپاه در زمان حیات، معنایی ندارد و امری واضح است و همچنین مطلقاً صحیح نیست، و اگر بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای فرستادن و تجهیز سپاه مورد خطاب قرار میگرفت، پس اصحاب به دستور چه کسی در زمان حیات رسول صلَّی الله علیه و آله از مدینه خارج شدهاند؟ و برای چه، رسول خدا کسانی را که از سپاه جا مانده بودند توبیخ کرده و برآن عیب گرفتند و آنها را برای خارج شدن از مدینه تشویق نمودند؟ و همین گونه است اگر شخص مخاطب،
ص: 440
الأحوال عند من یقرأ السّیر و التواریخ (1) یدلّ علی أنّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله کان یحثّهم علی الخروج و المسیر، انتهی.
علی أنّ التراخی إنّما ینفع له إذا کان أبو بکر قد خرج فی الجیش و لو بعد حین، و لم یقل أحد بخروجه مطلقا.
ثم أجاب صاحب المغنی (2)
بعد تسلیمه کون أبی بکر من الجیش- بأنّ خطابه (صلی الله علیه و آله) بتنفیذ الجیش یجب أن یکون متوجّها إلی القائم بالأمر بعده، لأنّه من خطاب الأئمّة، و هذا یقتضی أن لا یکون المخاطب بالتنفیذ فی الجملة.
ثم قال: و هذا یدلّ علی أنّه لم یکن هناک إمام منصوص علیه، لأنّه لو کان لأقبل بالخطاب علیه، و خصّه بالأمر بالتنفیذ دون الجمیع.
و یرد علیه: أنّ المخاطب فی هذا المقام إمّا الخلیفة المنصوص علیه أو من یختاره الأمّة، و إمّا الجیش المأمور بالخروج، و إمّا جمیع الحاضرین- الجیش و غیرهم-، و إمّا الجماعة الخارجة من الجیش بأمره صلّی اللّه علیه و آله، و علی أیّ حال فالمأمور به إمّا إنفاذ الجیش حال حیاته صلّی اللّه علیه و آله أو بعد وفاته، أو مطلقا.
أمّا کون المخاطب الخلیفة- بقسمیه- مع کون المأمور به تنفیذ الجیش حال الحیاة فباطل، لورود الخطاب بلفظ الجمع، و لأنّه لا حکم للخلیفة فی حیاته صلّی اللّه علیه و آله من حیث الخلافة، و لأنّه لو کان المخاطب هو بعینه لأنکر الرسول صلّی اللّه علیه و آله تأخّر القوم عن الخروج علیه لا علی القوم، و المرویّ خلافه.
و یخصّ القسم الثانی بأنّه لا معنی لخطاب من یختاره الأمّة بعد الوفاة بالأمر بتنفیذ الجیش حال الحیاة، و هو واضح، و کذا علی الإطلاق، و لو خوطب بالتنفیذ بعد الوفاة فبأمر من خرج الأصحاب حال حیاته صلّی اللّه علیه و آله؟ و لما ذا ینکر صلّی اللّه علیه و آله تخلّف من تخلّف و یحثّهم علی الخروج؟! و کذا لو کان المخاطب
ص: 440
امام تعیین شده باشد.
و اگر مخاطب پیامبر فقط سپاه مأمور به خروج بود، بنابر آن سه قسم هر که در میان آنها بود، با جا ماندن از سپاه در زمان حیات پیامبر یا بعد از آن یا مطلقاً نافرمان میباشد و از رسول خدا سرپیچی کرده است، و به اعتراف افراد ثقه و مورد اعتماد آنها، ثابت شده است که ابوبکر جزو آن سپاهیان بود، و عصیان و نافرمانی او با جا ماندن از سپاه و ترک آن، بنابر یکی از آن وجوه ثابت شده است؛ هرچند این سخن، از سوی صاحب المغنی، بعد از پذیرفتن حضور ابوبکر در سپاه اسامه است، و چه بسا او از آن پذیرش برگشته و بر این دلیل خود اعتماد کرده است، که میبینید، و در این هنگام مراد از تنفیذ - در کلام پیامبر صلَّی الله علیه و آله یا تجهیز مطابق اختلاف روایتها - تمام کردن فرمان سپاه در رسیدن به جاییکه به آن دستور داده شده، می باشد. پس هر کدام ازآنها مکلف به خروج است، خروجی که شرطی برای تحقق فرمان و حاصل شدن اطاعت است، و با اجماع همه آنها در این شرط، غرض و هدف پیامبر حاصل میشود.
و فراموش نکنید که بخش دوم از این سه بخش، اگر چه مراد را اثبات میکند ولی باطل است؛ زیرا اگر فرمان و دستور پیامبر، خروج سپاهیان و مسلمانان از مدینه پس از وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، بیشک پیامبر را در سختی بیماری با وجود دلبستگی دلهای آنها برای دانستن عاقبت کار پیامبر و کار خلافت، ترک نمی کردند و مثل گذشته پیامبر را رها نمیکردند، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، خروج بازماندگان از سپاه را عیب نمیگرفت.
و اگر مخاطب همه حاضران بودند، در این صورت معنای تنفیذ و تجهیز این است که همه آنها در راستای تحقق فرمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، تمام تلاش و کوشش خود را به کار گیرند، و آنچه از سپاه خواسته میشود، خروج از مدینه است، و خواستن از دیگران، آماده کردن اسباب سپاهیان و تشویق آنها برای خارج شدن است، و انجام دادن هر آنچه که در آن شرط است و داخل در نیروی سپاه میشود؛ و هر کس آن امر را ترک کند عصیان کرده است؛ و هرکس همانند آن سه نفر در زمره سپاه بود، با دیرکردن و هرکه خارج شد با ترک آنچه که گذشت.
و اگر مخاطب، گروهی بودند که به خروج آنها با سپاهیان امر نشده است، همانگونه که از لفظ تنفیذ به صیغه جمع آشکار است؛ با وجود اینکه برخی فسادهایی که ذکر شد در آن وجود دارد، و بطلان همه اقسام آن، دردی را از صاحب المغنی دوا نمیکند؛ زیرا با آنچه که در پی اثبات آن است، یعنی این که خطاب متوجه بزرگان و رؤسا بوده، مخالف است، و مستلزم خارج شدن ابوبکر از کسانی که به آنها فرمان داده شده نیز نیست، و آن از جمله اموری است که کسی آن را نگفته است.
ص: 441
الإمام المنصوص.
و لو کان المخاطب هو الجیش المأمور بالخروج فعلی الأقسام الثلاثة یکون الداخل فیهم عاصیا بالتخلّف حال الحیاة أو بعدها أو مطلقا، و قد ثبت باعتراف الثقات عندهم دخول أبی بکر فی الجیش، فثبت عصیانه بالتخلّف علی أحد الوجوه، علی أنّ هذا الکلام من صاحب المغنی- بعد تسلیم کون أبی بکر من الجیش- و لعلّه رجع عن ذلک التسلیم معتمدا علی دلیله هذا، و هو کما تری، و حینئذ یکون المراد بالتنفیذ- فی کلامه صلّی اللّه علیه و آله أو التجهیز علی اختلاف الروایات- إتمام أمر الجیش فی بلوغه إلی حیث أمر به، فکلّ واحد منهم مکلّف بالخروج الذی هو شرط لتحقّق المأمور به و حصول الامتثال، و باجتماعهم فی ذلک یحصل الغرض.
و لا یذهب علیک أنّ القسم الثانی من هذه الثلاثة و إن کان مثبتا للمطلوب إلّا أنّه باطل، إذ لو کان المأمور به خروجهم بعد وفاته صلّی اللّه علیه و آله لما ترکوه فی شدّة المرض مع تعلّق القلوب باستعلام العاقبة فی أمره صلّی اللّه علیه و آله و أمر الخلافة و ما خلّفوه کما سبق، و لما أنکر صلّی اللّه علیه و آله خروج من تخلّف منهم.
و لو کان المخاطب جمیع من حضر فمعنی التنفیذ و التجهیز أن یبذل کلّ منهم جهده فی حصول المأمور به، فالمطلوب من الجیش الخروج، و من غیرهم تهیئة أسبابهم و حثّهم علیه، و فعل کلّ ما هو شرط فیه ممّا یدخل تحت طاقته و یعصی کلّ بترک ما أمر به، فمن کان داخلا فی الجیش کالثلاثة بالتخلّف و من خرج بترک ما سبق.
و لو کان المخاطب الجماعة التی لم تؤمر بالخروج فیهم، کما هو الأظهر من لفظ التنفیذ مع صیغة الجمع، فمع جریان بعض المفاسد السابقة فیه و بطلانه بأقسامه لا یغنی صاحب المغنی، إذ هو مخالف لما تعرّض لإثباته من کون الخطاب متوجّها إلی الأئمّة، و لا یلزم منه خروج أبی بکر عن المأمورین أیضا، و هو ممّا لم یقل به أحد.
ص: 441
و اگر بپذیریم که این خطاب متوجه غیر سپاهیان، چه امام باشد و چه دیگری است، باید بگوییم شکی نیست که این خطاب، خود فرمان خروج سپاه را در بردارد، بنابراین نافرمانی و عصیان کسانی که جزو آن سپاه بودند و جا ماندند، بر اساس این وجه لازم می آید. پس در هر صورت نافرمانی ابوبکر ثابت شد و سخن پاسخدهنده ردّ شد؟
و این گفته او: خطاب متوجه بزرگان و ائمه است. اگر مراد او، این باشد که فرمان به تجهیز سپاه جز بر بزرگان مناسب نمیباشد، ضعف و سستی آن را شناختید، و اگر منظورش این است که خطاب با صیغه جمع، جز به آنها متوجه نمیباشد، باید گفت، ظاهر آن نشان میدهد که آن برعکس است. مشروط بر اینکه ما اگر او را در این کار یاری دهیم، میگوییم: اگر ثابت شود که آن کسی که او را امام می پنداری جزو سپاه بوده، پس بعد از آنکه خطاب متوجه او شد، مامور به خروج از مدینه شده و با ترک آن نافرمانی کردهاست و معنای تنفیذ و تجهیز، آن چیزی است که پیشتر به آن اشاره شد.
و اگر بگویید که این خطاب بر این وجه فقط متوجه ائمه میشود و مستلزم خروج کسانی می شود که خطاب متوجّه به آنهاست، خواهیم گفت: بعد از اینکه ثابت شد ابوبکر جزو سپاه بود یا بعد از پذیرفتن آن، خود دلیلی بود بر اینکه شایسته این نبود که امت او را برای امامت برگزینند.
و اما رسیدن او با این - از این راه - به عدم تصریح، این ایراد بر آن متوجه میشود که خطاب به صیغه جمع با حمل بر ظاهر آن و توجّه به خطاب به امام مستلزم این است که امام، جماعت باشد، و حال آنکه کسی آن را نگفته است، و اگر با آن باب تاویل را باز کنی و آن را به کسی که با انتخاب آنها خلیفه می شود تاویل کنی، ما هم آن را به کسی برمیگردانیم که او را خلیفه پیامبرتان قرار دادم، با این حال، بطلان توجّه خطاب به خلیفه با دیگر اقسام آن را دریافتی.
مؤلف: سید مرتضی - رحمة الله - در در «الشافی(1)» و دیگر فاضلان(2)،
درباره این طعن به صورت سؤال و جواب و ردّ و تاکید زیاد بر آن، سخن گفتهاند، و ما به آنچه آوردهاند اکتفا کردیم تا از غرض حاصل از این کتاب خارج نشویم و همین مقدار که ذکر کردیم برای صاحبان خرد و اندیشه کافی است.
ص: 442
و لو سلّمنا توجّه هذا الخطاب إلی غیر الجیش إما (1) کان أو غیره، نقول لا ریب فی أنّه متضمّن لأمر الجیش بالخروج، فعصیان من تخلّف من الداخلین فیه لازم علی هذا الوجه، فعلی أیّ تقدیر ثبت عصیان أبی بکر و اندفع کلام المجیب.
و قوله: لأنّه من خطاب الأئمّة .. إن أراد به أنّ الأمر بالتنفیذ لا یصلح لغیر الأئمّة فقد عرفت ضعفه، و إن أراد أنّ الخطاب بصیغة الجمع لا یتوجّه إلی غیرهم، فالظاهر أنّ الأمر بالعکس، علی أنّا لو ساعدناه علی ذلک نقول: إذا ثبت کون من تزعمه إماما من الجیش فبعد توجّه الخطاب إلیه کان مأمورا بالخروج، عاصیا بترکه، و یکون معنی التنفیذ و التجهیز ما تقدّم، فإذا قلت بأنّ الخطاب علی هذا الوجه لا یتوجّه إلّا إلی الأئمّة و یستدعی بخروج من توجّه إلیه الخطاب، فبعد ثبوت أنّ أبا بکر کان من الجیش أو تسلیمه کان ذلک دلیلا علی أنّه لا یصلح لأن یختاره الأمّة للإمامة، و أمّا توصّله بذلک إلی عدم النصّ فیتوجّه علیه أنّ کون الخطاب بصیغة الجمع محمولا علی ظاهره مع توجّهه إلی الإمام یستلزم کون الإمام جماعة، و لم یقلّ به أحد، و لو فتحت به باب التأویل و أوّلته إلی من یصیر خلیفة باختیارکم أوّلناه إلی من جعلته خلیفة نبیّکم، مع أنّ توجّه الخطاب إلی الخلیفة قد عرفت بطلانه بأقسامه.
أقول: قد تکلّم السیّد رحمه اللّه فی الشافی (2) و غیره من الأفاضل (3) فی هذا الطعن سؤالا و جوابا و نقضا و إبراما بما لا مزید علیه، و اکتفینا بما أوردنا لئلّا نخرج عن الغرض المقصود من الکتاب، و کفی ما ذکرنا لأولی الألباب.
ص: 442
طعن سوم: آنچه در ماجرای فدک اتفاق افتاده است
و ما پیشتر در این باره به طور مفصل سخن گفتیم و دیگر نیاز به تکرار آن نیست.
طعن چهارم:
اینکه عمر بن خطاب با این که دوست و یاریکننده ابوبکر بود گفت: بیعت ابوبکر از روی فکر و عقل نبود، خداوند مسلمانان را از شر آن حفظ کند(1)، پس هر کس آن را تکرار کند او را بکشید.(2)
و چیزی بهتر از این سخن، او را در خطا و نکوهش به تصویر نمیکشد.
ص: 443
و قد تقدّم القول فیه مفصّلا فلا نعیده (1).
و قاضی القضات در «المغنی(1)»
درباره آن جواب میدهد: به خاطر یک سخن احتمالی، ترک چیزی که به ضرورت شناخته شده است، جایز نیست؛ و ظاهر حال عمر نشان میدهد که او ابوبکر را بزرگ میدارد و به امامت او معتقد و از بیعت با او راضی است، و این، آنچه را که ذکر کردهاند دفع میکند؛ زیرا کسی که چیزی را میپذیرد و با آن موافقت میکند، آن را خطا و لغزش نمیداند.
صاحب المغنی میگوید: و ابوعلی گفتهاست: «فلته»، لغزش و خطا نیست، بلکه آن به معنای ناگهانی است و چیزی که یکباره و بدون مشورت و اندیشه اتفاق بیفتد، و به این سخن شاعر استشهاد کرده است:
- هر کس همانند ضبیره قرشی از حوادث روزگار خود را در امان فرض کند، میمیرد، چرا که مرگ او، پیش از پیریاش به سراغ او آمده و مرگ او ناگهانی و یک دفعه بود.
یعنی ناگهانی و بدون مقدمه بود، و از ریاضی نقل شده است که عربها آخرین
ص: 444
التخطئة و الذمّ أوکد من ذلک.
و أجاب عنه قاضی القضاة فی المغنی (1): لا یجوز لقول محتمل ترک ما علم ضرورة، و معلوم (2) من حال عمر إعظام أبی بکر و القول بإمامته و الرضا ببیعته، و ذلک یمنع ممّا ذکروه، لأنّ المصوّب للشی ء لا یجوز أن یکون مخطّئا له.
قال: و قال أبو علی: إنّ (3) الفلتة لیست هی الزلّة و الخطیئة، بل هی البغتة و ما وقع فجأة من غیر (4) رویّة و لا مشاورة، و استشهد بقول الشاعر:
من یأمن الحدثان مثل ضبیرة القرشیّ ماتا*** سبقت منیّته المشیب و کان میتته افتلاتا(5) یعنی بغتة من غیر مقدّمة، و حکی عن الریاضی (6) إنّ العرب تسمّی آخر
ص: 444
روز از ماه شوال را فلته می گویند، از آن جهت که هرکسی که انتقام مقتول خود و طلب خود را نتواند بگیرد، آن را از دست میدهد؛ زیرا آنها چون وارد ماههای حرام میشدند، از مقتول خود خونخواهی نمیکردند و ذوالقعده هم از ماههای حرام است، بنابراین آن روز را فلته نامگذاری کردند؛ زیرا اگر در آن روز انتقام خود را میگرفتند، گویی آنچه را که نزدیک بود از دست بدهند، گرفتهاند... بنابراین مراد عمر از این کار، بیعت ابوبکر است که بعد از آنکه نزدیک بود از دست برود، به دست آورد.
و این که گفت: خداوند مسلمانان را از شرآن حفظ کند، دلیلی است بر صحت بیعت او؛ چون مراد از آن، این است که خداوند متعال، شر اختلاف در آن را دفع کند.
قاضی عبدالجبار میگوید(1):
و اما این سخن عمر که گفت: هر کس همانند آن کار را انجام داد، او را بکشید، مراد این است : هرکس بخواهد بدون مشورت و بدون افراد بیعت کند، که صحت بیعت را اثبات میکند، و بدون ضرورتی که منجر به فراخواندن برای آن بیعت باشد، و دستش را برای مسلمانان دراز کند تا آنها را هم به زور به بیعت خود وادار کند، آن شخص را بکشید؛ و اگر محتمل باشد، باید آن را بر معنایی حمل کنیم که ذکر کردیم و آن را به تکلف نگفتیم؛ زیرا این سخن عمر بر بیعت ابوبکر طعن وارد میکند،
ص: 445
یوم من شوال: فلتة، من حیث إنّ کلّ (1) من لم یدرک ثاره و طلبته (2) فیه فاته (3) لأنّهم کانوا إذا دخلوا فی الأشهر الحرم لا یطلبون الثار، و ذو القعدة من الأشهر الحرم، فسمّوا ذلک الیوم فلتة (4)، لأنّهم إذا أدرکوا (5) فیه ثارهم فقد أدرکوا ما کاد یفوتهم، فأراد عمر علی هذا أنّ بیعة أبی بکر تدارکها (6) بعد ما کادت تفوت.
و قوله: وقی اللّه شرّها .. دلیل علی تصویب البیعة (7)، لأنّ المراد بذلک أنّ اللّه تعالی (8) دفع شرّ الاختلاف فیها.
قال: (9) فأمّا قوله: فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه، فالمراد من عاد إلی أن یبایع من غیر (10) مشاورة و لا عدد یثبت صحّة البیعة به و لا ضرورة داعیة إلی البیعة (11) ثم بسط یده علی المسلمین لیدخلهم فی البیعة قهرا (12) فاقتلوه، و إذا احتمل ذلک وجب حمله علی المعنی الذی ذکرنا و لم نتکلّف (13) ذلک، لأنّ قول عمر یطعن فی بیعة أبی بکر
ص: 445
و نه اینکه سخنش حجت و دلیلی نزد مخالف باشد. ولی آن را دستاویز خود قرار دادند تا این توهّم را ایجاد کنند که مردم بیعت او را قبول نداشتند، و این که اولین کسی که آن بیعت را نکوهید، همان کسی است که آن را ایجاد کرد. گفته ابوعلی به پایان رسید.
و فخر رازی در «نهایة العقول» و شارح «المقاصد»(1) و شارح «المواقف»(2)
و کسانی که از اینها پیروی میکنند، پاسخی همانند این دادهاند.
و سید بزرگوار مرتضی - رضی الله عنه - در ردّ صاحب المغنی گفته است: علم ضروری که با رضایت عمر از بیعت با ابوبکر و از امامت او، به آن متوسل شدهای، حتما و بدون هیچ شبههای معلوم است که عمر از امامت او راضی بوده و این گونه نیست که کسی که از چیزی راضی باشد، به صحت آن باور و اعتقاد داشته باشد. زیرا بسیاری از مردم به چیزهایی راضی میشوند، از آن جهت که آن چیزها، آنچه را از آن شرتر و مفسدتر است دفع میکند، اگر چه آن چیزها را صواب و درست ندانند؛ و اگر اختیار داشته باشند، بیشک دیگری را بر میگزینند، و میدانیم که معاویه از بیعت یزید - خداوند او را لعنت کند - و ولایت عهدی او بعد از فوتش، راضی بود، ولی به آن و به صحت آن ایمان و اعتقاد نداشت؛ و عمر فقط به این خاطر به بیعت ابوبکر راضی شد تا بیعت او، مانع بیعت امیرمؤمنان علیه السلام شود، و اگر اختیار داشت، امکان آن بود که مصیر آن (خلافت) به سوی خود و به نفع او میشد و آن را برای خود ترجیح میداد و هموار میکرد؛ و اگر ادعا کند آنچه ضرورتا معلوم می باشد این است که عمر بیعت ابوبکر را پذیرفته است و اینکه ابوبکر بر امامت از او شایستهتر است، این ادعا به شدت از او ردّ میشود، و با این که چنین چیزی کمتر از او - منظورم عمر است - سر میزد، گفته ما را تأیید میکند .
و هَیثَم بن عدی از عبدالله بن عباس همدانی، از سعید
ص: 446
و لا أن (1) قوله حجّة عند المخالف، و لکن تعلّقوا به لیوهموا أنّ بیعته غیر متّفق علیه (2)، و أنّ أوّل من ذمّها من عقدها. انتهی ما ذکره أبو علی.
و بمثل هذا الجواب أجاب الفخر الرازی فی نهایة العقول، (3)، و شارح المقاصد (4)، و شارح المواقف (5) و من یحذو حذوهم.
و أورد السیّد الأجلّ (6) رضی اللّه عنه علی صاحب المغنی: بأنّ ما تعلّقت به من العلم الضروری برضا عمر ببیعة أبی بکر و إمامته .. فالمعلوم ضرورة بلا شبهة أنّه کان راضیا بإمامته، و لیس کلّ من رضی شیئا کان متدیّنا به معتقدا لصوابه، فإنّ کثیرا من الناس یرضون بأشیاء من حیث کانت دافعة لما هو أضرّ منها و إن کانوا لا یرونها صوابا، و لو ملکوا الاختیار لاختاروا غیرها، و قد علمنا أنّ معاویة کان راضیا ببیعة یزید لعنه اللّه و ولایته العهد من بعده، و لم یکن متدیّنا بذلک و معتقدا صحّته، و إنّما رضی عمر ببیعة أبی بکر من حیث کانت حاجزة عن بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام، و لو ملک الاختیار لکان مصیر الأمر إلیه آثر فی نفسه و أقرّ لعینه. فإن ادّعی أنّ المعلوم ضرورة تدیّن عمر ببیعة أبی بکر و أنّه أولی بالإمامة منه فهو مدفوع عن ذلک أشدّ دفع، مع أنّه قد کان یندر (7) منه- أعنی عمر- فی وقت بعد آخر ما یدلّ علی ما ذکرناه.
وَ قَدْ رَوَی الْهَیْثَمُ بْنُ عَدِیٍّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ (8) الْهَمْدَانِیِّ، عَنْ سَعِیدٍ
ص: 446
بن جُبیر روایت میکند که سعید گفت: نزد عبدالله بن عمر، از ابوبکر و عمر یاد میشد، در این هنگام، مردی گفت: به خدا سوگند، آنها خورشیدهای این امت و نور آنها بودند. عبدالله بن عمر به او گفت: تو چه میدانی - چگونه به چنین نتیجهای رسیدی -؟ آن مرد گفت: آیا آن دو با یکدیگر متحد نشدند؟ عبدالله بن عمر گفت: نه خیر، بلکه آن دو با یکدیگر اختلاف کردند، اگر میدانستید! شهادت میدهم روزی نزد پدرم بودم که به من دستور داد مردم را از دیدن او باز دارم، پس عبدالرحمن بن ابوبکر اجازه ورود به خانه خواست. پدرم گفت: او حشره ریز بدی است ولی به یقین از پدرش بهتر است. سخن پدرم مرا هراسان کرده و به شک انداخت، پس گفتم: پدرجان، عبدالرحمن از پدرش بهتر است؟ او گفت: کیست که از پدرش بهتر نیست، ای بیمادر! به او اجازه بده داخل شود. عبدالرحمن بر پدرم داخل شد و با او درباره حطئیه شاعر سخن گفت تا او را عفو کند، زیرا عمر او را به خاطر شعری که گفته بود، زندانی کرده بود. عمر گفت: خطئیه آدمی هرزه و پردهدری است، بگذار او را با حبس طولانی ادبش کنم. عبدالرحمن بر عمر اصرار کرد ولی او نپذیرفت. عبدالرحمن از نزد پدرم بیرون رفت و پدرم رو کرد به من و گفت : آیا تو تا به امروز، از پیشی گرفتن مردک احمق بنی تَمیم (قریش) بر من و از ظلم او نسبت به من غافل بودی؟ من گفتم: ای پدر، از آن خبر ندارم. پدرم گفت: ای پسرم، چه میتوانستی بدانی؟ من گفتم: به خدا سوگند، ابوبکر برای مردم از نور چشمهای آنها دوست داشتنیتر است. پدرم گفت: آری، بر خلاف میل پدرت و خشمش، این چنین است. من گفتم: پدرجان، آیا نمیخواهی از کرده او در میان مردم سخن بگویی تا حقیقت بر آنها آشکار شود. او گفت: چگونه میتوانم، حال آنکه خودت گفتی برای مردم از نور چشمانشان دوست داشتنیتر و عزیزتر است؟ در این صورت سر پدرت را با سنگ سوراخ سوراخ میکنند.
ص: 447
بْنِ جُبَیْرٍ، قَالَ: ذُکِرَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ، فَقَالَ رَجُلٌ: کَانَا وَ اللَّهِ شَمْسَیْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ نُورَیْهَا. فَقَالَ لَهُ ابْنُ عُمَرَ: وَ مَا یُدْرِیکَ؟. فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ:
أَ وَ لَیْسَ قَدِ ائْتَلَفَا؟. فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ: بَلِ اخْتَلَفَا لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ، وَ أَشْهَدُ أَنِّی کُنْتُ (1) عِنْدَ أَبِی یَوْماً وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَحْبِسَ (2) النَّاسَ عَنْهُ، فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ (3) عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ عُمَرُ: دُوَیْبَةُ سَوْءٍ وَ لَهُوَ خَیْرٌ مِنْ أَبِیهِ، فَأَوْجَسَنِی ذَلِکَ (4)، فَقُلْتُ: یَا أَبَتِ! عَبْدُ الرَّحْمَنِ خَیْرٌ مِنْ أَبِیهِ؟!. فَقَالَ (5): وَ مَنْ لَیْسَ خَیْراً مِنْ أَبِیهِ لَا أُمَّ لَکَ، ائْذَنْ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ، فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَکَلَّمَهُ فِی الْحُطَیْئَةِ الشَّاعِرِ أَنْ یَرْضَی عَنْهُ- وَ کَانَ عُمَرُ قَدْ حَبَسَهُ فِی شِعْرٍ قَالَهُ-، فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ الْحُطَیْئَةَ لَبَذِیٌّ فَدَعْنِی أُقَوِّمْهُ بِطُولِ الْحَبْسِ، فَأَلَحَّ عَلَیْهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ أَبَی عُمَرُ، وَ خَرَجَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَأَقْبَلَ عَلَیَّ أَبِی، فَقَالَ: أَ فِی غَفْلَةٍ أَنْتَ إِلَی یَوْمِکَ هَذَا عَمَّا (6) کَانَ مِنْ تَقَدُّمِ أُحَیْمِقِ بَنِی تَیْمٍ عَلَیَّ وَ ظُلْمِهِ لِی؟!. فَقُلْتُ: یَا أَبَتِ! لَا عِلْمَ لِی بِمَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ. فَقَالَ: یَا بُنَیَّ! وَ مَا عَسَیْتَ أَنْ تَعْلَمَ؟. فَقُلْتُ: وَ اللَّهِ لَهُوَ أَحَبُّ إِلَی النَّاسِ مِنْ ضِیَاءِ أَبْصَارِهِمْ. قَالَ:
إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ عَلَی زَعْمِ (7) أَبِیکَ وَ سَخَطِهِ. فَقُلْتُ: یَا أَبَتِ! أَ فَلَا تَحْکِی عَنْ فِعْلِهِ بِمَوْقِفٍ فِی النَّاسِ تُبَیِّنُ ذَلِکَ لَهُمْ. قَالَ: وَ کَیْفَ لِی بِذَلِکَ مَعَ مَا ذَکَرْتَ أَنَّهُ أَحَبُّ إِلَی النَّاسِ مِنْ ضِیَاءِ أَبْصَارِهِمْ؟ إِذَنْ یُرْضَخَ رَأْسُ أَبِیکَ بِالْجَنْدَلِ (8).
ص: 447
ابن عمر گفت: سپس پدرم - سوگند به خدا - به خود دل و جرأت داد، تا این که جسور شد و همینکه روز جمعه فرا رسید در میان مردم خطبه خواند، و گفت: ای مردم، بیعت ابوبکر ناگهانی و عجولانه بود، خداوند از شر آن حفظ کند، از این پس هر کس به همانند آن فرا خواند، او را بکشید .
و باز هَیثَم بن عدی از مجالد بن سعید روایت میکند که مجالد گفت: روزی نزد شعبی رفتم، میخواستم از او درباره چیزی بپرسم که از ابن مسعود به من رسیده بود. پس در مسجد محلهاش نزد او رفتم، گروهی در آنجا منتظر او بودند. سپس شعبی خارج شد. من به او نزدیک شدم و گفتم: خداوند تو را اصلاح کند! ابن مسعود میگفت: من سخنی را به کسانی که در اندازه عقل آنان نیست نمیگویم که اگر آن را بشنوند فتنه به پا شود. او گفت: آری، ابن مسعود آن را میگفت، و ابن عباس هم میگفت، و نزد ابن عباس خزانههای علم وجود داشت که آن را به اهل آنها میداد، و آن علم را از دیگران باز میداشت. درحالیکه ما صحبت میکردیم، ناگهان مردی از قبیله أزد آمد و نزد ما نشست و شروع کرد به سخن گفتن از ابوبکر و عمر، در این هنگام شعبی خندید و گفت: در سینه عمر کینهای از ابوبکر بود. مرد أزدی گفت: به خدا قسم، ما هرگز نه آن را از کسی دیده و نه شنیدهایم جز اینکه مردی مطیع و فرمانبردار از دیگری بود، و درباره عمر و ابوبکر جز به نیکی به چیز دیگری اعتقاد ندارم. پس شعبی به من رو کرد و گفت: این چیزی است که از آن درباره من پرسیدی، سپس به آن مرد رو کرد و گفت: ای برادر أزدی، با فلتهای که خداوند از شر آن حفظ کند چه میکنی؟ آیا دشمنی را میشناسی که درباره دشمنی دیگر چیزی بگوید و بخواهد آنچه را برای خود در میان مردم ساخته ویران کند، بیشتر [بدتر] از سخنی که عمر درباره ابوبکر گفت؟! آن مرد گفت: پناه بر خدا، ای اباعمرو، تو هم آن را میگویی؟ شعبی گفت: من آن را میگویم؟ خود عمر بن خطاب، نزد شاهدان گفت، پس میخواهی آن را بپذیر یا نپذیر. آن مرد خشمناک برخاست درحالیکه آهسته چیزی میگفت که من آن را نفهمیدم، مجالد
ص: 448
قَالَ ابْنُ عُمَرَ: ثُمَّ تَجَاسَرَ وَ اللَّهِ فَجَسَرَ فَمَا دَارَتِ الْجُمُعَةُ حَتَّی قَامَ خَطِیباً فِی النَّاسِ، فَقَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً وَقَی اللَّهُ شَرَّهَا فَمَنْ دَعَاکُمْ إِلَی مِثْلِهَا فَاقْتُلُوهُ.
و روی الهیثم بن عدی- أیضا-، عن مجالد بن سعید، قال: غدوت یوما إلی الشعبی- و إنّما أرید أن أسأله عن شی ء بلغنی عن ابن مسعود أنّه کان یقول-، فأتیته فی مسجد حیّة- و فی المسجد قوم ینتظرونه- فخرج، فتقرّبت إلیه (1)، و قلت: أصلحک اللّه! کان ابن مسعود یقول: ما کنت محدّثا قوما حدیثا لا یبلغه عقولهم إلّا کان لبعضهم فتنة؟. قال: نعم، قد کان ابن مسعود یقول ذلک.
و کان (2) ابن عباس یقوله أیضا، و کان عند ابن عباس دفائن علم یعطیها أهلها، و یصرفها عن غیرهم؟ فبینا نحن کذلک إذ أقبل رجل من الأزد فجلس إلینا فأخذنا فی ذکر أبی بکر و عمر، فضحک الشعبی و قال: لقد کان فی صدر عمر ضبّ علی أبی بکر. فقال الأزدی: و اللّه ما رأینا و لا سمعنا برجل قطّ کان أسلس قیادا لرجل و لا أقول (3) بالجمیل فیه من عمر فی أبی بکر، فأقبل علیّ الشعبی (4) فقال: هذا ممّا سألت عنه، ثم أقبل علی الرجل فقال: یا أخا الأزد! کیف تصنع بالفلتة التی وقی اللّه شرّها؟! أ تری عدوّا یقول فی عدوّ یرید (5) أن یهدم ما بنی لنفسه فی الناس أکثر من قول عمر فی أبی بکر. فقال الرجل: سبحان اللّه! یا أبا عمرو! و أنت تقول ذلک؟!. فقال الشعبی: أنا أقوله، قاله عمر بن الخطاب علی رءوس الأشهاد، فلمه أو دع! فنهض الرجل مغضبا و هو یهمهم (6) بشی ء لم أفهمه (7)، فقال مجالد:
ص: 448
میگوید: به شعبی گفتم: یقین دارم که این مرد سخنان تو را به گوش مردم خواهد رساند و در میان آنها پخش خواهد کرد. شعبی گفت: در این صورت، سوگند به خدا، به آن توجهی نخواهم کرد، چیزی که عمر بن خطاب بالای منبر بر مهاجرین و انصار گفت و به آن اعتنایی نکرد، من، به آن اعتنا کنم و بترسم؟ شما هم آن را میان مردم پخش کرده و بگویید .
و شریک بن عبدالله نَخَعی از محمد بن عمرو بن مرّة، از پدرش، از عبدالله بن سلمه، از ابوموسی اشعری نقل میکند که گفت: به همراه عمر بن خطاب به حج رفتم، وقتی رسیدم و مردم زیاد شدند، از چادر خود خارج شده بودم، و درپی عمر بودم که مغیرة بن شعبه مرا دید و همراهی کرد، سپس گفت: کجا میروی؟ من گفتم: نزد امیر المومنین عمر میروم، آیا تو هم نزد او میروی؟ گفت: آری. ابوموسی میگوید: با همدیگر به راه افتادیم و می خواستیم پیش عمر برویم، در راه بودیم که از ولایت و برعهده گرفتن خلافت و از یاری کردن اسلام و از قیام او به آنچه مردم آن را پذیرفته، سخن گفتیم. پس از آن درباره ابوبکر صحبت کردیم، به مغیره گفتم: چه سعادتی! به یقین ابوبکر به عمر توجه میکرد، گویی که جانشینی او بعد از خودش و جدّیت و تلاش و سختی کشیدن او را در راه اسلام را میدید. مغیره گفت: آری، اینگونه بود، اگر چه گروهی، ولایت عمر را نخواستند و میخواستند آن را از او بگیرند، ولی در این کار نتوانستند کاری از پیش ببرند. من به او گفتم: ای بیپدر! آن گروه چه کسانی بودند که آن را بر
ص: 449
فقلت للشعبی: ما أحسب هذا الرجل إلّا سینقل عنک هذا الکلام إلی الناس و یبثّه فیهم .. قال: إذا و اللّه لا أحفل به، و شی ء (1) لم یحفل به عمر بن الخطاب حین قام علی رءوس المهاجرین و الأنصار أحفل به أنا؟! و أنتم (2) أیضا فأذیعوه عنّی ما بدا لکم (3).
وَ رَوَی (4) شَرِیکُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ النَّخَعِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، قَالَ: حَجَجْتُ مَعَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَلَمَّا نَزَلْنَا وَ عَظُمَ النَّاسُ، خَرَجْتُ مِنْ رَحْلِی أُرِیدُ (5) عُمَرَ فَلَقِیَنِی مُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ فَرَافَقَنِی، ثُمَّ قَالَ: أَیْنَ تُرِیدُ؟. فَقُلْتُ: أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عُمَرَ (6)، فَهَلْ لَکَ؟. قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَانْطَلَقْنَا نُرِیدُ رَحْلَ عُمَرَ، فَإِنَّا لَفِی طَرِیقِنَا إِذْ ذَکَرْنَا تَوَلِّیَ عُمَرَ، وَ (7) قِیَامَهُ بِمَا هُوَ فِیهِ، وَ حِیَاطَتَهُ عَلَی الْإِسْلَامِ، وَ نُهُوضَهُ بِمَا قَبِلَهُ مِنْ ذَلِکَ، ثُمَّ خَرَجْنَا إِلَی ذِکْرِ أَبِی بَکْرٍ، فَقُلْتُ (8) لِلْمُغِیرَةِ، یَا لَکَ الْخَیْرُ (9)! لَقَدْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ مُسَدَّداً فِی عُمَرَ کَأَنَّهُ یَنْظُرُ إِلَی قِیَامِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ جِدِّهِ وَ اجْتِهَادِهِ وَ عَنَائِهِ (10) فِی الْإِسْلَامِ. فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ، وَ إِنْ کَانَ قَوْمٌ کَرِهُوا وَلَایَةَ عُمَرَ لِیَزْوُوهَا عَنْهُ، وَ مَا کَانَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ مِنْ حَظٍّ. فَقُلْتُ لَهُ: لَا أَبَا لَکَ! وَ مَنِ الْقَوْمُ (11) الَّذِینَ کَرِهُوا ذَلِکَ مِنْ
ص: 449
عمر نپسندیدند؟ مغیره به من گفت: خدا پدرت را بیامرزد! گویا تو غافل هستی و این تیره قریش را نمیشناسی و از حسدی که در آنهاست خبر نداری؟ به خدا قسم، اگر این حسد و کینه اندازهگیری شود، نُه دهم آن برای قریش خواهد بود و به تمام مردم دیگر، یک دهم آن می رسد. گفتم: ای مغیره، کافی است، چه میگویی! فضل و برتری قریش بر همه آشکار است...
همواره چنین سخنانی میگفتیم که به چادر عمربن خطاب رسیدیم، ولی او را نیافتیم، سراغ او را گرفتیم، گفتند: کمی پیشتر خارج شد، ما هم به راه افتادیم و به دنبال او بودیم که وارد مسجد شدیم، دیدم عمر، بر کعبه طواف میکند، ما هم به همراه او طواف کردیم، چون از آن فراغت یافت میان من و مغیره آمد و بر مغیره تکیه کرد و گفت: از کجا میآیید؟ گفتم: ای امیرالمومنین، در پی شما بودیم و به چادرتان رفتیم، به ما گفتند: به مسجد رفته است، ما هم به دنبال شما راه افتادیم. عمر گفت: همیشه خیر شما را همراهی کند. سپس مغیره به من نگاهی کرد و خندید، عمر هم به او نگاه کرد و گفت: ای بنده خدا، برای چه میخندی؟ مغیره گفت: به خاطر سخنی که من و ابوموسی کمی قبل در راهمان به سوی تو، میگفتیم، میخندم .
عمر پرسد: آن سخن چه بود؟ پس ما داستان را به او گفتیم تا این که به حسد قریش رسیدم و اینکه کسانی بودند که میخواستند ابوبکر را از انتخاب جانشین بازدارند. در این هنگام عمر آه عمیقی کشید، سپس گفت: ای مغیره، مادرت به عزایت بنشیند! نه دهم حسد چیست؟ همانگونه که گفتی، نُه دهم بلکه نه دهم آن یک دهم حسد نیز مال آنهاست و یک دهم آن یک دهم به مردم میرسد، و باز هم قریش شریک آنها در یک دهم آن یک دهم هستند. پس سکوتی با تأمل کرد، درحالیکه به ما تکیه داده بود، سپس گفت: میخواهید حسودترین همه قریش را به شما بگویم؟
ص: 450
عُمَرَ؟. فَقَالَ لِیَ الْمُغِیرَةُ: لِلَّهِ أَنْتَ کَأَنَّکَ فِی غَفْلَةٍ لَا تَعْرِفُ هَذَا الْحَیَّ مِنْ قُرَیْشٍ، وَ مَا قَدْ خُصُّوا بِهِ مِنَ الْحَسَدِ؟. فَوَ اللَّهِ لَوْ کَانَ هَذَا الْحَسَدُ یُدْرَکُ بِحِسَابٍ لَکَانَ لِقُرَیْشٍ تِسْعَةُ أَعْشَارِ الْحَسَدِ وَ لِلنَّاسِ کُلِّهِمْ عُشْرٌ (1). فَقُلْتُ: مَهْ یَا مُغِیرَةُ! فَإِنَّ قُرَیْشاً بَانَتْ (2) بِفَضْلِهَا عَلَی النَّاسِ .. وَ لَمْ نَزَلْ فِی مِثْلِ (3) ذَلِکَ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی رَحْلِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَلَمْ نَجِدْهُ (4)، فَسَأَلْنَا عَنْهُ، فَقِیلَ: خَرَجَ آنِفاً، فَمَضَیْنَا نقفوا [نَقْفُو] أَثَرَهُ حَتَّی دَخَلْنَا الْمَسْجِدَ، فَإِذَا عُمَرُ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ، فَطُفْنَا مَعَهُ، فَلَمَّا فَرَغَ دَخَلَ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْمُغِیرَةِ فَتَوَکَّأَ عَلَی الْمُغِیرَةِ، وَ قَالَ (5): مِنْ أَیْنَ جِئْتُمَا؟. فَقُلْنَا: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! خَرَجْنَا نُرِیدُکَ فَأَتَیْنَا رَحْلَکَ فَقِیلَ لَنَا خَرَجَ یُرِیدُ الْمَسْجِدَ فَاتَّبَعْنَاکَ. قَالَ: تَبِعَکُمَا الْخَیْرُ، ثُمَّ إِنَّ الْمُغِیرَةَ نَظَرَ إِلَیَّ وَ تَبَسَّمَ (6)، فَنَظَرَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَقَالَ: مِمَّ تَبَسَّمْتَ أَیُّهَا الْعَبْدُ؟. فَقَالَ (7): مِنْ حَدِیثٍ کُنْتُ أَنَا وَ أَبُو مُوسَی فِیهِ آنِفاً فِی طَرِیقِنَا إِلَیْکَ.
فَقَالَ (8): وَ مَا ذَاکَ الْحَدِیثُ؟ .. فَقَصَصْنَا عَلَیْهِ الْخَبَرَ حَتَّی بَلَغْنَا ذِکْرَ حَسَدِ قُرَیْشٍ وَ ذِکْرَ مَنْ أَرَادَ صَرْفَ أَبِی بَکْرٍ عَنِ اسْتِخْلَافِهِ (9)، فَتَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ، ثُمَّ قَالَ:
ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا مُغِیرَةُ، وَ مَا تِسْعَةُ أَعْشَارِ الْحَسَدِ؟! إِنَّ فِیهَا لَتِسْعَةُ أَعْشَارِ الْحَسَدِ کَمَا ذَکَرْتَ (10) وَ تِسْعَةُ أَعْشَارِ الْعُشْرِ، وَ فِی النَّاسِ عُشْرُ الْعُشْرِ، وَ قُرَیْشٌ شُرَکَاؤُهُمْ فِی عُشْرِ الْعُشْرِ أَیْضاً، ثُمَّ سَکَتَ مَلِیّاً وَ هُوَ یَتَهَادَی بَیْنَنَا، ثُمَّ قَالَ: أَ لَا أُخْبِرُکُمَا بِأَحْسَدِ قُرَیْشٍ
ص: 450
گفتیم: آری، بگویید ای امیرالمومنین. عمر گفت: آیا لباس به تن دارید؟ گفتیم : آری، گفت: چگونه میتوانم بگویم و حال آنکه لباس پوشیدهاید؟ ما گفتیم: ای امیر مؤمنان، مگر لباسها چه مشکلی دارند؟ عمر گفت: می ترسم لباسها سخنان ما را بشنوند و به دیگران برسانند، من به او گفتم: آیا از فاش کردن لباسها می ترسی، حال آنکه، به خدا قسم، تو از پوشندگان لباس بیشتر میترسی و منظورت لباس نیست! عمر گفت: همانطور است که گفتی.
او به راه افتاد و ما هم با او به راه افتادیم، تا اینکه به خیمه و چادر رسیدیم و دست خود را از دستان ما بیرون کشید، سپس گفت: نروید. پس داخل خیمه شد. من به مغیره گفتم: ای بیپدر! سخن خود را به او فاش کردیم و یقین دارم که ما را نگه داشت تا آن سرّ و راز را به ما بگوید. ابوموسی میگوید: ما همانطور ایستاده بودیم که خادم او بیرون آمد و گفت: داخل شوید. ما داخل شدیم، دیدیم عمر بر جهاز شتر تکیه کرده است. چون داخل شدیم این اشعار کعب بن زهیر را سرود:
- راز خود را فقط به شخص راز دار و قابل اعتماد بگو و یا هرگز رازی را نگو،
- زیرا بهتر است اسرارت را نزد سینهای گشاده و قلبی رازدار بگویی، و به خاطر آنچه به او گفتی، از او نترسی.
بنابراین دانستیم که میخواهد تضمین کنیم سخن او را کتمان کرده و نزد کسی نگوییم. من به عمر گفتم: ای
ص: 451
کُلِّهَا؟!. قُلْنَا: بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ. قَالَ: أَ وَ عَلَیْکُمَا (1) ثِیَابُکُمَا؟. قُلْنَا: نَعَمْ. قَالَ:
وَ کَیْفَ بِذَلِکَ وَ أَنْتُمَا مُلْبَسَانِ ثِیَابَکُمَا؟!. قُلْنَا لَهُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ مَا بَالُ الثِّیَابِ؟.
قَالَ: خَوْفُ الْإِذَاعَةِ مِنَ الثِّیَابِ. فَقُلْتُ لَهُ (2): أَ تَخَافُ الْإِذَاعَةَ مِنَ الثِّیَابِ، فَأَنْتَ وَ اللَّهِ مِنْ مُلْبَسِی (3) الثِّیَابِ أَخْوَفُ، وَ مَا الثِّیَابَ أَرَدْتَ!. قَالَ: هُوَ ذَلِکَ، فَانْطَلَقَ وَ انْطَلَقْنَا مَعَهُ حَتَّی انْتَهَیْنَا إِلَی رَحْلِهِ فَخَلَّی أَیْدِیَنَا مِنْ یَدِهِ، ثُمَّ قَالَ: لَا تَرِیمَا (4) .. ثُمَّ دَخَلَ، فَقُلْتُ لِلْمُغِیرَةِ: لَا أَبَا لَکَ لَقَدْ عَثَرْنَا بِکَلَامِنَا مَعَهُ (5) وَ مَا کُنَّا فِیهِ وَ مَا رآه [نَرَاهُ] حَبَسَنَا (6) إِلَّا لِیُذَاکِرَنَا إِیَّاهَا. قَالَ: فَإِنَّا لَکَذَلِکَ إِذْ خَرَجَ إِلَیْنَا آذِنُهُ، فَقَالَ: ادْخُلَا، فَدَخَلْنَا، فَإِذَا عُمَرُ مُسْتَلْقٍ عَلَی بَرْذَعَةِ الرَّحْلِ، فَلَمَّا دَخَلْنَا أَنْشَأَ یَتَمَثَّلُ بِبَیْتِ کَعْبِ بْنِ زُهَیْرٍ:
لَا تُفْشِ سِرَّکَ إِلَّا عِنْدَ ذِی ثِقَةٍ*** أَوْلَی وَ أَفْضَلَ (7) مَا اسْتَوْدَعْتَ أَسْرَاراً
صَدْراً رَحِیباً وَ قَلْباً وَاسِعاً ضَمِنَا (8)*** لَا تَخْشَ مِنْهُ إِذَا أَوْدَعْتَ إِظْهَاراً(9)
فَعَلِمْنَا (10) أَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ نَضْمَنَ لَهُ کِتْمَانَ حَدِیثِهِ، فَقُلْتُ أَنَا لَهُ (11): یَا أَمِیرَ
ص: 451
امیرمؤمنان، ما را رازدار و از نزدیکان خود بدانید. او گفت: به چه چیز ای برادر اشعری؟ گفتم: به اینکه رازتان را به ما بگویید و ما را در اندوه خود شریک بدارید، و ما چه نیکو رازدارانی برای شما هستیم. عمر گفت: به یقین شما اینگونه هستید، هر چه میخواهید بپرسید. ابوموسی میگوید: عمر برخاست تا در را ببندد که خادمش را که به ما اجازه ورود به حجره را داد، دید و گفت: ای بیمادر، گم شو. عمر خارج شد و در را از پشت بست. سپس نشست و رو کرد به ما و گفت: بپرسید تا خبرتان دهم. گفتیم: ای امیرالمومنین، میخواهیم ما را از حسودترین قریش که بر لباسهایمان اعتماد نکردید و آن را به ما نگفتید، با خبر کنید. عمر گفت: شما از معضلی پرسیدید، من هم شما را از آن باخبر خواهم کرد، ولی تا زمانی که زندهام، آن پیش شما مخفی باشد و به کسی نگویید. ما گفتیم: همانطور که شما میخواهید. ابوموسی میگوید: من با خود گفتم، منظور او کسانی چون طلحه و دیگران هستند که انتخاب عمر به جانشینی توسط ابوبکر را نمیپسندند و قبول ندارند؛ زیرا این افراد گفتند: آدم سنگدل و بیرحمی را بر ما به جانشینی انتخاب نکن. ولی دیدم منظور او برخلاف آنچه من بدان فکر میکردم، است. عمر دوباره آهی کشید و گفت: فکر میکنید او چه کسی است؟
ص: 452
الْمُؤْمِنِینَ! أَکْرِمْنَا وَ خُصَّنَا وَ صِلْنَا (1). فَقَالَ: بِمَا ذَا یَا أَخَا الْأَشْعَرِیِّینِ؟. قُلْتُ (2):
بِإِفْشَاءِ سِرِّکَ إِلَیْنَا (3) وَ إِشْرَاکِنَا (4) فِی هَمِّکَ، فَنِعْمَ الْمُسْتَسَرَّانِ نَحْنُ لَکَ (5). فَقَالَ:
إِنَّکُمَا لَکَذَلِکَ، فَاسْأَلَا عَمَّا بَدَا لَکُمَا؟ ثُمَّ (6) قَالَ: فَقَامَ إِلَی الْبَابِ لِیُغْلِقَهُ، فَإِذَا آذِنُهُ الَّذِی أَذِنَ لَنَا عَلَیْهِ فِی الْحُجْرَةِ، فَقَالَ: امْضِ عَنَّا- لَا أُمَّ لَکَ-، فَخَرَجَ وَ أَغْلَقَ الْبَابَ خَلْفَهُ ثُمَّ جَلَسَ وَ أَقْبَلَ عَلَیْنَا، وَ قَالَ (7): سَلَا تُخْبَرَا. قُلْنَا: نُرِیدُ أَنْ تُخْبِرَنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (8) بِأَحْسَدِ قُرَیْشٍ الَّذِی لَمْ تَأْمَنْ ثِیَابَنَا عَلَی ذِکْرِهِ لَنَا (9). فَقَالَ: سَأَلْتُمَا عَنْ مُعْضِلَةٍ وَ سَأُخْبِرُکُمَا، فَلْیَکُنْ (10) عِنْدَکُمَا فِی ذِمَّةٍ مَنِیعَةٍ وَ حِرْزٍ مَا بَقِیتُ، فَإِذَا مِتُّ فَشَأْنَکُمَا وَ مَا أَحْبَبْتُمَا مِنْ إِظْهَارٍ أَوْ کِتْمَانٍ. قُلْنَا: فَإِنَّ لَکَ عِنْدَنَا ذَلِکَ. قَالَ أَبُو مُوسَی: وَ أَنَا أَقُولُ فِی نَفْسِی مَا أَظُنُّهُ یُرِیدُ إِلَّا الَّذِینَ کَرِهُوا اسْتِخْلَافَ أَبِی بَکْرٍ لَهُ کَطَلْحَةَ وَ غَیْرِهِ، فَإِنَّهُمْ قَالُوا: لَا یَسْتَخْلِفُ عَلَیْنَا فَظّاً غَلِیظاً (11)، وَ إِذَا هُوَ یَذْهَبُ إِلَی غَیْرِ مَا فِی نَفْسِی.
فَعَادَ إِلَی التَّنَفُّسِ، فَقَالَ (12): مَنْ تَرَیَانِهِ؟.
ص: 452
ما گفتیم: به خدا قسم، جز شک و گمان چیزی نمیدانیم، او گفت: گمان میکنید او کیست؟ گفتیم: شاید منظور شما گروهی بودند که خواستند مانع ابوبکر شوند تا خلافت را به تو بسپارد، عمر گفت: به خدا سوگند، هرگز چنین نیست، بلکه ابوبکر عصیانگرتر و ظالمتر از این حرفها بود، او همان کسی است که از من درباره او پرسیدید. سوگند به خداوند که او حسودترین همه قریش بود. سپس عمر مدتی طولانی سرش را پایین انداخت. مُغیره به من نگاه کرد و من هم به او نگاه کردم و به خاطر عمر مدتی سرمان را پایین انداختیم، سکوت ما و او طولانی شد تا اینکه گمان کردیم او از گفته خود به ما پشیمان شده است، پس گفت: دریغا بر مرد پست بنیتمیم بن مرّة! به خدا قسم، ظالمانه از من پیشی گرفت و درحالیکه گناهکار بود خلافت را برای من گذاشت. مغیره به عمر گفت: امّا ای امیرمؤمنان، از پیشی گرفتن ظالمانه او بر شما خبر داریم، ولی چگونه خلافت را به شما داد، حال آنکه گناهکار و خطاکار بود؟ عمر گفت: برای اینکه ابوبکر آن را برای من ترک نکرد جز آنکه از خلافت مایوس شد، ولی به خدا سوگند میخورم، اگر از زید بن خطاب و یارانش اطاعت میکردم، هرگز ذرهای از شیرینی خلافت را نمیتوانست بچشد؛ ولی من پیش میرفتم و پس، به پا میخواستم و مینشستم، خلافت او را نقض میکردم و حمایت مینمودم، و جز چشم پوشیدن و شکیبایی کردن بر کردههای او و افسوس خوردن بر خودم، چیزی نیافتم، و امید آن را داشتم که از کار خود برگردد و توبه کند. به خدا سوگند، آن را انجام نداد تا اینکه از خلافت چنان خورد که دچار دلدرد و تخمه شد.
ص: 453
قُلْنَا: وَ اللَّهِ مَا نَدْرِی إِلَّا ظَنّاً.
قَالَ: وَ مَنْ تَظُنَّانِ؟.
قُلْنَا: عَسَاکَ (1) تُرِیدُ الْقَوْمَ الَّذِینَ أَرَادُوا أَبَا بَکْرٍ عَلَی صَرْفِ (2) هَذَا الْأَمْرِ عَنْکَ.
قَالَ: کَلَّا وَ اللَّهِ (3)، بَلْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ أَعَقَّ وَ أَظْلَمَ، هُوَ الَّذِی سَأَلْتُمَا عَنْهُ، کَانَ وَ اللَّهِ أَحْسَدَ قُرَیْشٍ کُلِّهَا، ثُمَّ أَطْرَقَ طَوِیلًا فَنَظَرَ إِلَیَّ الْمُغِیرَةُ وَ نَظَرْتُ إِلَیْهِ، وَ أَطْرَقْنَا مَلِیّاً لِإِطْرَاقِهِ (4)، وَ طَالَ السُّکُوتُ مِنَّا وَ مِنْهُ حَتَّی ظَنَنَّا أَنَّهُ قَدْ نَدِمَ عَلَی مَا بَدَا مِنْهُ، ثُمَّ قَالَ: وَا لَهْفَاهْ! عَلَی ضَئِیلِ بَنِی تَمِیمِ بْنِ مُرَّةَ، لَقَدْ تَقَدَّمَنِی ظَالِماً وَ خَرَجَ إِلَیَّ مِنْهَا آثِماً. فَقَالَ لَهُ الْمُغِیرَةُ: أَمَّا تَقَدُّمُهُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ظَالِماً فَقَدْ عَرَفْنَاهُ (5)، فَکَیْفَ (6) خَرَجَ إِلَیْکَ مِنْهَا آثِماً؟.
قَالَ: ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَمْ یَخْرُجْ إِلَیَّ مِنْهَا إِلَّا بَعْدَ یَأْسٍ مِنْهَا، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ کُنْتُ أَطَعْتُ زَیْدَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ أَصْحَابَهُ لَمْ یَتَلَمَّظْ مِنْ حَلَاوَتِهَا بِشَیْ ءٍ أَبَداً (7)، وَ لَکِنِّی قَدَّمْتُ وَ أَخَّرْتُ، وَ صَعِدْتُ وَ صَوَّبْتُ، وَ نَقَضْتُ وَ أَبْرَمْتُ، فَلَمْ أَجِدْ إِلَّا الْإِغْضَاءَ عَلَی مَا نَشِبَ بِهِ مِنْهَا (8) وَ التَّلَهُّفَ عَلَی نَفْسِی (9)، وَ أَمَّلْتُ إِنَابَتَهُ وَ رُجُوعَهُ، فَوَ اللَّهِ مَا فَعَلَ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا بَشِیماً (10).
ص: 453
مغیره گفت: ای امیر مؤمنان، چه چیز شمارا از پذیرفتن خلافت منع کرد، حال آنکه ابوبکر روز سقیفه، آن را به شما عرضه کرد و شما را به آن فراخواند و الآن شما ناراحتید و تاسف میخورید؟! عمر گفت: ای مغیره، مادرت به عزایت بنشیند! من به یقین از زیرکان و کاردانان عرب به شمار میرفتم، گویی تو از آنچه آنجا رخ داد خبر نداری. آن مرد بر من نیرنگ بست، پس من هم نیرنگ و حیله کردم و در پی فریفتن من بود و من هم او را فریب دادم و دانست که من از مرغ سنگخوار هم دور اندیشترم، ابوبکر زمانی که شوق و شور مردم را نسبت به خودش مشاهده کرد که به او روآوردهاند، یقین کرد که مردم کس دیگری را به جای او نمیخواهند، و به خاطر حرص و شوقی که از مردم نسبت به خود دید، خواست بداند من چه فکر و نظری دارم، و آیا مشتاق خلافت هستم؟ و دوست داشت مرا با به طمع انداختن در خلافت، با عرضه کردن آن به من، امتحان کند. هردو به خوبی دانستیم که اگر خلافت را قبول میکردم، مردم هیچ وقت آن را نمیپذیرفتند. او دید که خیز برداشته و آماده اقدام و منتظر فرصت هستم و غافل نبوده، و اگر به او جواب مثبت میدادم و خلافت را میپذیرفتم، مردم آن را قبول نمیکردند، و از روی کینهای که در قلبش نسبت به من داشت، آن را مخفی نگه داشت، و با اینکه کراهت مردم نسبت به من برایم آشکار شد، ولی از غائله و مصیبت او در امان نبودم مگر بعد از مدتی. آیا فریاد مردم را از هر جهت نشنیدی، هنگامی که خلافت را به من پیشنهاد داد، که میگفتند: ای ابوبکر، جز تو کسی را نمیخواهیم، فقط تو سزاوار خلافت هستی... من هم پس کشیدم، و نپذیرفتم. در این میان دیدم که از شدت خوشحالی، به خاطر آن چهرهاش درخشان شده است .
یکبار مرا به خاطر سخنی
ص: 454
قَالَ الْمُغِیرَةُ: فَمَا مَنَعَکَ مِنْهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! (1) وَ قَدْ عَرَضَهَا عَلَیْکَ یَوْمَ السَّقِیفَةِ بِدُعَائِکَ إِلَیْهَا؟!. ثُمَّ أَنْتَ الْآنَ تَنْقِمُ وَ تَتَأَسَّفُ (2). فَقَالَ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا مُغِیرَةُ! إِنِّی کُنْتُ لَأَعُدُّکَ مِنْ دُهَاةِ الْعَرَبِ، کَأَنَّکَ کُنْتَ غَائِباً عَمَّا هُنَاکَ، إِنَّ الرَّجُلَ کَادَنِی فَکِدْتُهُ، وَ مَاکَرَنِی فَمَاکَرْتُهُ، وَ أَلْفَانِی أَحْذَرَ مِنْ قَطَاةٍ، إِنَّهُ لَمَّا رَأَی شَغَفَ (3) النَّاسِ بِهِ وَ إِقْبَالَهُمْ بِوُجُوهِهِمْ عَلَیْهِ، أَیْقَنَ أَنَّهُمْ لَا یُرِیدُونَ (4) بِهِ بَدَلًا، فَأَحَبَّ لَمَّا رَأَی مِنْ حِرْصِ النَّاسِ عَلَیْهِ وَ شَغَفِهِمْ (5) بِهِ أَنْ یَعْلَمَ مَا عِنْدِی، وَ هَلْ تُنَازِعُنِی نَفْسِی إِلَیْهَا (6)، وَ أَحَبَّ أَنْ یَبْلُوَنِی بِإِطْمَاعِی فِیهَا وَ التَّعْرِیضِ لِی بِهَا، وَ قَدْ عَلِمَ وَ عَلِمْتُ لَوْ قَبِلْتُ مَا عَرَضَهُ عَلَیَّ لَمْ یُجِبِ (7) النَّاسُ إِلَی ذَلِکَ، فَأَلْفَانِی (8) قَائِماً عَلَی أَخْمَصِی مُسْتَوْفِزاً (9) حَذِراً وَ لَوْ أَجَبْتُهُ إِلَی قَبُولِهَا لَمْ یُسَلِّمِ النَّاسُ (10) إِلَی ذَلِکَ، وَ اخْتَبَأَهَا ضَغَناً عَلَیَّ (11) فِی قَلْبِهِ، وَ لَمْ آمَنْ غَائِلَتَهُ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ، مَعَ مَا بَدَا لِی مِنْ کَرَاهَةِ (12) النَّاسِ لِی، أَ مَا سَمِعْتَ نِدَاءَهُمْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ عِنْدَ عَرْضِهَا عَلَیَّ: لَا نُرِیدُ سِوَاکَ یَا أَبَا بَکْرٍ، أَنْتَ لَهَا، فَرَدَدْتُهَا إِلَیْهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ رَأَیْتُهُ وَ قَدِ الْتَمَعَ وَجْهُهُ لِذَلِکَ سُرُوراً، وَ لَقَدْ عَاتَبَنِی
ص: 454
که از من به او رسیده بود، سرزنش کرد، و آن زمانی بود که اشعث را درحالیکه اسیر بود نزد او آوردند. پس ابوبکر بر او منت نهاد و او را آزاد کرده و خواهرش امّ فروه، دختر ابوقحافه را به ازدواج او درآورد. من به اشعث که در مقابل ابوبکر نشسته بود گفتم: ای دشمن خدا، آیا بعد از مسلمان شدنت، کافر شدی و مرتد شده و تغییر عقیده دادهای؟ اشعث با گوشه چشم به من نگاهی کرد و فهمیدم که می خواهد با من درباره گفته من سخن بگوید. سپس بعد از آن ماجرا، مرا در یکی از راههای مدینه دید و همراه شد، پس به من گفت: ای پسر خطاب! تو صاحب این سخن هستی؟ من گفتم: آری، ای دشمن خداوند، بلکه برتر از آن را برای تو دارم و میگویم. اشعث گفت: چه پاداش بدی در حق من داری!. من گفتم: به چه سبب از من پاداش خوب میخواهی؟ اشعث گفت: به خاطر امتناع من از تو برای پیروی این مرد - منظورش ابوبکر بود - به خدا سوگند، که جز پیشی گرفتن او بر تو، مرا به مخالفت با او وانداشت. اگر تو خلیفه بودی، هرگز با تو مخالفت نمیکردم. من گفتم: آن برای قبل بود، الآن چه میکنی؟ اشعث گفت: الان وقت کاری نیست، بلکه باید صبر پیشه کرد.
او رفت و من نیز رفتم. اشعث با زبرقان بن بدر سعدی ملاقات کرد و آنچه را بین من و او گذشته بود، به او گفت: زبرقان هم آن را به ابوبکر خبر داد، بنابراین ابوبکر مرا خواست، من هم نزد او رفتم، او مرا ازآن باخبر کرد و سپس گفت: ای پسر خطاب، به یقین که مشتاق خلافت هستی. من گفتم: و چه چیز مانع من می شود تا به چیزی که از تو به آن شایستهتر بودم
ص: 455
مَرَّةً عَلَی کَلَامٍ (1) بَلَغَهُ عَنِّی، وَ ذَلِکَ لَمَّا قُدِّمَ عَلَیْهِ (2) بِالْأَشْعَثِ أَسِیراً فَمَنَّ عَلَیْهِ وَ أَطْلَقَهُ وَ زَوَّجَهُ أُخْتَهُ أُمَّ فَرْوَةَ بِنْتَ أَبِی قُحَافَةَ، فَقُلْتُ لِلْأَشْعَثِ- وَ هُوَ قَاعِدٌ بَیْنَ یَدَیْهِ (3)
یَا عَدُوَّ اللَّهِ! أَ کَفَرْتَ بَعْدَ إِسْلَامِکَ، وَ ارْتَدَدْتَ نَاکِصاً (4) عَلَی عَقِبَیْکَ، فَنَظَرَ إِلَیَّ الْأَشْعَثُ نَظَراً شَزْراً عَلِمْتُ أَنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُکَلِّمَنِی بِکَلَامٍ فِی نَفْسِی، ثُمَّ لَقِیَنِی (5) بَعْدَ ذَلِکَ فِی بَعْضِ سِکَکِ الْمَدِینَةِ فَرَافَقَنِی، ثُمَّ قَالَ لِی: أَنْتَ صَاحِبُ الْکَلَامِ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ؟!. فَقُلْتُ: نَعَمْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ، وَ لَکَ عِنْدِی شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ. فَقَالَ: بِئْسَ الْجَزَاءُ هَذَا لِی مِنْکَ. فَقُلْتُ: عَلَامَ (6) تُرِیدُ مِنِّی حُسْنَ الْجَزَاءِ؟. قَالَ: لِأَنَفَتِی لَکَ مِنِ اتِّبَاعِ هَذَا الرَّجُلِ- یُرِیدُ أَبَا بَکْرٍ-، وَ اللَّهِ (7) مَا جَرَّأَنِی عَلَی الْخِلَافِ عَلَیْهِ إِلَّا تَقَدُّمُهُ عَلَیْکَ (8)، وَ لَوْ کُنْتَ صَاحِبَهَا لَمَا رَأَیْتَ مِنِّی خِلَافاً عَلَیْکَ. قُلْتُ: وَ لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ فَمَا تَأْمُرُ الْآنَ؟. قَالَ: إِنَّهُ لَیْسَ بِوَقْتِ أَمْرٍ، بَلْ وَقْتُ صَبْرٍ (9)، وَ مَضَی وَ مَضَیْتُ، وَ لَقِیَ الْأَشْعَثُ الزِّبْرِقَانَ بْنَ بَدْرٍ السَّعْدِیَّ فَذَکَرَ لَهُ مَا جَرَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ، فَنَقَلَ الزِّبْرِقَانُ ذَلِکَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ (10)، فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَأَتَیْتُهُ، فَذَکَرَ ذَلِکَ لِی، ثُمَّ قَالَ:
إِنَّکَ لَتَشَوَّقُ (11) إِلَیْهَا یَا ابْنَ الْخَطَّابِ. فَقُلْتُ: وَ مَا یَمْنَعُنِی الشَّوْقَ (12) إِلَی مَا کُنْتُ أَحَقَ
ص: 455
و بر من غلبه کردی مشتاق نباشم؟ امّا بدان، به خدا سوگند، یا از این کار دست بکش یا اینکه سخنی را خواهم گفت که من و تو را بر سر زبان مردمان بیندازد و سواران و مسافران هر کجا رفتند آن را با خود برده و پخش کنند. اگر میخواهی این بازی را همین گونه که هست ادامه دهیم. ابوبکر گفت: خیر، بلکه ادامه میدهیم، و این خلافت بعد از چند روز به تو می رسد. گمان نمی کردم که جمعهای بر او بیاید که خلافت را به من برگرداند. به خدا سوگند، خود را به غفلت زد و بعد از آن مجلس دیگر حرفی در این باره نزد تا اینکه هلاک شد، و با چنگ و دندان، سخت آن را گرفته بود تا اینکه مرگش رسید. پس از خلافت مایوس شد و دیدید آنچه را از او سر زد، پس آنچه را به شما گفتم، از مردم عموماً و به ویژه از فرزندان بنی هاشم کتمان کنید، و طوری که از شما خواستم انجام دهید و اگر خواستید به برکت خداوند... پس ما از نزد او بیرون آمدیم و از سخن او در شگفت بودیم، به خدا سوگند، آن راز را فاش نکردیم تا آنکه از دنیا رفت.
سید مرتضی - رضی الله عنه - میگوید: گویی من به هنگام شنیدن این روایتها در میان آنها هستم که غرق خنده و تعجب و انکارند و باور نمیکنند و میگویند: چگونه این خبرها و سخنان را میتوان شنید، و حال آنکه دلیل و ضرورت تعظیم ابوبکر توسط عمر و وفاداری عمر و تایید امامت ابوبکر آشکار است؟ و چگونه عمر در امامت ابوبکر طعن میزند حال آنکه خود عمر اساس امامت ابوبکر و پایگاه ولایت ابوبکر بود؟ و این کار از کسی که تعصب چشم و دل او را کور کرده بعید نیست؛ زیرا، که او جز آنچه موافق اعتقادهای ابتدایی که به آنها معتقد است ومذهبهای فاسدی که به خطا در آن گام نهاده، نه چیزی میبیند و نه می شنود، و این ضرورت به آنها مختص نباشد و مخالفان آنها را در بر نگیرد، و ما به خداوند قسم میخوریم که نمیدانیم آن ها این را چه می خوانند، و بر این میافزایم که معتقدیم این کار بر خلاف آن است، و در طعن عمر بر بیعت ابوبکر،
ص: 456
بِهِ مِمَّنْ غَلَبَنِی عَلَیْهِ؟ أَمَا وَ اللَّهِ لَتَکُفَّنَّ أَوْ لَأُکَلِّمَنَّ (1) کَلِمَةً بَالِغَةً بِی وَ بِکَ فِی النَّاسِ تَحْمِلُهَا الرُّکْبَانُ حَیْثُ سَارُوا، وَ إِنْ شِئْتَ اسْتَدَمْنَا مَا نَحْنُ فِیهِ عَفْواً. فَقَالَ: بَلْ تَسْتَدِیمُهُ (2) وَ إِنَّهَا لَصَائِرَةٌ إِلَیْکَ بَعْدَ أَیَّامٍ، فَمَا ظَنَنْتُ أَنَّهُ یَأْتِی عَلَیْهِ جُمُعَةٌ حَتَّی یَرُدَّهَا عَلَیَّ، فَتَغَافَلَ وَ اللَّهِ، فَمَا ذَکَرَنِی بَعْدَ ذَلِکَ الْمَجْلِسِ حَرْفاً حَتَّی هَلَکَ، وَ لَقَدْ مَدَّ فِی أَمَدِهَا عَاضّاً عَلَی نَوَاجِذِهِ حَتَّی حَضَرَهُ الْمَوْتُ، فَأَیِسَ مِنْهَا فَکَانَ مِنْهُ مَا رَأَیْتُمَا، فَاکْتُمَا (3) مَا قُلْتُ لَکُمَا عَنِ النَّاسِ کَافَّةً (4) وَ عَنْ بَنِی هَاشِمٍ خَاصَّةً، وَ لْیَکُنْ مِنْکُمَا بِحَیْثُ أَمَرْتُکُمَا إِذَا شِئْتُمَا عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ، فَمَضَیْنَا وَ نَحْنُ نَعْجَبُ مِنْ قَوْلِهِ، فَوَ اللَّهِ مَا أَفْشَیْنَا سِرَّهُ حَتَّی هَلَکَ.
ثم قال السیّد (5) رضی اللّه عنه: فکأنّی بهم عند سماع هذه الروایات (6) یستغرقون ضحکا تعجّبا و استبعادا و إنکارا و یقولون: کیف یصغی (7) إلی هذه الأخبار، و معلوم ضرورة تعظیم عمر لأبی بکر و وفاقه (8) له و تصویبه لإمامته؟
و کیف یطعن عمر فی إمامة أبی بکر و هی أصل لإمامته و قاعدة لولایته؟! و لیس هذا بمنکر ممّن طمست العصبیة علی قلبه و عینیه، فهو لا یری و لا یسمع إلّا ما یوافق اعتقادات مبتدأة قد اعتقدها، و مذاهب فاسدة قد انتحلها، فما بال هذه الضرورة تخصّهم و لا تعمّ من خالفهم، و نحن نقسم باللّه علی أنّا لا نعلم ما یدعونه، و نزید (9) علی ذلک بأنّا نعتقد أنّ الأمر بخلافه، و لیس فی طعن عمر علی بیعة أبی
ص: 456
چیزی که منجر به فساد امامت ابوبکر شود، وجود ندارد؛ چرا که ممکن است عمر به این اعتقاد بوده که امامت خود ابوبکر با نص اثبات نشد، بلکه با اجماع امت و رضایت آنها اثبات شده که گروهی از مردم معتقد به آن هستند، و عمر بر این باور است که امامت خود از این جهت که نه ناگهانی و نه عجولانه اتفاق افتاده است، اولی و شایستهتر از امامت ابوبکر میباشد، و از طرفی مردم در اصل آن اختلاف نورزیدند، و بسیاری از آنها از داخل شدن در آن بیعت و امامت خودداری کردند تا مجبور و تهدید شدند و آنان را ترساندند.
و امّا فلته، هر چند همانگونه که صاحب آن کتاب روایت میکند، معنای ناگهانی و لغزش و خطا را داشته باشد، و آنچه معنایی را که ذکر کردیم به فلته مختص میکند، این گفته عمر است: خداوند از شر آن بیعت حفظ کند و هر کس همانند آن را مرتکب شد بکشید... و این سخن شایسته مدح نیست بلکه به نکوهش بیشتر شباهت دارد، پس بایستی معنای خود را در برداشته باشد و این سخن صاحب المغنی که گفته است: مراد از این سخن عمر: خداوند از شر آن بیعت حفظ کند، دفع شر اختلاف در آن بیعت است، عدول از ظاهر کلام است؛ زیرا در ظاهر آن سخن، شر بر خلافت اضافه شده است و نه چیز دیگر.
و بعیدتر از این تاویل، این سخن اوست که گفته است: منظور این است که هر کس همانند آن را بدون هیچ ضرورتی انجام داد و مسلمانان آن را نپذیرفتند، بکشید؛ برای اینکه هر بیعتی که بر این منوال باشد، نزد آنها همانند بیعت ابوبکر نیست؛ زیرا همه آن مطابق مذهب آنها جاری نشده است، صاحب المغنی باید میگفت: هرکس خلاف آن را مرتکب شد بکشید، و حق نداشت بگوید: عمر خواسته با این جمله صورت واحدی را تجسم کند، و آن بدون مشورت رخ دادن آن است؛ چون آن فقط مخصوصاً در مورد ابوبکر، به خاطر آشکار بودن کار او و مشهود بودن فضل او، صورت گرفت؛ و نیز برای اینکه آنها از روی ترس از فتنه، اقدام به بستن عهد و بیعت کردند و آن به این دلیل است که عمر انکار نمیکند که اگر آنچه برای ابوبکر از ظهور فضل و مشهور شدن کار او و ترس از فتنه برای غیر ابوبکر اتفاق
ص: 457
بکر ما یؤدّی إلی فساد إمامته، لأنّه یمکن أن یکون ذهب إلی أنّ إمامته نفسه (1) لم تثبت (2) بالنصّ علیه، و إنّما تثبت بالإجماع من الأمّة و الرضا، فقد ذهب إلی ذلک جماعة من الناس، و یری أنّ إمامته أولی من حیث لم تقع بغتة و لا فجأة، و لا اختلف الناس فی أصلها، و امتنع کثیر منهم من الدخول فیها حتّی أکرهوا و تهدّدوا و خوّفوا.
و أمّا الفلتة، و إن کانت محتملة للبغتة- علی ما حکاه صاحب الکتاب و الزلّة (3)، و الخطیئة، فالذی یخصّصها بالمعنی الذی ذکرناه قوله: وقی اللّه شرّها فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه، و هذا الکلام لا یلیق بالمدح و هو بالذمّ أشبه، فیجب أن یکون محمولا علی معناه.
و قوله: إنّ المراد بقوله (4): وقی اللّه شرّها .. إنّه دفع شرّ الاختلاف فیها عدول عن الظاهر، لأنّ الشرّ فی ظاهر الکلام مضاف إلیها دون غیرها.
و أبعد من هذا التأویل قوله: إنّ المراد من عاد إلی مثلها من غیر ضرورة و أکره المسلمین علیها فاقتلوه، لأنّ ما جری هذا المجری لا یکون مثلا لبیعة أبی بکر عندهم، لأنّ کلّ ذلک ما جری فیها علی مذاهبهم، و قد کان یجب علی هذا أن یقول من عاد إلی خلافها فاقتلوه، و لیس له أن یقول إنّما أراد بالتمثیل وجها واحدا، و هو وقوعها من غیر مشاورة لأنّ ذلک إنّما تمّ فی أبی بکر خاصّة، لظهور أمره و اشتهار فضله، و لأنّهم بادروا إلی العقد خوفا من الفتنة، و ذلک لأنّه (5) غیر منکر أن یتّفق من ظهور فضل غیر أبی بکر (6) و اشتهار أمره، و خوف الفتنة ما اتّفق
ص: 457
بیفتد، پس آن شخص مستحق کشتن و نکوهش کردن نیست، بعلاوه، این سخن او: «همانند آن»، اقتضا میکند که بیعت بر همان شکلی که بر ابوبکر پیش آمد، اتفاق بیافتد، و چگونه آنچه که بدون مشورت و برای یک ضرورت مقتضی و دلایل ایجاب کننده اتفاق افتاد، میتواند مثالی باشد برای آنچه که بدون مشورت ولی بدون ضرورت و دلایل اتفاق بیفتد؟
آنچه از اهل لغت روایت کرده مبنی بر این که «آخرین روز شوال فلته نامیده میشود، به این دلیل که هر کس نتواند انتقام مقتول خود را بگیرد، از دستش میرود»، را ما نمیدانیم، ولی آنچه میدانیم این است که عرب ها شبی را که یکی از ماههای حرام در آن شب سپری شده و تمام می شود، فلته می نامند و آن آخرین شب از شب های آن ماه است؛ زیرا چه بسا قومی هلال بیست و نه را ببینند ولی دیگران آن را ندیده باشند، پس کسانی که دیدهاند بر بقیه حمله کرده و غارت میکنند، و به همین سبب این شب فلته نامیده شده است. با این حال بیان داشتیم که مجموع سخن، معنایی را که ما ذکر کردیم، ایجاب میکند، اگر چه آنچه از اهل لغت در احتمال این لفظ روایت میکند، پذیرفته شود.
و اینکه در ابتدای سخن خود گفت: فلته، لغزش و خطا نیست... اگر منظورش این بوده که فلته مختص آن نیست، درست گفته است، و اگر منظورش این است که احتمال آن معنا را ندارد، در این صورت آن خطای آشکار است؛ برای اینکه خلیل فراهیدی صاحب «العین» در کتابش آورده است که کارِ فلتهِ، چیزی است که بدون محکم کاری اتفاق میافتد(1).
گذشته از آن، اگر با این سخن خود، قصد تضعیف کردن بیعت ابوبکر را نداشته باشد، بلکه منظورش آن چیزی است که مخالفان گمان میکنند، باید آن سخن موجب نقص و عیب بر او می شد؛ زیرا سخن خود را در غیر جایگاهش قرار داده است
ص: 458
لأبی بکر، فلا یستحقّ قتلا و لا ذمّا، علی أنّ قوله: مثلها .. یقتضی وقوعها علی الوجه الذی وقعت علیه، و کیف یکون ما وقع من غیر مشاورة لضرورة داعیة و أسباب موجبة مثلا لما وقع بلا مشاورة، و من غیر ضرورة و لا أسباب؟.
و الذی رواه عن أهل اللغة من أنّ آخر یوم من شوّال یسمّی: فلتة، من حیث إنّ کلّ من (1) لم یدرک فیه ثاره فقد فاته (2) .. فإنّا لا نعرفه، و الذی نعرفه (3) أنّهم یسمّون اللیلة التی ینقضی بها أحد الشهور الحرم و یتمّ: فلتة، و هی آخر لیلة من لیالی الشهر (4)، لأنّه ربّما رأی قوم الهلال لتسع و عشرین و لم یبصره الباقون فیغیّر هؤلاء علی أولئک و هم غارّون، فلهذا سمّیت هذه اللیلة: فلتة، علی أنّا قد بیّنا أنّ مجموع الکلام یقتضی ما ذکرنا (5) من المعنی، و لو سلّم له ما رواه عن أهل اللغة فی احتمال هذه اللفظة (6).
و قوله فی أول الکلام: لیست الفلتة: الزلّة و الخطیئة .. إن أراد أنّها لا تختصّ بذلک فصحیح، و إن أراد أنّها لا تحتمله (7) فهو ظاهر الخطإ، لأنّ صاحب العین قد ذکر فی کتابه أنّ الفلتة من الأمر الذی یقع علی غیر إحکام (8).
و بعد، فلو کان عمر لم یرد بقوله توهین بیعة أبی بکر بل أراد ما ظنّه المخالفون، لکان ذلک عائدا علیه بالنقص، لأنّه وضع کلامه فی غیر موضعه،
ص: 458
و اراده چیزی را کرده ولی خلاف آن را تعبیر نموده است، پس این خبر نمیتواند طعنی به ابوبکر نباشد، مگر این که طعن بر عمر باشد. تمام.
توضیح
بایستی آنچه را پیشتر از کلام سید مرتضی گذشت و روایت هایی که ذکر کرده، توضیح دهیم:
این سخن سید مرتضی: «قد کان یندُر من عمر»، یعنی، اتفاق میافتاد و رخ میداد. در «النهایة» آمده است: در حدیث عمر آمده: مردی در حضور عمر بادی از شکمش خارج شد، پس عمر به همه آن گروه دستور داد که وضو بگیرند تا مبادا آن مرد شرمسار شود. ابن اثیر گفته است: معنای آن، این است که او از خود صدایی درآورد. گویی که آن از روی بیاختیاری از او سر زد(1).
و «دویبة سَوْءٍ»: به فتح سین و اضافه، که به خاطر تصغیر، بر کودنی و حماقت عبدالرحمن دلالت می کند زیرا لفظ دویبة مصغّر الدابة است و همچنین بر خبث ذات او به دلیل اضافه شدن آن به سَوء دلالت میکند. و «الوَجْس» بر وزن وَعْد: ترس، و «أوجسنی»: مرا ترساند. و «البذاء» به مدّ: ناسزا و سخنی زشت، و گفته میشود: «فلانٌ بذِیُّ» بر وزن غَنی و بذی اللسان است یعنی: بد زبان و زشت هست. و «یرضح رأسک أبیک» از الرَضْح: یعنی سر پدرت را می شکند و میشکافد. و «الجَنْدل» بر وزن جَعْفَر: سنگ.
ص: 459
و أراد شیئا فعبّر عن خلافه، فلیس یخرج هذا الخبر من أن یکون طعنا علی أبی بکر إلّا (1) بأن یکون طعنا علی عمر. انتهی (2).
و لنوضح بعض ما تقدّم فی کلام السیّد، و ما أورده من الروایات:
قوله: قد کان یندر من عمر .. أی یسقط و یقع. قال فی النهایة: فی حدیث عمر: «إنّ رجلا ندر فی مجلسه فأمر القوم کلّهم بالتّطهیر لئلّا یخجل الرّجل».
قال (3): معناه أنّه ضرط کأنّها ندرت منه من غیر اختیار (4).
و دویبة سوء- بفتح السین- بالإضافة، و فیه دلالة علی غباوة عبد الرحمن للتصغیر و علی حمقه لکون اللفظة تصغیر الدابة، و علی خبث طینته للإضافة إلی السوء.
و الوجس- کالوعد-: الفزع (5)، و أوجسنی .. أی أفزعنی.
و البذاء- بالمدّ-: الفحش (6) و الکلام القبیح، و یقال فلان: بذیّ- کغنیّ و بذیّ اللّسان (7).
و یرضح رأس أبیک .. أی یکسر و یدقّ، من الرضح- بالراء و الضاد المعجمة و الحاء المهملة أو بالخاء المعجمة- (8).
و الجندل- کجعفر-: الحجارة (9).
ص: 459
و «تجاسر فجَسَرَ»: یعنی با جرأت شد و آنچه را در درون خود داشت آشکار کرد . و «الضبّ» به فتح ضاد: کینه و نفرت. و «لاأحفل به»: یعنی به آن اعتنایی نمیکنم. و «بالک الخیر» به باء: یعنی قلب و امورت پر از خیر باشد، و احتمال میرود به جای باء، یاء حرف ندایی باشد که منادای آن حذف شده، باشد، یعنی ای تو، خیر و نیکی بر تو باد، یا ، ای صاحب خیر. و در برخی از نسخهها: «مالک الخیر» آمده است.
«الصُعَداء» به ضم صاد و فتح عین و مدّ: نفس کشیدن پی در پی. و «سکت ملیّاً» یعنی مدت زمانی ساکت ماند، و «یتهادی بیننا»: درحالیکه بر ما تکیه کرده بود، میان ما راه میرفت. «الاذاعة»: فاش کردن. و «لا تریماً»: یعنی ترک نکنید، گفته می شود: «رام یریم»: آنگاه که مکان خود را ترک گویید. و«العَثْرَة»: لغزش و «عثرنا به کلامنا»: با گفتن سخنان خود اشتباه کردیم. و «بَرذَعة الرَحل»: نمدی که زیر جهاز شتر گذاشته میشود. و «وا لهفاه»: عبارتی است که با آن اظهار تاسف میشود، دریغا،
ص: 460
و تجاسر فجسر .. أی اجترأ (1) فأقدم علی إظهار ما کان فی ضمیره.
و الضّبّ- بالفتح-: الحقد و الغیظ (2)، و لا أحفل به .. أی لا أبالی (3).
و بالک الخیر- بالباء- .. أی قلبک و شأنک (4)، و یحتمل الیاء، حرف النداء بحذف المنادی أی: یا هذا لک الخیر أو یا من لک الخیر، و فی بعض النسخ: ما لک الخیر.
و الصّعداء- بضمّ الصاد و فتح العین و المدّ-: تنفّس ممدود (5).
و سکت ملیّا .. أی طائفة من الزّمان (6).
و یتهادی بیننا .. أی یمشی بیننا معتمدا علینا (7).
و الإذاعة: الإفشاء (8).
و لا تریما .. أی لا تبرحا، یقال رام یریم: إذا برح (9) و زال عن مکانه.
و العثرة: الزّلّة (10)، و عثرنا بکلامنا .. أی أخطأنا فی حکایة کلامنا.
و برذعة الرّحل: الکساء الذی یلقی تحت الرّحل (11) علی رحل البعیر.
و وا لهفاه: کلمة یتحسّر بها (12).
ص: 460
و «الضئیل»: پست بیارزش. «خَرج الیَّ منها»: یعنی ابوبکر خلافت را ترک گفت و آن را به من تسلیم کرد. و «التلمظّ»: مزه کردن غذا در دهان به وسیله زبان، و معنای عبارت این است که ابوبکر هرگز از شیرینی خلافت نچشید. و «التصوّب»: فرود آمدن، و مراد از سخن عمر: یعنی کار او را زیر و رو کردم، و در تمام نقاط ضعف او را اندیشیدم. و «الاغضاء» در اصل به معنای: نزدیک کردن پلک هاست، و «نَشِبَ»: چسبید، و معنای سخن عمر این است؛ چاره جز صبر بر سختی پیدا نکردم، همانگونه که انسان بر خار و خاشاک در چشم خود و استخوان گیر کرده در گلویش صبر میکند.
و این گفته عمر: «حتی فَرِغ منها»: یعنی ابوبکر از خلافت فراغت یافت، در یکی از نسخه ها «فَغَربها» آمده است که به معنای دهانش را باز کرد، می باشد و «البَشَم»: دل درد و تخمه. و «السآم»: یعنی ابوبکر بعد از آنکه بهره کامل از خلافت برد و از آن سیر شد، خلافت را به من داد. و «نَقِم»: دشمنی کرد و خصومت ورزید. و «الدهاء»: زیرکی و نیک اندیشی. و«الشَغْف» با عین و غین : شدت حب.
ص: 461
و الضّئیل: الحقیر السّخیف (1).
و خرج إلیّ منها .. أی ترکها لی و سلّمها إلیّ.
و التّلمّظ: تتّبع بقیّة الطّعام فی الفم باللّسان (2)، و المعنی لم یذق من حلاوتها أبدا.
و التّصوّب: النّزول (3)، و المراد: قلبت هذا الأمر ظهرا لبطن، و تفکّرت فی جمیع شقوقه.
و الإغضاء: - فی الأصل-: إدناء الجفون (4).
و نشب .. أی علق (5)، و المعنی لم أجد بدّا من الصبر علی الشدّة کما یصبر الإنسان علی قذی فی عینه أو شجا فی حلقه.
قوله: حتی فرغ منها .. فی بعض النسخ: فغربها .. أی فتح فاه (6).
و البشم- بالباء الموحّدة و الشین المعجمة-: التّخمة. و السّئام (7): .. أی لم یسلّمها إلیّ إلّا بعد استیفاء الحظّ و السأم منها.
و نقم .. أی کره کراهة بالغة حدّ السخط (8).
و الدّهاء: النّکر وجودة الرّأی (9).
و الشغف- بالغین المعجمة و المهملة-: شدّة الحبّ (10).
ص: 461
و «یبلونی»: مرا میآزمود و امتحان میکرد. و «الأخمص»: فرو رفتگی کف پا که به زمین نمیرسد. و «الوَفْز»: شتاب و عجله، و «المستوفیز»: کسی که نیم خیز بنشیند و آرامش نداشته باشد. یعنی این که: ابوبکر مرا آماده برای اقدام و به دست گرفتن امر خلافت در انتظار برای فرصت غافل یافت. و «اختبأها»: آن را ذخیره کرد. و «الغائله»: مصیبت. و «النظََر الشَزر» با گوشه چشم نگاه کردن و «الأنفه»: نپذیرفتن و کراهت داشتن از چیزی به خاطر تعصب و غیره... و «أمد الشی»: نهایت آن چیز. و «النواجذ»: دندانهای آسیاب، و «العضُّ علیها»: کنایه از شدت تعلق و چنگ زدن به چیزی است.
و بدان که ابن ابی الحدید(1)
بعد از آنکه سخن سید مرتضی - رضی الله عنه - را ذکر کرده،
ص: 462
و یبلونی .. أی یمتحننی و یختبرنی (1).
و الأخمص: ما لم یصب الأرض من القدم (2).
و الوفز: العجلة، و المستوفز: الّذی یقعد قعودا منتصبا غیر مطمئنّ (3) ..
أی أوجدنی متهیّئا للإقدام و النهوض منتظرا للفرصة غیر غافل.
و اختباها .. أی ادّخرها (4).
و الغائلة: الدّاهیة (5).
و النّظر الشّزر: النّظر بمؤخّر العین (6).
و الأنفة: الاستنکاف (7) و کراهة الشّی ء للحمیة (8) و لغیره (9).
و أمد الشّی ء غایته (10).
و النّواجذ: أقاصی الأسنان (11)، و العضّ علیها: کنایة عن شدّة التّعلّق و التّمسّک بالشّی ء (12).
ثم اعلم أنّ ابن أبی الحدید (13)
بعد ما ذکر کلام السیّد رضی اللّه عنه
ص: 462
میگوید:... - حاصل آن این است - : بعید نیست که گفته شود: خشنودی و خشم و دوست داشتن و کینه و مانند آن ها از اخلاق نفسانی مانند اینها، اگرچه اموری باطنی می باشند، ولی درک شده و حاضران برای پی بردن به آنها به قرائن احوالی متوسل میشوند که علم ضروری برای آنان مفید واقع میشود، همانطور که ترس شخصِ ترسو و شادی انسان خوشحال فهمیده میشود؛ پس ایرادی ندارد که قاضی القضات بگوید: آنچه ضرورتا از حال عمر معلوم است، تعظیم ابوبکر و خشنودی او از خلافت ابوبکر و پذیرفتن آن است... پس اعتراض سید مرتضی براو وارد نیست و امّا اخباری که از عمر روایت کرده، اخباری غریب است که در کتابهای مدون جز کتاب مرتضی و کتاب «المستبشر» محمد بن جریر طبری که از رجال شیعه میباشد، ندیدهایم، و میدانید که اخبار غریبی که در کتابهای مدوّن یافت نشود، وضعیت آنها چگونه است - اعتباری ندارند -.
به او پاسخ داده شده است که شکی نیست که امور باطنی و ویژگیهای روحی احیاناً با ظهور آثار آنها و شهادت قرائن بر آنها ظاهر می شوند، ولی اطلاع از آنها به شکل علمی و قطعی برای رسیدن به آنها، کاری سخت است، به ویژه هنگامی که انگیزههای مخفی کردن آنها و به کار بردن غرض با پوشیدن ماندن آن ها وجود داشته باشد. و بیشتر آنچه که در این باب، علم به نظر میرسد، در زمره ظن و گمان بلکه از قبیل وهم و خیال است؛ و اگر چه، همه این انگیزهها، در سختی پی بردن به آنها، مشترک هستند، ولی در بعضی از آنها به ویژه در برخی از افراد و در برخی از احوال شدیدتر است، و بیشتر اوقات دوستان و نزدیکان و محرمهای کسی، مدتی طولانی گمان میکنند که آن کس دینی را پذیرفته یا کسی را دوست داشته یا از کسی متنفر بوده است، سپس خلاف آنچه میپنداشتند، آشکار میشود.
و انگیزههای عمر از مخفی کردن بغض و کینهاش نسبت به ابوبکر و نپذیرفتن خلافت او، امری واضح و آشکار است؛ زیرا عمر اساس خلافت ابوبکر و اصل حکومت او بود، با این حال،
ص: 463
قال- ما حاصله-: إنّه لا یبعد أن یقال: إنّ الرضا و السخط و الحبّ و البغض و ما شاکل ذلک (1) من الأخلاق النفسانیّة و إن کانت أمورا باطنة فإنّها قد تعلم و تضطرّ الحاضرون إلی حصولها بقرائن أحوال یفیدهم العلم الضروریّ، کما یعلم خوف الخائف و سرور المبتهج ... فغیر منکر أن یقول قاضی القضاة إنّ المعلوم ضرورة من حال عمر تعظیم أبی بکر و رضاه بخلافته و تدیّنه بذلک، فالذی اعترضه السیّد به غیر وارد علیه، و أمّا الأخبار التی رواها عن عمر (2) فأخبار غریبة ما رأیناها فی الکتب المدوّنة إلّا فی کتاب المرتضی و کتاب المستبشر (3) لمحمد بن جریر الطبری- الذی هو من رجال الشیعة- .. و أنت تعلم حال الأخبار الغریبة التی لا توجد فی الکتب المدوّنة، کیف هی؟.
و أورد علیه أنّ الأمور الباطنة و الصفات النفسانیّة لا ریب فی أنّها قد تظهر (4) أحیانا بظهور آثارها و شهادة القرائن علیها، لکن الاطّلاع علیها- سیّما علی وجه العلم بها و الجزم بحصولها- أمر متعسّر، سیّما إذا قامت الدواعی إلی إخفائها و تعلّق الغرض بسترها، و أکثر ما یظنّ (5) به العلم فی هذا الباب فهو من قبیل الظن، بل من قبیل الوهم، و جمیعها- و إن اشترکت فی تعسّر العلم بها- إلّا أنّه فی بعضها سیّما فی بعض الأشخاص، و فی بعض الأحوال أشدّ- و کثیرا ما یظنّ المخالطون لرجل و خواصّه و بطانته فی دهر طویل أنّه یتدیّن بدین أو یحبّ أحدا أو یبغضه ثم یظهر خلافه، و الدواعی إلی إخفاء عمر بغضّ أبی بکر أو عدم التدیّن بخلافته أمر واضح لا سترة به، فإنّه کان أساسا لخلافته واصلا لإمارته، و مع ذلک کانت
ص: 463
خلافت ابوبکر وسیلهای برای رسیدن به هدف دور آنها و باعث خوشحالی آنها به سبب منع اهل بیت علیهم السلام از رسیدن به این مقام بود، پس ایراد کردن عمر به ابوبکر به معنی تخریب این اساس و مخالفت با این غرض بود ولی کراهت عمر نسبت به خلافت ابوبکر نبود، مگر به این علت که خلافت خودش برایش محبوب تر و خوش تر بود، همانگونه که از کلام سید مرتضی - رضی الله عنه -- و از روایتهای او آشکار است.
و هر کس منصفانه بنگرد میداند که تعظیم عمر برای ابوبکر و اظهار خشنودی او از حکومت ابوبکر - با وجود اینکه وسیلهای برای انتقال خلافت به عمر و منع از اهل بیت بود - به هیچ وجه دلالتی بر پذیرفتن امامت ابوبکر از سوی عمر و محبوب تر بودن از خلافت خود عمر ندارد، اگر چه علم ضروری که در آن باره ادعا میکنند، جز زیاده روی در تعصب و انحراف نیست.
گفته نشود: اگر خلافت ابوبکر اساس خلافت عمر و سبب منع علی علیه السلام از آن باشد، پس عمر چگونه با شدت نیرنگ و زیرکی خود در انظار عموم میگوید: بیعت ابوبکر فلته - به معنایی که گمان میکنید - می باشد؟ و چگونه راز درون خود را به ابوموسی و مغیره و دیگران، همانگونه که روایتهای ذکر شده برآن دلالت میکند، آشکار مینماید؟
برای اینکه میگوییم: فاش کردن راز خود به ابوموسی و مغیره و ابن عمر احتمالاً به خاطر ترس از دست رفتن خلافت نبود؛ زیرا عمر از دوستی آنها نسبت به خودش آگاه بود و مطمئن بود که این افراد آن راز را، جز برای دوستان و نزدیکان عمر، آشکار نمیکنند و اگر هم آن را آشکار میکردند، عامه مردم آنها را انکار مینمودند، بنابراین از فاش کردن آن راز به مردم واهمهای نداشت.
دیگر اینکه داستان فلته بعد از استقرار خلافت او و جا گرفت ترس و هیبت او در دلهای مردم، اتفاق افتاده است، و آنچه باعث شد که عمر آن سخن را بگوید، این بود که شنید عمار بن یاسر میگوید: اگر عمر بمیرد، با علی علیه السلام بیعت میکنم. همانگونه که جاحظ به آن اعتراف کرده و ابن ابی
ص: 464
خلافة أبی بکر وسیلة إلی ما هو مقصدهم الأقصی، و قرّة عیونهم من دفع أهل البیت علیهم السلام عن هذا المقام، فکان قدح عمر فی أبی بکر تخریبا لهذا الأساس و مناقضا لذلک الغرض، و لم یکن کارها لخلافة أبی بکر إلّا لأنّه کانت خلافة نفسه أحبّ إلیه و أقرّ لعینه- کما یظهر من کلام السیّد رضی اللّه عنه و من روایاته-.
و من نظر بعین الإنصاف علم أنّ تعظیم عمر لأبی بکر و إظهاره الرضا بإمارته- مع کونها وسیلة لانتقال الأمر إلیه و صرفه عن أهل البیت- لا دلالة فیه بوجه من الوجوه علی تدیّنه بإمامة أبی بکر، و کونها أحبّ إلیه من خلافة نفسه، و إنّ ما ادّعوا من العلم الضروری فی ذلک لیس إلّا عتوّا فی التعصّب و علوّا فی التعسّف.
لا یقال: إذا کانت خلافة أبی بکر أساسا لخلافة عمر و سببا لدفع علیّ علیه السلام عنها فکیف کان عمر- مع شدّة حیلته و دهائه- یقول علی رءوس الأشهاد:
کانت بیعة أبی بکر فلتة- بالمعنی الذی زعمتموه؟ و کیف یظهر مکنون ضمیره لأبی موسی و المغیرة و غیرهما- کما یدلّ علیه الروایات المذکورة؟!.
لأنّا نقول: أمّا إفشاؤه ما أسرّ فی نفسه إلی أبی موسی و المغیرة و ابن عمر فلم یکن مظنّة للخوف علی ذهاب الخلافة، إذ کان یعرفهم بحبّهم له و ثیق (1) بأنّهم لا یظهرون ذلک إلّا لأهله، و لو أظهروه لأنکر علیهم عامّة الناس، فلم یبال بإفشائه إلیهم.
و أمّا حکایة الفلتة، فکانت بعد استقرار خلافته و تمکّن رعبه و هیبته فی قلوب الناس، و قد دعاه إلیها أنّه سمع أنّ عمّار بن یاسر کان یقول: لو قد مات عمر لبایعت علیّا علیه السلام- کما اعترف به الجاحظ، و حکاه عنه ابن أبی
ص: 464
الحدید(1) از او روایت کرده است. ابن ابی الحدید میگوید: غیر از جاحظ گفته است: کسی که تصمیم به بیعت با علی علیه السلام در صورت مردن عمر گرفته بود، طلحه پسر عبدالله بود، و روایتی طولانی را که بخاری و دیگران از قول عمر در خطبهاش که گفت: به من خبر دادهاند که کسی از شما میگوید: اگر امیرالمومنین بمیرد با فلانی بیعت میکنم... و اینکه مردی بگوید: بیعت ابوبکر فلته بود و تمام شد، او را نفریبد.... آری اینگونه بود، ولی خداوند از شر آن حفظ کرد. پس عمر ترسید از اینکه مبادا تلاش و نهایت کوششی را که مردم در منع امر خلافت از امیر مؤمنان علیه السلام و باز داشتن وی از خلافت کردند و عهدها و پیمانهایی که مردم با او بستند، باطل شده و از بین بروند. با این حال، کینهای که در سینهاش مخفی کرده بود به جوش آمد و نتوانست آن را پنهان کند و بر آن صبر کند و همانند این سخن از او ظاهر گشت.
و اما اینکه ابن ابی الحدید آورده است: اخباری را که سید مرتضی - رضی عنه - نقل کرده، در کتابها موجود نیست، باید گفت: هدف سید از آوردن این اخبار، تنها نوعی تایید برای این گفته خود است که ادعای آنها مبنی بر علم ضروری، گزافه گویی است، و هر کس طرف انصاف و بیطرفی را رعایت کند و از تعصب بپرهیزد، خواهد دانست که حقیقت همان چیزی است که سید مرتضی نقل کرده است.
سپس ابن ابی الحدید(2)
میگوید: بدانید که این کلمه (فلته) و امثال آن که عمر می گوید، مطابق سرشت غلیظ (درشتی) و ذات خشکی میباشد که خداوند متعال او را به این صورت آفریده است، و چارهای در آن نیست؛ زیرا سرشت و ذات آدمی را نمیتوان تغییر داد. ما شکی نداریم که او
ص: 465
الحدید (1)
قال: و قال غیره ..: إنّ المعزوم علی بیعته لو مات (2) عمر کان (3) طلحة ابن عبید اللّه (4)، و یدلّ علی أنّ قصّة الفلتة کانت لمثل ذلک ما فی روایة طویلة رواها البخاری (5) و غیره (6) من قول عمر فی خطبته أنّه: بلغنی أنّ قائلا منکم یقول: لو مات أمیر المؤمنین لبایعت فلانا، فلا یغرّنّ امرأ أن یقول إنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة و تمّت، فلقد کان کذلک، و لکن وقی (7) اللّه شرّها.
فخاف من بطلان ما مهّدوه و عقدوا علیه العهود و المواثیق من بذل الجهد و استفراغ الوسع فی صرف الأمر عن أمیر المؤمنین علیه السلام و منعه عنه، و مع ذلک هاج الضغن الکامن فی صدره فلم یقدر علی إخفائه و الصبر علیه، فظهر منه مثل هذا الکلام.
و أمّا ما ذکره من أنّ الأخبار التی رواها السیّد رضی اللّه عنه غیر موجودة فی الکتب، فلیس غرضه من إیرادها إلّا نوع تأیید لما ذکره من أنّ ادّعاءهم العلم الضروریّ من قبیل المجازفة، و من راعی جانب الإنصاف و جانب الاعتساف علم أنّ الأمر کما ذکره.
ثم قال ابن أبی الحدید (8): اعلم أنّ هذه اللفظة و أمثالها کان عمر یقولها بمقتضی ما جبله اللّه تعالی علیه من غلظ الطینة و جفاء الطبیعة، و لا حیلة له فیها، لأنّه مجبول علیها لا یستطیع تغییرها. و لا ریب عندنا أنّه کان یتعاطی أن
ص: 465
تکلف میکرد و میخواست الفاظش را به نحو خوب و لطیف به زبان آورد، اما طبع خشن و غریزه خشک و درشت او باعث میشد به سوی چنین الفاظی گرایش پیدا کند و او از این الفاظ، نه قصد بدی داشت و نه میخواست کسی را تخطئه یا نکوهش کند! همانگونه که در لفظی که به هنگام بیماری رسول خداصلَّی الله علیه و آله آن را گفته بود، ذکر کردیم و همانند الفاظ و عبارتهایی که در سال حدیبیه و در جاهای دیگر گفته بود، و خداوند سبحان، انسان مکلَّف را جز به آنچه قصد کرده مجازات نمیکند و نیت او پاکترین و خالصترین آنها برای خداوند سبحان و مسلمانان بود و هر کس منصف باشد میفهمد که این سخن، حق است.
سید در ردّ او میگوید: اینکه ابن ابی الحدید، اقتضای طبیعت و گرایش غریزی را برای او قرار داده است، اگر منظورش این است که عمر به جایی رسیده که دیگر توان این را ندارد که زبان خود را از گفتن آنچه بر خلاف درونش است، باز دارد؛ بلکه در جایی که باید مدح بگوید، سرزنش و عتاب از او صادر می شود و آنجایی که باید اکرام و احترام کند، دشنام و ناسزا میگوید و با آن کار از حد تکلیف خارج می شود، هیچ اختلافی در این نیست، ولی عاقلان همانند این مرد را در گروه دیوانگان به حساب میآورند و هیچ اختلافی در اینکه عقل از شروط امامت است، وجود ندارد.
و اگر مراد ابن ابی الحدید، این باشد که با وجود آن، آنچه معیار تکلیف است باقی میماند، باید گفت که آن از جمله اموری است که هیچ سود و فایدهای ندارد و بیهوده و پوچ است؛ زیرا ابلیس به خاطر سرشت آتشی خود، بر آدم تکبر و خود بزرگ بینی کرد و با این حال مستحق آتش جهنم شد و تا روز قیامت لعنت شامل او گشت، و زناکار به مقتضای شهوتی که خداوند او را برآن آفریده زنا میکند و چارهای نیست با این حال سنگسار گشته و به او رحم نمیشود.
ابن ابی الحدید در اصلاح این کلمه چه نیکو به این سخن عمر متمسک میشود که به هنگام بیماری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گفت: این مرد (رسول خدا) هذیان و پرت و پلا میگوید... و همینطور در پاسخ عمر به رسول خداصلَّی الله علیه و آله(هنگامیکه از حاضران قلم و کتف خواست) که گفت: کتاب خدا ما را کافی است و (نیازی به وصیت تو نداریم)، که به زودی در بخش طعنهای او،
ص: 466
یتکلّف (1) و أن یخرج ألفاظه مخارج حسنة لطیفة، فینزع به الطبع الجاسی و الغریزة الغلیظة إلی أمثال هذه اللفظات، و لا یقصد بها سوءا و لا یرید بها تخطئة و لا ذمّا (2)!، کما قدّمناه فی اللفظة التی قالها فی مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و کاللفظات التی قالها عام الحدیبیّة .. و غیر ذلک (3)، و اللّه تعالی لا یجازی المکلّف إلّا بما نواه، و لقد کانت نیّته من أظهر (4) النیّات و أخلصها للّه سبحانه و المسلمین، و من أنصف علم أنّ هذا الکلام حقّ.
و یرد علیه أنّ اقتضاء الطبیعة و استدعاء الغریزة- الّتی جعله معذّرة له- إن أراد أنّه بلغ إلی حیث لم یبق (5) لعمر معه قدرة علی إمساک لسانه عن التکلّم بخلاف ما فی ضمیره، بل کان یصدر عنه الذّم فی مقام یرید المدح، و الشتم فی موضع یرید الإکرام، و یخرج بذلک عن حدّ التکلیف، فلا مناقشة فی ذلک، لکن مثل هذا الرجل یعدّه العقلاء فی زمرة المجانین، و لا خلاف فی أنّ العقل من شروط الإمامة.
و إن أراد أنّه یبقی مع ذلک ما هو مناط التکلیف فذلک ممّا لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ، فإنّ إبلیس استکبر علی آدم بمقتضی الجبلّة الناریّة و مع ذلک استحقّ النار و شملته اللعنة إلی یوم الدین، و الزانی إنّما یزنی بمقتضی الشهوة التی جبله اللّه علیها و لا حیلة له فیها، و مع ذلک یرجم و لا یرحم.
و نعم ما تمسّک به فی إصلاح هذه الکلمة من قول عمر- فی مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّ الرجل لیهذو، أو إنّ الرجل لیهجر-، و ردّه علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: حسبنا کتاب اللّه، کما سیأتی (6)
ص: 466
اگر خدا بخواهد، به طور مفصل سخن خواهیم گفت.
و این سخن او، در حقیقت، پذیرفتن سخن سید مرتضی - رضی الله عنه - است که گفت: اگر این سخن عمر طعن بر ابوبکر نباشد، طعن و عیبی بر عمر است.
سپس ابن ابی الحدید(1)
میگوید: و این سخن مرتضی: گاهی شخصی غیر ابوبکر پیدا میشود که صاحب فضل بوده و ترس از فتنه (در بیعت این شخص) پیش میآید که در این صورت آن شخص مستحق کشتن نیست؛ کسی میتواند در جواب او بگوید: عمر با این سخن خود، تنها اهل زمان خود را مورد خطاب قرار داده است، و معتقد میباشد که در میان آنها نه کسی همانند ابوبکر پیدا می شود و نه کسی که احتمال آن برود که فلته و عجولانه بیعت بگیرد، همانگونه که برای ابوبکر پیش آمد، پس اگر پیشآید که در زمانی دیگر، بعد از عصر عمر، و در زمان خودش، مثل ابوبکر در زمانش کسی باشد که فضل او نمایان باشد، نهی و تحریم عمر، شامل این شخص نمیشود.
و در ردّ سخن او باید گفت: عمومیت ظاهرِ خطابی همانند این، متعلق به بعد از زمان این خطاب است؛ برای همین، هیچ کس نگفته، اوامر و نواهی وارد شده در اخبار، به زمان خاصی اختصاص دارد و برای همه زمانها نیست.
و به فرض اینکه ما این حکم عمر را به آن زمان اختصاص دهیم، باید گفت: عمر از کجا میدانست که مدت خلافتش - پناه بر خدا - تا زمانی طول نخواهد کشید که برای مردم، فضل و برتری مردی از اهل آن عصر، همانند فضل ابوبکر ظاهر می شود تا هر کس را به بیعتش فرا خواند مستحق قتل نشود؟ و آشکار شدن فضلی که برای ابوبکر میپندارد، در تمام عمرش بر او ثابت نبوده، بلکه کسی آن را توهم کرده که بعد از مدت زمانی توهم میکند، و همینکه عمر به هنگام مرگش این خطبه را خواند، دانست که کسی همچون ابوبکر در میان اهل آن زمان وجود ندارد که گردنها به سویش دراز شود، و در اولین خطبهای که بعد از بازگشت از حج آن را خواند، و همینکه ابولؤلؤ او را با خنجر زد، دانست که به زودی خواهد مرد و زمانی را که ممکن است در آن مدت، فضل مردی از اهل عصر خود آشکار شود، نخواهد دید. پس شایسته بود که کلام خود را به برخی از قیدها مقیّد کند و از ذکر شرایط آن غافل نشود.
ص: 467
إن شاء اللّه تعالی.
و هذا فی الحقیقة تسلیم لما ذکره السیّد رضی اللّه عنه من أنّه لا یخرج هذا الکلام من أن یکون طعنا علی أبی بکر إلّا (1) بأن یکون طعنا علی عمر.
ثم قال ابن أبی الحدید (2): و قول المرتضی: قد یتّفق من ظهور فضل غیر أبی بکر، و خوف الفتنة ما اتّفق لأبی بکر فلا یستحقّ القتل، فإنّ لقائل أن یقول:
إنّ عمر لم یخاطب بهذا إلّا أهل عصره، و کان یذهب إلی أنّه لیس فیهم کأبی بکر، و لا من یحتمل له أن یبایع فلتة کما احتمل ذلک لأبی بکر، فإن اتّفق أن یکون فی عصر آخر بعد عصره من یظهر فضله، و یکون فی زمانه کأبی بکر فی زمانه فهو غیر داخل فی نهی عمر و تحریمه.
و یرد علیه ظاهر (3) مثل هذا الخطاب عمومه لما بعد عصر الخطاب، و لذلک لم یخصّص أحد ما ورد فی الأخبار من الأوامر و النواهی بزمان دون آخر.
و لو فرضنا اختصاص الحکم بأهل ذلک العصر نقول: من أین کان یعلم عمر أنّ مدّة خلافته- و العیاذ باللّه- لا یمتدّ حینا من الدهر یظهر للناس من فضل رجل من أهل ذلک العصر مثل ما ظهر لأبی بکر حتّی لا یستحقّ من دعا إلی بیعته القتل، فإنّ ظهور الفضل الذی زعمه لأبی بکر لم یکن ثابتا له فی جمیع عمره، بل إنّما توهّمه فیه من توهّم بعد حین و زمان، و لم یکن عمر خطب بهذه (4) الخطبة عند علمه بموته حتّی یعلم أنّه لیس فی أهل العصر من تمدّ إلیه الأعناق مثل أبی بکر فإنّه خطب بها أوّل جمعة دخل المدینة بعد انصرافه من الحجّ، و لم یکن طعنه أبو لؤلؤة حتّی یعلم أنّه سیموت و لا یبقی زمانا یمکن فیه ظهور فضل رجل من أهل العصر فکان اللائق أن یقیّد کلامه ببعض القیود و لا یهمل ذکر الشروط.
ص: 467
پوشیده نیست که ابن ابی الحدید این گفته خود را: کسی همانند ابوبکر در میان آنها نیست، عذری برای عمر قرار داده، بنابر مذهبش باطل است؛ زیرا خود او معتقد است که امیرمؤمنان علیه السلام برتر از ابوبکر است، گرچه شرط رسیدن فضل کسی به فضل و برتری که ابوبکر به آن رسیده - اگر فضلی برای او در نظر گرفته شود - از اساس باطل است؛ برای این که در امام، بنابر رای کسی که برتری امام را شرط میداند، شرط این است که او فقط برترین اهل زمان خود باشد نه اینکه همانند کسی باشد که یک زمانی امام بوده است. بطلان این سخن که در میان مخاطبین در آن زمان - اگر فرض کنیم خطاب به اهل آن عصر اختصاص دارد - کسی نبوده که بر ابوبکر در خیرات سبقت گرفته باشد، واضح تر از آن است که بر کسی پوشیده باشد.
ابن اثیر در «جامع الاصول(1)»
در تفسیر لفظ فلته گفته است: ناگهانی و اتفاقی، زیرا مردم توقع نداشتند همه صحابه با ابوبکر بیعت کنند، بلکه عمر و پیروانش به سوی آن شتافتند .
ابن اثیر همچنین میگوید: گفته شده است: فلته آخرین شب از ماههای حرام است و در اینکه از روزهای حلال است یا حرام، تا شخص خونخواه (تقاص گیرنده) به سوی گرفتن انتقام بشتابد و فساد زیاد شود و خونها ریخته شود، اختلاف دارند؛ و عمر روزهای رسول خدا را به ماههای حرام تشبیه کرده و روز وفات ایشان را در وقوع شر، به خاطر ارتداد عربها و پیروی نکردن انصار و نپرداختن زکات و پذیرفتن عادت عربها در اینکه جز یک نفر از قبیله، رئیس آن نمیشود، به فلته تشبیه کرده است.
و ممکن است مراد از فلته: خلسه، مخفیانه و غافلگیرانه باشد، یعنی این که مردم مایل بودند در روز سقیفه آن را به دست گیرند و به همین سبب مشاجره مردم با یکدیگر زیاد گشت، و ابوبکر فقط به وسیله
ص: 468
و لا یخفی أنّ ما جعله ابن أبی الحدید عذرا لعمر- من أنّه لیس فیهم کأبی بکر- باطل علی مذهبه، فإنّه یری (1) أمیر المؤمنین علیه السلام أفضل من أبی بکر (2)، علی أنّ اشتراط بلوغ الفضل إلی ما بلغه أبو بکر- لو سلّم له فضل- باطل من أصله، إذ لا یشترط فی الإمام- علی رأی من شرط أفضلیّة الإمام- إلّا کونه أفضل أهل زمانه لا کونه مثل من کان إماما فی زمان من الأزمان، و بطلان القول بأنّه لم یکن فی جملة المخاطبین حینئذ- و إن فرض تخصیص الخطاب بأهل ذلک العصر- من سبق غیره إلی الخیرات، أظهر من أن یخفی علی أحد.
و قال فی جامع الأصول (3)
فی تفسیر الفلتة-: الفجأة، و ذلک أنّهم لم ینتظروا ببیعة أبی بکر عامّة الصحابة، و إنّما ابتدرها عمر و من تابعه.
قال: و قیل الفلتة آخر لیلة من الأشهر الحرم فیختلفون فیها أ من (4) الحلّ هی أم من الحرام فیسارع الموتور إلی درک الثار فیکثر الفساد و یسفک (5) الدماء، فشبّه أیّام رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) بالأشهر الحرم، و یوم موته بالفلتة فی وقوع الشرّ من ارتداد العرب، و تخلّف الأنصار عن الطاعة، و منع من منع الزکاة، و الجری علی عادة العرب فی أن لا یسود القبیلة إلّا رجل منها.
و یجوز أن یرید بالفلتة: الخلسة، یعنی أنّ الإمامة یوم السقیفة مالت إلی تولّیها الأنفس و لذلک کثر فیها التشاجر، فما قلّدها أبو بکر إلّا انتزاعا من الأیدی
ص: 468
اختلاس و گرفتن از دست دیگران توانست آن را از آن خود کند، و بیعتی مثل این بیعت، شایسته است که فتنهها را برانگیزد، پس خداوند از آن و از شرش حفظ کند، و همانند آن در «النهایة(1)» ذکر شده است.
مؤلف: اگر بپذیریم که لفظ فلته بر نکوهش دلالت نمیکند و منظور از آن فقط حقیقت آن در زبان عربی است که به معنای کاری است که ناگهانی، بدون تامّل و بدون تدّبر انجام میگیرد و گمان آن برود که آن لغزشی سخت و گناه فاحشی است، پس آنچه از خود این لفظ به دست آمده، اگر چه اعم از لغزش و خطا باشد، ولی بر آن حمل میشود، بلکه بر اخص از آن حمل میشود، چون آن در مکان اختصاص داده شده بر آن است، و هر لغزش و گناهی مستحق آن نیست که انجام دهنده آن کشته شود؛ و هر کس که کوچکترین آشنایی با شیوههای کلام عربی داشته باشد، میفهمد که آنان در حمل لفظ بر یکی از معناها، در صورت داشتن معنای مشترک، به کمترین چیزی که در این کلام است اکتفا میکنند، و این گفته عمر: هر کس به همانند آن بیعت، شما را فرا خواند، او را بکشید، و هر کس همانند آن بیعت را مرتکب شود او را بکشید(2)...اگرچه،
در آنچه از بخاری(3)
در «جامع الاصول(4)»
نقل میکند، وجود ندارد، ولی این سخن عمر، از جمله خاتمه سخن مسلّم او بین شیعه و سنی است، و ابن ابی الحدید(5)
به آن اعتراف کرده است، و هیچ عاقلی در این شک نمیکند که اگر متعصبان آنها همانند قاضی القضات و فخر رازی و صاحب المواقف و شارح آن و صاحب و شارح المقاصد و غیر از آنها، راهی برای انکار آن می یافتند، به یقین آن را از دست نمیدادند، و دیگر نیازمند تاویلهای ضعیف و
ص: 469
و اختلاسا، و مثل هذه البیعة جدیرة أن تکون مهیّجة للفتن، فعصم اللّه (1) من ذلک و وقی شرّها، و ذکر مثل ذلک فی النهایة (2).
و أقول: إن سلّمنا أنّ لفظة الفلتة لا تدلّ علی الذمّ، و أنّه إنّما أراد بها محض حقیقتها فی اللغة، و هو الأمر الّذی یعمل فجأة من غیر تردّد و لا تدبّر (3) و کان مظنّة للشرّ و الفساد، ففی قوله: وقی اللّه شرّها، و أمره بقتل من دعا إلی مثلها، دلالة علی أنّه زلّة قبیحة و خطیئة فاحشة، فالمستفاد من اللفظة بمجرّدها- و إن کان أعمّ من الزلّة و الخطیئة- إلّا أنّه حمل علیها، بل علی أخصّ منها، لما هو فی قوّة المخصّصة له، فلیس کلّ زلة و خطیئة یستحقّ فاعلها القتل، و من له أدنی معرفة بأسالیب الکلام یعلم أنّهم یکتفون فی حمل اللفظ علی أحد المعانی فی صورة الاشتراک بأقلّ ممّا فی هذا الکلام، و قول عمر: من دعاکم إلی مثلها فاقتلوه .. و من عاد إلی مثلها فاقتلوه .. (4) .. و إن لم یکن موجودا فیما حکاه فی جامع الأصول (5) عن البخاری (6) إلّا أنّ کونه من تتمّة کلامه من المسلّمات عند الفریقین، و اعترف به ابن أبی الحدید (7)، و لا یریب عاقل فی أنّه لو وجد المتعصّبون منهم- کقاضی القضاة و الفخر الرازی و صاحب المواقف و شارحه و صاحب المقاصد و شارحه و غیرهم- سبیلا إلی إنکاره لما فاتهم ذلک، و لا احتاجوا إلی التأویلات الرکیکة
ص: 469
سست نمی شدند.
و هر کس کتاب صحیح بخاری را بررسی کند میفهمد که عادت بخاری در روایتهایی که در بردارنده چیزی است که با آرای فاسد آنها منافات دارد، این گونه است که آن قسمت از روایت را حذف کرده، یا به منظور پوشیده نگه داشتن از جاهلان، با لفظ کنایه از آن تعبیر کرده است. بلکه روایتهایی را که با عقاید خودشان منافات دارد، بیدرنگ ترک کرده و از آن می گذرد. و ابن خَلکان(1)
در شرح حال بخاری گفته است: خود او میگوید: این کتابم صحیح را، از میان ششصد هزار حدیث تصنیف کردهام. و همانند این سخن را ابن اثیر در جامع الاصول(2) نقل کرده است و از مسلم روایت شده(3)است
که صحیح خود را از بین سیصد هزار حدیث شنیده شده جمع آوری کرده است و از ابی داوود(4)
روایت شده است که آنچه در کتاب خود آورده است را از پانصد هزار حدیث انتخاب کرده است.
و از سنتهای این قوم، این است که هر چه با عقایدشان مخالفت داشته باشد، آن را غیر صحیح مینامند؛ و چون اهتمام بخاری در این زمینه بیشتر از سایر کسانی بود که گمان میکردند اخبارشان از صحیح ترین اخبارهاست؛ به همین خاطر عامّه بیشتر کتابهای حدیث و اخبار خود را ردّ کرده و کتاب صحیح بخاری را - با وجود بینظمی در ترتیب ابوابش و ضعف عناوینش - بینهایت بزرگ داشته و آن را بر سایر کتابها مقدم دانسته اند، و با این حال به حمد خدا، بر کسی که به دقت و با بررسی در آن کتاب و سایر کتابهایش بنگرد، مشتبه نیست که این کتابها پر از رسواییها و مملو از اعتراف به زشتیهاست.
و اما آنچه در تفسیر فلته به آخرین روز ماه های حرام و توجیه او در اینباره، ذکر کرده است، اشکال آن را دانستید، و اینکه در تفسیر خود از فلته به خلسه، آنچه ذکر میکند، تفسیر صحیحی است، جز اینکه حقیقت آن است که بیعت ابوبکر، ربودن و سرقت خلافت از صاحب بر حق آن است و نه از کسانی که رغبت داشتند امامت و خلافت را به دست گیرند؛ زیرا آنها هم از دزدان بودند، و واضح است که گرفتن از دزد، دزدی نامیده نمیشود.
ص: 470
الباردة.
و من تتبّع کتاب البخاری علم أنّ عادته فی الروایات المشتملة علی ما ینافی آراءهم الفاسدة إسقاطه من الروایة أو التعبیر بلفظ الکنایة تلبیسا علی الجاهلین، بل یترک الروایات المنافیة لعقائدهم رأسا، و قد قال ابن خلکان (1) فی ترجمة البخاری أنّه قال: صنّفت کتابی الصحیح من ستمائة ألف حدیث، و نحوه قال فی جامع الأصول (2)، و روی (3) عن مسلم أنّه أخرج صحیحه من ثلاثمائة ألف حدیث مسموعة، و عن أبی داود (4) أنّه انتخب ما أورده فی کتابه من خمسمائة ألف حدیث.
و من سنّة القوم تسمیة ما یخالف عقائدهم بغیر الصحیح، و لمّا کان اهتمام البخاری فی هذا المعنی أکثر من سائر من زعموا أنّ أخبارهم من صحاح الأخبار، فلذلک رفض المخالفون أکثر کتبهم فی الأخبار، و عظّموا کتاب البخاری- مع رداءته فی ترتیب الأبواب و رکاکته فی عنوانها- غایة التعظیم، و قدّموه علی باقی الکتب، و مع ذلک بحمد اللّه لا یشتبه علی من أمعن النظر فیه و فی غیره من کتبهم أنّها مملوّة من الفضائح، و مشحونة بالاعتراف بالقبائح.
و أمّا ما ذکره فی تفسیر الفلتة بآخر الأشهر الحرم و توجیهه فی ذلک، فقد عرفت ما فیه، و ما ذکره من تفسیره (5) بالخلسة فهو تفسیر صحیح، إلّا أنّ الحقّ أنّها خلسة و سرقة عن ذی الحق لا عن النفوس التی مالت إلی تولّی الإمامة، فإنّهم کانوا- أیضا- من السارقین، و الأخذ من السارق لا یسمّی اختلاسا، و هو واضح.
ص: 470
طعن پنجم:
با این که خالد بن ولید، مالک بن نویره را کشته بود و با زنش در همان شب همبستر شده بود، ولی ابوبکر بر او اقامه حد و قصاص نکرد. عمر به او اشاره کرد که خالد را بکشد و عزل کند، ولی ابوبکر گفت: او شمشیری از شمشیرهای خداست که خداوند آن را بر دشمنان بر کشیده است. و عمر خطاب به خالد گفت: اگر کار خلافت را به دست گرفتم، حتما تو را مجازات خواهم کرد.
قاضی عبدالجبار در کتاب «المغنی(1)» به نقل از ابوعلی می گوید: ارتداد از مالک ظاهر گشت؛ زیرا در اخبار آمده است: او(مالک) هنگامی که خبر وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او رسید، همانند سایر اهل ردّه (از دین برگشتگان)، صدقات (زکات) قوم خود را به آنها پس داد، و با این کار مستحق قتل شد.
ابوعلی میگوید: خالد او را کشت، برای اینکه مالک نام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را ذکر کرد و گفت: صاحب تو... و با این سخن به گمان انداخت که او پیامبر صلی الله علیه و آله صاحب خودش نیست، و به نظر او (خالد) آن،
ص: 471
أَنَّهُ تَرَکَ إِقَامَةَ الْحَدِّ وَ الْقَوَدِ فِی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ قَدْ قَتَلَ مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ وَ ضَاجَعَ امْرَأَتَهُ مِنْ لَیْلَتِهِ، وَ أَشَارَ إِلَیْهِ عُمَرُ بِقَتْلِهِ وَ عَزْلِهِ، فَقَالَ: إِنَّهُ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اللَّهِ سَلَّهُ اللَّهُ عَلَی أَعْدَائِهِ (1). وَ قَالَ عُمَرُ مُخَاطِباً لِخَالِدٍ: لَئِنْ وُلِّیتُ الْأَمْرَ لَأَقِیدَنَّکَ لَهُ.
و قال القاضی فی المغنی (2)
ناقلا عن أبی علیّ- إِنّ (3) الردّة قد ظهرت من مالک، لأنّ فی الأخبار أنّه ردّ صدقات قومه علیهم لمّا بلغه موت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] کما فعله سائر أهل الردّة، فاستحقّ القتل (4).
قال أبو علی: و (5) إنّما قتله لأنّه ذکر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال:
صاحبک، و أوهم بذلک أنّه لیس بصاحب له، و کان عنده أنّ ذلک ردّة، و علم
ص: 471
ارتداد بود، و خالد -که امیر آن قوم بود - به هنگام مشاهده، نیت و مقصود را دانست. پس جایز دانست که او را بکشد و اگر چه بهتر بود که خالد شتاب نمیکرد و کار او را کشف و بررسی میکرد تا ارتداد او آشکار گردد، و به این خاطر او را نمیکشت.
و فخر رازی در «النهایة العقول» و شارح «المواقف(1)» و شارح «المقاصد» به همین دو صورت پاسخ دادهاند.
سپس قاضی القضات میگوید(2):
اگر کسی بگوید: آیا واقعاً مالک نماز میگذارد؟ در پاسخ به او گفته میشود: سایر اهل ردّه هم نماز میگذاردند، و با امتناع از زکات دادن و اعتقاد آنها به برداشته شدن وجوب زکات، بدون دلیل دیگر، کافر شدند. و اگر گفته شود: پس چرا عمر انکار کرد و ابوبکر را سرزنش نمود؟ گفته میشود: کار خلافت بر عهده ابوبکر بود و عمر به هیچ وجه نباید از او انتقاد میکرد، چه بسا ممکن بود ابوبکر از حال و شرایط چیزی را بداند که بر عمر پوشیده باشد و اگر گفته شود: معنای این که از ابوبکر روایت شدهاست که گفته خالد را تاویل کرد و در این کارش مرتکب اشتباه شد، چیست؟ گفته می شود: خالد در عجله بر کشتن مالک تاویل کرد، و خالد
ص: 472
عند (1) المشاهدة المقصد- و هو أمیر القوم- فجاز أن یقتله، و إن کان الأولی أن لا یستعجل و أن یکشف الأمر فی ردّته حتّی یتّضح، فلهذا لم یقتله (2).
و بهذین الوجهین أجاب الفخر الرازی فی نهایة العقول (3) و شارح المواقف (4) و شارح المقاصد (5).
ثم قال قاضی القضاة (6): فإن قال قائل: فقد (7) کان مالک یصلّی؟ قیل له (8): و کذلک سائر أهل الردّة، و إنّما کفروا بالامتناع من الزکاة و اعتقادهم إسقاط وجوبها دون غیره.
فإن قیل: فلم أنکر عمر؟.
قیل (9): کان الأمر إلی أبی بکر فلا وجه لإنکار عمر، و قد یجوز أن یعلم أبو بکر من الحال ما یخفی علی (10) عمر.
فإن قیل: فما معنی ما روی عن أبی بکر من: أنّ خالدا تأوّل فأخطأ.
قیل: أراد تأوّل فی عجلته علیه بالقتل (11)، فکان الواجب عنده علی خالد
ص: 472
باید به خاطر شبهه در آن کار، منتظر میشد.
و ابوعلی بر ارتداد مالک این گونه استدلال کرده است که برادر مالک، متمم بن نویره، چون مرثیه برادرش مالک را بر عمر سرود، عمر به او گفت: ای کاش شاعر بودم و برادرم زید را همانگونه که تو بر برادرت مرثیه سرایی کردی، من هم رثا میکردم. متمم به عمر گفت: اگر برادرم همانند برادرت کشته می شد، هرگز او را رثا نمیکردم. عمر به متممم گفت: کسی همچون تسلیت گفتن تو، به من تسلیت نگفته است. پس این نشان میدهد که مالک مسلمان نبود و کشته شده است.
سپس درباره ازدواج خالد با زن مالک پاسخ می دهد که چون او کشته شد، آن کار (ازدواج با زن مرتد) نزد بسیاری از علما جایز است، هرچند که خالد حق نداشت، قبل از استبراء با زن مالک همبستر شود، امّا نزدیکی خالد با زن مالک نزد او ثابت نشده است، و جایز نیست که در این باب طعنی قرار دهد .
و سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی(1)» به این گفته او اعتراض میکند و میگوید: امّا عمل خالد در کشتن مالک بن نویره و مباح دانستن مال و زن او به خاطر نسبت دادن ارتداد به او که از او دیده نشده است؛ بلکه بر خلاف آن، وی مسلمان بوده، امری عظیم است؛ و تغافل کسی که خود را در این زمینه به غفلت میزند و حکم خداوند تعالی را درباره او اجرا نمی کند و از او در خطایی که خود خالد بر آن شهادت می دهد حمایت می کند نیز به همان اندازه بزرگ است؛ و نیز به اندازه بزرگی این دو خطاست، خطای کسی که امکان اینکه از آن وضعیت باخبر شود را دارد، ولی در آن اهمال میکند و
ص: 473
أن یتوقّف للشبهة (1).
و استدلّ أبو علی علی ردّة مالک بأنّ أخاه متمّم بن نویرة لمّا أنشد عمر مرثیة أخیه (2) قال له عمر: وددت أنّی أقول الشعر فأرثی زیدا کما رثیت أخاک. فقال له متمّم: لو قتل أخی علی مثل ما قتل علیه أخوک لما رثیته. فقال له عمر: ما عزّانی أحد کتعزیتک (3)، فدلّ هذا علی أنّه لم یقتل علی الإسلام (4).
ثم أجاب عن تزویجه بامرأته بأنّه إذا قتل علی الردّة فی دار الکفر جاز ذلک عند کثیر من أهل العلم و إن کان لا یجوز أن یطأها إلّا بعد الاستبراء، فأمّا وطئه لامرأته (5) فلم یثبت عنده، و لا یجوز (6) أن یجعل طعنا فی هذا الباب.
و اعترض علیه السیّد المرتضی رضی اللّه عنه فی الشافی (7) بقول: أمّا صنیع (8) خالد- فی قتل مالک بن نویرة و استباحة ماله و زوجته لنسبته إلی الردّة التی لم تظهر، بل کان الظاهر خلافها من الإسلام- فعظیم، و یجری مجراه فی العظم تغافل من تغافل عن أمره و لم یقم فیه حکم اللّه تعالی و أقرّه علی الخطإ الذی شهد هو به علی نفسه، و یجری مجراهما من أمکنه أن یعلم الحال فأهملها و لم یتصفّح ما
ص: 473
اخباری را که در اینباره و در تعصب گذشتگان او و مذهبش نقل شده، مطالعه نمیکند، پس چگونه مخالفان ما ممکن است بپذیرند که مالک و اصحابش در حالی که نماز را قبول داشتند، زکات را انکار کنند و آن ها می دانستند که نماز و زکات قرین هم هستند و ضرورتا علم داشتند که زکات و نماز در دین محمد صلَّی الله علیه و آله در یک حد و اندازه است، و آیا نسبت دادن ارتداد به مالک، بعد از اینکه ذکر نمودیم، چیزی جز عیبجویی و طعن در اصول دین و نقض شریعت پیامبر صلی الله علیه و آله نمیباشد که زکات، از مسلمّات دین محمدصلَّی الله علیه و آله است؟
و شگفتتر ازهمه اینها، این سخن قاضی القضات است که گفت: سایر اهل ردّه هم نماز میگذارند... یعنی آنها نماز میخواندند و زکات را انکار می کردند؛ زیرا ما تبیین کردیم که آن، محال و غیر ممکن است. آن چگونه صحیح میباشد حال آنکه همه راویان و نقل کنندگان روایت کرده اند که ابوبکر به سپاهیانی که به یمن فرستاد توصیه کرد که ابتدا اذان و نماز اقامه کنند، پس اگر آن قوم با اذان آن ها اذان گفته و نماز گذاردند، آنها را به حال خودشان رها کنید، و اگر این کار را انجام ندادند بر آنها حمله کنید. پس ابوبکر اذان و اقامه نماز را نشانه اسلام آوردن و برائت از ارتداد قرار داد. و چگونه درباره سایر اهل ردّه می گوید: آنها هم نماز می گذارند: و حال آنکه میدانیم اصحاب مسلمیه کذّاب و طلیحه و دیگران از جمله کسانی بودند که ادعای پیامبری میکردند، و شریعت را کنار گذاشته، نه نماز میخواندند و نه به چیزی از شریعت ما عمل میکردند؟
و داستان مالک نزد صاحبان حدیث و سیره که به آن پرداختهاند، معروف است، و مالک از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مسئول صدقات و زکات قوم خود ، بنی یربوع بود. چون خبر وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به او رسید، از گرفتن
ص: 474
روی من الأخبار فی هذا الباب، و تعصّب لأسلافه (1) و مذهبه (2)، و کیف یجوز عند خصومنا علی مالک و أصحابه جحد الزکاة مع المقام علی الصلاة، و هما جمیعا فی قرن (3)؟! لأنّ العلم الضروری بأنّهما من دینه صلّی اللّه علیه و آله و شریعته علی حدّ واحد، و هل نسبة مالک إلی الردّة- بعد (4) ما ذکرناه- إلّا قدح فی الأصول و نقض لما تضمّنته من أنّ الزکاة معلومة ضرورة من (5) دینه صلّی اللّه علیه و آله؟.
و أعجب من کلّ عجیب قوله: و کذلک سائر أهل الرّدة- یعنی أنّهم کانوا یصلّون و یجحدون الزکاة-؟! لأنّا قد بیّنا أنّ ذلک مستحیل غیر ممکن، و کیف یصحّ ذلک و قد روی جمیع أهل النقل أنّ أبا بکر وصّی (6) الجیش الذین أنفذهم بأن یؤذّنوا و یقیموا، فإن أذّن القوم بأذانهم و أقاموا (7) کفّوا عنهم، و إن لم یفعلوا أغاروا علیهم؟! فجعل إمارة الإسلام و البراءة من الردّة الأذان و الإقامة، و کیف یطلق فی سائر أهل الردّة ما یطلقه من أنّهم کانوا یصلّون؟! و قد علمنا أنّ أصحاب مسیلمة و طلیحة و غیرهما ممّن ادّعی النبوّة و خلع الشریعة ما کانوا یصلّون (8) و لا شیئا ممّا جاءت به شریعتنا، و قصّة مالک معروفة عند من تأمّلها من کتب النقل و السیرة، و أنّه قد کان (9) علی صدقات قومه بنی یربوع والیا من قبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلمّا بلغته وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمسک عن أخذ
ص: 474
صدقه از قومش خودداری کرد و به آنها گفت: زکات را نزد خود نگاه دارید تا جانشینی بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله امور را به دست گیرد و به کار او مینگریم، ببینیم چه پیش خواهد آمد. که خود مالک به آن قضیه در اشعارش تصریح کرده که میگوید:
- مردانی گفتند: امروز مالک(زکاتها را) پَرداخته است. مردانی دیگر گفتند: نه، مالک (آنها را) نپرداختهاست.
- من گفتم: مرا رها کنید، ای بی پدر بزرگان، من نه در سخن و نه در عمل، عهدی را نقض نکردم،
- و گفتم: بدون ترس و نگرانی از حوادث آینده، اموالتان را بگیرید،
- پس آن اموال را بگیرید که فقط مال شماست، درحالیکه دنبالههای آن جمع شده و تجدید نشده است.
- و جانم را در برابر آنچه از آن بر حذر میدارید، سپر خواهم کرد و دستم را روزی به آنچه به شما گفتم در گرو میگذارم.
- چنانچه برای دین به پا ایستاده کسی قیام کند، از وی اطاعت نموده میگوییم: دین، دین محمد صلَّی الله علیه و آله است.
و همانگونه که میبینید، مالک در این اشعار تصریح می کند که صدقه را در دست قومش از روی دلسوزی به آنها و به خاطر نزدیک شدن به آنها، نگه میدارد، تا این که کسی که صدقهها را به آن بدهد، کار خلافت را به دست گیرد.(صدقهها را به کسی بدهد که کار خلافت را به دست گیرد.؟) و گروهی از شرح حال نویسان(1)
روایت کرده و طبری در تاریخ خود ذکر کرده است که مالک قوم خود را از اجتماع بر منع زکات نهی کرد و آنها را متفرق نمود و گفت: ای بنی یربوع، اگر چه ما بر امیران خود عصیان کردیم، آنگاه که ما را به این دین فراخواندند، مردم ما را در این کار به تاخیر انداختند، پس ما رستگار نشده و موفق نشدیم، من در این کار نگریستم و دریافتم که این کار از آنها بدون سیاست صادر می شود؛ و هرگاه مردم در آن کار سیاست نداشته باشند، شما را از دشمنی با قومی که برای آنها کار میکنید بر حذر میدارم. پس بنابر این گفته، سراغ اموال خود رفتند،
ص: 475
الصدقة من قومه، و قال لهم: تربّصوا بها حتی یقوم قائم بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و ننظر ما یکون من أمره، و قد صرّح بذلک فی شعره حیث یقول:
و قالت رجال سدّد الیوم مالک*** و قال رجال، مالک لم یسدّد
فقلت دعونی لا أبا لأبیکم*** فلم أخط (1) وأیا (2) فی المقال و لا الید
و قلت خذوا أموالکم غیر خائف*** و لا ناظر فیما یجی ء به غدی (3)
فدونکموها إنّما هی مالک*** مصرّرة (4) أخلافها لم تجدّد
سأجعل نفسی دون ما تحذرونه*** و أرهنکم یوما بما قلته یدی
فإن قام بالأمر (5) المجدّد (6) قائم*** أطعنا و قلنا الدین دین محمّد
فصرّح- کما تری- أنّه استبقی الصدقة فی أیدی قومه رفقا بهم و تقرّبا إلیهم إلی أن یقوم بالأمر من یدفع ذلک إلیه.
وَ قَدْ رَوَی جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ السِّیَرِ (7) وَ ذَکَرَهُ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (8) أَنَّ مَالِکاً نَهَی قَوْمَهُ عَنِ الِاجْتِمَاعِ عَلَی مَنْعِ الصَّدَقَاتِ وَ فَرَّقَهُمْ، وَ قَالَ: یَا بَنِی یَرْبُوعٍ! إِنْ کُنَّا قَدْ عَصَیْنَا أُمَرَاءَنَا إِذْ دَعَوْنَا إِلَی هَذَا الدِّینِ، وَ بَطَّأْنَا النَّاسَ عَلَیْهِ (9) فَلَمْ نُفْلِحْ وَ لَمْ نُنْجِحْ، وَ إِنِّی قَدْ نَظَرْتُ فِی هَذَا الْأَمْرِ فَوَجَدْتُ الْأَمْرَ یَتَأَتَّی لَهُمْ بِغَیْرِ سِیَاسَةٍ، وَ إِذِ الْأَمْرُ لَا یَسُوسُهُ النَّاسُ فَإِیَّاکُمْ وَ مُعَادَاةَ قَوْمٍ یُصَنَّعُ لَهُمْ، فَتَفَرَّقُوا عَلَی ذَلِکَ إِلَی أَمْوَالِهِمْ،
ص: 475
و مالک به خانه خود برگشت.
چون خالد به بُطاح آمد، دسته های سپاهیان خود را پخش کرد و به آن ها دستور داد مردم را به اسلام دعوت کنند، و هر کس که جواب نداد نزد خالد بیاورند، و دستور داد اگر خودداری کرد با او بجنگند. پس سواران مالک بن نویره را، در میان چند نفر از بنی یربوع نزد خالد آوردند. دستههای نظامی در کار آن ها اختلاف کردند که در میان آنها دسته ابوقتاده حرث بن ربعی حضور داشت، و او از جمله کسانی بود که شهادت داد که آنها - قبیله مالک - اذان و اقامه کرده و نماز خواندند. چون درباره آنها اختلاف ورزیدند، خالد به آنها دستور داد آنها را حبس کنند، آن شب، بسیار سرد بود و کسی توان مقاومت در آن شب را نداشت. پس خالد به ندادهنده دستور داد که ندا سردهد: اسیرانتان را گرم کنید... افراد او گمان کردند که خالد به آنها دستور قتل آنها را داده است؛ زیرا این لفظ در لغت، کنایه ای برای کشتن استفاده میشود، بنابراین ضرار بن ازور مالک را کشت و خالد بن ولید با همسر مالک، ام تمیم دختر منهال ازدواج کرد.
و در روایت دیگر آمده است: گروهی که خالد آنها را فرستاد، چون لشکریان. شبانه آنها را محاصره کردند، قبیله مالک به وحشت افتادند، پس سلاح برداشتند. راوی میگوید: به آنها گفتیم: ما مسلمانیم. آنها گفتند: چرا شما سلاح برداشتهاید؟ گفتیم: (اگر راست میگویید) سلاح خود را بر زمین بگذارید. هنگامیکه سلاح خود را بر زمین گذاشتند، لشکریان، آنها را اسیر کرده و به بند کشیدند، و نزد خالد آوردند. ابوقتاده به خالد گفت که این قوم گفتند ما مسلمانیم و امان دارند، ولی خالد به گفته او توجه نکرد
ص: 476
وَ رَجَعَ مَالِکٌ إِلَی مَنْزِلِهِ، فَلَمَّا قَدِمَ خَالِدٌ الْبِطَاحَ بَثَّ السَّرَایَا وَ أَمَرَهُمْ بِدَاعِیَةِ الْإِسْلَامِ، وَ أَنْ یَأْتُوهُ بِکُلِّ مَنْ لَمْ یُجِبْ، وَ أَمَرَهُمْ (1) إِنِ امْتَنَعَ أَنْ یُقَاتِلُوهُ، فَجَاءَتْهُ الْخَیْلُ بِمَالِکِ بْنِ نُوَیْرَةَ فِی نَفَرٍ مِنْ بَنِی یَرْبُوعٍ، وَ اخْتَلَفَتِ السَّرِیَّةُ فِی أَمْرِهِمْ، وَ فِی السَّرِیَّةِ (2) أَبُو قَتَادَةَ الْحَرْثُ بْنُ رِبْعِیٍّ، فَکَانَ (3) مِمَّنْ شَهِدَ أَنَّهُمْ قَدْ أَذَّنُوا وَ أَقَامُوا وَ صَلَّوْا، فَلَمَّا اخْتَلَفُوا فِیهِمْ أَمَرَ بِهِمْ خَالِدٌ فَحُبِسُوا، وَ کَانَتْ لَیْلَةٌ بَارِدَةٌ لَا یَقُومُ لَهَا شَیْ ءٌ، فَأَمَرَ خَالِدٌ مُنَادِیاً یُنَادِی: أَدْفِئُوا أُسَرَاءَکُمْ، فَظَنُّوا أَنَّهُ أَمَرَهُمْ (4) بِقَتْلِهِمْ، لِأَنَّ هَذِهِ اللَّفْظَةَ تُسْتَعْمَلُ فِی لُغَةِ کِنَانَةَ لِلْقَتْلِ، فَقَتَلَ ضِرَارُ بْنُ الْأَزْوَدِ (5) مَالِکاً، وَ تَزَوَّجَ خَالِدٌ زَوْجَتَهُ أُمَّ تَمِیمٍ بِنْتَ الْمِنْهَالِ.
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ (6): أَنَّ السَّرِیَّةَ الَّتِی بُعِثَ بِهَا (7) خَالِدٌ لَمَّا غَشِیَتِ الْقَوْمَ تَحْتَ اللَّیْلِ رَاعُوهُمْ (8) فَأَخَذَ الْقَوْمُ السِّلَاحَ، قَالَ: فَقُلْنَا: إِنَّا لَمُسْلِمُونَ. فَقَالُوا: وَ نَحْنُ الْمُسْلِمُونَ. قُلْنَا: فَمَا بَالُ السِّلَاحِ؟. قَالُوا لَنَا: فَمَا بَالُ السِّلَاحِ مَعَکُمْ؟. قُلْنَا:
فَضَعُوا السِّلَاحَ. فَلَمَّا وَضَعُوا رُبِطُوا أُسَارَی، فَأُتُوا بِهِمْ خَالِداً، فَحَدَّثَ أَبُو قَتَادَةَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ بِأَنَّ الْقَوْمَ نَادَوْا بِالْإِسْلَامِ (9) وَ أَنَّ لَهُمْ أَمَاناً، فَلَمْ یَلْتَفِتْ خَالِدٌ إِلَی
ص: 476
و دستور قتل آنها را داد و زنانشان را بین سپاهیان تقسیم کرد. در این هنگام ابوقتاده سوگند خورد که دیگر زیر پرچم خالد در هیچ سپاهی نرود. پس سوار اسب خود شد و به سوی ابوبکر تاخت و او را از ماجرا باخبر کرد، و به ابوبکر گفت: من خالد را از کشتن مالک باز داشتم ولی او سخنم را نپذیرفت، و اعرابی را که خالد غنائم را به آنها داده بود، شاهد قرار داد. و هنگامی که عمر قضیه را شنید، نزد ابوبکر در آن باره سخن گفت و بسیار گفتگو کرد؛ و گفت: قصاص بر او واجب شده است. چون خالد بن ولید برگشت، داخل مسجد شد، درحالیکه بر تنش قبایی بود که زنگ آهن به آن چسبیده بود و درحالیکه عمامهای پوشیده و بر آن تیرهایی زده بود. هنگامی که وارد مسجد شد عمر به طرف او رفت و آن تیرها را از سر او برداشت و شکست و گفت: ای دشمن حقیر، بر مرد مسلمانی حمله برده و او را کشتهای، سپس بر زنش سوار شدی. به خدا سوگند تو را با سنگهایت سنگسار خواهیم کرد. خالد با او صحبت نمی کرد و گمان میکرد که ابوبکر نظری مانند نظر عمر دارد، تااینکه بر ابوبکر داخل شد و از او عذرخواهی کرد، پس ابوبکر عذر او را پذیرفت و از او گذشت. خالد از مسجد خارج شد، درحالی که عمر در مسجد نشسته بود. پس خالد گفت: ای پسر ام شلمه، نزد من بیا، پس عمر دانست که
ص: 477
قَوْلِهِ وَ أَمَرَ بِقَتْلِهِمْ وَ قَسَّمَ سَبْیَهُمْ، فَحَلَفَ أَبُو قَتَادَةَ أَنْ لَا یَسِیرَ تَحْتَ لِوَاءِ خَالِدٍ فِی جَیْشٍ أَبَداً، وَ رَکِبَ فَرَسَهُ شَادّاً (1) إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ أَخْبَرَهُ (2) بِالْقِصَّةِ، وَ قَالَ لَهُ: إِنِّی نَهَیْتُ خَالِداً عَنْ قَتْلِهِ فَلَمْ یَقْبَلْ قَوْلِی، وَ أَخَذَ بِشَهَادَةِ الْأَعْرَابِ الَّذِینَ غَرَضُهُمُ الْغَنَائِمُ، وَ أَنَّ عُمَرَ لَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ تَکَلَّمَ فِیهِ عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ فَأَکْثَرَ (3)، وَ قَالَ: إِنَّ الْقِصَاصَ قَدْ وَجَبَ عَلَیْهِ، فَلَمَّا (4) أَقْبَلَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ قَافِلًا دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ لَهُ عَلَیْهِ (5) صَدَأُ (6) الْحَدِیدِ، مُعْتَجِراً (7) بِعِمَامَةٍ لَهُ قَدْ غَرَزَ فِی عِمَامَتِهِ أَسْهُماً (8)، فَلَمَّا دَخَلَ (9) الْمَسْجِدَ قَامَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَنَزَعَ الْأَسْهُمَ عَنْ رَأْسِهِ فَحَطَمَهَا، ثُمَّ قَالَ: یَا عُدَیَّ نَفْسِهِ! أَ عَدَوْتَ عَلَی امْرِئٍ مُسْلِمٍ فَقَتَلْتَهُ ثُمَّ نَزَوْتَ عَلَی امْرَأَتِهِ، وَ اللَّهِ لَنَرْجُمَنَّکَ (10) بِأَحْجَارِکَ .. وَ خَالِدٌ لَا یُکَلِّمُهُ وَ لَا یَظُنُّ إِلَّا أَنَّ رَأْیَ أَبِی بَکْرٍ مِثْلُ مَا رَأَی عُمَرُ فِیهِ، حَتَّی دَخَلَ إِلَی (11) أَبِی بَکْرٍ وَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ فَعَذَّرَهُ وَ تَجَاوَزَ عَنْهُ، فَخَرَجَ خَالِدٌ- وَ عُمَرُ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ: هَلُمَّ إِلَیَّ یَا ابْنَ أُمِّ شَمْلَةَ (12)، فَعَرَفَ عُمَرُ أَنَّ أَبَا
ص: 477
ابوبکر از او راضی شده، پس با او صحبت نکرد و به خانه خود رفت.
و همچنین روایت شده است که عمر هنگامی که به خلافت رسید، از عشیره مالک بن نویره، هر کس را که یافت جمع کرد و اموال و زنان و فرزندانشان را از مسلمانان پس گرفت و همه آنها را به همراه بهره خودشان که در میان مسلمانان بود به عشیره او برگرداند. و گفته شده است که عمر برخی از زنان آنها را از نواحی دمشق بازگرداند و درحالی که بعضی از آنها حامله بودند، آنها را به همسرانشان پس داد .
مسئله خطای خالد و خطای کسی که او را بخشید، ظاهر و آشکار است، و این گفته صاحب المغنی: ممکن است آنچه بر ابوبکر ظاهر و آشکار بود، بر عمر پوشیده بوده... چیز بیارزشی است، زیرا مسئله در ماجرای خالد مشتبه نبود، بلکه برای همه حاضران مشهود و معلوم بود. و آنچه خالد در قتل مالک تاویل کرد، به خاطر آن بخشیده نمیشود و ندیدم که ابوبکر درباره خالد، نه حکم متاول (تاویل کننده) و نه دیگری را صادر کرده باشد و خطا و لغزش او را تلافی ننمود... و اینکه خالد شمشیری از شمشیرهای خداوند باشد، همانگونه که ادعا میکند، احکام را از او ساقط نمیکند و او را از گناهانش تبرئه نمیکند .
و اما این سخن متمم: اگر برادرم بر همان شکلی که برادر تو کشته شد، میمرد او را رثا نمیکردم... نشان نمیدهد که مالک مرتد بوده و کدام عاقل باور می کند که متمم به ارتداد برادرش اعتراف کند، حال آنکه
ص: 478
بَکْرٍ قَدْ رَضِیَ عَنْهُ فَلَمْ یُکَلِّمْهُ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ.
وَ قَدْ رَوَی- أَیْضاً- أَنَّ عُمَرَ لَمَّا وُلِّیَ جَمَعَ مِنْ عَشِیرَةِ (1) مَالِکِ بْنِ نُوَیْرَةَ- مَنْ وَجَدَهُ مِنْهُمْ- وَ اسْتَرْجَعَ (2) مَا وَجَدَ عِنْدَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ نِسَائِهِمْ وَ أَوْلَادِهِمْ (3) فَرَدَّ ذَلِکَ جَمِیعاً عَلَیْهِمْ (4) مَعَ نَصِیبِهِ (5) کَانَ فِیهِمْ.
وَ قِیلَ: إِنَّهُ ارْتَجَعَ بَعْضَ نِسَائِهِمْ مِنْ نَوَاحِی دِمَشْقَ- وَ بَعْضُهُنَّ حَوَامِلُ فَرَدَّهُنَّ عَلَی أَزْوَاجِهِنَّ.
فالأمر ظاهر فی خطإ خالد و خطإ من تجاوز عنه، و قول صاحب المغنی (6) إنّه یجوز أن یخفی علی عمر ما یظهر لأبی بکر- لیس بشی ء، لأنّ الأمر فی قصّة خالد لم یکن مشتبها، بل کان مشاهدا معلوما لکلّ من حضر، و ما تأوّل به فی القتل لا یعذر لأجله، و ما رأینا أبا بکر حکم فیه (7) بحکم المتأوّل و لا غیره، و لا تلافی خطأه و زلله، و کونه: سیفا من سیوف اللّه- علی ما ادّعاه- لا یسقط عنه الأحکام، و لا یبرّئه من الآثام.
فأمّا قول متمّم: لو قتل أخی علی ما قتل علیه أخوک لما رثیته .. (8) فإنّه لا یدلّ علی أنّه کان مرتدّا، و کیف یظنّ عاقل أنّ متمّما یعترف بردّة (9) أخیه و هو
ص: 478
خونبهای او را از ابوبکر میخواهد و خواستار آن است که قاتل او را قصاص کرده و زنان اسیر شده او را بر گرداند؟ هدف متمم از آن سخن، فقط این بود که با ستایش برادر عمر، به او نزدیک شود.
گذشته از آن، اگر ظاهر سخن همانند باطن آن بود، در این صورت، برتری دادن قاتلان زید بر قاتلان مالک را افاده میکرد و وضعیت در آن آشکارتر است؛ برای اینکه زید در ماموریت مسلمانان، درحالی که از بزرگان آنها دفاع می کرد کشته شده، ولی مالک بنا بر شبهه به قتل رسیده است و بین این دو فرق است.
و اما این گفته مالک درباره پیامبرصلَّی الله علیه و آله: صاحبک: «دوست تو»... اهل علم در این باره گفته اند: منظور او قریشیه است؛ زیرا خالد قریشی بود و دیگر اینکه در ظاهر، اضافه شدن آن به خالد، دلالتی بر نفی کردن مالک (صاحب پیامبر) بودن از خودش وجود ندارد، و اگر از مقصود او توهین و اهانت - طبق ادعای صاحب المغنی - فهمیده می شد، باید خالد نزد ابوبکر و عمر از آن کار عذر می آورد و هنگامیکه عمر خواستار قتل خالد شد، ابوبکر به توهین مالک به خالد عذر می آورد، زیرا عمر از کشتن کسی که بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عیبجویی می کرد امتناع نمی کرد. و اگر امر این گونه بوده، سخن ابوبکر که گفت: «تاویل کرد پس اشتباه نمود»، چه معنایی دارد؟ بلکه تأویل کرد و درست گفت، اگر چنان باشد که ذکر شد.
وابن ابی الحدید در جواب او آورده است(1): هیچ ملازمتی بین عقیده واجب بودن نماز و بین عقیده واجب بودن زکات نیست؛ برای اینکه بین دو عبادت در وجود، هیچ همبستگی نیست، و اشتراک داشتن آن دو در علم به آنها از دین، ضرورتی است که امتناع سقوط یکی از آن دو عبادت با شبهه را اقتضا نمیکند، چون آنها گفتند:
ص: 479
یطالب أبا بکر بدمه و الاقتصاص من قاتله و ردّ سبیه، فإنّما (1) أراد فی الجملة التقرّب إلی عمر بتقریظ (2) أخیه.
ثم لو کان ظاهر القول کباطنه (3) لکان إنّما یفید تفضیل قتلة زید (4) علی قتلة مالک، و الحال فی ذلک أظهر، لأنّ زیدا قتل فی بعث المسلمین ذابّا عن وجوههم، و مالک قتل علی شبهة، و بین الأمرین فرق.
فأمّا قوله فی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: صاحبک .. فقد قال أهل العلم إنّه أراد القرشیة، لأنّ خالدا قرشیّ، و بعد فلیس فی ظاهر إضافته إلیه دلالة (5) علی نفیه له عن نفسه، و لو کان علم من مقصده الاستخفاف و الإهانة- علی ما ادّعاه صاحب المغنی (6)
لوجب أن یعتذر خالد بذلک (7) عند أبی بکر و عمر، و یعتذر به أبو بکر لمّا (8) طالبه عمر بقتله، فإنّ عمر ما کان یمنع من قتل قادح فی نبوّة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و إن کان الأمر علی ذلک فأیّ معنی لقول أبی بکر: تأوّل فأخطأ؟!، و إنّما تأوّل فأصاب، إن کان الأمر علی ما ذکر (9).
و أورد علیه ابن أبی الحدید (10): بأنّه لا ملازمة بین القول بوجوب الصلاة و بین القول بوجوب الزکاة، لأنّه لا تلازم بین العبادتین فی الوجود، و کونهما متشارکین فی العلم بهما من الدین ضرورة لا یقتضی امتناع سقوط أحدهما بشبهة، فإنّهم قالوا
ص: 479
خداوند بلند مرتبه به پیامبرش صلَّی الله علیه و آله میفرماید: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.(1)»،
{از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازی و برایشان دعا کن، زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست.} گفتند: پس خداوند صدقه را این گونه وصف میکند که از شأن صدقه این است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مردم را با گرفتن آن صدقه از آنها، پاک و پاکیزه کند، سپس در ادامه آن میفرماید: بر پیامبر واجب است که - به همراه زکات گرفتن از آنها - برای آنها دعایی بکند که موجب آرامش آنها شود. گفتند: اینها صفاتی هستند که جز در پیامبر صلَّی الله علیه و آله محقق نمیشود؛ برای اینکه غیر از پیامبرصلَّی الله علیه و آله، کسی نه مردم را پاک کرده و نه با گرفتن صدقه آنها را پاکیزه نموده و نه هر گاه به مردم دعایی بکند، دعایش آرامشی برایشان است، بنابراین پرداختن زکات به دیگری واجب نیست.
جواب: سخن قاضی القضات در جواب اینکه مالک و اصحابش با انکار زکات و اعتقاد آنها به ساقط شدن وجوب آن، کافر شدند، صریح است و اگر شرایط همانگونه که او ذکر کرده باشد که آنها به خاطر شبههای، به باطل شدن زکات معتقد بودند، ولی مطلقاً واجب بودن آن را انکار نکردند، به خاطر انکار امری معلوم از دین، ضرورتاً مستلزم کافر شدن آن ها نیست، و در کلام ابن ابی الحدید(2)
به آن اعترافی است که میگوید: مالک و اصحابش وجوب زکات را انکار نکرده اند ولی گفتند: آن واجب مشروط است، و ضرورتاً منتفی بودن اینکه زکات مشروط است فهمیده نمیشود، بلکه این مسئله با نظر و تاویل دانسته می شود. پس، جواب قاضی باطل بوده و ایراد سید مرتضی بر او وارد است.
و غیر از ابن ابی الحدید از مخالفان تصریح کردهاند که مالک و اصحابش به دلیل عدم پرداخت زکات کافر نشدهاند. شارح صحیح مسلم در «المنهاج» در باب ایمان،
ص: 480
إنّ اللّه تعالی قال لرسوله صلّی اللّه علیه و آله: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ ... (1) الآیة. قالوا (2): فوصف اللّه الصدقة بأنّها من شأنها أن یطهّر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الناس و یزکّیهم بأخذها منهم، ثم عقّب ذلک بأنّ فرض علیه- مع أخذ الزکاة منهم- أن یصلّی علیهم صلاة تکون سکنا لهم. قالوا:
و هذه صفات لا تتحقّق فی غیره، لأنّ غیره لا یطهّر الناس و لا یزکّیهم بأخذ الصدقة، و لا إذا صلّی علی النّاس کان صلاته سکنا لهم، فلم یجب علینا دفع الزکاة إلی غیره.
و الجواب: إنّ کلام قاضی القضاة صریح فی أنّ مالکا و أصحابه کفروا بالامتناع من الزکاة، و اعتقادهم إسقاط وجوبها، و لو کان الحال کما ذکره من أنّهم اعتقدوا سقوطها لشبهة و لم ینکروا وجوبها مطلقا لم یلزم کفرهم لإنکار أمر معلوم من الدین ضرورة، و فی کلام ابن أبی الحدید (3) اعتراف بذلک، حیث قال: إنّهم ما جحدوا وجوبها، و لکنّهم قالوا: إنّه وجوب مشروط، و لیس یعلم بالضرورة انتفاء کونها مشروطة، و إنّما یعلم ذلک بنظر و تأویل.
فبطل جواب القاضی و یتوجّه إیراد السید علیه.
و قد صرّح غیر ابن أبی الحدید- من أهل الخلاف- بأنّ مالکا و أصحابه لم یکفروا بمنعهم الزکاة، حکی شارح صحیح مسلم فی المنهاج (4) فی کتاب الإیمان
ص: 480
سخنی را از خطّابی آورده است و آن را تحسین نموده، و این گفته اوست: پس از تقسیم اهل ردّه به سه گروه، گفته است: اما انکارکنندگان زکات، تعدادی از آنها بر اصل دین بودند که در این صورت ظالم اند و به طور جداگانه کافر نامیده شده اند، اگر چه لفظ ردّه بر آنها به دلیل مشارکت آنها با مرتدّین در منع برخی از حقوق دین، اضافه شده است و آن به این سبب است که اسم ردّه اسمی لغوی است و هر کس از کاری که پذیرفته روی برگرداند، از آن کار مرتد شده است، و از میان آن قوم، بودند کسانی که از طاعت دین رو بر گردانده و حق را انکار کرده و ثنا و ستایش دین را رها کرده بودند، و آن نام زشت، به دلیل مشارکت آنها با قومی که ارتدادشان آشکار و حقیقی بود، به آنها داده شد.
سپس بعد از سخن گفتن درباره تقسیم خطّابی میگوید: و اگر گفته شود: چگونه عمل طایفهای را که زکات را ندادهاند، بر وجهی که خواسته ای تاویل کردی و آنها را ظالم و اهل بغی خواندی؟ و آیا اگر گروهی از مسلمانان در زمانما واجب بودن نماز و زکات را انکار نموده و از ادای آن سرباز زنند، حکم آن ها حکم اهل بغی و ظلم است؟ در جواب میگوییم: نه، زیرا به اجماع مسلمانان، هر کس در این زمان، واجب بودن زکات را انکار کند کافر است، و فرق بین آنها و این افراد این است که آنها به دلیل اسباب و اموری که همانند آنها در این زمان اتفاق نمیافتد، مورد عفو قرار گرفتند، از جمله آن اسباب، نزدیک بودن به فرمان شریعتی که در آن زمان، احکام دین با نسخ و ابطال تغییر مییافت، دیگر اینکه آن گروه از مردم نسبت به امور دین جاهل بودند و زمان آنها به اسلام نزدیک بود، پس دچار شبهه شدند، بنابراین آن ها معذور بودند؛ ولی امروزه که دین اسلام گسترش یافته
ص: 481
کلاما استحسنه عن الخطّابی، و هذا لفظه، قال- بعد تقسیم أهل الرّدة إلی ثلاثة أقسام-: فأمّا مانعو الزکاة منهم المقیمون علی أصل الدین فإنّهم أهل بغی، و لم یسمّوا علی الانفراد منهم کفّارا و إن کانت الردّة قد أضیفت إلیهم لمشارکتهم المرتدّین فی منع بعض ما منعوه من حقوق الدین، و ذلک أنّ اسم الردّة اسم لغویّ، و کلّ من انصرف عن أمر کان مقبلا علیه فقد ارتدّ عنه، و قد وجد من هؤلاء القوم الانصراف عن الطاعة و منع الحقّ و انقطع عنهم اسم الثناء و المدح بالدین، و علّق بهم الاسم القبیح لمشارکتهم القوم الذین کان ارتدادهم حقّا.
ثم قال- بعد کلام فی تقسیم خطاب اللّه- فإن قیل: کیف تأوّلت أمر الطائفة التی منعت الزکاة علی الوجه الذی ذهبت إلیه و جعلتهم أهل بغی؟! و هل إذا أنکرت طائفة من المسلمین فی زماننا فرض الصلاة (1) و الزکاة و امتنعوا من أدائها یکون حکمهم حکم أهل البغی؟!.
قلنا: لا، فإنّ من أنکر فرض الزکاة (2) فی هذا الزمان کان (3) کافرا بإجماع المسلمین، و الفرق بین هؤلاء و أولئک أنّهم إنّما (4) عذروا لأسباب و أمور لا یحدث مثلها فی هذا الزمان، منها: قرب العهد بزمان الشریعة الذی کان یقع فیه تبدیل الأحکام بالنسخ، و منها: إنّ القوم کانوا جهّالا بأمور الدین و کان عهدهم بالإسلام قریبا فدخلتهم الشبهة فعذروا، فأمّا الیوم و قد شاع دین الإسلام
ص: 481
و در میان مسلمانان، آگاهی از واجب بودن زکات پخش شده، به طوریکه عام و خاص آن را می دانند و عالم و جاهل در میان آنها مشترک هستند، بنابراین عذر هیچ کس با تأویلی که انکار آن ها را تأویل کند، پذیرفته نمیشود.
و در مورد هر کسی که چیزی از امور دین را که امت بر آن اجماع دارند، انکار کند، وضعیت همان گونه است؛ اگر علم آن منتشر باشد، اموری همانند نمازهای پنجگانه و روزه گرفتن ماه رمضان و غسل جنابت و تحریم زنا و شراب و ازدواج با محارم و مانند این احکام؛ مگر اینکه آن شخص مردی تازه مسلمان شده باشد و حدود آن را نداند، و اگر چیزی از آن احکام را از روی جهل به آن انکار کند، کافر نشده است، و وضعیت او همانند وضعیت آن گروه است که اسم دین بر آنها صدق میکند. ولی آنچه اجماع در آن از طریق علم خاصه، معلوم و آشکار است، مانند تحریم ازدواج زن بر عمه و خاله او [تا زمانی که عمه و خاله کسی زنده است نمیتواند با شوهر عمه و خالهاش ازدواج کند] و اینکه قاتل ( قتل عمد) از مقتول ارث نمیبرد و سهم مادربزرگ از ارث یک ششم است و همانند این احکام، ، هر کس آنها را انکار کند کافر نیست، بلکه به دلیل اینکه علم این احکام در میان عامه مردم انتشار نیافته، و به دلایل دیگر، معذور به حساب می آید.
در شرح «الوجیز» در باب جنایتها آمده است: ملازمت بین دو عبادت در وجود، امری است که سید مرتضی مدعی آن نشده است و نیازی هم به ادعای آن ندارد، بلکه بر ملازمت بین اعتقاد به واجب بودن نماز و بین تصدیق واجب بودن زکات بر وجهی که ضرورتا از دین فهمیده می شود، ادعا دارد که منکر آن، از اسلام خارج است.
و ظاهر کلام این است که مقصود او این است که به کفر انکار کننده یک امر ضروری حکم داده می شود، چون آن را انکار کرده و پیامبر صلَّی الله علیه و آله را تکذیب نموده و منکر پیامبری او شده است. و نه اینکه خود آن انکار دلیل حکم به کفر او است، از همین رو کسی که شبهه احتمالی را حق بداند، حکم به کفر او نمیدهند، و اگر دلیلی بر کفر کسی که امری ضروری از دین را به طور مطلق انکار کرده، وجود داشته باشد، حکم
ص: 482
و استفاض فی المسلمین علم وجوب الزکاة حتّی (1) عرفها الخاصّ و العامّ و اشترک فیهم العالم و الجاهل، فلا یعذر أحد بتأویل یتأوّله فی إنکارها، و کذلک الأمر فی کلّ من أنکر شیئا ممّا أجمعت (2) الأمّة علیه من أمور الدین إذا کان علمه منتشرا کالصلوات الخمس و صوم شهر رمضان و الاغتسال من الجنابة و تحریم الزنا و الخمر و نکاح ذوات المحارم (3) و نحوها من الأحکام، إلّا أن یکون رجلا حدیث عهد بالإسلام و لا یعرف حدوده، فإنّه إذا أنکر شیئا منها جهلا به لم یکفر و کان سبیله سبیل أولئک القوم فی صدق اسم الدین علیه، فأمّا ما کان الإجماع فیه معلوما من طریق علم الخاصّة کتحریم نکاح المرأة علی عمّتها و خالتها، و إنّ القاتل عمدا لا یرث، و إنّ للجدّة السدس .. و ما أشبه ذلک من الأحکام، فإنّ من أنکرها لا یکفر بل یعذر فیها لعدم استفاضة علمها فی العامّة و نحوه.
قال فی شرح الوجیز (4) فی أوّل کتاب الجنایات: و أمّا التلازم بین العبادتین فی الوجود فأمر لم یدّعه السید و لا حاجة له إلی ادّعائها، و إنّما ادّعی الملازمة بین اعتقاد وجوب الصلاة و بین التصدیق بوجوب الزکاة علی الوجه الذی علم من الدین ضرورة، و خرج منکره عن الإسلام.
و الظاهر إنّ غرضه أنّ منکر الضروری إنّما یحکم بکفره لکون إنکاره ذلک کاشفا عن تکذیب الرسول صلّی اللّه علیه و آله و إنکار نبوّته، لا أنّ ذلک الإنکار فی نفسه علّة للحکم بالکفر، و لذلک لا یحکم بکفر من ادّعی شبهة محتملة، و لو دلّ دلیل علی کفر من أنکر ضروریا من الدین (5) مخصوصا مطلقا لم یحکم (6)
ص: 482
به کفر او داده نمیشود، برای اینکه این انکار از جمله امور کلی است، بلکه آن دلیل و ظاهر آن نشان میدهد که هر کس امری ضروری از دین را، نه به خاطر شُبههای که او را به سوی انکار سوق داده، انکار کند، این انکار او از انکار سایر ضروریات دین و تکذیب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله جدا نیست.
و اینکه در برخی از مردم دیده می شود که بعضی از ضروریات دین مانند حدوث عالم و معاد جسمانی و همانند اینها را، با این که در ظاهر به نبوت پیامبرمان صلَّی الله علیه و آله اقرار کرده و به سایر ضروریات دین و آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آورده معترفاند، انکار میکنند، این کار آنها به سبب یکی از این دو امر است: یا آنها به دلیل شبههای که در آنچه میپنداشتند بر آنها عارض شده، گمراه بودند، مانند توهم آنها در اینکه سخنان باطل برخی از فلاسفه و سایر زندیقها را برهانی میدانستند که تاویل دلایل سمعی و مانند آن را موجب می شود؛ و یا اینکه آنها در باطن نبوت را انکار میکردند ولی به خاطر ترس از کشته شدن و آسیب مالی و دنیایی جرأت نمیکردند دیگر ضروریاتی را انکار کرده بودند، افشاء کنند؛ و اما اینکه انکار بعضی را آشکار میکردند، به این دلیل بود که ترس از اظهار آن به دلیل اختلاط عقاید فیلسوفان و غیر از آنها با عقاید مسلمانان به گونهای که امکان تشخیص یکی از دیگری، جز نزد کسانی که خداوند منزه آنها را معصوم کرده است، وجود نداشت مرتفع شده بود.
بنابراین هر کس جزء گروه اول باشد، در حکم به خروج آنها از اسلام اشکال وارد میشود؛ برای اینکه آنچه را انکار کردهاند، در حق آنها غیر ضروری است اگرچه نام ضرورت نسبت به دیگران بر آن صدق کند، و آن با این که آنها به دلیل استناد آن به گناه آنها در طلب حق، گمراه شده و به خاطر انکارشان مورد عقوبت قرار گیرند، منافات ندارد. ولی گروه دوم به دلیل انکار نبوت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از اسلام خارج شده و مرتد شدهاند. پیداست که انکار امر ضروری، بر وجهی که موجب کفر میشود، از انکار نبوت که مستلزم انکار تمام ضروریات است، جدا نمیباشد.
و اگر گفته شود: از کجا باید فهمید که مالک و اصحابش از گروه دوم نبودند و چه بسا نماز را به خاطر امور دنیوی انکار نکردهاند؟
ص: 483
بکفره، لکون ذلک الإنکار من أفراد هذا الأمر الکلّی، بل لقیام ذلک الدلیل بخصوصه، و الظاهر أنّ من أنکر ضروریّا من الدین- لا لشبهة قادته إلی الإنکار لم ینفکّ إنکاره ذلک عن (1) إنکار سائر الضروریات، و تکذیب الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
و ما یشاهد فی بعض الناس من نفی بعض الضروریات کحدوث العالم و المعاد الجسمانی و نحو ذلک مع الإقرار فی الظاهر بنبوّة نبیّنا صلّی اللّه علیه و آله و اعترافهم بسائر الضروریات و ما جاء به النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فذلک لأحد الأمرین: إمّا لکونهم ضالّین لشبهة اعترتهم فیما زعموه کتوهّمهم کون أباطیل بعض الفلاسفة و سائر الزنادقة برهانا یوجب تأویل الأدلّة السمعیة و نحو ذلک، أو لکونهم منکرین للنبوّة فی الباطن و لکن لخوف القتل و المضارّ الدنیویّة لا یتجرّءون (2) علی إنکار غیر ما کشفوا عن إنکاره من الضروریات، و أمّا إظهارهم إنکار ذلک البعض فلارتفاع الخوف فی إظهاره لاختلاط عقائد الفلاسفة و غیرهم بعقائد المسلمین بحیث لا تتمیّز إحداهما عن الأخری إلّا عند من عصمه اللّه سبحانه، فمن دخل منهم تحت القسم الأول یشکل الحکم بخروجهم عن الإسلام، لکون ما أنکروه غیر ضروریّ فی حقّهم و إن صدق علیه عنوان الضرورة بالنسبة إلی غیرهم، و لا ینافی ذلک أن یکونوا من أهل الضلال معاقبین علی إنکارهم لاستناده إلی تقصیر منهم فی طلب الحقّ.
و أمّا القسم الثانی فخروجهم عن الإسلام لإنکار النبوّة، فظهر أنّ إنکار أمر ضروریّ علی وجه یوجب الکفر لا ینفکّ عن إنکار النبوّة المستلزم لإنکار سائر الضروریات.
فإن قیل: من أین یعلم أنّ مالکا و أصحابه لم یکونوا من القسم الثانی، فلعلّهم لم ینکروا الصلاة فی الظاهر لأمر دنیوی.
ص: 483
می گوییم: اوّلاً: این اختلافی است که ابن ابی الحدید و قاضی القضات و خطّابی و دیگران آن را پذیرفته و به آن معترفاند. و دوم: اینکه مالک و اصحابش اگر بر مسلمانان دلسوز بودند یا طمعی در آنها داشتند، با مسلمانان اعلان دشمنی نمی کردند، و همانگونه که جمهور راویان پنداشتهاند، با مسلمانان نمی جنگیدند. با این حال نزاعی بر سر مسلمان بودن آنها قبل از خودداری آنها از پرداخت زکات، نیست، چرا که مالک عامل جمعآوری صدقات و زکات قومش از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، همانگونه که سیره نویسان آنها(1) روایت کردهاند. و اگر مسلمان بودن آنها ثابت بوده و در ظاهر به سایر ضروریات دین اسلام اقرار کردهاند، حکم به کفر آنها، به مجرد آن امتناع که محتمل دو امر است داده نمیشود، بلکه برای امر سومی نیز بوده و آن اینکه امتناع آنها دلیل بر بخل آنها بوده، بنابراین همانگونه که قاضی القضات و دیگران بر این باورند، مستلزم کفر آنها نیست، و جایز نبود که خویشان و زنان آنها را اسیر کرده و همانگونه که انجام دادند، اموال و دارایی آنها را بگیرند. و اگر جنگیدن با آنها برای گرفتن زکات جایز بود، بعد از اینکه متصدی گرفتن زکات، مستحق آن منصب بود.
ولی اگر ممانعت آنها مستند به شبهه بود، متصدی زکات و کسی که با آنها میخواست بجنگد، بایستی ابتدا شبهه آنها را برطرف میکرد، کما اینکه فقیهان آنها در مورد عموم اهل ظلم و فساد به این حکم تصریح کردهاند.
در شرح «الوجیز» در بحث از دین خارجشدگان، از کتاب جنایتها آمده است: تا زمانی که حمله نکردهاند حمله نمیکنند، (جنگ را آغاز نکنید تا اینکه به شما اعلان جنگ کنند)، و باید امام شخصی امین و پندآموز را بفرستد تا از آنها بپرسد علت ممانعتشان چیست؟ و اگر ممانعت خود را به ظلم و ستمی مربوط کردند آن را برطرف کند؛ و اگر شبههای برایشان پیش آمده، آن شبهه را بر آنها روشن کند؛ و اگر چیزی ذکر نکردند آنها را نصیحت و اندرز داده و دستور دهد به اطاعت از دین برگردند؛ و اگر بر ممانعت خو د اصرار ورزیدند اعلان جنگ کند... تا آخر آنچه گفته است.
ص: 484
قلنا: أوّلا: هذا خلاف ما اعترف به ابن أبی الحدید و قاضی القضاة و الخطابی .. و غیرهم (1).
و ثانیا: إنّ مالکا و أصحابه لو کانوا مشفقین من أهل الإسلام أو بقی لهم مطمع فیهم لما أعلنوا بالعداوة، و لم یریدوا قتال المسلمین کما زعمه الجمهور، علی أنّه لا نزاع فی إسلامهم قبل ذلک الامتناع، فقد کان عاملا من قبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی صدقات قومه- کما رواه أرباب السیر منهم (2)
، و إذا ثبت إسلامهم و أقرّوا فی الظاهر بسائر الضروریات لم یحکم بکفرهم بمجرّد ذلک الامتناع المحتمل للأمرین، بل لأمر ثالث: و هو أن یکون منعهم مستندا إلی الشحّ و البخل، فلم یلزم کفرهم کما ادّعاه قاضی القضاة و غیرهم، و لم یجز (3) سبی ذراریهم و نسائهم و أخذ أموالهم کما فعلوا و إن جاز قتالهم لأخذ الزکاة لو أصرّوا علی منعها علی الوجه الأخیر، بعد أن یکون المتصدّی للأخذ مستحقّا له.
و أمّا إذا استند المنع إلی الشبهة فکان الواجب علی من تصدّی للأخذ (4) و أراد القتال أن یبدأ (5) بإزالة شبهتهم، کما صرّح به فقهاؤهم فی جمهور أهل البغی.
قال فی شرح الوجیز فی بحث البغاة من کتاب الجنایات (6): لا یبدءون بالقتال حتّی یبدءوا و لیبعث الإمام أمینا ناصحا یسألهم ما ینقمون، فإن علّلوا امتناعهم بمظلمة أزالها، و إن ذکروا شبهة کشفها لهم، و إن لم یذکروا شیئا نصحهم و وعظهم و أمرهم بالعود إلی الطاعة، فإن أصرّوا آذنهم بالقتال .. إلی آخر ما قال.
ص: 484
پس، خالد باید ابتدا از آنها درباره شبهه آن ها میپرسید و بطلان آن شبهه را برای آنها بیان میداشت، پس از آن، اگر باز بر ممانعت خود و خروج از طاعت اسلام و مسلمین اصرار کردند با آنها میجنگید. ولی کسی نقل نکرده که خالد و اصحابش اشکالی از آنها را دفع کرده یا شبهه آنان را باطل نموده باشد، و نه اینکه آنان بر نافرمانی خود اصرار ورزیده بودند، بلکه در ماجرایی که سید رضی روایت کرد و ابن ابی الحدید(1)
آن را تصدیق نموده و پیشتر ذکر شد، آنها گفتند: ما مسلمان هستیم... پس اصحاب خالد به آنها دستور داد که سلاحها را بر زمین بگذارند، و هنگامیکه سلاحهایشان را بر زمین گذاشتنتد، اصحاب خالد آنها را اسیر کرده و به بند کشیدند. ابوبکر می بایست خالد را توبیخ میکرد و زشتی عملش برای مردم را توضیح میداد، نه اینکه به گونهای او برخورد کند که وقتی خالد از نزدش بیرون میآید، عمر را به ریشخند بگیرد و به او بگوید: ای پسر ام شمله؛ (الآن اگر میتوانی) به من حمله کن. و بسیاری از مورخان آن ها - ازجمله صاحب «روضة الاحباب» - روایت کردهاند که خالد قبضه شمشیر خود را گرفت و آن سخن را به عمر گفت... و بر انسانی که اندک بهرهای از فهم و درک دارد، پوشیده نیست که اگر بویی از نارضایتی و تهدید از ابوبکر به مشام خالد میرسید، هیچ وقت با ریشخند و مسخره کردن بر عمر جسارت نمیکرد، و این مسئله واضحتر از آن است که نیازی به آشکار کردن و کشف داشته باشد.
این درحالی است که ابوبکر به گناه خالد، همانگونه که ابن ابی الحدید(2) روایت میکند، اعتراف کرده بود. ابن ابی الحدید آورده است: چون خالد، مالک بن نویره را کشت و زن او را به نکاح خود درآورد، در سپاه او ابوقتاده انصاری حضور داشت. او چون این صحنه را دید سوار بر اسبش شد و خود را به ابوبکر رساند، و سوگند یاد کرد که هرگز در سپاهی که زیر پرچم خالد باشد به جنگ نرود، پس داستان را به ابوبکر گفت. ابوبکر گفت: غنایم جنگ، عربها را فریفته است، و خالد آنچه را به او دستور دادهام رها کرده است. در این هنگام عمر گفت: باید او را قصاص کنی. ابوبکر ساکت ماند، و خالد از جنگ برگشت و داخل مسجد شد و لباسی بر تن داشت که با شمشیر پاره شده بود (به دلیل آهن زنگ زده بود) و در عمامهاش سه تیر وجود داشت، هنگامی که عمر او را دید، گفت: ای دشمن خدا، آیا این چنین ریا میکنی؟ بر مردی از مسلمانان حمله برده و او را می کشی و زنش را به نکاح خود در میآوری! بدان، به خدا سوگند، اگر خداوند مرا توانا کند به یقین تو را سنگسار خواهم کرد.
ص: 485
فکان علی خالد أن یسألهم أولا عن شبهتهم و یبیّن لهم بطلانها، ثم إن أصرّوا علی الامتناع و الخروج عن الطاعة قاتلهم، و لم ینقل أحد أنّ خالدا و أصحابه أزاح لهم علّة أو أبطل لهم شبهة، و لا أنّهم أصرّوا علی العصیان، بل قد سبق (1) فی القصّة التی رواها السیّد و صدّقه ابن أبی الحدید (2) أنّهم قالوا: نحن مسلمون، فأمرهم أصحاب خالد بوضع السلاح، و لمّا وضعوا أسلحتهم ربطوهم أساری، و کان علی أبی بکر أن ینکر علی خالد و یوضّح سوء صنیعه للناس، لا أن یلقاه بوجه یخرج من عنده و یستهزئ بعمر و یقول له: هلمّ إلیّ یا ابن أمّ شملة!.
و قد روی کثیر من مؤرّخیهم- منهم صاحب روضة الأحباب (3)
أنّه قبض علی قائمة سیفه و قال لعمر ذلک.
و لا یذهب علی من له نصیب من الفهم أنّه لو شمّ من أبی بکر رائحة من الکراهة أو التهدید لما اجترأ علی عمر بالسخریة و الاستهزاء، و الأمر فی ذلک أوضح من أن یحتاج إلی الکشف و الإفصاح، هذا مع أنّه قد اعترف أبو بکر بخطإ خالد- کما رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4)
حَیْثُ قَالَ: لَمَّا قَتَلَ خَالِدٌ مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ وَ نَکَحَ امْرَأَتَهُ کَانَ فِی عَسْکَرِهِ أَبُو قَتَادَةَ الْأَنْصَارِیُّ، فَرَکِبَ فَرَسَهُ وَ الْتَحَقَ بِأَبِی بَکْرٍ، وَ حَلَفَ أَنْ لَا یَسِیرَ فِی جَیْشٍ تَحْتَ لِوَاءِ خَالِدٍ أَبَداً، فَقَصَّ عَلَی أَبِی بَکْرٍ الْقِصَّةَ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: لَقَدْ فَتَنَتِ الْغَنَائِمُ الْعَرَبَ، وَ تَرَکَ خَالِدٌ مَا أَمَرْتُهُ (5). فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ عَلَیْکَ أَنْ تُقَیِّدَهُ بِمَالِکٍ، فَسَکَتَ أَبُو بَکْرٍ، وَ قَدِمَ خَالِدٌ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ قَدْ صُدِئَتْ مِنَ الْحَدِیدِ، وَ فِی عِمَامَتِهِ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ، فَلَمَّا رَآهُ عُمَرُ قَالَ: أَ رِیَاءً! یَا عَدُوَّ اللَّهِ؟، عَدَوْتَ عَلَی رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقَتَلْتَهُ وَ نَکَحْتَ امْرَأَتَهُ، أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ أَمْکَنَنِیَ اللَّهُ (6)
ص: 485
سپس آن تیرها را از عمامه او در آورد و شکست، درحالیکه خالد ساکت بود و خالد به گمان اینکه این اقدام عمر، دستور و رای ابوبکر است، به عمر پاسخی نمیداد. پس هنگامی که بر ابوبکر داخل شد و درباره آنچه شنیده بود با او صحبت کرد، ابوبکر عذر او را پذیرفت. ولی عمر، ابوبکر را علیه خالد تحریک میکرد و به او اشاره می نمود که برای خون مالک او را قصاص کند. ابوبکر گفت: ای عمر، او اولین کسی نیست که اشتباه می کند، از او دست بکش. سپس ابوبکر دیه مالک را از بیت المال مسلمانان داد. تمام.
این گفته ابوبکر: او اولین کسی نیست که اشتباه میکند، به صراحت نشان میدهد که خالد به زعم ابوبکر هم گناهکار بود، و اما تصدیق و پذیرفتن عذر او برای اهداف دنیایی و مادی بود، وگرنه بین آن و این گفته او منافات است: او نخستین گناهکار نیست. و پرداخت دیه مالک از بیت المال، امری آشکار است.
به طور کلی، کسی از سیره نویسان نقل نکردهاست که ابوبکر اشتباه خالد را انکار کرده باشد، بلکه ذکر کردهاند که ابوبکر گفت: من شمشیری را که خداوند بر کافران از نیام کشیده، بر نیام نخواهم کرد.(1)
گفته شده است: این سخن ابوبکر بنابر صحت آن، جز تمسک به خبر جعلی چیزی نیست که به صورت مرسل از ابوهریره کذّاب نقل کرده اند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: چه نیکو بندهای، خالد شمشیری از شمشیرهای خداوند است.
و این حدیث در روایتی طولانی نقل شده است که آثار جعل آن از اول تا آخرش به وضوح دیده میشود. و ظاهر سخن ابوبکر این است که غرض او، تمسک به آن خبر نیست، بلکه به این دلیل او را شمشیری از شمشیرهای خداوند قرار داده که خالد او را در تسلط بر دیگران کمک کرده است.
ص: 486
لَأَرْجُمَنَّکَ، ثُمَّ تَنَاوَلَ الْأَسْهُمَ مِنْ عِمَامَتِهِ فَکَسَرَهَا، وَ خَالِدٌ سَاکِتٌ لَا یَرُدُّ عَلَیْهِ ظَنّاً أَنَّ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ أَبِی بَکْرٍ وَ رَأْیِهِ، فَلَمَّا دَخَلَ عَلَی (1) أَبِی بَکْرٍ وَ حَدَّثَهُ صَدَّقَهُ (2) فِیمَا حَکَاهُ وَ قَبِلَ عُذْرَهُ، فَکَانَ عُمَرُ یَحْرِصُ (3) أَبَا بَکْرٍ عَلَی خَالِدٍ وَ یُشِیرُ عَلَیْهِ أَنْ یَقْتَصَّ مِنْهُ بِدَمِ مَالِکٍ، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِیهاً (4) یَا عُمَرُ! مَا هُوَ بِأَوَّلِ مَنْ أَخْطَأَ! فَارْفَعْ لِسَانَکَ عَنْهُ (5)! ثُمَّ وَدَی مَالِکاً مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ، انْتَهَی.
فقوله ما هو بأوّل من أخطأ! .. صریح فی أنّه کان مخطئا فی زعمه أیضا، و أمّا تصدیقه و قبول عذره فکان للأغراض الدنیویّة، و إلّا فالتنافی بینه و بین قوله:
ما هو بأوّل من أخطأ، و أداء دیة مالک من بیت المال (6) واضح.
و بالجملة، لم ینقل أحد من أرباب السیر أنّ أبا بکر أنکر خطأ خالد، و إنّما ذکروا أنّه قال: لا أغمد سیفا سلّه اللّه علی الکفّار (7)، قیل: و ذلک- علی تقدیر صحّته- لیس إلّا تمسّکا بخبر موضوع
رووه مرسلا عن أبی هریرة الکذّاب أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: نعم عبد اللّه، خالد سیف من سیوف اللّه.
و روی ذلک فی خبر طویل یلوح من صدره إلی عجزه آثار الوضع (8)، و الأظهر أنّه لیس غرضه التمسّک بالخبر، بل إنّما جعله سیفا سلّه (9) اللّه علی الکفّار لمعاونته له علی التسلّط علی الأخیار.
ص: 486
ابن اثیر در «الکامل(1)»،
تبری پیامبر صلَّی الله علیه و آله از کرده خالد را ذکر کرده و اینکه پیامبر او را به دلیل سخنی که به عبدالرحمن بن عوف گفته بود، توبیخ کرد؛ و پیامبر امیرمؤمنان علی علیه السلام را برای اصلاح فساد او فرستاد، همانگونه که ذکر آن پیشتر گذشت(2)
و درباب فضایل امیرمؤمنان علی علیه السلام خواهیم آورد(3).
و ابن ابی الحدید(4)
اعتراف کرده که خالد، ستمگر و خونریزی بود که در آنچه خشم و هوای نفسانی بر آن وا میداشت، جانب دین را مراعات نمیکرد.
و ابن عبد البرّ در «الاستیعاب(5)»
در شرح حال مالک بن نویره گفته است: طبری گفته:(6)پیامبرصلَّی
الله علیه و آله مالک بن نویره را مسئول زکات بنی یربوع قرار داد، و مالک و برادر شاعرش متمم، اسلام آورده بودند. پس خالد بن ولید هنگامی که ابوبکر او را برای جنگ با اهل ردّه فرستاد، به گمان اینکه مالک مرتد شده، او را کشت، و دراین باره اختلاف است: آیا خالد او را در حالیکه مسلمان بود کشت یا
ص: 487
و قد (1) ذکر ابن الأثیر فی الکامل (2) تبرّی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من صنیع خالد، و أنّه صلّی اللّه علیه و آله وبّخه لکلامه لعبد الرحمن بن عوف، و أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أرسل أمیر المؤمنین علیه السلام لإصلاح ما أفسده.
کما مرّ (3) و سیأتی فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام (4).
و قد اعترف ابن أبی الحدید (5) بأنّ خالدا: کان جبّارا فاتکا (6) لا یراقب الدّین فیما یحمله علیه غضبه و هوی نفسه.
وَ قَالَ ابْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ (7) فِی تَرْجَمَةِ مَالِکِ بْنِ نُوَیْرَةَ (8): قَالَ الطَّبَرِیُّ (9): بَعَثَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (10) مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ عَلَی صَدَقَةِ بَنِی یَرْبُوعٍ- وَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ هُوَ وَ أَخُوهُ: مُتَمِّمٌ الشَّاعِرُ (11)
فَقَتَلَ خَالِدٌ مَالِکاً بِظَنِّ (12) أَنَّهُ ارْتَدَّ- حِینَ وَجَّهَهُ أَبُو بَکْرٍ لِقِتَالِ أَهْلِ الرِّدَّةِ-، وَ قَدِ اخْتُلِفَ فِیهِ هَلْ قَتَلَهُ مُسْلِماً أَوْ
ص: 487
مرتد؟ و خداوند میداند که کشتن او خطا بود، و اما شکی در مسلمان بودن متمم نیست. تمام .
آنچه زشتی عمل خالد را نشان میدهد این است که عمر هنگامیکه تیرها را از عمامه خالد درآورد و آنچه را میباید گفت، خالد جواب او را نداد و او را انکار نکرد، و به نظر مصنف، اگر خالد عذر و بهانه ای داشت و به خاطر خیانتش نمیترسید، به یقین، دلیل خود را اظهار میکرد، و در برابر خواری صبر نمیکرد.
و اصحاب ما (1)روایت
کردهاند که مالک به این دلیل از دادن زکات به ابوبکر امتناع کرد که چون مالک از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواست ایمان را به او یاد دهد، حضرت به مالک فرمود: این جانشین من بعد از خودم است، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام اشاره نمود. هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله وفات کرد، مالک به همراه بنی تمیم به مدینه برگشت و دید که ابوبکر بر منبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته است. مالک پیش او آمد و گفت: چه کسی تو را بر این منبر نشانده، حال آنکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله علی علیه السلام را جانشین خود قرار داده و مرا به دوستی با او امر کرده بود؟ پس ابوبکر دستور داد او را از مسجد خارج کنند، پس قنفذ بن عمیر و خالد بن ولید او را از مسجد بیرون انداختند و ابوبکر خالد را فرا خواند و به او گفت: به خوبی آنچه را گفت فهمیدی، و مطمئن نیستم که مالک شکافی بزرگ علیه ما ایجاد نکند که التیام داده شود، پس او را بکش. بنابراین خالد او را کشته و با زنش در همان شب همبستر شد.
و اگر از آن بگذریم و فرض کنیم که مالک و اصحابش با منع زکات کافر شدند، شکی در مسلمان بودن زنان و خویشان آنها وجود ندارد، و ارتداد مردان آنها به خاطر عدم پرداختن زکات، موجب کفر زنان و نزدیکان آنها نمی باشد، چرا که خداوند میفرماید: «وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی.(2)»،
{و هیچ کس جز بر زیان خود [گناهی] انجام نمی دهد و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد.} پس چه عذری در اسیر کردن زنان برای خالد
ص: 488
مُرْتَدّاً؟- وَ اللَّهُ- أَعْلَمُ (1) قَتَلَهُ خَطَأً، وَ أَمَّا مُتَمِّمٌ فَلَا شَکَّ فِی إِسْلَامِهِ، انْتَهَی (2).
و ممّا یدلّ علی سوء صنیع (3) خالد أنّ عمر لمّا نزع الأسهم من رأسه و قال ما قال، لم یردّ علیه و لم ینکره، و ظاهر للمصنف أنّه لو کان له عذر، و لم یکن خائفا لخیانته لأبدی عذره، و لما صبر علی المذلّة.
وَ قَدْ رَوَی أَصْحَابُنَا (4)
أَنَّ مَالِکاً إِنَّمَا مَنَعَ أَبَا بَکْرٍ الزَّکَاةَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لَهُ- لَمَّا سَأَلَ أَنْ یُعَلِّمَهُ الْإِیمَانَ-: هَذَا وَصِیِّی مِنْ بَعْدِی- وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ- فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَجَعَ فِی بَنِی تَمِیمٍ إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَأَی أَبَا بَکْرٍ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتَقَدَّمَ إِلَیْهِ، وَ قَالَ: مَنْ أَرْقَاکَ هَذَا الْمِنْبَرَ وَ قَدْ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ وَصِیَّهُ، وَ أَمَرَنِی بِمُوَالاتِهِ؟!. فَأَمَرَ أَبُو بَکْرٍ بِإِخْرَاجِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ، فَأَخْرَجَهُ قُنْفُذُ بْنُ عُمَیْرٍ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ، ثُمَّ وَجَّهَ أَبُو بَکْرٍ خَالِداً وَ قَالَ لَهُ: لَقَدْ عَلِمْتَ مَا قَالَ، وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَفْتُقَ عَلَیْنَا فَتْقاً لَا یَلْتَئِمُ فَاقْتُلْهُ، فَقَتَلَهُ خَالِدٌ وَ تَزَوَّجَ بِامْرَأَتِهِ فِی لَیْلَتِهِ.
و لو تنزّلنا عن ذلک و فرضنا أنّ مالکا و أصحابه کفروا بمنع الزکاة، فلا ریب فی إسلام النساء و الذراری، و لیس ارتداد الرجال بمنعهم الزکاة موجبا لکفر النساء و الذراری وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (5)، فما العذر فی سبی خالد
ص: 488
و چشم پوشی ابوبکر از غصب ناموس و زنا وجود دارد، تا عمر بن خطاب آن اموال و زنان حامله ر ا به همسرانشان برگرداند؟
و به زودی در باب احوال فرزندان امیر مؤمنان علیه السلام خواهد آمد(1)
که هنگامیکه حنفیه [که بعدا علی علیه السلام با او ازدواج کرد] در میان زنان اسیر شده به مردم نگاه کرد، نزد قبر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رفت و آه و ناله سرداد و فریاد برآورد و گریه کرد. سپس این گونه صدا کرد: سلام بر تو ای رسول خدا، درود خداوند بر تو و بر اهل بیتتان. بعد از شما، امتتان ما را همانند اسیران نوب و دیلم اسیر کردهاند. به خدا سوگند، ما هیچ گناهی نداشتیم جز اینکه دوستدار اهل بیت شما بودیم، خوب بد و بد خوب شده، و ما را اسیر کردهاند. سپس رو کرد به مردم و گفت: برای چه ما را اسیر کردهاید، حال آنکه به یکتایی و پیامبری محمد اقرار کردیم؟ مردم گفتند: زکات را به ما ندادید. حنیفه گفت: این مردان زکات ندادند، ما زنان چه گناهی کردیم؟ گویند: در این هنگام ساکت شد، گویی که سنگی در گلویش گیر کرده است.
و روایت شده است(2)
که امیرمؤمنان علیه السلام هنگامیکه حنفیه را برای خود برداشت و او را نزد اسماء بنت عمیس فرستاد تا برادرش آمد، و پس از آن، حضرت علی علیه السلام با او ازدواج کرد، و با این عمل حضرت، بطلان آنچه بعضی از آنها بدان تمسک کردهاند آشکار میشود که معتقدند، اگر آن اسیر کردن ظالمانه بود، امیرمؤمنان علیه السلام از زنان اسیر آنها (اهل ردّه) برای خود بر نمیداشت. در حالی که اگر امیر
ص: 489
و إغماض أبی بکر عن غصب الفروج و الزنا حتی ردّ عمر بن الخطاب الأموال و النساء الحوامل إلی أزواجهنّ؟.
وَ سَیَأْتِی (1) فِی بَابِ أَحْوَالِ أَوْلَادِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ لَمَّا سُبِیَتِ الْحَنَفِیَّةُ- فِیمَنْ سُبِیَ- وَ نَظَرَتْ إِلَی جَمْعِ النَّاسِ، عَدَلَتْ إِلَی تُرْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَرَنَّتْ رَنَّةً (2)، وَ زَفَرَتْ (3) قال فی القاموس 2- 39: زفر یزفر زفرا و زفیرا: أخرج نفسه بعد مدّه إیّاه. و قال فی الصّحاح 2- 670: الزّفیر: اغتراق النّفس للشّدّة.(4) وَ أَعْلَنَتْ بِالْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ، ثُمَّ نَادَتْ: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ، هَؤُلَاءِ أُمَّتُکَ سَبَوْنَا (5) سَبْیَ النُّوبِ وَ الدَّیْلَمِ، وَ اللَّهِ مَا کَانَ لَنَا إِلَیْهِمْ مِنْ ذَنْبٍ إِلَّا الْمَیْلُ إِلَی أَهْلِ بَیْتِکَ، فَجُعِلَتِ الْحَسَنَةُ سَیِّئَةً وَ السَّیِّئَةُ حَسَنَةً، فَسُبِینَا، ثُمَّ انْعَطَفَتْ إِلَی النَّاسِ وَ قَالَتْ: لِمَ سَبَیْتُمُونَا؟! وَ قَدْ أَقْرَرْنَا بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ؟!. قَالُوا: أمنعتمونا [مَنَعْتُمُونَا] (6) الزَّکَاةَ. قَالَتْ: هَؤُلَاءِ الرِّجَالُ (7) مَنَعُوکُمْ، فَمَا بَالُ النِّسَاءِ؟. فَسَکَتَ الْمُتَکَلِّمُ کَأَنَّمَا أُلْقِمَ حَجَراً (8).
وَ قَدْ رُوِیَ (9)
أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا أَخَذَهَا بَعَثَهَا إِلَی أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ حَتَّی جَاءَ أَخُوهَا فَتَزَوَّجَهَا،.
و یظهر بذلک بطلان ما تمسّک به بعضهم من أنّه لو کان السبی ظلما لما أخذ أمیر المؤمنین علیه السلام من سبیهم، و لو کان أمیر
ص: 489
مؤمنان علیه السلام با حنفیه به دلیل اینکه از زنان اسیر بود، ازدواج کرده بود، عمر او را به همراه بقیه باز میگرداند.
و هر کس در این ماجرا به خوبی بنگرد می فهمد که خالد فقط آن کار را برای گرفتن غنیمت و طمع در زنان و خویشان و به خاطر کینههای جاهلی انجام داد. و مؤلف «روضة الاحباب» روایت کرده است که چون مالک را برای کشتن آوردند، زن او ام تمیم، دختر منهال که از زیباترین زنان همعصرش بود آمد و خودش را بر روی مالک انداخت، مالک به او گفت: از من دور شو، چرا که تو مرا به کشتن دادی(1).
زمخشری در «اساس البلاغة(2)»گفته
است: «أقتله»: یعنی او را در معرض کشتن قرار داد، همانگونه که مالک بن نویره به زنش، هنگامیکه خالد بن ولید زن او را دید، گفت: ای زن، تو مرا به کشتن دادی! یعنی خالد بن ولید به خاطر تو مرا خواهد کشت.
و ابن اثیر در «النهایة»(3)
در حدیث خالد میگوید: مالک بن نویره روزی که خالد او را کشت، به همسر خود گفت: أقتلتنی، یعنی: مرا با وجود دفاع و حمایت از تو، در معرض کشتن قرار دادی، و زن مالک بسیار زیبا بود که خالد بن ولید او را به زنی خود گرفت. سپس ابن ابی الحدید(4)
از طبری(5)،
بهانه خالد را نقل کرده و روایت را متوجه
ص: 490
المؤمنین علیه السلام تزوّجها لکونها من السبی لردّها عمر فیمن ردّ.
و من نظر فی القصّة حقّ النظر علم أنّ ما صنعه خالد لم یکن إلّا لأخذ الغنیمة و الطمع فی النساء و الذراری و أحقاد الجاهلیّة.
و قد روی مؤلّف روضة الأحباب (1) أنّه لمّا أحضر مالک للقتل جاءت زوجته أمّ تمیم بنت المنهال- و کانت من أجمل نساء زمانها- فألقت نفسها علیه، فقال لها:
اعزبی عنّی، فما قتلنی غیرک (2).
و قال الزمخشری فی أساس البلاغة (3): أقتله و (4) عرضه (5) للقتل کما قال مالک بن نویرة لامرأته حین رآه (6) خالد بن الولید: أقتلتنی بامرأة (7)؟ یعنی سیقتلنی خالد بن الولید (8) من أجلک.
و قال ابن الأثیر فی النهایة (9) فی حدیث خالد: إنّ مالک بن نویرة قال لامرأته یَوْمَ قَتْلِهِ خَالِدٌ: أَقْتَلْتِنِی ..؟! أی عرّضتنی للقتل بوجوب الدّفع (10) عنک و المحاماة علیک- و کانت جمیلة تزوّجها (11) خالد بعد قتله.
ثم إنّ ابن أبی الحدید (12) روی عن الطبری (13) عذرا لخالد، و ساق الروایة
ص: 490
این گفته او میکند: هنگامی که درباره آنها اختلاف کردند، خالد به سپاهیان دستور داد آنها را حبس کنند، و آن شب، بسیار سرد بود و چیزی در برابر سرما توان مقاومت نداشت. بنابراین خالد به ندادهنده فرمان داد که ندا دهد: اسیرانتان را گرم کنید. پس سپاهیان گمان کردند که خالد دستور به قتل آنها داده است؛ برای اینکه این لفظ - أدفئوا - در لغت کنانه، به معنای قتل به کار میرود. پس ضرار بن أزور مالک را کشت. و چون خالد صدای زنندهای را شنید، خارج شد درحالیکه سپاهیان کار آنها را یکسره کرده بودند، پس گفت: هرگاه خداوند کاری را بخواهد، انجامش میدهد- هرکسی را بخواهد جانش را میگیرد-. و با زن مالک ازدواج کرد، و ابو قتاده او را رها کرد و گفت: این، عمل توست؟ پس ابوبکر بر ابوقتاده غضب کرد و تا برگشتن خالد از او راضی نشد .
و بر ابن ابی الحدید این متوجه می شود که آنچه طبری(1) و ابن اثیر(2)
و دیگر صاحبان سیره روایت کردهاند، باطل بودن آن را نشان میدهد، که خالد این سخن مالک را در کشتن او دستاویز قرار داد که می گفت: گمان نمی کنم صاحب شما جز این چنین، چیزی بگوید.
قاضی القضات(3)
از ابوعلی حکایت کرده است که خالد مالک را به قتل رساند؛ زیرا مالک با آن سخنش این توهم را ایجاد کرد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله صاحب او (مالک) نیست، پس اگر ضرار بدون دستور خالد او را کشته بود، خالد چه نیازی به این عذر خواهی داشت؟ بنابراین تعارض بین این دو اعتذار آشکار است و هر دو ساقط می شود.
و آنچه بر بطلان این دو عذر دلالت میکند، این است که هنگامی که عمر خالد را سرزنش کرد و تیرها را شکست، خالد عذرخواهی نکرد که: من مالک را نکشتم بلکه ضرار بدون فرمان من او را کشته است، و یا نگفت: مالک با این سخن خود: صاحب تو، از دین برگشت و مرتد شد؛ و هیچ جایی بهتر از آنجا برای عذر خواهی نبود، و آیا عاقلی جایز میداند که خالد عذری داشته باشد که خودش را با آن بری از گناه و خیانت ببیند، و پس از آن با وجود جرأت و بیباکیاش،
ص: 491
إلی قوله: فلمّا اختلفوا فیهم أمر بهم خالد فحبسوا- و کانت لیلة باردة لا یقوم لها شی ء- فأمر خالد منادیا ینادی: أدفئوا أسراءکم .. فظنّوا أنّه (1) أمر بقتلهم، لأنّ هذه اللّفظة تستعمل فی لغة کنانة فی القتل (2)، فقتل ضرار بن الأزور مالکا ..
و أنّ (3) خالد لمّا سمع الواعیة، خرج و قد فرغوا منهم، فقال: إذا أراد اللّه أمرا أصابه ..، و تزوّج خالد زوجته، و إنّ أبا قتادة فارقه و قال: هذا عملک، فغضب علیه أبو بکر و لم یرض إلّا أن یرجع إلی خالد.
و یتوجّه علیه أنّه یدلّ علی بطلانه ما رواه الطبری (4) و ابن الأثیر (5) و غیرهما (6) من أرباب السیر: أنّ خالدا کان یعتذر عن قتل مالک بأنّه کان یقول- و هو یراجع الکلام-: ما أخال صاحبکم إلّا قال: .. کذا.
و قد حکی قاضی القضاة (7) عن أبی علی أنّه: قتل خالد مالکا لأنّه أوهم بقوله ذلک أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لیس صاحبا له، فلو کان قتله ضرار عن غیر أمر خالد فأیّ حاجة له إلی هذا الاعتذار، فالتعارض بین الاعتذارین واضح، فتساقطا.
و یدلّ علی بطلانهما أنّ عمر لمّا عاتبه و کسر أسهمه لم یعتذر بأنّی لم أقتل مالکا بل قتله ضرار عن غیر أمری، أو بأنّه ارتدّ عن الدین لقوله: صاحبک .. فلا موضع لإبداء العذر ألیق من ذلک، و هل یجوّز عاقل أن یکون لخالد عذر یری نفسه به بریئا من الإثم و الخیانة، ثم یصبر مع جرأته و تهتّکه علی ما أصابه عن (8)
ص: 491
بر اهانت و آزار عمر صبر کند؟
و دلیل اینکه کشتن مالک به دستور خالد بود یا خود خالد قاتل مالک بوده، این سخن ابوبکر است: خالد تاویل کرد و در این کار دچار خطا شد. ابن اثیر در «الکامل» می گوید: عمر به ابوبکر گفت: شمشیرخالد سرکشی میکند و عمر پیوسته این را به ابوبکر میگفت. ابوبکر گفت: ای عمر، تاویل کرد و مرتکب خطا شد، زبانت را از عیب جویی خالد برکش، من شمشیری را که خداوند بر دشمنانش از نیام کشیده، در نیام نمیکنم. ابوبکر دیه مالک را پرداخت و به خالد نوشت که نزد او بیاید، پس خالد آمد درحالیکه قبایی داشت و تیرهایی در عمامه خود فرو کرده بود، وارد مسجد شد. عمر برخاست و تیرها را درآورد و شکست، و به او گفت: مرد مسلمانی را کشتهای سپس بر زن او پریدهای، به خدا سوگند، با سنگهای خودت تو را سنگسار میکنم. خالد با او سخن نمی گفت و گمان میکرد که نظر ابوبکر هم مانند نظر عمر است، پس بر ابوبکر داخل شد و او را از ماجرا باخبر نمود و عذرخواهی کرد، ابوبکر هم عذر او را پذیرفت و او را بخشید و او را به خاطر ازدواجی که عربها در روزهای جنگ از کراهت آن داشتند، توبیخ کرد. خالد از پیش ابوبکر بیرون آمد و عمر بیرون نشسته بود، خالد گفت: ای پسر ام شمله؛ (الآن اگر میتوانی) به من حمله کن. در اینجا بود که عمر فهمید ابوبکر از او راضی شده است و دیگر چیزی به خالد نگفت. تمام .
پس اگر قاتل مالک، ضرار بود، در این صورت خالد تاویل کننده و گناهکار نیست، بلکه خود ضرار تاویل کننده و گناهکار بوده که در فهم این ندا: اسیران را گرم کنید، که خالد به آن دستور داد، اشتباه کرده است. و پوشیده نیست که این عذرخواهی اگر صحیح بود، در این صورت ازدواج با زن مالک زشتتر میشود؛ زیرا اگر خالد به دلیل اختلاف سپاهیان در اینکه مالک و قومش نماز میخوانند یا نه، مالک را حبس کرد و کفر او ثابت نشد،
ص: 492
عمر من الإهانة و الأذی؟!.
و یدلّ علی أنّ القتل کان بأمر خالد، أو کان هو القاتل، قول أبی بکر: تأوّل فأخطأ.
قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (1)، قَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ: إِنَّ سَیْفَ خَالِدٍ فِیهِ رَهْقٌ وَ أَکْثَرَ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ. فَقَالَ: یَا عُمَرُ (2)! تَأَوَّلَ فَأَخْطَأَ، فَارْفَعْ لِسَانَکَ عَنْ خَالِدٍ، فَإِنِّی لَا أَشِیمُ (3) سَیْفاً سَلَّهُ اللَّهُ عَلَی الْکَافِرِینَ، وَ وَدَی مَالِکاً وَ کَتَبَ إِلَی خَالِدٍ أَنْ یَقْدَمَ عَلَیْهِ فَفَعَلَ (4)، وَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ وَ قَدْ غَرَزَ فِی عِمَامَتِهِ أَسْهُماً، فَقَامَ إِلَیْهِ عُمَرُ فَانْتَزَعَهَا فَحَطَمَهَا (5)، وَ قَالَ لَهُ: قَتَلْتَ امْرَأً مُسْلِماً ثُمَّ نَزَوْتَ عَلَی امْرَأَتِهِ، وَ اللَّهِ لَأَرْجُمَنَّکَ بِأَحْجَارِکَ .. وَ خَالِدٌ لَا یُکَلِّمُهُ یَظُنُّ أَنَّ رَأْیَ أَبِی بَکْرٍ مِثْلُهُ، وَ دَخَلَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ فَعَذَّرَهُ وَ تَجَاوَزَ عَنْهُ، وَ عَنَّفَهُ فِی التَّزْوِیجِ لِلَّذِی (6) کَانَتْ عَلَیْهِ الْعَرَبُ مِنْ کَرَاهَةِ أَیَّامِ الْحَرْبِ، فَخَرَجَ خَالِدٌ وَ عُمَرُ جَالِسٌ. فَقَالَ: هَلُمَّ إِلَیَّ یَا ابْنَ أُمِّ شَمْلَةَ (7)، فَعَرَفَ عُمَرُ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ رَضِیَ عَنْهُ فَلَمْ یُکَلِّمْهُ، انْتَهَی.
فلو کان القاتل ضرارا لم یکن خالد متأوّلا و لا مخطئا، بل کان ضرارا (8) هو المتأوّل المخطئ فی فهم النداء الذی أمر به خالد من قوله: ادفئوا أسراءکم، و لا یخفی أنّ هذا الاعتذار لو کان صحیحا لصار الأمر فی تزویج زوجة مالک أفحش، إذ لو کان حبسه لاختلاف الجیش فی أنّه و قوم (9) یصلّون أم لا، و لم یثبت کفره،
ص: 492
حال آنکه اسلام او در گذشته، برای رفع ابهام و شبهه کافی بود، - به فرض اینکه کشته شدن او به دلیل اشتباه ضرار در فهم ندای خالد بوده باشد - پس زن او در حکم زنان سایر مسلمانها است که همسرانشان از دنیا رفتهاند، و تنها در صورت اتمام عده آنها، ازدواج کردن با آن زنان جایز است. و وقاحت و بیشرمی جوابی که قاضی القضات(1)
از ابوعلی روایت میکند و یا از خودش به آن پاسخ میدهد، نمایان است، و آن اینکه اگر مرد مرتدّی در خانه کفر کشته شود، ازدواج با زن او نزد بسیاری از علماء جایز میباشد، اگر چه همبستر شدن با او فقط بعد از استبراء جایز باشد.
با این حال، ازدواج با زن مالک به هر حال زنا میباشد؛ برای اینکه آن زن مسلمان بود و مرتد شدن همسرش، دلیل حلال شدن ازدواج با او نیست، و نه به خاطر اینکه خانه مالک، خانه کفر بوده، به ویژه اینکه اگر مالک مرتد هم بود، این گفته او را: صاحب تو، بهانهای برای کشتن او قرار نمیدادند؛ زیرا آن، ارتدادی است که منجر به ارتداد همسر و اصحاب او نمیشود.
و از شگفتیها اینکه شارح جدید در «التجرید(2)» ادعا کرده است که زن مالک مطلقه بود و عدهاش را سپری کرده بود.
و هیچ جای شگفتی نیست از کسی که شقاوت بر او چیره شده و خداوند از او حیاء را گرفته، تا در رفع این طعن آشکار از امام گمراه و از خالد بیرحم، به ابداع این احتمال که کسی قبل از او آن را ذکر نکرده است، متوسل شود و نه در خبر و روایتی نقل شده باشد، و خود خالد در جواب رسوا کردن عمر و عیبجویی او بر خالد مبنی بر اینکه خالد بر زن مالک جهیده و تهدید کردن او از سوی عمر به سنگسار کردن به سبب زنا، این جواب را بهانه خود قرار نداده است.
گذشته از آن، میگوید(3):
سرزنش عمر و خشم او بر خالد در قضیه کشتن مالک، به منظور حفظ
ص: 493
و قد کان إسلامه سابقا مستصحبا إلی أن یتحقّق ما یزیله- و لو کان قتله لخطإ ضرار فی فهم نداء خالد- فزوجته (1) فی حکم زوجات سائر المسلمین المتوفی عنهنّ أزواجهنّ، و لا یجوز تزوّجها إلّا بعد انقضاء عدّتها، فظهر شناعة الجواب الذی حکاه قاضی القضاة (2) عن أبی علی أو أجاب به من عند نفسه، و هو أنّه إذا قتل الرجل علی الردّة فی دار الکفر جاز التزویج بامرأته (3) عند کثیر من أهل العلم و إن کان لا یجوز وطؤها (4) إلّا بعد الاستبراء.
علی أنّ التزوّج بامرأته فجور علی أیّ حال، لکون المرأة مسلمة و ارتداد الزوج لا یصیر سببا لحلّ التزوّج بامرأته، و لا لکون الدار دار الکفر، سیّما إذا کان ارتداده لما اعتذروا به من قوله: صاحبک .. فإنّ ذلک ارتداد لا یسری إلی غیره من زوجته و أصحابه.
و من الغرائب أنّ الشارح الجدید للتجرید (5) ادّعی أنّ امرأة مالک کانت مطلّقة منه و قد انقضت عدّتها.
و لا عجب ممّن غلب علیه الشقاء، و سلب اللّه منه الحیاء أن یعتمد فی رفع هذا الطعن الفاحش عن إمامه الغویّ و عن خالد الشقیّ بإبداء هذا الاحتمال الذی لم یذکره أحد ممّن تقدّمه، و لم یذکر فی خبر و روایة، و لم یعتذر به خالد فی جواب تشنیع عمر و طعنه علیه بأنّه نزا علی زوجة خالد (6) و تهدیده بالرجم للزنا.
ثم أعلن (7) أنّ معاتبة عمر و غیظه علی خالد فی قتل مالک لم یکن مراقبة
ص: 493
دین و رعایت کردن شریعت سید مرسلین صلَّی الله علیه و آله نبوده و عمر از کشتن مالک بسیار ناراحت شد، برای اینکه مالک در جاهلیت همپیمان عمر بود، و عمر چون دانست که قاتل سعد بن عباده، خود خالد بوده، او را عفو کرد.
یکی از اصحاب ما، از اهل بیت علیهم السلام روایت کرده است که روزی عمر در زمان خلافت خود، خالد بن ولید را در کنار یکی از دیوارهای مدینه دید و به او گفت: ای خالد، تو همان کسی هستی که مالک را کشتی؟ خالد گفت: ای امیر المومنین، اگر مالک بن نویره را به دلایلی که بین خودم و او بود کشتم، پیشتر از این، به خاطر شما، سعد بن عباده را (مخالف بیعت با ابوبکر بود و از بیعت کردن با ابوبکر و عمر امتناع کرد و به شام رفت، و خالد به دستور ابوبکر و عمر، او را در شام کشت) برای دلایلی که بین شما و او بود کشتهام. در این هنگام عمر از گفته خالد خوشش آمد و او را در آغوش گرفت و به او گفت: شمشیر خدا و شمشیر پیامبر فقط تو هستی!
خلاصه آن داستان(1)
این است که سعد بن عباده از بیعت با ابوبکر در روز سقیفه خودداری کرد و بیعت کنندگان با ابوبکر، خواستند ابوبکر از او بیعت بگیرد. قیس بن سعد به آنها گفت: من به شما نصیحتی میکنم آن را بپذیرید. گفتند: چیست؟ قیس گفت: سعد قسم خورده که با شما بیعت نکند، و او هر گاه قسم بخورد انجام میدهد، و هرگز بیعت نخواهد کرد تا این که کشته شود، و او کشته نمیشود مگر آنکه به همراه او پسر و خانواده اش نیز کشته شوند، و آنها کشته نمیشوند مگر اینکه همه قبیله اوس کشته شوند و آنان کشته نمیشوند مگر آنکه خزرج کشته شود، و قبیلههای اوس و خزرج کشته نمیشوند مگر این که همه یمنیها کشته شوند؛ پس در امری (خلافتی) که کامل گشته و تثبیت شده، با این کار علیه خودتان شر به پا نکنید. آنها هم نصیحت او را پذیرفتند و از کشتن سعد صرف نظر کردند.
پس از آن، سعد از مدینه راهی شام شد، و در روستاهای غسّان در سرزمین شام فرود آمد. غسان از عشیره سعد بود، در آن روزها خالد در شام بود و از کسانی بود که به تیراندازی در میان مردم معروف بود، و به همراه خالد مردی از قریش بود که همانند او در تیراندازی ماهر و زبانزد بود. پس آن دو قرار گذاشتند سعد را به دلیل خودداری از بیعت قریش بکشند. یک شب، سعد بین درختان و بوتهها خود را مخفی کرده بود، همینکه در راه از کنار آن دو گذشت، خالد و آن مرد با دو تیر او را نشانه رفتند و به قتل رساندند و این دو بیت شعر را سروده و به جنیان نسبت دادند:
ص: 494
للدین و رعایة لشریعة سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و آله، و إنّما تألّم من قتله لأنّه کان حلیفا له فی الجاهلیّة، و قد عفا عن خالد لمّا علم أنّه هو قاتل سعد بن عبادة.
رُوِیَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ أَنَّ عُمَرَ اسْتَقْبَلَ (1) فِی خِلَافَتِهِ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ یَوْماً فِی بَعْضِ حِیطَانِ الْمَدِینَةِ، فَقَالَ لَهُ: یَا خَالِدُ! أَنْتَ الَّذِی قَتَلَ مَالِکاً؟. فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ کُنْتُ قَتَلْتُ مَالِکَ بْنَ نُوَیْرَةَ لِهَنَاتٍ کَانَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فَقَدْ قَتَلْتُ لَکُمْ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ لِهَنَاتٍ کَانَتْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ، فَأَعْجَبَ عُمَرَ قَوْلُهُ وَ ضَمَّهُ إِلَی صَدْرِهِ، وَ قَالَ لَهُ: أَنْتَ سَیْفُ اللَّهِ وَ سَیْفُ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) !.
وَ جُمْلَةُ الْقِصَّةِ (2)، أَنَّ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ لَمَّا امْتَنَعَ مِنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ یَوْمَ السَّقِیفَةِ وَ أَرَادَ الْمُبَایِعُونَ لِأَبِی بَکْرٍ أَنْ یُطَالِبُوهُ بِالْبَیْعَةِ، قَالَ لَهُمْ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ: إِنِّی نَاصِحٌ لَکُمْ فَاقْبَلُوا مِنِّی. قَالُوا: وَ مَا ذَاکَ؟. قَالَ: إِنَّ سَعْداً قَدْ حَلَفَ أَنْ لَا یُبَایِعَکُمْ، وَ هُوَ إِذَا حَلَفَ فَعَلَ، وَ لَنْ یُبَایِعَکُمْ حَتَّی یُقْتَلَ، وَ لَنْ یُقْتَلَ حَتَّی یُقْتَلَ مَعَهُ وُلْدُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ، وَ لَنْ یُقْتَلُوا حَتَّی یُقْتَلَ الْأَوْسُ کُلُّهَا، وَ لَنْ یُقْتَلُوا حَتَّی یُقْتَلَ الْخَزْرَجُ، وَ لَنْ یُقْتَلَ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ حَتَّی یُقْتَلَ الْیَمَنُ، فَلَا تُفْسِدُوا عَلَیْکُمْ أَمْراً قَدْ کَمَلَ وَ اسْتَتَمَّ لَکُمْ، فَقَبِلُوا مِنْهُ وَ لَمْ یَتَعَرَّضُوا لِسَعْدٍ.
ثُمَّ إِنْ سَعْداً خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی الشَّامِ، فَنَزَلَ فِی قُرَی غَسَّانَ مِنْ بِلَادِ دِمَشْقَ- وَ کَانَ غَسَّانُ مِنْ عَشِیرَتِهِ، وَ کَانَ خَالِدٌ یَوْمَئِذٍ بِالشَّامِ، وَ کَانَ مِمَّنْ یُعْرَفُ بِجَوْدَةِ الرَّمْیِ، وَ کَانَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ مَوْصُوفٌ بِجَوْدَةِ الرَّمْیِ- فَاتَّفَقَا عَلَی قَتْلِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ لِامْتِنَاعِهِ مِنَ الْبَیْعَةِ لِقُرَیْشٍ، فَاسْتَتَرَا لَیْلَةً بَیْنَ شَجَرٍ وَ کَرْمٍ، فَلَمَّا مَرَّ بِهِمَا فِی مَسِیرِهِ رَمَیَاهُ بِسَهْمَیْنِ، وَ أَنْشَدَا بَیْتَیْنِ مِنَ الشِّعْرِ وَ نَسَبَاهُمَا إِلَی الْجِنِّ:
ص: 494
- سیدِ خزرج، سعد بن عباده را کشتیم؛ دو تیر به او زدیم که درست در قلبش نشست.
و عامّه گمان کردند که جنیان او را به قتل رساندهاند، ولی سخن خالد به عمر، آنچه را که در آن حادثه بر مردم پوشیده بود، آشکار کرد، و اگر چه روایتی مانند این، به تنهایی، حجت و دلیلی کافی علیه مخالفان، به این دلیل که از روایتهای اصحاب است، به حساب نمیآید و ثابت نشده است، ولی لب فرو بستن عمر نسبت به خالد در ایام خلافت خود و قصاص نکردن او با اینکه در زمان خلافت ابوبکر گفته بود: اگر خلافت را به دست گرفتم، به خدا سوگند، تو را قصاص خواهم کرد، قرینهای آشکار بر صحت این روایت است. به فرض صرف نظر از آن روایت، هیچ شکی در تناقض بین این لب فروبستن عمر و آن سخن او وجود ندارد، و آشکار است که عمر هم در این قضیه، سهمی از این طعن خالد، و بهرهای از تیرهای این طعن و عیب دارد.
طعن ششم:
ابوبکر درباره خود اینگونه خبر داده: هر آینه من شیطانی دارم که بر من عارض شده و سراغم میآید، هرگاه کمک خواستم مرا یاری دهید و اگر لغزشی کردم، مرا هدایت کرده و خطایم را بگویید(1).
ص: 495
نَحْنُ قَتَلْنَا سَیِّدَ الْخَزْرَجِ*** سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ
وَ رَمَیْنَاهُ بِسَهْمَیْنِ*** فَلَمْ نُخْطِ فُؤَادَهُ
فظنّت العامّة أنّ الجنّ قتلوه، فکان قول خالد لعمر کشفا لما استتر علی الناس فی تلک الواقعة، و مثل هذه الروایة- إن لم تنهض بانفرادها حجّة علی المخالفین لکونها من روایات أصحابنا- إلّا (1) أنّ سکوت عمر عن خالد أیّام خلافته و ترک الاقتصاص منه مع قوله فی خلافة أبی بکر: لئن ولیت الأمر لأقیدنّک به، قرینة واضحة علی صحّتها، و مع قطع النظر عن تلک الروایة فلا ریب فی المناقضة بین هذا السکوت و ذلک القول، فظهر أنّ له أیضا من قداح هذا القدح (2) سهم، و من نصال هذا الطعن نصیب.
إنّ أبا بکر قال- مخبرا عن نفسه-: إنّ لی شیطانا یعترینی، فإن استقمت فأعینونی و إن زغت فقوّمونی .. (3).
ص: 495
و کسی که خود نیازمند ارشاد و راهنمایی است، شایسته ارشاد دیگران و امامت نمیباشد. و ابوبکر گفته است: مرا رها کنید (و از خلافت معذور دارید) چرا که بهترین شما نیستم. و امام، حقِّ کنارهگیری از بیعت را ندارد.
و قاضی القضات در «المغنی(1)»
به نقل از شیخ خود ابوعلی، جواب میدهد که اگر خبر دادن ابوبکر از خودش نقص و عیبی داشت، این فرموده خداوند متعال درباره آدم و حوا برای آنها عیب میبود: «فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ(2)»،
{پس شیطان آن دو را وسوسه کرد.} و این سخن خداوند: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ(3)»،
{پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید.} و این فرموده خداوند بلند مرتبه:«وَمَا أَرْسَلْنَا مِن
ص: 496
و لا یصلح للإرشاد من یطلب الرشاد.
و قال: أقیلونی فلست بخیرکم ..
و لا یحلّ للإمام الاستقالة من البیعة.
و أجاب قاضی القضاة فی المغنی (1) ناقلا عن شیخه أبی علی أنّ إخباره عن نفسه بما أخبر لو کان نقصا فیه لکان قوله تعالی فی آدم و حوّاء: فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ (2) (3)، و قوله: فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ (4)، و قوله تعالی: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ
ص: 496
قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ(1)»،
{و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت می نمود شیطان در تلاوتش القای [شبهه] می کرد. پس خدا آنچه را شیطان القا می کرد محو می گردانید، سپس خدا آیات خود را استوار می ساخت و خدا دانای حکیم است.} در این صورت عیب و نقص در پیامبران علیهم السلام موجب میشود، و اگر موجب نقص و عیب نیست، پس آنچه ابوبکر خودش را به آن وصف کرده، این گونه است و عیبی محسوب نمی شود، و مراد او این بوده که به هنگام خشم، از معصیت اجتناب کرده و از آن برحذر میدارد، و میترسد که شیطان در آن حالت به سراغ او آمده و او را وسوسه کند، و انکار از سوی او بنا بر طریق دورکردن خود از گناهان است.
و از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده است که او نزاع با مردم را در حقوق خود به خاطر دوری از معصیت ترک کرد، و آن را بر عهده عقیل میگذاشت، چون عقیل پیر شد، آن را بر عهده عبدالله بن جعفر علیه السلام گذاشت. قاضی القضات میگوید: اما آنچه درباره نپذیرفتن بیعت روایت شده، خبر ضعیفی است، و اگر هم درست باشد، مراد از آن، آگاه کردن از این بود که به کاری که مربوط به او میشد، اعتنایی نمیکند که مردم بیعت او را نپذیرند. آنها فقط با این کار به خودشان آسیب میرسانند، گویی که او با آن سخن، متوجه ساخته که او آن ها را بر بیعت اجبار نمی کند و آنها را در آنچه که میخواهند جز مخالفت با او، آزاد گذاشته است. و روایت شده است که عبدالله بن عمر خواست بیعت با امیرمؤمنان علیه السلام قبول نکند، امام پذیرفت و او را آزاد گذاشت، و مراد از آن، این است که امام، او و آنچه را برگزیده بود، رها کرده و او را مجبور نکرد.
و سید مرتضی - رضی الله عنه - در جواب او در کتاب «الشافی(2)» آورده است: این گفته ابوبکر: «ولیّ شما شدم حال آنکه بهترینتان نیستم، اگر استوار بودم و به راه راست بودم از من تبعیت کنید و اگر کجی و لغزشی از من سر زد. مرا ارشاد و راهنمایی کنید؛ چرا که
ص: 497
قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی ... (1) الآیة، یوجب النقص فی الأنبیاء علیهم السلام، و إذا لم یجب ذلک فکذلک (2) ما وصف به أبو بکر نفسه، و إنّما أراد أنّ عند الغضب یشفق من المعصیة و یحذر منها، و یخاف (3) أن یکون الشیطان یعتریه فی تلک الحال فیوسوس إلیه، و ذلک منه علی طریق الزجر لنفسه عن المعاصی.
وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ تَرَکَ مُخَاصَمَةَ النَّاسِ فِی حُقُوقِهِ إِشْفَاقاً مِنَ الْمَعْصِیَةِ، وَ کَانَ یُوَلِّی ذَلِکَ عَقِیلًا، فَلَمَّا أَسَنَّ عَقِیلٌ کَانَ یُوَلِّیهَا (4) عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ.
قال: فأمّا ما روی فی إقالة البیعة فهو خبر ضعیف، و إن صحّ فالمراد به التنبیه علی أنّه لا یبالی لأمر یرجع إلیه أن یقیله الناس (5) البیعة، و إنّما یضرّون بذلک أنفسهم، فکأنّه نبّه بذلک علی أنّه غیر مکره لهم، و أنّه قد خلّاهم و ما یریدون إلّا أن یعرض ما یوجب خلافه
، وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَقَالَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ الْبَیْعَةَ حِینَ اسْتَقَالَهُ.
، و المراد بذلک علی أنّه ترکه و ما یختاره و لم یکرهه (6).
وَ أَوْرَدَ عَلَیْهِ السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی الشَّافِی (7) بِأَنَّ قَوْلَ أَبِی بَکْرٍ:
وَلِیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ، فَإِنِ اسْتَقَمْتُ فَاتَّبِعُونِی، وَ إِنِ اعْوَجَجْتُ فَقَوِّمُونِی، فَإِنَ
ص: 497
من شیطانی دارم که به هنگام خشم به سراغم میآید، هر گاه دیدید که من خشمگین هستم از من دوری کنید که نه در مویهای شما و نه در پوست شما تاثیری نخواهم گذاشت...» خود بر این دلالت میکند که ابوبکر صلاحیت و شایستگی امامت را به دو دلیل ندارد:
اوّل: زیرا این گفته او، صفت کسی میباشد که معصوم نیست و از اشتباه و خطا بر خود در امان نیست، و صفت کسی است که هرگاه با معصیتی روبهرو شود، نیازمند راهنمایی و ارشاد رعیّت خود است، و حال آنکه توضیح دادیم که امام باید معصوم، تایید شده و توفیق باشد.
دوّم: این گفته او: صفت کسی است که از تملک خود عاجز است، و خشم خود را نمیتواند مهار کند، و صفت کسی است که در نهایت سبکسری و حماقت و عجله و خشونت است، و شکی نیست که امام باید از اینگونه اوصاف پاک بوده و این اوصاف در او نباشد و همه آیاتی که قاضی آورده، شباهتی به سخن ابوبکر ندارد؛ برای این که ابوبکر خود، از پیروی و اطاعتش از شیطان به هنگام غضب خبر داده و اعتراف کرده است، و این عادت او دراین باره جاری بوده است، و این همانند کسی که شیطان او را وسوسه میکند، ولی از او پیروی ننموده، و زشتی را بر او میآراید ولی مرتکب آن نمیشود، نیست، و وسوسه شیطان قبحی نیست که به خاطر آن بر شخص وسوسه شده عیب گرفته شود، زمانی که آن، او را از حقیقت منحرف نکند، بلکه آن افزایش تکلیف و وجهی است که به همراه آن، ثواب دو چندان میشود.
و این فرموده خداوند بلند مرتبه: «أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ(1)»،
{شیطان در تلاوتش القای [شبهه] می کرد.} گفته شده، معنایی آن: در تلاوت کردن او (پیامبران) و گفته شده: در فکر او به شیوه میل و خواهش، القای شبهه می کرد، می باشد، و هرکدام از این دو امر باشد، هیچ عیب و عاری دراین باره بر پیامبرصلَّی الله علیه و آله نیست. عیب و عار در کسی است که از شیطان اطاعت کرده و از آنچه شیطان به آن دعوت میکند پیروی
ص: 498
لِی شَیْطَاناً یَعْتَرِینِی عِنْدَ غَضَبِی، فَإِذَا رَأَیْتُمُونِی مُغْضَباً فَاجْتَنِبُونِی لَا أُوثَرْ فِی أَشْعَارِکُمْ وَ لَا أَبْشَارِکُمْ .. (1) یدلّ (2) علی أنّه لا یصلح للإمامة من وجهین:
أحدهما: أنّ هذه صفة من لیس بمعصوم و لا یأمن الغلط علی نفسه، و من یحتاج إلی تقویم رعیّته له إذا واقع المعصیة، و قد بیّنا أنّ الإمام لا بدّ أن یکون معصوما مسدّدا موفّقا.
و الوجه الآخر: أنّ هذه صفة من لا یملک نفسه، و لا یضبط غضبه، و من هو فی نهایة الطیش و الحدّة، و الخرق و العجلة، و لا خلاف فی (3) أنّ الإمام یجب أن یکون منزّها عن هذه الأوصاف غیر حاصل علیها، و لیس یشبه قول أبی بکر ما تلاه من الآیات کلّها، لأنّ أبا بکر خبّر عن نفسه بطاعة الشیطان عند الغضب، و أنّ عادته بذلک جاریة، و لیس هذا بمنزلة من یوسوس له الشیطان و لا یطیعه، و یزیّن له القبیح فلا یأتیه، و لیس وسوسة الشیطان قبحا (4) بعیب علی الموسوس له إذا لم یستزلّه ذلک عن الصواب، بل هو زیادة فی التکلیف و وجه یتضاعف معه الثواب.
و قوله تعالی: أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ (5) قیل معناه: فی تلاوته، و قیل:
فی فکرته علی سبیل الخاطر، و أیّ الأمرین کان فلا عار فی ذلک علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لا نقص، و إنّما العار و النقص علی من یطیع الشیطان و یتّبع ما یدعو
ص: 498
میکند، و هیچ کس نمیتواند بگوید این سخن - اگر در همه آیات مطابق رای شما باشد - در این فرموده خداوند متعال: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ(1)»،
{پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید.} مطابق نظر شما نیست؛ چرا که خداوند، از تاثیر گمراهی و وسوسه کردن شیطان در عمل حضرت آدم و حواء خبر داده است؛ برای اینکه معنای صحیح این آیه آن است که از آدم و حوّاء خواسته شده بود که از آن درخت اجتناب کرده و از میوههای آن نخورند، و آن امر، بر آنها واجب ضروری نبود؛ زیرا پیامبران علیهم السلام واجب را رها نمیکنند، پس شیطان آن دو را وسوسه کرد تا اینکه از آن درخت خوردند، پس تأسف کنان به آن از بهشت بیرون شدند و کار مطلوبی را ترک کردند و با این کار خودشان را از ثواب محروم کردند، و خداوند آن را «ازلال»: لغزاندن، نامید؛ زیرا آن دو را از درجه ثواب و کار افضل پایین برد.
و این سخن خداوند متعال، در جای دیگر: «وَعَصَی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَی(2)»، {و [این گونه] آدم به پروردگار خود عصیان ورزید و بیراهه رفت.} با این معنا منافاتی ندارد؛ زیرا ترک واجب و مستحب هر دو معصیت خوانده می شود، و این گفته خداوند: «فغََوی» ،{و بیراهه رفت.} یعنی نا امید شد، به گونهای که مستحق ثواب، به خاطر آنچه بدان توجیه شده بود، نشد. با این حال، صاحب «المغنی» میگوید: این معصیت آدم کوچک بود و به خاطر آن، نه مستحق عذاب بود و نه مستحق نکوهش، و همچنین، طبق مذهب او، فرق بین آدم و ابوبکر آشکار است، برای اینکه ابوبکر از خود خبر داده که شیطان به سراغ او میآید تا او در موها و پوستها اثر کند، و آنچه مستحق راهنمایی و ارشاد است، به او لازم بدارند، این کجا و آن گناه کوچک که نه عذاب و نه سرزنشی بر آن است، کجا؟ و آن به هر صورت، در زمره امور مباح است؛ زیرا در احوال انجام دهنده آن و پایین بودن رتبه او تاثیر نمی گذارد، و جایز نمیباشد که آن کار او، به قصد ترس از خدا و نگرانی از گمان خود باشد؛ زیرا مفهوم خطاب او، عکس آن را اقتضا میکند، آیا نمیبینی که گفته است: من شیطانی دارم که بر من عارض می شود... این سخن کسی است که عادت خود را می شناسد، و اگر به قصد نگرانی و ترس بود، به گونهای دیگر
ص: 499
إلیه، و لیس لأحد أن یقول هذا- إن سلّم لکم فی جمیع الآیات- لم یسلّم لکم فی قوله تعالی (1): فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ (2) لأنّه قد خبّر عن تأثیر غوایته و وسوسته بما کان منهما من الفعل، و ذلک لأنّ المعنی الصحیح فی هذه الآیة أنّ آدم و حوّاء کانا مندوبین إلی اجتناب الشجرة و ترک التناول منها، و لم یکن ذلک علیهما واجبا لازما، لأنّ الأنبیاء علیهم السلام لا یخلّون بالواجب، فوسوس لهما الشیطان حتّی تناولا من الشجرة فترکا مندوبا إلیه، و حرّما بذلک أنفسهما الثواب و سمّاه (3): إزلالا، لأنّه حطّ لهما عن درجة الثواب، و فعل الأفضل.
و قوله تعالی فی موضع آخر: وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی (4) لا ینافی هذا المعنی، لأنّ المعصیة قد یسمّی بها من أخلّ بالواجب و الندب، و قوله: فَغَوی
أی خاب من حیث لم یستحقّ الثواب علی ما ندب إلیه، علی أنّ صاحب المغنی (5) یقول: إنّ هذه المعصیة من آدم کانت صغیرة لا یستحقّ بها عقابا و لا ذمّا، فعلی مذهبه- أیضا- یکون (6) المفارقة بینه و بین أبی بکر ظاهرة، لأنّ أبا بکر خبّر عن نفسه أنّ الشیطان یعتریه حتّی یؤثر فی الأشعار و الأبشار، و یأتی ما یستحقّ به التقویم، فأین هذا من ذنب صغیر لا ذمّ و (7) لا عقاب علیه؟ و هو یجری من وجه من الوجوه مجری المباح، لأنّه لا یؤثّر فی أحوال فاعله و حطّ رتبته، و لیس یجوز أن یکون ذلک منه علی سبیل الخشیة و الإشفاق علی ما ظنّ، لأنّ مفهوم خطابه یقتضی خلاف ذلک، أ لا تری أنّه قال: إنّ لی شیطانا یعترینی، و هذا قول من قد عرف عادته، و لو کان علی سبیل الإشفاق و الخوف لخرّج غیر هذا المخرج، و لکان یقول
ص: 499
میگفت، و میگفت: من از این حالت مطمئن نیستم و از آن نگرانم.
و امّا رها کردن نزاع با مردم، توسط امیرمؤمنان علیه السلام، از روی پاکی و بزرگی ایشان بود و چه شباهتی بین آن و بین کسی که به بیلیاقتی و عدم صلاحیت خود برای امامت تصریح کرده و شهادت میدهد، وجود دارد؟ و امّا نپذیرفتن خلافت از سوی ابوبکر و درخواست فسخ بیعت و ضعیف دانستن آن توسط صاحب المغنی عجیب نیست؛ چرا که او همیشه در پی آن است که آنچه را که با آن موافق نیست، بدون حجت و دلیلی که در تضعیف آن به آن متوسل شود، تضعیف کند.
و این گفته او: ابوبکر در حقیقت درخواست فسخ بیعت نکرده، بلکه خبر داده است که «به خروج امر خلافت از دست او اعتنایی نمیکند، و اینکه او خود را برآنها تحمیل نکرده است»، از صحت به دور است؛ برای اینکه ظاهر این کلام ابوبکر: أقیلونی «مرا از خلافت معذور دارید و رها کنید»، امر به کنار گذاشتن است، و کمترین احوال او این است که این کار او، عرضه کردن یا بذل و بخشش باشد و هر دو امر زشت است. و اگر مراد او ظن و گمان اوست، باید ابوبکر در غیر این سخن، آزادی عمل و اختیار داشت، و میگفت: من شما را نه مجبور کرده و نه بیعت خودم را بر شما تحمیل کرده ام، و اهمیّتی برایم ندارد که این امر خلافت مختص من بوده یا مردم آن را برای من انتخاب کردند، و اگرتمسّکی که داخل شدن در آن مرا به آن ملزم میکند نباشد، ترک آن مرا خوشحال میکند. و هر گاه بدون هیچ دلیلی از ظاهر کلام عدول کنیم، این عدول ما را به چیزی که سابقا ندیده ایم می کشاند.
و امّا امیرمؤمنان علیه السلام، ابن عمر را از بیعت خود، بعد از داخل شدن در آن بیعت معاف نکرد، بلکه ابن عمر از امام در اینکه ملزم به بیعت باشد عذر خواهی کرد، پس امام هم او را از بیعت خود معاف داشت. با علم به اینکه امامت حضرت به وسیله بیعت با کسی که با او بیعت می کند، اثبات نمی شود، این کجا و درخواست لغو بیعت که اجرا شده و استقرار یافته کجا. کلام سید مرتضی که خداوند جایگاه او را رفیع کند،
ص: 500
فإنّی لا آمن من کذا .. و إنّی لمشفق منه.
فأمّا ترک أمیر المؤمنین علیه السلام مخاصمة الناس (1)، فإنّما کان تنزّها و تکرّما، و أیّ شبه بین ذلک و بین من صرّح و شهد علی نفسه بما لا یلیق بالأئمّة؟!.
و أمّا خبر استقالة البیعة و تضعیف صاحب المغنی (2) له فهو- أبدا- یضعّف ما لا یوافقه من غیر حجّة یعتمدها فی تضعیفه.
و قوله: إنّه ما استقالها (3) علی التحقیق و إنّما نبّه علی أنّه لا یبالی بخروج الأمر عنه، و إنّه غیر مکره لهم علیه .. فبعید عن الصواب (4)، لأنّ ظاهر قوله:
أقیلونی .. أمر بالإقالة، و أقلّ أحواله أن یکون عرضا لها أو بذلا، و کلا الأمرین قبیح. و لو أراد ما ظنّه لکان له فی غیر هذا القول مندوحة (5)، و لکان یقول: إنّی ما أکرهتکم و لا حمّلتکم علی مبایعتی، و ما کنت أبالی أن لا یکون هذا الأمر فیّ، و لا إلیّ، و إنّ مفارقته لتسرّنی (6) لو لا ما ألزمنیه الدخول فیه من التمسّک به، و متی عدلنا عن ظواهر الکلام (7) بلا دلیل جرّ ذلک علینا ما لا قبل لنا به.
فأمّا أمیر المؤمنین علیه السلام فإنّه لم یقل ابن عمر البیعة بعد دخوله فیها، و إنّما استعفاه من أن یلزمه البیعة ابتداء فأعفاه (8)، علما بأنّ إمامته لا تثبت بمبایعة من یبایعه علیها، فأین هذا من (9) استقالة بیعة قد تقدّمت و استقرّت، انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.
ص: 500
تمام شد .
و ابن ابی الحدید در جواب او آورده است(1): ابوبکر تند مزاج بود و سریع عصبانی می شد، ولی این به امامت اخلال وارد نمیکند؛ زیرا مخلّ امامت، آن چیزی است که انسان به وسیله آن از عقل خارج شود، و امّا غیر آن، مخل امامت و خلافت نیست. و این گفته ابوبکر: از من دوری کنید تا در پوست و موی شما اثر نگذارم، در وصف نیروی خشم و غضب، بر مبالغه حمل میشود نه بر ظاهر آن؛ برای اینکه نقل نشده است که ابوبکر به طرف کسی بلند شود و او را با دستش بزند و موهایش را بکند.
و امّا سخن شیخ ما، ابوعلی که گفته: ابوبکر آن سخن را از روی ترحم و دور اندیشی گفته است، سخنی بسیار نیکو و مورد قبول است.
و اعتراض سید مرتضی، لازم نیست؛ برای اینکه عادت عرب، اینگونه است، از امری به راه و طریق آن تعبیر میکنند، مانند این سخنان آنان: به شیر نزدیک مشو که تو را میخورد... نه اینکه آنان بر خورده شدن به هنگام نزدیک شدن، یقین پیدا کرده باشند.
و امّا سخن درباره این گفته او: مرا رها کنید، اگر این خبر صحیح هم باشد، در آن طعن و عیبی بر او نیست؛ زیرا او در روز دوم خواست حال و وضعیت مردم را درباره بیعتی که در روز اول صورت گرفته، بیازماید تا دوست خود را از دشمن بشناسد. با این حال اگر ما بپذیریم که درخواست فسخ بیعت از آن، واقعی باشد، پس چرا سید مرتضی گفت: آن جایز نیست؟ آیا قاضی حق ندارد، بعد از بر عهده گرفتن سمت قضاوت و وارد شدن در آن، از قضاوت استعفا کند؟ همچنین برای امام جایز است، وقتی که احساس کرد توان را ندارد یا بفهمد که لغزشی از جانب او در برابر رعیتش سر زده، و یا احساس کند که از طرف ولایت او بر مردم، فسادی در مردم گسترش مییابد، از مقام خود استعفا دهد. و هر کس که بر این باور باشد که امامت با انتخاب صورت می گیرد، چگونه
ص: 501
و أورد علیه ابن أبی الحدید (1): .. بأنّ أبا بکر کان حدیدا (2) و لکن لا یخلّ ذلک بالإمامة، لأنّ المخلّ بالإمامة من ذلک ما یخرج به الإنسان عن العقل، فأمّا ما دون ذلک فلا، و قوله: فاجتنبونی لا أوثر فی أشعارکم و أبشارکم .. محمول علی البلاغة (3) فی وصف القوّة الغضبیّة لا علی ظاهره، لأنّه لم ینقل أنّه قام إلی رجل فضربه بیده و مزّق شعره ...
و أمّا قول شیخنا أبی علیّ إنّ کلام أبی بکر خرج مخرج الإشفاق و الحذر ..
فجیّد.
و اعتراض المرتضی غیر لازم، لأنّ فی هذه عادة العرب یعبّرون عن الأمر بما هو منه بسبیل، کقولهم: لا تدن من الأسد فیأکلک، لیس أنّهم قطعوا علی الأکل عند الدنوّ.
فأمّا الکلام فی قوله: أقیلونی .. فلو صحّ الخبر لم یکن فیه مطعن علیه، لأنّه إنّما أراد فی الیوم الثانی اختبار حالهم فی (4) البیعة التی وقعت فی الیوم الأوّل لیعلم ولیّه من عدوّه منهم .. علی أنّا لو سلّمنا أنّه استقالهم البیعة حقیقة، فلم قال المرتضی: إنّ ذلک لا یجوز؟. أ لیس یجوز للقاضی أن یستقیل من القضاء بعد تولّیه إیّاه و دخوله فیه؟ فکذلک یجوز للإمام أن یستقیل من الإمامة إذا آنس من نفسه ضعفا عنها، أو آنس من رعیّته نبوة (5) عنه أو أحسّ بفساد ینشأ فی الأرض من جهة ولایته علی الناس، و من یذهب إلی (6) أنّ الإمامة تکون بالاختیار کیف
ص: 501
میتواند جایز بودن استعفای امام و در خواست او از امت را برای انتخاب دیگری، به سبب عذری که از حال خود میداند، انکار کند؟ و تنها، مرتضی و اصحابش که معتقدند امامت به نص است، از آن امتناع میکنند. با این وجود، هرگاه نزد ایشان، ترک کردن امامت در ظاهر از سوی امام، جایز باشد، همانگونه که امام حسن علیه السلام و امامان بعد از حسین علیه السلام به منظور تقیه انجام دادند، بنابر مذهب اصحاب، انتخاب و اختیار جایز است که امام، هم در ظاهر و هم در باطن، امامت خود را به خاطر عذری که میداند، رها کند.
جواب: همه بر شرط عدالت در امام و عادل بودن او متفقاند، و شکی نیست که انسان از روی خشم و سبکسری نمیتواند به هنگام آشفتگی خود، خویشتن داری کند، پس دچار معصیت میشود، و عُرفاً با این کارش در جرگه دیوانگان وارد نمی شود، و از حد و مرز تکلیف خارج نمی شود، و این گفته ابوبکر: «از من دوری کنید تا بر پوست و موی شما اثری نگذارم»، اعترافی است بر اینکه او خود را فرد بالغی از این نوع میداند، و اختلافی در اینکه آن عیب در امامت او میباشد، نیست. و این ادعای قاضی القضات که گفت: «نقل نشده است که ابوبکر با کسی این کار را انجام داده باشد»، خود او، آنچه را که خودش را تکذیب می کند، روایت کرده است. جایی که از محمد بن جریر طبری نقل کرده است(1)
که انصار، عمر را نزد ابوبکر فرستادند تا از او بخواهد مردی مسنتر از اسامه را برای امر (فرماندهی) آنها انتخاب کند، پس ابوبکر درحالیکه نشسته بود، برافروخت و ریش عمر را گرفت و گفت: ای پسر خطاب، مادرت به عزایت بنشیند، رسول خداصلَّی الله علیه و آله او را به کار گماشته و تو به من دستور میدهی او را برکنار کنم؟ پس عمر نزد انصار آمد. انصار گفتند: چه کردی؟ عمر گفت: مادرانتان به عزای شما دچار شوند، بروید، امروز به خاطر درخواست شما، آنچه از خلیفه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله دیدم... تا آخر روایت.
و شوریدن او بر عمر بن خطاب و گرفتن ریش او و ناسزا گفتن به او، با اینکه او، در اول خلافتش نزد ابوبکر محترم و والا مقام بود، و با اینکه مقام و موقعیت او موقعیت سبکسری و شتابزدگی نبود، بر این دلالت میکند که این کرده، به ندرت و عجولانه از ابوبکر سر نزده، بلکه آن کار همیشگی و عادی او بود، و با چشم پوشی از آن میگوییم: آن شهادت از قبیل حدس و گمان است، و چه
ص: 502
یمنع من جواز استقالة الإمام و طلبه إلی الأمّة أن یختاروا غیره لعذر یعلمه من حال نفسه؟! و إنّما یمتنع من ذلک المرتضی و أصحابه القائلون بأنّ الإمامة بالنصّ ..، علی أنّه إذا جاز عندهم ترک (1) الإمام الإمامة فی الظاهر- کما فعله الحسن علیه السلام، و الأئمّة بعد الحسین علیهم السلام- جاز (2) للإمام علی مذهب أصحاب الاختیار أن یترک الإمامة ظاهرا و باطنا لعذر یعلمه.
و الجواب، أنّ الکلّ اتّفقوا علی اشتراط العدالة فی الإمام، و لا ریب فی أنّه یکون من الحدّة و الطیش ما لا یضبط الإنسان نفسه عند هیجانه فیقدم علی المعصیة، و لا یدخل بذلک عرفا فی زمرة المجانین، و لا یخرج عن حدّ التکلیف، و قوله: فاجتنبونی لا أوثر فی أشعارکم و أبشارکم .. اعتراف باتّصافه بفرد بالغ من هذا النوع، و لا خلاف فی کونه قادحا فی الإمامة، و ادّعاؤه أنّه لم ینقل أنّه فعل ذلک برجل، فقد روی نفسه ما یکذّبه، حیث
رُوِیَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ (3)
أَنَّ الْأَنْصَارَ بَعَثُوا عُمَرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ یَسْأَلُهُ أَنْ یُوَلِّیَ أَمْرَهُمْ رَجُلًا أَقْدَمَ سِنّاً مِنْ أُسَامَةَ، فَوَثَبَ أَبُو بَکْرٍ- وَ کَانَ جَالِساً- فَأَخَذَ بِلِحْیَةِ عُمَرَ، وَ قَالَ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! اسْتَعْمَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَنْزِعَهُ؟!. فَخَرَجَ عُمَرُ إِلَی النَّاسِ، فَقَالُوا: مَا صَنَعْتَ؟. قَالَ: امْضُوا ثَکِلَتْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ، مَا لَقِیتُ فِی سَبَبِکُمُ الْیَوْمَ مِنْ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ .. إِلَی آخِرِ مَا رَوَاهُ.
و (4) وثوبه علی عمر بن الخطاب و أخذه بلحیته و شتمه- مع کونه معظّما مبجّلا عنده فی أوّل خلافته، و المقام لم یکن مقام الخفّة و الطیش- یدلّ علی أنّ ذلک الصنیع لم یخرج منه مخرج الندرة و الافتلات، بل کان ذلک من الفعل المعتاد، و مع الإغماض عنه نقول: إنّ ذلک الشهادة من قبیل الرجم بالغیب، و من الذی
ص: 502
کسی کارهای ابوبکر را شمرده تا بداند که او آن کار را، با یکی از همنشینها و نزدیکان و خانواده خودش نکرده باشد؟ و بعد از پذیرفتن اینکه او هرگز اقدام به زخمی کردن مردم و کندن موها نکرده است، میگوییم: هرگاه سبکسری و خشم به حدی برسد که دوست او از شوریدن و دست به گریبان شدن با مردم بر خود بیم دارد، شکی در این نیست که به هنگام خشم، هم در گفتار و هم عمل، ناسزا و سخن زشت و انواع آزار از او صادر میشود که او را از حد عدالت مشروط در امامت خارج می کند، اگر خشم کمتر از آنچه به عدالت اخلال وارد میکند، بود - اگر چه به اصرار بر این نوع امور کوچک باشد - او با این نوع سخن از آن تعبیر نمیکرد.
بهطور کلی، حمل کردن کلام ابوبکر بر مبالغه، نه ضرری به آنها میرساند و نه سودی، و همینطور چنگ به این گفته آنها: به شیر نزدیک نشو... سودی به آنها نمیرساند،؛ زیرا آن، فقط زمانی گفته میشود که عادت شیر، خوردن کسی است که به او نزدیک شده است، و همچنین تا زمانی که عادت ابوبکر این است که خشم او در پوست و موی مردم تاثیر میگذارد، این سخن او هیچ جایگاهی ندارد، و یا مردم را با سخنان زشت و ناسزا میآزارد. مانند آنچه با این سخنش، از آن به کنایه گفته: در پوست و موی شما تاثیر نمیگذارم... و مانند این سبکسری و غضب، شکی نیست که او را از عدالت خارج کرده و صلاحیت صاحب او را برای امامت رد میکند، و خارج شدن کلام از روی شفقت و ترس به این شکل، در منع طعن بر او، سودی ندارد.
و امّا اینکه ابن ابی الحدید به پیروی از قاضی، صحت روایت درباره استعفای ابوبکر را رد میکند، از جمله اموری است که واقعیت ندارد؛ برای این که این خبر و روایت در هر عصر و زمانی انتشار یافته و مشهور است و نزد بسیاری از مخالفان امری مسلم میباشد، و به همین دلیل است که رازی در «نهایة العقول»، با اینکه از کثرت شک و اهتمام به آوردن جوابهای گوناگون درباره این خبر، اطلاع دارد، صحت این خبر را انکار نمیکند، گرچه این جوابها و استدلالها بیارزش و ضعیفاند .
و ابو عبیده قاسم بن سلام، این روایت را همانند برخی از اصحاب مورد اطمینان ما،
ص: 503
أحصی أفعال أبی بکر حتّی علم أنّه لم یفعل ذلک بأحد من معاشریه و خواصّه و أهل بیته؟ و بعد تسلیم أنّه لم یقدم قطّ علی جرح الأبشار و نتف الأشعار، نقول:
إذا بلغ الطیش و الحدّة فی الشدّة إلی حدّ یخاف صاحبه علی نفسه الوثوب علی الناس فلا یشکّ فی أنّه یصدر عنه عند الغضب من الشتم و البذاء و أصناف الأذی قولا و فعلا ما یخرجه عن حدّ العدالة المشترطة فی الإمامة، و لو قصر الغضب عن القیام بما یخل بالعدالة- و لو بالإصرار علی ما کان من هذا النوع من قبیل الصغائر لم یعبّر عنه بهذا النوع من الکلام.
و بالجملة، حمل کلام أبی بکر علی المبالغة لا ینفعهم و لا یضرّنا، و کذا التمسّک بقولهم: لا تدن من الأسد .. لا ینفعهم، إذ لا یقال ذلک إلّا إذا جرت عادته بأکل من دنی منه، فکذلک لا موقع لکلام أبی بکر ما لم تجر عادته بأن یؤثر غضبه فی أشعار الناس و أبشارهم، أو یؤذیهم بالشتم و البذاء .. و نحو ذلک ممّا کنّی عنه بقوله: لا أوثر فی أشعارکم و أبشارکم، و مثل هذا الطیش و الحدّة لا ریب فی کونه مخرجا عن العدالة، قادحا فی صلوح صاحبه للإمامة، فخروج الکلام مخرج الإشفاق و الحذر- علی هذا الوجه- لا ینفع فی دفع الطعن.
و أمّا ما أشار (1) إلیه- تبعا للقاضی- من منع صحّة الخبر فی استقالة أبی بکر فممّا لا وقع له، لاستفاضة الخبر و اشتهاره فی کلّ عصر و زمان، و کونه مسلّما عند کثیر من أهل الخلاف، و لذا لمن یمنع الرازی فی نهایة العقول (2) صحّته مع ما علم من حاله من کثرة التشکیک و الاهتمام بإیراد الأجوبة العدیدة، و إن کانت سخیفة ضعیفة.
و قد رواه أبو عبید القاسم بن سلام- علی ما حکاه بعض الثقات من الأصحاب-.
ص: 503
نقل کرده است. و مولف کتاب «الصراط المستقیم(1)» گفته است: طبری در تاریخ(2)
خود و بلاذُری در «انساب الاشراف» و سمعانی در «الفضائل» و ابو عبیده، این سخن ابوبکر بر بالای منبر را بعد از بیعت با او نقل کردهاند: مرا رها کنید و از خلافت معذورم دارید که بهترین شما نیستم و حال آنکه علی در میان شماست(3).
و امیر مؤمنان علیه السلام در خطبه شقشقیه(4)، با این سخن خویش به آن ماجرا اشاره کرده است: شگفتا! ابوبکر که در حیات خود از مردم میخواست عذرش را بپذیرند، چگونه در هنگام مرگ خلافت را به عقد دیگری درآورد؟ و همانگونه که میدانی، صحت این خطبه نزد ابن ابی الحدید(5) و قاضی القضات(6)
و دیگران، مسلّم است.
و اما این که صاحب نظران آنها، داستان استعفای ابوبکر را روایت نکردند، چیزی عجیب نیست؛ برای اینکه آنها نه تنها آنچه را که با اغراض آنها مطابقت ندارد روایت نمیکنند، بلکه در پی محو کردن آن روایت هستند.
و دلیل بطلان آنچه ابن ابی الحدید گمان کرده، و آن اینکه ابوبکر در روز دوم بیعت خود خواست وضعیت مردم را بیازماید تا بدین صورت دوست خود را از دشمنش بشناسد، این فرموده امیر مؤمنان علیه السلام است که فرمود: «شگفتا! که ابوبکر در حیات خود از مردم میخواست عذرش را بپذیرند، چگونه در هنگام مرگ، خلافت را به عقد دیگری درآورد؟» زیرا اگر مراد او، آنچه ابن ابی الحدید توهم کرده میبود، بستن عقد خلافت برای دیگری، بعد از وفاتش، با اینکه در زمان حیات خود خواهان استعفا بوده، جای تعجب نداشت؛ بلکه تعجب از این است که با آمادگی برای استعفای خود
ص: 504
وَ قَالَ مُؤَلِّفُ کِتَابِ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (1): ذَکَرَهُ الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2)، وَ الْبَلاذُرِیِّ فِی أَنْسَابِ الْأَشْرَافِ (3)، وَ السَّمْعَانِیُّ فِی الْفَضَائِلِ (4)، وَ أَبُو عُبَیْدَةَ:
قَوْلَ (5) أَبِی بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ- بَعْدَ مَا بُویِعَ (6)
أَقِیلُونِی فَلَسْتُ بِخَیْرِکُمْ وَ عَلِیٌّ فِیکُمْ (7).
وَ قَدْ أَشَارَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْخُطْبَةِ الشِّقْشِقِیَّةِ (8) بِقَوْلِهِ: فَیَا عَجَباً! بَیْنَا هُوَ یَسْتَقِیلُهَا فِی حَیَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ ..
و صحّة الخطبة مسلّمة عند ابن أبی الحدید (9) و قاضی القضاة (10) و غیرهما (11) کما عرفت.
و أمّا عدم روایة أصحاب أصولهم قصّة الاستقالة فلا حجّة فیه، لأنّهم لا یروون ما لا تتعلّق أغراضهم بروایته، بل تعلّق غرضهم بانمحاء ذکره.
و یدلّ علی بطلان ما زعمه من أنّ أبا بکر أراد اختبار حال الناس فی الیوم الثانی من بیعته لیعلم ولیّه من عدوّه،
قول أمیر المؤمنین علیه السلام: بینا هو یستقیلها فی حیاته إذ عقدها لآخر بعد وفاته.
إذ لو کان المراد ما توهّمه لم یکن عقده لآخر بعد الوفاة مع الاستقالة فی الحیاة موضعا للعجب، و إنّما التعجّب من صرفها عن أمیر المؤمنین علیه السلام عند الوفاة و عقدها لغیره مع الاستقالة منها
ص: 504
در زمان حیاتش، امیرمؤمنان علیه السلام را از خلافت باز میدارد و آن را به عقد دیگری در میآورد، و به خوبی میدانست که خلافت، حقّ امیرمؤمنان علیه السلام بود و این امر واضح است، و چه بسا آنها منکر این نیستند که فهم امیر مؤمنان علیه السلام بر فهم آنها تقدم دارد.
و از آنچه ذکر کردیم، ضعف آنچه فخر رازی در «نهایة الاصول» به آن جواب داده، آشکار است که گفت: او آن سخن خود را بر سبیل تواضع و شکیبایی گفته است، همانگونه که علی علیه السلام گفته است: مرا بر یونس بن متّی برتری ندهید... و فرق بین استعفای ابوبکر و روایتی که بنابر تقدیر صحت آن نقل میکند، آشکار است، و اگر میخواست تنها به ورود کلام برای تواضع و شکیبایی که امری است بلامنازع، استشهاد کند، مستلزم صحت حمل همه سخن برآن نیست.
و اما در جواب جواز استعفا با تشبیه کردن آن به قضاوت که ذکر کرده است، باید گفت: اگر استعفای امام جایز بود و تحقق امر امامت بر او تعیین نمی شد، پس چرا عثمان، با اینکه قوم او را محاصره کرده و تهدید به قتل او کرده بودند، راضی به کنارهگیری از خلافت نشد. عثمان در آن موقع گفت: لباسی(خلافت) را که خداوند عزّوجلّ آن را بر تن ما پوشانده، در نمیآورم، و بر این اصرار کرد تا اینکه کشته شد. و حال آنکه، بدون هیچ اختلافی، بر زبان آوردن کلام شرک، خوردن مردار و خون و گوشت خوک، به هنگام ترس از جان، جایز شده است؟ پس آن اصرار او دلیل این بود که خلع از خلافت، از گفتن کفر و گناهان کبیره دیگر بزرگتر است، و آنچه ابوبکر انجام میداد، بزرگتر از آنچه که بر مذهب عثمان ذکر شده است، می باشد، بنابراین آنچه که طعن را از ابوبکر دفع میکند، باعث عیبجویی زنندهای بر عثمان می شود؛ زیرا کسی به اینکه انسان خودش را به خاطر امری جایز و مباح در معرض کشته شدن قرار دهد، معتقد نمی باشد.
و شیخ مفید - قدس الله روحه - به این امر اشاره نموده(1) و میگوید: با این حال اگر
ص: 505
فی الحیاة، لعلمه بأنّه کان حقّا لأمیر المؤمنین علیه السلام و هو واضح، و لعلّهم لا ینکرون أنّ فهم أمیر المؤمنین علیه السلام مقدّم علی فهمهم.
و قد ظهر ممّا ذکرناه ضعف ما أجاب به الفخر الرازی فی نهایة العقول (1) من أنّه (2) ذکر ذلک علی سبیل التواضع و هضم النفس، کما
قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَا تُفَضِّلُونِی عَلَی یُونُسَ بْنِ مَتَّی ..
و الفرق بین استقالة أبی بکر و الخبر الذی رواه علی تقدیر صحّته- واضح، و لو أراد مجرّد الاستشهاد علی ورود الکلام للتواضع و هضم النفس- و هو أمر لا ینازع فیه- لکن لا یلزم منه صحّة حمل کلّ کلام علیه.
و أمّا ما ذکره من جواز الاستقالة تشبیها بالقضاء، فیرد علیه، أنّه إذا جازت الاستقالة من الإمام و لم یتعیّن علیه القیام بالأمر فلم لم یرض عثمان بالخلع مع أنّ القوم حصروه و تواعدوه (3) بالقتل، فقال: لا أخلع قمیصا قمّصنیه اللّه عزّ و جلّ (4)، و أصرّ علی ذلک حتّی قتل، و قد جاز- بلا خلاف- إظهار کلمة الشرک و أکل المیتة و الدم و لحم الخنزیر عند الخوف علی النفس، فدلّ ذلک الإصرار منه علی أنّ الخلع أعظم من إظهار کلمة الکفر و غیره من الکبائر، و أنّ ما أتی به أبو بکر کان أعظم ممّا ذکر علی مذهب عثمان، فما دفع به الطعن عن أبی بکر یوجب قدحا شنیعا فی عثمان، فإنّ تعریض النفس للقتل لأمر مباح لم یقل بجوازه أحد.
و قد أشار إلی ذلک الشیخ المفید قدّس اللّه روحه (5)، حیث قال: علی أنّ
ص: 505
انتخاب امام بر عهده امت باشد و امت امام را خلع و عزل کند، در این صورت دعوت از عثمان برای اینکه خودش را از خلافت عزل کند بیمعنی خواهد بود؛ زیرا هرچند عثمان دعوت آنها را اجابت نکرد، ولی امت مسلمان حق داشت که او را از خلافت خلع کند؛ و اگر کنارهگیری و خلع بر عهده امام بود، در این صورت، این گفته ابوبکر: مرا رها کنید و از خلافت معذورم بدارید، بیمعناست؛ درحالیکه بنا به کراهتی که از خلافت داشت، میبایستی خودش را خلع میکرد، و این هم تناقضی دیگر میباشد که از باطل بودن انتخاب امام و شرکت دادن مردم در انتخاب امام، پرده بر میدارد.
خداوند شما را هدایت کند، اگر در این فرموده امیرمؤمنان علیه السلام به دقت اندیشه کنی: شگفتا! که ابوبکر در حیات خود از مردم میخواست عذرش را بپذیرند... تا آخر کلام حضرت علی علیه السلام، آن کلام را شگفت خواهی یافت و به مفهوم گفته آن مرد در میان مردم و مخالفت باطن او پی خواهی برد، و به نیرنگ و فریبی که به پا کرده، یقین کرده و با آن، گمراهی و ضعف در دین او را خواهی یافت، و از خداوند میخواهیم که توفیق دهد. کلام شیخ مفید تمام شد.
و آنچه ابن ابی الحدید در مقایسه خلع اختیاری خلیفه توسط خودش با آنچه از روی تقیه و اجبار امامان علیه السلام ما انجام دادند گفته است، فساد و ضعف آن آشکارتر از آن است که نیاز به سخن گفتن درباره آن باشد. با این وجود، فساد آن در جوابهایی که دادیم، آشکار میشود و به زودی، برخی از سخنان و جوابها در این باره خواهد آمد، و یار و یاور تنها خداست.
طعن هفتم:
اینکه او بر بسیاری از احکام دین جاهل بود، زیر درباره کلاله در قرآن گفته است: من درباره آن نظر خودم را میگویم،
ص: 506
الاختیار إن کان للأمّة و کان (1) إلیها الخلع و العزل لم یکن (2) لدعائها عثمان إلی أن یخلع نفسه معنی یعقل، لأنّه کان لها أن تخلعه و إن لم یجبها إلی ذلک (3)، و إن کان الخلع إلی الإمام فلا معنی لقول أبی بکر (4): أقیلونی .. و قد (5) کان یجب لمّا کره الأمر أن یخلع هو نفسه ... و هذا أیضا تناقض آخر یبیّن عن بطلان الاختیار و تخلیط القوم.
و أنت- أرشدک اللّه- إذا تأمّلت
قول أمیر المؤمنین علیه السلام (6)
فیا عجبا! بینا هو یستقیلها ..
إلی آخره، وجدته عجبا، و عرفت من المغزی کان (7) من الرجل فی القوم و بان خلاف الباطن منه (8)، و تیقّنت الحیلة التی أوقعها و التلبیس، و عثرت به علی الضلال و قلّة الدین، و اللّه (9) نسأل التوفیق، انتهی.
و أمّا ما ذکره من قیاس خلع الخلیفة نفسه اختیارا بما صدر عن أئمّتنا علیهم السلام تقیّة و اضطرارا فهو أظهر فسادا من أن یفتقر إلی البیان، مع أنّه یظهر ممّا مرّ جوابه و سیأتی بعض القول فی ذلک، وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ
أنّه کان جاهلا بکثیر من أحکام الدین (10)، فَقَدْ قَالَ فِی الْکَلَالَةِ: أَقُولُ فِیهَا
ص: 506
اگر صحیح بود از خداوند بوده و اگر خطا باشد از من بوده است(1)
... و دیگر اینکه میراث جدّه را نمیدانست(2)، پس به جدّهای که از او درباره میراث خود پرسید، گفت: برای تو، چیزی در کتاب خدا و سنت پیامبرش
ص: 507
بِرَأْیِی، فَإِنْ کَانَ صَوَاباً فَمِنَ اللَّهِ وَ إِنْ یَکُنْ خَطَأً فَمِنِّی (1) وَ لَمْ یَعْرِفْ مِیرَاثَ الْجَدَّةِ (2)
فَقَالَ: لِجَدَّةٍ سَأَلَتْهُ عَنْ إِرْثِهَا؟ لَا أَجِدُ لَکِ شَیْئاً فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ
ص: 507
صلَّی الله علیه و آله نمییابم. پس مغیره و محمد بن مسلمه او را با خبر کردند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، یسک ششم ارث را برای جدّه اختصاص داد، و او گفت: به جدّهها یک ششم ارث را بدهید. و دیگر اینکه دست چپ سارق را قطع کرد(1)،
و فُجَاءَة را سوزانید(2)
، و میراث عمه و خاله را نمیدانست(3)،
و غیره.
ص: 508
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ[وَ آلِهِ]،فَأَخْبَرَهُ اَلْمُغِیرَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مَسْلَمَةَ أَنَّ اَلرَّسُولَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَعْطَاهَا السُّدُسَ،وَ قَالَ:أَطْعِمُوا الْجَدَّاتِ السُّدُسَ (1). ،و قطع یسار السارق (2)،و أحرق فجاءة بالنار (3)،و لم یعرف میراث العمّة و الخالة (4)إلی غیر ذلک.
ص: 508
و داستان فُجائه، طبق روایت ابن اثیر در «الکامل(1)» این است که فجائه سلمی که نامش ایاس بن عبدالله یا لیل بود، نزد ابوبکر آمد و به او گفت: به من سلاح و تجهیزات بده تا با اهل ردّه بجنگم. ابوبکر هم به او اسلحه داد و دستوراتش را به او گفت، ولی او به همراه مسلمانانی که با خود همراه کرده بود، سرپیچی کرد و از مدینه خارج شد و در منطقه جِواء فرود آمد، و نجیّه را فرستاد و او را مامور مسلمانان قرار داد. پس بر هر مسلمان از قبایل سلیم و عامر و هوازان حمله کرد. خبر او به ابوبکر رسید، پس پیکی به سوی طریف بن حاشی فرستاد و فرمان داد سپاهی آماده کرده و به سوی او حرکت کند، و عبدالله بن قس حاشی را برای کمک به او، به همراهش فرستاد. پس هر دو آماده شده و در پی او روانه شدند، فجائه چون آنها را دید فرار کرد. پس از آن، آن دو فجائه را در جِواء یافتند. با آنها جنگیدند و نجیه کشته شد و فجائه پا به فرار گذاشت، ولی طریفه او را تعقیب کرده و به او رسید و اسیرش کرد. سپس او را نزد ابوبکر فرستاد. چون نزد او آمد، ابوبکر دستور
ص: 509
وَ قِصَّةُ فُجَاءَةَ- عَلَی مَا ذَکَرَهُ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی الْکَامِلِ (1)
هِیَ: أَنَّهُ جَاءَ فُجَاءَةُ السُّلَمِیُّ- وَ اسْمُهُ: إِیَاسُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (2) یَالِیلَ (3)
إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ لَهُ: أَعِنِّی بِسِلَاحٍ أُقَاتِلْ أَهْلَ الرِّدَّةِ، فَأَعْطَاهُ سِلَاحاً وَ أَمَرَهُ أَمْرَهُ فَخَالَفَ إِلَی الْمُسْلِمِینَ، وَ خَرَجَ حَتَّی نَزَلَ بِالْجِوَاءِ (4)، وَ بَعَثَ نَجِیَّةَ (5) وَ أَمَرَهُ بِالْمُسْلِمِینَ، فَشَنَّ الْغَارَةَ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ فِی سُلَیْمٍ وَ عَامِرٍ وَ هَوَازِنَ، فَبَلَغَ ذَلِکَ أَبَا بَکْرٍ، فَأَرْسَلَ إِلَی طَرِیفَةَ بْنِ حاشی [الْحَاشِی] فَأَمَرَهُ (6) أَنْ یَجْمَعَ لَهُ وَ یَسِیرَ إِلَیْهِ، وَ بَعَثَ إِلَیْهِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ قَیْسٍ (7) الْحَاشِی عَوْناً، فَنَهَضَ (8) إِلَیْهِ وَ طَلَبَاهُ، فَلَاذَ مِنْهُمَا (9)، ثُمَّ لَقِیَاهُ عَلَی الْجِوَاءِ (10) فَاقْتَتَلُوا فَقُتِلَ (11) نَجِیَّةُ وَ هَرَبَ الْفُجَاءَةُ، فَلَحِقَهُ طَرِیفَةُ فَأَسَرَهُ، ثُمَّ بَعَثَ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَلَمَّا قَدِمَ أَمَرَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ
ص: 509
داد در مصلای مدینه آتشی برای فجائه مهیا کنند، سپس او را دست و پا بسته در آتش انداخت.
بسیاری از صاحبان سیره(1)
، این داستان را نقل کردهاند و صاحب «المواقف» و شارح(2)آن، در جواب گفته اند: این اصل - عالم بودن امام به همه احکام دین - جایز نیست، بلکه واجب، اجتهاد [استنباط مستقل فردی درباره مسایل قضایی یا فقهی بر اساس تفسیر و مصادیق اصول چهارگانه شریعت] است، و اقتضا نمیکند که تمام احکام نزد امام حاضر بوده و او به آنها علم داشته باشد، به گونهای که مجتهد در آن احکام، نیاز به نظر و تامل نداشته باشد، و ابوبکر مجتهد است، زیرا هیچ مسئلهای به طور عموم وجود ندارد جز اینکه در مورد آن از ابوبکر نزد علماء قول مشهوری وجود دارد، و سوزاندن فجائه فقط به خاطر اجتهاد او در عدم پذیرفتن توبه بوده است؛ زیرا او زندیق است و توبه زندیق در کل پذیرفته نمیشود.
و اما بریدن دست سارق، چه بسا به خاطر اشتباه جلّاد بوده است، و یا اینکه او را برای بار سوم در دزدی گرفتند - که این رای بیشتر علماست - و شک کردن او در مسئله ارث جدّه و رجوع به صحابه در آن باره، برای این است که او نمیخواست با اجتهاد خود، به منظور پی بردن به احکام دین، بدعت بگذارد. تمام.
به او پاسخ داده شده است: ثابت شده که از شرایط امامت، علم به جمیع احکام دین است، و حال آنکه ابوبکر خودش اعتراف کرده است که حکم آن را نمیداند، و عدم مخالفت کسی که متصدی جواب است، با صحت آنچه ذکر شده، خود اعتراف به صحت و درستی آن است(3).
گذشته ازآن، کلاله طبق روایت اصحاب ما از امامان علیهم السلام: فرزندان
ص: 510
یُوقَدَ (1) لَهُ نَارٌ فِی مُصَلَّی الْمَدِینَةِ، ثُمَّ رَمَی بِهِ فِیهَا مَقْمُوطاً- أَیْ مَشْدُودَ الْیَدَیْنِ وَ الرِّجْلَیْنِ- (2).
و قد روی القصّة کثیر من أرباب السیر (3).
و أجاب صاحب المواقف و شارحه (4) بأنّ الأصل- و هو کون الإمام عالما بجمیع الأحکام- ممنوع، و إنّما الواجب الاجتهاد، و لا یقتضی کون جمیع الأحکام حاضرة عنده بحیث لا یحتاج المجتهد فیها إلی نظر و تأمّل، و أبو بکر مجتهد، إذ ما من مسألة- فی الغالب- إلّا و له فیه قول مشهور عند أهل العلم، و إحراق فجاءة إنّما کان لاجتهاده و عدم قبول توبته لأنّه زندیق، و لا تقبل توبة الزندیق فی الأصح.
و أمّا قطع یسار السارق، فلعلّه من غلط الجلّاد، أو رآه فی المرّة الثالثة من السرقة، و هو رأی الأکثر من العلماء. و وقوفه فی مسألة الجدّة و رجوعه إلی الصحابة فی ذلک لأنّه غیر بدع من المجتهد البحث عن مدارک الأحکام، انتهی.
و أجیب: بأنّه قد ثبت أنّ من شرائط الإمامة العلم بجمیع الأحکام، و قد ظهر من أبی بکر الاعتراف علی نفسه بأنّه لم یعرف الحکم فیها، و عدم تعرّض من تصدّی للجواب لمنع صحّة ما ذکر اعتراف بصحّته (5).
ثم إنّ الکلالة- علی ما رواه الأصحاب عن أئمّتنا علیهم السلام- أولاد
ص: 510
پدر و مادر هستند، که به برادران تنی از هر دو طرف(پدر و مادر) و یا از یکی از آن دو (ناتنی)(1)
اطلاق میشود. و آیه میراث در ابتدای سوره نساء(2) بر حکم کسی که از طرف مادر باشد و در آخر سوره (3)
بر حکم کسی که از طرف پدر و مادر(تنی) و یا از طرف پدر(ناتنی) باشد، دلالت میکنند؛ و دلیل نامیده شده کلاله به این نام، به خاطر این است که همانگونه که تاج مزین به جواهر، شبیه بند، سر را احاطه میکند، کلاله هم مرد را احاطه میکند، و یا اینکه آن بر گرفته از کلّ، به دلیل سنگین بودن بر مرد باشد. آنچه گروهی از مفسران آن را از ابوبکر و عمر و ابن عباس درباره یکی از این دو روایت نقل کردهاند، این است که کلاله کسی جز پدر و فرزند است(4) .
و در روایت دیگر از ابن عباس روایت شده است که کلاله، کسی جز فرزند تنی است(5).
مؤلف: در اینجا طعن دیگر بر ابوبکر، بلکه به رفیق او وارد است و آن این که هر دو، قرآن را به رأی خود تفسیر کردهاند، همانگونه که ابوبکر به آن تصریح کرد. این درحالی است که صاحبان صحاح سته در صحیح های خودشان، منع تفسیر به رای قرآن را روایت کردهاند و گفتهاند،
ص: 511
الأب و الأم، و هم الإخوة من الطرفین أو من أحدهما (1)، و قد دلّت آیة المیراث فی أوّل سورة النساء (2) علی حکم من کان (3) من قبل الأمّ منهم، و فی آخر السورة (4) علی حکم من کان من قبل الأب و الأم أو من قبل الأب، سمّیت کلالة لإحاطتها بالرجل کالإکلیل بالرأس- و هو ما یزیّن بالجوهر- شبه العصابة، أو لأنّها مأخوذة من الکلّ لکونها ثقلا علی الرجل (5)، و الذی رواه قوم من المفسّرین عن أبی بکر و (6) عمر و ابن عباس- فی أحد (7) الروایتین- عنه أنّها من عدا الوالد و الولد (8). و فی الروایة الأخری عن ابن عباس أنّها من عدا الولد (9).
أقول: یرد هنا آخر علی أبی بکر، بل علی صاحبه، و هو أنّهما فسّرا القرآن برأیهم- کما صرّح به أبو بکر (10)
و رووا فی صحاحهم المنع من ذلک،
ص: 511
هر کس قرآن را تفسیر به رأی کند، کافر است(1)
و در «مشکاة المصابیح(2)»
از ترمذی(3)،
از ابن عباس روایت شده که گفت: هرکس در قرآن رأی خود را اظهار کند، جایگاهش آتش است.
و در روایتی آمده است(4):
هر کس بدون علم در قرآن چیزی بگوید، جایگاه او آتش جهنم است.
و از ترمذی(5)
و ابی داوود(6)،
از جندب نقل شده که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر کس در قرآن، نظر خود را اظهار کند، اگر صحیح هم باشد، باز خطا کرده است.
و از احمد(7)
و ابن ماجه به اسناد آن دو، از عمرو بن شعیب، از پدرش، از پدربزرگش، نقل شده است که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شنیدند که گروهی در قرآن مجادله می کنند، پس فرمود: به یقین انسانهای قبل از شما به همین خاطر (مجادله در کتاب خدا)
ص: 512
و من فسّر القرآن برأیه فقد کفر (1).
، وَ رَوَی فِی الْمِشْکَاةِ وَ الْمَصَابِیحِ (2)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (3)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: مَنْ قَالَ فِی الْقُرْآنِ بِرَأْیِهِ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ (4): مَنْ قَالَ فِی الْقُرْآنِ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.
وَ عَنِ التِّرْمِذِیِّ (5) وَ أَبِی دَاوُدَ (6)، عَنْ جُنْدَبٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَنْ قَالَ فِی الْقُرْآنِ بِرَأْیِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأَ.
وَ عَنْ أَحْمَدَ (7) وَ ابْنِ مَاجَةَ (8) بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَمْرِو بْنِ شُعَیْبٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، قَالَ: سَمِعَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَوْماً یَتَدَارَءُونَ (9) فِی الْقُرْآنِ، فَقَالَ:
ص: 512
هلاک شدند، آن ها بعضی از قرآن را در برابر بعضی دیگر زدند. به یقین خداوند کتاب خود را نازل کرد و آیات او یکدیگر را تصدیق میکند. برخی ازآن را با دیگری تکذیب نکنید، هرچه از آن را میدانید بگویید و آنچه را نمیدانید، به عالم آن موکول کنید...و اخبار در این باره زیاد است .
و فخر رازی(1)
گفته است: ابوبکر اختیار کرد که کلاله عبارت است از غیر پدر و مادر و پسر، و این همان مختار است، و اما عمر می گفت: کلاله غیر فرزند پسر است، و روایت شده است که چون عمر خنجر خورد، گفت: الان میبینم که کلاله کسی است که فرزند ندارد، و من از اینکه با ابوبکر مخالفت کردم، شرمسار هستم.
و از عمر روایت دیگری دراین باره نقل شده است که در آن جا هم شک کرده است، و میگفت: سه چیز است که اگر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آنها را برای ما بیان میکردند، برای ما از دنیا و آنچه در آن است، دوست داشتنیتر می شد، آنها عبارتند از: کلاله، خلافت، و ربا. تمام.
و بر انسان باهوش و عاقلی که در این روایات می نگرد، مشتبه نیست که نظرات آنها از اصلی نشأت نمی گیرد و تنها پیروی از هواهای نفسانی و اظهار نظر در احکام خدا بدون هیچ علم و هدایت از سوی خداوند است.
و اگر نظر عمر در کلاله، اجتهادی از او بود، همان گونه که میپندارند، او حق نداشت به خاطر حیاء از مخالفت با ابوبکر، بر خلاف آن حکم کند، و حال آنکه خداوند و پیامبرش برای حیاء کردن از آنها سزاوارترند، و کسی که حیا نمیکند که به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بگوید: این مرد(پیامبر) هذیان می گوید: لایق
ص: 513
إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِهَذَا، ضَرَبُوا کِتَابَ اللَّهِ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ، وَ إِنَّمَا نَزَلَ کِتَابُ اللَّهِ یُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً، فَلَا تُکَذِّبُوا بَعْضَهُ بِبَعْضٍ، فَمَا عَلِمْتُمْ مِنْهُ (1) فَقُولُوا، وَ مَا جَهِلْتُمْ فَکِلُوهُ إِلَی عَالِمِهِ.
و الأخبار فی ذلک کثیرة.
و قال الفخر الرازی (2): اختار أبو بکر أنّ الکلالة عبارة عن سوی (3) الوالدین و الولد، و هذا هو المختار (4)، و أمّا عمر فإنّه کان یقول: الکلالة ما (5) سوی الولد، وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا طَعَنَ قَالَ: کُنْتُ أَرَی الْکَلَالَةَ (6) مَنْ لَا وَلَدَ لَهُ وَ أَنَا أَسْتَحْیِی أَنْ أُخَالِفَ أَبَا بَکْرٍ (7).
وَ عَنْ عُمَرَ فِیهِ رِوَایَةٌ أُخْرَی وَ هُوَ التَّوَقُّفُ، وَ کَانَ یَقُولُ: ثَلَاثَةٌ لَأَنْ یَکُونَ بَیَّنَهَا الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله لَنَا أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا، الْکَلَالَةُ، وَ الْخِلَافَةُ، وَ الرِّبَا.
انْتَهَی (8).
و لا یشتبه علی الفطن الناظر فی مثل هذه الروایات أنّ آراءهم لم یتفرّع عن أصل و لیست إلّا اتّباعا للأهواء و قولا فی أحکام اللّه بغیر علم و لا هدی من اللّه، و لو کان ما رآه عمر فی الکلالة اجتهادا منه- کما زعموا- لما جاز له الحکم بخلافه استحیاء من خلاف أبی بکر، و اللّه و رسوله أحقّ بأن یستحی منهما، و من لا یستحی من أن یقول لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّ الرجل لیهجر (9)، فاللائق
ص: 513
آن است که از احدی حیاء نکند و شرمسار نشود.
و اینکه آرزوی آن را داشت که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خلافت را برای آنها توضیح میداد، دلیل واضحی است بر شک او در خلافت ابوبکر و در خلافت خودش، همانگونه که قبلاً گذشت، و بر شک کردن ابوبکر هم دلالت میکند. و آنچه را که دلیلی بر اجتهاد ابوبکر قرار میدهد، مانند اینکه در مسائل سخنان مشهوری نزد علماء دارد که کسی آنها را نشنیده، کجاست؟ و کسی هم در مدت زمان بعثت، از پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت نکرده است - و حال آنکه به گمان فاسد او، او اولین مسلمان بوده، و از خواص و یار پیامبر در غار بوده که حضرت را در سفرها ترک نمیکرد - جز صد و چهل ودو حدیث(1)
به همراه آنچه در میراث پیامبران، به منظور محروم کردن اهل بیت علیهم السلام و دفن کردن آنان در جایی که از دنیا میروند، وضع کرد تا پیامبر صلَّی الله علیه و آله در خانه عایشه دفن شود، و با این طریق وصیتش مبنی بر دفن شدن خودش در کنار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و اغراض دیگری، آسان شود؛ پس مقدار علم و کثرت سخنان او برای خردمندان آشکار است.
گذشته از آن، اگر کثرت سخنان او را هم بپذیریم، تنها سخن گفتن، دلیل بر اجتهاد و توانایی در علم نیست، و هر کس که آثار و اخبار آنها را مطالعه کند، میفهمد که در میان این اخبار و آثار، چیزی که بر دقت نظر و استنباط کردن دقیق دلالت کند، نه تنها وجود ندارد، بلکه در آنها چیزهایی است که با آنها میتوان بر پست فطرتی و نفهمی آنان همانگونه که بر انسان محقق و پژوهشگر پوشیده نیست، استدلال کرد.
وامّا بریدن دست سارق برای بار اول، خلاف اجماع است و خود فخر رازی در تفسیر آیه سرقت(2)
بدان اعتراف نموده است، و اگر اشتباه جلّاد بود، حتماً ابوبکر او را به خاطر آن توبیخ کرده و قضیه را بررسی می کرد که آیا از روی عمد و قصد جلاد بوده تا به خاطر آن قصاص شود و یا از روی سهو و خطا بوده که به مقتضای آن عمل کند؟ و بریدن دست برای بار سوم، خلاف آنچه نقل شده می باشد، و این احتمال را جز فخر رازی(3) و متأخرینی که از او تبعیت کردهاند، کسی اظهار نکرده است.
ص: 514
بحاله أن لا یستحی من أحد، و تمنّیه أن یکون الرسول صلّی اللّه علیه و آله بیّن لهم الخلافة دلیل واضح علی شکّه فی خلافة أبی بکر و فی خلافته، کما سبق ما یدلّ علی الشکّ عن أبی بکر، و ما جعله دلیلا علی اجتهاد أبی بکر- من أنّ له فی المسائل أقوالا مشهورة عند أهل العلم- فأوّل ما فیه أنّه افتراء علی أبی بکر، و أین هذه الأقوال المشهورة التی لم یسمعها أحد؟! و من لم یرو عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی مدة البعثة، و قد کان- بزعمهم الفاسد- أوّل الناس إسلاما، و کان من بطانته و صاحبا له فی الغار غیر مفارق عنه فی الأسفار- إلّا مائة و اثنین و أربعین حدیثا (1)، مع ما وضعه فی میراث الأنبیاء لحرمان أهل البیت علیهم السلام و دفنهم حیث یموتون لأن یدفن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی بیت عائشة و یسهّل ما أوصی به من دفنه مع الرسول صلّی اللّه علیه و آله و غیر ذلک لأغراض أخر، فمبلغ علمه و کثرة أقواله ظاهر لأولی الألباب.
ثم لو سلّمت کثرة أقواله فلیس مجرّد القول دلیلا علی الاجتهاد و القوّة فی العلم، و من تتبّع آثارهم و أخبارهم علم أنّه لیس فیها ما یدلّ علی دقّة النظر و جودة الاستنباط، بل فیها ما یستدلّ به علی دناءة الفطرة و رکاکة الفهم، کما لا یخفی علی المتتبّع.
و أمّا قطع یسار السارق فی المرّة الأولی فهو خلاف الإجماع، و قد اعترف به الفخر الرازی فی تفسیر آیة السرقة (2)، و لو کان من غلط الجلّاد لأنکره علیه أبو بکر و بحث عن الحال، هل کان عن تعمّد من الجلّاد فیقاصّه بفعله أو علی السهو و الخطإ فیعمل بمقتضاه؟ و کون القطع فی المرّة الثالثة خلاف المنقول، و لم یبد هذا الاحتمال أحد غیر الفخر الرازی (3) و تبعه المتأخّرون عنه.
ص: 514
و امّا اجتهاد کردن در سوزاندن فُجائه سلمی، از قبیل اجتهاد در برابر نصّ است و دلایل، بطلان آن را نشان می دهد، و این که ذکر کرد که توبه او به دلیل زندیق بودنش قبول نیست، فاسد و پوچ است؛ زیرا کسی درباره فجائه، جز حمله و یورش بر گروهی از مسلمانان، چیزی نقل نکرده است و تنها آن، زندیق بودن او را نشان نمیدهد تا توبهاش قبول نشود، حال آنکه در «المواقف(1)»
در طعن ذکر شده است که فُجائه میگفت: من مسلمانم، ولی در مقام جواب، مانع او نشد .
و بدانید که روایتی که بر عدم شکنجه با آتش دلالت میکنند، نزد عامه (اهل سنت)، جزو روایت های صحیح است. بخاری آن را در باب «لایعذّب بعذاب الله»، در کتاب الجهاد(2)،
از ابوهریره و از ابن عباس روایت کرده و همچنین ابن ابی الحدید(3)، این روایت را نقل کرده است.
و آنچه اصحاب ما آن را از پیامبر صلَّی الله علیه و آله در اینکه حضرت از سوزاندن چیزی از حیوانات را با آتش نهی کرده اند، همانند آنچه در الفقیه(4)
و دیگر منابع(5)
روایت شده، میباشد، ولی در برخی اخبار ما(6) چیزهایی هست که با این عموم منافات دارد و به زودی در کتاب «المناهی(7)»، اگر خدا بخواهد، در این باره سخن خواهیم گفت، و به دلیل اعتراف عامه به صحت آن اخبار، از آن الزام فهمیده میشود و آنچه درباره عمل امیرمؤمنان علیه السلام روایت شد، در نزد ما، استناد به نص علم ویژهای است که حضرت آن را از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به ارث بردهاند و در نزد عامه، استناد به اجتهاد است،
ص: 515
و أمّا الاجتهاد فی إحراق فجاءة السلمی فهو من قبیل الاجتهاد فی مقابلة النصّ، و قد قامت الأدلّة علی بطلانه، و ما ذکره من عدم قبول توبته لأنّه زندیق فاسد، إذ لم ینقل أحد عن فجاءة إلّا الإغارة علی قوم من المسلمین، و مجرّد ذلک لیس زندقة حتّی لا تقبل توبته، و قد ذکر فی المواقف (1) فی الطعن أنّه کان یقول:
أنا مسلم .. و لم یمنعه فی مقام الجواب.
و اعلم أنّ الروایة الدالّة علی عدم التعذیب بالنار من الروایات الصحیحة عند العامّة، و رواه (2) البخاری فی باب لا یعذّب بعذاب اللّه من کتاب الجهاد (3) عن أبی هریرة و عن ابن عباس.
و رواه ابن أبی الحدید (4) أیضا.
وَ الَّذِی رَوَاهُ أَصْحَابُنَا مَا رُوِیَ فِی الْفَقِیهِ (5) وَ غَیْرِهِ (6)، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ نَهَی أَنْ یُحْرَقَ شَیْ ءٌ مِنَ الْحَیَوَانِ بِالنَّارِ.
، لکن فی بعض أخبارنا (7) ما ینافی هذا العموم، و سیأتی الکلام فیه فی کتاب المناهی (8) إن شاء اللّه تعالی، و لا یضرّ ذلک فی الطعن، لأنّ بناءه علی الإلزام لاعتراف العامّة بصحّتها.
و ما روی من فعل أمیر المؤمنین علیه السلام فهو عندنا استناد إلی نصّ خاصّ ورثه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و عند العامّة استناد إلی الاجتهاد،
ص: 515
پس به اتفاق همه، هیچ عیب و طعنی در آن نیست .
ص: 516
فلا مطعن فیه بالاتّفاق.
ص: 516
خاتمهای در ذکر تولد، وفات و بعضی احوال ابوبکر
مخالفان - اهل بیت علیهم السلام - گفتهاند: زادگاه او، دو سال و کمتر از چهارماه، بعد از عام الفیل در مکه بود، و نام وی، عبدالله بن عثمان بن ابی قحافة بن عامر بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب است و گفته شده است نام او عتیق بوده است. و گفته شده : نام او عبد رّب کعبه بود، و پیامبر صلَّی الله علیه و آله او را عبدالله نامید. مادرش، ام الخیر دختر صخر بن عامر بن کعب است.(1)
خلافت را در دومین روز بعد از وفات پیامبرصلَّی الله علیه و آله غصب کرد، و شب سه شنبه، بیست و دوم جمادی الثانی سال 13 هجری، بین مغرب و عشاء و در سن 63 سالگی از دنیا رفت، و گفته شده است: 65 سال و چند ماه، و مدت خلافت غصبی او دو سال و چند ماه بود(2).
ص: 517
قال المخالفون: کان مولده بمکة بعد الفیل بسنتین و أربعة أشهر إلّا أیّاما، و اسمه: عبد اللّه بن عثمان (1) بن (2) أبی قحافة بن عامر بن عمر بن کعب بن سعد بن تیم بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب، و قیل اسمه: عتیق،
و قیل: کان اسمه: عبد ربّ الکعبة، فسمّاه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: عبد اللّه.
، و أمّه أمّ الخیر سلمی بنت صخر بن عامر بن کعب (3).
غصب (4) الخلافة ثانی یوم مات فیه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و مات بالمدینة لیلة الثلاثاء لثمان بقین من جمادی الآخرة سنة ثلاث عشرة بین المغرب و العشاء و له ثلاث و ستون سنة، و قیل خمس و ستون، و الأول أشهر. و کانت مدّة خلافته المغصوبة سنتین و أربعة أشهر (5).
ص: 517
و در«اختصاص(1)»
آمدهاست: در سن 63 سالگی درگذشت و دو سال و شش ماه خلافت کرد.
گذشته از این، بدانید که او نه نسب شریفی داشت و نه حسب بلندی، و در اسلام خیاط و در جاهلیت آموزگار کودکان بود، چه نیکو گفته شده است:
- برای نقص مرد همین کافی است که گفته شود او آموزگار کودکان است، اگرچه فاضل باشد.
و پدرش بدحال و ضعیف بود و بیشتر کسب او در زندگیاش، از صید قُمری و دباسی - نوعی فاخته - بود که جز آن توانایی کار دیگری را نداشت، هنگامی که نابینا شد و پسرش نتوانست آن کارِ او را انجام دهد، به عبدالله بن جرعان - از بزرگان مکه - پناه برد و عبدالله او را به عنوان نداکننده خود منصوب کرد که هر روز، میهمانان را بر سر سفره او دعوت میکرد، و عبدالله در عوض آن طعامی را برای او قرار داد که با آن زندگی خود را میچرخاند. این مطلب را گروهی، از میان آنها ابن هشام کلبی در کتاب «المثالب»، بنابر آنچه بیضاوی در «الصراط المستقیم» آورده است، نقل کرده اند(2)
و به همین خاطر، ابوسفیان بعد از آنکه خلافت را غصب کرد، به علی علیه السلام گفت: ای فرزندان عبدمناف، آیا راضی شدید که مردی پست از قبیله تَیْم (قبیله ابوبکر) بر شما فرمانروایی کند؟ و آنچه را که ابوقحافه گفته: ابن حجر در صواعق(3) خود آورده است و الحاکم اخراج کرده است. هنگامی که ابوقحافه از خلیفه شدن پسرش باخبر شد، گفت: آیا فرزندان عبدمناف و مغیره برآن راضی شدند؟ گفتند: آری. او گفت: خدایا، آنچه را بلند مقام کردی هیچ کس پایین نمیآورد وآنچه را پایین آوری کسی بلند نمیکند.(4)
ص: 518
و قال فی الاختصاص (1): مات و هو ابن ثلاث و ستین سنة، و ولی الأمر سنتین و ستة أشهر.
ثم اعلم أنّه لم یکن له نسب شریف و لا حسب منیف، و کان فی الإسلام خیّاطا، و فی الجاهلیّة معلّم الصبیان، و نعم ما قیل:
کفی للمرء نقصا أن یقال بأنّه***معلّم أطفال و إن کان فاضلا
و کان أبوه سیّئ الحال ضعیفا، و کان کسبه أکثر عمره (2) من صید القماری و الدباسی لا یقدر علی غیره، فلمّا عمی و عجز ابنه عن القیام به التجأ إلی عبد اللّه ابن جدعان- من رؤساء مکة- فنصبه ینادی علی مائدته کلّ یوم لإحضار الأضیاف، و جعل له علی ذلک ما یعونه من الطعام، ذکر ذلک جماعة منهم الکلبی فی کتاب المثالب (3)
علی ما أورده فی الصراط المستقیم (4)
و لذا قال أبو سفیان لعلیّ علیه السلام- بعد ما غصب الخلافة-: - أ رضیتم یا بنی عبد مناف!- أن یلی علیکم تیمیّ رذل؟!، و قال أبو قحافة: ما رواه ابن حجر فی صواعقه (5) حیث قال: و أخرج الحاکم (6) أنّ أبا قحافة لمّا سمع بولایة ابنه قال: هل رضی بذلک بنو عبد مناف و بنو المغیرة؟. قالوا: نعم. قال: اللّهمّ لا واضع لما رفعت و لا رافع لما وضعت (7).
ص: 518
و فاطمه زهرا سلام الله علیها در یکی از سخنانش فرموده است: او از بدحالان - نوچه - و و از نسبهای (پست) قریش است. و ظریفی گفته است: نه، بلکه او از دُمداران قریش است(1)
و صاحب کتاب «الزام النواصب(2)»
گفته است: نسب شناسان اجماع دارند که ابوقحافه حبر (نویسنده) یهودیان بود و به فرزندان آنها آموزش می داد.
و شگفت اینکه با این وجود، آنها مدّعیاند که خداوند بلندمرتبه، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را با مال ابوبکر غنی کرد. او هنگام مرگش، عقد خلافت را برای عمر بست، بدین ترتیب، بار گناهان او را به همراه گناهان خودش به دوش کشید، و وبال او را بر وبال خود افزود. ابن ابی الحدید(3)
در چگونگی انتخاب عمر به عنوان جانشین گفته است که عثمان، درحالی که ابوبکر در حال احتضار بود، نزد او حاضر شد. ابوبکر به عثمان دستور داد وصیتی برایش بنویسد؛ سپس گفت: بنویس: بسم الله الرحمن الرحیم. این وصیت عبدالله بن عثمان به تمام مسلمانان است، امّا بعد... سپس بیهوش شد، پس عثمان نوشت: پسر خطاب را جانشین خود بر شما انتخاب کردم. ابوبکر به هوش آمد و گفت: بخوان! پس عثمان آنچه را نوشته بود، خواند. در این هنگام ابوبکر تکبیر گفت و اضافه کرد: میبینم که ترسیدی اگر من در بیهوشی مردم، مردم دچار اختلاف شوند.
ص: 519
وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلَامُ- فِی بَعْضِ کَلِمَاتِهَا-: إِنَّهُ مِنْ أَعْجَازِ قُرَیْشٍ وَ أَذْنَابِهَا (1).
و قال بعض الظرفاء: بل من ذوی أذنابها.
و قال صاحب إلزام النواصب (2): أجمع النسّابون أنّ أبا قحافة کان حبرا للیهود یعلّم أولادهم (3).
و العجب أنّهم مع ذلک یدّعون أنّ اللّه تعالی أغنی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بمال أبی بکر.
و عقد الخلافة عند موته لعمر، فحمل أثقاله مع أثقاله، و أضاف وباله إلی وباله.
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4)
فِی کَیْفِیَّةِ ذَلِکَ- أَنَّهُ أَحْضَرَ أَبُو بَکْرٍ عُثْمَانَ- وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ- فَأَمَرَ (5) أَنْ یَکْتُبَ عَهْداً، وَ قَالَ: اکْتُبْ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، هَذَا مَا عَهِدَ بِهِ (6) عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُثْمَانَ (7) إِلَی الْمُسْلِمِینَ أَمَّا بَعْدَ، .. ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَیْهِ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ: قَدِ اسْتَخْلَفْتُ عَلَیْکُمُ ابْنَ الْخَطَّابِ (8)، وَ أَفَاقَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ: اقْرَأْ فَقَرَأَهُ، فَکَبَّرَ أَبُو بَکْرٍ، وَ قَالَ (9): أَرَاکَ خِفْتَ أَنْ یَخْتَلِفَ النَّاسُ إِنْ مِتُّ فِی غَشْیَتِی!
ص: 519
عثمان گفت: آری. ابوبکر گفت: خداوند به تو از اسلام و مسلمانان، پاداش نیک دهد.
سپس وصیت را تمام کرد و به او دستور داد بر مردم بخواند، و خوانده شد، و پس از آن ، به عمر وصیتهایی کرد.
ابن ابی الحدید می گوید: بسیاری از مردم روایت کردهاند که چون وفات او نزدیک شد، عبدالرحمن بن عوف را فراخواند و به او گفت: نظرت در مورد عمر چیست؟ او گفت: عمر بهترین کسی است که دیدهام، جز اینکه اهل خشونت است. ابوبکر گفت: آن کار او (خشونت) به این دلیل است که مرا دوست میداند، و اگر امر خلافت به او برسد، بسیاری از آنچه را که بر آن است ترک خواهد کرد، و من خوب در آن تأمل کردهام. هر گاه من بر مردی عصبانی می شوم، میبینم که [در واقع] از او راضی هستم، و اگر نرم خویی کنم، میبینم که [در واقع] بر او سخت گرفتهام. سپس عثمان را خواست و گفت: نظرت درباره عمر چیست؟ عثمان گفت: باطن او بهتر از ظاهر اوست، و در میان ما همچون او کسی نیست. ابوبکر گفت: چیزی را که به شما گفتم آشکار نکنید، و اگر من عمر را انتخاب کردم، ای عثمان، من با تو دشمنی نکردهام. بهترین کار برای تو این است که چیزی از امور مسلمانان را بر عهده نگیری، دوست داشتم که کاش من امور شما را برعهده نمیگرفتم، و در میان گذشتگان شما بودم.
و طلحه بر ابوبکر داخل شد و گفت: ای خلیفه رسول خدا! باخبر شدهام که عمر را به جانشینی خود انتخاب کردهای، حال آنکه تو به همراه او بودی و دیدی که مردم از او چه دیده اند، پس اگر با آن ها تنها باشد، چه خواهد کرد؟ و تو فردا پروردگارت را ملاقات خواهی کرد و خدا از تو درباره رعیتت میپرسد. ابوبکر گفت: مرا از جایم بلند کنید، مرا بلند کنید. سپس گفت: آیا مرا از خداوند میترسانی؟ هرگاه با پروردگارم ملاقات کردم و او از من پرسید، خواهم گفت: بهترین بندگان تو را به جانشینی خود برگزیدم. طلحه گفت:
ص: 520
قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ، ثُمَّ أَتَمَّ الْعَهْدَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَ عَلَی النَّاسِ فَقَرَأَ (1)، ثُمَّ أَوْصَی إِلَی عُمَرَ بِوَصَایَا (2).
قَالَ: وَ رَوَی کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ دَعَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ، فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ عُمَرَ، فَقَالَ: إِنَّهُ أَفْضَلُ مَنْ رَأَیْتُهُ (3) إِلَّا أَنَّ فِیهِ غِلْظَةً. فَقَالَ: ذَاکَ لِأَنَّهُ یَرَانِی رَفِیقاً (4) وَ لَوْ قَدْ أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَیْهِ لَتَرَکَ کَثِیراً مِمَّا هُوَ عَلَیْهِ، وَ قَدْ رَمَقْتُهُ (5) إِذَا أَنَا غَضِبْتُ عَلَی رَجُلٍ أَرَانِی الرِّضَا عَنْهُ، وَ إِذَا لِنْتُ أَرَانِی الشِّدَّةَ عَلَیْهِ، ثُمَّ دَعَا عُثْمَانَ، فَقَالَ: أَخْبِرْنِی عَنْ عُمَرَ. فَقَالَ: سَرِیرَتُهُ خَیْرٌ مِنْ عَلَانِیَتِهِ، وَ لَیْسَ فِینَا مِثْلُهُ. فَقَالَ لَهُمَا: لَا تَذْکُرَا مِمَّا قُلْتُ لَکُمَا شَیْئاً، وَ لَوْ تَرَکْتُ عُمَرَ مَا (6) عَدَوْتُکَ یَا عُثْمَانُ، وَ الْخِیَرَةُ لَکَ أَنْ لَا تَلِیَ مِنْ أُمُورِهِمْ شَیْئاً، وَ لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ مِنْ أُمُورِکُمْ خِلْواً، وَ کُنْتُ فِیمَنْ مَضَی مِنْ سَلَفِکُمْ.
وَ دَخَلَ طَلْحَةُ (7) عَلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ: إِنَّهُ بَلَغَنِی أَنَّکَ- یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) !- اسْتَخْلَفْتَ عَلَی النَّاسِ عُمَرَ، وَ قَدْ رَأَیْتَ مَا یَلْقَی النَّاسُ مِنْهُ وَ أَنْتَ مَعَهُ، فَکَیْفَ إِذَا (8) خَلَا بِهِمْ؟! وَ أَنْتَ غَداً لَاقٍ رَبَّکَ فَسَائِلُکَ (9) عَنْ رَعِیَّتِکَ!. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَجْلِسُونِی .. أَجْلِسُونِی (10)، ثُمَّ قَالَ: أَ بِاللَّهِ تُخَوِّفُنِی؟!، إِذَا لَقِیتُ رَبِّی فَسَاءَلَنِی، قُلْتُ: اسْتَخْلَفْتُ عَلَیْهِمْ خَیْرَ أَهْلِکَ. فَقَالَ طَلْحَةُ: أَ عُمَرُ خَیْرُ النَّاسِ
ص: 520
ای خلیفه رسول خدا، آیا عمر بهترین مردم است؟ در این هنگام، ابوبکر سخت خشمگین شد وگفت: آری، به خدا سوگند، او بهترین مردم و تو شرترین آنها هستی. بدان که به خدا قسم، اگر تو را انتخاب می کردم، به یقین دماغت را در پس گردنت قرار می دادی (تکبر می کردی) و خودت را فوق قدر و اندازه خلافت بالا می بردی تا اینکه خود خداوند آن را پایین میآورد. درحالیکه چشمانت را مالیدهای نزد من آمده، میخواهی مرا از دین خود، برگردانی و از رای خودم منحرف کنی! برخیز! خداوند پاهای تو را استوار نسازد. بدان، به خدا سوگند، اگر بر روی شتر ماده - تا آخرین نفسم - باخبر شوم که در این زمینه او را نادیده بگیری و او را به بدی یادکنی، تو را حتما به بیچارگان قنّه ملحق خواهم کرد که در آنجا آب مینوشیدید ولی سیراب نمی شدید، میچریدید ولی سیر نمیشدید، و شما به آن راضی بوده و افتخار میکردید. پس طلحه برخاست و بیرون رفت.
ابن ابی الحدید گفته است(1):
شب سه شنبه در بیست و دوم جمادی الآخر سال 13 هجری وفات کرد. تمام.
و در «الاستیعاب(2)»
آمده است: قول اکثریت این است که او شامگاه روز سه شنبه مذکور وفات کرده است. و گفته شده: شب آن روز و باز گفته شده: شامگاه روز دوشنبه. گفته شده است: دو سال و پنج روز کمتر از سه ماه در منصب خلافت ماند و گفته شده است: دو سال
ص: 521
یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ؟!. فَاشْتَدَّ غَضَبُهُ وَ قَالَ: إِی وَ اللَّهِ، هُوَ خَیْرُهُمْ وَ أَنْتَ شَرُّهُمْ، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ وَلَّیْتُکَ لَجَعَلْتَ أَنْفَکَ فِی قَفَاکَ، وَ لَرَفَعْتَ نَفْسَکَ فَوْقَ قَدْرِهَا حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی یَضَعُهَا، أَتَیْتَنِی وَ قَدْ دَلَکْتَ عَیْنَیْکَ تُرِیدُ أَنْ تَفْتِنَنِی عَنْ دِینِی، وَ تُزِیلَنِی عَنْ رَأْیِی، قُمْ لَا أَقَامَ اللَّهُ رِجْلَیْکَ، أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ عِشْتُ فُوَاقَ نَاقَةٍ وَ بَلَغَنِی أَنَّکَ غَمَّضْتَهُ (1) فِیهَا أَوْ ذَکَرْتُهُ بِسُوءٍ لَأَلْحَقَنَّکَ بِخَمْصَاتِ (2) قُنَّةَ حَیْثُ کُنْتُمْ تُسْقَوْنَ (3) وَ لَا تَرْوَوْنَ، وَ تُرْعَوْنَ وَ لَا تَشْبَعُونَ، وَ أَنْتُمْ بِذَلِکَ مُبْتَهِجُونَ (4) رَاضُونَ!. فَقَامَ طَلْحَةُ فَخَرَجَ.
قال (5): و توفّی لیلة الثلاثاء لثمان بقین من جمادی الآخرة من سنة ثلاث عشرة. انتهی.
و قال فی الإستیعاب (6): قول الأکثر أنّه توفّی عشیّة یوم الثلاثاء المذکور.
و قیل: لیلته. و قیل: عشیّة یوم الإثنین.
قال: و مکث فی خلافته سنتین و ثلاثة أشهر إلّا خمس لیال. و قیل: سنتین
ص: 521
و سه ماه و هفت شب.
و ابن اسحاق گفته است: و در علت مرگ او اختلاف کردهاند: واقدی ذکر کرده که او در روز سردی حمام کرد و پس از آن تب کرد و 15 روز مریض شد. و زبیر بن بکّار گفته است: مبتلا به مرض سل بود، و از سلام بن ابی مطیع نقل شده است که او مسموم شد. و گفته است: سفارش کرد که اسماء بنت ابوعمیس، همسرش، او را غسل دهد و او هم غسل داد، و عمر بن خطاب بر او نماز خواند و عمر، عثمان، طلحه و عبدالله بن ابی بکر در قبر او داخل شدند، و شبانه در خانه عایشه دفن شد.
مؤلف: منصفانه به این خلافت بزرگ و ریاست دین و دنیا بنگرید که چگونه بازیچه جاهلان و اختلاس گمراهان و گناهکاران شده است، به گونهای که بر فاسق فاجر و پستی چون عثمان، خلافت الهام می شود و میداند چه کسی خلیفه می شود، و آن را به رای خود، بدون مصلحت خلیفه غدّار و خائن مینویسد. سپس این بدبخت و روز سیاه او را ستایش کرده و تشکر نموده و جزای خیر برای او از اسلام و مسلمانان طلب میکند، و خم به ابروی خود نمیآورد و به او نمیگوید: برای چه در این امر بزرگ و مسئله خطیری که بزرگترین امور بر آن مرتب و منظم میشوند، با رای و نظر خود که هوای نفسانی است، گستاخی کردی؟ بااینکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله جسارت آن را نداشتند که از کوچکترین حکمی، بدون
ص: 522
و ثلاثة أشهر و سبع لیال (1).
و قال ابن إسحاق: توفّی علی رأس اثنتین (2) و ثلاثة أشهر و اثنی عشر یوما (3) من متوفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. و قیل: و عشرة أیّام. و قیل (4): و عشرین یوما.
قال: و اختلف فی السبب الذی مات منه، فذکر الواقدی أنّه اغتسل فی یوم بارد فحمّ و مرض خمسة عشر یوما، و قال الزبیر بن بکّار: کان به طرف من السل، و روی عن سلام بن أبی مطیع: إنّه سمّ.
قال (5): و أوصی بغسله أسماء بنت أبی عمیس (6) زوجته فغسّلته، و صلّی علیه عمر بن الخطاب و نزل فی قبره عمر و عثمان و طلحة و عبد اللّه (7) بن أبی بکر، و دفن لیلا فی بیت عائشة.
أقول: انظروا بعین الإنصاف إلی الخلافة الکبری و رئاسة الدین و الدنیا کیف صارت لعبة للجهّال و خلسة لأهل الغیّ و الضلال، بحیث یلهم بها الفاسق الفاجر اللئیم عثمان و یکتبها برأیه بدون مصلحة الخلیفة الخوّان، ثم یمدحه هذا الشقیّ و یشکره و یجزیه خیرا عن الإسلام و أهله، و لا یقول له (8): لم اجترأت علی هذا الأمر الکبیر و الخطب الخطیر الذی یترتّب علیه (9) عظائم الأمور بمحض رأیک و هواک، مع أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان لا یجترئ أن یخبر بأدنی حکم بدون
ص: 522
وحی الهی خبر دهند.
و به گمان آنها لازم میآید که ابوبکر و عثمان، بر اسلام و ایمان به خدا، از رسولی که خداوند او را برای هدایت انسانها و جنیان فرستاده، دلسوزتر باشند؛ برای اینکه به گمان آنها، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در امر امّت سستی کرده و آنها را به چیزی وصیت ننموده است، و از اینرو، به سبب دوری از گمراهی مسلمانان بر امت دلسوزی کردند. بنابراین، برای آنها مردی جاهل بیرحم تندخو و سنگدل تعیین کردند تا مردم را به حماقت و نیرنگشان دعوت کرده و آنها را از اهل بیت پیامبرشان صلوات الله علیهم دور کند.
شگفتا از عمر که چگونه در آن حالت که ابوبکر لحظهای بیهوش می شد و لحظهای به هوش میآمد، درباره او نگفت: او هذیان میگوید و او را همانگونه که پیامبر را از وصیت منع کرد و به او نسبت هذیان و پرت و پلا داد، از وصیتکردن باز نداشت؟ و چگونه ابوبکر هنگامی که بر پروردگار بلند مرتبهاش وارد میشد، گستاخی کرد و حکم به برتری عمر بر تمامی صحابه داد، با اینکه امیر مؤمنان علیه السلام در میان آنها بود، و پیامبرشان درباره او فرموده بود: بار خدایا، دوست داشتنیترین خلقت را نزد من بیاور... و همچنین با وجود دیگر روایاتی که در صحاحهای خودشان درباره علی علیه السلام روایت کردهاند، و خداوند درباره او صلوات الله علیه نازل کرد؟
و آیا انسان خردمندی در این شک می کند که آن امور متناقض و نیرنگهای مفتضح آشکار، جز پایان دادن به نقشه خودشان مبنی بر منع اهل بیت علیهم السلام از خلافت و امامت و کنار گذاشتن آن ها از رتبه ریاست و زمامداری، که آن را در صحیفه ملعونه خود تاسیس کردند، نمیباشد؟ خداوند، به آنها از اسلام و مسلمانان بدترین پاداش را دهد، و برای همیشه لعن فرشتگان آسمان و زمین را بر آنها همراه کنند.
مؤلف: در باب اظهار پشیمانی آن دو به هنگام مرگ، مطالبی که با این خاتمه مناسب است گذشت.
ص: 523
الوحی الإلهی.
و یلزم- علی زعمهم- أن یکون أبو بکر و عثمان أشفق علی أهل الإسلام و الإیمان من الرسول الذی أرسله الرحمن لهدایة الإنس و الجان، لأنّه صلّی اللّه علیه و آله- بزعمهم- أهمل أمر الأمّة و لم یوص لهم بشی ء، و هما أشفقا علی الأمّة حذرا من ضلالتهم فعیّنا لهم جاهلا شقیّا فظّا غلیظا لیدعو الناس إلی نصبهم و غباوتهم، و یصرفهم عن أهل بیت نبیّهم صلوات اللّه علیه [کذا].
و العجب من عمر کیف لم یقل لأبی بکر- فی تلک الحالة التی یغمی علیه فیها ساعة و یفیق أخری- إنّه لیهجر، و یمنعه من الوصیّة کما منع نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و نسبه إلی الهجر؟!.
و کیف اجترأ أبو بکر علی ربّه فی تلک الحالة التی کان یفارق الدنیا و یرد علی ربّه تعالی فحکم بکون عمر أفضل الصحابة مع کون أمیر المؤمنین علیه السلام بینهم، و
قال فیه نبیّهم: اللّهمّ ائتنی بأحبّ خلقک إلیک.
و سائر ما رووه فی صحاحهم فیه علیه السلام، و أنزله اللّه فیه صلوات اللّه علیه؟!.
و هل یریب لبیب فی أنّ تلک الأمور المتناقضة، و الحیل الفاضحة الواضحة لم تکن إلّا لتتمیم ما أسّسوه فی الصحیفة الملعونة من منع أهل البیت علیهم السلام عن الخلافة و الإمامة، و حطّهم عن رتبة الرئاسة و الزعامة، جزاهم اللّه عن الإسلام و أهله شرّ الجزاء، و تواتر علیهم لعن ملائکة الأرض و السماء.
أقول: و قد مرّ فی باب ما أظهر (1) من الندامة عند الوفاة ما یناسب هذه الخاتمة (2).
ص: 523
ص: 524
ص: 524
ص: 525
ص: 525
ص: 526
ص: 526
و امّا به زودی درباره افتخار آنها به دفن شدن او در جوار پیامبر صلَّی الله علیه و آله سخن خواهیم گفت: و در الصراط المستقیم(1) به اسناد آن، از عاصم بن حمید، از رضوان، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که آن دو تنها یک شب در کنار قبر پیامبر بودند، سپس به سرزمینی در جهنم که به آن وادی الدود گفته میشود، منتقل شده اند .
ص: 527
و أمّا افتخارهم بدفنه فی جوار النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فسیأتی فیه.
وَ رَوَی فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (1) بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ صَفْوَانَ، عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَّهُمَا لَمْ یَبِیتَا مَعَهُ إِلَّا لَیْلَةً ثُمَّ نُقِلَا إِلَی وَادٍ فِی جَهَنَّمَ یُقَالُ لَهَا (2): واد [وَادِی] الدُّودِ.
ص: 527
ص: 528
ص: 528
باب بیست و سوم : شرح و تفصیل اعمال زشت عمر و احتجاج با مخالفین درباره آن اعمال با آوردن اخبار از صحاح سته آنها و ذکر برخی از احوال او و برخی از حوادثی که در زمان او رخ داده است
طعن اول
اینکه شیعه و سنی روایت کردهاند که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به هنگام بیماریاش خواست نامهای برای امتش بنویسد تا بعد از وی گمراه نشده و اختلاف نورزند، به همین خاطر، پیامبر دوات و کتفی [استخوان کتف شتر یا چهارپایان دیگر است که به خاطر پهن بودن، برای نوشتن روی آن استفاده قرار میگرفت] و یا مانند آن را خواست، ولی عمر مانع آوردن آن شد و گفت : به یقین او هذیان می گوید - ویا چیزی به همین معنا - این در حالی است که خداوند پاک سرشت، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را وصف کرد که او را از روی هوی و هوس سخن نمی گوید، و کلام او، به جزء وحی که وحی می شود، نیست. اختلاف حاضران زیاد شد و صدای آن ها بالا گرفت تا اینکه حضرت ناراحت شد و ناراضی گشت. پس یکی از آنها گفت، آنچه را خواست، بیاورید و برخی میگفتند: سخن، سخن عمر است.
و خداوند سبحان می فرماید :«وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ
ص: 529
مَا رَوَتْهُ الْعَامَّةُ وَ الْخَاصَّةُ أَنَّهُ أَرَادَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَرَضِهِ أَنْ یَکْتُبَ لِأُمَّتِهِ کِتَاباً لِئَلَّا یَضِلُّوا بَعْدَهُ وَ لَا یَخْتَلِفُوا، فَطَلَبَ دَوَاةً وَ کَتِفاً أَوْ نَحْوَ ذَلِکَ، فَمَنَعَ عُمَرُ مِنْ إِحْضَارِ ذَلِکَ وَ قَالَ: إِنَّهُ لَیَهْجُرُ، أَوْ مَا یُؤَدِّی هَذَا الْمَعْنَی، و قد وصفه اللّه سبحانه بأنّه: لا ینطق عن الهوی، و أنّ کلامه لیس إلّا وحیا یوحی (1)، و کثر اختلافهم و ارتفعت أصواتهم حتّی تسأّم و تزجّر. فقال بعضهم: أحضروا ما طلب. و قال بعضهم: القول ما قال عمر، و قد قال اللّه سبحانه: وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ
ص: 529
اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِینًا(1)»، {و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند، قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.} و در آیه ای دیگر می فرماید: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا(2)»،
{ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمی که کرده ای، در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.}
و پیشتر در باب وصیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله(3) در این باره، اخبار زیادی از شیعه و سنی آوردیم و در اینجا هم، علاوه بر آنچه گذشت، آن اخبار را از هر دو طرف (شیعه و سنی) نقل میکنیم.
امّا روایتهای اهل سنت: بخاری(4)
در باب اخراج یهود از جزیرة العرب در کتاب الجهاد و السیر، و مسلم در کتاب الوصایا(5)
، از سفیان، از سلیمان احول، از سعید بن جبیر روایت میکند که شنیدم ابن عباس میگفت: روز پنج شنبه، چه پنج شنبه روزی بود. پس آن قدر گریست که اشکهایش شنها را خیس کرد. من گفتم: ای پسر عباس، پنج شنبه چه روزی است؟ گفت: درد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، حضرت فرمودند: کتفی برایم بیاورید تا نامهای برای شما بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید. حاضران نزاع کردند، حال آنکه نزد هیچ پیامبری، نزاع و مشاجره جایز نیست. برخی گفتند: او را چه شده، آیا هذیان میگوید؟ بپرسید چه گفت. حضرت فرمود: مرا رها کنید، آنچه من در آن هستم بهتر از آن است که شما مرا به آن میخوانید، و به آنها به سه چیز دستور داد و فرمود: مشرکان را از جزیرة العرب اخراج کنید، و وَفد (هیئتهایی که نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله میآمدند) را همانگونه که من پاداش و جایزه میدهم، شما هم پاداش دهید. و سومی: یا ابن عباس آن را نگفت و یا گفته ولی من آن را فراموش کردم(6)،
ص: 530
اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً (1)، و قال تعالی: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (2)، و قد قدّمنا فی باب وصیّة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (3) فی ذلک أخبارا کثیرة من طرق الخاصّ و العامّ و لنذکر هنا زائدا علی ما تقدّم ما یؤیّد تلک الأخبار من الجانبین.
فأمّا الروایات العامیّة: .
فَرَوَی الْبُخَارِیُّ (4) فِی بَابِ إِخْرَاجِ الْیَهُودِ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ مِنْ کِتَابِ الْجِهَادِ وَ السِّیَرِ، وَ مُسْلِمٌ فِی کِتَابِ الْوَصَایَا (5)، عَنْ سُفْیَانَ (6)، عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَحْوَلِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، أَنَّهُ سَمِعَ ابْنَ عَبَّاسٍ یَقُولُ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ! ثُمَّ بَکَی حَتَّی بَلَّ دَمْعُهُ الْحَصَی، قُلْتُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟. قَالَ: اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَعُهُ، فَقَالَ: ائْتُونِی بِکَتِفٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً، فَتَنَازَعُوا وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدَ نَبِیٍّ تَنَازُعٌ، فَقَالُوا: مَا لَهُ أَهْجَرَ؟! اسْتَفْهِمُوهُ؟ (7). فَقَالَ: ذَرُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ مِمَّا تَدْعُونِّی إِلَیْهِ.
فَأَمَرَهُمْ بِثَلَاثٍ، قَالَ: أَخْرِجُوا الْمُشْرِکِینَ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ، وَ أَجِیزُوا الْوَفْدَ بِنَحْوِ مَا کُنْتُ أُجِیزُهُمْ، وَ الثَّالِثَةَ: إِمَّا أَنْ سَکَتَ عَنْهَا وَ إِمَّا أَنْ قَالَهَا فَنَسِیْتُهَا (8)،
ص: 530
بخاری میگوید: سفیان گفت: این سخن از سلیمان است.
و در باب جوائز الوفد از کتاب مذکور(1)، از سلیمان احول، از ابن جبیر، از ابن عباس روایت کرد که ابن عباس گفت: روز پنج شنبه، چه روزی بود؟! سپس آنقدر گریه کرد که اشکهایش، شنها را خیس کرد. ابن عباس گفت: روز پنج شنبه، درد پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، پس فرمود: کتابی برایم بیاورید تا نامهای برایتان بنویسم که بعد از آن، هرگز گمراه نشوید. و با اینکه نزاع نزد هیچ پیامبری شایسته نیست، حاضران نزاع کردند و گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هذیان گفت؟ حضرت فرمود: مرا رها کنید، آنچه من در آن هستم بهتر از آن است که شما مرا به آن میخوانید، و به هنگام وفاتشان به چند چیز وصیت نمودند: مشرکان را از جزیرة العرب اخراج کنید، و به وفد همانگونه که من پاداش میدادم، پاداش دهید و... سومی را فراموش کردم.
و بخاری(2)،
در باب نوشتن علم از کتاب العلم، از عبیدالله بن عبدالله، از ابن عباس نقل کرده که گفت: چون درد پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، حضرت فرمود: برگهای را برای من بیاورید تا برایتان نامهای بنویسم که بعد از آن گمراه نشوید. عمر گفت: درد و بیماری بر پیامبر غلبه یافته است و کتاب خدا نزد ماست و ما را کفایت می کند. پس حاضران مخالفت کردند و سروصدا زیاد شد، پیامبرصلَّی الله علیه و آله فرمود: از نزد من بروید که نزد من نزاع جایز نیست. پس ابن عباس خارج شد، درحالیکه میگفت: چه مصیبت بزرگی که مانع نوشتن نامه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شد.
ص: 531
قَالَ: قَالَ سُفْیَانُ (1): هَذَا مِنْ قَوْلِ سُلَیْمَانَ.
وَ فِی بَابِ جَوَائِزِ الْوَفْدِ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ (2)، عَنْ سُلَیْمَانَ الْأَحْوَلِ، عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ قَالَ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟! ثُمَّ بَکَی حَتَّی خَضَبَ دَمْعُهُ الْحَصْبَاءَ (3)، فَقَالَ: اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَجَعُهُ یَوْمَ الْخَمِیسِ، فَقَالَ: ائْتُونِی بِکِتَابٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً، فَتَنَازَعُوا وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدَ نَبِیٍّ تَنَازُعٌ، فَقَالُوا: هَجَرَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟! فَقَالَ:
دَعُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ مِمَّا تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ، وَ أَوْصَی عِنْدَ مَوْتِهِ بِثَلَاثٍ: أَخْرِجُوا الْمُشْرِکِینَ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ، وَ أَجِیزُوا الْوَفْدَ بِنَحْوِ مَا کُنْتُ أُجِیزُهُمْ، وَ نَسِیتُ الثَّالِثَةَ.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (5) فِی بَابِ کِتَابَةِ الْعِلْمِ مِنْ کِتَابِ الْعِلْمِ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا اشْتَدَّ بِالنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَجَعَهُ، قَالَ:
ائْتُونِی بِکِتَابٍ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ. قَالَ عُمَرُ: إِنَّ النَّبِیَّ غَلَبَهُ الْوَجَعُ وَ عِنْدَنَا کِتَابُ اللَّهِ .. حَسْبُنَا، فَاخْتَلَفُوا وَ کَثُرَ اللَّغَطُ (6)، فَقَالَ: قُومُوا عَنِّی وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدِیَ التَّنَازُعُ، فَخَرَجَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَیْنَ کِتَابِهِ.
ص: 531
ودر باب بیماری پیامبرصلَّی الله علیه و آله(1)،
همانند روایت اولی نقل شده است .
و در این باب(2)،
از زَهْدی، از عبیدالله بن عبدالله بن عتبه، از ابن عباس نقل شده است که گفت: هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به حال احتضار افتادند، در خانه حضرت مردانی حضور داشتند که عمر بن خطاب جزو آن ها بود. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: دوات و کتابی برایم بیاورید تا نامهای برای شما بنویسم که بعد از آن گمراه نشوید. عمر گفت: درد بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله غلبه یافته است و نزد شما قرآن هست، و کتاب خدا ما را کفایت میکند. اهل خانه مخالفت کردند و با هم نزاع نمودند، برخی از آنها میگفتند: بیاورید تا برایتان نامه ای بنویسد که بعد از آن گمراه نشوید و برخی دیگر غیر آن را میگفتند، چون اختلاف و سرو صدا زیاد شد، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: برخیزید.
عبیدالله گفته است: ابن عباس میگفت: چه مصیبت بزرگی که به خاطر اختلاف و سرو صدای آنها، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن آن نامه برای آنها باز داشت.
و بخاری(3)
همچنین در باب سخن مریض، این سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را: «از من دور شوید»، از کتاب المرضی روایت کرده است، و مسلم(4) در کتاب الوصایا، از زهدی، از عبیدالله بن عبدالله، از ابن عباس نقل کردهاست که ابن عباس گفت: چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در حال احتضار قرار گرفت و درحالیکه در خانه حضرت مردانی حضور داشتند که عمربن خطاب جزو آنها بود، فرمود: دوات و کتف بیاورید تا نامهای برایتان بنویسم... و حدیث را همانند قبلی روایت میکند.
و مسلم(5)،
در کتاب مذکور، از سعید بن جبیر، از ابن عباس نقل کرده است که گفت: پنج شنبه، چه روزی بود؟! سپس شروع کرد به گریه کردن تا اینکه دیدم قطرههای اشکش همانند چینش مرواریدها بود. ابن عباس گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: دوات و کتف بیاورید - یا لوح و دوات - تا نامهای برای شما بنویسم که هرگز بعد از آن، گمراه نشوید... ولی حاضران گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هذیان میگوید.
و در «جامع الاصول(6)»
اخباری در همین معنا و مضمون، از بخاری(7)
و مسلم(8)
نقل شده است.
و سید ابن طاووس - قدّس الله روحه - در کتاب «کشف الیقین(9)» از کتاب «الجمع بین الصحیحین» که حافظ قرآن، محمد بن ابونصر بن عبدالله حمیدی، از نسخهای، چند اخبار سماعی و اجازاتی را جمع کرده است که تاریخ برخی از آنها سال 541 هجری است، این روایت را نقل کرده است: محمد میگوید: ابن عباس گفت: روز پنج شنبه، چه روزی بود؟! (و در روایتی آمده است: سپس آن قدر گریست که اشکهایش شنها را خیس کرد)، من گفتم: ای پسر عباس، پنج شنبه چه روزی بود؟ ابن عباس گفت: درد و رنج پیامبر صلَّی الله علیه و آله شدت یافت، پس فرمود: کتفی برایم بیاورید تا نامهای برایتان بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید؛ ولی حاضران - درحالیکه نزاع نزد هیچ پیامبری نارواست - نزاع نمودند و گفتند،: او را چه شده است؟ هذیان گفت؟ بپرسید چه گفت. پس پیوسته شروع به جواب دادن به پیامبر کردند، پس حضرت فرمود: مرا ترک کنید، آنچه من در آن هستم بهتر از آن است که شما مرا به آن میخوانید
و در روایتی از حدیث چهارم از الصحیحین آمدهاست: ابن عباس میگفت: چه مصیبت بزرگی بود که مانع نوشتن نامه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شد.
و در حدیثی متفق علیه از صحیح مسلم، جابر بن عبدالله انصاری، حدیث نامهای را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواست آن را برای امتش، برای در امان بودن آنها از گمراهی در رسالت خویش بنویسد، روایت شده است و در حدیث نود و ششم از افراد مسلم، از مسند جابر بن عبدالله انصاری نقل میکند که به شرح زیر است: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هنگام وفات، صحیفهای طلبیدند و خواستند نامهای برای آنها بنویسند که بعد از آن، مسلمانان گمراه نشوند، ولی سر و صدا زیاد شد و عمر سخن گفت و پیامبر آن صحیفه را نخواستند.
و سید ابن طاووس - رضی الله عنه - در کتاب «الطرائف(10)» گفته است: از امور شگفت مسلمین این است که همه آنها شهادت دادند که پیامبرشان به هنگام وفاتش خواست نامهای برای آنها بنویسد که هرگز بعد از آن گمراه نشوند و عمر بن خطاب مانع حضرت از نوشتن نامه و سبب گمراهی گمراهان امت وی و سبب اختلاف مسلمانها و ریختن خونشان، و تلف کردن اموال و اختلاف شریعت، و سبب هلاک شدن هفتاد و دو فرقه از اصل فرقههای اسلام و همچنین سبب جاودانگی کسانی شد که در آتش جهنم جاودانه شدند؛ با وجود همه اینها، بیشتر آنها از عمر بن خطاب اطاعت کردند که با این احوال علیه او گواهی دادند ولی او را بزرگ داشتند، و بعد آن، هرکس را به او طعن میزد، تکفیر کردند و حال آنکه آنها از جمله طعن کنندگاناند، و هر کس که عمر را سرزنش میکرد، نسبت گمراهی به او دادند و حال آنکه آنها از جمله سرزنش کنندگاناند، و از کسانی که ذکر نام او را قبیح میدانند، بیزاری جستند، و حال آنکه آنها از جمله تقبیحکنندگاناند.
و از روایتهای آنان دراین باره، حدیثی است که در صحت آن اتفاق است و حمیدی در کتاب «الجمع بین الصحیحین» در حدیث چهارم، آن را از مسند عبدالله بن عباس نقل میکند و میگوید: هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حالت احتضار افتادند، در خانه ایشان مردانی حضور داشتند که عمر بن خطاب جزو آنها بود. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: نزد من بیایید تا نامهای برای شما بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید. ولی عمر بن خطاب گفت: درد بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله غلبه کرده و (هذیان می گوید)، شما قرآن را دارید و کتاب پروردگارتان شما را کافی است(11).
و در روایت ابنعمر، از منبعی غیر از کتاب الحمیدی آمده است که عمر گفت: این مرد (پیامبر) هذیان میگوید. و در کتاب الحمیدی آمده است که گفتند: او را چه شده است، هذیان گفت؟
و در جلد دوم از صحیح مسلم آمده است: عمر گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هذیان میگوید.
حمیدی میگوید: حاضران نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله مخالفت کردند، و یکی از آنها میگفت: سخن، سخن پیامبر است، پس کتابی را بیاورید تا برایتان بنویسد. و برخی از آنها میگفتند: سخن، سخن عمر است. چون هیاهو و سر و صدا زیاد شد و اختلاف کردند، پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: از نزد من بروید، چرا که نزد من نزاع جایز نیست و ابن عباس گریه میکرد تا جایی که اشکهایش شنها را خیس کرد، و میگفت: پنج شنبه، عجب روزی بود؟! راوی میگوید: من گفتم: ای پسر عباس، پنج شنبه چیست؟ عبدالله بن عباس گفت: روزی را که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن آن نامه بازداشتند، و گفت: چه مصیبت بزرگی بود که رسول خدا را از نوشتن آن نامه بازداشت(12).
مؤلف: «الهجر»: هذیان، پرت و پلا. ابن اثیر در «جامع الاصول» و در شرح غریب المیم(13) گفته است: الهَجْر به فتح هاء: به معنای هذیان است و آن به سخن گفتنی که قابل فهم نباشد، گفته میشود. «هَجَرَ فلانُ»: هرگاه هذیان بگوید، و «اَهجَرَ»: ناسزا گفت، و «الهُجْر»: ناسزا گفتن.
و در قاموس المحیط آمده است: «هَجَر فی نومه و مرضِه هُجْراً» به ضم هاء: یعنی هذیان گفت. ودر الصحاح آمده است: الهَجر: هذیان، و «قد هجر المریض یهجُر فهو هاجر»: یعنی بیمار هذیان گفت، و «الکلام المهجور»: سخن پرت و بلا. ابوعبید گفته است: آنچه از ابراهیم درباره این فرموده خداوند بلند مرتبه: «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِّنَ الْمُجْرِمِینَ وَ کَفَی بِرَبِّکَ هَادِیًا وَنَصِیرًا(14)»،
{و پیامبر [خدا] گفت: پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.} روایت شده است، این سخن را تأیید میکند که گفته است: درباره قرآن، غیر حق را به زبان آوردند، آیا نمیبینی که مریض هر وقت هذیان بگوید، غیر حق را به زبان میآورد؟ و از مجاهد همانند این روایت نقل شده است.
واضح است، این که برخی از آنها، هجر را به معنای هذیان انکار میکنند، از زشتترین هذیانهاست.
و ابن حجر - با وجود تعصب شدیدش - در مقدمه شرح خود بر صحیح بخاری(15)
اعتراف کرده است که هَجَر به معنای هذیان است. و «اللغط» به تسکین و تحریک غین: صدا و هیاهو یا صداهایی مبهمی که قابل فهم نیست، و «الرزّیة»: مصیبت.
گذشته از این، بدانید که قاضی القضات در «المغنی» برای دفع این طعن از عمر بن خطاب، اقدام نکرده است، و همچنین بسیاری از اهل سنت مانند شارح «المقاصد» و دیگران، مبادرت نکرده اند، و سید بزرگوار مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی» برای این که رای او، فقط بر دفع کلام صاحب المغنی منحصر است، این روایت را نقل نکرده است، و قاضی عیاض المالکی در کتابش به نام «الشفاء» به دفع این طعن و توجیه اختلاف ناشی از اصحاب، به شکلهایی پرداخته که ما آنها را به همراه ایرادهایی که بر کلامش وارد است، ذکر میکنیم.(16) قاضی میگوید:
اولاً : اگر بگویید: عصمت پیامبر صلَّی الله علیه و آله در سخنان خود در همه احوالش مسلّم است، و اینکه در سخنان او خلاف و تشویش در عمد و سهو و صحت و بیماری و جدیت و شوخی، و رضا و غضب جایز نیست، پس معنای این حدیث پیامبر صلَّی الله علیه و آله درباره وصیتشان چیست که قاضی ابوعلی، که سند آن را به ابن عباس میرساند، روایت کرده است، که گفته است:
هنگامیکه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به حال احتضار افتادند و در خانه حضرت مردانی حضور داشتند، پیامبر فرمود: دوات و کتفی برایم بیاورید تا نامهای برایتان بنویسم که بعد از آن، هرگز گمراه نشوید. یکی از حاضران گفت: درد و بیماری بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله غلبه کرده ... تا آخر حدیث. و در روایتی: نزد من بیایید تا نامهای برایتان بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید. حاضران نزاع کردند و گفتند: او را چه شده؟ آیا هذیان گفت؟ از او بپرسید بفهمیم. پس پیامبر فرمود: مرا رها کنید؛ آنچه من در آن هستم بهتر از ... و در یکی از طرق این حدیث آمده است که پیامبر صلَّی الله علیه و آله هذیان گفت، و در روایتی آمده: دستور پیامبر را رها کردند... و روایت شده است: آیا هذیان گفت، و باز روایت شده است: آیا پیامبر هذیان گفت؟ و درآن حدیث آمده است: پس عمر گفت: درد و بیماری بر پیامبر غلبه کرده است و ما کتاب خدا را داریم و آن برای ما کفایت میکند، و سر و صدا زیاد شد. پس پیامبر فرمود: از نزد من بلند شوید و بروید و در روایتی: اهل خانه مخالفت کرده و نزاع نمودند، برخی از آنها میگفت: بیاورید تا رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نامه ای برایتان بنویسد. و برخی گفتند: سخن، سخن عمر است.
ائمه ما درباره این حدیث گفتهاند: پیامبر صلَّی الله علیه و آله از بیماریها مصون نیست، و عوارض آن بیماریها از قبیل شدت درد و بیهوشی و مانند آن بر جسم او عارض میشود، ولی در حین بیماری، از گفتن چیزی که در معجزه او طعن وارد میکند و منجر به فساد شریعت او میشود، از قبیل هذیان و اختلال در سخن گفتن، معصوم است، بر این اساس، ظاهر روایت کسی در این حدیث میگوید: هَجر به معنای هذیان است، و گفته میشود: هَجَر هَجراً هرگاه هذیان گوید، و اَهجر هجراً: هرگاه ناسزا گوید، و أهجر، متعدی هَجَر است، صحیح نیست و درست نمیباشد، بلکه صحیحتر و بهتر این است که گفته شود: أهجَرَ؟ «آیا هذیان گفت»؟ به طریق انکار کسی که گفت: پیامبر نمینویسد... و روایت ما در صحیح بخاری به نقل از تمام راویان، و در حدیث قبلی زهری در حدیث محمد بن سلام، از ابن عینینه این گونه است (یعنی به صورت أهجَرَ) و گاهی در روایت راوی، هَجَرَ بدون همزه استفهام نقل شده است، و تقدیر: أهَجراًَ و تقدیر این سخن گویند: هجراً و أهجر... به تعجب گوینده آن و تقدیر حیرت اوست که شاهد وخیم بودن حال رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و شدت درد ایشان و همچنین شاهد هول و هراس مقامی است که درآن مورد اختلاف است و امری که پیامبر در صدد نوشتن آن نامه بود؛ این گوینده لفظ آن را ضبط نکرده است، و هَجر(هذیان) را جاری مجرای شدت درد دانسته است، نه به این خاطر که او معتقد است، هذیان گفتن بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله جایز میباشد، همان گونه که دلسوزی و شفقت بر مراقبت از او، حاضران را به این سخن واداشته است، و خداوند بلند مرتبه می فرماید: «والله یَعصِمُکَ مِنَ الناس»،(17){ و خداوند تو را از ]گزند[ مردم نگاه می دارد.} و همانند این. و امّا بنابر روایت أهَجْراً، این گفته به کسانی که در محضر پیامبر صلَّی الله علیه و آله اختلاف کردهاند و همچنین به گفتگوی آنها با یکدیگر بر میگردد، یعنی اینکه: اختلاف خودتان را پیش رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آورده اید و در برابر وی ناسزا گفته و سخن او را انکار میکنید، و الهُجْر به ضم هاء: ناسزا گفتن است.
و علماء در معنای این حدیث و در چگونگی اختلاف آنها، بعد از اینکه پیامبر به آنها امر کرد که کتابی برای او بیاورند، اختلاف دارند، یکی از آنها گفته است: وجوب دستورهای پیامبرصلَّی الله علیه و آله از لحن آنها و جایز بودن از لحن آن با قرینههایی، فهمیده می شود، و چه بسا از قرائن سخن پیامبرصلَّی الله علیه و آله، برخی از حاضران اینگونه برداشت کردهاند که مراد از سخن پیامبر، دستور موکّد نبوده، بلکه پیامبر آن را به اختیار آنها گذاشته است؛ ولی بعضی از آنها، آن را نفهمید. سپس گفت: از پیامبر بپرسید منظورش چیست و چون حاضران اختلاف کردند و درستی اندیشه عمر را دیدند، پیامبر هم از آن صرف نظر کرد. بنابراین، گفته پیامبر، دستور موکّد نبود. این علماء گفتهاند: مخالفت عمر از روی دلسوزی و شفقت بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، چون نمیخواست در آن حالت، با نوشتن آن نامه، به سختی و تکلیف بیفتد، همانگونه که ابن عباس گفت: درد بیماری بر پیامبرصلَّی الله علیه و آله شدت یافت.
و گفته شده است: عمر ترسید از اینکه پیامبر کارها و دستورهایی در آن نامه بنویسند که مسلمانان از انجام آنها عاجز شوند و با مخالفت با آن دستورها، در گناه و نافرمانی پیامبر بیفتند، و به این نتیجه رسید که بهترین و مناسبترین گزینه برای امت، در آن امور، بازبودن اجتهاد و دادن حکم دقیق و طلب ثواب است، پس در این صورت، هم خطاکار و هم درستکار پاداش میگیرند و عمر به خوبی دانست که شریعت و اساس ملت ثابت و استوار شده است و این که خداوند بلند مرتبه فرموده است: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»،(18)
{ امروز دین شما را برایتان کامل کردم.} و این که خود حضرت صلَّی الله علیه و آله فرمودهاند: شما را به کتاب خدا و عترتم، خانوادهام، سفارش میکنم و این سخن عمر: کتاب خدا ما را کافی است... در ردّ جواب کسی است که با او مخالفت میکند، نه با دستور پیامبرصلَّی الله علیه و آله.
و نیز گفته شده است: عمر از بیم مخالفت منافقان و کسی که در دلش مرض است، پس از اینکه پیامبر در خلوت، در آن نامه بنویسد، و این که همانند شیعیان رافضی که مدعیاند پیامبر میخواست وصیت کند و غیره، حرفهای بیهوده و بی اساس بزنند، با این کار مخالفت کرد.
و نیز گفته شده: این گفته پیامبر صلَّی الله علیه و آله به خاطر مشورت و آزمایش بود که آیا مردم آن را میپذیرند یا از آن سرباز میزنند؟ و چون حاضران اختلاف کردند، پیامبر هم آن را رها کرد.
و نیز گروهی دیگر گفته اند: معنای این حدیث، این است که پیامبر صلَّی الله علیه و آله نمیخواست در این نامه، به آنچه از وی خواسته شده بود جواب دهد، نه به این دلیل که آن آغازی برای فرمان به آن باشد؛ بلکه برخی از اصحاب وی، از حضرت آن را خواستند، پس پیامبر هم خواسته آنها را اجابت کرد و دیگران به دلایلی که ذکر کردیم، آن را نپذیرفتند. و در مثل این داستان، به این گفته ابن عباس برای علی علیه السلام استدلال شده است: «ما را نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله ببر و اگر امر(خلافت) در ما بود، میفهمیم» و همینطور به نپذیرفتن این کار از سوی علی علیه السلام و این سخن او: «به خدا سوگند، آن را انجام نخواهم داد»، استدلال شده است، و نیز به این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله: «مرا رها کنید، پس آنچه من در آن هستم، بهتر است»، یعنی آنچه من در آن به سر میبرم از رها کردن این امر و از ترک کتاب خدا از جانب شما و این که مرا به خواسته خود خدا بخوانید، بهتر است؛ و گفته شده که آنچه پیامبر میخواست آن را بنویسد، امر خلافت و تعیین آن بود. سخن قاضی عیاض به پایان رسید.
در وهله اول، چند ایراد بر گفته قاضی و در مرحله دوم بر آنچه از دیگران نقل کرد، وارد میشود:
امّا آنچه قاضی در تفسیر واژه هَجر و توجیه آن برگزیده، سخنانی یاوه و پوچ است که در آن از امام خود پیروی کرده است، و آنچه بخاری در باب العلم نقل کرده، این را تصریح میکند که عمر به پیامبر گفت که درد بیماری بر او غلبه کرده است؛ و لازم نیست که در جواب او آن کتاب را بیاوریم، و آنچه نمایان است این است که گوینده: او را چه شده است، آیا هذیان گفت؟ منظور او را پرسید... همان کسی است که گفت: درد و رنج بر پیامبر غلبه کرده است... و مفهوم هر دو عبارت یکی است، و از سیاق همه آن اخبار معلوم میشود که آن هیاهو و اختلاف در حضور پیامبر صلَّی الله علیه و آله، تنها به خاطر سخن عمر بود، و پیامبرصلَّی الله علیه و آله، به دلیل مخالفت از سوی او، نوشتن نامه را رها کرد، و این که او حضرت را رنجانده و ناراحت کردهاست.
و اما این عذر و بهانه که او (عمر) این سخن را از روی تعجب و شگفتی گفته است، باطل میباشد؛ برای این که اگر اینگونه بود، باید او همانند مردم عمل میکرد نه این که به مقام رسول خداصلَّی الله علیه و آله توهین کند...و همچنین اگر او در این درجه از محبت به پیامبرصلَّی الله علیه و آله بود، طوری که با شنیدن احتمال و تصور وفات پیامبرصلَّی الله علیه و آله مضطرب شود تا حدی که منجر به اختلال در سخن گفتن او گردد، باید این حالت، بعد از وفات پیامبر شدت بیشتری می یافت، و اگر این گونه بود، قبل از تجهیز و غسل و دفن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به سوی سقیفه نمیشتافت! اگر آن صحیح هم باشد، فایده و سودی برای او ندارد؛ برای این که دلیل طعن بر او، مخالفت با دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ممانعت او در چیزی است که تا روز قیامت، موجب صلاح همه مسلمانان خواهد بود، و سهل انگاری در خصوص عبارتی، درآن باره، نفعی نمیرساند.
و اما ایراداتی که در اعتراض به آنچه از آن قوم نقل کرده است، وارد میشود، به شرح زیر میباشد: اوّل: این که در ابتدا نقل کرده که برخی از ائمه ما اینگونه برداشت کردند که امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به انجام خواستهاش، به اختیار آنها بوده است، فسادش آشکار است، زیرا، این دستور، با این که واجب بودن آن واضح است - همان گونه که در محلش اشاره شد - در آن مقام، به چیزی همراه و ملحق شده است که مراد از مستحب و مباح بودن آن را ردّ میکند، برای این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله برای آن نامه دلیل آورد که بعد از آن، دیگر گمراه نخواهید شد، و آشکار است که امر و دستوری که ترک کردن آن باعث گمراهی امت میشود، نه مباح است و نه مستحب، و تنها دلیل واجب بودن آن امر، تاثیر و اهمیّت مصلحت و شدت فساد و گمراهی است، حال آنکه او (عمر) در توجیه ممانعت از انجام دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به این دلیل متوسل میشود که پیامبر هذیان میگوید، همان گونه که روایت دوم پیشین، آن را تصریح میکند، و یا با این دلیل که درد بیماری بر پیامبرصلَّی الله علیه و آله غلبه یافته، با دستور پیامبر مخالفت میکند، و پیداست که این سخن قاضی هیچ ارتباطی به فهم مستحب و مباح بودن آن ندارد.
و گفته ما را، این سخن ابن عباس، که عموم راویان به درک و خبرگی او اعتراف کردهاند، تأیید میکند که گفته است، چه مصیبت بزرگی بود که مانع شد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نتواند آن نامه را بنویسد... وآیا ابن عباس، از دست رفتن امری مباح و مستحب را مصیبت بزرگ مینامد و به خاطر آن گریه میکند، تا اینکه از شدت گریه او، شنها خیس میشود؟! کسی که اندک انس و آشنایی با کلام عرب داشته باشد، میفهمد که آنها در فهم معانی مجازی و نفی معانی حقیقی، به قرینههایی اکتفا میکنند که از این هم پوشیدهتر و مخفیتر است، چه برسد به معنای حقیقی که در کنار قرینهای مانند این، قرار بگیرد؟ با این وجود، مشغول بودن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به نوشتن چیزی که نسبت خیر و شر آن یکسان بوده، به نحوی که پذیرفتن و نپذیرفتن آن در اختیار آنها باشد، درحال بیماری و شدت درد و نزدیکی رحلت و فراق امتی که خداوند او را بشارت دهنده و بیمدهنده برای آنها فرستاد، از جمله اموری است که فقط کسی آن را میپذیرد و به آن اعتقاد پیدا میکند که به نهایت نادانی و حماقت برسد، و آن را از موارد استحسانی - استحبابی -، بداند و اگر این امر بر وجه مستحب باشد، پیداست که نپذیرفتن چیزی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برای اسلام پسندیده و به آن حکم داده، گرچه حکم مستحبی باشد و چنین گمان شود که صواب - صحیح - مخالفت با آن است و آن را هذیان به شمار آورد، تقبیحی است گستاخانه درباره رأی کسی که از روی هوی و هوس سخن نمی گوید و نسبت دادن جهل و گمراهی در حق کسی است که گمراه و اغوا نمیشود و کلام او جز وحیای که وحی میشود، نیست، و خود این ردّ سخن خداوند پاک و منزه و در حدّ شرک به اوست.
و چه بسا کسانی که اجتهاد را در مقابل نصّ جایز میدانند - اگر چه بر وجه استحباب باشد - قبول ندارند که نپذیرفتن آن به این شکلی که مشتمل بر بیادبی و بی اعتنایی است، جایز باشد.
و اگر گفته شود: اگر انجام این دستور پیامبر صلَّی الله علیه و آله از ترس اینکه مبادا با ننوشتن آن، مفسده بزرگی که گمراهی امت است به وجود آید، واجب و الزامی باشد، پس چرا رسول خدا آن را رها نمود و بر خواسته خود اصرار نورزید؟ و آیا این جز کوتاهی در هدایت امت و لطف به آنها نیست؟
در جواب آن میگوییم: چه بسا پیامبر هنگامی که نافرمانی حاضران را از حال و وضعیت آنها دید، ترسید از این که با نوشتن وصیت و تعیین کسی که او را برای امامت برمیگزیند و او را به مردم از خودشان سزاوارتر بداند، باعث تعجیل در فتنه بین مسلمانان و متفرق شدن آنها شود، و با این کار، کافران و از دین برگشتگان بر مسلمانان چیره شده و اساس اسلام سرنگون شده و پایههای دین فرو بریزد؛ و این بدین سبب است که طالبان امامت و حریصان به ملک و خلافت، به خوبی از بیماری حضرت و از اخبار پیامبرصلَّی الله علیه و آله آگاه بوده و آشکارا و نهان در چندین جا میدانستند که اجل آن حضرت نزدیک گشته و دیگر بهبود نمییابند. بنابراین تصمیم گرفتند، اگر آن نامه نوشته شود و بر وصیت تاکید شود، میان مسلمانها این شبهه را بیندازند که پیامبرصلَّی الله علیه و آله آن را در حالت هذیان و پریشان گویی به زبان آورده است، تا به این صورت، کسانی که در دلهایشان بیماری است، آن را پذیرفته و ایمان آورندگان را به این که کلام او جز وحی که وحی میشود نیست، تکذیب کنند، در نتیجه بین آنها جنگ و کشتار به پا شود و وضعیت به این منتهی شود که اهل ایمان ریشه کن شده و اهل شرک و ظلم پا به عرصه بگذارند. به همین دلیل، پیامبرصلَّی الله علیه و آله به نصّ خویش در روز غدیر و جاهای دیگر اکتفا نمودند، چرا که حکم (انتصاب علی علیه السلام را به عنوان امام و وصی) ابلاغ کرده و رسالت پروردگارش را همان گونه که با این فرموده خود: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ(19)»، {ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده را ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد. آری خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.} به ایشان امر کرده بود، به مردم رسانیده بود، و در ننوشتن آن نامه، کوتاهی در تبلیغ دین و رسالت متوجه حضرت نمیشد و تنها آن گروه از امت که به خاطر شقاوت خودشان، مانع آن کار شدند و باب رحمت الهی را بستند، پس از راه راست گمراه شده و بسیاری را با خود گمراه کردند: «وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ(20)»،
{به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} ایراد دوم: این گفته قاضی: «پرسیدن حاضران به این منظور بود که می خواستند بدانند، آیا این دستور، دستور مؤکّد بود یا این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله آن را به اختیار آنان گذاشت»، مردود بوده و پذیرفتنی نیست؛ برای این که از این سخن آنها: او (پیامبر) را چه شده، آیا هذیان گفت؟ منظورش را بپرسید... کوچکترین هوشیاری و درایتی فهمیده نمیشود، جز این که این پرسیدن آنها عبارت از این باشد که میخواستند بدانند، آن کلام پیامبر، مانند سخن بیماران از روی پریشانگویی و هذیان بوده یا این که نه، سخن حضرت درست است، نه این که دستور او به طریق امر مؤکّد و یا به اختیار بوده است، که خود این مسئله، واضح و آشکار است.
و امّا این که گفت: علت انصراف پیامبر از نوشتن آن نامه، درستی اندیشه عمر است، باید بگوییم: در آن کلام چیزی که بر تصدیق رای عمر دلالت کند، وجود ندارد؛ به این دلیل که این فرموده پیامبر: «از نزد من بروید، نزد من شایسته نیست نزاع کنید»، در روایت سوم از روایتهای بخاری، تصریحی آشکار به ناراحتی و آزرده شدن حضرت، به سبب مخالفت آنهاست، و آیا هیچ خردمندی جایز میداند که در مقام تصدیق رای، با کسی که خداوند سبحان او را به اخلاق بسی والا وصف نموده و او را رحمتی برای جهانیان فرستاده است، اینگونه سخن گفته شود؟ و چگونه پیامبر صلَّی الله علیه و آله، به کسی که وی را با طولانی نشستن در خانه حضرت آزرده میکرد، دستور نمیداد برخیزد و از خانه خارج شود و از گفتن و ابراز آن شرم میداشت، تا این که خداوند نازل کرد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَی طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ(21)»،
{ای کسانی که ایمان آورده اید، داخل اتاقهای پیامبر مشوید مگر آنکه برای [خوردن] طعامی به شما اجازه داده شود [آن هم] بی آنکه در انتظار پخته شدن آن باشید، ولی هنگامی که دعوت شدید داخل گردید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید بی آنکه سرگرم سخنی گردید، این [رفتار] شما پیامبر را می رنجاند و[لی] از شما شرم می دارد و حال آنکه خدا از حق[گویی] شرم نمی کند.}، پس چگونه از دستور به بلند شدن کسی که او را میآزرد و امر به کسی که به درستی و راه راست، هدایت شده شرم داشت، آن هم در چنین امری که نفع ِ آن همه امت را در برمیگیرد و فاجعه آن گسترش مییابد.؟
با صرف نظر از آن، در ضعف این رای هیچ شکی نیست؛ زیرا این گفته عمر: «کتاب خدا ما را کافی است»، نشان میدهد که او هیچ ترس و واهمهای از این که امت بعد از کتاب خدا، در حکمی از احکام گمراه شوند، نداشت وگرنه در منع نوشتن آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله میخواست، به آن استناد نمی کرد و به تعیین آن تصریح نمیکرد، و آیاتی که احکام دین از آنها استنباط میشود - همانطور که ذکر کردهاند - پانصد آیه و یا چیزی نزدیک به این مقدار است، و پیداست که این مقدار آیه در ظاهر، بسیاری از احکام را در برنمیگیرد، و دلالت آنها به گونهای نیست که هر کسی بتواند از آنها حکم استنباط کند و در فهم آن حکم، اختلافی بین مردم نیفتد تا باب گمراهی مسدود شود. هرکس به کلام مفسرین کمترین مراجعهای داشته باشد، میفهمد که آیهای نیست که مفسران در فهم آن و استخراج احکام از آن آیه، بر اقوال متضاد و اشکال مختلف اختلاف نکرده باشند... حال آنکه قرآن کریم مشتمل بر ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، ظاهر و مؤوّل، عام و خاص، مطلق و مقیّد و غیره است که تنها راسخون در علم که از کجی و گمراهی معصومند، میتواند آن را بفهمند.
از این فهمیده میشود که هدف پیامبر صلَّی الله علیه و آله، جز تعیین وصیّ و جانشینان خود تا روز قیامت نبوده است؛ برای اینکه هرگاه کتاب خداوند متعال، با طول و تفصیلش، اختلاف بین امت مسلمان را از میان بر ندارد، پس چگونه در آن هنگام، از پیامبرصلَّی الله علیه و آله این گونه متصور میشود که نوشتن نامهای در چند سطر، اختلاف همه امور امت مسلمان را رفع میکند، مگر این که در هر عصری کسی را تعیین کند که مسلمانان به هنگام اختلاف به او مراجعه کنند، و او هم، آنها را به همه خوبیهای دین و دنیا راهنمایی کند و قرآن مجید را برای آنها به گونهای تفسیر کند که اختلافی بین آنها، درباره آن نیفتد؟
و این فرموده امیرمؤمنان علی علیه السلام: «من کلام ناطق خدا و این قرآن، کلام ساکت خداوند است»، آنچه را ذکر نمودیم تأیید میکند.(22)
و گفته شده: «این گفته او همچون سخن شخص بیماری است که میگوید: با وجود کتاب ها پزشکی ای که به ما رسیده است، دیگر نیازی به طبیب نداریم»، واضح است که کتابهای طبی در شاخههای پزشکی، از قرآن کریم در جزئیات احکام شرعی، گستردهتر و شاملتر است، پس معلوم میشود، منع نوشتن چیزی که از گمراهی و گمراه کردن و از کثرت اختلاف بین امت و از پراکندگی راهها و مذاهب - با وجود حضور کتاب خدا در بین آنها - باز میدارد، دلیل قاطعی است بر آنچه بیان نمودیم.
ایراد سوم: اینکه ذکر کرد: عمر از اینکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله مشقت نوشتن آن نامه را به همراه سختی درد بیماری تحمل کند، بر حضرت دلسوزی کرده و ترسید، فاسد و پوچ است؛ برای این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عادت نداشتند در زمان صحت خود نامهای را به دست خود بنویسند، بلکه آنچه را میخواست، بر کاتب خود دیکته می کردند، یا به این دلیل که حضرت أمیّ بودند و نه میتوانست بخواند و نه بنویسد، و یا به دلایل دیگر، و این امر بر عمر پوشیده نبود، پس چگونه او به خاطر نوشتن آن نامه، دلسوزی و ترحم کرد؟
وامّا درباره املا، عُمَر از کجا میدانست که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نمیتواند خواسته خود را با لفظی کوتاه و عبارتی مختصر بیان کند و در املا کردن آن بر کاتب، سختی غیر قابل تحملی نداشته باشد، هر چند که این کار، اولین سختی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در هدایت امتش نیست، پس چگونه است که عمر فقط در آنجا که میفهمد، مراد رسول خدا تاکید نصّ بر امیرمؤمنان علیه السلام به عنوان جانشین است، - همانطور که به زودی اگر خدا بخواهد بدان تصریح خواهیم کرد - ترحم و دلسوزی میکند؟ هیچ شکی نیست که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر خویش دلسوزتر و به حال خویش عالم تر از عمربن خطاب بودهاند.
در کل میتوان گفت که ضعف این عذر و بهانه، از جمله اموری است که خردمند و باهوش در آن شک نمی کند.
و در مورد شدت درد پیامبر صلَّی الله علیه و آله، باید گفت که تنها هدف عمر از استناد به آن، این بود که میخواست اثبات کند که کلام رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شایسته گوش دادن نیست، برای این که هذیان گفتن ناشی از اختلال عقل به شدت بیماری و غلبه ی درد بوده، همان گونه که از این سخن آنان، در روایتهای پیش واضح است که گفتند: «پیامبر را چه شده، آیا هذیان گفت؟ و یا، او هذیان میگوید؟»، و نه به خاطر زعم این گوینده (قاضی) که آن هم واضح است.
ایراد چهارم: این که ذکر کرده که عمر از روی اعتدال اندیشید، رها کردن بیان و کلام رسول خداصلَّی الله علیه و آله، برای امت مناسبتر است، برای اینکه هم خطاکار و هم درستکار اهل پاداش شوند؛ و اینکه عمر ترسید پیامبر صلَّی الله علیه و آله مسائلی را بنویسد که از آنها عاجز شده و با مخالفت آنها، دچار معصیت و نافرمانی شوند... باید در ردّ آن گفت: اگر اوّلی صحت داشت، مردم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از تبلیغ احکام اسلام منع میکردند، و بهتر بود که خداوند رسول خود را به سوی خلقش مبعوث نمیکرد و سختی و امتحان و تحمّل اذیّت در تبلیغ احکام را برایشان تکلیف نمینمود، و مردم را بدون پیامبر رها میکرد تا خودشان اجتهاد کرده و خطاکار یا درستکار، به دنبال اجر و پاداش میرفتند، و خداوند مصلحت بندگانش را در خلاف حکم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مبنی بر این که ترک آن حکم باعث گمراهی امت جز مرتدین و کافران میشود، نمیدید، و حال آنکه خداوند بلند مرتبه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا(23)»،
{ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.} و باز خداوند سبحان فرموده: « وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِینًا(24)»،
{و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است.}
و امّا ترس از اینکه مبادا پیامبرصلَّی الله علیه و آله امری خارج از توان مردم بنویسد، اگر مراد از آن، ترس از این است که پیامبرصلَّی الله علیه و آله آنها را بر بیشتر از طاقتشان مکلّف کند، با دلالت عقل و این فرموده خداوند بلند مرتبه: «لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا(25)»، {و خداوند هر کس را به اندازه وسعش تکلیف می کند.} و یا دیگر دلایل نقلی، هم برای عمر و هم برای دیگران، آشکار شد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امتش را جز کمتر از توان آنها تکلیف نمیکند؛ و اگر مرادش، ترس از تکلیف کردن آنها به چیزی باشد که در آن سختی و رنج است، پس چرا عمر و دیگران، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از واجب کردن حج و جهاد و نهی از همبستر شدن با زنی زیبا که از نکاح خودداری میکند و یا آن که شوهری در نهایت عزب بودن و تمایل نفس داشته باشد، منع نکردند؟ پیداست که بسیاری از مردم، در دستورهای سخت، از خداوند نافرمانی کرده و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مخالفت میورزند.
و امّا مشقت زیادی که در عرف، جزء تنگنا و محدودیت به شمار می رود، اگر خارج از توان باشد، خداوند متعال آن را با این فرموده خویش: «یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ(26)»،
{خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد} نفی نموده و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرموده است: با دین حنیف ساده و آسان و آشکار مبعوث شدهام.(27) پس چگونه او از این فرموده حضرت «تا نامهای برایتان بنویسم که بعد از من گمراه نشوید»، فهمید که پیامبرصلَّی الله علیه و آله خواست چیزی را برای آنها بنویسد که از انجام دادن آن عاجز میشوند؟ و چه ارتباطی بین این عذر و بهانه با این گفته او: «درد بر او غلبه کرده»، و یا این گفته او: «او هذیان میگوید»، وجود دارد؟
خلاصه اینکه نه عمر و نه دیگری، به امر امت و مصلحت آنها از کسی که وحی الهی پیاپی به او نازل شده و خداوند آن را با روح القدوس تایید نموده، و کسی که خداوند او را رحمتی برای جهانیان فرستاده، داناتر و نه بر آنها دلسوزتر و رئوفتر نبوده است.
پنجم: و این که گفت: عمر با این فرموده خداوند متعال: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ »،(28)
{امروز دین شما را برایتان کامل کردم.} و این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: شمارا به کتاب خدا و اهل بیتم سفارش میکنم، دانست که شریعت و دین اسلام کامل و ثابت شده است. در جواب او گفته میشود: اگر مراد از کامل شدن دین، آنچه او فهمیده است باشد، لازم است که مردم از رسول خداصلَّی الله علیه و آله بی نیاز شده و بعد از نزول آیه در حکمی از احکام دین، به او محتاج نباشند، و امّا این فرموده رسول اکرم صلَّی الله علیه و آله: «شما را به کتاب خدا و عترتم سفارش میکنم»، هیچ دلالتی بر این که دیگر امر مهمی برای امت باقی نمانده تا نوشته ای که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مرادش بود، لغو و بیهوده باشد، در این فرموده ایشان وجود ندارد، و این که منع وی از آن صحت داشته باشد، و حال آنکه مراد از نوشتن آن نوشته، به خاطر ترس از این که امت به آن دو چنگ نزند و آنها را رها کند، تأکید فرمان به تبعیت از کتاب خداوند و عترت پاک و حافظ قرآن و عالم به آنچه در آن است، می باشد. در نتیجه در ورطههای گمراهی غوطهور شده و همان گونه که بسیاری از آنها انجام دادند و راه مستقیم را گم کردند و گمراه شدند .
و اگر فرض کنیم که مراد پیامبر صلَّی الله علیه و آله، امری غیر از این بود؛ پس در این صورت، این اعتذار جز التزام به مفسده و اعتقاد به اینکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله تلاش کرد چیزی بیهوده و بیفایده را بنویسد، چیز دیگری نیست، و حال آن که این فرموده حضرت: «بعد از این نوشته هرگز گمراه نخواهید شد...» در نظر او ، هذیان محض و پریشانگویی بود، و اگر مراد، بینیازی با آن وصیت بود، پس چرا عمر بعد از پیامبر صلَّی الله علیه و آله به عترت پاک متمسک و متوسل نشد و آنها را نه شایسته خلافت دید و نه شایسته مشورت در آن؟ و رسول خدا را بدون کفن و دفن، و اهل بیت ایشان صلوات الله علیهم را رها نموده و برای بستن عقد خلافت برای همپیمانش (اصحاب صحیفه) و رفیقش، به سوی سقیفه شتافت؟ و چرا بعد از آنکه، انکار خلافت او را توسط بزرگ اهل بیت علیهم السلام - علی علیه السلام - و عدم پیروی از او را دید، از کرده خود برنگشت؟ و حال آنکه در اخبار صحیح آنها آمده است که علی علیه السلام و سایر بنی هاشم تا شش ماه با ابوبکر بیعت نکردند؛ و چرا عمر در مقام منع از آماده کردن آنچه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواسته بود نگفت: قرآن و اهل بیت رسول خدا ما را کفایت میکند؟
بر انسان صاحب بینش پوشیده نیست که ذکر عترت در این مقام از سوی قاضی، از جمله اموری است که خداوند بلند مرتبه آن را بر زبان این بهانهجو، به منظور رسواییشان و رسوایی مقام او و آشکار کردن گمراهی امامش، جاری کرده است.
ششم: و اینکه گفت: این گفته عمر: کتاب خدا برای ما کافی است... در ردّ کسی است که با او نزاع کرد و نه در ردّ فرمان پیامبرصلَّی الله علیه و آله... سخنی است که فساد آن پوشیده نیست؛ برای این که روایتی را که بخاری در باب کتابة العلم، روایت میکند، به صراحت اشاره میکند که سخن عمر در ردّ فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله است و این که اختلاف حاضران، بعد از آن سخن او بوده است و همینطور روایت بخاری در باب سخن مریض که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله نقل کرده: «مرا ترک کنید»، این گفته را تأیید میکند .
و اگر بپذیریم که او با آن سخنش، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را مدنظر نداشته، بلکه منظورش یکی از مخالفان بوده است، روایت اخیر بخاری نشان میدهد که یکی از آن دو گروه مخالف همدیگر، میگفتند: «آنچه را خواست، بیاورید تا نوشته ای برایتان بنویسد که بعد از آن، هرگز گمراه نشوید»، و گروه دیگری میگفتند: «سخن، سخن عمر است»؛ پس می بینیم که سخن او در ردّ پیامبر اکرم صلَّی الله علیه و آله میباشد، گرچه منظورش از آن، مخالفان بوده باشد، و این نیز همانند اولی، مستلزم انکار نبوت و کفر است، و اگر چه مخالفت، عمیقتر از بیادبی و بیشرمی است.
ایراد هفتم: اینکه ذکر کرد که عمر از شورش منافقان و کسانی که در دلشان بیماری است، بعد از نوشته شدن آن نامه در خلوت، ترسید و از اینکه مبادا همانند ادعای (شیعه) رافضه مبنی بر وصیت، سخنان یاوه و باطلی بگویند، در جواب او باید گفت:
اوّلاً: این که نوشتن در خلوت بود، دروغ و مخالف آنچه مشهور است میباشد؛ برای این که مشهور، اجتماع بنی هاشم و بزرگان مهاجرین و انصار نزد پیامبرصلَّی الله علیه و آله در آن روز است، و آن را این گفته ابن عباس در روایتهای پیشین تایید میکند که گفته است: و در خانه پیامبرصلَّی الله علیه و آله مردانی حضور داشتند که عمر بن خطاب جزو آنها بود، و گفته دیگر او: هیاهو زیاد شد، و حاضران در مخالفت و سخنان لغو، زیاده روی کردند.
دوم: این که اگر عمر از آن میترسید، نمیگفت: کتاب خدا برای ما کفایت میکند، و درد بیماری بر پیامبر صلَّی الله علیه و آله غلبه کرده است و او هذیان میگوید... و بهتر آن بود که به پیامبر صلَّی الله علیه و آله پیشنهاد میداد که شایسته است گروهی مورد اطمینان مردم را احضار کند و شهادت آنها حجت و دلیلی نزد عامه باشد تا بر کتابت آن نوشته شهادت دهند و به منظور دفع اختلاف مردم، اقامه شهادت کنند.
سوم: این که نهایت مخالفت و شورش منافقان این میبود که اختلاف میافتاد و برخی از مردم به آن وصیت عمل نمیکردند، و این در مقایسه با ضرر و آسیبی که از منع نوشتن آن نوشته متوجه مسلمانان میشود، بیشتر نیست تا اینکه احدی به آن عمل نکند؛ و امّا ترس از وقوع فتنه میان مسلمانان، در صورت ننوشتن آن نوشته و وصیت، وجود دارد، بلکه ننوشتن آن، بیشتر موجب وقوع فتنه و برانگیختن شرارت است.
چهارم: این که اگر منظور او از مخالفت منافقان، تنها عیبجویی آنها در وصیت است، بدون اینکه تزلزلی متوجه مسلمانان و اسلام شود، مشکلی در آن نیست، و حال آنکه طعن و عیبجویی آنها درباره آن، و در نبودن آن، تمام نمیشود؛ و اگر منظورش، ضرر رسیدن به مسلمانان و اسلام باشد، فساد گفته او آشکار است، چرا که اگر جهت فساد در آن وصیت و کتابت بیشتر بود، کسی که از هر رئوف دانا، به امتش داناتر و به آنها مهربانتر است، آن را نمیخواست و آن را با عدم گمراهی آنها تحلیل و توجیه نمیکرد؟
و امّا بطلان اجتهاد بر خلاف قول خود، در محلش آشکار گردید و به زودی درباره آن سخن خواهیم گفت، با این وجود، دفع این ضرری که با نسبت دادن هذیان و ناسزا به پیامبر صلَّی الله علیه و آله و تقبیح رای او و اعتراض بر او مبنی بر این که کتاب خداوند ما را کافی است، توهم کردهاند، دفع فاسد به فاسد است.
پنجم: این که ادعای رافضه را به مخالفت منافقین تشبیه کرده، در نهایت ضعف و سستی است؛ برای این که آنچه از آنها پیداست این است که گمان کرده، ادعای رافضیها بزرگتر از فساد مخالفت منافقین و بزرگتر از یاوه گوییهای آنها و یا مانند اینها است، پیداست که این ادعا، فقط از منع نوشتن آن نوشته حاصل شده و به زعم آن، نه از نوشتن آنچه که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می خواست. و از عایشه روایت کردهاند که رسول خدا به هنگام بیماریاش، به او فرمود: پدرت و برادرت را نزد من فرا خوان تا نوشته ای بنویسم، زیرا میترسم آرزومندی و طمعکنندهای آرزویی کند، و گویندهای، چیزی بگوید... پس اگر مخالفت عمر بن خطاب نبود، بیشک ادعای رافضی ها مسدود میشد.
خلاصه اینکه شکی نیست که ترک وصیت و ننوشتن نوشته، از گفتن سخنان یاوه و ادعای باطل شایستهتر است، سوگند به خدا که در ابتدای امر، منافقین و کسی که در دلش بیماری بود، مخالفت کردند، زیرا یکی از آنها گفت: درد بیماری بر او غلبه کرده و کتاب خدا ما را کفایت میکند... و دیگران هم او را تصدیق کرده و گفتند: سخن، سخن عمر است.. پس با این کار خود، در اسلام رخنهای ایجاد کرده و پایه ایمان را نابود ساختند، همان گونه که ابن عباس با این گفته خود از آن پرده برداشت: چه مصیبیت بزرگی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را از نوشتن آن نوشته برای آنها بازداشت.
هشتم: این که حکایت کرد: گروهی دیگر گفتهاند: پیامبر صلَّی الله علیه و آله در این نوشته میخواست آنچه را از وی خواسته شده بود، اجابت کند، پس خواسته آنها را اجابت کرد ولی دیگران به دلایلی که ذکر کردیم، آن را نپذیرفتند... این ایراد بر او وارد است که به اتفاق همه مسلمانان در حکم خدا و پیامبرش، هیچ فرقی بین آنچه که در ابتدا بوده و بین آنچه که کسی آن را میخواسته، نیست؛ پس پیامبر آن را تعیین و حکم را بر آن جاری کرد، همان گونه که انکار اولی و مخالفت با آن، مخالفت با خدا و رسولش صلَّی الله علیه و آله و در حکم شرک به خداوند است، در دومی نیز همین گونه می باشد، و پیشتر ذکر شد که این امر، به انتخاب مردم بر نمیگردد، بلکه به طریق حتم و ایجاب بوده است؛ و اما کراهت کسی که نوشتن آن نوشته را به دلایل ذکر شده نپذیرفت، فساد آن برای شما همان طور که دانستید، فساد آن دلایل را آشکار میکند.
نهم: و در ردِّ استدلال او به عدم تمایل علی علیه السلام به خلافت و رغبت عباس و طلب او، گفته می شود: هیچ اختلافی نیست که در بسیاری از امور، بین صحابه پیامبر صلَّی الله علیه و آله و دیگران، اختلاف افتاده است، و آن از جمله اموری است که نه تنها به شاهد نیاز ندارد، بلکه در وقوع اختلاف در حکم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هم نزاعی نیست، ولی سخن اینجاست که مخالفت با رسول خدا و نپذیرفتن سخن او، به معنای کفر است، و این دلیل با نفی آن، ارتباطی ندارد، با این وجود، آن روایتِ کلام علی علیه السلام و عباس در مورد خلافت و رغبت به آن، از جمله روایاتی است که آن را وضع کرده و برای باطل نمودن تعیین پیامبرصلَّی الله علیه و آله، همان گونه که دانستید، به آن متوسل میشوند .
دهم: این که او در اثبات اینکه پیامبر صلَّی الله علیه و آله خواست، نوشتن وصیت را که آنها میخواستند، اجابت کند، به این فرموده حضرت: «مرا رها کنید، آنچه من در آن هستم...» متوسل میشود، در پاسخ او میگوییم: مخاطب این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: مرا رها کنید، یا همه حاضران، چه کسانی که خواهان نوشتن آن نوشته بودند و چه کسانی که از آن ممانعت میکردند، و یا برخی از آنها بوده. اگر مخاطب وی، اولی باشد، در این صورت، مراد از این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: «آنچه مرا به آن فرامیخوانید»، گوش دادن حضرت به مشاجره و نزاع آنها است، و این مطلب را - دستور دادن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله همه آنها را به خروج - با این گفته: «از نزد من بلند شوید»، و منع کردن آنها با این گفته: «نزد من شایسته نیست نزاع شود»، تایید میکند که در روایتهای پیشین آمده است، پس در این صورت، ساقط شدن احتجاج آن آشکار است.
و اگر - مخاطب - دومی باشد، در این صورت جایز نیست که مخاطب کسی باشد که خواهان نوشتن نوشته است، بلکه کسی است که مانع آن میشود. در غیر این صورت، کلام حضرت که بعد از آن دستور میدهد که دوات و کتف حاضر کنند تا برای آنها آنچه را بنویسند که بعد از آن گمراه نشوند، نقض میشود، و به گونهای حجت و دلیل به ضرر آنها تمام میشود و مراد از آنچه که به آن فرا میخوانند، رها کردن نوشتن آن نوشته میشود، و برتری و امتیاز استفاده از این فرموده حضرت پیامبر صلَّی الله علیه و آله: «آنچه من در آنم...» مانند آن در این فرموده خداوند بلند مرتبه میشود: «قُلْ أَذَلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کَانَتْ لَهُمْ جَزَاء وَمَصِیرًا(29)»،
{بگو: آیا این [عقوبت] بهتر است یا بهشت جاویدان که به پرهیزکاران وعده داده شده است که پاداش و سرانجام آنان است.} و اگر بپذیریم که مراد از «آنچه مرا به آن فرا میخوانید»، طلب آن نوشته است، میگویم: باید مانع شدن از نوشتن بر این حمل شود که آن، به دلیل ممانعت مخالفین و ظهور فتنه از سوی مخالفان، ناخوشایند گشت، وگرنه همان گونه که دانستید، لازمه تناقض در سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله میشود، بنابراین کسی که به این کلام، به هر شکل ممکن متوسل می شود، هیچ سودی برای آن ها ندارد.
و امّا این که ذکر کرده است، مطلوب از پیامبرصلَّی الله علیه و آله، تعیین خلیفه و نوشتن وصیت در این باره بود، اگر چه از این جهت که خواسته رسول خدا برای نوشتن آن وصیت، اقدامی از سوی ایشان بود نه اجابت خواسته کس دیگر، باطل میباشد، همان گونه که از خالی بودن همه این روایتها از آن خواسته، آشکار است، ولی شکی نیست که مراد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، وصیت درباره خلافت و تاکید بر تعیین علی علیه السلام به عنوان خلیفه و جانشین خویش بود.
و از جمله مواردی که بر این مسئله دلالت میکند، روایتی است که ابن ابی الحدید در جلد دوازدهم از شرح خود بر نهج البلاغه(30)،
آن را در سلسله روایتهایی از عمر روایت میکند که از ابن عباس روایت شده که گفت: به همراه عمر به سوی شام خارج شدم. روزی عمر در حالیکه سوار بر شتری بود، تنها شد، پس او را همراهی کردم. عمر به من گفت: ای پسر عباس، از پسرعمویت به تو شکایت میکنم، از او خواستم که همراه من خارج شود ولی قبول نکرد، و پیوسته می بینم که کینه به دل دارد. راستی، کینه و نفرت او، به نظر تو برای چیست؟ من گفتم: ای امیر المومنین، به یقین شما میدانید، عمر گفت: گمان میکنم از این که خلافت را از دست داده، همچنان ناراحت و غمگین است. من گفتم: همین گونه است، او یقین دارد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله امر خلافت را برای او خواست. عمر گفت: ای پسر عباس! رسول خدا امر خلافت را برای او خواست، پس چه شد که خداوند متعال آن را نخواست؟ رسول الله چیزی را خواست و خداوند غیر از آن را اراده کرد، پس خواسته خداوند اجرا شد، ولی خواسته رسول الله اینگونه نشد، و آیا هر چه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می خواست، شد؟ او (پیامبر) خواست عمویش (ابو طالب) مسلمان شود ولی خداوند آن را نخواست، پس او هم مسلمان نشد .
ابن ابی الحدید میگوید(31):
معنای این خبر با غیر از این لفظ نقل شده است و آن این گفته اوست: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به هنگام بیماریاش، خواست به این امر اشاره کند، ولی من از ترس فتنه و به خاطر انتشار اسلام، او را از این کار بازداشتم، و چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به آنچه در درون من بود پی برد، از آن دست کشید، و خداوند، فقط آنچه حتمی بود را خواست.
و همچنین، در همانجا، از ابن عباس نقل میکند(32)
که ابن عباس گفت: در ابتدای خلافت عمر، بر او وارد شدم، درحالیکه پیمانهای خرما بر روی زنبیلی برای او گذاشته شده بود، مرا به خوردن دعوت کرد، من خرمایی را برداشتم و خوردم و او شروع به خوردن کرد تا اینکه خرماها را تمام کرد، سپس از کوزهای که کنارش بود نوشید، و بر بالش خود خوابید و شروع به حمد و ستایش خدا کرد و آن را تکرار میکرد. سپس گفت: از کجا میآیی، ای عبدالله؟ من گفتم: از مسجد میآیم. او گفت: چگونه پسرعمویت را پشت سر گذاشتی (چگونه رها کردی)؟ من گمان کردم منظورش عبدالله بن جعفر است، گفتم: او را دیدم که با هم سن و سالهای خود بازی میکرد. عمر گفت: منظورم او نیست، بلکه منظورم بزرگ اهل بیت شما است. گفتم: او را دیدم که نخلستانهای فلانی را با دلو بزرگی آب میداد و قرآن تلاوت میکرد. عمر گفت: ای عبدالله! از تو میپرسم و اگر کتمان کنی، باید شترهای فربه قربانی کنی، آیا در درونش چیزی از امر خلافت باقی مانده است؟ گفتم: بله. عمر گفت: آیا گمان میکند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله او را برای خلافت برگزید؟ گفتم: آری، و اضافه کردم: از پدرم درباره ادعای او پرسیدم، پدرم گفت: راست گفته است. عمر گفت: پیامبر خدا گاهی سخنان والا و بزرگی بر زبان میراند که هیچ حجت و برهانی آن را ثابت نمیکند و عذری را از میان بر نمیدارد. آری، گاهی این مسئله را گوشزد میکرد و هنگام بیماریاش خواست صریحاً نام او را بگوید، من از آنجایی که بر اسلام بیمناک بودم و به آن شفقت داشتم که نکند در این مسیر، خطری آن را تهدید کند، پیامبر را از تصریح به اسم او ممانعت کردم. سوگند به خدای این بنا (کعبه)، هرگز قریش بر این امر (خلافت علی علیه السلام) اجتماع نمیکنند، و اگر این امر را بر عهده بگیرد، عربهای اطراف مدینه با او مخالفت میکنند. و چون رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از نیت من آگاه شد، دست نگه داشت و چیزی نگفت، و خدا هم قضای حتمی خویش را جاری کرد.
ابن ابی الحدید میگوید(33):
احمد بن ابی طاهر، صاحب کتاب تاریخ بغداد، این خبر را در این کتاب، به صورت مستند ذکر کرده است.
این گفته ابن عباس: «علی خَصَفةٍ» به تحریک: زنبیلی که از برگ خرما سازند. و «علیک دماء البُدْن»: سوگندی است که اگر مسئله خلافت را کتمان کند، باید شترهای چاق را قربانی کند. و «ذرءٌ من قول»: یعنی قسمی از آن که کامل نیست و مراد از آن، سخن غیر صریح است. و «ذَرْءٌ من خیر» به همزه: به معنای چیزی از آن است. و «الذَیغ» با زای و یاء و غین: جَور و رویگردانی از حق و ضمیر در امره به علی علیه السلام برمیگردد. یعنی در کار علی علیه السلام از حق خارج می شد و منظور او، عذر و بهانهتراشی از دور کردن علی علیه السلام از چیزی که حیاناً با آن در باطل میافتاد. و «الاشفاق»: ترس. «الحیطة»: نگهداری و صیانت. جوهری گفته است(34): «مع فلان حیطةٌ لک، و لاتقل علیک»: با او همدردی و دلسوزی میکنی.
برخی اصحاب برآنچه گذشت، به حسرت خوردن و حزن ابن عباس به هنگامی یادآوری آن واقعه و گریه او تا جایی که اشک او شنها را خیس کرد، که پیشتر در روایتهای آنها گذشت، استدلال کردهاند؛ باری، این پیداست که بعد از وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله، مصیبتی و فاجعه ای رخ نداد که موجب این نوع اندوه و تاسف شود، و امت به طور عام و بنی هاشم به طور خاص به آفتی جز خلافت پسر ابو قحافه مبتلا نشدند .
و این مسئله را، اینکه شکی نیست که مقتضای مقام و حال این بوده که منظور پیامبر صلَّی الله علیه و آله، نوشتن وصیت خلافت و امامت باشد، تایید میکند؛ زیرا از گذشته و حال عادت بر این بوده که کسی که نشانههای ارتحال از میان قوم خود بر او آشکار میشد و به نزدیک شدن مرگ و اجل خود یقین پیدا میکرد، در میان قوم خود، وصیت کند و امر آنها را به کسی واگذار کند که آنها را در برابر بلاها و آفتها حمایت کند، و در مصیبتها و سختیها، پناهگاهی برای آنها باشد، و شر دشمنان را از آنها دور کند، و هر چقدر سمت و سوی منافع زیاد باشد و جوانب ضررها پراکنده و متنوع شود، این وصیت کردن، واجبتر و ترک آن ناپسندتر میباشد؛ و شکی نیست که از انواع ضررهای دنیوی و اُخروی - در صورت رها کردن امت بدون رهبری که از آنها مراقبت نموده و بدون هدایت کنندهای که آنها را هدایت کند - بر امت بیمناک میشود. و آیا هیچ عاقلی گمان می کند که کسی که خداوند او را رحمتی برای جهانیان فرستاده، به امر اسلام و مسلمانان اهتمام نورزد، و برای آن ها وصیّت نکند و وصیّی برای آن ها تعیین نکند که شر دشمنان را از آنها دور کند و آنها را به مصلحتشان هدایت کند که هم در آخرت آنها و هم در این دنیا برای آنها، خیر و برکت است؟ با اینکه، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به امتش امر کرد که وصیت کنند و آنها را به این امر تشویق نمود.
بنابراین، همان گونه که این گوینده معترف است، پیداست که مراد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، تعیین خلیفه برای خود بود؛ پس اگر مقصود پیامبرصلَّی الله علیه و آله، تاکید بر حدیث غدیر و غیره در باره امیرمؤمنان علیه السلام و تجدید عهد و پیمان امت با آن حضرت باشد، در این صورت، ادعا ما اثبات و طعن در مخالفان تمام میشود.
و اگر مراد، وصیت به خلافت ابوبکر، همان طور که راویان از عایشه نقل کردهاند بوده، پس چگونه میتوان از عمر بن خطاب انتظار داشت که از حاضر کردن چیزی که وسیلهای برای انتخاب جانشینی او میباشد، ممانعت کند، با اینکه رغبت شدیدی به آن داشت؟ و شارح «المقاصد» در داستان فلته، گفته است: چگونه میتوان تصور کرد که عمر، با این که در تعظیم ابوبکر و بیعت با او مبالغه می کرد، و با انتخاب او جانشین او می شد، در امامت ابوبکر طعن زند؟ و روایت شده است: هنگامی که ابوبکر وصیت خود را درباره عمر نوشت و آنرا به دست دو نفر داد تا آن را بر مردم بخوانند، آن دو نفر گفتند: این، وصیت ابوبکر است، اگر آن را قبول میکنید بر شما بخوانیم وگرنه آن را برگردانیم. طلحه گفت: آن را بخوانید، گرچه به عمر وصیت کرده باشد. پس عمر به طلحه گفت: از کجا دانستی که درباره من وصیت کرده است؟ طلحه جواب داد: دیروز تو خلافت و ولایت را به او دادی و امروز اوست که خلافت را به تو میدهد.
با این حال، در مقام طعن، نیازی به اثبات آنچه به طور خاص مراد پیامبر صلَّی الله علیه و آله بود، نیست، برای اینکه رد آن و گمان این که حقیقت بر خلاف آن چیزی است که آن حضرت حکم کرده است در حکم شرک به خداوند است، اگر چه در انتخاب ابوبکر یا عمر به عنوان جانشین باشد، ولی هدف از ان، روشن نمودن فساد گفته برخی از متعصبان بود که گفتهاند: اعتقاد به این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله خواست بر تعیین علی علیه السلام به عنوان خلیفه تاکید کند، از باب خبر دادن از غیب است، و چرا پیامبر نمیخواهد بر خلافت ابوبکر تصریح کند؟ حال آنکه این، با آنچه از عایشه روایت کردهاند مطابق است و آن اینکه پیامبر فرمود: ابوبکر - پدرت - را نزد من فرا خوان تا وصیتی برای او بنویسم؟
هرکس با دیده بصیرت در آنچه گذشت و در سخنان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله روز غدیر خم و غیره بیاندیشد، میفهمد که مراد وی، تاکید بر آن نص با نوشتن وصیت بود، و فهمیدن از روی قرائن و دلایل، خبر دادن از غیب نیست.
پس ابن ابی الحدید(35)
در شرح خطبه شقشقیه، به اعتذار از گفته عمر پرداخته، میگوید: در اخلاق عمر، خشونت و غرور آشکاری بود که هرکس به کلمات او گوش میداد، گمان میکرد که مراد او از این کلمات، چیزی است که منظور او نبوده است؛ و کسی که با او صحبت میکرد، توهم میکرد که قصد او از آن کلمات و عبارت ها، چیزی غیر از مقصود اوست. از جمله این سخنان، سخنی است که آن را به هنگام بیماری رسول خدا صلَّی الله علیه و آله گفته است. پناه بر خدا از این که با آن سخن خود، ظاهر آن را قصد کند، ولی او، آن سخن را بر مقتضای خشونت غریزی اش بر زبان آورد و اختیارش را از دست داد. بهتر بود که می گفت: پیامبر صلَّی الله علیه و آله بیهوش شده یا بیماری بر او چیره شده است و از او بعید است که با آن گفته خود، غیر آن را قصد کند و عرب های بادیه نشین درشت خو، در این باره سخنان زیادی دارند.
سلیمان بن عبدالملک از اعرابی شنید که در خشکسالی می گفت:
- ای پروردگار بندگان، ما و تو را چه شده است؟ در گذشته ما را سیراب می کردی، پس تو را چه شده است؟ ای بی پدر! باران را برای ما بباران.
سلیمان می گوید: گواهی می دهم که خداوند نه پدر، نه همسر و نه فرزندانی دارد، پس آن را به بهترین وجه تعبیر کرد.
و به همین معنی، سخن او در صلح حدیبیه توجیه می شود. هنگامی که به پیامبر صلَّی الله علیه و آله گفت: مگر به ما نگفتی که به زودی وارد مکه می شویم؟ و آن را با الفاظی بیان داشت که ما آوردن آن را ناپسند می داریم، تا این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله از او به ابوبکر شکایت کرد و تا اینکه ابوبکر به او گفت: دستور او را بپذیر و مخالفت نکن. به خدا قسم او رسول خداست. تمام.
در ردّ گفته او آورده می شود: اولاً ضرورتی ندارد که این کلام بر معناهای دوری حمل شود و بدون هیچ دلیلی از ظاهر کلام خارج شود و ظاهر کلام او، تقبیح رأی رسول خدا بوده است و نپذیرفتن سخن پیامبر زشت تر از آن است و برای عدم جواز خطا و ارتداد عمر بن خطاب، اقامه دلیلی نشده است تا سخن او را با تأویل های دور از ذهن تأویل و تفسیر شود و روایت هایی را که درباره فضل او روایت کرده اند، با این که این روایت ها را جعل کرده اند، در آن ها حجت و دلیلی بر مخالفان وجود ندارد، چون فقط توسط خودشان نقل شده و بیشتر این روایتها، دلالتی مفید در این مقام برای آن ها ندارند و شگفت انگیز اینکه، آن ها انواع خطا و گناهان را برای پیامبران علیهم السلام، از روی ظواهر آیات نقل شده درباره آن ها اثبات می کنند و حمل آن سخنان و عبارت ها را به ترک اولی و بر وجوه دیگر بر ما عیب می گیرند - همان گونه که پیشتر در جلد پنجم (36)
بسیاری از آن ها را با آوردن دلایل عقلی و نقلی بر عصمت پیامبران و علو جایگاه آن ها از آن چه آنها درباره پیامبران گمان می کنند، ذکر کردیم - ولی درمورد عمربن خطاب، با این که دلیلی بر عصمت او وجود ندارد و کتاب ها و روایت های آنها پر از طعن بر اوست که می شنوی، به همانند آن که درباره پیامبران گمان می کنند راضی نمی شوند و اگر به بیراهه نمی رفتند، او را بالاتر از جایگاه پیامبران خدا علیهم السلام قرار نمی دادند.
دوم: این که این طعن و عیب، منحصر در بی ادبی و بیان داشتن عبارت زشت نیست، بلکه در خود او و در ردّ سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و انکار آن، به معنای نپذیرفتن کلام خدا و شرک به او است و اگر چه این سخنان او با کلماتی نیک و بهترین عبارت ادا می شد؛ و آن چه ابن ابی الحدید ذکر می کند، اگر درست باشد، فایدهای در دفع اولی دارد نه دومی... و اما داستان صلح حدیبیه که ابن الحدید به آن اشاره کرده، به خاطر لفظی که مشتمل بر بی ادبی باشد نیست، حتی اگر تأویل در آن جاری شود، بلکه به خاطر انکار سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و تصدیق نکردن وی بعد از آن که فرمود: «من رسول خدا هستم، آن چه را خداوند به من دستور می دهد انجام می دهم»، بر او طعن وارد است و این کار او، یا تکذیب آشکار رسول خدا صلَّی الله علیه و آله است - اگر در این فرموده او، وی را تصدیق نکند - و یا زشت نشان دادن آشکار امر و قضای الهی است، اگرچه رسول خدا را تصدیق کند.
و خود ابن ابی الحدید، شرح این داستان را در جزء دوازدهم در سلسله اخباری که از عمر روایت کرده، این گونه نقل می کند: هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله صلح حدیبیه را بین خود و سهیل بن عمرو نوشت، و در آن صلح نامه آمده بود که هرکس از مسلمانان به سوی قریش گریخت، برگردانده نمی شود و هرکس از مشرکان به سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله بگریزد، به مشرکان باز گردانده می شود، عمر غضب کرد و به ابوبکر گفت: این دیگر چیست ای ابوبکر؟ آیا مسلمانان به مشرکان برگردانده می شوند؟! سپس عمر نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد و در برابر ایشان نشست و گفت: ای رسول خدا، مگر شما فرستاده بر حق خدا نیستی؟ حضرت فرمودند: چرا هستم. عمرگفت: آیا ما به راستی مسلمان نیستیم؟ حضرت فرمودند: آری. عمرگفت: و آنها هم کافرند؟ حضرت فرمودند: آری. عمرگفت: پس برای چه این خواری و ذلت را در دین مان می پذیریم؟ حضرت فرمودند: من رسول خدا هستم و آن چه را خداوند به من دستور داده انجام می دهم، خداوند هرگز، مرا ضایع نمی کند. پس عمر درحالی که خشمگین بود، برخاست و گفت: به خدا سوگند، اگر یارانی می یافتم، هرگز به این ذلت و خواری تن نمی دادم؛ و نزد ابوبکر آمد و به او گفت: ای ابوبکر، مگر پیامبر به ما وعده نداد که به زودی وارد مکه می شویم؟ پس وعدهای که به ما داد کجاست؟ ابوبکر گفت: آیا پیامبر به تو فرمود، امسال وارد مکه می شویم؟ عمرگفت: نه. ابوبکر گفت پس به زودی وارد مکه خواهیم شد. عمر گفت پس این صلح نامه چیست که نوشته؟ و چگونه به این خواری و ذلت بر خودمان راضی شویم؟ ابوبکر گفت: آهای تو! دستورات او را قبول کن، به خدا سوگند که او فرستاده خداوند است و خداوند او را ضایع نمی کند.
چون روز فتح مکه فرا رسید و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله کلیدهای کعبه را گرفتند، فرمودند: عمر را نزد من فرا خوانید. پس عمر آمد و پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: این همان چیزی است که به شما وعده داده بودم.
و بخاری درصحیح خود، در باب شرایط جهاد و صلح با اهل جنگ، از زهری از عروة بن زبیر، از مسور بن محذمه و مروان - هرکدام حدیث دوستش را تصدیق می کند - روایت کرده است که آن دو گفتند: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از حدیبیه خارج شدند .... و حدیث را تا این سخن عمر بن خطاب نقل می کند که گفت: سپس نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و گفتم: مگر شما به راستی پیامبر خدا نیستید؟ پیامبر فرمودند: چرا هستم. من گفتم: آیا ما برحق نیستیم و دشمنان ما بر باطل نمی باشند؟ حضرت فرمودند: چرا ما برحقیم و دشمنان ما بر باطل. من گفتم: پس چرا خواری و ذلت در دین خود را قبول می کنیم؟ پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمودند: من رسول خدا هستم و از او نافرمانی نمی کنم و خدوند یاور و پشتیبان من است. من گفتم: مگر شما نبودید که می گفتید ما به زودی به خانه خدا خواهیم رفت و آن را طواف خواهیم نمود؟ حضرت فرمودند: چرا گفتم. آیا من به شما گفتم که امسال به خانه خدا می رویم؟ من گفتم نه. حضرت فرمودند: نگران نباش، تو به خانه خدا می روی و آن را طواف می کنی. عمر می گوید: من نزد ابوبکر آمدم و گفتم: ای ابوبکر، آیا این براستی پیامبر خدا نیست؟ ابوبکر گفت: چرا هست. من گفتم: مگر ما بر حق نبوده و دشمن ما بر باطل نیست؟ ابوبکر گفت: چرا این گونه است. من گفتم: پس چرا ذلت و خواری در دین خود را می پذیریم؟ ابوبکر گفت: به یقین او فرستاده خدا است و نافرمانی پروردگارش را نمی کند و خداوند یاور اوست، پس دستورات او را بپذیر. به خدا سوگند که او بر حق است. من گفتم: مگر او نبود که به ما می گفت به زودی به حج خانه خدا خواهیم رفت و آن را طواف خواهیم کرد؟ ابوبکر گفت: چرا او گفت. آیا او به تو خبر داد که امسال به خانه خدا خواهی رفت؟ من گفتم، نه نگفتند. ابوبکر گفت: پس تو به حج خانه خدا خواهی رفت و آن را طواف خواهی کرد. زهری می گوید: عمر گفت: به خاطر آن، کارهایی انجام دادم.
و بخاری(37)
در تفسیر سوره فتح در کتاب تفسیر القرآن و مسلم(38) در کتاب القضاء از حبیب بن ابن ثابت روایت کرده که گفت: نزد ابو وائل آمدم و از او پرسیدم. او گفت: در جنگ صفین حضور داشتیم؛ مؤذنی این آیه را خواند: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوْتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَی کِتَابِ اللّهِ»، {آیا داستان کسانی را که بهره ای از کتاب [تورات] یافته اند ندانسته ای که چون به سوی کتاب خدا فرا خوانده می شوند.}(39) علی علیه السلام فرمود: آری درست است. سهل بن حنیف گفت: خودتان را متهم کنید..روز حدیبیه - صلحی که بین پیامبر صلَّی الله علیه و آله و مشرکان بسته شد - ما را دیدی و اگر جنگی می دیدیم، می جنگیدیم. پس (در آن روز) عمر آمد و گفت: مگر ما بر حق و آنها بر باطل نیستند؟ مگر کشته شدگان ما در بهشت و کشته شدگان آن ها در جهنم نیستند؟ پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: چرا همین طور است. عمر گفت: پس چرا تن به ذلت و خواری در دین مان بدهیم و برگردیم؟ برای چه خداوند بین ما حکم نمی کند؟
پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: ای پسر خطاب، من فرستاده خدا هستم و خداوند هرگز مرا ضایع نخواهد کرد. پس عمر خشمگین برگشت و صبر نکرد و نزد ابوبکر آمد و گفت: مگر ما بر حق و آنها بر باطل نیستند؟ ابوبکر گفت: ای پسر خطاب، او رسول خداست و خداوند هرگز او را ضایع نخواهد کرد. پس سوره فتح نازل شد .... در روایت بخاری این گونه آمده است و در روایت مسلم بعد از این سخن ابوبکر: و خداوند هرگز او را ضایع نمی کند، آمده است: سوره فتح بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نازل شد، پس حضرت نزد عمر فرستاد و آن را برای او خواند. عمر گفت: ای رسول خدا، آیا این پیروزی و گشودن مکه است؟ حضرت فرمودند: بله . عمر هم خوشحال شد و برگشت.
ابن اثیر، این روایت ها را در «جامع الاصول»(40) در باب کتاب الغزوات، حرف غین روایت کرده است.
و شیخ طبرسی - رضی الله عنه - در «مجمع البیان»(41) داستان صلح حدیبیه را به همان شکلی که گذشت، روایت می کند و در آن این گونه آمده است: عمر بن خطاب گفت: به خدا قسم از زمانی که اسلام آورده بودم، جز آن روز شک نکردم. پس نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و گفتم: مگر شما پیامبر خدا نیستی.... تا آخر روایت.
هرکس در این اخبار و روایت ها بنگرد، شک نمی کند که او از سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله راضی نشده و از آن چه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله انجام داده بودند، در سینه اش احساس ناراحتی می کرد و خداوند بلندمرتبه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیم»،(42){ولی چنین نیست! به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند، سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.} و گمان کرد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در وعده خود دروغگو است، وگرنه هیچ معنایی ندارد که بدون این که صبر کند، با ناراحتی و عصبانیت برخیزد و نزد ابوبکر بیاید؛ و این گفته او: اگر یارانی می یافتم هرگز به ذلت و خواری تن نمی دادم؛ و هیچ معنا و مفهومی ندارد که کلام خود را در معرض انکار ابوبکر، بعد از این که رسول خدا فرمودند: من فرستاده خدا هستم و او را نافرمانی نمی کنم، یا من رسول خدا هستم و آن چه را خداوند به من دستور داده انجام میدهم - با وجود اختلاف الفاظ روایت های پیشین - تکرار نمی کرد؛ و همچنین این گفته او به پیامبر صلَّی الله علیه و آله: این همان چیزی است که به ما وعده دادی .... نشان می دهد که او نسبت به رسول خدا گمان دروغ گویی برد و حضرت بعد از گرفتن کلیدهای کعبه و فرا خواندن او، آیه فتح را بر او تلاوت نمودند.
آن چه را بخاری در باب غزوه حدیبیه از کتاب المغازی، از زید بن اسلم از پدر زید روایت می کند، شدت غضب و خشم رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر عمر را نشان می دهد. جریان این بود که رسول خدا در یکی از سفرهایشان به همراه عمر، شبانه حرکت می کردند. عمر بن خطاب از حضرت درباره چیزی پرسیدند، ولی رسول خدا به او پاسخی ندادند. سپس دوباره از پیامبر پرسید و ایشان دوباره پاسخ ندادند. پس از آن عمر برای بار سوم پرسید، ولی مثل دفعات قبل، پیامبر جواب او را ندادند. عمر بن خطاب [با خود] گفت: ای عمر، مادرت به عزای تو بنشیند! سه بار با سماجت از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پرسیدی، ولی هر سه بار او به تو پاسخی نداد. عمر می گوید: شترم را راندم پس از مدتی از مسلمانان پیش افتادم و ترسیدم که مبادا آیه ای بر من نازل شود، یاد دارم که فریادکننده ای بر من فریاد زد، عمر می گوید: من گفتم: ترسیدم که آیه ای بر من نازل شود و نزد رسول خدا آمدم و بر او سلام کردم. حضرت فرمودند: امشب بر من سوره ای نازل شد که آن برای من از هرچه خورشید بر آن می تابد دوست داشتنی تر است. سپس این آیه را قرائت نمودند: «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُّبِینًا»،(43){ما تو را پیروزی بخشیدیم، [چه] پیروزی درخشانی.}
و ابن اثیر در«النهایه» گفته است: این حدیث عمر که بارها از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره چیزی پرسید ولی پیامبر به او جواب ندادند و عمر با خود گفت: مادرت به عزای تو بنشیند ای عمر، چند بار بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پافشاری کردی ولی او به تو جوابی نمی دهد ... یعنی این که: در آن مسئله بسیار اصرار کردی ولی پیامبر با سکوت خود و جواب ندادنش تو را ادب کرد. گفته می شود: «فلان لایعطی حتی ینذر» یعنی: تا بر او اصرار نکنی چیزی نمی دهد. تمام.
و بر انسان صاحب بینش و آگاهی پوشیده نیست که غضب و ناراحتی که در صلح حدیبیه از سوی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر عمر آشکار شد و همچنین به هنگام بیماریاش که به همراه مخالفان به او دستور داد از خانه خارج شود، نسبت به هیچ یک از صحابه با وجود اخلاق بزرگوار حضرت و عفو او و ترس از تندخویی و درشت گویی، همان گونه که خداوند می فرماید: «وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ»،(44){و اگر تندخو و سختدل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند.} دیده نشده است، و آن هم تنها به این خاطر بود که عمر در بی ادبی و بی شرمی و آزار رساندن به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پا از حد خود فراتر نهاده و به نهایت آن رسیده بود و خداوند بلند مرتبه فرمود: «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ»،(45){کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند عذابی پر درد ]در پیش[ خواهند داشت.} و باز خداوند سبحان و بلند مرتبه فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِینًا»،(46) {بی گمان کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفت آور آماده ساخته است.} این درحالی بود که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر بسیاری از آزار و اذیت ها صبر پیشه می کردند و از بازداشتن آن ها شرم و حیا می کردند. همان گونه که این فرموده حق تعالی آن را نشان می دهد و بر داخل شدن در خانه های پیامبر صلَّی الله علیه و آله بدون اجازه او و غیره اشاره می کند: «إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ»،(47) { این [رفتار] شما پیامبر را می رنجاند و[لی] از شما شرم می دارد و حال آنکه خدا از حق[گویی] شرم نمی کند.} همان طورکه پیشتر ذکر شد.
این درحالی است که پیروان عمر بن خطاب و گروه او، بسیاری از کلمات زشت او و آن چه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله درباره او فرموده است را پنهان کرده اند. همان طور که از این سخن ابن ابی الحدید پیداست: سخنانش را در الفاظی گفته است که گفتن آن را ناپسند می دانیم تا این که پیامبر درباره او به ابوبکر شکایت کرد.(48)
و این مفهوم را داستان ممانعت از نوشتن وصیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله تأیید می کند که کسی از حاضران جز ابن عباس آن را روایت نکرده است و روایت تصریح می کند که در خانه رسول خدا مردانی حضور داشتند. برخی از آنان گفتند: دوات و کتف بیاورید تا حضرت برایتان وصیت خود را بنویسد. و برخی گفتند: حرف، حرف عمر است و هیاهو زیاد شد و سر و صدای آنها بالا گرفت.
سوم: «و این که عذر و بهانه آورده است که عمر آن کلمات را از روی غریزه و سرشت خشن خود بر زبان میآورد و قصد او از این کلمات، ظاهر آنها نبود» اعترافی است به این که عمر نمی توانست جلوی زبان خود را بگیرد تا همان گونه که عقلش حکم می کند سخن بگوید، و پیداست مردی که قادر نیست جلوی زبان خود را هنگام سخن گفتن با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که در دنیا و آخرت در جایگاه والایی قرار دارد بگیرد، نزد عاقلان در زمره دیوانگان قرار می گیرد و شخصی مانند او برای ریاست مردم و خلافت و جانشینی کسی که خداوند او را بر جهانیان برگزیده است شایستگی ندارد و هر کس به امامت کسی راضی شود که به زبان آوردن الفاظ و کلمات او را ناپسند می داند - همان گونه که در کلام ابن ابی الحدید گذشت - به نهایت بی خردی و نادانی رسیده است و از حماقت بیشترین سهم را نصیب خود کرده است.
و اما اعرابی که شارح به شعر او استناد کرده است، از جمله کسانی است که خداوند بلند مرتبه درباره او می فرماید: «الأَعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلاَّ یَعْلَمُواْ حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَی رَسُولِهِ»،(49){بادیه نشینان عرب در کفر و نفاق [از دیگران] سخت تر و به اینکه حدود آنچه را که خدا بر فرستاده اش نازل کرده ندانند سزاوارترند.} همانند این شخص، شایسته است که از جمله چهارپایان به حساب آید و کسی نپذیرفته است که مثل این شخص برای امامت شایستگی دارد تا عمل او با عمل کسی که مدعی امامت است مقایسه شود. و این که ذکر کرده است بهتر بود عمر می گفت: پیامبر بیهوش است یا بیماری بر او غلبه یافته است، همانند سخن امامش، هذیان و پرت و پلاست. زیرا بحث بر سر این است که مانع رسول خدا شدن و منکر سخن حضرت بودن، اصلا جایز نیست، چه پیامبر در حال بیماری باشند و چه غیر بیماری؛ و آیات و اخبار نشان می دهد که اطاعت و فرمانبرداری از اوامر و نواهی پیامبر واجب است، و حضرت از روی هوی و هوس سخن نمی گویند و جز حق بر زبان چیزی نمی آورند و هذیان گفتن و غلبه بیماری اگر چه در بسیاری از مردم امری شایع است، از کسی که خداوند او را بر تمام جهانیان بر گزیده است، به دور است، همانگونه که خواب بر تمام مخلوقات غلبه می کند و آن ها را در بر می گیرد. و این در حالی است که شیعه و سنی(50) روایت کردهاند که حضرت پیامبر هرگاه چشمانشان به خواب می رفت، قلب او بیدار بود. و خود نووی - بنابر آن چه کرمانی در شرح صحیح بخاری از او روایت کرده است(51) - اعتراف کرده است که رسول خدا از دروغ و تغییر احکام شرعی در بیماری و سلامتی معصوم بود.
جالب اینجاست که آن ها برای خلافت عمر بن خطاب به تعیین عمر بن خطاب از سوی ابوبکر در هنگام بیماری و وصیت او به عمر استدلال میکنند، و احدی از آنها روا نمیدارد که این وصیت ابوبکر هذیان بوده و ناشی از غلبه بیماری بر او بوده باشد، با این که او در اثناء نوشتن وصیت خود بیهوش شد، همانطور که ابن ابی الحدید(52)
در چگونگی بستن عقد خلافت به عمر از سوی او، روایت کرده که ابوبکر در حال احتضار بود، پس به عثمان دستور داد عهد و پیمانی بنویسد و گفت: «بنویس بسم الله الرحمان الرحیم .... این وصیت و عهدِ عبدالله بن عثمان به مسلمانان است اما بعد ....» سپس بیهوش شد و عثمان اینگونه از خود نوشت: پسر خطاب را به جانشینی و خلافت شما برگزیدم و ابوبکر به هوش می آید و می گوید: بخوان. پس عثمان آن را خواند، پس ابوبکر تمجید کرد و گفت میبینم که ترسیدی اگر من در بیهوشی بمیرم، مردم اختلاف کنند. عثمان گفت: آری. ابوبکر گفت: خداوند به تو از اسلام و مسلمانان پاداش خوب دهد. سپس وصیت و عهد خود را تمام کرد و دستور داد آن را بر مردم بخواند.
و روا می دارند که عهد و وصیت پیامبر هذیان و پرت و پلا باشد، و حال آن که در نامه ابوبکر و وصیت او بنابرآن چه شارح المقاصد(53)
و دیگران ذکر می کنند(54)،
نوعی تردید در امر عمر بود، طوری که ابوبکر گفت: من عمر بن خطاب را به جانشینی خود انتخاب می کنم، پس اگر عدالت کرد و گمان من هم این گونه است، و رأیم بر این است (امید دارم که عدالت پیشه کند) و اگر به گونه ای دیگر رفتار کرد، و ظلم در پیش گرفت، هرکس آنچه اکتساب می کند، بر عهده اوست. من فقط خیر و نیکی برای شما خواستم و علم به غیب ندارم «وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ»،(55){و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} و این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله: برگه ای برایم بیاورید تا نوشته ای برای شما بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید ... ، خالی از تردید بوده و تصریح می کند که بعد از این نوشته، آن ها از گمراهی دور خواهند شد. ولی نامه ابوبکر از حیث متن جای شک و تردید دارد، همان گونه که احتمال هذیان و غلبه بیماری در کار او واضح تر بود و هیچ دلیل عقلی و نقلی بر برائت او از هذیان گویی دلالت نمی کند و کتاب خداوند در میان آن ها بود و دیانت عمر بن خطاب ایجاب می کرد که به آن نوشته رضایت ندهد و بگوید: مردم را کتاب خدا کافی است ... و بهتر بود که پیروان او که هذیان گفتن سید مخلوقات صلَّی الله علیه و آله را روا می دارند، به منظور تصحیح سخن عمر بن خطاب در امامت او تردید کرده و در این باره به وصیت ابوبکر استناد نکنند.
گذشته از آن، خود سخن عمر بن خطاب در مقام رد سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله که گفت: کتاب خدا ما را کافی است، نشان می دهد که مطلقاً هیچ نیازی به خلیفه نیست، پس چگونه او به منظور بستن عهد بیعت به سقیفه شتافت و بیعت کردن را مهم تر از دفن سید بزرگوار مردم که کامل ترین درودها و سلام ها بر او و اهل بیتش باد، قرارداد؟!
و خلاصه این که هر کس خداوند بر قلب او مهر نزند، شکی نمی کند که تنها اهتمام و توجه آن ها، رسیدن به خورده ریزهای دنیا و تجملات آن و دور کردن امارت و خلافت از اهل آن و جایگاه آن بود.
و بدانید که در فضایل عمر بن خطاب گفتهاند که او در بسیاری از مواقع بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اعتراض می کرد و سخن او را نمی پذیرفت و پیامبر هم سخن عمر را می پذیرفت و از حکم و دستور خود صرف نظر می کرد ... از جمله این ها، آن چه ابن ابی الحدید(56)در
اخبار عمر در جزء دوازدهم ذکر کرده است و مسلم آن را در صحیح خود(57)
در کتاب الایمان از ابی هریره نقل کرده که گفت: گرد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله نشسته بودیم و به همراه ما ابوبکر و عمر در میان جماعتی حضور داشتند، رسول خدا از میان ما برخاست و رفت و دیر کرد و ما را منتظر گذاشت. ترسیدیم که در غیاب ما پیشامدی برای ایشان رخ دهد. پس هراسان شدیم و برخاستیم. من اولین کسی بودم که نگران شدم. سپس به دنبال پیامبر صلَّی الله علیه و آله افتادم و دنبال او می گشتم که به دیواری از انصار که برای قومی از بنینجار بود رسیدم، ولی دری برای آن نیافتم. ناگهان نهر کوچکی دیدم که از چاهی خارج از دیوار شروع شده و از وسط دیوار رد می شود. سپس نیم خیز از آن گذشتم و بر رسول خدا داخل شدم. حضرت فرمود: تو هستی ابوهریره؟ من عرض کردم: آری، ای رسول خدا. حضرت پرسیدند: چه می کنی؟ من عرض کردم: شما در بین ما بودید. برخاستید و بیرون آمدید و تأخیر کردید، ما ترسیدیم در غیاب ما برای شما حادثه ای رخ دهد و نگران شدیم و من از نخستین کسانی بودم که نگران شدم، پس به کنار این دیوار آمدم و همانند روباه از سوراخ دیوار رد شدم و آن مردم پشت سر من هستند.
حضرت فرمودند: ای ابوهریره این کفش های مرا ببر و هر کس را که پشت این دیوار دیدی که شهادت می دهد خدایی جز او نیست، و قلبش به این شهادت یقین دارد، او را به بهشت بشارت ده. اولین کسی که دیدم، عمر بود. او گفت: ای ابو هریره، این کفش ها دیگر چیست؟ من گفتم: این ها کفشهای رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هستند آن ها را به من داد تا هر کس را دیدم که شهادت دهد خدایی جز او نیست و قلبش به این شهادت یقین دارد، او را به بهشت بشارت دهم.
پس عمر با دستش ضربه ای به سینه من زد و من به زمین افتادم و گفت: ای ابو هریره برگرد. من نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله برگشتم و زیر گریه زدم و عمر از پشت من بالای دیوار رفت. ناگهان دیدم که او پشت سر من است. رسول خدا فرمود: ای ابوهریره تو را چه شده؟ من گفتم: عمر را دیدم و او را از آن چه به من گفته بودید با خبر کردم، ولی او با دست خود ضربه ای بر سینه من زد که به پشت افتادم و گفت: برگرد. پس رسول خدا به عمر فرمودند: چه چیز باعث شد که این کار را انجام بدهی؟ عمر گفت: ای رسول خدا، پدر و مادرم فدایتان باد! آیا شما بودید که ابوهریره را با کفش هایتان فرستاده بودید که هر کس را ببیند که شهادت می دهد خدایی جز او نیست و قلب او به آن یقین پیدا دارد به بهشت بشارت بدهد؟ حضرت فرمودند: آری من گفتم. عمر گفت: این کار را انجام ندهید؛ زیرا می ترسم که مردم بر آن اعتماد کنند؛ پس بگذارید - برای رسیدن به بهشت - اعمال انجام بدهند. رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: عیبی ندارد - بگذارید اعمال انجام بدهند -.
قوله
«من بین اظهرنا»: از میان ما. و «یقطع دوننا»: از سوی دشمن یا دیگران امری ناگوار بر او پیش آید. و «بئر خارجة» بنا بر صفت بودن خارجة: یعنی چاهی خارج از باغ و بوستان و گفته شده است: بئر همان باغ و بوستان است، همانند این گفته عرب ها: «بئر اریس و بئر بضاعه» و گفته شده: الخارجه: اسم مردی است، که در این صورت مضاف الیه می باشد.
ص: 571
و فی باب مرض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله (1) مثل الروایة الأولی.
وَ فِی هَذَا الْبَابِ (2)، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُتْبَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا حُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] - وَ فِی الْبَیْتِ رِجَالٌ (3) فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَلُمُّوا أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ (4): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ غَلَبَهُ (5) الْوَجَعُ وَ عِنْدَکُمُ الْقُرْآنُ، حَسْبُنَا کِتَابُ اللَّهِ، فَاخْتَلَفَ أَهْلُ الْبَیْتِ وَ اخْتَصَمُوا، فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ:
قَرِّبُوا یَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً (6) لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ غَیْرَ ذَلِکَ، فَلَمَّا أَکْثَرُوا (7) اللَّغْوَ وَ الِاخْتِلَافَ (8)، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: قُومُوا.
قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ: فَکَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَیْنَ أَنْ یَکْتُبَ لَهُمْ ذَلِکَ الْکِتَابَ، لِاخْتِلَافِهِمْ وَ لَغَطِهِمْ.
و روی البخاری (9) أیضا فی باب قول المریض: قوموا عنّی، من کتاب المرضی (10).
ص: 532
و «احتفزت» با زاء یعنی: برای داخل شدن به سوراخ خود را جمع کردم تا آن مدخل برایم تنگ نشود، همان گونه که روباه این کار را می کند؛ و گفته شده است که این کلمه با راء است.
و بخاری(1)
در تفسیر سوره برائت، از کتاب تفسیر القرآن و مسلم(2) در باب فضایل عمر بن خطاب، از عمر نقل می کند که گفت: چون عبدالله بن أبی مُرد، پسرش عبدالله بن عبدالله به حضور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رسید و از وی خواست پیراهنش را به او بدهد تا با آن پدرش را کفن کند. پیامبر هم آن را به او دادند، سپس عبدالله از پیامبر خواست تا بر پدرش نماز بگذارد، پس رسول خدا برخاست تا بر جنازه عبدالله نماز بخواند، در این هنگام عمر پیراهن رسول خدا را گرفت و گفت: ای رسول خدا، آیا بر او نماز می خوانی؟ حال آن که پروردگارت تو را از نماز گزاردن بر او نهی کرده است؟ رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمودند: همانا خداوند مرا مخیّر ساخته و فرموده: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً»،(3){چه برای آنان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی [یکسان است، حتی] اگر هفتاد بار برایشان آمرزش بخواهی} و بیش از هفتاد بار برای او آمرزش خواهم خواست. عمر گفت: او منافق است.
ابن عمر می گوید: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر او نماز خواند، پس خداوند بلند مرتبه این آیه را نازل کرد: «وَلاَ تُصَلِّ عَلَی أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَلاَ تَقُمْ عَلَیَ قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُواْ بِاللّهِ»،(4){و هرگز بر هیچ مرده ای از آنان نماز مگزار و بر سر قبرش نایست، چرا که آنان به خدا و پیامبر او کافر شدند.}
و در روایتی دیگر از ابن عمر درباره عمر آمده است: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: ای عمر، از من عقب بایست. چون زیاد با او سخن گفتم، پیامبر فرمودند: من مخیر شدم، پس انتخاب کردم. اگر می دانستم که اگر بیش از هفتاد بار بر او استغفار کنم خداوند او را می بخشد، بی شک بر آن مقدار می افزودم. عمر می گوید: پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر او نماز گزارد و رفت.
ص: 572
وَ مُسْلِمٌ (1) فِی کِتَابِ الْوَصَایَا، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا حُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] - وَ فِی الْبَیْتِ رِجَالٌ فِیهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ-، قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَلُمَّ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا مَرَّ آنِفاً.
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2) فِی الْکِتَابِ (3) الْمَذْکُورِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ قَالَ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ، ثُمَّ جَعَلَ تَسِیلُ دُمُوعُهُ حَتَّی رَأَیْتُ عَلَی خَدَّیْهِ کَأَنَّهَا نِظَامُ اللُّؤْلُؤِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]:
ائْتُونِی بِالْکَتِفِ وَ الدَّوَاةِ- أَوِ اللَّوْحِ وَ الدَّوَاةِ- أَکْتُبْ (4) کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً.
فَقَالُوا: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَهْجُرُ.
و قد حکی فی جامع الأصول (5) الأخبار (6) فی هذا المعنی، عن البخاری (7) و مسلم (8).
وَ رَوَی السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْیَقِینِ (9) مِنْ کِتَابِ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ: جَمَعَ الْحَافِظُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی نَصْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ
ص: 533
دیری نپایید که آن دو آیه از سوره برائت بر پیامبر نازل شد. عمر می گوید: بعداً از جرأت و جسارت خودم بر رسول خدا تعجب کردم و خدا و رسولش داناترند.
و ابن ابی الحدید(1)
در اخبار عمر، روایت نزدیکی به روایت اولی نقل می کند که در آن آمده است: پس رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در برابر صف نمازگزاران ایستاد. در این هنگام عمر آمد و از پشت پیراهن او را کشید و گفت: مگر خداوند تو را از نماز خواندن بر منافقین نهی نکرد؟! راوی می گوید: مردم از جرأت عمر بر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تعجب کردند.
فراموش نکنید که در روایت اولی با این که راوی آن ابوهریره کذاب است که سستی اسلوب این روایت و فرستادن ابو هریره کذاب، به عنوان بشارت دهنده به مردم و قرار دادن کفش ها به نشانه صداقت او، بر بطلان این روایت فریاد می زند، حال آن که خداوند بلند مرتبه، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را بشارت دهنده و بیم دهنده برای مردم فرستاد و دستور داد، آن چه از طرف پروردگارش بر او نازل می شود را ابلاغ کند و ابو هریره را نائب پیامبر در آن لحظه قرار نداد و قومی که ابوهریره به سوی آنها فرستاده شده بود، از پیامبر غائب نبودند تا نتواند خود بر آنها بشارت دهد و بهتر بود آن بشارت در مسجد و در هنگام اجتماع مردم ابلاغ شود نه این که بعد از آن که حضرت از میان آن قوم برخاست و از آنها غیبت کرد، پشت دیوار مخفی شود، و این بشارت از جمله اموری نبود که با تأخیر کردن به خاطر حضور در نماز و اجتماع مردم یا به دلیل بازگشت از دیدار زمان آن از دست برود.
و چگونه امکان دارد که پیامبر کفشهایش را علامت صدق ابو هریره قراردهد با اینکه بستگی به این داشت که مردم بدانند که آن کفش ها به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تعلّق دارد. و امکان داشت که هر کس که ابوهریره را می بیند آن را نداند و او را به آن بشارت دهد و اگر کسی باشد که در دروغ گفتن ابوهریره شک داشته باشد، ممکن است شک کند که ابوهریره کفش های پیامبر را دزدیده است و سخن او را نپذیرد؛ و اگر فرض کنیم که
ص: 573
الْحُمَیْدِیِّ مِنْ نُسْخَةٍ- عَلَیْهَا عِدَّةُ سَمَاعَاتٍ وَ إِجَازَاتٍ تَارِیخُ بَعْضِهَا سَنَةُ إِحْدَی وَ أَرْبَعِینَ وَ خَمْسِمِائَةٍ مَا هَذَا لَفْظُهُ-: قَالَ: قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ (1)
فِی رِوَایَةٍ: ثُمَّ بَکَی حَتَّی بَلَّ دَمْعُهُ الْحَصَی-، فَقُلْتُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟. قَالَ: اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَجَعُهُ، فَقَالَ:
ائْتُونِی بِکَتِفِ أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً. فَتَنَازَعُوا- وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدَ نَبِیٍّ تَنَازُعٌ- (2). فَقَالُوا: مَا شَأْنُهُ، هَجَرَ؟ اسْتَفْهِمُوهُ؟. فَذَهَبُوا یُرَدِّدُونَ عَلَیْهِ، فَقَالَ:
ذَرُونِی (3) .. دَعُونِی، فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ مِمَّا تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ مِنَ الْحَدِیثِ الرَّابِعِ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ: فَکَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ بَیْنَ کِتَابِهِ.
وَ رَوَی حَدِیثَ الْکِتَابِ- الَّذِی أَرَادَ أَنْ یَکْتُبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِأُمَّتِهِ لِأَمَانِهِمْ مِنَ الضَّلَالَةِ عَنْ رِسَالَتِهِ- (4) جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ- فِی الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ- فَقَالَ فِی الْحَدِیثِ السَّادِسِ وَ التِّسْعِینَ مِنْ إِفْرَادِ مُسْلِمٍ مِنْ مُسْنَدِ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَا هَذَا لَفْظُهُ: قَالَ: وَ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِصَحِیفَةٍ عِنْدَ مَوْتِهِ فَأَرَادَ أَنْ یَکْتُبَ لَهُمْ کِتَاباً لَا یَضِلُّونَ بَعْدَهُ، وَ کَثُرَ اللَّغَطُ (5) وَ تَکَلَّمَ عُمَرُ، فَرَفَضَهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .
و قال رضی اللّه عنه فی کتاب الطرائف (6): من أعظم طرائف المسلمین أنّهم شهدوا جمیعا أنّ نبیّهم أراد عند وفاته أن یکتب لهم کتابا لا یضلّون بعده أبدا و أنّ
ص: 534
اول خبر صحیح باشد، امکان دارد آخر خبر که به سخن عمر رجوع می کند، از دروغ های او باشد.
آن چه مسلم(1)
در مکان مذکور روایت می کند، به غیر از او در چند روایت نقل شده و این امر آن را تأیید می کند و آن این که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به مردم بشارت داد که هرکس بمیرد در حالی که می داند خدایی جز او نیست، وارد بهشت می شود و خود ابوهریره روایتی قریب به این معنا را روایت کرده است.
گذشته از آن، اگر صحت این خبر را تا آخر آن بپذیریم، شکی در این نیست که عمر در نهایت درشت گویی و به بدترین وجه ممکن، همان گونه که عادت مردم عوام و بی ادب است، سخن رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را رد می کند و با صرف نظر از این که دانستید و به زودی خواهید دانست که اجتهاد در مقابل نص جایز نیست و مخالفت با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نپذیرفتن سخن او مخالفت با خدا و در حد شرک به خداوند است، چگونه این گونه بی ادبی و درشت خویی در مقام رد بر مجتهد، گرچه خطا کند، جایز می شود؟! و حال آن که این مجتهد در اشتباهش هم پاداش می گیرد و می توانست با خوشرویی سخن ابوهریره را نپذیرد و با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مناظره کند و او را از خطای خویش آگاه کند.
از این گذشته، از کجا ابوهریره مستحق این بود که ضربه ای بر سینه او زده شود تا به پشت بر زمین بیافتد، حال آن که جز پیروی از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و پیروی از خداوند چیزی مرتکب نشده بود و خداوند بلند مرتبه در بیست موضع از کتاب خود، با این فرموده اش: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً»،(2)
{ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید. پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید؛ این بهتر و نیک فرجام تر است.} به این کار دستور داده است؟
ص: 574
عمر بن الخطاب کان سبب منعه من ذلک الکتاب (1) و سبب ضلال من ضلّ من أمّته، و سبب اختلافهم و سفک الدماء بینهم، و تلف الأموال، و اختلاف الشریعة، و هلاک اثنتین و سبعین فرقة من أصل فرق الإسلام، و سبب خلود من یخلد فی النار منهم، و مع هذا کلّه فإنّ أکثرهم أطاع عمر بن الخطاب، الذی قد شهدوا علیه بهذه الأحوال فی الخلافة و عظّموه و کفّروا بعد ذلک من یطعن فیه و هم من جملة الطاعنین- و ضلّلوا من یذمّه- و هم من جملة الذامّین- و تبرّءوا ممّن یقبّح ذکره و هم من جملة المقبّحین (2) ..
فمن روایتهم فی ذلک.
مَا ذَکَرَهُ الْحُمَیْدِیُّ فِی الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ فِی الْحَدِیثِ الرَّابِعِ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ فِی صِحَّتِهِ مِنْ مُسْنَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا احْتُضِرَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- وَ فِی بَیْتِهِ رِجَالٌ فِیهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ-، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: هَلُمُّوا أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً (3) لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ أَبَداً. فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: إِنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ غَلَبَهُ الْوَجَعُ (4) وَ عِنْدَکُمُ الْقُرْآنُ، حَسْبُکُمْ کِتَابُ رَبِّکُمْ (5).
وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ عُمَرَ- مِنْ غَیْرِ کِتَابِ الْحُمَیْدِیِّ-، قَالَ عُمَرُ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیَهْجُرُ.
وَ فِی کِتَابِ الْحُمَیْدِیِّ (6): قَالُوا: مَا شَأْنُهُ، هَجَرَ؟.
ص: 535
و اما منصرف شدن رسول خدا از آن امر به بشارت دادن مردم، اگر هم صحیح باشد، دلالتی بر اجتهاد و اشتباه رسول خدا در رای خود نمی کند و زشتی عمل عمر را نفی نمی نماید، برای این که منصرف شدن از قبیل نسخ وحی به دلیل مصلحتی که خداوند متعال آن را می داند، جایز بوده و احتمال دارد که آن مصلحت رام کردن و انس دادن قلب این درشت خوی سنگدل باشد.
همانطورکه خداوند سبحان درباره سایر منافقین به این کار دستور داده تا آنها از پیرامون رسول خدا پراکنده نشوند و با این کار ضرری بزرگتر از فوت آن مصلحت با ترک بشارت دادن در آن زمان بر اسلام وارد شود .
پوشیده نیست که اجتهاد مذکور از جمله اجتهادهایی است که بسیاری از عامه - اهل تسنن - آن را جایز نمی دانند، برای این که این مسئله از جمله اموری است که به امور دین مربوط بوده نه به جنگ ها و امور دنیوی، و شارح صحیح مسلم در شرح این روایت به آن تصریح کرده و گفته است: جایز نبودن اشتباه و خطا از سوی پیامبر صلَّی الله علیه و آله در امور دینی، مذهب محققان است ... و از شیخ خود ابوعمرو بن صلاح، توجیه نفی کنندگان اجتهاد مذکور را این گونه حمایت می کند که وحی، نسخ کننده وحی پیشین بوده است.(1)
و اما بی ادبی در روایت دوم با گرفتن پیراهن پیامبر و کشیدن آن از پشت آشکار است و همچنین عیب گرفتن بر سخن پیامبر، همان طورکه از این گفته او «عبدالله منافق است»، بعد از فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله «من مخیر شدم» و این گفته عمر: «چون بر او اصرار کردم.» بعد این فرموده پیامبر: «از من دور بایست» و نزول آیه، آشکار است و نهی
ص: 575
وَ فِی الْمُجَلَّدِ الثَّانِی مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ: فَقَالَ (1): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَهْجُرُ ... (2).
قَالَ الْحُمَیْدِیُّ: فَاخْتَلَفَ الْحَاضِرُونَ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَبَعْضُهُمْ یَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَرِّبُوا إِلَیْهِ کِتَاباً یَکْتُبْ لَکُمْ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَهُ عُمَرُ، فَلَمَّا أَکْثَرُوا اللَّغَطَ وَ الِاخْتِلَاطَ، قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: قُومُوا عَنِّی فَلَا یَنْبَغِی عِنْدِیَ التَّنَازُعُ، فَکَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَبْکِی حَتَّی تَبُلَّ دُمُوعُهُ الْحَصَی، وَ یَقُولُ: یَوْمُ الْخَمِیسِ وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ. قَالَ رَاوِی الْحَدِیثِ: فَقُلْتُ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ مَا یَوْمُ الْخَمِیسِ؟. فَذَکَرَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ یَوْمَ مُنِعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ ذَلِکَ الْکِتَابِ، وَ کَانَ یَقُولُ (3):
الرَّزِیَّةُ کُلُّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَیْنَ کِتَابِهِ (4).
أقول: الهجر: الهذیان. قال فی جامع الأصول فی شرح غریب المیم (5):
الهجر- بالفتح-: الهذیان، و هو النطق بما لا یفهم، یقال: هجر فلان إذا هذی، و أهجر: نطق (6) بالفحش، و الهجر- بالضم-: النطق بالفحش (7).
و فی القاموس (8): هجر فی نومه و مرضه هجرا- بالضم- ..: هذی، و فی الصحاح (9): الهجر ..: الهذیان، و قد هجر المریض یهجر هجرا فهو هاجر
ص: 536
از نماز خواندن بر منافقان همان طورکه گفته شد، بر صحت عمل او دلالت نمی کند و احتمال دارد، مصلحت این که پیامبر بر او نماز گزارد و نزول نهی از این کار، این باشد که بر منافقان و دیگران نشان دهد که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به دلیل انسانیت و سرشت خود از آن ها متنفر نیست بلکه صرفاً از روی پیروی از آن چه خداوند سبحان به او امر کرده است، می باشد، و در این امر، نوعی دلجویی و الفت قرار دادن بین قلب ها وجود دارد و دیگر این که آنها در اخبار و روایت هایی از مخالفت او با رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نپذیرفتن کلام او چیزهایی نقل کرده اند که نیازی به رجوع به آنها نیست.
و بخاری(1)
در صحیح خود در باب «ماجاء فی المتأوّلین من کتابة استتابة المرتدین»، از سعد بن عبیده روایت کرده که گفته است: ابوعبدالرحمان و حیان بن عطیه با هم نزاع کردند. ابوعبدالرحمان به حیان گفت به خوبی می دانی که چه چیزی دوست تو (علی علیه السلام) را به ریختن خون جسورتر کرد؟! حیان گفت: آن چیست ای بی پدر ؟ ابوعبدالرحمان گفت چیزی است که شنیدم علی آن را می گفت. حیان گفت: آن چیست؟ گفت: او میگوید: رسول خدا من و زبیر و ابو مرثد را درحالی که جنگاور بودیم فرستاد و فرمود: رهسپار شوید تا این که به باغ حاج برسید. در آن باغ زنی است که نامه ای از حاطب بن بلتعه دارد که می خواهد آن را به مشرکان برساند، آن را برای من بیاورید. ما سوار بر اسبان مان به راه افتادیم تا این که به آن زن که رسول خدا دستور داده بود رسیدیم، در حالی که سوار بر شترش حرکت می کرد. حاطب بن بلتعه به مشرکان اهل مکه نامه نوشته بود و آن ها را از مسیر حرکت رسول خدا به سوی آنها با خبر کرده بود. به آن زن گفتم: نامه ای که به همراه توست، کجاست؟ او گفت: من نامهای ندارم. ما در آنجا شتر او را خواباندیم و کجاوه را گشتیم ولی چیزی پیدا نکردیم. دو دوست من گفتند: پس چرا نامه ای نمی بینیم؟ زبیر گفت: من گفتم به خوبی می دانیم که رسول خدا دروغ نمی گوید، پس سوگند خورد و گفت: سوگند به خدایی که به او قسم یاد می شود، یا آن نامه را می دهی یا این که تو را لخت می کنیم.
پس آن زن دست خود را به کمرش برد با لباسی که آن را با پارچه ای بسته بود و نامه را بیرون آورد. ما هم آن نامه را نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آوردیم. عمرگفت: ای رسول خدا، حاطب بر خدا و رسولش و مؤمنان خیانت کرده است، اجازه بدهید تا او را گردن بزنم. رسول خدا فرمودند:
ص: 576
و الکلام مهجور. قال أبو عبید: یروی عن إبراهیم ما یثبّت هذا القول فی قوله تعالی: إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً (1) قال: قالوا فیه غیر الحقّ، أ لم تر إلی المریض إذا هجر قال غیر الحقّ. و عن مجاهد نحوه.
فظهر أنّ إنکار بعضهم کون الهجر بمعنی الهذیان من أفحش الهذیان.
و قد اعترف ابن حجر- مع شدّة تعصّبه- بأنّه بمعنی الهذیان، فی مقدمة شرحه لصحیح البخاری (2).
و اللغط- بالتسکین و التحریک-: الصّوت و الجلبة أو أصوات مبهمة لا تفهم (3).
و الرَّزِیَّةُ: المصیبةُ (4).
ثم اعلم أنّ قاضی القضاة فی المغنی لم یتعرّض لدفع هذا الطعن عن عمر بن الخطاب، و کذلک کثیر من العامّة کشارح المقاصد و غیره، و لم یذکره السید
ص: 537
حاطب، چه چیز باعث شده تا این کار را بکنی؟ حاطب عرض کرد: ای رسول خدا، مرا چه می شود که به خدا و رسول خدا ایمان نداشته باشم؟ ولی خواستم نزد اهل مکه دستی داشته باشم که خداوند با آن از خانواده و مالم حمایت کند. همه اصحاب شما در آنجا کسانی از قومشان دارند که خداوند به وسیله آن ها از خانواده و مال آن ها حمایت می کند. حضرت فرمود: راست گفتی، جز نیکی و خیر به او چیزی نگویید. سعد می گوید: عمر برگشت و گفت: ای رسول خدا، او بر خدا و رسولش و مؤمنان خیانت کرده است، اجازه دهید گردن او را بزنم. حضرت فرمود مگر او از بدریان نیست؟ تو چه می دانی؟ چه بسا خداوند از آنها خبر دارد. او گفت: هرچه می خواهید انجام دهید، چرا که بهشت بر شما واجب شده است. در این هنگام چشمان او پر از اشک شد و گفت: خداوند و رسولش داناترند.
ابو عبدالله گفته است: صحیح «حاج»، خاخ - با دو خاء - است، ولی ابو عنانه اینگونه گفته است: حاج با حاء بدون نقطه و جیم درست است ولی آن اشتباه است و اسم جایی است .
و بخاری(1)
در باب فضل کسی که در جنگ بدر حاضر بوده، در کتاب المغازی از ابو عبدالرحمان سلمی، از علی علیه السلام همانند این خبر را با اندکی تغییر در لفظ روایت کرده است.
«فأهوت الی حُجزتها»؛ الحجزه به ضم حاء بدون نقطه سپس جیم ساکنه و بعد از آن زاء: وسط جامه و «حجزه السراویل»: کمر شلوارها. «اغرورقت عیناه»: چشمانش گریست. و ابو عبدالله همان بخاری است و واقدی گفته است: روضه خاخ با دو خاء نقطه دار: اسم مکانی است نزدیک به ذی الحلیفه به فاصله دو فرسخ
ص: 577
الأجلّ رضی اللّه عنه فی الشافی لکون نظره فیه مقصورا علی دفع کلام صاحب المغنی، و قد تصدّی القاضی عیاض المالکی فی کتابه الموسوم ب: الشفاء (1) لدفعه و توجیه الاختلاف الصادر عن الأصحاب بوجوه نذکرها مع ما یرد علی کلامه، قال:
أولا: فإن قلت: قد تقرّرت عصمة النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فی أقواله فی جمیع أحواله، و أنّه لا یصحّ منه فیها خلف و لا اضطراب فی عمد و لا سهو، و لا صحّة و لا مرض، و لا جدّ و لا مزاح، و لا رضی و لا غضب، فما معنی
الْحَدِیثُ فِی وَصِیَّتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ الَّذِی حَدَّثَنَا بِهِ الْقَاضِی أَبُو عَلِیٍّ، عَنْ أَبِی الْوَلِیدِ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ وَ أَبِی الْهَیْثَمِ وَ أَبِی إِسْحَاقَ جَمِیعاً، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ، عَنْ (2) مُعَمَّرٍ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: لَمَّا احْتُضِرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ- وَ فِی الْبَیْتِ رِجَالٌ- قَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: هَلُمُّوا أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ:
إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ (3) غَلَبَهُ الْوَجَعُ ..
الْحَدِیثَ.
وَ فِی رِوَایَةٍ: ائْتُونِی أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَبَداً، فَتَنَازَعُوا، فَقَالُوا: مَا لَهُ؟ أَهَجَرَ؟
اسْتَفْهِمُوهُ. فَقَالَ: دَعُونِی فَإِنَّ الَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ.
و فی بعض طرقه أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم هجر (4)، و فی روایة: هجر، و یروی: أ هجر، و یروی (5):
أ هجرا، و فیه
فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَدِ اشْتَدَّ بِهِ الْوَجَعُ، وَ عِنْدَنَا کِتَابُ اللَّهِ حَسْبُنَا، وَ کَثُرَتِ اللَّغَطُ. فَقَالَ: قُومُوا عَنِّی.
وَ فِی رِوَایَةٍ: وَ اخْتَلَفَ أَهْلُ الْبَیْتِ
ص: 538
از مدینه .
مؤلف: این که عمر دوباره این سخن خود: «حاطب بر خدا و رسولش و مؤمنان خیانت کرده است، اجازه دهید گردن او را بزنم» را بعد از آن که حاطب عذر خواهی کرد و پیامبرش او را تصدیق نمود و فرمود: جز خیر و نیکی به او چیزی نگویید تکرار می کند، مخالفت آشکار با فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و نقض نهی حضرت می باشد.
و این که برخی از متعصبان عذر و بهانه آوردهاند که بر فرض این که او در عذر خواهی خود صادق هم باشد، کشتن او را رفع نمی کند، در نهایت پوچی است. زیرا این فرموده پیامبر صلَّی الله علیه و آله: جز خیر و نیکی به او چیزی نگویید، صداقتی است که اساس همه این توهم ها را نابود می کند. و شکی در این نیست که کسی که در برابر رسول خدا ایستاده و با او مخالفت می کند، از کسی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله عذر او را می پذیرد و مردم را از سرزنش کردن و آزار رساندن به او نهی می کند، به گردن زدن شایسته تر است.
از جمله روایتی که به صراحت نشان می دهد که عمر با سخن رسول خدا مخالفت می کرد، روایتی است که در فتح الباری(1)
در شرح صحیح بخاری در «باب من ترک قتال الخوارج للتألیف» آمده است و می گوید: احمد با سند صحیحی آن را از ابوسعید خدری نقل کرده است که گفت: ابوبکر نزد رسول خدا آمد و گفت: ای رسول خدا، من از مکانی می گذشتم ناگهان مردی با هیئتی زیبا دیدم که با خشوع نماز می خواند. پیامبر فرمود: برو و او را بکش. ابو سعید می گوید: ابوبکر برگشت تا او را بکشد، ولی همین که دید او نماز می خواند، اکراه کرد که او را بکشد. پس برگشت. پیامبر فرمود: عمر تو برو و او را بکش. عمر هم رفت و او را در همان حال دید و برگشت.
ص: 578
وَ اخْتَصَمُوا، فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ: قَرِّبُوا یَکْتُبْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ کِتَاباً، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَ عُمَرُ.
، قال أئمّتنا فی هذا الحدیث:
النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم غیر معصوم من الأمراض، ما (1) یکون من عوارضها من شدّة وجع و غشی .. و نحوه ممّا یطرأ علی جسمه، معصوم أن یکون منه من القول أثناء ذلک ما یطعن فی معجزته، و یؤدّی إلی فساد فی شریعته من هذیان و اختلال فی کلام، و علی هذا لا یصحّ ظاهر روایة من روی فی (2) الحدیث: هجرا (3) إذ معناه هذی، یقال: هجر هجرا إذا هذی، و أهجر هجرا إذا أفحش، و أهجر تعدیة هجر، و إنّما الأصحّ و الأولی: أ هجر! علی طریق الإنکار، علی من قال: لا یکتب، و هکذا روایتنا فیه فی صحیح البخاری من روایة جمیع الرواة، و (4) فی حدیث الزهری المتقدّم و فی حدیث محمد بن سلام، عن ابن عیینة (5) و قد تحمل علیه روایة من رواه هجر- علی حذف ألف الاستفهام- و التقدیر: أ هجرا، و أن (6) یحمل قول القائل هجرا و أهجر علی (7) دهشة من قائل ذلک و حیرة لعظم (8) ما شاهد من حال الرسول صلّی اللّه علیه [و آله] و شدّة وجعه، و هول (9) المقام الذی اختلف فیه علیه، و الأمر الذی همّ بالکتاب فیه حقّ لم یضبط هذا القائل لفظه، و أجری الهجر مجری شدّة الوجع، لا أنّه اعتقد أنّه یجوز علیه الهجر کما حملهم
ص: 539
حضرت فرمود: ای علی، برو و آن مرد را بکش. حضرت علی علیه السلام رفت، ولی او را ندید. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: این مرد و اصحابش قرآن می خوانند، ولی این قرآن خواندن ها از گلوی آنها تجاوز نمی کند (در قلب آنها اثر نمی گذارد) و از دین خروج می کنند، همان گونه که تیر از کمان خارج می شود و دیگر به آن باز نمی گردد، بنابراین آن ها را بکشید که بدترین مردمان هستند.
عسقلانی می گوید: و حدیث جابر که ابویعلی آن را نقل کرده و رجال او از افراد موثّق هستند، شاهدی بر این موضوع (مخالفت عمر با پیامبر) می باشد.
و ابن ابی الحدید(1)
در جزء دوم شرح خطبه امام علی علیه السلام در ترساندن نهروانیان روایت کرده است که در یکی از صحاح سته آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوبکر - در حالی که آن مرد (ذوالخویصره) از چشم او غایب شده بود - فرمود: نزد او برو و او را بکش. پس ابوبکر رفت و پس از مدتی برگشت و گفت: او را در حالی که نماز می خواند، یافتم. پس حضرت همانند آن را به علی علیه السلام فرمود: حضرت برگشت و عرض کرد: او را نیافتم.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر آن مرد کشته میشد، اولین و آخرین فتنه بود، ولی بدانید، به زودی از نسل این مرد قومی به وجود می آید که همانند خارج شدن تیر از کمان، از دین خدا خارج می شوند .... تا آخر حدیث.
و جزری در حدیث خوارج گفته است: از نسل این مرد قومی به وجود می آید که همانند خارج شدن تیر از کمان، از دین خدا خارج می شوند .... «الضِّئضیء»: اصل، گفته می شود:
ص: 579
الإشفاق علی حراسته، و اللّه تعالی یقول: وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (1) و نحو هذا، و أمّا علی روایة: أ هجرا فقد (2) یکون هذا راجعا إلی المختلفین عنده صلّی اللّه علیه و آله و مخاطبة لهم من بعضهم، أی جئتم باختلافکم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بین یدیه هجرا و منکرا من القول، و الهجر- بضم الهاء-: الفحش فی المنطق.
و قد اختلف العلماء فی معنی هذا الحدیث، و کیف اختلفوا بعد أمره لهم (3) أن یأتوه بالکتاب، فقال بعضهم: أوامر النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] یفهم إیجابها من ندبها و ندبها من إباحتها بقرائن، فلعلّه قد ظهر من قرائن قوله صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم لبعضهم ما فهموا أنّه لم یکن منه عزمة بل ردّه إلی اختیارهم، و بعضهم لم یفهم ذلک. فقال: استفهموه؟ فلمّا اختلفوا کفّ عنه إذ لم یکن عزمة، و لمّا رأوه من صواب رأی عمر، ثم هؤلاء قالوا: و یکون امتناع عمر إمّا إشفاقا علی النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم من تکلّفه (4) فی تلک الحال إملاء الکتاب، و أن تدخل علیه مشقّة من ذلک کما قال: إنّ (5) النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم: اشتدّ به الوجع.
و قیل: خشی عمر أن یکتب أمورا یعجزون عنها فیحصلون فی الحرج و (6) العصیان (7) بالمخالفة، و رأی أنّ الأوفق بالأمّة فی تلک الأمور سعة الاجتهاد و حکم النظر، و طلب الثواب (8)، فیکون المخطئ و المصیب مأجورا. و قد علم عمر تقرّر
ص: 540
«ضئضیء صدق و ضؤضوء صدق» و یکی از اهل سخن گفته است: ضئضیء بر وزن قندیل است. و منظور پیامبر این است که قومی از نسل او خارج خواهند شد و یکی از اهل سخن، این کلمه را با صاد بدون نقطه و به همان معنا روایت کرده است.(1)
«یمرُقون من الدین»: از دین خارج شده و آن را منحرف می کنند و از آن تجاوز و تعدی می کنند، همان گونه که تیر از هدف عبور کرده و از آن خارج می شود. و به زودی اخباری به صورت مشروح دراین باره و در باب کفر خوارج خواهد آمد.
و بیاضی در «الصراط المستقیم» گفته است: موصلی در مسند خود، و ابو نعیم در حلیه خود و ابن عبد ربه در العقد الفرید و ابو حاتم در زینت اش و شیرازی در تفسیرش که از دوازده تفسیر استخراج شده است، ذکر کرده است که صحابه مردی را به زیادی عبادتش، ستایش و مدح می کردند، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله شمشیرش را به ابوبکر داد و دستور داد تا او را بکشد. ابوبکر بر آن مرد وارد شد و دید که نماز می خواند، پس برگشت. سپس پیامبر شمشیر خود را به عمر داد و او را مأمور کشتناش قرار داد، عمر هم وارد شد و بدون این که او را بکشد، برگشت. پس از آن، حضرت شمشیر را به علی علیه السلام داد، علی رفت و او را نیافت. رسول خدا فرمود: اگر آن مرد کشته میشد، هرگز بین امتم اختلاف نمی افتاد. (و در روایتی دیگر آمده است: اولین و آخرین فتنه بود.)
بازگشت ابوبکر بدون این که آن مرد را بکشد، به این دلیل که او نماز می خواند، شکی در این نیست که آن مخالفت آشکار با رسول خدا است و دستور قتل او بعد از آن بود که ابوبکر آن را به نمازگزاری و خشوع وصف کرد، پس نماز خواندن او، شبهه توهم داشتن بر قتل او نبود، بلکه زشت جلوه دادن آشکار دستور رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مبنی بر کشتن او و تکذیب کردن ضرورت کشتن او است و زشت تر از آن، بازگشتن عمربن خطاب با همان عذر قبلی است که بطلان آن برای بار دوم آشکار شد و ابوبکر بعد از بازگشت خود عذر و بهانه آورد، و با این مخالفت، در گناهان خوارجی که از نسل این مرد به وجود آمدند، تا
ص: 580
الشرع و تأسّس (1) الملّة، و أنّ اللّه تعالی قال: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ (2)،
و قوله صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم: أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی.
و قول عمر:
حسبنا کتاب اللّه، ردّ علی من نازعه لا علی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
و قد قیل: إنّ عمر قد خشی تطرّق المنافقین و من فی قلبه مرض و (3) لمّا کتب فی ذلک الکتاب فی الخلوة و أن یتقوّلوا فی ذلک الأقاویل، کادّعاء الرافضة الوصیّة و غیر ذلک.
و قیل: إنّه کان من النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم علی طریق المشورة و الاختبار، هل یتّفقون علی ذلک أم یختلفون؟ فلمّا اختلفوا ترکه.
و قالت طائفة أخری: إنّ معنی الحدیث أنّ النبی صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم کان مجیبا فی هذا الکتاب لما طلب منه لا أنّه ابتداء بالأمر به (4) بل اقتضاه منه بعض أصحابه فأجاب رغبتهم و کره ذلک غیرهم للعلل التی ذکرناها، و استدلّ فی مثل هذه القصّة بقول العباس لعلیّ (علیه السلام) : انطلق بنا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فإن کان الأمر فینا علمناه، و کراهة علیّ (علیه السلام) هذا، و قوله: و اللّه لا أفعل (5)
و استدلّ بقوله (صلی الله علیه و آله) : دَعُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ ..
أی الذی أنا فیه خیر من إرسال الأمر و ترککم کتاب اللّه و أن تدعونی من الذی طلبتم (6)، و ذکر أنّ الذی طلب کتابة أمر الخلافة بعده و تعیین ذلک. انتهی کلامه.
و یرد علی ما ذکره أولا، و ما نقله عن القوم ثانیا وجوه من الإیراد:
فأمّا ما اختاره فی تفسیر الهجر و توجیهه فهو هجر تبع فیه إمامه، فإنّ ما رواه
ص: 541
روز قیامت دست خواهند داشت.
و هرکس به خوبی در اخباری که ذکر شد بنگرد، می داند که مخالفت عمر با رسول خدا و رفتار ظالمانه او و خلع حجاب حیا، مختص به آن چه در بیماری پیامبر گذشت و همچنین ممانعت از وصیت، تنها بدعت از او نبوده، بلکه این کار عادت دیرینه او بوده است. و رسول خدا از او و دیگر منافقان و غیر از آنها، به دلیل بیم بر دین اسلام، و برای اینکه از پیامبر جدا نشوند، می گذشت و اگر با آن ها با همان تندخویی آنها برخورد می کرد، و با آن ها به بدی عمل آنها رفتار می کرد، پراکنده می شدند.
ص: 581
البخاری فی باب العلم صریح فی أنّ عمر نسب إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه قد غلبه الوجع، و لا یلزمنا إجابته فی إحضار الکتاب، و ظاهر أنّ قائل: ما له أ هجر؟ استفهموه، هو قائل: قد غلبه الوجع، و إنّ مفاد العبارتین واحد، و معلوم من سیاق مجموع الأخبار أنّ اللغط و الاختلاف لم یحصلا إلّا من قول عمر، و أنّ ترک النبیّ صلّی اللّه علیه و آله الکتابة لم یکن إلّا من جهته، و أنّه آذاه و أغاظه.
و أمّا الاعتذار بأنّه صدر منه هذا الکلام من الدهشة فهو باطل، لأنّه لو کان کذلک لکان یلزمه أن یتدارک ذلک بما یظهر للناس أنّه لا یستخفّ بشأنه صلّی اللّه علیه و آله.
و أیضا لو کان فی هذه الدرجة من المحبّة له صلّی اللّه علیه و آله بحیث یضطرب بسماع ما هو مظنّة وفاته صلّی اللّه علیه و آله إلی حدّ یختلّ نظام کلامه لکان تلک الحالة أشدّ بعد تحقّق الوفاة، و لو کان کذلک لم یبادر إلی السقیفة قبل تجهیزه صلّی اللّه علیه و آله و غسله و دفنه، و لو سلّم ذلک فهو لا ینفعه، لأنّ مناط الطعن مخالفة أمر الرسول صلّی اللّه علیه و آله و ممانعته فیما یوجب صلاح عامّة المسلمین إلی یوم القیامة، و السهو فی خصوص عبارة لا ینفع فی ذلک.
و أمّا ما نقله عن القوم فی ذلک فالاعتراض علیه من وجوه:
الأول: أنّ ما ذکره أولا- من أنّ فهم البعض أنّ أمره صلّی اللّه علیه و آله بإحضار ما طلب کان مردودا إلی اختیارهم- ظاهر الفساد، فإنّ الأمر مع أنّه ظاهر فی الوجوب- کما حرّر فی محله- قد اقترن به فی المقام ما یمنع من أن یراد به الندب أو الإباحة، فإنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علّل الکتاب بأن: لا یضلّوا بعده، و ظاهر أنّ الأمر الذی یکون فی ترکه ضلال الأمّة لا یکون مباحا و لا مندوبا، و لیس مناط الوجوب إلّا قوّة المصلحة و شدّة المفسدة، و قد علّل من منع الإحضار بأنّه صلّی اللّه علیه و آله یهجر، کما صرّحت به الروایة الثانیة المتقدّمة، أو أنّه قد غلبه الوجع، و ظاهر أنّ هذا الکلام لا ارتباط له بفهم الإباحة أو الندب.
و یؤیّده قول ابن عباس- مع اعتراف الجمهور له بجودة الفهم و إصابة النظر-
ص: 542
و از تفاسیر و صحاح سنه آنها آشکار شد که عمر جزو کسانی است که خداوند متعال با این فرموده خود آن ها را قصد کرده است. «وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ»،(1){و اگر تندخو و سختدل بودی، قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند.} بنابراین او از جمله کسانی بود که خداوند می فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ»،(2)
{و از میان مردم کسی است که خدا را فقط بر یک حال [و بدون عمل] می پرستد، پس اگر خیری به او برسد بدان اطمینان یابد و چون بلایی بدو رسد روی برتابد. در دنیا و آخرت زیان دیده است، این است همان زیان آشکار.} و همچنین از آن چه گذشت فهمیده شد که صحابه پیامبر - جز پاکدلان آنها - آنطور که باید، مقام و منزلت ایشان را نشناختند. به همین دلیل گروهی به گفته عمر و گروهی به فرموده پیامبر متمایل شدند، و آن دو را مساوی و برابر قرار دادند و او را همچون یکی از مجتهدان و کسانی قرار دادند که هر چه بخواهند به آن قائل می شوند و مخالفت او در آن چه به آن حکم شده و انکار سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را جایز می دانند.
طعن دوم:
جا ماندن از سپاه اسامه. هیچ اختلافی نسبت به این که عمر جزو سپاهیان اسامه بود و رسول خدا هر که را از آن سپاه تخلّف کرد لعن می کرد و در مطاعن ابوبکر دراین باره به قدر کافی سخن گفتیم. و دیگر نیازی به تکرار جواب های باطل آن ها برعدم حضور او در سپاه که پیشتر ذکر آنها گذشت، در اینجا نیست و این طعن بر عمر آشکارتر است.
طعن سوم:
و آن که او در نادانی به حدی رسیده بود که نمی دانست هر انسانی مرگ را خواهد چشید و این که نمی دانست رسول خدا هم از این دنیا خواهد رفت و این که وی اسوه پیامبران دراین باره است. پس عمر گفت: به خدا قسم
ص: 582
أنّ الرزیّة کلّ الرزیّة ما حال بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بین الکتابة، و هل یسمّی فوت أمر مباح أو مندوب رزیّة کلّ الرزیّة، و یبکی علیه حتّی یبلّ الدمع الحصی.
و لا ینکر من له أدنی ألفة بکلام العرب أنّهم یکتفون فی فهم المعانی المجازیة و نفی الحقائق بقرائن أخفی من هذا، فکیف بالمعنی الحقیقی إذا اقترن بمثل تلک القرینة؟ علی أنّ اشتغال الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی حال المرض و شدّة الوجع، و دنوّ الرحیل، و فراق الأمّة التی بعثه اللّه تعالی بشیرا و نذیرا لهم بکتابة ما کان نسبة الخیر و الشرّ إلیه علی حدّ سواء، حتّی یکون ردّه و قبوله مفوّضا إلیهم و مرجوعا إلی اختیارهم، ممّا لا یقول به إلّا من بلغ الغایة فی السفه و النوک (1)، فبقی أن یکون من الأمور المستحسنة، و إن کان علی وجه الندب فظاهر أنّ ردّ ما استحسنه له الرسول صلّی اللّه علیه و آله و حکم به و لو علی وجه الندب و ظنّ أنّ الصواب فی خلافه، و عدّه من الهذیان تقبیح قبیح لرأی من لا ینطق عن الهوی، و تجهیل و تضلیل لمن لا یضلّ و لا یغوی، و لیس کلامه إلّا وحیا یوحی، و هو فی معنی الردّ علی اللّه سبحانه، و علی حدّ الشرک باللّه.
و لعلّ المجوّزین للاجتهاد فی مقابلة النصّ- و لو علی وجه الاستحباب- لا یقولون بجواز الردّ علیه علی هذا الوجه المشتمل علی إساءة الأدب و تسفیه الرأی.
فإن قیل: إذا کان أمره صلّی اللّه علیه و آله بإحضار ما طلب علی وجه الإیجاب و الإلزام للخوف فی ترک الکتابة من ترتّب مفسدة عظیمة- هی ضلال الأمّة- فکیف ترکها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لم یصرّ علی المطلب؟ و هل هذا إلّا تقصیر فی هدایة الأمّة و اللطف بهم؟.
قلنا: لعلّه صلّی اللّه علیه و آله لمّا رأی من حال الحاضرین أمارة العصیان، و شاهد منهم إثارة الفتنة و تهییج الشرّ خاف من أن یکون فی الوصیة و تأکید
ص: 543
او نمرده است تا این که دست ها و پاهای مردانی را قطع کند. (میگفت: هر کس بگوید محمد صلَّی الله علیه و آله مرده است، او را خواهم کشت.)
ابو بکر به او گفت: مگر این فرموده خداوند عزّ و جلّ را نشنیدی: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»،(1){ قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد.} و این فرموده حق تعالی که درباره پیامبر می فرماید: «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ»،(2)
{و محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید؟}.
عمر می گوید: چون این را از ابوبکر شنیدم، به وفات او یقین کردم و بر زمین افتادم و دانستم که او مرده است.
مؤلف: این مطلب را، آن چه ابن اثیر در «النهایه»(3) ذکر نموده است، تأیید می کنم که گفته است: «أسن الماءُ یأسنُ فهو آسِن»: هرگاه بوی آب تغییر کند. و از جمله آن، حدیث عباس در وفات پیامبر که به عمر گفت: ما را با صاحب مان تنها بگذار، چرا که او همانند دیگر مردمان مرده است (یعنی تغییر کرده است.) و آن بدین خاطر بود که عمر گفته بود رسول خدا نمرده است، ولی همانند موسی بیهوش شده است. و آنها را از دفن پیامبر منع کرد.
و قاضی القضات(4)
در پاسخ این طعن، گفته است که از عمر روایت شده است که گفت:
ص: 583
التنصیص علی من عیّنه للإمامة و جعله أولی بالناس من أنفسهم تعجیل للفتنة بین المسلمین و تفریق کلمتهم، فیتسلّط بذلک الکفّار و أهل الردّة علیهم، و ینهدم أساس الإسلام، و ینقلع دعائم الدین، و ذلک لأنّ الراغبین فی الإمامة و الطامعین فی الملک و الخلافة قد علموا من مرضه صلّی اللّه علیه و آله و إخباره تصریحا و تلویحا فی غیر موقف بأنّه قد دنی أجله و لا یبرأ من مرضه، فوطّنوا أنفسهم لإلقاء الشبهة بین المسلمین لو کتب الکتاب و أکّد الوصیة، بأنّه کان علی وجه الهجر و الهذیان، فیصدّقهم الذین فی قلوبهم مرض، و یکذّبهم المؤمنون (1) بأنّ کلامه لیس إلّا وحیا یوحی، فیقوم فیهم المحاربة و القتال و ینتهی الحال إلی استیصال أهل الإیمان و ظهور أهل الشرک و الطغیان، فاکتفی صلّی اللّه علیه و آله بنصّه یوم الغدیر و غیره، و قد بلّغ الحکم و أدّی رسالة ربّه کما أمره بقوله: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ (2) فلم یکن فی ترک الکتابة تقصیر فی التبلیغ و الرسالة، و إنّما منعت الطائفة من الأمّة لشقاوتهم ذلک الفعل، و سدّوا باب الرحمة، فضلّوا عن سواء الصراط و أضلّوا کثیرا: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (3) الثانی: أنّ ما یظهر کلامه- من أنّ استفهامهم کان لاستعلام أنّ الأمر علی وجه العزم، أو ردّ الأمر إلی اختیارهم- مردود، بأنّ قولهم ما شأنه: أ هجر؟
استفهموه؟ لا یفهم منه من له أدنی فطانة، إلّا أنّ هذا الاستفهام عبارة عن استعلام أنّ کلامه ذلک کان من الهجر و کلام المرضی و الهذیان، أو هو کلام صحیح، لا أنّ أمره کان علی وجه العزم أو الردّ إلی الاختیار، و هو واضح.
و أمّا ما علّل به الکفّ من صواب رأی عمر، ففیه أنّه لیس فی الکلام ما یدلّ علی تصویب رأی عمر،
فإنّ قوله صلّی اللّه علیه و آله فی الروایة الثالثة من
ص: 544
چگونه او می میرد و حال آن که خداوند فرموده است: « لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»،(1){تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند.}و باز فرمود: «وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا»،(2){و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند.} به همین خاطر عمر وفات پیامبر را انکار کرد؛ زیرا او آیه را بر این حمل کرد که خداوند از آن به هنگام حیات پیامبر خبر داده است، تا این که ابوبکر به او گفت: خداوند به آن وعده داده و به زودی به آن عمل خواهد کرد و آیات را بر او تلاوت کرد. در این هنگام به وفات او یقین حاصل کرد، و عمر گمان کرد که وفات پیامبر از آن وقت دیرتر است نه این که او از دفن پیامبر ممانعت کرده باشد.
سپس می گوید: اگر گفته شود، پس چرا عمر به هنگام شنیدن آن آیه به ابوبکر گفت: گویی من این آیه را نشنیدم ... و خودش را به این وصف کرد که به وفات پیامبر یقین حاصل کرده است؟! در پاسخ می گوییم: وقتی که هدف و مقصود در گمان او، آن چیزی است که ابوبکر شبهه در آن را رفع می کند، جایز است که او یقین حاصل کند.
سپس قاضی از خودش درباره علت یقین عمر در چنین چیزی که تنها با مشاهده آن را می داند پرسیده(3)
و جواب داده است که قرینه حال، به هنگام شنیدن آن خبر، یقین را برای او به ارمغان آورده است و اگر تنها در آن مورد، خبر ابوبکر و سرزنش او به خاطر آن نبود، حال آن که مردم جمع شده بودند، این یقین حاصل نمی شد.
و این گفته عمر: «گویی که من این آیه را نشنیدم و نخواندهام ....» نشان می دهد که
ص: 584
روایات البخاری: قُومُوا عَنِّی وَ لَا یَنْبَغِی عِنْدِی التَّنَازُعُ ..صریح فی الغیظ و التأذّی بتلک المخالفة،و هل یجوّز عاقل أن ینطق بمثل هذا الکلام فی مقام تصویب الرأی من وصفه اللّه سبحانه بالخلق العظیم،و بعثه رحمة للعالمین؟! و کیف لم یأمر صلّی اللّه علیه و آله من کان یؤذیه بطول الجلوس فی بیته بالقیام و الخروج و یستحی من إظهار ذلک،حتّی نزل قوله: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ اَلنَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَی طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَ لَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لاَ مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی اَلنَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لاَ یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ (1)،فکیف استحیا من الأمر بقیام من کان یؤذیه و أمر به من اهتدی إلی الصواب فی مثل ذلک الأمر الذی یعمّ نفعه الأمّة طرّا و یعظم بلواه،و مع قطع النظر عن ذلک فسقم هذا الرأی ممّا لا ریب فیه،فإنّ قوله:حسبنا کتاب اللّه یدلّ علی أنّه لا خوف علی الأمّة من الضلال بعد کتاب اللّه فی حکم من الأحکام،و إلاّ لم یصحّ الاستناد إلیه فی منع کتابة ما أراده النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و لم یصرّح بتعیینه،و الآیات التی یستنبط منها الأحکام-کما ذکروا-خمسمائة آیة أو قریب منها،و ظاهر أنّها لیست فی الظاهر مدرکا لکثیر من الأحکام،و لیس دلالتها علی وجه یقدر علی استنباط الحکم منها کلّ أحد،و لا یقع فی فهمه اختلاف بین الناس حتّی ینسدّ باب الضلال،و من راجع کلام المفسّرین أدنی مراجعة علم أنّه لیس آیة إلاّ و قد اختلفوا فی فهمها و استخراج الأحکام منها علی أقوال متضادّة و وجوه مختلفة،و الکتاب الکریم مشتمل علی ناسخ و منسوخ،و محکم و متشابه،و ظاهر و مؤوّل،و عامّ و خاصّ، و مطلق و مقیّد و غیر ذلک ممّا لا یصیب فی فهمه إلاّ اَلرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ المعصومون من الزیغ و الضلال،و من ذلک یعلم أنّه لم یکن غرضه صلّی اللّه علیه و آله إلاّ تعیین الأوصیاء إلی یوم القیامة ،لأنّه إذا کان کتاب اللّه عزّ و جلّ بطوله
ص: 545
استدلال به آن آیه، از ذهن عمر دور بود و نه این که واقعاً آن آیه را نشنیده و نخوانده باشد. و اینگونه نیست که کسی که برخی از احکام کتاب خدا را فراموش کرده، علم به قرآن ندارد؛ برای این که اگر این گفته صحیح بود، باید کسی قرآن را حفظ کند که تمام احکام آن را بداند. و فخر رازی در «نهایه العقول» و صاحب المقاصد به همین شکل پاسخ داده اند.
و سید مرتضی - رضی الله عنه - در «الشافی»(1)
در پاسخ قاضی می گوید: مخالفت عمر در وفات پیامبر، به گونهای که به صورت انکار وفات وی باشد، به هر حال پوشیده نیست، و اعتقاد به این که مرگ بر پیامبر جایز نبوده یا منکر وفات وی در آن لحظه بشود، به این دلیل که پیامبر خدا صلَّی الله علیه و آله دین خود را بر تمام دین ها فائق نکرده است و شبیه آن، این گفته صاحب المغنی: «آن شبهه ای در تأخیر وفات او از آن حالت بود». اگر وجه اول باشد، (جایز نبودن مرگ پیامبر) خود آن از جمله اموری است که عقلاء در آن اختلافی ندارند. و هیچ عاقلی، در علم به جواز مردن همه بشر شک نمی کند و علم به این که پیامبر صلَّی الله علیه و آله همانگونه که پیشینیان قبل از او مردهاند،
ص: 585
و تفصیله لم یرفع الاختلاف بین الأمّة، فکیف یتصوّر فی مثل هذا الوقت منه صلّی اللّه علیه و آله إملاء کتاب یشتمل علی أسطر قلائل یرفع الاختلاف فی جمیع الأمور عن الأمّة، إلّا بأن یعیّن فی کلّ عصر من یرجعون إلیه عند الاختلاف، و یرشدهم إلی جمیع مصالح الدین (1) و الدنیا، و یفسّر القرآن المجید لهم بحیث لا یقع منهم اختلاف فیه؟!.
و ینطق بما ذکرنا
قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: أَنَا کَلَامُ اللَّهِ النَّاطِقُ وَ هَذَا کَلَامُ اللَّهِ الصَّامِتُ (2).
و قد قیل: إنّ قوله هذا کقول المریض: لا حاجة لنا إلی الطبیب لوجود کتب الطبّ بین أظهرنا، و ظاهر أنّها أشمل للفروع الطبیّة من الکتاب الکریم لتفاصیل الأحکام الشرعیّة، فاتّضح أنّ المنع عن کتابة ما یمنع عن الضلال عین الضلال و الإضلال، و کثرة الخلاف بین الأمّة و تشتّت طرقه- مع وجود کتاب اللّه بینهم دلیل قاطع علی ما ذکرنا.
الثالث: أنّ ما ذکره- من أنّ عمر أشفق علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله من تحمّل مشقّة الکتابة مع شدّة الوجع- فاسد، فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم تجر عادته فی أیّام صحّته بأن یکتب الکتاب بیده، و إنّما کان یملی علی الکاتب ما یرید، إمّا لکونه أمیّا لا یقرأ و لا یکتب، أو لغیر ذلک، و لم یکن ذلک مستورا علی عمر، فکیف أشفق علیه من الکتابة؟!.
و أمّا الإملاء، فمن أین علم أنّه لا یمکن للرسول صلّی اللّه علیه و آله التعبیر عمّا یرید بلفظ مختصر و عبارة وجیزة لم یکن فی إلقائها إلی الکاتب مشقّة لا یقدر علی تحمّلها، علی أنّه تحمّله صلّی اللّه علیه و آله للمشاقّ فی هدایة الأمّة لم
ص: 546
از دنیا خواهد رفت، از منظر دین حضرت، ضروری است. و در مواقعی مثل این، نیازی به آیاتی نیست که ابوبکر آن ها را از فرموده خداوند متعال: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»،(1)
{قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد.} و مانند آن را تلاوت کرد.
و اگر مخالفت عمر بر وجه دوم بود، اول این که این مخالفت او، شایسته این فرموده خداوند متعال: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ» که ابوبکر به آن احتجاج کرد، نبود؛ برای این که او در این وجه، جواز وفات پیامبر را انکار نکرده است؛ بلکه با تقدم وفات پیامبر مخالفت کرده است و اگرچه باید می گفت: چه حجت و دلیلی در این آیات بر کسی که مردن پیامبر در آینده را جایز دانسته ولی الان آن را انکار کرده است، وجود دارد.
و بعد ... چگونه این شبهه دور از ذهن، از میان سایر مردم، فقط بر عمر داخل شده است؟ و از کجا عمر دانسته است که پیامبر وفات نخواهد کرد تا دست ها و پاهای مردمانی را قطع کند! و چگونه معنای این فرموده خداوند بلند مرتبه: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»،(2)
{تا آن را بر هرچه دین است فائق گرداند.} را و این فرموده خداوند: «وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا»،(3)
{و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند.} را بر آن حمل کرده است، که این امر (فائق آمدن دین) در آینده و پس از وفات پیامبر رخ نخواهد داد؟ و چگونه این فکر فقط به ذهن عمر رسیده است؟ واضح است که ضعف این شبهه از ضعف این فکر و کم اندیشی و بی بصیرتی ناشی شده است. و عمر با این که می بیند مسلمانان به وفات و مرگ پیامبر اعتقاد دارند و به خاطر فقدان رسول خدا، غرق در حزن و ماتم هستند،
چگونه به وفات حضرت یقین نکرده است و چرا با این یقین، آن تاویل دور از ذهن را دفع نکرده که نیازی به کسی که او را آگاه کند، نباشد. و حال آن که اگر این شبهه وجود داشت، عمر باید به هنگام بیماری رسول خدا می گفت: این جزع و بیتابی برای چیست؟ حال آنکه خداوند شما را از مرگ او بدین گونه و به این سبب، ایمن کرده است، درحالی که شاهد جزع و بی تابی اهل خانه و اصحاب پیامبر و ترسشان از وفات پیامبر بود، تا این که اسامة بن زید درحالی که از تاخیرش در
ص: 586
تکن هذه الکتابة مبدأه، فکیف لم یشفق عمر فی شی ء من المواضع إلّا فیما فهم فیه أنّ المراد تأکید النصّ فی أمیر المؤمنین علیه السلام- کما سیجی ء تصریحه بذلک إن شاء اللّه-؟!. و لا ریب فی (1) أنّه صلّی اللّه علیه و آله کان أشفق علی نفسه و أعلم بحاله من عمر بن الخطاب.
و بالجملة، برودة مثل هذا الاعتذار ممّا لا یرتاب فیه ذو فطنة.
و أمّا اشتداد الوجع، فإنّما استند إلیه عمر لإثبات کلامه (2) أنّ کلامه صلّی اللّه علیه و آله لیس ممّا یجب (3) الإصغاء إلیه، لکونه ناشئا من اختلال العقل لغلبة الوجع و شدّة المرض کما یظهر من قولهم فی الروایات السابقة ما شأنه؟ هجر؟ أو إنّه لیهجر! لا لما زعمه هذا القائل، و هو واضح.
الرابع: أنّ ما ذکره من الاعتلال- بأنّ عمر رأی أنّ (4) الأوفق بالأمّة ترک البیان لیکون المخطئ أیضا مأجورا، و أنّه خاف من أن یکتب أمورا یعجزون عنها فیحصلون فی الحرج و العصیان بالمخالفة- یرد علیه، أنّه لو صحّ الأول لجاز للناس منع الرسول صلّی اللّه علیه و آله عن تبلیغ الأحکام، و کان الأخری (5) أن لا یبعث اللّه الرسل إلی الخلق و یکلّفهم المشاقّ و احتمال الأذی فی تبلیغ الأحکام، و یترک الناس حتّی یجتهدوا و یصیبوا الأجر، مصیبین أو مخطئین، و لا یری المصلحة (6) فی خلاف ما حکم الرسول صلّی اللّه علیه و آله بأنّ فی ترکه خوف الضلال علی الأمّة إلّا من خرج عن ربقة الإیمان، و قد قال تعالی: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا
ص: 547
خروج سپاه که رسول خدا پیوسته امر به تجهیز و آماده کردن آن مینمود، عذرخواهی می کرد، بگوید: نخواستم حال شما را از سواران جویا شوم .... و این، از احکام کتاب خدا که کسی که آن احکام را نمی داند بنابرگمان صاحب المغنی معذور است، نیست. سخن مرتضی - قدس الله سحره - به پایان رسید.
مؤلف: و شگفت تر و عجیب تر از سخن عمر، سخن کسی است که در پی توجیه سخن عمر است. کدامین امر، از انکار مانند این امر توسط کسی چون عمر، زشت تر است؟ با این که از بیماری پیامبر صلَّی الله علیه و آله از همان لحظه اول تا هنگام شدت بیماری، آگاه بود و می دانست که نهایت وضعیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله به کجا ختم می شود و دختر او (عمر) همسر پیامبر، از پرستاران حضرت بود. درحالی که از سپاه اسامه بعد از دستور پیامبر مبنی بر خروج از مدینه، به همراه دیگر سپاهیان، از ترس این که مبادا پیامبر از دنیا برود و امر خلافت و امامت به کسی که به آن خوشحال می گردد منتقل شود، تخلف کرده و بازگشته است.
و این در صورتی بود که پیامبر در مجالس متعددی، مردم را از نزدیک شدن اجل و وفاتش با خبر کرده بود و به انصار وصیت نموده و به مردم دستور داده بود که به حقوق خود عمل کنند، همان گونه که عادت هر انسانی است که به هنگام نزدیک شدن وفاتش انجام دهد، که به صورت مفصل در صحیح بخاری (1)
و صحیح مسلم(2)
و صحیح ترمذی(3)
و کتاب جامع الاصول(4)
و کامل ابن اثیر(5)
و دیگر کتابهای شرح حال و اخبار(6)
ص: 587
تَسْلِیماً (1)، و قال سبحانه: وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً (2).
و أمّا الخوف من أن یکتب أمرا یعجز الناس عنه، فلو أرید به الخوف من أن یکلّفهم فوق الطاقة فقد بان له و لغیره- بدلالة العقل، و قوله تعالی: لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها (3) و بغیره من الأدلّة النقلیّة- أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لا یکلّف أمّته إلّا دون طاقتهم، و لو أرید الخوف من تکلیفهم بما فیه مشقّة فلم لم یمنع عمر و غیره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن فرض الحجّ و الجهاد و النهی عن (4) وطء امرأة جمیلة تأبی عن النکاح أو کان لها بعل مع شدّة العزوبة و میل النفس، و ظاهر أنّ کثیرا من الناس یعصون اللّه فی الأوامر الشاقّة و یخالفون الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
و أمّا المشقّة البالغة التی تعدّ فی العرف حرجا و ضیقا- و إن کان دون الطاقة فقد نفاه اللّه تعالی بقوله: یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ (5)، و
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بُعِثْتُ إِلَیْکُمْ بِالْحَنَفِیَّةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ الْبَیْضَاءِ (6).
و کیف فهم من
قوله: أکتب لکم کتابا لن تضلّوا بعدی.
إنّه أراد أن یکتب لهم ما یعجزون عن القیام به، و أیّ ارتباط لهذا الاعتذار بقوله: إنّه قد غلبه الوجع، أو إنّه لیهجر.
و بالجملة، لم یکن عمر بن الخطاب و لا غیره أعلم بشأن الأمّة و ما یصلحهم
ص: 548
نقل شده است .
و مسلم(1)
در صحیح خود از زید بن ارقم روایت کرده است که وی گفت: روزی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در میان ما برخاست و در کنار برکه ای به نام خمّ، واقع در بین مکه و مدینه خطبه خواند. حضرت حمد و ثنای الهی را بجا آورد و پند و اندرز فرمود، سپس این چنین ادامه دادند: اما بعد .... ای مردم! بدانید که من بشری همانند شما هستم. نزدیک است که فرستاده پروردگارم (عزرائیل) نزد من بیاید و من دعوت او را اجابت کنم و من نزد شما دو چیز گرانبها به امانت می گذارم: اولی کتاب خداست که در آن نور و هدایت وجود دارد، پس کتاب خدا را در برگرفته و به آن چنگ بزنید .... بنابراین پیامبر مردم را به کتاب خدا سفارش نمود و تشویق کرد، سپس فرمود: و دومی اهل بیتم است. شما را در مورد دومی به خدا متذکر می شوم.
و متواتر به دو طریق شیعه و سنی، این فرموده پیامبر به علی علیه السلام روایت شده است: به زودی بعد از من با ناکثین، قاسطین و مارقین جنگ خواهی کرد. (2)
و در «جامع الاصول» روایت شده است که پیامبر فرمود: علی علیه السلام ولیّ مردم بعد از من است.(3)
ص: 588
ممّن تواتر علیه الوحی الإلهی و أیّده اللّه بروح القدس، و لا أشفق علیهم و أرأف بهم ممّن أرسله رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ الخامس: أنّ ما ذکره- من أنّ عمر علم تقرّر الشرع و الملّة بقوله تعالی:
الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ ... (1)، و
قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی ..
- یرد علیه: أنّه لو کان المراد بکمال الدین ما فهمه لزم غناء الناس عن الرسول صلّی اللّه علیه و آله و عدم احتیاجهم إلیه بعد نزول الآیة فی حکم من الأحکام، و أمّا
قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی.
فلیس فیه دلالة علی أنّه لم یبق أمر مهمّ للأمّة أصلا حتی تکون الکتابة التی أراد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لغوا عبثا، و یصحّ منعه عنها و قد کان المراد من الکتابة تأکید الأمر باتّباع الکتاب و العترة الطاهرة الحافظة له و العالمة بما فیه علی وجهه خوفا من ترک الأمّة الاعتصام بهما فیتورّطوا فی أودیة الهلاک، و یضلّوا کما فعل کثیر منهم وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ، و لو فرضنا أنّ مراده صلّی اللّه علیه و آله کان أمرا وراء ذلک، فلیس هذا الاعتذار إلّا التزاما للمفسدة و قولا بأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حاول أن یکتب عبثا لا فائدة فیه أصلا، و کان قوله: لا تضلّوا بعده .. هجرا من القول و هذیانا محضا، و لو کان الغناء بهذه الوصیة فلم لم یتمسّک عمر بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بالعترة المطهّرة و لا رآهم أهلا للخلافة و لا للمشورة فیها؟! فترک الرسول صلّی اللّه علیه و آله و العترة صلوات اللّه علیهم و سارع إلی السقیفة لعقد الخلافة لحلیفه و صدیقه؟ و لم لم یرتدع و لم یرجع عمّا فعل بعد ما رأی من سیّد العترة إنکاره لخلافة أبی بکر و عدم الانقیاد له؟! و قد مضی من صحاح أخبارهم ما یدلّ علی أنّه علیه السلام و سائر بنی هاشم لم یبایعوا ستة أشهر، و لم لم یقل فی مقام المنع عن إحضار ما طلبه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: حسبنا کتاب اللّه و عترة الرسول صلّی اللّه علیه و آله.
ص: 549
و (راویان اهل سنت) در احادیث ساخته شده و جعلی خود نقل کردهاند که پیامبر فرمود: به کسانی که بعد از من می آیند (یعنی ابوبکر و عمر) اقتداء کنید. (1)
این درحالی است که بسیاری از آن چه ذکرشان رفت، از جمله خطبه های رسول خدا، در انظار مردم بوده است و آیا عاقلی جایز می داند چیزی از این سخنان حضرت، با وجود شدت ملازمت و همراهی او با رسول خدا به گوش او نخورده باشد و هر کس در مثل این شک کند، آیا کسی که بویی از عقل برده، جایز می داند که نگهداری از گوسفندی را به عهده او بگذارد، چه برسد به این که امور همه مسلمانان و خلافت بر آنها را بر عهده او بگذارد و در همه احکام دین به او مراجعه شود.
و اما دفاع و عذر خواهی ابن ابی الحدید(2) به این طریق که عمر بنا بر وجه اعتقاد، منکر وفات او نبوده بلکه بنا بر مصلحت و به دلیل ترس از وقوع فتنه، قبل از آمدن ابوبکر بوده است و چون ابوبکر آمد آرام گرفت و از کلام خود منصرف شد؛ زیرا با حضور او از پیشامد ناگوار و فسادی که تجدید گردد، احساس امنیت کرد. در رد سخن او گفته می شود:
اولاً: آن انکار او موجب شبهه انداختن در دلهای مردم بود تا ابوبکر حاضر شود. دراین صورت باید عمر هنگام حضور ابوبکر از دعوی خود منصرف می شد. و ابن اثیر در الکامل روایت کرده است که ابوبکر به عمر دستور داد ساکت شود، ولی عمر امتناع کرد و ابوبکر به مردم رو کرد و وقتی که سخن ابوبکر را شنیدند، نزد او آمدند و عمر را رها کردند.
ثانیاً: این که اگر مسئله همان طورکه ابن ابی الحدید ذکر کرد می بود، عمر بعد از حضور ابو
ص: 589
و لا یذهب علی ذی البصیرة أنّ ذکر العترة فی هذا المقام ممّا أجراه اللّه تعالی علی لسان هذا المعتذر تفظیعا لشأنه و إظهارا لضلال إمامه.
السادس: أنّ قوله، و قول عمر: حسبنا کتاب اللّه .. ردّ علی من نازعه لا علی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله .. کلام ظاهر الفساد، فإنّ الروایة التی رواها البخاری فی باب کتابة العلم صریحة فی أنّه ردّ علی قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و أنّ الاختلاف من (1) الحاضرین إنّما وقع بعد قوله ذلک، و کذلک روایته فی باب قول المریض: قوموا عنّی ..
و لو سلّمنا أنّه لم یواجه بکلامه ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بل أحد المنازعین فالروایة الأخیرة للبخاری تضمّنت أنّ أحد (2) الفرقتین المتخاصمتین کانوا یقولون: قرّبوا .. یکتب لکم کتابا لن تضلّوا بعده .. و الآخرون یقولون ما قال عمر، فلم یبق إلّا أن یکون کلامه ردّا علیه صلّی اللّه علیه و آله و إن واجه به المنازعین، و هو مثل الأول فی استلزام الإنکار و الکفر، و إن کانت المواجهة أبلغ فی سوء الأدب و ترک الحیاء.
السابع: أنّ ما ذکره- من أنّ عمر قد خشی تطرّق المنافقین و من فی قلبه مرض لمّا کتب ذلک الکتاب فی الخلوة و أن یتقوّلوا (3) فی ذلک الأقاویل کادّعاء الرفضة الوصیّة ..- یرد علیه:
أوّلا: أنّ کون الکتابة فی الخلوة کذب مخالف للمشهور، فإنّ المشهور اجتماع بنی هاشم و وجوه المهاجرین و الأنصار عند النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یومئذ، و یؤیّده قول ابن عباس فی الروایات السابقة: و فی البیت رجال فیهم عمر بن الخطاب .. و قوله: و کثر اللغط و أکثروا اللغو و الاختلاف ..
و ثانیا: أنّه لو کان عمر خائفا من ذلک لما قال: حسبنا کتاب اللّه .. و أنّ
ص: 550
بکر می بایست به یک بار انکار کردن اکتفا می کرد، حال آن که ابن ابی الحدید اعتراف کرده که عمر این انکار را بعد از حاضر شدن ابوبکر هم تکرار کرد.
ثالثاً:
این که ابن ابی الحدید گفته است: همه سیره نویسان روایت کرده اند که هنگامی که رسول خدا قبض روح شدند، ابوبکر در خانه خود در نسح بود. پس عمر برخاست و گفت: رسول خدا نمرده و نمی میرد تا این که دین خود را بر همه دینها نصرت دهد (پیروز گرداند) و به خدا قسم که بر می گردد، و دستان و پاهای کسانی را که به مردن او بهتان زده و دروغ گفتهاند، قطع خواهد کرد، و اگر بشنوم مردی بگوید: رسول خدا مرده است، گردنش را با این شمشیرم خواهم زد. پس ابوبکر آمد و چهره پیامبر را آشکار کرد و گفت: پدر و مادرم فدایتان باد! هم در حیات و هم در وفات خود نیکو گشتی، به خدا قسم خداوند هرگز دو مرگ را بر شما نمی چشاند و سپس از خانه خارج شد، درحالی که مردم گرد عمر بودند و عمر به آنها می گفت: او نمرده است، و سوگند می خورد. ابوبکر به او گفت: ای سوگند خورنده آرام گیر. هرکس محمد را می پرستید بداند که او مرده است، و هرکس خدا را عبادت می کرد بداند که خداوند زندهای است که نمی میرد. خداوند متعال می فرماید «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ»،(1){قطعا تو خواهی مرد و آنان [نیز] خواهند مرد}و نیز می فرماید: «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ»،(2)
{و محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست، آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید؟} عمر میگوید: به خدا قسم، هنگامی که این آیه را شنیدم، نتوانستم جلوی خود را بگیرم تا این که بر زمین افتادم و یقین پیدا کردم که رسول خدا مرده است.
ص: 590
النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد غلبه الوجع .. و (1) إنّه لیهجر .. و کان المناسب أن یعرض علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أنّه ینبغی إحضار طائفة ممّن یثق الناس بهم و تکون شهادتهم حجّة عند العامّة لیشهدوا الکتابة، و یقیموا الشهادة، دفعا لاختلاف الناس.
و ثالثا: أنّ غایة ما یلزم من تطرّق المنافقین أن یقع فیها الاختلاف فلا یعمل بعض الناس بها، و لیس ذلک بأبلغ فی الضرر من منع الکتابة حتّی لا یعمل بها أحد، و أمّا الخوف من وقوع الفتنة بین المسلمین فهو موجود فی صورة ترک الکتابة و الوصیة، بل هو أحری و أقرب بوقوع الفتنة و ثوران الشرور.
و رابعا: أنّه لو أراد بتطرّق المنافقین مجرّد قدحهم فی الوصیّة من دون أن یلحق الإسلام و المسلمین ضرر و تزلزل فلیس به بأس، و لا ینقطع به طعنهم (2) و قدحهم بها و لا بعدمها.
و لو أراد به لحوق الضرر .. ففساده ظاهر، کیف و لو کانت جهة الفساد فیها أغلب لما أرادها من هو أعلم بأمّته و أرأف بهم من کلّ رءوف علیم، و لما علّلها بعدم ضلالهم.
و أمّا الاجتهاد بخلاف قوله .. فقد تبیّن بطلانه فی محلّه و سیأتی، علی أنّ دفع هذا الضرر الذی توهّموه- بنسبة الهجر و الهذیان إلی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و تقبیح رأیه، و الردّ علیه بأنّ کتاب اللّه حسبنا- دفع للفاسد بمثله.
و خامسا: أنّ تشبیهه ادّعاء الرافضة بتطرّق المنافقین فی غایة الرکاکة و البرودة، فإنّ الظاهر منهم أنّه زعم أنّ ادّعاء الرافضة أعظم من الفساد من تطرّق المنافقین و تقوّلهم الأقاویل أو مثله، و ظاهر أنّ هذا الادّعاء إنّما لزم من منع الکتابة لا من کتابة ما أراده النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بزعمهم، و
قَدْ رَوَوْا عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهُ
ص: 551
و بخاری در صحیح(1)
خود، از عایشه نقل کرده است که رسول خدا از دنیا رفت، حال آن که ابوبکر در نسح بود. بخاری می گوید: اسماعیل گفت: یعنی در بالا دست مدینه (جایی که منازل بنی حرث خزرج آنجا بود). پس عمر برخاست، درحالی که می گفت: به خدا قسم که رسول خدا نمرده است. عایشه می گوید: عمر گفت: سوگند به خدا، فقط آن گفته ابوبکر در من تاثیر گذاشت. و به یقین خداوند او را مبعوث می کند و پیامبر دستان و پاهان مردانی را که مدعی وفات او هستند، قطع خواهد کرد. پس ابوبکر آمد و چهره رسول صلَّی الله علیه و آله را گشود، او را بوسید و گفت: پدر و مادرم فدایتان شود! در حیات و وفات خود نیکو گشته ای. سوگند به خدائی که جانم در دست اوست، خداوند هرگز دو مرگ را بر شما نمی چشاند. سپس از خانه خارج شد و گفت: ای کسی که قسم می خوری، آرام گیر و ساکت شو ... وقتی که ابوبکر سخن گفت، عمر نشست. پس ابوبکر حمد و ثنای الهی را به جای آورد و اینگونه گفت: هر کس که محمد را می پرستید (دوست می داشت) بداند ... تمام روایت .
و این گفته عمر در روایت عایشه: سوگند به خدا، فقط آن گفته ابوبکر در من تاثیر گذاشت ...، به صراحت گفته ابن ابی الحدید را نفی میکند؛ زیرا پیداست که نه تنها حکایت سخن عمر بعد از آن حادثه بوده و با قسم خوردن به آن تاکید میکرد، بلکه صاحب فراست و اندیشه در این شک نمیکند که این گفته عمر:«قسم به خدا، چون سخن ابوبکر را شنیدم نتوانستم خود را کنترل کنم تا اینکه بر زمین افتادم و یقین کردم که رسول خدا مرده است»، از جمله سخنانی است که عمر بعد از آن روز (وفات پیامبر) و بعد از حکایت ماجرا گفته است، و اگر این انکار او از روی مصلحت و نه از روی اعتقاد بود، آن، بعد از برگشتن ابوبکر بر مردم آشکار میگشت، یا بعد از آن روز و بعد از زوال ترس (از وقوع فتنه) بود، حال آن که نه تنها کسی از راویان اخبار آن را نقل نکرده، بلکه آن چه را که خلاف آن را نشان می دهد، روایت کرده اند.
و شیخ مفید - قدّس اللّه روحه - در«المجالس»(2) گفته است: محمد بن اسحاق،
ص: 591
قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- فِی مَرَضِهِ-: ادْعِی لِی أَبَاکِ وَ أَخَاکِ حَتَّی أَکْتُبَ کِتَاباً، وَ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یَتَمَنَّی مُتَمَنٍّ، وَ یَقُولَ قَائِلٌ ..
فلولا منع عمر بن الخطاب لانسدّ باب ادّعاء الرافضة.
و بالجملة، لا ریب فی أنّ ترک الوصیة و الکتابة أولی بتقوّل الأقاویل و ادّعاء الأباطیل، و اللّه لقد تطرّق المنافقون و من فی قلبه مرض فی أوّل الأمر، فقال أحدهم: إنّه قد غلبه الوجع .. و حسبنا کتاب اللّه .. و صدقه الآخرون، و قالوا:
القول ما قال عمر، فثلموا فی الإسلام و هدموا الإیمان، کما أفصح عن ذلک
ابْنُ عَبَّاسٍ بِقَوْلِهِ: إِنَّ الرَّزِیَّةَ کُلَّ الرَّزِیَّةِ مَا حَالَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بَیْنَ أَنْ یَکْتُبَ لَهُمْ ذَلِکَ الْکِتَابَ.
الثامن: أنّ ما حکاه- من قول طائفة أخری أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی هذا الکتاب کان مجیبا لما طلب عنه (1) فأجاب رغبتهم و کره ذلک غیرهم للعلل التی ذکرناها- یرد علیه أنّه لا فرق باتّفاق المسلمین فیما حکم اللّه و رسوله به بین ما کان ابتداء و بین ما طلبه أحد فنصّ علیه و جری الحکم به، و کما أنّ إنکار الأول و ردّه ردّ (2) علی اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و آله و فی حکم الشرک باللّه کذلک الثانی، و قد سبقت الدلالة علی أنّ الأمر لم یکن مردودا إلی اختیار القوم، بل کان علی وجه الحتم و الإیجاب، و أمّا کراهة من کره الکتابة للعلل المذکورة ففسادها یظهر لک ممّا عرفت من فساد العلل.
التاسع: أنّ ما استدلّ به من کراهة علیّ علیه السلام لسؤال الخلافة و رغبة العباس و طلبه.
یرد علیه: أنّه لا نزاع فی وقوع الخلاف فی کثیر من الأمور بین الصحابة و غیرهم، و ذلک ممّا لا حاجة له إلی شاهد، بل لا نزاع فی وقوع الخلاف فیما حکم
ص: 552
از زهری، از انس روایت کرده که هنگامی که در سقیفه با ابوبکر بیعت شد و روز بعد فرا رسید، ابوبکر بر منبر نشست. در این هنگام عمر برخاست و قبل از ابوبکر سخن گفت. پس حمد و ثنای خداوند عزّوجل را به جا آورد و گفت: ای مردم، من دیروز سخنی به شما گفتم که غیر از اندیشه و رأی خودم نبود، وآن را نه در کتاب یافتم و نه در زمان حیات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، ولی فکر می کردم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در کار ما تدبیر نموده و خواهد نگریست و آخرین نفر از ما است که از دنیا خواهد رفت.
شیخ مفید می گوید: و عکرمه از ابن عباس روایت کرد که گفت: به خدا سوگند که به همراه عمر در زمان خلافتش راه می رفتم و جز من کسی با او نبود، و او خود سخن می گفت و پاهایش را با تازیانه خود می زد، ناگهان رو کرد به من و گفت: ای پسر عبّاس، آیا می دانی چه چیز باعث شد، من هنگامی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فوت کرد، آن سخن را بگویم؟ ابن عبّاس می گوید: من گفتم: نمی دانم، ای امیرالمؤمنین، شما داناتر هستید. عمر گفت: به خدا قسم می خورم که چیزی مرا براین کار وانداشت، مگرآن که این آیه را می خواندم: «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا»،(1){و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد.} وگمان می کردم که پیامبر بعد از امّتش زنده خواهد ماند تا بعدآن ها به آخرین اعمالشان گواهی دهد، این بود که مرا وا داشت تا آن سخنان را بگویم.
ظاهراً عمر، مخاطب این فرموده خداوند: و «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً»، را
ص: 592
به الرسول صلّی اللّه علیه و آله أیضا، و لکنّ الکلام فی أنّ خلاف الرسول و الردّ علیه فی معنی الکفر و هذا الدلیل لا تعلّق له بنفی ذلک، علی أنّ الروایة فی کلام علیّ علیه السلام و العباس فی طلب الخلافة و السؤال عنها ممّا وضعوه و تمسّکوا به فی إبطال النصّ، کما عرفت.
العاشر: أنّ ما تمسّک به فی إثبات کون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله مجیبا إلی ما سألوه من کتابة الوصیّة
مِنْ قَوْلِهِ: دَعُونِی فَالَّذِی أَنَا فِیهِ خَیْرٌ ..
یرد علیه: أنّ المخاطب بقوله صلّی اللّه علیه و آله: دعونی .. إمّا جمیع الحاضرین من الطالبین للکتابة و المانعین عنها أو بعضهم.
فإن کان الأول، کان المراد بقوله صلّی اللّه علیه و آله: ما تدعوننی إلیه استماعه لمشاجرتهم و منازعتهم، و یؤیّد ذلک أمره صلّی اللّه علیه و آله إیّاهم بأجمعهم بالخروج بقوله: قوموا عنّی .. و زجرهم بقوله: لا ینبغی عندی التنازع .. علی ما سبق فی بعض الروایات السابقة، و حینئذ فسقوط الاحتجاج به واضح.
و إن کان الثانی، لم یجز أن یکون المخاطب من طلب الکتابة، بل من منع عنها، و إلّا لناقض کلامه أخیرا أمره بالإحضار لیکتب لهم ما لا یضلّوا بعده، و حیث تنقلب الحجّة علیهم و یکون المراد بما کانوا یدعون إلیه ترک الکتابة، و یکون الأفضلیّة المستفادة من قوله صلّی اللّه علیه و آله: فالذی أنا فیه خیر ..
مثلها فی قوله تعالی: قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ (1).
و لو سلّمنا أنّ المراد بما تدعوننی إلیه طلب الکتاب، نقول: یجب أن یحمل الردع عن الکتابة علی أنّها صارت مکروهة له صلّی اللّه علیه و آله لممانعة المانعین و ظهور إثارة (2) الفتنة من المعاندین و إلّا لزم التناقض فی کلامه (صلی الله علیه و آله) کما عرفت،
ص: 553
تمام امّت قرار داده است، و بنا برآن چه از دلالت این شهادت بر بقاء و تأخیر مرگ فهمیده، باعث شده است که به تأخیر مرگ هر یک از افراد امّت از دیگرمردم، اعتقاد پیدا کند، پس شایسته بود که عمر به مرگ هیچ یک از افراد امّت اذعان نکند، و اگر مسامحه کنیم و بگوییم که مراد او برخی از افراد بوده، اساس انکار او فرو می پاشد؛ برای این که شکّی در این نیست که رسول خدا پس از برخی از افراد امّت، از دنیا میرود و قبل از حضرت، بسیاری از امّتش مرده بودند. و اگر مراد او برخی از صحابه پیامبر باشد، لازم می آید که عمر به مرگ یکی از آن ها اذعان نکند؛ زیرا آن مقدار به شکلی دیگر تعیین نشده اند تا او گمان به تأخیر وفات پیامبر
صلَّی الله علیه و آله ازآن ها ببرد.
خلاصه کلام این که، هیچ عاقلی در بد فهمی و سست راییِ استنباطی مثل این شک نمی کند، و پیداست که این عذرخواهی از جمله اموری است که عمر بعد از این که وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله را انکار نموده، به آن پی برده است و به پندار غلط خود، زشتی انکار خود را با آن دفع کرده است.
گذشته از این، شارح«المقاصد»(1)
به وجهی دیگر به این مسئله پاسخ داده است و آن، این که این اشتباه عمر، به خاطر آشفتگی خاطر و مضطرب بودن و پریشانی وضعیت روحی و حالات روانی او بوده است .
و شارح «کشف الحق» از یکی از آن ها (راویان اهل سنت) نقل کرده است که این حال عمر، به دلیل غلبه محبت و شدت مصیبت وارده بود، و قلب عمر به او اجازه نمی داد که به وفات پیامبر صلَّی الله علیه و آله حکم کند، و این مصیبت، همه مؤمنان بعد از پیامبر را در برگرفته بود، به طوری که برخی از آن ها از کثرت غم و اندوه فراق پیامبر دیوانه شده، برخی بیهوش شدند و برخی هم عقلشان را از دست دادند. پس شدت مصیبت فقدان پیامبر بر عمر غلبه کرد، از حالت علم و عقل خارج شد و اختیار خود را از دست داد و گفت که او نمرده است و رفته تا با پروردگارش مناجات کند، و امثال این امور، طعن و عیب نمی باشد.
در پاسخ او باید گفت: از ضرورت های عادی این است که هرکس مصیبت بزرگی یا از دست دادن دوستش بر او وارد می شود، به گونه ای که امور ضروری و بدیهی بر او مشتبه می گردد، تجهیز و کفن و نماز خواندن برآن و دفن او را رها نمی کند و برای بستن بیعت و طمع در خلافت
ص: 593
فالتمسّک بهذا الکلام علی أیّ وجه کان لا یجدیهم نفعا.
و أمّا ما ذکره- من أنّ المطلوب منه (صلی الله علیه و آله) کان تعیین الخلیفة و کتاب الوصیّة فی ذلک- فهو و إن کان باطلا من حیث إنّ إرادة الرسول صلّی اللّه علیه و آله للکتابة کان ابتداء منه، لا إجابة لرغبة أحد، کما هو الظاهر من خلوّ الروایات بأجمعها عن ذلک الطلب، إلّا أنّه لا شکّ فی أنّ مراده صلّی اللّه علیه و آله کان الوصیة فی أمر الخلافة و تأکید النصّ فی علیّ علیه السلام.
و ممّا یدلّ علی ذلک
مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1) فِی الْجُزْءِ الثَّانِیَ عَشَرَ مِنْ شَرْحِهِ عَلَی النَّهْجِ (2) فِی سِلْکِ الْأَخْبَارِ الَّتِی رَوَاهَا عَنْ عُمَرَ، قَالَ:
رَوَی ابْنُ عَبَّاسٍ، قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ عُمَرَ إِلَی الشَّامِ (3)، فَانْفَرَدَ یَوْماً یَسِیرُ عَلَی بَعِیرٍ (4) فَاتَّبَعْتُهُ، فَقَالَ لِی: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! أَشْکُوا إِلَیْکَ ابْنَ عَمِّکَ، سَأَلْتُهُ أَنْ یَخْرُجَ مَعِی فَلَمْ یَفْعَلْ، وَ لَا أَزَالُ (5) أَرَاهُ وَاجِداً، فِیمَا (6) تَظُنُّ مَوْجِدَتُهُ؟ قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّکَ لَتَعْلَمُ، قَالَ: أَظُنُّهُ لَا یَزَالُ کَئِیباً لِفَوْتِ الْخِلَافَةِ؟ قُلْتُ: هُوَ ذَاکَ، إِنَّهُ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَرَادَ الْأَمْرَ لَهُ. فَقَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! وَ أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] الْأَمْرَ لَهُ فَکَانَ مَا ذَا إِذَا لَمْ یُرِدِ اللَّهُ تَعَالَی ذَلِکَ، إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَرَادَ أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ غَیْرَهُ، فَنَفَذَ مُرَادُ اللَّهِ (7) وَ لَمْ یَنْفُذْ مُرَادُ رَسُولِ اللَّهِ، أَ وَ کُلَّمَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ؟! إِنَّهُ أَرَادَ إِسْلَامَ عَمِّهِ وَ لَمْ یُرِدْهُ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمْ یُسْلِمْ!.
ص: 554
و امارت به سرعت به سوی سقیفه نمی شتابد! و دیگر این که چرا درآن مجلس از شدت حزن و اشتیاق خود از چیزی که با غرض او منافات دارد و با تدبیر شوم او تناسب ندارد، سخن نگفت؟ و در امر ریاست و غصب خلافت، بحث هذیان و پرت و پلاگویی را پیش نکشید؟ آیا مدت زمان کافی برای بهبود آن زخم و فراموش کردن آن فاجعه سپری نشده بود؟ و چگونه قلب او به وفات رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اجازه حُکم نداد، ولی از این که در برابر حضرت به او بگوید: این مرد هذیان می گوید، دلتنگ و ناراحت نشد؟ او از آماده کردن کتفی برای رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ممانعت می کند و می گوید: کتاب خدا ما را کفایت می کند. کسی که توانایی گفتن این را دارد: ما هیچ نیازی بعد از مرگ تو به نامه و وصیّتی که برای ما می نویسی، نداریم؟! کسی که حبّ و محبت به دوستش به جایی می رسد که او را از حد و حدود عقل و تعقل خارج می کند، این گونه و با سخنان زشتی به دوستش پاسخ نمی دهد، و در رد سخن او صدایش را بلند نمی کند، و تنها انسان متعصب و کله شق که بویی از انصاف نبرده است می تواند نزاع مخالفان را انکار کند، نزاعی که به حدی بوده که دوستش (پیامبر) او و آن ها را از خانه اش اخراج می کند و می گوید: مرا تنهایم بگذارید و نزد من نزاع و مشاجره شایسته نیست....
و آن چه درباره جنون برخی از صحابه و بیهوشی و از حال رفتن آن ها ذکر شد، ما تا حالا چیزی درباره آن نشنیدهایم. آری، اگر او رها کردن جسد مطهر پیامبر صلَّی الله علیه و آله و شتافتن به سوی سقیفه را، به خاطر طمع در ریاست و از روی اشتیاق به امارت، از دیوانگی و انواع بیهوشی به شمار آورد، در این صورت برای گفته و ادعای او، مفهوم و معنایی می توان در نظر گرفت.
طعن چهارم: و آن این که عمر حج تمتع و متعه زنان را حرام کرد.
اشاره
حال آن که او حق نداشت در احکام دین، قانون وضع کند وآن چه را سرور مردمان صلَّی الله علیه و آله به آن دستور داده بود، باطل کند و پیروی از خودش را اولیتر از پیروی از کسی که از روی هوی و هوس سخن نمی گوید،
ص: 594
قَالَ (1): وَ قَدْ رُوِیَ مَعْنَی هَذَا الْخَبَرِ بِغَیْرِ هَذَا اللَّفْظِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَرَادَ أَنْ یُذَکِّرَهُ لِلْأَمْرِ فِی مَرَضِهِ، فَصَدَدْتُهُ عَنْهُ خَوْفاً مِنَ الْفِتْنَةِ وَ انْتِشَارِ أَمْرِ الْإِسْلَامِ، فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا فِی نَفْسِی وَ أَمْسَکَ، وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِمْضَاءَ مَا حُتِمَ.
وَ رَوَی (2) أَیْضاً فِی الْمَوْضِعِ الْمَذْکُورِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عُمَرَ فِی أَوَّلِ خِلَافَتِهِ وَ قَدْ أُلْقِیَ لَهُ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ عَلَی خَصَفَةٍ، فَدَعَانِی إِلَی الْأَکْلِ، فَأَکَلْتُ تَمْرَةً وَاحِدَةً وَ أَقْبَلَ یَأْکُلُ حَتَّی أَتَی عَلَیْهِ، ثُمَّ شَرِبَ مِنْ جَرَّةٍ (3) کَانَتْ عِنْدَهُ، وَ اسْتَلْقَی عَلَی مِرْفَقَةٍ لَهُ وَ طَفِقَ یَحْمَدُ اللَّهَ .. یُکَرِّرُ ذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ؟. قُلْتُ: مِنَ الْمَسْجِدِ. قَالَ: کَیْفَ خَلَّفْتَ ابْنَ عَمِّکَ؟. فَظَنَنْتُهُ یَعْنِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ، قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَلْعَبُ مَعَ أَتْرَابِهِ. قَالَ: لَمْ أَعْنِ ذَلِکَ، إِنَّمَا عَنَیْتُ عَظِیمَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ. قُلْتُ: خَلَّفْتُهُ یَمْتَحُ (4) بِالْغَرْبِ عَلَی نَخِیلَاتٍ مِنْ فُلَانٍ وَ یَقْرَأُ (5) الْقُرْآنَ.
قَالَ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! عَلَیْکَ دِمَاءُ الْبُدْنِ إِنْ کَتَمْتَنِیهَا، هَلْ بَقِیَ فِی نَفْسِهِ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الْخِلَافَةِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: أَ یَزْعُمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] نَصَّ عَلَیْهِ؟. قُلْتُ: نَعَمْ، وَ أَزِیدُکَ، سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا یَدَّعِیهِ، فَقَالَ: صَدَقَ. فَقَالَ عُمَرُ: لَقَدْ کَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی أَمْرِهِ ذَرْءٌ مِنْ قَوْلٍ لَا یُثْبِتُ
ص: 555
قرار دهد.
خلاصه کلام در این باره، این است که: بین همه امّت هیچ اختلافی در اصل شریعت متعه زنان وجود ندارد، اگرچه در نسخ آن و دوام حکم آن اختلاف دارند، و این فرموده خداوند متعال: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً»،(1)
{و زنانی را که متعه کرده اید، مهرشان را به عنوان فریضه ای به آنان بدهید.}
ص: 595
حُجَّةً وَ لَا یَقْطَعُ عُذْراً، وَ لَقَدْ کَانَ یَزِیغُ (1) فِی أَمْرِهِ وَقْتاً مَا، وَ لَقَدْ أَرَادَ فِی مَرَضِهِ أَنْ یُصَرِّحَ بِاسْمِهِ فَمَنَعْتُهُ (2) مِنْ ذَلِکَ إِشْفَاقاً وَ حِیطَةً عَلَی الْإِسْلَامِ، لَا وَ رَبِّ هذا [هَذَهِ] الْبَنِیَّةِ لَا تَجْتَمِعُ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ أَبَداً، وَ لَوْ وَلِیَهَا لَا انْتَقَضَتْ (3) عَلَیْهِ الْعَرَبُ مِنْ أَقْطَارِهَا، فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَنِّی عَلِمْتُ مَا فِی نَفْسِهِ فَأَمْسَکَ، وَ أَبَی اللَّهُ إِلَّا إِمْضَاءَ مَا حُتِمَ.
قال ابن أبی الحدید (4): ذکر هذا الخبر أحمد بن أبی طاهر صاحب کتاب تاریخ بغداد فی کتابه مسندا.
قوله: علی خصفة هی- بالتّحریک-: الجلّة من الخوص تعمل للتّمر (5).
و علیک دماء البدن: قسم بوجوب نحر البدن لو کتم ما سأله من أمر الخلافة.
و ذرء من قول .. أی طرف منه و لم یتکامل (6)، و المراد القول غیر الصریح، و ذرء من خیر (7)
بالهمزة- بمعنی شی ء منه (8).
و الزّیغ- بالزای و الیاء المثناة من تحت و الغین المعجمة-: الجور و المیل عن الحقّ (9)، و الضمیر فی أمره راجع إلی علیّ علیه السلام، أی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یخرج عن الحقّ فی أمر علیّ علیه السلام لحبّه إیّاه أو إلیه صلّی اللّه علیه و آله، و المراد الاعتذار عن صرفه عمّا أراد بأنّه کان یقع فی الباطل أحیانا.
ص: 556
و اهل بیت علیهم السلام بر دوام شریعت آن همان گونه که در اخبار متواتر آمده است، اجماع دارند.
و فخر رازی در تفسیر خود گفته است:(1)
امّت مسلمان بر این متفق اند که متعه درآغاز اسلام حلال بود. و نیز گفته است، از پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت شده است: هنگامی که پیامبر برای حج عمره خود به مکه آمد، زنان مکه خود را آراستند. سپس اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از طولانی شدن مجردی و دوری از زنان شکایت کردند، پیامبر فرمود: این زنان را متعه کنید. و بسیاری از فقیهان مسلمان به این اتفاق نظر تصریح کردهاند. و مسلم در صحیح(2)خود،
و ابن اثیر در «جامع الاصول(3)»
از قیس روایت کرده اند که گفت: شنیدم که عبداللّه می گفت: در رکاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله
ص: 596
و الإشفاق: الخوف (1).
و الحیطة: الحفظ و الصّیانة (2).
قال الجوهری (3): مع فلان حیطة لک، و لا تقل علیک .. أی تحنّن.
و استدلّ بعض الأصحاب علی ذلک بما سبق فی روایاتهم من تحسّر ابن عباس و تحزّنه عند تذکّر تلک الواقعة و بکائه حتّی بلّ دمعه الحصی، إذ من الظاهر أنّه لم یقع بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله رزیّة و مصیبة توجب هذا النوع من الحزن و الأسف، و لم تصب الأمّة عامّة و بنی هاشم خاصّة آفة إلّا خلافة ابن أبی قحافة.
و یؤیّد ذلک أنّه لا شکّ فی اقتضاء المقام و الحال أن یکون مراده علیه السلام کتابة الوصیة فی أمر الخلافة و الإمامة، إذ العادة قد جرت- قدیما و حدیثا- فی کلّ من ظهر له أمارة الارتحال من بین قومه و ظنّ بدنوّ موته و حضور أجله بأن یوصی فیهم و یفوّض أمرهم إلی من یحمیهم عن الفتن و الآفات، و یکون مرجعا لهم فی نوائبهم، و یدفع عنهم شرّ الأعداء، و کلّما تکثّرت جهات المنافع و تشتتّت وجوه المضار کانت الوصیة أوجب و ترکها أقبح، و لا ریب فی أنّ الأمّة یخاف علیهم بترکهم سدی من غیر راع یقیمهم و هاد یهدیهم أنواع الضرر فی الدنیا و الآخرة، فهل یظنّ عاقل بمن أرسله اللّه رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ أنّه لا یهتمّ بأمر الإسلام و المسلمین و لا یوصی فیهم و لا ینصب لهم والیا یدفع عنهم شرّ أعدائهم و یهدیهم إلی ما یصلحهم، و یکون خیرا لهم فی آخرتهم و دنیاهم؟! مع أنّه قد أمر أمّته بالوصیّة و رغّبهم فیها.
و إذا ظهر أنّ مراده صلّی اللّه علیه و آله کان تعیین الخلیفة- کما اعترف به هذا القائل أیضا- فإن کان مقصوده صلّی اللّه علیه و آله تأکید نصّ الغدیر و غیره فی أمیر المؤمنین علیه السلام، و تجدید ما عهد إلی الأمّة فیه، ثبت المدّعی، و تمّ الطعن.
ص: 557
می جنگیدیم در حالی که زنانی (همراه خود) نداشتیم، گفتم: بهتر نیست خود را اخته کنیم؟! ولی پیامبر ما را از این کار باز داشت. سپس به ما اجازه داد که زنان را متعه کنیم، و یکی از ما زنی را برای مدتی، با لباسش متعه کرد، سپس عبداللّه این آیه را خواند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُحَرِّمُواْ طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»،(1)
{ ای کسانی که ایمان آورده اید چیزهای پاکیزه ای را که خدا برای [استفاده] شما حلال کرده حرام مشمارید و از حد مگذرید که خدا از حدگذرندگان را دوست نمی دارد.} و خطیب تبریزی در«مشکاة المصابیح(2)» این خبر را روایت کرده و آن را از جمله روایت های متفق برآن شمرده است.
و بخاری(3)و
مسلم(4)
در صحیحان خود، و ابناثیر در «جامع الاصول(5)»، از سلمة بن الأکوع و از جابر بن عبداللّه انصاری روایت کرده اند که آن دو گفتند: ندا دهنده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر ما خارج شد و گفت: رسول خدا به شما اجازه داد که زنان را متعه کنید. پس آن ها را متعه کنید... یعنی متعه زنان. و نیز از آن دو روایت شده است که رسول خدا نزد ما آمد و اجازه متعه زنان را به ما داد.
و مسلم(6)
در صحیح خود از عطاء نقل کرده که گفت: جابر بن عبداللّه در حالی که عمامه بر سر داشت آمد، پس ما به خانه او رفتیم. حاضران از او درباره چیزهایی پرسیدند، سپس سخن از متعه به میان آمد، جابرگفت: آری، ما در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر متعه کردیم .
ص: 597
و إن کان المراد الوصیة لأبی بکر- کما رووه عن عائشة- فکیف یتصوّر من عمر بن الخطاب الممانعة فی إحضار ما کان وسیلة إلی استخلافه مع شدّة رغبته فیه؟!.
و قد قال شارح المقاصد (1) فی قصّة الفلتة: کیف یتصوّر من عمر القدح فی إمامة أبی بکر مع ما علم من مبالغته فی تعظیمه و انعقاد (2) البیعة له، و من صیرورته خلیفة باستخلافه.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا کَتَبَ أَبُو بَکْرٍ وَصِیَّتَهُ فِی عُمَرَ وَ أَرْسَلَهُ بِیَدِ رَجُلَیْنِ لیقرأه [لِیَقْرَءَاهُ] عَلَی النَّاسِ، قَالا لِلنَّاسِ: هَذَا مَا کَتَبَهُ أَبُو بَکْرٍ، فَإِنْ قَبِلْتُمُوهُ نَقْرَأْهُ وَ إِلَّا نَرُدَّهُ؟!. فَقَالَ طَلْحَةُ: اقرأه [اقْرَءَاهُ] وَ إِنْ کَانَ فِیهِ عُمَرُ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: مِنْ أَیْنَ عَرَفْتَ ذِکْرِی فِیهِ؟. فَقَالَ طَلْحَةُ: وَلَّیْتَهُ بِالْأَمْسِ وَ وَلَّاکَ الْیَوْمَ.
علی أنّه لا حاجة فی مقام الطعن إلی إثبات خصوص ما کان مرادا له صلّی اللّه علیه و آله، فإنّ الردّ علیه و ظنّ أنّ الصواب فی خلاف ما قضی به فی معنی الشرک باللّه، و لو کان فی استخلاف أبی بکر أو (3) عمر.
لکن کان الغرض التنبیه علی فساد ما ذکره بعض المتعصّبین من أنّ القول بأنّه صلّی اللّه علیه و آله أراد أن یؤکّد النصّ علی خلافة علیّ علیه السلام من باب الإخبار بالغیب، و لم لا یرید أن ینصّ بخلافة أبی بکر؟ و قد وافق هذا ما روینا عن عائشة أنّه قال: ادعی لی أبا بکر- أباک- حتّی أکتب له کتابا.
و من تأمّل بعین البصیرة فیما سبق- مع ما سبق من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم الغدیر و غیره- ظهر له أنّ المراد کان تأکید النصّ بالکتاب، و لیس الفهم من القرائن (4) و الدلائل من الإخبار بالغیب.
ص: 558
و نیز مسلم(1)
و ابن اثیر در «جامع الاصول(2)»
از ابو زبیر نقل کرده اند که گفت: شنیدم که جابر بن عبداللّه می گفت: ایامی از زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر، با مشتی خرما و آرد متعه کردیم تا این که عمر به خاطر مسئله عمرو بن حیث از آن نهی کرد.
و ابو نضره(3)
گفته است: نزد جابر بن عبداللّه بودم که شخصی آمد و گفت: ابن عبّاس و ابن زبیر در امر دو متعه (حج تمتع و متعه زنان) اختلاف کرده اند. جابر گفت: به همراه رسول خدا صلَّی
ص: 598
ثم إنّ ابن أبی الحدید (1) فی شرح الخطبة الشقشقیّة تصدّی للاعتذار عن قول عمر، فقال: قد کان فی أخلاق عمر (2) فظاظة و عنجهیّة (3) ظاهرة بحسب السامع لکلماته إن أراد (4) بها ما لم یکن قد أراد، و یتوّهم من یحکی له أنّه قصد بها ما لم یقصده، فمنها: الکلمة التی قالها فی مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] ، و معاذ اللّه أن یقصد بها ظاهرها، و لکنّه أرسلها علی (5) مقتضی خشونة غریزیّة (6) و لم یتحفّظ منها، و کان الأحسن أن یقول: مغمور أو مغلوب بالمرض، و حاشاه أن یعنی بها غیر ذلک، و لجفاة الأعراب من هذا الفنّ کثیر، سمع سلیمان بن عبد الملک (7) أعرابیّا یقول فی سنة قحط:
ربّ العباد ما لنا و ما لکا***قد کنت تستقینا (8) فما بدا لکا
أنزل علینا القطر لا أبا لکا
فقال سلیمان: أشهد أنّه لا أب له و لا صاحبة و لا ولد، فأخرجه أحسن مخرج (9).
و علی نحو هذا یحمل (10)
کَلَامُهُ فِی صُلْحِ الْحُدَیْبِیَةِ لَمَّا قَالَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَ لَمْ تَقُلْ لَنَا سَتَدْخُلُونَهَا ..؟ فِی أَلْفَاظٍ نَکْرَهُ حِکَایَتَهُا، حَتَّی شَکَاهُ النَّبِیُّ صَلَّی
ص: 559
الله علیه و آله هر دو را انجام دادیم، سپس عمر از آن دو نهی کرد و دیگر به آن دو برنگشتیم.
و مسلم(1)،
از قتاده از ابونضره روایت کرد که گفت: ابن عبّاس به متعه کردن سفارش می کرد، ولی ابن زبیر از آن باز می داشت. ابونضره می گوید: من موضوع را به جابر بن عبداللّه گفتم، جابر گفت: کلید مشکل پیش من است و حدیثی در این باره دارم. ما به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله متعه کردیم، ولی هنگامی که عمر خلافت را به دست گرفت، گفت: خداوند برای رسولش، آن چه را می خواست، با خواست خویش حلال می کرد، و قرآن برای زمان خود، نازل شده است، سپس حج و عمره را همان گونه که خداوند عزوجل به شما امر کرده، تمام کنید و نکاح این زنان (متعه زنان) را رها کنید و اگر مردی زنی را برای مدتی نکاح (متعه) کند، به یقین او را سنگسار خواهم کرد.
ص: 599
اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، وَ حَتَّی قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: الْزَمْ بِغَرْزِهِ (1)، فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَرَسُولُ اللَّهِ. انْتَهَی.
و یرد علیه:
أوّلا: أنّه لا وجه لحمل الکلام علی المحامل البعیدة و إخراجه عن ظاهره من غیر دلیل، و ظاهر الکلام تقبیح لرأی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و ردّ لقوله علی أقبح وجه، و لم یقم برهان علی عدم جواز الخطإ و الارتداد علی عمر بن الخطاب حتّی یأوّل کلامه بالتأویلات البعیدة، و ما رووه فی فضله من الأخبار فمع أنّه من موضوعاتهم و لا حجّة فیها علی الخصم لتفردّهم بروایتها- فأکثرها لا دلالة فیها علی ما یجدیهم فی هذا المقام، و العجب أنّهم یثبتون أنواع الخطایا و الذنوب للأنبیاء علیهم السلام لظواهر الآیات الواردة فیهم و ینکروه علینا حملها علی ترک الأولی و غیره من الوجوه- کما سبق ذکر کثیر منها فی المجلد الخامس (2) مع قیام الأدلّة العقلیة و النقلیة علی عصمتهم و جلالة قدرهم عمّا یظنّون بهم، و لا یرضون بمثله فی عمر بن الخطاب- مع عدم دلیل علی عصمته و اشتمال کتبهم و روایاتهم علی ما تسمع من مطاعنه- و لو جانبوا الاعتساف لم یجعلوه أجلّ قدرا من أنبیاء اللّه علیهم السلام.
و ثانیا: أنّ الطعن لیس مقصورا علی سوء الأدب و التعبیر بالعبارة الشنیعة، بل به و بالردّ لقول الرسول صلّی اللّه علیه و آله و الإنکار علیه، و هو فی معنی الردّ علی اللّه عزّ و جلّ و الشرک به، و إن کان بأحسن (3) الألفاظ و أطیب العبارات، و ما
ص: 560
و ترمذی(1)
در صحیح خود، به همان شکل که شهید ثانی(2)
و علامه حلی(3)
که خداوند هر دوی آنها را رحمت کند، حکایت کردهاند، نقل کرده که مردی از اهل شام، از ابن عمر درباره متعه زنان پرسید، ابن عمر گفت: حلال است. آن مرد گفت: ولی پدرت از آن نهی کرده است. ابن عمر گفت: آیا فکر می کنی چون پدرم از آن نهی کرده و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را سنت قرار داده، بایستی سنت را ترک کرده و به گفته پدرم عمل کنیم؟!
شعبه از حکم بن عتبه روایت می کند که گفت: از حکم درباره این آیه «فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ»،(4)
{و زنانی را که متعه کردهاید.} پرسیدم: آیا این آیه منسوخ شده است؟ او گفت: نه. سپس حکم گفت: علی
ص: 600
ذکره- لو تمّ- فإنّما ینفع فی دفع الأول دون الثانی.
و أمّا قصّة صلح الحدیبیّة- التی أشار إلیها- فلیس الطعن فیها بلفظ یشتمل علی سوء الأدب حتّی یجری فیه تأویل، بل بالإنکار لقول الرسول صلّی اللّه علیه و آله و عدم تصدیقه بعد
قَوْلِهِ: أَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ، أَفْعَلُ مَا یَأْمُرُنِی بِهِ ..
و هو إمّا تکذیب صریح للرسول صلّی اللّه علیه و آله لو لم یصدّقه فی قوله ذلک، أو تقبیح صریح لما قضی اللّه به لو صدّق الرسول صلّی اللّه علیه و آله.،
و قد ذکر الموجه نفسه (1) شَرْحَ هَذِهِ الْقِصَّةِ فِی الْجُزْءِ الثَّانِیَ عَشَرَ فِی سِلْکِ الْأَخْبَارِ الَّتِی رَوَاهَا عَنْ عُمَرَ، قَالَ: لَمَّا کَتَبَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کِتَابَ الصُّلْحِ فِی الْحُدَیْبِیَةِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو، وَ کَانَ فِی الْکِتَابِ أَنَّ مَنْ خَرَجَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَی قُرَیْشٍ لَا یُرَدُّ وَ مَنْ خَرَجَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یُرَدُّ إِلَیْهِمْ، غَضِبَ عُمَرُ وَ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ: مَا هَذَا یَا أَبَا بَکْرٍ؟ أَ یُرَدُّ الْمُسْلِمُونَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ؟!، ثُمَّ جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَجَلَسَ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَ قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لَسْتَ رَسُولَ اللَّهِ حَقّاً؟!. قَالَ: بَلَی. قَالَ: وَ نَحْنُ الْمُسْلِمُونَ حَقّاً؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ:
وَ هُمُ الْکَافِرُونَ (2)؟!. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَعَلَامَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا؟!. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَفْعَلُ مَا یَأْمُرُنِی بِهِ وَ لَنْ یُضَیِّعَنِی، فَقَامَ عُمَرُ مُغْضَباً، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ أَجِدُ أَعْوَاناً مَا أَعْطَیْتُ الدَّنِیَّةَ أَبَداً!، وَ جَاءَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ لَهُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَمْ یَکُنْ وَعَدَنَا، أَنَّا سَنَدْخُلُ مَکَّةَ، فَأَیْنَ مَا وَعَدَنَا بِهِ؟!. فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: أَ قَالَ لَکَ إِنَّ الْعَامَ نَدْخُلُهَا؟. قَالَ: لَا. قَالَ:
فَسَنَدْخُلُهَا (3). قَالَ: فَمَا هَذِهِ الصَّحِیفَةُ الَّتِی کُتِبَتْ؟ وَ کَیْفَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی (4)
ص: 561
بن ابی طالب علیه السلام فرمود: اگر عمر از متعه کردن نهی نمی کرد، جز انسان بدبخت کسی زنا نمی کرد.(1)
ابن اثیر در« النهایه(2)»
گفته است: در حدیث ابن عباس آمده است: متعه زنان رحمتی بود که خداوند با آن، امّت محمد صلَّی الله علیه و آله را مورد رحمت خود قرار داد. اگر عمر از این کار نهی نمی کرد، جز اندکی از مردم زنا نمی کردند .....
توضیح
«شفا»: یعنی تعداد کمی از مردم، که از این سخن عرب گرفته شده است: «غابت الشمس الا شفاً»: خورشید غروب کرد و جز مقدار کمی از نورش باقی ماند. ابن اثیر می گوید: و أزهری گفته است: این گفته ابن عباس: «الا شفاً» یعنی «الا أن یشفی»، به این معنا که (بر زنا اشراف دارد) ولی آن را انجام نمی دهد. این اسم (شفا) به جای مصدر حقیقی که «إشفاء علی الشی» است، نشسته است. و به لبه هر چیزی، شفا گفته می شود.
و فخر رازی(3)در
تفسیر آیه متعه، از محمد بن جریر طبری(4)
نقل می کند که گفته است: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: اگر عمر مردم را از متعه نهی نمی کرد، جز بدبخت کسی زنا نمی کرد.
ص: 601
أَنْفُسِنَا؟. فَقَالَ: یَا هَذَا! الْزَمْ غَرْزَهُ (1) فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَرَسُولُ اللَّهِ، إِنَّ اللَّهَ لَا یُضَیِّعُهُ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْفَتْحِ وَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِفْتَاحَ الْکَعْبَةِ، قَالَ: ادْعُوا لِی عُمَرَ، فَجَاءَ، فَقَالَ: هَذَا الَّذِی کُنْتُ وَعَدْتُ بِهِ (2).
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) فِی صَحِیحِهِ فِی بَابِ الشُّرُوطِ فِی الْجِهَادِ وَ الْمُصَالَحَةِ مَعَ أَهْلِ الْحُرُوبِ، عَنِ الزُّهْرِیِّ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّهَیْرِ (4)، عَنِ الْمِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ (5) وَ مَرْوَانَ- یُصَدِّقُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَدِیثَ صَاحِبِهِ- قَالا: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مِنَ (6) الْحُدَیْبِیَةِ .. وَ سَاقَ (7) الْحَدِیثَ .. إِلَی أَنْ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: فَأَتَیْتُ نَبِیَّ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقُلْتُ: أَ لَسْتَ نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟.
قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ، وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً. قَالَ: إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ لَسْتُ أَعْصِیهِ، وَ هُوَ نَاصِرِی.
قُلْتُ: أَ وَ لَسْتَ کُنْتَ تُحَدِّثُنَا أَنَّا سَنَأْتِی الْبَیْتَ فَنَطُوفُ بِهِ؟!. قَالَ: بَلَی، فَأَخْبَرْتُکَ أَنَّا نَأْتِیهِ الْعَامَ؟. قُلْتُ: لَا. قَالَ: فَإِنَّکَ آتِیهِ وَ تَطُوفُ بِهِ. قَالَ: فَأَتَیْتُ أَبَا بَکْرٍ، فَقُلْتُ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَیْسَ هَذَا نَبِیَّ اللَّهِ حَقّاً؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ عَدُوُّنَا عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: فَلِمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا إِذاً؟. قَالَ:
أَیُّهَا الرَّجُلُ إِنَّهُ لَرَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ لَیْسَ یَعْصِی رَبَّهُ وَ هُوَ نَاصِرُهُ، فَاسْتَمْسِکْ بِغَرْزِهِ، فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ عَلَی الْحَقِّ. قُلْتُ: أَ لَیْسَ کَانَ یُحَدِّثُنَا أَنَّا سَنَأْتِی الْبَیْتَ
ص: 562
و از عمر بن حصین نقل شده است که گفت: این آیه متعه در کتاب خدا نازل شد، و پس از آن، آیه ای که آن را منسوخ کند، نازل نشد. و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله ما را به این کار(متعه) امر کرد و ما هم متعه کردیم. و پیامبرصلَّی الله علیه و آله از دنیا رفت و ما را از این کار نهی ننمود، پس مردی رأی و خواسته خود را گفت(1):
و به زودی، در روایتی طولانی که مفضّل آن را از امام صادق نقل کرده است، خواهیم آورد که آن را در جلد 13(2)
این کتاب آورده ایم، و آن مشتمل بر دلیل تحریم متعه از سوی عمر است و این که آن، به خاطر خواهرش عفراء بود.
و اما در مشروع بودن و بقای حکم متعه حج، هیچ اختلافی بین مسلمانان وجود ندارد. و فقیهان اهل سنت
ص: 602
وَ نَطُوفُ بِهِ؟!. قَالَ: بَلَی، أَ فَأَخْبَرَکَ أَنَّکَ تَأْتِیهِ الْعَامَ؟. قُلْتُ: لَا. قَالَ: فَإِنَّکَ آتِیهِ وَ تَطُوفُ بِهِ. قَالَ الزُّهْرِیُّ: قَالَ عُمَرُ: فَعَمِلْتُ لِذَلِکَ أَعْمَالًا.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1) فِی تَفْسِیرِ سُورَةِ الْفَتْحِ مِنْ کِتَابِ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ، وَ مُسْلِمٍ (2) فِی کِتَابِ الْقَضَاءِ، عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ، قَالَ: أَتَیْتُ أَبَا وَائِلٍ أَسْأَلُهُ، فَقَالَ: کُنَّا بِصِفِّینَ، فَقَالَ رَجُلٌ: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ ... (3) فَقَالَ عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ]: نَعَمْ، فَقَالَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ:
اتَّهِمُوا أَنْفُسَکُمْ فَلَقَدْ رَأَیْتَنَا یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ- یَعْنِی الصُّلْحَ الَّذِی کَانَ بَیْنَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ الْمُشْرِکِینَ- وَ لَوْ نَرَی قِتَالًا لَقَاتَلْنَا، فَجَاءَ عُمَرُ، فَقَالَ: أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ هُمْ عَلَی الْبَاطِلِ؟ أَ لَیْسَ قَتْلَانَا فِی الْجَنَّةِ وَ قَتْلَاهُمْ فِی النَّارِ؟. قَالَ: بَلَی. قَالَ:
فَفِیمَ نُعْطِی الدَّنِیَّةَ فِی دِینِنَا وَ نَرْجِعُ وَ لِمَا یَحْکُمُ اللَّهُ بَیْنَنَا؟!. فَقَالَ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَنْ یُضِیِّعَنِیَ اللَّهُ أَبَداً. فَرَجَعَ مُتَغَیِّظاً فَلَمْ یَصْبِرْ حَتَّی جَاءَ إِلَی (4) أَبِی بَکْرٍ، فَقَالَ: یَا أَبَا بَکْرٍ! أَ لَسْنَا عَلَی الْحَقِّ وَ هُمْ عَلَی الْبَاطِلِ؟. قَالَ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! إِنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَنْ یُضَیِّعَهُ (5) اللَّهُ أَبَداً .. (6)، فَنَزَلَتْ سُورَةُ الْفَتْحِ، کذا فی روایة البخاری.
وَ فِی رِوَایَةِ مُسْلِمٍ- بَعْدَ قَوْلِهِ: وَ لَنْ یُضَیِّعَهُ اللَّهُ أَبَداً- نَزَلَ الْقُرْآنُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِالْفَتْحِ، فَأَرْسَلَ إِلَی عُمَرَ فَأَقْرَأَهُ إِیَّاهُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ
ص: 563
در این که حج تمتع آیا برترین حج هاست یا نه، اختلاف دارند. شافعی در یکی از دو قول خود(1)
گفته است، و نیز مالک(2)
گفته است: حج تمتع بهتر است. و شافعی در سخن دیگر خود گفته است(3): برترین حج ها، افراد سپس تمتع و پس از آن قِران است.
و شرعی بودن آن را، این فرموده خداوند متعال: « فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»،(4){پس هر کس از ]اعمال[ عمره به حج پرداخت، ]باید[ آنچه از قربانی میسر است ]قربانی کند[.}
از جمله اخباری که در این باره آمده، روایتی است که مسلم در صحیح خود(5)
با چهار اسناد
ص: 603
(صلی الله علیه و آله) ! أَ وَ فَتْحٌ هُوَ؟. فَقَالَ: نَعَمْ. فَطَابَتْ نَفْسُهُ وَ رَجَعَ.
و قد ذکر الروایات فی جامع الأصول (1) فی کتاب الغزوات من حرف الغین.
وَ رَوَی الشَّیْخُ الطَّبْرِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ (2) قِصَّةَ الْحُدَیْبِیَةِ بِنَحْوٍ مِمَّا سَبَقَ، وَ فِیهِ: قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: وَ اللَّهِ مَا شَکَکْتُ مُنْذُ أَسْلَمْتُ إِلَّا یَوْمَئِذٍ، فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقُلْتُ: أَ لَسْتَ نَبِیَّ اللَّهِ .. إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ..
و من نظر فی هذه الأخبار لم یشکّ فی أنّه لم یرض بقول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و کان فی صدره حرج ممّا قضی به الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و قد قال اللّه عزّ و جلّ: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (3)، و ظنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی وعده کاذبا، و إلّا فلا معنی لقیامه مغضبا متغیّظا غیر صابر حتّی جاء إلی أبی بکر، و قوله: لو وجدت أعوانا ما أعطیت الدنیّة أبدا، و إعادته کلامه فی معرض الإنکار لأبی بکر بعد قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) و لست أعصیه، أو: أنا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) أفعل ما یأمرنی به .. علی اختلاف ألفاظ الروایات السابقة، و کذلک یدلّ علی ظنّه الکذب برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قوله له: هذا الذی کنت وعدت به .. بعد أخذ مفتاح الکعبة و إرساله إلیه لیقرأ علیه آیة الفتح.
و یدلّ علی شدّة غضبه صلّی اللّه علیه و آله و غیظه علی عمر.
مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (4)
فِی بَابِ غَزْوَةِ الْحُدَیْبِیَةِ مِنْ کِتَابِ الْمَغَازِی-، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ، عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَانَ یَسِیرُ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ وَ عُمَرُ بْنُ
ص: 564
آن را نقل کرده و نیز ابن اثیر در «جامع الاصول» روایت کرده است.
گفت: و این روایت را، ابو داوود(1)
با وجود طولانی بودنش اخراج کرده، و نسائی(2) قسمت های مختلف آن را از جعفر بن محمد از پدرشان علیهم السلام نقل کرده، که فرمود: بر جابر بن عبداللّه انصاری داخل شدم. جابر از جمع حاضر درباره خودشان پرسید تا این که به من رسید، من گفتم: من محمد بن علی بن حسین هستم. در این هنگام جابر دستش را به طرف سر من دراز کرد، و دکمه بالای پیراهنم را باز کرد، پس دکمه پایین را باز کرد، سپس دستش را بر روی سینه من گذاشت - در آن هنگام من نوجوانی بودم - جابر گفت: خوش آمدی، ای برادر زاده ام، هرچه می خواهی از من بپرس، من از او پرسیدم، در حالی که او نابینا بود و وقت نماز نزدیک شده بود. پس جابر با ملافه ای که به خود بسته بود، برخاست. هرگاه آن را بردوش خود می انداخت، گوشه های آن - به خاطر کوچکی آن ملافه - برمی گشت، و ردای او در کنار او بر جا لباسی آویزان بود. پس با ما نماز خواند - امام ما بود -. من گفتم: مرا از حج
ص: 604
الْخَطَّابِ یَسِیرُ مَعَهُ لَیْلًا، فَسَأَلَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ شَیْ ءٍ فَلَمْ یُجِبْهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، ثُمَّ سَأَلَهُ فَلَمْ یُجِبْهُ بِشَیْ ءٍ، ثُمَّ سَأَلَهُ فَلَمْ یُجِبْهُ، فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا عُمَرُ! نَزَرْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ لَا یُجِیبُکَ. قَالَ عُمَرُ: فَحَرَّکْتُ بَعِیرِی ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامَ الْمُسْلِمِینَ وَ خَشِیتُ أَنْ یَنْزِلَ فِیَّ قُرْآنٌ، فَمَا نَسِیتُ أَنْ سَمِعْتُ صَارِخاً یَصْرُخُ بِی. قَالَ:
فَقُلْتُ: لَقَدْ خَشِیتُ أَنْ یَنْزِلَ فِیَّ قُرْآنٌ وَ جِئْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: لَقَدْ أُنْزِلَتْ عَلَیَّ اللَّیْلَةَ سُورَةٌ لَهِیَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ، ثُمَّ قَرَأَ: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً (1).
وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ (2): حَدِیثُ عُمَرَ «أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنْ شَیْ ءٍ مِرَاراً فَلَمْ یُجِبْهُ فَقَالَ لِنَفْسِهِ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ إِنَّکَ (3) یَا عُمَرُ نَزَرْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِرَاراً لَا یُجِیبُکَ»،..
أی ألححت علیه فی المسألة إلحاحا أدّبک بسکوته عن جوابک، یقال فلان لا یعطی حتّی ینزر (4) .. أی یلحّ علیه. انتهی.
و لا یخفی علی ذی بصیرة أنّ ما ظهر من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من الغضب و الغیظ علیه- فی الحدیبیّة و فی مرضه صلّی اللّه علیه و آله، حیث أمره بالخروج من البیت مع المتنازعین- لم یظهر بالنسبة إلی أحد من الصحابة، و کذلک ما ظهر عنه [کذا] من سوء الأدب لم یظهر عن غیره، و لا شکّ أنّ ظهور ذلک الغیظ منه صلّی اللّه علیه و آله- مع خلقه العظیم، و عفوه الکریم، و خوفه فی الفظاظة و الغلظة من انفضاضهم، کما قال سبحانه: وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (5)
لم یکن إلّا لشدّة تفاحشه فی ترک الأدب و الوقاحة،
ص: 565
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله باخبر کن. او با دستش اشاره کرد و نُه بار شمرد. سپس جابر گفت: رسول خدا نه سال درنگ کردند و در این مدت حج ننمود، سال دهم به مردم خبر دادند که رسول خدا قصد حج دارد ... بنابراین جمعیت بسیاری به مدینه آمدند و همه آنها می خواستند از رسول خدا صلَّی الله علیه و آله پیروی کرده و همانند او اعمال حج را به جا بیاورند.
پس به همراه حضرت از مدینه خارج شدیم، همین که به منطقه ذا الحلیفه رسیدیم، اسماء بنت عمیس، محمد بن ابوبکر را به دنیا آورد. اسماء را نزد پیامبر فرستادند تا ببیند چگونه اعمال را به جا بیاورد؟ پیامبر فرمود: غسل کن و بر خودت پوششی قرار ده و احرام کن. پیامبر صلَّی الله علیه و آله در آن مسجد نماز گذارد، و سپس سوار بر شتر خود، وارد قصراء شد تا این که به بیداء رسید. من تا آنجایی که چشم می دید، نگاه کردم. در برابر حضرت پر از سواران و پیاده ها بود، و سمت چپ و راست و پشت سر وی این گونه بود، و رسول خدا در میان ما بود. بر حضرت قرآن نازل می شد و حضرت تأویل آن را می دانست و هر چه پیامبر انجام می داد، ما هم به آن عمل می کردیم. پس پیامبر با گفتن: لبیک اللهم لبیک .. لبیک لا شریک لک لبیک .. إن الحمد والنعمة لک والملک .. لا شریک لک، محرم شد و مردم هم همانند پیامبر لبیک گفتند، و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله چیزی بر
ص: 605
و بلوغ تأذّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی الغایة، و قد قال اللّه تعالی:
وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (1)، و قال سبحانه و تعالی: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً (2) و قد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یصبر علی کثیر من الأذی و یستحی من زجرهم، کما یدلّ علیه قوله تعالی- مشیرا إلی دخولهم بیوت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من دون الإذن و غیره-: إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ (3) کما سبق.
هذا مع أنّ أتباع عمر بن الخطاب و حزبه قد ستروا کثیرا من کلماته الشنیعة و ما قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، کما یظهر من قول ابن أبی الحدید (4):
فی ألفاظ نکره حکایتها حتی شکاه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله إلی أبی بکر.
و یؤیّد هذا المعنی أنّ قصّة منع الکتابة لم یروها أحد ممّن حضرها إلّا ابن عباس، و قد صرّحت الروایة بأنّه کان فی البیت رجال، و قالوا (5) بعضهم: قرّبوا یکتب لکم، و بعضه قال ما قال عمر، و کثر لغطهم و ارتفعت أصواتهم.
و ثالثا: أنّ ما اعتذر به- من أنّ عمر کان یرسل فی (6) تلک الألفاظ علی مقتضی غریزته و خشونة جبلّته و لم یکن یقصد بها ظواهرها- فیه اعتراف بأنّه کان لا یملک لسانه حتی یتکلّم بما یحکم به عقله، و ظاهر أنّ رجلا لم یقدر علی ضبط لسانه فی مخاطبة مثل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله- فی علوّ شأنه فی الدنیا و الآخرة معدود عند العقلاء فی المجانین، و مثله لا یصلح للرئاسة العامّة و خلافة من
ص: 566
آن ها اضافه نکرد و تلبیه می گفت .
جابر گفت: تنها نیت مان حج بود و عمره را نمی شناختیم تا این که به همراه پیامبر به کعبه رسیدیم. پیامبر رکن را استلام کرد و سه بار دوان دوان و چهار بار با راه رفتن طواف کرد، سپس به مقام ابراهیم رسید و این آیه را تلاوت کرد: «وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی»،(1){ودر
مقام ابراهیم نمازگاهی برای خود اختیار کنید.} پیامبرصلَّی الله علیه و آله مقام را میان خود و کعبه قرار داد (پشت مقام ابراهیم ایستاد) - پدرم می گفت، و من آن را نمی دانم، پدرم آن را فقط از پیامبر ذکر کرده است. - پیامبر در دو رکعت نماز، سوره اخلاص و کافرون را می خواند، پس ازآن به رکن برگشت و استلام کرد، سپس از باب به طرف صفا خارج شد. هنگامی که به صفا نزدیک شد، این آیه را خواند: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ»(2)
از آن چه خداوند آغاز کرده، شما هم آغاز کنید... بنابراین پیامبر از صفا آغاز کرد و از آن بالا رفت تا این که خانه کعبه را دید، پس رو به قبله کرد، توحید و تکبیر گفت و نیز گفت: لا اله الا اللّه وحده لاشریک له، له الملک و له الحمد و هو علی کل شیء قدیر، لا اله الا اللّه وحدَه انجز وعدَه، و هَزَمَ الحزابَ وحدَه. سپس بین آن دعایی خواند، و همانند این را سه بار گفت، پس از آن به مروه فرود آمد و در وسط وادی ایستاد، پیامبر سعی کرد. همین که ما از صفا بالا رفتیم، حضرت با راه رفتن سعی کرد تا این که به مروه رسید و هرچه را در صفا انجام داده بود، در مروه نیز انجام داد، تا این که وقتی آخرین سعی پیامبر بر
ص: 606
اصطفاه اللّه علی العالمین، و من رضی بإمامة من یکره حکایة ألفاظه- کما مرّ من کلام الموجّه- فقد بلغ الغایة فی السفاهة و فاز بالقدح المعلّی من الحماقة.
و أمّا من استشهد الشارح بشعره من الأعراب فهو ممّن قال اللّه تعالی فیه:
الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ (1)، و مثله أحری بأن یعدّ من البهائم، و لم یقل أحد بأنّ مثله یصلح للإمامة حتی یقاس بفعله فعل من ادّعی الإمامة.
و ما ذکره من أنّ الأحسن کان أن یقول مغمور أو مغلوب بالمرض فهو هذیان کقول إمامه، إذ الکلام فی أنّه لا یجوز الردّ علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و إنکار قوله صلّی اللّه علیه و آله (2) مطلقا، سواء کان فی حال المرض أو غیره، للآیات و الأخبار الدالّة علی وجوب الانقیاد لأوامره و نواهیه، و أنّه لا ینطق عن الهوی و لا یقول إلّا حقّا، و الهجر و غلبة المرض- و إن کان أمرا شائعا فی أکثر البشر- إلّا أنّه لا استبعاد فی براءة من اصطفاه اللّه علی العالمین عنه، کما أنّ غلبة النوم یعمّ (3) سائر الخلق.
وَ قَدْ رَوَی الْخَاصُّ (4) وَ الْعَامُّ (5)
أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ إِذَا
ص: 567
مروه افتاد، فرمود:
اگر من از قبل از آن چه خواهد شد خبر داشتم، با خود قربانی نمی آوردم و آن را عمره قرار می دادم، هر کس از شما قربانی ندارد از احرام خارج شود و عمره بگذارد. سراقة بن مالک بن جعشم برخاست و گفت: ای رسول خدا، آیا این حکم جدید، مخصوص امسال است و یا این که برای همیشه جاری است؟ در این هنگام پیامبر انگشتانش را در همدیگر کرد و فرمود: در حج، اینگونه وارد عمره شدم - دوبار - نه، بلکه برای همیشه جاری است... و علی علیه السلام از یمن با شتران فربه پیامبرصلَّی الله علیه و آله آمد و فاطمه علیها السلام را از جمله کسانی یافت که از احرام خارج شده بود و لباس رنگی پوشیده و سرمه کشیده بود. علی علیه السلام به این خاطر او را سرزنش کرد، حضرت فاطمه سلام الله علیها گفت: پدرم مرا به این کار امر کرده است. جابر می گوید: علی علیه السلام در عراق می فرمود: نزد رسول خدا صلَّی الله علیه و آله رفتم در حالی که از فاطمه به خاطر کاری که کرده بود، ناراحت بودم و می خواستم نظر رسول خدا را در آن چه فاطمه گفته بود، جویا شوم. پس حضرت را با خبر کردم که من به خاطر آن کار او را سرزنش کردم و این که فاطمه گفت: پدرم مرا به این کار امر کرده است. پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: فاطمه راست گفته است، ای علی، هنگامی که حج را بر خود واجب کردی، چه گفتی؟ علی علیه السلام می گوید: من عرض کردم، خداوندا، همان گونه که پیامبرت صلَّی الله علیه و آله تلبیه گفته، من هم می گویم. حضرت فرمود: ولی از احرام خارج مشو که به همراه خود قربانی آورده ام.
جابر گفت: شتران قربانی که علی علیه السلام از یمن آورده بود و شترانی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله از مدینه آورده بودند، صد تا بود. جابر گفت: جز رسول خدا و کسانی که قربانی آورده بودند؛ همه مردم از احرام خارج شدند. چون روز ترویه فرا رسید؛ مردم به سوی منی حرکت کردند و تلبیه حج را گفتند...، و این حدیث را با همه طولانی بودنش روایت کرد تا این گفته وی: سپس پیامبر به طرف قربانگاه حرکت کردند و شصت و سه شتر قربانی چاق را با دست خود نحر کرد، سپس بقیه شترها را به علی علیه السلام داد و او هم آن ها را نحر کرد و در قربانی رسول خدا صلَّی الله علیه و آله شرکت جست، پس از آن حضرت دستور داد از هر شتر قربانی، مقداری گوشت بردارند و در دیگ قرار دهند. پس از آن که پخته شد، هر دو از گوشت آن خوردند و از آب گوشت آن نوشیدند. سپس پیامبر سوار بر شتر شد و
ص: 607
نَامَتْ عَیْنَاهُ.
، و قد اعترف النووی- علی ما نقله عنه الکرمانی فی شرح صحیح البخاری (1)
بأنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان معصوما من الکذب و من تغییر الأحکام الشرعیّة فی حال الصحّة و المرض.
و من الغرائب أنّهم یستدلّون علی خلافة عمر بن الخطاب بما نصّ علیه أبو بکر فی مرضه و کتب له، و لم یجوّز أحد فیه أن یکون هجرا و ناشئا من غلبة المرض، مع أنّه أغمی علیه فی أثناء کتابته العهد- کما رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2) فِی کَیْفِیَّةِ عَقْدِهِ الْخِلَافَةَ لِعُمَرَ مِنْ أَنَّهُ کَانَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ فَأَمَرَ عُثْمَانَ أَنْ یُکْتَبَ عَهْداً، وَ قَالَ: اکْتُبْ:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، هَذَا مَا عَهِدَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُثْمَانَ (3) إِلَی الْمُسْلِمِینَ، أَمَّا بَعْدُ .. ثُمَّ أُغْمِیَ عَلَیْهِ، فَکَتَبَ عُثْمَانُ: قَدِ اسْتَخْلَفْتُ عَلَیْکُمُ ابْنَ الْخَطَّابِ ..
وَ أَفَاقَ أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ: اقْرَأْ، فَقَرَأَهُ، فَکَبَّرَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ: أَرَاکَ خِفْتَ أَنْ یَخْتَلِفَ النَّاسُ إِنْ مِتُّ فِی غَشْیَتِی. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ، ثُمَّ أَتَمَّ الْعَهْدَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَ عَلَی النَّاسِ.
و جوّزوا فی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أن یکون عهده هجرا و هذیانا، و قد کان فی کتاب أبی بکر و وصیّته- علی ما ذکره شارح المقاصد (4) و غیره (5)
نوع من التردّد فی شأن عمر، حیث قال: إنّی استخلفت عمر بن الخطاب فإن عدل فذاک ظنّی به و رأیی فیه، و إن بدل و جار فلکلّ امرئ ما اکتسب، و الخیر أردت و لا أعلم الغیب، وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (6) و کان
قَوْلُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: ائْتُونِی بِکِتَابٍ [کَذَا] أَکْتُبْ لَکُمْ کِتَاباً لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ ..
خالیا من
ص: 568
به سوی کعبه روانه شد و نماز ظهر را در مکه خواند، و نزد فرزندان عبدالمطلب، درحالی که حاجیان را از زمزم سیراب می کردند، آمد و فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب، برای من آب بکشید، اگر ترس از غلبه مردم بر سقایه شما نبود، به همراه شما از زمزم آب می کشیدم. آن ها هم به حضرت دلوی آب دادند، حضرت از آن نوشید.
در «النهایه»(1)
و در حدیث جابر آمده است: «قام فی نساجةٍ ملتحفاً بها»: نِساجة، نوعی ملافه بافته شده است، گویی به مصدر نام گذاری شده است، گفته می شود: «نسجتُ انسج نسجاً و نساجةً»، یعنی بافتم. و نیز گفته است(2):
در حدیث جابر آمده است: «فقام و ثوبُه علی المِشْجَب»: مِشْجَب - به کسر میم - چوب هایی هستند که سر آن ها را گرد می کنند و پایه آن ها را در دیوار فرو می برند و لباس ها را بر آن آویزان می کنند؛ جالباسی، چوب لباسی، رخت آویز، و گاهی مشک آب برای خنک کردن آن به آن ها آویزان می شود، و مشجب از «تشاجب الأمر» گرفته شده است: یعنی هر گاه امر مختلط شود.
و بخاری(3)
در صحیح خود، از جابر روایت کرده است: پیامبر صلَّی الله علیه و آله و اصحابش در حج تلبیه گفتند و جز رسول خدا و طلحه، کسی از آن ها به همراه خود قربانی نداشتند، و علی علیه السلام از یمن آمده بود و به همراه خود شتران قربانی آورده بود. علی علیه السلام فرمود: همانند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تلبیه گفتم. و پیامبر به اصحابش اجازه داد که حج را عمره قرار دهند. مردم خانه خدا را طواف می کردند، سپس آن را کوتاه کرده و جز کسانی که قربانی آورده بودند، از احرام بیرون آمدند. آن ها گفتند: آیا به سوی مِنی روانه شویم، حال آن که جنب هستیم؟! این سخن آن ها به پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسید، حضرت فرمود: اگر از قبل می دانستم چه پیش خواهد آمد، با خود قربانی نمی آوردم. اگر به همراه خود قربانی نیاورده بودم،
ص: 608
التردّد صریحا فی بعدهم عن الضلال بعد الکتاب، فکتاب أبی بکر من حیث المتن أولی بالشکّ، کما أنّ احتمال الهجر و غلبة المرض فی شأنه کان أظهر، و لم یدلّ دلیل من العقل و النقل علی براءته من الهذیان، و کان کتاب اللّه بین أظهرهم، فکان اللائق بدیانة عمر بن الخطاب أن لا یرضی بذلک الکتاب و یقول حسب الناس کتاب اللّه، و کان الأنسب لأشیاعه الذین یجوّزون الهذیان علی سیّد الأنام صلّی اللّه علیه و آله تصحیحا لقول عمر بن الخطاب أن یتردّدوا فی إمامته و لا یستندوا إلی وصیّة أبی بکر فی شأنه.
ثم إنّ فی (1) قول عمر بن الخطاب فی مقام الردّ علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله: حسبنا کتاب اللّه .. یدلّ علی أنّه لا حاجة إلی الخلیفة مطلقا، فکیف سارع إلی السقیفة لعقد البیعة و جعله أهمّ من دفن سیّد البریّة علیه و آله أکمل الصلاة و التحیّة.
و الحاصل، أنّ من لم یطبع اللّه علی قلبه لم یشکّ فی أنّهم لم یهتمّوا إلّا بنیل حطام الدنیا و زخارفها، و صرف الإمارة و الخلافة عن أهالیها و معادنها.
و اعلم أنّهم عدّوا من فضائل عمر بن الخطاب أنّه کان یرد علی (2) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی کثیر من المواطن، و کان یرجع إلی قوله و یترک ما حکم به.
فمن ذلک.
مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (3) فِی أَخْبَارِ عُمَرَ فِی الْجُزْءِ الثَّانِیَ عَشَرَ، وَ رَوَاهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (4) فِی کِتَابِ الْإِیمَانِ، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، قَالَ: کُنَّا قُعُوداً حَوْلَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ مَعَنَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ (5) فِی نَفَرٍ، فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ
ص: 569
از احرام بیرون می آمدم... و حدیث را تا اینجا روایت می کند: و سراقة بن مالک بن جَعْشم، پیامبر صلَّی الله علیه و آله را درحالی دید که رمی عقبه می کرد. سراقة پرسید: ای رسول خدا، آیا این دستور مختص زمان شماست؟ پیامبر فرمود: نه، برای همیشه است .
و بخاری(1)
و مسلم(2)
و نسائی(3)
و ابو داوود(4)،
با سندهای زیاد و الفاظ نزدیک به حدیث جابر، روایتی نزدیک به این روایت را نقل کرده اند و در جامع الاصول(5)
ذکر شده است.
و بخاری(6)،
از ابوموسی اشعری روایت کرده که گفت: در مکه خدمت پیامبر صلَّی الله علیه و آله رسیدم، پیامبر در آنجا فرود آمده بود. پیامبر پرسید: آیا حجّ به جا آوردید؟ من عرض کردم: آری. حضرت فرمود: به چه چیزی تلبیه و لبیک گفتی؟ من گفتم: همانند تلبیه شما لبیک گفتم. پیامبر فرمود: آفرین بر تو، خانه را طواف کن و سعی صفا و مروه را به جای آور سپس از احرام خارج شو. من طواف خانه خدا را کردم و سعی صفا و مروه به جای آوردم، پس برای حج لبیک گفتم، و تا آخر خلافت عمر به آن فتوا می دادم. پس عمر گفت: اگر کتاب خدا را در نظر بگیریم، ما را به تمام کردن آن امر می کند و اگر سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله را در نظر بگیریم، پیامبر از احرام بیرون نیامد تا این که قربانی ها به محل خود برسند.
ص: 609
عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِنَا فَأَبْطَأَ عَلَیْنَا، فَخَشِینَا أَنْ یُقْطَعَ دُونَنَا وَ فَزِعْنَا (1) وَ قُمْنَا، فَکُنْتُ أَوَّلَ مَنْ فَزِعَ، فَخَرَجْتُ أَبْتَغِی رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حَتَّی أَتَیْتُ حَائِطاً لِلْأَنْصَارِ لِقَوْمٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ فَلَمْ أَجِدْ لَهُ بَاباً، فَإِذَا رَبِیعٌ یَدْخُلُ (2) فِی جَوْفِ حَائِطٍ مِنْ بِئْرٍ خَارِجَةٍ (3)
وَ الرَّبِیعُ: الْجَدْوَلُ (4)
فَاحْتَفَزْتُ فَدَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (5)، فَقَالَ: أَبُو هُرَیْرَةَ؟. فَقُلْتُ: نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ (6):
مَا شَأْنُکَ؟. قُلْتُ: کُنْتَ بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَقُمْتَ فَأَبْطَأْتَ عَلَیْنَا، فَخَشِینَا أَنْ تُقْطَعَ دُونَنَا، فَفَزِعْنَا- فَکُنْتُ أَوَّلَ مَنْ فَزِعَ- فَأَتَیْتُ هَذَا الْحَائِطَ فَاحْتَفَزْتُ (7) کَمَا تَحْتَفِزُ الثَّعْلَبُ وَ هَؤُلَاءِ النَّاسُ وَرَائِی، فَقَالَ: یَا أَبَا هُرَیْرَةَ!- وَ أَعْطَانِی نَعْلَیْهِ، قَالَ (8):
اذْهَبْ بِنَعْلَیَّ هَاتَیْنِ فَمَنْ لَقِیتَ مِنْ وَرَاءِ هَذَا الْحَائِطِ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُسْتَیْقِناً بِهَا قَلْبُهُ فَبَشِّرْهُ بِالْجَنَّةِ، فَکَانَ (9) أَوَّلُ مَنْ لَقِیتُ عُمَرَ، فَقَالَ: مَا هَاتَانِ النَّعْلَانِ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ؟. قُلْتُ: هَاتَانِ نَعْلَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَعَثَنِی بِهِمَا مَنْ لَقِیتُ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُسْتَیْقِناً بِهَا قَلْبُهُ بَشَّرْتُهُ بِالْجَنَّةِ، فَضَرَبَ عُمَرُ بِیَدِهِ بَیْنَ ثَدْیَیَّ فَخَرَرْتُ (10) لِاسْتِی، فَقَالَ: ارْجِعْ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ!. فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَأَجْهَشْتُ بِبُکَاءٍ (11) وَ رَکِبَنِی عُمَرُ، فَإِذَا هُوَ عَلَی أَثَرِی، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 570
و در جایی دیگر با تغییر اندکی،(1)
همانند این نقل شده است، و در جامع الاصول(2) از نسائی همانند این(3)
روایت آمده است، و نیز بخاری(4)
از عایشه نقل کرده است که گفت: پنج روز مانده به ذی الحجه، به همراه پیامبر به قصد حج از مدینه خارج شدیم. وقتی که به مکه نزدیک شدیم، پیامبر صلَّی الله علیه و آله به کسانی که با خود قربانی نداشتند دستور داد، هرگاه کعبه را طواف کرده و بین صفا و مروه سعی نمودند، از احرام خارج شوند. - گفت: - روز قربانگاه با گوشت گاو بر ما داخل شد، من گفتم: این چیست؟ گفته شد: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به جای همسرانش قربانی کرده است.
و ابن اثیر در جامع الاصول(5)،
از بخاری و مسلم(6)
و ابی داوود(7)
و موطأ(8)
روایت های زیادی از عایشه حکایت کرده اند که معنا و مفهوم این روایت را می رساند.
ص: 610
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَا لَکَ یَا أَبَا هُرَیْرَةَ؟. قُلْتُ (1): لَقِیتُ عُمَرَ فَأَخْبَرْتُهُ بِالَّذِی بَعَثْتَنِی بِهِ، فَضَرَبَ بَیْنَ ثَدْیَیَّ (2)ضَرْبَةً خَرَرْتُ لِاسْتِی، قَالَ: ارْجِعْ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: مَا حَمَلَکَ عَلَی (3)مَا فَعَلْتَ؟. فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (4)! بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی، أَ بَعَثْتَ أَبَا هُرَیْرَةَ بِنَعْلَیْکَ مَنْ لَقِیَ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُسْتَیْقِناً بِهَا (5)قَلْبُهُ بَشَّرَهُ بِالْجَنَّةِ؟. قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَلَا تَفْعَلْ، فَإِنِّی أَخْشَی أَنْ یَتَّکِلَ النَّاسُ عَلَیْهَا فَخَلِّهِمْ یَعْمَلُونَ. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): فَخَلِّهِمْ (6).
و نیز بخاری(1)،
از ابن عباس روایت کرده است که از او درباره حج تمتع پرسیدند، ابن عباس پاسخ داد: مهاجرین و انصار و زنان پیامبر صلَّی الله علیه و آله در حجة الوداع لبیک گفتند و ما هم لبیک گفتیم، چون به مکه رسیدیم، رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: این لبیک گفتن خودتان در حج را عمره قرار دهید، مگر کسانی که به همراه خود قربانی آورده اند. ما طواف خانه خدا را نموده و سعی صفا و مروه را به جا آوردیم و با زنانمان مباشرت کردیم و لباس به تن نمودیم و پیامبر صلَّی الله علیه و آله فرمود: هر کس با خود قربانی دارد، تا زمانی که آن ها به محلشان نرسیده اند، نمی تواند از احرام بیرون بیاید (حج تمتع کند). سپس شام روز ترویه به ما امر فرمود که در حج لبیک بگوییم، چون از مناسک حج فراغت یافتیم، خانه کعبه را طواف کرده و در صفا و مروه سعی نمودیم، پس حج ما تمام شد و قربانی بر گردن ما بود، همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ»،(2){پس
هر کس از [اعمال] عمره به حج پرداخت [باید] آنچه از قربانی میسر است [قربانی کند] و آن کس که [قربانی] نیافت [باید] در هنگام حج سه روز روزه [بدارد] و چون برگشتید} به وطن خود بازگشتید، و در عوض آن، قربانی گوسفند داده می شود. پس مسلمانان در یک سال، میان حج و عمره، دو عبادت به جا آوردند، و خداوند آن را در کتاب خویش نازل کرد و پیامبرش صلَّی الله علیه و آله آن را سنتی قرار داد و جز بر اهل مکه، آن را حلال کرد. خداوند در این باره فرمود: « ذَلِکَ لِمَن لَّمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ »(3){این [حج تمتع] برای کسی است که اهل مسجد الحرام [=مکه] نباشد.}و ماه های حجی که خداوند عزوجل ذکر کرده است: شوال و ذی القعده و ذی الحجة است و هر کس در این ماه ها متعه کند، باید یا قربانی کرده و یا روزه بگیرد.
توضیح
«الرفث»: جماع کردن، نزدیکی با زن، و «الفسوق»: گناهان. و «الجدال»: ستیز کردن.
و از ابوحمزه روایت شده است(4)
که گفت: از ابن عباس درباره حج تمتع پرسیدم، او هم مرا به آن امر کرد، و نیز از او
ص: 611
و احتفزت- بالزای- .. أی تضاممت (1) لیسعنی المدخل کما یفعل الثعلب، و قیل بالراء.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (2) فِی تَفْسِیرِ سُورَةِ بَرَاءَةَ مِنْ کِتَابِ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ، وَ رَوَاهُ مُسْلِمٌ (3) فِی بَابِ فَضَائِلِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ (4): لَمَّا تُوُفِّیَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ جَاءَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَسَأَلَهُ أَنْ یُعْطِیَهُ قَمِیصَهُ یُکَفِّنُ فِیهِ أَبَاهُ فَأَعْطَاهُ، ثُمَّ سَأَلَهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیُصَلِّیَ عَلَیْهِ، فَقَامَ عُمَرُ فَأَخَذَ بِثَوْبِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ تُصَلِّی عَلَیْهِ (5) وَ قَدْ نَهَاکَ رَبُّکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیْهِ (6)؟! فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: إِنَّمَا خَیَّرَنِیَ اللَّهُ، فَقَالَ: اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً ... (7) وَ سَأَزِیدُ (8) عَلَی السَّبْعِینَ، فَقَالَ:
إِنَّهُ مُنَافِقٌ. قَالَ: فَصَلَّی عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی:
وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ (9).
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی (10) لَهُ عَنْ عُمَرَ: أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]:
أَخِّرْ عَنِّی یَا عُمَرُ! فَلَمَّا أَکْثَرْتُ عَلَیْهِ قَالَ: إِنِّی خُیِّرْتُ فَاخْتَرْتُ، لَوْ أَعْلَمُ إِنْ زِدْتُ عَلَی السَّبْعِینَ یُغْفَرْ لَهُ لَزِدْتُ عَلَیْهَا، قَالَ: فَصَلَّی عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 572
درباره «هَدَی» سؤال کردم، ابن عباس گفت: هَدَی، شتر قربانی یا گاو و یا گوسفند و یا مشارکت در کشتن قربانی است.
ابوحمزه می گوید: مردمانی از حج تمتع اکراه داشتند و آن را نپسندیدند، من خوابیدم و در خواب دیدم که گویی انسانی ندا می داد: آن، حج و عمره ای مقبول است. پس نزد ابن عباس آمدم و با او درباره آن صحبت کردم. ابن عباس گفت: الله اکبر، حج تمتع، سنت ابوالقاسم (کنیه پیامبر) است و مسلم روایتی قریب به آن را نقل کرده (1)و
نیز ابن اثیر در جامع الاصول(2)،
از مسلم(3)
و نسائی(4)
از ابن عباس روایت کرده اند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: این، عمره ای است که از آن بهره بردیم، پس هر کس که با خود قربانی نیاورده، باید از احرام بیرون آید، و این عمره تا روز قیامت داخل در حج است.
ص: 612
[وَ آلِهِ] ثُمَّ انْصَرَفَ، فَلَمْ یَمْکُثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی نَزَلَتِ الْآیَتَانِ مِنْ بَرَاءَةَ ... قَالَ:
فَعَجِبْتُ بَعْدُ مِنْ جُرْأَتِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ!.
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1) فِی أَخْبَارِ عُمَرَ قَرِیباً مِنَ الرِّوَایَةِ الْأُولَی، وَ فِیهَا: فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَیْنَ یَدَیِ الصَّفِّ، فَجَاءَ (2) عُمَرُ فَجَذَبَهُ مِنْ خَلْفِهِ، وَ قَالَ: أَ لَمْ یَنْهَکَ اللَّهُ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی الْمُنَافِقِینَ؟! .. (3) قَالَ: فَعَجِبَ النَّاسُ مِنْ جُرْأَةِ عُمَرَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .
و لا یذهب علیک أنّ الروایة الأولی- مع أنّ راویها أبو هریرة الکذّاب ینادی ببطلانها سخافة أسلوبها، و بعث أبی هریرة مبشّرا للناس، و جعل النعلین علامة لصدقه، و قد أرسل اللّه تعالی رسوله صلّی اللّه علیه و آله مبشّرا و نذیرا للناس، و أمره بأن (4) یبلّغ ما أنزل إلیه من ربّه، و لم یجعل أبا هریرة نائبا له فی ذلک، و لم یکن القوم المبعوث إلیهم أبو هریرة غائبین عنه صلّی اللّه علیه و آله حتّی یتعذّر علیه أن یبشّرهم بنفسه، و کان الأحری تبلیغ تلک البشارة فی المسجد و عند اجتماع الناس لا بعد قیامه من بین القوم و غیبته عنهم و استتاره بالحائط، و لم تکن هذه البشارة ممّا یفوت وقته بالتأخیر إلی حضور الصلاة و اجتماع الناس، أو رجوعه صلّی اللّه علیه و آله عن الحائط، و کیف جعل النعلین علامة لصدق أبی هریرة مع أنّه یتوقّف علی العلم بأنّهما نعلا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد جاز أن لا یعلم ذلک من یلقاه أبو هریرة فیبشّره، و إذا کان ممّن یظنّ الکذب بأبی هریرة أمکن أن یظنّ أنّه سرق نعلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلا یعتمد علی قوله، و لو فرضنا
ص: 573
و نیز بخاری(1)
از سعید بن مسبّب نقل کرده که گفت: علی و عثمان در عسفان، درباره حج تمتع اختلاف کردند، علی علیه السلام فرمود: تو فقط می خواهی از امری که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را انجام داده، نهی کنی! چون علی علیه السلام این مسأله را دید، هم در حج تمتع و هم حج لبیک گفت.
و بخاری(2)
و مسلم(3)،
از مروان بن حکم نقل کرده اند که او علی و عثمان را بین مکه و مدینه دید، و عثمان از حج تمتع و از این که هر دو انجام شود، نهی می کرد. چون علی علیه السلام آن را دید، در هر دو، عمره و حج، لبیک گفت. و عثمان گفت: می بینی که من مردم را از آن نهی می کنم و تو به آن عمل می کنی؟! علی علیه السلام فرمود: من به خاطر سخن احدی، سنت رسول خدا صلَّی الله علیه و آله را رها نمی کنم.
و نسائی(4)،
دو روایت و مسلم(5)
روایت هایی دراین باره نقل کرده اند و بخاری(6) از عمران نقل کرده است که عمران گفت: در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله حج تمتع به جا آوردیم و قرآن نازل شد، و کسی آن چه می خواست را طبق نظر خود گفت.
ص: 613
صدق أوّل الخبر أمکن أن یکون ما رواه أخیرا من رجوعه صلّی اللّه علیه و آله إلی قول عمر من أکاذیبه.
و یؤیّده
مَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ (1) فِی الْمَوْضِعِ الْمَذْکُورِ وَ رَوَاهُ غَیْرُهُ فِی عِدَّةِ رِوَایَاتٍ أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بَشَّرَ النَّاسَ بِأَنَّهُ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ.
، و قد روی أبو هریرة نفسه ما یقرب من هذا المعنی (2).
ثم لو سلّمنا صدق الخبر إلی آخره فلا شکّ فی أنّه یتضمّن أنّ عمر ردّ قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی أخشن الوجوه و أقبحها- کما هو دأب الطغام (3) و الأجلاف (4)
، و مع قطع النظر عمّا عرفت و ستعرف من عدم جواز الاجتهاد فی مقابلة النصّ، و أنّ الردّ علیه صلّی اللّه علیه و آله ردّ علی اللّه و علی حدّ الشرک باللّه، کیف یجوز هذا النوع من سوء الأدب و الغلظة فی مقام الردّ علی المجتهد و لو کان مخطئا؟! و هو مأجور فی خطئه، و قد أمکنه أن یردّ أبا هریرة برفق و یناظر برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و یوقفه علی خطئه.
ثم من أین استحقّ أبو هریرة أن یضرب علی صدره حتّی یقع علی استه و لم یقدم علی أمر سوی طاعة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و طاعة اللّه، و قد أمر اللّه تعالی بها فی زهاء (5) عشرین موضعا من کتابه بقوله: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ (6).
ص: 574
و مسلم(1)،
از مُطَرَّف روایت کرد که گفت: عمران بن حصین به من گفت: امروز درباره سخنی با تو سخن خواهم گفت که از این به بعد، خداوند با آن به تو سود می رساند: بدان که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به گروهی از اهلش، در دهم ذی الحجة امر کرد که عمره تمتع به جای بیاورند، و آیه ای هم که آن را نسخ کند نازل نشد، و از آن نهی نکرد تا این که حضرت از دنیا رفت، و هر کسی بعد از آن هر چه می خواست نظر داد و تدبیر کرد.
و باز مسلم8 روایت کرده است که اسحاق بن ابراهیم و محمد بن حاتم هر دو، از وکیع، از سفیان، از جریری، با این اسناد به ما خبر داد، و ابن حاتم9 در این روایت خود: مردی در هر چه خواست به رای خود نظر داد، گفته است که او عمر بود، و با شش سند، از عمران، آن چه این معنا را می رساند، روایت کرده است.
و ابن اثیر در «جامع الأصول»(2)،
سه روایت در رابطه با این معنا از عمران حکایت کرده است که از آن جمله، این که عمران گفت: آیه متعه در کتاب خدا نازل شد، ما هم به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را به جا آوردیم و آیه ای نازل نشد که آن را تحریم کند و پیامبر هم از آن نهی نکرد تا این که از دنیا رفت، و مردی نظر خود را در آن چه می خواست گفت؛ سپس می گوید، بخاری گفته است:(3)
آن مرد، عمر بود.
ص: 614
و أمّا رجوعه صلّی اللّه علیه و آله عن الأمر بتبشیر الناس- فعلی تقدیر صحّته لا دلالة فیه علی اجتهاده صلّی اللّه علیه و آله و خطئه فی رأیه، و لا ینفی الشناعة عن فعل عمر، لجواز أن یکون (1) الرجوع من قبیل النسخ بالوحی لمصلحة یعلمها اللّه تعالی، و یمکن أن تکون (2) مصلحة تألیف قلب هذا الفظّ الغلیظ، کما أمر اللّه سبحانه بذلک فی سائر المنافقین لئلّا ینفضّوا عن رسوله صلّی اللّه علیه و آله فیلحق الإسلام ضرر أعظم من فوت المصلحة بترک التبشیر فی ذلک الوقت، و لا یخفی أنّ الاجتهاد المذکور ممّا لم یجوّزه کثیر من العامّة، لکون المسألة ممّا یتعلّق بأمور الدین لا الحروب و أمور الدنیا، و (3) قد صرّح بذلک شارح صحیح مسلم فی شرح هذا الخبر، و قال: عدم جواز الخطإ علیه صلّی اللّه علیه [و آله] فی الأمور الدینیّة مذهب المحقّقین، و حکی عن شیخه أبی عمرو بن الصلاح توجیه النافین للاجتهاد المذکور بأنّه کان لوحی ناسخ للوحی السابق.
و أمّا الروایة الثانیة فسوء الأدب فیها بالأخذ بالثوب و جذبه صلّی اللّه علیه و آله من خلفه واضح، و کذلک الإنکار علی قول الرسول صلّی اللّه علیه و آله کما یظهر من قوله: إنّه منافق- بعد قوله صلّی اللّه علیه و آله: إنّی خیّرت- و قوله: فلمّا أکثرت علیه ..- بعد قوله صلّی اللّه علیه و آله: أخّر عنّی، و نزول الآیة (4)، و النهی
ص: 575
و نیز از نسائی(1)،
روایتی در این معنا حکایت شده است.
و از مسلم(2)
به اسنادش از ابن عباس روایت شده، که ابن عباس گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: این، عمره ای است که از آن بهره مند شدیم، پس هر کس قربانی ندارد، باید به طورکلی از احرام خارج شود و عمره تا روز قیامت در حج داخل شده است.
و از عبدالله بن طاووس، از پدرش، از ابن عباس روایت شده است که گفت: مسلمانان (مردم) می پنداشتند که عمره در ماه های حج از بدترین گناهان در روی زمین است، و محرّم را همانند صفر قرار می دادند و می گفتند: هرگاه زخم پشت شتر التیام یافت و اثر آن باقی نماند و ماه صفر سپری شود، عمره برای کسی که می خواهد آن را به جا بیاورد، جایز می شود.
ص: 615
عن الصلاة علی المنافقین لا یدلّ علی تصویبه کما مرّ، و یمکن أن تکون المصلحة فی اختیاره صلّی اللّه علیه و آله الصلاة و نزول النهی أن یظهر للمنافقین أو غیرهم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لم یتنفّر عنهم لما یعود إلی البشریّة و الطبع بل لمحض الاتّباع لما أمره اللّه سبحانه، و فی ذلک نوع من الاستمالة و تألیف القلوب.
ثم إنّهم رووا فی أخبارهم من إنکاره و ردّه علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله ما لا یتضمّن الرجوع.
رَوَی الْبُخَارِیُّ فِی صَحِیحِهِ (1) فِی بَابِ مَا جَاءَ فِی الْمُتَأَوِّلِینَ مِنْ کِتَابِهِ اسْتِتَابَةِ الْمُرْتَدِّینَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُبَیْدَةَ، قَالَ: تَنَازَعَ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ حِبَّانُ (2) بْنُ عَطِیَّةَ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ لِحِبَّانَ: لَقَدْ عَلِمْتُ مَا الَّذِی جَرَّأَ صَاحِبَکَ عَلَی الدِّمَاءِ- یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ-؟. قَالَ: مَا هُوَ؟ لَا أَبَا لَکَ!. قَالَ: شَیْ ءٌ سَمِعْتُهُ یَقُولُهُ. قَالَ:
مَا هُوَ؟. قَالَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الزُّبَیْرَ وَ أَبَا مَرْثَدٍ- وَ کُلُّنَا فَارِسٌ-، فَقَالَ: انْطَلِقُوا حَتَّی تَأْتُوا رَوْضَةَ حَاجٍ ...، فَإِنَّ فِیهَا امْرَأَةً مَعَهَا صَحِیفَةٌ مِنْ حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ فَأْتُونِی بِهَا، فَانْطَلَقْنَا عَلَی أَفْرَاسِنَا حَتَّی أَدْرَکْنَاهَا حَیْثُ قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَسِیرُ عَلَی بَعِیرٍ لَهَا، وَ کَانَ کَتَبَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ بِمَسِیرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَیْهِمْ، فَقُلْنَا: أَیْنَ الْکِتَابُ الَّذِی مَعَکِ؟. قَالَتْ: مَا مَعِی کِتَابٌ، فَأَنَخْنَا بِهَا بَعِیرَهَا، فَابْتَغَیْنَا فِی رَحْلِهَا فَمَا وَجَدْنَا شَیْئاً، فَقَالَ صَاحِبَایَ: مَا نَرَی مَعَهَا کِتَاباً؟. قَالَ: فَقُلْتُ: لَقَدْ عَلِمْنَا مَا کَذَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟ ثُمَّ حَلَفَ عَلِیٌّ: وَ الَّذِی یُحْلَفُ بِهِ لَتُخْرِجِنَّ الْکِتَابَ أَوْ لَأُجَرِّدَنَّکِ، فَأَهْوَتْ إِلَی حُجْزَتِهَا- وَ هِیَ مُحْتَجِزَةٌ بِکِسَاءٍ- فَأَخْرَجَتِ الصَّحِیفَةَ، فَأَتَوْا بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ عُمَرُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِینَ، دَعْنِی فَأَضْرِبَ عُنُقَهُ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 576
صبح روز چهارم ماه ذی الحجه، پیامبر صلَّی الله علیه و آله و اصحابش درحالی که برای حج لبیک می گفتند، آمدند، پس پیامبر به آن ها دستور داد که آن را عمره قرار دهند، و ان کار نزد آن ها گران آمد، گفتند: ای رسول خدا، با کدامین حِلّ؟! حضرت فرمود: همه حِلّ.
و نیز، این روایت را، بخاری(1)
از ابن عباس، و ابوداوود(2)
و نسائی(3)،
نقل کرده اند و ابن اثیر آن را در جامع الأصول (4) آورده است: و ابوداوود در روایتی دیگر نقل کرده است که گفت: به خدا سوگند، رسول خدا در ذی الحجه به عایشه دستور به جا آوردن عمره را نداد، مگر اینکه خواست با این کار، امر مشرکان را قطع کند، زیرا این تیره از قریش و کسانی که مرام آن ها را داشتند، می گفتند، هرگاه اثر زخم از بین رفت و زخم شتر التیام یافت و صفر داخل شد، عمره برای کسی که می خواهد آن را به جا بیاورد، جایز می شود.
ص: 616
[وَ آلِهِ]: یَا حَاطِبُ! مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ؟. قَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا بِی أَنْ لَا أَکُونَ مُؤْمِناً بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ لَکِنِّی أَرَدْتُ أَنْ تَکُونَ لِی عِنْدَ الْقَوْمِ یَدٌ یَدْفَعُ اللَّهُ بِهَا عَنْ أَهْلِی وَ مَالِی، وَ لَیْسَ مِنْ أَصْحَابِکَ أَحَدٌ إِلَّا وَ لَهُ هُنَاکَ مِنْ قَوْمِهِ مَنْ یَدْفَعُ اللَّهُ بِهِ عَنْ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ، قَالَ: صَدَقَ، لَا تَقُولُوا لَهُ إِلَّا (1) خَیْراً، قَالَ: فَعَادَ عُمَرُ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِینَ، دَعْنِی فَلْأَضْرِبْ عُنُقَهُ. قَالَ: أَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ، وَ مَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ اللَّهَ اطَّلَعَ عَلَیْهِمْ، فَقَالَ: اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ فَقَدْ أَوْجَبْتُ لَکُمُ (2) الْجَنَّةَ؟، فَاغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ، فَقَالَ: اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ.
قال أبو عبد اللّه: خاخ- یعنی بخاءین معجمتین- أصحّ، و لکن کذا قال أبو عوانة: حاج- بالحاء المهملة ثم الجیم- و هو تصحیف، و هو موضع (3).
- وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (4) فِی بَابِ فَضْلِ مَنْ شَهِدَ بَدْراً مِنْ کِتَابِ الْمَغَازِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیِّ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5)
مِثْلَهُ بِتَغْیِیرٍ فِی اللَّفْظِ.
قوله: فأهوت إلی حجزتها .. الحجزة- بضم الحاء المهملة ثم الجیم الساکنة ثم الزای-: معقد الإزار، و حجزة السّراویل: تکّتها (6).
و اغرورقت عیناه: .. أی دمعتا (7).
و أبو عبد اللّه هو: البخاری.
و قال الواقدی: روضة خاخ- بالمعجمتین- قریب من ذی الحلیفة علی برید
ص: 577
و عمره را تا گذشتن ذی الحجه و محرم تحریم می کردند.
و مسلم، از ابراهیم(1)،
از ابوموسی نقل کرده است که او بر حج تمتع فتوا می داد. مردی به او گفت: در برخی از این فتواهایت درنگ کن، چرا که از آن چه امیرالمؤمنین - منظور عمر بوده - درباره مناسک حج انجام داده، هنوز خبر نداری. تا این که ابوموسی عمر را بعد از مدتی دید و از او پرسید، عمر گفت: می دانم که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و اصحابش آن (تمتع) را به جا آوردند، ولی من کراهت دارم از این که مسلمانان با زنان در أراک نزدیکی کنند و به حج روند، درحالی که آب غسل از سر آنان می چکد.
و مسلم6، از ابراهیم، از ابوموسی، این خبر را به نحو ساده تری نسبت به آن نقل کرده و آن را تا این گفته ابوموسی ادامه داده است: در ایام خلافت ابوبکر و عمر، به حج تمتع فتوا می دادم، و قصد موسم حج داشتم که مردی آمد و گفت: آیا تو از آن چه امیرالمؤمنین درباره این عبادت، - بدعت - ایجاد کرده، خبر نداری؟ من گفتم: ای مردم، هر کس از ما درباره چیزی به او فتوا دادیم صبر کند،
ص: 617
من المدینة (1).
أقول: ما فی (2) هذه الروایة من عود عمر إلی قوله: قد خان اللّه و رسوله ..
دعنی فلأضرب عنقه، بعد اعتذار حاطب و تصدیق الرسول صلّی اللّه علیه و آله إیّاه، و قوله: لا تقولوا له إلّا خیرا .. ردّ صریح لقول الرسول صلّی اللّه علیه و آله و ارتکاب لنهیه.
و اعتذار بعض المتعصّبین بأنّه ظنّ أنّ صدقه فی عذره لا یدفع عنه ما یجب علیه من القتل فی غایة السخافة، فإنّ قوله (صلی الله علیه و آله) : لا تقولوا له إلّا خیرا، بعد قوله: صدق، یهدم أساس هذه الأوهام، و لا ریب فی أنّ من ردّ علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله فی وجهه أحری بضرب العنق ممّن تلقّی الرسول صلّی اللّه علیه و آله عذره بالقبول، و نهی الناس عن تقریعه و توبیخه.
و ممّا یدلّ علی أنّ عمر کان یخالف صریحا قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
مَا حَکَاهُ فِی کِتَابِ فَتْحِ الْبَارِی (3) فِی شَرْحِ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ فِی بَابِ مَنْ تَرَکَ قِتَالَ الْخَوَارِجِ لِلتَّأْلِیفِ قَالَ: أَخْرَجَ أَحْمَدُ بِسَنَدٍ جَیِّدٍ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: جَاءَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّی مَرَرْتُ بِوَادِی .. کَذَا فَإِذَا رَجُلٌ حَسَنُ الْهَیْئَةِ مُتَخَشِّعٌ یُصَلِّی فِیهِ، فَقَالَ: اذْهَبْ إِلَیْهِ فَاقْتُلْهُ، قَالَ: فَذَهَبَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ (4) فَلَمَّا رَآهُ یُصَلِّی کَرِهَ أَنْ یَقْتُلَهُ، فَرَجَعَ.
فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ لِعُمَرَ: اذْهَبْ فَاقْتُلْهُ، فَذَهَبَ فَرَآهُ
ص: 578
که خود امیرالمؤمنین به سوی شما میآید، پس با او تمام کنید. چون آمد گفتم: ای امیرالمؤمنین! چه چیزی درباره این عبادت (حج) امر کرده ای؟ عمر گفت: اگر قرآن را ملاک خود قرار دهیم، خداوند می فرماید: «وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ»،(1)
{و برای خدا حج و عمره را به پایان رسانید.} و اگر سنت پیامبرمان را ملاک قرار دهیم، پیامبر صلَّی الله علیه و آله تا هنگامی که قربانی ها را نحر نکرد، از احرام خارج نشد.
و از عایشه(2)
روایت شده که گفت: چهار یا پنج روز از ذی الحجه گذشته بود که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمد و درحالی که خشمگین بود، بر من داخل شد. من عرض کردم: ای رسول خدا، چه کسی تو را خشمگین کرده است؟ خداوند او را در آتش جهنم داخل کند. پیامبر فرمود: آیا ندیدی که من مردم را به امری فرمان دادم، حال آن که آن ها شک و تردید می کنند؟ اگر از قبل می دانستم که چه چیزی پیش خواهد آمد، به همراه خود قربانی نمی آوردم تا آن را بخرم، سپس همانند آن ها از احرام بیرون می آمدم.
ص: 618
فِی تِلْکَ (1) الْحَالَةِ، فَرَجَعَ.
فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! اذْهَبْ إِلَیْهِ فَاقْتُلْهُ، فَذَهَبَ عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] فَلَمْ یَرَهُ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ: إِنَّ هَذَا وَ أَصْحَابَهُ یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ لَا یُجَاوِزُ تَرَاقِیَهُمْ (2) یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ (3)، لَا یَعُودُونَ فِیهِ، فَاقْتُلُوهُمْ فَهُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ.
قال: و له شاهد من حدیث جابر أخرجه أبو یعلی و رجاله ثقات.
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (4) فِی الْجُزْءِ الثَّانِی فِی شَرْحِ خُطْبَتِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی تَخْوِیفِ أَهْلِ النَّهَرِ. قَالَ: فِی بَعْضِ الصِّحَاحِ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ، وَ قَدْ غَابَ الرَّجُلُ- یَعْنِی ذَا الْخُوَیْصِرَةِ (5)
عَنْ عَیْنِهِ: قُمْ إِلَی هَذَا فَاقْتُلْهُ، فَقَامَ ثُمَّ عَادَ، وَ قَالَ: وَجَدْتُهُ یُصَلِّی، فَقَالَ لِعُمَرَ: مِثْلَ ذَلِکَ، فَعَادَ وَ قَالَ:
وَجَدْتُهُ یُصَلِّی، فَقَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَ ذَلِکَ، فَعَادَ فَقَالَ: لَمْ أَجِدْهُ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَوْ قُتِلَ هَذَا لَکَانَ (6) أَوَّلَ الْفِتْنَةِ وَ آخِرَهَا، أَمَا إِنَّهُ سَیَخْرُجُ مِنْ ضِئْضِئِ هَذَا قَوْمٌ یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ (7) ..
الْحَدِیثَ.
و قال الجزری (8)، فی حدیث الخوارج: «یخرج من ضئضئ هذا قوم ...
یمرقون من الدّین کما یمرق السّهم من الرّمیّة»، الضّئضئ: الأصل یقال:
ص: 579
و ابن ابی الحدید(1)
از محمد بن جریر طبری(2)
روایت کرده است که محمد گفت: عبدالرحمن بن ابوزید، از عمران بن سواده لیثی نقل کرده است که گفت: نماز صبح را با عمر خواندم، پس عمر «سبحان» و سوره ای را به همراه آن خواند، سپس برخاست، من هم به همراه او برخاستم، عمر گفت: آیا حاجتی داری؟ من گفتم: آری، حاجتی دارم. عمر گفت: با من بیا. من هم به او ملحق شدم، و چون داخل شد، اجازه ورود داد. من داخل شدم، دیدم که او بر سریری از لیف خرما نشسته بود که روی آن چیزی نبود. من گفتم: نصیحتی دارم! عمر گفت: خوش آمدی، صبح و شام بر نصیحت گوی خوشآمد باد!. من گفتم: امت تو - یا گفت: رعیت تو - بر تو در چهار چیز عیب کرده اند. در این هنگام عمر چوب تازیانه را عمود قرار داد، سپس چانه خود را بر آن تکیه داد، - ابن قتیبه این گونه روایت کرده است و ابوجعفر آورده است: - عمر چانه خود را بر سر تازیانه قرار داد، و انتهای آن را بر سر زانویش گذاشت، و گفت: نصیحتت را بگو. عمران گفت: گفته اند که حج تمتع را در ماه های حج حرام کرده ای - و ابوجعفر افزوده است: و حال آن که آن حلال است - و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر، آن را تحریم نکرده اند. عمر گفت: آری، همین گونه است، شما هرگاه در ماه های حج، عمره را به جا بیاورید، آن را جزئی از حج خودتان قرار می دهید، پس خانه خدا در بقیه سال از مردم خالی گشته و در آن سال همانند پوست تخمی که جوجه آن درآمده باشد، می باشد و این حج لطفی از الطاف الهی است، و تو راست گفتی.
ص: 619
ضئضئ صدق و ضؤضؤ صدق، و حکی بعضهم: ضئضی ء بوزن قندیل یرید أنّه یخرج من نسله و عقبه، و رواه بعضهم: بالصّاد المهملة و هو بمعناه (1).
یمرقون من الدّین .. أی یجوزونه و یخرقونه و یتعدّونه کما یمرق السّهم الشّی ء المرمیّ به و یخرج منه (2)، و ستأتی الأخبار فی ذلک مشروحة فی باب کفر الخوارج (3).
وَ قَالَ فِی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ (4): ذَکَرَ الْمَوْصِلِیُّ فِی مُسْنَدِهِ، وَ أَبُو نَعِیمٍ فِی حِلْیَتِهِ، وَ ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ فِی عِقْدِهِ، وَ أَبُو حَاتِمٍ فِی زِینَتِهِ، وَ الشِّیرَازِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ الْمُسْتَخْرَجِ مِنَ الِاثْنَیْ عَشَرَ تَفْسِیراً: أَنَّ الصَّحَابَةَ مَدَحُوا رَجُلًا بِکَثْرَةِ الْعِبَادَةِ فَدَفَعَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] سَیْفَهُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ أَمَرَهُ بِقَتْلِهِ، فَدَخَلَ فَرَآهُ یُصَلِّی فَرَجَعَ، فَدَفَعَهُ إِلَی عُمَرَ وَ أَمَرَهُ بِقَتْلِهِ، فَدَخَلَ فَرَجَعَ، فَدَفَعَهُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَخَلَ فَلَمْ یَجِدْهُ، فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: لَوْ قُتِلَ لَمْ یَقَعْ بَیْنَ أُمَّتِی اخْتِلَافٌ أَبَداً.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: لَکَانَ (5) أَوَّلَ الْفِتْنَةِ وَ آخِرَهَا.
فما أقدم علیه أبو بکر من الرجوع من دون أن یقتله- لکونه یصلّی- لا ریب فی أنّه مخالفة ظاهرة للرسول صلّی اللّه علیه و آله، فإنّ أمره بقتله (6) کان بعد أن وصفه أبو بکر بالصلاة و الخشوع، فلم یکن صلاته شبهة توهم دفع القتل، بل هو تقبیح صریح لأمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بقتله، و تکذیب لما یتضمّنه ذلک من وجوب قتله، و أفحش منه رجوع عمر بن الخطاب معتذرا بعین ذلک الاعتذار الذی ظهر بطلانه ثانیا أیضا بأمره بالقتل بعد رجوع أبی بکر، و اعتذاره و لزمهما بتلک المخالفة الشرکة فی آثام من خرج من ضئضئ هذا الرجل من الخوارج إلی
ص: 580
عمران گفت: و نیز گفته اند که متعه زنان را حرام کرده ای، حال آنکه آن، اجازه و گشایشی از جانب خداوند بود که با مشتی (از هر چیزی) متعه می شد و با تفاوتی از سه طلاق. عمر گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله متعه را در زمان ضرورت حلال کرده، ولی الآن مردم به راحتی و گشایش رسیده اند. پس از آن، کسی از مسلمانان را نیافتم که به آن روی آورد و ندیدم که به آن عمل کند، پس الآن هر کس بخواهد، با مشتی نکاح می کند با تفاوتی از سه طلاق، و تو راست گفتی.
عمران گفت: و گفته اند که کنیز را هر گاه بچه اش را به دنیا بیاورد، بدون این که اربابش او را آزاد کند، آزاد کرده ای. عمر گفت: عیال او را به عیالی ملحق کردم، و جز خیر نخواستم، و از خداوند طلب آمرزش می کنم.
عمران گفت: مردم از تندی کلام و از پس راندن رعیت، شکوه کرده اند. - عمران می گوید: در این هنگام، عمر تازیانه را درآورد پس آن را پاک کرد تا این که به بند آن رسید - عمر گفت: من دوست رسول خدا صلَّی الله علیه و آله در نبرد قرقدة الکُدر بودم. از این گذشته، من رعیت را سرپرستی و سیر می کنم و آب می دهم و سیراب می کنم و کسانی که از راه منحرف شده اند را به راه بازمی گردانم، و شتاب کننده را باز می دارم و به اندازه توانم ادبشان می کنم، و به مقدار گام های خود می رانم، کج خلقان را برگردانده و مخالفان
ص: 620
یوم القیامة.
و من أمعن النظر فیما سبق من الأخبار و غیرها علم أنّ ردّ عمر علی الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلوکه مسلک الجفاء، و خلعه جلباب الحیاء لم یکن مخصوصا بما أقدم علیه فی مرضه (صلی الله علیه و آله) ، و منعه عن الوصیّة لم یکن (1) بدعا منه، بل کان ذلک عادة له، و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یصفح عنه و عن غیره من المنافقین و غیرهم خوفا علی الإسلام و إشفاقا من أن ینفضّوا عنه لو قابلهم بمقتضی خشونتهم، و کافاهم بسوء صنیعهم (2).
ص: 581
را به جمع ملحق می کنم، و زیاد از خود می رانم و کم می زنم، عصا برمی کشم و با دستم دفع می کنم، و اگر این تدبیر و سیاست نبود، برخی از آن چه می دانم را رها می کردم.
ابوجعفر گفته است: هرگاه معاویه این حدیث را ذکر می کرد، می گفت: به خدا قسم که او (عمر) عالم به رعیت خود بود.
توضیح
ابن قتیبه گفته است: «رَمَلْت السریر و ارملتُه»: هرگاه آن با ریسمانی از لیف و یا برگ خرما بافته شود. و «ذقن علیها»: یعنی چانه خود را بر آن قرار داد و به سخن من گوش کرد. و این گفته عمر: «فقرِع حجُّکم»: یعنی ایام حج از مردم خالی می شد، و عرب ها از قرع خانه پناهی می جستند، و آن هنگامی است که در آن اهل و خانواده ای نباشد. و «القائبة»: پوست تخم است، هر گاه جوجه از آن بیرون بیاید. و «القوب»: جوجه. و این گفته عمر: «إنّی لاُرتع و أشبع وأسقی فأروی»: ضرب المثل استعاره شده از چراندن شتران است، یعنی «إذا ارتعت الابل»: شتران را فرستادم تا چرا کنند، و آن ها را رها کردم تا این که سیر شدند و «اذا سقیتها»: رها کردم تا سیراب شوند. و این گفته او: «اضرب العروض»: عروض: شتری است که به چپ و راست متمایل می شود و در وسط راه حرکت نمی کند.
ص: 621
و قد تبیّن من تفاسیرهم و صحاحهم أنّ عمر (1) کان داخلا فیمن أرید بقوله تعالی: وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (2) فیکون من الذین قال اللّه تعالی: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (3)، و قد علم- أیضا ممّا سبق- أنّ الصحابة- إلّا الأصفیاء منهم- لم یقدروا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حقّ قدره، و لذلک مال طائفة إلی قول عمر و طائفة إلی قوله صلّی اللّه علیه و آله، و سوّوا بینه و بین عمر، و جعلوه کواحد من المجتهدین و القائلین برأیهم ما شاءوا فجوّزوا ردّ ما قضی به و الإنکار لقوله صلّی اللّه علیه و آله.
و لا خلاف فی أنّ عمر بن الخطاب کان من الجیش، و قد لعن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله المتخلّف عنه.
و قد سبق فی مطاعن أبی بکر ما فیه کفایة فی هذا المعنی، و لا یجری هاهنا ما سبق من الأجوبة الباطلة فی منع الدخول فی الجیش، فتوجّه الطعن علی عمر أظهر.
أنّه بلغ فی الجهل إلی حیث لم یعلم بأنّ کلّ نفس ذائِقَةُ الْمَوْتِ*، و أنّه یجوز الموت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنّه أسوة الأنبیاء فی ذلک، فَقَالَ: وَ اللَّهِ
ص: 582
می گوید: آن را می زنم تا به راه باز گردد، و همانند آن، این گفته اوست: و «اضم العنود»: شتر سرکش را به گله برمی گردانم.
و «العجول»: شتری که از گله شتران جدا شود و با عجله بر سرآن سوار می شود و به گله می رسد. و این قول عمر: «و أؤدبّ قدری»: یعنی به اندازه توانم و «اسوق خَطوتی»، یعنی: به اندازه گام برداشتنم. و «اللّفوت»: شتری که به چپ و راست برمی گردد و تند حرکت می کند. و قول او: «وأکثر الزجرو أُقلّ الضرب»: یعنی عمر از تنبیه در سیاست، به چیزی که با آن بی نیاز می شد اکتفا می کرد تا مجبور به شدیدتر و سخت تر از آن شود. و این گفته او: «و أشهر بالعصا و أدفع بالید»: منظورش این است که او عصا را به نشانه تهدید و ترساندن بلند می کرد و آن را به کار نمی گرفت، ولی با دستش جلوگیری می کرد و این قول او: «و لولا ذلک لاعذرت»، یعنی: اگر این تدبیر و سیاست نبود، برخی از آن چه را می راندم، رها می کردم. می گویی: «اعذر الراعی الشاة أو الناقة»: هرگاه آن را ترک کند، و «الشاة العذیرة»، گوسفند رها شده. و «عذرتُ»: هرگاه از گوسفندان عقب بمانی.(1)
تمام.
و ابن اثیر در «النهایه» بسیاری از واژه های این روایت را ذکر کرده و تفسیر نموده است. ابن کثیر می گوید:(2)
ص: 622
مَا مَاتَ حَتَّی یَقْطَعَ أَیْدِی رِجَالٍ وَ أَرْجُلَهُمْ!، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (1)، وَ قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (2) قَالَ: فَلَمَّا سَمِعْتُ ذَلِکَ أَیْقَنْتُ بِوَفَاتِهِ، وَ سَقَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ، وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ مَاتَ (3).
أقول: و یؤیّد ذلک ما ذکره ابن الأثیر فی النهایة (4) حیث قال: أسن الماء یأسن فهو آسن: إذا تغیّرت ریحه، و مِنْهُ حَدِیثُ الْعَبَّاسِ فِی مَوْتِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ، قَالَ لِعُمَرَ: خَلِّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ صَاحِبِنَا، فَإِنَّهُ یَأْسَنُ کَمَا یَأْسَنُ النَّاسُ .. أَیْ یَتَغَیَّرُ (5)، وَ ذَلِکَ أَنَّ عُمَرَ کَانَ قَدْ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ لَمْ یَمُتْ وَ لَکِنَّهُ صَعِقَ کَمَا صَعِقَ مُوسَی وَ مَنَعَهُمْ عَنْ دَفْنِهِ.
و أجاب عنه قاضی القضاة (6) بأنّه قَدْ رُوِیَ عَنْ عُمَرَ أَنَّهُ قَالَ: کَیْفَ (7)
ص: 583
از آن جمله این سخن عمر است: اگر در ماه های حج قصد عمره بکنید، میبینید که حج شما را کفایت میکند؛ در این صورت، در آن سال، حج شما همانند پوست تخمی می شود که جوجه اش از آن بیرون آمده است. عمر این مثل را به دلیل خالی شدن مکه از عمره گزاران در بقیه سال آورده است، گفته می شود: «قَیِبَت البیضة»: هرگاه جوجه آن از تخم بیرون بیاید، و به تخم پرنده گفته تشبیه شده، قائبةً و هی مَقوبه بنا بر تقدیر: «ذات قوب» یعنی: صاحب جوجه است و معنای این جمله او این است که جوجه هر گاه از تخم خود بیرون بیاید، دیگر به آن برنمی گردد و همین گونه است، هر گاه حاجیان در ماه های حج قصد عمره کنند، دیگر به مکه برنمی گردند.
و درباره «عنود» می گوید(1):
و در حدیث عمر درحالی که سیره خود را ذکر می کند، آمده است: «و الضمّ العنود...» و عنود شتری است که قاطی گله نمی شود و همیشه جدا از آن حرکت می کند. عمر خواست بگوید: هر کس از جماعت خارج شد، من او را به این جماعت برگرداندم و ملحق به آن ها کردم.
و ابن ابی الحدید می گوید(2):
در حدیثی از عمر آمده است که او درباره حج تمتع گفت: به خوبی می دانید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و اصحابش تمتع را به جا آوردند، ولی من کراهت دارم از این که زیر درختان أراک با زنان همبستر شوند، سپس برای حج لبیک بگویند، درحالی که جنب هستند .
ابن ابی الحدید می گوید: «المعرّس»: کسی
ص: 623
یَمُوتُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی (1): لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ (2)، وَ قَالَ (3): وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً (4) فلذلک نفی موته صلّی اللّه علیه و آله، لأنّه حمل الآیة علی أنّه (5) خبّر عن ذلک فی حال حیاته حتی قال له أبو بکر: إنّ اللّه وعد بذلک و سیفعله، و تلا علیه (6) فأیقن عند ذلک بموته، و إنّما ظنّ أنّ موته متأخّر (7) عن ذلک الوقت، لا أنّه منع من موته.
ثم قال: فإن قیل: فلم قال لأبی بکر- عند سماع الآیة-: کأنّی لم أسمعها، و وصف نفسه بأنّه أیقن بالوفاة.
قلنا: (8): لمّا کان الوجه فی ظنّه ما أزال الشبهة أبو بکر (9) فیه جاز أن یتیقّن.
ثم سأل (10) نفسه عن سبب یقینه فی ما لا یعلم إلّا بالمشاهدة، و أجاب بأنّ قرینة الحال عند سماع الخبر أفادته الیقین (11)، و لو لم یکن فی ذلک إلّا خبر أبی بکر و ادّعاؤه لذلک و الناس مجتمعون لحصل (12) الیقین.
و قوله: کأنّی لم أسمع بهذه الآیة و لم أقرأها (13) .. تنبیه علی ذهابه عن
ص: 584
که با زنش نزدیکی می کند. ابن ابی الحدید می گویند: عمر از این که مرد در عمره خود از احرام بیرون آید و سپس با زنان مباشرت کند و سپس در حج لبیک بگوید، کراهت داشت.
و ابن اثیر در «النهایه»(1)
در ذکر الاعراس گفته است: و از جمله سخن عمر است که در حج تمتع ذکر کرده و گفته است: به خوبی می دانید که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تمتع را به جا آورد، ولی من از این که مردم با زنان نزدیکی کنند، کراهت داشتم.
و در جامع الاصول(2)
از ترمذی(3)،
از سالم بن عبدالله روایت شده است که سالم از مردی شامی شنید که از عبدالله بن عمر، درباره حج تمتع در حج پرسیده بود. عبدالله بن عمر گفت: اگر بدانی که پدرم از آن نهی می کرد و رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را به جا می آورد، آیا از دستور پدرم پیروی می کنی یا از فرمان رسول خدا؟ آن مرد گفت: البته که از امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله. سپس عبدالله گفت: به یقین رسول خدا آن را به جا آورده است.
ص: 624
الاستدلال بها، لا أنّه علی (1) الحقیقة لم یقرأها و (2) لم یسمعها، و لا یجب فیمن ذهب عن بعض (3) أحکام الکتاب أن یکون (4) لا یعرف القرآن، لأنّ ذلک لو دلّ لوجب (5) أن لا یحفظ القرآن إلّا من یعرف جمیع أحکامه (6).
و أجاب بنحو ذلک الرازی فی نهایة العقول (7)، و بمثله أجاب صاحب المقاصد (8).
و أجاب السید رضی اللّه عنه فی الشافی (9) عن جواب القاضی بأنّه: لیس یخلو خلاف عمر فی وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من أن یکون علی سبیل الإنکار لموته (صلی الله علیه و آله) علی کلّ حال، و الاعتقاد لأنّ (10) الموت لا یجوز علیه (11) أو یکون منکرا لموته فی تلک الحال من حیث لم یظهر دینه علی الدین کلّه .. و ما أشبه ذلک ممّا قال صاحب الکتاب أنّها کانت شبهة فی تأخّر موته عن تلک الحال.
فإن کان الوجه الأول، فهو ممّا لا یجوز خلاف العقلاء فیه (12)، و العلم بجواز الموت علی سائر البشر لا یشکّ فیه عاقل، و العلم من دینه صلّی اللّه علیه و آله بأنّه
ص: 585
و مسلم(1)،
از سعد بن ابی وقّاص روایت کرده است که گفت: به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله حج تمتع را به جا آوردیم، و این مرد - معاویه - در عُرُش کافر بود. مراد از عُرُش، خانه های مکه در جاهلیت است.
ابن اثیر در جامع الاصول(2)،
بعد آن که آن را از مسلم حکایت می کند، گفته است: و در روایت الموطأ(3)
و الترمذی(4)
و نسائی(5)،
از محمد بن عبدالله بن حارث آمده است که: محمد، سالی که معاویه به حج رفت، شنید که سعد بن ابی وقّاص و ضحّاک بن قیس درباره روی آوردن از اعمال عمره به حج سخن می گویند، ضحّاک گفت: تنها انسان بی اطلاع از فرمان خداوند آن را انجام می دهد. سعد به او گفت: چه سخن زشتی گفتی، ای برادر زاده ! ضحّاک گفت: عمر از این کار نهی کرده است. سعد گفت: ما به همراه رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و به دستور وی آن را به جا آوردیم، و خود پیامبر صلَّی الله علیه و آله آن را به جا آورد.
ص: 625
سیموت کما فات (1) من قبله ضروریّ، و لا (2) یحتاج فی مثل هذا إلی الآیات التی تلاها أبو بکر من قوله تعالی: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (3) و ما أشبهه.
و إن کان خلافه علی الوجه الثانی، فأوّل ما فیه أنّ هذا الخلاف لا یلیق بما احتجّ به أبو بکر من قوله تعالی: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (4) لأنّه لم ینکر علی هذا جواز الموت، و إنّما خالف فی تقدّمه و إن کان یجب أن یقول و أیّ (5) حجّة فی هذه الآیات علی من جوّز علیه صلّی اللّه علیه و آله الموت فی المستقبل و أنکره فی هذه الحال.
و بعد، فکیف دخلت الشبهة البعیدة علی عمر من بین سائر الخلق؟ و من أین زعم أنّه لا یموت حتّی یقطع أیدی رجال و أرجلهم؟ و کیف حمل معنی قوله تعالی: لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ (6)، و قوله تعالی: وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً (7)، علی أنّ ذلک لا یکون فی المستقبل و (8) بعد الوفاة، و کیف لم یخطر هذا إلّا لعمر وحده؟ و معلوم أنّ ضعف الشبهة إنّما یکون من ضعف الفکرة و قلّة التأمّل و البصیرة، و کیف لم یوقن بموته لمّا رأی علیه أهل الإسلام من اعتقاد موته و ما رکبهم من الحزن و الکآبة لفقده؟ و هلّا دفع بهذا الیقین ذلک التأویل البعید فلم یحتج إلی موقف و معرف، و قد کان یجب- إن کانت هذه شبهة- أن یقول فی حال مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قد رأی جزع أهله و أصحابه و خوفهم علیه الوفاة، حتی یقول أسامة بن زید- معتذرا من تباطئه عن
ص: 586
ابن اثیر(1) می گوید: در روایت ترمذی، عبارت: سالی که معاویه به حج رفت، وجود ندارد.
و در صحیح مسلم(2)
و در روایت «جامع الأصول(3)»
و در «مشکاة المصابیح»(4)
از عطاء، از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است که جابر گفت: ما اصحاب محمّد صلَّی الله علیه و آله، در حج برای خداوند یکتا لبیک گفتیم، چون پیامبر صبح روز چهارم ذی الحجه آمد، به ما دستور داد که از احرام بیرون آییم. عطاء می گوید: پیامبر فرمود: از احرام خارج شوید و با زنانتان مباشرت کنید و پیامبر آن ها را مجبور نکرد، ولی زنان را برای آن ها حلال کرد. ما گفتیم: زمانی که بین ما و عرفه جز پنج روز نمانده، ما را امر به مباشرت با زنان می کند، پس به عرفه بیاییم در حالی که جُنُب هستیم! جابر با دستش اشاره کرد، - به نظرم می آید که او دستش را تکان داد - و گفت: پس پیامبر صلَّی الله علیه و آله در میان ما برخاست و فرمود: به خوبی می دانید که من پرهیزکارترین شما برای خداوند و راستگوترین و نیکوکارترین شما هستم. اگر این قربانی ها نبود، همانند شما از احرام بیرون می آمدم و اگر از قبل می دانستم که چنین خواهد شد، با خود قربانی نمی آوردم. پس مردم از احرام خارج شدند، ما هم از احرام بیرون آمدیم و سخن حضرت را شنیدیم و اطاعت نمودیم.
ص: 626
الخروج فی الجیش الذی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یکرّر و یردّد الأمر (1) بتنفیذه-: لم أکن لأسأل عنک الرکب؟ ما هذا الجزع و الهلع و قد أمّنکم اللّه من موته .. بکذا، و من وجه .. کذا (2)، و لیس هذا من أحکام الکتاب التی یعذر من لا یعرفها- علی ما ظنّه- صاحب الکتاب، انتهی کلامه قدّس اللّه روحه.
و أقول (3): و أعجب من قول عمر قول من یتوجّه لتوجیه کلامه! و أیّ أمر أفحش من إنکار مثل هذا الأمر عن مثل عمر- مع اطّلاعه علی مرض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله منذ حدث إلی أوان اشتداده، و انتهاء حاله إلی حیث انتهی- و کانت ابنته زوجة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و من ممرّضاته، و قد رجع عن جیش أسامة بعد أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله له بالخروج فی الخارجین (4) خوفا من أن یحضره الوفاة فینقل الأمر إلی من لا یطیب نفسه به، و کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قد بیّن للناس فی مجالس عدیدة دنوّ أجله و حضور موته، و أوصی للأنصار و أمر الناس باستیفاء حقوقهم کما هو دأب من حضره الموت، کما روی مفصّلا فی صحیح البخاری (5) و صحیح مسلم (6) و صحیح الترمذی (7) و کتاب جامع الأصول (8) و کامل ابن الأثیر (9) و غیرها (10) من کتب السیر و الأخبار.
ص: 587
روایت بخاری تا اینجاست.(1)
و در روایت مسلم(2)،
آمده است که جابر گفت: علی علیه السلام از سفر جمع کردن مالیات برگشت، پیامبر فرمود: به چه چیزی تلبیه گفتی؟ علی علیه السلام گفت: به آن چه پیامبر صلَّی الله علیه و آله تلبیه گفت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: قربانی ها را بیاور و از احرام خارج مشو، علی علیه السلام قربانی ها را برای حضرت تقدیم کرد. پس سراقة بن مالک بن جَعشم عرض کرد: ای رسول خدا، آیا این عمل فقط برای این سال است یا برای همیشه؟ حضرت فرمود: آری برای همیشه.
ص: 627
وَ قَدْ رَوَی مُسْلِمٌ (1) فِی صَحِیحِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ أَنَّهُ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً فِینَا خَطِیباً بِمَاءٍ یُدْعَی خُمّاً (2)
بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ- فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ وَعَظَ وَ ذَکَرَ (3)، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، أَلَا (4) أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ یُوشِکُ أَنْ یَأْتِیَنِی رَسُولُ رَبِّی فَأُجِیبَ، وَ أَنَا تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ، أَوَّلُهُمَا کِتَابُ اللَّهِ فِیهِ الْهُدَی وَ النُّورُ، فَخُذُوا بِکِتَابِ اللَّهِ وَ اسْتَمْسِکُوا بِهِ .. فَحَثَّ عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ رَغَّبَ فِیهِ، ثُمَّ قَالَ: وَ أَهْلُ بَیْتِی، أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی .. أُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِی .. (5).
وَ قَدْ رُوِیَ مُتَوَاتِراً مِنَ الطَّرِیقَیْنِ قَوْلُهُ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: سَتُقَاتِلُ بَعْدِیَ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ (6).
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ، أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: عَلِیٌّ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی (7).
ص: 588
این بود خلاصه ای از اخبار اهل سنت. و اخبار شیعه دراین باره بیشتر از آن است که بتوان در این جا گنجانید، و به زودی برخی از این اخبار را در کتاب الحج خواهد آمد(1)
و کتب اخبار ما پر از اخبار دراین باره است.(2)
مخالفان پاسخ داده اند: متعه زنان (ازدواج موقت) در زمان پیامبر صلَّی الله علیه و آله وجود داشت سپس منسوخ شد، و در این رابطه، به روایت های متناقضی که در کتاب هایشان آورده اند، تکیه کرده اند، که ما به خاطر پرهیز از زیاده گویی آن ها را رها کردیم و در پاسخ آن، این گونه گفته می شود:
اول
این که تناقض این روایت ها، ساختگی و جعلی بودن این روایت ها را نشان می دهد؛ برای این که برخی از این روایت ها می گوید که متعه در روز خیبر منسوخ شده؛ و برخی دیگر نشان می دهد که جواز و تحریم متعه، در فتح مکه، قبل از خروج از مکه بود؛ و برخی می گوید که مسلمانان از مجردی و دور بودن از زنانشان در حجة الوداع شکایت کردند، پیامبر صلَّی الله علیه و آله هم به آن ها اجازه متعه داد؛ و برخی روایت ها نشان می دهد که متعه فقط در عمره قضا حلال شد، و این عمره، بعد از فتح خیبر بود؛ و برخی از روایت های آن ها نشان داده که متعه همان گونه که دانستید، در روز خیبر منسوخ شده است؛ و برخی دیگر می گوید که در غزوه تبوک منسوخ شد؛ و برخی دیگر می گوید که در آغاز اسلام جایز بود تا این که با این فرموده خداوند: «إِلَّا عَلَی أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ»،(3) {مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به دست آورده اند که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست.} منسوخ شد.
هیچ شکی در این نیست که از حجة الوداع و فتح مکه و جنگ تبوک به آغاز اسلام تعبیر نمی شود، بااین حال، این آیه - که روایت آن ها از ابن عباس بر نسخ متعه
ص: 628
وَ قَدْ رَوَوْا فِی الْمُفْتَرَیَاتِ: اقْتَدُوا بِاللَّذَیْنِ مِنْ بَعْدِی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ (1).
و قد کان کثیر ممّا ذکر ممّا (2) خطب به صلّی اللّه علیه و آله علی رءوس الأشهاد، فهل یجوّز عاقل أن لا یقرع شی ء من ذلک سمع عمر- مع شدّة ملازمته للرسول صلّی اللّه علیه و آله- و من شکّ فی مثل ذلک هل یجوّز من شمّ رائحة من العقل أن یفوّض إلیه أمر بهیمة فضلا عن أن یفوّض إلیه أمر جمیع المسلمین، و یرجع إلیه فی جمیع أحکام الدین.
و أمّا اعتذار ابن أبی الحدید (3) بأنّه لم ینکر ذلک عمر (4) علی وجه الاعتقاد، بل علی الاستصلاح، و للخوف من ثوران الفتنة قبل مجی ء أبی بکر، فلمّا جاء أبو بکر قوی به جأشه (5)فسکت عن هذا (6) الدعوی، لأنّه قد أمن بحضوره من خطب یحدث أو فساد یتجدّد.
فیرد علیه:
أوّلا: أنّه لو کان إنکاره ذلک إیقاعا للشبهة فی قلوب الناس حتّی یحضر أبو بکر لسکت عن دعواه عند حضوره.
و قد روی ابن الأثیر فی الکامل (7) أنّ أبا بکر أمره بالسکوت فأبی، و أقبل أبو بکر علی الناس، فلمّا سمع الناس کلامه أقبلوا علیه و ترکوا عمر.
و ثانیا: أنّه لو کان الأمر کما ذکر لاقتصر علی إنکار واحد بعد حضور أبی
ص: 589
در این آیه نشان می دهد - در دو سوره معارج (1)
و مومنون (2)
تکرار شده است و این دو سوره، همان گونه که مفسران قرآن ذکر کرده اند(3)،
جزو سوره های مکی هستند. پس چگونه ممکن است اجازه به متعه و نهی از آن در حجة الوداع و سال فتح مکه و غیر از این دو باشد؟ به خاطر همین اختلاف فاحش، به چنگ زدن به شیوه های فاسد و بی ارزش در جمع بین آن ها دست زده اند، همچون پذیرفتن تکرار شدن جواز و تحریم آن و حمل تحریم آن در بعضی از روایت ها بر همیشگی بودن آن، و در برخی روایات دیگر، به تاکید آن حمل کرده اند و مطالب پوچ دیگر ذکر کرده اند که با ذکر آن کتاب را سیاه نمی کنیم؛ و آن چه از حسن روایت کرده اند و آن این که تمتع تنها در عمره قضا جایز بود(4)،
تناقض آن شیوه ها را نمایان می کند.
کوتاه سخن اینکه، این نوع اختلاف در روایت، دلیل آشکاری است بر این که راوی دروغگو است.
دوم
روایت هایی از جابر بن عبدالله و دیگر روایت ها که نقل شد، به وضوح نشان می دهد که جواز متعه تا منع عمر بن خطاب ادامه داشت و پذیرفتن این که به جابر یا صحابه دیگر، نسخ تا زمان عمر نرسیده باشد، فساد آن آشکار است، و آیا عاقلی جایز می داند که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله منادی خود را که در میان مردم به حلال بودن متعه - همان گونه که گذشت - ندا می داد، بفرستد و حلال بودن آن را مجاز بداند و آیه ای که بر حلال بودنش دلالت می کند، تلاوت کند؛ سپس بعد از نسخ حکم آن، آن را از برخی اصحابش مخفی کند و آشکار ننماید، به گونه ای که نسخ حکم آن به اصحابی چون جابر بن عبدالله، با این که در سفر و حضر ملازم و همراه همیشگی
ص: 629
بکر، و قد اعترف ابن أبی الحدید (1) بتکرّر الإنکار بعد الحضور أیضا.
و ثالثا: أَنَّهُ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2): رَوَی جَمِیعُ أَرْبَابِ السِّیرَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا تُوُفِّیَ کَانَ (3) أَبُو بَکْرٍ فِی مَنْزِلِهِ بِالسُّنُحِ (4)، فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ: مَا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَظْهَرَ دِینُهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ، وَ لَیَرْجِعَنَّ فَلَیُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَ رِجَالٍ وَ أَرْجُلَهُمْ مِمَّنْ أَرْجَفَ (5) بِمَوْتِهِ، وَ لَا أَسْمَعُ رَجُلًا یَقُولُ: مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی، فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ کَشَفَ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ قَالَ: بِأَبِی وَ أُمِّی طِبْتَ حَیّاً وَ مَیِّتاً، وَ اللَّهِ لَا یُذِیقُکَ اللَّهُ الْمَوْتَتَیْنِ أَبَداً، ثُمَّ خَرَجَ وَ النَّاسُ حَوْلَ عُمَرَ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُمْ: إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ، وَ یَحْلِفُ، فَقَالَ لَهُ: أَیُّهَا الْحَالِفُ! عَلَی رِسْلِکَ (6)، ثُمَّ قَالَ: مَنْ کَانَ یَعْبُدُ مُحَمَّداً فَإِنَّ مُحَمَّداً قَدْ مَاتَ، وَ مَنْ کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ، فَإِنَّ اللَّهَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی:
إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ (7)، وَ قَالَ: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (8)، قَالَ عُمَرُ: فَوَ اللَّهِ مَا مَلَکْتُ نَفْسِی حَیْثُ سَمِعْتُهَا أَنْ سَقَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ، وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَدْ مَاتَ (9).
ص: 590
پیامبرصلَّی الله علیه و آله بود، نرسد، تا این که بر کار منکر زشتی که عمر سنگسار کردن مرتکب آن را روا می داند، ادامه می دادند، همان گونه که مالک آن را در الموطأ روایت می کند؟!(1)
کوتاه سخن این که ادعای نسخ حکم، در حکمی مانند این، به طوری که بر امثال جابر و ابن مسعود و مانند آن ها، بلکه بر اکثر صحابه پوشیده باشد، بنابر آن چه از این گفته جابر آشکار است: در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر متعه می کردیم،... ادعایی است که فساد و پوچی آن آشکار است.
سوم
روایت مشهور بین شیعه و سنی در این که عمر در خطبه خود گفت: دو متعه در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود و من از آن دو نهی می کنم و هر کس آن را انجام دهد، تنبیه خواهم کرد، به صراحت نشان می دهد که حکم حلال بودن آن تا آن زمان ادامه داشت، و
ص: 630
وَ قَدْ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ عَائِشَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مَاتَ وَ أَبُو بَکْرٍ بِالسُّنُحِ، قَالَ: قَالَ إِسْمَاعِیلُ: تَعْنِی بِالْعَالِیَةِ، فَقَامَ عُمَرُ یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) . قَالَتْ: وَ قَالَ عُمَرُ: وَ اللَّهِ مَا کَانَ یَقَعُ فِی نَفْسِی إِلَّا ذَاکَ، وَ لَیَبْعَثَنَّهُ اللَّهُ فَلَیُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَ رِجَالٍ وَ أَرْجُلَهُمْ، فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ فَکَشَفَ عَنْ وَجْهِ (2) رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَبَّلَهُ، وَ قَالَ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی طِبْتَ حَیّاً وَ مَیِّتاً، وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یُذِیقُکَ (3) اللَّهُ الْمَوْتَتَیْنِ أَبَداً، ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ: أَیُّهَا الْحَالِفُ! عَلَی رِسْلِکَ، فَلَمَّا تَکَلَّمَ أَبُو بَکْرٍ جَلَسَ عُمَرُ، فَحَمِدَ اللَّهَ أَبُو بَکْرٍ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ، وَ قَالَ: أَلَا مَنْ کَانَ یَعْبُدُ مُحَمَّداً ... الْخَبَرَ (4).
فقوله: فی روایة عائشة: و اللّه ما کان یقع فی نفسی إلّا ذاک .. صریح فی نفی ما (5) ذکره، إذ ظاهر أنّه حکایة کلام عمر بعد تلک الواقعة مؤکّدا بالحلف علیه، بل لا یرتاب ذو فطنة فی أنّ قوله: فو اللّه ما ملکت نفسی حیث سمعتها أن سقطت إلی الأرض و علمت أنّ رسول اللّه قد مات .. ممّا قاله عمر بعد ذلک الیوم و حکایة لما جری فیه، فلو کان للمصلحة لا علی وجه الاعتقاد لبیّن (6) ذلک للناس بعد مجی ء أبی بکر، أو بعد ذلک الیوم و زوال الخوف، و لم ینقل أحد من نقلة الأخبار ذلک، بل رووا ما یدلّ علی خلافه.
قَالَ الْمُفِیدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی الْمَجَالِسِ (7): رُوِیَ عَنْ (8) مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ،
ص: 591
همچنین عدم اعتذار عمر به منسوخ کردن آن در روایت پیشین، بر عدم نسخ آن شهادت می دهد و اعتذار او بر اینکه حلال بودن آن در آن موقع به خاطر ضرورتی بود، و آیا عاقل می پذیرد که عمر به باطل شدن آن حکم و نهی پیامبر صلَّی الله علیه و آله از آن، عالم بوده است. با این وجود به همانند این عذر که فسادش آشکار است، عذر و بهانه بیاورد؟! و مباح بودن حکمی در یک زمان، محدودیت حلال بودن آن را اقتضا نمی کند، و رها کردن امر مباح و حلالی از سوی صحابه - اگر صحت آن را بپذیریم - بر حلال نبودن آن دلالت نمی کند. با این حال، آن شهادت نفی در امری محدود است، و این گفته جابر و دیگران: در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله متعه می کردیم... تا زمان نهی آن، آن را تکذیب می کند، و اگر دلیل آن، عدم آگاهی وی از عمل کردن صحابه به آن بعد از زمان ضرورت باشد، بطلان این واضح تر است.
چهارم
اگر متعه منسوخ بود، این امر به اهل بیت پیامبر صلَّی الله علیه و آله که به داخل خانه عالمترند، مخفی نمی ماند، حال آن که بر حلال بودن آن اجماع دارند و خود این اجماع آن ها حجت و دلیل است، و انکار نمودن سخن آنان دراین باره، لجاجتی آشکار است.
و اما در باره متعه حج و دفع طعن، به این تکیه کرده اند که عمر و نیز عثمان - همان طورکه گذشت - به دلیل بهتر بودن حج افراد، از جهاتی بر آن اشکال کرده و از آن بر وجه تنزیه نهی کرده اند، نه بر وجه تحریم، وارد است:
اول
این که، این سخن عمر: «من آن را تحریم می کنم»، تحریم آن را نشان می دهد، و اگر صحت برخی از این روایت ها را: من از آن دو نهی می کنم و به خاطر آن دو مجازات می کنم، بپذیریم، با این حال آن چه از لفظ
ص: 631
عَنِ الزُّهْرِیِّ (1)، عَنْ أَنَسٍ أَنَّهُ لَمَّا بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ فِی السَّقِیفَةِ- وَ کَانَ الْغَدُ- جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ، فَقَامَ عُمَرُ فَتَکَلَّمَ (2) قَبْلَ أَبِی بَکْرٍ، فَحَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ (3) وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ! إِنِّی (4) کُنْتُ قُلْتُ لَکُمْ بِالْأَمْسِ مَقَالَةً مَا کَانَتْ إِلَّا عَنْ رَأْیٍ، وَ مَا وَجَدْتُهَا فِی کِتَابِ اللَّهِ، وَ لَا کَانَتْ لِعَهْدٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَکِنْ قَدْ کُنْتُ أَرَی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُسْتَدْبِرُ (5) أَمْرِنَا حَتَّی یَکُونَ آخِرَنَا مَوْتاً.
قَالَ: وَ رَوَی عِکْرِمَةُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَمْشِی مَعَ عُمَرَ فِی خِلَافَتِهِ وَ (6) مَا مَعَهُ غَیْرِی، وَ هُوَ یُحَدِّثُ نَفْسَهُ وَ یَضْرِبُ قَدَمَیْهِ بِدِرَّتِهِ إِذِ الْتَفَتَ إِلَیَّ، فَقَالَ: یَا ابْنَ عَبَّاسٍ! هَلْ تَدْرِی مَا حَمَلَنِی عَلَی مَقَالَتِیَ الَّتِی قُلْتُ حِینَ تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. قَالَ: قُلْتُ: لَا أَدْرِی، أَنْتَ أَعْلَمُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، قَالَ:
فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا حَمَلَنِی عَلَی ذَلِکَ إِلَّا أَنِّی (7) کُنْتُ أَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ: وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً (8)، فَکُنْتُ (9) أَظُنُّ أَنَّهُ سَیَبْقَی بَعْدَ أُمَّتِهِ حَتَّی یَشْهَدَ عَلَیْهَا بِآخِرِ (10) أَعْمَالِهَا، فَإِنَّهُ الَّذِی حَمَلَنِی عَلَی أَنْ قُلْتُ مَا قُلْتُ.
و الظاهر أنّه جعل المخاطب بقوله تعالی: وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً .. (11)
ص: 592
نهی آشکار می شود، باز هم تحریم است، و این گفته او: به خاطر آن مجازات می کنم، تحریم و نهی را جمع کرده است، و شکی در این نیست که مجازات با تنزیه آن منافات دارد.
دوم
اگر نهی کردن او از حج تمتع به خاطر تقدیس بود، باید نهی او از متعه زنان نیز این گونه باشد، برای این که آن دو را با لفظ واحدی بیان داشته است، و کسی اظهار نکرده است که عمر از روی تنزیه از متعه نهی کرد، با این وجود، پیش از این ذکر شد که عمر به خاطر آن، با سنگسار کردن، ترسانید - تهدید کرد -، و در روایت عایشه گذشت که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به خاطر آن، غضبناک بر عایشه داخل شد، و چگونه رسول خدا به دلیل عدول مردم به برترین اعمال در عبادت پروردگارشان، یا به دلیل تردید آن ها در این مورد، غضب می کند، بلکه انسان عادلی در این شک نمی کند که روایات وارد شده فراوان در این فرموده پیامبرصلَّی الله علیه و آله: اگر از پیش می دانستم که این گونه خواهد شد، با خود قربانی نمی آوردم، و اگر قربانی به همراه خود نداشتم از احرام خارج می شدم... دلیل قاطعی است بر بطلان برتری حج افراد، همان گونه که آنان گمان کرده اند .
خلاصه سخن، پذیرفتن این که امر به خروج از احرام و روی آوردن به تمتع از سوی رسول خدا، امری به مرجوح برای بیان جواز آن است، فسادش آشکار است.
سوم
این که روایت عمران بن سواده لیثی، خود به درستی نشان می دهد که ممانعت عمر از حج تمتع، به صورت حرام کردن آن بود. همان طورکه بر کسی که دراین باره بیاندیشد، پوشیده نیست، و اگر نهی او از روی تنزیه بود، باید می گفت: من تمتع را بر شما حرام نکردم، ولی شما را به برترین [حج] افراد امر نمودم، و پیشتر در روایت ابن حصین، این گفته او ذکر شد: نه آیه ای که آن را تحریم کند، نازل شد و نه پیامبر صلَّی الله علیه و آله از آن نهی کرد تا این که از دنیا رفت، و مردی هر آن چه را که می خواست گفت.
و بخاری گفته است: گفته می شود: آن مرد عمر بوده است... و هر کس در این اخبار تامل کند، در این که کلام او در برتری تمتع یا افراد نبوده است، شک نمی کند، بلکه میبیند که در جواز یا تحریم حج تمتع بوده است.
چهارم
این که اگر نهی عمر و عثمان از حج تمتع، امر به برتری و افضل بوده است، پس چرا امیر
ص: 632
جمیع الأمّة، فیلزم علی ما فهم من دلالة الشهادة علی البقاء و تأخّر الموت أن یعتقد تأخّر موت کلّ واحد من الأمّة عن الناس، فکان علیه أن لا یذعن بموت أحد من الأمّة، و لو سامحنا فی کون المراد بعض الأمّة لانهدم أساس إنکاره، إذ لا شکّ فی تأخّر موته صلّی اللّه علیه و آله عن بعض أمّته، و أنّه قد مات قبله کثیر من أمّته، و لو کان المراد ب (البعض) الصحابة لزمه أن لا یذعن بموت أحد منهم، و لم یتعینّ ذلک البعض بوجه آخر حتی یزعم تأخّر موته صلّی اللّه علیه و آله عنهم.
و بالجملة، سوء الفهم و سخافة الرأی فی مثل هذا الاستنباط ممّا لا یریب فیه عاقل، و الظاهر أنّ هذا الاعتلال ممّا تفطّن به بعد حال الإنکار فدفع به بزعمه شناعة إنکاره.
ثم إنّه أجاب شارح المقاصد (1) بوجه آخر، و هو: أنّ ذلک الاشتباه کان لتشوّش البال، و اضطراب الحال، و الذهول عن جلیّات الأحوال.
و حکی شارح کشف الحقّ (2) عن بعضهم أنّه قال: کان هذا الحال من غلبة المحبّة، و شدّة المصیبة، و إنّ قلبه کان لا یأذن له أن یحکم بموت النبیّ صلّی اللّه علیه و آله .. و هذا أمر کان قد عمّ جمیع المؤمنین بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله حتّی جنّ بعضهم، و أغمی علی بعضهم من کثرة الهمّ، و اختبل بعضهم، فغلب عمر شدّة حال المصیبة، فخرج عن حال العلم و المعرفة و تکلّم بعدم موته و أنّه ذهب إلی مناجاة ربّه .. و أمثال هذا لا یکون طعنا.
و یرد علیه أنّه من الضروریات العادیة أنّ من عظمت علیه المصیبة و جلّت الرزیّة بفقد حبیبه حتی اشتبهت علیه الأمور الضروریّة لا یترک تجهیزه و تکفینه و الصلاة علیه و دفنه، و لا یسرع إلی السقیفة لعقد البیعة و الطمع فی الخلافة
ص: 593
مؤمنان علی علیه السلام با عثمان و عثمان با امیرالمؤمنین، همان گونه که گذشت، نزاع می کردند؟
و در «جامع الأصول»(1)از
«موطأ»(2)
با اسناد آن از جعفر بن محمد، از پدرش نقل شده است که گفت: مقداد بن اسود بر علی بن ابی طالب، در سقیا داخل شد، درحالی که حضرت برای شتران خود آرد و علف مخلوط می کرد، مقداد عرض کرد: عثمان بن عفّان از این که حج و عمره جمع شود، نهی می کند. پس علی علیه السلام درحالی که بر دستانش آثار آرد و علف بود، خارج شد، - و آثار آرد و علف بر بازوهایش را به یاد دارم - تا این که بر عثمان بن عفّان داخل شد و گفت: آیا تو از این که حج با عمره جمع شود، ممانعت می کنی؟ عثمان گفت: این، یک رأی است. در این هنگام، علی علیه السلام غضبناک خارج شد، درحالی که می گفت: لبیک اللهم به حج و عمره با هم.
آن چه از سیره علی علیه السلام نمایان است، این است که حضرت آشکارا با خلفا مخالفت نمی کرد مگر در امور مهم و بزرگ، بلکه تا آنجایی که می توانست با آن ها مدارا می کرد و از شر آن ها دوری می کرد، و جز در بدعت های زشت آنان، آشکارا مخالفت نمی نمود. و آیا عاقلی جایز می داند که عثمان به اطاعت از خداوند متعال در آن چه نزد او پسندیده است، امر کند، و امیرمؤمنان علی علیه السلام بگوید: با این کار فقط خواستی از امری که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله انجام داده بود، نهی کنی؟ و درمیان مردم، به خاطر این عمل او، صدای خویش را بلند می کند، با وجود این که می داند، این کار دشمنی به بار می آورد و فتنه انگیز است؟!.
توضیح
«البکرة»: شتر جوان.
ص: 633
و الإمارة؟! و لم لم یتکلّم فی ذلک المجلس من شدّة الحزن و الوجد ما ینافی غرضه و لا یلائم فی (1) تدبیره المیشوم، و لم یأت فی أمر الرئاسة و غصب الخلافة بهجر و لا هذیان، و لم یتخلّل من الزمان ما یسع (2) لاندمال الجرح و نسیان المصیبة؟ و کیف لم یأذن قلبه فی الحکم بموته صلّی اللّه علیه و آله مع أنّه لم یضق صدره بأن یقول فی وجهه الکریم: إنّه لیهجر، و یمنعه من إحضار ما طلب، و یقول: حسبنا کتاب اللّه، الذی هو فی قوّة قوله: لا حاجة لنا بعد موتک إلی کتاب تکتبه لنا!! و من بلغ به الحبّ إلی حیث یخرجه من حدّ العقل لا یجبه حبیبه بمثل هذا القول الشنیع، و لا یرفع صوته فی الردّ علیه، و منازعة المنازعین من حدّ العقل (3) إلی حدّ یخرجه الحبیب و إیّاهم عن البیت و یقول: اعزبوا عنّی و لا ینبغی التنازع عندی (4)، و لا ینکر ذلک إلّا متعنّت لم یشم رائحة الإنصاف، و ما ذکره من جنون بعض الصحابة، و إغماء بعضهم، و خبل الآخرین فشی ء لم نسمعه إلی الآن، نعم، لو عدّ ما أتوا به من ترک جسده المطهّر و المسارعة إلی السقیفة طمعا فی الرئاسة و شوقا إلی الإمارة من فنون الجنون و ضروب الخبل لکان له وجه.
الرابع: أنّه حرّم (5) المتعتین، متعة الحجّ و متعة النساء.
و لم یکن له أن یشرّع فی الأحکام و ینسخ ما أمر به سیّد الأنام صلّی اللّه علیه و آله، و یجعل اتّباع نفسه أولی من اتّباع من لا ینطق عن الهوی، و تفصیل القول
ص: 594
و «الخَبَط» به تحریک خاء و باء: برگ های ریخته شده درختان، که جزء علوفه شتران می باشد. و «ینجع»: یعنی به شتران نُجوع می داد، و «النجیع»: این که خَبَط و آرد با آب قاطی شود سپس به شترها خورانده شود. و «السُقیا» به ضم سین: منزلی بین مکه و مدینه است.
ادامه
بدانید که عاقلی - بعد از اندیشیدن در آن چه شیعه و سنی در آن خبر روایت کرده اند - در این شک نمی کند که این بدبخت، هنگامی که پیامبرصلَّی الله علیه و آله حکم پرداختن از عمره به حج را از خداوند ابلاغ کرد، به آن اعتراض و ردّ کرد، و با الفاظ رکیک با پیامبرصلَّی الله علیه و آله روبه رو شد، این درحالی که بود که پیامبر فرمود: این جبرئیل است که به من امر می کند که به هر کسی با خود قربانی نیاورده دستور دهم از احرام خارج شود. و او (عمر) دراین باره لجاجت کرد تا حضرت را خشمگین و ناراحت کرد، همان گونه که درخبر عایشه آمد، و پیامبر فرمود: تو هرگز به این حکم (حج تمتع) ایمان نخواهی آورد، همان گونه که در روایت های اهل بیت علیهم السلام آمده است(1) .
گذشته از این، زمانی که عمر نتوانست این حکم را منسوخ کند، آن را در نفس خبیث خود پنهان داشت تا این که امر خلافت را به دست گرفت و بر این کار توانا شد، پس برخاست و خطبه خواند و تصریح کرد که او آن چه را پیامبرصلَّی الله علیه و آله حلال نموده، حرام می کند و بر این کار تشویق کرد، و سنت مشرکان و جاهلیت را زنده کرد و آن را بر رسول خدا، به صورت های رکیکی که از روی عذر و بهانه ذکر می کرد، خرده می گرفت؛ پس چگونه مانند این شخص مؤمن می باشد؟! حال آن که خداوند بلند مرتبه فرموده است: «فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا»،(2){ولی چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند، سپس از حکمی که کرده ای
ص: 634
فی ذلک (1): أنّ متعة النساء (2) لا خلاف بین الأمّة قاطبة فی أصل شرعیّتها و إن اختلفوا فی نسخها و دوام حکمها (3)، و فیها نزلت قوله تعالی: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً (4) علی أکثر التفاسیر و أصّحها (5).
ص: 595
در دلهایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملا سر تسلیم فرود آورند.}
تتمّه
فخر رازی در تفسیر خود(1)
در جواب طعن نهی از حج تمتع به گونه ای دیگر پاسخ داده است، به طوری که می گوید: پرداختن از عمره به حج، این است که حاجی به مکه بیاید و در ماه های حج، عمره به جای آورد، پس در مکه از احرام خارج شود تا این که از مکه حج خود را شروع کند و در آن سال حج کند، و این صحیح بوده و کراهتی در آن نیست، و بدانید که نوعی دیگر وجود دارد که آن مکروه است، و آن همان حجی است که عمر از آن نهی کرد و آن بدین صورت است که بین دو احرام جمع شود، سپس احرام حج را فسخ کند و بعد از انجام عمره به حج بپردازد.
و روایت شده است که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله اجازه آن را به اصحابش داد، سپس آن را فسخ نمود. و این گفته او به دلایل زیر باطل است:
اول
اینکه این معنی به هیچ وجه از تمتع فهمیده نمی شود، و تنها معنای معروف نزد فقیهان هر دو گروه، از آن فهمیده می شود، و شکی نیست که مردم هم در قدیم و هم اکنون، از حج تمتع و منع آن جز آن معنای معروف نفهمیده اند،
ص: 635
و قد أجمع أهل البیت علیهم السلام علی دوام شرعیّتها، کما ورد فی الأخبار المتواترة (1).
و قال الفخر الرازی فی التفسیر (2): اتّفقت الأمّة علی أنّها کانت مباحة فی ابتداء الإسلام، قال.:
وَ (3) رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ أَنَّهُ لَمَّا قَدِمَ مَکَّةَ فِی عُمْرَتِهِ تَزَیَّنَ نِسَاءُ مَکَّةَ، فَشَکَا أَصْحَابُ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ طُولَ الْعُزْبَةِ، فَقَالَ: اسْتَمْتِعُوا مِنْ هَذِهِ النِّسَاءِ (4).
و قد صرّح بهذا الاتّفاق کثیر من فقهاء الإسلام.
وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (5)، وَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ قَیْسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ (7) یَقُولُ: کُنَّا نَغْزُو مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]
ص: 596
و این گفته او برداشتی است که متعصبانی به دلیل در تنگنا بودنشان آن را ساخته اند.
دوم
این که روایت عمران بن حصین در این که آن مرد از آن نهی کرد و آن چه می خواست به رای خود گفت، همان معنای معروف قرار دادن عمره در ماه های حج است، و آن چه نمایان است این است که نهی از حج تمتع و اظهار نظر دراین باره، تنها از سوی عمر بوده، و به همین سبب عمران از روی تقیه بدان تصریح نکرده است.
سوم
این که پیشتر در روایت ابوموسی ذکر شد که علت این که عمر درباره این عبادت، بدعت ایجاد کرد، مباشرت با زنان دانست و پیداست که این تعلیل، منع از تمتع به همراه آن معنای معروف را اقتضا می کند، و آن روایت به صراحت نشان می دهد که ابوموسی به حج تمتع فتوا می داد، و آن مرد او را از مخالفت با عمر بر حذر داشته است.
چهارم
این که روایت عمران بن سواده آشکارا نشان می دهد که عمر خود اعتراف کرده که او تمتع را در ماه های حج حرام کرده است و در این مورد به آن چه ذکر شد، تعلیل نموده است. و همین گونه روایت ترمذی از ابن عمر نشان می دهد که عمر از پرداختن اعمال عمره به حج نهی کرده است و غیر از این دو روایت، روایت هایی که پیشتر ذکرشان رفت، همین گونه اند.
پنجم
این که اگر آن چه عمر از آن نهی نمود و تحریم کرد، امری منسوخ در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود، حتماً این گفته عمران بن سواده: نه رسول خدا و نه ابوبکر از آن دو (متعه و تمتع) نهی نکردند، انکار می شد، حال آن که آن را تصدیق نموده و بنا به آن چه گذشت، تحریم آن ها را تعلیل نمود.
و کوتاه سخن این که، نه تنها جای هیچ شکی در این نیست که آن چه عمر از آن نهی کرد، پرداختن از اعمال عمره به حج است که روایات هر دو گروه (شیعه و سنی) تصریح می کند که حکم آن تا روز قیامت باقی مانده و برای همیشه
ص: 636
لَیْسَ لَنَا (1) نِسَاءٌ، فَقُلْنَا: أَ لَا نَسْتَخْصِی (2)؟! فَنَهَانَا عَنْ ذَلِکَ، ثُمَّ رَخَّصَ لَنَا أَنْ نَسْتَمْتِعَ (3)، فَکَانَ أَحَدُنَا یَنْکِحُ الْمَرْأَةَ بِالثَّوْبِ إِلَی أَجَلٍ، ثُمَّ قَرَأَ عَبْدُ اللَّهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ (4).
و قد روی هذا الخبر فی المشکاة (5) و عدّه من المتّفق علیه.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) وَ مُسْلِمٌ (7) فِی صحیحهما [صَحِیحَیْهِمَا]، وَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (8)، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْأَکْوَعِ وَ عَنْ جَابِرٍ (9)، قَالا: خَرَجَ (10) عَلَیْنَا مُنَادِی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ أَذِنَ لَکُمْ أَنْ تَسْتَمْتِعُوا (11) فَاسْتَمْتِعُوا .. یَعْنِی مُتْعَةَ النِّسَاءِ.
وَ عَنْهُمَا: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَتَانَا فَأَذِنَ لَنَا فِی الْمُتْعَةِ.
ص: 597
و تا ابد است، بلکه او از عام تر از آن، یعنی به جا آوردن عمره در ماه های حج نهی کرد .
و چه نیک، شهید ثانی حکایت کرده است و گفته است:(1) در یکی از کتاب های جمهور راویان یافتم که مردی زنان را متعه می کرد، پس به او گفته شد: حکم حلال بودن آن را از چه کسی گرفته ای؟ آن مرد گفت: از عمر. به او گفته شد: چگونه؟ و حال آن که خود عمر از این کار نهی کرده و عقوبت نموده است؟ او گفت: من از این گفته عمر: دو متعه
ص: 637
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1) فِی صَحِیحِهِ عَنْ عَطَاءٍ، قَالَ: قَدِمَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ مُعْتَمِراً فَجِئْنَاهُ فِی مَنْزِلِهِ، فَسَأَلَهُ الْقَوْمُ عَنْ أَشْیَاءَ ثُمَّ ذَکَرُوا الْمُتْعَةَ، فَقَالَ: نَعَمْ اسْتَمْتَعْنَا عَلَی عَهْدِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ (2).
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (3)
أَیْضاً- وَ ذَکَرَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ، قَالَ:
سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: کُنَّا نَسْتَمْتِعُ بِالْقَبْضَةِ مِنَ التَّمْرِ وَ الدَّقِیقِ الْأَیَّامَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ (5) حَتَّی نَهَی عَنْهُ عُمَرُ فِی شَأْنِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ (6).
وَ عَنْ أَبِی نَضْرَةَ (7) قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَأَتَاهُ آتٍ، فَقَالَ: إِنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ وَ ابْنَ الزُّبَیْرِ اخْتَلَفَا فِی الْمُتْعَتَیْنِ، فَقَالَ جَابِرٌ: فَعَلْنَاهُمَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی
ص: 598
حج تمتع و متعه زنان در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بود و من آن دو را حرام می کنم و هر کس آن را انجام دهد، مجازات می نمایم، حکم حلال بودن آن را گرفتم. بنابراین، من روایت او را در شرعی بودن آن در زمان رسول خدا را می پذیرم، و نهی او از سوی خودش را قبول نمی کنم.
ص: 638
اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، ثُمَّ نَهَانَا عُمَرُ عَنْهُمَا فَلَمْ نَعُدْ لَهُمَا (1).
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2)، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ أَبِی نَضْرَةَ، قَالَ: کَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ یَأْمُرُ بِالْمُتْعَةِ وَ کَانَ ابْنُ الزُّبَیْرِ یَنْهَی عَنْهَا، قَالَ: فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، فَقَالَ:
عَلَی یَدَیَّ دَارَ الْحَدِیثُ، تَمَتَّعْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَلَمَّا قَامَ عُمَرُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ کَانَ یُحِلُّ لِرَسُولِهِ مَا شَاءَ بِمَا شَاءَ، وَ إِنَّ الْقُرْآنَ قَدْ نَزَلَ مَنَازِلَهُ فَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ کَمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اثبوا [أَبِتُّوا] نِکَاحَ هَذِهِ النِّسَاءِ فَلَنْ أُوتَی بِرَجُلٍ نَکَحَ امْرَأَةً إِلَی أَجَلٍ إِلَّا رَجَمْتُهُ بِالْحِجَارَةِ (3).
ص: 599
طعن پنجم:
این که او حدّ خداوند را در مورد مغیرة بن شعبه، هنگامی که بر زنا کردن او شهادت دادند رها کرد، و به شاهد چهارم یاد داد که به خاطر پیروی از هوا و هوس او، از شهادت دادن امتناع ورزد، و چون آن شاهد این کار را کرد، عمر به شاهدان برگشت و آن ها را رسوا کرد و حد را بر آن ها جاری ساخت، و از این که مغیره رسوا شود، اجتناب نمود، حال آن که او یک نفر و گناهکار بود، و سه نفر را رسوا کرد و حد خداوند را رها نمود و آن را در غیر جای خود جاری ساخت.
ابن ابی الحدید گفته است(1):
طبری در تاریخ خود(2)،
از محمد بن یعقوب بن عتبه و او از پدرش روایت کرده است که گفت: مغیره نزد امّ جمیل - زنی از بنی هلال بن عامر - رفت و آمد می کرد و این زن، شوهری از قبیله ثقیف به نام حجاج بن عبید داشت که مرده بود. مغیره درحالی که امیر بصره بود، پنهانی نزد او می رفت، این مسأله به گوش بصریان رسید و آن ها هم موضوع را بزرگ دانستند. پس روزی از روزها مغیره از خانه خود خارج شد و درحالی که مردم بر آن دو مراقب گذاشته بودند، بر آن زن داخل شد. بنابراین گروهی که به عنوان شاهد نزد عمر رفته بودند، پرده از عمل او کنار زده و دیدند که او با آن زن نزدیکی می کند. پس نامه ای دراین باره برای عمر نوشتند، و به همراه آن نامه، ابوبکره را فرستادند. ابوبکره به مدینه رسید و به در خانه عمر آمد. عمر هم - درحالی که میان او و عمر پرده ای بود - به سخنان او گوش داد و گفت: ابوبکره تویی؟ او گفت: آری، من هستم. عمر گفت: به یقین، برای شرّی آمده ای! ابوبکره گفت: شر را خود مغیره آورده است نه من. سپس ماجرا را به او گفت و نامه را به او داد. پس عمر، ابوموسی را به عنوان عامل فرستاد و به او امر کرد که مغیره را نزد او بفرستد، هنگامی که ابوموسی وارد بصره شد و در امارت بصره نشست، مغیره خانم بزرگواری را به او هدیه کرد، و گفت: من راضی شدم
ص: 639
وَ رَوَی التِّرْمِذِیُّ فِی صَحِیحِهِ (1)
عَلَی مَا حَکَاهُ الشَّهِیدُ الثَّانِی (2)، وَ الْعَلَّامَةُ (3) رَحِمَهُمَا اللَّهُ- أَنَّ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الشَّامِ سَأَلَ ابْنَ عُمَرَ عَنْ مُتْعَةِ النِّسَاءِ؟. فَقَالَ:
هِیَ حَلَالٌ. فَقَالَ: إِنَّ أَبَاکَ قَدْ نَهَی عَنْهَا. فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ: أَ رَأَیْتَ إِنْ کَانَ أَبِی نَهَی عَنْهَا، وَضَعَهَا (4) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَ نَتْرُکُ السُّنَّةَ وَ نَتَّبِعُ قَوْلَ أَبِی؟! (5).
وَ رَوَی شُعْبَةُ، عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ ... (6) أَ مَنْسُوخَةٌ هِیَ؟. فَقَالَ: لَا، ثُمَّ قَالَ الْحَکَمُ: قَالَ عَلِیُ
ص: 600
که او برای تو باشد، پس ابوموسی مغیره را نزد عمر فرستاد.
طبری آورده است(1):
و واقدی، از مالک بن اوس نقل کرده است که گفت: مغیره نزد عمر آمد و در راه، با زنی از بنی مرّه ازدواج کرد. عمر به او گفت: قطعاً تو آدمی شهوتران و زن باره هستی. سپس در باره آن زن پرسید، به او گفته شد: به او رقطاء می گویند، همسر او از ثقیف بود و خود او از بنی هلال است.
طبری گفته است(2):
سریّ، از شعیب، از سیف برای من نوشت: مغیره از ابوبکره کینه داشت و ابوبکره هم نسبت به او دشمنی می کرد و هر وقت از طرف مقابلش سخنی به میان میآمد، هر یک از آن دو با دوستش درگوشی سخن میگفت و از او بد میگفت. آن دو در بصره همسایه هم بودند و خانههای آن در نزدیکی و روبه روی هم قرار داشتند. آن خانه ها، پنجره ای رو به دیگری داشت. روزی تنی چند در خانه ابوبکره و روبروی اتاق مغیره گفتگو می کردند. ناگهان بادی وزید و درب پنجره را باز کرد. ابوبکره برای بستن آن پنجره برخاست و ناگهان دید که باد پنجره ای اتاق مغیره را نیز باز کرده و او را دید که با زنی درآویخته است. ابوبکره به حاضران گفت: برخیزید و بنگرید. آن ها هم برخاستند و دیدند، سپس ابوبکره گفت: شاهد باشید. حاضران گفتند: این زن کیست؟ ابوبکره گفت: آن زن، ام جمیل دختر أفقم است - ام جمیل یکی از زنان بنی عامر
ص: 640
بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوْ لَا أَنَّ عُمَرَ نَهَی عَنِ الْمُتْعَةِ مَا زَنَی إِلَّا شَفًا (1)..
وَ قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی النِّهَایَةِ (2): فِی حَدِیثِ ابْنِ عَبَّاسٍ: «مَا کَانَتِ الْمُتْعَةُ إِلَّا رَحْمَةً رَحِمَ اللَّهُ بِهَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ لَوْ لَا نَهْیُهُ عَنْهَا مَا احْتَاجَ إِلَی الزِّنَا إِلَّا شَفًا».
أی إلّا قلیل من النّاس، من قولهم: غابت الشّمس إلّا شفا .. أی إلّا قلیلا من ضوئها عند غروبها. قال (3):
و قال الأزهری: قوله: إلّا شفا .. أی إلّا أن یشفی، یعنی یشرف علی الزّنا و لا یواقعه، فأقام الاسم (4) مقام المصدر الحقیقی، و هو الإشفاء علی الشّی ء، و حرف کلّ شی ء شفاه.
وَ حَکَی الْفَخْرُ الرَّازِیُّ (5) فِی تَفْسِیرِ آیَةِ الْمُتْعَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ (6)، قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَوْ لَا أَنَّ عُمَرَ نَهَی عَنِ الْمُتْعَةِ مَا زَنَی إِلَّا شَقِیٌّ (7).
ص: 601
بن صعصعه بود - حاضران گفتند: ما فقط از پشت آن ها را دیدیم و آنها را به چهره ندیدیم. چون آن زن برخاست، دقت کردند و چهره آن دو را دیدند. مغیره برای نماز از خانه خارج شد، ابوبکره او را از نماز خواندن باز داشت و گفت: با ما نماز مخوان. و آن ماجرا را برای عمر نوشتند و مغیره هم نامه ای برای عمر نوشت.
پس عمر ابوموسی را فرا خواند و گفت: ای ابوموسی، من تو را به کاری - امارت - می گمارم و تو را به جایی می فرستم که شیطان در آن تخم گذاشته و جوجه درآورده است. به آن چه می دانی ملزم باش و در پی تبدیل و تغییر مباش که خداوند به جای تو جانشینی قرار دهد. ابوموسی گفت: ای امیرالمؤمنین، مرا با تنی چند از اصحاب رسول خدا صلَّی الله علیه و آله از مهاجرین و انصار یاری کن، چرا که من آن ها را در این امت و در رفتار، همچون نمکی یافتم که طعام فقط با آن گوارا می شود. عمر گفت: از هر کس که دوست داری، طلب یاری کن. پس ابوموسی از بیست و نه مرد کمک طلبید که در بین آن، انس بن مالک، عمار بن حصین و هشام بن عامر بودند. ابوموسی به همراه آنان از مدینه خارج شد تا این که در مِرْبَد واقع در بصره اقامت نمود. به مغیره خبر رسید که ابوموسی در مربد اقامت کرده است. مغیره گفت: به خدا قسم، ابوموسی نه به عنوان تاجر و نه به عنوان زائر به اینجا نیامده است، بلکه به عنوان امیر به بصره قدم گذاشته است.
آن ها در این اندیشه بودند که ابوموسی آمد و برآن ها وارد شد، و نامه ای از عمر به مغیره داد. آن نامه، سرزنش کننده ترین نامه ای بود که به کسی از مردم و تنها با چهار کلمه نوشته شده بود. در این چهار کلمه هم عَزل کرده و هم سرزنش نموده و هم تحریک کرده و هم امیری را [به جای او] قرار داده بود: امّا بعد... خبر بسیار مهمی به من رسیده است، به همین سبب ابوموسی را فرستادم. آن چه در دست داری به او واگذار و به سوی من بشتاب... و به
ص: 641
وَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَیْنِ، أَنَّهُ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْمُتْعَةُ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَمْ تَنْزِلْ بَعْدَهَا آیَةٌ تَنْسَخُهَا، وَ أَمَرَنَا بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ تَمَتَّعْنَا بِهَا وَ مَاتَ وَ لَمْ یَنْهَنَا عَنْهُ ثُمَّ قَالَ رَجُلٌ بِرَأْیِهِ مَا شَاءَ (1).
و سیأتی فی خبر طویل رواه المفضّل، عن الصادق (علیه السلام) أوردناه فی المجلد الثالث عشر (2) و هو مشتمل علی سبب تحریمه المتعة (3)، و أنّه کان لمکان أخته عفراء.
ثمّ بعد الإحاطة بما فی المتن و التعالیق من المصادر الکثیرة العدیدة الوثیقة عند العامّة تقرأ فی مثل کتاب الوشیعة فی نقد عقائد الشیعة لموسی جار اللّه: 32 و 166- حیث بسط القول فی المتعة و قال ما ملخّصه-: إنّها من بقایا الأنکحة الجاهلیّة! و لم تکن حکما شرعیّا! و لم تکن مباحة فی شرع الإسلام! و نسخها لم یکن نسخ حکم شرعیّ و إنّما کان نسخ أمر جاهلیّ!، و وقع الإجماع علی تحریمها و لم ینزل فیها قرآن، و لا یوجد فی غیر کتب الشیعة قول لأحد أنّ: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» نزل فیها، و لا یقول به جاهل یدعی أو یعی، و کتب الشیعة ترفع القول به إلی الباقر و الصادق، و أحسن الاحتمالین أنّ السند موضوع، و إلّا فالباقر و الصادق جاهل. و لا نعلم هل نضحک أو نبکی، فکأنّ الرجل یتکلّم فی الطیف فی عالم الأضغاث و الأحلام.
و قال العلّامة الأمینی فی الغدیر 3- 324: کنت أودّ أن لا أحدث لهذا الکتاب ذکرا، و أن لا یسمع أحد منه رکزا، فإنّه فی الفضائح أکثر منه فی عداد المؤلّفات، لکن طبع الکتاب و انتشاره حدانی إلی أن أوقف المجتمع علی مقدار الرجل و علی أنموذج ممّا سوّد به صحائفه، و کلّ صحیفة منه عار علی الأمّة و علی قومه أشدّ شنارا. و قد ذکر فی هذا المجلد من الغدیر الأکاذیب المفتراة علی الشیعة من جهّال أهل التسنّن و أجاب عنها بما لا مزید علیه.
ص: 602
اهل بصره نوشت: امّا بعد... همانا من ابوموسی را به عنوان امیر شما برایتان فرستادم تا حق ناتوان شما را از توانگرتان بستاند و با شما با دشمنتان پیکار نماید و از ذمه شما دفاع کرده و مالیات را برای شما جمع نموده و میانتان تقسیم کند و راه هایتان را برای شما حفاظت نماید.
پس مغیره دختری به نام عقیله، از زنان غیر عرب طائف به ابوموسی هدیه داد و گفت: من راضی شدم که او برای تو باشد. آن دختر بسیار زیبا بود. مغیره و ابوبکره و نافع بن کلاه و زیاد و شِبل بن مَعبد بَجَلی به راه افتادند تا اینکه بر عمر وارد شدند. عمر هم آن ها و مغیره را جمع کرد. مغیره گفت: ای امیرالمؤمنین، از این فرومایگان (بندگان) بپرسید چگونه مرا دیدند؟ آیا من رو به روی آن ها بودم یا پشت به آن ها. اگر من جلوی آن ها بودم، آن ها آن زن را چگونه دیدند و شناختند و چطور شد که خود را از آن ها نپوشاندم؟ و اگر من پشت به آن ها بودم، آن ها به کدام حق، نگاه کردن به من در خانه ام و بر زنم را جایز دانسته اند؟ به خدا سوگند که جز با زنم نزدیکی نکردم.
سپس از ابوبکره آغاز کرد و او بر مغیره شهادت داد که او را در حال نزدیکی با ام جمیل دیده است، عمر گفت: چگونه آن دو را دیدی؟ ابوبکره گفت: از پشت آن دو را دیدم. عمر پرسید: چگونه سر آن زن را دیدی و تشخیص دادی؟ ابوبکره گفت: خود را پنهان کردم. سپس عمر شبل بن معبد را فرا خواند و او هم همانند ابوبکره شهادت داد و گفت: آن دو را هم از روبه رو و هم از پشت دیدم. و نافع نیز همانند شهادت ابوبکره شهادت داد، ولی شهادت او با آن دو تفاوت داشت، بلکه گفت: مغیره را در برابر زنی نشسته و عریان دیدم و....... همچنین صدای نفس کشیدن
ص: 642
و أمّا متعة الحجّ (1): فلا خلاف بین المسلمین فی شرعیّتها و بقاء حکمها.
و اختلف فقهاء العامّة (2) فی أنّه هل هی أفضل أنواع الحجّ أم لا؟ فقال الشافعی- فی أحد قولیه (3)
و مالک (4): إنّ التمتّع أفضل، و قال الشافعی فی قوله الآخر (5): إنّ أفضلها الإفراد ثم التمتّع ثم القران.
و یدلّ علی شرعیّتها قوله تعالی: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ (6).
وَ مِنَ الْأَخْبَارِ الْوَارِدَةِ فِیهَا مَا رَوَاهُ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ (7) بِأَرْبَعَةِ أَسَانِیدَ،
ص: 603
پی در پی را شنیدم. عمر گفت: آیا دیدی که دخول کند؟ زیاد گفت: نه، ندیدم. عمر پرسید: آن زن را می شناسی؟ زیاد گفت: نه، نمی شناسم، ولی او را شبیه زنی یافتم. پس عمر دستور داد به آن سه نفر حدّ تازیانه بزنند و این آیه را خواند: «لَوْلَا جَاؤُوا عَلَیْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَدَاء فَأُوْلَئِکَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْکَاذِبُونَ»،(1) {چرا چهار گواه بر [صحت] آن [بهتان] نیاوردند؟ پس چون گواهان [لازم] را نیاورده اند، اینانند که نزد خدا دروغگویانند.} در این هنگام مغیره گفت: سپاس خدایی را که شما را رسوا کرد. عمر بر او فریاد کشید: خفه شو. خداوند تو را خفه کند، بدان که به خدا سوگند اگر چهار شاهد کامل می شد، تو را با سنگ هایت، سنگسار می کردم. این بود آن چه طبری ذکر کرده است(2) .
مؤلف: گذشته از آن، ابن ابی الحدید(3) از کتاب «الاغانی» ابوالفرج اصفهانی، روایت های مختلفی نقل کرده است که معنا و مفهوم این روایت را می رساند، تا این که گفته است: ابوالفرج آورده است: ابوزید بن عمر بن شیبه گفت: عمر چون از ماجرا مطلع شد، مجلسی ترتیب داد و مغیره و شاهدان را فرا خواند. ابوبکره پیش آمد. عمر گفت: آیا او را درحال زنا با آن زن دیدی؟ ابوبکره گفت: آری، به خدا سوگند گویی که به بازشدن برآمدگی ران هایش می نگرم.
ص: 643
وَ أَوْرَدَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1) أَیْضاً، قَالَ (2): وَ أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ (3) بِطُولِهِ، وَ أَخْرَجَ النَّسَائِیُّ (4) أَطْرَافاً مُتَفَرِّقَةً مِنْهُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ، قَالَ: دَخَلْتُ (5) عَلَی جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ فَسَأَلَ عَنِ الْقَوْمِ حَتَّی انْتَهَی إِلَیَّ، فَقُلْتُ: أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، فَأَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی رَأْسِی، فَنَزَعَ زِرِّیَ الْأَعْلَی، ثُمَّ نَزَعَ زِرِّیَ الْأَسْفَلَ ثُمَّ وَضَعَ کَفَّهُ (6) بَیْنَ ثَدْیَیَّ- وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ شَابٌّ فَقَالَ:
مَرْحَباً بِکَ یَا ابْنَ أَخِی، سَلْ عَمَّا شِئْتَ؟. فَسَأَلْتُهُ- وَ هُوَ أَعْمَی وَ قَدْ (7) حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ، فَقَامَ فِی نِسَاجِهِ مُلْتَحِفاً بِهَا، کُلَّمَا وَضَعَهَا عَلَی مَنْکِبِهِ رَجَعَ طَرَفَاهَا إِلَیْهِ مِنْ صِغَرِهَا، وَ رِدَاؤُهُ إِلَی جَنْبِهِ عَلَی الْمِشْجَبِ (8) فَصَلَّی بِنَا- فَقُلْتُ: أَخْبِرْنِی عَنْ حَجَّةِ
ص: 604
مغیره گفت: بی شک به دقت نگاه کرده ای! در ثابت کردن آن چه که مایه رسوایی توست، کوتاهی نکردم. عمر گفت: نه، به خدا قسم اجازه نمی دهم تا این که شهادت بدهی، آیا دیدی که مانند ورود میل در سرمهدان دخول کند؟ ابوبکره گفت: آری و بر آن شهادت می دهم. عمر گفت: ای مغیره، خودت را فراموش کن، یک چهارم تو رفت!
ابوالفرج می گوید: گفته می شود: علی علیه السلام این سخن را گفته است.
سپس عمر نافع را فرا خواند و گفت: بر چه شهادت می دهی؟ او گفت: بر آن چه ابوبکره شهادت داد. عمر گفت: نه، باید شهادت دهی که مغیره را دیدی که مانند ورود میل در سرمهدان دخول کرده است. نافع گفت: آری، این گونه است تا آخرش. عمر گفت: ای مغیره، خودت را فراموش کن، نصف تو رفت! سپس شاهد سوم، شبل بن معبد را فرا خواند و بر چه شهادت می دهی؟ شبل گفت: بر آن چه دو دوستم شهادت دادند. عمر گفت: ای مغیره، خودت را فراموش کن، سه چهارم تو رفت.
ابوزید می گوید: مغیره نزد مهاجرین گریه کرد و آن ها هم با او گریه نمودند. و میگوید: زیاد در آن مجلس حاضر نبود، پس عمر دستور داد که از آن سه شاهد دور باشد و کسی از اهل مدینه با آن ها سخن نگوید، و منتظر آمدن زیاد بود. چون زیاد آمد، عمر مجلسی برای او در مسجد ترتیب داد و بزرگان مهاجر و انصار گرد آمدند، مغیره گفت: سخنی را آماده کردم بودم تا بگویم. ولی هنگامی که عمر دید زیاد می آید، گفت: من مردی را می بینم که خداوند هرگز مردی از مهاجرین را بر زبان او رسوا نمی کند.
ص: 644
رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .
فَقَالَ بِیَدِهِ فَعَقَدَ تِسْعاً (1)، فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مَکَثَ تِسْعَ سِنِینَ لَمْ یَحُجَّ، ثُمَّ أُذِّنَ فِی النَّاسِ فِی الْعَاشِرَةِ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] حَاجٌّ فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ بَشَرٌ کَثِیرٌ کُلُّهُمْ یَلْتَمِسُ أَنْ یَأْتَمَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ یَعْمَلَ مِثْلَ عَمَلِهِ، فَخَرَجْنَا مَعَهُ حَتَّی إِذَا (2) أَتَیْنَا ذَا الْحُلَیْفَةِ، فَوَلَدَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ (3) مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ، فَأَرْسَلَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] کَیْفَ أَصْنَعُ؟. قَالَ:
اغْتَسِلِی وَ اسْتَشْفِرِی (4) بِثَوْبٍ وَ أَحْرِمِی، فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الْمَسْجِدِ فَرَکِبَ (5) الْقَصْوَاءَ حَتَّی إِذَا اسْتَوَتْ بِهِ نَاقَتُهُ إِلَی الْبَیْدَاءِ، نَظَرْتُ إِلَی مَدِّ بَصَرِی بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ رَاکِبٍ وَ مَاشٍ، وَ عَنْ یَمِینِهِ مِثْلُ ذَلِکَ، وَ عَنْ یَسَارِهِ مِثْلُ ذَلِکَ، وَ مِنْ خَلْفِهِ مِثْلُ ذَلِکَ، وَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَلَیْهِ یَنْزِلُ الْقُرْآنُ وَ هُوَ یَعْرِفُ تَأْوِیلَهُ وَ مَا (6) عَمِلَ بِهِ مِنْ شَیْ ءٍ عَمِلْنَا بِهِ، فَأَهَلَّ بِالتَّوْحِیدِ: «لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ»، وَ أَهَلَّ النَّاسُ بِهَذَا الَّذِی یُهِلُّ (7) بِهِ، فَلَمْ یَزِدْ (8) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] شَیْئاً
ص: 605
ابوالفرج می گوید: و در حدیث زید، از سَری، از عبدالکریم بن رشید، از ابوعثمان نَهدی آمده است که هنگامی که شاهد اول شهادت داد، رنگ عمر پرید، سپس دومی آمد و شهادت داد و با شهادت او عمر بسیار ناراحت شد، سپس سومی آمد و علیه مغیره شهادت داد، گویی خاکستر بر صورت عمر پاشیدند. چون زیاد آمد، همچون جوانی خرامان در برابر او حاضر شد. پس عمر سرش را به سوی او بلند کرد و گفت: با خود چه آورده ای، ای فضله عقاب؟ و ابو عثمان نیز بانگی همچون بانگ عمر زد. عبدالکریم می گوید: نزدیک بود از هول صدای او از هوش بروم.
ابوالفرج می گوید: مغیره میگفت: من نزد زیاد رفتم و به او گفتم: دیگر فایده ای ندارد، ای زیاد، خدا و روز قیامت و کتاب و پیامبرش
ص: 645
مِنْهُمْ (1) وَ لَزِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] تَلْبِیَتَهُ، قَالَ جَابِرٌ: لَسْنَا نَنْوِی إِلَّا الْحَجَّ، لَسْنَا نَعْرِفُ الْعُمْرَةَ حَتَّی إِذَا أَتَیْنَا (2) الْبَیْتَ مَعَهُ اسْتَلَمَ الرُّکْنَ فَرَمَلَ (3) ثَلَاثاً وَ مَشَی أَرْبَعاً، ثُمَّ نَفَذَ إِلَی مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام)، فَقَرَأَ: وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی (4)، فَجَعَلَ الْمَقَامَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْبَیْتِ، وَ کَانَ (5) أَبِی یَقُولُ- وَ لَا أَعْلَمُهُ ذَکَرَهُ إِلَّا عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] - کَانَ یَقْرَأُ (6) فِی الرَّکْعَتَیْنِ: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ، ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الرُّکْنِ فَاسْتَلَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَابِ (7) إِلَی الصَّفَا، فَلَمَّا دَنَا مِنَ الصَّفَا قَرَأَ: إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ (8) ابْدَءُوا بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ، فَبَدَأَ بِالصَّفَا فَرَقِیَ عَلَیْهِ حَتَّی رَأَی الْبَیْتَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ، فَوَحَّدَ اللَّهَ وَ کَبَّرَهُ، وَ قَالَ: «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ* وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَ نَصَرَ عَبْدَهُ، وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ»، ثُمَّ دَعَا بَیْنَ ذَلِکَ، فَقَالَ مِثْلَ هَذَا (9) ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ نَزَلَ إِلَی الْمَرْوَةِ حَتَّی إِذَا انْصَبَّتْ (10) قَدَمَاهُ فِی بَطْنِ الْوَادِی، رَمَلَ (11) حَتَّی إِذَا صَعِدْنَا مَشَی حَتَّی أَتَی الْمَرْوَةَ .. فَفَعَلَ عَلَی الْمَرْوَةِ کَمَا فَعَلَ عَلَی الصَّفَا، حَتَّی إِذَا کَانَ آخِرُ طَوَافِهِ (12) عَلَی
ص: 606
را به تو یادآور می شوم که از حدی که دیده ای نگذری. سپس فریاد زدم: ای امیر المؤمنین، این ها خون مرا مباح کرده اند، تو را به خدا قسم می دهم، نگذار خون مرا بریزند! مغیره می گوید: چشمان زیاد بسته شد و چهره اش سرخ گشت، و گفت: ای امیرالمؤمنین، آن حقیقتی را که قوم بر آن شهادت داده اند، نزد من نیست. من منظره را آن گونه که آن ها دیده اند، ندیدم؛ صحنه زشتی دیدم و صدای نفس کشیدن پیاپی و آه و ناله شنیدم و مغیره را بر آن زن دیدم. عمر گفت: آیا دیدی که مانند ورود میل در سرمهدان دخول کند؟ زیاد گفت: نه.
ابوالفرج اصفهانی می گوید: بسیاری از راویان نقل کرده اند که زیاد گفت: او را در حال نزدیکی با آن زن دیدم.... عمر گفت: آیا دیدی که دخول کند؟ زیاد گفت: نه. عمر گفت: الله اکبر، ای مغیره، برخیز و نزد آن ها برو و آن ها را تازیانه بزن، مغیره هم نزد ابوبکره رفت و هشتاد ضربه شلاق به او
ص: 646
الْمَرْوَةِ قَالَ: لَوْ أَنِّی اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَمْ أَسُقِ الْهَدْیَ وَ جَعَلْتُهَا عُمْرَةً، فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ لَیْسَ مَعَهُ هَدْیٌ فَلْیُحِلَّ وَ لْیَجْعَلْهَا عُمْرَةً، فَقَامَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِلْأَبَدِ؟. فَشَبَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَصَابِعَهُ وَاحِدَةً فِی الْأُخْرَی، وَ قَالَ: دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ هَکَذَا ..
مَرَّتَیْنِ، لَا، بَلْ لِأَبَدِ أَبَدٍ. وَ قَدِمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْیَمَنِ بِبُدْنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَوَجَدَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ مِمَّنْ حَلَّ وَ لَبِسَتْ ثِیَاباً صَبِیغاً وَ اکْتَحَلَتْ، فَأَنْکَرَ ذَلِکَ عَلَیْهَا، فَقَالَتْ: إِنَّ أَبِی أَمَرَنِی بِهَذَا. قَالَ: فکأن [وَ کَانَ] (1) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ بِالْعِرَاقِ: فَذَهَبْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- مُحَرِّشاً عَلَی فَاطِمَةَ لِلَّذِی صَنَعَتْ مُسْتَفْتِیاً لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِیمَا ذَکَرَتْ عَنْهُ- فَأَخْبَرْتُهُ أَنِّی أَنْکَرْتُ ذَلِکَ عَلَیْهَا (2)، فَقَالَ: صَدَقَتْ .. صَدَقَتْ، مَا ذَا قُلْتَ حِینَ إِذَا (3) فَرَضْتَ الْحَجَّ؟. قَالَ: قُلْتُ: اللَّهُمَّ إِنِّی أُهِلُّ بِمَا أَهَلَّ بِهِ رَسُولُکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] .
فَقَالَ: فَإِنَّ مَعِیَ الْهَدْیَ فَلَا تُحِلَّ. قَالَ (4): فَکَانَ جَمَاعَةُ الْهَدْیِ الَّذِی قَدِمَ بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْیَمَنِ وَ الَّذِی أَتَی بِهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مِائَةً، قَالَ: فَحَلَّ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَ قَصَّرُوا إِلَّا رَسُولَ اللَّهِ (5) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ هَدْیٌ، فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ التَّرْوِیَةِ تَوَجَّهُوا إِلَی مِنًی فَأَهَلُّوا بِالْحَجِّ .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ إِلَی قَوْلِهِ: ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی الْمَنْحَرِ فَنَحَرَ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ بَدَنَةً بِیَدِهِ، ثُمَّ أَعْطَی عَلِیّاً فَنَحَرَ مَا بَقِیَ (6) وَ أَشْرَکَهُ فِی هَدْیِهِ، ثُمَّ أَمَرَ مِنْ کُلِّ بَدَنَةٍ بِبَضْعَةٍ فَجُعِلَتْ فِی قِدْرٍ فَطُبِخَتْ فَأَکَلَا مِنْ لَحْمِهَا وَ شَرِبَا مِنْ مَرَقِهَا، ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]
ص: 607
و بقیه زد.
گروهی گفته اند: کسی که برآن ها حدّ زد، مغیره نبود .
ابن ابی الحدید می گوید(1):
عمر گفته زیاد را پسندید و حد را از مغیره دور کرد. ابوبکره بعد از آن که هشتاد ضربه شلاق خورد، گفت: شهادت می دهم که مغیره چنین و چنان کرد. در این هنگام عمر خواست او را بزند که علی علیه السلام فرمود: اگر او را بزنی رفیقت را سنگسار خواهم کرد، و او را از این کار باز داشت.
ابوالفرج می گوید: منظور علی علیه السلام این است که اگر او را بزند، شهادت او دو شهادت حساب می شود و با آن، سنگسار کردن مغیره واجب می گردد. راوی می گوید: عمر از ابوبکره خواست، از این کرده خود توبه کند. ابوبکره گفت: تو برای این که شهادتم را بپذیری، از من می خواهی توبه کنم؟ عمر گفت: آری. ابوبکره گفت: تا زنده هستم، دیگر میان دو شخص شهادت نخواهم داد.
ابوالفرج می گوید: چون حدّ را بر آن ها جاری کردند، مغیره گفت: الله اکبر! شکر خدایی را که طعم ذلت و خواری را بر شما چشاند. عمر گفت: خداوند مکانی را که در آن تو را دیده اند، خراب کند! راوی می گوید: ابوبکره به خاطر گفته او برخاست و می گفت: به خدا سوگند، هیچ وقت عورت آن زن را فراموش نمی کنم. و این دو توبه کردند و عمر شهادت آن دو را پذیرفت. بعد از آن ماجرا، هر گاه ابوبکره را برای شهادتی می خواستند می گفت: جز مرا فرا خوانید، چرا که زیاد شهادت مرا تباه کرد.
ابوالفرج می گوید: یک بار عمر به حج رفت و در موسم حج با رقطاء ملاقات کرد، و درحالی که در آن روز مغیره آنجا بود، آن زن را دید، عمر به مغیره گفت: وای برتو! آیا می پنداری که من نادانم؟ به خدا سوگند، گمان نمی کنم ابوبکره بر تو دروغ بسته باشد. چون تو را دیدم، ترسیدم که با سنگی از سوی آسمان هدف قرار گیرم!(2)
ص: 647
فَأَفَاضَ إِلَی الْبَیْتِ فَصَلَّی بِمَکَّةَ الظُّهْرَ، فَأَتَی بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَسْقُونَ (1) عَلَی زَمْزَمَ، فَقَالَ: انْزِعُوا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَلَوْ لَا أَنْ یَغْلِبَکُمُ النَّاسُ عَلَی سِقَایَتِکُمْ لَنَزَعْتُ مَعَکُمْ، فَنَاوَلُوهُ دَلْواً فَشَرِبَ مِنْهُ.
قال فی النهایة (2) فی حدیث جابر: فقام فی نساجة ملتحفا بها: هی (3) ضرب من الملاحف منسوجة کأنّها سمّیت بالمصدر، یقال: نسجت أنسج نسجا و نساجة.
و قال (4): فی حدیث جابر: فقام و ثوبه علی المشجب: هو- بکسر المیم-:
عیدان تضمّ رءوسها و یفرّج بین قوائمها و توضع علیها الثّیاب، و قد یعلّق (5) علیها الأسقیة لتبرید الماء، و هو من تشاجب الأمر: إذا اختلط.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ جَابِرٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَهَلَّ وَ أَصْحَابَهُ بِالْحَجِّ وَ لَیْسَ مَعَ أَحَدٍ مِنْهُمْ هَدْیٌ غَیْرَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ طَلْحَةَ، وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدِمَ (7) مِنَ الْیَمَنِ وَ مَعَهُ الْهَدْیُ، فَقَالَ: أَهْلَلْتُ بِمَا أَهَلَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، وَ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَذِنَ لِأَصْحَابِهِ أَنْ یَجْعَلُوهَا عُمْرَةً یَطُوفُوا بِالْبَیْتِ ثُمَّ یُقَصِّرُوا وَ یُحِلُّوا إِلَّا مَنْ مَعَهُ الْهَدْیُ، فَقَالُوا: أَ نَنْطَلِقُ إِلَی مِنًی وَ ذَکَرُ أَحَدِنَا یَقْطُرُ، فَبَلَغَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ: لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ مَا هَدَیْتُ (8)، وَ لَوْ لَا أَنَّ مَعِیَ الْهَدْیَ
ص: 608
ابن ابی الحدید می گوید: بعد از این قضیه، علی علیه السلام می فرمود: اگر بر مغیره دست یابم، حتماً او را سنگسار خواهم کرد .
ابن ابی الحدید، بعد از آوردن این اخبار و اخبار دیگر می گوید: همان گونه که می بینی، این اخبار، بر هر آن که در آن ها نیک بیاندیشد، نشان می دهد که آن مرد با آن زن زنا کرده و جای هیچ شک و تردیدی نیست و همه کتاب های تاریخ و شرح حال بر این امر شهادت می دهند. و ما از این اخبار، بر آن چه در این دو کتاب (اغانی و شرح نهج البلاغه) آمده است، اکتفا نمودیم.
و مدائنی روایت کرده است که مغیره زناکارترین مردم در جاهلیت بود هنگامی که اسلام آورد، اسلامش مانع او شد، ولی اندکی از زناکاری او در وی باقی مانده بود که در روزهای ولایتش بر بصره آشکار گشت.(1)
پس مدائنی در این باره روایت های دیگری آورده است که ما به خاطر اختصار آن ها را رها کردیم.
و شیخ طوسی - قدّس الله روحه - در تلخیص الشافی گفته است:
اگر بگویند: عمر حدّ را تعطیل نکرد، بلکه شهادت چهار نفر کامل نشد و با اراده شاهد چهارم برای شهادت دادن، حجت و دلیل کامل نمی شود و شهادت فقط با اقامه دلیل و برهان کامل می شود و این گفته عمر: چهره مردی را می بینم که خداوند مردی را به دست او رسوا نمی کند، سخنی است درست که همانند آن چه از حضرت صلَّی الله علیه و آله روایت شده است، می باشد و آن این که سارقی نزد پیامبر آورده شد، حضرت به او فرمود: اقرار به دزدی خود مکن و هنگامی که صفوان بن أُمیّه آن سارق را نزد ایشان آورد و دستور به قطع دست او داد، به صفوان فرمود: آن، مال اوست - یعنی آن چه دزدی کرده است - چرا قبل از آوردن او (دزد) - نگفتی -، بنابراین بعید نیست که عمر دوست میداشت شهادت کامل نشود، و شاهد چهارم را آگاه کند که شهادت ندهد،
ص: 648
لَأَحْلَلْتُ .. وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ: وَ إِنَّ سُرَاقَةَ بْنَ مَالِکِ بْنِ جُعْثُمٍ (1) لَقِیَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ هُوَ بِالْعَقَبَةِ وَ هُوَ یَرْمِیهَا، فَقَالَ: أَ لَکُمْ هَذِهِ خَاصَّةً یَا رَسُولَ اللَّهِ؟. فَقَالَ: لِلْأَبَدِ (2).
وَ قَدْ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) وَ مُسْلِمٌ (4) وَ النَّسَائِیُّ (5) وَ أَبُو دَاوُدَ (6) قَرِیباً مِنْ هَذِهِ الرِّوَایَةِ بِأَسَانِیدَ مُتَکَثِّرةٍ وَ أَلْفَاظٍ مُتَقَارِبَةٍ عَنْ جَابِرٍ، وَ هِیَ مَذْکُورَةٌ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (7).
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (8)، عَنْ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، قَالَ: قَدِمْتُ عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِالْبَطْحَاءِ- وَ هُوَ مُنِیحٌ (9)
فَقَالَ: أَ حَجَجْتَ؟. قُلْتُ: نَعَمْ.
قَالَ: بِمَا أَهْلَلْتَ؟. قُلْتُ: لَبَّیْکَ بِإِهْلَالِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] . قَالَ:
أَحْسَنْتَ، طُفْ بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ أَحِلَّ، فَطُفْتُ بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ أَتَیْتُ امْرَأَةً مِنْ قَیْسٍ، فقلت [فَفَلَتْ] رَأْسِی، ثُمَّ أَهْلَلْتُ بِالْحَجِّ، فَکُنْتُ أُفْتِی بِهِ حَتَّی کَانَ فِی خِلَافَةِ عُمَرَ، فَقَالَ: إِنْ أَخَذْنَا بِکِتَابِ اللَّهِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُنَا بِالتَّمَامِ، وَ إِنْ أَخَذْنَا بِقَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَإِنَّهُ لَمْ یُحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ (10).
ص: 609
و آن سه شاهد را، از این جهت که در مورد زنا افترا زده اند، حدّ زد. گفته اند: وضعیت آن ها و حال آن که شهادت داده اند، همانند وضعیت کسی که شهادت علیه او تکمیل نشده است، نیست؛ زیرا تدبیر در دور کردن حدّ از مغیره - هنگامی که شهادت تکمیل شود - با تلقین و آگاه نمودن و غیره ممکن است، و چاره ای در شهادتی که روی داده نیست، به همین خاطر عمر آن ها را حدّ زد، و فضاحت و رسوایی که در اجرای حد برآن ها وجود داشت، به اندازه رسوایی تکمیل شهادت علیه مغیره نبود؛ زیرا تصور می شود که او زناکار است، و به همین سبب، درباره او حکم شود، حال آن که وضعیت آن شاهدان این گونه نبود؛ برای این که اگرچه حکم این که آن ها را در حکم افترا در زنا قرار داده می شوند، واجب شود، آن ها این گونه متصور نمی شوند. با وجود این که گفته شده است: قذف - افترای - آن ها - پیشتر در بصره بود؛ زیرا آن ها در اطراف مسجد فریاد زدند که ما شهادت می دهیم که تو زناکار هستی. پس اگر آن ها دوباره شهادت هم نمی دادند، بی گمان عمر آن ها را حدّ می زد، بنابراین ازاله حدّی که در مغیره امکان داشت، در دور کردن حدّ از آن ها امکان پذیر نبود. و این که گفته شده است، عمر هرگاه مغیره را می دید، می گفت: می ترسم خداوند با سنگی از آسمان مرا بزند. صحت ندارد، و اگر هم صحت داشته باشد، تاویل آن، ترساندن و اظهار گمان قوی بر صداقت آن گروه، آن گاه که علیه مغیره شهادت دادند می باشد، و بعید نیست که عمر دوست داشته باشد به خاطره مغیره که از سوی وی حاکم بصره بود، رسوا نشود، و لب بستن زیاد از شهادت دادن، موجب فاسق دانستن او نیست؛ برای این که در شرع دانستیم که او می تواند سکوت اختیار کند، و اگر مغیره فاسق بود، امیرالمؤمنین علیه السلام او را حاکم فارس (ایران) نمی کرد و بر اموال و جان مسلمانان به او اعتماد نمی کرد.
در پاسخ این سخنان گفته شده است: رها کردن حد، تنها از این جهت که در حکمِ
ص: 649
و مثله روی فی موضع آخر بأدنی تغییر (1).
- وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)، عَنِ النَّسَائِیِّ (3)
مِثْلَهُ.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (4) أَیْضاً، عَنْ عَائِشَةَ، قَالَتْ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ لَا نَرَی إِلَّا الْحَجَّ، فَلَمَّا دَنَوْنَا مِنْ مَکَّةَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] مَنْ لَمْ یَکُنْ مَعَهُ هَدْیٌ إِذَا طَافَ وَ سَعَی بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ أَنْ یُحِلَّ، قَالَ: فَدَخَلَ عَلَیْنَا یَوْمَ النَّحْرِ بِلَحْمِ بَقَرٍ، فَقُلْتُ: مَا هَذَا؟.
فَقِیلَ: ذَبَحَ رَسُولُ اللَّهِ عَنْ أَزْوَاجِهِ.
وَ قَدْ حَکَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (5)، عَنِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ (6) وَ أَبِی دَاوُدَ (7) وَ الْمُوَطَّإِ (8) رِوَایَاتٍ کَثِیرَةٍ عَنْ عَائِشَةَ تُؤَدِّی مُؤَدَّی هَذِهِ الرِّوَایَةِ.
ص: 610
ثابت بوده، به عمر نسبت داده شده است، ولی با تلقین او، شهادت کامل نشده است؛ برای این که زیاد در بین شاهدان حاضر نبود تا این که به آن چه دوستانش شهادت دادند، شهادت بدهد؛ حال آن که زیاد، همان طورکه دوستانش قبل از حاضر شدن در مجلس عمر به زناکردن مغیره تصریح کرده بودند، به این امر تصریح کرده بود، و اگر این گونه نبود، آن گروه قبل از او، درحالی که آن ها نمی دانستند حال زیاد در این مورد همانند حال و وضعیت آن هاست، شهادت نمی دادند؛ ولی زیاد هنگامی که نارضایتی ولیّ امر از کامل شدن شهادت، و تصریح او بر این که او نمی خواهد به موجب آن شهادت عمل شود را دید، از شهادت دادن خودداری نمود. و از شگفتی ها این است که در دفع حدّ از یک نفر، و حال آن که این حدّ جز با متوجه شدن آن به سه نفر دفع نمی شود، چاره و تدبیری به کار می گیرد؛ پس اگر دفع حد و متوسل شدن به حیله در دفع آن؛ از سنت های دنبال شده باشد؛ بی شک دفع کردن حدّ از سه نفر؛ اولاتر بود از دفع حد از یک نفر.
و این گفته آن ها: دفع حدّ از مغیره ممکن بود، و دفع آن از سه نفر در حالی که آن ها شهادت داده بودند، غیر ممکن بود، سخنی شگفت است؛ برای این که اگر عمر بر شاهد چهارم تلقین نمی کرد که از شهادت دادن خودداری کند، حدّ از آن سه نفر دفع می شد، پس چگونه است که حیله و تدبیر در آن چه خودشان ذکر کرده اند، ممکن نمی باشد؟! بلکه باید گفت، اگر عمر از متوسل شدن به حیله و تدبیر خودداری می کرد، هیچ حدّی بر آن سه نفر جاری نمی شد.
و این که گفته اند: اگر شهادت کامل می شد، به مغیره به چشم زناکار نگریسته می شد و رسوایی که در این است، در حدّ زدن آن سه نفر وجود نداشت، صحیح نیست؛ چرا که حکم در هر دو امر یکسان است؛ زیرا هرگاه به آن سه نفر حدّ زده شود، اگرچه راستگو بودن آن ها را ممکن بدانند، ولی گمان دروغ به آن ها می رود؛ و اگر شهادت چهار نفر در زناکردن مغیره کامل میشد، با وجود این که دروغگو بودن شاهدان را ممکن بدانند، گمان زنا به مغیره می رفت؛ پس در یکی از دو امر چیزی نیست مگر آن که در دیگری هم هست.
ص: 650
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1) أَیْضاً، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مُتْعَةِ الْحَجِّ، فَقَالَ: أَهَلَّ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ أَزْوَاجُ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ أَهْلَلْنَا، فَلَمَّا قَدِمْنَا مَکَّةَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: اجْعَلُوا إِهْلَالَکُمْ بِالْحَجِّ عُمْرَةً إِلَّا مَنْ قَلَّدَ الْهَدْیَ، طُفْنَا بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ أَتَیْنَا النِّسَاءَ وَ لَبِسْنَا الثِّیَابَ، وَ قَالَ: مَنْ قَلَّدَ الْهَدْیَ فَإِنَّهُ لَا یُحِلُّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ، ثُمَّ أَمَرَنَا عَشِیَّةَ التَّرْوِیَةِ أَنْ نُهِلَّ بِالْحَجِّ، فَإِذَا فَرَغْنَا مِنَ الْمَنَاسِکِ جِئْنَا فَطُفْنَا بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَقَدْ (2) تَمَّ حَجُّنَا وَ عَلَیْنَا الْهَدْیُ، کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی (3): فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ (4) إِلَی أَمْصَارِکُمْ الشَّاةُ تُجْزِی، فَجَمَعُوا نُسُکَیْنِ فِی عَامٍ (5) بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، فَإِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبَاحَهُ نَاسٌ غَیْرَ أَهْلِ مَکَّةَ، قَالَ اللَّهُ: ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ (6) وَ أَشْهُرُ الْحَجِّ الَّذِی (7) ذَکَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: شَوَّالٌ، وَ ذُو الْقَعْدَةِ، وَ ذُو الْحِجَّةِ، فَمَنْ تَمَتَّعَ فِی هَذِهِ الْأَشْهُرِ فَعَلَیْهِ دَمٌ أَوْ صَوْمٌ،.
و این که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله روایت شده است که دزدی را نزد وی آوردند و حضرت به او فرمود: اقرار نکن... اگر این روایت صحیح باشد، به آن چه ما در صدد آن هستیم شباهتی ندارد، برای این که در رفع حدّ از آن سارق، دیگری در مشکل نمی افتاد، و داستان مغیره با این، به سبب آن چه آوردیم، متفاوت است.
و امّا این فرموده رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به صفوان: چرا قبل از آوردن او (دزد) نگفتی... این هم هیچ شباهتی به آن چه ما در پی آن هستیم، ندارد، برای این که این فرموده حضرت نشان می دهد که اگر این سخن پیشتر ذکر می شد، حدّ را اسقاط می کرد، و دراین گفته، تلقینی که منجر به اسقاط حدود شود وجود ندارد .
و امّا این گفته آن ها: قذف آنها پیشتر - در بصره - بود... سخنی است غیر معروف و آن چه روایت شده، خلاف آن است، و پیداست که عمر هنگامی که زیاد از شهادت دادن امتناع کرد، آن ها را حدّ زد، و خود این مسأله باعث حدّ زدن آن ها شد.
و تاویل آن ها در مورد گفته عمر: ترسیدم که خداوند مرا با سنگی از سوی آسمان هدف قرار دهد... شایسته گفته آنان نیست؛ زیرا اقتضای پشیمانی و تأسف خوردن بر کوتاهی و غفلتی است که از او سر زده است، وگرنه برای چه از این که با سنگی مورد اصابت قرار گیرد می ترسد، حال آن که حدّ را از مستحق آن دفع نکرد؟ و اگر می خواست مغیره را منع کند و بترساند، سخنی می گفت که شایسته آن باشد نه اینکه با مربوط کردن آن، کوتاهی به خودش را اقتضا کند... و این که مغیره از سوی عمر والی باشد، اقتضا نمی کند که حد زنا را از او بردارد و دیگری را حدّ بزند.
و امّا این سخن آنان: ما نمی دانستیم که زیاد شهادت را تمام می کند... به خوبی بیان داشتیم که آن از ظاهر معلوم بود، و هرکس آن چه را که در این داستان روایت شده بخواند، بی شک پی خواهد برد که
ص: 651
عَنِ الْهَدْیِ، فَقَالَ: جَزُورٌ (1) أَوْ بَقَرَةٌ أَوْ شَاةٌ أَوْ شَرْکٌ فِی دَمٍ، قَالَ: وَ کَانَ نَاسٌ کَرِهُوهَا، فَنِمْتُ فَرَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ کَأَنَّ إِنْسَاناً یُنَادِی: حَجٌّ مَبْرُورٌ وَ عُمْرَةٌ (2) مُتَقَبَّلَةٌ، فَأَتَیْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ فَحَدَّثْتُهُ، فَقَالَ: اللَّهُ أَکْبَرُ (3) سُنَّةُ أَبِی الْقَاسِمِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (4).
وَ رَوَی مُسْلِمٌ قَرِیباً مِنْهَا (5).
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ مُسْلِمٍ (7) وَ النَّسَائِیِّ (8)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَذِهِ عُمْرَةٌ اسْتَمْتَعْنَا بِهَا، فَمَنْ لَمْ یَکُنْ مَعَهُ الْهَدْیُ فَلْیُحِلَّ الْحِلَّ کُلَّهُ، فَإِنَّ الْعُمْرَةَ قَدْ دَخَلَتْ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
ص: 612
حال زیاد همانند حال آن سه نفر بود، هنگامی که برای شهادت حاضر شده بود، و فقط به خاطر سخن عمر از شهادت دادن خودداری کرد. و این که گفته اند: شرع اجازه سکوت را به او می دهد... درست نیست؛ برای این که شرع پنهان کردن شهادت را ممنوع کرده است.
و این گفته آن ها: زیاد فسق نکرد؛ برای این که امیرمؤمنان علی علیه السلام او را حاکم فارس (ایران) قرار داد... چیزی نیست که بشود به آن تکیه کرد؛ زیرا بعید نیست که زیاد بعد از آن ماجرا توبه نموده و توبه اش را بر حضرت علیه السلام آشکار کرده باشد، پس جایز است که او را امیر و حاکم انتخاب کند.
یکی از اصحاب ما، در داستان مغیره نکته ظریفی که در باب حجت مورد اعتماد است، می گفت، و آن این که زیاد از آشکارکردن شهادتی که در زنا خواسته شده بود امتناع ورزید، و این درحالی بود که شهادت داد که مغیره را نشسته در میان پاهای آن زن دیده و صدای نفس بلندی را شنیده؛ پس نشستن مغیره در برابر آن زن همانند زن بدکاره و علاوه بر آن، مقدمات زنا و اسباب آن، شهادت چهار نفر بر زنا کردن او را تصریح کرده است. پس چرا در کنار اجرای حدّ بر آن سه نفر، این شخص - مغیره - را که اثبات فاحشه در نزد او با شهادت چهار نفر عادل صحیح بوده است، تعزیر نکرد، مثلا او را گوشمالی دهد یا کاری شبیه آن یعنی اندکی تعزیر کند؟ و آیا در عدول از آن و حتی عدول از سرزنش و توبیخ و تحقیر او، دلیلی جز آن که حال و وضعیت بدان شهادت می دهد و ذکر کرده اند، وجود دارد؟(1) سخن او که خداوند جایگاه او را رفیع گرداند، تمام شد.
مؤلف: ابن ابی الحدید(2)
و دیگران به شکلهای سخیف و بی اساس، بر این سخن سیّد اعتراض کردهاند که به دلیل ضعف آن ها پرداختن به آن ها سودی ندارد.
ص: 652
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (1)
أَیْضاً-، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: اخْتَلَفَ عَلِیٌّ وَ عُثْمَانُ- وَ هُمْ بِعُسْفَانَ (2)
فِی الْمُتْعَةِ، فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَا تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَنْهَی عَنْ أَمْرٍ فَعَلَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَلِکَ أَهَلَّ بِهِمَا جَمِیعاً.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (3) وَ مُسْلِمٌ (4)، عَنْ مَرْوَانَ بْنِ الْحَکَمِ، أَنَّهُ شَهِدَ عَلِیّاً وَ عُثْمَانَ بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ، وَ عُثْمَانُ یَنْهَی عَنِ الْمُتْعَةِ وَ أَنْ یُجْمَعَ بَیْنَهُمَا، فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عَلِیٌّ أَهَلَّ بِهِمَا: لَبَّیْکَ بِعُمْرَةٍ وَ حَجَّةٍ، فَقَالَ عُثْمَانُ: تَرَانِی أَنْهَی النَّاسَ وَ أَنْتَ تَفْعَلُهُ؟! فَقَالَ:
مَا کُنْتُ لِأَدَعَ سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لِقَوْلِ أَحَدٍ.
وَ رَوَی النَّسَائِیُّ (5) رِوَایَتَیْنِ فِی هَذَا الْمَعْنَی (6).
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (7) رِوَایَاتٍ فِی هَذَا الْمَعْنَی.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (8)، عَنْ عِمْرَانَ، قَالَ: تَمَتَّعْنَا عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ، وَ قَالَ رَجُلٌ بِرَأْیِهِ مَا شَاءَ (9).
ص: 613
ابن ابی الحدید در بین سخنان خود گفته است:(1) در خبر آمده است که عمر به مغیره گفت: گمان نمی کنم که ابوبکره بر تو دروغ بندد. و ابن ابی الحدید می گوید: تقدیر سخن او این است که گمان می کنم او بر تو دروغ نبسته است. تمام.
پیدا است که خود این سخن، معصیتی را به عمر مستند می کند؛ زیرا اگر این،
افترایی آشکار بر زنا که موجب حدّ است نباشد، حداقل نه تنها تعریضی است که موجب سرزنش کردن است، بلکه این گفته او: همین که تو را دیدم ترسیدم خداوند مرا با سنگی از آسمان مورد هدف قرار دهد، همین گونه است. آیا سخنی مانند آن، به کسی که خداوند از اجرا نکردن حد بر او توصیه می کند و در کتابش کسی را که او را به فسق و فجور متهم می کند، دروغگو خوانده باشد؟! و اگر عمر می خواست مغیره را نصیحت کند، می توانست او را به یاد عذاب خداوند بیندازد و به او امر کند که از ارتکاب آن چه مایه خشم خداوند است، اجتناب کند، به گونه ای که موجب افترا زدن نشود و متضمن تعریض نباشد.
و این که ذکر نموده اند، دلیل علاقه عمر به مغیره این بوده که مغیره از سوی او والی بوده، هیچ صحتی ندارد، بلکه بر کسی که احوال آن دو را بررسی کند، آشکار می گردد که تنها انگیزه و دلیل این حب و دوستی و قرار دادن مغیره به عنوان والی و حاکم، همدستی و دورویی و شریک بودن آن ها در بغض نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام است.
ص: 653
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1)، عَنْ مُطَرِّفٍ، قَالَ: قَالَ لِی عِمْرَانُ بْنُ الْحُصَیْنِ: إِنِّی لَأُحَدِّثُکَ بِالْحَدِیثِ الْیَوْمَ یَنْفَعُکَ اللَّهُ بِهِ بَعْدَ الْیَوْمِ، اعْلَمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ أَعْمَرَ طَائِفَةً مِنْ أَهْلِهِ فِی الْعَشْرِ فَلَمْ تَنْزِلْ آیَةٌ تَنْسَخُ ذَلِکَ، وَ لَمْ یَنْهَ عَنْهُ حَتَّی مَضَی لِوَجْهِهِ، ارْتَأَی کُلُّ امْرِئٍ بَعْدُ مَا شَاءَ أَنْ یَرْتَئِیَ.
قَالَ مُسْلِمٌ (2): وَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ حَاتِمٍ کِلَاهُمَا، عَنْ (3) وَکِیعٍ، عَنْ سُفْیَانَ، عَنِ الْجَرِیرِیِّ بِهَذَا الْإِسْنَادِ.
و قال ابن حاتم (4) فی روایته: ارتأی رجل برأیه ما شاء- یعنی عمر-.
، و روی بستة أسانید عن عمران ما یؤدّی هذا المعنی.
و حکی فی جامع الأصول (5) ثلاث روایات فی هذا المعنی عن عمران.
منها.:
أَنَّهُ قَالَ: أُنْزِلَتْ آیَةُ الْمُتْعَةِ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَفَعَلْنَاهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ لَمْ یَنْزِلْ قُرْآنٌ یُحَرِّمُهُ وَ لَمْ یَنْهَ عَنْهَا حَتَّی مَاتَ، قَالَ رَجُلٌ بِرَأْیِهِ مَا شَاءَ.
ثُمَّ قَالَ: قَالَ الْبُخَارِیُّ (6): یُقَالُ إِنَّهُ عُمَرُ.
ص: 614
همان گونه که روایت شده است، مغیره از اصحاب و امضا کنندگان آن پیمان شومی(1)
بود که آن را به منظور به چنگ گرفتن خلافت از دست اهل بیت علیهم السلام نوشتند، و اگر عمر او را بسیار دوست نمی داشت، پس چرا به هنگام شهادت دادن هر شاهدی به طرز پیشین، رنگ چهره او می پرید و تغییر می یافت؟ این در صورتی است که مغیره سابقه آن چنانی در اسلام نداشت و از اهل تقوا و اجتهاد هم نبود تا این توهم پیش آید که چنین چیزی، دلیل حب عمر به مغیره بوده است...
و کینه و نفرت مغیره نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام آشکارتر از خورشید است، و خود ابن ابی الحدید به این امر اعتراف نموده(2)، می گوید: اصحاب بغدادی ما گفته اند: کسی که اسلام او این گونه باشد - یعنی به خاطر ترس و مصلحت اسلام بیاورد - و پایان او همان گونه که به تواتر نقل شده، به لعن علی علیه السلام بر بالا منبر باشد تا این که بر همین عمل بمیرد، و کسی که میانگین عمرش در زنا و برآوردن هوس های شکم و شهوت جنسی اش و همنشینی با فاسقان و صرف وقت به غیر اطاعت خداوند بوده، چگونه می توانیم او را دوست داشته باشیم؟ و کدامین عذر در دست برداشتن از او و این که فسق او را بر مردم برملا نکنیم، باقی مانده است؟
و ابن ابی الحدید(3)
اخبار زیادی در این که مغیره - خداوند او را لعنت کند - علی علیه السلام را بر بالای منبر لعن می کرد و به این امر دستور می داد، و همچنین در مشهور بودن او به زنا در جاهلیت و اسلام ذکر نموده و بدان معترف است.(4) و این طعن بر عمر کافی است که علاقه او نسبت به مثل این مرد، به این حد بود! و آیا کسی گمان می کند که او از کینه و نفرت مغیره نسبت به امیرمؤمنان علی علیه السلام با خبر نبوده است وحال آن که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله شنید که می فرمود: جز مؤمن علی علیه السلام را دوست نمی دارد و جز کافر منافق به او کینه نمی ورزد؟!
ص: 654
و حکی عن النسائی (1) أیضا روایتین فی هذا المعنی.
وَ عَنْ مُسْلِمٍ (2) بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: هَذِهِ عُمْرَةٌ اسْتَمْتَعْنَا بِهَا (3) فَمَنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ (4) الْهَدْیُ فَلْیُحْلِلِ الْحِلَّ کُلَّهُ، فَإِنَّ الْعُمْرَةَ قَدْ دَخَلَتْ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (5).
وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَاوُسٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ (6)، قَالَ: کَانُوا یَرَوْنَ أَنَّ الْعُمْرَةَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ مِنْ أَفْجَرِ الْفُجُورِ فِی الْأَرْضِ وَ یَجْعَلُونَ الْمُحَرَّمَ صَفَراً (7) وَ یَقُولُونَ: إِذَا بَرَأَ الدَّبَرُ (8)، وَ عَفَا الْأَثَرُ، وَ انْسَلَخَ صَفَرٌ حَلَّتِ الْعُمْرَةُ لِمَنِ اعْتَمَرَ،
ص: 615
طعن ششم: این که عمر از زیاده روی در مهریه زنان منع کرد
و گفت: هر کس در مهریه دخترش زیاده روی کند، من آن مهریه را جزو بیت المال مسلمانان قرار خواهم داد...و آن به خاطر شبهه ای بود که دیده بود، پیامبر صلَّی الله علیه و آله حضرت فاطمه سلام الله علیها را با پانصد درهم به ازدواج علی علیه السلام در آورده بود. همین که عمر این این سخن را گفت، زنی برخاست و او را با این فرموده خداوند متعال: «وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَیْئًا»،(1) {و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسر [پیشین خود] ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از او پس مگیرید.}(2)
از جایز بودن زیاده روی و افزایش مهریه آگاه نمود. عمر گفت: همه مردم، حتی زنان پرده نشین از عمر فقیه ترند.(3)
ص: 655
قَدِمَ النَّبِیُّ (1) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَصْحَابُهُ صَبِیحَةَ (2) رَابِعَةٍ مُهِلِّینَ بِالْحَجِّ فَأَمَرَهُمْ (3) أَنْ یَجْعَلُوهَا عُمْرَةً، فَتَعَاظَمَ ذَلِکَ عِنْدَهُمْ، فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَیُّ الْحِلِّ؟. قَالَ: الْحِلُّ کُلُّهُ (4).
وَ قَدْ رَوَی هَذِهِ الرِّوَایَةَ الْبُخَارِیُّ (5)، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، وَ رَوَاهَا أَبُو دَاوُدَ (6) وَ النَّسَائِیُّ (7) وَ أَوْرَدَهَا فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (8)، قَالَ (9): وَ أَخْرَجَ أَبُو دَاوُدَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی، أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا أَعْمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] عَائِشَةَ فِی ذِی الْحِجَّةِ إِلَّا لِیَقْطَعَ بِذَلِکَ أَمْرَ أَهْلِ الشِّرْکِ، فَإِنَّ هَذَا الْحَیَّ مِنْ قُرَیْشٍ وَ مَنْ دَانَ بِدِینِهِمْ کَانُوا یَقُولُونَ: إِذَا عَفَا الْأَثَرُ (10)، وَ بَرَأَ الدَّبَرُ، وَ دَخَلَ صَفَرٌ فَقَدْ حَلَّتِ الْعُمْرَةُ
ص: 616
ص: 656
لِمَنِ اعْتَمَرَ، فَکَانُوا یُحَرِّمُونَ الْعُمْرَةَ حَتَّی یَنْسَلِخَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ (1).
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2)، عَنْ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِی مُوسَی أَنَّهُ کَانَ یُفْتِی بِالْمُتْعَةِ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: رُوَیْدَکَ بَعْضَ (3) فُتْیَاکَ، فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی النُّسُکِ بَعْدُ حَتَّی لَقِیَهُ (4) بَعْدُ فَسَأَلَهُ، فَقَالَ عُمَرُ: قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَدْ فَعَلَهُ هُوَ (5) وَ أَصْحَابُهُ، وَ لَکِنْ کَرِهْتُ أَنْ یَظَلُّوا مُعْرِسِینَ بِهِنَّ فِی الْأَرَاکِ یَرُوحُونَ فِی الْحَجِّ یَقْطُرُ (6) رُءُوسُهُمْ (7).
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (8)، عَنْ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِی مُوسَی هَذَا الْخَبَرَ أَبْسَطَ (9) مِنْ ذَلِکَ وَ سَاقَهُ .. إِلَی أَنْ قَالَ: فَکُنْتُ أُفْتِی النَّاسَ بِذَلِکَ (10) فِی إِمَارَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ إِمَارَةِ عُمَرَ، وَ إِنِّی لَقَائِمٌ بِالْمَوْسِمِ إِذْ جَاءَ رَجُلٌ فَقَالَ: إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی شَأْنِ النُّسُکِ؟. فَقُلْتُ: أَیُّهَا النَّاسُ! مَنْ کُنَّا أَفْتَیْنَاهُ بِشَیْ ءٍ فَلْیَتَّئِدْ (11)، فَهَذَا أَمِیرُ
ص: 617
در پاسخ این طعنه گفته شده است: نهی عمر از این کار، نهی تحریم نبوده است بلکه نهی تنزیه بوده است ...و این گفته او: همه مردم از عمر فقیه ترند ...از روی تواضع و شکسته نفسی است .(1)
و سید مرتضی - رضی الله عنه - در پاسخ آن می گوید(2): روایت شده است که عمر از این کار بازداشت و آن را ممنوع کرد تا این که آن زن به او آن چه را نباید می گفت گفت. و اگر عمر از زیاده روی منع نمی کرد، در آن آیه حجتی علیه او نبود، و نه جایی برای گفتن آن سخن زن بود، و نه عمر به آن زن اعتراف می کرد که از او فقیه تر است،
ص: 657
الْمُؤْمِنِینَ قَادِمٌ عَلَیْکُمْ فِیهِ (1) فَائْتَمُّوا، فَلَمَّا قَدِمَ قُلْتُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! مَا هَذَا الَّذِی أَحْدَثْتَ فِی شَأْنِ النُّسُکِ؟. قَالَ: أَنْ نَأْخُذَ بِکِتَابِ اللَّهِ، فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ (2)، وَ أَنْ تأخذ [نَأْخُذَ] (3) بِسُنَّةِ نَبِیِّنَا فَإِنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لَمْ یَحِلَّ حَتَّی نَحَرَ الْهَدْیَ (4).
وَ عَنْ عَائِشَةَ (5)، قَالَتْ: قَدِمَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] لِأَرْبَعٍ مَضَیْنَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ أَوْ خَمْسٍ، فَدَخَلَ عَلَیَّ- وَ هُوَ غَضْبَانُ-، فَقُلْتُ مَا (6) أَغْضَبَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟! أَدْخَلَهُ اللَّهُ النَّارَ. قَالَ: أَ وَ مَا شَعَرْتِ أَنِّی أَمَرْتُ النَّاسَ بِأَمْرٍ فَإِذَا هُمْ یَتَرَدَّدُونَ، وَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ مَا سُقْتُ الْهَدْیَ مَعِی حَتَّی أَشْتَرِیَهُ، ثُمَّ أُحِلَّ کَمَا أَحَلُّوا (7)..
ص: 618
بلکه عمر می بایست سخن او را رد می کرد و او را توبیخ می کرد و به او می فهماند که از این کار نهی نکرده است و اگر عمر از این کار نهی می کرد، خود این آیه، برهان و حجتی علیه او بود .
و اما تواضع او اقتضا نمی کند که خطا را آشکار کرده و خطا را درست جلوه دهد، برای این که اگر مساله همان گونه که پاسخ دهنده توهم کرده می بود، باید حق با عمر بوده وآن زن بر خطا باشد. چگونه می توان از سخنی که این شک و وهم را ایجاد می کند که او اشتباه کرده و آن زن درست گفته است، تواضع و فروتنی فهمید؟ سخن او تمام شد.
مؤلف: از جمله آن چه بر بطلان این که، این کار عمر برای استحباب بوده، دلالت دارد، این روایت ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(1) است که عمر در خطبه اش گفت: اگر با خبر شوم که مهریه زنی از مهریه زنان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تجاوز کند، قطعا آن مهریه را از او باز خواهم گرداند. در این هنگام زنی برخاست وگفت: سوگند به خدا، که خداوند این حق را برای تو قرار نداده است، چرا که پروردگار بلند مرتبه می فرماید: «وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَیْئًا»،{و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسر [پیشین خود] ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از او پس مگیرید.} عمر گفت: آیا از امامی که اشتباه می کند و زنی که حقیقت را می گوید، در شگفت نیستید؟! این زن با امام شما مجادله کرد و بر او غلبه یافت!
توضیح: «المناضله»: رقابت در تیراندازی با یکدیگر، و «نضلته»: یعنی در این مساله بر او غلبه یافت، و کراهت افراط و زیاده روی در مهریه،
ص: 658
وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ الطَّبَرِیِّ (2)، قَالَ: رَوَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی زَیْدٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ زَیْدٍ (3)، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ سَوَادَةَ (4) اللَّیْثِیِّ، قَالَ: صَلَّیْتُ الصُّبْحَ مَعَ عُمَرَ فَقَرَأَ «سُبْحَانَ» وَ سُورَةً مَعَهَا، ثُمَّ انْصَرَفَ، فَقُمْتُ مَعَهُ، فَقَالَ: أَ حَاجَةٌ؟. قُلْتُ: حَاجَةٌ. قَالَ: فَالْحَقْ. فَلَحِقْتُ، فَلَمَّا دَخَلَ أَذِنَ، فَإِذَا هُوَ عَلَی ومال [رِمَالِ] (5) سَرِیرٍ لَیْسَ فَوْقَهُ شَیْ ءٌ، فَقُلْتُ: نَصِیحَةً!. قَالَ: مَرْحَباً بِالنَّاصِحِ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً. قُلْتُ: عَابَتْ أُمَّتُکَ- أَوْ قَالَ: رَعِیَّتُکَ- عَلَیْکَ أَرْبَعاً (6)، فَوَضَعَ عُودَ الدِّرَّةِ ثُمَّ ذَقَنَ عَلَیْهَا- هَکَذَا رَوَی ابْنُ قُتَیْبَةَ- وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: فَوَضَعَ رَأْسَ دِرَّتِهِ فِی ذَقَنِهِ، وَ وَضَعَ أَسْفَلَهَا عَلَی فَخِذِهِ، وَ قَالَ: هَاتِ. قَالَ: ذَکَرُوا أَنَّکَ حَرَّمْتَ الْمُتْعَةَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ- وَ زَادَ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ هِیَ حَلَالٌ- وَ لَمْ یُحَرِّمْهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ لَا أَبُو بَکْرٍ، فَقَالَ: أَجَلْ! إِنَّکُمْ إِذَا اعْتَمَرْتُمْ فِی أَشْهُرِ حَجِّکُمْ رَأَیْتُمُوهَا مُجْزِئَةً مِنْ حَجِّکُمْ (7)، فَقَرِعَ حَجُّکُمْ (8)، وَ کَانَ قَائِبَةَ (9) قُوبٍ عَامَهَا، وَ الْحَجُّ بَهَاءٌ مِنْ بَهَاءِ اللَّهِ،
ص: 619
نه تنها جواز برگرداندن آن را اقتضا نمی کند بلکه استلزام حرمت آن نیز جای تأمل است.
و ابن ابی الحدید(1)،
همچنین در شرح الفاظ غریب عمر در حدیث خود گفته است که عمر خطبه خواند وگفت: آگاه باشید که در مهریه زنانتان افراط نکنید، زیرا مرد که در مهریه زن افراط می کند تا این که این کار برای زن در قلب آن مرد تبدیل به دشمنی می شود، و می گوید، به خاطر تو بسیار سختی کشیدم .
ابوعبیده گفته است: معنای این سخن این است که: به خاطر تو (زن) بسیار متحمل مشقت و سختی شدم، حتی همانند ریختن آب مشک عرق ریختم، و «عرقها»: جاری شدن آب مشک. و فخر رازی در تفسیر خود گفته است(2): روایت شده است که عمربن خطاب بالای منبر گفت: آگاه باشید که در مهریه زنانتان افراط نکنید. در این هنگام زنی برخاست و گفت: ای پسر خطاب، خداوند آن را به ما ارزانی می دارد و تو ما را ازآن باز می داری، و این فرموده خداوند را تلاوت نمود: «وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَیْئًا»،(3)
ص: 659
وَ قَدْ أَصَبْتَ.
قَالَ: وَ ذَکَرُوا أَنَّکَ حَرَّمْتَ مُتْعَةَ النِّسَاءِ، وَ قَدْ کَانَتْ رُخْصَةً مِنَ اللَّهِ یُسْتَمْتَعُ بِقَبْضَةٍ وَ یُفَارَقُ مِنْ ثَلَاثٍ (1). قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] أَحَلَّهَا فِی زَمَانِ ضَرُورَةٍ، وَ رَجَعَ النَّاسُ إِلَی السَّعَةِ، ثُمَّ لَمْ أَجِدْ (2) أَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَادَ إِلَیْهَا وَ لَا عَمِلَ بِهَا، فَالْآنَ مَنْ شَاءَ نَکَحَ بِقَبْضَةٍ وَ فَارَقَهُ عَنْ طَلَاقٍ بِثَلَاثٍ (3)، وَ قَدْ أَصَبْتَ.
قَالَ: وَ (4) ذَکَرُوا أَنَّکَ أَعْتَقْتَ الْأَمَةَ إِنْ (5) وَضَعَتْ ذَا بَطْنِهَا بِغَیْرِ عَتَاقَةِ سَیِّدِهَا. قَالَ: أَلْحَقْتُ حُرْمَتَهُ بِحُرْمَةٍ، وَ مَا أَرَدْتُ إِلَّا الْخَیْرَ، وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.
قَالَ: وَ شَکَوْا مِنْکَ عُنْفَ السِّیَاقِ وَ نَهْرَ (6) الرَّعِیَّةِ (7). قَالَ: فَنَزَعَ الدِّرَّةَ ثُمَّ مَسَحَهَا حَتَّی أَتَی عَلَی سُیُورِهَا، وَ قَالَ: وَ (8) أَنَا زَمِیلُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی غَزَاةِ قَرْقَرَةِ الْکُدْرِ، ثُمَّ فَوَ اللَّهِ (9) إِنِّی لَأُرْتِعُ فَأُشْبِعُ، وَ أَسْقِی فَأُرْوِی (10)، وَ أَضْرِبُ (11) الْعَرُوضَ، وَ أَزْجُرُ الْعَجُولَ، وَ أُؤَدِّبُ قَدْرِی، وَ أَسُوقُ خَطْوَتِی، وَ أَرُدُّ
ص: 620
{و اگر خواستید همسری [دیگر] به جای همسر [پیشین خود] ستانید و به یکی از آنان مال فراوانی داده باشید، چیزی از او پس مگیرید.}
سپس می گوید(1):
به نظر من این آیه هیچ دلالتی بر جایز بودن افراط و زیاده روی در در مهریه ندارد، برای این که قرار دادن چیزی شرطی برای چیز دیگر، مستلزم این نیست که وقوع آن شرط، فی نفسه جایز باشد، همان گونه که شخص بگوید: اگر خداوند جسم بود، محدث بود. تمام
پیداست که فخر رازی برای این که بتواند این طعن را در این باره و حمل آن بر کراهت را دفع کند، بازگرداندن مهریه را از روایت حذف نموده است، جز این که با صرف نظر از آن، این طعن را دفع نمی کند، زیرا آیه مذکور پس از این که دلالت آن را بر جایز بودن دادن مال فراوان پذیرفته است، شکی در عدم دلالت آن بر نفی کراهت افراط در مهریه نیست، و اعراض عمر از گفتن کراهت آن، همانگونه که اعتراف او بر خطایش با توجه به آیهای که آن زن بر او خواند آن را نشان می دهد، خود دلیل آشکاری بر جهل او است؛ و اگر منع کردن او بر تحریم حمل میشد، جهل او به این گونه آشکار نمی شد، اگرچه در مخالفت او با شرع آشکارتر بود. پس پیداست که حمل آن بر کراهت، هیچ فایده ای ندارد .
وآن چه از روایت ابن ابی الحدید پیداست این است که عمر به خاطر گمانش در این که این کار موجب ایجاد دشمنی و کینه در دل همسر است، از روی اجتهاد، از زیاده روی و افراط ممانعت کرد، بنابراین روی گرداندن او از آن گفته، بعد از شنیدن آیه - همان گونه که روایت ها بر آن دلالت می کنند - جایز بودن اجتهاد در برابر نص را آشکار می کند، وگرنه بر خطای خود اعتراف نمی کرد و از سخن خودش برنمی گشت. و اگر آن جایز باشد، رجوع او از اجتهادش با شنیدن آیه، دلیل واضحی بر جهل اوست، بنابراین، چه این مغالاة، جایز یا حرام یا مکروه باشد، طعن بر او متوجه می شود.
ص: 660
اللَّفُوتَ (1)، وَ أَضُمُّ الْعَنُودَ (2)، وَ أُکْثِرُ الزَّجْرَ (3)، وَ أُقِلُّ الضَّرْبَ، وَ أَشْهَرُ بِالْعَصَا، وَ أَدْفَعُ بِالْیَدِ، وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَعْذَرْتُ.
قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ کَانَ مُعَاوِیَةُ إِذَا حَدَّثَ بِهَذَا الْحَدِیثِ یَقُولُ: کَانَ وَ اللَّهِ عَالِماً بِرَعِیَّتِهِ.
قال ابن قتیبة: رملت السّریر و أرملته: إذا نسجته بشریط من خوص أو لیف.
و ذقن علیها .. أی وضع علیها ذقنه یستمع الحدیث.
و قوله: فقرع حجّکم .. أی خلت أیّام الحجّ من الناس، و کانوا یتعوّذون من قرع الفناء و (4) ذلک ألّا یکون فیه أهل.
و القائبة (5): قشر البیضة إذا خرج منها الفرخ.
و القوب: الفرخ ..
قوله: إنّی لأرتع و أشبع (6) و أسقی فأروی .. مثل مستعار من رعیّة الإبل، .. أی إذا أرتعت الإبل .. أی أرسلتها ترعی، ترکتها حتّی تشبع، و إذا سقیتها ترکتها حتّی تروی.
و قوله: أضرب العروض .. فالعروض (7): النّاقة تأخذ یمینا و شمالا و لا
ص: 621
طعن هفتم:
ابن ابی الحدید(1)
و دیگران(2)
روایت کرده اند که که شبی عمر نزدیک خانه ای نگهبانی می داد، از داخل خانه صدایی شنید و شک کرد و از دیوار بالا رفت. زنی و کوزه شرابی را نزد مردی یافت و گفت: ای دشمن خدا، آیا پنداشتی که خداوند تو را درحالی که معصیت او را می کنی می پوشاند؟! آن مرد گفت: ای امیرالمومنین عجله مکن، اگر من مرتکب یک خطا شده باشم، شما در سه چیز خطا کرده اید: خداوند می فرماید: «وَلَا تَجَسَّسُوا»،(3) {جاسوسی مکنید.}ولی شما جاسوسی کردهاید؛ و باز می فرماید: «وَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا»،(4){وبه
خانه ها از در [ورودی]آن هادرآیید.}و حال آن که از دیوار خانه بالا آمده ای؛
ص: 661
تلزم الحجّة (1) یقول: أضربها حتّی یعود (2) إلی الطریق، و مثله قوله: و أضمّ العنود.
و العجول: البعیر یندّ (3) عن الإبل و (4) یرکب رأسه عجلا و یستقبلها.
و قوله: و أؤدّب قدری .. أی قدر طاقتی.
و قوله: و أسوق خطوتی .. أی قدر خطوتی.
و اللّفوت: البعیر یلتفت یمینا و شمالا و یروغ.
و قوله: و أکثر الزّجر و أقلّ الضرب .. أی إنّه یقتصر من التأدیب فی السیاسة علی ما یکتفی به حتّی یضطرّ إلی ما هو أشدّ منه و أغلظ.
و قوله: و أشهر بالعصا و أدفع بالید .. یرید أنّه یرفع العصاء یرعب (5) بها و لا یستعملها و لکنّه یدفع بیده.
و (6) قوله: و لو لا ذلک لأعذرت .. أی لو لا هذا التدبیر و السیاسة (7) لخلفت بعض ما أسوق، تقول: أعذر الراعی الشاة أو النّاقة (8) .. إذا ترکها، و الشاة العذیرة، و عذرت هی .. إذا تخلّفت عن الغنم، انتهی.
و قد ذکر ابن الأثیر فی النهایة کثیرا من ألفاظ هذه الروایة و فسّرها.
قال (9): فی حدیث عمر: إنّ عمران بن سوادة قال له: أربع خصال
ص: 622
و باز می فرماید: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتًا فَسَلِّمُوا»،(1){چون
برخانه هایی وارد شدید، سلام کنید.}و شما سلام ندادید. عمر گفت: اگر از تو بگذرم، آیا چیزی داری؟آن مرد گفت: به خدا قسم دیگر معصیت نخواهم کرد. عمر گفت: برو که از تو گذشتم. (ودر روایت دیگری، عمر شرمگین شد.).(2)
واین داستان در «الصراط مستقیم»(3)، از طبری(4)،
واز رازی و ثعلبی و قزوینی و بصری و راغب اصفهانی در «محاضرات»، و غزالی در «احیاء العلوم»(5)
و مالکی در «قوت القلوب» نقل شده است. و شیخ طبرسی - رحمه الله - در «مجمع البیان» گفته است:(6)
از ابی قلابه روایت شده است که به عمر گفته شد، ابومحجن ثقفی و دوستانش در خانه او شراب می خورند. پس به راه افتاد تا این که وارد خانه او شد، ولی جز مردی کسی نزد او نبود. ابو محجن گفت: ای امیر المومنین، این کار بر شما جایز نیست (حق ندارید)، چرا که خداوند شما را از جاسوسی کردن باز داشته است. عمر گفت: این مردک چه می گوید؟ زید بن ثابت و عبدالله بن ارقم گفتند: ای امیرالمومنین! او راست می گوید. ابوقلامه می گوید: سپس عمر از خانه خارج شد و او را ترک کرد و به همراه عمر بن خطاب، عبدالرحمان ابن عوف نیز خارج شد. پس روشنایی از خانه ای برای آن دو نمایان گشت، به سوی آن رفتند و اجازه ورود خواستند. در خانه باز شد و آن دو داخل شدند، ناگهان مردی و زنی را دیدند که آواز می خواند و در دست آن مرد پیاله ای بود، عمر گفت: این زن چه نسبتی با تو دارد ؟ مرد گفت: زنم است. عمر گفت: در این پیاله چیست؟ مرد جواب داد: آب است. عمر به زن گفت: چه می خواندی؟ زن گفت: می خواندم:
ص: 662
عاتبتک علیها رعیّتک، فوضع عود الدّرّة ثمّ ذقّن علیها و قال: هات. یقال: ذقن علی یده و علی عصاه- بالتّشدید و التّخفیف-: إذا وضعه تحت ذقنه و اتّکأ علیها.
و قال (1) فی قوب: منه .. حدیث (2) عمر إن اعتمرتم فی أشهر الحجّ رأیتموها مجزیة من حجّتکم (3) فکانت قائبة قوب عامها. ضرب هذا مثلا لخلوّ مکّة من المعتمرین فی باقی السّنة، یقال: قیبت البیضة (4) إذا انفلقت عن فرخها و إنّما قیل لها: قائبة (5)، و هی مقوبة علی تقدیر: ذات قوب .. أی ذات فرخ، و المعنی أنّ الفرخ إذا فارق بیضته لم یعد إلیها و کذا إذا اعتمروا فی أشهر الحجّ لم یعودوا إلی مکّة.
و قال (6) فی العنود: و فی حدیث عمر و یذکر سیرته: «و أضمّ العنود» (7) و هو من الإبل: الّذی لا یخالطها و لا یزال منفردا عنها، و أراد: من خرج عن الجماعة أعدته إلیها و عطفته علیها.
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (8)
وَ فِی حَدِیثِ عُمَرَ، أَنَّهُ قَالَ- فِی مُتْعَةِ الْحَجِّ-: قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَعَلَهَا وَ أَصْحَابَهُ وَ لَکِنْ کَرِهْتُ أَنْ یَظَلُّوا بِهِنَّ مُعْرِسِینَ تَحْتَ الْأَرَاکِ، ثُمَّ یُلَبُّونَ بِالْحَجِّ یَقْطُرُ رُءُوسُهُمْ.
، قال: المعرس: الذی
ص: 623
- این شب تاریک برمن طولانی گشت و دوستی که با آن عشق بازی می کنم، خواب را از چشم من ربود.
- سوگند به خدا، اگر ترس از خدا و پرهیزکاری نبود، به یقین پایه های این تخت می لرزید.
- ولی چه کنم که عقل و حیای من مرا باز می دارد و من شوهرم را گرامی می دارم .
آن مرد گفت: ای امیرمؤمنان، ما به این کار مامور نشدیم، خداوند متعال می فرماید: «وَلَا تَجَسَّسُوا»،(1){جاسوسی
نکنید.} عمر گفت: راست گفتی و از آنجا رفت. در پاسخ این طعن گفته اند: امام حق دارد در از بین بردن امری منکر به این نوع اجتهاد کند، و از این جهت او شرمنده و شرمسار شد که آن گونه که به او گزارش داده بودند، آنها را در ارتکاب منکرات ندید.
یغشی امرأته. قال: کره أن یحلّ الرجل من عمرته ثم یأتی النساء، ثم یهلّ بالحجّ (1).
و قال فی النهایة (2) فی الأعراس: و منه حدیث عمر نهی عن متعة الحجّ، و قال: قد علمت أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فعله و لکن (3) کرهت أن یظلّوا بها معرسین- أی ملمّین بنسائهم-.
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (4)، عَنِ التِّرْمِذِیِّ (5)، عَنْ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، أَنَّهُ سَمِعَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الشَّامِ وَ هُوَ یَسْأَلُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ عَنِ التَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ: أَ رَأَیْتَ إِنْ کَانَ (6) أَبِی یَنْهَی عَنْهَا وَ صَنَعَهَا (7) رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَمْرُ (8) أَبِی یُتَّبَعُ أَمْ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ؟!. فَقَالَ الرَّجُلُ: بَلْ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)، فَقَالَ: لَقَدْ صَنَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] (9).
ص: 624
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (1)، عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ، قَالَ: لَقَدْ تَمَتَّعْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، وَ هَذَا- یَعْنِی مُعَاوِیَةَ- کَافِرٌ بِالْعُرُشِ- یَعْنِی بِالْعُرُشِ .. بُیُوتَ مَکَّةَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ-.
قَالَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (2)
بَعْدَ حِکَایَتِهَا عَنْ مُسْلِمٍ-: وَ فِی رِوَایَةِ الْمُوَطَّإِ (3) وَ التِّرْمِذِیِّ (4) وَ النَّسَائِیِّ (5)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنَ الْحَارِثِ، أَنَّهُ سَمِعَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ وَ الضَّحَّاکَ بْنَ قَیْسٍ عَامَ حَجَّ مُعَاوِیَةُ یَذْکُرَانِ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ، فَقَالَ الضَّحَّاکُ: لَا یَصْنَعُ ذَلِکَ إِلَّا مَنْ جَهِلَ أَمْرَ اللَّهِ. فَقَالَ لَهُ سَعْدٌ: بِئْسَمَا قُلْتَ یَا ابْنَ أَخِی. فَقَالَ الضَّحَّاکُ: إِنَّ عُمَرَ قَدْ نَهَی عَنْ ذَلِکَ. فَقَالَ سَعْدٌ: قَدْ صَنَعْنَاهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِأَمْرِهِ، وَ صَنَعَهَا هُوَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ سَلَّمَ (6).
ص: 625
سپس آنان، این را که عمر اولین کسی است که در عملش پاسبانی کرده را از فضایل او به شمار آورده اند(1)
و به زعم ایشان، این عمل شایسته سیاست رعیت است، حال آن که از مخالفت او با آیه صریح قرآن پیداست که این کار او از جمله طعن های اوست، و اگر این کار او خوب بود، حتما رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آن را رها نمی کرد و خداوند متعال به آن امر می کرد؛ و این که آنان این کار عمر را از فضایل او به حساب آوردهاند و رای عمر را بر آن چه خداوند و رسولش بدان امر نموده اند، ترجیح دادهاند، آیا چیزی جز کفر آشکار است؟!
طعن هشتم:
آن چه در همه صحاح (صحاح سته) آن ها آمده است، اگرچه بسیاری از اصحاب ما به آن نپرداختهاند و نزد من از زشت ترین طعن های او و موثق ترین آن هاست، این است که عمر به دلیل نبودن آب، نماز را ترک کرد، و دستور داد هرکس جنب شد و آب پیدا نکرد، بدون استناد به شبهه ای، نماز نخواند؛ همان طورکه بخاری(2)
و مسلم(3)
و ابوداوود(4)
و نسائی (5)و
صاحب جامع الاصول(6)،
از شفیق روایت کردهاند که شفیق گفت: با عبدالله و ابوموسی اشعری نشسته بودم، ابوموسی به او گفت: اگر مرد جنب شود و یک ماه آب پیدا نکند، نباید تیمم کند و نماز بگذارد؟ و چگونه به این آیه در سوره
ص: 665
قَالَ (1): لَیْسَ عِنْدَ التِّرْمِذِیِّ: عَامَ حَجَّ مُعَاوِیَةُ.
وَ رَوَی فِی صَحِیحِ مُسْلِمٍ (2) وَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (3) وَ فِی الْمِشْکَاةِ (4) عَنْ عَطَاءٍ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: أَهْلَلْنَا أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِالْحَجِّ خَالِصاً وَحْدَهُ، فَقَدِمَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] صُبْحَ رَابِعَةٍ مَضَتْ (5) مِنْ ذِی الْحِجَّةِ فَأَمَرَنَا أَنْ نُحِلَّ، قَالَ عَطَا: قَالَ: أَحِلُّوا وَ أَصِیبُوا النِّسَاءَ، وَ لَمْ یَعْزِمْ عَلَیْهِمْ وَ لَکِنْ أَحَلَّهُنَّ لَهُمْ. فَقُلْنَا: لَمَّا لَمْ یَکُنْ (6) بَیْنَنَا وَ بَیْنَ عَرَفَةَ إِلَّا خَمْسٌ أَمَرَنَا أَنْ نُفْضِیَ إِلَی نِسَائِنَا فَنَأْتِیَ عَرَفَةَ یَقْطُرُ مَذَاکِیرُنَا الْمَنِیَّ!. قَالَ جَابِرٌ بِیَدِهِ- کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی قَوْلِهِ بِیَدِهِ یُحَرِّکُهَا- (7).
قَالَ: فَقَامَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِینَا فَقَالَ: قَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی أَتْقَاکُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَصْدَقُکُمْ وَ أَبَرُّکُمْ، وَ لَوْ لَا هَدْیٌ لَحَلَلْتُ کَمَا تُحِلُّونَ، وَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَمْ أَسُقِ الْهَدْیَ، فَحِلُّوا، فَحَلَلْنَا وَ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا (8) .. إِلَی هُنَا
ص: 626
مائده عمل می کنید: «فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَیَمَّمُواْ صَعِیدًا طَیِّبًا»،(1){و اگر آبی نیافتید، پس با خاک پاک تیمم کنید.} عبدالله گفت: اگر در این امر به آن ها اجازه داده شود، باکی ندارند که هرگاه آب سرد باشد هم با خاک تیمم کنند. من گفتم: شما فقط از این کار، به این دلیل کراهت داشتید؟ او گفت: آری. ابوموسی به او گفت: مگر سخن عمار به عمر را نشنیده ای که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله مرا برای کاری فرستادند، من جنب شدم و آب پیدا نکردم، سپس همانند غلتیدن چهارپایان در خاک غلتیدم. آن را به پیامبر صلَّی الله علیه و آله عرض داشتم، حضرت فرمود: فقط کافی بود این گونه عمل کنی: سپس حضرت یک بار کف دستش را برزمین زد، سپس آن را تکان داد، سپس پشت دست راستش را با کف دست چپ و پشت دست چپش را با کف دست راست خود مسح نمود، سپس با دو دستانش صورت خود را مسح کرد، عبدالله گفت: آیا ندیدی که عمر به سخن عمار قانع نشد؟
بخاری(2)
گفته است: یعلی از اعمش، از شقیق بر آن افزوده که: با عبدالله و ابوموسی بودم، ابو موسی به عبدالله گفت: آیا این سخن عمار به عمر را نشنیده ای که گفت: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله من و تو (عمر) را برای امری فرستاد، من جنب شدم و خودم را در خاک مالیدم، سپس نزد
ص: 666
روایة البخاری (1).
وَ فِی رِوَایَةِ مُسْلِمٍ (2)، قَالَ جَابِرٌ: فَقَدِمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ سِعَایَتِهِ (3)، فَقَالَ: بِمَا أَهْلَلْتَ؟. قَالَ: بِمَا أَهَلَّ بِهِ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] . فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: فَأَهْدِ وَ امْکُثْ حَرَاماً، وَ أَهْدَی لَهُ عَلِیٌّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) هَدْیاً، فَقَالَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِأَبَدٍ؟.
قَالَ: بَلْ لِأَبَدٍ (4).
ص: 627
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله آمدیم و ایشان را از آن باخبر کردیم. حضرت فرمود: فقط کافی بود این چنین عمل کنید: و صورت و کف دستش رایک بار مسح نمود؟
و همچنین بخاری، در جایی دیگر(1)،
از شقیق بن سلمه نقل کرده است که گفت: نزد عبدالله و ابوموسی بودم، ابوموسی به عبدالله گفت: ای ابوعبدالرحمان، اگر ببینی کسی جنب شود و آبی پیدا نکند، به نظر تو، او باید چه کند؟ عبدالله گفت: نماز نمی خواند تا آب پیدا کند. ابو موسی گفت: با این گفته عمار، هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیه و آله به او فرمود: فقط کافی بود اینچنین بکنی ...، چه می کنی؟ عبدالله گفت: مگرندیدی که عمر به این قانع نشد؟! ابوموسی گفت: اگر سخن عمار را رها کنیم، با این آیه چه کار می کنی ؟ عبدالله ندانست که او چه می گوید، پس گفت: ما اگر به آنها در این امر اجازه دهیم، هرگاه آب بر یکی از آنها سرد باشد، خیلی زود آن را ترک کرده و تیمم می کنند. اعمش می گوید: من به شقیق گفتم: عبدالله فقط به این دلیل از آن کراهت داشت؟ شقیق گفت: آری همین طور است.
و بخاری(2)
همچنین، از ابی وائل روایت کرده است که گفت: ابوموسی به عبدالله بن مسعود گفت: هرگاه شخص جنب آبی پیدا نکند، نماز نمی گذارد؟ عبدالله گفت: اگر به مردم در این امر اجازه دهیم، هرگاه یکی از آنها آب سردی بیابد - این گونه گفت: - تیمم می کند و نماز می خواند (یعنی در این صورت، هرگاه آب سرد باشد، هیچ مسلمانی وضو نخواهد گرفت بلکه تیمم کرده، نماز خواهد خواند) .
ابوموسی می گوید: گفتم: پس سخن عمار به عمر چه می شود؟ عبدالله گفت: من ندیدم که عمر به سخن عمار قانع شود.
و باز از سعید بن عبدالرحمان، از پدرش روایت شد که گفت: مردی نزد
ص: 667
فهذه جملة من الأخبار العامیّة.
و أخبار الخاصّة فی ذلک أکثر من أن یمکن إیرادها هنا، و سیأتی بعضها فی کتاب الحجّ (1)، و کتب أخبارنا مشحونة بها (2).
و أجاب المخالفون: أمّا عن متعة النساء، فبأنّها کانت علی عهد الرسول صلّی اللّه علیه و آله ثمّ نسخت، و عوّلوا فی ذلک علی روایات متناقضة أوردوها فی کتبهم ترکناها مخافة الإطناب، و أجیب عنها بوجوه:
أنّ تناقض تلک الروایات تدلّ علی کونها موضوعة، إذ بعضها یدلّ علی أنّها نسخت یوم خیبر، و بعضها یدلّ علی أنّ الإباحة و التحریم کانا فی مکة قبل الخروج منها بعد الفتح، و بعضها یدلّ علی أنّهم شکوا العزوبة فی حجّة الوداع فأذن لهم فی المتعة، و بعضها یدلّ أنّها ما حلّت (3) إلّا فی عمرة القضاء، و کانت بعد فتح خیبر، و قد دلّ بعض روایاتهم علی أنّها نسخت یوم (4) خیبر کما عرفت، و بعضها علی أنّها نسخت فی غزوة تبوک، و بعضها علی أنّها کانت مباحة فی أول الإسلام حتّی نسخت بقوله تعالی: إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ (5).
و لا ریب فی أنّه لا یعبّر عن عام حجّة الوداع و الفتح و خیبر و تبوک بأوّل الإسلام، علی أنّ هذه الآیة- التی تدلّ روایتهم عن ابن عباس علی نسخ المتعة
ص: 628
عمر بن خطاب آمد وگفت: من جنب شدم و آبی برای غسل نیافتم. عمر گفت: نماز نخوان. عمار بن یاسر به عمر بن خطاب گفت: آیا به یاد نداری که ما به سفر رفته بودیم و جنب شدیم، تو نماز نخواندی ولی من در خاک غلتیدم و نماز خواندم، سپس آن را به پیامبر صلَّی الله علیه و آله گفتیم و فرمود: فقط کافی بود این گونه می کردید: پس حضرت دستانش را بر زمین زد و آن ها را فوت کرد، سپس با آن دو، بر صورت و پشت دستانش مسح کشید .(1)
و مسلم به اسناد مذکور تا این گفته روای نقل کرده است: سپس با دستانت، صورت و پشت آن ها را مسح می کنی. عمر گفت: ای عمار! از خدا بترس. عمار گفت: اگر نمی خواهی، در این باره سخن نگویم.(2)
ودر روایتی دیگر(3)
از مسلم آمده است: عمر گفت: برآن چه مأمور شدی تو را امین می دانیم. و در روایت دیگری از او نقل شده است که عمار گفت: ای امیر المومنین، اگر بخواهی، به خاطر حق شما که خداوند آن را برعهده من گذاشته، در این باره با کسی سخن نگویم.
ص: 668
بها- تکرّرت فی سورتین: سورة المعارج (1)، و سورة المؤمنون (2)، و هما مکیّتان کما ذکره المفسّرون (3)، فکیف کان الإذن بها و النهی عنها فی حجّة الوداع، و عام الفتح، و غیرهما؟! و لهذا (4) الاختلاف الفاحش التجئوا إلی التشبّث بوجوه فاسدة سخیفة فی الجمع بینها، کالقول بتکرّر الإباحة و التحریم، و حمل التحریم فی بعضها علی التأبید (5)، و فی بعضها علی التأکید، و ذکروا وجوها سخیفة أخری لا نسوّد (6) الکتاب بذکرها، و ما رووه عن الحسن أنّه: ما حلّت إلّا فی عمرة القضاء (7) ظاهر المناقضة لتلک الوجوه.
و بالجملة، هذا النوع من الاختلاف فی الروایة دلیل واضح علی کذب الراوی.
أنّ ما سبق من روایات جابر و غیرها صریح فی أنّ العمل بإباحة المتعة کان مستمرا إلی منع عمر بن الخطاب عنها. و القول بأنّ جابر أو غیره من الصحابة لم یبلغهم النسخ إلی زمان عمر .. ظاهر الفساد، و هل یجوّز عاقل أن یبعث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله منادیه ینادی بإباحة المتعة بین الناس- کما مرّ- و یبوح بإباحتها (8) و یتلو الآیة الدالّة علی حلّها، ثم لمّا (9) نسخ الحکم یخفیه عن طائفة من أصحابه و لا یعلن به بحیث لم یبلغ نسخ الحکم مثل جابر- مع شدّة ملازمته
ص: 629
و ابن اثیر در «جامع الاصول»(1)
بعد از حکایت روایت بخاری و مسلم می گوید: و در روایت ابی داوود آمده است که راوی گفت: نزد عمر بودم که مردی پیش او آمد و گفت: ما ماهی یا دو ماهی در مکانی می باشیم (و برای غسل کردن آبی نمی یابیم). عمر گفت: من نماز نمی گذارم تا آب پیدا کنم. راوی می گوید: عمار گفت: ای امیرالمومنین، آیا به یاد ندارید، هنگامی که من و شما در صحرا برای چراندن شتران رفته بودیم، ما جنب شدیم، من در خاک غلتیدم سپس در نزد پیامبر صلَّی الله علیه و آله آمدم و ماجرا را به ایشان عرض کردم، حضرت فرمود: فقط کافی بود که این گونه انجام دهی: و حضرت دستانش را به زمین زد، سپس بر آن ها دمید، سپس با آنها صورت و دستانش را تا نصف بازو مسح نمود. عمر گفت: ای عمار، از خدا بترس. عمار گفت: ای امیر المومنین، به خدا سوگند، اگر بخواهی، دیگر از آن سخن نمی گویم. پس عمر گفت: هرگز، از این به بعد به آن چه مامور شده ای عمل خواهیم کرد. سپس ابن اثیر چهار روایت دراین باره از ابو داوود ذکر کرده است.
واز نسائی(2)
هم اخباری نزدیک به مضمون اخبار اخیر نقل شده است.(3)
توضیح
«التمعّک»: غلتیدن در خاک. و ابن اثیر در جامع الاصول(4)
ص: 669
للرسول صلّی اللّه علیه و آله فی السفر و الحضر- حتّی کانوا یداومون علی منکر شنیع یری عمر رجم من ارتکبه، کما رواه مالک فی الموطأ (1).
و بالجملة، دعوی کون الحکم فی نسخ مثل هذا الحکم بحیث یخفی علی مثل جابر و ابن مسعود و ابن عباس و أضرابهم، بل علی أکثر الصحابة- علی ما هو الظاهر من قول جابر: کنّا نستمتع علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أبی بکر و عمر- دعوی واضح الفساد.
أَنَّ الرِّوَایَةَ الْمَشْهُورَةَ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ مِنْ أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَتِهِ: مُتْعَتَانِ کَانَتَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]وَ (2) أَنَا أَنْهَی عَنْهُمَا وَ أُعَاقِبُ عَلَیْهِمَا (3) .. صریحة فی دوام الحکم بحلّها إلی ذلک الزمان، و کذلک یشهد بعدم
ص: 630
درباره این گفته عمر: «نولّیک ما تولّیت» گفته است: یعنی تو را به آن چه گفتی وامیگذارم، وآن چه را خودت را مامور یافتی و به آن راضی شدی، به تو برمی گردانیم.
هرگاه به این اخباری که راه انکاری در آنها بر مخالفین وجود ندارد، بنگریم، می گوییم: این حالت نشان می دهد که عمر، هنگامی که به سؤال کننده به دلیل نبود آب، دستور داد نماز را رها کند و عدم اذعان او به گفته عمار و این گفته او: - نماز نمی خوانم تا آب پیدا کنم - نسبت به شرعی بودن تیمم و واجب بودن نماز بر کسی که آب پیدا نمی کند، عالم نبوده، در حالی که به آن آیه و امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله متذکر بوده؛ و یا به این امر جاهل بوده و نسبت به کتاب و سنت متذکر نشده است. اگر اولی را بپذیریم، چنان که ظاهر است، انکار تیمم از سوی او، رد آشکار فرموده خداوند و فرستاده اش صلَّی الله علیه و آله می باشد و مختص و مقید به نص در مقابل اجتهاد نیست، بلکه به گمان این که مستلزم فساد است، حکم او را رفع و ردّ کرده است، و آن، نسبت دادن کار زشت به خداوند بلند مرتبه و نسبت دادن جهل به او است. خداوند از این بسیار منزه و برتر است و آن کفری آشکار است .
و اگر دومی را بپذیریم، باید گفت که آن دلیل واضحی بر نهایت جهل و عدم شایستگی او بر امامت است. بنابراین کسی که در مدت بیش از بیست سال از حکمی مانند این که فراگیر شده و بر عوام پوشیده نیست - و در دو جا از کتاب خداوند عزوجل بدان تصریح گشته، وچه بسا خداوند به خاطر علم به انکار آن ...آن تیمم را در کتاب مبین خود تکرار نموده و در چندین جا به رسول خدا صلَّی الله علیه و آله به آن امر کرده است، همان گونه که با مراجعه به روایت های نقل شده در جامع الاصول و سایر کتب آن ها پیداست، و امت در این مدت به همراه تکرار وقوع آن، پیوسته به آن عمل کرده اند - کسی که از این حکم خبر ندارد، چگونه می تواند اهل امامت و شایسته ریاست بر همه باشد؟! به ویژه که در میان مسلمانان، راستگویی تصدیق شده حضور داشت که می فرمود: پیش از این که مرا نیابید، آن چه را می خواهید از من بپرسید، که من راههای آسمان را بهتر از راههای
ص: 670
نسخها عدم اعتذار عمر بالنسخ فی الروایة السابقة، و اعتذاره بأنّ حلّها کان فی زمان ضرورة، و هل یجوّز عاقل أنّه کان عالما بنسخها و نهی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عنها و مع ذلک یعتذر بمثل هذا العذر الظاهر الفساد؟! فإنّ إباحة حکم فی زمان لا یقتضی تقیید الإباحة بها، و ترک عمل الصحابة بأمر مباح- علی تقدیر تسلیمه- لا یدلّ علی عدم (1) إباحته (2)، علی أنّ ذلک شهادة نفی فی أمر محصور، و یکذّبه قول جابر و غیره: کنّا نستمتع .. إلی زمن نهیه، و لو کان مستنده عدم اطّلاعه علی عمل الصحابة بها بعد زمان (3) الضرورة فبطلانه أوضح.
أنّ المتعة لو کانت منسوخة لما خفی ذلک علی أهل بیته صلّی اللّه علیه و آله- و هم أعلم بما فی البیت- و قد أجمعوا علی حلّها، و إجماعهم حجّة، و إنکار قولهم بذلک مکابرة واضحة.
و أمّا متعة الحجّ، فقد عوّلوا فی دفع الطعن فیها علی أنّه نهی عنه عمر و کذلک عثمان- کما سبق- علی وجه التنزیه، لکون الإفراد أفضل لا علی وجه التحریم، و فیه نظر من وجوه:
الأول أنّ قول عمر: أنا أحرّمهما .. ظاهر فی التحریم، و لو سلّمنا کون بعض الروایات: أنا أنهی عنهما و أعاقب علیهما .. فمع (4) أنّ الظاهر من لفظ
ص: 631
زمین می شناسم
ص: 671
النهی أیضا التحریم، قد قرن بالتحریم و النهی قوله: أعاقب علیهما، و لا ریب فی أنّ المعاقبة تنافی التنزیه.
أنّه لو کان نهیه عن متعة الحجّ للتنزیه لکان نهیه عن متعة النساء أیضا کذلک، للتعبیر عنهما بلفظ واحد، و لم یقل أحد بأنّه نهی عن متعة النساء تنزیها، مع أنّه قد مرّ أنّه أوعد علیها بالرجم، و قد سبق فی روایة عائشة أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله دخل علیها غضبان لذلک، و کیف یغضب صلّی اللّه علیه و آله لعدول الناس فی عبادة ربّهم إلی الأفضل أو لتردّدهم فیه، بل لا یشکّ منصف فی أنّ ما تضافرت به الروایات من
قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَمَا سُقْتُ الْهَدْیَ، وَ لَوْ لَا أَنَّ مَعِیَ الْهَدْیَ لَأَحْلَلْتُ ..
دلیل قاطع علی بطلان أفضلیّة الإفراد کما زعموه.
و بالجملة، القول بأنّ أمره صلّی اللّه علیه و آله بالإحلال و العدول إلی التمتّع کان أمرا بالمرجوح لبیان الجواز، ظاهر الفساد.
أنّ روایة عمران بن سوادة اللیثی واضحة الدلالة علی أنّ نهیه عنها کان علی وجه التحریم، کما لا یخفی علی من تأمّل فیها، و لو کان نهیه علی وجه التنزیه لقال: إنّی ما حرّمتها علیهم و لکنّی أمرتهم بأفضل الأفراد، و قد تقدّم فی روایة ابن حصین قوله: لم ینزل قرآن یحرّمه و لم ینه عنها حتّی مات. قال رجل برأیه ما شاء (1).
و قال البخاری: یقال إنّه عمر (2)، و من تأمّل فی الأخبار لا یشکّ فی أنّه لم یکن الکلام فی أفضلیّة التمتّع أو الإفراد، بل فی جواز التمتّع أو حرمته.
أنّه لو کان نهی عمر و عثمان عن المتعة أمرا بالأفضل فلما ذا کان أمیر
ص: 632
و می فرمود: اگر تکیه گاه حکومت برای من آماده می شد، بین اهل تورات با توراتشان، و بین اهل انجیل با انجیلشان و بین اهل قرآن با قرآنشان قضاوت می نمودم، تا هر کتابی ظاهر و روشن گردد و بگوید: به درستی که علی به حکم تو قضاوت کرد(1)
و باز می فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله هزار باب به من آموخت که از هر کدام، بابی دیگر گشوده می شود و پیامبر امین صلَّی الله علیه و آله بر او گواهی داد که او دروازه شهر علم(2)
و قاضی ترین امت است.(3)
جالب این که او... پسرش عبدالله را، به هنگام مرگش، به این دلیل که نمی دانست چگونه زنش را طلاق دهد، برای خلافت شایسته نمی دید. و کسی که همانند این حکم را نمی داند و شایسته امامت نیست، چگونه ممکن است پیروی از او و امامتش، با جهلش بر این حکم آشکار که از سوی کتاب و سنت مشخص شده، جایز است؟! و بر تأمل کننده در این مساله، پوشیده نیست که فرق بین دو امر از جهات مختلفی است:
ص: 672
المؤمنین علیه السلام ینازع عثمان، و عثمان ینازعه، کما مرّ.
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1)، عَنِ الْمُوَطَّإِ (2) بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ [عَلَیْهِمَا السَّلَامُ]أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ دَخَلَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] بِالسُّقْیَا، وَ هُوَ یَنْجَعُ بَکَرَاتٍ لَهُ دَقِیقاً وَ خَبَطاً. فَقَالَ: هَذَا عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ یَنْهَی أَنْ یُقْرَنَ بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، فَخَرَجَ عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ]وَ عَلَی یَدَیْهِ أَثَرُ الدَّقِیقِ وَ الْخَبَطِ،- فَمَا أَنْسَی الْخَبَطَ وَ الدَّقِیقَ عَلَی ذِرَاعَیْهِ- حَتَّی دَخَلَ عَلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ، فَقَالَ: أَنْتَ تَنْهَی عَنْ أَنْ یُقْرَنَ بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ؟. فَقَالَ عُثْمَانُ:
ذَلِکَ رَأْیٌ. فَخَرَجَ (3) عَلِیٌّ [عَلَیْهِ السَّلَامُ] مُغْضَباً وَ هُوَ یَقُولُ: لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ (4) بِحَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ مَعاً.
و معلوم من سیرته علیه السلام أنّه کان لا یجاهر الخلفاء بالخلاف و لا یعارضهم إلّا فی عظائم الأمور، بل کان یداریهم و یتّقی (5) شرّهم ما استطاع، و لا یظهر الخلاف إلّا فی البدع الشنیعة، و هل یجوّز عاقل أن یأمر عثمان بطاعة (6) اللّه تعالی بما هو أرضی عنده ثم یقول أمیر المؤمنین علیه السلام: ما ترید إلّا أن تنهی عن أمر فعله النبیّ صلّی اللّه علیه و آله؟. و یرفع صوته بین الناس بما نهی عنه مع علمه بأنّ ذلک یثمر العداوة و یثیر الفتنة.
از جمله: این که طلاق امری است که به ندرت اتفاق می افتد، ولی نماز با تیمم بیشتر رخ می دهد؛ و دیگر این که نماز نسبت به نکاح و طلاق داخل تر در دین است؛
دیگر این که باطل بودن این نوع طلاق همانند واجب بودن تیمم، از کتاب و سنت ظاهر نگشته است؛ و اینکه آن عمل پسرش در زمان رسول خدا صلَّی الله علیه و آله و آغاز نزول حکم طلاق بود، و اما انکار او بعد از ظهور اسلام و انتشار احکام بود؛ و دیگر اینکه جهل پسرش با آگاهی رفع شده، اما او بعد از یادآوری و اعلام به او بر موضع خودش اصرار کرد. و در فرق بین آن دو، جهات دیگری است که آن را برای تدبرکننده گذاشتیم که خود بیندیشد.
و حقیقت آن است که ادعای جهل او، در مانند این مساله ضروری که بارها اتفاق می افتد و نه تنها از نوع ادعای شبه احتمالی نیست، بلکه باید تنها به خاطر این انکار، حکم به کفرش داده شود. و دلیل بر این امر که انکار او به سبب جهل او نبوده، بلکه رد فرموده خداوند سبحان و زشت نشان دادن حکم او بوده، این است که اگر به خاطر جهل او بوده، حتما از صحابه می پرسید تا درستی گفته یا دروغ عمار بر او آشکار می گشت، و پس از آن، به آن چه بر او نمایان گشته حکم می کرد، چرا که - رها کردن تحقیق در حکم - با این که مسئله مسئله ای بزرگ بود، به دلیل منتهی شدن آن به ترک نماز که از بزرگترین پایه های دین است و نزدیکی به زمان پیامبر و سهولت بررسی حال، آشکار و نمایان - بوده است - ، جز تیشه زدن به ریشه شریعت و تباهی در دین نیست.
و یکی از فاضلان گفته است: می توان با آن، به شکل اخص بر آن استدلال کرد، وآن این که هیچ اختلافی در این نیست که هر کس ترک نماز را جایز بداند، کافر است و هیچ شکی نیست که این گفته او: من تا آب پیدا نکنم نماز نمی خوانم ... بعد از این گفته مرد سؤال کننده: ما در مکانی هستیم که یک ماه و دو ماه آب برای غسل کردن پیدا نمی کنیم ...و باز داشتن سؤال کننده از نماز همان گونه که در روایات دیگر آمده، جایز دانستن ترک نماز در صورت نبودن آب می باشد، و او در عموم این گفته پیامبر صلَّی الله علیه و آله داخل است: هر کس عمداً نمازش را ترک کند،
ص: 673
و الخبط- بالتحریک-: الورق السّاقط من الشّجر، و هو من علف الإبل (1).
و ینجع .. أی یعلفها النّجوع، و النّجیع: و هو أن یخلط العلف من الخبط و الدّقیق بالماء ثمّ تسقی الإبل (2).
و السّقیا- بالضم-: منزل بین مکّة و المدینة (3).
اعلم، أنّه لا یشکّ عاقل- بعد التأمّل فِیمَا رَوَتِ الْخَاصَّةُ وَ الْعَامَّةُ فِی تِلْکَ الْقِصَّةِ- أَنَّ هَذَا الشَّقِیَّ جَبَهَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالرَّدِّ حِینَ أَدَّی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی حُکْمَ التَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ، وَ وَاجَهَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَلْفَاظٍ رَکِیکَةٍ، بَعْدَ قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: هَذَا جَبْرَئِیلُ یَأْمُرُنِی أَنْ آمُرَ مَنْ لَمْ یَسُقْ هَدْیاً أَنْ یُحِلَّ ..
وَ لَجَّ فِی ذَلِکَ حَتَّی أَغْضَبَهُ وَ أَحْزَنَهُ- کَمَا مَرَّ فِی خَبَرِ عَائِشَةَ- وَ قَالَ: إِنَّکَ لَمْ تُؤْمِنْ بِهَذَا أَبَداً،.
کما ورد فی روایات أهل البیت علیهم السلام (4).
ثم لمّا لم یمکنه رفع هذا الخبر أضمر فی نفسه الخبیثة ذلک إلی أن استولی علی الأمر و تمکّن، فقام خطیبا و صرّح بأنّه یحرّم ما أحلّه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و حثّ علیه، و أحیا سنّة أهل الشرک و الجاهلیّة، و شنع علیه صلّی اللّه علیه و آله بالوجوه الرکیکة التی ذکرها اعتذارا من ذلک، فکیف یکون مثل هذا مؤمنا؟! و قد قال عزّ و جلّ: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا
ص: 634
فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (1).
أجاب الفخر الرازی فی تفسیره (2) عن الطعن بنهیه عن متعة الحجّ بوجه آخر، حیث قال: التمتّع (3) بالعمرة إلی الحجّ هو أن یقدم مکة فیعتمر فی أشهر الحجّ ثم یقیم حلالا بمکة (4) حتی ینشئ منها الحجّ فیحجّ فی (5) عامه ذلک ..، و هذا (6) صحیح و (7) لا کراهة فیه (8)، و هاهنا نوع آخر (9) مکروه، و هو الذی خطب به عمر (10)، و هو أن یجمع بین الإحرامین ثم یفسخ الحجّ إلی العمرة فیتمتّع (11) بها إلی الحجّ.
و روی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم أذن لأصحابه فی ذلک، ثم نسخ.
و هو باطل بوجوه:
أنّ هذا المعنی لا یفهم من التمتّع عند الإطلاق، و إنّما یفهم منه المعنی المعروف عند فقهاء الفریقین، و لا ریب فی أنّ الناس قدیما و حدیثا لم یفهموا
ص: 635
یادآوری
بدانید که از این واقعه، ضعف ترک انکار که مخالفان در بسیاری از مواقع آن را دستمایه خود قرار دادهاند، پیداست؛ زیرا پوچی این حکم او و مخالفت آن با اجماع، امری آشکار است، و از صحابه هم نقل شده است که آن را بر او عیب گرفتند، و عمار بعد از یادآوری او به امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله، از ترس این که مبادا ضرری با رد کردن سخن و انکار فتوای او، متوجه او شود، گفته است: اگر نخواهید، آن را به کسی نگویم ...، و عمار در روایت خود شکی نداشت تا عدم انکار او، درستی رای عمر را نشان دهد و آن را تصدیق نماید، و اگر رها کردن انکار حکم او در امر تیمم، با وجود عدم بستگی آن به خواسته های دنیوی، به دلیل ترس یا غیره، از جمله اموری است که بر تصویب - درست و صحیح دانستن رای او - دلالت نمی کند، پس در مسائل خلافت و فرمانروایی، شایستهتر است که ترک انکار و عیب گرفتن در آن، دلیلی بر درستی آن نباشد.
طعن نهم:
وآن این که دستور داد زن بارداری را سنگسار کنند، تا این که معاذ او را از خطایش آگاه کرد و گفت: گرچه می توانی او را مجازات کنی، ولی در آن چه در شکم اوست، حقی نداری. بنابراین حکمش را پس گرفت و گفت: اگر معاذ نبود، به یقین عمر هلاک می شد.(1)
پس هر آن که به این
ص: 675
من المتعة و منعها غیر المعنی المعروف، و إنّما ذلک معنی تکلّفه المتعصّبون لضیق الخناق.
أنّ روایات عمران بن حصین فی أنّ: ما نهی عنه الرجل و قال فیه برأیه ما شاء، هو المعنی المعروف، و إیقاع العمرة فی أشهر الحجّ، و ظاهر أنّ النهی عن المتعة و القول بالرأی فیها لم یکن من غیر عمر، و لذا لم یصرّح عمران به تقیّة (1).
أنّه قد مرّ فی روایة أبی موسی، أنّه علّل عمر ما أحدثه فی شأن النسک بقوله، کرهت أن یظلّوا معرسین .. و ظاهر أن هذا التعلیل یقتضی (2) المنع عن المتعة بالمعنی المعروف، و الروایة صریحة فی أنّ أبا موسی کان یفتی بالمتعة فحذّره الرجل عن مخالفة عمر.
أنّ روایة عمران بن سوادة صریحة فی اعتراف عمر بأنّه حرّم المتعة فی أشهر الحجّ معلّلا بما ذکر فیها، و کذا روایة الترمذی عن ابن عمر صریحة فی أنّه نهی عن التمتّع بالعمرة إلی الحجّ، و کذا غیرهما ممّا سبق من الروایات.
أنّه لو کان ما نهی عنه و حرّمه عمر أمرا منسوخا فی زمن الرسول (صلی الله علیه و آله) لأنکر علی عمران بن سوادة قوله: لم یحرّمهما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لا أبو بکر، و قد صدّقه و علّل التحریم بما سبق.
و بالجملة، لا مجال للشکّ فی أنّ ما حرمه عمر هو التمتّع بالعمرة إلی الحجّ الذی صرّحت روایات الفریقین (3) بأنّه حکمه باق إلی یوم القیامة، و أنّه للأبد،
ص: 636
اندازه جاهل باشد، جایز نیست امام باشد؛ برای این که این مساله نه تنها همانند اصول شرایع است، بلکه عقل بر آن حکم می کند؛ زیرا سنگسار کردن مجازات است و جایز نیست کسی که مستحق مجازات نبوده، مجازات شود.
قاضی القضات(1)
در رد این طعن پاسخ داده: که در روایت نیامده که او با این که می دانست زن باردار است، دستور داده باشد او را سنگسار کنند؛ چرا که او کسی نیست که این اندازه مسئله - و این که زن حامله سنگسار نمی شود تا وضع حمل کند - بر او پوشیده باشد؛ و چون زنا کردن آن زن بر او ثابت شده بود، بنابر ظاهر، امر به سنگسار کردن او کرده است، و آن چه را که درباره معاذ گفت، به این دلیل بود که معاذ او را آگاه کرد که زن حامله است.
قاضی می گوید: اگر گفته شود: اگر معصیتی از جانب او سر نزده، پس چگونه امکان دارد که عمر در صورت نبودن معاذ هلاک شود؟
در پاسخ می گوییم: مراد عمر از هلاکت، از جهت عذاب نبوده، بلکه خواست همان گونه که به مرد گفته می شود: از فقر هلاک شد، بگوید: کسی که مستحق قتل نیست، کشته شد، و آن قتل به خاطر خطا و اشتباه صورت می گیرد و جایز است که مراد از آن گفته، تقصیر و کوتاهی او در شناخت وضعیت آن زن باشد؛ زیرا ممتنع نیست
ص: 676
و أبد الأبد، بل إنّه نهی عن أعمّ منه و هو الاعتمار فی أشهر الحجّ (1).
و لنعم ما حکی الشهید الثانی، قال (2): وجدت فی بعض کتب الجمهور أنّ رجلا کان یتمتّع بالنساء، فقیل له: عمّن أخذت حلّها؟. قال: عن عمر. قیل له: کیف ذلک و عمر هو الذی نهی عنها و عاقب علیها؟. فقال: لِقَوْلِهِ: مُتْعَتَانِ کَانَتَا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنَا أُحَرِّمُهُمَا (3) وَ أُعَاقِبُ عَلَیْهِمَا، مُتْعَةُ
ص: 637
که این کوتاهی گناه باشد، گرچه گناه کوچکی باشد.
سید مرتضی(1)
- رضوان الله علیه - در پاسخ او آورده است که اگر مسئله همان گونه که قاضی گمان می کند باشد، آگاهاندن معاذ به این صورت نبوده، بلکه می بایست معاذ او را این گونه آگاه می کرد که او حامله است و نه این که به او بگوید: اگرچه می توانی او را مجازات کنی، ولی در مورد بچه او حقی نداری؛ زیرا با وجود این که از وضعیت آن زن باخبر بود، گفت که او سنگسار شود، و اگر مسأله همان گونه که قاضی گمان کرده می بود، حداقل باید به معاذ می گفت: از ذهنم بیرون نرفته که زن باردار سنگسار نمی شود، بلکه چون از حامله بودن او خبر نداشتم، به سنگسار کردن او دستور دادم، و با این گفته، شبهه را از خودش دور می کرد؛ نگفتن این جمله با وجود نیاز شدید به آن، دلیلی بر صحت گفته ماست؛ و همچنین باید درباره نوزاد می پرسید؛ چرا که یکی از موانع سنگسار کردن، وجود نوزاد در داخل شکم زن است، و چون از منتفی بودن آن باخبر میشد، امر به سنگسار کردن زن مینمود. و صاحب کتاب المغنی اعتراف کرده که ترک سؤال کردن از آن، کوتاهی و گناه است، و ادعا کرده که آن گناه صغیره است! او این را از کجا آورده است، حال آن که هیچ دلیلی ندارد که دلالت کند، در غیر پیامبران علیهم السلام، آن معصیت، بخصوص او صغیره است؟
ص: 677
الْحَجِّ وَ مُتْعَةُ النِّسَاءِ، فأنا أقبل روایته فی شرعیّتها علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لا أقبل نهیه (1) من قبل نفسه (2).
ص: 638
و اما اقرار او به هلاک در صورت آگاهی ندادن معاذ، بزرگ و خطیر بودن این عمل را نشان می دهد، و این مساله جز در تقصیری که واقع شده است، مناسب نیست: یا در امر به سنگسار کردن او با اینکه می دانست حامله است، یا رها کردن جستجو درباره آن و پرسش از آن. و کدامین سرزنش جاری است در این که با این گفته او: کشتن کسی که مستحق قتل نیست، جایز می باشد، اگر آن از روی تفریط یا از کوتاهی نبوده است؟ کلام سید که خداوند مقام وی را بلند گرداند، تمام شد.
از جمله آن چه این داستان را تایید می کند، روایتی است که شیخ مفید - رحمة الله علیه - در ارشاد القلوب(1)
نقل می کند که: زن حامله ای را که مرتکب زنا شده بود، بود، نزد عم.ر آوردند سپس عمر دستور داد او را سنگسار کنند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام به او فرمود: فرض کن که در مجازات زن راهی داری، ولی درباره آن چه در بطن اوست، راهی نداری، حال آن که خداوند متعال می فرماید: «وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی»،(2){و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد.} عمر گفت: زنده نباشم برای هیچ امر دشواری که ابوالحسن در آن نباشد.(3)
ص: 678
إنّه عطّل حدّ اللّه فی المغیرة بن شعبة لمّا شهدوا علیه بالزنا، و لقّن الشاهد الرابع الامتناع من الشهادة اتّباعا لهواه، فلمّا فعل ذلک عاد إلی الشهود و فضحهم و حدّهم، فتجنّب أن یفضح المغیرة- و هو واحد و کان آثما- و فضح الثلاثة، و عطّل حدّ اللّه و وضعه فی غیر موضعه.
قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1): - رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ (2)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ عُتْبَةَ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: کَانَ الْمُغِیرَةُ یَخْتَلِفُ إِلَی أُمِّ جَمِیلٍ- امْرَأَةٍ مِنْ بَنِی هِلَالِ بْنِ عَامِرٍ- وَ کَانَ لَهَا زَوْجٌ مِنْ ثَقِیفٍ هَلَکَ قَبْلَ ذَلِکَ یُقَالُ لَهُ: الْحَجَّاجُ بْنُ عُبَیْدٍ، وَ کَانَ الْمُغِیرَةُ- وَ هُوَ أَمِیرُ الْبَصْرَةِ- یَخْتَلِفُ إِلَیْهَا سِرّاً، فَبَلَغَ ذَلِکَ أَهْلَ الْبَصْرَةِ فَأَعْظَمُوا، فَخَرَجَ الْمُغِیرَةُ یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ (3) فَدَخَلَ عَلَیْهَا- وَ قَدْ وَضَعُوا عَلَیْهِمَا الرَّصَدَ- فَانْطَلَقَ الْقَوْمُ الَّذِینَ شَهِدُوا عِنْدَ عُمَرَ فَکَشَفُوا السِّتْرَ فَرَأَوْهُ قَدْ وَاقَعَهَا، فَکَتَبُوا بِذَلِکَ إِلَی عُمَرَ، وَ أَوْفَدُوا إِلَیْهِ بِالْکِتَابِ أَبَا بَکْرَةَ، فَانْتَهَی أَبُو بَکْرَةَ إِلَی الْمَدِینَةِ، وَ جَاءَ إِلَی بَابِ عُمَرَ فَسَمِعَ صَوْتَهُ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ حِجَابٌ، فَقَالَ: أَبُو بَکْرَةَ؟. فَقَالَ: نَعَمْ. قَالَ: لَقَدْ جِئْتَ لِشَرٍّ!. قَالَ: إِنَّمَا جَاءَ بِهِ (4) الْمُغِیرَةُ .. ثُمَّ قَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ وَ عَرَضَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ، فَبَعَثَ (5) أَبَا مُوسَی عَامِلًا وَ أَمَرَهُ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْهِ الْمُغِیرَةَ، فَلَمَّا دَخَلَ أَبُو مُوسَی الْبَصْرَةَ وَ قَعَدَ فِی الْإِمَارَةِ أَهْدَی إِلَیْهِ الْمُغِیرَةُ عَقِیلَةَ (6)، وَ قَالَ: وَ إِنَّنِی قَدْ رَضِیتُهَا
ص: 639
و در کشف الغمه، از مناقب خوارزمی نقل شده است که در زمان خلافت عمر، زن حامله ای را نزد او آوردند، سپس عمر از او درباره جرمش پرسید، زن به زنا اعتراف کرد، پس عمر دستور داد که زن سنگسار شود. علی ابن ابی طالب علیه السلام آن زن را دید و گفت: جرم این زن چیست؟ گفتند: عمر دستور داده که سنگسار شود. علی علیه السلام آن زن را برگرداند و به عمر گفت: آیا دستور داده ای که این زن سنگسار شود؟ عمر گفت: آری، او نزد من به این کار اعتراف کرد. حضرت فرمود: این دلیل تو درباره زن است، ولی دلیل تو بر بچه داخل شکم او چیست؟ سپس علی علیه السلام به او فرمود: چه بسا بر سر او فریاد زدهای و او را ترساندهای؟ عمر گفت: این طور است. حضرت فرمود: آیا نشنیدی که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله می فرمود: اعتراف با شکنجه اعتبار ندارد و حد بر معترف جاری نمی شود، و از کسی که با به بند کشیدن یا زندانی نمودن یا تهدید اعتراف بگیری، اعتبار ندارد. پس عمر آن زن را رها نمود، سپس گفت: زنان از به دنیا آوردن کسی چون علی ابن ابیطالب ناتوان و عاجزند. اگر علی نبود به یقین عمر هلاک می شد.
ص: 679
لَکَ، فَبَعَثَ أَبُو مُوسَی بِالْمُغِیرَةِ إِلَی عُمَرَ.
قَالَ الطَّبَرِیُّ (1): وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ (2)، عَنْ مَالِکِ بْنِ أَوْسٍ (3)، قَالَ: قَدِمَ الْمُغِیرَةُ عَلَی عُمَرَ فَتَزَوَّجَ فِی طَرِیقِهِ امْرَأَةً مِنْ بَنِی مُرَّةَ، فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: إِنَّکَ لَفَارِغُ الْقَلْبِ شَدِیدٌ الشَّبَقِ، طَوِیلُ العزمول [الْغُرْمُولِ] (4). ثُمَّ سَأَلَ عَنِ الْمَرْأَةِ فَقِیلَ لَهُ: یُقَالُ لَهَا:
الرَّقْطَاءُ، کَانَ زَوْجُهَا مِنْ ثَقِیفٍ، وَ هِیَ مِنْ بَنِی هِلَالٍ.
قَالَ الطَّبَرِیُّ (5): وَ کَتَبَ إِلَیَّ السَّرِیُّ، عَنْ شُعَیْبٍ، عَنْ سَیْفٍ: أَنَّ الْمُغِیرَةَ کَانَ یُبْغِضُ أَبَا بَکْرَةَ، وَ کَانَ أَبُو بَکْرَةَ یُبْغِضُهُ، وَ یُنَاغِی (6) کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا صَاحِبَهُ وَ یُنَافِرُهُ عِنْدَ کُلِّ مَا یَکُونُ مِنْهُ، وَ کَانَا مُتَجَاوِرَیْنِ بِالْبَصْرَةِ بَیْنَهُمَا طَرِیقٌ، وَ هُمَا فِی مَشْرَبَتَیْنِ مُتَقَابِلَتَیْنِ، فَهُمَا فِی دَارَیْهِمَا فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا کُوَّةٌ مُقَابِلَةُ الْأُخْرَی، فَاجْتَمَعَ إِلَی أَبِی بَکْرَةَ نَفَرٌ یَتَحَدَّثُونَ فِی مَشْرَبَتِهِ، فَهَبَّتْ رِیحٌ فَفَتَحَتْ بَابَ الْکُوَّةِ، فَقَامَ أَبُو بَکْرَةَ لِیَصْفِقَهُ فَبَصُرَ بِالْمُغِیرَةِ وَ قَدْ فَتَحَ (7) الرِّیحُ بِالْکُوَّةِ الَّتِی فِی مَشْرَبَتِهِ، وَ هُوَ بَیْنَ رِجْلَیِ امْرَأَةٍ، فَقَالَ لِلنَّفَرِ: قُومُوا فَانْظُرُوا، فَقَامُوا فَنَظَرُوا، ثُمَّ قَالَ: اشْهَدُوا، قَالُوا: وَ مَنْ هَذِهِ؟. قَالَ: أُمُّ جَمِیلٍ بِنْتُ الْأَفْقَمِ، وَ کَانَتْ أُمُّ جَمِیلٍ إِحْدَی بَنِی عَامِرِ (8)
ص: 640
و به زودی اخبار این داستان درباب قضاوت های علی علیه السلام خواهد آمد.(1)
طعن دهم:
این که عمر دستور داد زن دیوانه ای را سنگسار کنند و امیرمؤمنان علی علیه السلام او را آگاه کرد و فرمود: قلم تکلیف از دیوانه برداشته شده است، تا بهبود یابد و عاقل گردد. پس عمرگفت: اگر علی نبود به یقین عمر هلاک می شد.
ص: 680
بْنِ صَعْصَعَةَ، فَقَالُوا (1): إِنَّمَا رَأَیْنَا أَعْجَازاً وَ لَا نَدْرِی مَا الْوُجُوهُ (2)؟. فَلَمَّا قَامَتْ صَمَّمُوا، وَ خَرَجَ الْمُغِیرَةُ إِلَی الصَّلَاةِ، فَحَالَ أَبُو بَکْرَةَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الصَّلَاةِ، وَ قَالَ: لَا تُصَلِّ بِنَا، وَ کَتَبُوا إِلَی عُمَرَ بِذَلِکَ، وَ کَتَبَ الْمُغِیرَةُ إِلَیْهِ أَیْضاً، فَأَرْسَلَ عُمَرُ إِلَی أَبِی مُوسَی، فَقَالَ: یَا أَبَا مُوسَی! إِنِّی مُسْتَعْمِلُکَ، وَ إِنِّی بَاعِثُکَ إِلَی أَرْضٍ قَدْ (3) بَاضَ فِیهَا الشَّیْطَانُ وَ فَرَّخَ، فَالْزَمْ مَا تَعْرِفُ، وَ لَا تَسْتَبْدِلْ فَیَسْتَبْدِلَ اللَّهُ بِکَ. فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَعِنِّی بِعِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، فَإِنِّی وَجَدْتُهُمْ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَذِهِ الْأَعْمَالِ کَالْمِلْحِ لَا یَصْلُحُ الطَّعَامُ إِلَّا بِهِ. قَالَ: فَاسْتَعِنْ بِمَنْ أَحْبَبْتَ، فَاسْتَعَانَ بِتِسْعَةٍ وَ عِشْرِینَ رَجُلًا مِنْهُمْ: أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ وَ عَمَّارُ (4) بْنُ حُصَیْنٍ وَ هِشَامُ بْنُ عَامِرٍ .. وَ خَرَجَ أَبُو مُوسَی بِهِمْ حَتَّی أَنَاخَ بِالْبَصْرَةِ فِی الْمِرْبَدِ (5)، وَ بَلَغَ الْمُغِیرَةَ أَنَّ أَبَا مُوسَی قَدْ أَنَاخَ بِالْمِرْبَدِ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا جَاءَ أَبُو مُوسَی تَاجِراً وَ لَا زَائِراً (6) وَ لَکِنَّهُ جَاءَ أَمِیراً، وَ إِنَّهُمْ لَفِی ذَلِکَ إِذْ جَاءَ أَبُو مُوسَی حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِمْ، فَدَفَعَ إِلَی الْمُغِیرَةِ کِتَاباً مِنْ عُمَرَ- إِنَّهُ لَأَزْجَرُ (7) کِتَابٍ کَتَبَ بِهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ- أَرْبَعَ کَلِمٍ عَزَلَ فِیهَا وَ عَاتَبَ (8) وَ اسْتَحَثَّ وَ أَمَّرَ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّهُ بَلَغَنِی نَبَأٌ عَظِیمٌ فَبَعَثْتُ أَبَا مُوسَی (9) فَسَلِّمْ مَا فِی یَدَیْکَ إِلَیْهِ وَ الْعَجَلَ. وَ کَتَبَ إِلَی
ص: 641
و این خود نشان می دهد که او ظاهر شریعت را نمی دانست.
و قاضی القضات(1)
و ابن ابی الحدید(2)
و دیگرانی که در صدد جواب دادن به این طعن برآمدند، به صحت این روایت اعتراف کرده اند.
و در کشف الغمه(3)
از مناقب خوارزمی(4)
که سند آن به امام حسین علیه السلام می رسد، نقل شده است که زن دیوانه ای را که زنا کرده بود، نزد عمر بن خطاب آوردند. چون عمر خواست او را سنگسار کند، علی علیه السلام به او فرمود: آیا نشنیده ای که رسول خدا صلَّی الله علیه و آله چه فرمود؟ عمر گفت چه فرموده است، حضرت فرمود: رسول خدا صلَّی الله علیه و آله فرمود: قلم تکلیف از سه شخص برداشته شده است: دیوانه تا عاقل گردد، کودک تا بالغ شود و خوابیده تا بیدار گردد. امام علیه السلام می گوید: عمر آن زن را رها کرد. و در طرائف(5)،
از احمد ابن حنبل در مسندش(6)،
از امام حسن علیه السلام، همانند این روایت نقل شده است .
گفت: و احمد ابن حنبل در مسند خویش، از سعید بن مسبب ذکر کرده است که سعید گفت: عمر از
ص: 681
أَهْلِ الْبَصْرَةِ: أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی قَدْ بَعَثْتُ أَبَا مُوسَی أَمِیراً عَلَیْکُمْ لِیَأْخُذَ لِضَعِیفِکُمْ مِنْ قَوِیِّکُمْ، وَ لِیُقَاتِلَ بِکُمْ عَدُوَّکُمْ، وَ لِیَدْفَعَ عَنْ ذِمَّتِکُمْ، وَ لِیَجْبِیَ (1) لَکُمْ فَیْئَکُمْ، وَ لِیُقَسِّمَ فِیکُمْ (2)، وَ لِیَحْمِیَ لَکُمْ طُرُقَکُمْ (3).
فَأَهْدَی إِلَیْهِ الْمُغِیرَةُ وَلِیدَةً مِنْ مُوَلَّدَاتِ الطَّائِفِ تُدْعَی: عَقِیلَةَ، فَقَالَ: إِنِّی قَدْ رَضِیتُهَا لَکَ- وَ کَانَتْ فَارِهَةً-، وَ ارْتَحَلَ الْمُغِیرَةُ وَ أَبُو بَکْرَةَ وَ نَافِعُ بْنُ کَلَدَةَ وَ زِیَادٌ وَ شِبْلُ بْنُ مَعْبَدٍ الْبَجَلِیُّ حَتَّی قَدِمُوا عَلَی عُمَرَ، فَجَمَعَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْمُغِیرَةِ، فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! سَلْ هَؤُلَاءِ الْأَعْبُدَ کَیْفَ رَأَوْنِی مُسْتَقْبِلَهُمْ أَمْ مُسْتَدْبِرَهُمْ؟
فَکَیْفَ رَأَوُا الْمَرْأَةَ وَ عَرَفُوهَا؟ فَإِنْ کَانُوا مُسْتَقْبِلِیَّ فَکَیْفَ لَمْ أَسْتَتِرْ! وَ إِنْ کَانُوا مُسْتَدْبِرِیَّ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ اسْتَحَلُّوا النَّظَرَ إِلَیَّ فِی مَنْزِلِی عَلَی امْرَأَتِی! وَ اللَّهِ مَا أَتَیْتُ إِلَّا امْرَأَتِی، فَبَدَأَ بِأَبِی بَکْرَةَ فَشَهِدَ عَلَیْهِ أَنَّهُ رَآهُ بَیْنَ رِجْلَیْ أُمِّ جَمِیلٍ، وَ هُوَ یُدْخِلُهُ وَ یُخْرِجُهُ (4)، قَالَ عُمَرُ:
کَیْفَ رَأَیْتَهُمَا؟. قَالَ: مُسْتَدْبِرَهُمَا. قَالَ: کَیْفَ اسْتَبَنْتَ (5) رَأْسَهَا؟. قَالَ:
تَخَافَیْتُ (6). فَدَعَا بِشِبْلِ بْنِ مَعْبَدٍ فَشَهِدَ مِثْلَ ذَلِکَ، وَ قَالَ: اسْتَقْبَلْتُهُمَا وَ اسْتَدْبَرْتُهُمَا (7)، وَ شَهِدَ نَافِعٌ بِمِثْلِ شَهَادَةِ أَبِی بَکْرَةَ، وَ لَمْ یَشْهَدْ زِیَادٌ بِمِثْلِ شَهَادَتِهِمْ، قَالَ: رَأَیْتُهُ جَالِساً بَیْنَ رِجْلَیِ امْرَأَةٍ، وَ رَأَیْتُ قَدَمَیْنِ مَرْفُوعَیْنِ یَخْفِقَانِ (8)، وَ اسْتَیْنِ
ص: 642
کار دشواری که ابوالحسن در آن نباشد به خداوند پناه می برد.
و علامه - رحمة الله علیه - در کشف الحق(1) از مسند احمد آن را نقل کرده است.
و قاضی القضات(2)
در پاسخ به این طعن گفته است که در این خبر نیامده که عمر از دیوانه بودن او باخبر بود، و جایز است که آن چه را که علی علیه السلام به آن خبر داد، دیوانه بودن آن زن باشد نه حکم آن؛ چرا که عمر می دانست که حد در حالت دیوانگی جاری نمی شود و این که گفت: اگر علی نبود به یقین عمر هلاک می شد ...از جهت معصیت و گناه نگفت، بلکه از جهت این گفت که اگر حکم او اجرا می شد، غم واندوه او بسیار و بزرگ می شد و در شدت غم گفته می شود که آن هلاکت است، همانگونه که در فقر و غیره گفته می شود. و این سخن او - عمر - مبالغه است، به خاطر غم و اندوهی که اگر این آگاهاندن نبود، به او می رسید. با این حال، این وجه از جمله مواردی است که ممتنع - بعید- نیست که در شرع صحیح باشد و این که گفته شود: اگر آن زن مستحق حد بود، اقامه حد بر او از سوی عمر صحیح است و اگرچه عقل نداشته باشد؛ زیرا حد از این که در جای خود اجرا شود، خارج نمیشود، و منظور از این فرموده علی علیه السلام: قلم تکلیف از سه کس برداشته شده ...برداشتن تکلیف از آنها بدون از بین رفتن
ص: 682
مَکْشُوفَیْنِ، وَ سَمِعْتُ حَفْزاً شَدِیداً، قَالَ عُمَرُ: فَهَلْ رَأَیْتَهُ فِیهَا کَالْمِیلِ فِی الْمُکْحُلَةِ؟.
قَالَ: لَا. قَالَ: فَهَلْ تَعْرِفُ الْمَرْأَةَ؟. قَالَ: لَا، وَ لَکِنْ أُشَبِّهُهَا .. فَأَمَرَ عُمَرُ بِالثَّلَاثَةِ الْحَدَّ (1) وَ قَرَأَ: فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِکَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْکاذِبُونَ (2)، فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَخْزَاکُمْ، فَصَاحَ بِهِ عُمَرُ: اسْکُتْ .. (3) أَسْکَتَ اللَّهُ نَأْمَتَکَ (4)، أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَمَّتِ الشَّهَادَةُ لَرَجَمْتُکَ بِأَحْجَارِکَ، فَهَذَا مَا ذَکَرَهُ الطَّبَرِیُّ (5)
أقول: ثم رَوَی (6) مِنْ کِتَابِ الْأَغَانِی (7) لِأَبِی الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیِّ رِوَایَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ تُؤَدِّی مُؤَدَّی تِلْکَ الرِّوَایَةِ .. إِلَی أَنْ قَالَ (8): قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: قَالَ أَبُو زَیْدٍ عُمَرُ بْنُ شَیْبَةَ (9): فَجَلَسَ لَهُ عُمَرُ وَ دَعَا بِهِ وَ بِالشُّهُودِ، فَتَقَدَّمَ أَبُو بَکْرَةَ، فَقَالَ:
أَ رَأَیْتَهُ بَیْنَ فَخِذَیْهَا؟. قَالَ: نَعَمْ، وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی تَشْرِیمِ (10) جُدَرِیٍّ بِفَخِذَیْهَا.
ص: 643
اجرای حکم برآنها است، و کسی که وضعیت او این باشد، ممتنع و بعید نیست اشتباه کند، پس در آن به شخص دیگری مراجعه کند؛ پس خطا در آن از مواردی نیست که بزرگ باشد و از صحت امامت منع کند .
سید مرتضی(1)-
رضوان الله علیه - در رد سخن او آورده است که اگر امر به سنگسار کردن آن زن دیوانه، بدون علم به دیوانه بودن او بود، امیرمؤمنان علی علیه السلام به او نمی فرمود: آیا نمی دانستی که قلم تکلیف از دیوانه برداشته شده است تا بهبود یابد؟ بلکه به جای آن می فرمود: این زن دیوانه است، و شایسته بود که عمر هنگامی که تنبیه حضرت را شنید که او را آگاهی داد، از این که با وجود علم به جنون آن زن، حکم به رجم او را داده است، باید از شبهه دوری می کرد و می گفت: نمی دانستم که او دیوانه است و از کسانی نیستم که نمی دانند که دیوانه سنگسار نمی شود. پس چون می بینیم که آن چه را که به آن دستور داده، بزرگ می پندارد و می گوید: «اگر علی نبود عمر هلاک می شد»، ما را به این رهنمون می کند که عمر از امر به سنگسار کردن آن زن احساس گناه می کند، و این که این مساله از جمله اموری است که نه جایز بوده و نه حلال است، و اگر نه این سخن او هیچ معنایی ندارد.
واما درباره غم و اندوهی که بر او عارض می شد، باید گفت: کدامین غم و اندوه بر او عارض می شد، وقتی آن چه را که می توانسته انجام بدهد، انجام داده است، حال آن که نه تفریط بوده و نه تقصیر؟ برای این که زمانی که از دیوانه بودن او خبر ندارد و پرسیدن از حال او و بررسی مسئله بر او واجب نباشد، چه ضرورتی دارد که تا تامل نکرده، احساس ناراحتی نموده و کرده خود را بزرگ بدارد؟ مگر عمل او چیزی غیر از سنگسار کردن کسی است که
ص: 683
فَقَالَ الْمُغِیرَةُ: لَقَدْ أَلْطَفْتَ النَّظَرَ. قَالَ: لَمْ آلُ أَنْ أُثْبِتَ مَا یُخْزِیکَ اللَّهُ بِهِ. فَقَالَ عُمَرُ: لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تَشْهَدَ، لَقَدْ رَأَیْتَهُ یَلِجُ فِیهَا کَمَا یَلِجُ الْمِرْوَدُ فِی الْمُکْحُلَةِ. قَالَ:
نَعَمْ، أَشْهَدُ عَلَی ذَلِکَ. فَقَالَ عُمَرُ: أَذْهَبَ عَنْکَ، مُغِیرَةُ ذَهَبَ (1) رُبُعُکَ.
قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: وَ یُقَالُ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ هُوَ قَائِلُ هَذَا الْقَوْلِ، ثُمَّ دَعَا نَافِعاً، فَقَالَ: عَلَی مَا تَشْهَدُ؟. قَالَ: عَلَی مِثْلِ شَهَادَةِ أَبِی بَکْرَةَ. فَقَالَ عُمَرُ: لَا، حَتَّی تَشْهَدَ أَنَّکَ رَأَیْتَهُ یَلِجُ فِیهَا وُلُوجَ الْمِرْوَدِ فِی الْمُکْحُلَةِ. قَالَ: نَعَمْ، حَتَّی بَلَغَ قُذَذَهُ (2). فَقَالَ: أَذْهَبَ عَنْکَ، مُغِیرَةُ ذَهَبَ نِصْفُکَ، ثُمَّ دَعَا الثَّالِثَ- وَ هُوَ شِبْلُ بْنُ مَعْبَدٍ- فَقَالَ: عَلَی مَا ذَا (3) تَشْهَدُ؟. قَالَ: عَلَی مِثْلِ شَهَادَةِ صَاحِبَیَّ؟. فَقَالَ:
أَذْهَبَ عَنْکَ، مُغِیرَةُ ذَهَبَ ثَلَاثَةُ أَرْبَاعِکَ. قَالَ: فَجَعَلَ الْمُغِیرَةُ یَبْکِی إِلَی الْمُهَاجِرِینَ فَبَکَوْا مَعَهُ، وَ بَکَی إِلَی أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی بَکَیْنَ مَعَهُ، قَالَ: وَ لَمْ یَکُنْ زِیَادٌ حَضَرَ ذَلِکَ الْمَجْلِسَ، فَأَمَرَ عُمَرُ أَنْ یُنَحَّی الشُّهُودُ الثَّلَاثَةُ وَ أَنْ لَا یُجَالِسَهُمْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ، وَ انْتَظَرَ قُدُومَ زِیَادٍ، فَلَمَّا قَدِمَ جَلَسَ لَهُ فِی الْمَسْجِدِ وَ اجْتَمَعَ رُءُوسُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ، قَالَ الْمُغِیرَةُ- وَ کُنْتُ قَدْ أَعْدَدْتُ کَلِمَةً أَقُولُهَا- فَلَمَّا رَأَی عُمَرُ زِیَاداً مُقْبِلًا قَالَ: إِنِّی لَأَرَی رَجُلًا لَنْ یُخْزِیَ اللَّهُ عَلَی لِسَانِهِ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ (4).
ص: 644
علیه او به زنا شهادت دادهاند؟ واین که اگر بعد از آن، برای امام بیگناهی او روشن شود، نباید بر کرده خویش پشیمان شود و آن را بزرگ شمارد؛ چرا که امری صحیح و مستحق اتفاق افتاده است؟
واما این گفته او: «در شرع مانعی ندارد که حد زنا بر دیوانه جاری شود و تأویل خبر روایت شده بر این که زوال تکلیف را بدون برطرف شدن اجرای حکم بر او اقتضا می کند»، اگر منظور او این است که عقلا بر شخص دیوانه، مجازاتی از جنس حد بدون تحقیر و اهانت جاری شود، مانعی ندارد، و همان گونه که در مقام مجازات و تأدیب جاری است، صحیح می باشد، و اما حدی که با تحقیر و اهانت همراه است، در حقیقت جز بر مکلفین و کسانی که مستحق مجازاتند، جاری نمی شود و با دیوانگی، تکلیف از دوش انسان برداشته شده است و به تبع آن، استحقاق مجازاتی که در پی آن حد است، از بین می رود .
و این گفته او: مانعی نیست که او به دلیل مشتبه بودن آن حالت، به رای دیگری رجوع کند. باید گفت که این مساله مشتبه و مبهم نبوده، بلکه باید عوام نیز آن را بدانند چه رسد به عالمان و فاضلان. با این حال بیان داشتیم که جایز نیست که امام، چه در احکام آشکار دین و چه مشتبه، به رای دیگری رجوع کند.
ص: 684
قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: وَ فِی حَدِیثِ أَبِی زَیْدٍ (1)، عَنِ السَّرِیِّ، عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ رُشَیْدٍ، عَنْ أَبِی عُثْمَانَ النَّهْدِیِّ أَنَّهُ لَمَّا شَهِدَ الشَّاهِدُ الْأَوَّلُ عِنْدَ عُمَرَ تَغَیَّرَ (2) لَوْنُ عُمَرَ، ثُمَّ جَاءَ الثَّانِی فَشَهِدَ فَانْکَسَرَ لِذَلِکَ انْکِسَاراً شَدِیداً، ثُمَّ جَاءَ الثَّالِثُ فَشَهِدَ فَکَأَنَّ الرَّمَادَ نُثِرَ عَلَی وَجْهِ عُمَرَ، فَلَمَّا جَاءَ زِیَادٌ جَاءَ شَابٌّ یَخْطِرُ (3) بِیَدَیْهِ، فَرَفَعَ عُمَرُ رَأْسَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ: مَا عِنْدَکَ أَنْتَ یَا سَلْحَ (4) الْعُقَابِ؟ وَ صَاحَ أَبُو عُثْمَانَ النَّهْدِیُّ صَیْحَةً یَحْکِی (5) صَیْحَةَ عُمَرَ، قَالَ عَبْدُ الْکَرِیمِ (6): لَقَدْ کِدْتُ أَنْ یُغْشَی عَلَیَّ لِصَیْحَتِهِ.
قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: فَکَانَ الْمُغِیرَةُ یُحَدِّثُ، قَالَ: فَقُمْتُ إِلَی زِیَادٍ، فَقُلْتُ: لَا مَخْبَأَ لِعِطْرٍ بَعْدَ عَرُوسٍ (7)، یَا زِیَادُ! أُذَکِّرُکَ اللَّهَ وَ أُذَکِّرُکَ مَوْقِفَ الْقِیَامَةِ وَ کِتَابَهُ وَ رَسُولَهُ أَنْ
ص: 645
و این سخن او: اشتباه در آن، آنقدر بزرگ نیست که صحت امامت را نفی کند، اظهار عقیدهای بدون دلیل و برهان است؛ چرا که زمانی که او به خطای خود اعتراف می کند، دیگر راهی برای یقین پیدا کردن به این که خطای او کوچک است، وجود ندارد.(1)
کلام مرتضی رضی - قدس سره - به پایان رسید.
مؤلف: بر آن چه ذکر کرد، مبنی بر اینکه موضوع حد زدن دیوانه، در مقام امور مشتبه است، پس از جهت اینکه عمر نسبت به آن جهل داشته، هیچ طعنی متوجه او نمی شود، این ایراد وارد می شود که: اگر شبهه عمر، آن چه که ذکر کرده باشد، این داستان به گونه ای دیگر، دلیلی بر جهل اوست، و آن این که زمانی که عمر گمان کند که رفع قلم تکلیف فقط مستلزم از میان رفتن تکلیف بدون اجرای حکم، همان گونه که به آن تصریح کرده می باشد، پس چگونه است که یادآوری حدیث نبوی توسط امیرمؤمنان علی علیه السلام، شُبهه او را دفع می کند؟ و در این صورت، نزاع بر سر دلالت خبر بر عدم جواز اجرای حد بر اوست. پس برگشتن رأی عمر از آن چه گمان کرده بود، به هنگام شنیدن آن، دلیل آشکاری بر نهایت جهل اوست، بنابراین ذکر این روایت در این صورت، تنها از قبیل تکرار مدعاست.
گذشته از این، بدان که ظاهر کلام قاضی و دیگران در این مقام، عدم جواز خطای فاحش بر امام را نشان می دهد، اگر چه خطا در اجتهاد را برای او جایز دانسته اند، و شاید آن را به این دلیل که از عدم صلاحیت صاحب آن در اجتهاد پرده برمیدارد، جایز ندانستهاند؛ چرا که شایستگی اجتهاد غالبا از مواردی نیست که دلیلی جز آثاری که برآن دلالت می کند، بر آن اقامه شود، و ظاهر است که خیالات رسواکننده، از آن عدم شایستگی پرده برمیدارد، پس این موضوع با آنچه که با آن بر موضوع مورد نظر استدلال کرد، در تعارض است. و به همین دلیل قاضی القضات در مقام جواب به این که امر در سنگسار کردن آن زن دیوانه مشتبه بوده است، چنگ زد و به عدم دلالت این فرموده حضرت علی علیه السلام: قلم تکلیف از دیوانه برداشته شده است ...بر عدم اجرای حکم استناد کرده است؛ زیرا امکان دارد که مراد ازآن، فقط از میان رفتن تکلیف باشد. در حالی که دانستی که آن نمیتواند منشأ اشتباه باشد، زیرا در این صورت،
ص: 685
تَتَجَاوَزَ إِلَی مَا لَمْ تَرَ، ثُمَّ صِحْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّ هَؤُلَاءِ قَدِ احْتَقَنُوا (1) دَمِی، فَاللَّهَ اللَّهَ فِی دَمِی، قَالَ: فَرَتَقَتْ (2) عَیْنَا زِیَادٍ وَ احْمَرَّ وَجْهُهُ، وَ قَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَمَّا أَنْ أَحُقَّ مَا حَقَّ الْقَوْمُ فَلَیْسَ عِنْدِی، وَ لَکِنِّی رَأَیْتُ مَجْلِساً قَبِیحاً، وَ سَمِعْتُ نَفَساً حَثِیثاً وَ انْتِهَاراً، وَ رَأَیْتُهُ مُتَبَطِّنَهَا. فَقَالَ عُمَرُ: رَأَیْتَهُ یُدْخِلُ فِی فَرْجِهَا کَالْمِیلِ فِی الْمُکْحُلَةِ (3)؟. قَالَ: لَا.
قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: وَ رَوَی کَثِیرٌ مِنَ الرُّوَاةِ أَنَّهُ قَالَ: رَأَیْتُهُ رَافِعاً رِجْلَیْهَا، وَ رَأَیْتُ خُصْیَیْهِ مُتَرَدِّدَیْنِ بَیْنَ فَخِذَیْهَا، وَ رَأَیْتُ حَفْزاً شَدِیداً، وَ سَمِعْتُ نَفَساً عَالِیاً، فَقَالَ عُمَرُ: رَأَیْتَهُ یُدْخِلُهُ وَ یُخْرِجُهُ کَالْمِیلِ فِی الْمُکْحُلَةِ؟. قَالَ: لَا. قَالَ عُمَرُ: اللَّهُ أَکْبَرُ، قُمْ یَا مُغِیرَةُ إِلَیْهِمْ فَاضْرِبْهُمْ، فَقَامَ الْمُغِیرَةُ إِلَی أَبِی بَکْرَةَ فَضَرَبَهُ ثَمَانِینَ (4) وَ ضَرَبَ
ص: 646
کنار گذاشتن خطا به هنگام شنیدن خبر، بدون اقامه دلیلی بر وجه دلالت در آن، زشت تر می باشد؛ و آشکار گشت که آن ها در این مقام نمی تواند جواب دهند که خطای عمر فقط از قبیل خطای مجتهد بوده است، و به این ترتیب، گناه بزرگ یا کوچکی به او متوجه او نمی شود و برای همین از آن چه به زعمشان دژ استوارشان است، یعنی حدیث اجتهاد اعراض کردهاند و با فرض علم عمر به جنون آن زن، پذیرفتهاند که دستور سنگسار کردن، گناه بوده است.
پس ضعف جواب شارح المقاصد(1)
در رد طعن سنگسار کردن زن باردار و دیوانه و منع مغالاة - زیادهروی - در مهریه، که گفته است: اشتباه در یک مساله و یا بیشتر، با اجتهاد کردن منافاتی ندارد و آسیبی به امامت نمیرساند و اعتراف کردن به عیب و نقص خود، شکسته نفسی و دلیل کامل بودن است، آشکار شد، زیرا اگر ما از شرط معصوم بودن امام صرف نظر کنیم و اجتهاد در احکام دین را برای او جایز بدانیم، شکی نیست که خطای فاحش و اشتباه مفتضح، مانع امامت است، و اگر چیزی که بر حماقت کامل و نادانی آشکار و عدم شایستگی صاحب آن بر فهم مسایل و استنباط احکام و ردّ فروع به اصلشان دلالت کند، بر امامت عیبی وارد نمی کند، پس هرگاه بی خردی ادامه پیدا کند و لغزش تکرار شود، به ویژه در امور ظاهری و احکام واضح، آیا جایی برای شک در منع او از شایستگی اجتهاد و صلاحیت برای امامت باقی می ماند؟
ای کاش می دانستم این یقین کامل و اعتقاد قاطعانه این قوم به اجتهاد امامشان و رسیدن به حد کمال در علم از کجاست؟ با این که در کتابهایشان، خطا و بی خردی و اعتراف او به لغزش و ناتوانی را در همه جا و در همه حال می بینند و روایت می کنند، و حال آن که همه تلاش خود را
ص: 686
الْبَاقِینَ.
وَ رَوَی قَوْمٌ أَنَّ الضَّارِبَ لَهُمُ الْحَدَّ لَمْ یَکُنِ الْمُغِیرَةَ.
قَالَ (1): وَ أَعْجَبَ عُمَرَ قَوْلُ زِیَادٍ: وَ دَرَأَ الْحَدَّ عَنِ الْمُغِیرَةِ، فَقَالَ أَبُو بَکْرَةَ بَعْدَ أَنْ ضُرِبَ: أَشْهَدُ أَنَّ الْمُغِیرَةَ فَعَلَ کَذَا .. وَ کَذَا، فَهَمَّ عُمَرُ بِضَرْبِهِ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: إِنْ ضَرَبْتَهُ رَجَمْتُ (2) صَاحِبَکَ، وَ نَهَاهُ عَنْ ذَلِکَ (3).
قَالَ أَبُو الْفَرَجِ: یَعْنِی إِنْ ضَرَبَهُ یَصِیرُ شَهَادَتُهُ شَهَادَتَیْنِ فَیُوجِبُ بِذَلِکَ الرَّجْمَ عَلَی الْمُغِیرَةِ. قَالَ: وَ اسْتَتَابَ (4) عُمَرُ أَبَا بَکْرَةَ، قَالَ: إِنَّمَا تَسْتَتِیبُنِی لِتَقْبَلَ (5) شَهَادَتِی؟. قَالَ: أَجَلْ. قَالَ: فَإِنِّی لَا أَشْهَدُ بَیْنَ اثْنَیْنِ مَا بَقِیتُ فِی الدُّنْیَا.
قَالَ: فَلَمَّا ضُرِبُوا الْحَدَّ، قَالَ الْمُغِیرَةُ: اللَّهُ أَکْبَرُ! الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَخْزَاکُمْ.
فَقَالَ عُمَرُ: اسْکُتْ أَخْزَی اللَّهُ مَکَاناً رَأَوْکَ فِیهِ. قَالَ: وَ قَامَ أَبُو بَکْرَةَ عَلَی قَوْلِهِ، وَ کَانَ یَقُولُ: وَ اللَّهِ مَا أَنْسَی قَطُّ فَخِذَیْهَا، وَ تَابَ الِاثْنَانِ فَقَبِلَ شَهَادَتَهُمَا، وَ کَانَ أَبُو بَکْرَةَ بَعْدَ ذَلِکَ إِذَا طُلِبَ إِلَی شَهَادَةٍ یَقُولُ: اطْلُبُوا غَیْرِی، فَإِنَّ زِیَاداً أَفْسَدَ عَلَیَّ شَهَادَتِی ..
قَالَ (6) أَبُو الْفَرَجِ: وَ حَجَّ عُمَرُ بَعْدَ ذَلِکَ مَرَّةً فَوَافَقَ الرَّقْطَاءَ بِالْمَوْسِمِ، فَرَآهَا وَ کَانَتِ (7) الْمُغِیرَةُ یَوْمَئِذٍ هُنَاکَ- فَقَالَ عُمَرُ لِلْمُغِیرَةِ: وَیْحَکَ! أَ تَتَجَاهَلُ عَلَیَّ، وَ اللَّهِ مَا أَظُنُّ أَبَا بَکْرَةَ کَذَبَ عَلَیْکَ، وَ مَا رَأَیْتُکَ إِلَّا خِفْتُ أَنْ أُرْمَی بِحِجَارَةٍ مِنْ السَّمَاءِ (8).
ص: 647
در اظهار فضل او به کار گرفتهاند، ولی حتی در یک مسئله نتوانستند نکته ظریفی را استنباط کنند که بر ذوق عالی و هشیاری فطرت او دلالت کند، و آن چه از او روایت می کنند، جز سخنان مردم عوام و یاوهگوییهای انسان های پست و فرومایه نیست؟!
طعن یازدهم:
آن چه بخاری1 ومسلم2و جز این دو3 به چندین طریق، از عبیدة بن عمیر و ابوموسی اشعری نقل کردهاند که گفت: ابوموسی اجازه ورود بر عمر خواست و گویا چون او را مشغول یافت برگشت، عمر به حاجب گفت: آیا صدای عبدالله بن قیس (ابوموسی) را نشنیدی؟ به او اجازه دهید داخل شود. پس ابوموسی را فراخواندند. عمر گفت: چه چیز باعث شد که برگردی؟ ابوموسی گفت ما به این سخن پیامبر صلَّی الله علیه و آله که فرمود: هرگاه برای داخل شدن به منزلی سه بار اجازه خواستید و کسی جواب نداد برگردید، امر شدهایم. عمر گفت: یا بر این گفته خود شاهدی می آوری. یا تو را مجازات خواهم کرد. پس ابوموسی به مجلس انصار رفت و دراین باره با آنها صحبت کرد. انصار گفتند: جز افراد فرودست ما، برای تو گواهی نمی دهند. در این هنگام ابو سعید خدری برخاست و گفت: ما به این عمل امر می شدیم. عمر گفت:
ص: 687
قَالَ: وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ- بَعْدَ ذَلِکَ- یَقُولُ: إِنْ ظَفِرْتُ بِالْمُغِیرَةِ لَأَتْبَعْتُهُ أَحْجَارَهُ (1).
قال ابن أبی الحدید (2)
بعد إیراد تلک الأخبار و غیرها-: فهذه الأخبار کما تراها تدلّ متأمّلها علی أنّ الرجل زنی بالمرأة لا محالة، و کلّ کتب التواریخ و السیر یشهد (3) بذلک، و إنّما اقتصرنا نحن منها علی ما فی هذین الکتابین.
وَ قَدْ رَوَی الْمَدَائِنِیُّ أَنَّ الْمُغِیرَةَ کَانَ أَزْنَی النَّاسِ فِی الْجَاهِلِیَّةِ، فَلَمَّا دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ قَیَّدَهُ الْإِسْلَامُ، وَ بَقِیَتْ عِنْدَهُ مِنْهُ بَقِیَّةٌ ظَهَرَتْ فِی أَیَّامِ وِلَایَتِهِ بِالْبَصْرَةِ (4)، ثم أورد فی ذلک روایات أخر ترکناها اختصارا.
و قال الشیخ قدّس اللّه روحه فی تلخیص الشافی (5): فإن قالوا: لم یعطّل الحدّ و إنّما لم یتکامل الشهادة، و إرادة الرابع لأن یشهد لا تکمل بها البیّنة و إنّما تکمل بإقامتها ..
و قوله: أری وجه رجل لا یفضح اللّه علی یده رجلا .. سائغ صحیح، فجری مجری
مَا رُوِیَ عَنْهُ (صلی الله علیه و آله) مِنْ أَنَّهُ أُتِیَ بِسَارِقٍ فَقَالَ لَهُ (6): لَا تُقِرَّ.
وَ قَالَ لِصَفْوَانَ بْنِ أُمَیَّةَ- لَمَّا أَتَاهُ بِالسَّارِقِ وَ أَمَرَ بِقَطْعِهِ- فَقَالَ: هِیَ لَهُ- یَعْنِی مَا سَرَقَ- هَلَّا قَبْلَ أَنْ تَأْتِیَنِی بِهِ.
، فلا یمتنع أن یجب (7) أن لا تکمل الشهادة، و ینبّه الشاهد علی
ص: 648
این امر رسول خدا صلَّی الله علیه و آله بر من پوشیده ماند، و معامله در بازارها - تجارت - مرا از این کار بازداشت.
پیداست که این مساله که بر عمر پوشیده مانده، از عادت و سنت هایی است که پیوسته تکرار می شده و اصحاب پیامبر بر این مسئله واقف بودند، پس چگونه امکان دارد که آن برمردی پوشیده ماند که ادعا می کنند رسول خدا صلَّی الله علیه و آله با او در کارهایش مشورت میکرده و از تدبیر او یاری میجسته است؟! واین جز از زیادی حماقت و نادانی و یا از کم اعتنایی به امور دین یا انکار امور شرع به خاطر مخالفت با سید مرسلین نیست.
طعن دوازدهم:
ابن ابی الحدید(1)،
از ابوسعید خدری نقل می کند که گفت: در اولین سفر حجی که عمر در خلافتش رفت، به همراه او بودیم، چون عمر وارد مسجد الحرام شد، به حجرالاسود نزدیک گشت وآن را بوسید و لمس کرد و گفت: به خوبی میدانم که تو فقط تکه سنگی هستی که نه ضرر رسانده و نه نفعی می رسانی، و اگر نمی دیدم که
ص: 688
أن لا یشهد، و جلد الثلاثة من حیث صاروا قذفة، قالوا (1): لیس حالهم (2) و قد شهدوا کحال من لم تتکامل الشهادة علیه، لأنّ الحیلة فی إزالة الحدّ عنه- و لمّا تکاملت الشهادة- ممکنة بتلقین و تنبیه و غیره، و لا حیلة فیما قد وقع من الشهادة، فلذلک حدّهم، و لیس فی إقامة الحدّ علیهم من الفضیحة ما فی تکامل الشهادة علی المغیرة، لأنّه یتصوّر بأنّه زان و یحکم بذلک فیه، و لیس کذلک حال الشهود، لأنّهم لا یتصوّرون بذلک و إن وجب فی الحکم أن یجعلوا فی حکم القذفة، علی أنّه قیل إنّ القذف منهم کان (3) تقدّم بالبصرة، لأنّهم صاحوا به فی نواحی (4) المسجد بأنّا نشهد بأنّک زان، فلو لم یعیدوا الشهادة لکان یحدّهم لا محالة، فلم یمکن (5) فی إزالة الحدّ عنهم ما أمکن فی المغیرة، و ما روی من أنّ عمر إذا رآه کان یقول: لقد خفت أن یرمینی اللّه بحجارة من السماء ..، غیر صحیح، و لو صحّ لکان تأویله التخویف و إظهار قوّة الظنّ بصدق القوم لما شهدوا علیه ردعا (6) له، و غیر ممتنع أن یحب (7) أن لا یفتضح لما کان متولّیا للبصرة من قبله، و سکوت زیاد عن إقامة الشهادة لا یوجب تفسیقه، لأنّا علمنا بالشرع أنّ له السکوت، و لو کان فسقا لما ولّاه أمیر المؤمنین علیه السلام فارس، و لما ائتمنه (8) علی أموال المسلمین و دمائهم.
قیل (9) لهم: إنّما نسب عمر إلی تعطیل الحدّ من حیث کان فی حکم
ص: 649
رسول خدا صلَّی الله علیه و آله تو را می بوسید و لمس می کرد، هرگز تو را نمی بوسیدم و بر تو دست نمی کشیدم.
علی علیه السلام به او فرمود: ای امیرالمومنین، بلکه آن ضرر و سود دارد. اگر به تاویل کتاب خداوند آگاه بودی، می دانستی که این را که به تو می گویم حقیقت دارد. خداوند بلند مرتبه می فرماید: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ
ص: 689
الثابت، و إنّما بتلقینه لم تکمل الشهادة، لأنّ زیادا ما حضر إلّا لیشهد بما شهد به أصحابه، و قد صرّح بذلک کما صرّحوا قبل حضورهم، و لو لم یکن هذا هکذا لما شهد القوم قبله و هم لا یعلمون هل حال زیاد فی (1) ذلک کحالهم، لکنّه أحجم (2) فی الشهادة لما رأی کراهیّة متولّی الأمر لکمالها، و تصریحه بأنّه لا یرید أن یعمل بموجبها.
و من العجائب أن یطلب الحیلة فی دفع الحدّ عن واحد و هو لا یندفع إلّا بانصرافه إلی ثلاثة، فإن کان درأ الحدّ و الاحتیال فی دفعه من السنن المتّبعة، فدرؤه عن ثلاثة أولی من درئه عن واحد.
و قولهم: إن درء (3) الحدّ عن المغیرة ممکن، و درؤه (4) عن الثلاثة- و قد شهدوا غیر ممکن طریف، لأنّه لو لم یلقّن الشاهد الرابع الامتناع من الشهادة لاندفع عن الثلاثة الحدّ، فکیف لا تکون الحیلة ممکنة فیما ذکروه، بل لو أمسک عن الاحتیال جملة لما لحق الثلاثة حدّ.
و قولهم: إنّ المغیرة یتصوّر بصورة زان لو تکاملت الشهادة، و فی هذا من الفضیحة ما لیس فی حدّ الثلاثة .. غیر صحیح؟ لأنّ الحکم فی الأمرین واحد، لأنّ الثلاثة إذا حدّوا یظنّ بهم الکذب و إن جوّز (5) أن یکونوا صادقین، و المغیرة لو کملت (6) الشهادة علیه بالزنا ظنّ ذلک به مع التجویز لأن یکون (7) الشهود کذبة، فلیس فی أحد الأمرین إلّا ما (8) فی الآخر.
ص: 650
أَلَسْتَ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی»،(1)
{و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا گواهی دادیم.} و چون آنها بر این امر شهادت دادند و اقرار کردند که خداوند عزوجل پروردگار آنهاست وآن ها بندگان اویند، عهد و پیمان آنها را در پوستی نوشت، سپس آن را این سنگ بلعید، و این سنگ دو چشم و دو لب و زبانی دارد که به حج کردن مسلمانان شهادت می دهد و امینِ خداوند بلند مرتبه در این مکان است. در این هنگام عمر گفت: ای ابوالحسن، خداوند مرا در زمینی که تو نیستی، نگه ندارد.
و غزالی در کتاب «احیاءالعلوم»(2)
این داستان را نقل کرده است. و بخاری(3)
و مسلم(4)
در صحیح خود این را نقل کردهاند ولی تذکر و آگاهی امیرمؤمنان علی علیه السلام را ذکر نکردهاند .
در کتاب «المنهاج»(5)
این گونه توجیه کرده است که عمر فقط آن را به این دلیل گفت که برخی از تازه مسلمانانی که به عبادت سنگ ها و بزرگداشت آن ها به خاطر نفع آن ها و ترس
ص: 690
و ما
رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَنَّهُ أُتِیَ بِسَارِقٍ فَقَالَ لَهُ: لَا تُقِرَّ.
- إن کان صحیحا- لا یشبه ما نحن فیه، لأنّه لیس فی دفع الحدّ عن السارق، إیقاع غیره فی المکروه، و قصّة المغیرة تخالف ذلک (1)، لما ذکرناه.
و أمّا
قَوْلُهُ (2) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِصَفْوَانَ: هَلَّا (3) قَبْلَ أَنْ تَأْتِیَنِی بِهِ ..
فلا یشبه ما نحن فیه، لأنّه بیّن أنّ ذلک القول کان یسقط الحدّ لو تقدّم، و لیس فیه تلقین یوجب إسقاط الحدود.
و أمّا قولهم: إنّ القذف منهم کان قد (4) تقدّم فغیر معروف، و المرویّ خلافه، و الظاهر أنّه إنّما حدّهم عند نکول زیاد عن الشهادة، و أنّ ذلک کان السبب فی إیقاع الحدّ بهم. و تأویلهم لقول عمر: لقد خفت أن یرمینی اللّه بحجارة .. لا یلیق بما قالوه، لأنّه یقتضی (5) التندّم و التأسّف علی تفریط وقع، و لم یخاف أن یرمی بالحجارة و هو لم یدرأ الحدّ (6) عن مستحقّ له، و لو أراد الردع و التخویف لمغیرة لأتی بکلام یلیق بذلک و لا یقتضی إضافة التفریط إلی نفسه، و کونه والیا من قبله لا یقتضی أن یدرأ الحدّ عنه (7) و یعدل به إلی غیره.
و أمّا قولهم (8): إنّا ما کنّا نعلم أنّ زیادا کان یتمّم الشهادة .. فقد بینا أنّ ذلک کان (9) معلوما بالظاهر، و من قرأ ما روی فی هذه القصّة علم- بلا شکّ- أنّ
ص: 651
از ضرر آن ها مانوس شده اند، گمراه نشوند.
و روایت ابن ابی الحدید(1)،
این تعلیل و توجیه او را باطل می کند، زیرا اگر مراد وی همین بود، بی شک عذر و بهانه خود را بیان میداشت و نمی گفت: خداوند مرا در زمینی که تو نیستی، نگه ندارد؛ چراکه پیداست که این، سخنِ اقرار کننده به جهل و اعتراف کننده به خطا می باشد و فقط برای این که از چنین اعتذاری رهایی یابند، آخر روایت را حذف کردند.
طعن سیزدهم:
چیزهای زیاد و احکام بسیاری است که عمر در آن ها سرگشته و حیران شده و دیگری او را به صواب درآن ها هدایت کرده است، و این خود بر نهایت جهل او و عدم شایستگی او بر امامت دلالت می کند، و بیشتر این احکام را در ابواب علم و قضاوتهای امیرمؤمنان علی علیه السلام در جلد نهم(2)
خواهیم آورد. و برخی از آن ها در کتاب القضاء (3)و کتاب الحدود(4)
می باشد. و در اینجا کمی از آن ها را از کتاب های مخالفان عامّه می آوریم:
ازآن جمله: بخاری(5)
در صحیح خود، از انس نقل کرده است که گفت: نزد عمر بودیم، و عمر ما را از تکلّف نهی کرد.
ابن حجرعسقلانی در شرح خود(6)
برصحیح بخاری گفته است، حمیدی، از ثابت، از انس نقل کرد که
ص: 691
حال زیاد کحال الثلاثة فی أنّه إنّما حضر للشهادة، و إنّما عدل عنها لکلام عمر.
و قولهم: إنّ الشرع یبیحه السکوت. لیس بصحیح، لأنّ الشرع قد حظر کتمان الشهادة.
و قولهم: لم یفسق زیاد لأنّ أمیر المؤمنین علیه السلام ولّاه فارس .. فلیس بشی ء یعتمد، لأنّه لا یمتنع أن یکون تاب بعد ذلک و أظهر توبته له علیه السلام، فجاز أن یولّیه.
و کان بعض أصحابنا یقول فی قصّة المغیرة شیئا طیّبا- و هو معتمد فی باب الحجّة- و هو (1) أنّ زیادا إنّما امتنع من التصریح بالشهادة المطلوبة فی الزنا، و قد شهد بأنّه شاهده بین شعبها الأربع و سمع نفسا عالیا، فقد صحّ علی المغیرة بشهادة الأربعة جلوسه منها جلوس مجلس (2) الفاحشة .. إلی غیر ذلک من مقدمات الزنا و أسبابه، فألّا ضمّ إلی جلد الثلاثة تعزیر هذا الذی صحّ عنده بشهادة الأربعة ما (3) صحّ من الفاحشة مثل (4) تعریک (5) أذنه أو ما جری مجراه من خفیف التعزیر و یسیره؟!، و هل فی العدول عن ذلک حین عدل (6) عن لومه و توبیخه و الاستخفاف به إلّا ما ذکروه من السبب الذی یشهد الحال به، انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.
و أقول: اعترض ابن أبی الحدید (7) و غیره (8) علی هذا الکلام بوجوه سخیفة لا طائل فی التعرّض لها لوهنها.
ص: 652
عمر این آیه را خواند: «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا»،(1)
{و میوه و چراگاه.} و گفت أبّ چیست؟ سپس گفت: ما به این مکلف نشدهایم - یا گفت: به این مامورنشدهایم - پس ابن حجر می گوید: گفتم: این روایت نزد اسماعیلی از روایت هشام، از ثابت است که: مردی از عمر بن خطاب درباره این فرموده خداوند «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا»(2) پرسید که ابّ چیست؟ عمر گفت: از تعمق و به مشقت انداختن خودمان نهی شدهایم ...واین خبر مناسبتر است که حدیثی که بخاری نقل کرده با آن تکمیل شود، و مناسبتر از آن، روایت ابو نعیم است که از انس نقل کرده که انس گفت: نزد عمر بودیم در حالی که پیراهنی پوشیده بود که پشت آن چهار وصله داشت و این آیه را می خواند: «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا»، عمر گفت: فاکهه را شناختیم، اما أبّ چیست؟ سپس گفت: کافی است! از تکلف نهی شدهایم. و عبد بن حمید در تفسیر خود، از حماد بن سلمه آن را اخراج کرده و بعد از گفته عمر: أبّ چیست؟ گفته است: پس عمر گفت: ای پسر ام عامر، همانا این تکلف است و
ص: 692
و قال ابن أبی الحدید (1)
فی تضاعیف کلامه-: ورد فی الخبر أنّ عمر قال للمغیرة: ما أظنّ أبا بکرة کذب علیک .. و قال: تقدیره أظنّه لم یکذب علیک، انتهی.
و لا یخفی أنّ هذا إسناد معصیته (2) إلی عمر، إذ لو لم یکن ذلک قذفا صریحا یوجب الحدّ فلا أقلّ یکون تعریضا یوجب التعزیر، بل کذلک قوله: ما رأیتک إلّا خفت أن یرمینی اللّه بحجارة من السماء (3)؟! و هل یقال مثل ذلک لمن ندب اللّه إلی درء الحدّ عنه و سمّی فی کتابه من رماه بالفجور کاذبا؟!، و لو أراد عمر أن یعظ المغیرة أمکنه أن یذکّره عذاب اللّه و یأمره (4) بالاجتناب عن ارتکاب مساخطه علی وجه لا یوجب قذفا، و لا یتضمّن تعریضا.
ثم إنّ ما ذکروه أنّ سبب حبّه للمغیرة أنّه کان والیا من قبله فلا وجه له، بل لا یخفی علی من تتبّع أحوالهما أنّه لم یکن الباعث علی الحبّ و علی جعله والیا إلّا الاتّفاق فی النفاق و الاشتراک فی بغض أمیر المؤمنین علیه السلام (5).
ص: 653
لازم نیست که بدانی أب چیست؟
و از عبدالرحمان بن یزید روایت شده است که مردی از عمر درباره «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا» پرسید، هنگامی که عمر دید آن ها صحبت می کنند، با تازیانه به سوی آن ها آمد...و از طرف دیگر، از ابراهیم نخعی نقل شده است که گفت: ابوبکر صدیق خواند: «وَفَاکِهَةً وَأَبًّا»، پرسیده شد: أبّ چیست؟ گفته شد: این چنین و آن چنان. ابوبکر گفت: همانا این تکلف است، کدام زمین مرا بر روی خود قرار می دهد و کدام آسمان برمن سایه می افکند، هرگاه درباره کتاب خدا چیزی را بگویم که نمی دانم (ندانسته چیزی نمی گویم)!
و از طریق ابراهیم تمیمی همانند این روایت نقل شده است. خلاصه کدام ابن حجر به پایان رسید.
و در آن چه روایت کردهاند، پیداست که تفسیر واژه أبّ در قرآن، نزد شیخان (ابوبکر و عمر) مسئله ای سخت بود که با وجود این که همه آن را می دانستند، آن دو توفیق علم آن را نداشتند...و این گفته آن دو: این خود تکلّف است، خالی از منافات با این فرموده خداوند متعال نیست: «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»،(1)
{آیا به آیات قرآن نمی اندیشند یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است؟}و این که بخاری حکایت جهل او نسبت به أبّ را حذف کرده، نشان دهنده تعصب اوست و این که در بسیاری مواقع، آن چه را که موجب رسوایی خلفاست، ذکر نمی کند.
از دیگر طعن های او: روایتی است که بخاری(2) و مسلم(3)
و ابی داوود(4)
و ترمذی(5)
ص: 693
کما روی أنّه کان من أصحاب الصحیفة الملعونة (1) التی کتبوها لإخراج الخلافة عن أهل البیت علیهم السلام، و لو لم یکن یحبّه حبّا شدیدا فلم کان یتغیّر عند شهادة کلّ شاهد علی الوجه المتقدّم؟!، مع أنّ المغیرة لم یکن ذا سابقة فی الإسلام، و من أهل الورع و الاجتهاد حتی یتوهّم أنّه کان مثل ذلک سببا لحبّه، و بغض المغیرة لأمیر المؤمنین علیه السلام کان أظهر من الشمس، و قد اعترف ابن أبی الحدید (2) بذلک حیث قال: قال أصحابنا البغدادیّون: من کان إسلامه علی هذا الوجه- أی علی الخوف و المصلحة- و کانت خاتمته ما تواتر الخبر به من لعن علیّ علیه السلام علی المنابر إلی أن مات علی هذا الفعل، و کان المتوسط من عمره الزّنا (3)، و إعطاء البطن و الفرج سؤالهما، و ممالاة الفاسقین، و صرف الوقت إلی غیر طاعة اللّه، کیف نتولّاه؟! و أیّ عذر لنا فی الإمساک عنه؟ و أن لا نکشف للناس فسقه ...
و ذکر (4) أخبارا کثیرة فی أنّه- لعنه اللّه- کان یلعن علیّا علیه السلام علی المنبر و یأمر بذلک، و کذا اشتهاره بالزنا فی الجاهلیّة و الإسلام ممّا اعترف به ابن أبی الحدید (5)، فکفی طعنا لعمر حبّه لمثل هذا الرجل مثل هذا الحبّ، و هل یظنّ أحد بعمر أنّه لم یکن یعلم بغضه لأمیر المؤمنین علیه السلام، و قد کان
سمع النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: لَا یُحِبُّ عَلِیّاً إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُهُ إِلَّا کَافِرٌ (6) مُنَافِقٌ (7)
ص: 654
و نسائی(1)
و صاحب جامع الاصول(2)
با اسناد خودشان از مغیرة بن شعبه نقل کرده اند که مغیره گفت: از عمر بن خطاب درباره املاص زن پرسیده شد (و املاص زن این است که زن به خود ضربه بزند و سقط جنین کند): عمر گفت: کدام یک از شما چیزی در اینباره از پیامبر شنیدهاید؟ مغیره می گوید: گفتم: من شنیده ام. عمر گفت: آن چیست؟ من گفتم: شنیدهام که پیامبر صلَّی الله علیه و آله می فرمود: دیه برده یا کنیز را دارد. عمر گفت: باید برای گفته خود شاهدی بیاوری. پس بیرون آمدم و محمد بن سلمه را یافتم و او را آوردم و او هم به همراه من شهادت داد که از پیامبر صلَّی الله علیه و آله شنیده که درباره املاص می فرمود: دیه برده یا کنیزی است...این روایت بخاری و مسلم است، و باقی روایتها نزدیک به آن چه در جامع الاصول آمده است، می باشد.
و از آن جمله: در نهج البلاغه(3)
روایت شده است که نزد عمر سخن از زیورها و هدایای کعبه و زیادی آن سخن به میان آمد. گروهی گفتند: اگر آنها را می گرفتید و با آن سپاه مسلمانان را تجهیز می کردید، پاداش بسیاری داشت، کعبه چه نیازی به آنها دارد؟پس عمر به آن اهتمام ورزید و درباره آن از امیرمؤمنان علی علیه السلام پرسید. حضرت فرمود: قرآن بر محمد صلَّی الله علیه و آله نازل شد و اموال چهار نوع بود: اموال
ص: 694
وَ قَالَ: مَنْ غَالَی فِی مَهْرِ ابْنَتِهِ أَجْعَلْهُ فِی بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ (1)، لِشُبْهَةِ
أَنَّهُ رَأَی النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ زَوَّجَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ بِخَمْسِمِائَةِ دِرْهَمٍ.
، فَقَامَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ وَ نَبَّهَتْهُ بِقَوْلِهِ تَعَالَی:
وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً (2) عَلَی جَوَازِ الْمُغَالاةِ، فَقَالَ: کُلُّ النَّاسِ أَفْقَهُ مِنْ عُمَرَ حَتَّی الْمُخَدَّرَاتُ فِی الْبُیُوتِ (3).
ص: 655
مسلمانان که خداوند آن را بین وارثان بر اساس قرآن تقسیم نمود، و غنیمت جنگی را بر مستحق آن تقسیم کرد، و خمس را بر جایش قرار داد، و صدقات را در مصرفهای معیّنش مقرر نمود. در آن روز کعبه دارای زیور و زینت بود، و خداوند آن را به صورتی که بود گذاشت، البته از روی فراموشی رها نکرد، و جای آن بر خدا پنهان نبود. تو هم آن را همان جایی که خدا و رسول خدا قرار دادند، به حال خود بگذار. عمر گفت: اگر تو نبودی ما رسوا میشدیم، و زینت کعبه را به حال خود گذاشت.
و بخاری(1)
به اسناد خود از ابی وائل روایت کرد که گفت: به همراه شیبه، بر کرسی در کعبه نشستم. شیبه گفت: عمر در اینجا نشسته بود، و میگفت: تصمیم گرفتم هر چه از طلا و جواهر در کعبه هست را تقسیم کنم. من به او گفتم: دو دوست تو (پیامبر و ابوبکر) این کار را نکردند. عمر گفت آن دو تنها مردانی هستند که به آنها اقتدا میکنم .
و در جامع الاصول(2)
، از شقیق روایت شده است که گفت: شیبة بن عثمان به ابی وائل گفت: عمر در مکانی که تو نشستهای، نشست و گفت: از اینجا خارج نمیشوم تا مال آن را تقسیم کنم. من گفتم: تو نمیتوانی این کار را انجام دهی. عمر گفت: چرا که نه، به یقین خواهم کرد. من گفتم: تو نمیتوانی. عمر پرسید برای چه؟ گفتم: پیامبر و ابوبکر درحالی از دنیا رفتند که نیازمندتر از تو به این مال بودند، ولی آن را خارج نکردند. پس عمر برخاست و از کعبه خارج شد. ابن اثیر میگوید: این روایت را ابوداوود اخراج کرده است(3) .
ص: 695
ص: 656
از دیگر طعنهای او: ابن ابی الحدید نقل میکند(1)، راوی میگوید: عمر از جوانی که تشنه بود و آب می طلبید، گذشت. عمر به او شرابی عسلی داد، ولی آن جوان آن را پس داد و ننوشید. عمر گفت: شنیدم که خداوند سبحان میفرماید: «أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا»،(2)
{[به آنان می گویند] نعمتهای پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان [خودخواهانه] صرف کردید و از آنها برخوردار شدید.}آن جوان گفت به خدا سوگند که این آیه در حق شما نیست ای امیر مؤمنان! قبل آن را بخوانید:
ص: 696
و أجیب بأنّه لم ینه نهی تحریم بل نهی تنزیه، و قوله: کلّ الناس أفقه من عمر .. علی طریق التواضع و کسر النفس (1).
و أجاب السید المرتضی (2) رضی اللّه عنه بأنّ (3): المرویّ أنّه منع من ذلک و حظره حتّی قالت له المرأة ما قالت، و لو کان غیر حاظر للمغالاة لما (4) کان فی الآیة حجّة علیه، و لا کان لکلام المرأة موقع، و لا کان یعترف لها بأنّها أفقه منه،
ص: 657
«وَیَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا»،(1){و آن روز آنهایی را که کفر ورزیده اند بر آتش عرضه می دارند. [به آنان می گویند] نعمتهای پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان [خودخواهانه] صرف کردید.} آیا ما جزو این ها هستیم؟ پس عمر آن را نوشید و گفت: همه مردم از عمر فقیه ترند.
مؤلف: چه بسا خطا در برگشت عمر (از حرفش)، آشکارتر از ابتدای آن بوده است، پس در این امر بیاندیش.
اخبار زیادی در این باره در کتاب های ما و کتاب های آنها وجود دارد که با آوردن آنها سخن را به درازا نمی کشیم،
ص: 697
بل کان الواجب علیه (1) أن یردّ علیها و یوبّخها و یعرّفها أنّه ما حظر ذلک و إنّما تکون الآیة حجّة علیه لو (2) کان حاظرا مانعا.
و أمّا التواضع فلا یقتضی إظهار القبیح و تصویب الخطإ، إذ (3) لو کان الأمر علی ما توهّمه المجیب (4) لکان (5) هو المصیب و المرأة مخطئة، و کیف یتواضع بکلام یوهم أنّه المخطئ و هی المصیبة؟ انتهی.
أقول: و ممّا یدلّ علی بطلان کون هذا (6) الأمر للاستحباب مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (7) فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ أَنَّهُ خَطَبَ فَقَالَ: لَا یَبْلُغُنِی أَنَّ امْرَأَةً تَجَاوَزَ صَدَاقُهَا صَدَاقَ زَوْجَاتِ رَسُولِ اللَّهِ (8) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] إِلَّا ارْتَجَعْتُ ذَلِکَ مِنْهَا، فَقَامَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ: وَ اللَّهِ مَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَکَ (9)، إِنَّهُ تَعَالَی یَقُولُ: وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً ... (10)، فَقَالَ عُمَرُ: لَا تَعْجَبُونَ (11) مِنْ إِمَامٍ أَخْطَأَ وَ امْرَأَةٍ أَصَابَتْ، نَاضَلَتْ إِمَامَکُمْ فَنَضَلَتْهُ! (12).
و المناضلة: المغالبة فی الرّمی، و نضلته .. أی غلبته فیه (13)، فإنّ کراهة
ص: 658
ص: 698
المغالاة لا یقتضی جواز الارتجاع، بل استلزام الحرمة له أیضا محلّ تأمّل.
وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)
أَیْضاً- فِی شَرْحِ غَرِیبِ أَلْفَاظِ عُمَرَ فِی حَدِیثِهِ أَنَّهُ خَطَبَ، فَقَالَ: أَلَا لَا تُغَالُوا فِی صَدَاقِ النِّسَاءِ، فَإِنَّ الرَّجُلَ یُغَالِی بِصَدَاقِ الْمَرْأَةِ حَتَّی یَکُونُ ذَلِکَ لَهَا فِی قَلْبِهِ عَدَاوَةٌ، یَقُولُ جَشِمْتُ إِلَیْکِ عَرَقَ الْقِرْبَةِ (2).
قال أبو عبیدة: معناه: تکلّفت لک حتی عرقت عرق القربة، و عرقها:
سیلان مائها.
وَ قَالَ الْفَخْرُ الرَّازِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ (3): رُوِیَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ (4) قَالَ عَلَی الْمِنْبَرِ: أَلَا لَا تُغَالُوا فِی مُهُورِ نِسَائِکُمْ، فَقَامَتِ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ: یَا ابْنَ الْخَطَّابِ! اللَّهُ یُعْطِینَا وَ أَنْتَ تَمْنَعُنَا (5)، وَ تَلَتْ (6) قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً ... (7)
ص: 659
ص: 699
الْآیَةَ، فَقَالَ عُمَرُ: کُلُّ النَّاسِ أَفْقَهُ مِنْکَ یَا عُمَرُ! (1)، وَ رَجَعَ عَنْ کَرَاهَةِ الْمُغَالاةِ.
ثم قال (2): و عندی أنّ الآیة لا دلالة فیها علی جواز المغالاة (3)، لأنّه لا یلزم من جعل الشی ء شرطا لآخر (4) کون ذلک الشرط جائز الوقوع فی نفسه، کما یقول (5) الرجل: لو کان الإله جسما لکان محدثا، انتهی.
و الظاهر أنّه حذف منها ارتجاع المهر دفعا للطعن بذلک، و لیتمکّن من حملها علی الکراهة، إلّا (6) أنّه مع قطع النظر عنه لا یدفع الطعن، فإنّ الآیة- بعد تسلیم دلالتها علی جواز إیتاء القنطار- لا شکّ فی عدم دلالتها علی نفی کراهة المغالاة، فرجوع عمر عن القول بالکراهة- کما اعترف به- و اعترافه بالخطإ بما تلت (7) علیه المرأة دلیل واضح علی جهله، و لو حمل منعه علی التحریم لم یظهر جهله بتلک المثابة، و إن کان أفحش فی مخالفته الشرع، فظهر أنّ الحمل علی الکراهة لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ و الظاهر من روایة ابن أبی الحدید أنّه منع من المغالاة علی سبیل الاجتهاد، لظنّه أنّه مثمر للعداوة فی قلب الزوج، فرجوعه عن ذلک القول- بعد سماع الآیة کما دلّت علیه الروایات- یدلّ علی جواز الاجتهاد فی مقابلة النصّ، و إلّا لما اعترف بالخطإ و لم یرجع عن قوله، و لو جاز فرجوعه عن اجتهاده (8) بسماع الآیة دلیل واضح علی جهله، فظهر توجّه الطعن سواء کانت المغالاة مباحة أو محرّمة أو مکروهة.
ص: 660
ص: 700
مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1) وَ غَیْرُهُ (2): أَنَّ عُمَرَ کَانَ یَعُسُّ (3) لَیْلَةً فَمَرَّ بِدَارٍ سَمِعَ فِیهَا صَوْتاً فَارْتَابَ وَ تَسَوَّرَ فَوَجَدَ رَجُلًا عِنْدَهُ امْرَأَةٌ وَ زِقُّ (4) خَمْرٍ، فَقَالَ: یَا عَدُوَّ اللَّهِ! أَ ظَنَنْتَ أَنَّ اللَّهَ یَسْتُرُکَ وَ أَنْتَ عَلَی مَعْصِیَتِهِ؟!. فَقَالَ: لَا تَعْجَلْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ کُنْتُ أَخْطَأْتُ فِی وَاحِدَةٍ فَقَدْ أَخْطَأْتَ فِی ثَلَاثٍ، قَالَ اللَّهُ: وَ لا تَجَسَّسُوا (5) وَ تَجَسَّسْتَ، وَ قَالَ: وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها (6) وَ قَدْ تَسَوَّرْتَ،
ص: 661
ص: 701
وَ قَالَ: فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا (1) وَ مَا سَلَّمْتَ. قَالَ: فَهَلْ عِنْدَکَ مِنْ خَیْرٍ إِنْ (2) عَفَوْتُ عَنْکَ؟. قَالَ: نَعَمْ- وَ اللَّهِ- لَا أَعُودُ. فَقَالَ: اذْهَبْ فَقَدْ عَفَوْتُ عَنْکَ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی (3): فَلَحِقَهُ الخجل. و قد حکی تلک القصّة فی الصراط المستقیم (4)، عن الطبری (5)، و الرازی، و الثعلبی، و القزوینی، و البصری، و عن الراغب فی محاضراته، و الغزالی فی الإحیاء (6)، و المالکی فی قوت القلوب.
و قال الشیخ الطبرسی رحمه اللّه فی مجمع البیان (7): وَ رُوِیَ (8) عَنْ أَبِی قِلَابَةَ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ حُدِّثَ أَنَّ أَبَا مِحْجَنٍ الثَّقَفِیَّ یَشْرَبُ الْخَمْرَ فِی بَیْتِهِ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ، فَانْطَلَقَ عُمَرُ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِ، فَإِذَا لَیْسَ عِنْدَهُ إِلَّا رَجُلٌ، فَقَالَ أَبُو الْمِحْجَنِ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنَّ هَذَا لَا یَحِلُّ لَکَ، قَدْ نَهَاکَ اللَّهُ عَنِ التَّجَسُّسِ!. فَقَالَ عُمَرُ: مَا یَقُولُ هَذَا؟. فَقَالَ زَیْدُ بْنُ ثَابِتٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْأَرْقَمِ: صَدَقَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ!. قَالَ: فَخَرَجَ عُمَرُ وَ تَرَکَهُ، وَ خَرَجَ مَعَ (9) عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَیْضاً (10) عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ (11) فَتَبَیَّنَتْ لَهُمَا نَارٌ فَأَتَیَا وَ اسْتَأْذَنَا فَفُتِحَ الْبَابُ فَدَخَلَا، فَإِذَا رَجُلٌ وَ امْرَأَةٌ تُغَنِّی وَ عَلَی یَدِ الرَّجُلِ قَدَحٌ، فَقَالَ عُمَرُ: مَنْ هَذِهِ مِنْکَ؟. قَالَ: امْرَأَتِی.
قَالَ: وَ مَا فِی هَذَا الْقَدَحِ؟. قَالَ: الْمَاءُ، فَقَالَ لِلْمَرْأَةِ مَا الَّذِی تُغَنِّینَ، قَالَتْ: أَقُولُ:
ص: 662
ص: 702
تَطَاوَلَ هَذَا اللَّیْلُ وَ اسْوَدَّ جَانِبُهُ*** وَ أَرَّقَنِی إِلَّا حَبِیبٌ أُلَاعِبُهُ
فَوَ اللَّهِ لَوْ لَا خَشْیَةُ اللَّهِ وَ التُّقَی*** لَزُعْزِعَ مِنْ هَذَا السَّرِیرِ جَوَانِبُهُ
وَ لَکِنَّ عَقْلِی وَ الْهَوَاءَ (1) یَکُفُّنِی*** وَ أُکْرِمُ بَعْلِی أَنْ تُنَالَ مَرَاکِبُهُ
فَقَالَ (2) الرَّجُلُ: مَا بِهَذَا أُمِرْنَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ لا تَجَسَّسُوا (3)، فَقَالَ عُمَرُ: صَدَقْتَ، وَ انْصَرَفَ (4).
ص: 663
و به زودی برخی از آنها را در ابواب علم امیرالمؤمنین علی علیه السلام خواهیم آورد.(1)
و شگفت تر از همه این که پیروان او با این که این روایت ها را نقل کردهاند، مدعی تقدم او در علم و فضایل هستند. با وجود این که امری نیست که بتوانند در باره آن به فراست و بداهت مدعی شوند، و دلیل عقلی و نقلی بر این که عمر از علما باشد وجود ندارد، چرا که به علم و جهلی مانند علم و جهل او، از طریق آن چه از او نقل شده و از فتواها و احکام و سایر اخبار او پیداست، پی برده می شود. عمر در روزگاری که کافر بود، مشغول به تحصیل علوم و بررسی مسائل نبود،
ص: 703
و أجیب (1) بأنّ للإمام أن یجتهد فی إزالة المنکر بهذا الجنس من الفعل، و إنّما لحقه الخجل .. (2) لأنّه لم یصادف الأمر علی ما ألقی إلیه فی إقدامهم علی المنکر.
و أجاب السید المرتضی (3) رضوان اللّه علیه ب: أنّ التجسّس محظور (4) بالقرآن و السنّة، و لیس للإمام أن یجتهد فیما یؤدّی إلی مخالفة الکتاب و السنة، و قد کان یجب- إن کان هذا عذرا صحیحا- أن یعتذر به إلی من خطّأه فی وجهه، و قال له: إنّک أخطأت السنّة من وجوه، فإنّه بمعاذیر نفسه أعلم من غیره (5)، و تلک الحال حال (6) تدعو إلی الاحتجاج و إقامة العذر، و کلّ هذا تلزیق و تلفیق. انتهی.
و لا یخفی أنّ قولهم: إنّما لحقه الخجل لعدم مصادفته الأمر علی ما ألقی إلیه .. مخالف لما رواه ابن أبی الحدید (7) و غیره کما عرفت.
ص: 664
بلکه گاهی شترچران و گاهی هیزم شکن و احیانا دلال و اجیر ولید بن مغیره و همانند آن در سفرها برای رسیدگی به شترها و غیره بود، و از عالمان یهود و اسقف های نصاری
و دانشمندان مشرکین هم نبود. در اسلام هم مشغول به بررسی مسائل نبود و بیشتر شغل او دلالی و تجارت بود و روایت های او با وجود همنشینی طولانی با پیامبر و توجه پیروانش به روایت کردن آن چه از او نقل میشود، در پانصد و سی و نه روایت جمع شده است که از این مقدار، بیست و شش روایت را بر آن متفق اند، و سی و چهار تا را بخاری خود به تنهایی نقل کرده و بیست و یکی را مسلم خود نقل نموده است، حال آن که از ابوهریره در کمتر از دو سال همنشینی با پیامبر صلَّی الله علیه و آله، پنج هزار و سیصد و هفتاد و چهار حدیث و از ابن عمر دو هزار و ششصد و سی و از عایشه و انس هم نزدیک به همین مقدار نقل کرده اند و در روایاتشان و همچنین در اخبار و سیرهای که او نقل شده است، مسئله دقیقی که از آن فضل و علم او استنباط شود وجود ندارد، و از او مناظرهای با دانشمندی از
ص: 704
ثم إنّهم عدّوا من فضائل عمر (1) أنّه أوّل من عسّ فی عمله نفسه، لزعمهم أنّ ذلک أحری بسیاسة الرعیّة، و قد ظهر من مخالفته لصریح الآیة أنّه من جملة مطاعنه، و لو کان خیرا لما ترکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و لکان اللّه تعالی یأمر بذلک، فعدّهم ذلک من فضائله ترجیح لرأی عمر علی ما قضی اللّه و رسوله به، و هل هذا إلّا کفر صریح؟!.
ما ورد فی جمیع صحاحهم- و إن لم یتعرّض له أکثر أصحابنا، و هو عندی من أفحش مطاعنه و أثبتها- و هو أنّه ترک الصلاة لفقد الماء، و أمر من أجنب و لم یجد الماء أن لا یصلّی من غیر استناد إلی شبهة، کما رَوَی الْبُخَارِیُّ (2) وَ مُسْلِمٌ (3) وَ أَبُو دَاوُدَ (4) وَ النَّسَائِیُّ (5) وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ شَقِیقٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، فَقَالَ لَهُ أَبُو مُوسَی (7): لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَجْنَبَ وَ لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ شَهْراً (8) أَ مَا کَانَ یَتَیَمَّمُ وَ یُصَلِّی؟! وَ (9) کَیْفَ تَصْنَعُونَ بِهَذِهِ الْآیَةِ فِی سُورَةِ
ص: 665
دانشمندان ملتها و عالمان اسلام که در آن بر آنها غلبه کند، نقل نکرده اند، بلکه کتاب های آنها پر از لغزش ها و خطاها و اعتراف او به جهل است، همان طور که امیرمؤمنان علی علیه السلام از این مسئله پرده برداشته و فرموده است: پیوسته اشتباه می کرد و پوزش می طلبید.(1)
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
ص: 705
الْمَائِدَةِ: فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً (1)، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: لَوْ رُخِّصَ لَهُمْ فِی هَذَا لَأَوْشَکُوا (2) إِذَا بَرُدَ عَلَیْهِمُ الْمَاءُ أَنْ یَتَیَمَّمُوا الصَّعِیدَ (3). قُلْتُ: وَ إِنَّمَا کَرِهْتُمْ هَذَا لِذَا (4). قَالَ: نَعَمْ. فَقَالَ لَهُ أَبُو مُوسَی (5): أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ عَمَّارٍ لِعُمَرَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فِی حَاجَةٍ فَأَجْنَبْتُ فَلَمْ أَجِدِ الْمَاءَ فَتَمَرَّغْتُ فِی الصَّعِیدِ کَمَا یَتَمَرَّغُ (6) الدَّابَّةُ (7)، فَذَکَرْتُ ذَلِکَ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ:
إِنَّمَا کَانَ (8) یَکْفِیکَ أَنْ تَصْنَعَ هَکَذَا .. فَضَرَبَ بِکَفِّهِ (9) ضَرْبَةً عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ نَفَضَهَا ثُمَّ مَسَحَ (10) ظَهْرَ کَفِّهِ بِشِمَالِهِ، أَوْ (11) ظَهْرَ شِمَالِهِ بِکَفِّهِ، ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ، فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: أَ لَمْ تَرَ عُمَرَ لَمْ یَقْنَعْ بِقَوْلِ عَمَّارٍ (12).
قَالَ الْبُخَارِیُّ (13): وَ زَادَ یَعْلَی، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ شَقِیقٍ، قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی مُوسَی، فَقَالَ لَهُ (14) أَبُو مُوسَی: أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ عَمَّارٍ لِعُمَرَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بَعَثَنِی أَنَا وَ أَنْتَ، فَأَجْنَبْتُ، فَتَمَعَّکْتُ فِی الصَّعِیدِ (15) فَأَتَیْنَا
ص: 666
ص: 706
رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَأَخْبَرْنَاهُ، فَقَالَ: إِنَّمَا (1) یَکْفِیکَ هَکَذَا .. وَ مَسَحَ وَجْهَهُ وَ کَفَّیْهِ وَاحِدَةً.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (2)
أَیْضاً- فِی مَوْضِعٍ آخَرَ، عَنْ شَقِیقِ بْنِ سَلَمَةَ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی مُوسَی، فَقَالَ لَهُ أَبُو مُوسَی: أَ رَأَیْتَ- یَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ إِذَا أَجْنَبَ فَلَمْ یَجِدْ مَاءً کَیْفَ یَصْنَعُ؟. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: لَا یُصَلِّی حَتَّی یَجِدَ الْمَاءَ.
فَقَالَ أَبُو مُوسَی: کَیْفَ (3) تَصْنَعُ بِقَوْلِ عَمَّارٍ حِینَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: کَانَ یَکْفِیکَ .. قَالَ: أَ لَمْ تَرَ عُمَرَ لَمْ یَقْنَعْ بِذَلِکَ! فَقَالَ أَبُو مُوسَی: فَدَعْنَا مِنْ قَوْلِ (4) عَمَّارٍ، کَیْفَ تَصْنَعُ بِهَذِهِ الْآیَةِ؟، فَمَا دَرَی عَبْدُ اللَّهِ مَا یَقُولُ!، فَقَالَ: إِنَّا لَوْ رَخَّصْنَا لَهُمْ فِی هَذَا لَأَوْشَکَ إِذَا بَرَدَ عَلَی أَحَدِهِمُ الْمَاءُ أَنْ یَدَعَهُ وَ یَتَیَمَّمَ، قَالَ الْأَعْمَشُ: فَقُلْتُ لِشَقِیقٍ: فَإِنَّهَا کَرِهَ عَبْدُ اللَّهِ لِهَذَا. قَالَ: نَعَمْ (5).
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (6)
أَیْضاً-، عَنْ أَبِی وَابِلٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو مُوسَی لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ: إِذَا لَمْ یَجِدِ الْمَاءَ لَا یُصَلِّی؟. قَالَ عَبْدُ اللَّهِ: لَوْ رَخَّصْتُ لَهُمْ فِی هَذَا کَانَ إِذَا وَجَدَ أَحَدُهُمُ الْبَرْدَ قَالَ هَکَذَا- یَعْنِی تَیَمَّمَ- وَ صَلَّی، قَالَ: قُلْتُ: فَأَیْنَ قَوْلُ عَمَّارٍ لِعُمَرَ؟. قَالَ: إِنِّی لَمْ أَرَ عُمَرَ قَنِعَ بِقَوْلِ عَمَّارٍ (7).
وَ رَوَی (8) أَیْضاً، عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی
ص: 667
الفهرس
ص: 707
عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ، فَقَالَ: إِنِّی أَجْنَبْتُ فَلَمْ أُصِبِ الْمَاءَ؟. فَقَالَ عُمَرُ: لَا تُصَلِّ.
فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ: أَ مَا تَذْکُرُ أَنَّا کُنَّا فِی سَفَرٍ أَنَا وَ أَنْتَ، فَأَمَّا أَنْتَ فَلَمْ تُصَلِّ، وَ أَمَّا أَنَا فَتَمَعَّکْتُ فَصَلَّیْتُ، فَذَکَرْتُ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، فَقَالَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ]: إِنَّمَا کَانَ یَکْفِیکَ هَکَذَا .. فَضَرَبَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] بِکَفَّیْهِ الْأَرْضَ وَ نَفَخَ فِیهِمَا، ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ وَ کَفَّیْهِ (1).
وَ رَوَی مُسْلِمٌ (2) بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ إِلَی قَوْلِهِ: ثُمَّ تَمْسَحُ بِهِمَا وَجْهَکَ وَ کَفَّیْکَ، فَقَالَ عُمَرُ: اتَّقِ اللَّهَ یَا عَمَّارُ!. فَقَالَ: إِنْ شِئْتَ لَمْ أُحَدِّثْ (3) بِهِ.
وَ فِی رِوَایَةٍ (4) أُخْرَی لِمُسْلِمٍ، فَقَالَ عُمَرُ: نُوَلِّیکَ مَا تَوَلَّیْتَ.
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی لَهُ (5)، قَالَ عَمَّارٌ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ شِئْتَ لِمَا جَعَلَ اللَّهُ عَلَیَّ مِنْ حَقِّکَ- أَلَّا أُحَدِّثَ بِهِ أَحَداً (6).
ص: 668
ص: 708
وَ قَالَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (1)
بَعْدَ حِکَایَةِ رِوَایَةِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ: - وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی دَاوُدَ أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عُمَرَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ، فَقَالَ: إِنَّا نَکُونُ بِالْمَکَانِ الشَّهْرَ وَ الشَّهْرَیْنِ، فَقَالَ عُمَرُ: أَمَّا أَنَا فَلَمْ أَکُنْ أُصَلِّی حَتَّی أَجِدَ الْمَاءَ. قَالَ: فَقَالَ عَمَّارٌ:
یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! أَ مَا تَذْکُرُ (2) إِذْ کُنْتُ أَنَا وَ أَنْتَ فِی الْإِبِلِ فَأَصَابَتْنَا جَنَابَةٌ، فَأَمَّا أَنَا فَتَمَعَّکْتُ فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] فَذَکَرْتُ ذَلِکَ (3)، فَقَالَ: إِنَّمَا یَکُونُ (4) یَکْفِیکَ أَنْ تَقُولُ هَکَذَا .. وَ ضَرَبَ بِیَدَیْهِ الْأَرْضَ (5) ثُمَّ نَفَخَهُمَا ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ إِلَی نِصْفِ الذِّرَاعِ. فَقَالَ عُمَرُ: یَا عَمَّارُ! اتَّقِ اللَّهَ. فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! إِنْ شِئْتَ وَ اللَّهِ لَمْ أَذْکُرْهُ أَبَداً. فَقَالَ عُمَرُ: کَلَّا! وَ اللَّهِ لَنُوَلِّیَنَّکَ مِنْ ذَلِکَ مَا تَوَلَّیْتَ ..
ثم ذکر أربع (6) روایات فی ذلک عن أبی داود.
و روی (7) عن النسائی أیضا أخبار (8) قریبة المضامین من الأخبار الأخیرة (9).
و قال فی جامع الأصول (1) فی قوله (2): نولّیک ما تولّیت .. أی نکلک إلی ما قلت، و نرد إلیک ما ولّیته نفسک و رضیت لها به.
فإذا وقفت علی هذه الأخبار التی لا یتطرّق للمخالفین فیها سبیل إلی الإنکار فنقول:
لا تخلو الحال من أن یکون عمر حین أمر السائل بترک الصلاة لفقدان الماء و عدم إذعانه لقول عمّار، و قوله: أمّا أنا فلم أکن أصلّی حتّی أجد الماء .. عالما بشرعیّة التیمّم و وجوب الصلاة علی فاقد الماء، متذکّرا للآیة و أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أو جاهلا بذلک غیر متذکّر للکتاب و السنّة.
فإن کان الأول- کما هو الظاهر- کان إنکاره التیمّم ردّا صریحا علی اللّه و علی رسوله صلّی اللّه علیه و آله و لیس تخصیصا أو تقییدا للنصّ بالاجتهاد، بل رفعا لحکمه رأسا لظنّ استلزامه الفساد، و هو إسناد للأمر بالقبیح إلی اللّه عزّ و جلّ و تجهیل له، تعالی عن ذلک علوّا کبیرا، و ذلک کفر صریح.
و إن کان الثانی، کان ذلک دلیلا واضحا علی غایة جهله و عدم صلوحه للإمامة، فإنّ من لم یعلم- فی أزید من عشرین سنة- مثل هذا الحکم الذی تعمّ بلواه و لا یخفی علی العوامّ، و کان مصرّحا به فی موضعین من کتاب اللّه عزّ و جلّ، و لعلّه لعمله تعالی بإنکار هذا اللعین کرّره فی الکتاب المبین و أمر به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی غیر موطن، کما یظهر بالرجوع إلی روایاتهم المنقولة فی جامع الأصول و سائر کتبهم، و استمرّ علیه عمل الأمّة فی تلک المدّة مع تکرّر وقوعه، کیف یکون أهلا للإمامة صالحا للرئاسة العامّة؟! لا سیّما و فی القوم صادق مصدّق
یَقُولُ: سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی (3) فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ
ص: 670
الْأَرْضِ.
ص: 671
وَ یَقُولُ: لَوْ ثُنِیَتْ لِیَ الْوِسَادَةُ (1) لَحَکَمْتُ بَیْنَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ، وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ، وَ بَیْنَ أَهْلِ الْفُرْقَانِ بِفُرْقَانِهِمْ، حَتَّی یَزْهَرَ کُلٌّ إِلَی رَبِّهِ وَ یَقُولَ إِنَّ عَلِیّاً قَضَی فِینَا بِقَضَائِکَ،.
وَ یَقُولُ: عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَلْفَ بَابٍ یُفْتَحُ مِنْ کُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ.
وَ یَشْهَدُ لَهُ الرَّسُولُ الْأَمِینُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَنَّهُ: بَابُ مَدِینَةِ الْعِلْمِ (2)، وَ أَقْضَی الْأُمَّةِ (3).
و العجب أنّه ... لم یکن یجوّز خلافة عبد اللّه ابنه عند موته معتلا بأنّه لم یعرف کیف یطلق امرأته (4)، و من یجهل مثل ذلک لا یصلح للإمامة! فکیف یجوّز اتّباعه و (5) إمامته مع جهله مثل هذا الحکم البیّن المنصوص علیه بالکتاب و السنّة؟!.
و لا یخفی علی المتأمّل الفرق بین الأمرین من وجوه شتّی:
ص: 672
منها: أنّ الطلاق أمر نادر الوقوع، و الصلاة بالتیمّم أکثر وقوعا.
و منها: أنّ الصلاة أدخل فی الدین من النکاح و الطلاق.
و منها: أنّ بطلان هذا النوع من الطلاق لم یظهر من الکتاب و السنّة ظهور وجوب التیمّم.
و منها: أنّ فعل ابنه کان فی زمن الرسول صلّی اللّه علیه و آله و بدو نزول الحکم، و إنکاره کان بعد ظهور الإسلام و انتشار الأحکام.
و منها: أنّ جهل ابنه ارتفع بالتنبیه، و هو قد أصرّ بعد التذکیر و الإعلام.
و فی الفرق وجوه أخر ترکناها للمتدبّر.
و الحقّ أنّ ادّعاء الجهل منه فی مثل تلک المسألة الضروریّة المتکرّرة الوقوع لیس من ادّعاء الشبهة المحتملة، بل یجب الحکم بکفره بمجرّد ذلک الإنکار، و یدلّ علی أنّ إنکاره لم یکن للجهل، بل کان ردّا علی اللّه سبحانه و تعالی و تقبیحا لحکمه، إنّه لو کان للجهل لسأل غیره من الصحابة حتی یظهر له صدق ما ذکره عمّار أو کذبه، فیحکم بعد ذلک بما کان یظهر له، فإنّ ترک الخوض فی تحقیق الحکم- مع کون الخطب فیه جلیلا لإفضائه إلی ترک الصلاة التی هی أعظم أرکان الدین، مع قرب العهد و سهولة تحقیق الحال- لیس إلّا تخریبا للشریعة و إفسادا (1) فی الدین.
و قال بعض الأفاضل: یمکن أن یستدلّ به [علیه] بوجه أخصّ، و هو أنّه لا خلاف فی أنّ من استحلّ ترک الصلاة فهو کافر، و لا ریب فی أنّ قوله: أمّا أنا فلم أکن أصلّی حتّی أجد الماء، بعد قول الرجل السائل: إنّا نکون بالمکان الشهر و الشهرین .. و نهیه السائل عن الصلاة- کما فی الروایات الأخر- استحلال لترک الصلاة مع فقد الماء، و هو داخل فی عموم
قَوْلِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ تَرَکَ
ص: 673
اعلم أنّه یظهر من تلک الواقعة ضعف ما یتشبّث به المخالفون فی کثیر من المواضع من ترک النکیر، فإنّ بطلان هذا الحکم و مخالفته للإجماع أمر واضح، و لم ینقل عن أحد من الصحابة إنکار ذلک علیه، و قد قال عمّار- بعد تذکیره بأمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله-: إن شئت لم أحدّث به أحدا .. خوفا من أن یلحقه ضرر بالردّ علیه و الإنکار لفتیاه، و لم یکن عمّار فی شکّ من روایته حتی یکون ترکه الإنکار لفتیاه، و لم یکن عمّار فی شکّ من روایته حتی یکون ترکه الإنکار تصویبا لرأی عمر و تصدیقا له، و إذا کان ترک الإنکار فی أمر التیمّم- مع عدم تعلّق الأغراض الدنیویّة به للخوف أو غیر ذلک- ممّا لا یدلّ علی التصویب، فأمور الخلافة و السلطنة أحری بأن لا یکون ترک الإنکار فیها حجّة علی صوابها..
إِنَّهُ أَمَرَ بِرَجْمِ حَامِلٍ حَتَّی نَبَّهَهُ مُعَاذٌ، وَ قَالَ: إِنْ یَکُنْ لَکَ سَبِیلٌ عَلَیْهَا فَلَا سَبِیلِ لَکَ عَلَی مَا فِی بَطْنِهَا، فَرَجَعَ عَنْ حُکْمِهِ، وَ قَالَ: لَوْ لَا مُعَاذٌ لَهَلَکَ عُمَرُ (1).
ص: 675
و من جهل هذا القدر لا یجوز أن یکون إماما، لأنّه یجری مجری أصول الشرائع، بل العقل یدلّ علیه، لأنّ (1) الرجم عقوبة، و لا یجوز أن یعاقب من لا یستحقّ.
و أجاب عنه قاضی القضاة (2) بأنّه لیس فی الخبر أنّه أمر برجمها مع علمه بأنّها حامل، لأنّه لیس ممّن یخفی علیه هذا القدر- و هو أنّ الحامل لا ترجم حتی تضع و إنّما ثبت عنده زناها فأمر برجمها علی الظاهر، و إنّما قال ما قال (3) فی معاذ لأنّه نبّهه علی أنّها حامل.
قال: فإن قیل: إذا لم یکن (4) منه معصیة فکیف یهلک لو لا معاذ؟!.
قلنا (5): لم یرد الهلک من جهة العذاب (6)، و إنّما أراد أن یجری (7) بقوله:
قتل من لا یستحقّ القتل، کما یقال للرجل هلک من الفقر، و صار سبب القتل (8) خطأ. و یجوز أن یرید بذلک تقصیره فی تعرّف حالها (9)، لأنّ ذلک لا یمتنع أن
ص: 676
یکون خطیئة و إن صغرت.
و أورد علیه السید المرتضی (1) رضوان اللّه علیه بأنّه: لو کان الأمر علی ما ظنّه (2) لم یکن تنبیه معاذ علی هذا الوجه، بل کان یجب أن ینبّهه بأن یقول (3): هی حامل، و لا یقول له: إن کان لک علیها سبیل (4) فلا سبیل لک علی ما فی بطنها، لأنّ ذلک (5) قول من عنده أنّه یرجمها مع العلم بحالها (6)، و أقلّ ما یجب- لو کان الأمر کما ظنّه (7)
أن یقول لمعاذ: ما ذهب علیّ (8) أنّ الحامل لا ترجم، و إنّما أمرت برجمها لفقد علمی بحملها، فکان ینفی بهذا القول عن نفسه الشبهة. و فی إمساکه عنه- مع شدّة الحاجة إلیه- دلیل علی صحّة قولنا، و قد کان یجب أیضا أن یسأل عن الحمل لأنّه أحد الموانع من الرجم، فإذا علم انتفاؤه (9) أمر بالرجم، و صاحب الکتاب قد اعترف بأنّ ترک المسألة عن ذلک تقصیر و خطیئة (10)، و ادّعی أنّهما (11) صغیرة، و (12) من أین له ذلک و لا دلیل عنده یدلّ (13) فی غیر الأنبیاء علیهم السلام أنّ معصیته بعینها صغیرة.
ص: 677
فأمّا إقراره بالهلاک لو لا تنبیه معاذ .. فهو یقتضی التفخیم و التعظیم (1) لشأن الفعل، و لا یلیق ذلک إلّا بالتقصیر الواقع، إمّا فی الأمر برجمها مع العلم بأنّها حامل، أو ترک البحث عن ذلک و المسألة عنه، و أیّ لوم (2) فی أن یجری بقوله قتل من لا یستحقّ القتل إذا لم یکن ذلک عن تفریط و لا تقصیر. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه.
وَ مِمَّا یُؤَیِّدُهُ (3) هَذِهِ الْقِصَّةُ، مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ الْمُفِیدُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْإِرْشَادِ (4)
أَنَّهُ أُتِیَ عُمَرُ بِحَامِلٍ قَدْ زَنَتْ فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا، فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: هَبْ أَنَّ لَکَ سَبِیلًا عَلَیْهَا، أَیُّ سَبِیلٍ لَکَ عَلَی مَا فِی (5) بَطْنِهَا؟! وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (6). فَقَالَ عُمَرُ: لَا عِشْتُ لِمُعْضِلَةٍ لَا یَکُونُ لَهَا أَبُو الْحَسَنِ (7).
ص: 678
وَ حَکَی فِی کَشْفِ الْغُمَّةِ (1) مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ (2) أَنَّهُ قَالَ: أُتِیَ عُمَرُ فِی وِلَایَتِهِ بِامْرَأَةٍ حَامِلَةٍ فَسَأَلَهَا عُمَرُ فَاعْتَرَفَتْ بِالْفُجُورِ، فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجَمَ، فَلَقِیَهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: مَا بَالُ هَذِهِ؟. فَقَالُوا: أَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجَمَ، فَرَدَّهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ: أَمَرْتَ بِهَا أَنْ تُرْجَمَ؟!. فَقَالَ: نَعَمْ، اعْتَرَفَتْ عِنْدِی بِالْفُجُورِ. فَقَالَ: هَذَا سُلْطَانُکَ عَلَیْهَا، فَمَا سُلْطَانُکَ عَلَی مَا فِی بَطْنِهَا؟. ثُمَّ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: فَلَعَلَّکَ انْتَهَرْتَهَا أَوْ أَخَفْتَهَا. فَقَالَ: قَدْ کَانَ ذَاکَ. قَالَ: أَ وَ مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: لَا حَدَّ عَلَی مُعْتَرِفٍ بَعْدَ بَلَاءٍ (3)، إِنَّهُ مَنْ قَیَّدْتَ أَوْ حَبَسْتَ أَوْ تَهَدَّدْتَ فَلَا إِقْرَارَ لَهُ. فَخَلَّی عُمَرُ سَبِیلَهَا،. ثُمَّ قَالَ: عَجَزَتِ النِّسَاءُ أَنْ یَلِدْنَ (4) مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیهما السلام) (5)، لَوْ لَا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ (6).
ص: 679
و ستأتی الأخبار فی ذلک فی باب قضایاه (1) علیه السلام.
و هذا یدلّ علی أنّه لم یکن یعرف الظاهر من الشریعة.
و قد اعترف قاضی القضاة (1) و ابن أبی الحدید (2) و سائر من تصدّی للجواب عنه بصحّته.
وَ قَدْ حَکَی فِی کَشْفِ الْغُمَّةِ (3) مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ (4) مَرْفُوعاً عَنِ الْحَسَنِ، أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أُتِیَ بِامْرَأَةٍ مَجْنُونَةٍ (5) قَدْ زَنَتْ، فَأَرَادَ أَنْ یَرْجُمَهَا، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: یَا عُمَرُ (6)! أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟. قَالَ:
وَ مَا قَالَ؟. قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلَاثَةٍ: عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّی یَبْرَأَ، وَ عَنِ الْغُلَامِ حَتَّی یُدْرِکَ (7)، وَ عَنِ النَّائِمِ حَتَّی یَسْتَیْقِظَ. قَالَ:
فَخَلَّی عَنْهَا.
وَ حَکَی فِی الطَّرَائِفِ (8)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ فِی مُسْنَدِهِ (9)، عَنِ الْحَسَنِ، مِثْلَهُ.
قَالَ: وَ ذَکَرَ أَحْمَدُ فِی مُسْنَدِهِ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ، قَالَ: کَانَ یَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ
ص: 681
مِنْ مُعْضِلَةٍ لَمْ یَکُنْ لَهَا أَبُو حَسَنٍ (1).
و حکاه العلّامة رحمه اللّه فی کشف الحقّ (2) من مسند أحمد (3).
و أجاب عنه قاضی القضاة (4) بأنّه: لیس فی الخبر أنّه عرف جنونها، فیجوز أن یکون الذی نبّه علیه أمیر المؤمنین علیه السلام هو (5) جنونها دون الحکم، لأنّه کان یعلم أنّ الحدّ لا یقام (6) فی حال الجنون (7)، و إنّما قال: لو لا علیّ لهلک عمر، لا من جهة المعصیة و الإثم، لکن من جهة أنّ (8) حکمه لو نفذ لعظم غمّه، و یقال فی شدّة الغمّ أنّه هلاک، کما یقال فی الفقر و غیره، و ذلک مبالغة منه لما کان یلحقه من الغمّ الذی زال بهذا التنبیه، علی أنّ هذا الوجه ممّا لا یمتنع فی الشرع أن یکون صحیحا، و أن یقال إذا کانت مستحقّة للحدّ فإقامته علیها صحیحة (9) و إن لم یکن لها عقل، لأنّه لا یخرج الحدّ من أن یکون واقعا موقعه، و یکون (10) قوله علیه السلام: رفع القلم عن ثلاثة .. یراد به (11) زوال التکلیف عنهم دون زوال
ص: 682
إجراء (1) الحکم علیهم، و ما هذه (2) حاله لا یمتنع أن یکون مشتبها فیرجع فیه إلی غیره، فلا یکون الخطأ فیه ممّا یعظم فیمنع من صحّة الإمامة.
و أورد علیه السید المرتضی (3) رضوان اللّه علیه: بأنّه لو کان أمر برجم المجنونة من غیر علم بجنونها لما قال له أمیر المؤمنین علیه السلام: أ ما علمت أنّ القلم مرفوع عن المجنون حتّی یفیق؟! بل کان یقول له بدلا عن (4) ذلک: هی مجنونة، و کان (5) ینبغی أن یکون عمر لمّا سمع من التنبیه له علی ما یقتضی الاعتقاد فیه أنّه أمر برجمها مع العلم بجنونها، یقول متبرّئا من (6) الشبهة: ما علمت بجنونها، و لست ممّن یذهب علیه أنّ المجنون لا یرجم، فلمّا رأیناه استعظم ما أمر به و قال (7): لو لا علیّ لهلک عمر .. دلّنا (8) علی أنّه کان تأثّم و تحرّج بوقوع الأمر بالرجم، و أنّه ممّا لا یجوز و لا یحلّ (9)، و إلّا فلا معنی لهذا الکلام.
و أمّا ما ذکره من الغمّ الذی کان یلحقه .. فأیّ غمّ یلحقه (10) إذا فعل ما له أن یفعله، و لم یکن منه تفریط و لا تقصیر (11)؟. لأنّه إذا کان جنونها لم یعلم به، و کانت المسألة عن حالها و البحث لا یجبان علیه، فأیّ وجه لتأمّله (12) و توجّعه
ص: 683
و استعظامه لما فعله؟! و هل هذا إلّا کرجم المشهود (1) علیه بالزنا فی أنّه لو ظهر للإمام بعد ذلک براءة ساحته لم یجب أن یندم علی فعله و یستعظمه، لأنّه وقع صوابا مستحقّا؟.
و أمّا قوله: إن (2) کان لا یمتنع فی الشرع (3) أن یقام الحدّ علی المجنون (4) و تأوّله الخبر المرویّ علی أنّه (5) یقتضی زوال التکلیف دون الأحکام .. فإن أراد أنّه لا یمتنع فی العقل أن یقام علی المجنون ما هو من جنس الحدّ بغیر استخفاف و لا إهانة فذلک صحیح کما یقام علی التأدیب (6)، و أمّا الحدّ فی الحقیقة- و هو (7) الذی یضامه الاستخفاف و الإهانة فلا یقام إلّا علی المکلّفین و مستحقّی العقاب، و بالجنون قد زال التکلیف فزال (8) استحقاق العقاب الذی یتبعه الحدّ.
و قوله: لا یمتنع أن یرجع فیما هذا حاله من المشتبه إلی غیره .. فلیس هذا من المشتبه الغامض، بل یجب أن یعرفه العوام (9) فضلا عن العلماء، علی أنّا قد بیّنا أنّه (10) لا یجوز أن یرجع الإمام (11) فی جلی و لا مشتبه من أحکام الدین إلی غیره (12).
ص: 684
و قوله: إنّ الخطأ فی ذلک لا یعظم فیمنع من صحّة الإمامة .. اقتراح (1) بغیر حجّة، لأنّه إذا اعترف بالخطإ فلا (2) سبیل للقطع (3) علی أنّه صغیر. انتهی کلامه قدّس سرّه.
أقول: و یرد علی ما ذکره من أنّ الأمر فی حدّ المجنون مقام الاشتباه فلا طعن فی جهل عمر به، و أن یرجع فیه إلی غیره .. أنّه لو کانت الشبهة لعمر ما ذکره، لکانت القصّة دلیلا علی جهله من وجه آخر، و هو أنّه إذا زعم عمر أنّ رفع القلم إنّما یستلزم زوال التکلیف دون إجراء الحکم (4)
کما صرّح به- کیف یکون تذکیر أمیر المؤمنین علیه السلام إیّاه بالحدیث النبویّ دافعا للشبهة، و إنّما النزاع حینئذ فی دلالة الخبر علی عدم جواز إجراء الحدّ علیه، فرجوع عمر عند سماعه عمّا زعمه دلیل واضح علی غایة جهله، فإن ذکر الروایة حینئذ لیس إلّا من قبیل إعادة المدّعی.
ثم اعلم أنّ الظاهر من کلام القاضی و غیره فی هذا المقام عدم تجویز الخطإ الفاحش علی الإمام و إن جوّزوا علیه الخطأ فی الاجتهاد، و لعلّهم لم یجوّزوا ذلک لکونه کاشفا عن عدم أهلیّة صاحبه (5) للاجتهاد، إذ لیس أهلیّة الاجتهاد غالبا ممّا یقوم علیه دلیل سوی الآثار الدالّة علیها، و ظاهر أنّ الأوهام الفاضحة کاشفة عن عدم تلک الأهلیّة، فهی معارضة لما یستدلّ به علیها، و لذا تشبّث القاضی فی مقام الجواب بکون الأمر فی رجم المجنونة مشتبها، و استند إلی عدم دلالة
قَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: رُفِعَ الْقَلَمُ عَنِ الْمَجْنُونِ ..
علی عدم إجراء الحکم، إذ یمکن أن یکون المراد به زوال التکلیف فقط، و قد عرفت أنّ ذلک لا یصلح منشأ للاشتباه، لکون
ص: 685
الخطأ حینئذ بالانتهاء عند سماع الخبر من دون إقامة دلیل علی وجه الدلالة فیه أفحش، فظهر أنّه لا یمکنهم الجواب فی هذا المقام بأنّه إنّما کان خطأ عمر من قبیل خطإ المجتهد، و لیس یلحقه بذلک ذنب صغیرا و کبیرا، و لذلک طووا کشحا عمّا هو معقلهم الحصین- بزعمهم- من حدیث الاجتهاد، و سلّموا علی تقدیر علم عمر بجنونها کون الأمر بالرجم خطیئة.
فظهر ضعف ما أجاب به شارح المقاصد (1) عن الطعن برجم الحامل و المجنونة و منع المغالاة فی الصداق من: أنّ الخطأ فی مسألة و أکثر لا ینافی الاجتهاد، و لا یقدح فی الإمامة، و الاعتراف بالنقصان هضم النفس و دلیل علی الکمال ..
و ذلک لأنّا لو تنزّلنا عن اشتراط العصمة فی الإمام و جوّزنا له الاجتهاد فی الأحکام، فلا ریب فی أنّ الخطأ الفاحش و الغلط الفاضح مانع عن الإمامة، و إنّما لا یقدح- علی فرض الجواز- ما لا یدلّ علی الغباوة الکاملة و البلادة البالغة، و عدم استیهال صاحبه لفهم المسائل و استنباط الأحکام و ردّ الفروع إلی الأصول، فإذا تواتر الخبط و ترادفت الزلّة- لا سیّما فی الأمور الظاهرة و الأحکام الواضحة- فهل یبقی مجال للشکّ فی منعه عن استیهال الاجتهاد و صلوح الإمامة؟ و لیت شعری، من أین هذا الیقین الکامل و الاعتقاد الجازم لهؤلاء القوم باجتهاد إمامهم و بلوغه فی العلم حدّ الکمال، مع (2) ما یرون و یروون فی کتبهم من خطبه و خطأه و اعترافه بالزلّة، و العجز موطنا بعد موطن، و مقاما بعد مقام (3)، و قد بذلوا مجهودهم فی
ص: 686
إظهار فضله فلم یظفروا له علی استنباط لطیف و استخراج دقیق فی مسألة واحدة یدلّ علی جودة قریحته و ذکاء فطرته، و لیس ما رووا عنه إلّا من محاورات العوام و محاضرات الأوغاد و الطغام (1).
مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (2) وَ مُسْلِمٌ (3) وَ غَیْرُهُمَا (4) بِعِدَّةِ طُرُقٍ، عَنْ عُبَیْدِ بْنِ عُمَیْرٍ وَ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ، قَالَ: اسْتَأْذَنَ أَبُو مُوسَی عَلَی عُمَرَ فَکَأَنَّهُ وَجَدَهُ مَشْغُولًا فَرَجَعَ، فَقَالَ عُمَرُ: أَ لَمْ تَسْمَعْ صَوْتَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَیْسٍ؟، ائْذَنُوا لَهُ، فَدُعِیَ لَهُ (5)، فَقَالَ: مَا حَمَلَکَ عَلَی مَا صَنَعْتَ؟. فَقَالَ: إِنَّا کُنَّا نُؤْمَرُ بِهَذَا. فَقَالَ: فَائْتِنِی عَلَی (6) هَذَا بِبَیِّنَةٍ (7) أَوْ لَأَفْعَلَنَّ بِکَ (8)!، فَانْطَلَقَ إِلَی مَجْلِسٍ مِنَ الْأَنْصَارِ، فَقَالُوا: لَا یَشْهَدُ لَکَ إِلَّا أَصَاغِرُنَا (9)، فَقَامَ أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ فَقَالَ: قَدْ کُنَّا نُؤْمَرُ بِهَذَا. فَقَالَ عُمَرُ:
ص: 687
خَفِیَ عَلَیَّ هَذَا مِنْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] ، أَلْهَانِی (1) الصَّفْقُ بِالْأَسْوَاقِ (2).
وَ لَا خَفَاءَ فِی أَنَّ مَا خَفِیَ عَلَی عُمَرَ مِنْ ذَلِکَ أَمْرٌ مُتَکَرَّرُ الْوُقُوعِ مِنَ الْعَادَةِ وَ السُّنَنِ الَّتِی کَانَ یَعْلَمُهَا الْمُعَاشِرُونَ لَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَکَیْفَ خَفِیَ عَلَی هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی یَدَّعُونَ أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ یُشَاوِرُهُ فِی الْأُمُورِ وَ یَسْتَمِدُّ بِتَدْبِیرِهِ؟!، فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا مِنْ فَرْطِ غَبَاوَتِهِ، أَوْ قِلَّةِ اعْتِنَائِهِ بِأُمُورِ الدِّینِ، أَوِ إِنْکَارِهِ لِأُمُورِ الشَّرْعِ مُخَالَفَةً لِسَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ.
مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (3)، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، قَالَ: حَجَجْنَا مَعَ عُمَرَ أَوَّلَ حَجَّةٍ حَجَّهَا فِی خِلَافَتِهِ، فَلَمَّا دَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ، دَنَا مِنَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَقَبَّلَهُ وَ اسْتَلَمَهُ، فَقَالَ: إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکَ حَجَرٌ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ (4)، وَ لَوْ لَا أَنِّی رَأَیْتُ
ص: 688
رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] قَبَّلَکَ وَ اسْتَلَمَکَ لَمَا قَبَّلْتُکَ وَ لَا اسْتَلَمْتُکَ.
فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ: بَلَی- یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- إِنَّهُ لَیَضُرُّ وَ یَنْفَعُ (1)، وَ لَوْ عَلِمْتَ تَأْوِیلَ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ لَعَلِمْتَ أَنَّ الَّذِی أَقُولُ لَکَ کَمَا أَقُولُ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ
ص: 689
أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی (1)، فَلَمَّا أَشْهَدَهُمْ وَ أَقَرُّوا لَهُ بِأَنَّهُ (2) الرَّبُّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّهُمُ الْعَبِیدُ، کَتَبَ مِیثَاقَهُمْ فِی رَقٍّ ثُمَّ أَلْقَمَهُ هَذَا الْحَجَرَ، وَ إِنَّ لَهُ (3) لَ عَیْنَیْنِ وَ لِساناً وَ شَفَتَیْنِ، یَشْهَدُ (4) بِالْمُوَافَاةِ، فَهُوَ أَمِینُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذَا الْمَکَانِ.
فَقَالَ عُمَرُ: لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ بِأَرْضٍ لَسْتَ بِهَا یَا أَبَا الْحَسَنِ (5).
وَ رَوَاهُ الْغَزَالِیُّ فِی کِتَابِ إِحْیَاءِ الْعُلُومِ (6).
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (7) وَ مُسْلِمٌ (8) فِی (9) صَحِیحِهِمَا وَ لَمْ یَذْکُرَا تَنْبِیهَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِیَّاهُ.
وَ اعْتَذَرَ عَنْهُ فِی الْمِنْهَاجِ (10) بِأَنَّهُ: إِنَّمَا قَالَ ذَلِکَ لِئَلَّا یَغْتَرَّ بَعْضُ قَرِیبِی الْعَهْدِ بِالْإِسْلَامِ الَّذِی قَدْ أَلِفُوا (11) عِبَادَةَ الْأَحْجَارِ وَ تَعْظِیمَهَا (12) رَجَاءَ نَفْعِهَا وَ خَوْفَ
ص: 690
ضَرَرِهَا (1).
وَ مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (2) یُبْطِلُ هَذَا الِاعْتِذَارَ، إِذْ لَوْ کَانَ مُرَادُهُ ذَلِکَ لَبَیَّنَ عُذْرَهُ وَ لَمْ یَقُلْ: لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ بِأَرْضٍ لَسْتَ بِهَا، إِذْ ظَاهِرٌ أَنَّ هَذَا کَلَامُ الْمُقِرِّ بِالْجَهْلِ الْمُعْتَرِفِ بِالْخَطَإِ، وَ إِنَّمَا حَذَفُوا التَّتِمَّةَ (3) لِیَتَمَکَّنُوا مِنْ مِثْلِ هَذَا الِاعْتِذَارِ.
أشیاء کثیرة و أحکام غزیرة تحیّر فیها و هداه غیره إلی الصواب فیها .. و هذا یدلّ علی غایة جهله و عدم استئهاله للإمامة، و سنورد أکثرها فی أبواب علم أمیر المؤمنین علیه السلام و قضایاه فی المجلد التاسع (4)، و بعضها فی کتاب القضاء (5)، و کتاب الحدود (6).
و لنورد هاهنا قلیلا منها من کتب المخالفین:
فمنها: مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (7) فِی صَحِیحِهِ، عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ عُمَرَ، فَقَالَ: نَهَانَا عَنِ التَّکَلُّفِ.
- وَ قَالَ ابْنُ حَجَرٍ فِی شَرْحِهِ (8): ذَکَرَ الْحُمَیْدِیُّ، عَنْ ثَابِتٍ، عَنْ أَنَسٍ: أَنَ
ص: 691
عُمَرَ قَرَأَ: وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (1)، فَقَالَ: مَا الْأَبُّ؟. ثُمَّ قَالَ: مَا کُلِّفْنَا- أَوْ قَالَ: مَا أُمِرْنَا- بِهَذَا. ثُمَّ قَالَ ابْنُ حَجَرٍ: قُلْتُ: هُوَ عِنْدَ الْإِسْمَاعِیلِیِّ (2) مِنْ رِوَایَةِ هِشَامٍ، عَنْ ثَابِتٍ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ عَنْ قَوْلِهِ: وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (3)، مَا الْأَبُّ؟. فَقَالَ عُمَرُ: نُهِینَا عَنِ التَّعَمُّقِ وَ التَّکَلُّفِ .. و هذا أولی أن یکمل به الحدیث الذی أخرجه البخاری، و أولی منه مَا (4) أَخْرَجَهُ أَبُو نُعَیْمٍ ..، عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ عُمَرَ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ فِی ظَهْرِهِ أَرْبَعُ رِقَاعٍ یَقْرَأُ (5): وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (6)، فَقَالَ: هَذِهِ الْفَاکِهَةُ قَدْ عَرَفْنَاهَا، فَمَا الْأَبُّ؟. ثُمَّ قَالَ: مَهْ! نُهِینَا عَنِ التَّکَلُّفِ (7).
وَ قَدْ أَخْرَجَهُ (8) عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ فِی تَفْسِیرِهِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ، وَ قَالَ بَعْدَ قَوْلِهِ (9): فَمَا الْأَبُّ؟ ثُمَّ قَالَ: یَا ابْنَ أُمِّ عُمَرَ! إِنَّ هَذَا هُوَ التَّکَلُّفُ، وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ
ص: 692
لَا تَدْرِیَ مَا الْأَبُّ! (1).
وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ عُمَرَ عَنْ: فاکِهَةً وَ أَبًّا (2)، فَلَمَّا رَآهُمْ عُمَرُ یَقُولُونَ، أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ بِالدِّرَّةِ (3).
وَ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ، قَالَ: قَرَأَ أَبُو بَکْرٍ الصِّدِّیقُ:
وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا (4)، فَقِیلَ: مَا الْأَبُّ؟. فَقِیلَ: کَذَا .. وَ کَذَا، فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ: إِنَّ هَذَا هُوَ التَّکَلُّفُ، أَیُّ أَرْضٍ تُقِلُّنِی؟ وَ أَیُّ سَمَاءٍ تُظِلُّنِی؟ إِذَا قُلْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ مَا لَا أَعْلَمُ!.
و من طریق إبراهیم التمیمی نحوه. انتهی مختصر کلام ابن حجر.
و قد ظهر ممّا رواه (5) أنّ تفسیر «الأبّ» کان عند الشیخین معضلة لم یوفّقا للعلم به مع أنّه یعرفها کلّ، و قولهما: إنّ هذا هو التکلّف .. لا یخلوا عن منافرة لقوله تعالی: أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (6)، و فی حذف البخاری حکایة الجهل بالأب دلالة علی تعصّبه و أنّه لا یذکر فی أکثر المواضع ما فیه فضیحة للخلفاء.
و منها:
مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ (7) وَ مُسْلِمٌ (8) وَ أَبُو دَاوُدَ (9) وَ التِّرْمِذِیُّ (10)
ص: 693
وَ النَّسَائِیُّ (1) وَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ (2) بِأَسَانِیدِهِمْ، عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ، قَالَ: سُئِلَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ إِمْلَاصِ (3) الْمَرْأَةِ- وَ هِیَ الَّتِی تُضْرَبُ بَطْنُهَا فَیُلْقَی (4) جَنِینُهَا-، فَقَالَ: أَیُّکُمْ سَمِعَ مِنَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فِیهِ شَیْئاً؟. قَالَ: فَقُلْتُ: أَنَا. قَالَ:
مَا هُوَ؟. قُلْتُ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ: فِیهِ غُرَّةُ عَبْدٍ أَوْ أَمَةٍ، قَالَ: لَا تَبْرَحْ حَتَّی تَجِیئَنِی بِالْمُخْرِجِ مِمَّا قُلْتَ. فَخَرَجْتُ فَوَجَدْتُ مُحَمَّدَ بْنَ سَلَمَةَ (5): فَجِئْتُ بِهِ فَشَهِدَ مَعِی أَنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] یَقُولُ فِیهِ:
غُرَّةُ عَبْدٍ أَوْ أَمَةٍ.
هذه روایة البخاری و مسلم، و باقی الروایات علی ما أورده فی جامع الأصول (6) قریبة منها.
و منها.:
مَا رَوَاهُ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ (7): أَنَّهُ ذُکِرَ عِنْدَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ حَلْیُ الْکَعْبَةِ وَ کَثْرَتُهُ، فَقَالَ قَوْمٌ: لَوْ أَخَذْتَ فَجَهَّزْتَ بِهِ جُیُوشَ الْمُسْلِمِینَ کَانَ أَعْظَمَ لِلْأَجْرِ، وَ مَا تَصْنَعُ الْکَعْبَةُ بِالْحَلْیِ؟. فَهَمَّ عُمَرُ بِذَلِکَ وَ سَأَلَ عَنْهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ، فَقَالَ:
إِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ (8) صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ الْأَمْوَالُ الْأَرْبَعَةُ (9): أَمْوَالُ
ص: 694
الْمُسْلِمِینَ فَقَسَمَهَا بَیْنَ الْوَرَثَةِ فِی الْفَرِیضَةِ (1)، وَ الْفَیْ ءُ فَقَسَمَهُ عَلَی مُسْتَحِقِّهِ (2)، وَ الْخُمُسُ فَوَضَعَهُ اللَّهُ حَیْثُ وَضَعَهُ، وَ الصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا اللَّهُ حَیْثُ جَعَلَهَا، وَ کَانَ حَلْیُ الْکَعْبَةِ فِیهَا یَوْمَئِذٍ فَتَرَکَهُ اللَّهُ عَلَی حَالِهِ، وَ لَمْ یَتْرُکْهُ نِسْیَاناً، وَ لَمْ یَخْفَ عَلَیْهِ مَکَانٌ (3)، فَأَقِرَّهُ حَیْثُ أَقَرَّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ. فَقَالَ (4) عُمَرُ: لَوْلَاکَ لَافْتَضَحْنَا، وَ تَرَکَ الْحَلْیَ بِحَالِهِ.
وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ (5)، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی وَائِلٍ، قَالَ: جَلَسْتُ مَعَ شَیْبَةَ عَلَی الْکُرْسِیِّ فِی الْکَعْبَةِ، فَقَالَ: لَقَدْ جَلَسَ هَذَا الْمَجْلِسَ عُمَرُ، فَقَالَ: لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ لَا أَدَعَ فِیهَا صَفْرَاءَ وَ لَا بَیْضَاءَ إِلَّا قَسَمْتُهُ. قُلْتُ: إِنَّ صَاحِبَیْکَ لَمْ یَفْعَلَا. قَالَ: هُمَا الْمَرْءَانِ أَقْتَدِی بِهِمَا.
وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ (6)، عَنْ شَقِیقٍ، قَالَ: إِنَّ شَیْبَةَ بْنَ عُثْمَانَ قَالَ لَهُ:
قَعَدَ عُمَرُ مَقْعَدَکَ الَّذِی أَنْتَ فِیهِ. فَقَالَ: لَا أَخْرُجُ حَتَّی أَقْسِمَ مَالَ الْکَعْبَةِ. قُلْتُ:
مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ. قَالَ: بَلَی، لَأَفْعَلَنَّ. قُلْتُ: مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ. قَالَ: لِمَ؟. قُلْتُ:
مَضَی النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ [وَ آلِهِ] وَ أَبُو بَکْرٍ (7) وَ هُمَا أَحْوَجُ مِنْکَ إِلَی الْمَالِ فَلَمْ یُخْرِجَاهُ، فَقَامَ وَ خَرَجَ. قَالَ: أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ (8).
ص: 695
و منها: مَا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ (1)، قَالَ: مَرَّ عُمَرُ بِشَابٍّ مِنَ الْأَنْصَارِ (2) وَ هُوَ ظَمْآنُ فَاسْتَسْقَاهُ فَمَاصَ (3) لَهُ عَسَلًا، فَرَدَّهُ وَ لَمْ یَشْرَبْ، وَ قَالَ: إِنِّی سَمِعْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ (4) یَقُولُ: أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها (5).
وَ قَالَ الْفَتَی (6): إِنَّهَا وَ اللَّهِ (7) لَیْسَتْ لَکَ (8)، اقْرَأْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (9) مَا قَبْلَهَا:
ص: 696
وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا (1) فَنَحْنُ مِنْهُمْ؟ فَشَرِبَ (2)، وَ قَالَ (3): کُلُّ النَّاسِ أَفْقَهُ مِنْ عُمَرَ (4).
أقول: لعلّه کان فی رجوعه أبین خطأ من ابتدائه، فتدبّر.
و الأخبار فی ذلک کثیرة فی کتبنا و کتبهم لا نطیل الکلام بإیرادها (5).
ص: 697
ص: 698
ص: 699
ص: 700
ص: 701
ص: 702
و سیأتی بعضها فی أبواب علم أمیر المؤمنین علیه السلام (1).
و من أعجب العجب أنّ أتباعه- مع نقلهم تلک الروایات- یدّعون تقدّمه فی العلم و الفضل، مع أنّه لیس أمرا یمکن أن یدّعی فیه البداهة، و لم یقم دلیل من العقل و النقل علی أنّه یجب أن یکون عمر من العلماء، و إنّما یعلم علم مثله و جهله بما یؤثر عنه و یظهر من فتاواه و أحکامه و سائر أخباره، و لم یکن عمر فی أیّام کفره من المشتغلین بتحصیل العلوم و مدارسة المسائل، بل کان تارة من رعاة الإبل، و تارة حطّابا، و أحیانا مبرطسا و أجیرا لولید بن المغیرة و نحوه (2) فی الأسفار لخدمة الإبل و غیرها، و لم یکن من أحبار الیهود و أساقفة النصاری و علماء المشرکین، و فی الإسلام أیضا لم یکن من المشتغلین بمدارسة المسائل، و أکثر
ص: 703
اشتغاله کان بالبرطسة (1) و الصفق بالأسواق (2)، و قد حصروا مرویّاته- مع طول صحبته، و اهتمام أتباعه بروایة ما یؤثر عنه- فی خمسمائة و تسعة و ثلاثین، منها ستة و عشرون من المتّفق علیه، و أربعة و ثلاثون من إفراد البخاری، و أحد و عشرون من إفراد مسلم، و قد رووا عن أبی هریرة فی أقلّ من السنتین من الصحبة خمسة آلاف و ثلاثمائة و أربعة و سبعین حدیثا، و عن ابن عمر ألفین و ستمائة و ثلاثین، و عن عائشة و أنس قریبا من ذلک (3)، و لیس فی مرویّاته مسألة دقیقة یستنبط منها علمه و فضله، و کذلک ما حکی عنه من أخباره و سیره، و لم ینقلوا عنه مناظرة لعالم من
ص: 704
علماء الملل و لا لعلماء الإسلام غلب علیهم فیها، بل کتبهم مشحونة بعثراته و زلّاته، و اعترافه بالجهل- کما أفصح عنه
قول أمیر المؤمنین علیه السلام (1)
و یکثر العثار (2) و الاعتذار منها (3)
ص: 705
ص: 706
[الجزء 30]
باب [16] باب آخر فیما کتب علیه السلام إلی أصحابه فی ذلک تصریحاً و تلویحاً 7
باب [17] احتجاج الحسین علیه السلام علی عمر و هو علی المنبر 47
باب [18] فی ذکر ما کان من حیرة الناس بعد وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و غصب الخلافة، و ظهور جهل الغاصبین و کفرهم و رجوعهم إلی أمیر المؤمنین علیه السلام 53
باب [19] ما أظهر أبو بکر و عمر من الندامة علی غصب الخلافة عند الموت 121
باب [20] کفر الثلاثة و نفاقهم و فضائح أعمالهم و قبائح آثارهم و فضل التبریّ منهم و لعنهم 145
باب [21] باب آخر فی ذکر أهل التابوت فی النار 405
باب [22] باب تفصیل مطاعن أبی بکر و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من کتبهم 411
الطعن الأوّل: عدم تولیة النبی صّلی الّله علیه و آله لأبی بکر شیئا من الأعمال و عزله عن تبلیغ سورة براءة 411
الطعن الثانی: التخلّف عن جیش أسامة. 427
الطعن الثالث: ما جری منه فی أمر فدک، 443
الطعن الرابع: کون بیعة أبی بکر فلتة 443
الطعن الخامس ترک الخلیفة لإقامة الحدّ 471
الطعن السادس: قوله: أقیلونی إن لی شیطانا یعترینی 495
الطعن السابع: جهل الخلیفة بکثیر من أحکام أحواله 506
خاتمة فی ذکر ولادة أبی بکر و وفاته و بعض أحواله 517
باب [23] تفصیل مثالب عمر و الاحتجاج بها علی المخالفین بإیراد الأخبار من صحاحهم، و ذکر بعض أحواله و بعض ما حدث فی زمانه 529
ص: 707
الطعن الأول: قولته إنه لیهجر 529
الطعن الثانی: التخلّف عن جیش أسامة. 582
الطعن الثالث: جهله بوفاة رسول الله صّلی الّله علیه و آله 582
الطعن الرابع: تحریمه الخلیفة للمتعتین 594
الطعن الخامس: تعطیل الحدود الشرعیة 639
الطعن السادس: منعه للمغالاة فی صداق النساء 655
الطعن السابع تجسس الخلیفة و تسوّره الدار 661
الطعن الثامن ترکه الصلاة لفقد الماء 665
الطعن التاسع: أمره برجم الحامل 675
الطعن العاشر: أمره برجم المجنونة 680
الطعن الحادی عشر: جهله بأبسط الأمور 687
الطعن الثانی عشر: جهله بحرمة الحجر الأسود 688
الطعن الثالث عشر: موارد من جهله و هدایة الغیر له 691
الفهرس 707
ص: 708